Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
T
D£
" AGUSTÍN
XVII
BIBLIOTECA OBRAS
DE
DE
AUTORES CRISTIANOS
Declarada de i títeres nacional
SAN AGUSTÍN
ESTA COLECCIÓN SE PUBLICA BAJO LOS AUSPICIOS Y ALTA
EDICIÓN BILINGÜE
DIRECCIÓN DE LA PONTIFICIA UNIVERSIDAD DE SALAMANCA
TOMO XVII
LA COMISIÓN D E DICHA PONTIFICIA
U N I V E R S I D A D E N C A R G A D A D E LA La Ciudad de Dios
INMEDIATA REDACIÓN CON LA B. A. C ,
E S T Á I N T E G R A D A E N E L A N O 1958
POR LOS S E Ñ O R E S S I G U I E N T E S : KRICIÓN PREPARADA POR El, PADRE
INTRODUCCIÓN GENERAL
Págs.
LA CIUDAD DE DIOS
LIBROS :
I. E n defensa de la religión cristiana 61
Notas al libro I 129
II. Los dioses y la degradación de Roma 134
Notas al libro II 194
III. Los dioses y los males físicos en Roma 199
Notas al libro I I I 263
IV. La grandeza de Roma como don divino 268
Notas al libro IV 326
V. El hado y la Providencia 331
Notas al libro V 399
VI. La teología mítica, según Varrón 404
Notas al libro VI 443
VII. La teología civil y sus dioses 445
Notas al libro V I I 509
VIII. Teología natural y filosofía 514
Notas al libro VIII 577
IX. Cristo, Mediador 583
Notas al libro I X 626
X. El culto del verdadero Dios 629
Notas al libro X 706
XI. Origen de las dos ciudades 714
Notas al libro X I 778
XII. Los ángeles y la creación del hombre 791
Notas al libro X I I 847
XIII. La muerte como pena del pecado 858
Notas al libro X I I I 913
XIV. E l pecado y las pasiones 920
Notas al libro X I V 987
XV. Las dos ciudades en la tierra 994
Notas al libro X V 107&
Vi ÍNDICE CISNRJML
Págs.
P e r o creo q u e debe p r o f u n d i z a r s e c o n m á s d e t e n i m i e n t o y
e s m e r o en l a n a t u r a l e z a de l a m u e r t e . E l a l m a h u m a n a , a u n q u e
En él se prueba que la muerte de los hombres es penal y que cu r e a l i d a d a p a r e z c a i n m o r t a l , tiene, c o n t o d o , t a m b i é n cierta
fué originada por el pecado de Adán. muerte, q u e le es p r o p i a . Se l l a m a i n m o r t a l j u s t a m e n t e p o r q u e ,
en cierta m a n e r a , n o deja n u n c a d e vivir y de sentir, m i e n t r a s
n o p u d i e r a n sufrir la m u e r t e c o r p o r a l [ 1 3 ] . ¿ Q u i é n n o se d a r í a
p r i s a a l l e v a r a sus p e q u e ñ u e l o s a b a u t i z a r j u s t a m e n t e p a r a q u e C A P I T U L O V
n o f u e r a n d e s l i g a d o s del c u e r p o ? [ 1 4 ] . D e esta s u e r t e n o se
p r o b a r í a la fe con el p r e m i o i n v i s i b l e , sino q u e y a n o sería n i
C O M O I.OS P E C A D O R E S U S A N M A L D E L A L E Y , Q U E E S B U E N A , A S Í
fe, p o r q u e se b u s c a r í a y se c o b r a r í a al i n s t a n t e la r e c o m p e n s a
I.OS .JUSTOS USAN BIEN DE LA M U E R T E , Q U E ES MALA
de la o b r a . E n la n u e v a e c o n o m í a , sin e m b a r g o , p o r u n a g r a c i a
del S a l v a d o r m a y o r y m á s a d m i r a b l e , el castigo del p e c a d o se
El Apóstol, q u e r i e n d o p o n e r de relieve el g r a n p o d e r noci-
ha t r o c a d o en i n s t r u m e n t o de j u s t i c i a . E n t o n c e s se dijo al h o m -
ii ilfl p e c a d o en a u s e n c i a de l a g r a c i a , n o d u d ó en l l a m a r fuer-
b r e : Si pecas, m o r i r á s ; y a h o r a se dice al m á r t i r : M u e r e p a r a
i ilrl p e c a d o a l a ley q u e lo p r o h i b e . El aguijón de la muer-
n o p e c a r . E n t o n c e s se les d i j o : Si t r a s p a s á i s el m a n d a m i e n t o ,
'• ilice—es el pecado, y la fuerza del pecado es la ley. Y con
m o r i r é i s de m u e r t e ; y a h o r a se les d i c e : Si r e h u s á i s la m u e r t e ,
mucliisima v e r d a d , p o r q u e la p r o h i b i c i ó n a u m e n t a el deseo de
concupiscentiam; ita nee mors bonum est, quando auget patientium glo- w'iistim, pie fideliterque tolerando auget meritum patientiae, non aufert
riam: cum vel illa pro iniquitate deseritur, et efficit praevaricatores; vel vuriilmlum poenae. Ita cum ex hominis primi perpetuata propagine piocul
ista pro veritate suscipitur, et efficit martyres. Ao per hoc lex quidera • liiliio sit mors poena nascentis; tamen si pro pietate iustitiaque pendatur,
bona est, quia prohibitio est peccati; mors autem mala, quia stipendium lil gloria renascentis: et cum sit mors peccati retributio, aliquando im-
est peccati: sed quemadmodum iniusti male utuntur non tantum malis, petrat ut nihil retribuatur peccato.
sed etiam bonis; ita iusti bene non tantum bonis, sed etiam malis. Hinc
fit ut et mali male lege u tan tur, quamvis sit lex bonum; et boni bene
moriantur, quamvis sit mors malura. CAPUT VII
CAPUT VIII
Ñeque enim tanti sunt meriti, qui, cum mortem differre non possent,
baptizati sunt, deletisque ómnibus peccatis ex hac vita emigrarunt, quanti Q ü O D IN SANCTIS PRIMAE MORTIS PRO VERITATE SÜSCEPTIO, SECUNDAE SIT
sunt hi qui mortem, cum possent, ideo non distulerunt, quia maluerunt MORTIS ABSOLUTIO
Christum confitendo finiré vitam, quam eum negando ad eius Baptismum
pervenire. Quod utique si fecissent, etiam hoc eis in illo lavacro dimit- Si enim diligentius consideremus, etiam cum quisque pro veritate fi-
teretur, quod timore mortis negaverant Christum; in quo lavacro et illis deliter et laudabiliter moritur, mors cavetur. Ideo quippe aliquid eius
facinus tam immane dimissum est, qui occiderant Christum. Sed quando suscipitur, ne tota contingat, et secunda insuper, quae nunquam finiatur,
sine abundantia gratiae Spiritus illius, qui ubi vult spirat12, tantum Chris- accedat. Suscipitur enim animae a corpore separatio, ne Deo ab anima
tum amare possent, ut eum in tanto vitae discrimine tanta sub spe veniae separato etiam ipsa separetur a corpore, ac sic totius hominis prima morte
negare non possent? Mors igitur pretiosa sanctorum, quibus cum tanta completa, secunda excipiat sempiterna. Quocirca mors quidem, ut dixi,
gratia est praemissa et praerogata mors Christi, ut ad eum acquirendum cum eam morientes patiuntur, cumque in eis ut moriantur facit, nemini
suam non cunctarentur impenderé, in eos usus redactum esse monstravit, bona est, sed laudabiliter toleratur pro tenendo vel adipiscendo bono. Cum
quod ad poenam peccantis antea fuerat constitutum, ut inde iustitiae fruc- vero in ea sunt, qui iam mortui nuncupantur, non absurde dicitur et malis
tus uberior nasceretur. Mors ergo non ideo bonum videri debet, quia in mala, et bonis bona. In requie enim sunt animae piorum a corpore sepa-
tan tam utilitatem non vi sua, sed divina opitulatione conversa est; ut rntae; impiorum autem poenas luunt: doñee istarum ad aetemam vitam,
quae tune metuenda proposita est, ne peccatum committeretur, nunc susci- ¡llarum vero ad aeternam mortem, quae secunda dicitur, corpora re-
pienda proponatur, ut peccatum non committatur, commissumque deleá- viviscant.
tur, magnaeque victoriae debita iustitiae palma reddatur.
12
l o . 3,8.
870 I,A CIUDAD DIt DIOS XIII, 9 XIII, 10 LA MUERTE COMO PENA DEt PECADO 871
mortuus, quod est post mortem, sed moriens, id est in morte, difficillime est, Ante mortem ne laudes hominem quemquam 13. Dicamus etiam cum
definitur. Quamdiu quippe est anima in corpore, máxime si etiam sensus acciderit, Post mortem illius vel illius factum est illud vel illud. Dicamus
adsit, procul dubio vivit homo, qui constat ex anima et corpore; ac per et de praesenti tempore ut possumus, velut cum ita loquimur, Moriens ille
hoc adhuc ante mortem, non in morte esse dicendus est: cum vero anima testatus est, et illis atque illis illud atque illud moriens dereliquit: quam-
abscesserit, omnemque abstulerit corporis sensum, iam post mortem mor- vis hoc nisi vivens omnino faceré non posset, et potius hoc ante mortem
tuusque perhibetur. Perit igitur intei utrumque, quo moriens, vel in morte fecerit, non in morte. Loquamur etiam sicut loquitur Scriptura divina,
sit: quoniam si adhuc vivit, ante mortem est; si vivere destitit, iam post quae mortuos quoque non post mortem, sed in morte esse non dubitat di-
mortem est. Nunquam ergo moriens, id est in morte esse comprehenditur. cere. Hinc enim est illud: Quoniam non est in morte, qui memor sit tui".
Ita etiam in transcursu temporum quaeritur praesens, nec invenitur: quia Doñee enim reviviscant, recte dicuntur esse in morte; sicut in somno esse
sine ullo spatío est, per quod transitur ex futuro in praeteritum. Nonne quisque, doñee evigilet, dicitur: quamvis in somno pósitos dicamus dur-
ergo videndum est, ne ista ratione mors corporis nulla esse dicatur? Si mientes, nec tamen eo modo possumus dicere eos qui iam sunt mortui,
enim est, quando est quae in nullo, et in qua ullus esse non potest? morientes. Non enim adhuc moriuntur qui, quantum attinet ad corporis
quandoquidem si vivitur, adhuc non est; quia hoc ante mortem, non in mortem, de qua nunc disserimus, iam sunt a corporibus separati. Sed hoc
morte: si autem vivere iam cessatum est, iam non est; quia et hoc post est quod dixi explicari aliqua locutione non posse, quonam modo vel mo-
mortem est, non in morte. Sed rursus si nulla mors est ante vel post, quid rientes dicantur vivere, vel iam mortui etiam post mortem adhuc esse di-
est quod dicitur ante mortem, sive post mortem? nam et hoc inaniter cantur in morte. Quomodo enim post mortem si adhuc in morte? Prae-
dicitur, si mors nulla est. Atque utinam in paradiso bene vivendo egisse- sertim cum eos nec morientes dicamus. sicuti eos qui in somno sunt di-
mus, ut revera nulla esset mors. Nunc autem non solum est, verum etiam cimus dormientes; et qui in languore, languentes; et qui in dolore, utique
tam molesta est, ut nec ulla explican locutione possit, nec ulla ratione dolentes; et qui in vita, viven tes: at vero mortui priusquam resurgant, esse
vi tari. dicuntur in morte, nec tamen possunt appellari morientes. Unde non im-
2. Loquamur ergo secundum consuetudinem; non enim aíiler debe-
mus: et dicamus, Ante mortem, prius quam mors accidat; siout scriptum '» E c c l i . 11,30.
'« F 5 . 6,6.
876 LA CIUDAD DE DIOS
xm, i!, 2 X I I I , 12 LA MUERTE COMO PENA DEL PECADO 877
m i o p i n i ó n d e q u e , q u i z á n o p o r i n d u s t r i a h u m a n a , p e r o sí p o r
d i s p e n s a c i ó n d i v i n a , este v e r b o moritur ( m u e r e ) en l a t í n n o
C A P I T U L O XII
h a y a p o d i d o s e r c o n j u g a d o p o r los g r a m á t i c o s p o r l a m i s m a
r e g l a c o n q u e se c o n j u g a n l o s d e m á s . D e oritur ( n a c e ) , p o r
e j e m p l o , se f o r m a el p r e t é r i t o ortus est ( n a c i ó ) , y a s í los de- ¿QUÉ MUERTE HABÍA CONMINADO D I O S A LOS PRIMEROS
m á s t i e m p o s q u e se c o n j u g a n c o n l o s p a r t i c i p i o s de p r e t é r i t o . HOMBRES S I QUEBRANTABAN S U M A N D A M I E N T O ?
Mas, si p r e g u n t a m o s p o r el p r e t é r i t o del v e r b o moritur, se n o s
r e s p o n d e r á , c o m o d e c o s t u m b r e , mortuus est ( m u r i ó ) , d u p l i c a - C u a n d o se p r e g u n t a q u é m u e r t e h a b í a c o n m i n a d o D i o s a
d a l a l e t r a u. Se dice mortuus ( m u e r t o ) , c o m o fatuus (fatuo), los p r i m e r o s h o m b r e s e n caso d e q u e b r a n t a r el m a n d a m i e n t o
arduas ( d i f í c i l ) , conspicuus (conspicuo), y otros p o r el estilo r e c i b i d o y d e n o o b e d e c e r l o , si e r a l a m u e r t e d e l a l m a , l a d e l
q u e n o s o n p a r t i c i p i o s , s i n o q u e p o r ser n o m b r e s se d e c l i n a n c u e r p o , l a de t o d o el h o m b r e o l a l l a m a d a s e g u n d a , d e b e con-
CAPITULO XIII
C A P I T U L O XIV
¿CUÁL FUÉ E L P R I M E R C A S T I G O DE L A P R E V A R I C A C I Ó N D E LOS
PRIMEROS PADRES? E L H O M B R E , CREADO P O R D i o s , Y S U L I B R E CAÍDA
PRAEVARICATIO PRIMORUM HOMINUM, QUAM PRIMAM SENSERIT POENA Deus enim creavit hominem rectum, naturarum auctor, non utique vi-
tiorum: sed sponte depravatus iusteque damnatus, depravatos damnatosque
Nam posteaquam praecepti facta transgressio est, confestim gratia de- generavit. Omnes enim fuimus in illo uno, quando omnes fuimus ille unus,
screme divina, de corporum suorum nuditate confusi sunt. Unde etiam qui per feminam lapsus est in peccatum, quae de illo facta est ante pec-
foliis ficulneis, quae forte a perturbatis prima comperta sunt, pudenda catum. Nondum erat nobis singillatim creata et distributa forma, in qua
texerunt 1 0 : quae prius eadem membra erant, sed pudenda non erant. Sen- singuli viveremus; sed iam natura erat seminalis, ex qua propagaremur:
serunt ergo novum motum inobedientis carnis suae. tanquam reciprocan! qua scilicet propter peccatum vitiata, et vinculo mortis obstricta, iusteque
poenam inobedientiae suae. Iam quippe anima libértate in perversum damnata, non alterius conditionis homo ex homine nasceretur. Ac per hoc
propria delectata, et Deo dedignata serviré, prístino corporis servitio desti- a liberi arbitrii malo usu series huius calamitatis exorta est, quae huma-
tuebatur: et quia superiorem Dominum suo arbitrio deseruerat, inferiorem num genus origine depravata, velut radice corrupta, usque ad secundae
famulum ad suum arbitrium non tenebat: nec omni modo habebat subdi- mortis exitium, quae non habet finem, solis eis exceptis qui per gratiam
tam carnem, sicut semper habere potuisset, si Deo subdita ipsa mansisset. Dei liberantur, miseriarum connexione perducit.
Tune ergo coepit caro concupiseere adversus spiritum " : cum qua con-
troversia nati sumus, trahentes originem mortis, et in membris nostris vi-
tiataque natura contentionem eius sive victoriam de prima praevaricatione
gestantes.
16
Gen. 3,7.
" Cal. s,i7.
X I I I , 16, 1 LA MUERTE COMO PENA DEI, PECADO 881
880 LA CIUDAD DE DIOS xni,i5
edad y encogido por la vejez, llegó a experimentar la otra
muerte, de la que Dios había dicho cuando imponía sus casti-
CAPITULO XV gos al hombre: Eres tierra, y a la tierra irás. Así, estas dos
muertes completarían la primera, que es de todo el hombre,
ADÁN, PECANDO, ABANDONÓ A D I O S ANTES QUE D I O S LE ABAN- y a ella seguiría, al fin, la segunda, si el hombre no es librado
DONARA A ÉL. LA PRIMERA MUERTE DEL ALMA CONSISTIÓ EN SU por la gracia. El cuerpo, que procede de la tierra, no tornaría
APARTAMIENTO DE D I O S a ella sino por la muerte, que le sobreviene cuando se ve pri-
vado de su vida, o sea, del alma.
Por este motivo, como en estas palabras: Moriréis de muer- De aquí que los cristianos, fieles y veraces custodios de la
te, no se dijo: de muertes, debe entenderse sólo aquella que fe católica, den constancia de que la muerte del cuerpo nos es
tiene lugar cuando el alma es abandonada por su vida, que es
CAPITULO XIX Perdido ya todo recuerdo, pueden ver otra vsz la bóveda celeste
y disponerse a entrar en cárceles humanas.
C O N T R A A Q U E L L O S Q U E NO C R E E N Q U E L O S P R I M E R O S H O M B R E S , C e l e b r a n t a m b i é n q u e V i r g i l i o dijo esto en c o n f o r m i d a d con
DE N O H A B E R P E C A D O , H A B Í A N D E S E R I N M O R T A L E S la d o c t r i n a p l a t ó n i c a . A este t e n o r , afirma q u e l a s a l m a s d e los
A h o r a e x p l i q u e m o s el p u n t o p r o p u e s t o s o b r e los c u e r p o s d e m o r t a l e s n o p u e d e n ni existir s i e m p r e en s u s p r o p i o s c u e r p o s ,
los p r i m e r o s h o m b r e s . A éstos, n i la m u e r t e , q u e es b u e n a p a r a sino q u e la m u e r t e los h a d e d i s o l v e r n e c e s a r i a m e n t e ; ni p e r m a -
los b u e n o s , c o n o c i d a n o s ó l o p o r u n o s p o c o s q u e la e n t i e n d e n n e c e r p e r p e t u a m e n t e sin c u e r p o s , sino q u e , s e g ú n é l , e n a l t e r n a -
o creen, s i n o p o r t o d o s , q u e consiste en la s e p a r a c i ó n del cuer- tiva c o n t i n u a , se h a c e n c o n s t a n t e m e n t e , de los m u e r t o s , vivos, y
p o y del a l m a , p o r la q u e el c u e r p o del a n i m a l , q u e evidente- de los vivos, m u e r t o s . D e t a l s u e r t e es esto así, q u e c r e e n q u e los
m e n t e vivía, m u e r e , les h u b i e r a p o d i d o s o b r e v e n i r de n o h a b e r l a s a b i o s difieren d e los d e m á s h o m b r e s e n q u e , d e s p u é s d e la
Nunc de corporibus primorum hominum quod instituimus explicemus: Quod Virgilius ex Platónico dogmate dixisse laudatur. Ita quippe animas
quoniam nec mors ista, quae bona perhibetur bonis, nec tantum paucis mortalium, nec in suis corporibus semper esse posse existimat, sed mortis
intelligentibus sive crederitibus, sed ómnibus nota est, qua fit animae a necessitate dissolvi; nec sine corporibus durare perpetuo, sed alternantibus
corpore separatio, qua certe corpus animantis, quod evidenter vivebat, vicibus indesinenter vivos ex mortuis, et ex vivis mortuos fieri putat: ut
evidenter emoritur, eis potuisset accidere, nisi peccati meritum sequeretur. a caeteris hominibus hoc videantur differre sapientes, quod post mortem
Licet enim iustorum ac piorum animae defunctorum, quod in requie vi- ferantur ad sidera, ut aliquanto diutius in astro sibi congruo quisque
vant, dubitare fas non sit, usque adeo tamen eis melius esset cum suis requiescat, atque inde rursus miseriae pristinae oblitus et cupiditate ha-
corporibus bene valentibus vivere, ut etiam illi qui omni modo esse sine bendi corporis victus, redeat ad labores aerumnasque mortalium; illi vero
corpore beatissimum existimant, hanc opinionem suam sententia repugnan- qui stultam duxerint vitam, ad corpora suis meritis debita, sive hominum,
te convincant. Ñeque enim quisquam audebit illorum sapientes nomines, sive bestiarum, de próximo revolvantur 2r . In hac itaque durissima condi-
sive morituros, sive iam mortuos, id est, aut carentes corporibus, aut cor- tione constituit etiam bonas atque sapientes animas, quibus non talia cor-
pora relicturos, diis immortalibus anteponere, quibus Deus summus apud pora distributa sunt, cum quibus semper atque immortaliter viverent, ut
Platonem munus ingens, indissolubilem scilicet vitam, id est aeternum ñeque in corporibus permanere, ñeque sine his possint in aeterna puritate
cum suis corporibus consortium, pollicetur. Optime autem cum hominibus durare. De quo Platónico dogmate iam in libris superioribus 2S diximus
agí arbitratur idem Plato, si tamen hanc vitam pie iusteque peregerint, christiano tempore erubuisse Porphyrium, et non solum ab humanis animis
ut a suis corporibus separati, in ipsorum deorum, qui sua corpora nun- removisse corpora bestiarum, verum etiam sapientium animas ita voluisse
quam deserunt, recipiantur sinum 2 5 : de corporeis nexibus liberari, ut corpus omne fugientes beatae apud Pa-
»" L e . 31,18.
" E p h . 5,39.
894 LA CIUDAD DB DIOS XHI, 20 XIII, 21 LA MUERTE COMO PENA DEL PECADO 895
sensación de molestia, de toda corruptibilidad y de toda pesa-
dez. No solamente no será tal cual es ahora en el más robusto CAPITULO XXI
y sano, sino que no será tampoco cual fué en los primeros
hombres antes del pecado. Estos, aunque no habían de morir
EL PARAÍSO EN QUE ESTABAN LOS PRIMEROS HOMBRES PUEDE MUY
si no pecaran, con lodo, como hombres, portadores, por tanto,
BIEN ENTENDERSE COMO ALGO ESPIRITUAL, DEJANDO SIEMPRE A
de cuerpos, no espirituales, sino materiales, usaban de alimen-
SALVO LA VERDAD DE LA NARRACIÓN HISTÓRICA SOBRE
tos. Y, aunque la vejez no les atacase, de modo que caminaran EL LUGAR CORPORAL
a la muerte necesariamente (era el árbol de la vida, colocado
en medio del paraíso con el árbol prohibido, el que, por gracia Fundados en esto, algunos refieren el paraíso, donde, según
maravillosa de Dios, les brindaba ese estado), sin embargo, to- la verídica narración de la santa Escritura, estuvieron los pri-
maban los alimentos al margen del árbol que estaba en entredi- meros hombres, padres del género humano, a cosas espiritua-
5. Ag. 16 29
898 LA-' CIUDAD; DE D I O S XIII, 23, 1
Xim, 23, 1 LA MUIÍRTR COMO PENA DI!L PISCADO 899
pues de la resurrección, ya en carne espiritual, sí, pero real,
comió y bebió con sus discípulos. Y es que a tales cuerpos no necesitaba de comida y de bebida, para no verse presa de sed y
se les despoja de ía posibilidad, sino de la necesidad de comer de hambre, y no era ajeno a la muerte por una inmortalidad
y beber. Precisamente por eso serán espirituales, no porque de- absoluta e indisoluble, sino gracias al árbol de la vida, que le
jarán de ser cuerpos, sino porque subsistirán merced al espíritu conservaba en la flor de la juventud, no hay duda que fué ani-
que los vivifica. mal, no espiritual. Con todo, nunca hubiera muerto de no haber
incurrido, pecando, en la sentencia con que Dios le había pre-
venido y amenazado. Sin verse privado, fuera del paraíso, de los
CAPITULO XXIII alimentos, le quedaba prohibido el árbol de la vida, y fué en-
tregado al tiempo y a la vejez para finir sus días en aquella
¿ Q U É DEBE ENTENDERSE POR CUERPO ANIMAL Y POR CUERPO
vida, que pudiera haber sido para él perpetua en el paraíso y en
su cuerpo animal de no haber pecado, hasta que, en premio de
esto sólo puede decirse del alma? ¿ A quién se prohibe decir: das Escrituras este Espíritu se expresa siempre con la palabra
Aquel hombre está enterrado en tal o cual lugar, siendo así griegaTrveüua,como le denomina en este lugar el Señor cuando
que esto sólo puede entenderse del cuerpo? ¿Dirán acaso que lo dio a sus discípulos, significándolo con el soplo de su boca
la divina Escritura no suele expresarse así? Más aún, ella nos corporal. No recuerdo pasaje alguno de la divina Palabra en
da testimonio de esto, hasta el punto de que, aun estando uni- que se nombre de otro modo. En este versículo: Y formó Dios
dos estos dos elementos y en vida del hombre, llama hombre al hombre polvo de la tierra, y sopló o inspiró en su rostro es-
a cada uno de ellos, a saber, llama homcre interior al alma, y píritu de vida, no dice el griego irveOpa, que suele traducirse por
exterior al cuerpo, como si fueran dos hombres, cuando en Espíritu Santo, sino •n-voiív, nombre aplicado más corriente-
realidad ambos a la vez son un solo hombre. Ni que decir tiene mente a la criatura que al Creador.
que es preciso entender en qué sentido se dice que el hombre Basados en esto, algunos traductores, para diferenciarlos,
fué hecho a imagen de Dios y que el hombre es tierra y ha de prefirieron traducir esta palabra por soplo y no por espíritu.
possit hoc dici: et, 111o aut illo loco homo ille sepultus est; cum hoc nisi graeco vocabulo irva/pa dicitur, sicut cum et hoc loco Dominus appellavit,
de solo corpore non possit intelligi? An dicturi sunt, sic loqui Scripturam quando eum corporalis sui oris flatu signilicaus, discipulis suis dedit: et
non soleré divinam? Imo vero illa ita nobis in hoc attestatur, ut etiam loéis ómnibus divinorum eloquiorum non mihi aliter unquam nuncupatus
cum dúo ista coniuncta sunt et vivit homo, tamen etiam singula hominis nccuirit. Hic vero, ubi legitur, Et finxit Deus hominem pulverem de térra,
vocabulo appellet; animam scilicet interiorem hominem, corpus vero exte- et insufflavit, sive inspiravit in faciem eius spiritum vitae; non ait graecus
riorem hominem vocans SG, tanquam duo sint homines, cum simul utrum- Trrajpa quod solet dici Spiritus sanctus, sed Trvorjv : quod riomen in creatura
que sit homo unus^ Sed intelligendum est, secundum quid dicatur homo quam in Creatore frequentius legitur: linde iioniiulli etiam Latini, propter
ad imaginem Dei, et homo térra atque iturus in terram. Illud enim secun- ijifferentiam, hoc vocabulum non spiritum, sed flattim appcllare maluerunt.
dum animam rationalem dicitur, qualem Deus insufflando, vel, si commo- Hoc enim est in graeco etiam illo loco apud [saiam, ubi Deus dícit,
dius dicitur, inspirando indidit homini, id est hominis corpori: hoc autem Omnem flatum ego fea"1, omnem animam sine dubitatione significans.
secundum corpus, qualem hominem Deus finxit ex pulvere, cui data est Quod itaque graeceTTVOIÍV dicitur, nostri aliquando flatum, aliquando spiri-
anima, ut fieret corpus anímale, id est homo in animam viventem. tum, aliquando inspirationem, vel adspirationeni, quando etiam Dei dicitur,
3. Quapropter in eo quod Dominus fecit, quando insufflavit dicens interpretati sunt: -rrvEÜucc vero mmquam nisi spiritum; sive hominis, de
Acápite Spiritum sanctum, nimirum hoc intelligi voluit, quod Spiritus quo ait Apostolns, Quis enim scit hominum quae sunt hominis, nisi spiri-
sanctus non tantum sit Patris, verum etiam Unigeniti ipsius Spiritus. ídem tus hominis qui in ipso est?" sive pecoris, sicut in Salomólas libro
ipse quippe Spiritus est et Patris et Filii, cum quo est Trinitas Pate'r et scriptum est, Quis scit si spiritus hominis ascendat sursiim in caelum, et
Filius et Spiritus sanctus, non creatura, sed Creator. Ñeque enim flatus spiritus pecoris descendat deorsum in terram?" sive istum corporeum, qui
ille corporeus de carnis ore procedens substantia erat Spiritus sancti atque etiam ven tus dicitur: nam eius hoc riomen est, ubi in Psalmo canitur,
natura, sed potius significatio, qua intelligeremus, ut dixi, Spiritum Ignis, grando, nix, glaáes, spiritus tempesteáis *°: sive iam non creatum,
sanctum Patri esse Filio que communem: quia non sunt eis singulis singuli, sed Creatorem, sicut est de quo dicit Dominus in Evangelio, Acápite Spi-
sed unus amborum est. Semper autem iste Spiritus in Scripturis sanctis 57
K •v.if), src. J„\'X. " Kcc'U. « i .
50 « j Cor. 3,n. *• l's. 148,8.
2 Cor. 4,T6.
X I I I , 24, 5 U MUERTE COMO PENA 1.1(1, l'ECADO 909
908 ' I,A CIUDAD DE DIOS XHI.,24, 4
y del Hijo, y del Espíritu Santo. Aquí de un modo muy expre- capítulos, ¿significaba gran cosa caer en la cuenta de que
sivo y m « y claro se encarece la Trinidad. Y donde se lee: está escrito: Y todo lo que tiene espíritu de vida y todo lo que
Dios es espíritu, y en otros muchísimos pasajes de las sa- estaba sobre la árida fué destruido, cuando, tratando del dilu-
gradas Letras se da a entender lo mismo. En todos estos luga- vio, decía que pereció cuanto vivía sobre la tierra? Si, pues,
res de las Escrituras, los códices griegos escriben no -rrvo-ny, hallamos también en las bestias alma viviente y espíritu de
sino-nrveüiia, y los latinos espíritu, no soplo. Por eso, si en este vida, según el estilo de la divina Escritura, y diciendo el grie-
versillo: Inspiró, o, si es más propia la expresión, sopló en go en este pasaje, que suena: Todo cuanto tiene espíritu de
su rostro espíritu de vida, el griego hubiera escrito -n-veí/ua en vida, noirvEOua, sino TTVOIÍV, ¿por qué no hemos de decir: Qué
lugar de -nvo-qv, aun en este caso no nos veríamos precisados a necesidad había de añadir viviente, si el alma que no vive no
entender el Espíritu Creador, llamado propiamente en la Tri- puede existir? O ¿qué necesidad había de añadir de vida, ha-
nidad Espíritu Santo, puesto que Trveüua, como queda apunta- biendo dicho antes espíritu? Pero comprendemos que cuando
tados, sino que difiere la inmortalidad de la gloria de la inmortalidad NOTAS AL LIBRO XIII 919
dada a estos cuerpos.
[51] En De fide el symbolo (4,13) dice a este propósito: Solet quos- pecado sexual en él paraíso en las obras del Santo, no puede darse. Ver
dam offendere vel impíos gentiles vel haereticos, quod credamus assump- nota 37,
tum terrenum corpas in caelum. Sed gentiles plerumque Ph.ilosoph.orum [62] Esta interpretación alegórica del paraíso se debe en gran parte
argumentis nobiscum agere student, ut dicant terrenum aliquid in cáelo a Filón en su obra De opificio mundi y en el libro primero de las Alego-
esse non posse. Noslras enim Scripturas non noverant, nec sciunt qaomodo rías de la Ley. Luego Orígenes siguió, al parecer, esta misma interpreta-
dictum sil: «Seminatur corpus animale, surgit corpus spiritale». En el ción en sus comentarios al Génesis y el libro IV, capítulo 2, del iTepl
libro XXII trata más detenidamente este punto. 'Apx¿Sv.
[52] La antigüedad no podía desligarse de su materialismo. La solu- [63] El concordismo de Agustín entre la interpretación alegórica, la
ción a este enigma de la resurrección de los muertos la había dado ya histórica y la literal es patente al menos en este pasaje, aunque de muchos
Cristo cuando respondió a los saduceos que le preguntaban de quién otros pueda dudarse. En el pensamiento escriturístico general agustiniano
sería la mujer que había tenido siete maridos y se le habían muerto to- hay que decir que sigue el sentido que más le acomoda al caso de que
trata sin escrúpulo, pero en sus escritos siempre reconoce un gran valor
tamen etiam tune homo, quamvis carnis libídines continere atque cohibere
videatur, secundum carncni vivero hac apostólica auctoritate convincitur; corrumpitur °: Scimus, inquit, quia si terrena riostra domus habitationis
et in eo quod abstinet a voluptatibus carnis, damnabília opera carnis agere dissolvatur, aedificationem habemus ex Deo, domum non manufactam
dsmonstratur. Quis inimicitias non in animo habeat? aut quis ita loqua- aeternam in caelis. Etenim in hoc ingemiscimus, habitaculum nostrum
tur, ut inimico suo, vel quem putat inimicum, dicat, Malam carnem, ac quod de cáelo est superindui cupientes: si tamen et induti, non nudi in-
non potius, Malum animum habes adversum me? Postremo sicut carnali- veniamur. Etenim qui sumus in hac habitatione, ingemiscimus gravad:
tates, ut ita dicam, si quis audisset, non dubitasset carni tribtiere; ita eo quod nolumus exspoliari, sed supervestiri, ut absorbeatur moríale a
nemo dubitat animositates ad animum pertinere: cur ergo haec omnia et vita". Et aggravamur ergo corruptibili corpore, et ipsius aggravationis
his similia Doctor Gentium in fide et veritate opera carnis appellat, nisi causam, non naturam substantiamque corporis, sed eius corruptionem
quia eo locutionis modo, quo totum significatur a parte, ipsum hominem scientes, nolumus corpore exspoliari, sed eius immortalitate vestiri. Et
vult nomine carnis intelligi? tune enim erit, sed quia eorruptibile non erit, non gravabit. Aggravat
ergo nunc animam corpus eorruptibile, et deprimit terrena inhabitado
CAPUT III sensum multa cogitantem lv . Verumtamen qui omnia animae mala ex cor-
pore putant accidisse, in errore sunt.
PEOCATI CADSAM EX ANIMA, NON EX CARNE PRODIISSE, ET CORRUPTIONEM 2. Quamvis enim Virgilius Platonicam videatur luculentis versibus ex-
EX PECCATO CONTRACTAM, NON PECCATUM ESSE, SED POENAM plicare sententiam, dicens:
Ig-neu.s est ollis viyor et caelestis oriíro
1. Quod si quisquam dicit, carnem causam esse in malis moribus Seminibus, quantum non noxia corpora tardant,
quorumeumque vitiorum, eo quod anima carne affecta sic vivit; prefecto Terrenique nebetant artus moribundaque membra ;
non universam hominis naturam diligenter advertit Nam corpas quidem
eorruptibile aggravat animam 8. Unde etiam idem apostolus agens de hoc omnesque illas notissimas quatuor animi perturbationes, cupiditatem. ti-
corruptibili corpore, de quo paulo ante dixerat, Etsi exterior homo noster a
2 Cor. 4,16.
• S a p . 9,15. "' 2 Cor. 5,1-4.
" S a p . 9,15. -
X¡IV, 4,-l El, PECADO Y fcAS PASIONES 927
926 EA CIUDAD Dl¡ DIOS JCEV, 3 , 2
rtioso, m á s é m u l o y m á s e n v i d i o s o de e l l o s q u e él ? S e ñ o r e a n d o
g r í a y la tristeza, c o m o fuentes d e t o d o p e c a d o y d e t o d o vicio, en él t o d o s estos vicios sin la c a r n e , ¿ p o r q u é son o b r a s d e l a
se d e b e n a l c u e r p o , al e s c r i b i r : c a r n e s i n o p o r q u e son o b r a s del h o m b r e , a q u i e n , c o m o h e di-
Pero, cuando eso sucede, las almas conocen el temor y el deseo, la c h o , d a e l n o m b r e d e c a r n e ? E n efecto, n o se hizo s e m e j a n t e a l
alegría y el dolor, y no ven la claridad de los cielos, presas en sus d i a b l o el h o m b r e p o r t e n e r c a r n e , d e q u e carece el d i a b l o , s i n o
tinieblas y en su cárcel sin ojos; p o r v i v i r s e g ú n él m i s m o , es decir, según el h o m b r e . T a m b i é n
con t o d o , n u e s t r a fe se h a d e o t r a m a n e r a . L a r a z ó n es q u e la el d i a b l o q u i s o vivir s e g ú n él m i s m o , c u a n d o n o se m a n t u v o en
c o r r u p c i ó n , q u e a p e s g a a l a l m a , n o es la c a u s a del p r i m e r pe- la v e r d a d . Y d e este m o d o h a b l ó m e n t i r a , n o de D i o s , s i n o de
c a d o , sino la p e n a , n i l a c a r n e c o r r u p t i b l e hizo ser al a l m a sí p r o p i o , q u e n o s ó l o e s m e n d a z , s i n o el p a d r e d e la m e n t i r a .
p e c a d o r i z a , s i n o q u e el a l m a p e c a d o r i z a hizo ser c o r r u p t i b l e a E l fué el p r i m e r o q u e m i n t i ó , y el p r i n c i p i o d e l p e c a d o e s el
la c a r n e . A u n q u e es v e r d a d q u e existen a l g u n o s i n c e n t i v o s y a l - m i s m o q u e el de la m e n t i r a .
de toda peste corpórea y libre de todo cuerpo, a estar en un Por eso el hombre que vive según Dios, y no según el hom-
cuerpo. De donde se sigue, conforme a su propia confesión, que bre, precisa ser amador del bien y, en consecuencia, odiador
no es solamente la carne la que excita en el alma el deseo y el del mal. Y como nadie es malo por naturaleza, sino que todo el
temor, la alegría y la tristeza, sino que también el alma puede que es malo lo es por vicio, el que vive según Dios debe un
excitar por sí misma tales movimientos. odio perfecto a los malos. Su odio ha de mantenerse en esta
línea: que ni odie al hombre por el vicio ni ame el vicio por el
hombre, sino que odie al vicio y ame al hombre [ 1 5 ] . Sanado
el vicio, quedará únicamente lo que debe amar y nada de lo
C A P I T U L O VI que debe odiar.
CAPUT VII
CAPUT VI
AMOREM ET DILECTIONEM INDIFFERENTER ET IN BONO ET IN MALO APUD
DE QUALITATE VOLUNTATIS HUMANAE, SDB CUIUS IUMCIO AFFECTIONES ANIMI SACRAS LlTTERAS INVENIRI
AÜT PRAVAE HABENTUR, AUT RECTAE
1. Nam cuius propositum est amare Deum, et non secundum hominem,
Interest autem qualis sit voluntas hominis: quia si perversa est, per- sed secundum Deum amare proximum, sicut etiam se ipsum; procui dubio
versos habebit hos motus; si autem recta est, non solum inculpabiles, ve- propter hunc amorem dicitur voluntatis bonae, quae usitatius in Scripturis
rum etiam laudabiles erunt. Voluntas est quippe in ómnibus: imo omnes sacris charitas appellatur: sed amor quoque secundum easdem sacras Lit-
nihil aliud quam voluntates sunt. Nam quid est cupiditas et laetitia, nisi teras dicitur. Nam et amatorem boni dicit Apostolus esse deberé, quem
voluntas in eorum consensionem quae volumus? et quid est metus atque regendo populo praecepit eligendum ¿". Et ipse Dominus Petrum aposto-
tristitia. nisi voluntas in dissensionem ab his quae nolumus? Sed cum lum interrogans, cum dixisset, üüigis me plus his? ilie respondit, Domine,
consentimus appetendo ea quae volumus, cupiditas; cum autem consenti- tu seis quia amo te. Et iterum Dominus quaesivit, non utrum amaret, sed
mus fruendo his quae volumus, laetitia vocatur. Itemque cum dissentimus
ab eo quod accidere nolumus, talis voluntas metus est; cum autem dissen- " P s . 138,22
timus ab eo quod nolentibus accidit, talis voluntas tristitia est. Et omnino as
1 Tim. 3,1-IQ.
934 IA CIUDAD DE DIOS xrv,7,2
X I V , 7, 2 El, PECADO Y CAS PASIONES 935
tenía dilección, y él t o r n ó a r e s p o n d e r : Señor, tú sabes que te
amo. E m p e r o , a la t e r c e r a p r e g u n t a n o dice y a el S e ñ o r : ¿ M e t o l : S i alguno tiene dilección al mundo, no habita en él la
tienes d i l e c c i ó n ? , s i n o : ¿Me amas? Y el e v a n g e l i s t a a ñ a d e a dilección de Dios. H e a q u í u s a d a en u n m i s m o p a s a j e l a di-
r e n g l ó n s e g u i d o : Pedro se contristó de que por tercera vez le lección en b u e n s e n t i d o y en m a l o . Y p a r a q u e n o se i m p a -
preguntase: ¿Me amas?, s i e n d o así q u e el S e ñ o r h a b í a d i c h o , n o ciente a l g u n o q u e r i e n d o v e r e m p l e a d o el a m o r en m a l s e n t i d o
t r e s veces, sino u n a s o l a : ¿Me amas?, y d o s : ¿Me tienes dilec- (en el b u e n o y a l o h e m o s m o s t r a d o ) , l e a l o q u e está e s c r i t o :
ción? D e esto d e d u c i m o s q u e c u a n d o decía el S e ñ o r : ¿Me tie- Levantaránse hombres amantes de sí mismos, amadores del
nes dilección?, q u e r í a d e c i r s i m p l e m e n t e : ¿Me amas? P e d r o , dinero.
s i n e m b a r g o , n o c a m b i ó el t é r m i n o de esa ú n i c a r e a l i d a d , sino E n c o n c l u s i ó n , el q u e r e r recto es el a m o r b u e n o , y el q u e -
q u e dijo p o r t e r c e r a v e z : Señor, tú lo sabes todo, tú sabes que r e r p e r v e r s o , el a m o r m a l o . Y así, el a m o r á v i d o de p o s e e r
te amo. el o b j e t o a m a d o es el d e s e o ; l a p o s e s i ó n y el disfrute de ese
2. M e he c r e í d o en el d e b e r de r e c o r d a r esto p r e c i s a m e n t e o b j e t o es la a l e g r í a ; el h u i r l o q u e es a d v e r s o es el t e m o r , y
h a l l a r u n c o r r e l a t o en el á n i m o del s a b i o , se p r e s e n t a e m p l e a d a
en b u e n a a c e p c i ó n s o b r e todo en n u e s t r o s a u t o r e s . El A p ó s t o l C A P I T U L O IX
a l a b a a los C o r i n t i o s p o r q u e se c o n t r i s t a r o n según D i o s . P e r o
q u i z á h a b r á a l g u n o q u e d i g a q u e el A p ó s t o l se c o n g r a t u l ó con LAS PERTURBACIONES ANÍMICAS. LA VIDA DE L O S JUSTOS GOZA
e l l o s p o r q u e se c o n t r i s t a r o n a r r e p i n t i é n d o s e , y esta tristeza n o DE R E C T I T U D D E AFECTOS
p u e d e n t e n e r l a sino los q u e p e c a r o n . O i g a m o s sus p a l a b r a s :
Veo que aquella carta os contristó por un poco de tiempo; pero 1. A estos filósofos, m á s á v i d o s de c o n t i e n d a q u e de
al presente me alegro, no de la tristeza que tuvisteis, sino de v e r d a d , p o r lo q u e h a c e a l a s p e r t u r b a c i o n e s a n í m i c a s , y a
que vuestra tristeza os ha conducido a penitencia. De modo que les h e m o s r e s p o n d i d o e n e l l i b r o I X de esta o b r a p o n i e n d o
la tristeza que habéis tenido ha sido según Dios, y así ningún en e v i d e n c i a q u e es u n a cuestión n o t a n t o de r e a l i d a d e s cuan-
P o r q u e la v e r d a d es q u e en E l , q u e tenía v e r d a d e r o c u e r p o De a q u í q u e lo l l a m a d o en g r i e g o énrá6sic<, q u e , si se m e
y v e r d a d e r o á n i m o de h o m b r e , n o e r a falso ese afecto. L u e g o , | M I m i l i e r a , lo t r a d u c i r í a p o r i m p a s i b i l i d a d , debe e n t e n d e r s e
c u a n d o en su E v a n g e l i o se c u e n t a q u e se c o n t r i s t ó con i r a s o b r e (pues se t o m a en el á n i m o , n o en el c u e r p o ) c o m o u n a v i d a ca-
la d u r e z a de c o r a z ó n de los j u d í o s ; q u e d i j o : Me gozo por vos- rente de estas afecciones, q u e s u r g e n c o n t r a la r a z ó n y p e r t u r b a n
otros, a fin de que creáis; q u e d e r r a m ó l á g r i m a s c u a n d o i b a la m e n t e . E s c i e r t a m e n t e u n a cosa b u e n a y o p t a b l e en s u m o
a r e s u c i t a r a L á z a r o ; q u e deseó c e l e b r a r la P a s c u a con sus g r a d o , p e r o n o es p r o p i a de esta v i d a . Y ésta n o es voz de
d i s c í p u l o s ; q u e , al a c e r c a r s e la p a s i ó n , su a l m a estuvo t r i s t e , h o m b r e s v u l g a r e s , sino, s o b r e t o d o , de los p i a d o s o s y de los
se c u e n t a n cosas v e r d a d e r a s . S i n e m b a r g o , E l , p o r g r a c i a y m u y perfectos y s a n t o s : Si dijéramos que no tenemos pecado,
d i s p e n s a c i ó n suya, tuvo estos m o v i m i e n t o s en su á n i m o h u m a n o nosotros mismos nos engañamos y no hay verdad en nosotros.
c u a n d o q u i s o , c o m o c u a n d o q u i s o se hizo h o m b r e . Así, p u e s , esta crn-áfeía sólo se r e a l i z a r á c u a n d o n o h a y a en el
4 . P o r t a n t o , es p r e c i s o a d m i t i r q u e , a u n q u e n u e s t r a s afec- h o m b r e p e c a d o a l g u n o . A l p r e s e n t e y a está b i e n v i v i r sin cri-
ciones s e a n r e c t a s , son p r i v a t i v a s de esta v i d a , n o de a q u e l l a men, y el q u e p i e n s e q u e vive sin p e c a d o n o a l e j a de sí el
Evangelio ista referuntur, quod super duritiam cordis Iudaeorum cum ira
contristatus s i t " ; qnod dixnrit, Gaudeo propter vos, ut credatis7': quod quae dm<i6£iac graeee dieitur, quae si latine posset, impassibilitas diceretur,
Lazarum suscitaturus etiam lacrymas fuderit 7 *; quod concupiverit cum ni ila inloHigriidn est (in animo quippe, non in corpore accipitur), ut sine
discipulis suis manducare pascha'"; quod propinquante passione tristis liis nfícolionilms vivatur, quae contra rationem accidunt mentemque per-
fuerit anima eius 8", non falso utique referuntur. Verum ille hos motus tuiimnl, Imiui plañe et máxime optanda est; sed nec ipsa huius est vitae.
certae dispensationis gratia, ita cum voluit suscepit animo humano, ut Non enim qualiumcumque hominum vox est, sed máxime piorum multum-
cum voluit factus est homo. que iustorum atque sanctorum, Si dixerimus quoniam peccatum non ha-
bemus, nos ipsos seducimus, el ventas in nobis non est83. Tune itaque
4. Proinde, quod fatendum est, etiam cum rectas et secundum Deum áiráSEict ista erit, quando peccatum in homine nullum erit. Nunc vero satis
habemus has affectiones, huius vitae sunt, non illius quam futuram spe- Lene vivitur, si sine crimine: sine peccato autem qui se vivere existimat,
ramus, et saepe illis etiam inviti cedimus. Itaque aliquando, quamvis non non id agit, ut peccatum non habeat, sed ut veniam non accipiat. Porro si
culpabili cupiditate, sed laudabili charitate moveamur, etiam dum nolu- ¡ÜTráSEía illa dicenda est, cum animum contingere omnino non potest ullus
lnus, flemus. Habemus ergo eas ex humanae conditionis infirmitate: non affectus, quis hunc stuporem non ómnibus vitiis iudicet esse peiorem?
autem ita Dominus Iesus, cuius et infirmitas fuit ex potestate. Sed dum Potest ergo non absurde dici perfectam beatitudinem sine stimulo timoris
vitae huius infirmitatem gerimus, si eas omnino nullas habeamus, tune et sine ulla tristitia futuram: non ibi autem futurum amorem gaudiumque
potras non recte vivimus. Vituperabat enim et detestabatur Apostolus quos- quis dixerit, nisi omni modo a veritate seclusus? Si autem ¿máStia illa est,
"dam, quos etiam esse dixit sine affectione 81. Culpavit etiam illos sacer ubi nec metus ullus exterret, nec angit dolor, aversanda est in hac vita,
Psalmus, de quibus ait, Sustinui qui simul contristaretur, et non fuit"'. si recte, hoc est secundum Deum, vivere volumus: in illa vero beata,
TMam omnino non doleré, dum sumus in hoc loco miseriae, profecto, sicut quae sempiterna promitlitur, plañe speranda est.
quídam etiam apud saeculi huius litteratos sensit et dixit, non sine magna
mercede contingit, immanitatis in animo, stuporis in corpore. Quocirca illa 5. Timor namque ille de quo dicit apostolus Ioannes, Timor non est
in charitate, sed perfecta charitas foras mittit timorem, quia timor poenam
76
M e . 3,5. »» M t . 26,3«. habet; qui autem timet, non est perfectus in charitate " \ non est eius ge-
77
l o . 11,15. - « R o m . 1,31.
82
" '*"'<' •>?. P s . 68,31. " 1 l o . 1,8.
84
í " L e . 32,15. I l o . 4,18.
946 LA CIUDAD DE DIOS XIV, 9, 6 XIV, 9, 8 EL PECADO V LAS PASIONES 947
S a n P a b l o de q u e los c o r i n t i o s f u e r a n s e d u c i d o s p o r la a s t u c i a nos a r r i b e a la feliz, c o n c l u i r e m o s q u e la v i d a recta tiene rectos
de la s e r p i e n t e . E s t e t e m o r lo disfruta la c a r i d a d , m e j o r d i r í a , lodos esos afectos, y la v i d a d e s o r d e n a d a los tiene d e s o r d e n a -
ú n i c a m e n t e lo disfruta la c a r i d a d . A q u é l , en c a m b i o , es del q u e dos. L a vida, b i e n a v e n t u r a d a y e t e r n a a la vez, t e n d r á u n a m o r
n o se da en la c a r i d a d , y del q u e h a b l a el a p ó s t o l S a n P a b l o y u n gozo n o s o l a m e n t e rectos, sino t a m b i é n ciertos, y e s t a r á
en estos t é r m i n o s : No habéis recibido el espíritu de servidum- exenta de t e m o r y de d o l o r . D e a q u í a p a r e c e y a p o r t o d o s sus
bre para obrar todavía por temor. Sin e m b a r g o , el temor casto, ílancos c u á l e s d e b e n ser en esta p e r e g r i n a c i ó n los c i u d a d a n o s
que fia de permanecer por todos los siglos, si h a de existir tam- de la C i u d a d de D i o s q u e viven según el e s p í r i t u , n o según la
b i é n en el siglo f u t u r o (pues ¿ d e q u é o t r o m o d o debe entender- c a r n e , es decir, según D i o s , n o s e g ú n el h o m b r e , y c u á l e s s e r á n
se p e r m a n e c e r p o r t o d o s los s i g l o s ? ) , n o será u n t e m o r q u e n o s en la i n m o r t a l i d a d a q u e a s p i r a n . Y, de r e c h a z o , la c i u d a d de
a p e e del m a l q u e p u e d e s o b r e v e n i r n o s , sino u n t e m o r q u e n o s los i m p í o s , o sea, la s o c i e d a d de los que viven n o s e g ú n D i o s ,
afianzará en el b i e n q u e n o p u e d e p e r d e r s e . P o r q u e , d o n d e el sino s e g ú n el h o m b r e , y q u e siguen las e n s e ñ a n z a s de los h o m -
ya q u e n o carece de p e c a d o d e s e a r lo q u e la ley de D i o s p r o h i b e
CAPITULO X y níistenerse de e l l o p o r t e m o r a la p e n a , n o p o r a m o r a la
j u s t i c i a . L e j o s de n o s o t r o s — r e p i t o — p e n s a r q u e a n t e s de t o d o
¿ESTUVIERON LOS PRIMEROS HOMBRES EN EL PARAÍSO, ANTES p e c a d o existiera ya a l l í ese p e c a d o , el a d m i t i r , a p l i c a n d o al
DE PECAR, EXENTOS DE PERTURBACIONES? á r b o l lo q u e el S e ñ o r dice de l a m u j e r : Si alguien mirare a
una mujer con mal deseo, ya adulteró en su corazón.
Se c u e s t i o n a , y n o sin r a z ó n , si el p r i m e r h o m b r e , o los Así, p u e s , t o d a la h u m a n i d a d sería t a n feliz c o m o lo e r a n los
p r i m e r o s h o m b r e s (pues el m a t r i m o n i o e r a de d o s ) , a n t e s del p r i m e r o s h o m b r e s , c u a n d o n i l a s p e r t u r b a c i o n e s a n í m i c a s les
p e c a d o , e s t a b a n sujetos en este c u e r p o a n i m a l a esos afectos, de i n q u i e t a b a n n i l a s i n c o m o d i d a d e s c o r p o r a l e s les h a c í a n m e l l a ,
los q u e nos v e r e m o s l i b r e s en el c u e r p o e s p i r i t u a l u n a vez pur- si n i e l l o s h u b i e r a n h e c h o el m a l q u e t r a n s m i t i e r o n a sus des-
CAPITULO XIII
CAPITULO XII
E N ADÁN LA MALA VOLUNTAD PRECEDIÓ A LA OBRA MALA
EL PECADO DEL PRIMER HOMBRE
1. Sin embargo, comenzaron a ser malos en lo interior
Si a alguien sorprende por qué no se cambia la naturaleza para despeñarse luego a una desobediencia formal, porque no
humana con otros pecados como se cambió con la prevarica- se hubiera consumado la obra mala de no haber precedido la
ción de los dos primeros padres, causa originaria de corrup- mala voluntad. Ahora bien, ¿cuál pudo ser el principio de la
ción tan grande cual es la que vemos y sentimos; y de estar mala voluntad sino la soberbia? El principio de todo pecado
sometidos a la muerte y padecer perturbaciones y oscilaciones es la soberbia, leemos. Y ¿qué es la soberbia sino un apetito
C A P I T U L O X I V I . T a n p r o n t o c o m o el h o m b r e d e s p r e c i ó el m a n d a t o de
Dios, de ese D i o s q u e lo h a b í a c r e a d o , q u e lo h a b í a h e c h o a su
i m a g e n y a n t e p u e s t o a los d e m á s a n i m a l e s , q u e lo h a b í a cons-
L A S O B E R B I A DE LA T R A N S G R E S I Ó N F U É P E O R Q U E
t i t u i d o en el p a r a í s o y le h a b í a d a d o a b u n d a n c i a de t o d a s l a s
LA T R A N S G R E S I Ó N
cosas y de s a l u d , q u e , lejos de i m p o n e r l e m u c h o s p r e c e p t o s
L a s o b e r b i a es p e o r y m á s c o n d e n a b l e , p o r q u e b u s c a el re- g r a v e s y difíciles, le h a b í a p r o v i s t o , p a r a e n c a r e c e r l a obedien-
c u r s o de la excusa a u n p a r a los p e c a d o s m á s evidentes. Así hi- cia, de u n o muy ligero y breve, con el q u e a d v e r t í a a la cria-
c i e r o n los p r i m e r o s h o m b r e s . E l l a d i j o : La serpiente me engañó tura q u e El i'l'll HII S e ñ o r y que le convenid s e r v i r l e l i b r e m e n t e ,
y comí, y él a su v e z : La mujer que me diste por compañera «iguiú una junlii i'.oiuli'iiiic.'u'm. Y esla c o n d e n a c i ó n fué tal, q u e
me dio del fruto y comí. N u n c a s u e n a l a p e t i c i ó n del p e r d ó n , el h o m b r e , q u e , g u a r d a n d o el m a n d a m i e n t o , h a b í a de ser espi-
ritual a u n en lu c a r n e , se trocó en c a r n a l a u n en l a m e n t e .
ruina quae fit in oceulto, praecedit ruinam quae fit in manifestó, dum
illa ruina esse non putatur. Quis enim exaltationem ruinam putat; cum tilio veiiiac, nusquam implorado medicinae. Nam licet isti non sicut Caín,
iam ibi sit defectus, quo est relictas Excelsus? Quis autem ruinam esse quod niinmiscnint, negent 1M , adhuc tamen superbia in alium quaerit re-
non videat, quando fit mandati eviilens atque indubitata transgressio? feíre, quod pcipcnim íecit: superbia mulieris, in serpentem; superbia viri,
Propter hoc Deus illud prohibuit, quod cum esset admissum, nulla defendí iu iiiulirmii. Sed aecusatio potius quam excusatio vera est, ubi mandati
posset imaginatione iustitiae. Et audeo dicere, superbis esse utile cadere ilivini csl uperta transgressio. Ñeque enim hoc propterea non fecerunt, quia
in aliquod apertum manifestumque peccatum, unde sibi displiceant, qui id imilier serpente suadente, vir muiiere impertiente commisit; quasi
iam sibi placendo ceciderant. Salubrius enim Petrus sibi displicuit quando quidquam Deo, cui vel crederetur. vel cederetur. anteponendum fuerit
flevit, quam sibi placuit quando praesumpsit l o s . Hoc dicit et sacer Psal-
mus: Imple facies eorum ignominia, et quaerent nomen tuum, Domine 1U°: CAPUT XV
id est, ut tu eis placeas quaerentibus nomen tuum, qui sibi placuerunt
quaerendo suum. DE IUSTITIA RETRIBUTIOISIS, QUAM PRIMI HOMINES PRO SUA
INOBEDIENTES RECEPERUNT
CAPUT XIV
1. Quia ergo contemptus est Deus iubens, qui creaverat, qui ad suam
DE SUPEHBIA TRANSGRESSIONIS, QUAE IPSA FUIT TBANSCHESSIONE DETERIOR imaginera fecerat, qui caeteris animalibus praeposuerat, qui in paradiso
constituerat, qui rerum omnium copiam salutisque praestiterat, qui prae-
Sed est peior damnabiliorque superbia, qua etiam in peccatis manifes- ceptis nec pluribus nec grandibus nec difficilibus oneraverat, sed uno
tis suffugium excusationis inquiritur sicut illi primi homines, quorum et brevissimo atque levissimo ad obedientiae salubritatem adminiculaverat,
illa dixit, Serpens seduxit me, et manducavi; et ille dixit, Mulier quam quo eam creaturam, cui libera servitus expediret, se esse Dominum conv
dedisti mecum, haec mihi dedit a ligno, et edi m . Nusquam hic sonat pe- monebat: iusta damnatio subsecuta est, talisque damnatio, ut homo qui
105
Mt. 26,75.3.3.
custodiendo mandatum futurus fuerat etiam carne spíritualis, íieret etiam
10
» Ps. 82,17. mente carnalis; et qui sua superbia sibi placuerat, Dei iustitia sibi dona-
107
Gen. 3,i3.T2- 108
ibid., 4,9-
IV, 1 5 , 2 EL PECADO Y LAS PASIONES 961
060 LA CIUDAD DE DIOS XIV, 15, 2
mi puede? Aunque es verdad que en el paraíso antes del pe-
Como él, por su soberbia, se complació en sí mismo, la jus- • mío no lo podía todo, sin embargo, sólo quería lo que podía,
ticia de Dios le entregó a sí mismo, y no para vivir en su v, por tanto, podía todo lo que quería. Empero, ahora, como
pura independencia, sino para arrastrar, luchando contra sí unios en su descendencia y nos atestigua la divina Escritura,
mismo, en lugar de la libertad que deseó, una servidumbre <7 hombre se ha hecho semejante a la vanidad. ¿Quién podrá
dura y miserable bajo el poder de aquel a quien dio su con- i otilar las cosas que quiere y no puede, en tanto que el ánimo
sentimiento pecando. Muerto voluntariamente en espíritu, ha- >•< contrario a sí mismo, y la carne, inferior a él, no obedece a
bía de morir contra su voluntad en el cuerpo, y, desertor de mi voluntad? [ 4 3 ] . Verdad es que el ánimo se turba frecuen-
la vida eterna, quedaba condenado también a una muerte eter- temente aun contra su voluntad y que la carne se duele, en-
na si la gracia no le librara [ 4 1 ] . Quien estime esta condena- vejece y muere, y ¡ay, cuánto padecemos que no padeciéramos
ción excesiva o injusta, no sabe ciertamente pesar cuál fué la N¡ nuestra naturaleza obedeciera en todo y sin medida a nues-
injusticia de un pecado cometido en circunstancias en que era Iin voluntad! Mas la carne está sujeta a una enfermedad que
.<!. Ag. r« ai
XIV, 16 EL PECADO Y LAS PASIONES 963
962 LA CIUDAD DE D I O S XTV, 15, 2
cié de resistencia que ofrece a su pasión, como el dolor del CAPITULO XVI
alma, llamado tristeza, es un no conformarse con las cosas
que nos han sucedido sin quererlas. A la tristeza con frecuen-
cia precede el miedo, que radica también en el alma, no en SENTIDO PROPIO DE LA PALABRA LIBIDO
la carne. Sin embargo, al dolor de la carne no precede miedo
alguno carnal que se sienta en la carne antes del dolor. Al Es verdad que hay muchas clases de libido; pero, cuando
placer precede un cierto apetito que se siente en la carne y se dice libido a secas, sin más, suele casi siempre entenderse
es una especie de deseo suyo. Así el hambre y la sed y la libi- la que excita las partes sexuales del cuerpo. Y es tan fuerte,
do [44]—término empleado con más propiedad para los ór- que no sólo señorea al cuerpo entero ni sólo fuera y dentro,
ganos de la generación, aunque sea término general para toda sino que pone en juego a todo el hombre, aunando y mezclando
pasión—. Los antiguos han definido la ira como libido de entre sí el afecto del ánimo con el apetito carnal, produciendo
Sed tristitiam plerumque praecedit metus, qui et ipse in anima est, non
in carne. Dolorem autem carnis non praecedit ullus quasi metus carnis,
qui ante dolorem in carne sentiatur. Voluptatem vero praecedit appetitus CAPUT XVI
quídam, qui sen ti tur in carne quasi cupiditas eius, sicut fames et sitis, et
Dli L1HIDINIS MALO, CUIUS NOMEN CUM MULTIS • VITIIS CONCRUAT, PROPRIE
ea quae in genitalibus usitatius libido nominatur, cum hoc sit genérale
TAMEN MOTIBUS OBSCENIS CORPORIS ADSCRIBITUR
vocabulum omnis cupiditatis. Nam et ipsam iram nihil aliud esse, quam
ulciscendi libidinem, veteres definierunt: quamvis nonnunquam homo, ubi Cum igitur sint multarum libídines rerum, tamen cum libido dicitur,
vindictae nullus est sensus, ctiam rebus inanimis irascatur, ut male scri- urque cuius rei libido sit additur, non fere assolet animo occurrere nísi
bentem stilum coUidat, vel calamum frangat iratus. Verum et ista licet illa, qua obscenae corporis partes excitantur. Haec autem sibi non solum
irrationabilior, tamen quaedam ulciscendi libido est, et nescio quae, ut ita
totiim corpus, nec solum extrinsecus, verum etiam intrinsecus vindicat, to-
dixerim, quasi umbra retributionis, ut qui male faciunt, mala patiantur.
tumqiie commovet hominem animi simul affectu cum carnis appetitu
Est igitur libido ulciscendi, quae ira dicitur: est libido .habendi pecuniam,
quae avaritia: est libido quomodocumque vincendi, quae pervicacia: est coiiiuiicto atque permixto, ut ea voluptas sequatur, qua maior in corporis
libido gloriandi, quae iactantia nuncupatur. Sunt multae variaeque libí- voluptatibus nulla est: ita ut momento ipso temporis, quod ad eius perve-
dines, quarum nonnullae habent etiam vocabula propria, quaedam vero nilnr extremum, pene omnis acies et quasi vigilia cogitationis obruatur.
non habent. Quis enim facile dixerit, quid vocetur libido dominandi, quam (,)uis autem amicus sapientiae sanctorumque gaudiorum, coniugalem agens
tamen plurimum valere in tyrannorum animis, etiam civilia bella tes- vitam, sed, sicut Apostolus monuit, sciens vas suum possidere in sancti-
tan tur? ¡iiatione et honore, non in morbo desiderii, sicut et Gentes quae ignorant
Dcum u z , non mallet, si posset, sine hac libídine filios procreare; ut etiam
¡n hoc serendae prolis officio, sic eius menti ea quae ad hoc opus creata
«lint, quemadmodum caetera suis quaeque operibus distributa membra
«ervirent, nutu voluntatis acta, non aestu libidinis incitata? Sed ñeque
u a
i T h e í s . 4,4.5.
XIV, 17 KE PECADO Y LAS PASIONES 965
964 U CIUDAD DE DIOS XXV, 17
tad. R e t i r a d a esta g r a c i a , p a r a h a c e r l e s p a g a r con desobedien-
veces les deja con el c a r a m e l o e n la b o c a . El a l m a c h i r r í a p o r cia la d e s o b e d i e n c i a p r o p i a , se dejó sentir en los m o v i m i e n t o s
el c a l o r de la c o n c u p i s c e n c i a , y el c u e r p o t i r i t a de frío. Y así, del c u e r p o u n a d e s v e r g o n z a d a n o v e d a d . P o r eso la d e s n u d e z
¡cosa e x t r a ñ a ! , la l i b i d o n o sólo r e h u s a o b e d e c e r al deseo le- se t o r n ó i n d e c e n t e , l o s h i z o conscientes y los c u b r i ó de con-
g í t i m o de e n g e n d r a r , sino t a m b i é n a l a p e t i t o l a s c i v o . E l l a , q u e fusión. E s t o dio o r i g e n a q u e , u n a vez v i o l a d o el m á n d a l o de
de o r d i n a r i o se o p o n e a l e s p í r i t u q u e la enfrena, a veces se re- D i o s con u n a t r a n s g r e s i ó n t a n manifiesta, se e s c r i b i e r a : Y se
vuelve c o n t r a sí m i s m a , y, e x c i t a d o el á n i m o , se n i e g a a exci- abrieron sus ojos y conocieron que estaban desnudos, y tejieron
tar el c u e r p o . hojas de higuera y se hicieron unos taparrabos. D i c e q u e se
abrieron sus ojos, n o p a r a ver (pues a n t e s t a m b i é n v e í a n ) , sino
C A P I T U L O XVII p a r a d i s c e r n i r e n t r e el b i e n q u e h a b í a n p e r d i d o y el m a l en
q u e h a b í a n i n c u r r i d o . E l á r b o l q u e b r i n d a b a este c o n o c i m i e n -
CAPUT XVIII
DE PUDORE CONCÚBITOS, NON SOLUM VULGARI, SED ETIAM CONIUGALI
Opus vero ipsum quod libídine tali peragitur, non solum in quibusque
stupris, ubi latebrae ad subterfugienda humana iudicia requiruntur; ve-
rum etiam in usu scortorum, quam terrena civitas licitara turpitudinem
fecit, quamvis id agatur, quod eius civitatis nulla lex vindicat, devitat
tamen publicum etiam permissa atque impunita libido conspectum; et
verecundia naturali habent provisum lupanaria ipsa secretum, faciliusque
potuit impudicitia non habere vincula prohibitionis, quam impudentia
I
968 LA CIUDAD DE DIOS XIV, 19 XIV, 20 4 EL PECADO Y LAS PASIONES 969
sanitas ex natura, sed languor ex culpa. Quod autem irae opera aliarum-
CAPUT XIX que affectionum in quibusque dictis atque factis non sic abscondit vere-
cundia, ut opera libidinis quae fiunt genitalibus membris, quid causae est,
Q ü O D FARTES IRAE ATQUE LIBIDINIS TAM V1TIOSE MOVENTUR, ÜT EAS NECESSE nisi quia in caeteris membra corporis non ipsae affectiones, sed, cum eis
SIT FRENIS SAPIENTIAE COHIBERI, QUAE IN ILLA ANTE PEO.CATUM NATURAE consenserit, voluntas movet, quae in usu eorum omnino dominatur? Nam
SAN1TATE NON FÜERUNT
quisquís verbum emittit iratus, vel etiam quemquam percutit, non posset
hoc faceré, nisi lingua et manus iubente quodammodo volúntate move-
Hinc est quod et illi philosophi, qui veritati propius accesserunt, iram rentur: quae membra, etiam cum ira nulla est, moventur eadem volúntate.
atque libidinem viliosas animi partes esse confessi sunt. eo quod turbide At vero genitales corporis partes ita libido suo iuri quodammodo manci-
atque inordinate moverentur, ad ea etiam quae sapientia perpetrari non pavit, ut moveri non valeant, si ipsa defuerit, et nisi ipsa vel ultro vel
vetat; ac per hoc opus Viabere moderatrice mente atque ratione. Quam excitata surrexerit. Hoc est quod pudet, hoc est quod intuentium oculos
partem animi tertiam, velut in arce quadam ad istas regendas perhibent erubescendo devitat: magisque fert homo spectantium multitudinem, quan-
collocatam; ut illa imperante, istis servientibus, possit in homine iustitia do iniuste irascitur homini, quam vel unius aspectum et quando iuste mis-
ex omni animi parte servari. Hae igitur partes, quas et in homine sapien- cetur uxori.
te ac temperante fatentur esse vitiosas, ut eas ab his rebus ad quas iniuste
moventur, mens compescendo et cohibendo reirenet ac revocet, atque ad ea CAPUT XX
permittat, quae sapientiae lege concessa sunt; sicut iram ad exercendam
iustam coercitionem, sicut libidinem ad propagandae prolis officium: hae, DE VANISSIMA TURPITUDINE CYNICORUM
inquam, partes in paradiso ante peccatum vitiosae non erant. Non enim
contra rectam voluntatem ad aliquid movebantur, unde necesse esset eas Hoc illi canini philosophi, hoc est Cynici, non viderunt, preferentes
rationis tanquam frenis regentibus abstinere. Nam quod nunc ita moven- contra humanam verecundiam, quid aliud quam caninam, hoc est im-
tur. et ab eis qui temperanter et iuste et pie vivunt, alias facilius, alias mundam impudentemque sententiam? ut scilicet quoniam iustum est quod
difficilius, tamen cohibendo et refrenando modificantur, non est utique fit in uxore, palam non pudeat id agere; nec in vico aut platea qualibet
coniugalem concubitum devitare. Vicit tamen pudor naturalis opinionem
970 LA CIUDAD DE DIOS XIV, 20 XIV, 2 1 EL PECADO Y LAS PASIONES 971
p r e v a l e c i d o esta vez s o b r e el e r r o r . A u n q u e c u e n t a n q u e D i ó -
genes p u s o e n p r á c t i c a a l g u n a vez su sistema, p e n s a n d o q u e C A P I T U L O XXI
así h a r í a m á s c é l e b r e su escuela, g r a b a n d o e n l a m e m o r i a
de l o s m o r t a l e s l a m á s r u i d o s a d e s v e r g ü e n z a , c o n t o d o , d e s p u é s
los cínicos n o i m i t a r o n su e j e m p l o . F u é m á s p o d e r o s o en e l l o s BENDICIÓN, PREVARICACIÓN Y LIBIDO. S U S RELACIONES
el p u d o r , q u e les i n d u c í a a g u a r d a r r e s p e t o s h u m a n o s , q u e el
e r r o r , q u e les i n s p i r a b a h a c e r s e s e m e j a n t e s a l o s p e r r o s . Y m e L e j o s d e n o s o t r o s p e n s a r q u e l o s d o s p r i m e r o s e s p o s o s , en
p e r m i t o o p i n a r q u e a q u e l o a q u e l l o s q u e refieren h a b e r consu- el p a r a í s o , c u m p l i r í a n c o n esta l i b i d o , d e l a q u e se avergonza-
m a d o el a c t o en p ú b l i c o , r e p r e s e n t a r o n esta escena c a r n a l a n t e r o n , c u b r i e n d o en s e g u i d a su d e s n u d e z , a q u e l l a b e n d i c i ó n de
h o m b r e s q u e d e s c o n o c í a n l o q u e se o c u l t a b a b a j o el p a l i o , p u e s D i o s : Creced y multiplicaos y llenad la tierra. L a l i b i d o sur-
tal vez n o les f u e r a p o s i b l e s e n t i r t a l v o l u p t u o s i d a d b a j o l a im- gió d e s p u é s d e l p e c a d o , y d e s p u é s d e l p e c a d o , n u e s t r a n a t u r a -
huius erroris. Nam' etsi perhibent hoc aliquando gloriabundum fecisse CAPUT XXI
Diogenem, ita putantem sectam suam nobiliorem futuram, si in hominum
memoria insignior eius impudentia figeretur: postea tamen a Cynicis fieri D E BENEDICTIONE MULTIPLICANDAE FECUNDITATIS HUMANAE ANTE PECCATUM,
cessatum est; plusque valuit pudor, ut erubescerent liomines hominibus, QUAM PRAEVARICATIO NON ADIMERET, ET CUI LIBIDINIS MORBUS ACCESSERIT
quam error, ut homines canibus esse similes affeetarent. Unde et illum
vel illos, qui hoc fecisse referuntur, potius arbitror concumbentium motus Absit itaque, ut credamus illos coniuges in paradiso constitutos per
dedisse oculis hominum nescientium quid sub pallio gereretur, quam hu- hanc libidinem, de qua erubescendo eadem membra texerunt, impleturos
mano premente conspectu potuisse illam peragi voluptatem. Ibi enim phi- fuisse quod in sua benedictione Deus dixit, Crescite, et multiplicamini, et
losophi non erubescebant videri se velle concumbere, ubi libido ipsa eru- implete terram117. Post peccatum quippe orta est haec libido; post pec-
besceret. surgere. Et nunc videmus adhuc esse philosophos Cynicos; hi catum eam natura non impudens, amissa potestate cui corpus ex omni
enim sunt, qui non solum amiciuntur pallio, verum etiam clavam ferunt: parte serviebat, sensit, attendit, erubuit, operuit. Illa vero benedictio nup-
nemo tamen eorum audet hoc faceré; quod si aliqui ausi essent, ut non tiarum, ut coniugati crescerent, et multiplicarentur, et implerent terram,
dicam ictibus lapidantium, certe conspuentium salivis obruerentur. Pudet quamvis et in delinquentibus manserit; tamen antequam delinquerent,
igitur huius libidinis humanara sine ulla dubitatione naturam, et mérito data est, ut cognosceretur procreaíionem filiorum ad gloriara connubii,
pudet. In eius quippe inobedientia, quae genitalia corporis membra solis non ad poenam pertinere peccati. Sed nunc homines, proferto illius quae
suis motibus subdidit, et potestati voluntatis eripuit, satis ostenditur quid in paradiso fuit felicitatis ignari, nisi per hoc quod experti sunt, id est
sit hominis illi primae inobedientiae retributum: quod in ea máxime parte per libidinem, de qua videmus ipsam etiam honestatem erubescere nuptia-
oportuit apparere, qua generatur ipsa natura, quae illo primo et magno rum, non potuisse gigni filios opinan tur: alii Scripturas divinas, ubi le-
in deterius est mutata peccato: a cuius nexu nullus eruitur, nisi id quod, gitur post peccatum puduisse nuditatis, et pudenda esse contecta, prorsus
cum omnes in uno essent, in communem perniciem perpetratum est, et non accipientes, sed infideliter irridentes; alii vero quamvis eas accipiant
Dei iustitia vindicatum, Dei gratia in singulis expietur. 117
Gen, r,2&
XIV., 22 XttV, 2 2 EL PECADO Y LAS PASTONES 973
972 LA CIUDAD DE DIOS
i n c o n g r u e n t e , con t o d o , l a s p a l a b r a s macho y hembra n o p u e -
dice a l g o s e m e j a n t e en u n s a l m o : Multiplicarás en mi alma tu
den e n t e n d e r s e c o m o a l g o existente en u n solo sujeto, pretex-
virtud. S e g ú n esto, en el c o n t e x t o del G é n e s i s : Y llenad la tie-
t a n d o q u e en él u n a cosa es la q u e g o b i e r n a y o Ira la gober-
rra y dominadla, e n t i e n d e n p o r t i e r r a la c a r n e , q u e l l e n a el
n a d a . C o m o a p a r e c e c l a r í s i m a m e n t e en los c u e r p o s de seres de
a l m a con su p r e s e n c i a , y s o b r e la q u e d o m i n a c u a n d o su v i r t u d
d i v e r s o sexo, el h o m b r e y la m u j e r f u e r o n c r e a d o s con el fin
se m u l t i p l i c a . Sin e m b a r g o , afirman q u e los fetos c a r n a l e s n o
de q u e , p o r la g e n e r a c i ó n de la p r o l e , c r e c i e r a n , se m u l t i p l i c a -
p u e d e n n a c e r , n i e n t o n c e s ni a h o r a , sin esa l i b i d o , q u e se ori-
r a n y l l e n a r a n la t i e r r a . S e r r e f r a c t a r i o a esto, sería u n a b s u r -
g i n ó , fué a d v e r t i d a , c o n f u n d i ó y fué c u b i e r t a d e s p u é s del pe-
do n o t a b l e . N o p u e d e n t a m p o c o e n t e n d e r s e del e s p í r i t u , q u e
c a d o . Y a ñ a d e n q u e n o e n g e n d r a r o n en el p a r a í s o , sino fuera.
m a n d a , y de la c a r n e , q u e o b e d e c e ; ni del á n i m o r a c i o n a l , q u e
Y así fué en r e a l i d a d , p u e s t o q u e c o h a b i t a r o n y e n g e n d r a r o n
r i g e , y de la c u p i d i d a d i r r a c i o n a l , q u e es r e g i d a ; n i de l a vir-
sus h i j o s d e s p u é s de ser a r r o j a d o s de é l .
t u d c o n t e m p l a t i v a , q u e i m p e r a , y de la activa, q u e s i r v e ; n i
976 LA CIUDAD DE DIOS XlV, 23, 3 XIV, 2 4 , 1 EL PECADO V LAS PASIONES 977
respirantis, loquentis, clamantís, cantarais, serviunt voluntad. Omitto quod tare videantur. Ipse sum expertus, sudare hominem soleré cum veüet.
animalibus quibusdam naturaliter inditum est, tegmen quo Corpus omne Notum est, quosdam flere cum volunt, atque ubertim lacrymas fundere.
vestitur, si quid in quocumque loco eius senserint abigendum, ibi tantum lam illud multo est incredibilius quod plerique fratres memoria recentis-
moveant, ubi sentiunt; nec solum insidentes muscas, verum etiam haeren- sima experti sunt. Presbyter fuit quídam nomine Restitutus in.paroecia
tes hastas cutis tremore discutiant. Numquid quía id non potest homo, ideo Calamensis Ecclesiae, qui quando ei placebat (rogabatur autem ut hoc
Creator quibus voluit animantibus donare non potuit? Sic ergo et ipse faceret ab eis qui rem mirabilem coram scire cupiebant), ad imitatas
homo potuit obedientiam etiam inferiorum habere membrorum, quam sua quasi lamentantis cuiuslibet hominis voces, ita se auferebat a sensibus,
inobedientia perdidit. Ñeque enim Deo difficile fuit sic illum condere, ut et iacebat simillimus mortuo, ut non solum vellicantes atque pungentes
in eius carne etiam illud nonnisi eius volúntate moveretur, quod nunc nisi minime sentiret, sed aliquando etiam igne ureretur admoto, sine ullo do-
libídine non movetur. loris sensu, nisi postmodum ex vulnere: non autem obnitendo, sed non
2. Nam et hominum quorumdam naturas novimus multum caeteris sentiendo non moveré Corpus, eo probabatur, quod tanquam in defuncto
dispares, et ipsa raritate mirabiles, nonnulla ut volunt de corpore facien- nullus inveniebatur anhelitus: hominum tamen voces, si elarius loqueren-
tium, quae alii nullo modo possunt, et audita vix credunt. Sunt enim qui tur, tanquam de ¡onginquo se audire postea referebat. Cum itaque corpus
et aures moveant vel singulas, vel ambas simul. Sunt qui totam caesariem etiam nunc quibusdam, licet in carne corruptibili hanc aerumnosam du-
capite immoto, quantum capilli occupant, deponunt ad frontem, revo- centibus vitam, ita in plerisque motionibus et affectionibus extra usitatum
cantque cum volunt. Sunt qui eorum quae voraverint incredibiliter plu- naturae modum mirabiliter serviat; quid causae est, ut non credamus ante
ríma et varia paululum praecordiis contrectatis tanquam de sacculo quod inobedientiae peceatum corruptionisque supplicium, ad propagandam pro-
placuerit integerrimum proferunt. Quídam voces avium pecorumque et lem sine ulla libídine serviré voluntatí humanae humana membra potuisse?
aliorum quorumlibet hominum sic imitantur atque exprimunt, ut nisi Donatus est itaque homo sibi, quia deseruit Deum placendo sibi: et non
videantur, discerní omnino non possint. Nonnulli ab imo sine paedore obediens Deo, non potuit obedire nec sibi. Hinc evidentior miseria, qua
ullo ita numerosos pro arbitrio sonitus edunt, ut ex illa etiam parte can- homo non vivit ut vult. Nam si ut vellet viveret, beatum se putaret: sed
nec sic tamen esset, si turpiter viveret.
980 LA CIUDAD DE DIOS XIV, 25
XIV, 26 EL PECADO Y LAS PASIONBS 981
q u e t o d a s l a s d e m á s cosas, p u e s t o q u e c u a n t o se a m a , d e b e
CAPITULO XXV a m a r s e p o r e l l a . P o r e n d e , si se l a a m a c u a n t o m e r e c e (y n o
es d i c h o s o q u i e n n o a m a l a v i d a feliz c u a n t o m e r e c e ) , es i m p o -
E N LA VIDA PRESENTE NO SE LOGRA LA FELICIDAD VERDADERA sible q u e el q u e l a a m a n o desee q u e sea e t e r n a . L u e g o s e r á
La verdad es que, si nos fijamos un poco, vemos que no feliz c u a n d o sea e t e r n a .
vive como quiere sino el que es feliz [ 5 9 ] , y que sólo el justo-
es feliz. Pero, a su vez, el justo no vive como quiere si no arri-
ba a un estado en que no pueda morir ni ser engañado ni ofen- C A P I T U L O XXVI
dido, y esto con la certeza de que será así siempre. Tal es el
estado que desea la naturaleza, que no será plena y perfecta- ¿QUÉ DEBE CREERSE, BASADOS EN LA F E L I C I D A D , SOBRE LA
LIBRO XV m á s d e t a l l a d o d e estos p u n t o s n o s e n r e d a r í a e n m u c h a s y m u y
e s p i n o s a s cuestiones, q u e e x i g i r í a n u n a serie d e v o l ú m e n e s q u e
e x c e d e r í a n en m u c h o l o s l í m i t e s d e esta o b r a y del t i e m p o d e
q u e d i s p o n g o . A n d o , p o r c i e r t o , t a n escaso d e é l , q u e n o p u e d o
detenerme a responder a las objeciones que puedan presentar
los e s c r u p u l o s o s y ociosos, m á s listos p a r a p r e g u n t a r q u e ca-
pacitados p a r a entender [ 1 ] . Sin embargo, estimo que ya he
e s c l a r e c i d o a l g o l a s difíciles y e s c a b r o s a s c u e s t i o n e s d e l o r i g e n
del m u n d o , d e l a l m a y d e l g é n e r o h u m a n o .
Los cuatro libros siguientes están dedicados al desarrollo de H e d i v i d i d o l a h u m a n i d a d e n d o s g r a n d e s g r u p o s : u n o , el d e
a q u e l l o s q u e viven s e g ú n el h o m b r e , y o t r o , el d e los q u e viven
Terrena porro civitas, quae sempiterna non erit (ñeque enim cum in
extremo supplicio damnata fuerit, iam civitas erit), hic habet bonum
suum, cuius societate laetatur, qualis esse de talibus rebus laetitia potest.
Et quoniam non est tale bonum, ut nullas angustias faciat amatoribus
suis, ideo civitas ista adversus se ipsam plerumque dividitur litigando,
bellando, atque pugnando, et aut mortíferas, aut certe mortales victorias
requirendo. Nam ex quacumque sui parte adversus alteram sui partera
XV, 5 , " LAS DpS CIUDADES EN J,A TIERRA 1003
1002 v;~. L¿ CIUDAD DK DIOS XV, 5
ambición semejante, ni el fratricida envidió al otro por temer
que su poderío se limitara más mandando los dos (porque Abel
CAPITULO V no buscaba el señorío en la ciudad que fundaba su hermano).
Le envidió simplemente con esa envidia diabólica con que en-
DOS EMPERADORES : EL DE LA CIUDAD TERRENA Y EL DE ROMA vidian los malos a los buenos, sin motivo alguno, sólo porque
unos son buenos y otros malos. La bondad no se disminuye
El fundador de la ciudad terrena fué fratricida. Llevado de
por admitir a participarla a un compañero; al contrario, se
la envidia, mató a su hermano, que era ciudadano de la ciudad
acrece tanto más cuanto más concordemente la posee la caridad
eterna y peregrino en la tierra. Por eso no es de maravillar
individual de los consocios. En realidad, el que se niega a te-
que este ejemplo, o, como dirían los griegos, este arquetipo
nerla común, no goza de esta posesión, siendo su gozo más
(ápxETÚTTCp), haya sido imitado, después de tanto tiempo, por el
cumplido cuanto más generosamente ame en ella al compañero.
fundador de la ciudad que con el tiempo había de ser cabeza
Lo acontecido entre Rómulo y Remo muestra cómo la ciu-
dam pacem, sine qua nemo poterit videre Deum 1 0 : ubi ille terror est,
quando iubetur servus decem millium talentorum reddere debita, quae illi
CAPUT VI fuerant relaxata, quoniam debitum denariorum centum conservo suo non
relaxavit. Qua similitudine proposita, Dominus Iesus adiecit, atque ait,
DE LANGIJORIBUS, QUOS EX POENA PECCATI ETIAM CIVES CIVITATIS D E I IN Sic et vobis faciet Pater vester caelestis, si non dimiseritis unusquisque
I1UIUS VITAF. PERECRINATIONE PATIUNTIIR, ET A QUIBUS D E O fratri suo de cordibus vestris17. Hoc modo curantur cives civitatis Dei in
MEDENTE SANANTUR hac térra peregrinantes, et paci supernae patriae suspirantes. Spiritus au-
Languor est quippe iste, id est illa inobedientia, de qua in libro quar- tem sanctus operatur intrinsecus, ut valeat aliquid medicina, quae adhi-
todecimo disseruimus *, primae inobedientiae supplicium; et ideo non betur extrinsecus. Alioquin etiamsi Deus ipse utens creatura sibi subdita
natura, sed vitium: propter quod dicitur proficientibus bonis, et ex fide in aliqua specie humana sensus alloquatur humanos, sive istos cprporis,
in hac peregrinatione viventibus, Invicem onera vestra pórtate, et sic sive illos quos istis simillimos habemus in somnis, nec interiore gratia
adimplebitis legem Christi1". ítem alibi dicitur: Compite inquietos, con- mentem regat atque agat, nihil prodest homini omnis praedicatio veritatÍ9.
solamini pusillanimes, suscipite infirmos, patientes estofe ad omnes. Videte Facit autem hoc Deus a vasis misericordiae irae vasa discernens, dispen-
ne quis malum pro malo alicui reddat1'. ítem alio loco: Si prae.occupatus satione qua ipse novit multum oceulta, sed tamen iusta. Ipso quippe adiu-
fuerit homo in aliquo delicio, vos qui spirituales estis, instruite huiusmodi vante mirabilibus et latentibus modis, cum peccatum, quod habitat in
in spiritu mansuetudinis, intendens te ipsum, ne et tu. tenteris12. Et alibi: . membris nostris, quae potius iam poena peccati est, sicut Apostolus prae-
Sol non occidat super iracundiam. vestram la . F,t in Evangelio: Si pecca- cipit, non regnat in nostro mortali corpore ad obediendum desiderns eius,
verit in te frater tuus, corripe eum. Ínter te et ipsum solum 14. ítem de nec ei membra nostra velut iniquitatis arma exhibemus " , convertitur ad
„ peccatis, in quibus multorum cavetur offensio, Apostolus dicit: Peccantes mentem non sibi ad mala, Deo regente, consentientem; et eam regentem
coram ómnibus argüe, ut et caeteri thnorem habeantls. Propter hoc et de tranquillius mine habebit, postea sanitate perfecta atque immortalitate
venia invicem danda, multa praecipiuntur, et magna cura, propter tenen- percepta homo sine ullo peccato in aeterna pace regnabit.
18
" C . I . I I e t alibi. '•"'• Tipil. 1,26. H e b r . 12.14. .' - ',r.:''i ' :'
10
G a l . 6,2. '< M t . 18,15. " M t . 18,35.
11
1 T h e s . 5,14 e t 15. Ili
i T i t a . 5,20. '* R o m . 6,T2.i.v
12
G a l . 6 y i.
'1&Q6 LA CMJDA» DK DIOS XV, 7,1 X V , 7, 1 LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA 1007
cuida de las cosas. humanas, pues hay otros mucho peores, lome conciencia de que el pecado debe imputárselo a sí mismo,
que no creen ni esto. no a otro. En esto radica la salubilidad de la penitencia y del
Por consiguiente, Caín, al caer en la cuenta de que Dios se pedimiento de perdón. De esta forma, la frase: El se convertirá
había complacido en el sacrificio de su hermano y no en el a ti, no ha de sobrentenderse en futuro, sino en imperativo, a
suyo, debió, convirtiéndose, imitar a su buen hermano y no, modo de mandato y no de predicción. Cada cual dominará el
ensoberbeciéndose, hacerse émulo suyo. Pero se entristeció y pecado si no le da la primacía sobre sí mismo, excusándolo,
palideció su rostro. Dios reprende sobre todo este pecado, el sino que lo somete a sí, arrepintiéndose de él. De lo contrario,
entristecerse por la bondad de otro, máxime siendo su hermano. si, cuando surge, le da acogida, servirá también al que domina.
Y éste fué el objeto de la reprimenda al preguntarle: ¿Por qué P o r pecado aquí se entiende la concupiscencia carnal, de la que
estás triste y por qué ha palidecido tu rostro? Dios miró su co- dice el Apóstol: La carne apetece contra el espíritu. Enume-
razón y, al ver en él la envidia a su hermano, le reprendió. raba entre los frutos de la carne la envidia, que aguijaba a
la i g n o r a n c i a d e l o s t i e m p o s . « P a r a u n o s — d i c e é l — e l a ñ o lo h i j o t e n í a , c u a n d o e n g e n d r ó a E n ó s , n o d o s c i e n t o s cinco a ñ o s ,
d e t e r m i n a b a el v e r a n o , y ipara o t r o s , el i n v i e r n o . P a r a o t r o s , e n c o m o n o s o t r o s l e e m o s , s i n o ciento c i n c o . P o r t a n t o — s e g ú n esta
c a m b i o , l a s c u a t r o e s t a c i o n e s . A s í los a r c a d i o s , c u y o s a ñ o s o p i n i ó n — , a ú n n o t e n í a once a ñ o s . Y ¿ q u é d i r é d e su h i j o
c o n s t a b a n d e t r e s m e s e s » . A ñ a d e , a d e m á s , q u e los e g i p c i o s , C a i n á n , q u e , s e g ú n n u e s t r o s códices, t e n í a ciento sesenta a ñ o s ,
cuyos años reducidos tenían cuatro meses, como hemos hecho y, s e g ú n l o s h e b r e o s , s ó l o setenta, c u a n d o e n g e n d r ó a M a l a l e -
n o t a r , r e g u l a b a n a veces el a ñ o p o r el c u r s o d e la l u n a . « Y a s í h e l ? S i es q u e e n t o n c e s setenta e q u i v a l í a n a siete n u e s t r o s ,
— a g r e g a — e n t r e e l l o s se c u e n t a q u e a l g u n o vivió h a s t a m i l p r e g u n t o : ¿ Q u i é n e n g e n d r a a los siete a ñ o s ? [ 2 7 ] .
años».
2 . A l g u n o s , f u n d a d o s e n estas r a z o n e s a p a r e n t e m e n t e p r o -
b a b l e s , sin n e g a r fe a l a h i s t o r i a s a g r a d a , s i n o deseosos d e C A P Í T U L O X í í I
afianzarla, con el fin d e q u e n o r e s u l t e i n c r e í b l e su n a r r a c i ó n
accidisse arbitratus est. «Alü quippe, inquit, aestate unum determinabant ducentorum quinqué, sicut nos legimus, sed centum quinqué fuit, quando
annum, et alterum hieme; alü quadripertitis temporibus, sicut Arcades, genuit Enos 4 2 : ac per hoc, secundum istos, nondum habebat undecim
inquit, quorum anni trimestres fuere». Adiecit etiam, aliquando Aegyptios, annos aetatis. Quid dicam de Cainan eius filio, qui cum apud nos centum
quorum parvos annos quaternorum mensium fuisse supra diximus, lunae septuaginta reperiatur, apud Hebraeos septuaginta legitur fuisse, quando
fine limitasse annum. «Itaque apud eos, inquit, et singula millia annorum genuit Malalehel? 43 Quis generat homo septennis, si tune anni septuaginta
vixísse produntur». nuncupabantur qui septem fuerunt?
2. His velut probabilibus argumentis quidam non destruentes fidem
sacrae huius historiae, sed astruere nitentes, ne sit incredibile quod tam
multos annos vixisse referuntur antiqui, persuaserunt sibi, nec se suadere CAPUT XIII
imprudenter existimant, tam exiguum spatium temporis tune annum vo-
AN IN DINUMERATIONE ANNORUM, HEERAEORUM MACIS QUAM SEPTUAGINTA
catum, ut illi decem sint unus noster, et decem nostri centum illorum.
Hoe autem falsissimum esse documento evidentissimo ostenditur. Quod an- INTERPRETUM SIT SEQUENDA AUCTORITAS
tequam faciam, non mihi tacendum videtur, quae credibilior possit esse 1. Sed cum hoc dixero, continuo referetur illud Iudaeorum esse men-
suspicio. Poteramus certe hanc asseverationem ex hebraeis codicibus re- dacium; de quo superius satis actum est: nam Septuaginta interpretes
darguere atque convineere, ubi Adam non ducentorum triginta, sed centum laudabiliter celebratos viros non potuisse mentiri. Ubi si quaeram, quid sit
triginta annorum fuisse reperitur, quando tertium genuit f i l i u m " : qui credibilíus, Iudaeorum gentem, tam longe lateque diffusam, in hoc con-
anni si tredecim nostri sunt, procul dubio primum genuit, quando unde- scribendum mendacium uno consilio conspirare potuisse, et dum alus in-
cim vel non multo amplius annorum fuit. Quis potest hac aetate generare vident auctorítatem, sibi abstulisse verítatem; an septuaginta homines, qui
usitata ista nobisque notissima lege naturae? Sed hunc omittamus, qui etiam ipsi Iudaei erant, in uno loco pósitos, quoniam rex Aegypti Ptole-
fortasse etiam quando creatus est, potuit. Non enim eum tam parvum, niaeus eos ad hoc opus asciverat, ipsam veritatem gentibus alienigenis
quam infantes nostri sunt, factum fuisse, credibile est. Sed filius eius non
42
41
Ibid., 6.
Gen. s,3. 4a
Tbid., 12.
1024 LA CIUDAD DK DIOS XV, 13, 2 X V , 13, 2 LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA 1025
en tantos códices y tan diseminados por doquier, o que los Se- berlo reporta alguna utilidad, se copian con descuido y se
tenta, hombres de tan merecida reputación, se hayan conchava- corrigen con más descuido todavía [ 2 8 ] . Un ejemplo: ¿quien
do para arrebatar la verdad a los gentiles. Cualquiera diría, se creerá obligado a aprender los miles de hombres que tuvo
pues, que es más creíble que, cuando comenzaron a copiarse de cada tribu de Israel en particular, no importándole nada?
la biblioteca de Ptolomeo, entonces se introdujo una errata en Y, además, ¿cuántos hay que comprendan la profundidad y la
un códice, en el primero copiado, por ejemplo, transmitiéndose utilidad de esto ?
así más y más, sin excluir la posibilidad de un error del copista En realidad, la intención del autor, cuando a través de la
también en este segundo. Suponer esto en la cuestión sobre los serie de las generaciones catalogadas pone en un códice cien
años de Matusalén no es un absurdo, lo mismo que el otro caso, años que faltan en el otro, faltando luego de engendrado en el
donde se excedían en veintinueve años y no concordaban en la que se hallaban y hallándose en el que faltaban, coincidiendo
pues de la primera unión entre el varón, hecho del polvo, y la podían ya tomar por esposas a sus primas, se unieran en matj-j
mujer, formada de su costilla, y la falta de hombres, pues sólo monio con sus hermanas, contraerían no dos, sino tres parej^
existían los hijos de estos dos, dieron margen a que los hom- téseos, debiendo, por tanto, ir separándose cada uno del tronc^
bres tomaran por esposas a sus hermanas. Y esto, cuanto más común para prender la caridad en más gente. En este caso, vj^
antiguamente se hizo a exigencias de la necesidad, tanto más mismo hombre sería para sus hijos, es decir, para los esposo,,
condenable se trocó después con el veto de la religión [ 3 2 ] . que eran hermano y hermana, padre, suegro y tío, y, asimismo
En todo lo cual se tuvo muy en cuenta la caridad. De esta su mujer, para los hijos comunes, sería madre, suegra y tía, y
suerte, los hombres, cuya concordia es provechosa y buena, se los hijos entre sí serían no sólo hermanos y cónyuges, sino ade,
ligan entre sí con diferentes lazos de sangre y no se dan cita más primos, porque son hijos de hermanos. En cambio, esto§
muchos en uno solo, sino que cada uno va difundiéndose en parentescos, que unían tres hombres a uno solo, unirían nu e ,
otros, teniendo así las personas muchos lazos comunes y amis-
opus haberet, ut gignendo multiplicaretur; nec essent ulli homines, nisi cessitas esset, verum etiam si fieret, nefas esset. Nam si et nepotes primo-
qui ex illis duobus nati fuissent; viri sórores suas coniuges acceperunt: rum hominum, qui iam consobrinas poterant accipere coniuges, sororibus
quod profecto quanto est antiquius compellente necessitate, tanto postea matrimonio iungerentur; non iam duae, sed tres in nomine uno necessítu-
factum est damnabilius religione prohibente. Habita est enim ratio rectis- dines fierent, quae propter charitatem numerosiore propinquitate necten-
sima charitatis, ut homines quibus esset utilis atque honesta concordia, dam, disseminari per singulos singulae debuerunt. Esset enim unus homo
diversarum necessitudinum vinculis necterentur; nec unus in uno multas filiis suis, fratri scilicet sororique coniugibus, et pater et socer et avuncu-
haberet, sed singulae spargerentur in singulos; ac sic ad socialem vitam lus: ita et uxor eius íisdem communibtis filiis et mater et amita et socrus:
diligentius colligandam plurimae plurimos obtinerent. Pater quippe et iidemque Ínter se filii eorum, non solum essent fratres atque coniuges,
socer duarum sunt necessitudinum nomina. Ut ergo alium quisque habeat verum etiam consobrini; quia et fratrum filii. Omnes autem istae necessí-
patrem, alium socerum, numerosius se charitas porrigit. Utrumque autem tudines, quae un i homini tres homines connectebant, novem connecterent,
unus Adam esse cogebatur et filiis et filiabus suis, quando fratres sorores- si essent in singulis singulare, ut unus homo haberet alterara sororem, alte-
que connubio iungebantur. Sic et Eva, uxor eius, utrique sexui filiorum ram uxorem, alteram consobrinam, alterum patrem, alterum avunculum,
fuit et socrus et mater: quae si duae feminae fuissent, mater altera, et alterum socerum, alteram matrem. alteram amitam, alteram socrum: atque
socrus altera, copiosius se socialis dilectio colligaret. Ipsa denique iam ita se non in paucitate coarctatum. sed latius atque numerosius propin-
sóror, quod etiam uxor fiebat, duas tenebat una necessítudines: quibus quitatibus crebris vinculum sociale diffunderet.
per singulas distributis, ut altera esset sóror, altera uxor, hominum nu- 2. Quod humano genere crescente et multiplicato, etiam ínter impíos
mero socialis propinquitas augeretur. Sed hoc unde fieret tune non erat, deorum multorum falsorumque cultores sic observari cernimus, ut etiamsi
quando nisi fratres et sórores ex illis duobus primis nulli homines erant. perversis legibus permittantur fraterna coniugia, melior tamen consuetudo
Fieri ergo debuit quando potuit, ut existente copia inde ducerentur uxo- ipsam malit exhorrere licentiam; et cum sórores accipere in matrimonium
res, quae non erant iam sórores; et non solum istud ut fieret, nulla ne- primis humani generis temporibus omnino licuerit, sic aversetur, quasi
1036 LA CIUDAD DE DIOS X¡V, 1 6 , 2 XV, 17 LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA 1037
días son muy raros los casamientos entre primos, por ser un 3. En efecto, la cópula carnal entre el hombre y la mujer,
grado de parentesco rayano en el fraterno, aunque las leyes lo desde el punto de vista social, es, diríamos, una especie de
permiten, pues que la ley divina no lo prohibió y la humana semillero de la ciudad [ 3 5 ] . La ciudad terrena precisa única-
aún no lo había prohibido [ 3 4 ] . Sin embargo, una acción aún mente de la generación; en cambio, la celestial requiere, ade-
lícita se condenaba por frisar en lo ilícito, porque les parecía más, la regeneración, para subsanar la dentellada de la gene-
que hacer eso con una prima era casi hacerlo con una herma- ración.
na, ya que también los primos se llaman hermanos de sangre La historia sagrada no dice una palabra sobre la existencia
y son casi hermanos carnales. de algún signo corporal y sensible de la regeneración antes del
Así vemos que los antiguos patriarcas pusieron gran empeño diluvio [ 3 6 ] , y, de haberlo, sobre cuál fué, como la circunci-
en no dejar alejarse y desaparecer el parentesco, perdiéndose sión, que se prescribió más tarde a Abrahán. Sin embargo, no
p u e s , se a t r i b u y e de u n m o d o especial a éste lo q u e es c o m ú n
C A P I T U L O X V I I I a t o d o s los b u e n o s s i n o p o r q u e c o n v e n í a q u e en el p r i m e r h i j o
n a c i d o , según la n a r r a c i ó n , del p a d r e de los p r e d e s t i n a d o s a la
m e j o r p a r t e , es decir, a la C i u d a d s o b e r a n a , se prefigurase el
R E L A C I O N E S F I G U R A T I V A S D E A B E L , S E T Y E N Ó S CON C R I S T O h o m b r e , o sea, la s o c i e d a d de h o m b r e s q u e viven en la r e a l i d a d
Y CON s u C U E R P O , E S D E C I R , CON LA I G L E S I A de la felicidad t e r r e n a , n o según el h o m b r e , sino s e g ú n D i o s , en
e s p e r a de la felicidad e t e r n a ?
También a Sel—dice la E s c r i t u r a — l e nació un hijo, al que
Así, n o se d i j o : Este e s p e r ó en el S e ñ o r , o : Este invocó el
puso por nombre Enós. Ese puso su esperanza en invocar el
n o m b r e del S e ñ o r , s i n o : Este puso su esperanza en invocar el
nombre del Señor. H e a q u í la voz y el t e s t i m o n i o de la v e r d a d .
nombre del Señor. ¿ Q u é es puso su esperanza en invocar sino
E l h o m b r e , h i j o de la r e s u r r e c c i ó n , vive en e s p e r a n z a , m i e n t r a s
u n a profecía según la cual el p u e b l o q u e h a b í a de p r o c e d e r de
la C i u d a d de D i o s , q u e n a c e de la fe en la r e s u r r e c c i ó n de
Nam et ista propago, cuius est pater Seth, in ea generatione habet CAPUT XX
dedicationis nomen, quae séptima est ab Adam, annumerato Adam. Septi-
raus enim ab illo natus est Enoch, quod interpretatur Dedicatio. Sed ipse D E EO QÜOD CAÍN SUCCESSIO IN OCTO AB ADAM GENERATIONES CLAUDITUR,
est ule translatus, quoniam placuit Deo, et insigni numero in ordine gene- ET IN POSTERIS AB EODEM PATRE A D A M N O E DECIMUS INVENITUR
rationum, quo sabbatum consecratum est, séptimo scilicet ab Adam. Ab
ipso autem patre istarum generationum, quae discernuntur a propagine 1. Dicet aliquis: Si hoc intendebat scriptor huius historiae in com-
Cain, id est a Seth, sextus est: quoto die factus est homo, et consummavit memorandis generationibus ex Adam per filium eius Seth, ut per illas
Deus omnia opera sua. Sed huius Enoch translatio nostrae dedicationis est perveniret ad Noe, sub quo factum est diluvium, a quo rursus contexe-
praefigurata dilatio. Quae quidem iam facta est in Christo capite nostro, retur ordo nascentium, quo perveniret ad Abraham, a quo Matthaeus
qui sic resurrexit, ut non moriatur ulterius, sed etiam ipse translatus est: evangelista incipit generationes, quibus ad Christum pervenit aeternum
restat autem altera dedicatio universae domus, cuius ipse Chrístus est Regem civitatis Dei; quid intendebat in generationibus ex Cain, et quo
fundamentum, quae differtur in finem, quando erit omnium resurrectio, eas perducere volebat? Respondetur: Usque ad diluvium, quo totum illud
non moriturorum amplius. Sive autem domus Dei dicatur, sive templum genus terrenae civitatis absumptum est, sed reparatum ex filiis Noe. Ñe-
Dei, sive civitas Dei, idipsum est, nec abhorret a latini eloquii consuetu- que enim deesse poterit haec terrena civitas societasque homínum secun-
dine. Nam et Virgilius imperiosissimam civitatem domum appellat Assa- dum hominem viventium usque ad huius saeculi finem, de quo Dominus
raci, Romanos volens intelligi, qui de Assaraco per Troianos originem ait, Filii huius saeculi generant, et generantur68. Civitatem vero Dei pe-
ducunt; et domum Aeneae eosdem ipsos", quia eo duce Troiani cum regrinantem in hoc saeculo regeneratio perducit ad alterum saeculum,
cuius filii nec generant, nec generantur. Hic ergo generari et generare
ÍT
Aeneid, J.i V.S&Í; 1.3 v.97. civitati utrique commune est: quamvis Dei civitas habeat etiam hic multa
68
L e . 30,34
1044 LA CIUDAD DE DIOS XV, 20, 2 XIV, 2 0 , 3 LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA 1045
cado [ 4 2 ] . Por esta razón mandó Dios hacer once velas de pelo
de cabra en el tabernáculo del testimonio, que era como el tem- CAPITULO XXI
plo portátil de su pueblo durante el viaje. En el cilicio se re-
cuerdan los pecados por causa de los corderos que han de estar
a la izquierda. Así, haciendo penitencia, nos postramos cubier- DOS DIFERENTES NARRACIONES, UNA CONTINUA DESDE IlENOC
tos de cilicio, como para decir con el Salmista: Mi pecado está Y OTRA RETROSPECTIVA DESDE E N Ó S
siempre ante mis ojos.
En conclusión: la descendencia de Adán por la línea del En primer lugar es preciso presentar el problema: en la lista
criminal Caín termina con el número once y tiene por remate de las generaciones de Caín se antepone en la narración a He-
una mujer, de cuyo sexo trae principio el pecado, que nos ligó noc, en cuyo nombre fué fundada la ciudad, a los demás des-
a todos a la muerte. Además, a este pecado ha seguido la vo- cendientes, y a partir de él se van trabando las otras hasta el
final, es decir, hasta que el diluvio hizo desaparecer toda esta
iiienzaron a amar por su belleza corporal a estas mujeres, que breve y acertada de virtud es ésta: la virtud es el orden del
desde el principio tenían malas costumbres en la ciudad terre- amor [ 4 5 ] . A este tenor, la esposa de Cristo, la Ciudad de Dios,
na, en la sociedad de los lerrígenas. Es cierto que la belleza es canta en el Cantar de los Cantares: Ordenad en mí la caridad.
un bien y un don de Dios; pero Dios lo da también a los malos Turbado, pues, el orden de esta caridad, es decir, de la dilec-
precisamente para que los buenos no lo estimen como un gran ción y del amor [ 4 6 ] , los hijos de Dios se olvidaron de Dios
bien. Así, abandonado el bien supremo, propio de los buenos, y amaron las hijas de los hombres.
llegó inevitablemente el declinar al bien mínimo, no privativo Estos dos nombres distinguen suficientemente las dos ciuda-
de los buenos, sino común a buenos y a malos. Los hijos de Dios des. No es que aquéllos no fueran hijos de los hombres por na-
quedaron prendidos por el amor de las hijas de los nombres, y turaleza, sino que habían comenzado a tener otro nombre por
para desposarse con ellas se allanaron a las costumbres de la gracia. La misma Escritura, en el pasaje en que dice que los
sociedad terrena y dejaron la piedad que guardaban en la so- hijos de Dios amaron las hijas de los hombres, llama a los hijos
de Dios ángeles de Dios. Esto ha dado pie a muchos para pen-
veinte años serían los años que restaban de vida a los hombres, (lexión es la razón inmutable de las cosas mudables. Porque
que habían de ser aniquilados por el diluvio, terminado ese Dios, que tiene sobre todos los seres un sentir tan estable como
plazo. No es vano creer que el diluvio arribó cuando no había cierta es su presciencia, no se arrepiente de sus obras como el
sobre la tierra más que hombres dignos de ser arrasados con tal hombre. Si la Escritura no usara estas expresiones, su forma no
muerte vengadora de impíos, y esto no porque tal género de sería familiar hasta cierto punto y a tono con toda clase de
muerte cause en los buenos, que algún día han de rendir tam- hombres, cuyo aprovechamiento pretende. De esta suerte aterra
bién tributo a la muerte, algún mal que pueda dañarles después a los soberbios y despierta a los negligentes, ejercita a los in-
de la muerte. vestigadores y alienta a los inteligentes, cosa que no hiciera de
Es de notar, a este propósito, que en el diluvio no pereció no inclinarse y abajarse primero a dar su mano a los tendidos.
ninguno de los que la Escritura santa menciona como descen- El anunciar la muerte de todos los animales terrenos y volátiles
es una imagen de la grandeza de la catástrofe venidera, no una
1. Iam vero quod Noe homini iusto, et sicut de illo Scriptura ve-
CAPUT XXV rídica loquitur, in sua generatione perfecto" (non utique sicut perfi-
ciendi sunt cives civitatis Dei in illa immortalitate, qua aequabuntur An-
D E IRA DEI, QUAE INCOMMUTABILEM TRANQUILLITATEM NULLA
gelis Dei, sed sicut esse possunt in hac peregrinatione perfecti), imperat
INFLAMMATIONE PERTURBAT Deus, ut arcam faciat, in qua cum suis, id est, uxore, filiis, et nuribus
Ira Dei non perturbatio animi eius est, sed iudicium quo irrogatur et cum animalibus, quae ad illum ex Dei praecepto in arcam ingressa
poena peccato. Cogitatio vero eius et recogitatio, mutandarum rerum est sunt, liberaretur a diluvii vastitate; procul dubio figura est peregrinantis
in hoc saeculo civitatis Dei, hoc est Ecclesiae, quae fit salva per lignum,
»3 Ibid., 7,11. 9S
M
Ibid., 6,5-7. Gen. 6,9.
1062 LA CIUDAD DI! DIOS XV, 26, 2 \"V, 26, 2 I,AS DOS CIUDADES EN I,A TIHKRA 1063
tación del d i l u v i o con los suyos, con su m u j e r , sus h i j o s y sus litigaba q u e h u b i e r a a l g u n a p r o f e c í a s o b r e Cristo en los l i b r o s
n u e r a s y con los a n i m a l e s q u e p o r m a n d a t o de D i o s hizo e n t r a r de los h e b r e o s . P u e d e o c u r r i r q u e a l g u i e n e x p o n g a esto con
t a m b i é n e n el a r c a , es, sin d u d a , figura d e l a C i u d a d de D i o s más c o m p e t e n c i a q u e y o , y otro con m á s q u e é s e ; p e r o t o d o
q u e p e r e g r i n a en este m u n d o , es decir, de la Iglesia, q u e se sal- c u a n t o se d i g a d e b e r e l a c i o n a r s e con la C i u d a d de D i o s de q u e
va p o r el l e ñ o en q u e p e n d i ó el M e d i a d o r e n t r e D i o s y los h o m - h a b l a m o s , v i a j e r a e n m e d i o de este m u n d o c o r r o m p i d o c o m o
b r e s , el h o m b r e Cristo J e s ú s . L a s m e d i d a s de su l o n g i t u d , a l t u r a en m e d i o del d i l u v i o , si el t a l e x p o s i t o r n o q u i e r e a p a r t a r s e del
y a n c h u r a son u n s í m b o l o del c u e r p o h u m a n o , en c u y a r e a l i d a d sentido del a u t o r . P o r e j e m p l o , si u n o n o q u i s i e r a e n t e n d e r es-
vino a l o s h o m b r e s , c o m o h a b í a s i d o p r e d i c h o . E n efecto, la tas p a l a b r a s : Las partes inferiores las harás de dos y de tres
l o n g i t u d del c u e r p o h u m a n o desde la c o r o n i l l a a l o s pies es ¡>isos, c o m o yo dije en la o b r a c i t a d a , es decir, q u e los dos pi-
seis veces t a n t a c o m o la a n c h u r a que h a y d e s d e u n c o s t a d o al sos significan q u e la I g l e s i a se c o n g r e g a de t o d a s l a s n a c i o n e s ,
o t r o , y diez veces t a n t a c o m o la a l t u r a , que se m i d e en el cos- o sea, de dos g é n e r o s de h o m b r e s , la c i r c u n c i s i ó n y el p r e p u c i o ,
poterant animalia, quae nonnisi carne vesci putantur, utrum praeter nu-
memm ibi fuerint sine transgressione mandati, quae aliorum alendorum
necessítas illic coegisset includi: an vero, quod potius est credendum,
praeter carnes, aliqua alimenta esse potuerint, quae ómnibus convenirent.
Novimus enim quam multa animalia, quibus caro cibus est, frugibus po-
misque vescantur, et máxime fico atque castaneis. Quid ergo mirum, si
vir ille sapiens et iustus, etiam divinitus admonitus, quid cuique eongrue-
ret, sine carnibus aptam cuique generi alimoniam praeparavit et recon-
didit? Qmd est autem, quo vesci non cogeret fames? aut quid non suave
ac salubre faceré posset Deus, qui etiam, ut sine cibo viverent, divina
facilítate donaret, nisi ut pascerentur etiam hoc implendae figurae tanti
mysterii conveniret? Non autem ad praefigurandam Ecclesiam pertinere
tam multiplicia rerum signa gestarum, nisi fuerit contentiosus, nemo per-
mittitur opinari. Iam enim gentes ita Ecclesiam repleverunt, mundique et
immundi, doñee certum veniatur ad finem, ita eius unitatis quadam com-
pagine continentur, ut ex hoc uno manifestissímo, etiam de caeteris, quae
obscurius aliquando dicta sunt, et difficilius agnosci queunt, dubitari fas
non sit. Quae cum ita sint, si nec inaniter ista conscripta esse putare
quisquam vel durus audebit, nec nihil significare cum gesta sint, nec
sola dicta esse significativa, non facta, nec aliena esse ab Ecclesia signi-
ficaiada probabiliter dici potest: sed magis credendum est, et sapiénter
NOTAS AL LIBRO XV 1071
NOTAS AL LIBRO XV sería decir que no se refiere a ningún individuo concreto, sino a un clan
o tribu.
[12] He aquí el argumento más convincente para probar la verdad
de una tradición sobre la inspiración de la Sagrada Escritura. La inspi-
ración es norma directiva y excluye el error, pero no infunde ideas en el
hagiógrafo. Aunque el sentido de la inspiración es aún bastante confuso,
sin embargo, se da como un hecho.
[13] Quid enim est respublica—dice en otra parte—nisi res populi?
[ I ] Agustín tenía sus horas contadas. Sus múltiples actividades lite- Res ergo communis, res utique civitatis. Quid est autem civitas, nisi muí-
rarias, apostólicas y monacales no le permitían detenerse en sutilezas fá- titudo hominum in quodam vinculo redacto concordiae? Apud eos enim
cilmente inteligibles. Por eso pide disculpa y comprensión. ita legitur: «Brevis multitudo dispersa atque vaga, concordia civitas jacta
[2] Como seria muy difícil y desusado en latín expresar todos los erat» (Epist. 138,2,10). A este propósito véase también Epist. 155,3,9;
tropos retóricos, por eso algunos intérpretes han dado un significado a la 91,3; Quaest. in Hept. I q.l; En. in Ps. 9,8.
•Seheler ha aprovechado también esta idea en su axiología, en su «teoría ra o de metal hecha en forma de cola de golondrina por ambos extremos,
de valores», montada toda ella sobre esta base. y que sirve para unir dos tablas o maderos. En castellano podríamos
[46] El orden fué siempre una ¡dea muy cultivada por el Santo. llamarlo palometa, pero no es propia la palabra para el caso.
Cf. De ordine: esos sondeos en el interior de las cosas por buscar ese algo [60] El término latino epigrus significa clavo de madera o clavija.
divino que es el orden, que lleva a Dios. Véase, además, De doctr. chríst. I Y en una segunda acepción, es el clavo de hierro, plata u oro que se
27,28, donde da el orden que debe seguirse en el amor. clavaba en el calzado llamado soccus. La palabra epiros que usa el texto
[47] Sabida es, como ya hemos apuntado, lo deficiente que era la no se encuentra en los diccionarios. La traducción que hemos dado es
angelología en tiempo del Santo. San Agustín aún duda si son espíritus exacta, dada la segunda acepción de la palabra epigrus en latín.
puros, y aun parece atribuirles un cierto cuerpo, aéreo, es verdad, y [61] San Agustín fué un hombre de su tiempo, y en la ciencia co-
muy sutil, pero al fin cuerpo. Hasta la gran Escolástica, los ángeles son mulgaba con las ideas de entonces. Como ya hemos hecho notar, acoge
deficientemente conocidos en su esencia. aún la sentencia de la generación espontánea de algunos animalitos.
[48] Los silvanos eran los dioses tutelares de las selvas. [621 La ciencia naturalista no había progresado todavía y estaba
Post diluvium procurrentis sanctae vestigia civitatis, utrum continuata . QUID IN FILIIS NOE PROPHETICE FUERIT PRAEFIGURATUM
sint, an intercurrentibus impietatis interrupta temporibus, ita ut nullns 1. Sed nunc rerum effectu iam in posteris consecuto, quae operta
bominum veri unius Dei cultor existeret, ad liquidum Scripturis loquen- fuerant, satis aperta sunt. Quis enim haec diligenter et intelligenter ad-
tibus invenire difficile est: propterea quod in canonicis Libris post Noe, vertens, non agnoscat in Christo? Sem quippe, de cuius semine in carne
qui cum coniuge ac tribus filiis totidemque nuribus suis meruit per arcam natus est Christus, interpretatur Nominatus. Quid autem nominatius Chris-
a vastatione diluvii liberari, non invenimus usque ad Abraham cuiusquam to, cuius nomen ubique iam fragrat, ita ut in Cántico canticorum, etiam
pietatem evidenti divino eloquio praedioatam, nisi quod Noe dúos filió»
1
G e n . 9*25-2.7.
10TS LA CIUDAD DE DIOS XVI, 2, 1 yppit 2, 2 DB N°É A LOS PROFETAS 1079
nombrado que Cristo, cuyo nombre exhala ya su fragancia por sus hijos, como en su fruto, esto es, en su obra, y por eso es
doquier; tanto, que en el Cantar de los Cantares, en un pregón muy propio decir que Canaán significa sus Movimientos. Y esto,
profético, es comparado al ungüento derramado, y en cuyas ¿qué es más que la obra de ellos? Sem y Jafet, empero, como
casas, es decir, en sus iglesias, habita una multitud de nacio- la circuncisión y el prepucio, o, según la terminología del
nes? Porque Jafet significa eso, Extensión [ 2 ] . Caín, en cambio, Apóstol, como los judíos y los griegos, pero llamados y justi-
que se traduce por Astuto, que es el hijo intermedio de Noe, ficados, habiendo conocido de algún modo la desnudez de su
como distinguiéndose de ambos y permaneciendo entre ellos, no padre, que figuraba la pasión del Salvador, tomando una man-
formando parte ni de las primicias de los israelitas ni de la ta, la pusieron sobre sus hombros y, entrando de espaldas, cu-
plenitud de los gentiles, ¿qué figura sino a los herejes, hombres brieron la desnudez de su padre y no vieron lo que taparon con
ardientes y animados no del espíritu de sabiduría, sino del de respeto. En la pasión de Cristo honramos, en cierto modo, lo
impaciencia, que suele poner en ebullición sus intimidades y hecho por nosotros y nos horrorizamos del crimen de los ju-
ipsa praecinente prophetia, ungüento comparetur effuso3: in cuius do- suo maledictus est, tanquam in fructu suo, id est in opere suo. Unde
mibus, id est ecclesiis, habitat gentium latitudo? Nam Iapheth Latitudo convenienter et ipse filius eius Chanaan interpretatur Motus eorum: quod
interpretatur. Cham porro, quod interpretatur Calidus, medius Noe filias, aliud quid est, quam opus eorum? Sem vero et Iaphet tanquam circumci-
tanquam se ab utroque discernens et Ínter utrumque remanens, nec in sio et praeputium, vel sicut alio modo eos appellat Apostolus, Iudaei et
primitiis Israelitarum, nec in plenitudine Gentium, quid significat nisi Graeci, sed vocati et iustificati, cognita quoquo modo nuditate patris, qua
haereticorum genus calidum, non spiritu sapientiae, sed impatientiae, quo significabatur passio Salvatoris, sumentes vestimentum, posuerunt supra
solent haereticorum fervere praecordia, et pacem perturbare sanctorum? dorsa sua, et intraverunt aversi, et operuerunt nuditatem patris sui, nec
Sed haec in usum cedunt proficientium, iuxta illud Apostoli: Oportet et viderunt quod reverendo texerunt". Quodam enim modo in passione
haereses esse, ut probad manifesti fiant in vobis 3. Unde etiam scriptum Christi, et quod pro nobis factum est honoramus, et Iudaeorum facinus
est, Filius eruditas sapiens erit, imprudente autem ministro utetur 4. Mul- aversamur. Vestimentum significat sacramentum; dorsa, memoriam prae-
ta quippe ad fidem catholicam pertinentia, dum haereticorum calida in- teritorum: quia passionem Christi eo scilicet iam tempore quo habitat
quietadme exagitantur, ut adversus eos defendí possint, et considerantur Iaphet in domibus Sem et malus frater in medio eorum, transactam ce-
diligentius, et intelliguntur clarius, et instantius praedicantur: et ab
adversario mota quaestio, discendi exist.it occasio. Quamvis non solum lebrat Ecclesia, non adhuc prospectat íuturam.
jui sunt apertissime separad, verum etiam omnes qui christiano vocabulo 2. Sed malus frater in filio suo, hoc est in opere suo, puer, id est
gloriantur et perdite vivunt, non absurde possunt videri medio Noe filio servus, est fratrum bonorum, cum vel ad exercitationem patientiae, vel ad
figurati: passionem quippe Christi, quae illius hominis nuditate signifi- profectum sapientiae scienter utuntur malis boni. Sunt enim, teste Apos-
cata est, et annuntiant profitendo, et male agendo exhonorant. De talibus tólo, qui Christum annuntiant non caste: Sed sive occasione, inquit, sive
ergo dictum est, Ex fructibus eorum cognoscetis eos 5. Ideo Cham in filio veritate Christus annuntietur, in hoc gaudeo, sed et gaudebo '. Ipse quip-
pe plantavit vineam, de qua dicit Propheta, Vinea Domini Sabaoth dormís
2
3
C a n t . 1,2. Israel ests: et bibit de vino eius: sive ille calix hic intelligatur, de quo
i Cor. 11,19. dicit, Potestis bibere calicem, quem ego bibiturus sum? * et, Pater, si
* P r o v . 10, 4, a p u d L X X .
" Mt. 7,». 6
G e n . 9,5,1. » i s . 5,7.
' Pllil. I,lS. » M t . 30,21.
1080 LA CIUDAD DE DIOS XfW, 2, 3
XVX, 2, 3 DE NOÉ A LOS PROFETAS 1081
dre, si es posible, pase de mí este cáliz!, q u e i n d u d a b l e m e n t e
significa su p a s i ó n ; b i e n se q u i e r a d a r a e n t e n d e r q u e , c o m o el ha f a l t a d o p r e d i c a c i ó n de e l l a y l a s p r e d i c c i o n e s l a s v e m o s to-
vino es fruto de la viña, de esa m i s m a v i ñ a , es decir, del l i n a j e t a l m e n t e c u m p l i d a s . D e s p u é s de la b e n d i c i ó n d a d a a los h i j o s
de los i s r a e l i t a s , t o m ó p o r n o s o t r o s su c a r n e y su s a n g r e p a r a de N o é y de la m a l d i c i ó n del s e g u n d o , d u r a n t e m á s de m i l a ñ o s ,
p o d e r p a d e c e r . Y se embriagó, es decir, p a d e c i ó , y se quedó des- h a s t a A b r a h á n , n o h a c e n m e n c i ó n de los j u s t o s q u e d i e r o n cul-
nudo. E n efecto, a l l í q u e d ó d e s n u d o , esto es, a p a r e c i ó su fla- to p i a d o s o a D i o s . R e a l m e n t e , yo n o creo q u e f a l t a r a n , s i n o q u e
queza, de la q u e dice el A p ó s t o l : La flaqueza de Dios es más el r e c o r d a r l e s a t o d o s sería d e m a s i a d o l a r g o , m á s p r o p i o de la
e x a c t i t u d de u n h i s t o r i a d o r q u e de la p r o v i d e n c i a de u n profe-
fuerte que los hombres y la locura de Dios es más sabia que los
ta. E l e s c r i t o r de las s a g r a d a s L e t r a s , o, m e j o r , el E s p í r i t u de
hombres. C u a n d o la E s c r i t u r a d e s p u é s de h a b e r d i c h o : Y se
D i o s p o r m e d i o de él, escribe h e c h o s q u e r e c u e r d a n lo p a s a d o ,
quedó desnudo, a ñ a d i ó : en su casa, m u e s t r a con e l e g a n c i a q u e
p e r o q u e a la vez p r e n u n c i a n lo f u t u r o . E s t o a t a ñ e a la C i u d a d
h a b í a de p a d e c e r la cruz y la m u e r t e de m a n o s de los h o m b r e s
fieri potest, transeat a me calix iste 10 ; quo suam sine dubio significat omnia videmus impleri. Benedictis igitur duobus filiis Noe, atque uno in
passionem: sive quia vinum fructus est vineae, hoc potius illo sit signifi- medio eorum maledicto, deinceps usque ad Abraham de ¡ustorum aliquo-
catum, quod ex ipsa vinea, hoc est ex genere Israelitarum, carnem pro rura, qui pie Deum colerent, commemoratione silitum est per annos am-
nobis et sanguinem, ut pati posset, assumpsit: Et inebriatus est, id est, plius quam mille. Nec eos defuisse crediderim: sed si omnes commemo-
passus est: Et nudatus est11; ibi namque nudata est, id est apparuit eius rarentur, nimis longum fieret; et haec esset magis histórica diligentia,
infirmitas, de qua dicit Apostolus, Etsi crucifixus est ex infirmitate lz . quam prophetica providentia. Illa itaque exsequitur Litterarum sacrarum
Unde idem dicit, Infirmum Dei fortius est hominibus, et stultum Dei sa- scriptor istarum, vel potius per eum Dei Spiritus, quibus non solum nar-
pientius est hominibus ". Quod vero cum dictum esset, Et nudatus est; rentur praeterita, verum etiam praenuntientur futura, quae tamen per-
addidit Scriptura, in domo sua: eleganter ostendit, quod a suae carnis tinent ad civitatem Dei: quia et de hominibus qui non sunt cives eius,
gente et domesticis sanguinis sui, utique Iudaeis, fuerat crucem mortem- quidquid hic dicitur, ad hoc dicitur, ut illa ex comparatione contraria vel
que passurus. Hanc passionem Christi foris in sonó tantum vocis reprobi proficiat, vel emineat. Non sane omnia quae gesta narrantur. aliquid
annuntiant: non enim quod annuntiant, intelligunt. Probi autem in inte- etiam significare putanda sunt: sed propter illa quae aliquid significant,
riore homine habent tam grande mysterium, atque honorant intus in etiam ea quae nihil significant attexuntur. Solo enim vomere térra pro-
corde infirmum et stultum Dei, quod fortius et sapientius est hominibus. scinditur; sed ut hoc fieri possit, etiam caetera aratri membra sunt ne-
Huius rei figura est, quod Cham exiens hoc nuntiavit foris; Sem vero et cessaria: et soli nervi in citharis atque huiusmodi vasis musicis aptantur
Iapheth, ut hoc velarent, id est honorarent, ingressi sunt, hoc est, interius ad cantum; sed ut aptari possint, insunt et caetera in compagibus orga-
id egerunt. norum, quae non percutiuntur a canentibus, sed ea quae percussa reso-
3. Haec Scripturae secreta divinae indagamus, ut possumus, alius nant, his connectuntur. Ita in prophetica historia dicuntur et aliqua quae
alio magis minusve congruenier, verumtamen fideliter certum tenentes, nihil significant, sed quibus adhaereant quae significant, et quodammodo
non ea sine aliqua praefiguratione futurorum gesta atque conscripta, ñe- religentur.
que nisi ad Christum et eius Ecclesiam, quae civitas Dei est, esse refe-
renda: cuius ab initio generis humani non defuit praedicatio, quam per
10 12 2 c r 1
Ibid., 26,39. ° - 3,4-
11
Gen. 9,it. " i Cor. 1,25.
1082 LA CIUDAD DE DIOS XTV1I, 3, 1 XVI, 3, 2 DK NOÉ A LOS PROFETAS 1083
o r e g i o n e s ya c i t a d a s . E n c u a n t o a lo q u e dice de A s u r , que
salió de a q u e l l a t i e r r a , es decir, de la t i e r r a de S e n a a r , q u e
C A P I T U L O III
p e r t e n e c í a al r e i n o de N e b r o t , y f u n d ó a N í n i v e y a las o t r a s
c i u d a d e s a g r e g a d a s , h a y q u e afirmar q u e esto sucedió m u c h o
GENERACIONES DE LOS TRES HIJOS DE NOÉ d e s p u é s . Y , t o m a n d o p i e de a q u í , t o c a esto d e p a s o , h a c i e n d o
h o n o r a la n o b l e z a del r e i n o a s i r i o , d i l a t a d o p r o d i g i o s a m e n t e
1. E s p r e c i s o c o n s i d e r a r l u e g o las g e n e r a c i o n e s de los hi- p o r N i ñ o , h i j o de Belo y f u n d a d o r de la g r a n c i u d a d de N í n i v e .
j o s de N o é e i n s e r t a r en esta o b r a , q u e i n t e n t a m o s t r a r el des- E l n o m b r e de esta c i u d a d d e r i v a del s u y o . D e N i ñ o viene Ní-
a r r o l l o de las dos c i u d a d e s , de la t e r r e n a y de l a celestial, cuan- n i v e . A s u r — d e a q u í a s i r i o s — n o se c u e n t a e n t r e los h i j o s de
to p a r e z c a d i g n o de m e n c i ó n s o b r e l a s m i s m a s . C o m e n z a r o n a C a m , s e g u n d o h i j o de N o é , sino e n t r e los h i j o s de Sem, h i j o
ser r e c o r d a d a s p o r el h i j o m e n o r , p o r Jafet. D e él se citan ocho m a y o r de N o é . D e d o n d e se sigue c l a r a m e n t e q u e de la e s t i r p e
h i j o s [ 5 ] y siete nietos de dos de sus h i j o s , tres de u n o y c u a t r o
commemorantur; et cum filii Cham quatuor nominentur, ex tribus tan- audiant unusquisque vocem proximi sui. Et dispersit eos Dominus inde
tum qui nati sunt adiiciuntur; et cum filii Sem nominentur sex, duorum super faciem omnis terrae, et cessaverunt aedificantes civitatem. et tur-
tantum posteritas attexitur? numquid caeteri sine filiis remanserunt? rem. Propter hoc appellatum est nomen illius Confusio; quia ibi confudit
Absit lioc credere: sed gentes propter quas commemorari digni essent, Dominus labia omnis terrae: et inde dispersit illos Dominus Deus super
non utique fecerunt; quia sicut nascebantur, alus gentibus addebantur. faciem omnis terrae 1¡>. Ista civitas quae appellata est Confusio, ipsa est
Babylon, cuius mirabilem constructionem Gentium etiam commendat his-
CAPUT IV toria. Babylon quippe interpretatur Confusio. Unde colligitur gigantem
illum Nebroth fuisse illius conditorem, quod superius breviter fuerat inti-
DE DIVERSITATK LINCUARUM, PRINCIPIOQUE BABYLONIS matum, ubi cum de illo Scriptura loqueretur, ait initium regni eius fuisse
Babylonem, id est, quae civitatum caeterarum gereret principatum, ubi
Cum ergo in suis linguis istae gentes fuisse referantur, redit tamen esset tanquam in metrópoli habitaculum regni: quamvis perfecta non
narrator ad illud tempus; quando una lingua omnium fuit, et inde iam fuerit usque in tantum modum, quantum superba cogitabat impietas. Nam
exponit quid acciderit, ut linguarum diversitas nasceretur. Et erat, inquit, nimia disponebatur altitudo, quae dicta est usque in caelum, sive unius
omnis térra labium unum, et vox una ómnibus. Et factum est, cum mo- turris eius, quam praecipuam moliebantur ínter alias; sive omnium tur-
verent ipsi ab Oriente, invenerunt campum in térra Sennaar, et habita- rium, quae per numerum singularem ita significatae sunt, ut dicitur mi-
verunt ibi. Et dixit homo próximo suo: Venite, faciamus lateres, et co- les, et intelliguntur millia militum: ut rana, ut locusta; sic enim appel-
quamus illos igni. Et jacú sunt Mis lateres in lapidem, et bitumen erat lata est multitudo ranarum ac locustarum in plagis, quibus Aegyptii
Mis lutum: et dixerunt, Venite, et aedificemus nobismetipsis civitatem, et percussi sunt per Moysen lc . Quid autem factura fuerat humana et vana
turrem cuius caput erit usque ad caelum, et faciamus nobis nomen, ante- praesumptio? Cuiuslibet et quantumlibet in caelum adversus Deum alti-
quam dispergamur in faciem omnis terrae. Et descendit Dominus videre tudinem molis extolleret, quando montes transcenderet universos? quando
civitatem et turrem, quam aedificaverunt filii hominum. Et dixit Domi- spatium nebulosi aeris huius evaderet? Quid denique noceret Deo quan-
nus Deus: Ecce genus unum, et labium unum omnium; et hoc inchoa- tacumque vel spiritualis, vel corporalis elatio? Tutam veramque in caelum
verunt faceré, et nunc non deficient ex Mis omnia quae conati fuerint
16
faceré: venite, et descendentes confundamus ibi linguam eorum, ut non Gen. 11,1-9,
18
J5x. ío,4, et a l i b i ; Ts. 77,45.
1088 U CIUDAD DE DIOS XVI, 4 XVI, 5 DK NOÉ A tOS 1'KOIMCTAH 1089
S. As. ,6 35
1090 LA CIUDAD DE DIOS XW, 6, 1 XVI, 6, 2 DI! NOÉ A LOS PROfKTAS 1091
Angelis descendentibus erat? Et bene non ait, Venite, et descendentes na in illa eorum curia superna. Ñeque enim sibi ipsi sunt veritas; sed
confundite: sed, Conjundamus ibi linguam eorum; ostendens ita se ope- creatricis participes Veritatis, ad illam moventur, tanquam ad fontem
ran per ministros suos, ut sint etiam ipsi cooperatores Dei: sicut Apostó- vitae, ut quod non habent ex se ipsis, capiant ex ipsa. Et eorum stabilis
las dicit, Dei enim sumus cooperani 21. est iste motus, quo veniunt, qui non recedunt. Nec sic loquitur Angelis
Deus, quomodo nos invicem nobis, vel Deo, vel Angelis, vel ipsi Angelí
CAPL'T VI nobis, sive per illos Deus nobis; sed ineffabili suo modo, nobis autem
hoc indicatur nostro modo. Dei quippe sublimior ante suum factum locu-
QüALIS INTELLIGENDA SIT ESSE LOCUTIO, QUA D E Ü S ANGELIS LOQÜITÜR tio, ipsius sui facti est immutabilis ratio, quae non habet sonum strepen-
tem atque transeuntem, sed vim sempiterne manentem, et temporaliter
1. Poterat et illud, quando facrus est homo, de Angelis intelligi operantem. Hac loquitur Angelis sanctis, nobis autem aliter longe positis. -
quod dictum est, Faciamus hominem, quia non dixit, Faciam: sed quia Quando autem etiam nos aliquid talis locutionis interioribus auribus ca-
sequitur, ad imaginera nostram; nec fas est credere ad imaginen! Ange- pimus, Angelis propinquamus. Non itaque mihi assidue reddenda est ratio
lorum hominem factum, aut eamdem esse imaginem Angelorum et Dei; in hoc opere de locutionibus Dei. Aut enim Veritas incommutabilis per
ideo recte illic intelligitur pluralitas Trinitatis. Quae tamen Trinitas, quia se ipsam ineffabiliter loquitur rationalis creaturae mentibus, aut per mu-
unus est Deus, etiam cum dixisset, Faciamus: Et fecit, inquit, Deus ho- tabilem creaturam loquitur, sive spiritualibus imaginibus nostro spiritui,
minem ad imaginem Dei22: non dixit, Fecerunt dii, aut, ad imaginem sive corporalibus vocibu3 corporis sensui.
deorum. Poterat et hic eadem intelligi Trinitas, tanquam Pater dixerit ad
2. Illud sane quod dictum est, Et nunc non deficient ex Mis omnia,
Filium et Spiritum sanctum, Venite, et descendentes conjundamus ibi lin-
quae conati fuerint faceré 23, non dictum est confirmando, sed tanquam
guam eorum; si aliquid esset, quod Angelos prohiberet intelligi: quibus
potius convenit venire ad Deum motibus sanctis, hoc est cogitationibus interrogando, sicut solet a comminantibus dici, quemadmodum ait quidam,
piis, quibus ab eis consulitur incommutabilis Veritas, tanquam lex aeter- non arma expedient, totaque ex urbe sequentur ? 81
2a
*' i Cor. 3,g. Ibid., u , 6 .
a2 24
Grn. I,2ÍI. V I K G I L - , Acneiít. 1.4 v.5i>2.
1092 LA CIUDAD DE DIOS XVtL,7 X V I , 8, 1 DE NOÉ A--LOS -PROFETAS 1093
D e b e n , p u e s , e n t e n d e r s e a s í : ¿ A c a s o n o les f a l t a r á a h o r a t o d o q u e p a s a r o n á n a d o , p e r o h a y i s l a s t a n d i s t a n t e s y a l e j a d a s de
cuanto h a n intentado h a c e r ? P e r o , claro, dicho así, no expresa los continentes, que parece imposible q u e haya a r r i b a d o a ellas
l a a m e n a z a . M a s , en g r a c i a a l o s u n p o c o t a r d o s , h e m o s a ñ a d i - b e s t i a a l g u n a n a d a n d o . E s t a m b i é n c r e í b l e q u e l o s h o m b r e s , lle-
d o l a p a r t í c u l a ne ( a c a s o ) , y h e m o s d i c h o nonne (acaso n o ) , v a d o s d e su afición a l a caza, l a s t r a s l a d a r a n a d o n d e e l l o s h a -
p o r q u e n o p o d e m o s escribir la entonación del q u e h a b l a . b i t a b a n , r e s t a u r a n d o así l a s d i v e r s a s e s p e c i e s . A d e m á s , n o d e b e
D e los tres h i j o s d e N o é c o m e n z a r o n a e x t e n d e r s e p o r el negarse que también los ángeles pudieron transportarlas p o r
m u n d o setenta y t r e s , o, m e j o r , c o m o l u e g o p r o b a r e m o s , seten- m a n d a t o o p e r m i s i ó n de D i o s [ 1 4 ] . Y , si n a c i e r o n d e l a t i e r r a ,
ta y dos naciones y otras tantas lenguas [ 1 2 ] , que creciendo c o m o en su p r i m e r a c r e a c i ó n , c u a n d o D i o s d i j o : Produzca la
p o b l a r o n t a m b i é n l a s i s l a s . P e r o el n ú m e r o de n a c i o n e s creció tierra alma viva, a p a r e c e m u c h o m á s c l a r o q u e h u b o e n el a r c a
m u c h o m á s q u e el d e l e n g u a s . E n África m i s m o c o n o c e m o s a n i m a l e s de t o d o g é n e r o , n o t a n t o p a r a r e p a r a r su especie ani-
m u c h a s n a c i o n e s b á r b a r a s c o n u n a sola l e n g u a , y ¿ q u i é n d u d a m a l c u a n t o p a r a figurar l a s d i v e r s a s n a c i o n e s p o r c a u s a d e l sa-
C A P I T U L O VII C A P I T U L O VIII
y dos naciones y otras tantas lenguas. Porque la verdad es que Adán, hasta llegar a Noé. Así comienza la lista de las genera-
se demuestra que ha perseverado en los hijos de Noé debido a ciones: Estas son las generaciones de Sem. Sem tenía cien años
sus bendiciones, sobre todo en el mayor, que es Sem, puesto cuando engendró a Arfaxat, el segundo año después del diluvio.
qué la bendición de Jafet llevaba consigo el habitar en las tie- Vivió Sem después de engendrar a Arfaxat quinientos años, y
rras de su hermano. engendró hijos e hijas. El mismo estilo emplea en los otros, con
el cuidado de indicar los años en que cada cual ha engendrado
al hijo que va a enrolar en la lista genealógica, que se estira
CAPITULO X hasta Abrahán, y los años que vivió después, intimando además
que engendró hijos e hijas. El fin de esta última recomendación
es darnos una idea del posible origen del crecimiento d'i los
SEM Y SU DESCENDENCIA, FLECHADA HACIA ABRAHÁN
pueblos, para que no nos entren dudas, atentos puerilmente a
2B ™ Ibü?., 11,10.11
Gen. io,2,s
1100 LA CIUDAD DE DIOS ' X V I , 10, 3 XVI, l l , 1 DE NOÉ A LOS PRÓFÜTAS H01
quinqué annorum, genuit Cainan; qui cum esset centum triginta, genuit contra Dflminum, non est diiudicatio facilis. Portaseis enim, quod pro-
Sala. Porro etiam ipse Sala totidem annorum erat, quando genuit Heber. fecto est credibilius, et in filiis duorum illorum iam tune antequam Ba-
Centum vero et triginta et quatuor agebat annos Heber, cum genuit Pha- bylonia coepisset instituí, fuerunt contemptores Dei, et in filiis Cham
lech, in cuius diebus divisa est térra. Ipse autem Phalech vixit centum cultores Dei: utrumque tamen hominum genus terris nunquam defuisse
triginta, et genuit Ragau: et Ragau centum triginta dúos, et genuit Se- credendum est. Siquidem et quando dictum est, Omnes declinaverunt,
ruch: et Seruch centum triginta, et genuit Nachor: et Nachor septuaginta simal inútiles jacú sunt; non est qui faciat bonum, non est usque ad
novem, et genuit Thara: Thara autem septuaginta, et genuit Abram 2 *: unum; in utroque Psalmo, ubi haec verba sunt, et hoc legitur, Nonne
quem postea Deus mutato vocabulo nominavit Abraham '". Fiunt itaque cognoscent omnes, qui operantur iniquitatem, qui devorant populum meam
anni a diluvio usque ad Abraham mille septuaginta et dúo, secundum in cibo pañis? Erat ergo etiam tune populus Dei. Unde illud quod dictum
Vulgatam editionem, hoc est interpretum Septuaginta. In hebraeis autem est, Non est qui faciat bonum, non est usque ad unum; de filiis hominum
codicibus longe pauciores annos perhibent inveniri: de quibus rationem dictum est, non de filiis Dei. Nam praemissum est, Deus de cáelo pro-
aut nullam, aut difíicillimam reddunt. spexit super filios hominum, ut videret si est intelligens, aut requirens
Deumsl: ac deinde illa subiuncta, quae omnes filios hominum, id est,
3. Cum ergo quaerimus in ilüs septuaginta duabus gentibus civitatem ad civitatem pertinentes quae vivit secundum hominem, non secundum
Dei, non possumus affirmare illo tempore, quo erat illis labium nnura 80, l)i;u:;i, reprobos esse demonstrant.
id est loquela una, tune iam genus humanum alienatum fuisse a cultu
veri Dei, ita ut in solis istis generationibus pietas vera remaneret, quae
CAPUT XI
descendunt de semine Sem per Arphaxat, et tendunt ad Abraham: sed ab
illa superbia aedificandae turris usque in caelum, qua impia significatur QUOD EA PKIMITUS LINGUA IN USO HOMINUM FUERIT, QUAE POSTEA HEBRAEA
elatio, apparuit civitas, hoc est societas, impiorum. Utrum itaque ante non AB HEBER NOMINE NUNCUPATA EST, ET IN CUIUS FAMILIA REMANSIT, COM
fnerit, an latuerit, an potius utraque permanserit, pia scilicet in duobus DIVERSITAS ESSET FACTA LINGDARUM
filüs Noe, qui benedicti sunt, eorumque posteris; impia vero in eo tjui
maledictus est, atque eius progenie, ubi etiam exortus est gigas venator 1. Quamobrem sicut'lingua una cum éssét órñnium, non ideó iílii
¡pe'stilentiae defuerunt; ñam et ante diluvium una erat lingua, ét' taniéú
2
" G e n . 10-26. » I b i d . , 17,5. »» I b i d . , 11,1. " P s . 13,3.4.2 ; P s . 52,4.5.3.
1102 LA CIUDAD DE D I O S XVI, 11, 2 XVI, 11, 2 DE NOÉ A LOS PKOEETAS 1103
nación fué que, siendo otras naciones castigadas con la muta- al nombre de naciones. De donde se sigue que no debe creerse
ción de las lenguas, a ésta no alcanzó tal castigo. ni por asomo que han sido engendrados en el orden en que los
3. Pero se presenta otro punto ahora: ¿Cómo han podido vemos mencionados. De otra suerte, ¿cómo fué posible que los
Héber y su hijo Fálec formar sendas naciones, si en ambos doce hijos de Jectán, hijo también de Héber y hermano de
hallamos la misma lengua? Es cierto que el pueblo hebreo Fálec, formaran ya naciones, si Jectán nació después de Fálec,
desciende de Héber hasta Abrahán, y por éste después hasta su hermano, pues fué mencionado después, supuesto que al na-
agrandarse el pueblo de Israel. ¿Cómo, pues, todos los hom- cer Fálec se realizó la división de la tierra? Por consiguiente,
bres mencionados como hijos de los tres hijos de Noé formaron se debe notar que fué nombrado el primero, pero que nació
cada uno una nación, si Héber y Fálec no las formaron? En mucho después que su hermano Jectán, y que los doce hijos de
realidad, lo más probable es que el gigante Nebrot fundó tam- éste tendrían ya familias tan numerosas, que podían ser dividi-
bién su nación. Y se hizo mención aparte de él por su vasto das cada una en su lengua propia. Así fué mencionado el pri-
imperio y por su estatura extraordinaria, de suerte que el nú- mero el que era posterior en edad, al igual que en los hijos de
n ú m e r o de a ñ o s y e x p u e s t a l a c a u s a d e l d i l u v i o , antes d e q u e
C A P Í T U L O XII D i o s h a b l a r a a ]Noé s o b r e l a f a b r i c a c i ó n del a r c a , se d i c e : Es-
tas son las generaciones de Noé; de t a l f o r m a q u e a q u í , mencio-
U N A P A U S A E N A B R A H Á N . U N N U E V O O R D E N E N LA C I U D A D SANTA n a d a s las g e n e r a c i o n e s desde S e m , h i j o de N o é , h a s t a A b r a h á n ,
h a c e u n p a r é n t e s i s s e m e j a n t e , y d i c e : Estas son las generacio-
A h o r a v e a m o s y a el d e s a r r o l l o d e l a C i u d a d d e D i o s a p a r - nes de Taré. Taré engendró a Abram, y a Nacor, y a Aran.
t i r d e l p a r é n t e s i s h e c h o en el p a t r i a r c a A b r a h á n . A q u í el co- Y Aran engendró a Lot. Y murió Aran antes que su padre,
n o c i m i e n t o d e esa C i u d a d se h a c e luz y l a s p r o m e s a s d i v i n a s Taré, en la tierra en que nació, en la región de los caldeos.
q u e v e m o s c u m p l i r s e en Cristo tienen t i n t a s m á s c l a r a s . C o m o Abram y Nacor se casaron. La mujer de Abram se llamaba
s a b e m o s p o r i n d i c a c i ó n de la s a n t a E s c r i t u r a , A b r a h á n n a c i ó Sara, y la de Nacor, Melca, hija de Aran. Este A r a n , p a d r e d e
en la r e g i ó n d e los c a l d e o s , t i e r r a q u e p e r t e n e c í a a l i m p e r i o M e l c a , fué t a m b i é n p a d r e de Jescá, y ésta, al p a r e c e r , se iden-
D e s p u é s de h a b e r s e ya s e p a r a d o A b r a h á n y L o t , f o r z a d o s
C A P I T U L O XX
p o r el m a n t e n i m i e n t o de la s e r v i d u m b r e , n o p o r l a f e a l d a d de
la d i s c o r d i a , y c u a n d o vivían y a c a d a u n o en su p u e s t o : A b r a -
SEPARACIÓN ENTRE LOT Y ABRAHÁN. EN ELLA QUEDÓ h á n , en l a t i e r r a de C a n a á n , y Lot, en S o d o m a , el S e ñ o r d i r i g i ó
A S A L V O LA CARIDAD a A b r a h á n p o r t e r c e r a vez la p a l a b r a : Mira con tus ojos y ex-
pastum quemdam suum de carnaliura divisione quaerentes. Quod autem Vbrahae, de quo ista praedicuntur. Computantur enim, sicut superius iam
lilis consedit Abraham, significat etiam ínter illas carnalíum divisiones diximus, ab auno septuagésimo et quinto Abrahae, quando ad eum facta
veros usque in finem peiseveraturos fideles. Et circa solis occasum quod est prima promissio, usque ad exitum Israel ex Aegypto, quadringenti et
pavor irruit in Abraham, et timor tenebrosus magnus, significat circa iriginta anni: quorum Apostolus ita meminit: Hoc autem dico, inquit,
huius saeculi finem magnam perturbationem ac tribulationem futuram lestamentum confirmatum a Deo, guae post quadringentos et triginta annos
fidelium: de qua Dominus dixit in Evangelio, Erit enim tune tributario lacta est lex, non infirmat ad evacuandam promissionem °5. Iam ergo isti
magna, qualis non fuit ab initio " . quadringenti et triginta anni, quadringenti poterant nuncupari, quia non
3. Quod vero dictum est ad Abraham, Sciendo scies guia peregrinan <unt multo amplius: quanto magis cum aliquot iam ex isto numero prae-
erit semen tuum in térra non propria, et in servitutem redigent eos, el leriissent, quando illa in visu demonstrata et dicta sunt Abrahae; vel
affligent eos qitadringentis annis; de populo Israel, qui fuerat in Aegypto quando Isaac natus est centenario patri suo, a prima promissione post
serviturus, apertissime prophetatum est. Non quod in eadem servitute sult viginti et quinqué annos, cum iam ex istis quadringentis triginta qua-
Aegyptiis affligentibus quadringentos annos ille populus fuerat peracturus; dringenti et quinqué remanerent, quos Deus quadringentos voluit nomi-
sed in ipsis quadringentis annis praenuntiatum est hoc futurum. Quemad nare, et caetera quae sequuntur in verbis praenuntiantis Dei, nullus dubi-
modum enim scriptum est de Thara patre Abrahae, Et fuerunt dies Tha laverit ad Israeliticum populum pertinere.
rae in Charra guingue et ducenti anni11"; non quia ibi omnes acti sunt. 4. Quod vero adiungitur, Cum autem iam sol erat ad occasum, flamma
sed quia ibi completi sunt: ita et hic propterea interpositum est, Et in facta est, et ecce fornax fumabunda, et lampades ignis, quae pertransie-
servitutem redigent eos, et affligent eos guadringentis annis; quoniam iste funt per media divisa illa; significat iam in fine saeculi per ignem iudi-
numerus in eadem afflictione completus est, non quia ibi universus perac- candos esse carnales. Sicut enim afflictio civitatis Dei, qualis antea nun-
tus est. Quadringenti sane dicuntur anni propter numeri plenitudinem, (|uam fuit, quae sub Antichristo futura speratur, significatur tenebroso
quamvis aliquanto amplius sint; sive ex hoc tempore computentur, quo timore Abrahae circa solis occasum, id est, propinquante iam fine saeculi:
ista promittebantur Abrahae, sive ex quo natus est Isaac, propter semen sic ad solis occasum, id est, ad ipsum iam finem, significatur isto igne
dies iudicii dirimens carnales per ignem salvandos, et in igne damnandos.
"s M t . 24,21- Deinde testamentum factum ad Abraham, terram Chanaan proprie mani-
" G e n . ii,32.
ss
G a l . 3,i?.
1128 LA CIUDAD DB DIOS XVI, 25 XVI, 2 6 , 1 DE NOÉ A LOS PROFETAS 1129
clara propiamente la tierra de Canaán, y en ella nombra once de la naturaleza. Así, cuando la esclava, ya encinta, se enga-
naciones desde el río de Egipto hasta el gran Eufrates. Y nótese lló [43], menospreciando la esterilidad del ama, Sarra, suspi-
que no se dice desde el gran río de Egipto, que sería el Nilo, caz como mujer que era, imputó eso a su esposo, y Abrahán aún
sino desde el río, que será el pequeño, que separa a Egipto y Pa- rn esta ocasión demostró que no era esclavo del amor, sino el
lestina, sobre cuya margen está Rinocorura [ 4 0 ] . engendrador libre, y que había guardado en Agar la fidelidad
(pie debía a su esposa Sarra. Además probó que cumplió no con
mi placer, sino con la voluntad de Sarra, y que aceptó a la es-
CAPITULO XXV clava, pero que no la pidió; que se acercó a ella y no quedó
prendido; que la fecundó y no la amó. Dice é l : Ahí tienes la
ACAR, ESCLAVA DE SARRA Y CONCUBINA DE ABRAHÁN
esclava a tu disposición; haz de ella lo que te plazca. ¡Oh hom-
hre admirable, que usaba de las mujeres como debe usar un
Iam hinc témpora consequuntur filiorum Abrahae, unius de Agar an- CAPUT XXVI
cilla, alterius de Sarra libera, de quibus in libro superiore iam dixi-
mus " . Quod autem attinet ad rem gestam, nullo modo est inurexidum de DE TESTIFICATIONE DEI AD ABRAHAM, QUA EIDEM SENI DE STERILI SARRA
hac concubina crimen Abrahae. Usus est ea quippe ad generandam pro- L'TLIUM SPONDET, PATREMQUE EUM CENTIÜM STATUIT, ET PROMISSI FIDEM
lem, non ad explendam libidinem; nec insultans, sed potius obediens SACRAMENTO CIRCUMCISIONIS OBSICNAT
coniugi, quae suae sterilitatis credidit esse solatium, si fecundum ancillae
uterum, quoniam natura non poterat, volúntate faceret suum, et eo iure 1. Post haec est natus Ismael ex Agar, in quo putare posset imple-
quo dicit Apostolus, Similiter et vir non habet potestatem corporis sai, lum, quod e¡ promissum fuerat, cum sibi vemaculum suum adoptare vo-
sed mulier " , uteretur mulier ad pariendum ex altera, quod non poterat luisset, dicente Deo, Non erit kaeres tuus hic; sed qui exiet de te, Ule
ex se ipsa. Nulla est hic cupido lasciviae, nulla nequitiae turpitudo. Ab rrit haeres mas " . Hoc ergo promissum ne in ancillae filio putaret im-
uxore causa prolis ancilla marito traditur, a marito causa prolis accipitur: liletum, iam cum esset annorum nonaginta et novem, apparuit ei Dominus,
ab utroque non culpae luxus, sed naturae fructus exquiritur. Deniquo et dixit Mi: Ego sum Deus, place in conspectu meo, et esto sine querela,
cum ancilla grávida, domina sterili, superbiret, et hoc Sarra suspicioné cí ponam testaméntum meum ínter me et ínter te, et implebo te valdé.
" C.5. " Gen. i6,6.
97 "* Oen, 15,4.
i Cor. 7,4.
1130 Lk CIUDAD DE DIOS XVI, 26, 1 X V I , 26, 2 DE NOÉ A LOS PROFKTAS 1131
pacto entre yo y tú y te colmaré de toda clase de bienes. y de él descenderán reyes de varios pueblos. Ahrahún se pros-
Y Abram se postró hasta el suelo, y el Señor le habló en estos ternó y sonrió, diciendo en su corazón estas palabras: ¡Mira
términos: Yo soy, y he aquí mi alianza contigo: vendrás a ser que si a un viejo como yo de cien años le va a nacer un hijo,
padre de muchas naciones. De hoy en adelante, tu nombre será y una mujer de noventa como Sarra va a dar a luz! Y dijo
no Abram, sino Abrahán, porque te tengo destinado para padre Abrahán a Dios: ¡Viva Ismael en tu presencia! Y Dios le con-
de muchas naciones. Yo te acreceré en demasía y te constituiré testó: Sí, sí, y he aquí que Sarra, tu esposa, te ha de parir un
cabeza de muchos pueblos y de ti descenderán reyes. Pondré mi hijo, y le pondrás por nombre Isaac, y con él formaré mi pacto
alianza entre los dos, y después de ti, en tus generaciones; entre en alianza eterna. Y yo seré su Dios y el Dios de su descenden-
tu posteridad y yo pondré un pacto eterno, por el que yo seré cia. También he oído tu petición en favor de Ismael. Lo he.
tu Dios y Dios de tu posteridad. Te daré a ti y a tus descen- bendecido, y le daré una descendencia grande y numerosa. Será
dientes la tierra en que estás ahora como peregrino, toda la tie- padre de doce naciones y le haré jefe de una nación grande.
diciendo que todos los que están ligados con algún pecado son CAPITULO XXVIII
reos de prevaricación de alguna ley? Por lo tanto, si los niños,
y la fe auténtica así lo enseña, nacen pecadores no propiamente,
E L CAMBIO DE NOMBRES EN ABKAHÁN Y EN SARRA
sino originalmente—de aquí que admitamos la necesidad de la
gracia remisiva de los pecados—, sin duda por el mero hecho Una promesa grande y espléndida fué hecha a Abrahán en
de ser pecadores son también prevaricadores de la ley dada en estos términos tan claros: Te tengo destinado para padre de
el paraíso. Así, son verdaderas estas dos proposiciones: He te- muchas naciones. Yo te acreceré en demasía, y te constituiré ca-
nido por prevaricadores a todos los pecadores de la tierra, y : beza de muchos pueblos, y de ti descenderán reyes. Y te daré
Donde no hay ley, no hay prevaricación. En consecuencia, como de. Sarra un hijo, y lo bendeciré y será origen de naciones, y
la circuncisión fué un signo de la regeneración, la generación descenderán de él varios pueblos. Esta promesa la vemos cum-
perderá en justicia a los niños por el pecado original, que violó
omnes legis alicuius praevaricatae sunt rei, qui aliquo peccato tenentur
obstricti? Quamobrem si etiam parvuli, quod vera fides habet, nascuntur CAPUT XXVIII
non proprie, sed originalitcr peccatores, unde illis gratiam remissionis DE COMMUTATIONE NOMINUM ABRAHAE ET SARRAE, QUI CUM OB UNIUS
peccatorum necessariam confitcmur; profecto eo modo quo sunt peccato- STERILITATEM, OB UTRIUSQUE AUTEM SENECTUTEM GENERARE NON POSSENT,
res, etiam praevaricatores legis illius, quae in paradiso data est, agnos-
MUNUS FECUNDITATIS INDEPTI SUNT
cuntur; ut verum sit utrumque, quod scnptum est, et, Praevaricatores
actimavi omnes peccatores terrae; et, Ubi lex non est; nec praevaricatio. Facta igitur promissione tam magna tamque dilucida ad Abraham, cui
Ac per hoc, quia circumcisio signum regenerationis fuit, et non immerito evidentissime dictum est, Patrem multarum gentium posui te; et augebo
parvulum propter onginale peccatum, quo primum T"!ei dissipatum est tes- te valde, et ponam te in gentes, et reges exibunt ex te: et dabo tibí ex
tamentum, generatio disperdet, nisi regeneratio liberet: sic intelligenda Sarra filium; et benedicam illum, et erit in nationes, et reges gentium ex
sun» Vnec divina verba, tanquam dicUim sit, Qui non fuerit regeneratus, eo erunt: quam promissionem nunc in Christo cernimus reddí: ex illo
interibit anima illa de populo eius, quia testamentum Dei dissipavit, quan- deinceps illi coniuges non vocantur in Scripturis, sicut antea vocabantur,
do in Adam cum ómnibus etiam ípse peccavit. Si enim dixisset, Quia hoc Abram et Sara; sed sicut nos eos ab initio voeavimus, quoniam sic iam
testamentum meum dissipavit; nonnisi de ista circumcisione intelligi co- vocantur ab ómnibus, Abraham et Sarra. Cur autem mutatum sit nomen
geret: mmc vero, quoniam non exp^essit cuiusmodi testamentum parvulus Abrahae, reddita est ratio: Quia patrem, inquit, multarum gentium posui
dissipaverit, liberum est intelligere de illo testamento dictum, cuius dis- te. Hoc ergo significare intelligendum est Abraham: Abram vero, quod
sipatio pertinere possit ad parvulum. Si autem quisquam hoc nonnisi de ante vocabatur, interpretatur Pater excelsus. De nomine autem mutato
ina circumcisione dictum esse contendit, quod in ea testamentum Dei, Sarrae non est reddita ratio: sed, sicut aiunt, qui scripserunt interpreta-
quoniam non est circumcisus, dissipaverit parvulus; quaerat locutionis tiones nominum hebraeorum, quae his sacris Litteris continentur, Sara
alirniem modum, quo non abourde possit intelligi, ideo dissipa^se testa- interpretatur Princeps mea; Sarra autem Virtus. Unde scriptum est in
mentum, ama licet non ab illo, tamen in illo est dissipatum. Verum sic Epístola ad Hebraeos: Fide et ipsa Sarra virtutem accepit ad emissionem
quoaue animadvertendum est, nidia in se ne^ligentia sua iniuste interire seminis". Ambo autem séniores erant, sicut Scriptura testatur: sed illa
incircumcisi animam parvuli, nisi originalis obligatione peccati.
76
Hebr. i r , i i .
1138 LA CIUDAD Dl¡ DIOS X V I , 28 XVI, 29 i)i¡, NOÍ: A LOS I'ROI'IÍTAS 1137
q u e n o f u e r a e s t é r i l . U n a m u j e r d e e d a d a v a n z a d a , si a ú n goza
del flujo m e n s t r u a l , p u e d e t e n e r h i j o s d e u n j o v e n , p e r o n o pue- C A P I T U L O XXIX
de d e u n viejo, a u n q u e el viejo p u e d a e n g e n d r a r de u n a joven-
z u e l a c o m o p u d o e n g e n d r a r A b r a h á n d e C e t u r a d e s p u é s de la
m u e r t e de S a r r a , p o r q u e la h a l l ó en la flor de la v i d a . E s t o es lo A P A R I C I Ó N D E D I O S A A B R A H Á N E N M A M B R E EN F I G U R A D E T R E S
q u e el A p ó s t o l e n c a r e c e c o m o m a r a v i l l o s o , y a este fin dice q u e VARONES O ÁNGELES
A b r a h á n t e n í a y a el c u e r p o a m o r t i g u a d o , p o r q u e e n a q u e l l a
D i o s se a p a r e c i ó a A b r a h á n en la e n c i n a d e M a m b r e e n per-
edad era impotente p a r a engendrar de cualquier mujer que aún
sona de tres hombres, que no cabe duda que eran ángeles. Sin
t u v i e r a u n p o c o d e v i d a p a r a ese efecto. D e b e m o s , p u e s , enten-
e m b a r g o , algunos creen que u n o de ellos era Cristo, que, según
d e r q u e su c u e r p o e s t a b a m u e r t o p a r a a l g o , n o p a r a t o d o , y a
ellos, a n t e s de e n c a r n a r s e e r a visible [ 4 7 ] . E s p r o p i o d e la
q u e , si lo e s t u v i e r a p a r a t o d o , n o sería y a vejez d e u n vivo, sino
d i v i n a p o t e s t a d y d e la n a t u r a l e z a i n v i s i b l e , i n c o r p o r a l e in-
u n c a d á v e r d e u n m u e r t o . T a l vez p u e d a s o l u c i o n a r s e t a m b i é n
tera quae ibi dicuntur: postea tamen ita legitur, Et tenuerunt Angelí ut diceretur, Abraham erit in gentem magnam et multam, et benedicentur
manum eius, et manum uxoris eius, et manus duarum filiarum eius, in in eo omnes gentes terrae 81. Et hic dúo illa brevissime plenissimeque pro-
eo quod parceret Dominas ipsi. Et jactum est, mox ut eduxerunt illum missa sunt, gens Israel secundum carnem, et omnes gentes secundum
joras, et dixerunt: Salvam jac animam tuam, ne respexeris retro, nec finem.
steteris in tota regione: in monte salvum te jac, ne quando comprehen-
daris. Dixit autem Lot ad illos: Oro, Domine, quia invenit puer tuus CAPUT XXX
misericordiam ante te, et quae sequuntur. Deinde post haec verba singu-
lariter illi respondit et Dominus, cum in duobus Angelis esset, dicens, DE LOT A SODOMIS LIBERATO, ATQUE EISDEM CAELESTI IGNE CONSUMPTIS;
Ecce miratus sum jaciem tuam " , et caetera. Unde multo est credibilius, ET DE ABIMELECH; CUIUS CONCUPISCENTIA CASTITATI SARRAE NOCERE NON
quod et Abraham in tribus et Lot in duobus viris Dominum agnoscebant, POTUIT
cui per singularem numerum loquebantur, etiam cum eos nomines esse
arbitrarentur: ñeque enim aliam ob causam sic eos susceperunt, ut tan- Post hanc promissionem liberato de Sodomis Lot, et veniente Ígneo
quam mortalibus et humana refectione indigentibus ministrarent: sed erat imbre de cáelo, tota illa regio impiae civitatis in cinerem versa est, ubi
profecto aliquid, quo ita excellebant, licet tanquam homines, ut in eis stupra in masculos in tantam consuetudinem convaluerant, quantam leges
esse Dominum, sicut esse assolet in Prophetis, hi qui hospitalitatem illis solent aliorum factorum praebere licentiam. Verum et hoc eorurn suppli-
exhibebant, dubitare non possent; atque ideo et ipsos aliquando plura- cium s,Vcimen futuri iudicii divini fuit. Nam quo pertinet quod prohibiti
iiter, et in eis Dominum aliquando síngulariter appellabant. Angelos au- sunt qui liberabantur ab Angelis retro respicere, nisi quia non est animo
tem fuisse Scriptura testatur, non solum in hoc Génesis libro, ubi haec redeundum ad veterem vitam, qua per gratiam regeneratus exuitur, si
gesta narran tur; verum etiam in Epístola ad Hebraeos, ubi, cum hospi- ultjmum evadere iudicium cogitamus? Denique uxor Lot, ubi respexit,
talitas laudaretur, Per hanc, inquit, etiam quídam nescientes hospitio re- remansit; et in salem conversa 82 hominibus fidelibus quoddam praestitit
ceperunt Angelos 80. Per illos igitur tres viros, cum rursus filius Isaac de condimentum, quo sapiant aliquid, unde illud caveatur exemplum. Inde
Sarra promitteretur Abrahae, divínum datum est etiam tale responsum, rursus Abraham fecit in Geraris apud regem civitatis illius Abimelech, -
quod in Aegypto.de coniuge fecerat, eique intacta similiter reddita est.
79
I(>
Gen. K),2-2i. Ubi sane Abraham obiurganti regi cur tacuisset uxorem, sororemque di-
Hebr. 13,2.
81
Gen. I8,IS. ,-, ••.•':. • .. •• •
82
G e n . 19. '„; . . . .;•- ;i -, ...
1140 LA CIUDAD DB DIOS XVI, 31
XVI, 5 2 , 1 DE NOÉ A LOS PROFETAS 1141
dicho que era su hermana, le añadió, descubriéndole su temor:
En realidad es mi hermana, no de madre, pero sí de padre. Era
hermana de Abrahán por parte de padre y una de sus más pró- CAPITULO XXXII
ximas parientes. Y era tan bella, que, aun a esa edad, podía
inspirar amor. OBEDIENCIA Y F E DE ABRAHÁN. M U E R T E DE SARRA
A b r a h á n s e g ú n l a fe, le a d o r a n , p o r q u e él es t a m b i é n h i j o d e C A P I T U L O X X X V I I I
A b r a h á n según l a c a r n e . Q u i e n le m a l d i j e r e es m a l d i t o y el q u e
le b e n d i j e r e es b e n d i t o . Este C r i s t o n u e s t r o , r e p i t o , es ben- ENVÍO DE JACOB A MESOPOTAMIA. V I S I Ó N EN E L CAMINO.
d e c i d o , o sea, es v e r a z m e n t e p r e d i c a d o p o r b o c a d e l o s j u d í o s , Sus CUATRO MUJERES
depositarios de la Ley y de los Profetas, a u n q u e no comprenden
1. J a c o b es e n v i a d o p o r sus p a d r e s a M e s o p o t a m i a p a r a
y p i e n s a n q u e b e n d i c e n a o t r o q u e su e r r o r e s p e r a .
b u s c a r s e allí m u j e r . H e a q u í l a s p a l a b r a s de su p a d r e al enviar-
M a s h e a q u í q u e , c u a n d o el m a y o r viene a r e c i b i r l a ben-
l o : A/o tomarás mujer entre las hijas de los cananeos. Levántate
dición p r o m e t i d a , I s a a c se p a s m a y se m a r a v i l l a a l s a b e r q u e
y ve a Mesopotamia, a casa de Batuel, padre de tu madre, y
h a b e n d e c i d o a u n o p o r o t r o , y p r e g u n t a q u i é n es a q u é l . S i n
toma allí mujer entre las hijas de Labán, hermano de tu ma-
e m b a r g o , n o se q u e j a de h a b e r s i d o e n g a ñ a d o ; m á s a ú n , reve-
dre. Que mi Dios te bendiga, y te acrezca, y te multiplique,
l a d o luego en su c o r a z ó n u n g r a n m i s t e r i o , evita l a i n d i g n a c i ó n
S. As. 16 87
1154 LA CIUDAD DE DIOS XVI, 3 8 , 2
X V I . 38, 3 DE NOÉ A LOS PROFETAS 1155
2. Cuando Jacob iba camino de Mesopotamia, recibió en
sueños un oráculo, que la Escritura refiere en estos términos: ción, este acto es figura de un gran misterio. El mismo Salvador
Jacob, dejando el pozo del Juramento, se puso en camino y se nos trae a la memoria en su Evangelio esa escala y su simbolis-
dirigió a Harrán. Llegó a un lugar donde le sorprendió la mo cuando, después de haber dicho de Natanael: He aquí un
noche, y durmió allí. Tomó una piedra de las que allí había verdadero israelita en quien no hay doblez, pues quien había
y la puso por cabecera, y durmió en aquel lugar y soñó. Y en tenido esta visión fué Israel, es decir, Jacob, agrega: En verdad,
sueños vio una escala jija en la tierra, cuyo remate tocaba el en verdad os digo que algún día veréis abierto el cielo, y a los
cielo, y los ángeles de Dios subían y bajaban por ella. El Señor ángeles de Dios subir y bajar sobre el Hijo del hombre.
se recostaba sobre ella y dijo: Yo soy el Dios de Abrahán, tu 3. Jacob siguió camino de Mesopotamia para buscarse allí
padre, y el Dios de Isaac; no temas. La tierra en que duermes mujer. La divina Escritura nos enseña cómo y por oué tuvo
cuatro mujeres, de las cuales engendró doce hijos y una hija,
C A P I T U L O X X X I X C A P I T U L O XL
laán, nieto de Efraín y biznieto de José. Y es imposible que ya todos cuando entró él en Egipto. Como queda dicho, se
existieran ya éstos cuando Jacob llegó a Egipto y halló a los nos da todo el tiempo de la entrada, que duró tanto cuanto
hijos de José, nietos suyos, abuelos de éstos, chicos menores de vivió José, a quien, al parecer, se debió la entrada.
nueve años. En realidad, la Escritura, al referir la entrada de
Jacob en Egipto y decir que le acompañaron setenta y cinco
C A P I T U L O XLI
almas, habla no de un día o de un año, sino de todo el tiempo
que vivió José, al cual se debió esa entrada. La Escritura dice
BENDICIÓN DE JUDÁ
así de José: José habitó en Egipto con sus hermanos y toda la
familia de su padre, y vivió ciento diez años, y vio los hijos de Así, pues, si por el pueblo cristiano, en el que peregrina
Efraín hasta la tercera generación. Este es su biznieto, el hijo aquí abajo la Ciudad de Dios, buscamos a Cristo según la carne
de Efraín, pues, contando hasta la tercera generación, tenemos en la descendencia de Abrahán, dejando a un lado ios hijos de
multitudinem gentium 127. Etiam hic dúo illa promissa demonstrat. Nam Abrahae. Prius quippe exinde fngiens, quod, enm Israelitam defenderet,
ille in populum, iste in multitudinem gentium: quid evidentiu nuam his Aegvntium occiderat, et territus fuerat; Dostea divinitus missus in potesta-
duabus promissionibus contineri populum Israelitarum orbemque terrarum te Spiritus Dei superávit resistentes Pharaonis magos. Tune per eum
Aegyptiis illatae sunt decem memorabiles plagae, cum dimittere populum
in semine Abrahae, illum secundum carnem, istum secundum fidem?
Dei nollent: aqua in sanguinem versa, ranae et sciniphes, cynomyia, mors
pecorum, ulcera, grando, locusta, tenebrae, mors primogenitorum. Ad
CAPUT XLIII extremum Israelitas, quos piaseis tot tantisque perfracti tándem aliquando
dimiserant, Aegvptii in mari Rubro dum pe r sequimtur, exstincti sunt. lilis
DE TEMPORIBUS MOYSI, ET IESU NAVE, AC IUDICUM, ATQUE EXINDE RECÜM,
quippe abeuntibus divisum mare viam fecit: hos autem insequentes in
QUORUM QUIDEM SAÚL PRIMUS EST, SED ÜAVID PRAECIPUUS ET SACRAMENTO
se rediens mida submersit. Deinde per annos quadraginta, duce Moyse,
IIABETUR ET MÉRITO
Dei populus per desertum actus est, quando Tabernaculum testimonii
1. Defuncto Iacob, defuncto etiam Ioseph, per reliquos centum qua- nuncupatum est, ubi Deus sacrificiís futura praenuntian'Ibus colebatur:
draginta quatuor annos, doñee exiretur de térra Aegypti, in modum in- cum scilicet iam data lex fui«set in monte mnltum tcribiliter; ntte=taba-
credibilem illa gens crevit, etiam tantis attrita persecutionibus, ut quo- tur enim evidentissima mirabilibus signis vocibusque divinitas. Quod fac-
dam tempore nati masculi necarentur, cum mirantes Aegyptios nimia po- tum est mox ut exitum est de Aegvpto, et in deserto populus esse coepit,
puli illius incrementa terrerent. Tune Moyses subtractus furto trucidatori- quinquage«imo die post celebratum Pascha per ovis immolationem: qui
bus parvulorum, ad domum regiam, ingentia per eum Deo praeparante, usqne adeo tvpus Christi est, praemmtians eum per victimam passionis
pervenit, nutritusque et adoptatus a filia Pharaonis (quod nomen in Ae- de hoc mundo transitiirum ad Patrem (Pascha qui'ope hebraea lingua
gypto omnium regum fuit), in tantum pervenit virum, ut ipse illam gen- Transitus interpretatur l z s ) , ut iam cum revel»retur Testamentum novum,
tem mirabiliter multiplicatam, ex durissimo et gravissimo, quod ibi fere- po«teaquam Pascha nostrum immolatus e«t Christus, qmnquaeesimo die
bat, higo servitutis extraheret, imo per eum Deus, qui hoc promiserat veniret de cáelo Spiritus sanctus: qui dictus est in Evangelio digitus
158
» ' Gen. .|8,i 9 . E X . 13,11,
1164 LA CIUDAD D E D I O S XVI, 43, 3 XVI, 43, 3 DE NOÉ A LOS PROFETAS 1165
dedo de Dios, para volver a hacer mención del primer hecho el comienzo de la juventud del pueblo de Dios. Su adolescencia
prefigurado, ya que también aquellas tablas de la Ley se anun- se extendió desde Abrahán hasta David. No en vano el evange-
cian como escritas con el dedo de Dios. lista San Mateo mencionó catorce generaciones en este primer
2. Muerto Moisés, se puso al frente del pueblo Jesús Nave, período, a saber, desde Abrahán hasta David. En efecto, el
y lo introdujo en la tierra de promisión y la repartió al pueblo. hombre comienza a ser capaz de engendrar desde la adolescen-
Estos dos admirables caudillos libraron con éxito muchas gue-, cia, y por esta razón comienzan las generaciones desde Abra-
rras, haciéndoles constancia Dios de que aquellas victorias pro- hán, que fué constituido padre de naciones cuando le fué cam-
cedían no tanto de los merecimientos del pueblo hebreo cuanto biado el nombre. Antes de Abrahán, es decir, desde Noé hasta
de los pecados de las naciones en guerra. A estos jefes, consti- él, el pueblo de Dios vivió su niñez, y por eso se inventó enton-
tuido el pueblo en la tierra de promisión, sucedieron los jue- ces la primera lengua, la hebrea. La niñez es precisamente la
ces. Así comenzaba el cumplimiento de la primera promesa edad en que comienza el hombre a hablar, muerta ya la infan-
LÍBER XVII
ln quo agitur de civitatis Dei procursu temporibus Regum et Propheta-
rum a Samuele et David usque ad Christum, et quae sacris Litteris
mandatae sunt vaticinañones eorumdem temporum in Regum, Psal-
morum et Salomonis libris de Christo et Ecclesia exponuntur.
CAPUT I
D E TEMPORIBUS PROPHETARUM
de D i o s d e s p u é s de setenta a ñ o s de c a u t i v i d a d , c o n f o r m e a la
xvn.2 DE LOS PROFETAS A CRISTO 1173
fidelis dubitet non esse inaniter dicta? quis ea non ad intelligentiam spi- et exaltatum est cornu meum in Deo meo. Dilatatum est super inimicos
ritualem revocet, si possit, aut ab eo qui potest revocanda esse fateatur? meos os meum; laetata sum in salutari tuo. Quoniam non est sanctus,
sicut Dominas; et non est iustus, sicut Deas noster; non est sanctus prae-
ter te. Nolite glorian superbe, et nolite loqui excelsa, ñeque procedat
CAPUT IV magniloquium de ore vestro. Quoniam Deus scientiarum Dominus, et Deus
praeparans adinventiones suas. Arcum potentium fecit infirmum, et injir-
D E PRAEFICURATA COMMUTATIONE IsRAELITICI REGNI ET SACERDOTII, ET DE mi praecincti sunt virtute. Pleni panibus minorad sunt, et esurientes
HIS QUAE ANNA MATER SAMUELIS, PERSONAM GERENS ECCLESIAE, PROPHETAVIT transierunt terram. Quia sterilis peperit septem, et multa in filiis infirma-
ta est. Dominus mortificat et vivificat; deducit ad Meros, et reducit. Do-
1. Procursus igitur civitatis Dei, ubi pervenit ad Regum témpora, minus pauperes facit, et ditat; humiliat, et exaltat. Suscitat a térra pau-
quando David Saule reprobato ita regnum primus obtinuit, ut eius deinde perem, et de stercore erigit inopem: ut collocet eum cum potentibus po-
posteri in terrena Ierusalem diuturna successione regnarent, dedit figu- puli, et sedem gloriae haereditatem dans eis: dans votum voventi, et be-
ram, re gesta significans atque praenuntians, quod non est praetereun- nedixit annos iusti: quoniam non in virtute potens est vir. Dominus infir-
dum silentio, de rerum mutatione futurarum, quod attinet ad dúo Testa- mum jaciet adversarium suum, Dominus sanctus. Non, glorietur prudens
menta, vetus et novum: ubi sacerdotium regnumque mutatum est per in prudentia sua, et non glorietur potens in potentia sua, et non glorietur
sacerdotem eumdemque regem novum ac sempiternum, qui est Christus dives in divitiis suis: sed in hoc glorietur qui gloriatur, intelligere et scire
Jesús. Nam et Heli sacerdote reprobato substitutus in Dei ministerium Dominum, et faceré iudicium et iustitiam in medio terrae. Dominus as-
Samuel, simul officio functus sacerdotis et iudicis, et Saule abierto rex cendit in cáelos, et tonuit: ipse iudicabit extrema terrae quia iustus est;
David fundatus in regno, hoc quod dico figuraverunt. Mater queque ipsa et dat virtutem regibus nostris, et exaltabit cornu Christi suis.
Samuelis Anna, quae prius fuit sterilis, et posteriore fecunditate laetata
est, prophetare aliud non videtur, cum gratulationem suam Domino fundit 2. Itane vero verba haec unius putabuntur esse mulierculae, de nato
exsultans: quando eumdem puerum natum et ablactatum Deo reddit eadem sibi filio gratulantis? tantumne mens hominum a luce veritatis aversa est,
pietate, qua voverat. Dicit enim: Confirmatum est cor meum in Domino, ut non sentiat supergredi modum feminae huius dicta quae fudit? Porro
* i Res. 2, I-IO, SÍC. J-XX.
1180 LA CIUDAD DE DIOS XVH.4,3 XVTT.4,3 DE LOS PROFETAS A CRISTO 1181
En verdad, quien repara en las cosas cuyo cumplimiento se ha
ya iniciado en la peregrinación terrena, ¿no se da cuenta y es verdaderamente ensalzado, porque lo ha puesto, no en sí, sino
consciente de que por medio de esta mujer, por nombre Ana en el Señor, su Dios. Ya puedo responder a boca llena a mis
que significa C-racia, habló con espíritu prof ético la religión enemigos, porque la palabra de Dios no está prendida en las
cristiana, la Ciudad de Dios, cuyo rey y fundador es Cristo; en cadenas de la cautividad ni en los predicadores apresados. La
una palabra, la gracia de Dios, de la cual se enajenan los so- causa de mi alegría—dice—es la salud que he recibido de ti.
berbios para caer y de la cual se llenan los humildes para le- Esa salud es Jesucristo, a quien el viejo Simeón, como se lee en
vantarse, cosa puesta sobre todo de relieve en este himno? Aun- el Evangelio, abrazándole pequeñito y reconociendo su gran-
que quizá no falta quien diga que esta mujer no profetizó nada deza, dice: Ahora, Señor, ya puedes sacar de este mundo a tu
sino que simplemente alabó a Dios con un panegírico gozoso siervo en paz, porque ya mis ojos han visto la Salud que nos
por haber recibido el hijo, que le concedió accediendo a sus has enviado. Diga y repita una vez más la Iglesia: La causa
S. Ag. ¡6 SS
1186 ík CIUDAD DE D I O S XVII, 4, 8 X.VH, 4, 9 DR r,os PROFETAS A CWSTC ug'í
El, y es vencido por nosotros, pero no con nuestras fuerzas, el tiempo que se vive en el cuerpo, a fin de que no pensara
porque el hombre no es poderoso en su propia fuerza. El Señor, alguien que, después de finalizada la vida, en el cuerpo hay
pues, desarmará a su enemigo, el Señor santo, p a r a que lo todavía tiempo suficiente para hacer juicio y justicia, cosa que
venzan los santos, hechos santos por el Santo de los santos, no hizo mientras vivía en la carne, y que de esta forma puede
por el Señor. escapar al juicio divino. En esta vida cada uno lleva consigo
8. No se gloríe el sabio en su sabiduría, ni el poderoso en su tierra, que, muriendo el hombre, va a parar a la tierra co-
su poder, ni el rico en sus riquezas, sino que el que se gloríe, mún, y luego se le devolverá una vez resucitado. P o r tanto, debe
gloríese en esto: en entender y conocer al Señor y en hacer jui- hacerse juicio y justicia en medio de la tierra, es decir, mien-
cio y justicia en medio de la tierra. Quien conoce y entiende tras nuestra alma se halla aprisionada en este cuerpo terreno;
que es el Señor el que le da el conocer y entenderse, no en- y eso nos será de gran utilidad en el futuro, cuando cada cual
reciba el pago debido a las buenas o malas acciones que haya
del efod. Yo di a comer a la! casa de tu padre parte de los sa- go h a b í a d e o p e r a r s e p o r m e d i o de J e s u c r i s t o . L a profecía, en
crificios que los hijos de Israel hacen con fuego. ¿Por qué, s e n t i d o p r o p i o , p e r t e n e c í a al A n t i g u o T e s t a m e n t o , y en s e n t i d o
pues, has mirado con ojo desvergonzado mi incienso y mi sa- figurado, al N u e v o . Y h a b l o en c u a n t o al h e c h o , n o en c u a n t o
crificio y lias glorificado a tus hijos más que a mí por bendecir a l a s p a l a b r a s ; es decir, q u e el h e c h o significaba lo q u e el
las primicias de todo sacrificio ofrecido en Israel en mi acata- profeta expresó al sacerdote Helí en palabras. Después hubo
miento ? Por eso dice el Señor Dios de Israel: He decidido que s a c e r d o t e s de la f a m i l i a de A a r ó n , c o m o S a d o c y A b i a t a i , en
tu casa y la casa de tu padre pasaran eternamente en mi pre- el r e i n a d o de D a v i d , y o t r o s m á s t a r d e , p e r o m u c h o antes de la
sencia. Y ahora dice el Señor: Eso sí que no. Glorificaré a é p o c a en q u e d e b í a c u m p l i r s e en C r i s t o l a p r e d i c c i ó n h e c h a so-
los que me glorifiquen, y el que me desprecie será desprecia- b r e el c a m b i o del s a c e a d o c i o . ¿ Q u i é n , o b s e r v a n d o esto con l a
do. He aquí que llega el tiempo en que exterminaré tu descen- m i r a d a de l a fe, n o ve q u e ya está c u m p l i d a ? E n efecto, a c -
En efecto, los que dan ese paso del Antiguo al Nuevo Tes- cambio que fué figura del cambio supremo, al que dicen rela-
tamento cambian su intención y no aspiran ya a la felicidad ción todas las cosas dichas por Dios y consignadas en esos
carnal, sino a la espiritual. Por esta razón, el gran profeta libros. La fortuna sonrió al rey David, y entonces pensó en
Samuel, antes de haber ungido por rey a Saúl, rogó al Señor edificar una casa a Dios, el tan afamado templo construido
por Israel y fué escuchado. Y, estando ofreciendo holocaustos, más tarde por su hijo Salomón. Pensando él estas cosas,, el
al acercarse los extranjeros a luchar contra el pueblo de Dios, Señor dirigió sus palabra al profeta Natán, diciéndole que
tronó sobre ellos el Señor, los confundió, y hocicaron ante se presentara al rey. Y, después de haber dicho Dios que no
Israel y fueron vencidos. Entonces tomó una piedra, la colocó le edificaría David la casa y que había pasado tanto tiem-
entre Masefat, la nueva y la antigua, y le llamó Abennézer, po sin haber mandado a nadie de su pueblo que le hicie-
que significa en castellano Piedra del, ayudador. Y dijo: Hasta ra una casa de cedro, añadió: Ahora tú dirás a mi siervo
aquí nos ha ayudado el Señor. Masefat significa, en efecto, David: Esto dice el Señor todopoderoso: Yo te saqué de en-
intención. La piedra del ayudador es la mediación del Salva- tre los rebaños para que fueses el caudillo de mi pueblo,
esse promissus, qui non ante, sicut iste, sed post mortem David praenun- concidam inimicos eius a facie eias, et eos qui oderunt eum, fugabo. Et
tiatus est suscitandus ? Quamlibet enim longo interposito teinpore íesiis ventas mea et misericordia mea eum ipso, et in nomine meo exaltabitur
Christus veniret, procul dubio post mortem regís David, cui sie est pro- cornu eius. Et ponam in mari -manum eius, et in fluminibus dexteram
missus, eum venire oportebat, qui aedificaret domum Deo, non de lignis eius. Ipse invocabit me: Pater meus es tu, Deus meus et susceptor salutis
et lapidibus, sed de hominibus, qualem illum aedificare gaudemus. Huic meae. Et ego primogenitum ponam illum, excelsum apud reges terrae. In
enim domui dicit Apostolus, hoc est, fídelibus Christi: Templvm enim aeternum servabo illi misericordiam meam, et testamentum meum fidele
Dei sanctum est, quod estis vos " . ipsi. Et ponam in saeculum saeculi semen eius, et thronum eius sicut
dies caelih~. Quae omnia de Domino Jesu intelüguntur, quando recte in-
telliguntur, sub nomine David, propter formam serví, quam de semine
CAPUT IX David idem Mediator assumpsit ex virgine. Continuo etiam dicitur de
peccatis filiorum eius tale aliquid, quale in Regnorum libro positum
QÚAM SIM1US IN PSALMO OCTOGÉSIMO OCTAVO SIT PROPHKTIA DE ClIRISTO,
est, et quasi de Salomone proclivius accipitur. Ibi namqne, hoc est
nis QUAE IJJ REGNORUM LTJIRIS NATHAN PROPHETANTE PROMITTUNTBR
in Regnorum libro, Et si venerit, inquit, iniquitas eius, redarguam illum
Propter quod et in Psalmo octogésimo et octavo, cuius est titulus. in virga virorum, et in tactibus filiorum hominum: misericordiam au-
Intellectus ipsi Aethan Israelitae, commemorantur promissiones Dei factae te.m meam non amoveam ab eo " 3 : tactibus significans plagas correp-
regi David, et istis, quae in libro Regnonim sunt posita, quaedam ibi tionis. linde illud est, Ne tetigeritis christos meos64. Quod quid est
similia dicuntur; sicut est: luravi David servo meo: Usque in aeternum aliud, quam, Ne laeseritis? In Psalmo vero eum ageret tanquam de
David, ut quiddam eiusmodi etiam ihi diceret, Si dereliquerint. inquit,
praeparabo semen tuum. Et iterum: Tune locuras es in aspectu filiis tuis,
filii eius legem meam, et in iudiciis meis non ambulaverint; si iustifica-
et dixisti: Posui adiutorium super potentem, et exaltavi electum de po- tiones meas profanaverint, et mandata mea non custodierint; visitabo in
pulo meo. Inveni David servum meum. in oleo sancto meo unxi eum. virga iniquitates eorum, et in flagellis delicia eorum: misericordiam aut.em
Manas enim mea auxiliabitur ei, et brachium meam confortabit. eum. Non
proficiet inimicus in eo, et filius iniquitatis non apponet nocere ci. Et
''- Ps. 88,4.5-20-30. •'• •'•'
" i Cor. 3,17.
"' - Res. 7,14 et 15.
fil
I'S. 104,15: ••:._.• •.
1208 LA CIUDAD DE D I O S X V I I , 10 X V I I , 10 DE LOS PROFETAS A CRISTO 1209
h a b i d a d u r a n t e el r e i n a d o de S a l o m ó n ? L a E s c r i t u r a d a u n a
i m p o r t a n c i a e s p e c i a l a esa p a z , p o r q u e es figura d e l a v e n i d e r a .
C A P I T U L O X I V
E l l a s a l e a l p a s o c o n m u c h o t i e n t o a esta s o s p e c h a c u a n d o , des-
p u é s d e h a b e r d i c h o : Y el hijo de la iniquidad no volverá a hu-
millarle, a ñ a d i ó : Como lo hacía desde el tiempo en que constituí A F Á N DE DAVID EN LA D I S P O S I C I Ó N D E L O S S A L M O S
jueces sobre el pueblo de Israel. E l p u e b l o , a n t e s d e s e r gober- Y SU MISTERIO
n a d o p o r l o s reyes, l o fué p o r los jueces d e s d e q u e r e c i b i ó l a
E n el c u r s o t e m p o r a l de l a C i u d a d de D i o s , D a v i d r e i n ó pri-
t i e r r a d e p r o m i s i ó n . Y es v e r d a d q u e lo h u m i l l a b a el h i j o de l a
m e r o en l a J e r u s a l é n t e r r e n a , figura d e lo v e n i d e r o . D a v i d e r a
i n i q u i d a d , e s d e c i r , el e n e m i g o e x t r a n j e r o , m i e n t r a s , s e g ú n se
u n h o m b r e v e r s a d o en l a m ú s i c a , y a m a b a l a a r m o n í a n o c o n
lee, a l t e r n a r o n l a p a z y l a g u e r r a . E n c o n t r a m o s , a d e m á s , épo-
p l a c e r v u l g a r , s i n o c o n u n a i n t e n c i ó n e l e v a d a . C o n e l l a servía
cas d e p a z m á s l a r g a s q u e l a s h a b i d a s c o n S a l o m ó n , q u e r e i n ó
a su D i o s , q u e es el D i o s v e r d a d e r o , e n figuración m í s t i c a d e
S. As. ló 39
1218 LA CIUDAD DE DIOS X V I I , 15 XVII, 16, 1 DE LOS PROFETAS A CRISTO 1219
C A P I T U L O XV
C A P I T U L O XVI
T E X T O Y C O N T E X T O D E L A S P R O F E C Í A S C O N T E N I D A S EN L O S
S A L M O S S O B R E C R I S T O Y LA I G L E S I A EL SALMO 44 Y SUS PROFECÍAS
M e da el c o r a z ó n que se e s p e r a de m í a h o r a q u e e x p l i q u e
1. P o r m á s p r o p i a s y c l a r a s q u e sean l a s locuciones profé-
en este l u g a r l a s p r o f e c í a s s o b r e C r i s t o y su I g l e s i a c o n t e n i d a s
ticas s o b r e c u a l q u i e r a cosa, n e c e s a r i a m e n t e v a n e n t r e v e r a d a s
en los S a l m o s de D a v i d . Sin e m b a r g o , a u n q u e n o satisfaga l a s
con las m e t a f ó r i c a s . Y p r e c i s a m e n t e éstas son l a s q u e , en gra-
exigencias de l o s l e c t o r e s (y de u n o ya lo h e h e c h o a n t e s ) , m e
cia a los l o r p e s , b r i n d a n a los doctos u n p e s a d o y d u r o t r a b a j o
r e t r a e de ello m á s la a b u n d a n c i a q u e la falta de m a t e r i a l . N o
e x p o s i t i v o . A l g u n a s de e l l a s , a p r i m e r a vista, h a c e n r e p a r a r en
m e p e r m i t o c i t a r l o t o d o en g r a c i a a l a b r e v e d a d , y t e m o q u e , al
Cristo y en la Iglesia, bien q u e s i e m p r e q u e d a a l g o o b s c u r o ,
mare qui omnes illos centum et quinquaginta Psalmos eius operi tribuunt, q u e exige u n a e x p o s i c i ó n h o l g a d a . D e este t e n o r es a q u e l p a s a j e
eumque aliquos praenotasse etiam nominibus aliorum, aliquid quod ad
rem pertineat fígurantibus, caeteros autem nuliius hominis nomen in ti- cum aliqua elegero, multis qui ea noverunt, videar magis necessaria prae-
tulis habere voluisse: sicut ei varietatis huius disposítionem, quamvis la- terisse; deinde, quia testimonium quod profertur, de contextione totius
tebrosam, non tamen inanem Dominus inspiravit. Nec moveré debet ad Psalmi debet habere suffragium ut certe nihil sit quod ei refragetur, si
hoc non credendum, quod nonnullorum nomina Prophetarum, qui longe non omnia suffragantur, ne more centonum ad rem quam volumus, tan-
post David regis témpora fuerunt, quibusdam psalmis in eo libro legun- quam versículos decerpere videamur, velut de grandi carmine, quod non
tur inscripta; et quae ibí dicuntur, velut ab eis dici videntur. Ñeque enim de re illa, sed de alia longeque diversa reperiatur esse conscriptum. Hoc
non potuit propheticus Spiritus prophetanti regí David haec etiam futu- autem ut in quocumque psalmo possit ostendi, exponendus est totus: quod
rorum Prophetarum nomina revelare, ut aliquid, quod eorum personae quanti operis sit, et aliorum, et nostra volumina, in quibus hoc fecimus,
conveniret, prophetice cantaretur: sicut rex losias exorturus et regnaturus satis indicant. Legat ergo illa, qui voluerit, et potuerit: inveniet quot et
post annos amplius quam trecentos, cuídam prophetae, qui etiam facta quanta rex David idemque propheta de Christo et eius Ecclesia prophe-
eius futura praedixit, cum suo nomine revelatus e s t " . taverit, de Rege scilicet et civitate quam condidit.
dictores non tanta firmitate proferuntur, quae scripta non sunt in canone coaeternum, in útero virginali domum sibi aedificasse Corpus humanum,
ludaeorum. et huic, tanquam capiti membra, Ecclesiam subiumxisse, martyrum victi-
2. In tribus vero illis, quos Salomonis esse constat, et Iudaei canó- mas immolasse, mensam in vino et panibus praeparasse, ubi apparet etiam
nicos habent, ut ostendatur ad Christum et Ecclesiam pertinere quod in sacerdotium secundum ordinem Melchisedech, insipientes et inopes sensu
eis eiusmodi reperitur, operosa disputatio necessaria est, quae nos ultra vocasse; quia, sicut dicit Apostolus, infirma huius mundi elegit, ut con-
quam oportet, si nunc adhibetur, extendit. Tamen quod in Proverbiis funderet fortia 11B. Quibus tamen infirmis quod sequitur dicit: Derelin-
legitur, viros impios dicere, Abscondamus in térra virum iustum iniuste, quite insipientiam, ut vivatis; et quaerite prudentiam, ut habeatis vitam
absorbeamus vero eum tanquam infernus viventem, et auferamus eius me- Participem autem fieri mensae illius, ipsum est incipere habere vitam.
moriam de térra, possessionem eius pretiosam apprehendamus l l 2 ; non ita Nam et in alio libro, qui vocatur Ecclesiastes, ubi ait, Non est bonum
obscurum est, ut de Christo et possessione eius Ecclesia sine laboriosa homini, nisi quod manducabit et bibet""; quid credibilius dicere intelli-
expositione non possit intelligi. Tale quippe aliquid etiam Dominus ipse gitur, quam quod ad participationem mensae huius pertinet, quam sacer-
lesus per evangelicam parabolam ostendit dixisse malos colonos: Hic est dos ipse Mediator Testamenti novi exhibet secundum ordinem Melchise-
haeres, venite, occidamus eum, et nostra erit haereditas l l s . Itemque illud dech de corpore et sanguine suo? Id enim sacrificium successit ómnibus
in eodem libro, quod iam ante perstrinximus, cum ageremus de sterili illis sacrificiis veteris Testamenti, quae immolabantur in umbra futuri:
quae peperit s e p t e m " ' , nonnisi de Christo et Ecclesia mox ut fuerit propter quod etiam vocem illam in Psalmo tricésimo et nono eiusdem
pronuntiatum consuevit intelligi ab eis, qui Christum Sapientiam Dei esse Mediatoris per prophetiam loquentis agnoscimus: Sacrificium et oblatio-
noverunt. Sapientia aedificavit sibi domum, et suffulsit columnas septem; nem noluisti, corpas autem perfecisti mihi110. Quia pro illis ómnibus sa-
immolavit suas victimas, miscuit in cratere vinum suum, et paravit men- crificiis et oblationibus corpus eius offertur, et participantibus ministratur.
sam suam. Misit servos suos convocans cum excellenti praedicatione ad Nam istum Ecclesiastem in hac sententia manducandi et bibendi, quam
cráterero, dicens: Quis est insipiens? divertat ad me. Et inopibus sensu saepe repetit, plurimumque commendat, non sapere carnalis epulas vo-
dixit: Venite, mandúcate de meis panibus, et bibite vinum quod miscui luptatis, satis illud ostendit, ubi ait, Melius est iré in domum luctus, quam
vobis 115. Hic certe agnoscimns Dei Sapientiam, hoc est, Verbum Patri iré in domum potus: et paulo post, Cor, inquit, sapientium in domo luctus,
J]2
P r o v . 1,11-13. in i cor. 1,37.
113
114
M t . 21,38. "' Prov. 9,6.
115
Supra, c.4 n.4. »• Ked. 8,15.
Prov. 9.1-5. "• Ps. 3&7-
1234 M CIUDAD DE DIOS XJVÜI/20,2 XVII, 2 1 DE tOS PROFETAS A CKISTO 1235
tes suum regem. Nam tribus Levi, quoniam sacerdotalis fuit, Dei, non ficandi causa universae illi genti veniendum fuit, seduceretur ab eo popu-
regum servitio mancipata, tertia decima numerabatur. Ioseph quippe unus lus, et stirpi David tanquam regio semini redderetur; et instituit idolola-
ex duodecim íiliis Israel, non imam, sicut caeteri singulas, sed duas tri- triam in regno suo, et populum Dei secum simulacrorurn cultu obstrictum
bus fecit, Ephraem et Manassen. Veruratamen etiam tribus Levi ad regnum nefanda impietate decepit. Nec tamen omnímodo cessavit Deus non solum
Ierosolymitanum pertinebat magis, ubi erat Dei templum, cui serviebat. illum regem, verum etiam successores eius et impietatis imitatores, popu-
Diviso igitur populo, primus regnavit in Ierusalem Roboam, rex luda, lumque ipsum, arguere per Prophetas. Nam ibi exstiterunt et magni illi
filius Salomonis; et in Samaria Ieroboam, rex Israel, servus Salomonis. insignesque Prophetae, qui etiam mírabilia multa fecerunt, Elias et Eli-
Et cum voluisset Roboam tanquam tyrannidem divisae ulitis partís bello saeus discipulus eius. Etiam ibi dicenti Eliae, Domine, Prophetas tuos
persequi, prohibitus est populus pugnare cum fratribus suis, dicente Deo occiderunt, altaría tua suffoderunt, et ego relictas sum solus, et quaerunl
per prophetam, se hoc fecisse "". Linde apparuit nullum in ea re, vel regis animam meamr2'''; responsum est, illie esse septem millia virorum, qui
Israel, vel populi fuisse peccatum, sed voluntatem Dei vindicantis imple- non curvaverunt gemía ante Baal.
tara. Qua cognita, pars utraque ínter se pacata conquíevit: non enim re-
ligionis, sed regni fuerat facta divisio. CAPUT XXIII í pj
CAPUT XXII Di". VARIO UTIIIUSQUE KEGNI H E B R A E O R U M STATU, eí ,>ONEC AMBO POPULI IN
(AFTIVITATEM DIVERSO TEMPORE DUCERENTUR, REVOCATO POSTEA IüDA IN
DE IEROBOAM, QUI IMPIETATE IDOLOLATRIAE SIIBDITUM SUSI POPULUM PROFA- RUCNUM SUUM, QUOD NOVISSIME IN RoMANORUM TRANSIIT POTESTATEM
NAVIT, IN OtJO TAMEN NON DESTITIT D E Ü S ET P R O P H K T A S INSPIRARE, ET Itemque in regno luda pertinente ad Ierusalem, etiam succedentium
¡VIOLTOS AB IDOLOLATRIAE CRIMINE CUSTODIRE regum temporibus non defuenint Prophetae; sicut Deo placebat eos mit-
Verum rex Israel Ieroboam mente perversa non credens Deo, quem tere, vel ad praeiumtiandum quod opus erat, vel ad corripienda peccata,
veracem promissb sibi regno datoque probaverat, timuit ne veniendo ad pvaecipiendamque iustitiam. Nam et illie, etsi longe minus quam in Is-
templum Dei, quod erat in Ierusalem, quo secundum divinara legem sacri- rael, tamen exstiterunt reges qui suis impietatibus Deum graviter offen-
derent, et raoderatis flagellis cum populo simili plecterentur. Piorum
126 j £¡ e ¡r 12,24.
12!
3 R e g . 19,10.
1238 LA CIUDAD DE D I O S XVII, 23 XIVII, 2 4 DE LOS PROFETAS A CRISTO 12?,9
dio se acostumbraba ya a hablar más claro, y el mismo San Agustín lo toda la vida en este peregrinaje hacia la eternidad. La fe es el primer
hace donde el tema le da lugar a ello. principio de la catarsis que opera la purificación. Es un apoyo y una
[10] Así enseña también en el libro XVIII, capítulo 20, y así leemos muleta necesaria para caminar esta jornada de acá.
en los Hechos de los Apóstoles (13,21). En los libros de los Reyes no se [17] La unidad es la aspiración cumbre de toda sociedad. Y ésta
dan los años del reinado de Saúl, como los de los demás reyes. Josefo en sólo se conseguirá una vez que la purificación se haya realizado plena-
el libro VI de sus Antiquitatum dice: Regnavit Saúl vívente Samuele mente. El mismo monacato no tiene otro fin que la unidad y la expan-
annis duodecim, mortuo eo viginti dúo. Serían, por tanto, treinta y cuatro. sión de la misma. Y esta unidad radica en el equilibrio de todos los
La opinión más común es la sostenida por Eusebio y Sulpicio Severo, que miembros de la comunidad y de todas sus funciones.
afirman que los años de Samuel están comprendidos bajo aquellos cuaren- [18] Sin embargo, hoy está fuera de cuestión que los Salmos no
ta años en que reinó Saúl, porque de la cronología sagrada se concluyen fueron escritos por David todos. Había grandes colecciones de salmos,
solamente cuarenta años desde la muerte del sumo sacerdote Helí. Sin y entre ellos se eligieron unos cuantos que valían para el culto divino.
embargo, la base cronológica aún sigue desconocida. Y seguimos en la En cuanto a la inspiración de los mismos, no se presenta problema desde
creencia de que esos años son generaciones de cuarenta años cada una. el momento que fueron admitidos en el canon y han sido aprobados como
ser infiel a ella. Por otra parte, nos consta que sus enemigos eran mu-
chos, aunque también lo fueran sus admiradores. LIBRO XVIII [1]
[27] La sabiduría de Salomón ha pasado a ser proverbial en toda la
humanidad. Sin embargo, hay muy diversas opiniones sobre el particular-.
San Agustín en este pasaje se hace eco de Salustio, que en la Guerra de
Calilina (c.ll) dice expresamente: Quippe secundae res sapientium áni-
mos faligan t.
[28] Como puede apreciarse, la formación del canon de la Escritura
no había alcanzado aún su desarrollo completo en este tiempo. Aunque, en
general, esos libros eran admitidos en el canon, sin embargo, todavía ha- En él habla del desarrollo simultáneo de las dos ciudades,
bía algunos que los rechazaban del mismo, como dejan entrever estas de la terrena y de la celestial, desde Abrahán hasta el fin
palabras. del mundo. Además, menciona los oráculos que han anun-
[29] En el libro II, capítulo 7, número 13, De doctrina christiana, ciado a Cristo, bien de las sibilas, bien, sobre todo, de los
al dar la lista de los libros contenidos en el canon de la Escritura, des-
S. Ag. w
12.TO LA CIUDAD DE DIOS xwn, 3 XVIII, 4 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1251
g u i e n d o L e u c i p o en el t r o n o de S i c i o n i a . G r e c i a en este t i e m p o ,
b a j o el i m p e r i o d e F o r o n e o , r e y d e A r g o s , c o m e n z ó a florecer
C A P I T U L O II I
p o r s u s leyes y s u s c o n s t i t u c i o n e s . F e g o o , e m p e r o , h e r m a n o m e -
n o r de F o r o n e o , a su m u e r t e , fué h o n r a d o c o m o u n d i o s : se le
R E Y E S DE A S I R Í A Y DE S I C I O N I A AL NACER ISAAC, E S A Ú Y J A C O B edificó u n t e m p l o s o b r e su s e p u l c r o y se le i n m o l a r o n b u e y e s .
T e n g o p a r a m í q u e le j u z g a r o n d i g n o de t a n t o h o n o r p o r q u e
B a j o el r e i n a d o de éste le n a c i ó a A b r a h á n , a la e d a d de en la p a r t e del r e i n o q u e le tocó e n s u e r t e ( p u e s su p a d r e lo
cien a ñ o s , s e g ú n la p r o m e s a d e D i o s , I s a a c , de su e s p o s a S a r r a , h a b í a d i s t r i b u i d o a n t e s de m o r i r e n t r e s u s h i j o s ) h a b í a levan-
q u e p o r estéril y v i e j a h a b í a p e r d i d o y a l a e s p e r a n z a de engen- t a d o c a p i l l a s p a r a el culto d e los dioses y h a b í a e n s e ñ a d o la
d r a r . E n A s i a r e i n a b a e n t o n c e s el q u i n t o r e y , A r r i o [ 1 3 ] . m e d i d a y o b s e r v a n c i a de los t i e m p o s e n m e s e s y a ñ o s . S o r p r e n -
A I s a a c le n a c i e r o n , a la e d a d de setenta a ñ o s , d o s m e l l i z o s , d i d o s de estas n o v e d a d e s , los h o m b r e s a u n c r e y e r o n q u e se ha-
r e a l i d a d es u n s o l o h o m b r e , y n o m á s b i e n h a y a en estos escritos
u n a confusión d e n o m b r e s y, p o r t a n t o , de s u j e t o s ) , y siendo C A P I T U L O V
A p i s t e r c e r r e y d e A r g o s , m u r i ó I s a a c a la e d a d de ciento ochen-
ta a ñ o s y dejó a s u s m e l l i z o s c o n ciento v e i n t e . E l m e n o r , J a c o b ,
p e r t e n e c i e n t e a la C i u d a d de D i o s con e x c l u s i ó n del m a y o r , te- A P I S , R E Y D E A R G O S . L O S E G I P C I O S L E LLAMARON S E R A P I S Y I.E
n í a doce h i j o s . J o s é — u n o de e l l o s — f u é v e n d i d o p o r sus h e r m a - RINDIERON HONORES DIVINOS
n o s a u n o s m e r c a d e r e s q u e se d i r i g í a n a E g i p t o viviendo a ú n
su a b u e l o I s a a c [ 1 5 ] . J o s é se p r e s e n t ó a F a r a ó n , y fué ensal- E n este t i e m p o , A p i s , q u e h a b í a p a s a d o con s u s n a v e s a
z a d o d e la h u m i l l a c i ó n en q u e y a c í a . C o n t a b a e n t o n c e s t r e i n t a E g i p t o y h a b í a m u e r t o a l l í , fué t e n i d o p o r el m a y o r de los dio-
a ñ o s . Y es q u e i n t e r p r e t ó d i v i n a m e n t e los s u e ñ o s del r e y y ses e n t r e los e g i p c i o s . V a r r ó n n o s da u n a r a z ó n m u y o b v i a de
a n u n c i ó q u e h a b í a n de v e n i r siete a ñ o s a b u n d a n t e s ; a b u n d a n c i a ese n o m b r e , d e S e r a p i s q u e le d i e r o n d e s p u é s d e m u e r t o , y n o
M U E R T E DE J O S É Y R E Y E S DE EINTONCES
C A P 1 T U L (') V 1
R e i n a n d o en A s i r í a el d u o d é c i m o rey, M a m i t o , y en S i c i o n i a
el u n d é c i m o , P l e m n e o , y en A r g o s a ú n A r g o s , m u r i ó en E g i p t o
R E Y DE A R G O S Y DE A S I R Í A A LA M U E R T E DE JACOB
se a f a n a e n b u s c a r o t r o o r i g e n a ese n o m b r e , b a s á n d o s e en el
c o n o c i m i e n t o d e h i s t o r i a s t r a s n o c h a d a s , c o n el fin de d e s h a c e r C A P I T U L O XI
la c r e e n c i a de q u e l o s atenienses d e r i v a r o n el n o m b r e d e a r e ó -
p a g o de M a r t e y d e p a g o , q u e se t r a d u c i r í a p o r el p a g o d e
SALIDA DE E G I P T O , EMPRENDIDA POR M O I S É S , Y REYES
M a r t e . Esto sería i n j u r i o s o — d i c e — p a r a los dioses, a q u i e n e s
QUE REINABAN A LA M U E R T E D E J E S Ú S NAVE
n o p u e d e a t r i b u í r s e l e s los litigios y los p r o c e s o s . Y sostiene q u e
esta h i s t o r i a d e M a r t e n o es m e n o s f a b u l o s a q u e la de l a s t r e s Moisés sacó, p u e s , d e E g i p t o al p u e b l o de D i o s en los úl-
diosas, J u n o , M i n e r v a y V e n u s , q u e d i s p u t a r o n , p o r la m a n z a n a t i m o s d í a s d e l r e i n a d o d e C e c r o p e , r e y de los a t e n i e n s e s , s i e n d o
de o r o , a n t e P a r i s el p r e c i o de su belleza. Y r e s u l t a q u e p a r a rey en A s i r í a A s c a t a d e s ; en Sicionia, M a r a t o , y e n A r g o s , T r í o -
a p l a c a r a los dioses q u e se deleitan con esas b e l l a q u e r í a s r e a l e s p a . E n s e g u i d a e n t r e g ó a l p u e b l o la l e y r e c i b i d a d e D i o s e n e l
o a p a r e n t e s se r e p r e s e n t a n y se b a i l a n e n t r e a p l a u s o s en l o s m o n t e S i n a í . Se l l a m a b a Viejo T e s t a m e n t o , p o r q u e s u s p r o m e -
A s i r í a A m i n t a , el d e c i m o c t a v o r e y ; en Sicionia, el d e c i m o s e x t o , D a n a o i n v a d i ó a q u e l l a s t i e r r a s y le p r e n d i ó f u e g o . P e r o esta
C o r a x ; en A r g o s , el d é c i m o , D a n a o , y en A t e n a s , el c u a r t o , d e d i c a c i ó n se d e b i ó a u n o r á c u l o del m i s m o A p o l o . E r i c t o n i o
Erictonio. fué el p r i m e r o q u e i n s t i t u y ó los j u e g o s en Á t i c a , n o sólo en su
h o n o r , sino t a m b i é n en h o n o r de M i n e r v a . E l p r e m i o del ven-
cedor en estos ú l t i m o s e r a B 1 o l i v o , p o r q u e d i c e n q u e M i n e r v a
C A P I T U L O X I I e n s e ñ ó su c u l t i v o , c o m o L i b e r o el del v i n o . L a f á b u l a a ñ a d e
que, en ese t i e m p o , X a n t o , r e y de los cretenses, a q u i e n o t r o s
d a n n o m b r e d i s t i n t o [ 3 0 ] , r o b ó a E u r o p a [ 3 1 ] , q u e de e l l a
SOLEMNIDADES INSTITUIDAS A LOS DIOSES FALSOS POR LOS
engendró a Radamanto [ 3 2 ] , a Sarpedón [33] y a Minos [ 3 4 ] ,
R E Y E S D E G R E C I A D E S D E LA S A L I D A D E I S R A E L D E E G I P T O H A S T A
q u e v u l g a r m e n t e p a s a n p o r h i j o s de J ú p i t e r , h a b i d o s d e e s a
LA M U E R T E D E J E S Ú S N A V E
m i s m a m u j e r . L o s a d o r a d o r e s de esos dioses creen h i s t ó r i c o
annos, etiam ipse defunctus est: regnante apud Assyrios octavo _ décimo derint templum eius, quod rex Danaus, curn easdem tenas bello invasis-
Amynta, apud Sicyonios sexto décimo Corace, apud Argivos décimo Da- set, incendit. Hos autem Indos ut instituerent oráculo sunt eius admoniti.
nao, apud Athenienses quarto Erichthonio. In Attica vero rex Erichthonius ei ludos primus instituit: nec ei tantum,
sed etiam Minervae, ubi praemium victoribus oleum ponebatur, quod eius
fructus inventrioem Minervam, sicut vini Liberum tradunt. Per eos annos
CAPUT XII a rege Xantho Cretensium, cuius apud alios aliud nomen invenimus,
rapta perliibetur Europa, et inde geniti Rhadamanthus, Sarpedón, et Mi-
DE SACRIS FALSORUM DEORÜM, QUAE RECES GRAECIAE LILIS TEMPORIBUS nos, quos magis ex eadem muliere filios Iovis esse vulgatum est. Sed ta-
INSTITUERÜNT, QUAE AB EXITÜ ISRAEL EX AEGYPTO USQUE AD OBITUM IESU lium deorum cultores illud quod de rege Cretensium diximus, historicae
NAVE DINUMERANTUR veritati; hoc autem quod de love poetae cantant, theatra concrepant, po-
puli celebrant, vanitati deputant fabularum, ut esset unde ludi fierent
Per haec témpora, id est, ab exitu Israel ex Aegypto usque ad mor-
placandis numinibus etiam falsis eorum criminibus. His temporibus Her-
tem Iesu Nave, per quem populus idem terram repromissionis accepit,
cules in Tyria clarus habebatur; sed nimirum alius, non illc de quo su-
sacra sunt instituta diis falsis a regibus Graeciae, quae memoriam diluvii,
pra locuti sumua. Secretiore quippe historia plures fuisse dicuntur et
et ab eo liberationis hominum, vitaeque tune aerumnosae modo ad alta,
Liberi patres et Hercules. Huno sane Herculem, cuius ingentia duodecim
modo ad plana migrantium, solemni celebritate revocanint. Nam et Lu-
facta numerant, ínter quae Antaei Afri necem non commemorant, quod ea
percorum per sacram viam ascensum atque deseensum síc interpretantur,
res ad alterum Herculem pertinet, in Oeta monte a se ipso, ineensum
ut ab eis significan dicant bomines, qui propter aquae inundationem
produnt suis litteris, cuín ea virtute, qua monstra subegerat, morbum ta-
summa montium petiverunt, et rursus eadem residente ad ima redierunt.
men, quo langnebat, sustinere non posset. Illo tempore vel rex, vel potius
His temporibus Dionysium, qui etiam Liber pater dictus est, et post mor-
tyrannus Busilis suis diis suos hospites immolabat, quem filium perhibent
tem deus habitus, vitem ferunt ostendisse in Attica térra hospiti suo.
fuisse Neptuni, ex matre Libya, filia Epaphi. Verum non eredatur hoc
Tune Apollini Delphico instituti sunt ludi musici, ut placaretur ira eius,
stuprum perpetrasse Neptunus, ne dii acensen tur: sed poetis et theatri»
qua putabant afflictas esse sterilitate Graeciae regiones, quia non defen-
1264 U CIUDAD DE DIOS XVIII, 12 XViüTI, 1 3 PARALELISMO ENTRE I,AS DOS CIUDADES 1265
infernis sacris, vel potius sacrilegiis, praeficere soleat civitas impiorum. Picum filium suum in Italia ipse regnaverit; et Virgilius notioribus lit-
Uxor autem regis Athamantis quae vocabatur Ino, et eius filius Melicertes teris dicit:
praecipitio spontaneo in mari perierunt, et opinione hominum in déos Is cernís indocile ac dispersum montibus altis
relati sunt: sicut alii homines eorum temporum, Castor et Pollux. Mam Comixibuit, legesque dedit, Laliumque vocari
Maluit ; uis quoniam latuis.set tutus in oris;
sane Melicertis matrem Leucotheam Graeci, Matutam Latini vocaverunt: Aureaque, ut per.hibent, illo sub rege fuere
utrique tamen pu tan tes deam. saceula J0.
Sed haec poética opinen tur esse figmenta, et Pici patrem Stercen
CAP UT XV potius fuisse asseverent, a quo peritissimo agrícola inventum ferunt, ut
fimo animalium agri fecundarentur, quod ab eius nomine stercus est
DE OCCASU REGNI ARGIVORUM, yuo TEMPORE APÜ» LAURENTES PICUS dictum: hunc quidam Stercutium vocatum ferunt. Qualibet autem ex causa
SATURNI FILIUS REGNUM PATRIS PRIMUS ACCEPIT eum Saturnum appellare voluerint, certe tamen hunc Stercen sive Ster-
Per ea témpora regnum finitum est Argivonim, translatum ad Myce- cutium mérito agricultuiae fecerunt deum. Picum quoque similiter eius
nas, unde fuit Agamemnon: et exortum est regnum Laurentum, ubi Sa- filium in talium deorum numerum receperunt, quem praeclarum augurem
turni filius Picus regnum primus accepit, indicante apud Hebraeos femina et belligératorem fuisse asserunt. Picus Fatinum genuit, Laurentum regem
Debbora: sed per illam Dei Spiritus id agebat: nam etiam prophetissa secundum: etiam iste deus illis vel est, vel fuit. Hos ante Troianum bellum
erat, cuius prophetia * mínus aperta est, quam ut possimus eam sine diu- divinos honores mortuis hominibus detulerunt.
turna expositione de Christo demonstrare prolatam. lam ergo regnabant CAPUT XVI
Laurentes utique in Italia, ex quibus evidentior ducittir origo Romana
post Graecos: et tamen adhuc regnum Assyriorum permanebat, ubi erat DE DIOMEUE POST TROIAE EXCIDIUM IN DÉOS RELATO, CUIUS soen TRADITI
rex vicesimus tertius Lampares, cum primus Laurentum Picus esse coe- SUNT IN VOLÜCRES ESSE CONVERSI
pisset. De huius Pici patre Saturno videpint quid sentiant talium deorum Troia vero eversa, excidio illo usquequaque cantata puerisque notissi-
cultores, qui negant hominem fuisse: de quo et alii scripserunt, quod ante mo, quod et magnitudine sui et scriptorum excellentibus linguis insigniter
» lud. 5- >» ¿teneld. 1.8 v.321-325.
1270 LA CIUDAD DE DIOS XVIII, 16
X V I I I , 17 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES - 1271
grandeza y las excelentes plumas de los escritores, y que se llevó
a efecto en el reinado de Latino, hijo de Fauno—que dio nom-
bre al reino de los latinos—, cesando entonces el reino de los
CAPITULO XVII
laurentes; los griegos vencedores, abandonando a Troya, hecha
polvo, y, tornando a sus hogares, sufrieron mil quebrantos y
horribles pérdidas. Y, sin embargo, con ellas y todo aumenta- SENTIR DE VARRÓN SOBRE LAS METAMORFOSIS HUMANAS
ron el número de los dioses. Hicieron dios a Diómedes, a quien En confirmación de este hecho cita Varrón otros casos
cuentan que le impusieron los dioses una pena y que no se no menos increíbles de la famosísima maga Circe [53 ]. Esta
tornó a los suyos. Sus compañeros fueron convertidos en aves, tornó a los compañeros de Ulises en bestias. Cita también a
y esto lo confirman no con fábula y poesía, sino con la historia los arcades, que, en alas de la suerte, pasaban a nado cierto
en la mano. A esas aves—creen ellos-—, ni él mismo, una vez estanque, donde se convertían en lobos, y vivían con otras fieras
CAPIT XVIII
2. Haec vel falsa sunt, vel tam inusitata, ut mérito non credantur.
QUID CREDENDDM SIT DE TRANSFORMATIONIBUS, QUAE ARTE DAEMONUM Firmissime tamen credendum est, omnipotentem Deum omnia posse faceré
HOMINIBUS VIDENTUR ACHURRE quae voluerit, sive vindicando, sive praestando, nec daemones aliquid
1. Sed de isla tanta ludificatione daemonum, nos quid dicamus, qui operari secundum naturae suae poten tiam (quia et ipsa angélica creatura
haec legent, fortassis exspectent. Et quid dicemus, nisi de medio Babylonis, est, licet proprio sit vitio maligna), nisi quod ille permiserit, cuius iudicia
esse fugiendum? Quod praeceptum propheticum " in spiritualiter intelli- oceulta sunt multa, iniusta nulla. Nec sane daemones naturas creant, si
gitur, ut de huius saeculi civitate, quae profecto et angelorum et hominum aliquid tale faciunt, de qualibus factis ista vertitur quaestio; sed specie
societas impíorum est, fidei passibus, quae per dilectionem operatur, in tenus, quae a vero Deo sunt creata, commutant, ut videantur esse quod
Deum vivum proficiendo fugiamus. Quanto quippe in haec ima potestatem non sunt. Non itaque solum animum, sed nec corpus quidem ulla ratione
daemonum niaiorem videmus, tanto tenacius Mediatori est intiaerendum, crediderim daemonum arte vel potestate in tuembra et lineamenta bestialia
per quem de imis ad summa conscendimus. Si enim dlxerimus ea non esse veraciter posse convertí: sed phantasticum hominis, quod etiam cogitando
credenda, non desunt etiam mine, qui eiusmodi quaedam, vel certissima sive somniando per rerum innumerabilia genera variatur, et cum corpus'
audisse, vel etiam expertos se esse asseverent. Nam et nos cum essemus non sit, corporum tamen símiles mira celeritate formas capit, sopitis aut
in Italia, audiebamus talia de quadam regione illarum partium, ubi oppressis corporeis hominis sensibus, ad alíorum sensum nescio quo ineffa-
stabularias midieres imbuías his malis artibus, in cáseo daré soleré dice- bili modo figura corpórea posse perduci: ita ut corpora ipsa hominum
bant, quibus vellent sen possent viatoribus, unde in iumenta illico verte- alicubi iaceant, viventia quidem, sed multo gravius atque vehementius
rentur, et necessaria quaeque portarent, postque perfuncta opera iterum quam somno suis sensibus obseratis; phantasticum autem illud veluti cor-
ad se redirent: nec tamen in eis mentem fieri bestialem, sed rationalem poratum in alicuius animalis effigie appareat sensibus alienis, talisque
humanamque servari, sicut Apuleius in libris quos Asini aurei titulo etiam sibi homo esse videatur, sicut talis sibi videri posset in somnis, et
inscripsit, sibi ipsi accidisse, ut accepto veneno, humano animo perma- portare onera: quae onera, si vera sunt corpora, portantur a daemoníbus,
nente asinufi fieret, aut indicavit, aut finxit. ut illudatur hominibus, partim vera onerum corpora, partim iumentorum
11
Is. 4«,JO.
1274 LA CIUDAD DE DIOS X V I I I , 18, 3 X V I I I , 19 PARALELISMO ENTRE U S DOS CIUDADES 1275
apud Assyrios Tautane; apud Hebraeos autem Index Labdon fuit. Mortuo
autem Latino regnavit Aeneas tribus annis, eisdem in supradictis locis CAPUT XX
manentibus regibus, nisi quod Sicyoniorum iam Pelasgus erat, et He-
DE SUCCESSIONE ORDINIS RECII APUD ISRAELITAS POST IUIIICUM TÉMPORA
braeorum Iudex Samson: qui cum mirabiliter fortis esset, putatus est
Hercules. Sed Aeneam, quoniam quando mortuus est, non comparuit, Mox eisdem per loca memorata regnantibus, Israelitarum regnum, fini-
deum sibi fecerunt Latini. Sabini etiam regem siium primum Sancum, to tempore Iudicum, a Sanie rege sumpsit exordium: quo tempore fuit
sive ut aliqui appellant Sanctura, retulerunt in déos. Per idem tempus Samuel propheta. Ab illo igitur tempore hi reges Latinorum esse coepe-
Codrus, rex Atheniensium, Peloponnensibus eiusdem hostibus civitatis se runt, quos eognominabant Silvios: ab eo quippe qui filius Aeneae primus
interficiendurtí ignotus obiecit: et factum est. Hoc modo eum praedicant dictus est Silvius, caeteris subsecutis et propria nomina imponebantur, et
patriam liberasse. Responsum enim acceperant Peloponnenses tum demum hoc non defuit cognomentum; sicut longe postea Caesares cognominati
se superaturos, si eorum regem non occidissent. Fefellit ergo eos habitu sunt, qui successerunt Caesari Augusto. Reprobato autem Sanie, ne quis-
pauperis apparendo, et in suam necem per iurgium provocando. Unde ait quam ex eius stirpe regnaret, eoque defuncto, David successit in regnum
Virgilius: Et iurgia Codri 13 . Et hunc Athenienses tanquam deum sacri- post annos a Saulis imperio quadraginta. Tune Athenienses habere deinde
ficiorum honore colnerimt. Qnarto Latinorum rege Silvio Aeneae filio, reges post Codri interitum destiterunt, et magistratus habere coeperunt
non de Creusa, de qua fuit Ascanius, qui tertius ibi regnavit, sed de La- administrandae reipublicae. Post David, qui etiam ip?e quadraginta regna-
vinio Latini filia, quem posthumum Aeneas dicitur habuisse; Assyrio- vit annos, filius eius Salomón rex Israelitarum fuit, qui templum illud
rum autem vicésimo et nono Oneo et Melantho Atheniensium sexto déci- nobilissimum Dei Ierosolymitanum condidit. Cuius tempore apud Latinos
mo, ludice autem Hebraeorum Heli sacerdote, regnum Sicyoniorum condita est Alba, ex qua deinceps non Latinorum, sed Albanorum reges
consumptum est, quod per annos nongentos quinquaginta et novem tra- appellari, in eodem tamen Latió, coeperunt. Salomoni successit filius eius
ditur fuisse porrectum. Roboam, sub quo in dúo regna populus ule divisus est, et singulae partes
ls
Ecl. 5 v . n 8uos singulos reges habere coeperunt.
1278 LA CIUDAD DI; DIOS X I V I I I , 21
X'V!III, 2 2 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1279
a R e a , p o r otro n o m b r e I l í a , h i j a de su h e r m a n o N u m i t o r y
C A P I T U L O XXI m a d r e de R ó m u l o . D i c e n q u e c o n c i b i ó de M a r t e dos m e l l i z o s ,
y h o n r a n o e x c u s a n el p e c a d o fingiendo q u e u n a l o b a a l i m e n t ó
R E Y E S DEL LACIO. ENEAS Y AVENTINO, DIOSES a los n i ñ o s e x p ó s i t o s . E s t a especie de a n i m a l , s e g ú n ellos, está
c o n s a g r a d a a M a r t e , y e n este caso p a r e c í a q u e l a l o b a , al re-
E l L a c i o d e s p u é s de E n e a s t u v o once reyes, y a n i n g u n o c o n o c e r los h i j o s de M a r t e , les dio a m a m a r de su leche. P e r o
le c o n c e d i e r o n el h o n o r de d i o s . A v e n t i n o , el d u o d é c i m o d e s p u é s n o f a l t a n q u i e n e s afirman q u e , v i e n d o esos m e l l i z o s l l o r a n d o ,
de E n e a s , h a b i e n d o s i d o m a t a d o en u n c o m b a t e y s e p u l t a d o en el cierta m u j e r p ú b l i c a los recogió y les dio p r i m e r o sus p e c h o s
m o n t e q u e lleva su n o m b r e , fué a ñ a d i d o al n ú m e r o d e esos dioses (pues a esta clase de m u j e r e s se d a b a el n o m b r e de l o b a s , y p o r
q u e ellos h a c í a n . H a y q u e h a c e r n o t a r q u e a l g u n o s n o q u i e r e n eso a h o r a los l u g a r e s t o r p e s se l l a m a n l u p a n a r e s ) , y q u e luego
e s c r i b i r q u e fué m a t a d o en u n c o m b a t e , s i n o q u e dicen q u e n o esos n i ñ o s l l e g a r o n a p o d e r del p a s t o r F á u s t u l o , y q u e f u e r o n
P a r a a b r e v i a r lo m á s p o s i b l e , d i r é q u e R o m a fué f u n d a d a
CAPUT XXI c o m o o t r a B a b i l o n i a y c o m o h i j a de la p r i m e r a y q u e h a com-
D K REGIROS I-.ATII, QUORUM PRIMUS AF.NEAS, ET MJODECIMUS AvENTINUS DI! de Marte geminos concepisse, isto modo stuprum eius honorantes, vel
FACTI SUNT excusantes, et adhibentes argumentum, quod infantes expósitos lupa nu-
triverit. Hoc enim genus bestiae ad Martem existimant pertinere, ut vide-
Latium post Aeneam, quem deum fecerant, undecim reges habuit, licet ideo lupa credatur admovisse ubera parvulis, quia filios domini sui
quorum nullus deus factus est. Aventinus autem qui duodécimo loco Martis agnovit: quamvis non desínt qui dicant, cum expositi vagientes
Aeneam sequitur, cum esset prostratus iu bello, et sepultas in eo monte, iacerent, a nescio qua primum meretrice fuisse collectos, et primas eius
qui etiam nunc eius nomine nuncupatur, deorum talium, quales sibi fa- suxisse mamillas (meretrices autem lupas vocabant, unde etiam nunc tur-
ciebant, numero est additus. Alii pane noluerunt eum in praelio scribere pia loca earum lupanaria nuncupantur), et eos postea ad Faustulum per-
occisum, sed non comparuisse dixerunt: sed nec ex eius vocabulo appella- venisse pastorem, atque ab eius Acca uxore nutritos. Quamquam si ad
tum montem, sed ex adventu avium dictum Aventinum. Post hunc non arguendum hominem regem, qui eos in aquam proiici crudeliter iusserat,
est deus factus in Latió, nisi Romulus conditor Romae. ínter istum autem eis infantibus per quos tanta civitas condenda fuerat, de aqua divinitus
et illum reges reperinntur dúo: quorum primus est, ut Virgiliano eum liberatis, per lactantem feram Deus voluit subvenire, quid mirum est?
versu eloquar, Amulio successit in regiiura Latíale frater eius Numitor, avus Romuli,
cuius Numitoris primo anno condita est Roma; ac per hoc cum suo
Proxiirms ille Procas, Troianae gloria gentis 14. deinceps, id est Rómulo, nepote regnavit.
Cuius tempore quia iam quodammodo Roma parturiebatur, illud omnium
regnorum máximum Assyriorum finem tantae diuturnitatis accepit. Ad CAPUT XXII
Medos quippe translatum est post annos ferme mille trecentos quinqué,
ut etiam Beli, qui Ninum genuit, et illic parvo contentus imperio primu9 QüOD EO TEMPORE RoMA SIT CONDITA, QUO REGNUM ASSYRIORUM INTERCIDIT,
rex fuit, témpora eomputentur. Procas autem regnavit ante Amulium. ET QUO EZECHTAS REGNABAT IN IuDA
Porro Amulius fratris sui Numitoris filiam Rheam nomine, quae etiam
Ilia vocabatur, Romuli matrera, Vestalem virginem fecerat, quam volunt Ne multis morer, condita est civitas Roma, velut altera Babylon, et
velut prioris filia Babylonis, per quam Deo placuit orbem debellare terra-
14
Aenelá. 1.6 v.767. rum, et in unam societatem reipublicae legumque perductum longe late-
1280 LA CIUDAD DE DIOS X V I H , 22
•JSVtTCI, 2 3 , 1 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1281
p l a c i d o a D i o s servirse de ella p a r a h u m i l l a r al u n i v e r s o e n t e r o
y pacificarlo, r e d u c i é n d o l o a la u n i d a d de l a m i s m a r e p ú b l i c a
con las m i s m a s leyes. E x i s t í a n ya p u e b l o s p o d e r o s o s y a g u e r r i - C A P I T U L O X X I I I
dos y n a c i o n e s d i e s t r a s en las a r m a s , a las q u e n o e r a fácil
s o m e t e r , y e r a n e c e s a r i o vencer con m u c h o s p e l i g r o s , con m u - LA SIBILA ERITREA Y SUS PROFECÍAS SOBRE CRISTO
cha sangre y con horribles jornadas. Cuando Asiría subyugó
a casi t o d a el Asia, a u n q u e se hizo en g u e r r a , la g u e r r a n o ne- 1. A l g u n o s creen q u e en esta é p o c a v a t i c i n ó la sibila E r i -
cesitaba s e r c r u d a y s a n g r i e n t a , p o r q u e l a s n a c i o n e s e r a n a ú n trea [ 5 9 ] . V a r r ó n d a fe d e q u e e x i s t i e r o n m u c h a s s i b i l a s , n o
r u d a s , p o c a s y m u y r e d u c i d a s . L a r a z ó n es c l a r a , p u e s desde el u n a s o l a . E s u n h e c h o q u e la s i b i l a E r i t r e a e s c r i b i ó a l g u n a s
d i l u v i o u n i v e r s a l , del q u e e s c a p a r o n s o l a m e n t e ocho h o m b r e s c o s a s c l a r a s s o b r e C r i s t o . Y o m i s m o h e t e n i d o el g u s t o de leer
en el a r c a de N o é , h a b í a n p a s a d o p o c o m á s de m i l a ñ o s c u a n d o unos versos de m a l latín y peor rima debidos a u n traductor
la tierra durante tres horas. Y morirá, es verdad, y su sueño de los dioses. Esta práctica había caído ya en desuso, y en
durará tres días, y entonces, surgiendo del sepulcro, volverá a tiempo de los cesares se hacía sólo por adulación. Cicerón toma
la luz. Y mostrará a los elegidos las primicias de la resurrec- ocasión de aquí para tributar a Rómulo grandes elogios [ 6 3 ] ,
ción» [62]. Lactancio citó estos testimonios de las sibilas, to- porque mereció estos honores en una época bien civilizada y de
mados de aquí y de allá, en diversos lugares de su obra, según luces, no en época de rudeza e ignorancia, en que era fácil en-
exigía el plan de la misma. Y yo, sin interpolar nada, sólo re- gañar a los hombres. Pero hay que notar que aún no había
duciéndolos a unidad, he procurado que se distingan por su hecho su aparición la ingeniosa y sutil locuacidad de los filó-
encabezamiento, si es que los escritores venideros no descuidan sofos. Y, sí es verdad que las épocas siguientes no hicieron
conservarlos. Algunos autores aseguran que la sibila Eritrea dioses a los hombres muertos, también lo es que no dejaron de
no existió en tiempo de Rómulo, sino durante la guerra de dar culto y de tener por dioses a los creados por sus mayores.
Troya. Y lo que es más, aumentaron, construyendo ídolos—cosa des-
q u e c o n t i e n e n su d o c t r i n a . E n esta m i s m a é p o c a de la cauti-
C A P I T U L O XXV v i d a d j u d í a f l o r e c i e r o n físicos c o m o A n a x i m a n d r o , A n a x í m e -
nes y J e n ó f a n e s . E n t o n c e s b r i l l a b a t a m b i é n P i t á g o r a s , y de él
¿QUÉ F I L Ó S O F O S BRILLARON DURANTE E L REINADO D E TARQUI- en a d e l a n t e se l l a m a r o n filósofos [ 6 5 ] .
NIO P R I S C O ENTRE L O S ROMANOS, Y DE SEDECÍAS ENTRE L O S
H E B R E O S , E N T I E M P O D E L A T O M A D E J E R U S A L É N Y D E LA RUINA
DEL TEMPLO? C A P I T U L O X X V I
y tu Evangelio es la salvación para los que creen en ti. Flecha' X V m , 32 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1301
ras tu arco contra los cetros, dice el Señor; amenazarás con tu beza de los pecadores. Esto es claro. Los cargaste de cadenas
juicio aun a los reyes de la tierra. Los ríos rasgarán la tierra- hasta el cuello. Por cadenas pueden entenderse las felices pri-
es decir, las corrientes oratorias de tus predicadores abrirán los siones de la sabiduría, de forma que metan los pies en sus gri-
corazones de los hombres para que te confiesen; de esos hom- llos, y el cuello, en su argolla. Las rompiste hasta poner espan-
bres a .quienes se dice: Rasgad vuestros corazones y no vuestros to en la mente; se sobrentienden las cadenas, pues les puso las
vestidos. ¿ Qué significa: Te verán y se dolerán los pueblos sino buenas y les rompió las malas, de las cuales se dice: Has roto
llorarán para ser bienaventurados? Y ¿qué quiere decir: Al mis cadenas. Y esta expresión: Con espanto en la mente, signi-
andar dispersarás las aguas, sino, andando en tus predicadores, fica de modo maravilloso. Las cabezas de los poderosos se mo-
esparces aquí y allá los ríos de tu doctrina? ¿Qué significa:
p r e c e d i d o a n u e s t r o g r a n t e ó l o g o Moisés, q u e a n u n c i ó al ú n i c o
D i o s v e r d a d e r o y cuyos escritos o c u p a n el p u e s t o de h o n o r e n
C A P I T U L O X X X V I I
el c a m p o d e l c a n o n . A s í , los g r i e g o s , cuya l e n g u a h a e n r i q u e -
cido g r a n d e m e n t e l a s l e t r a s h u m a n a s , n o tienen p o r q u é j a c t a r -
LAS PROFECÍAS S O N MÁS ANTIGUAS Q U E LA F I L O S O F Í A PAGANA se d e su s a b i d u r í a c o m o m á s a n t i g u a , y m e n o s c o m o s u p e r i o r a
n u e s t r a r e l i g i ó n , ú n i c a fuente d e s a b i d u r í a a u t é n t i c a . S i n em-
E n t i e m p o de n u e s t r o s p r o f e t a s , c u y o s escritos se h a n difun-
b a r g o — y esto h a y q u e a d m i t i r l o — , n o s o l a m e n t e en G r e c i a ,
d i d o p o r el m u n d o e n t e r o , a ú n n o e x i s t í a n filósofos e n t r e los
sino t a m b i é n en l a s n a c i o n e s b á r b a r a s , c o m o e n E g i p t o , h a b í a
gentiles. A l m e n o s n o se l l a m a b a n a s í , p u e s t o q u e el n o m b r e
ya a n t e s d e Moisés s e m i l l a d e d o c t r i n a , q u e p a r a e l l o s e r a sa-
tiene su o r i g e n en P i t á g o r a s d e S a m o s , q u e comenzó a b r i l l a r
b i d u r í a . Si esto n o fuera v e r d a d , los L i b r o s s a n t o s n o d i r í a n
y a s e r c o n o c i d o c u a n d o se c o n c e d i ó la l i b e r t a d a los j u d í o s .
q u e Moisés e s t a b a v e r s a d o en t o d a l a s a b i d u r í a de l o s e g i p c i o s ,
p e n a d e d e c i r q u e esos h o m b r e s a q u i e n e s el E s p í r i t u S a n t o
C A P I T U L O X X X V I I I r e v e l a b a l a s cosas d i g n a s d e s e r c a n o n i z a d a s p o r la r e l i g i ó n
p u d i e r a n e s c r i b i r u n a s cosas c o m o h o m b r e s e h i s t o r i a d o r e s ,
S A B I D U R Í A D E L CANON ECLESIÁSTICO y o t r a s , c o m o p r o f e t a s , p o r i n s p i r a c i ó n d i v i n a . Y d e este m o d o ,
Y si n o s r e m o n t a m o s a t i e m p o s m á s a n t i g u o s , a n t e s del u n a s se d e b í a n a t r i b u i r a e l l o s c o m o t a l e s sujetos y o t r a s a
d i l u v i o existía y a el p a t r i a r c a N o é , a q u i e n l l a m a r í a c o n fun- Dios, q u e h a b l a b a p o r e l l o s . A q u é l l a s se d e b í a n a investigación
d a m e n t o p r o f e t a , p o r q u e el a r c a q u e c o n s t r u y ó e r a u n a p r o f e c í a científica, y éstas a a u t o r i d a d r e l i g i o s a . E s t a a u t o r i d a d es el
del c r i s t i a n i s m o . Y ¿ q u é d e c i r de H e n o c , el s é p t i m o de los des- c u s t o d i o d e l c a n o n , y si a l m a r g e n de él se p u b l i c a n a l g u n o s
c e n d i e n t e s d e A d á n ? ¿ N o dice de él el a p ó s t o l S a n t i a g o , en escritos c o n el n o m b r e de p r o f e t a s a n t i g u o s , n o sirven n i a t í t u l o
su E p í s t o l a c a n ó n i c a , q u e p r o f e t i z ó ? S u s escritos n o h a n sido de e r u d i c i ó n , p o r q u e es i n c i e r t o si s o n d e l a u t o r a q u i e n se
e n s e ñ a r a n las l e t r a s a n t e s d e c o n o c e r l a s l e t r a s d e la L e y di-
vina. L a E s c r i t u r a l l a m a a estos h o m b r e s ypcciipcn-oEíaccycoyeís,
C A P I T U L O XL
q u e p u e d e t r a d u c i r s e p o r i n d u c t o r e s o i n t r o d u c t o r e s a las le-
t r a s j u s t a m e n t e p o r q u e las i n d u c e n , es decir, l a s i n t r o d u c e n ,
VANIDAD DE LOS EGIPCIOS. SU CIENCIA NO ES TAN ANTICUA
en cierto m o d o , en el c o r a z ó n de los d i s c í p u l o s o, p o r m e j o r
decir, i n t r o d u c e n e n e l l a s a los d i s c í p u l o s . Q u e n o se g l o r í e , E s , p u e s , v a n o q u e ciertos c h a r l a t a n e s , h i n c h a d o s d e necia
p u e s , n a c i ó n a l g u n a de su s a b i d u r í a c o m o m á s a n t i g u a q u e p r e s u n c i ó n , d i g a n q u e h a c e m á s de cien m i l a ñ o s q u e es cono-
n u e s t r o s p a t r i a r c a s y p r o f e t a s , a q u i e n e s asistió la s a b i d u r í a c i d a en E g i p t o la a s t r o l o g í a . ¿ E n q u é l i b r o h a n e n c o n t r a d o
d i v i n a , p u e s t o q u e n i E g i p t o , q u e a c o s t u m b r a a j a c t a r s e fal- este n ú m e r o , ellos q u e h a n a p r e n d i d o l a s l e t r a s d e su m a e s t r a
sa y v a n a m e n t e de la a n t i g ü e d a d d e su s a b i d u r í a , p u e d e re- Isis h a c e p o c o m á s de d o s m i l a ñ o s ? E s t a es afirmación d e
c a b a r p a r a sí esta p r i o r i d a d . Y n a d i e ose t a m p o c o d e c i r q u e V a r r ó n , h i s t o r i a d o r d e t a l l a , y está a c o r d e con la v e r d a d d e
tam. Denique Moyses in populo Dei constituit, qui docendis litteris praees-
sent, prius quam divinae legis ullas litteras nossent. Hos appellat Scriptura CAPUT XL
ypcciipaTOEíaccycúyeis, qui latine dici possunt litterarum inductores, vel in-
troductores, eo quod eas inducant, id est introducant quodammodo in DE AEGYPTIORUM MENDACISSIMA VANITATE, QUAE ANTIQUITAT: SCIENTIAE SUAE
corda discentium, vel in eas potius ipsos quos docent. Nulla igitur gens CENTUM MILLIA ADSCRIBIT ANNORUM
de antiquitate sapientiae suae super Patriarchas et Prophetas nostros,
quibus inerat divina sapientia, ulla se vanitate iactaverit; quando neo Frustra itaque vanissima praesumptione garriunt quídam, dicentes, ex
Aegyptus ínvenitur, quae solet falso et inaniter de suarum doctrinarum quo rationem siderum comprehendit Aegyptus, amplius quam centum an-
antiquitate gloriari, qualicumque sapientia sua Patriarcharum nostrorum norum millia numeran. In quibus enim libris istum numerum collegerunt,
tempore praevenisse sapientiam. Ñeque enim quisquam dicere audebit qui non multum ante annorum dúo millia litteras magistra Iside didice-
mirabilium disciplinarum eos peritissimos fuisse, antequam litteras nos- runt? Non enim parvus auctor est in historia Varro, qui lioc prodidit,
sent, id est, antequam Isis eo venisset, easque ibi docuisset. Ipsa porro quod a litterarum etiam divinarum veritate non dissonat. Cum enim ab
eorum memorabilis doctrina, quae appellata est sapientia, quid erat nisi ipso primo homine, qui est appellatus Adam, nondum sex millia annorum
máxime astronomía, et si quid aliud talium disciplinarum magis ad exer- compleantur, quomodo non isti ridendi potius, quam refellendi sunt, qui
cenda ingenia, quam ad illuminandas vera sapientia mentes valere solet? de spatio temporum tam diversa, et huic exploratae veritati tam contraria
Nam quod attinet ad philosophiam, quae se docere profitetur aliquid, persuádele conantiir? Cui enim melius narranti praeterita credimus, quam
unde íiant homines beati, circa témpora Mercurii, quem Trismegistum qui etiam futura praedixit, quae praesentia iam videmus? Nam et ipsa
vocaverunt, in illis terris eiusmodi studia claruerunt: longe quidem ante historicorum Ínter se dissonantia copiam nobis praebet, ut ei potius cre-
sapientes vel philosophos Graeciae, sed tamen post Abraham, et Isaac, et dere dcbeamus, qui divinae, quam tenemus, non repugnat historiae. Porro
Iacob, et Ioseph; nimirum etiam post ipsum Moysen. Eo quippe tempore, autem cives impiae civitatis, diffusi usquequaque per térras, cum legunt
quo Moyses natus est, fuisse reperitur Atlas ille magnus astrologus, Pro- doctissimos homines, quorum nullius contemnenda videatur auctoritas,
methei frater, maternas avus Mercurii maioris, cuius nepos fuit Trisme- ínter se de rebus gestis ab aetatis nostrae memoria, remotissimis discre-
gistus iste Mercurius. pantes, cui potius credere debeant, non inveniunt. Nos vero in nostrae
religionis historia, fulti auctoritate divina, quidquid ei resistit, non dubi-
tamus ess« fabrissimum, quomodolibat »M« babeant caetwa in iaacularibiis
1318 LA CIUDAD DK DIOS X V I H , 41, 1
XVIII, 41, 2 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1319
v a l o r q u e se d é a e s a s h i s t o r i a s en l a s letras p r o f a n a s . Y es
o D i o s h a b l ó p o r e l l o s . Y fué p r e c i s o q u e f u e r a n p o c o s p a r a
que, sean v e r d a d e r a s o falsas, n o tienen g r a n i m p o r t a n c i a p a r a
q u e su n ú m e r o n o v u l g a r i z a r a este p a t r i m o n i o d e la reli-
l l e v a r u n a v i d a recta y feliz.
gión, y q u e n o f u e r a n t a n p o c o s q u e r e s t a r a n a d m i r a b i l i d a d a
su perfecta c o n c o r d i a . E n t r e la m u l t i t u d d e filósofos q u e deja-
C A P I T U L O XLI r o n p o r escrito sus d o c t r i n a s n o es fácil h a l l a r d o s q u e estén
a c o r d e s en t o d o s los p u n t o s . Y n o i n s i s t o , p o r q u e m o s t r a r esto
D I S C O R D A N C I A D E LA F I L O S O F Í A Y CONCORDANCIA DE LAS
sería l a r g o .
E S C R I T U R A S EN LA I G L E S I A
2. ¿ Q u é a u t o r h a y en esta c i u d a d d e m o n í c o l a t a n a p r o b a -
1. P e r o d e j e m o s y a a los h i s t o r i a d o r e s y p r e g u n t e m o s a do, sea d e la e s c u e l a q u e sea, q u e c o n d e n e a los d e m á s q u e
los filósofos, q u e p a r e c e n t e n e r u n solo fin en s u s e s c r i t o s : en- o p i n a n cosas a d v e r s a s y d i v e r s a s ? ¿ N o e s t a b a n en b o g a y d e
c o n t r a r u n m e d i o de v i d a a p t o p a r a a r r i b a r a la felicidad : ¿Poi- m o d a en A t e n a s a la vez los e p i c ú r e o s , a f i r m a n d o q u e los dioses
na, q u e , h a b i é n d o l a h e c h o c a d a u n o p o r s e p a r a d o (así q u i s o
C A P I T U L O XLII P t o l o m e o p r o b a r su f i d e l i d a d ) , c o i n c i d i e r o n t a n t o e n el s e n t i d o
c o m o en l a s p a l a b r a s , de tal s u e r t e q u e p a r e c í a o b r a d e u n
solo i n t é r p r e t e . Y n o es d e e x t r a ñ a r , p u e s t o q u e en t o d o s actua-
PROVIDENCIA DE D I O S EN LA T R A D U C C I Ó N D E L A N T I G U O
ba u n m i s m o E s p í r i t u [ 8 4 ] . D i o s , con este a d m i r a b l e d o n , q u i s o
T E S T A M E N T O , H E C H A DEL H E B R E O AL GRIEGO
e n c a r e c e r a los gentiles q u e h a b í a n d e c r e e r u n d í a , c o m o ve-
U n o d e los P t o l o m e o s , r e y d e E g i p t o , se e m p e ñ ó e n c o n o c e r m o s y a c u m p l i d o , la a u t o r i d a d d e l a s E s c r i t u r a s c o m o o b r a di-
y p o s e e r estas s a g r a d a s L e t r a s . A la m u e r t e del a d m i r a b l e coloso vina, n o h u m a n a .
Alejandro de Maccdonia, p o r sobrenombre Magno, que había
s u b y u g a d o t o d a el A s i a y casi a l o r b e e n t e r o , p a r t e p o r la
to diademate, et rex et pontifex factus est. Antea quippe, ex quo de Ba- plum exspoliavit. Deinde post paucos anuos etiam Herodem alienigenam
byloniae captivitate reversi sunt, templumque instauratum est, non reges, regem habere meruerunt, quo regnante natus est Christus. Iam enim
sed duces vel principes habuerunt: quamvis et qui rex est, possit dici venerat plenitudo temporis significata prophetico Spiritu per os patriar-
princeps a principatu imperandi, et dux eo quod sit ductor exercitus: chae lacob, ubi ait: Non deficiet princeps ex luda, ñeque dux de femó-
sed non continuo quicumque principes vel duces sunt, etiam reges dici ribus eius, doñee veniat cui repositam est, et ipse exspectatio gentium 8°.
possunt, quod iste Aristobulus fuit. Cui successit Alexander, etiam ipse Non ergo defuit Iudaeorum princeps ex Iudaeis, usque ad istum Hero-
rex et pontifex, qui crudeliter in suos regnasse traditur. Post hunc uxor dem, quem primum acceperunt alienigenam regem. Tempus ergo iam
eius Alexandra regina Iudaeorum fuit, ex cuius terapore et deinceps mala erat, ut veniret ille cui repositum erat, quod novo promissum est Testa-
sunt eos secuta graviora. Filii quippe huius Alexandrae Aristobulus et mento, ut ipse esset exspectatio gentium. Fieri autem non posset, ut
Hyrcanus Ínter se de imperio dimicantes, vires adversus Israeliticam gen- exspectarent gentes eum venturum, sicut eum cernimus exspectari, ut
tem provocavere Romanas. Hyrcanus namque ab eis contra fratrem po- veniat ad faciendum iudicium in claritate potentiae, nisi prius in eum
poscit auxilium. Tune iam Roma subiugaverat Africam, subiugaverat Grae- crederent, eum venit ad patiendum iudicium in humilitate patientiae.
ciam, lateque etiam alus orbis partibus imperans tanquam se ipsam ferré
non valens, sua se quodammodo magnitudine fregerat. Pervenerat quippe
ad seditiones domesticas graves, atque inde ad bella socialia, moxque CAPUT XLVI
civilia, tantumque se comminuerat atque attriverat, ut ei mutandus rei-
DE ORTU SALVATORIS NOSTRI, SECÜKDUM QUOD VERBUM CARO FACTUM EST:
publicae status, quo regeretur regibus, immineret. Pompeius ergo populi
ET DE DTSPERSIONE IUDAEORUM PER OMNES CENTES. SICUT FUERAT
Romani praeclarissimus princeps, Iudaeam eum exercitu ingressus civita-
tem capit, templum reserat, non devotione supplicis, sed iure victoris, et PROPHETATUM
ad sancta sanctorum, quo nisi summum sacerdotem non licebat intrare, Regnante ergo Herode in Iudaea, apud Romanos autem iam mutato
non ut venerator, sed ut profanator accedit: confirmatoque Hyrcani pon- reipublicae statu, imperante Caesare Augusto, et per eum orbe pacato,
tificatu, et subiugatae genti imposito custode Antipatro, quos tune pro- natus est Christus secundum praecedentem prophetiam86 in Bethlehem
curatores vocabant, vinctum secum Aristobulum ducit. Ex illo Iudaei Iudae, homo manifestus ex homíne virgine, Deus oceultus ex Deo Patre.
etiam tributarii Romanorum esse coeperunt. Postea Cassius etiam tem- Sic enim propheta praedixerat: Ecce virgo in útero accipiet, et pariet
"s G e n . 49,10. 88
M i c h . 5,2.
J332 LA CIUDAD DE DIOS XIVIII, 46
XfVIII, 47 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1333
Emmanuel, que se traduce Dios con nosotros. Y E l , p a r a eviden-
c i a r su d i v i n i d a d , o b r ó m u c h o s m i l a g r o s . D e e l l o s l o s E v a n g e - p u e d e leerse a d i a r i o l a profecía, e x p r e s a d a en u n o d e l o s sal-
lios r e c o g i e r o n a l g u n o s , los suficientes p a r a p r o b a r su i n t e n t o . m o s en estos t é r m i n o s : Mi Dios me prevendrá con su miseri-
El p r i m e r m i l a g r o fué su a d m i r a b l e n a c i m i e n t o , y el ú l t i m o , su cordia. Mi Dios me la mostrará en mis enemigos, diciéndome:
g l o r i o s a a s c e n s i ó n a l cielo c o n su c u e r p o r e s u c i t a d o . L o s j u - No acabes con ellos, no sea que olviden tu ley. Dispérsalos con
díos, q u e le m a t a r o n y se n e g a r o n a c r e e r en él, p o r q u e convenía tu poder. D i o s , p u e s , h a d e j a d o v e r l a g r a c i a d e su m i s e r i c o r d i a
q u e m u r i e r a y r e s u c i t a r a , s u f r i e r o n el s a q u e o m á s d e s g r a c i a d o a l a I g l e s i a en s u s e n e m i g o s , l o s j u d í o s , p o r q u e , c o m o dice el
de los r o m a n o s y fueron a r r o j a d o s d e su p a í s , del q u e e r a n y a A p ó s t o l , su p e c a d o b r i n d a ocasión d e s a l v a r s e a l a s n a c i o n e s .
s e ñ o r e s l o s e x t r a n j e r o s , y d i s p e r s a d o s p o r t o d a s p a r t e s . (Y es Y n o l o s h a m a t a d o , es decir, n o h a d e s t r u i d o en e l l o s el j u -
v e r d a d , p o r q u e n o f a l t a n en n i n g u n a . ) A s í sus p r o p i a s Escritu- daismo, aunque fueran vencidos y subyugados p o r los romanos,
r a s testifican q u e n o h e m o s i n v e n t a d o n o s o t r o s l a s p r o f e c í a s so- p o r m i e d o a q u e , o l v i d a d o s de l a ley de D i o s , n o p u d i e r a n
b r e C r i s t o . M u c h o s d e ellos, h a b i é n d o l a s c o n s i d e r a d o antes d e b r i n d a r n o s u n t e s t i m o n i o de l o q u e t r a t a m o s . P o r e n d e , n o se
rhetor. Qui autem voluerit, licet ei adhuc spectare Bacehi sepulcrum con más precisión. El desarrollo que hace el Santo nos da a conocer su
Delphis, iusta aureum Apollinem. gran espíritu de observación y de psicólogo profundo. El va buceando en
[43] Semejantes torpezas, según testimonio de Tito Livio, se prohi- las fuerzas ocultas de la imaginación y de la fantasía y aprisiona también
bieron no solamente en Roma, sino también en casi toda Italia. Así, Ter- los misterios que encierra la sugestión. La explicación, desde el punto
tuliano en su Apologético (c.6) podía escribir: Liberum patrem cum mys- de vista de la psicología, es un revuelo de ideas sobre el particular, y
teriis suis cónsules senatus auctoritate non modo Urbe, sed universa Italia que afloran en esta ocasión, pero no descubre y desenmascara el hecho
eliminaverunt. Sobre lo vergonzoso de estos_ misterios puede verse el li- que pretende, porque en realidad es pura fábula. Y con negar el hecho
bro VI, capítulo 9, número 1 De civitate Dei. hubiera tenido resuelto el problema; pero esto no le convenia y por eso
L44] Orfeo, cantor y poeta tracio, fué hijo de Eagro o Apolo y es- no lo hace.
poso de Eurídice, a la cual sacó de los infiernos. Pero volvió a perderla [55] En confirmación de esto hallamos en Eusebio (Hist. Eccl. 1.7
por no haber cumplido la palabra que empeñó de no volverse durante c.4) algo semejante. Dice él: Dum apud Caesaream a Gentibus solemnis
el camino a mirar a su esposa. hostia immolaretur, factum est ut opera daemonis tanta esset subíala ce-
[45] Museo fué un poeta griego contemporáneo de Orfeo. leritate* ut videretur in caelurn, elata fuisse: sed cum quídam nomine As-
se une a la virtud cuando ni el uno ni la otra son apetecidos guiendo el modo de vida de otros filósofos o siguiendo el de
el uno por el otro, sino que cada uno lo es por sí mismo. los cínicos, esta diferencia la duplican y suman noventa y seis.
Y como el placer, sujeto» antepuesto o unido a la virtud, for- Añádase que, como los hombres pueden defender cualquiera
ma tres sectas, así sucede en la quietud, así en ambos y así en de ellas, o llevando una vida ociosa, a ejemplo de los que por
los principios de la naturaleza. Según el vaivén de las opinio- gusto y posibilidad se entregaron a los estudios; o una vida
nes humanas, esas cosas a veces están sometidas, a veces pre- negociosa, como los que juntaron el estudio de la filosofía con
feridas, a veces unidas a la virtud, y así se forman doce sectas. la administración y el gobierno de la república: o una vida
Pero este número, a su vez, se duplica con añadir otra di- mixta, así los que han dedicado parte de su vida al ocio eru-
ferencia, la vida social. El que se adhiere a uno de estos doce dito y parte al negocio necesario. Estas diferencias pueden tri-
sistemas lo hace o exclusivamente por sí o por otro con quien
plicar el número de sectas y subirlo hasta doscientas ochenta
comparte sus quereres. Habrá, pues, doce de quienes piensan
y ocho [ 1 ] .
2. ¿ Q u é c a u d a l de e l o c u e n c i a b a s t a r í a p a r a d e s c r i b i r l a s visto, b i e n lo i m a g i n e m o s , a p e n a s p o d e m o s c o n t e n e r l a s l á g r i -
m i s e r i a s de esta v i d a ? C i c e r ó n lo h a e n s a y a d o a su m o d o en m a s y l l o r a m o s [ 8 | . Y ¿ q u é d i r é de q u i e n e s sufren l a posesión
Acerca de la Consolación a la m u e r t e de su h i j a ; p e r o ¡ q u é cor- de los d e m o n i o s ? ¿ D ó n d e está s e p u l t a d a su i n t e l i g e n c i a c u a n d o
to q u e d a ! L o s p r i n c i p i o s de la n a t u r a l e z a , ¿ c u á n d o , c ó m o , dón- el e s p í r i t u m a l i g n o usa, a su c a p r i c h o , del a l m a y del c u e r p o
de p u e d e n p o s e e r s e en esta v i d a sin q u e estén sujetos a vaivenes d e e l l o s ? Y ¿ q u i é n a s e g u r a q u e este m a l n o p u e d e s o b r e v e n i r
sin c u e n t o ? ¿ A q u é d o l o r y a q u é i n q u i e t u d , afecciones o p u e s t a s a l s a b i o en esta v i d a ? A ú n h a y m á s : ¡ c u a n defectuosa es la
al p l a c e r y a la q u i e t u d , n o está e x p u e s t o el c u e r p o del s a b i o ? p e r c e p c i ó n de la v e r d a d en esta c a r n e , según l a s p a l a b r a s de
L a a m p u t a c i ó n o d e b i l i d a d de m i e m b r o s es c o n t r a r i a a la inte- la S a b i d u r í a : El cuerpo corruptible agrava al alma, y la mo-
g r i d a d del h o m b r e ; la d e f o r m i d a d , a la b e l l e z a ; la e n f e r m e d a d , rada terrena deprime el sentido, que imagina muchas cosas!
a la s a l u d ; la l a x i t u d , a las f u e r z a s ; la flojedad o pesadez, a E l í m p e t u o a p e t i t o de acción, si es q u e la e x p r e s i ó n t r a d u c e
la a g i l i d a d . Y ¿ d e c u á l de estos m a l e s está exenta la c a r n e del fielmente l a p a l a b r a g r i e g a ópu-r|v, c o n t a d o t a m b i é n e n t r e los
2. Quis enim sufíicit, quantovis eloquentiae ilumine, vitae huius mi- patiuntur incursus? ubi habent absconditam vel obrutam intelligentiam
serias explicare;" Quam lamentatus est Cicero in Consolatione de morte suam, quando secundum suam voluntatem et anima eorum et corpore
filiae, sicut potuit: sed quantum est quod potuití t a quippe quae dicun- malignus utitur spiritus? Et quis confidit hoc malum in hac vita evenire
tur prima naturae, quanuo, ubi, quomouo tam cene se nauere m hac vita non posse sapienti? Deinde perceptio veritatis in hac carne qualis aut
possunt, ut non sub mcertis casibus íluctuent? Quis enim dolor contra- quanta est, quando, sicut legimus in veraci libro Sapientiae, Corpus cor-
rius voluptati, quae inquietudo contraria quieti, in corpus cadere sapientis ruptibile aggravat animam, et deprimit terrena inhabitado sensum multa
non potesti1 Membrorum certe amputatio vel debilitas hominis expugnat cogitantem? 3 ímpetus porro vel actionis appetitus, si hoc modo recte la-
incolumitatem, deíormitas pulchrítuüinem, imbecillitas samtatem, vires ias- tine appellatur ea quam Graeci vocant ópuriv, quia et ipsam primis natu-
situdo, mobilitatem torpor, aut tarditas: ecquid horum est, quod nequeat rae deputant bonis, nonne ipse est, quo geruntur etiam insanorum ílli
in carnem sapientis irruere? Status quoque corporis atque motus, cura miserabiles motus, et facta quae horremus, quando pervertitur sensus ra-
decentes atque congruentes sunt, Ínter naturae prima numerantur: sed tioque sopitur?
quid si aliqua mala valetudo membra tremore concutiat'í1 quid si usque 3. Porro ipsa virtus, quae non est inter prima naturae, quoniam eis
ad ponendas in terram manus dorsi spina curvetur, et hominem quodam- postea doctrina introdúceme supervenit, cum sibi bonorum culmen vindi-
modo quadrupedem faciat? nonne omnem statuendi corporis et movendi cet humanorum, quid hic agit nisi perpetua bella cum vitiis, nec exterio-
speciem decusque pervertet? Quid ipsius animi primigenia quae appetlan- ribus, sed interioribus; nec alienis, sed plañe nostris et propriis; máxime
tur bona, ubi dúo prima ponunt propter comprehensionem perceptionem- illa, quae graece aco<ppocrúvr|, latine temperantia nominatur, qua carnales
que veritatis, sensum et inteilectum? Sed qualis quantusque remanet sen- frenantur libídines, ne in quaeque flagitia mentem consentientem trahant?
sus, si, ut alia taceam, fiat homo surdus et caecus? Ratio vero et intelli- Ñeque enim nullum est vitium, cum, sicut dicit Apostolus, Caro cocu-
gentía quo recedet, ubi sopietur, si aliquo morbo efiiciatur insanus? piscit adversas spiritum: cui vitio contraria virtus est, cum, sicut ídem
Phrenetici multa absurda cum dicunt, vel faciunt, plerumque a bono suo dicit, Spiritus concupiscit adversus carnem. Haec enim, inquit, invicem
proposito et moribus aliena, imo suo bono proposito moribusque contraria, adversantur; ut non ea quae vultis faciatisi. Quid autem faceré volumus,
sive illa cogitemus, sive videamus, si digne consideremus, lacrymas tenere
3
vix possuraus, aut forte nec possumus. Quid dicam de his, qui daemonum S a p . 0,15.
4
G a l . 5,17.
1376 « CIUDAD DE DIOS XDC, 4, 4
/>¿/-¿¿w t/esea contra la carne. Son principios, a ñ a d e él, contra- XDC, 4, 4 FINES DE LAS DOS CIUDADES 1377
rios entre sí, y por eso vosotros no hacéis cuanto queréis.
¿Qué q u e r e m o s h a c e r c u a n d o q u e r e m o s l l e g a r a la perfec- está, en efecto, t a n t o m e n o s s o m e t i d a a D i o s c u a n t o m e n o s p i e n -
ción del s u m o Lien sino q u e la c a r n e n o desee c o n t r a el es- sa en E l . Y la c a r n e está t a n t o m e n o s s o m e t i d a al e s p í r i t u c u a n t o
p í r i t u n i cree en n o s o t r o s este vicio c o n t r a el q u e desea el espí- m á s desea c o n t r a el e s p í r i t u . Y m i e n t r a s a r r a s t r e m o s esta de-
r i t u ? M a s , a u n q u e q u e r a m o s h a c e r esto en la p r e s e n t e v i d a , b i l i d a d , este m o r b o , esta t a r a , ¿ c ó m o o s a r e m o s d e c i r q u e esta-
c o m o n o p o d e m o s , p r o c u r e m o s s i q u i e r a , con la a y u d a de D i o s , m o s ya s a l v a d o s ? Y si n o e s t a m o s t o d a v í a s a l v a d o s , ¿ c ó m o
n o ceder r i n d i e n d o el e s p í r i t u a la c a r n e , q u e desea c o n t r a él, nos l l a m a r e m o s felices con la b i e n a n d a n z a final? L a forta-
y n o c o n s e n t i r en la p e r p e t r a c i ó n del p e c a d o . D i o s n o s l i b r e leza, v a y a a c o m p a ñ a d a de c u a l q u i e r s a b i d u r í a q u e sea, es el
de c r e e r q u e , d e s g a r r a d o s y l u c h a n d o a ú n en esta g u e r r a intes- testigo m á s i r r e f r a g a b l e de los m a l e s del h o m b r e , q u e e l l a se
tina, h e m o s l o g r a d o ya la felicidad sin la p o s e s i ó n de la victo- ve o b l i g a d a a t o l e r a r con p a c i e n c i a . M e m a r a v i l l a q u e los es-
t o r i a . ¿ H a y a l g ú n s a b i o q u e n o sostenga este c o m b a t e i n t e r i o r toicos h a y a n t e n i d o la o s a d í a de n e g a r la existencia de esos
nesciremus? Qui porro Ínter se amiciores solent esse, vel debent, quam
qui una etiam continentur domo? Et tamen quis inde securus est, cum
tanta saepe mala ex eorum occultis insidiis exstiterint; tanto amariora, CAPUT VI
quanto pax dulcior fuit; quae vera putata est, cum astutissime fingeretur?
Propter quod omnium pectora sic attingit, ut cogat in gemitum, quod ait DE ERRORE HUMANORDM IUDICIORUM, CUM VERITAS LATET
Tullius: «Nullae sunt occultiores insidiae, quam hae quae latent in simu- Quid ipsa iudicia hominum de hominibus, quae civitatibus in quanta-
latione officii, aut in aliquo necessitudinis nomine. Nam eum qui palam libet pace manentibus deesse non possunt, qualia putamus esse, quam
est adversarius, facile cavendo vitare possis: hoc vero occultum, intestinum misera, quam dolenda? quandoquidem hi iudicant, qui conscientias eorum,
ac domestícum malum non solum existit, verum etiam opprimit, antequam de quibus iudicant, cerneré nequeunt. Unde saepe coguntur tormentis
prospicere atque explorare potueris» 8. Propter quod etiam divina vox illa, innocentium testium ad alienam causam pertinentem quaerere veritatem.
Et inimici hominis, domestici eius 9, cum magno dolore cordis auditur; Quid cum in sua causa quisque torquetur; et cum quaeritur utrum sit
quia etsi quisque tam fortis sit, ut aequo animo perferat; vel tam vigi- nocens, cruciatur, et innocens luit pro incerto scelere certissimas poenas;
lans, ut próvido consilio caveat, quae adversus eum molitur amicitia si- non quia illud commisisse detegitur, sed quia non commisisse nescitur?
mulata: eorum tamen hominum perfidorum malo, cum eos esse pessimos Ac per hoc ignorantia iudicis plerumque est calamitas innocentis. Et quod
experitur, si ipse bonus est, graviter excrucietur necesse est; sive semper est intolerabilius, magisque plangendum, rigandumque, si fieri possit,
mali fuerint, et se bonos finxerint, sive in istam malitiam ex bonitate mu- fontibus lacrymarum; cum propterea índex torqueat aecusatum. ne occi-
tati sint. Si ergo domus commune perfugium in his malis humani generis dat nesciens innocentem, fit per ignorantiae miseriam. ut et tortum et
tuta non est, quid civitas, quae quanto maior est, tanto forum eius litibus innocentem occidat, quem ne innocentem occideret torserat. Si enim se-
et civilibus et criminalibus plenius, etiamsi quiescant, non solum turbu- cundum istorum sapientiam delegerit ex hac vita fugere. quam diutius illa
lentae, verum saepius et cruentae seditiones, ac bella civilia, a quorum sustinere tormenta; quod non commisit, commisisse se dicit. Qno damnato
eventis sunt aliquando liberae civitates, a periculis nunquam? et occiso, utrum nocentem an innocentem iudex occiderit, adhuc nescit,
8 quem ne innocentem nesciens occideret torsit: ac per hoc innocentem
CICER., in Vcrrem act.2 l.i C.15.
» Mt. 10,36. et ut sciret torsit, et dum nesciret occidit. In his tenebris vitae so-
1384 I/A CIUDAD DE DIOS XIX, 6
XIX, 7 FINES DE I,AS DOS CIUDADES 1365
dado muerte a un culpable o a un inocente, habiéndolo ator-
mentado para no matar por ignorancia a un inocente. Lo ator-
mentó para conocer su inocencia y lo mató sin conocerla. En CAPITULO VII
estas tinieblas de la vida civil, un juez que sea sabio, ¿se sen-
tará o no en el tribunal? Se sentará, sin duda, porque le cons-
triñe a eso y le obliga la sociedad humana, a la que considera DIVERSIDAD DE LENGUAS Y MISERIA DE LAS GUERRAS
crimen abandonar. ¡Y no considera crimen atormentar a testigos
inocentes en causas ajenas, y que los acusados, a menudo ven- Después de la ciudad o la urbe viene el orbe de la tierra,
cidos por la vehemencia del dolor, declarando de sí mismos tercer grado de la sociedad humana, que sigue estos pasos;
cosas falsas, sean condenados siendo inocentes, después de ha- casa, urbe y orbe. El universo es como el océano de las aguas:
ber sido atormentados inocentes! ¡Y no considera crimen tampo- cuanto mayor es, tanto más abunda en escollos. El primer foco
cialis, sedebit iudex ille sapiens, an non sedebit? Sedebit plañe. Constrin-
git enim eum, et ad hoc officium pertrahit humana societas, quam de-
serere nefas ducit. Hoc enim nefas esse non ducit, quod testes inno- CAPUT VII
centes in causis torquentur alienis: quod hi qui arguuntur, vi doloris
plerumque superati, et de se falsa confessi, etiam puniuntur innocentes, DE DIVERSITATE UNGUARUM, QUA SOCIETAS HOMINUM DIRIMITUR; ET DE
cum iam torti fuerint innocentes: quod etsi non morte puniantur, in ipsis MISERIA BELLORUM, ETIAM QUAE IUSTA DICUNTUR
vel ex ipsis tormentis plerumque moriuntur: quod aliquando et ipsi qui Post civitatem vel urbem sequitur orbis terrae, in quo tertium gradum
arguunt, humanae societati fortasse, ne crimina impunita sint, prodesse ponunt societatis humanae, incipientes a domo, atque inde ad urbem,
cupientes, et mentientibus testibus, reoque ipso contra tormenta durante deinde ad orbem progrediendo venientes: qui utique, sicut aquarum con-
immaniter, nec fatente, probare quod obiiciunt non valentes, quamvis vera geries, quanto maior est, tanto periculis plenior. In quo primum Ungua-
obiecerint, a iudice nesciente damnantur. Haec tot et tanta mala non rum diversitas hominem alienat ab homine. Nam si dúo sibimet invicem
deputat esse peccata: non enim haec facit sapiens iudex nocendi volún- fiant obviam, ñeque praeterire, sed simul esse aliqua necessitate cogantur,
tate, sed necessitate nesciendi; et tamen quia cogit humana societas, ne- quorum neuter norit linguam alterius; facilius sibi animalia muta, etiam
cessitate etiam iudicandi. Haec est ergo quam dicimus, miseria certe ho- diversi generis, quam illi, cum sint nomines ambo, sociantur. Quando enim
minis, etsi non malitia sapientis. An vero necessitate nesciendi atque iudi- quae sentiunt, Ínter se communicare non possunt, propter solam linguae
candi torquet insontes, punit insontes, et parum est illi quod non est diversitatem, nihil prodest ad consociandos nomines tanta similitudo na-
reus, si non sit insuper et beatus? Quanto consideratius et homine dignius turae: ita ut libentius homo sit cum cañe suo, quam cum homine alieno.
agnoscit in ista necessitate miseriam, eamque in se odit; et, si pie sapit, At enim opera data est, ut imperiosa civitas non solum iugum, verum
clamat ad Deum, De necessitatibus meis eme me? 10 etiam linguam suam domitis gentibus per pacem societatis imponeret; per
10
PS, 2/),T7. quam non deesset, imo et abundaret etiam interpretum copia. Verum est:
sed hoc quam multis et quam grandibus bellis, quanta strage hominum,
quanta effusione humani sanguinis comparatum est? Quibus transactis,
non est tamen eorumdem malorum finita miseria. Quamvis enim non
1386 U CIUDAD DE DIOS XIX, 7 XIX, 8 FINES DE U S DOS CIUDADES 1387
tus plurium, vel civitatis vel gentis, ita ut sic ei servirent, quemadmodum se ex indigentia rebellantem, ac seditionem famis ad dissociandam atque
sibi domi suae serviri volebat; non se iam latronem latebris conderet, sed excludendam de corpore animam concitantem, quanta posset festinatione
regem conspicuum sublimaret, cum eadem in illo cupiditas et malitia per- pacaret, rapiebat, necabat, vorabat; et quamvis immanis ac ferus, paci
maneret. Pacem itaque cum suis omnes habere cupiunt, quos ad suuni ar- tamen suae vitae ac salutis immaniter et ferociter consulcbat: ac per hoc
bitrium volunt vivere. Nam et cum quibus bellum gerunt, suos faceré, si si pacem, quam in sua spelunca atque in se ipso habere satis agebat, cum
possint, volunt, eisque subiectis leges suae pacis imponere. alus etiam habere vellet, nec malus, nec monstrum, nec semihomo voca-
2. Sed faciamus aliquem, qualem canit poética et fabulosa narratio; retur. Aut si eius corporis forma, et atrorum ignium vomitus ab eo deter-
quem fortasse, propter ipsam insociabilem feritatem, semihominem quam rebat hominum societatem; forte non nocendi cupiditate, sed vivendi
hominem dicere maluerunt. Quamvis ergo huius regnum dirae speluncae necessitate saeviebat. Verum iste non fuerit, vel, quod magis credendum
fuerit solitudo, tamque malitia singularis, ut ex hac ei nomen inventum est, talis non fuerit, qualis vanitate poética describitur: nisi enim nimis
sit; nam malus graece KOKÓS dicitur, quod ille vocabatur: nulla coniux ei accusaretur Cacus, parum Hercules laudaretur. Talis ergo homo, sive
blandum ferret referretque sermonem, nullis filiis vel alluderet parvulis, semihomo, melius, ut dixi, creditur, non fuisse, sicut multa figmenta poe-
vel grandiusculis imperaret, nullo amici colloquio frueretur, nec Vulcani tarum. Ipsae enim saevissimae ferae, unde ille partem habuit feritatis
patris, quo vel hinc tantum non parum felicior fuit, quia tale monstrum (nam et semiferus dictus est) l s , genus proprium quadam pace custodiunt,
ipse non genuit: nihil cuiquam daret, sed a quo posset quidquid vellet, et
coeundo, gignendo, pariendo, fetiis fovendo atque nutriendo, cum sint
quando posset, et quantum vellet auferret: tamen in ipsa sua spelunca
pleraeque insociabiles et solivagae: non scilicet ut oves, cervi, columbae,
solitaria, cuius, ut describitur, semper recenti caede tepebat h u m u s " ,
nihil aliud quam pacem volebat, in qua nemo illi molestus esset, nec eius sturni, apes; sed ut leones, vulpes, aquilae, noctuae. Quae enim tigri?.
quietem vis ullius terrorve turbaret. Cum corpore suo denique pacem ha- non filiis suis mitis immurmurat, et pacata feritate blanditur? quis mil-
bere cupiebat: et quantum habebat, tantum illi bene erat. Quandoquidem vus, quantumlibet solitarius rapinis circumvolet, non coniugium copulat,
membris obtemperantibus imperabat; et ut suam mortalitatem adversum nidum congerit, ova confovet, pullos alit, et quasi cum sua matrefamilias
societatem domesticam quanta potest pace conservat? Quanto magis homo
" VIRGIL., Aeneid. 1.8 v.195-196. 18
VIRGIL., Aeneid. 1.8: v.267. -' í ;
t
1396 LA CIUDAD DE DIOS XIX, 12, 3 X I X , 13, 1 PINSS DE LAS DOS CIUDADES I397
quae aliquae naturae sunt: quod nullo modo essent, si non qualicumque
nata vita et salus animantis. Pax hominis mortalis et Dei, ordinata in fide pace subsisterent.
sub aeterna lege obedientia. Pax hominum, ordinata concordia. Pax do- 2. Quapropter natura est, in qua nullum malum est, vel etiam in qua
mus, ordinata imperandi atque obediendi concordia cohabitantium. Pax nullum potest esse malum: esse autem natura, in qua nullum bonum sit,
civitatis, ordinata imperandi atque obediendi concordia civium. Pax cae-
lestis civitatis, ordinatissima et concordissima societas fruendi Deo et in- non potest. Proinde nec ipsius diaboli natura, in quantum natura est,
vicem in Deo. Pax omnium rerum, tranquillitas ordinis. Ordo est parium malum est: sed perversitas eam malam facit. Itaque in veritate non ste-
dispariumque rerum sua cuique loca tribuens dispositio. Proinde miseri, tit", sed veritatis iudicium non evasit: in ordinis tranquillitate non
quia, in quantum miseri sunt, utique in pace non sunt, tranquillitate qui- mansit, nec ideo tamen a potestate Ordinatoris effugit. Bonum Dei, quod
dem ordinis carent, ubi perturbatio nulla est: verumtamen quia mérito illi est in natura, non eum subtrahit iustitiae Dei, qua ordinatur in poena:
iusteque miseri sunt, in ea quoque ipsa sua miseria praeter ordinem esse nec ibi Deus bonum insequitur quod creavit, sed malum quod Ule com-
non possunt; non quidem coniuncti beatis, sed ab eis tamen ordinis lege misit. Ñeque enim totum aufert quod naturae dedit; sed aliquid adimit,
seiuncti. Qui cum sine perturbatione sunt, rebus in quibus sunt, quanta- aliquid relinquit, ut sit qui doleat quod adimit. Et ipse dolor testimo-
cumque congruentia coaptantur: ac per hoc est in eis ordinis nonnulla nium est boni adempti et boni relicti. Nisi enim bonum relictum esset,
tranquillitas: inest ergo nonnulla pax. Verum ideo miseri sunt, quia, etsi bonum amissum doleré non posset. Nam qui peccat, peior est, si laetatur
in aliqua securitate non dolent, non tamen ibi sunt, ubi securi esse ac in damno aequitatis. Qui vero cruciatur, si nihil inde acquirat boni, dolet
doleré non debeant: miseriores autem, si pax eis cum ipsa lege non est, damnum salutis. Et quoniam aequitas ac salus utrumque bonum est, bo-
qua naturalis ordo administratur. Cum autem dolent, ex qua parte dolent, nique amissione dolendum est potius quam laetandum (si tamen non sit
pacis perturbatio facta est: in illa vero adhuc pax est, in qua nec dolor compensatio melioris, melior est autem animi aequitas, quam corporis
urit, nec compago ipsa dissolvitur. Sicut ergo est quaedam vita sine do- sanitas), profecto convenientius iniustus dolet in supplicio, quam laetatus
lore, dolor autem sine aliqua vita esse non potest: sic est pax quaedam est_ in delicto. Sicut ergo laetitia deserti boni in peccato testis est volun-
sine ullo bello, bellum vero esse sine aliqua pace non potest; non secun- tatis malae; ita dolor amissi boni in supplicio testis est naturae bonae.
dum id quod bellum est, sed secundum id quod ab eis vel in eis gerirur, Qui enim dolet amissam naturae suae pacem, ex aliquibus reliquiis pacis
lo. 8,44.
X I X , 14 FINES DE LAS DOS CIUDADES 1401
1400 U CIUDAD DI; DIOS XIX, 14
m o s m á s q u e la o r d e n a d a c o m p l e x i ó n de l a s p a r l e s del c u e r p o
h a b e r p e r d i d o la p a z de su n a t u r a l e z a , lo siente p o r ciertos res- y l a q u i e t u d de l a s a p e t e n c i a s . N o a p e t e c e r í a m o s , p o r consi-
tos de p a z q u e h a c e n q u e a m e su n a t u r a l e z a . L o s i n i c u o s e im- g u i e n t e , n a d a fuera d e eso, con el fin de q u e la p a z del c u e r p o
p í o s l l o r a n e n sus t o r m e n t o s la p é r d i d a de los b i e n e s n a t u r a l e s r e d u n d a r a en p r o v e c h o de la p a z del a l m a . P o i q u e la p a z del
y sienten a D i o s c o m o j u s t í s i m o r o b a d o r de los m i s m o s p o r a l m a i r r a c i o n a l es i m p o s i b l e sin la p a z del c u e r p o , p u e s sin
h a b e r l e d e s p r e c i a d o c o m o b e n i g n í s i m o d a d o r . D i o s , p u e s , Crea- e l l a n o p u e d e l o g r a r la q u i e t u d d e sus a p e t e n c i a s . P e r o a m b o s
d o r s a p i e n t í s i m o y O r d e n a d o r j u s t í s i m o de t o d a s l a s n a t u r a l e - se a y u d a n a esa p a z q u e t i e n e n e n t r e sí el a l m a y el c u e r p o , p a z
zas, q u e p u s o c o m o r e m a t e y colofón de su o b r a c r e a d o r a en l a de v i d a o r d e n a d a y de s a l u d . Así c o m o los a n i m a l e s m u e s t r a n
t i e r r a al h o m b r e , n o s dio ciertos b i e n e s c o n v e n i e n t e s a esta q u e a m a n la p a z del c u e r p o c u a n d o e s q u i v a n el d o l o r , y la p a z
v i d a , a s a b e r : la p a z t e m p o r a l s e g ú n la c a p a c i d a d de l a v i d a del a l m a c u a n d o , p a r a c o l m a r sus n e c e s i d a d e s , s i g u e n la voz
m o r t a l p a r a su c o n s e r v a c i ó n , i n c o l u m i d a d y s o c i a b i l i d a d . N o s de sus a p e t e n c i a s [ 3 4 ] , así h u y e n d o l a m u e r t e i n d i c a n a l a s
animae, refert ad illam pacem, quae homini mortali est cum immortali DE LIBÉRTATE NATURALI, ET DE SERVITUTE, CUIDS PRIMA CAUSA PECCATUM
Deo; ut ei sií ordinata in fide sub aeterna lege obedientia. Iam vero quia EST, QUA HOMO MALAE VOLUNTATIS ETIAMSI NON EST MANCIPIUM ALTERIDS
dúo praecipua praecepta, hoc est, dilectionem Dei et dilcctionem proximi, HOMINIS, SERVUS EST PROPRIAE LIBIDINIS
docet magister Deus; in quibus tria invenit homo quae diligat, Deum, se
ipsum, et proximum; atque ille in se diligendo non errat qui diligit Hoc naturalis ordo praescribit; ita Deus hominem condidit. Nam, Do-
Deum: consequens est, ut etiam próximo ad diligendum Deum consulat, minetur, inquit, piscium maris, et volatilium caeli, et. omnium repentium
quem iubetur sicut se ipsum diligere. Sic uxori, sic filiis, sic domesticis, quae repunt super terram ~2. Rationalem factum ad imaginera suam noluit
sic caeteris quibus potuerit hominibus; et ad hoc sibi a próximo, si forte nisi irrationabilibus dominari: non hominem homini, sed hominem peco-
indiget, consuli velit: ac per hoc erit pacatus, quantum in ipso est, omni ri. Inde primi iusti, pastores pecorum magis quam reges hominum consti-
homini, pace hominum, id est ordinata concordia: cuius hic ordo est, tuti sunt: ut etiam sic insinuaret Deus, quid postulet ordo creaturarum,
primum ut nulli noceat, deinde ut etiam prosit cui potuerit. Primitus ergo quid exigat meritum peccatorum. Conditio quippe servitutis jure intelligi-
inest ei suorum cura: ad eos quippe habet opportuniorem facilioremque tur imposita peccatori. Proinde nusquam Scripturarum legimus servum,
aditum consulendi, vel naturae ordine, vel ipsius societatis humanae. Unde antequam hoc vocabulo Noe iustus peccatum filii vindicaret 2S . Nomen
Apostolus dicit: Quisquís autem suis, et máxime domesticis non providet itaque istud culpa meruit, non natura. Origo autem vocabuli servorum in
fiderq. denegat, el est infideli deterior 21. Hinc itaque etiam pax domestica latina lingua inde creditur ducta, quod hi qui iure belli possent occidi, a
oritur, id est, ordinata imperandi obediendique concordia cohabitantium. victoribus cum servabantur, servi fiebant, a servando appellati; quod.
Imperant enim qui consulunt: sicut vir uxori, parentes filiis, domini ser- etiam ipsum sine peccati mérito non est. Nam et cum iustum geritur bel-
vis. Obediunt autem quibus consulitur: sicut mulieres maritis1, filii paren- lum, pro peccato et a contrario dimicatur: et omnis victoria, cum etiam
tibus, servi dominis. Sed in domo iusti viventis ex fide, et adbuc ab illa malis provenit, divino iudicio victos humiliat, vel emmendans peccata, vel
caelesti civitate peregrinantis, etiam qui imperant, serviunt eis, quibus
=* G«n. 1,26.
23
11 Ibid., 9.25
i Tim- .5,8,
1404 L,A CIUDAD DE DIOS XIX, 15 XIX, 16 FINES DE LAS D O S CIUDADES 1405
siervos, p a l a b r a d e r i v a d a d e s e r v i r . E s t o es t a m b i é n m e r e c i - que, si s u s d u e ñ o s n o l e s d a n l i b e r t a d , t o r n e n e l l o s , e n c i e r t a
m i e n t o d e l p e c a d o . P u e s , a u n q u e se l i b r e u n a g u e r r a j u s t a , l a m a n e r a , l i b r e su s e r v i d u m b r e , n o s i r v i e n d o c o n t e m o r f a l s o ,
p a r t e c o n t r a r i a g u e r r e a p o r el p e c a d o . Y t o d a v i c t o r i a , a u n l a s i n o c o n a m o r fiel, h a s t a q u e p a s e l a i n i q u i d a d y se a n i q u i l e n
c o n s e g u i d a p o r los m a l o s , h u m i l l a a l o s v e n c i d o s p o r j u i c i o el p r i n c i p a d o y l a p o t e s t a d h u m a n a y sea D i o s t o d o e n t o d a s
d i v i n o , o c o r r i g i e n d o los p e c a d o s , o c a s t i g á n d o l o s . T e s t i g o es las cosas [ 4 0 ] .
de ello D a n i e l , ese h o m b r e q u e e n l a c a u t i v i d a d confiesa a D i o s
sus p e c a d o s y l o s p e c a d o s de su p u e b l o y r e c o n o c e , c o n p i a d o s o C A P I T U L O X V I
d o l o r , q u e ésta es l a r a z ó n d e a q u e l c a u t i v e r i o . L a p r i m e r a cau-
sa d e la s e r v i d u m b r e es, p u e s , el p e c a d o , q u e somete u n h o m b r e LA JUSTICIA EN E L DOMINIO
a o t r o c o n el v í n c u l o d e l a p o s i c i ó n s o c i a l . E s t o es efecto del
CAPÍTULO XX C A P I T U L O X X I
Quamobrem summum bonum civitatis Dei cum sit aeterna pax atque
perfecta, non per quam mortales transeant nascendo atque moriendo, sed CAPUT XXI
in qua immortales maneant nihil adversi omnino patiendo; quis est qui
AN SECUNDUM DEFINITIONES SCIPIONIS, QUAE IN DIALOGO ClCERONIS SUNT,
illam vitam vel beatissimam neget, vel in eius comparatione istam, quae
UNQUAM FUERIT ROMANA RESPUBLICA
hic agitur, quantislibet animi et corporis externarumque rerum bon¡9
plena sit, non miserrimam iudicet? Quam tamen quicumque sic habet, 1. Quapropter nunc est locus, ut quam potero breviter ac dilucide
ut eius usum referat ad illius finem, quam diligit ardentissime, ac fide- expediam, quod in secundo huius operis libro me demonstraturum esse
lissime sperat, non absurde dici etiam nunc beatus potest, spe illa potius, promisi3S, secundum definitiones, quibus apud Ciceronem utitur Scipio
quam re ista. Res vero ista sine spe illa, beatitudo falsa et magna miseria in libris de República, nunquam rempublicam fuisse Romanam. Breviter
est: non enim veris animi bonis utitur. Quoniam non est vera sapientia, enim rempublicam definit esse rem populi. Quae definitio, sí vera est,
quae intentionem suam in his quae prudenter discernit, gerit fortiter, nunquam fuit Romana respublica: quia nunquam fuit res populi; quam
cobibet temperanter, iusteque34 distribuit, non in illum dirigit finem, ubi definitionem voluit esse reipublicae. Populum enim esse definivit coetum
erit Deus omnia in ómnibus , aeternitate certa et pace perfecta. multitudinis, iuris consensu et utílitatis communione sociatum. Quid autem
34
i C o r . 15,38.
dicat iuris consensum, disputando explicat; per hoc ostendens geri sine
iustitia non posse rempublicam: ubi ergo iustitia vera non est, nec íus
potest esse. Quod enim iure fit, profecto inste fit: quod autem fit iniuste,
nec iure fieri potest. Non enim iura dicenda sunt vel putanda iniqua
hominum constituta: cum illud etiam ipsi ius esse dicant, quod de iusti-
tiae fonte manaverit; falsumque esse, quod a quibusdam non recte sen-
tientibus dici solet, id esse ius, quod ei qui plus potest, utile est. Quo-
circa ubi non est vera iustitia, iuris consensu sociatus coetus hominum
C.si n.4.,.-
1414 I,A CIUDAD DE DIOS XIX, 21, 2 XIX, 21, 2 FINES DE LAS DOS CIUDADES 1415
nidad de hombres fundado sobre derechos reconocidos, y, por porque se portarían peor indomados. En apoyo de esta prueba
tanto, tampoco pueblo, según la definición de Escipión o de Ci- se adujo un ejemplo brindado por la misma naturaleza. «Pues
cerón. Y si no puede existir el pueblo, tampoco la cosa del pue- ¿por qué, dice él, Dios manda al hombre, el alma al cuerpo,
blo, sino la de un conjunto de seres que no merece el nombre de la razón a la libido y a las demás pasiones del ánimo?» Este
pueblo. Por consiguiente, si la república es la cosa del pueblo ejemplo mostró con llaneza que la servidumbre es útil a algu-
y no existe pueblo que no esté fundado sobre derechos recono- nos y que servir a Dios es útil a todos. Y cuando el alma está
cidos, y no hay derecho donde no hay justicia, sigúese que don- sometida a Dios, impera con justicia al cuerpo, y en el ánimo
de no hay justicia no hay república. Ahora bien, la justicia es la razón, sometida a Dios, manda justamente a la libido y a las
la virtud que da a cada uno lo suyo. ¿Qué justicia es esta que demás pasiones. Por tanto, cuando el hombre no sirve a Dios,
aparta al hombre del Dios verdadero y lo somete a los inmun- ¿ qué justicia hay en él ? La verdad es que, si no sirve a Dios,
dos demonios? ¿Es esto acaso dar a cada uno lo suyo? ¿O es el alma no puede imperar con justicia al cuerpo, ni la razón
non potest esse; et ideo nec populus, iuxta illam Scipionis vel Ciceronis natura sumptum nobile exemplum, atque dictum est, «Cur igitur Deus
definitionem: et si non populus, nec res populi; sed qualiscumque multi- homini, animus imperat corpori, ratio libidini caeterisque vitiosis animi
tudinis, quae populi nomine digna non est. Ac per hoc, si respublica res partibus?» Plañe hoc exemplo satis edoctum est, quibusdam esse utilem
populi est, et populus non est qui consensu non sociatus est iuris, non est servitutem; et Deo quidem ut serviatur, utile esse ómnibus. Serviens autem
autem ius, ubi milla iustitia est: procul dubio colligitur, ubi iustitia non Deo animus, recte imperat corpori, inque ipso animo ratio Domino Deo
est, non esse rempublicam. Iustitia porro ea virtus est, quae sua cuique subdita, recte imperat libidini vitiisque caeteris. Quapropter ubi homo
distribuit. Quae igitur iustitia est hominis, quae ipsum hominem Deo vero Deo non servit, quid in eo putandum est esse iustitiae; quandoquidem
tollit, et immundis daemonibus subdit? Hoccine est sua cuique distri- Deo non serviens, nullo modo potest iuste animus corpori, aut humana
buere? An qui fundum aufert ei a quo emptus est, et tradit ei qui nihil ratio vitiis imperare? Et si in homine tali non est ulla iustitia, procul
in eo babet iuris, iniustus est; et qui se ipsum aufert dominan ti Deo, a dubio nec in hominum coetu, qui ex hominibus talibus constat. Non est
quo factus est, et malignis servit spiritibus, iustus est? hic ergo iuris ille consensus, qui hominum multitudinem populum facit,
2. Disputatur certe acerrime atque fortissime in eisdem ipsis de Re- cuius res dicitur esse respublica. Nam de utilitate quid dicam, cuíus etiam
publica libris adversus iniustiam pro iustitia. Et quoniam, cum prius communione sociatus coetus hominum, sicut se habet ista definitio, popu-
ageretur pro iniustitiae partibus contra iustitiam, et diceretur nisi per lus nuncupatur? Quamvis enim, si diligenter atiendas, nec utilitas sit ulla
iniustitiam rempublicam stare augerique non posse; hoc veluti validissi- viventium, qui vivunt impie; sicut vivit omnis qui non servit Deo. servit-
mum positum erat, iniustum esse, ut homines hominibus dominantibus que daemonibus, tanto magis impiis, quanto magis sibi, cum sint immun-
serviant; quam tamen iniustitiam nisi sequatur imperiosa civitas, cuius dissimi spiritus, tanquam diis sacrifican volunt: tamen quod de iuris con-
est magna respublica, non eam posse provinciis imperare: responsum est sensu diximus, satis esse arbitrar, unde appareat per hanc definitionem
a parte iustitiae, ideo iustum esse, quod talibus hominibus sit utilis servi- non esse populum, cuius respublica esse dicatur, in quo iustitia non est.
tus, et pro utilitate eorum fieri cum recte fit, id est, cum improbis Si enim dicunt non spiritibus immundis, sed diis bonis atque sanctis in
aufertur iniuriarum licentia; et domiti se melius habebunt, quia indomiti sua república servisse Romanos; numquid eadem toties repetenda sunt,
deterius se habuerunt: subditumque est, ut ista ratio firmaretur, veluti a quae iam satis, imo ultra quam satis est, diximus? Quis enim «d hunc
1416 LA CIUDAD DE DIOS XIX, 22 XLX, 2 3 , 1 FINES DE LAS DOS CIUDADES 1417
¿Quién que haya leído hasta éste los libros anteriores puede Dios que Varrón, el más docto de los romanos, cree ser Júpiter,
dudar de que los romanos sirvieron a demonios malos e im- bien que no sabe lo que dice [ 5 4 ] . Esto hace ver, a mi juicio,
puros, de no ser un tonto de remate o un desvergonzado dispu- que un hombre tan erudito no ha pensado que ese dios no
tador? Mas, para no repetir de qué ralea eran aquellos a quie- existe o que era despreciable, pues creyó que era éste por él
nes sacrificaban, citaré lo escrito en la ley de Dios: El que tenido como Dios supremo. En fin, es el mismo Dios de quien
sacrifique a otros dioses fuera del único Señor, será extermi- Porfirio, el más sabio de los filósofos, aunque acérrimo enemigo
nado. Este mandato y esta amenaza entrañan la voluntad de de los cristianos, confiesa que es un Dios grande, aun según los
que no se sacrifique a los dioses, ni buenos ni malos. oráculos de aquellos que juzga dioses.
Mas puede replicarse: ¿Quién es ese Dios o cómo se prueba 1. En los libros que titula ÉK Aoyícov <piAoao<pías [ 5 5 ] , en
que ninguno otro merece el culto de los romanos? Se necesita los que examina y consigna esa especie de respuestas divinas
estar muy ciego para preguntar a estas alturas quién es ese tocantes a la filosofía, dice, usando las palabras de la tra-
Dios. Es el Dios de quien han predicho los profetas las cosas ducción latina del texto griego, que «a uno que preguntaba
que vemos cumplidas. Es el mismo Dios que dijo a Abrahán: a Apolo a qué dios debía aplacar para apartar a su esposa del
En tu descendencia serán benditas todas las generaciones. Que cristianismo», Apolo le respondió—he aquí sus p a l a b r a s — :
esto se realizó en Cristo, nacido de esa estirpe según la carne, «Quizá te sería más fácil escribir en el agua letras impresas
lo reconocen, aun contra su voluntad, los enemigos de este o volar por el aire como desplegando tus ligeras plumas que
nombre. Es el mismo Dios que ha inspirado por su Espíritu desviar el sentido manchado de tu impía esposa. Déjala, pues,
todas las predicciones cumplidas en la Iglesia, extendida ya por en su ridículo error, cantar con voz lúgubre v ficticia a un Dios
todo el orbe, y que he citado en libros anteriores. Es el mismo muerto a quien, condenado por jueces justos, quitó la vida a
la fuerza una muerte pública e ignominiosa». Tras estos versos
locura per superiores huius operis libros pervenit, qui dubitare adhuo
de Apolo, traducidos al latín sin ritmo ni medida, añadió:
possit, malis et impuris daemonibus servisse Romanos, nisi vel nimium «Estos versos hacen ver la tergiversación de esa sentencia irre-
elolidus, vel impudentissime contentiosus? Sed ut taceam quales sint, quos
sacrificas colebant; in lege veri Dei scriptum est, Sacrificans diis eradi- quod tamen ideo commemorandum putavi, quoniam vir tantae scientiae
cabitur, nisi Domino tantum 3". Nec bonis igitur, nec malis diis sacrificari nec nullum istum deum potuit existimare, nec vilem. Hunc enim eum
voluit, qui hoc cum tanta comminatione praecepit. esse credidit, quem summum putavit Deum. Postremo ipse est Deus, quem
doctissimus philosophorum, quamvis Christianorum acerrimus inimicus,
etiam per eorum oracula, quos déos putat, Deum magnum Porphyriua
CAPUT XXII ' confite tur.
CAPUT XXIII
A N VERÜS SIT DEUS, CUI CHRISTIANI SERVIUNT, CÜI SOLÍ DEBEAT
SACRIFICARI
QüAE PoRPHYRIUS DICAT 0RACÜLIS DEORUM RESP0NSA ESSE DE CHRISTO
Sed responden potest: Quis iste Deus est, aut unde dignu3 probatur, 1. Nam in libris quos ÍK Aoylwv <piAoo-o<p(as appellat, in quibus exse-
cui deberent obtemperare Romani, ut nullum deorum praeter ipsum cole- quitur atque conscribit rerum ad philosophiam pertinentium velut divina
rent sacrificiis? Magnae caecitatis est, adhuc quaerere quis iste sit Deus. responsa, ut ipsa verba eius, quemadmodum ex lingua graeca in latinara
Ipse est Deus, cuius Prophetae praedixerunt ista quae cernimus. Ipse est ínterpretata sunt, ponam: «Interrogante inquit, quem deum placando re-
Deus, a quo responsum accepit Abraham, In semine tito benedicentur vocare possit uxorem suam a Christianismo, haec ait versibus Apollo».
omnes gentesS7. Quod in Christo fieri, qui secundum carnem de illo se- Deinde verba velut Apollinis ista sunt: «Forte magis poteris in aqua
mine exortus est, iidem ipsi qui remanserunt huius nominis inimici, velint impressis litteris scribere, aut adinflans pennas leves per aera ut avis
nolintve, cognoscunt. Ipse est Deus, cuius divinus Spiritus per eos locuíus volare, quam pollutae revoces impiae uxoris sensum. Pergat quomodo vult
est, quorum praedicta atque completa per Ecclesiam, quam videmus toto inanibus fallaciis perseverans, et lamentationibus fallacissimis mortuum
orbe diffusam, in libris superioribus posui. Ipse est Deus, quem Varro Deum cantans, quem a iudicibus recta sentientibus perditum, pessima in
doctissimus Romanorum Iovem putat, quamvis nesciens quid loquatur: speciosis ferro viñeta mors interfecit». Deinde post hos versus Apollinis,
36
E X . 22,20. qui non stante metro latine interpretati sunt, subiunxit atque ait: <-In bis
87
G e n . 22,18. quidem tergiversationem irremediabilis sententiae eorum manifestavit, di-
1418 ),A CIUDAD Dii DIOS XIX, 23, 1 XIX, 23, 2 FINES DE LAS DOS CIUDADES 1419
mediable, pues dice que los judíos saben honrar a Dios mejor do, maravillóme que Porfirio no se atemorizara y temiera ser
que éstos.» He ahí que, en desdoro de Cristo, antepuso los judíos exterminado, sacrificando a los dioses.
a los cristianos y admite que los judíos honran a Dios. Así ex- 2. Este filósofo dice también cosas buenas de Cristo, como
pone los versos de Apolo en que dice que Cristo fué matado si se olvidara de esas palabras injuriosas que he citado poco
ha, o como si en sueños sus dioses maldijeran de Cristo y, en
por jueces justos, dando a entender que, juzgando ellos justa-
despertando, conocieran que era bueno y lo alabaran como
mente, El fué castigado con justicia. Vea qué dijo el mentiroso
merece. En efecto, como quien va a revelar algo maravilloso
vate de Apolo sobre Cristo, y lo creyó éste o quizá fingió el e increíble, escribe: «Parecerá quizá al margen de la opinión
expositor lo que el vate no dijo. Luego veremos cómo le consta de algunos lo que voy a decir. Los dioses han declarado que
y cómo hace concordar los oráculos entre sí. Aquí dice que los Cristo es muy piadoso, que ha sido hecho inmortal, y han
judíos, adoradores de Dios, condenaron justamente a Cristo a dejado de él un grato recuerdo. Y declaran—añade él—a los
para otras almas que no habían sido llamadas por los hados Cristo ni los elogios de Hécate. Aquél pretende que Cristo fué in-
a recibir los favores de los dioses ni a conocer al inmortal Jú- justo y justamente condenado a muerte por jueces justos, y éste
piter. Por eso he aborrecido a los dioses, porque a quienes el habla de El como de un hombre muy piadoso, sí, pero únicamen-
hado no concedió conocer a Dios ni recibir los favores de los te hombre. Ambos van guiados por una mira común, impedir a
dioses, éste les concedió un fatal enviscarse en error. Pero él los hombres hacerse cristianos, único medio de poder librar-
fué justo y se le admitió en el cielo en compañía de los justos. se de su tiranía. Además, este filósofo, o mejor, los que dan fe
Guárdate, pues, de blasfemar contra él y compadécete de la a estos oráculos contra los cristianos, armonicen primero, si
locura de los hombres y del peligro fácil y en pendiente que pueden, a Hécate y a Apolo y pongan la condenación o el elogio
de ahí nace». de Cristo en boca de los dos dioses. Y aun cuando pudieran ha-
3. ¿Quién es tan necio que no entienda que estos oráculos cerlo, rechazaríamos igualmente a los demonios, falaces vitu-
fueron fingidos por este hombre tan astuto y enemigo mortal de peradores y panegiristas de Cristo. Y como un dios y una
más a los dioses celestiales, y sobre todo a su Padre. Esto sabios de los hebreos han adorado prohibe también sacrificar
—añade él—lo mandan también los dioses, y hemos mostrado a los santos ángeles y a las virtudes de Dios, que amamos y ve-
ya antes cómo advierten que el alma reconozca a Dios y mandan neramos en el viaje de nuestra vida mortal, como ciudadanos
rendirle culto en todas partes. Pero los ignorantes, los impíos, y bienaventurados. En la ley que dio al pueblo hebreo suena
a quienes el destino no llamó a recibir los favores de los dioses como golpe de trueno esta terrible amenaza: Quien sacrificare
ni a conocer al inmortal Júpiter, no prestando oídos a los dio- a los dioses, será exterminado. Y para que nadie se imagine que
ses ni a los hombres divinos, dieron de mano a todos los dioses esa prohibición miraba únicamente a los demonios malos y a los
y se abrazaron al culto de los demonios malos. Es verdad que espíritus terrenos, pues las santas Escrituras los llaman tam-
Fingen adorar a Dios, pero no hacen nada de cuanto es preciso bién dioses, no de los hebreos, sino de los gentiles, como se lee
para adorarle. Porque Dios, como Padre de todas las cosas, en este pasaje de un salmo, según los Setenta: Porque todos los
no tiene necesidad de nada. Y a nosotros nos va bien cuan- dioses de los gentiles son demonios, para que nadie se imagine,
N o PUEDEN DARSE VERDADERAS VIRTUDES DONDE NO HAY De donde se sigue que, así como el alma es la vida del
VERDADERA RELIGIÓN cuerpo, así Dios es la vida feliz del hombre. De El dicen las
Sagradas Letras de los hebreos: Feliz el pueblo que tiene por
Por más dichoso que parezca el imperio del alma sobre el Señor a su Dios. ¡Miserable, pues, el pueblo enajenado de ese
cuerpo y de la razón sobre las pasiones, si el alma y la razón Dios! También él goza de una cierta paz suya, que no debe ser
no están sometidas a Dios y no le rinden el culto que El manda, despreciada; paz de que no gozará al fin, porque no usa bien
ese imperio no es justo y verdadero. ¿ Cómo una mente que des- de ella antes del fin. Mas interesa también a nuestra ciudad que
conoce al Dios verdadero y que, en lugar de estarle sujeta, se goce de ella en este mundo, porque, mientras están mezcladas
prostituye a los más infames demonios, que la violan, puede las dos ciudades, usamos también nosotros de la paz de Babilo-
ser señora del cuerpo y de los vicios? Las virtudes que cree
corpori et vitiis ad quodlibet adipiscendum vel tenendum, nisi ad Deum
dentibus libris multa posuimus. Nec ideo tamen vel ipsum non esse po- retulerit, etiam ipsae vitia sunt potius quam virtutes. Nam licet a qui-
pulum, vel eius rem dixerim non esse rempublicam, quamdiu manet qua- busdam tune verae et honestae putentur esse virtutes, cura ad se ipsas
liscumque rationalis multitudinis coetus, xerum quas diligit concordi referuntur, nec propter aliud expetuntur; etiam tune inflatae ac superbae
communione sociatus. Quod autem de isto populo et de ista república sunt: et ideo non virtutes, sed vitia iudicanda sunt. Sicut enim non est
dixi, hoc de Atheniensium vel quorumcumque Graecorum, hoc de Aegyp- a carne, sed super carnem, quod carnem facit vivere: sic non est ab homi-
tiorum, hoc de illa priore Babylone Assyriorum, quando in rebus suis ne, sed super hominem, quod hominem facit beate vivere; nec solum
publicis imperia vel parva vel magna tenuerunt, et de alia quacumque hominem, sed etiam quamlibet Potestatem Virtutemque caelestem.
aliarum gentium intelligar dixisse atque sensisse. Generaliter quippe civitas
impiorum, cui non imperat Deus obedienti sibi, ut sacrificium non offerat, CAPUT XXVI
nisi tantummodo sibi, et per hoc in illa et animus corpori, ratioque vitiis
recte ac fideliter imperet, caret iustitiae veritate. DE PAI:E VOPULI ALIENATI A DEO, QUA UTITUR AD PIETATEM POPULUS DET,
MJM IN HOC PERECRINUS EST MUNDO
CAPUT XXV
Quocirca ut vita carnis anima est, ita beata vita homínis Deus est,
QüOD NON POSSINT IBI VERAE ESSE VIRTUTES, UBI NON EST VERA REEIGIO
de quo dicunt sacrae Litterae Hebraeorum. Beatus populus, cuius est
Dominus Deus ipsius *". Miser igitur populus ab isto alienatus Deo. Diligit
Quamlibet enim videatur animus corpori, et ratio vitiis laudabiliter tamen ipse etiam quatndam pacem suam non improbandam, quam quidem
imperare; si Deo animus et ratio ipsa non servit, sicut sibi serviendum non habebit in fine, quia non ea bene utitur ante finero. Hanc autem ut
esse ipse Deus praecepit, nullo modo corpori vitiisque recte imperat. Nam interim habeat in hac vita, nostra etiam interest: quoniam quamdiu per-
qualis corporis atque vitiorum potest esse mens domina, veri Dei nescia, mixtae sunt ambae civitates, utimur et nos pace Babylonis: ex qua ita
nec eius imperio subiugata, sed vitiosissimis daemonibus corrumpentibus per fidem populus Dei liberatur, ut apud lianc interim peregrinefur.
irostituta? Proinde virtutes, quas sibi habere videtur, per quas imperat
142)8 LA CIUDAD DE DIOS X I X , 27
XDC, 27 FINES DE US DOS CIUDADES 14,29
n i a . El p u e b l o de D i o s es l i b e r a d o p o r la fe y p a r a q u e con e l l a
c a m i n e m i e n t r a s viva. E s t e es el m o t i v o q u e m u e v e a l A p ó s t o l a eficaz p a r a a q u e l l o s c u y a fe sin o b r a s es m u e r t a , p e r o sí l o es
a d v e r t i r a la Iglesia q u e o r e p o r los reyes y p o r los constituí-' p a r a a q u e l l o s c u y a fe o b r a p o r la c a r i d a d . L o s m i s m o s j u s t o s
d o s en d i g n i d a d , a fin de que—dice é l — l l e v e m o s una vida cal- tienen n e c e s i d a d d e esta o r a c i ó n , p o r q u e , a u n q u e su a l m a esté
mosa y tranquila en el ejercicio de la piedad y de la caridad. s o m e t i d a a D i o s , la razón n o i m p e r a p e r f e c t a m e n t e a los vicios
El profeta J e r e m í a s , al a n u n c i a r al a n t i g u o p u e b l o de D i o s su en esta vida m o r t a l y en este c u e r p o c o r r u p t i b l e q u e a p e s g a a l
c a u t i v i d a d y r e c o m e n d a r l e q u e fuese a B a b i l o n i a sin m u r m u r a r a l m a . A u n q u e m a n d e , n u n c a lo h a c e sin c o m b a t e y sin resisten-
y d a n d o p r u e b a a D i o s de su p a c i e n c i a , le a c o n s e j a q u e o r e cia p o r p a r t e d e l a s p a s i o n e s . Y s i e m p r e es v e r d a d q u e a u n a l
p o r esa c i u d a d , porque en su paz encontraréis vuestra paz, es m á s fuerte l u c h a d o r y d o m i n a d o r d e t a l e s e n e m i g o s en este v a l l e
decir, esa p a z t e m p o r a l c o m ú n a los b u e n o s y a los m a l o s . de flaqueza se le e n t r o m e t e a l g o q u e , si n o le h a c e p e c a r con
fácil o b r a , sí le h a c e con h á b i l l o c u c i ó n o con i n c o n s t a n t e pensa-
m i e n t o . P o r e s o , m i e n t r a s se i m p e r a a l a s p a s i o n e s , n o h a y p a z
CAPUT XXVIII
IN QUEM FINEM VENTURUS SIT ÉXITOS IMPIORUM
Eorum autem qui non pertinent ad istam civitatem Dei, erit et con-
trario miseria sempiterna, quae etiam secunda mors dicitur51: quia nec
anima ibi vivere dicenda est, quae a vita Dei alienata erit; nec corpus,
quod aeternis doloribus subiacebit. Ac per hoc ideo durior ista secunda
mors erit, quia finiri morte non poterit. Sed quoniam sicut miseria bea-
titudini, et mors vitae, ita bellum paci videtur esse contrarium; mérito
quaeritur, sicut pax in bonorum finibus praedicata est atque laudata,
quod vel quale bellum in finibus malorum e contrario possit intelligi.
Verum qui hoc quaerit, attendat quid ¡n bello noxium pemiciosumque sit,
41
Aipoc. 2,IT ; 2o,6 ; 2T,8.
NOTAS AL LIBRO XIX NOTAS \l LIBRO XIX 143S
enriqueciendo con los valores del cristianismo, hasta dar en definir la
filosofía como el amor a la Sabiduría, es decir, el amor a Cristo, que es
la Sabiduría del Padre. El sabio, para los antiguos, sobre todo para los
estoicos, era el ser perfecto y el más equilibrado de la humanidad. El ya
no lucha contra las pasiones, porque ya no las tiene, como afirmaban los
estoicos. Y mientras no consiga esto, no ha llegado a la cumbre de la
sabiduría.
[10] Y en esto consiste la perfección, en guardar el equilibrio y el
[1] Muy bien, añadiríamos nosotros. Si seguimos haciendo cálculos,
orden. ]Así es de fácil y de positiva la espiritualidad agustiniana!
fácilmente llegaríamos a un número infinito. Verdad es que teóricamente
pueden darse, como él prueba, todas esas sectas diferentes; pero en reali- [11] Ha comenzado el ataque de frente. Es innegable la existencia
en el mundo de eso que llamamos males morales. Después de la caída, la
atemperarse a ésta, y es el único modo de que las sociedades marchen sin Philosophia selectorum, pero impropiamente. Su contenido nos lo deja
desviarse y sin sufrir quebrantos en sus miembros. He aquí el consejo entrever aquí Agustín, y el mismo Eusebio en su Pracparatio evangélica.
prudente y sabio de Agustín. [56] Hécate era, según la fábula, hija de Júpiter y Latona y herma-
[43] Las acciones se definen por su fin, y la intención determina na de Apolo. Fué llamada también con los nombres de Proserpina, Dia-
el fin. Atención e intención son los dos ingredientes básicos de la moral na: la Luna.
agustiniana, interiorista por antonomasia. [57] Cf. De haer. haer.44-45. Quizá Agustín, al interpretar los orácu-
los referidos por Porfirio, vaya más allá del pensamiento de éste. Sin em-
[44] La tragedia por la que ha atravesado en el transcurso de los
bargo, es de advertir que la gran preparación de Porfirio en filosofía y
tiempos la Iglesia de Dios en general y los santos en concreto. Dios es
su iniciación en el cristianismo es fácil que le permitieran llevar esa mira
celoso y no puede permitir ser comparado a los dioses falsos. Por eso los
y alguna otra más aviesa. Porfirio es el gran combatiente literario del
adoradores de éstos se oponen acérrimamente a aquéllos y los oprimen, y
cristianismo, que surgió de laa cenizas de Celso y de Filóstrato con su
de aquí nacen los padecimientos de los ciudadanos de la Ciudad de Dios.
Apolonio de Tiana.
Pero la religión cristiana no puede ser contemporizadora. Tiene tina
[58] Es muy acertada la observación en plan de objeción. Cristo, se-
E s t e v a r ó n t a n s a b i o c o n s a g r ó t o d o su l i b r o a i n t i m a r n o s
esa v a n i d a d , sin d u d a p a r a h a c e r n o s d e s e a r l a v i d a d o n d e n o C A P I T U L O IV
exista la v a n i d a d b a j o el sol, s i n o la v e r d a d b a j o el H a c e d o r
del s o l . ¿ S e d e s v a n e c e r á , p o r v e n t u r a , e l h o m b r e , h e c h o seme- • P L A N A S E G U I R EN LA C I T A D E L O S T E S T I M O N I O S
' a n t e a l a v a n i d a d , e n e s a s v a n i d a d e s sin u n j u s t o j u i c i o de
Í ) i o s ? N o o b s t a n t e , m i e n t r a s está sujeto a e l l a , es d e g r a n im- L o s t e s t i m o n i o s s o b r e el j u i c i o final q u e m e h e p r o p u e s t o
aducir, tomados de las Sagradas Escrituras, los espigaré prime-
p o r t a n c i a s a b e r si resiste u o b e d e c e a l a v e r d a d , y si es v e r d a -
deramente piadoso o n o . Esto importa no precisamente para r o e n el N u e v o T e s t a m e n t o y d e s p u é s en el A n t i g u o . A u n q u e
a d q u i r i r l o s bienes" d e esta v i d a o p a r a e v i t a r l o s m a l e s , q u e e l A n t i g u o p r e c e d e a l N u e v o e n tiempo, e l N u e v o l e p r e c e d e
p a s a n c o m o s o m b r a , s i n o p a r a v i r a r n u e s t r a m i r a d a h a c i a el e n a u t o r i d a d , p o r q u e a q u é l n o es m á s q u e u n p r e l u d i o d e éste.
j u i c i o final, e n el q u e se d a r á n p a r a s i e m p r e l o s b i e n e s a los Comenzaremos, pues, p o r los testimonios del Nuevo Testamento
sólo doce hombres. El número doce expresa la totalidad de los cia y parece tratar del fin del mundo y del újtimo día del juicio.
que juzgarán con él, porque el número siete denota ordinaria- Así es casi imposible entender esos pasajes sin hacer una esme-
mente totalidad, y sus dos partes, o sea, el tres y el cuatro, rada comparación de textos de los tres evangelistas San Mateo,
multiplicadas, dan doce. En efecto, tres veces cuatro y cuatro San Marcos y San Lucas. Unas cosas, el uno las dice con más
veces tres suman doce, sin acudir a otras razones que hagan al obscuridad y el otro más claramente, y así, parangonadas unas
caso [ 7 ] . Además, como leemos que en lugar del traidor Judas con otras, se descubre con claridad el pensamiento sobre este
fué ordenado el apóstol San Matías, San Pablo, que trabajó punto.
más que todos los demás, no tendría ya trono en que sentarse, Esto mismo me propuse hacer en una carta dirigida a Hesi-
Y él mismo da a entender que pertenece, con otros santos, al quio, de feliz memoria, obispo de Salona, carta que llevaba por
número de los jueces, cuando dice: ¿No sabéis que hemos de título Del fin del mundo [ 8 ] .
ser jueces hasta de los ángeles? El mismo problema se presenta 5. Voy, pues, a abordar el pasaje del Evangelio de San
que no resucitaron en la primera resurrección, que se opera diablo y satanás—, y lo condenó por mil años, y lo precipitó
ahora en las almas, o no perseveraron hasta el fin en el pro- en el abismo. Y cerró el abismo y puso sobre él su sello, para
pósito de su resurrección. que no seduzca más a las naciones hasta que se cumplan los
Como son dos las regeneraciones, de las cuales ya he ha- mil años. Después será soltado por breve tiempo. Luego vi
blado más arriba, una según la fe, que se obra ahora por el unos tronos y a los que se sentaban en ellos, a tos cuales se
bautismo, y otra según la carne, que se obrará en el juicio dio la potestad de juzgar. Y vi las almas de los degollados
final, cuando la carne se torne incorruptible e inmortal, así por confesar a Jesús y por la palabra de Dios, y cuantos no
son dos las resurrecciones. La primera, que se actúa ahora, es 'han adorado la bestia ni su imagen ni han recibido en las
la de las almas, y no permite incurrir en la muerte segunda. frentes su marca, ni en las manos, reinaron también con Jesús
Y la segunda, que vendrá al fin del mundo, no es de las al- mil años. Los otros no han vivido hasta cumplidos los mil
surrectionem iudicii, h¡ sunt qui non vivent; quia secunda morte mo- et tenuit draconem illum serpentem antiquum, qui cognominatus est día-
rientur. Mala quippe egerunt, quoniam male vixerunt: male autem vixe- bolus et satanás, et alligavit illum mille annis, et misit illum in abyssum;
runt, quia in prima, quae nunc est, animarum resurrectione non revixerunt, et clausit, et signavit super eum, ut non seduceret iam gentes, doñee
aut in eo quod revixerant, non in finem usque manserunt. Sicut ergo duae jiniantur mille anni: post haec oportet eum solví brevi tempore. Et vidi
sunt regenerationes, de quibus iam supra locutus sum, una secundum sedes, et sedentes super eas, et iudicium datum est. Et animae occisorum
fidem, quae nunc fit per Baptismum; alia secundum carnem, quae fiet in propter testimonium lesu, et propter verbum Del, et si qui non adorave-
eius incorruptione atque immortalitate per iudicium magnum atque no runt bestiam, nec imaginem eius, ñeque acceperunt inscriptionem in fronte
vissimum: ita sunt et resurrectiones duae, una prima, quae et nunc est. aut in manu sua, et regnaverunt eum lesu mille annis: reliqui eorum non
et animarum est, quae venire non permittit in mortem secundara; alia vixerunt, doñee jiniantur mille anni. Haec resurrectio prima est. Beatus
secunda, quae nunc non est, sed in saeculi fine futura est, nec animarum. et sanctus est, qui habet in hac prima resurrectione partem. In istis se-
sed corporum est, quae per ultimum iudicium alios mittet in secundare cunda mors non habet potestatem; sed erunt sacerdotes Dei et Christi,
mortem, aiios ín eam vítam, quae non habet mortem. et fegnabunt eum eo mille anniss2. Qui propter haec huius libri verba
primam resurrectionem futuram suspicati sunt corporalem, ínter caetera
máxime numero annorum mille permoti sunt, tanquam oporteret in sanctis
CAPL'T V I I eo modo veluti tanti temporis fieri sabbatismum, vacatione scilicet sancta
post labores annorum sex millium, ex quo creatus est homo, et magni
DE DIABUS HESUKRF.CTI0MBUS ET DE MILLE ANNIS QUID IN APOCALYPSI
illius peccati mérito in huius mortalitatis aerumnas de paradisi felicítate
IOANNIS SCRIPTUM SIT, ET QUID DE EIS RATIONABILITER SKNTIATBR
dimissus est, ut quoniam scriptum est,23Vnus dies apud Dominum sicut
1. De bis duabus resurrectionibus ídem Ioannes evangelista in libro mille anni, et mille anni sicut dies unus , sex arinorum millibus tanquam
qui dicitur Apocalypsis, eo modo locutus est, ut earum prima a quibusdam sex diebus impletis, sequatur velut sabbati septimus in annis mille postrer
nostris non intellecta, insuper etiam in quasdam ridiculas fábulas verte- mis, ad hoc scilicet sabbatum celebrandum resurgentibus sanctis. Quae
retur. Ait quippe in libro memorato Ioannes apostolus: Et vidi angeltim opinio esset utcumque tolerabilis, si aliqüae deliciae spirituales in illo
descendentem de cáelo, habentem clavem abyssi, et catenam in manu sua, A p o c . 20,1-6.
e F e r r . 3,8.
1456 W CIUDAD DE DIOS X X , 7< 2 XX, 7, S Ei JUICIO PIÑAL I4ñ7
yera que durante ese sábado los santos gozarán de algunas de- drá fin. Y en este sentido llamaría aquí mil años a la última
licias p o r la presencia del Señor. Yo mismo me he adherido parte de ese tiempo, como un día que dura hasta el fin del
algún tiempo a ese sentir [ 1 1 ] . Pero sus defensores dicen que mundo, tomando la parte por el todo. 0 se sirve de los mil
los resucitados se holgarán en inmoderados banquetes carna- años para designar la duración del mundo, empleando un nú-
les, en los que la comida y la bebida carecerán de modestia, mero perfecto para denotar la plenitud del tiempo. El número
y excederán el modo de los incrédulos. Y esto no pueden creer- mil es el cubo de diez, y diez por diez son ciento. Esta es una
lo sino los carnales. Los espirituales, empero, dan a éstos el figura plana, y para hacerla sólida es preciso multiplicar cien
nombre de yihicurrá';, palabra griega que nosotros literal- por diez, y tenemos ya los mil. P o r consiguiente, si a veces se
mente podemos traducir por milenaristas. Refutarlos al detalle emplea el número cien para indicar totalidad, como cuando el
sería muy largo. Prefiero por eso mostrar cómo deben enten- Señor hizo esta promesa a aquel que deja todo por seguirle:
derse esas palabras de la Escritura.
iudicium; ad damnationem scilicet, quae secunda mors dicitur. Doñee enim est, inquiunt, cadere, eorum est resurgere: cadunt autem corpora
enim finiantur mille anni, quicumque non vixerit, id est, isto toto tem- moriendo: nam et a cadendo cadavera nuncupantur. Non ergo animarum,
pore quo agitur prima resurrectio, non audierit vocem Filii Dei, et ad inquiunt, resurrectio potest esse, sed corporum. Sed quid contra /rposto-
vitam de morte transierit; profecto in secunda resurrectione, quae carnis lum dicunt, qui eam resurrectionem appellat? Nam secundum interiorem,
est, in mortem secundam cum ipsa carne transibit. Sequitur enim, et non secundum exteriorem hominem utique resurrexerant, quibus ait, Si
dicit, Haec resurrectio prima est. Beatas et sanctus qui habet in hac pri- resurrexistis eum Christo, quae sursum sunt sapite ". Quem sensum verbis
ma resurrectione partem °5, id est, particeps eius est. Ipse est autem par- alus alibi posuit, dicens, Ut quemadmodum Christus a mortuis resurrexit
ticeps eius, qui non solum a morte, quae in peccatis est, reviviscit, verum per gloriam Patris, sic et nos in novitate vitae ambulemus ". Hinc est et
etiam in eo quod revixerit, permanebit. In istis, inquit, segunda mors non illud, Surge, qui dormís, et exsurge a mortuis, et illuminabit te Christus"".
habet potestatem. Habet ergo in reliquis, de quibus superius ait, Reliqui Quod autem dicunt, non posse resurgere, nisi qui cadunt; et ideo putant
eorum non vixerunt, doñee finiantur mille anni: quoniam isto toto tem- resurrectionem ad corpora, non ad animas pertinere, quia corporum est
poris intervallo, quod mille annos vocat, quantumeumque in eo quisque cadere: cur non audiunt, Non recedatis ab illo, ne cadatis*"; et, Suo do-
eorum vixit in corpore, non revixit a morte, in qua eum tenebat impietas, mino stat aut cadit70; et, Qui putat se stare, videat ne cadat?71 Puto
ut sic reviviscendo primae resurrectionis particeps fieret, atque in eo potes- enim quod in anima, non in corpore casus iste cavendus est. Si igitur
tatem secunda mors non haberet. cadéntium est resurrectio, cadunt autem et animae; profecto et animas
resurgere confitendum est. Quod autem cum dixisset, In istis secunda
mors non habet potestatem; adiunxit atque ait, Sed erunt sacerdotes Dei
CAPUT X et Christi, et regnabunt cum eo mille annis: non utique de solis episcopis
et presbyteris dictum est, qui proprie iam vocantur in Ecclesia sacerdo-
QUID RESPOITOENDUM SIT EIS, QUI PUTANT RESURRECTIONEM AB SOLA CORPORA, tes: sed sicut omnes Christianos dicimus propter mysticum chrisma, sic
NON ETIAM AD ANIMAS PERTINERE omnes sacerdotes, quoniam membra sunt unius sacerdotis. De quibus
Sunt qui putant resurrectionem dici non posse nisi corporum: ideoque 66
Col. 3,1. 6» Eccli. 2,7.
istam quoque in corporibus primam futuram esse contendunt. Quorum ' " Rom. 6,4. ' " R o m . 14,4.
" A p o c . so,56. « .-.;. " Eph. s,i4. " 1 Cor. 10,12.
1472; I, A CIUDAD DE DIOS XX, 11
XX, 11 EL JUICIO FINAL 1473
c r i s t i a n o s p o r el c r i s m a m í s t i c o [ 1 8 ] . A s í , el a p ó s t o l S a n P e d r o
los l l a m a pueblo santo y sacerdocio real. A u n q u e en p o c a s m u n d o , c o m o h a n h e c h o los q u e p i e n s a n q u e son l o s getas [ 2 0 ]
p a l a b r a s y de p a s o , S a n J u a n d e c l a r a q u e C r i s t o e s D i o s [ 1 9 ] y los m a s a g e t a s [ 2 1 ] , s e d u c i d o s p o r l a s p r i m e r a s l e t r a s de
a l d e c i r : Sacerdotes de Dios y de Cristo, o sea, del P a d r e y del esos n o m b r e s , u o t r o s p u e b l o s e x t r a ñ o s y a j e n o s al I m p e r i o
H i j o . Y , a d e m á s , Cristo, a u n q u e sea H i j o del h o m b r e p o r la r o m a n o . El texto h a c e n o t a r q u e están e x t e n d i d o s p o r t o d o el
f o r m a d e s i e r v o q u e h a t o m a d o , se h a h e c h o s a c e r d o t e e t e r n o o r b e c u a n d o d i c e : Las naciones que hay en los cuatro ángulos
s e g ú n el o r d e n de M e l q u i s e d e c , S o b r e este p u n t o y a h e m o s del mundo, y a ñ a d e q u e son Gog y Magog. H e m o s c o m p r o -
h a b l a d o en la o b r a m á s d e u n a vez. b a d o q u e G o g significa techo, y M a g o g , del techo [ 2 2 ] ; c o m o
si d i j e r a la casa y el q u e sale de e l l a . S o n , p u e s , las n a c i o n e s
en q u e , c o m o h e m o s d i c h o m á s a r r i b a , está e n c e r r a d o el dia-
C A P I T U L O XI b l o c o m o en u n a b i s m o y de e l l a s s a l e y p r o c e d e él en c i e r t o
m o d o , s i e n d o e l l a s la casa y él q u i e n sale de e l l a . Y si a m -
A N AD ULTIMUM STIPPLTCTUM PERTTNEAT TMPTORrjM. ODOR PESCÉNDISSE ICNIS AN TEMPUS PERSECUTIONIS ANTICHRISTI MILLE ANNIS ANNUMERANDUM SIT
DE CÁELO, ET EOSDEM COMEDISSE MEMORATUR
Haec persecutio novissima, quae futura est ab Antichristo (sicut iam
Quod vero ait, Et descendit ignis de cáelo et comedit eos ™: non diximus, quia et in hoc libro superius 80, et apud Danielem prophetam "
extremum putandnm est id esse supplicínm. anod erit, cutn dicetur, Dince- positum est), tribus annis et sex mensibus erit. Quod tempus, quamvis
dite a me. maledicti. in isnem aeternum J". Tune quippe in ignem mitten- exiguum, utrum ad mille annos pertineat, quibus et diabolum ligatum
tur ipsi, non ignis de cáelo veniet super ipsos. Hic autem bene intellieitur dicit, et sanctos regnare cum Christo; an eisdem annis hoc parvum spa-
ienis de cáelo, de inoa firnit'tate sanrtnrum, qua non cessuri sunt saevien- tium superaddatur, atque sit extra, mérito ambigitur. Quia si dixerimus
tibus, ut eomm faciant voluntatem. Firmamentum est enim caelum, cuius ad eosdem annos hoc pertinere, non tanto tempore, sed prolixiore cum
firmitate illi cniciabimtur ardentissimo zelo: quoniam non poterunt attra- Christo regnum sanctorum reperietur extendí, quam diabolus alligari. Pro-
here in partes Antichristi sanctos Christi. Et ipse erit ignis qui comedet fecto enim sancti cum suo Rege etiam in ipsa praecipue persecutione
eos, et boc a Den: quia f e i muñere insuperabiles fiunt sancti, mide excru- regnabunt mala tanta vincentes, quando iam diabolus non erit alligatus,
ciantiiT inimioi. Sicut en'ni in bono positum est, Zelus domus tune comedit ut eos persequi ómnibus viribus possit. Quomodo ergo ista Scriptura eisdem
me"; ita e contrario, Zelus occ.vva.vit plebem, ineruditarn. et mine ignis mille annis utrumque determinat, diaboli scilicet alügationem, regnumque
contrario:; comedet 's. Et mine utique. excepto scilicet nltimi illius igne sanctorum; cum trium annorum et sex mensium intervallo prius desinat
iudicii. Aut si partí plagam, qua perentiendi sunt Ecclesiae persecutores, alligatio diaboli, quam regnum sanctorum in his mille annis cum Christo?
veniente iam Christo, quos viventes inveniet super terram, quando inter-
'» a Tüess. 2,8.
80
73
At>oc. 20,9. 77
T"s. 68,lo. Apoc. zo et ii.
78 " Dan. u,
Mt. 25,41 '" Is. 26,11, sea "LXX. .,;..
1476 LA CIUDAD DE DIOS XX, 13
XX, 13 ti, JUICIO FINAL 1477
la persecución no está comprendido en los mil años, sino que
es una adición, nos vemos obligados a confesar que los santos y que luego reinarán con El unidas ya a sus cuerpos inmorta-
no reinarán con Cristo durante esa persecución. Y en este caso les. En consecuencia, las almas de los mártires, tanto las se-
podría entenderse en sentido propio lo que sigue: Serán sacer- paradas ya de los cuerpos, antes de la última persecución,
dotes de Dios y de Cristo y reinarán con él mil años. Y al cabo como las que se separen entonces, reinarán con El esos tres
de los mil años será suelto Satanás de su prisión. No signifi- años y medio hasta que termine el mundo y pasen al reino
caría esto que el reinado de los santos y la prisión del diablo que no tendrá muerte. Será, por tanto, más largo el reinado
cesarán a la vez, de forma que el tiempo de la persecución no de los santos con Cristo que la prisión y cautiverio del demo-
pertenece ni al reinado de los santos ni a la prisión de Sata- nio, puesto que aquéllos reinarán con su Rey, el Hijo de Dios,
nás—cosas ambas igualmente incluidas en los mil años—, una vez ya suelto el diablo, durante esos tres años y medio.
y que, por tanto, es adicional. Mas ¿quién osará afirmar que los De hecho, cuando San Juan dice: Serán sacerdotes de
miembros de Cristo no reinarán con él precisamente entonces, Dios y de Cristo y reinarán con él mil años. Y al cabo de
DE DAMNATIONE DIABOLI CUSÍ SUIS, ET PER RECAPITULATIONEM DE RESUR- et haec térra, quando incipiet esse caelum novum et térra nova. Muta-
RECTIONE CORPÓREA OMNIUM MORTUORUM, ET DE IÜDICIO ULTIMAE tieme namque rerum. non omni modo interitu tran«ibit hic mundus. Unde
RETRIBUTIOTSIS et Apostolus ait, Praeterit enim figura huius mundi, voló vos sine solli-
citudine esse es. Fisura ergo praeterit, non natura. Cum ergo se Toannes
Posl hanc autem commemorationem novissimae persecutionis, breviter vidisse dixisset sedentem super thronum, a cuius facie, quod postea fntu-
complectitur totum, quod ultimo iam iudicio diabolus, et cum suo principe rum est, fugit caelum et térra: Et vidi. inquit, mortuos magnos et pasillos;
civitas inimica passura est. Dicit enim: Et diabolus qui seducebat eos, et aperti sunt libri; et alias liber anertus est. qui est vitae uniuscuiusque;
missus est in stagnum ignis et sulphuris, quo bestia et pseudopropheta; et iudicati sunt mortui ex ipsis scripturís lihrorum secundum jacta sua .
et cruciabuntur die ac nocte in saecula saeculorum s s . Bestiam bene intel- Libros dixit esse apertos, et librum: sed librum cuiusmodi non tacuit;
ligi ipsam impiam civitatem, supra iam diximus. Pseudo vero propheta qui est. inquit, vitae uniuscuiusque. Ergo illi libri, quos priore loco po-
eius aut Antichristus est, aut imago illa, id est figmentum, de quo ibi suir, intellieendi sunt sancti et veteres et novi, ut in illis ostenderetur
locuti sumus. Post haec ipsum novissimum iudicium, quod erit in secunda quae Deus fieri sua mandata iussisset: in illo autem qui et vitae unius-
resurrectione mortuorum, quae corporum est, recapitulando narrans, quo- cuiusque, quid horum quisque non fecisset, sive fecisset. Qui liber si car-
modo fuerit sibi revelatum, Et vidi, inquit, thronum magnum et candidum, naliter cogitetur, quis eius magnitudinem. aut longittidinem, valeat aesti-
et sedentem. super eum, cuius a facie fugit caelum et térra, et locus mare? aut quanto tempore legi poterit liber, in quo scriptae sunt universae
eorum inventus non estsl. Non ait, Vidi thronum magnum et candidum vitae imiversorum? An tantus Angelorum mimerus aderit, quantus homi-
et sedentem super eum, et ab eius facie fugit caelum et térra; quoniam num erit, et vitam suam quisque ab Angelo sibi adhibito audiet recitari?
non tune factum est, id est, antequam esset de vivís et mortuis iudicatum: Non ergo vmus liber erit omnium. sed sinsuli singulorum. Scriptura vero
sed eum se vidisse dixit in throno sedentem, a cuius facie fugit caelum ista unum volens intelligi, Et alius, inquit, liber apertus est. Quaedam
et térra; sed postea. Peracto quippe iudicio tune esse desinet hoc caelum igitur vis est intelligenda divina, qua fiet ut cuique opera sua, vel bona
83
Apoc. 20,9 «t *«• " i Cor. 7,31 et 3a.
« Ibid., t i . «« Aí>OC. 80,13.
1480 LA CIUDAD DE DIOS XX, 14
XX, 15 El, JUICIO FINA! 1481
Es preciso entender aquí la virtud divina, que traerá a la
recordación de cada cual todas sus obras, buenas o malas, y las
hará ver rapidísimamente de un vistazo mental, con el fin de CAPITULO XV
que la ciencia acuse o excuse a la conciencia. De este modo
serán juzgados todos a la vez. Esta virtud divina recibió el nom- ¿ CUÁLES SON LOS MUERTOS PRESENTADOS POR EL MAR Y CUÁLES
bre de libro, porque en ella se lee en cierto modo cuanto se LOS ENTREGADOS POR LA MUERTE Y POR EL INFIERNO?
recuerda merced a ella. Y para mostrar qué muertos deben ser
juzgados, los pequeños y los grandes, añade a modo de recapi- Mas ¿quiénes son los muertos que presentó el mar y que él
tulación y tornando a los que había omitido, o mejor, diferido: tenía en su seno? Porque ni los que mueren en el mar escapan
El mar presentó sus muertos, y la muerte y el infierno entrega- al infierno, ni el mar conserva sus cuerpos, ni—lo que es más
ron los suyos. Esto sucedió, sin duda, antes de que los muertos absurdo—el mar tenía a los buenos y el infierno a los malos.
Y la muerte y el infierno—añade—entregaron los suyos. El menciona a Dios, por temor a engañarse por olvido. Significa
mar los presentó, porque se presentaron tal como fueron ha- simplemente la predestinación de aquellos a quienes se dará la
llados, y la muerte y el infierno los entregaron, porque los vida eterna. No es que Dios no los conozca y lea ese libro para
volvieron a la vida, de la que ya habían salido. Y no bastó decir conocerlos, sino más bien es que su presciencia infalible es el
la muerte o el infierno por separado, sino que dijo la muerte libro de la vida, en el que están escritos, es decir, conocidos
y el infierno por los buenos, que la han sufrido sin ir al infier- desde antes.
no, y el infierno por los malos, que además pagan las penas que
merecen en él. Si, pues, no parece absurdo creer que los anti- C A P I T U L O XVI
guos santos que tuvieron fe en la encarnación de Cristo, han
estado después de la muerte en lugares muy alejados de aque- E L CIELO NUEVO Y LA TIERRA NUEVA
sunt in stagnum ignis °2. Non Deum líber iste commemorat, ne oblívione
quamvis eadera paulo post etiam mortalia corpora e l , sicut usitatius vo- fallatur: sed praedestínatíonem significat eorum, quibus aeterna dabitur
cantur, appellet. Hos ergo mortuos exhibuit mare, qui in eo erant, id est, vita. Ñeque enim nescit eos Deus, et in hoc libro legit, ut sciat: sed
exhibuit homines hoo saeculum, quicumque in eo erant, quia nondum potius ipsa eius praescientia de illis, quae falli non potest, liber est vitae,
obierant. Et mors et infernus, inquit, reddiderunt mortuos, quos in se in quo sunt scripti, id est, ante praecogniti.
habebant. Mare exhibuit, quia sicut inven ti sunt, adfuerunt: mors vero
et infernus reddiderunt, quoniarn vitae, de qua iam exierant, revocarunt.
Nec frustra fortasse non satis fuit ut diceret mors, aut infernus; sed CAPUT XVI
utrumque dictum est: mors, propter bonos, qui tantummodo mortem per-
peti potuerunt, non et infernum; infernus autem propter malos, qui etiam DE CÁELO NOVO, ET TÉRRA NOVA
poenas apud inferos pendunt. Si enim non absurde credi videtur, antiquos
etiam sanctos, qui venturi Christi tenuerunt fidem, locis quidem a tor- Finito autem iudicio, quo praenuntiavit iudicandos malos, restat ut
mentís impiorum remotissimis, sed apud inferos fuisse, doñee eos inde etiam de bonis dicat. Iam enim explicavit quod breviter a Domino dictum
est, Ibunt isti in supplicium aeternum; sequitur, ut explicet quod etiam
sanguis Christi et ad ea loca descensus erueret, profecto deinceps boni
ibi connectítur, Iusti autem in vitam aeternam °s. Et vidi, inquit, caelum
fideles Neffuso illo pretio iam redempti, prorsus inferos nesciunt, doñee
novum, et terram novam. Nam primum caelum et térra prima recesserunt,
etiam receptis corporibus, bona recipiant quae merentur. Cum autem di- et mare iam non est "4. Isto fiet ordine, quod superius praeoecupando iam
xisset, Et iudicati sunt singuli secundum jacta sua; breviter subiecit, quem- dixit, vidisse se super thronum sedentem, a cuius facie fugit caelum et
admodum fuerint iudicati: Et mors et infernus, inquit, missi sunt in térra. Iudicatis quippe his, qui scripti non sunt in libro vitae, et in aeter-
stagnum ignis: bis nominibus significans diabolum, quoniam mortis est num ignem missis (qui ignis cuiusmodi, et in qua mundi vel rerum parte
auotor et infernarum poenarum, universamque simul daemonum societa- futuros sit, hominem scire arbitror neminem, nisi forte cui Spiritus divi-
tem. Hoc est enim quod supra evidentius praeoecupando iam dixerat, et nus ostendit), tune figura huius mundi mundanorum ignium conflagra-
diabolus qui seducebat eos, missus est in stagnum ignis et sulphuris. Quod. tione praeteribit, sicut factum est mundanarum aquarum inundatione d¡-
ibi vero obscurius adiunxerant, dicens, Quo et bestia, et pseudopropheta;
hic apertius, Et qui non sunt, inquit, inventi in libro vitae scripti, missi A p o c . 20,14.15. "* Apoc. s i , 1 .
M t . 25,46.
" Ibid,, « .
1484 LA CIUDAD DE DIOS XX, 17 XX, 17 EL JUICIO FINAL 1485
flagración de los e l e m e n t o s c o r r u p t i b l e s h a r á d e s a p a r e c e r , c o m o trono y decía: He aquí el tabernáculo de Dios con los hom-
h e d i c h o , l a s c u a l i d a d e s p r o p i a s de n u e s t r o s c u e r p o s c o r r u p t i - bres, y El morará con ellos. Ellos serán su pueblo y El será su
b l e s . L a s u b s t a n c i a , en c a m b i o , g o z a r á de l a s c u a l i d a d e s con- Dios. Dios enjugará todas las lágrimas de sus ojos. Y no habrá
f o r m e s con l o s c u e r p o s i n m o r t a l e s e n v i r t u d de ese m a r a v i l l o s o ya muerte, ni llanto, ni alarido, ni más dolor, porque lo pri-
t r u e q u e ; es decir, q u e el m u n d o r e n o v a d o e s t a r á en a r m o n í a mero ya pasó. Y dijo el que estaba sentado en el trono: Voy a
con los c u e r p o s de los h o m b r e s i g u a l m e n t e r e n o v a d o s . P o r estas renovar todas las cosas. E s t a c i u d a d d e s c i e n d e del cielo, según
p a l a b r a s : Y ya no hay mar, n o es fácil c o l e g i r si se s e c a r á él, p o r q u e la g r a c i a de D i o s , q u e la h a f o r m a d o , es c e l e s t i a l .
p o r ese i n c e n d i o o si m á s b i e n t a m b i é n él se t r a n s f o r m a r á . Y así dice p o r I s a í a s : Yo soy el Señor, que te forma. Y h a des-
L e e m o s q u e h a b r á u n cielo n u e v o y u n a t i e r r a n u e v a , p e r o c e n d i d o del cielo desde el p r i n c i p i o , desde q u e sus c i u d a d a n o s
n o r e c u e r d o h a b e r leído en p a r t e a l g u n a a l g o s o b r e u n m a r van en a u m e n t o p o r la g r a c i a de D i o s , q u e m a n a de l a regene-
r a c i ó n c o m u n i c a d a p o r l a v e n i d a del E s p í r i t u S a n t o . P e r o en el
l o s t i a l : Mis lágrimas me han servido de van día y noche? estas p a l a b r a s : Dios enjugará todas las lágrimas de sus ojos.
Y esta o t r a : Todas las noches riego mi lecho con lágrimas Y no habrá ya muerte, ni llanto, ni alarido, ni más dolor, se
e inundo con ellas el lugar de mi descanso? Y también ésta: refieren t a n c l a r a y t a n p a l m a r i a m e n t e a l s i g l o v e n i d e r o , a l a
No se te ocultan mis gemidos; v esta o t r a : Mi dolor se ha i n m o r t a l i d a d y a la e t e r n i d a d d e los s a n t o s ( p u e s s ó l o e n t o n c e s
renovado? ¿ 0 es q u e n o son h i j o s s u y o s los q u e g i m e n b a j o el y s ó l o a l l í n o e x i s t i r á n e s a s m i s e r i a s ) , q u e , si l a s c r e e m o s obs-
p e s o de esta c a r g a , de la q u e n o q u i e r e n ser d e s p o j a d o s , s i n o c u r a s , n o d e b e m o s b u s c a r , c o s a s c l a r a s e n las S a g r a d a s L e t r a s .
revestidos, p a r a q u e lo m o r t a l sea a b s o r b i d o p o r la v i d a ? ¿ N o
son éstos los q u e , p o s e y e n d o l a s p r i m i c i a s del E s p í r i t u , suspi-
r a n en sí m i s m o s , en e s p e r a de la a d o p c i ó n , p o r la r e d e n c i ó n C A P I T U L O X V I I I
de su c u e r p o ? Y el a p ó s t o l S a n P a b l o ¿ n o e r a c i u d a d a n o d e
la J e r u s a l é n celestial, y n o lo e r a m á s c u a n d o sufría p o r s u s DOCTRINA DE SAN P E D R O SOBRE EL J U I C I O FINAL
pernae Terusalem, Fac.tae sunt mihi lacrymae meae pañis die ac nocte? M ubi ait, Absterget Deus omnem lacrymam ab oculis eorum; et mors iam
et, Lavabo per úngulas noctes lectum meum, in lacrymis meis stratum non erit, ñeque luctus, ñeque clamor, sed nec dolor ullus: tanta luce dicta
meum rigabo? '* et. Gemitus meus non est ahsconditus a te ? 100 et. Dolor sunt de saeculo futuro et immortalitate atque aeternitate sanctorum (tuno
meus renovatus est? m Aut vero non eius filii sunt, qui ingemiscunt gra- enim solum, atque ibi solum ista non erunt), ut nulla debeamus in Litte-
vad, in ano nolunt exspoliari, sed supervestiri, ut absorbeatur mortale a ris saeris quaerere vel legere manifesta, si baec putaverimus obscura.
vita? 102 Nonne ipsi sunt, qui primitias habentes Spiritus, in semetipsis
ingemiscunt, adoptionem exspectantes, redemptionem corporis sui? l03 An
ipse apostolus Paulus non erat snpernus Ierosolymitanus, vel non multo CAPUT XVIII
magis boc erat, quando pro Israelitis fratribus carnalibus suis tristitia illi
erat magna, et continuus dolor cordi eius? 1<V4 Quando autem mors non erit QUID APOSTOLUS PETRUS DE NOVISSIMO D E I IUDICIO PRAEDICARIT
in ista civitate, nisi quando dicetur, Ubi est, mors, contentio tua? ubi est, Nunc iam videamus, quid etiam apostolus Petrus de hoc iudicio scrip-
mors, aculeus tuus? Aculeus autem. monis est 'peccatum?1"" Quod tune serit: Venient, inquit, in novissimo dierum illusione illudentes, secundum
utique non erit, quando dicetur, Ubi est? Nunc vero non quilibet infimus proprias concupiscentias suas euntes, et dicentes, Ubi est promissum prae-
eivis illius civitatis, sed idem ipse Ioannes in Epístola sua clamat, Si di- sentiae ipsius? Ex quo enim patres dormierunt, sic omnia perseverant ab
xerímus guia peccatum non habernos, nos ipsos seducimus, et ventas in initio creaturae. Latet enim illos hoc volent.es, quia caeli erant olim et
nobis non est"". Et in hoc quidem libro, cuius noraen est Apocalypsis, térra de aqua, et per aquam constituía Dei verbo; per quae, qui tune
obscure multa dicuntur, ut mentem legentis exerceant, et pauca in eo erat mundus, aqua inundatus deperiit. Qui autem nunc sunt caeli et
sunt, ex quorum manifestatione indagentur caetera cum labore: máxime térra, eodem verbo repositi sunt, igni reservandi in diem iudicii et perdí-
quia sic eadem multis modis repetit, ut alia atque alia dicere videatur: tionis hominum impiorum. Hoc unum vero non lateat vos, charissimi, quia
cum aliter atque aliter haec ipsa dicere vestigetur. Verum in his verbis, unus dies apud Dominum, sicut mille anni; et mille anni, sicut dies unus.
08
P s . 4 T,4. 1<"> R o m . 8,23. Non tardat Dominus promissum, sicut quídam tarditatem existimant: sed
» ' P s . 6,7. '»< R o m . 9,2. . ' patienter jen propter vos, nolens aliquem perire, sed omnes in poeniten-
100
101
P s . 37,10. " " 1 Cor. 15,55 et <¡6. tiam convertí. Veniet autem dies Domini ut fur, in quo caeli magno ím-
P s . 38,-,. « • 1 To. r,8. •.':'•'"' petu transcurrent: elementa autem ardentía resolventur; et tena, et quae
102
2 C o r . 5,4. -'. .- -
1488 hk CIUDAD DE DIOS XX, 19., 1 W JUICIO FINAl 14«9
XX, 18
con paciencia por amor a vosotros, no queriendo que ninguno bres, si bien es cierto que su naturaleza subsistirá siempre aun
perezca, sino que todos se conviertan a penitencia. Por lo de- en medio de los suplicios eternos.
más, el día del Señor vendrá como ladrón, y entonces los cielos Quizá pregunte alguno: Si el mundo arderá después del
pasarán con espantoso estruendo, y los elementos, ardiendo, se juicio, ¿dónde estarán los santos durante ese incendio, pues,
disolverán, y la tierra será abrasada con todas sus obras. Y como teniendo cuerpo, ocuparán necesariamente un lugar corporal,
todas las cosas han de perecer, ¿cuáles debéis ser vosotros en antes de que Dios haya estrenado un cielo nuevo y una tie-
vuestra vida santa, aguardando y saliendo a esperar la venida rra nueva?
del día del Señor, día en que los cielos encendidos se disolve- A esto podemos responder que estarán en las regiones supe-
rán y se derretirán los elementos al calor del fuego? Pero es- riores, donde no llegará la llama del fuego ni llegó el agua del
peramos, según sus promesas, nuevos cielos y tierra nueva, don- diluvio. Además, sus cuerpos serán tales, que podrán estar don-
de reinará la justicia. Aquí no mienta siquiera la resurrección de quieran. Y una vez inmortales e incorruptibles, no temerán
•¿¿;.
"* i Thess, 4,ia-i6,
1496 LA CIUDAD DE DIOS X X , 20, 2 BL JUICIO FINAL
XX, 20, 3 1497
ridad espantosa de la muerte a la inmortalidad en el instante tados a las nubes no son sembrados, porque ni van a la tierra
preciso en que saldrán con los resucitados al encuentro de Cris- ni retornan, sea que no experimenten la muerte, sea que mue-
to? [ 2 9 ] . Sería una insensatez creer que, mientras van por los ran momentáneamente en el aire.
aires a la altura, no pueden morir y revivir. 3. P o r otra parte, nos sale al paso el mismo San Pablo en
Estas palabras: Y así estaremos eternamente con el Señor, su carta a los Corintios. Todos resucitaremos—dice él—, o se-
no deben entenderse como si dijera que nosotros permanecere- gún otros códices: Todos dormiremos [ 3 0 ] . Si, pues, es impo-
mos siempre con el Señor en el aire, puesto que ni El permane- sible la resurrección sin la muerte, y dormición en este pasaje
cerá allí, pues vendrá de paso. Iremos, pues, al encuentro del significa muerte, ¿cómo dormirán o resucitarán todos, si son
que viene, no del que está; pero así estaremos con el Señor, es tantos los hombres que Cristo hallará con vida que ni morirán
decir, teniendo cuerpo eterno doquiera vayamos con él. ni resucitarán?" Estoy en que, si creemos que los santos, esos
El mismo Apóstol parece obligarnos a pensar que los halla- que Cristo hallará con vida y que serán elevados para ir a su
sobria cum quodam utili ac salubrí labore perveniat: pigritia vero carnalis, caro appellantur a Domino, ubi dicit. Non permanebit spiritus meus in
vel ineruditae atque inexercitatae tarditas mentís contenta litterae super- hominihus istis, quoniam caro sunt1!í. Quod vero hic positum est, Multi
ficie, nihil putat interius requirendum. Haec de propheticis veibis, quae vulnerati erunt a Domino: isto vulnere fiet mors secunda. Potest quidem
ante istum locum scripta sunt, satis dixerim. In hoc autem loco, unde et ignis, et gladius, et vulnus accirji in bono. Nam et ignem Dominus
ad illa digressi sumus, cum dixisset, Et ossa vestra ut herba exorientur, velle se dixit mittere in mundum 12e. Et visae sunt illis linguae divisae
ut resurrectionem quidem carnis, sed tamen bonorum, se nunc commemo- velut ignis, quando venit Spiritus sanctus 1!7 . Et. Non veni. inquit idem
rare monstraret, adiunxit, Et cognoscetur manus Domini colentibus eum. Dominus, pacem. mittere in terram. sed gladium 1 ! \ Et sermonem Dei di-
Quid est hoc, nisi manus distinguentis cultores suos a contemptoribus cit ScTiptnra gladinm bis acutum 128 ; propter aciem geminam Te9tamen-
suis? De quibus sequentia contexens, Et comminabitur, inquit, contuma- torum duornm. Et in Cántico canticorum, charitate se dicit sancta Ec-
cibus, sive, ut ait alius interpres, incredulis. Nec tune comminabitur: sed clesia vulneratam, velut amnris Ímpetu sagittatam lso . Sed hic cum legl-
quae nunc dicuntur minaciter, tune efficaciter implebuntur. Ecce enim mns vel audimus ultorem Dominum esse venturum quemadmodum haec
Dominus, inquit, ut ignis veniet, et ut tempestas currus eius reddere in ¡ntelligenda sint, clarum est.
indignatione vindictam, et vastationem in flamma ignis. In igne enim 3. Deinde breviter commemoratis eis, qui per hoc iudícíum consu-
Domini iudicabitur omnis térra, et in gladio eius omnis caro: multi vul- mentnr; sub figura ciborum in Lege vetere vetitorum. a quibus se non
nerati erunt a Domino. Sive igne, sive tempestate, sive gladio, poenam abstinuerunt, peccatores impio«rrue sigriificans, recapitulat ab vnitio gra-
iudicii significat: quandoquidem ipsum Dominum quasi ignem dicit esse tiam novi Testamenti a primo Salvatoris adventu usque ad ultimum iudi-
venturum, eis proferto quibus poenalis eius erit adventus. Currus vero cium, de quo nunc agimus, perducens finiensque sermonem. Narrat nam-
eius (nam pluraliter dicti sunt) angélica ministeria non inconvenienter que Dominum dicere se venire. ut congreeet omnes gentes, eascrae ven-
accipimus. Quod autem ait, omnem terram et omnem carnem in eius igne turas et visuras gloriam eius m . Omnes enim, sicut dicit Apostolus, pec-
et in gladio iudicari, non etiam hic spirituales intelligamus et sanctos, caverunt. et egent gloria Dei " 2 . Et relicturum se dicit suner eos signa,
sed terrenos atque carnales, de qualibus dictum est, Qui terrena sa- quae utique mirantes credant in eum: et emissurum ex illis salvatos in
piunt123; et, Sapere secundum carnem, mors est124: et quales omnino 123 12s
Gen. 6,3. Hebr. 4,12.
126 lso C a n t
' " Is. 65,17-19, sea LXX. 124
Rom. 8,6. ¿c. 12,49. - 2 ' 5 ' ae<;- t-XX.
"» PMl. J.I». i2r Af.(. a ^ isi Ts. 66,17.18.
,se
Mt.' toiit ' " R o m - W3-
1504 W CIUDAD DE DIOS XX, 21, 4
XX, 21 El/ JUICIO FINAL 1505
ciones y a las lejanas islas, que no han oído su nombre ni han
visto su gloria. Estos anunciarán—prosigue—su gloria a los los fines, a que llegará cada uno cuando en el último juicio
gentiles y conducirán a la fe del Dios Padre a los hermanos sean separados los buenos de los malos. Porque, como el cielo
de éstos, a quienes se dirigía, es decir, a los israelitas elegidos. nuevo y la tierra nueva permanecerán en mi presencia, dijo el
Llevarán presentes al Señor de todas las partes del mundo, so- Señor, así permanecerá vuestra descendencia y vuestro nombre
bre bestias de carga y carros (bestias y carros que son, sin duda, y pasará de mes en mes y de sábado en sábado. Todo hombre
la ayuda divina que Dios manda por ministerio de los ángeles vendrá a postrarse ante mí y a adorarme en Jerusalén, dijo el
o de los hombres). Y los llevará a la ciudad santa de Jerusa- Señor. Y saldrán y verán los miembros de los hombres preva-
lén, que ahora está difundida por toda la tierra en los fieles ricadores. Su gusano no morirá nunca y su fuego jamás se
santos. Los hombres creen cuando sienten la ayuda divina, y apagará, y servirán de espectáculo a toda carne. El profeta
cuando creen, vienen. El Señor, no obstante, los comparó en termina el libro en el punto en que terminará, el mundo. Ver-
CAPUT XXIII debam, et cornu illud jaciebat bellum cum sanáis: et praevalebat ad ip-
sos, doñee venit vetustas dierum, et regnum dedit sanctis Altissimi: et
QUID PROPHETAVERIT DANIEL DE PERSECUTIONE ANTICHRISTI, ET DE IUDICIO
tempus pervenit, et regnum obtinuerunt sancti. Haec Daniel quaesisse se
DEI, REGNOQUE SANCTORUM
dixit. Deinde quid audierit, continuo subiungens, Et dixit, inquit, id est,
¡He a quo quaesierat, respondit, et dixit, Bestia quarta, quartum regnum
1. Daniel de hoc ultimo iudicio sic prophetat, ut Antichristum prius erit in térra, quod praevalebit ómnibus regnis; et manducabit omnem
quoque venturum esse praenuntiet, atque ad aeíernum regnum sanctorum terram, et conculcabit eam, et concidet. Et decem cornua eius, decem
perducat narrationem suam. Cum enim visione prophetica quatuor bestias reges surgent: et post eos surget alius, qui superabit malis omnes, qui
significantes quatuor regna vidisset; ipsumque quartum a quodam rege ante eum fuerunt; et tres reges humiliabit, et verba adversus Altissimum
superatur, qui Antichristus agnoscitur; et post haec aeternum regnum Fi- loquetur: et sonetos Altissimi conteret. Et suspicabitur matare témpora
lii hominis, qui intelligitur Christus: Horruit, inquit, spiritus meas, ego et legem: et dabitur in mana eius usque ad tempus, et témpora, et dimi-
Daniel in habitudine mea, et visas capitis mei conturbabant me. Et ac- dium temporis. Et iudicium sedebit, et principatum removebunt ad exter-
cessi, inquit, ad unum de stantibas, et veritatem quaereham ab eo de his minandum et perdendum usque in finem; et regnum, et potestas, et mag-
ómnibus: et dixit mihi veritatem. Deinde, quid audierit ab illo, a quo de nitudo regum, qui sub omni cáelo sunt, data est sanctis Altissimi. Et
ómnibus his quaesivit, tanquam eo sibi exponente, sic loquitur: Hae qua- regnum eius regnum sempiternum: et omnes principatus ipsi servient, et
tuor bestiae magnae, quatuor regna surgent in térra, quae auferentur, et obaudient. Huc usque, inquit, finis sermonis. Ego Daniel, multum co-
accipient regnum sancti Altissimi: et obtinebunt illud usque in saeculurn gitationes meae conturbabant me, et forma mea immutata est super me,
et in usque saeculurn saeculorum. Et quarebam, inquit, diligenter de bes- et verbum in corde meo conservavili0. Quatuor illa regna exposuerunt
tia quarta, quae erat differens prae omni bestia, terribilis amplias: dentes quídam Assyriorum, Persarum, Macedonum, et Romanorum. Quam vero
eius ferrei, et ungues eius aerei, manducan^ et comminuens, et reliquO convenienter id fecerint, qui nosse desiderant, legant presbyteri Hieronymi
pedibus suis conculcans: et de cornibus eius decem, quae erant in capite libxum in Danielem, satis diligenter eruditeque conscriptum. Antichristi
eius, et de altero quod ascendit, et excussit de prioribus tria: cornu illud
in quo erant oculi, et os loquens magna; et visus eius maior caeteris. Vi- i«° Dan. 7¡i5-»8-
1510 U CIUDAD DE DIOS X X , 23, 2
X X , 23, 2 Bl JUICIO FINAL 1511
manos. Los que deseen percatarse de lo razonable de esta in-
terpretación, lean el libro del presbítero Jerónimo titulado ligentes resplandecerán como la claridad del firmamento, y
Exposición a Daniel, escrito con gran esmero y erudición. muchos justos brillarán eternamente como estrellas. Este lugar
Al menos, nadie que lea esto, aunque cabecee al hacerlo, es muy similar a aquel otro del Evangelio en que se habla de
puede dudar que aquí se habla de la tiranía del anticristo con- la resurrección de los cuerpos. Los que para el evangelista es-
tra la Iglesia, si bien será corta, y de su anterioridad al último tán en los sepulcros son los que para el profeta duermen en
juicio, en que los santos recibirán el reino eterno. El contexto las fosas de la tierra, o, como otros han traducido, en el polvo
hace además ver que el tiempo, los tiempos y la mitad de un de la tierra. En el Evangelio se dice: saldrán, y a q u í : se le-
tiempo significan un año, dos años y la mitad de un año, o sea, vantarán. Y como en el Evangelio se dijo: Los que hicieron
tres años y medio. Este mismo número lo expresa la Escritura buenas obras, a resucitar para la vida, y los que obraron mal,
a veces en meses. Es verdad que los tiempos parecen insinuar a resucitar para el juicio, así en este lugar se dice: Unos para
en latín un tiempo indefinido; pero el hebreo usa aquí el dual la vida eterna y otros para ignominia y eterna confusión. Mas
a ([lie alude el profeta son los días de la Iglesia, que ahora XX, 27 BL JUICIO FINAL 1523
corren, y que es Cristo el llamado j)or el profeta árbol de la
vida. Porque es la Sabiduría de Dios de la que dice Salomón: 3. L u e g o , d i r i g i é n d o s e a l o s q u e son d i g n o s , n o de p u r i -
Es árbol de vida para todos los que la abrazan. Y quizá defien- ficación, s i n o d e c o n d e n a c i ó n , les d i c e : Y me acercaré a vos-
dan también que los primeros hombres no vivieron algunos otros para juzgar y seré testigo pronto contra los hechiceros,
años en el paraíso, del que fueron despedidos tan pronto, que los adúlteros, etc. Y , e n u m e r a d o s l o s c r í m e n e s c o n d e n a b l e s ,
no engendraron allí hijo alguno, y que por esta razón no pue- a g r e g a : Porque yo soy el Señor, vuestro Dios, y yo no cambio.
den referirse a ese tiempo las palabras comentadas: Como en C o m o si d i j e r a : A u n q u e os c a m b i e en p e o r e s v u e s t r a c u l p a
los días antiguos y en los primeros años. Paso por alto este y en m e j o r e s m i g r a c i a , y o n o c a m b i o . D i c e q u e él s e r á tes-
punto para no verme obligado a entrar en una discusión de- tigo p o r q u e en su j u i c i o n o n e c e s i t a r á testigos, y q u e será
masiado larga, con el fin de que la manifestación de la verdad testigo p r o n t o , b i e n p o r q u e v e n d r á d e r e p e n t e y de i m p r o v i s o ,
confirme a ésos en su creencia. y su j u i c i o s e r á r á p i d o y sin e s p e r a r s e t a n p r e s t o , b i e n p o r q u e
pheta Isaias, istos qui nunc aguntur Ecclesiae Christi dies esse contendit, 3. Deinde propter eos qui non mundatione, sed damnatione sunt digni,
ipsumque Christum lignum vitae prophetice díctum, quia ipse est Sa- Et accedam, inquit, ad vos in iudicium, et ero testis velox super maléficos
pientia Dei, de qua Salomón ait, Lignum vitae est ómnibus amplectenti- et super adúlteros, et caetera, quibus damnabilibus enumeratis criminibus
bus eaml7°; nec annos egisse aliquos in paradiso illos primos nomines, addidit, Quoniam ego Dominus Deas vester, et non mutor: tanquam dice-
unde tam cito eiecti sunt, tit nullum ibi gignerent filium: et ideo non ret, Cum vos mutaverit et in deterius culpa vestía, et in melius gratia
posse illud tempus intelligi in eo quod dictum est, Sicut diebus pristinis, mea, ego non mutor. Testem vero se dicit futurum, quia in iudicio suo
et sicut annis prioribus: istam praetereo quaestionem, ne cogar (quod non indiget testibus: eunique velocem, sive quia repente venturus est,
prolixum est) cuneta discutere, ut aliquid horum veritas manifestata con- eritque iudicium ipso inopinalo eitis adventu celerrimum, quod tardissi-
firme!. Video quippe alterum sensum, ne dies prístinos et annos priores mum 'videbatur; sive quia ipsas convincet sine ulla sermonis prolixitate
carnalium sacrificiorum nobis pro magno muñere per Prophetam promis- conscientias. In cogitationibus enim, sicut scriptum est, impii interrogado
sos fuisse credamus. Hostiae namque illae veteris Legis in quibusque pe- erit171. Et Apostolus, Cogitationibus, inquit, aecusantibus, vel etiam excu-
coribus immaculatae ac sine ullo prorsus vitio iubebantur offerri, et signi- santibus in die qua iudicabit Deus oceulta hominum, secundum Evange-
íicabant homines sanctos, qualis solus inventus est Christus, sine ullo lium meum per Iesum Christum 17! . Etiam sic ergo Dominus futuras testis
omnino peccato. Proinde quia post iudicium, cuín fuerint etiam igne inlelligendus est velox, cum sine mora revocaturus est in memoriam, mide
mundati qui eiusmodi mundatione sunt digni, in ómnibus sanctis nullum con vinca t puniatque conscientiam.
¡nvenietur omnino peccatum, atque ita se ipsos offerent in iustitia, ut tales
hostiae omni modo immaculatae ac sine ullo vitio sint futurae, erunt pro- CAPUT XX V11
ferto sicut pristinis diebus et sicut annis prioribus, quando in umbra
huius rei futurae mundissimae offerebantur hostiae. Haec erit namque 1>E SEJ'AHATIONE HONORUM ET M A L O R U M , PER Q U A M NOVISSIMI 1UD1CT1
munditia tune in immortali carne ac mente sanctorum, quae figurabatur MSCKETIO DECLARATUR
in illarum corporibus hostiarum. llhid etiam, quod aliud agens in octavo décimo libro ex isto propheta
,ro posui " 3 , ad iudicium novissimum pertinet, ubi ait: Erunt mihi, dicit Do-
Prov. 3,iS.
171 173
Sap. i,9. C.35, fine.
172
R o m . 2,15.16.
1524 LA CIUDAD DE DIOS ' X X , 28
X X , 28 EL JUICIO FINAL 1525
j u i c i o final. H e a q u í el p a s a j e : Ellos serán mi heredad, dice
el Señor omnipotente, el día en que yo obraré y los escogeré los o b s e r v a n t e s de l a ley y l o s m e n o s p r e c i a d o r e s de la m i s m a .
como un padre escoge a un hijo obediente. Vosotros os con- L l e v a b a , a d e m á s , o t r a i n t e n c i ó n , y e r a e n s e ñ a r a e n t e n d e r es-
vertiréis y conoceréis la diferencia que hay entre el justo y el p i r i t u a l m e n t e l a ley y a h a l l a r en e l l a a Cristo, el j u e z q u e
pecador y entre el que sirve a Dios y el que no lo sirve. Por- d e b e h a c e r la d i s t i n c i ó n e n t r e los b u e n o s y los m a l o s . N o en
que he aquí que llegará el día como un horno ardiente y los v a n o dijo el S e ñ o r a los j u d í o s : Si creyereis a Moisés, me
consumirá. Todos los extraños y todos los pecadores serán creeríais a mí, pues de mí escribió él.
como estopa, y el día que se aproxima los abrasará, dice el P o r e n t e n d e r c a r n a l m e n t e l a ley y d e s c o n o c e r q u e l a s p r o -
Señor todopoderoso, y no dejará en ellos raíz ni ramas. Mas m e s a s t e r r e n a s de ella son figuras de l a s celestiales, caen en
para vosotros, los que teméis mi nombre, nacerá el sol de jus- t a l e s d i s l a t e s , q u e se a t r e v e n a d e c i r : Es una locura servir a
ticia y hallaréis la salud en sus alas. Saldréis fuera saltando
.siendo nuestro Dios en la forma de Dios, tomando la forma de XX, 30, 2 El, JUICIO ÍINAI, 1529
siervo se ha dignado también ser nuestro prójimo.
Y Elias hará esto por temor a que, en viniendo, destruya se como Cristo. Esto es tan verdad, que, cuando no aparece
toda la tierra. Son tierra todos los que gustan las cosas de la como tal y, sin embargo, se dice que el Señor Dios vendrá a
tierra, como los judíos carnales. Este vicio motivó aquellas mur- juzgar, se puede entender Jesucristo. Hay un pasaje en Isaías
muraciones contra Dios: Los malos le son gratos, y : Es una que arroja luz sobre esto que voy diciendo. Dios habla por el
locura servir a Dios. profeta: Escúchame, Jacob, y tú, Israel, a quien yo llamo. Yo
soy el primero y yo soy para siempre. Mi mano fundó la tierra
y mi diestra consolidó el cielo. Los llamaré, y al momento se
CAPITULO XXX presentarán, y se reunirán todos y escucharán. ¿Quién les anun-
ció tales cosas? Como te amaba, cumplí tu voluntad sobre Ba-
bilonia y exterminé la raza de los caldeos. Yo he hablado y he
Habiendo llegado ya por Jesucristo nuestro Señor, juez ¿PUEDEN VIVIR PERPETUAMENTE LOS CUERPOS EN EL FUEGO?
de vivos y muertos, las dos ciudades, la de Dios y la del diablo,
a sus fines, debe tratarse con más esmero en este libro, con la ¿Qué diré para convencer a los incrédulos de que los cuer-
ayuda de Dios, sobre la naturaleza del suplicio que sufrirá el pos animados y vivientes pueden no sólo no ser aniquilados
demonio con todos sus secuaces. He decidido seguir este orden con la muerte, sino subsistir eternamente en medio de las lla-
para hablar en el libro siguiente de la felicidad de los santos. mas? Ellos no se allanan a que nuestra prueba se funda en la
En ambos estados el alma estará unida al cuerpo, y parece potencia del Omnipotente. Nos exigen que lo probemos con
más increíble que puedan subsistir los cuerpos en tormentos ejemplos. Les respondemos que hay animales corruptibles,
eternos que en una dicha eterna, libre de todo dolor. Y así, pues son mortales, que viven en medio del fuego, y que en las
la demostración de que esa pena no es increíble me facilitará
grandemente la prueba de la inmortalidad de los cuerpos, exen- litas corporum in sanctis futura credatur. Nec a divinis ordo iste abhorret
eloquiis, ubi aliquando quidem bonorum beatitudo prius ponitur, ut est
illud, Qui bona fecerunt, in resurrectionem vitae; qui autem mala ege-
runt, in resurrectionem iudicii1: sed aliquando et posterius, ut est, Mit-
LIBER XXI tet Filius hominis Angelos saos, et colligent de regno eius omnia scandala,
et mittent in caminum ignis ardentis, illie erit jletus et stridor dentium;
De fine debito civitads diaboli, supplicio scilicet damnatorum, sempiterno, tune iusti fulgebunt sicut sol in regno Patris sui2; et illud, Sic ibunt isti
deque humanis contra illud incredulorum. argumentis. in supplicium aeternum; iusti autem, in vitam aeternam 3. Et in Prophetis,
quod commemorare longum est, nunc ille, nunc iste ordo, si quis inspi-
CAPUT I ciat, invenitur. Sed ego istum qua causa elegerim, dixi.
D E OBDINE m s r t J T A T I O N I S , QUA PRIUS D I S S E B E N D U M EST DE PERPETUO SUP-
PI.TCIO DAMNATORUM CUM DtAROLO, QtlAM DE AETERNA KELICITATE SANCTORUM
CAPUT II
Cum per Iesum Christum Dominuní nostrum, iudicem vivorum arque A N P O S S I I V T CORPORA TN rjSTIONE IC.N'IS ESSE PERPETUA
raortuorum, ad débitos fines ambae pervenerint civitates, quarum una est
Dei, altera diaboli, cuiusmodi supplicium sit futurnm diaboli et omnium Quid igitur ostendam, unde convincantnr increduli, posse humana coi-
ad enm pertinentinm, in hoc libro nobis, quantum ope divina valebimus, pora animata atque viventia, non solum nunquam morte dissólvi, sed in
dilígentius disputandum est. Ideo autem hunc tenere ordinem malui, ut aeternorum quoque ignium durare tormentis? Nolunt enim hoc ad Om-
postea disseram de felicítate sanctorum, quoniam utrumque cum corpo- nipotenti8 nos referre potentiam, sed aliquo exemplo persuaden sibi fla-
ribus erit; et incredibilius videtur esse in aeternis corpora durare cru- gitant. Quibus si respondebimus, esse animaría profecto corruptibilia, quia
ciatibus, quam.sine dolore ullo in aeterna beatitudine permanere. Ac morralla, quae tamen fn mediis ignibus vivant: nonnullum etiam gemís
per hoc cum illam poenam non deberé esse incredibilem demonstravero, ' l o . 5,29. 3
I b i < l , 25,46.
adiuvabit me plurimum, ut multo facilius onmi carens molestia immorta- 2
Mt. 13,41-43.
1542 LA CIUDAD DE DIOS XXI, 3,1 X X I , 3, 2 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1543
fuentes de a g u a c a l i e n t e , en l a s q u e es i m p o s i b l e m e t e r l a m a n o tido c o r p o r a l , d a t o de e x p e r i e n c i a . T o d o s , en efecto, s a b e n q u e
sin q u e m a r s e , se d a cierta clase de g u s a n o s , q u e n o s ó l o viven la c a r n e es m o r t a l . Y t o d a la p r u e b a se r e d u c e a d e c i r q u e lo
a l l í , sino q u e n o p u e d e n vivir f u e r a . q u e n o h a n e x p e r i m e n t a d o es i m p o s i b l e o n o existe [ 2 ] ,
L o s e n e m i g o s r e h u s a n c r e e r esto si n o p o d e m o s m o s t r a r l o , ¿ C ó m o el d o l o r v a a ser p r u e b a de l a m u e r t e , si es m á s b i e n
y, si se lo p r e s e n t a m o s o se lo p r o b a m o s con testigos auto- i n d i c i o de v i d a ? Se p u e d e p r e g u n t a r si p u e d e v i v i r s i e m p r e ,
r i z a d o s , p o r f í a n , con i d é n t i c a i n c r e d u l i d a d , q u e esto n o b a s - p e r o es cierto q u e t o d o el que siente d o l o r vive y q u e t o d o
ta p a r a i l u s t r a r el p u n t o en cuestión. Estos a n i m a l e s — d i c e n d o l o r n o p u e d e d a r s e sino en u n ser v i v i e n t e . E s n e c e s a r i o q u e
e l l o s — n i viven s i e m p r e , y viven sin d o l o r en el fuego, por- el q u e siente d o l o r v i v a , y el d o l o r n o c a u s a n e c e s a r i a m e n t e la
q u e a l l í v e g e t a n y n o son a t o r m e n t a d o s , y a q u e ese e l e m e n t o se m u e r t e , p o r q u e n o t o d o d o l o r m a t a n u e s t r o s c u e r p o s , q u e son
c o n f o r m a con su n a t u r a l e z a . ¡ C o m o si n o f u e r a m á s i n c r e í b l e mortales y que tienen que morir.
ser a l i m e n t a d o q u e ser a t o r m e n t a d o con t a l e s s e r e s ! E s m a r a -
que ahora no existe carne alguna que pueda sufrir y no pueda Verdad es que los platónicos han pensado que el temor y el
morir, y no reparan en que existe algo superior que el cuerpo. deseo, el dolor y el gozo, traen su origen de los cuerpos terre-
El alma, que con su presencia hace vivir y gobierna el cuer- nos y de los miembros mortales [ 4 ] . Así dice Virgilio: «De
po, puede padecer y no puede morir. He aquí un ser que aquí (es decir, de los miembros mortales del cuerpo terreno)
siente el dolor y que es inmortal. Pues eso que ahora sucede en nuestros temores y nuestros deseos, nuestros dolores y nuestros
el alma de cada hombre, eso mismo sucederá en los cuerpos gozos». Mas en el libro XIV de esta obra les hemos probado
de los condenados. que las almas, aun las purificadas de toda mancha, conservan
Si nos fijamos con más detenimiento, eso que llamamos do- un deseo extraño de retornar a los cuerpos. Y donde es posible
lor del cuerpo es más bien dolor del alma. Es privativo del alma el deseo, es posible también, sin duda alguna, el dolor, porque
sentir el dolor, no del cuerpo, aunque la causa del dolor pro- el deseo frustrado, o que no ha logrado su intento o que, logra-
do, lo ha perdido, se torna en dolor. Por tanto, si el alma, que
t a b a u n p o c o m á s seca y m á s e n c o g i d a [ 7 ] . ¿ Q u i é n d i o a l a
C A P I T U L O IV p a j a ser t a n fría, q u e c o n s e r v a la nieve p u e s t a en e l l a , y t a n
caliente, que m a d u r a las frutas verdes?
EJEMPLOS TOMADOS DE LA N A T U R A L E Z A A F A V O R DE LA TESIS 2. ¿ Q u i é n será c a p a z de e x p l i c a r las m a r a v i l l a s del fuego ?
T o d o l o q u e q u e m a lo e n n e g r e c e , y él q u e d a b r i l l a n t e , y c u a n t o
1. Si, c o m o h a n escrito los m á s a f a m a d o s n a t u r a l i s t a s , la l a m e su l l a m a , p o r b e l l o q u e sea su color, lo d e c o l o r a y, de
s a l a m a n d r a vive en el f u e g o ; si ciertos m o n t e s c é l e b r e s de Si- b r a s a r e s p l a n d e c i e n t e , lo t o r n a en n e g r í s i m o c a r b ó n . E s t e efecto
cilia, q u e subsisten í n t e g r o s d e s p u é s d e t a n t o s siglos en m e d i o n o es r e g u l a r en él, p u e s l a s p i e d r a s c o c i d a s al fuego e m b l a n -
de v o r a c e s l l a m a s , son u n a p r u e b a suficiente de q u e n o t o d o lo q u e c e n , y c u a n t o m á s e n r o j e z c a el fuego, t a n t o m á s b l a n q u e a n
q u e a r d e se c o n s u m e ; y si, a d e m á s , el a l m a h a c e v e r q u e n o e l l a s , a u n q u e el b l a n c o se a j u s t a a la luz c o m o el n e g r o a las
sobre la piedra imán. Cuando se coloca diamante junto a ella comprobación está en mano de cualquiera que pueda y quiera,
no atrae al hierro, y si ya lo había atraído, lo suelta y lo deja en los lugares en que se realizan [8J.
caer. Estas piedras vienen de la India; pero, si dejamos de ad- Cuentan que la sal de Agrigento, en Sicilia, se deshace en
mirarlas porque nos son conocidas, ¿qué harán los pueblos que el fuego como en agua y que, en cambio, en agua crepita
nos las envían, para quienes es tan fácil adquirirlas? Quizá sea como al fuego. Entre los garamantes [9] hay una fuente tan
para ellos tan común como lo es la cal para nosotros, que la fría de día, que es imposible beber de ella, y tan caliente de
vemos, y sin extrañarnos, hervir por la acción del agua, que noche, que no se la puede tocar. En Epiro hay otra en la que,
apaga el fuego, y no inflamarse bajo la acción del aceite, que como en las demás, las antorchas encendidas se apagan; pero,
ubi una vena friget diebus, noctibus fervet, vi utraque molesta tangenti- exceptis his quae vel ipse sum expertus, et cuivis facile est experiri; sicut
bus. Haec et de illo alio, qui cuín sit contrectantibus frigidus, et facem de calce, quod fervet in aqua, in oleo frígida est; de magnete lapide,
sicut alii fontes exstinguat accensam, dissimiliter tamen atque mirabiliter quod nescio qua sorbitione insensibili stipulam non moveat, et ferrum
¡dem ipse accendit exstinctam. Haec et de lapide asbesto, qui cum ignem rapiat; de carne non putrescente pavonis, cum putruerit et Platonis; de
millum habeat proprium, accepto tamen sic ardet alieno, ut non possit palea sic frigente ut fluescere nivem non sinat, sic calente ut maturescere
exstingui. Haec de caeteris quae piget retexere, quibus licet vis insólita poma compellat; de igne fulgido, quod secundum suum fulgorem lapides
contra naturam inesse videatur, alia tamen de illis non redditur ratio, nisi coquendo candificet, et contra eumdem suum fulgorem urendo plurima
ut dicatur, hanc eorum esse naturam. Brevis sane ista est ratio, fateor, obfuscet. Tale est quod et nigrae maculae offunduntur ex oleo splendido,
sufficiensque responsio. Sed cum Deus auctor sit naturarum omnium, cur similiter nigrae lineae de candido imprimuntur argento. De carbonibus
' nolunt fortiorem nos reddere rationem, quando aliquid velut impossibile etiam, quod accendente igne sic vertantur in contrarium, ut de lignis pul-
nolunt credere, eisque redditionera rationis poscentibus respondemus, hanc cherrimis tetri, frágiles de duris, imputribiles de putribilibus fiant. Haec
esse voluntatem omnipotentis Dei; qui certe non ob aliud vocatur omni- ipse quaedam cum multis, quaedam cum ómnibus novi, et alia plurima,
potens, nisi quoniam quidquid vult potest; qui potuit creare tam multa, quae huic libro inserere longum fuit. De his autem quae posui non ex-
quae nisi ostenderentur, aut a credendis hodieque testibus dicerentur, pre- perta, sed lecta praeter de fonte illo, ubi faces exstinguuntur ardentes et
fecto impossibilia putarentur, non solum quae ignotissima apud nos, verum accenduntur exstincfae, et de pomis terrae Sodomorum forinsecus quasi
etiam quae notissima posui. Illa enim quae apud nos praeter eos, quorum maturis, intrinsecus fuméis, nec testes aliquos idóneos a quibus utrum
de his libros legimus, non habent testem, et ab eis conscripta sunt qui vera essent audirem, potui reperire. Et illum quidem fontem non inveni,
non sunt divinitus docti atque humanitus fallí forte potuerunt, licet cuique qui in Epiro vidisse se dicerent, sed qui in Gallia similem nossent non
sine recta reprehensione non credere. lónge a Gratianopoli civitate. De fructibus autem Sodomitarum arborum,
2. Nam nec ego voló temeré credi cuneta quae posui, quia nec a me non tantum litterae fide dignae indicant, verum etiam tam multi se lo-
ipso ita creduntur tanquam nulla de illis sit in mea cogitatione dubitatio, quuntur expertos, ut hinc dubitare non possim. Caetera vero sic habeo,
ut ñeque affirmanda, ñeque neganda decreverim: sed ideo etiam ipsa
1560 LA CIUDAD DE DIOS xucr, a *
leí en los historiadores de nuestros adversarios. La finalidad X X I , 8, 2 El, INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1561
que perseguía era hacer ver cómo ellos creen a sus autores en es decir, que no podía morir, y que después del pecado tiene
cosas parecidas y sin que les den razones, y no se dignan creer- otra, cual aparece en las miserias de la vida presente. Según
nos a nosotros, aunque les demos razones, cuando décimo 9 esta última, no podrá vivir perpetuamente. Lo mismo sucederá
que lo que trasciende el sentido y la experiencia es obra d*> en la resurrección de los muertos; será distinta su constitución
la omnipotencia de Dios. ¿Puede darse razón mejor y mas a la actual que conocemos. Mas, ya que los enemigos no creen
- valedera de las cosas que se predice que hará el Omnipotente, en las Escrituras, en las que se lee cómo vivió el hombre en
que realmente puede hacerlas, que decir que las predichas l a s el paraíso y cómo estaba inmune de la necesidad de la muerte
vemos ahora ya cumplidas? El las hará, porque predijo q " e •—pues, si creyeran en ellas, no trataríamos con tanto afán la
había de hacer esas cosas que se tienen por imposibles, pues pena futura de los condenados—, es preciso hacer uso de las
contra naturam, sed contra quam est nota natura. Quis autem portento- Nam et fluvium stetisse superius, inferiusque fluxisse, cum populus Dei,
rum numerat multitudinem, quae historia gentium continetur? Sed nunc ductore supra memorato lesu Nave, viam carperet'", et Elia propheta
in hoc uno attendamus, quod ad rem de qua agimus pertinet. Quid ita transeúnte, ac postea discípulo eius Elisaeo id esse factum in sacris Lit-
dispositum est ab auctore naturae caeli et terrae, quemadmodum cursus teris legimus " ; et retro versum fuisse máximum sidus regnante Eze-
ordinatissimus siderum? quid tam ratis legibus fixisque firmatum? Et ta- chia, modo commemoravimus. Quod vero de Lucífero Varro scripsit, non
men quando ille voluit, qui summo regit imperio ac potestate quod con- est illie dictum alicui homini petenti id fuisse concessum.
didit, stella prae caeteris magnitudine atque splendore notissima, colorem 3. Non ergo de notitia naturarum caliginem sibi faciant infideles,
magnitudinem, figurara, et (quod est mirabilius) sui cursus ordinem le- quasi non possit in aliqua re divinitus fieri aliud, quam in eius natura
gemque mutavit. Turbavit proferto tune, si ulli iam fuerunt cañones as- per humanam suam experientiam cognoverunt: quamvis et ipsa quae in
trologorum, quos velut inerrabili computatione de praeteritis ac futuris rerum natura ómnibus nota sunt, non minus mira sint; essentque stupenda
astrorum motibus conscriptos habent, quos cañones sequendo ausi sunt considerantibus cunctis, si solerent nomines mirari mira nisi rara. Quis
dicere hoc quod de Lucífero contigit, nec antea, nec postea contigisse. Nos enim, consulta ratione, non videat in hominum innumerabili numerositate,
autem in divinis libris legimus, etiam solem ipsum et stetisse; cum hoc a et tanta naturae similitudine, valde mirabiliter sic habere singulos singu-
Domino Deo petivisset vir sanctus Iesus Nave, doñee coeptum praelium las facies, ut nisi Ínter se símiles essent, non discerneretur species corum
victoria terminaret 12 ; et retrorsum redisse, ut regi Ezechiae quindecim ab animalibus caeteris; et rursus nisi Ínter se dissimiles essent, non dis-
anni ad vivendum additi, hoc etiam prodigio promissioni Dei significaren- cernerentur singuli ab hominibus caeteris? Quos ergo símiles confitemur,
tur adiuncto 13 . Sed ista quoque miracula, quae meritis sunt concessa eosdem dissimiles invenimus. Sed mirabilior est consideratio dissimilitu-
sanctorum, quando credunt isti facta, magicis artibus tribuunt. Unde illud dinis; quoniam similitudinem iustius videtur exposcere natura communis.
est quod superius commemoravi dixisse Virgilium, Et tamen quoniam quae sunt rara, ipsa sunt mira, multo amplius admira-
mur quando dúos ita símiles reperimus, ut in eis discernendis aut sem-
Sistere aquam fluviis, et verteré sidera retro '*. per, aut frequenter erremus.
'¿ los. 10,13 " Acneid. I.4 v.489. 4. Sed quod dixi scriptum a Varrone, licet eorum sit historicus idem-
,:
< !s. 38,?. 15 ,6
los. 4,18. 4 Reg. 2,8.14.
1564 LA CIUDAD DE D I O S XXI, 8) 5
X X I , 9, 1 El, INFIERNO, l'IN DE I,A CIUDAD TBKRENA 1565
Jos suyos y hombre muy sabio, quizá no lo crean o les impre-
sione menos, porque ese fenómeno fué de corta duración y la praeostendendo, y prodigios, de porro dicere, porque predicen
estrella tornó presto a su curso ordinario. Hay otro prodigio, el porvenir. Mas consideren cómo sus adivinos, que predicen co-
aún hoy existente, que, a mi ver, debe bastar para convencerlos sas verdaderas o aciertan a decir alguna verdad entre el fárrago
de que conocer bien el modo de ser y de obrar de una natu- que sueltan, se engañan, sea por sí mismos, sea por ins-
raleza no es razón para limitar a Dios su campo de acción, piración de los espíritus, que se cuidan de implicar a los hom-
como si no pudiera transformar a su antojo una cosa en otra bres dignos de tal pena en las redes de una nociva curiosidad.
muy distinta de las conocidas por ellos. La tierra de Sodoma no Nosotros, empero, pensamos que estos fenómenos que parecen
ha sido siempre como es hoy. Su suelo era semejante a los de- contra la naturaleza, y que se dice que son contra la natura-
más y gozaba de la misma o de más pingüe fertilidad, ya que leza (como dijo el Apóstol, hablando al estilo humano, que el
las divinas Escrituras lo comparan al paraíso de Dios. Este, acebuche es injertado contra la naturaleza en la oliva y par-
después que el fuego del cielo lo arrasó, tiene un aspecto horro-
nable objeción: la llama era de la misma naturaleza que los ¡Como si la justicia de la ley atendiera alguna vez a propor-
ojos que clavó en Lázaro, que la lengua que deseaba refrescar cionar el castigo con el tiempo invertido en cometer la fal-
con unas gotas de agua y que el dedo de Lázaro con el que ta! Las leyes, según Cicerón, establecen ocho géneros de pe-
quería que se le hiciera ese servicio. Toaklrfsto se realizaba n a s : la multa, la prisión, el azote, el talión, la ignominia, el
en un lugar donde estaban las almas sin los cuerpos. La llama destierro, la muerte y la esclavitud. ¿Cuál de éstas mide su
que le abrasaba y la gotita que pidió eran incorporales, al duración por la del crimen, haciendo durar el castigo cuanto
estilo de las cosas vistas en sueños o en éxtasis, que, aunque duró el acto criminoso, a no ser quizá la pena del talión? [ 2 0 ] .
incorporales, se asemejan a los cuerpos. El hombre que está Esta ordena que cada uno sufra el mal que hizo sufrir. De
en ese estado, si bien es cierto que está en espíritu y no con aquí aquella prescripción de la Ley: Ojo por ojo y diente por
el cuerpo, no obstante se ve entonces tan semejante a su cuer- diente. Es físicamente posible que la justicia arranque el ojo
tempore perpetrantur; nec quisquam exstitit qui censeret tam cito nocen-
tium finienda esse tormenta, quam cito factum est vel homicidium, vel CAPUT XII
adulterium, vel sacrilegium, vel quodlibet aliud scelus, non temporis lon-
gitudine, sed iniquitatis et impietatis magnitudine metiendum. Qui vero DE MAGNITUDINE PRAEVARICATIONIS PRIMAE, OB QUAM AETERNA POENA OMNI-
pro aliquo grandi crimine morte mulctatur, numquid mora qua occiditur, BUS DEBEATUR, QUI EXTRA CKATIAM FDERINT S A L V A T O B I S
quae perbrevis est, eius supplicium leges aestimant, et non quod eum in
sempiternum auferunt de societate viventium? Quod est autem de ista Sed poena aeterna ideo dura et iniusta sensibus videtur humanis, quia
civitate mortali homines supplicio piimae mortis, hoc est de civitate illa in hac infirmitate moribundorum sensuum deest ille sensus altissimae pu-
immortali homines supplicio secundae mortis auferre. Sicut enim non ef- rissirñaeque sapientiae, quo sentiri possit quantum nefas in illa prima
ficiunt leges huius civitatis, ut in eam quisque revocetur occisus; sic nec praevaricatíone commissum sit. Quanto enim magis homo fruebatur Deo,
illius, ut in vitam revocetur aeternam, secunda morte damnatus. Quomodo tanto maiore impietate dereliquit Ueum, et factus est malo dignus aeter-
ergo verum est, inquiunt, quod ait Christus vester, In qua mensura mensi no, qui hoc in se peremit bonum, quod esse posset aeternum. Hinc est
fueritis, in ea remetietur vobis31, si tempérale peccatum supplicio puni- universa generis humani massa damnata: quoniam qui hoc primitus admi-
tur aeterno? Nec attendunt, non propter aequale temporis spatium, sed sit, cum ea quae in illo fuerat radicata sua stirpe punitus est, ut nullus
propter vicissitudinem mali, id est, ut qui mala fecerit, mala patiatur, ab hoc iusto debitoque supplicio, nisi misericordia et indebita gratia li-
eamdem dictam fuisse mensuram. Quamvis hoc in ea re proprie possit beretur; atque ita dispertiatur genus humanum, ut in quibusdam de-
accipi, de qua Dominus cum hoc diceret, loquebatur, id est, de iudiciis et monstretur quid valeat misericors gratia, in caeteris quid iusta vindicta.
condemnationibus. Proinde qui iudicat et condemnat iniuste, si iudicatur Ñeque enim utrumque demonstraretur in ómnibus: quia, si omnes rema-
et condemnatur iuste, in eadem mensura recipit, quamvis non hoc quod nerent in poenis iustae damnationis. in millo appareret misericors gratia
dedit. Iudicio enim fecit, iudicio patitur: quamvis fecerit damnatione redimentis: rursum, si omnes a tenebris transferrentur in lucem, in nullo
quod iniquum est, patiatur damnatione quod iustum eet. appareret severitas ultionis, In qua propterea multo plures quam in illa
sunt, ut sic osteadatur quid ómnibus deberetur. Quod si ómnibus red-
" L e . 5,38. deretux, iusütiam vindicantis iuste nemo reprehenderéis quia vero tam
1574 LA CIUDAD DE DIOS X X I , 13 XXI, 13 EL INFIERNO, FIN DE U CIUDAD TERRENA 1575
v e n g a d o r ; p e r o , c o m o son m u c h o s los l i b r a d o s , ya h a y m o t i v o las a castigos para que los suplicios las limpien. Ahí tienes unas Bus-
p a r a d a r infinitas g r a c i a s al d i v i n o L i b e r t a d o r p o r este d o n pendidas en el aire, expuestas al soplo veloz de los vientos, y otras
gratuito. lavando sus manchas en el fondo de los abismos, y otras purificándose
en el fuego.
C A P I T U L O X I I I Los que así p i e n s a n n o r e c o n o c e n d e s p u é s de la m u e r t e m á s
q u e p e n a s p u r g a t o r i a s . Y c o m o el a g u a , el a i r e y el fuego son
C O N T R A LA O P I N I Ó N QUE S O S T I E N E Q U E L O S M A L O S S E R Á N elementos s u p e r i o r e s a la t i e r r a , s i r v e n de m e d i o s de e x p i a c i ó n
CASTIGADOS D E S P U É S DE LA M U E R T E PARA S U P U R I F I C A C I Ó N p a r a purificar l a s a l m a s de l a s m a n c i l l a s c o n t r a í d a s al con-
tacto de la t i e r r a . E s t o lo h a l l a n en el p o e t a . E l a i r e , d o n d e
L o s p l a t ó n i c o s , es cierto, n o q u i e r e n q u e q u e d e i m p u n e dice expuestas al soplo de los vientos; el a g u a , a q u í : en el
iudicium sunt futurae, qui post mortem susdnent temporales. Nam qui- quidem quod non a risu, sed a fletu orditur hanc lucera, quid malorum
busdam, quod ¡n isto non remittitur, remitti in futuro saeculo a s , id est, ¡ngressa sit, nesciens prophetat quodammodo. Solum, guando natus est,
ne futuri saeculi aeterno supplicio puniantur, iara supra diximus. ferunt risisse Zoroastrem, nec ei boni aliquid monstrosus risus ille por-
tendit. Nam magicarum artium fuisse perhibetur inventor: quae quidem
illi nec ad praesentis vitae vanara felicitatem contra suos inimicos prodea-
CAPUT XIV se potuerunt. A Niño quippe rege Assyriorum, cum esset ipse Bactriano-
rüm, bello superatus est. Prorsus quod scriptum est, Grave iugum super
D E POENIS TEMPORALIBUS ISTIUS VITAE, QUIBUS SUBIECTA EST filios Adam, a die exitus de ventre matris eorum, usque in diem sepul-
HUMANA CONDITIO íurae in matrera omnium s% usque adeo impleri necesse est, ut ipsi par-
vüli per lavacrum regenerationis ab originalis peccati, quo solo teneban-
Rarissim! sunt autem qui nullas in hac vita, sed tantum post eam poe- tur, vinculo iam soluti, mala multa parientes, nonnulli et incursus spiri-
nas luunt. Fuisse tamen aliquos, qui usque ad decrepitam senectutem ne tuum malignorum aliquando patiantur. Quae quidem passio absit ut eis
levissimam quidem febriculam senserint, qnietamque duxerint vitam, ipsi obsit, si hanc vitam in illa aetate, etiam ipsa passione ingravescente et
et novimus et audivimus: quamquam vita ipsa mortalium tota poena sit, animatn de corpore excludente, finierint.
quia tota tentatio est, sicut sacrae Litterae personant, ubi scriptum est,
Numquid non tentatio est vita humana super terram?si Non enim parva
poena est ipsa insipientia, vel imperitia, quae usque adeo fugienda mérito CAPUT XV
iudicatur, ut per poenas doloríbus plenas pueri cogantur quaeque artificia
vel litteras discere: ipsumque discere, ad quod poenis adiguntur, tam QüOD 0MNE 0PUS GRATIAE ÜEI ERÜENTIS NOS DE PROFUNDITATE VETERI9
poenale est eis, ut nonnunquam ipsas poenas per quas compelluntur MALÍ, AD FUTURI SAECULI PERTINEAT NOVITATEM
discere, malint ferré, quam discere. Quís autem non exhorreat, et mori
eligat, si ei proponatur, aut mors perpetienda. aut rursus infantia? Quae Verumtamen in gravi iugo quod positura est super filios Adam, a die
83
exitus de ventre matris eorum, usque in diem sepulturae in matrém om-
Mt. 13,33. nium, etiam hoc malum mirabile reperitur, ut sobrii simus, atque intelli-
"4 Iob 7,i, sec. LXX. .•>.-.
•5 Eecli, 40,1.
1578 LA CIUDAD DE DIOS XXI, 15 XXI, 16 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1579
todo lo que se nos promete en el Nuevo Testamento atañe úni- en que fué creado. Ahora el hombre feliz que se negó a tener
camente a la nueva heredad del siglo futuro. Una vez aceptada paz con Dios lucha infeliz consigo mismo, y, siendo este mal
aquí esa prenda, lograremos a su tiempo el trueque de la mis- miserable, es mejor que su vida precedente. Mejor es com-
ma. Ahora caminemos en esperanza y, adelantando de día en batir los vicios que dejarse dominar sin ningún choque. Mejor
día, mortifiquemos por el espíritu las obras de la carne. Por- es, digo, la guerra con la esperanza de la vida eterna que el
que el Señor conoee quiénes son de El, y todos los que son cautiverio sin esperanza de libertad. Verdad es que ansiamos
conducidos por el Espíritu de Dios, ésos son hijos de Dios, vernos también libres de esta guerra v nos abrasamos en el
pero por gracia, no por naturaleza. P o r naturaleza sólo hay fuego del amor divino por conseguir esa paz ordenadísima que
un Hijo de Dios, que, por su bondad, se hizo por nosotros trae consigo la estabilidad y el sometimiento de lo inferior a
hijo del hombre, a fin de que nosotros, hijos del hombre por lo superior. Mas, aunque—lo que Dios no permita—no es-
naturaleza, nos tornáramos en hijos de Dios por gracia por su
CAPUT XX Sunt autem qui propter id quod scríptum est, Qui perseveraverit usque
in finem, hic salvus erit": non nisi in Ecclesia catholica perseverantibus,
DE HIS QUI NON ÓMNIBUS, SED IIS TANTUM QUI APÜD CATHOLICOS SUNT quamvis in ea male viventibus, hoc promittunt, per ignem videlicet sal-
RENATT, ETIAMSI POSTEA IN MULTA CRIMINA ERRORESQUE PRORUPFJUNT, vandis mérito fundamenti, de quo ait Apostolus, Fundamentum enim aliud
INDULGENTIAM POLLICENTUR rtpmo potest poneré, praeter id quod positum est, quod est Christus Jesús.
Si quis autem aedificat super fundamentum hoc aurum, argentum, lapides
ítem sunt qui hoc nec ómnibus habentibus Baptismatis Christi et eius pretiosos. ligna. fenum, stipulam, uniuscuiwaue opus manifestahitur. Dies
corporis sacramentum, sed solis Catholicis, quamvis male viventibus polli- enim declarabit; quoniam, in igne revelabitur, et uniuscuiusque opus
centur; quia non solo sacramento, sed re ipsa manducaverunt Corpus
" i C o r . 10,17.
" l o . S,50-js. " M t . J4.1S-
1588 t,A CIUDAD DE DIOS XXI, 22
X X I , 22 El, INFIERNO, PIN DE U CIUDAD TERRENA 1589
de uno sobrepuesta subsistiere, recibirá la paga. Si la obra de
otro se quemare, será suyo el daño. No obstante, él no dejará vivos y muertos no quiso recordar más que las limosnas hechas
de salvarse, si bien como por el fuego. Admiten que un cristia- u omitidas, tanto a los de la derecha, a quienes dará la vida
no católico, sea como sea la vida que lleva, tiene por funda- eterna, como a los de la izquierda, a quienes condenará al
mento a Cristo y que este fundamento falta a toda herejía sepa- suplicio eterno. A esto alude, según ellos, la petición diaria
rada de la unidad de su cuerpo. Y por eso estiman que. en de la oración dominical: Perdónanos nuestras deudas, así como
x
virtud de ese fundamento, el cristiano católico, aunque lleve nosotros perdonamos a nuestros deudores. Hacer limosna es
una vida rota, como quien pone sobre este fundamento made- perdonar pVs ofensas al que falta contra uno. El Señor mismo
ras, heno y hojarasca, se salvará por la prueba del fuego, es puso esto tan de relieve, que llegó a decir: Si perdonáis a los
decir, después de unas penas pasajeras, será librado del fuego Hombres sus faltas, también vuestro Padre celestial os perdo-
que atormentará a los malos en el último juicio [ 3 7 ] . nará vuestras faltas. Pero, si vosotros no perdonáis a los hom-
guale sil, ignis probabit. Si cuius opas permanserit quod superaedificavit, tioné liberetur. Ideo Iudicem ipsum vivorum atque mortuorum noluisse
mercedem accipiet: si cuius o pus autem arserit, damnum patietur; ipse existimant aliud commemorare se esse dicturum, sive dextris quibus est
autem salvas erit, sic tamen quasi per ignem**. Dicunt ergo cuiuslibet vitam daturas aetemam, sive sinistris quos aeterno supplicio damnatu-
vitae catholicum Christianum Christum habere in fundamento, quod fun- rus 5°, nisi eleemosynas sive factas, sive non factas. Ad hoc pertinere aiunt
damentum nulla haeresis habet a corporis eius unitate praecisa. Et ideo et in oratione Dominica quotidianam postulationem: 51Dimitte nobis debita
propter hoc fundamentum, etiamsi malae vitae fuerit catholicus Christia- riostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris . Quisquís enim illi
nus, velut qui superaedificaverit ligna, fenum, stipulam, putant eum sal- qui in eum peccavit, dímittit ignoscendo peccatum, procul dubio eleemo-
vum fieri per ignem, id est, post poenas ignis illius liberari, quo igne in synam facit. Quam rem Dominus sic ipse commendavit, ut diceret: Si
ultimo iudicio punientur mali. enim dimiseritis peccata hominibus, dimittet vobis et Pater vester peccata
vestra: si autem non dimiseritis hominibus, ñeque Pater vester qui in
caelis est, dimittet vobis ". Ergo et ad hoc genus eleemosynarum pertinet
CAPUT XXII quod ait apostolus Iacobus, iudicium futurum sine misericordia ei qui non
fecit misericordiam. Nec dixit Dominus, inquiunt, magna vel parva; sed,
DE HIS QUI PÜTANT EA CRIMINA, QUAE ÍNTER ELEEMOSYNARUM OPERA Dimittet vobis Pater vester peccata vestra, si et vos dimiseritis hominibus.
COMMITTUNTUR, AD DAMNATIONIS IUDICIUM NON VOCARI Ac per hoc putant etiam eis qui perdite vixerint, doñee olaudant diem
Comperi etiam quosdam putare eos tantummodo arsuros illius aeter- vitae huius extremum, per hanc oratiosem, qualiacumque et q"ualítacumque
nitate supplicü, qui pro peccatis suis faceré dignas eleemosynas negligunt, fuerint, omnia quotidie peccata dimitti, sicut ipsa quotidie ífrequentatur
iuxta illud apostoli Iacobi: Iudicium autem sine misericordia illi qui non oratio, si hoc tantummodo custodire meminerint, ut quando ab eis veniam
fecií misericordiam"". Qui ergo fecerit, inquiunt, quamvis mores in melius petunt, qui eos peccato qualicumque laeserunt, ex corde dimittant. Cum
non mutaverit, sed Ínter ipsas suas eleemosynas nefarie ac nequiter vixerit, ad haec omnia, Deo donante, respondero, liber iste claudendus est.
iudicium illi cum misericordia futurum est, ut aut nulla damnatione plecta- 50
Mt. 2S^3'Sqq,
tur, aut post aliquod tempus sive parvum, sive prolixum, ab illa damna- 51
Ibid., 6,12.
12
Ibid., 14.15.
48
i Cor. 3,11-IÍ- - - -
48
lac. 5,13. .-...- , : \; 't
1590 LA CIUDAD DE DIOS XXI, 23
XXI, 23 El, INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1591
dijo: Así irán éstos al eterno suplicio, y los justos a la vida por los ángeles para quienes está preparado el suplicio eter-
eterna? Si los dos destinos son eternos, se debe entender: o que no, a fin de que Dios mitigue su sentencia y la revoque, sa-
los dos serán duraderos, pero unibles, o que los dos serán cándolos de ese fuego? ¿O es que habrá alguno tan atrevido
perpetuos y sin fin. La correlación en el texto es perfecta: de que vaya más allá y afirme que los santos ángeles se unirán
una parte, el suplicio eterno, y de la otra, la vida eterna. De- a los hombres santos, que entonces serán semejantes a los
cir que la misma expresión significa en vida eterna que no ángeles de Dios y rogarán en unión por los ángeles y por los
tendrá fin, y en suplicio eterno que tendrá fin, es un absurdo hombres condenados, con el fin de que no padezcan por mi-
mayúsculo. En conclusión, puesto que la vida eterna de los sericordia lo que merecen padecer por justicia? Esto ningún
santos no tendrá fin, el suplicio eterno de quien lo merezca católico lo ha dicho ni lo dirá jamás. De otra suerte, no hay
tampoco lo tendrá. razón que justifique el que la Iglesia no ore al presente por
raittit, sed permanente in saeculum saeculi ", cum gloriantur, in Domino 6. Illud quoque apostolicum, Conclusit enim Deus omnes in infide.-
glorientur. Iustitia quippe Dei Christus est, qui factas' est nobis, sicut litate, ut omnium misereatur: non ideo dictum est; quod neminem sit
dicit Apostolus, sapientía a Deo, et iustitia; et sanctificatio, et redemptio: damnaturus: sed superius apparet unde sit dictum. Nam cum de Iudaeis
ut quemadmodum scriptum est, Qui gloriatur, in Domino glorietur". postea credituris Apostolus loqueretur ad Gentes, ad quas utique iam
Hanc Dei iustitiam, quam donat gratia sine meritis, nesciunt ilii qui suam credentes conscribebat epístolas: Sicut enim vos, inquit, aliquando non
iustitiam volunt constituere, et ideo iustitiae Dei, quod Christus est, non credidistis Deo, nunc autem misericordiam consecuti estis illorum incre-
sunt subiecti ". In qua iustitia est multa multitudo dulcedinis Dei, piopter dulitate; sic et hi nunc non crediderunt in vestra misericordia, ut et ipsi
quam dicitur in Psalmo, Gústate, et videte quam dulcís est Dominas ". Et misericordiam consequanturso. Deinde subiecit, unde isti sibi errando
hanc quidem in hac peregrinatióne gustantes, non ad satietatem sumentes, blandiuntur, atque ait, Conclusit enim Deus omnes in infidelitale, ut
esurimus eam potius ac sitimus, ut ea postea saturemur, cum videbimus omnium misereatur. Quos omnes, nisi de quibus loquebatur, tanquam
eum sicuti est'", et implebitur quod scriptum est, Saturabor, cum maní- dicens, et vos et illos? Deus ergo et Gentiles et Iudaeos, quos praescivit
festabitur gloria tua'". Ita perficit Christus multam multitudinem dulce- et praedestinavit conformes imaginis Filii sui *l, omnes in infidelitate
dinis suae sperantibus in eum. Forro autem si eam, quam ílli putant, conclusit: ut de amarítudine infídelitatis suae poenitendo confusi, et ad
dulcedinem suam Deus abscondit timentibus eum qua non est impíos dam- dulcedinem misericordiae Dei credendo conversi, clamarent illud in Psal-
naturus, ut hoc nescientes et damnari timentes recte vivant, ac sic pos- mo, Quam multa multitudo dulcedinis luae, Domine, quam abscondisti ti-
sint esse qui orent pro non recte viventibus; quomodo eam períicit mentibus le, perfecisti autem sperantibus, non in se, sed in te! Omnium
sperantibus in eum, quandoquidem, sicut somniant, per hanc dulcedinem itaque miseretur vasorum misericordiae. Quid est, omnium? Et eorum
non damnaturus est eos, qui non sperant in eum i1 illa igitur eius ümcedo scilicet quos ex Gentibus, et eorum quos ex Iudaeis praedestinavit, vocavit,
quaeratur quam perficit sperantibus in eum, non quam perficere putatur iustificavit, glorificavit; non omnium hominum, sed istorum omnium
contemnentibus et blasphemantibus eum. Frustra itaque homo posí hoc neminem damnaturus.
corpus inquirit, quod in hoc corpore sibi comparare neglexit. 80
R o m . 11,311.32.
81
"5 Ps. 18,10. " Ps. 33,9. Ibid., 8,29.
' i Cor. i,30 et 31. " 1 lo. 3,1.
7S
" Rom. 10,3. P». 16,1.5
1600 LA CIUDAD DE DIOS X X I , 25, 2
XXI, 25, 3 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1601
C A P I T U L O XXV que dice Nuestro Señor: Este es el pan que descendió del cielo
a fin de que quien comiere de él no muera. Yo soy el pan vivo
¿ Q U É DECIR DE LA TERCERA Y DE LA CUARTA OPINIÓN?
que descendió del cielo. Quien comiere de él vivirá eternamen-
te. Los adversarios a quienes luego responderemos refutan la
1. Respondamos ahora a aquellos que no prometen la li- opinión de los presentes. Son aquellos que prometen la libera-
beración del fuego eterno no solamente al diablo y a sus án- ción no a todos los que hayan recibido el sacramento del bau-
geles, ni a todos los hombres, sino sólo a aquellos que hayan tismo y el del cuerpo de Cristo, sino solamente a los católicos,
recibido el bautismo y participado del cuerpo y de la sangre aunque vivan mal. Porque—así discurren—han comido el cuer-
po de Cristo, no sólo en sacramento, sino también en realidad,
de Cristo, vivan como vivan en cualquier herejía o impiedad
y se han constituido en el mismo cuerpo. De este cuerpo dice
A N H I QUI INTEH HAERETICOS BAPTIZATI SUNT, ET DETERIORES POSTEA MALE descendit, ut si quis ex ipso manducaverit, non moriatur. Ego sum pañis
VIVENDO FACTI SUNT, VEL H I QUI APUD CATHOLICOS RENATI AD HAERESES vivus, qui de cáelo descendí; si quis manducaverit ex hoc pane, vivet in
AUT 8CHISMATA TRANSIERUNT, VEL H I QUI A C A T H O L I C I S APUD QUOS RENATI aeternum ", quomodo sit aceipiendum, mérito quaeritur. Et ab istis qui-
SUNT, NON RECEDENTES, CRIMINÓSE VIVERE PERSTITERUNT, POSSINT PRIVILE- dem quibus nunc respondemus, hunc intellectum auferunt illi quibus
GIO SACRAMENTORUM REMISSIONEM AETERNI SPERARE SUPPLICII deinde respondendum est: hi sunt autem qui hanc liberationem, nec óm-
1. Sed iam respondeamus etiam illis, qui non solum diabolo et angelis nibus habentibus sacramentum Baptismatis et corporis Christi, sed solis
eius, sicut nec isti, sed ne ipsis quidem ómnibus hominibus liberationem Catholicis, quamvis male viventibus, pollicentur: quia non solo, inquiunt,
ab aeterno igne promittunt; verum eis tantum qui Christi Baptismate sacramento, sed re ipsa manducaverunt corpus Christi. in ip^o scilicet
abluti et corporis eius et sanguinis participes facti sunt, quomodolibet vi- eius corpore constituti: de quo corpore ait Apostolus, Unus pañis, unum
corpus multi sumus 84. Qui ergo est in eius corporis unitate, id est, in
xerint, in quacumque haeresi vel impietate fuerint. Sed contradicit eis Christianorum compage membrorum, cuius corporis sacramentum fideles
Apostolus, dicens: Manifestó autem sunt opera carnis, quae sunt fornica- communicantes de altari sumere consueverunt, ipse veré dicendus est man-
do, immundilia, luxuria, idolorum servitus, veneficia, inimicitiae, con- ducare corpus Christi, et bibere sanguinem Chri=ti. Ac per hoc haeretici
tendones, aemulationes, animositates, dissensiones, haereses, invidiae, ebrie- et schismatici ab huius unitate corporis separati possunt idem percipere
tates, comessationes, et his simula: quae praedico vobis, sicut praedixi, sacramentum, sed non sibi titile, imo vero etiam noxium, quo iudicentur
quoniam qui talia agunt, regnum Dei non possidebuntsz. Haec profecto gravius, quam vel tardius liberentur. Non sunt quippe in eo vinculo pa-
apostólica falsa est sententia, si tales post quantalibet témpora liberati cis, quod illo exprimitur sacramento.
regnum Dei possidebunt. Sed quoniam falsa non est, profecto regnum 3. Sed rursus etiam isti qui recte intelligunt, non dieendum esse eum
Dei non possidebunt. Et si in regni Dei possessione nunquam erunt, ae- manducare corpus Christi, qui in corpore non est Christi, non recte pro-
terno supplicio lenebuntur: quoniam non est locus medius, ubi non sit in mittunt eis qui vel in haeresim, vel etiam in gentilium superstitionem, ex
supplicio, qui illo non fuerit constitutus in regno. illius corporis unitate labuntur, liberationem quandoque ab aeterni igne
2. Quamobrem quod ait Dominus Iesus, Hic est pañis qui de cáelo
Bs
l o . 6,50-52
G a l . 5,19-31. H4
r Cor. 10,17.
1602 M CIUDAD DE DIOS X X I , 25, 4 XXI, 2 5 , 4 W, INFIERNO, PIN DB U CIUDAD TERRENA 1603
ajeno a la sana doctrina pensar que muchos o casi todos los Cristo hasta el fin, porque perseverar en Cristo es perseverar
que han fundado herejías impías, saliendo de la Iglesia católica en su fe. Y esta je, según la definición del Apóstol, obra por la
V haciéndose heresiarcas, queden mejor acomodados que aque- caridad. Y la caridad, como dice en otra parte, no obra mal.
llos otros que nunca fueron católicos y cayeron en sus trampas. No debe tampoco decirse que éstos comen el cuerpo de Cris-
Si el bautismo que recibieron en la Iglesia católica y el sacra- to, ya que ni deben ser contados entre los miembros de Cristo.
mento del cuerpo de Cristo, que participaron en el verdadero Porque—y conste que omito otras razones—no pueden ser a la
cuerpo de Cristo, libran a los heresiarcas de) suplicio eterno, vez miembros de Cristo y de una meretriz.
reparen en que es peor el desertor de la fe y hecho de deser- Finalmente, al decir Cristo: El que come mi carne y bebe mi
tor, opugnador de la misma que aquel que no desertó de la sangre permanece en mí y yo en él, nos muestra qué es comer
fe, pues no la abrazó nunca. su cuerpo y beber su sangre en verdad y no sólo en sacramen-
En segundo lugar, el Apóstol ataja esta opinión cuando, to. Es, sencillamente, permanecer en Cristo para que El per-
Si p e r d o n a r e i s los p e c a d o s a los h o m b r e s , v u e s t r o P a d r e os
C A P I T U L O X X V I I
p e r d o n a r á los p e c a d o s leves q u e cometiereis a d i a r i o , s i n o : Os
perdonará vuestros pecados. P r e s u m e n q u e los p e c a d o s , sean del
CONTRA LA SEXTA OPINIÓN
n ú m e r o y de la c a l i d a d a u e sean, a u n q u e los c o m e t a n a d i a r i o
y m u e r a n sin h a b e r r e n u n c i a d o a ellos, l a l i m o s n a d e u n per-
1. N o q u e d a p o r r e s p o n d e r m á s q u e a q u i e n e s sostienen
dón no negado puede perdonarlos.
q u e s ó l o a r d e r á n en el l u e g o e t e r n o los q u e d e s c u i d e n h a c e r
l i m o s n a s p o r s u s p e c a d o s , s e g ú n a q u e l l a s p a l a b r a s del a p ó s t o l 2. E s t á b i e n q u e r e p a r e n en q u e deben h a c e r s e l i m o s n a s
S a n t i a g o : Aguarda un juicio sin misericordia al que no usó de dignas p o r los p e c a d o s . Si d i j e r a n q u e t o d o s los p e c a d o s , t a n t o
misericordia. L u e g o el q u e la p r a c t i c a — c o n c l u y e n — , a u n q u e graves c o m o leves, y t o d a s l a s c o s t u m b r e s c r i m i n o s a s serán
n o h a y a e n d e r e z a d o s u s d i s o l u t a s c o s t u m b r e s y viva n e f a r i a y r e m i t i d o s p o r t o d a s u e r t e d e l i m o s n a s , c a e r í a n e n la cuenta
renuncian a sus truhanerías, teniendo esa caridad que no obra X X I , 27, 3 El, INFIERNO, FIN DE IA CIUDAD TERRENA 1613
mal, tal liberalidad les sería inútil. fs Cristo, porque Dios atiende no a quién se da, sino con qué
El que hace por sus pecados limosnas dignas, comience pri- intención se da [44]. Quien ama a Cristo en un cristiano, le da
mero a hacerlas por sí mismo. Es indigno no hacerse a sí mismo limosna con el mismo espíritu con que se acerca a Cristo, no
la caridad que se hace al prójimo, oyendo al Señor que dice: con ese espíritu que le induce a apartarse sin castigo de Cristo.
Amarás al prójimo como a ti mismo. Y también: Apiádate de Tanto más se aleja uno de Cristo cuanto más ama lo que
tu alma agradando a Dios. Quien no hace a su alma la limosna reprueba Cristo [45]. En efecto, ¿qué le aprovecha ser bauti-
de agradar a Dios, ¿cómo puede decir que hace limosnas dig- zado, si no es justificado? ¿No es verdad acaso que quien dijo:
nas por sus pecados? A este fin está también escrito: Quien El que no renaciere del agua y del Espíritu Santo no entrará
es malo para consigo mismo, ¿para quién será bueno? Las li- en el reino de los cielos, ese mismo dijo: Si no es más colmada
mosnas, pues, ayudan a las oraciones. Mas debe pararse mientes vuestra justicia que la de los escribas y fariseos, no entraréis
mo modo, aprovecharía muy poco hacer srrandes limosnas por pecados de los que no estáis exentos ni siquiera vosotros, que
los pecados permaneciendo en las costumbres pecaminosas. estáis justificados y santificados? Los que buscan en esta ora-
4. La oración cotidiana, enseñada por el Señor—de aquí ción un pretexto para cometer todos los días crímenes, preten-
su nombre de dominical—, borra los pecados de cada día cuan- den que el Señor significó los pecados graves, porque no dijo:
do se dice a diario: Perdónanos nuestras deudas, y lo que sigue Os perdonaré los leves, sino vuestros pecados. Nosotros, al con-
no se dice solamente, sino que se pone en práctica: así como trario, considerando a quiénes se dirigía y oyendo decir vues-
nosotros perdonamos a nuestros deudores. Se recita la oración tros pecados, no debemos entender esas palabras más que de
porque se cometen pecados, no para que se cometan porque se los leves, porque sus discípulos no tenían ya otros. No obstante,
recita. El Salvador ha querido enseñarnos con esta oración aue, los mismos graves, de los que es preciso apartarse por una
por más justamente que vivamos en la noche feble de esta vida, sincera conversión, no se perdonan por la oración si no se pone
no nos faltarán pecados por los que tendremos necesidad de en práctica lo que en ella se dice: así como nosotros perdona-
bus amici facti sunt de mammona iniquitatis 12B, ut tales essent, miseri- vobis amicos de mammona iniquitatis, ut et ipsi recipiant vos in tabernácu-
cordia liberati sunt ab eo qui iustificat impium, imputans mercedem se- lo aeterna 131. Cuius est et illa simillima, Qui recipit prophetam in nomine
cundum gratiam, non secundum debitum. In eorum quippe numero est prophetae, mercedem prophetae accipiet, et qui recipit iustum in nomine,
Apostolus, qui dicit: Misericordiam consecutus sum, ut fidelis essem '30. iusti, mercedem iusti accipiet132. Nam cum Elysios campos poeta illa
5. lili autem qui recipiuntur a talibus in tabernacula aeterna, faten- describeret, ubi putant habitare animas beatorum, non solum ibi posuit
dum est qued non sint his moribus praediti, ut eis liberandis sine suffra- eos, qui propriis meritís ad illas sedes pervenire potuerunt, sed adiecit,
gio sanctorum sua possit vita sufficere, ac per hoc multo amolius in eis atque ait,
superexsultat misericordia iudicio. Nec tamen ideo putandus est quisquam Quique sui memores alios fecere merendó 133;
sceleratissimus nequáquam vita vel bona vel tolerabiliore mutatus. recipi id est, qui promeruerunt alios, eosque sui memores promerendo fecerunt.
in tabernacula aeterna, quoniam obsecutus est sanctis de mammona iniqui- Prorsus tanquam eis dicerent, quod frequentatur ore Christiano, cum se
tatis, id est, de pecunia, vel dividís, quae male fuerant acquisitae: aut cuique sanctorum humilis quisque commendat, et dicit, Memor mei esto:
etiamsi bene, non tamen veris, sed quas iniquitas putat esse dividas, quo- atque ut id esse possit, promerendo efficit.) Sed quis iste sit modus. et
niam nescit quae sint verae divitiae, quibus illi abundant, qui et alios quae sint ipsa peccata, quae ita impediunt perventionem ad regnum Dei,
recipiunt in aeterna tabernacula. Est ¡taque quídam vitae modus, nec tam ut tamen sanctorum amicorum meritis impetrent indulgentiam, difficilli-
malae, ut his qui eam vivunt, nihil prosit ad capessendum regnum caelo- mum est invenire, periculosissimum definiré. Ego certe usque ad hoc tem-
rum largitas eleemosynarum, quibus etiam iustorum sustentatur inopia, et pus cum inde satagerem, ad eorum indaginem pervenire non potui. Et
fiunt amici qui in tabernacula aeterna suscipiant; nec tam bonae, ut ad fortassis propterea latent, ne studium proficiendi ad omnia peccata ca-
tantam beatitudinem adipiscendam eis ipsa sufficiat, nisi eorum mentís venda pigrescat. Quoniam si scirentur quae vel qualia sint delicta, pro
quos amicos fecerint, misericordiam consequantur. (Mirari autem soleo quibus etiam permanentibus nec profectu vitae melioris absumptis inter-
etiam apud Virgilium istam Domíni reperiri sententiam, ubi ait: Facite cessio sit inquirenda et speranda iustorum, eis secura se obvolveret huma-
IZ
»
180
Le. t6,9. isi Uc. 16,9.
i Cor. 7,JJ. 1 " M t . 10,41.
1»» Aenetd. 1.6 v.664
1618 LA CIUDAD DE DIOS XXI, 27, 6
tal visco con la ayuda de alguna virtud. Buscaría únicamente XXI, 27,6 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1619
verse libre por los méritos de los otros, cuya amistad se ha
granjeado con la riqueza de iniquidad y dando limosnas. En la autoridad de las Sagradas Letras, que nos son comunes, sino
cambio, mientras desconocemos ese género de pecado venial, entendiéndolas torcidamente, descubren en ellas no el sentido
aunque exista, aplicamos el afán de una mejora en la vida, ins- que tienen, sino el que ellos quieren [ 4 6 ] . Y, hecho esto, pon-
tando con más vigilancia en la oración, y no desdeñamos gran- gamos fin a este libro, como hemos prometido.
jearnos la amistad de los santos con la riqueza de iniquidad.
6. Esta liberación, que se obtiene o por sus oraciones o por
la intercesión de los santos, motiva el no ser enviados al fuego rum Litterarum, quas communes habemus, auctoritatem non spernunt,
eterno, no el salir de él, después del tiempo que sea, una vez eed eas male intelligendo, non quod illae loquuntur, sed hoc potius putant
enviados a él. Los mismos que piensan que lo que está escrito futurum esse quod ipsi volunt. Hac itaque responsione reddita, librum,
sicut promisimus, terminamus.
de la tierra buena que da su fruto en abundancia, una treinta,
>™ MU i¡.&.
NOTAS AL UBRO XXI 1621
NOTAS AL LIBRO XXI y no tienen sentido ninguno, porque, en realidad, las cosas se han de
entender de muy distinta manera. Pero todo ello nos descubre un fondo
de psicólogo y observador en el gran Obispo de Hipona. Estaba a la al-
tura de su tiempo, y en la ciencia natural no estaba llamado a ser nada
extraordinario, y no lo fué.
[8] Toda la relación que da a continuación está tomada de la His-
toria natural de Plinio. Nos creemos dispensados de dar las citas, porque
las referencias a la misma son muy abundantes en la obra.
[9] Los garamantes era un pueblo del África interior.
[10] El asbesto es una substancia mineral que no se extingue con la
[1] Como se ve, sus respuestas van basadas no en rigor teológico o acción del fuego; es incombustible, como su mismo nombre griego lo
filosófico, sino en una experiencia que ahora podemos decir que no es dice. La verdad es que esta piedra, como todos los demás silicatos,
Por tanto, deben ser tolerados en la Iglesia los malos, para que no se LIBRO XXII [1]
relaje la disciplina eclesiástica. 2. a A los que van a ser bautizados ha de
enseñárseles no sólo las reglas de la fe, sino también de la vida cristia-
na. 3. a Finalmente, que los bautizados, si no cambian de costumbres, no
llegarán a la vida eterna por sola la fe. Esta es, ni más ni menos, la
síntesis de la obra y el compendio del presente capítulo.
[41] Como puede apreciarse, la objeción es llanamente la presentada
hoy y siempre por los protestantes. Un apóstol pide las obras, y al otro
parece bastarle la fe. Lo esencial, dicen los protestantes, es creer; lo
demás no es necesario. Agustín ahora va a dar una respuesta a esta solu-
ción y resolverá, como debe hacer todo buen teólogo católico. El objeto de este libro es el fin debido a la Ciudad de Dios, es
[42] El pensamiento del Santo es claro en este punto. Cristo tiene decir, la eterna felicidad de los santos. Se da solidez a la fe
sobrados títulos para nuestro amor, y por ello no debe anteponérsele nada en la resurrección de los cuerpos y se explica en qué con-
eitur, cuín aeeritudine laborare!, ac desperaretur, ad eamdem memoriam mecum soiunt. Quos iam nunc, ut ignoscant, rogo; et cogitent quam pro-
túnica eius allata est: quae antequam revocaretur, illa defuncta est Hac lixi laboris sit faceré, quod me hic non faceré susoepti operis necessitas
tamen túnica operuerunt cadáver eius parentes, et recepto spiritu salva cogit. Si enim miracula sanitatum, ut alia taceam, ea tantummodo velim
facta est. scribere, quae per huno martyrem, id est, gloriosissimum Stephanum,
17. Apnd Hipponem Bassus quidam Syrus ad memoriam eiusdem facta sunt in colonia Calamensi, et in nostra, plurimi conficiendi sunt
martyris orabat pro aegrotante et periclitante filia, eoque secum vest'em libri; nec tamen omnia colligi poterunt, sed tantum de quibus libelli dati
eius attulerat: cum ecce pueri de domo cucurrerunt, qui ei rnortuam nun- sunt, qui recitarentur in populis. Id namque fieri voluimus, cum vide-
tiarent. Sed cum, orante illo, ab amicis eius exciperentur, prohibuerunt remus antiquis similia divinarum signa virtulura eliam nosiris temporihus
eos illi dicere. ne per publicum plangeret. Oui cum domum redisset iam frequentari; et ea non deberé multorum notitiae deperire. Nondum esi
suorum eiulatibns personantem, et vestem filiae quam ferebat, super eam autem biennium, ex quo apud Hipponem Regium coepit esse ista memo-
proiecisset, reddita est vitae. ria, et multis, quod nobis certissimum est, non datis libellis, de iis quae
mirabiliter facta sunt, illi ipsi qui dati sunt ad septuagmta ferme nu-
18. Rursus ibidem apud nos lrenaei, cuiusdam collectarii filius, aeeri- merum pervenerant, quando ista conscripsi. Calamae vero, ubi et ipsa
tudine exstincttis est. Cumque corpus iaceret exanime, atque a lugentibus memoria prius esse coepit, et crebrius dantur, incomparabili multitudine
et lamentantibus exsequiae pararentur, amicorum eius quidam Ínter alio- superant.
i'ora consolantium verba suagessit, ut eiusdem martyris oleo corpus perun-
geretur. Factum est, et revixit. 21. Uzali etiam, quae colonia Uticae vicina est, multa praeclara per
19. Itemque apud nos vir tribunitius Eleusinus super memoriam Mar- eumdem Martyrem facta cognovimus: cuius ibi memoria longe prius
tyris, quae ir' suburbano eius est, aegritudine exanimatum posuit infantu- quam apud nos, ab episcopo Evodio constituía est. Sed libellorum dando-
lum fílinm: é' post orationem, quam cum multis lacrymis ibi fudit, viven- ruin ibi consuetudo non est. vel potáis non fuit: nam fortasse nunc esse
tem levavit. iam coepit. Cum enim nuper illie essemus, Petroniam, clarissimam femi-
20. Quid faciam? Urget hutus operis implendi promissio, ut non hic nam, quae ibi mirabiliter ex magno atque diuturno, in quo medicorum
possim omnia commemorare quae scio: et procul dubio plerique nostro- adiutoria cuneta defecerant, languore sanata est, hortati sumus volente
rum, cum haec legent, dolebunt me tam multa praetermisisse. quae utiqup supradicto loci episcopo, ut libelíum daret, qui recitaretur in populo; et
obedientissime paruit. In quo posuit etiam, quod hic reticere non possura,
IU56 LA CIUDAD DE DIOS xxn, 8,21
X X I I , 8,22 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1657
el fin de la o b r a . D e c í a q u e u n j u d í o la p e r s u a d i ó a q u e l l e v a r a
al d e s c u b i e r t o u n c í n g u l o d e p e l o con u n a n i l l o q u e tenía b a j o m i s m o D i o s q u e hizo los q u e l e e m o s y p o r l a s p e r s o n a s q u e
el e n g a s t e u n a p i e d r a h a l l a d a en los ríñones d e u n b u e y . L a g u i e r e y c o m o q u i e r e . P e r o estos ú l t i m o s n o s o n t a n c o n o c i d o s
s e ñ o r a c e ñ i d a con ese a p a r e n t e c í n g u l o venía a la iglesia del ni su l e c t u r a frecuente g o l p e a c o m o g u i j a l a m e m o r i a p a r a
s a n t o m á r t i r . P e r o u n d í a m a r c h ó d e C a r t a g o a v i v i r en u n a q u e se i m p r i m a n en e l l a . P o r q u e a u n d o n d e se t i e n e la diligen-
q u i n t a s i t u a d a al b o r d e del r í o B a g r a d a [ 2 9 J , y, a l l e v a n t a r s e cia, q u e h a c o m e n z a d o a t o m a r c u e r p o e n t r e n o s o t r o s , de q u e l a s
p a r a e m p r e n d e r el viaje, vio, e n t r e a d m i r a c i o n e s , el a n i l l o íi r e l a c i o n e s h e c h a s p o r l o s a g r a c i a d o s se l e a n al p u e b l o , los p r e -
sus p i e s . T e n t ó su c i n t u r a p a r a v e r si e s t a b a ceñida, y, h a l l á n - sentes las oyen u n a vez, p e r o m u c h o s están a u s e n t e s . Y l a s per-
dose b i e n c e ñ i d a , e r e y t q u e el a n i l l o se h a b í a r o t o y s a l t a d o . s o n a s q u e l a s oyen, a p e n a s l a s r e t i e n e n en la m e m o r i a u n o s d í a s
L o e x a m i n ó , lo e n c o n t r ó p e r f e c t a m e n t e e n t e r o y t o m ó este p r o - y a p e n a s h a y a l g u n a q u e c u e n t e lo o í d o a q u i e n n o asistió a l a
digio c o m o p r e n d a de su f u t u r a c u r a c i ó n . S o l t ó su c i n t u r ó n y lo lectura.
C A P I T U L O XIII
CAPITULO XIV
RESPUESTA A LA DIFICULTAD DE LOS FETOS ABORTIVOS
¿ Q U É DECIR SOBRE LA RESURRECCIÓN DE LOS I N F A N T E S ?
Voy a responder, prestando la misericordia de Dios ayuda
a mis esfuerzos, a las objeciones que he puesto en boca de mis ¿Qué diremos de los infantes sino que resucitarán, y no
adversarios. No me atrevo a afirmar, pero tampoco a negar, en la pequenez de cuerpo en que murieron? Recibirán en un
que los fetos abortivos que hayan vivido en el útero materno instante, por la omnipotencia de Dios, el crecimiento que al-
y hayan muerto allí han de resucitar. Sin embargo, no veo canzarían con el tiempo. Las palabras del Señor: No perecerá
por qué, si no se les excluye del número de los muertos, ha de ni un solo cabello de vuestra cabeza, afirman que no se perderá
derán nada ni se reducirán, porque eso iría contra la sentencia halla su complemento en la perfección de sus miembros, de
de Cristo, que dijo que no había de perecer ni un solo cabello todo el pueblo cristiano; o, si las entendemos de la resurrec-
de la cabeza. En cuanto a los otros, ¿cómo podría faltar a la ción de los muertos, hay que creer que los cuerpos no resucita-
omnipotencia del Creador, que hizo todas las cosas de la nada, rán ni sobre ni bajo la forma juvenil, sino en la edad y en la
materia para añadir, como artífice maravilloso, lo que viera robustez a que sabemos que llegó Cristo. Los más sabios de los
ser necesario? paganos han fijado la perfección de la juventud hacia los trein-
ta años. Después el hombre va en declive y avanza hacia la
CAPITULO XV vejez, edad ya grave. A este tenor, el Apóstol no dijo: A la me-
dida del cuerpo, o : A la medida de la estatura, sino: A la medi-
¿SERÁN TODOS LOS CUERPOS RESUCITADOS DE LA TALLA DEL da de la edad perfecta de Cristo.
Una cosa es cierta: que Cristo resucitó con la misma esta- CAPITULO XVI
tura que tenía al morir, y no está permitido decir que, en lle-
gando el tiempo de la resurrección universal, tomará, para
¿CÓMO DEBE ENTENDERSE LA CONFORMACIÓN DE LOS SANTOS
igualarse a los más altos, un tamaño que no tenía cuando se
CON LA IMAGEN DEL H I J O DE D I O S ?
apareció a sus discípulos en la forma en que lo habían conoci-
do. Si decimos, por el contrario, que los cuerpos mayores han Cuando habla de los predestinados a hacerse conformes a la
de reducirse a la talla del cuerpo del Señor, habrá que quitar a imagen del Hijo de Dios, puede entenderse del hombre interior.
muchos parte de su cuerpo, contra la promesa de que no pere- Por eso en otro lugar nos dice: No queráis conformaros con
cerá ni un solo cabello. Resta, pues, decir que cada cual reci- este siglo, antes bien reformaos por la renovación de vuestro
birá su talla, la que tuvo, o en la juventud, aunque haya muer- espíritu. En cuanto nos reformamos para no conformarnos con
to viejo, o la que había de tener si le arrebató una muerte pre- este siglo, en tanto nos conformamos con el Hijo de Dios.
matura. En cuanto a las palabras del Apóstol sobre la medida
Pueden entenderse también esas palabras en el sentido de
de la edad perfecta de Cristo, es preciso decir que o tienen otro
que, como él se hace conforme con nosotros por la mortalidad,
motivo, cual sería que la medida perfecta de la cabeza mística
así nosotros nos hagamos conformes a El por la inmortalidad.
Esto dice también relación con la resurrección de los muertos.
usque ad giganteas magnitudines pervenirent, ne lili qui maximi fuerunt,
minus haberent aliquid in statura, quod eis contra sententiam Christi pe- compleatur; aut, si hoc de resurrectione corporum dictum est, sic accipia-
riret, qui dixit, neo capillum capitis esse periturum; Creatori utique qui mus dictum, ut nec ultra, nec infra iuvenilem formam resurgant corpora
creavit cuneta de nihilo, quomodo deesse posset, unde adderet quod adden- mortuorum; sed in eius aetate et robore, usque ad quam Christum hic
dum esse mirus artifex nosset? pervenisse cognovimus. Circa triginta quippe annos definierunt esse etiam
saeculi huius doctissimi nomines iuventutem: quae cum fuerit spatio
C A P U T XV proprio terminata, inde iam hominem in detrimenta vergere gravioris ac
senilis aetatis. Et ideo non esse dictum, In mensuram corporis; vel, In
AN AD DOMINICI CORPORIS MODUM OMNIUM MORTUORUM RESURRECTÜRA mensuram staturae: sed, in mensuram aetatis plenitudinis Christi.
SINT CORPORA
Sed utique Christus in ea mensura corporis, in qua est mortuus, re- CAPUT XVI
surrexit, nec fas est dicere, cum resurrectionis omnium tempus venerit,
accessuram corpori eius eam magnitudinem, quam non habuit, quando QüALIS INTELLICENDA SIT SANCTORUM CONFORMATIO AD IMAGINEM FlLII ÜEI
in ea discipulis, in qua illis erat notus, apparuit, ut longíssimis fieri
possit aequalis. Si autem dixerimus ad Dominici corporis modum etiam Illud etiam quod ait, praedestinatos conformes imaginis Filii Deiss,
quorumque maiora corpora redigenda, peribit de multorum corporibus potest et secundum interiorem hominem intelligi. Unde nobis alio loco
plurimum, cum ipse nec capillum periturum esse promiserit. Restat ergo, dicit, Nolite conforman huic saeculo, sed reformamini in novitale mentís
ut suam recipiat quisque mensuram, quam vel habuit in iuventute, etiamsi vestrae". Ubi ergo reformamur, ne conformemur huic saeculo, ibi con-
senex est mortuus; vel fuerat habiturus, si est ante defunctus. Atque illud formamur Dei Filio. Potest et sic accipi, ut, quemadmodum ille nobis
quod commemoravit Apostolus de mensura aetatis plenitudinis Christi32, mortalitate, ita nos illi efficiamur immortalitate conformes: quod quidem
aut propter aliud intelligamus dictum esse, id est, ut illi capiti in populis et ad ipsam resurrectionem corporum pertinet. Si autem etiam in his
Christianis accedente omnium períectione membrorum aetatis eius mensura verbis, qua forma resurrectüra sint corpora sumus admoniti; gicut illa
"34 Rom. 8,29.
E p h . 4,13. ibid., 13,3.
1674 LA CIUDAD DE DIOS XXII, 17
XXII, 17 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1675
Mas, si en estas palabras se nos dice la forma en que han de
resucitar los cuerpos, esta conformación como la medida de sino naturaleza. Además, entonces no habrá ni comercio car-
que he hablado debe entenderse en edad, no en talla. Cada cual nal ni parto. Los miembros de la mujer serán aptos no para
resucitará como era o había de ser en su juventud. Y en cuanto el uso antiguo, sino para la nueva belleza, que no excitará la
a la forma, importará poco que sea la de un niño o la de concupiscencia del que mire, sino que glorificará la sabiduría
un viejo, pues allí ni el espíritu ni el cuerpo estarán ya sujetos y la clemencia de Dios, que hizo lo que no existía y libró de la
a flaqueza alguna. De aquí que, si alguien sostiene que cada corrupción lo que hizo. Al principio del género humano con-
uno resucitará en la misma talla corporal que tenía cuando venía que la mujer fuera formada de una costilla del varón
murió, no se debe luchar contra él en una laboriosa discusión. dormido, pues esto era un símbolo profético de Cristo y de la
Iglesia. El sueño de Adán significaba la muerte de Cristo [ 3 8 ] ,
cuyo costado fué atravesado por la lanza sobre la cruz des-
se desposarán, sino que serán como los ángeles de Dios en el ficación del cuerpo de Cristo. Hasta que arribemos todos a la
cielo. S e r á n i g u a l e s a l o s á n g e l e s , es c i e r t o ; p e r o p o r la in- unidad de una misma fe y de un mismo conocimiento del Hijo
m o r t a l i d a d y la felicidad, n o p o r la c a r n e ni p o r la r e s u r r e c - de Dios, al estado de un varón perfecto, a la medida de la edad
ción, ya q u e los á n g e l e s n o t u v i e r o n n e c e s i d a d de e l l a s , p u e s perfecta de Cristo. De manera que ya no seamos niños fluc-
n o p u d i e r o n m o r i r . El S e ñ o r n e g ó q u e h u b i e r a n u p c i a s en l a tuantes ni nos dejemos llevar aquí y allá de todos los vientos
r e s u r r e c c i ó n , n o q u e h u b i e r a m u j e r e s . Y lo negó en tal coyun- de opiniones por la malignidad de los hombres, que engañan
t u r a , q u e h u b i e r a r e s u e l t o la cuestión de u n p l u m a z o con ne- con astucia para introducir el error. Antes bien, siguiendo la
g a r la existencia del sexo f e m e n i n o , si conocía q u e n o lo h a b í a . verdad con caridad, en todo vayamos creciendo en Cristo, que
M á s a ú n , confirmó l a existencia de l o s dos sexos, al d e c i r : es nuestra cabeza y de quien todo el cuerpo, trabado y conexo
No se enmaridarán, lo c u a l a t a ñ e a l a s m u j e r e s , ni se despo- entre sí, recibe, por todos los vasos y conductos de comunica-
sarán, ffue respecta a los v a r o n e s . P o r c o n s i g u i e n t e , t a n t o l a s ción, según la medida correspondiente a cada miembro, el au-
t u a l ? C o m o a ú n n o t e n e m o s e x p e r i e n c i a d e e l l o , t e m o s e r teme-
C A P I T U L O X X I r a r i o en m i s p a l a b r a s . S i n e m b a r g o , p u e s t o q u e l a g l o r i a d e
D i o s exige q u e n o se o c u l t e el gozo d e n u e s t r a e s p e r a n z a , y
iuesto q u e el S a l m i s t a , desde l o í n t i m o d e l c o r a z ó n , a r d i e n d o e n
NOVEDAD DEL CUERPO ESPIRITUAL RESUCITADO
Í l a m a s d e a m o r , e s c r i b i ó : Señor, yo he amado el decoro de tu
T o d o c u a n t o p e r d i e r o n l o s c u e r p o s vivos o l o s c a d á v e r e s casa, r a s t r e a r é , c o n la a y u d a d e D i o s y según m i s p o s i b i l i d a d e s ,
d e s p u é s de l a m u e r t e les será r e s t i t u i d o j u n t a m e n t e c o n lo q u e l a s g r a c i a s q u e h a c e a l o s b u e n o s y a l o s m a l o s en esta mi-
d e j a r o n en el s e p u l c r o . Y r e s u c i t a r á t r o c a d o de l a vetustez d e l s é r r i m a v i d a y l a g r a n d e z a d e a q u e l l a de l a q u e n o pode-
c u e r p o a n i m a l en la n o v e d a d d e l c u e r p o e s p i r i t u a l , revestido d e m o s h a b l a r d i g n a m e n t e p o r q u e n o l a h e m o s p r o b a d o . O m i t o el
i n c o r r u p c i ó n y d e i n m o r t a l i d a d . M a s , a u n q u e , o p o r a l g ú n ac- t i e m p o en q u e D i o s creó al h o m b r e recto, p a s o p o r a l t o l a v i d a
c i d e n t e g r a v e o p o r l a c r u e l d a d d e los e n e m i g o s , u n c u e r p o h a y a feliz d e l o s dos c ó n y u g e s en l a s d e l i c i a s del p a r a í s o , p u e s q u e
calamitas ab orbitatibus atque luctu, a damnis et damnationibus, a de- metuunt agrorum fructibus? Solent tamen de frumentis tándem collectis
ceptionibus et mendaciis hominum, a suspicionibus falsis, ab ómnibus et reconditis esse securi. Sed quibusdaim, quod novimus, proventum opti-
violentis facinoribus et sceleribus alienis? quandoquidem ab eif et de- mum frumentorum fluvius improvisus, fugientibus hominibus, de horréis
praedatio, et captivitas, et vincula, et carceres, et exsilia, et cruciatus, et eiecit atque abstulit. Contra milleformes daemonum incursus, quis in-
amputado membrorum, et privatio sensuum, et oppressio corporis ad obsce- nocentia sua fidit? quandoquidem ne quis fideret, etiam párvulos bapti-
nam libidinem opprimentis explendam, et alia multa horrenda saepe con- zatos, quibus certe nihil est innocentius, aliquando sic vexant, ut in eis
tingunt. Quid ab innumeris casibus qui forinsecus corpori formidantur, máxime Deo sinente, ista monstretur huius vitae flenda calamitas, et alte-
aestibus et frigoribus, tempestatibus, imbribus, alluvionibus, coruscatione, rius desideranda felicitas. Iam vero de ipso corpore tot existunt mor-
tonitru, grandine, fulmine, motíbus biatibusque terrarum, oppressionibus borum mala, ut nec libris medicorum cuneta comprehensa sint. Tn quorum
ruinarum, ab offensione et pavore vel etiam malitia iumentorum, a tot pluribus ac pene ómnibus etiam ipsa adiumenta et medicamenta tormen-
venenis fruticum, aquarum, aurarum, bestiarum, a ferarum vel tantum- ta sunt, ut homines a poenarum exilio poenali eruantur auxilio. Nonne
modo molestis vel etiam mortiferis morsibus, a rabie quae contingit ex ad hoc perduxit sitientes homines ardor immanis, ut urinam quoque hu-
rábido cañe, ut etiam blanda et árnica suo domino bestia nonnunquam manam vel etiam suam biberent? nonne ad hoc fames, ut a carnibus ho-
vehementius et amarius quam leones draconesque metuatur, faciatque ho- minum abstinere se non possent, nec inventos homines mortuos, sed prop-
minem, quem forte attaminaverit, contagione pestífera ita rabiosum, ut a ter hoc a se occisos, nec quoslibet alíenos, verum etiam filios matres in-
parentibus, coniuge, filiis, peius omni bestia formidetur? Quae mala pa- credibili crudelitate, quam rábida esuries faciebat, absumerent? Ipse pos-
tiuntur navigantes? quae, terrena itinera gradientes? Quis ambulat ubi- tremo somnus, qui proprie quietis nomen accepit, quis verbis explicet
cumque non inopinatis subiacens casibus? De foro quídam rediens do- saepe somniorum visis quam sit inquietus; et quam magnis, licet falsa-
mum sanis pedibus suis, cecidit, pedem fregit, et ex illo vulnere finivit ruin rerum, terroribus, quas ita exhibet, et quodammodo exprimit, ut a
hanc vitam. Quid videtur sedente securius? De sella in qua sedebat ce-
veris eas discernere nequeamus, animam miseram sensusque perturbet?
cidit Heli sacerdos, et mortuus est s ". Agricolae, imo vero omnes homi-
Qua falsitate visorum etiam vigilantes in quibusdam morbis et venenis
nes quot et quantos a cáelo et térra, vel a perniciosis animalibus casus
miserabilius agitantur: quamvis multimoda varietate fallaciae homines
i Res, 4,18.
etiam sanos maligni daemones nonnunquam decipiant talibus visis, ut.
XXII, 23 EL CIELO, FIN D8 LA CIUDAD DE DIOS 1691
1690 LA CIUDAD DE DIOS xxa, 22,4
s u a d i r la f a l s e d a d , a u n q u e n o p u e d a n r e d u c i r l o s p o r ese m e d i o
a su p a r t i d o . C A P I T U L O X X I I I
4 . S ó l o la g r a c i a del S a l v a d o r , C r i s t o n u e s t r o S e ñ o r , l i b r a
del infierno de esta v i d a m i s e r a b l e . Su m i s m o n o m b r e J e s ú s LAS MISERIAS PROPIAS DE LOS JUSTOS
significa eso, S a l v a d o r . D e b e m o s p e d i r l e , s o b r e t o d o , q u e des-
p u é s de la v i d a a c t u a l n o s l i b r e de la o t r a m á s m i s e r a b l e y eter- A m é n de estos m a l e s de la v i d a p r e s e n t e c o m u n e s a b u e n o s
na, q u e n o es v i d a , s i n o m u e r t e . A q u í a b a j o , a u n q u e h a l l e m o s y a m a l o s , los j u s t o s t i e n e n o t r o s p r o p i o s y p e c u l i a r e s , q u e
g r a n d e s s o l a c e s a n u e s t r o s m a l e s en l a s cosas s a n t a s y en l a son la g u e r r a c o n t i n u a c o n t r a l a s p a s i o n e s y u n a v i d a e n t r e ries-
i n t e r c e s i ó n d e l o s s a n t o s , s i n e m b a r g o , l o s q u e p i d e n e s a s gra- gos y p e l i g r o s . L a s r e b e l i o n e s d e l a c a r n e c o n t r a e l e s p í r i t u y
cias n o s i e m p r e l a s o b t i e n e n . L a P r o v i d e n c i a lo q u i e r e así a fin del e s p í r i t u c o n t r a la c a r n e s o n m á s o m e n o s fuertes, p e r o n o
de q u e u n m o t i v o t e m p o r a l n o lleve a s e g u i r u n a r e l i g i ó n q u e cesan n u n c a . Y, n o p u d i e n d o h a c e r n u n c a lo q u e q u e r e m o s y d a r
pientiam virtutibusque sit praedita, quibus prudenter, fortiter, temperan- dinem varietatemque signorum, ubi praecipuum locum verba et litterae
tes et iuste, adversus errores et caetera ingenerata vitia dimicet, eaque tenent; ad delectan dos ánimos, quos elocutíp'nis ornatus, quam diverso-
nullius reí desiderio nisi boni illius summi atque immutabilis vincat. Quod rum carminum copiam; ad mulcendas aures, quot organa música, quos
etsi non faciat, ipsa talium bonorum capacitas in natura rationali divinitus cantilenae modos excogitaverit: quantam peritiam dimensionum atque nu-
instituta quantum sit boni, quam mirabile opus Omnipotentis, quis com- merorum, meatusque et ordines siderum quanta sagacitate comprehende-
peten ter effatur, aut cogitat? Praeter enim artes bene vivendi et ad im- rit: quam multa rerum mundanarum cognitione se impleverit, quis possit
mortalem perveniendi felicitatem, quae virtutes vooantur, et sola Dei gra- eloqui, máxime si velimus non acervatim cuneta congerere, sed in singulis
tia, quae in Christo est, filiis promissionis regnique donantur, nonne hu- immorari? In ipsis postremo erroribus et falsitatibus defendendis, quam
mano ingenio tot tantaeque artes sunt inventae et exercitae, partim ne- magna claruerint ingenia philosophorum atque haereticoruin, quis aesti-
cessariae, partim voluptariae, ut tam excellens vis mentís atque rationis mare sufficiat? Loquimur enim nunc de natura mentís humanae, qua
in his etiam rebus quas superfluas, imo et periculosas perniciosasque appe- ista vita mortalis ornatur, non de fide atque itinere veritatis, qua illa
tit, quantum bonum habeat in natura, unde ista potuit vel invenire, vel immortalis acquiritur. Huius tantae naturae conditor cuín sit utique Deus
discere, vel exercere, testetur? Vestimentorum et aedificiorum ad opera verus et summus, ipso cuneta quae fecit administrante et summara potes-
quam mirabilia, quam stupenda, industria humana pervenerit: quo in tatem summamque habente iustitiam, nunquam proferto in has miserias
agricultura, quo in navigatione profecerit; quae in fabricatione quorum- decidisset, atque ex his, praeter eos solos qui liberabuntur, in aeternas
que vasorum, vel etiam statuarum et picturarum varietate excogitaverit et esset itura, nisi nimis grande pe'ccatum in homine primo, de quo caeteri
impleverit; quae in theatris mirabilia spectantibus, audientibus incredibi- exorti sunt, praecessisset.
lia facienda et exhibenda molita sit; in capiendis, occidendis, domandis 4. Iam vero in ipso corpore, quamvis nobis sit cum belluis mortali-
irrationalibus animantibus quae et quanta repererit: adversus ipsos nomi- tate commune, multisque earum reperiatur infirmius, quanta Dei bonitas,
nes tot genera venenorum, tot armorum, tot machinamentorum, et pro sa- quanta providentia tanti Creatoris apparet? Nonne ita sunt in eo loca
lute mortali hienda atque reparanda quot medicamenta atque adiumenta sensuum et caetera membra disposita, speciesque ipsa ac figura et statura
comprehenderit: pro voluptate faucium quot condimenta et gulae irrita- totius corporis ita modifícala, ut ad minísterium animae rationalis se in-
menta repererit: ad indicandas et suadendas cogitationes, quam multitu-
S. Ag. ib 54
I60S LA CIUDAD DE DIOS x x n , 24,4
X X I I , 24, 5 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS Jggg
no lia sido inclinado hacia la tierra como los animales irracio-
nales, sino que la forma de su cuerpo, firme y erguida, le ad- belleza, se descubriría algo tan bello, que la razón que usa
vierte que guste las cosas de arriba. Además, es¿ maravillosa de los ojos lo preferiría a esa belleza aparente que agrada i»
agilidad dada a la lengua y a las manos para hablar, y para la vista.
escribir, y para ejecutar tantas obras de arte, ¿ n o muestran Hay algunas partes en el cuerpo que solamente son para
acaso lo bastante a qué alma debe servir tal cuerpo? Aunque ornato y no tienen utilidad, como son las mamilas en el hom-
el hombre no tuviera necesidad de obrar, la armonía de sus bre y la barba. Y que no son para defensa, sino para ornato en
partes es tan perfecta y sus proporciones tan hermosas, que es el hombre, lo indican esos rostros lampiños de l a s mujeres, a
difícil definir si, al crearlo, Dios tuvo más en cuenta la utilidad los que en realidad, por ser más débiles, les sería más necesaria
que la belleza. Verdad es que en el cuerpo no hallamos nada la defensa. Si, pues, no hay miembro alguno de los que vemos
útil que no sea a la vez bello. Esto nos resultaría más claro si (y nadie duda de ello) que, siendo útil, no sea a la vez decoroso,
1700 LA CIUDAD DE DIOS X X I I , 24, 5 XXH, 25 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1701
hormigas y de las abejas que el inmenso cuerpo de las balle- cosa? ¿Qué seremos cuando se cumpla esta promesa? ¿Cómo
n a s ) ; del enorme espectáculo del mar cuando se viste su traje seremos? ¿Qué bienes recibiremos en aquel reino, habiendo
de mil colores, a veces verde con varios matices, a veces púrpu- recibido ya por prenda la muerte de Cristo? ¿Cómo estará el
ra, a veces azul. ¡Con qué placer se le contempla también espíritu del hombre sin vicios a los que esté sometido y a los
cuando se enfurece, y luego nace la calma, porque recrea al que se rinda, ni pasiones que combatir ni siquiera loablemente,
espectador con tal que no abata y combata al navegante! [ 4 8 ] . en un estado de paz perfecta? ¡Cuánta, cuan hermosa y cuan
¿Qué diré de la diversidad de manjares contra el hambre y de cierta será la ciencia de todas las cosas sin error y sin trabajo
los diferentes condimentos que nos ofrece la liberalidad de la allí donde la sabiduría sea bebida en su fuente con suma feli-
naturaleza contra el fastidio sin recurrir al arte culinario? cidad y sin dificultad! ¿Cómo será el cuerpo cuando, plena-
¡Cuántos remedios para conservar y recobrar la salud! ¡Cuan mente sometido al espíritu y suficientemente vivificado Dor él,
agradable la alternación del día y de la noche! ¡Cuan suave el no tenga necesidad de alimentos? No será ya animal, sino
Nosotros veremos como ven ellos, pero aún no vemos así. De XXII, 29, 2 F.t, CIELO, FIN DE I.A CIUDAD DE DIOS 1711
aquí las palabras del Apóstol ya citadas: Al presente no vemos
sino en espejo y en enigma, pero entonces veremos cara a cara. mostrar con una especie de comparación cuánto se diferencia
Esa visión se nos reserva como premio de nuestra fe, y San esta vida de la futura, por más que sea el avance en la virtud,
Juan habla así de ella: Cuando se manifestare, seremos seme- añade: Cuando era niño, jugaba como niño, hablaba como
jantes a él, pues le veremos como él es. Por rostro de Dios debe niño, pensaba como niño. Pero, cuando fui ya hombre hecho,
entenderse su manifestación, no esa parte del cuerpo a la que di de mano a las cosas de niño. Al presente vemos sólo en es-
nosotros damos tal nombre [ 5 3 ] . pejo y en enigma, pero entonces veremos cara a cara. Ahora co-
nozco en parte, mas entonces conoceré como soy yo conocido.
2. Por eso, cuando se me pregunta qué liarán los santos Si en esta vida, donde el conocimiento de los más sobresalien-
en el cuerpo espiritual, no digo lo que veo, sino lo que creo, tes profetas no merece ser comparado a la vida futura más que.
según aquello del salmo: Creí, y eso me ha hecho hablar. Digo, como un niño es comparable a un joven, Eliseo vio a su siervo,
pues, que verán a Dios en este mismo cuerpo; pero saber si lo donde no estaba, tomando los dones, ¿diremos que, cuando vea-
sin interrupción. En efecto, si el hombre interior no tuviera su que las cosas corporales pueden ser vistas por el espíritu sin
faz, no dijera el mismo Apóstol: Así es que todos nosotros, necesidad del cuerpo? Cuando el siervo recibió los dones, rea-
contemplando a cara descubierta, como en un espejo, al Señor, lizó un hecho corporal, y el profeta lo vio no por el cuerpo,
somos transformados en la misma imagen de claridad en cla- sino por el espíritu. Ahora bien, constando que el cuerpo es
ridad como por el espíritu del Señor. No entendemos de otra visto por el espíritu, ¿por qué no puede ser que la potencia
suerte las palabras del salmo: Acercaos a El y seréis ilumina- del cuerpo espiritual sea tal que se vea el espíritu por el cuer-
dos, y el rubor no cubrirá vuestro rostro. Por la fe nos acerca- p o ? Dios es espíritu. Cada cual conoce por el sentido interior,
mos a Dios, y la fe pertenece al corazón, no al cuerpo. Como y no por los ojos del cuerpo, la vida que le anima y le vegeta.
ignoramos a qué grado de perfección llegará el cuerpo espiri- En cambio, la vida del prójimo, siendo invisible, la ve por el
tual (hablamos de una cosa que no hemos experimentado), cuerpo. ¿Cómo discernimos los cuerpos vivientes de los no
cuando la Escritura en su autoridad clara no venga en nuestro vivientes, sino porque vemos a la vez los cuerpos y las vidas,
que no podemos verlas sino por el cuerpo? Mas la vida sin
su Dios y ellos serán mi pueblo, sino: Yo seré el objeto que X X H , 30, 4 IX CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1710
colmará sus ansias, yo seré cuanto los hombres pueden hones- a aquél y consistirá en no poder pecar. Y éste será también
tamente desear: vida, salud, comida, riqueza, gloria, honor, paz don de Dios, no posibilidad de su naturaleza. Porque una cosa
y todos los bienes? Este es el sentido recto de aquello del Após- es ser Dios, y otra, ser particionero de Dios. Dios, por natura-
tol : A fin de que Dios sea todo en todas las cosas. El será el leza, no puede pecar; en cambio, el que participa de Dios
fin de nuestros deseos, y será visto sin fin, amado sin hastío sólo recibe de El la gracia de no poder pecar. Guardar esta
y alabado sin cansancio. Este don, este afecto, esta ocupación, gradación es propio del don divino: dar primero un libre al-
será común a todos, como la vida eterna [55 j . bedrío por el que el hombre pudiera no pecar y, al fin, otro
2. P o r lo demás, ¿quién se siente con fuerzas para ima- por el que no pudiera pecar. El primero permitía la adquisi-
ginarse, cuánto menos para expresar, los grados que habrá Ac ción de méritos, y el último, la recepción de premios. Mas,
gloria y de honor en proporción con los méritos? Que habrá porque esta naturaleza pecó cuando podía pecar, es librada
grados, no puede ponerse en duda. Y uno de los grandes bie- por una gracia más liberal para arribar a la libertad en que
a r t e ; p e r o m u c h a s , l a s q u e n o h a sufrido, las desconoce expe- X X I I , 30, 5 El, CIELO, FIN* DE LA CIUDAD DE DIOS 1721
r i m e n t a l m e n t e . Así, los m a l e s se p u e d e n c o n o c e r de d o s m a n e -
r a s : p o r ciencia i n t e l e c t u a l o p o r e x p e r i e n c i a c o r p o r a l . D e q u e El es D i o s , c u a l i d a d q u e q u i s i m o s u s u r p a r c u a n d o lo a b a n -
u n a m a n e r a conoce los vicios la s a b i d u r í a del h o m b r e de b i e n , d o n a m o s s i g u i e n d o el s e ñ u e l o de estas p a l a b r a s : Seréis como
y de o t r a , la v i d a rota del l i b e r t i n o . Y p u e d e n o l v i d a r s e tam- dioses. Y n o s a p a r t a m o s del D i o s v e r d a d e r o , q u e n o s h a r í a
b i é n de d o s m a n e r a s . D e u n a m a n e r a los o l v i d a el s a b i o y el dioses p o r p a r t i c i p a c i ó n de E l , n o p o r d e s e r c i ó n . ¿ Q u é h e m o s
h e c h o sin El sino d e s h a c e r n o s en su I r a ? R e p a r a d o s p o r E l y
e s t u d i o s o , y de o t r a , el q u e los h a s u f r i d o : a q u é l los olvida
consumados por una gracia más abundante, descansaremos
d e s c u i d a n d o el e s t u d i o , y éste, d e s p o j a d o de su m i s e r i a . S e g ú n
e t e r n a m e n t e v i e n d o q u e E l es D i o s , y s e r e m o s l l e n o s d e E l
este ú l t i m o o l v i d o , los s a n t o s n o se a c o r d a r á n de los niales
c u a n d o E l s e r á t o d o en t o d o s . N u e s t r a s m i s m a s o b r a s b u e n a s ,
p a s a d o s . E s t a r á n e x e n t o s de t o d o s los m a l e s , sin q u e les reste
c u a n d o l a s c o n s i d e r a m o s m á s de E l q u e n u e s t r a s , e n t o n c e s se
el m e n o r s e n t i d o , y, n o o b s t a n t e , la ciencia q u e e n t o n c e s po-
n o s i m p u t a n p a r a el l o g r o de este s á b a d o . E n c a m b i o , si n o s
s e e r á n en m a y o r g r a d o n o sólo n o les o c u l t a r á sus m a l e s pa-
para todos los capítulos tocantes a la resurrección. Así lo explica, p»« que está muy conforme con ella el ayudar, permitir y rechazar muchas
fin, en el capítulo 27. acciones de los hombres. El providencialismo es característica básica del
[35] En el Enchiridion 84-89ss.,23 se presenta una serie de puntos « Santo, de tal forma que se le ha llegado a considerar como el fundador
resolver sobre la resurrección. La solución que allí da está complétame!* de la escuela providencialista.
te de acuerdo con las alegadas aquí. Cf. también De Gen. ad lili [46] Este es el proceso psicológico de la espiritualidad cristiana para
III 14,23. San Agustín. El alma racional, la mente, tiene ciertos principios preonto-
[36] Así lo explica su teoría de las razones seminales, que implican lógioos, inconscientes, que no están sujetos a la moral, porque son ante-
un evolucionismo mitigado, muy conforme con las Jeyes generales de 1" riores a ella y ella los supone. Cuando la razón cae en la cuenta de esos
historia humana. principios, entonces comienza su obra moral y ascética, porque la ascé-
[37] Según San Jerónimo en su Epístola ad Pammachium, este error tica agustiniana, como ha dicho el P. Lope, es una teología ascética.
procede de Orígenes. Guido el Carmelita atribuye este error también u [47] Tenía que llegar a esta conclusión por temperamento. Ya lo
¡os ármenos, como suscitadores del mismo y queriendo hacer revivir el hemos dicho: era un artista, y basta, pues veía la mano de Dios y la
belleza en todo. Hojéese, si no, el libro De ordine, una de sus primeras
156.1 Cl. Ench. 104-108 n.28, donde se tratan ampliamente todos los
problemas referentes a la voluntad en orden a la posibilidad de pecar.
[57] Estas felices expresiones, que cierran con broche de oro una de
las obras más grandiosas que han visto los siglos, nos dicen algo de ¡o mu-
cho que podría decirse de la vida eterna, de la eterna felicidad. Agustín se
presenta el tema desde el punte de vista meramente humano, por parte
del hombre, y por eso le anima con la esperanza del gozo, del amor, de la
alabanza y del descanso eterno en ese amor, en esa alabanza y en ese
gozo. Por algo escribió en la Enarración al salmo 103 (3,17) que «la
vida de la vida mortal es la esperanza de la vida inmortal». Los ciuda-
danos de la Ciudad de Dios deben aspirar a esa meta, y el que no llegue
no ha sabido vivir la jornada en su peregrinaje. Estas expresiones: vaca-
ervinsaid.wordpress.com
fb@adhesmexico