Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Las salamandras de la Sierra de Zongolica
En Español y Náhuatl
Serie Biodiversidad
INSTITUTO TECNOLÓGICO
SUPERIOR DE ZONGOLICA
TLACONETES
Los hijos de la tierra
TLACONETES
Los hijos de la tierra
2
TLACONETES
Los hijos de la tierra
3
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Título:
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Autores:
Erasmo Cázares Hernández
Evelsaim Cristian Méndez Quiahua
Eliazar Molohua Tzitzihua
Víctor Vásquez Cruz
Traductores:
Eleazar Quiahua Colotl
Irving Temoxtle Márquez
Rodrigo Apale Pacheco
Edición 2021
ISBN: 978-607-96939-7-8
D.R. © 2021 Instituto Tecnológico Superior de Zongolica
www.itszongolica.edu.mx.
Km 4 Carretera a la Compañía S/N Tepetitlanapa, Zongolica, Ver.
C.P. 95005, Zongolica, Veracruz.
Impreso en México / Printed in Mexico
4
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Diseño:
Erasmo Cázares Hernández
Ilustración:
Erasmo Cázares Hernández
5
TLACONETES
Los hijos de la tierra
PRÓLOGO
No cabe duda que una de las particularidades de México, es estar ubicado entre los paí-
ses conocidos como “megadiversos”. Nuestro país ocupa el primer lugar en diversidad
de reptiles y cuarto en anfibios a nivel mundial. Esta gran diversidad de anfibios y rep-
tiles se localiza en el sureste del país. Es dentro de esta región, que el estado de Vera-
cruz ocupa el tercer lugar en poseer una gran riqueza de especies herpetofaunísticas,
antecediendo Oaxaca y Chiapas en primer y segundo lugar respectivamente.
6
TLACONETES
Los hijos de la tierra
En esta obra se hace una descripción detallada de los diversos ecosistemas en donde
las distintas especies habitan. Aborda aspectos desde la historia natural y taxonomía de
las especies, hasta los conocimientos y saberes tradicionales de la Sierra de Zongolica,
lo que permitirá al lector sin duda alguna, enriquecerse de un conocimiento biológico y
cultural sobre ellas.
En este excelente libro divulgativo, el lenguaje utilizado por los autores ha sido pensa-
do para el público en general. Además, cada una de las fichas de las especies ha sido
enriquecida con fotografías e ilustraciones perfectamente elaboradas. Haciendo sin du-
da de este libro, una de las guías mas ilustrativas. Su lectura es muy amena y sobre to-
do, facilita la transmisión del conocimiento en cualquier edad.
Felicito a los autores por su fabuloso libro, Tlaconetes “los hijos de la tierra”, en
donde se aprecia el enorme trabajo, esfuerzo y dedicación que le han invertido, la cual
será sin duda alguna, una herramienta importante para la difusión sobre el conocimien-
to de los tlaconetes de la Sierra Zongolica y sobre todo, para la conservación de estos
bellos organismos.
Recomiendo ampliamente su lectura, ya que estoy seguro de que el lector quedará fas-
cinado por la información contenida en este libro, esperando también que llegue a ma-
nos de las personas de las diferentes comunidades que conforman esta increíble región.
7
TLACONETES
Los hijos de la tierra
CONTENIDO
GENERALIDADES DE ESTE LIBRO DIVULGATIVO ……………………………………….. 9
INTRODUCCIÓN ………………………………………………………………………………… 10
Mitos y realidades de los tlaconetes ………………………………………………………………. 11
¿QUÉ ES UN TLACONETE? ……………………………………………………………………. 15
LA REALIDAD …………………………………………………………………………………... 19
ECOSISTEMAS QUE HABITAN LOS TLACONETES DE LA SIERRA DE ZONGOLICA … 20
LOS TLACONETES DE LA SIERRA DE ZONGOLICA ……………………………………… 24
Aquiloeurycea cafetalera ………………………………………………………………………… 27
Bolitoglossa platydactyla ………………………………………………………………………… 29
Bolitoglossa rufescens …………………………………………………………………………… 31
Isthmura gigantea ……………………………………………………………………………….. 33
Parvimolge townsendi …………………………………………………………………………… 35
Pseudoeurycea firscheini ………………………………………………………………………… 37
Pseudoeurycea granitum…………………………………………………………………………. 39
Pseudoeurycea leprosa …………………………………………………………………………. 41
Pseudoeurycea lineola ………………………………………………………………………….. 43
Pseudoeurycea nigromaculata ………………………………………………………………….. 45
Pseudoeurycea sp. ………………………………………………………………………………. 47
Pseudoeurycea werleri ….……………………………………………………………………… 49
Thorius pennatulus ……………………………………………………………………………… 51
Thorius troglodytes ……………………………………………………………………………… 53
Chiropterotriton ceronorum ……………………………………………………………………. 55
Chiropterotriton sp. …………………………………………………………………………….. 57
Consideraciones sobre los tlaconetes …………………………………………………………… 59
GLOSARIO ………………………………………………………………………………………. 60
LITERATURA CITADA Y CONSULTADA …………………………………………………. 63
TLALKONETL (sección en Náhuatl) ………………………………………………………….. 66
8
TLACONETES
Los hijos de la tierra
9
TLACONETES
Los hijos de la tierra
INTRODUCCIÓN
10
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Es común escuchar las historias de las habita en las regiones donde existen es-
abuelas que versan sobre los riesgos que tos animales y por consiguiente donde
representa para las mujeres ir a bañarse a prevalecen las percepciones erróneas so-
un río y después sentarse en el pasto. Lo bre ellos.
curioso de estas historias es que coinci-
den en una amplia distribución en el país Mitos y realidades de los tlaconetes
y particularmente en el estado de Vera- En la Sierra de Zongolica, región de Ori-
cruz, por lo que la Sierra de Zongolica zaba, Córdoba, zonas aledañas y otras par-
no escapa a tales percepciones y creen- tes del estado de Veracruz existen diferen-
cias. tes creencias, historias y percepciones re-
lacionadas con los tlaconetes.
11
TLACONETES
Los hijos de la tierra
12
TLACONETES
Los hijos de la tierra
13
TLACONETES
Los hijos de la tierra
intención de proteger la “virtud” de las mu- donde se relataba que en Coscomatepec, de-
jeres en aquellos tiempos, dados los riesgos bido a la temporada de lluvias los tlaconetes
que podría representar para ellas ir a hicieron su aparición en la región, causando
“bañarse al campo”, los cuales podrían estar miedo y asombro en la comunidad. En la
no solamente relacionados con los “animales nota se hace una descripción de cómo reac-
silvestres”. Lo grave de ésto, es que aunque cionó la gente con horror y cómo se organi-
en antaño éstas hayan sido probablemente zaron los vecinos para asegurar la muerte de
historias con moraleja, en la actualidad se cada uno de los animalitos encontrados en
toman o interpretan como una realidad literal los jardines y banquetas, valiéndose de esco-
y la creencia sobre la peligrosidad sobrenatu- bas, fuego y sal.
ral de los tlaconetes sigue fuertemente arrai-
gada. Lo grave de la nota, a parte de la matanza de
tlaconetes, es que el autor solo describe el
Gustavo Casas Andreu, científico y herpetó- acontecimiento como tal, no hace ninguna
logo mexicano reconocido, dijo en uno de aclaración sobre la realidad de estos anima-
sus artículos textualmente: muchos de los les y mucho menos una recomendación. De
mitos o creencias existentes respecto a los hecho, se da por sentado en la nota que la
anfibios y reptiles en nuestro país resultan comunidad fue víctima de un evento terrible
tan fascinantes y algunas veces parecen tan de la naturaleza, cuando la verdad es que
reales, que sería fácil aceptarlos como ver- ninguna persona estuvo en peligro, solamen-
dad a primera instancia; sin embargo, el te los tlaconetes.
conocimiento científico que se tiene sobre
estos animales impide la validación de esas Esto destaca también la falta de conocimien-
creencias y permite valorar más su impor- to por parte de algunos medios, así como la
tancia y función en los ecosistemas. falta de interés por investigar lo que es falso
y lo que es verdadero, inclinándose en todo
En efecto, como bien lo menciona el científi- caso por lo que resulta sensacionalista o que
co mexicano, el problema con los mitos y venda más por razones de morbo.
creencias es que se toman o consideran co-
mo una realidad, y esto se debe tanto a la
falta de conocimiento, como a la falta de
transmisión o divulgación del mismo sobre
estos animales.
14
TLACONETES
Los hijos de la tierra
¿Qué es un tlaconete?
En el centro y sureste de México, las salamandras
son los llamados tlaconetes, el término tlaconete pro-
viene del náhuatl (tlal= tierra; konetl = hijo), que sig-
nifica “hijo de la tierra”, y está comprobado que no
son venenosos.
Pertenecen a la clase AMPHIBIA, es decir, son anfibios, y a su vez forman parte de un gru-
po importante de fauna denominado HERPETOFAUNA, el cual está conformado por los
anfibios y los reptiles.
El término anfibio significa “dos vidas” o “ambas vidas” y esto se debe a que en su mayoría
los anfibios presentan dos etapas en su vida, una acuática al nacer donde pasan por un estado
larvario (renacuajos y ajolotes) y una terrestre al pasar por metamorfosis a estado adulto,
aunque existen casos específicos en los que todo el ciclo de vida es acuático o terrestre y no
pasan por estado larvario.
Su piel es húmeda y glandular, sin escamas o pelos a diferencia de los reptiles, las aves y los
mamíferos. Son de sangre fría, por lo que regulan su temperatura corporal con el ambiente. A
través de su piel lisa realizan intercambio de gases, es decir, también respiran por la piel, por
lo que ésta debe permanecer humectada y requieren de condiciones de humedad ambiental
adecuadas para poder vivir.
Los reptiles por su parte, están más adaptados para la vida terrestre, su piel tiene escamas o
escudos, también son de sangre fría y dependen menos de ambientes húmedos o acuáticos a
diferencia de los anfibios. Entre ellos se incluyen las lagartijas, serpientes, tortugas y cocodri-
los.
15
TLACONETES
Los hijos de la tierra
16
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Los anfibios dadas sus características, son las especies de tlaconetes en todos los hábi-
organismos frágiles, debido a que tienen una tats donde se encuentran presentes.
piel que requiere de humedad, y que es alta-
mente permeable y sensible a contaminantes. Todo esto significa que un tlaconete no so-
brevive bajo condiciones de poca o nula hu-
Sus ciclos de vida al involucrar etapas larva- medad o donde el hábitat se esté perdiendo
rias acuáticas y adultas terrestres, hacen que por factores tales como la tala de árboles,
sus requerimientos de hábitat o microhábitat incendios o cambios de uso de suelo, lo cual
sean muy particulares, por lo que resultan ser trae consigo también la falta de disponibili-
buenos indicadores de salud de ecosistemas. dad de alimento.
Es decir, debido a su sensibilidad y fragili-
dad requieren de un alto grado de conserva-
ción y salud de los ambientes en los que ha-
bitan para sobrevivir.
17
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Los tlaconetes habitan en sitios húmedos No se trata de criticar a las personas que
entre rocas, cavidades, musgos, troncos, cor- creen en los mitos relativos a los tlaconetes.
tezas de árboles y hojas de plantas herbáceas De hecho, debemos entender que al creer en
o arbustivas. Se distribuyen desde zonas tales mitos y transmitirlos, no están mintien-
templadas y frías hasta zonas tropicales. Su do propiamente, sino que se trata de una fal-
actividad es principalmente nocturna y se ta de conocimiento real, así como de arraigos
alimentan de pequeños invertebrados tales adquiridos tradicionalmente de generación
como cochinillas de humedad, lombrices de en generación.
tierra, grillos y otros insectos pequeños.
18
TLACONETES
Los hijos de la tierra
No son difíciles de matar, al contrario, ya Y finalmente el hecho de que los maten por
mencionamos que son muy frágiles. Esto el aspecto “asqueroso” que tienen, no es
sólo es una percepción errónea. General- más que una percepción muy particular de
mente cuando la gente los aplasta o mata, la gente, transmitida o adquirida tradicio-
la cola puede desprenderse y por espasmo nalmente, ya que habría que definir que es
muscular continúa moviéndose por unos “asqueroso” en este caso, y el enfoque de
segundos o minutos. Y por supuesto, si tal término puede variar de persona a per-
cometes la crueldad de partirlos por la mi- sona.
tad, no se volverán a unir sus partes, sim-
plemente morirán (no lo hagas, no los ma-
tes).
19
TLACONETES
Los hijos de la tierra
20
TLACONETES
Los hijos de la tierra
21
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Los Bosques de Encinos son llamados así, porque son comunidades vegetales en don-
de predominan las especies del genero Quercus. Se les encuentra formando comuni-
dades puras o mezcladas con diversas especies de pinos y otros latifoliados.
22
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Los tlaconetes habitan en sitios húmedos, entre rocas, hojarasca, cavidades, musgos,
troncos caídos, cortezas de árboles y hojas de plantas herbáceas o arbustivas, entre
plantas epífitas como bromelias (tenchos) y orquídeas.
23
TLACONETES
Los hijos de la tierra
LOS TLACONETES
DE
LA SIERRA DE ZONGOLICA
24
TLACONETES
Los hijos de la tierra
25
TLACONETES
Los hijos de la tierra
26
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Aquiloeurycea cafetalera
27
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Nombre Científico:
Aquiloeurycea cafetalera
28
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlaconete común
Erasmo Cázares © 2018
Bolitoglossa platydactyla
29
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlaconete común
Nombre Científico:
Bolitoglossa platydactyla
30
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlaconete pequeño
Erasmo Cázares © 2018
Bolitoglossa rufescens
31
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlaconete pequeño
Nombre Científico:
Bolitoglossa rufescens
32
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Isthmura gigantea
33
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlaconete pinto
gigante
Nombre Científico:
Isthmura gigantea
34
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlaconete enano
Erasmo Cázares © 2018
Parvimolge townsendi
35
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlaconete enano
Nombre Científico:
Parvimolge townsendi
36
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlaconete manchado
Víctor Vázquez Cruz © 2019
Pseudoeurycea firscheini
Víctor Vázquez Cruz © 2019
37
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlaconete manchado
Nombre Científico:
Pseudoeurycea firscheini
Víctor Vázquez Cruz © 2019
Microhábitat: Habita entre troncos caídos, bajo rocas, musgos, bajo corteza de
troncos (Kelly-Hernández et al., 2019).
38
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Pseudoeurycea granitum
Víctor Vázquez Cruz © 2019
39
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Nombre Científico:
Pseudoeurycea granitum
Microhábitat: Habita entre troncos caídos, bromelias, bajo rocas, troncos, musgos,
y bajo cortezas de troncos.
40
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlaconete manchado
Erasmo Cázares © 2018
Pseudoeurycea leprosa
Erasmo Cázares © 2018
41
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlaconete manchado
Nombre Científico:
Pseudoeurycea leprosa
42
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlaconete alargado
Pseudoeurycea lineola
43
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlaconete alargado
Nombre Científico:
Pseudoeurycea lineola
Hábitat: Esta especie habita en Bosque Tropical Perennifolio, Bosque de Pino, Bos-
que de Encino y Bosque Mesófilo de Montaña, a 1350 msnm.
44
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlaconete pinto
Pseudoeurycea nigromaculata
45
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlaconete pinto
Nombre científico:
Pseudoeurycea nigromaculata
46
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Salamandra jaguar
Erasmo Cázares © 2018
Pseudoeurycea sp.
Especie endémica.
47
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Salamandra jaguar
Nombre científico:
Pseudoeurycea sp.
48
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlaconete Regordete
Erasmo Cázares © 2018
Pseudoeurycea werleri
49
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlaconete Regordete
Nombre Científico:
Pseudoeurycea werleri
50
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlaconete enanito
Erasmo Cázares © 2018
Thorius pennatulus
51
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlaconete enanito
Nombre científico:
Thorius pennatulus
Microhábitat: Vive bajo rocas, troncos caídos y húmedos, musgos, bromelias y ho-
jarasca.
52
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlaconete enanito
Ángel Contreras Calvario © 2018
Thorius troglodytes
53
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlaconete enanito
Nombre científico:
Thorius troglodytes
54
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Salamandra arborícola
Foto: Erasmo Cázares © 2018
Chiropterotriton ceronorum
55
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlaconete arborícola
Nombre científico:
Chiropterotriton ceronorum
56
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlaconete
Erasmo Cázares © 2018
Chiropterotriton sp.
57
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Salamandra
Nombre científico:
Chiropterotriton sp.
58
TLACONETES
Los hijos de la tierra
59
TLACONETES
Los hijos de la tierra
60
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Inmaculado (a): Sin manchas. Msnm: Metros sobre el nivel del mar.
ITSZ-A: Instituto Tecnológico Superior de Narinas: Cada uno de los orificios nasales
Zongolica-Anfibios; voucher de referencia de externos (de la nariz).
ejemplares en la colección de anfibios. Estos Neonato: Recién nacido.
catálogos sólo se mencionan en aquellas loca-
lidades de las especies de salamandras consi- NOM-059-SEMARNAT-2010: Norma Ofi-
deradas raras en la sierra de Zongolica y co- cial Mexicana de especies en riesgo de la Se-
lectadas por los autores. cretaría de Medio Ambiente y Recursos Na-
Latifoliados: árboles de hoja ancha como la turales.
caoba, cedro, hormigo, granadillo, barba de Nombre científico: jerarquía y denomina-
jolote, redondo, nogal, pochote, entre otros. ción taxonómica para identificar y diferenciar
a las especies. El nombre científico está con-
Larva: forma en la que salen del huevo algu- formado por el nombre del Género en primer
nos animales invertebrados y vertebrados, por lugar y por el nombre de la Especie en segun-
ejemplo la oruga y los renacuajos de las ra- do lugar, y siempre se escribe con letras cur-
nas. sivas o itálicas, por ejemplo: el nombre cien-
Larvario: Perteneciente o relativo a las lar- tífico del humano es Homo sapiens.
vas de los animales y a las fases de su desa- Occipital: Región de la cabeza por donde
rrollo. ésta se une a las vértebras del cuello.
Liquen (líquenes): Organismo resultante de
la simbiosis entre hongos y algas. Crece en Orden: Jerarquía taxonómica en la cual se
sitios húmedos y se extiende sobre rocas, cor- agrupan las distintas familias de organismos.
tezas de los árboles en forma de hojuelas o
costras claras, grises, marrones, amarillas o Ovíparo: Condición de desarrollo embriona-
rojizas. rio y nacimiento a partir de huevos con saco
de yema depositados fuera del cuerpo de la
LHC: Longitud hocico-cloaca. madre.
61
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Perennifolio: Que conserva su follaje (hojas) Taxonomía: Ciencia que trata de los princi-
todo el año. pios, métodos y fines de la clasificación cientí-
fica; se aplica, en especial, dentro de la biolo-
Permeable: Que puede ser penetrado o tras- gía para la ordenación jerarquizada y sistemá-
pasado por el agua u otro fluido o sustancia. tica de los grupos de animales y de vegetales.
62
TLACONETES
Los hijos de la tierra
63
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Llano-Sotelo, G. 2015. Sapo, serpiente, ja- B. Wake. 2020. Descriptions of five new
guar y venado. Animales terrestres en la cos- species of the salamander genus Chiroptero-
movisión prehispánica de los tlaxcaltecas de triton (Caudata: Plethodontidae) from east-
Ocotelulco”. En: Netzahualcoyotzi-Méndez, ern Mexico and the status of three currently
M. Ed. 2015. Diversidad social, política y recognized taxa. PeerJ 8(e8800): 1-71.
económica en distintos tiempos y espacios Peralta-Hernández, R. y U. O. García-
regionales, México, Universidad Autónoma Vázquez. 2019. Geographic Distribution.
de Tlaxcala. Aquiloeurycea cafetalera (Coffee Grove Sa-
Martínez, C. R. 1994. Herpetofauna de la lamander). Herpetological Review. 50(2):
Reserva El Ocote, Municipio de Ocozo- 320.
coautla, Tuxtla Gutiérrez, Chiapas, México. Peralta-Hernández, R., R. O. Peralta-
Tesis (licenciatura). Instituto de Artes y Hernández, G. Parra-Olea, A. López-
Ciencias, Chiapas. México. Velázquez y M. G. García-Castillo. 2020.
Parra-Olea, G., D. Wake, J. Hanken y M. Amphibians and reptiles from cloud forest at
García-París. 2008. Parvimolge townsendi. Cumbre de Tonalixco in the central Veracruz
En: IUCN 2013. IUCN Red list of threatened highlands of Mexico. Reptiles & Amphibi-
species. www.iucnredlist.org consultado 7 ans 27:501-505.
enero 2014. Pineda, E. y G. Halffter. 2004. Species di-
Parra-Olea, G. 1998. Pseudoeurycea nigro- versity and habitat fragmentation: frogs in a
maculata. Pseudoeurycea nigromaculata tropical montane landscape in México. Bio-
Taylor. Catalogue of American Amphibians logical Conservation. 117: 499-508.
and Reptiles. Society for the Study of Am- Pineda, E., C. E. Moreno, F. Escobar y G.
phibians and Reptiles 664: 1; 664: 2. Halffter. 2005. Frog, bat and dung beetle
Parra-Olea, G., M. García-París y D. Wa- diversity in the cloud forest and coffee
ke. 1999. Status of some populations of agroecosystems of Veracruz, Mexico. Con-
Mexican salamanders (Amphibia: Pleth- servation Biology. 19(2): 400-410.
odontidae). Revista de Biología Tropical 47: Pough, F.H., R.M. Andrews, J.E. cadle,
217–223. M.L crump, A.H. Savitzky, y K.D Wells.
Parra-Olea, G. D. Wake, J. Raffaelli y J. 2001. Herpetology. 2nd Ed. Prentice Hall, New
Hanken. 2008. Chiropterotriton lavae. En: jersey. USA. 612 p.
IUCN 2013.IUCN Red List of Threatened Ramírez-Bautista, A. 1977. Algunos anfibios
species. www.iucnredlist.org Consultado 7 y reptiles de la región de Los Tuxtlas, Vera-
enero 2014. cruz. Tesis (licenciatura). Facultad de Ciencias
Parra-Olea, G., S. M. Rovito, L. Márquez- Biológicas, Universidad Veracruzana. Jalapa,
Valdelmar, G. Cruz, R. Murrieta-Galindo Veracruz.
y D. B. Wake. 2010. A new species of Ramírez Bautista, A. y M. C. Arizmendi.
Pseudoeurycea from the cloud forest in Ver- 2004. Pseudoeurycea cephalica. Sistemática e
acruz, México. Zootaxa 2725: 57-68. historia natural de anfibios y reptiles de Méxi-
Parra Olea, G., M. G. Garcia-Castillo, S. co. Facultad de Estudios Superiores Iztacala,
M. Rovito, J. A. Maisano, J. Hanken y D. Unidad de Biología (UBIPRO), UNAM.
64
TLACONETES
Los hijos de la tierra
65
TLACONETES
Los hijos de la tierra
TLALKONETL
66
TLACONETES
Los hijos de la tierra
67
TLACONETES
Los hijos de la tierra
68
TLACONETES
Los hijos de la tierra
69
TLACONETES
Los hijos de la tierra
70
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlen tekipacho miak o kyn mikte ke ininke tlalkonemeh, inin tlakatl o ki ikuilo kemeh
kakeh amo son o kiyeyeco iwan amo son okitentlaleh ye amo okitoh tlenon se
kichiwas. Ye okitoh ke tlakameh amo itla omochike. Iwan tlalkowemeh kema ayio
amo kia amo ixmachitlaya iwan amo o ke tletianiaya amo o kimatlaya.
71
TLACONETES
Los hijos de la tierra
72
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Ininke ANFIBIOS tlanemitilteh amo kipia y tlakayo chikawuak yewa y llewayo miak
sesik miak yimanik. Inike yotoke amo wekawa panowa itech atl iwan kisa kuando we-
weyte.
Kisa iwan yiwe itech tlaleh ininke tech palewia mian pampa se kitas kenimen kake to
tlal. Yewa miak yimanike iwan tlalokan yewa chanchiwa mo patla tlaleh ininke nima
ixpoliwe pinome kitowa ke tlaleh mo patla iwan ininke politoke pampa tlakame
koftike o noso tla xotlaltiah yewa ayemo kase tlenon kikuaske.
73
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlalkonemeh chachiwa kanin tlasesya itch teyo. Itech xoloche . canin ya opalanke ko-
kuitl itch akahuale. Ininke kisa yo huak kikua tlatlamantle ohuilemeh keme chaka-
limeh, xopitemeh. Ikuan tien tzitzinte.
Tlen tefan tlen ripia se ki matiz llewa amo itla kichiwa amo tlatitixowa llewa son
kate.Inin tlen kitowa noxtlen pampa inin tlanimitlite tewan tlen se kichiwas se kin
tlaixmachitis noxten chokomeh tagomeh, tatameh tlen kipia kin mixmateskeh.
74
TLACONETES
Los hijos de la tierra
75
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Itech to tepetl kanin tlasseseya zapanohua miak tlonka ,tlen tewa amo noche se kixmatl. Ik
wekapan totla ixaxitia 1100 a 2300. Nika miak timowa mixtle ikinon kilia bosque mesofilo
onka kokyo weweye iwan kanin ase tonale kanin kiawe miak chipane ixikyo .nika nele kema
miak tlonka .tlen tewa tlenkipia se ki malwis.
Erasmo Cázares © 2018
Itech tepeyo tlen kan onka pinoyo ompa miak wekapa, ampa onka ome tlamantle kukuitl pinus
iwan avies. Ininke kome wewelte kaxitla 45m inin kome kinimaka iwan ika mogaltia. Ininke
tepeme zapanohua miak kualtzitzinte.
76
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlalkonemeh chanchiwa itech kanin tla siawa, kenin tiyo,kanin xowitl miak chipantok,itech
xolochoyo iwan kanin kome chipantoge kanin miak akahualo iwan nowian kanin yewa kualtiz
tlekoske.
Itech inike yewa onpa chanchiwa,ompa kase tlem kikua iwan ompa mo wey
chantia.inike yewa tikipanowa kualka iwan yowak itech tlaka inike mo tlatia.
77
TLACONETES
Los hijos de la tierra
78
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Kenik kake: Tlalkonetl weyak, kahxilian 50 mm yeh LHC itlanpalo yeh tlilchichiltek iwan
kuitlapa itlapaltik, ich istaktik. Itzonteko , ihuaknonikke itzonteko, itlakayo yowaltik, kipia 13
tlatektli, imawuan weyake, imapilte tsitsinteh.
Kanin chanchiwa: Chanchiwa amka kuawyo pino-encino iwan ich kuawyo kanin tlatotoniah,
sewuah iwan tlasiawua.
Altepetl Zongolica: Chanchiva ich kuawyo kan onka pino iwan encino iwan kan tlatotoniah,
sewah iwan tlasiawah, wehkapa tepemeh 1100 a 1900 m tlatamachiwale.chanchiwa ompa
altepemeh Zongolica, Los Reyes iwan Tequila.
Kanin tin masiske: Kowpahlanke wakaxiwitl, tetl iwan pachtle xoxowik.
Tlenenon kikua: Tlalawaktle, moyomeh, xopitemeh, pepeyokte iwan askame.
Tlenon kintoktia: Tlalkoneme, tlaxomwetike, kowchapania, iwan kinmiktiah, kiyehyekowa
amo kuahkualteh.
UICN: Vulnerable (VU).
79
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlalkonetl
Nombre Científico: Bolitoglossa platydactyla.
Kenik kake: Tlalkonetl, iwan tomawak kaxitia 80 mm in LHC itzonteko tankaxtik, patlawak
kemin ichkowyo itlakayo weyak, kipiah 13 tlatetektle, kuitlapil weyak kemin itlakayoh kostik
onoso xokotik, inakastla pipitlani.
Kanin chanchiwa: Chanchiwa kanin kuawyoh tlatotonia, sewa iwan tlasiawa.
Altepetl Zongolica: Chanchiwa kan kowyo iwan tlaseseya iwan tlasiawa, ninihke kanin
sapanowa miak, kuawyo, iwan, ompa nepa altepetl Zongolica, Los Reyes, Tequila iwan Tezo-
napa.
Kanin tin masiske: Chanchiwa itech xolochi, tsapoyo, itlampa kuawitl palanke iwan siawake,
itlampa tetl, itempa atlahko, kan tlatokyo iwan tlasiawa.
Tlenenon kikua: Tlalowalktle, xopitemeh.
Tlenon kintoktia: Kichanxitiniah iwan tlakameh kiyehyekowa sapanowa amo kuahkualteh.
NOM-059-SEMARNAT-2010: Protección Especial (Pr).
80
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlalkonetl tzijuitzi
Nombre Científico: Bolitoglossa rufescens
Kenik kake: Tlalkonetl tsikitsin, siwamen motamachiwah 37 mm in IHC. Iwan tlakameh mo-
tamachiwah 27 mm in LHC. Yakatsol tomawak; tomawak itlakayo kipia 13 tlatetekilok kemin
seh kan ikechkwowyo.
Kanin chanchiwa: Chanchiwah kan kuawyo iwan tlaseseya, tona, kiawi iwan tlasiawa.
Altepetl Zongolica: Nikan chanchiwa kan kuawyo, kiawi, tlasewah, ompa altepetl Zongolica,
Tezonapa, Boquerón iwan Petlalcala.
Kanin tin masiske: Kan tlasiawa itlampa kuawitl siawak. Itlampa temeh, iwan tepexioh, iwan
ich oloxochitl iwan tsapoyoh.
Tlenenon kikua: Kiwa askameh, xopitemeh moyomeh.
Tlenon kintoktia: Kichanxitiniah kinmiktiah kiyehyekowa amo kuahkualte.
NOM-059-SEMARNAT-2010: Sujeta a Protección Especial (Pr).
81
TLACONETES
Los hijos de la tierra
82
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlalkonetl tzapa
Nombre científico: Parvimolge townsendi
Kenik kake: Tlalkonetl llefa amo wuewey kipia 25 mm LHC. y tlakayo iwan ihuetlapil miak
pipinto son tliliktik. Y tzontigo son patlaxtik kipia 13 tlatetekilo itech yhuitlpa.
Kanin chanchiwa: Miak kate kani sehua llefa kim paktia canin onka cofyo de pino canin tla-
mixteme
Altepetl Zongolica: Niakate miak mochnatia kanin Zongolica iva Tezonapa canin oka miak
cofyo iwan tlaseseya miak Astacinga iwan Tequila kate nonike.
Kanin tin masiske: Niakete kikua mialk moyomeh askamej papalome tlen nime ipan tlale.
Tlenenon kikua: Kanin sapanowa tihuipanova miak kin miktiah.
NOM-059-SEMARNAT-2010: Amenazada (A) Endémica. UICN: Vulnerable (VU).
83
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlalkonetl
Nombre Científico: Pseudoeurycea firscheini
Kenik kake: Tlalkonetl weyoh kipia 53 mm LHC, hiltenextik, tlikostik, iwuan kipia ich
ikuitlapil ichkostik. Itsonteko patlaxtik iwuan tlaxkaltik ixkowyo nonihke kichihtok kemin
itzonteko ikpatlahuak, italkayo yowaltik, kipiah mahtlaktle iwan omeh tetikiltik.
Kanin chanchiwa: Chanchiwa ich kowyo kanin onka kowitl kemin pino-encino iwan no-
nihke chanchiwa ich tepemeh.
Altepetl Zongolica: Kanin sapanowa mochantiah ompa kowyo itlanpa tepemeh, kanin onka
nonihke ich pinoyo-encino, kanin tlatotoniah tepetsin iwan sewa iwan tlasiawa, tepemeh
kanin wehuey iwan wehkapanike, kipia 1600 a 2150 m tlatamachile. Onka nepa altepetl Zon-
golica iwan altepemayomeh nepa Acultzingo, Petlalcala, Tequila.
Kanin tin masiske: Inin tlanemiteli moyekchantian ompa nepa ich kuwawyahla, wakaxiwitl
tetl. Iwan paxtle xoxowik.
Tlenenon kikua: Tlalawaktle, moyomeh, xopitemeh, askameh, pipeyokteh.
Tlenon kintoktia: Tlami ichanka kan chanchiwa, tlah toka, tlaxonweteki, kuawtlamotla, iwan
noneki kin miktiah kitowa amo kuakkualteh.
NOM-059-SEMARNAT-2010: Sujeta a Protección Especial (Pr).
UICN: En Peligro (EN).
84
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlalkonetl granito
Nombre científico: Pseudoeurycea granitum
Kenik kake: Tlakonete sankuali tlahpaltik, 50.2 mm in LHC itzonteko iwan ikechkwyo xoxo-
wik iwan tlapaltik tliliwik itech nochi itlakayo kipiah 12 tlatetekilo. Ikuitlaopa tlapaltik pinek-
tik o noso kostik, iwan pitlantik sapanowa kuitlapil pinektek, tinixtek o noso chokolatik, ilomo
omioh tliliktik, iwan tlatankach pitlantik. 33 titikiltik kan itsinko iwan kan ikuitlapil.
Kanin chanchiwa: Chanchiwa kan kuawyo , tlamixtemeh tlasiawa iwan tlawehkapantik an
ahseh 1550 an 2280 msnm.
Altepetl Zongolica: Chachiwa itech altemeh kemi Petlalcala an Texhuacan.
Kanin tin masiske: Chachiwa ompa nepa kuawyo iwan ich xolochi.
Tlenenon kikua: Tlakua yeh tleh tsitsinte tlanemitelteh kemi askatl moyotl xopitemeh.
Tlenon kintoktia: Kinchanxitiniah tlatohtle, tlachantiah mokaltiah tlakameh. tlakameh kin
miktiah kiyehyekowa amo kuakualteh.
85
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlalkonetl
Kenik kake: Tlalkonetl weyak, kahxilian 57 mm yeh LHC itlanpalo yeh tlilchichiltek iwan
kuitlapa itlapaltik, ich istaktik. Itzonteko , ihuaknonikke itzonteko, itlakayo yowaltik, kipia 13
tlatektli, imawuan weyake, imapilte tsitsinteh.
Kanin chanchiwa: Chanchiwa amka kuawyo pino-encino iwan ich kuawyo kanin tlatotoniah,
sewuah iwan tlasiawua.
Altepetl Zongolica: Chanchiwa itech altepetl Acultzingo ompa miak sewa ivan yefa momate.
Kanin tin masiske: Chachiwa itlampa yeh kuawpalanke kan kaweyo iwan tzapoyo. iwan
1350 msnm.
Tlenon kintoktia: Kinchanxitinianh, tlatoktle, tlachantiah iwan tlen ompa mo chantiah iwan
tlehtlakowa iwan nonike tlakameh kin miktiah, iktowa sapanowa amo kuakulteh.
86
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlalkonetl wiyak
87
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlalkonetl pipinto
Nombre científico: Pseudoeurycea nigromaculata
Kenik kake: Tlakonete sankuali tlahpaltik, 56 mm in LHC itzonteko iwan ikechkwyo xoxo-
wik iwan tlapaltik tliliwik itech nochi itlakayo kipiah 12 tlatetekilo. Ikuitlaopa tlapaltik pinek-
tik o noso kostik, iwan pitlantik sapanowa kuitlapil pinektek, tinixtek o noso chokolatik, ilomo
omioh tliliktik, iwan tlatankach pitlantik. 33 titikiltik kan itsinko iwan kan ikuitlapil..
Kanin chanchiwa: Chanchiwa kan kuawyo , tlamixtemeh tlasiawa iwan tlawehkapantik an
ahseh 1240 in 1670 msnm.
Altepetl Zongolica: Chachiwa itech altemeh kemi Zongolica Tezonapa, Tenango, Paso del
Águila ivan Unión y Progreso.
Kanin tin masiske: Chachiwa ompa nepa kuawyo iwan ich xolochi.
Tlenenon kikua: Tlakua yeh tleh tsitsinte tlanemitelteh kemi askatl moyotl xopitemeh.
Tlenon kintoktia: Kinchanxitiniah tlatohtle, tlachantiah mokaltiah tlakameh. tlakameh kin
miktiah kiyehyekowa amo kuakualteh.
NOM-059-SEMARNAT-2010: Sujeta a Protección Especial (Pr).
UICN: En Peligro (EN).
88
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlalkonetl ocelotl
89
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlalkonetl tomahuak
Nombre Científico: Pseudoeurycea werleri
Kenik kake: Tlalkonetl weyoh kipia 58 mm in LHC, hiltenextik, tlikostik, iwuan kipia ich
ikuitlapil ichkostik. Itsonteko patlaxtik iwuan tlaxkaltik ixkowyo nonihke kichihtok kemin
itzonteko ikpatlahuak, italkayo yowaltik, kipiah mahtlaktle iwan omeh tetikiltik.
Kanin chanchiwa: Chanchiwa ich kowyo kanin onka kowitl kemin pino-encino iwan no-
nihke chanchiwa ich tepemeh.
Altepetl Zongolica: Kanin sapanowa mochantiah ompa kowyo itlanpa tepemeh, kanin onka
nonihke ich pinoyo-encino, kanin tlatotoniah tepetsin iwan sewa iwan tlasiawa, tepemeh
kanin wehuey iwan wehkapanike, kipia 1100 a 1900 m tlatamachile. Onka nepa altepetl Zon-
golica iwan altepemayomeh nepa Los Reyes, Tequila, Tezonapa.
Kanin tin masiske: Inin tlanemiteli moyekchantian ompa nepa ich kuwawyahla, wakaxiwitl
tetl. Iwan paxtle xoxowik.
Tlenenon kikua: Tlalawaktle, moyomeh, xopitemeh, askameh, pipeyokteh.
Tlenon kintoktia: Tlami ichanka kan chanchiwa, tlah toka, tlaxonweteki, kuawtlamotla, iwan
noneki kin miktiah kitowa amo kuakkualteh. NOM-059-SEMARNAT-2010: Amenazada
(A). UICN: En Peligro (EN).
90
TLACONETES
Los hijos de la tierra
91
TLACONETES
Los hijos de la tierra
92
TLACONETES
Los hijos de la tierra
93
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Kanin tin masiske: Niankateh axkine chanchiwa itech wecapan itech xoloche.
Tlenenon kikua: Kikua oguileme tien tzitzinte.
Tlenon kintoktia: Kitiamutla kuhuitl.
94
TLACONETES
Los hijos de la tierra
Tlenon mo itohua pampa inike tlalpa noche son amo tlapo ke ininke
tlalkonemeh. vieroke iwan ikon axkan kin
Nocheten tlen nikan chachiwan itech inin miktia .ikinon inike tlalkonemeh kitowa
tlale nochten ti tlpalewia itech ke vieronke ayemo ma tiniltokaka inin
noche.tewa ti kate keme tik nimeh kanin tlen kitowa tewa kemh ti tlakame miak ti
ekon tewa ti mo xitenetiawe keme yolitiah tlan amo nile. Amo kipia sentido
azkame mo tlen yehua mo se kin mowilis ininke tlanemitilteh ma ti
weichantiletewe. Iwan ekon tlen kipia se yeyekoka ika to tzontiko ma tin
mo malwis iwan se mo weichantlalis ti respetaroka noche tlen onka ma ti
nochten kemh tewa ti tlakame iwan ekon maiwika pampa ye ekon amo itla ma
tlanemitilteh.iwan nocheten ma ti kitaka timochiwaka itech oksike xiwitl ma ti
to tlal tlen kipia kemh noche kualtzin ixpantika noche tlen kualtzin tlen okna.
iwan tlen kipia se ki malwis sekemeh Amo xin mikteh tlanemitiltem,amo xin
okuilemeh amo kualtzetzinteh pero koko, amo xin mowile,inike amo
sekimeh amo itla kichiwa ma tin chikahuake amo tla titixowa. Mi ti
malwika. tlamika noche tlen kitowa,ma ze kin mita
Iwan ayemo ma tiniltokaka tlen noche iwan ijkon ma tin malwika.
tech tlapowia tlen mitos kate.
Amo kate akuilemeh tlen vieroke itech
Erasmo Cázares © 2018
95
TLACONETES
Los hijos de la tierra
96
TLACONETES
Los hijos de la tierra
erasmo_cazares_pd113@zongolica.tecnm.mx
erasmus.cazares.lusar@gmail.com
Serie Biodiversidad
97