Está en la página 1de 44

Markasana sartawipa

Aymara
Aymara sarnaqawinaka

PERÚ Ministerio Viceministerio


Dirección
General de Educación, DISTRIBUCIÓN GRATUITA
de Educación de Gestión Pedagógica Intercultural, Bilingüe y Rural PROHIBIDA SU VENTA
Markasana sartawipa

Aymara sarnaqawinaka
Markasana sartawipa

PERÚ SUYUNA YATIÑA CHIQAÑCHIRI

Yatiña Chiqañchawi P’iqtiri Jamuqanaka rixsuri


Jaime Saavedra Chanduví Jaime Eufraín Flores Quispe, Juan Francisco
Calli Huanacuni, Olga Doris Castro Fernández,
Yatichawinaka Irpiri Wilber W. Quispe Velásquez.
José Martín Vegas Torres
Mayïri mirayata. Lima markana, 2014 marana
Yatiña Utanaka Irpiri chinu phaxsina mirayatawa.
Fernando Bolaños Galdós 6000 pankanaka mirayatawa

Arunaka Jakawinaka Yatichaña Unañchiri © Perú suyuna yatiña chiqañchiri


Elena Antonia Burga Cabrera 193 jakhuni uta, Comercio sutini, San Borja
markallana thakipana
Paya aruta Purapa Yatiña Yatichaña Unañchiri Lima Perú
Manuel Salomón Grández Fernández Jawsaña jakhuwipa: 615-5800
www.minedu.gob.pe
Ayllunakana Yatichawinaka Unañchiri
Rosa María Mujica Barreda Perú sutini suyu pankanaka imaña utaru
yatiyata: BNP: 2014-03094
Markasana sartawipa – Aymara sarnaqawinaka
Hecho en el depósito legal en la Biblioteca
Luririnaka Nacional del Perú: 2014-03094
Ernesto Llanqui Velásquez, Fredy Sosa Gutierrez, Gerónimo Ticona
Alanoca, Alberto Urquizo Flores, Abelardo Huanca Condori, Cecosami S.A.
Virginia Gutierrez Mamani, Hilario Flaviano Poma Cisneros, Ángel Calle Los Plateros 142, Urb. El Artesano, Ate
Arturo Mamani Cayo. 625-3535
www.cecosami.com
Phuqata luraña yanapiri sutinina mirayata
Leoncio Sejje Mamani
Akïri pankankiri qillqatanapaxa janiwa khitisa
Pankaptayiri luririnaka jamasapata mirayañapati.
Gervacia Hermelinda Mamanchura Sardón
Industria Gráfica GMS E.I.R.L Impreso en el Perú / Printed in Perú / Perú
suyuna mirayata
Markasana sartawipa
Aymara sarnaqawinaka

3
Qallantañataki
Suma munata yatiqiri wawanaka:

Aka pankaxa jumananakana ullapxañamatakiwa, jupasti yatiña


utamana aski yatiqañamataki sumapacha yanapt’ätamxa.

Pankankiri qillqatanakasti, markasana yatiwinakapa lurawinakapsa


askipacha yatxatañamatakiwa, ukhamaraki, aymara aru arsuwima,
qillqawimsa ch’amanch’asiñamataki; jakawisana, pachamamarusa
uywirinakasarusa aski yäqañasatakiwa. Ayllunsa, markansa,
yatiña utansa, utjawisansa jaqi masinakasampi suma sarnaqaña
yanapt’arakstanixa.

Aski k’uchi amuyuniwa akïri pankankirinakampixa maya


maya yatiqawinaka ch’amanchasirakïta. Suma wakisirinaka
wakiyawinakampi yatiqätaxa, juk’ampisa ullaskaksa sañpachawa.

¡Suma chuymampi qallantapxañani! ¡Khusäskaniwa!

Jach’a suyuna yatiña irpirinaka


Ch’uñuña tuqita
Ch’uqi jathachaña tukuwasinxa awichajampi,
achachilajampi, taykajampi, awkijampixa ch’uqi
ch’uñuñani sasawa amtapxi, ukata puruma thaya
pamparuwa jathachata ch’uqi apapxani.

5
Uka pampansti, ch’uqi ch’uñuñatakisti
Markasana sartawipa

maya puruma uraqi ch’illiwanakampi suma


pichamukupxi; ukata niya sujsa tuqirusti ch’uqixa
suma tilantapxi, ukhamarusa juyphi suma
juypxatañapatakixa umampiwa ch’allakipapxaraki.

6
Qhipa urunakasti, ch’uñu aski pasayataxipanxa
suma qutu qutu qutucht’asina sillp’ipa taxsuñaru
taqiniwa sarxatapxi. Uka aruma mayampina
juyphirayawsina lupiruwa wañsuyapxi. Askipachasa
sillp’ikipañawa wakisiraki, ukatxa q’araki suma
qaxtupxi, ukxaruxa thayampi khuytusawa
kustalanakaru irantasina uta tuqiwa apatäxaraki.

7
Markasana sartawipa

Utanxa sixinakaruwa
sixintapxani,
yaqhipanakaxa siq’a
wayaqanakarukisa
alxañatakiwa sasa
imakirakiwa.

Ch’uñuxa walja
maranaka
imañatakiwa, sapa
urusa kunaymana
suma maq’anaka
wakichasipkaksnawa.

8
Tuntaña tuqita

¿Kunjamasa ch’uqixa tuntaña?

Suma luk’i, qumpi, janq’u imilla,


chupika imilla, ch’aska, ukhama
ch’uqinaka tinkupachkamaki ajllita
ch’uñusina tuntaña.

Nayraqataxa suma puruma uraqi


ajlliña ukata tilatatasina juyphimpi
suma juyphintayaña. Ukata qhanjta
tuqirusti qutuchthapiñawa, jani
chhullunkhiya chullurañapataki
kunaymana awayunakampi,
tultunakampiwa janantaña.

9
Jayp’upacha, sujsa chiqarusti wasitata tilatataña,
Markasana sartawipa

mayampi aski juyphirañapataki.

Niya juyphina suma llachha juyphitaxi ukhawa


sillp’inakapa takirasina, tuntawi uma tuqiru jani lupiru
uñjayasa apxaña, k’ask’a jusqu uma mistsuñapataki.
Niya tunka phichqanita paya tunka urukamawa

10
umankañapa; junt’uta thayatjama.

Wali juyphiruwa apsurakiña janq’uqi katurañapataki,


ukhamawa wañsuyxaña sillp’inakapsa aski
apaqt’asisa. Khuytusina uta tuqiruwa imañataki
apxaña.

11
Pachamamampi chika sartaña
Markasana sartawipa

Suma pachamama, q’uma manq’anaka achuqayta,


chuqi, ulluku, apilla, isañu churapxista, suma
jakasiñataki, khusa sarnaqañataki.

12
Ukhamarusa jani usuntayapxañäniti, taqinisa
unch’ukipxañani: ¿khitisa Pachamamaru q’añuchani?

Jaqinakaru amtayapxañani: Jani laq’aru, umarusa


yanqhachapxañaniti ukhamarusa suma amuyt’ampi
uñjasipxañäni.

13
Qhulli phaxsi
Markasana sartawipa

Nayra urunakata askichasipxañawa, wirinakasa


qhullintañataki wali yapitañapawa, ukhamarusa
qhulliña uraqita llullu qalanakasa pallsuñarakiwa.
Qhulliri jaqinakasa mink’asiña wakisirakiwa.

Kunaymana qhulliñawa utjixa: Mayaxa muta, ukxarusti


ch’apa, ukhamarusa yuntampi qhulliña, ukanxa paya
turuwa llukumpi armampi uchantasina yapintaña,
ukhamawa qhulliñaxa suka, suka sukachasi.

14
Qhullinaka tukuyasinsti
kunaymana sukanakawa
lurasini: ch’uqitaki, jawasataki,
ukhama.

Ukhamrusa qhulliñatakixa askiwa


pachasa uñtasiña, janiwa
kuna urusa qhulliñakikiti, suma
urunakawa ajlliñapunixa.

Jichha pachanakana
yaqhipa jaqinakaxa kuna
urusa qhullxakirakiwa,
ukhamarusa taraktura apanisina
qhullthapiyampxaraki. Ukatataya
yapuxa yaqhipa maranxa janisa
achkarakitixa.

15
Uywa k’illpaña
Markasana sartawipa

Jallupacha phaxsi qalltanxa maya marani uwijanaka,


allpachunaka, qawranakawa k’illpaña. Uka urutakiwa
jakthapiña wakisi.

Killpaña uywanakana urupatakixa wakisiriwa maya


suma luqtawi luraña, Apunakaru, ukhamaraki
Pachamamaru, Achachilanakaru, Awicharusa.

16
Ukatxa suma phik’u urqu marachu allpachu, jach’a
jañachu qhiri, suma uñanaqani k’uchi qawra; qachu
allpachumpi, suma uwijampi, qachu qarwampi
uywanakawa ajlliña, uka uruna panichañataki, suma
sami t’arwanakampiwa chinthapisina achaysuña,
inala mamarusa akhullt’ayaña, juwasa musq’a
umasa umt’ayaña, iwxa arunakasa arxayaña, -walja
walja miräta, -sasa. -Marata mararuwa wawachäta,
wiñayawa jathasita, -sasina.

17
Markasana sartawipa

Uka urutakisti suma manq’anakawa wakichata,


phatasqa uxu, ch’uqi qhati, yata allpi, chuyma, lluqu
aychanakampi qhatt’ayata, ch’uqini, ch’uñuni, k’ili
aychani, ukhamawa manq’aña. ukaxa jaqunta sata
uñt’atarakiwa, suma muxsani manq’asiñatakiwa.

Manq’aña tukuyxasinsti aruma chiqarusti “jamak’u


takirjaña” satarakiwa, ukansti aruma paqara
thuqhuñawa willjtakama.

Uywanakasa aski yäqataxa mara marapuniwa


mirantataraki, jani amtatasti kuna usunakasa, jani
walt’awinakasa apxakirakispawa.

18
19
Jallu pacha phaxsi irnaqawinaka
Markasana sartawipa

Pampa chiqana utjawinakasanxa sapa mara jallu


pachanwa maynita maynikama yanapt’asisna
yapu lurapxtanxa: Thumiñanxa ch’uqi, apilla,
jawasa yapunakata quranakwa suma qurstana, uka
qhiphatsti qawarakiwa lurapxtana, ch’uqi, apilla,
jawasa sukanakaparu laq’a apkatasina.

20
Jallu pachanakanxa akatjamakiwa qinayasa
alaqa pachana pichtasxarakiri, thayasa qutäxata
thayt’anxarakiri.

_ ¡Juyphintaniwa! Sasawa maynita mayniru


yatikipaytasipxtanxa. Ch’uxña quqanakana
chhaxllanakapa apthapipxtanxa, aruma
tuqiru jiwq’ichañataki. Jani juyphintañapakixa
aruma paqarawa waqalipxtanxa, qhapunaksa
jiwq’ichapxtana pacha junt’thapiyañataki.

21
Markasana sartawipa

Q’axu lluqalla, imillanakampixa uywanaka


pampanakana, qullu patanakana suma awatipxi.
Jallu pachaxa aski qachasa chuxñantixa.

22
Jisk’a imilla, yuqallanakampixa utanxa wallpanaka,
wank’unaka suma uywapxi. Ukhamawa jallu pachana
taqinisa maya maya lurapxtanxa, janiwa khitisa inakiti.

23
Sawutanaka
Markasana sartawipa

Pampa ayllu uraqisanxa


yapunaka thumiña qawaña
tukuyxasinxa tatanakasa,
mamanakasa sawuñanaka,
p’itañanaka, lurapxi.
Warminakaxa chusi, awayu,
inkuña, ch’uspa, wak’a,
phullu, wayaqa, kustalanaka
sawupxi, suma saminakani,
uwija, allpachu, qarwa
t’awranaka qaputanakapata.

Ukhamaraki chachanakasti
tilantawasina wayita

24
sawupxaraki, uwija, allpachu t’arwanaka
qaputanakata, ukatxa juwuna, chakitilla, pullira,
pantaluna, ch’ukurapxi, anata phaxsina thuqhuñataki.

Uka kipkarakiwa tawaqunakaxa t’isnu, wichiwichi,

25
k’anapxi, sillkunaka, q’urawa lurapxaraki anata
Markasana sartawipa

phaxsitaki. Marka tuqiru alxañatakisa uka kikipakiwa


lurapxaraki.

Waynanakasti q’urawanaka, wiskhanaka


k’anapxi, yaqhipanakaxa ch’ullu chala p’itasipxi
anata phaxsitakiraki. Suma samini, kunaymana
jamuqanakani wakichapxixa.

26
T’arwa yawiña
Alaxa tuqi ayllu pata qamawinakanxa tatanaka,
mamanakasa jallu pacha phaxsinxa uwija, qarwa,
allpachuna t’arwanakapwa yawirapxi, ukatxa
qhatunakaruwa t’arwanaka alxiri sarapxi. Q’añu
lip’ichinaksa jallu umampi suma t’axsurapxaraki.

27
Markasana sartawipa

Awtipacha phaxsinxa uka lip’ichinakata t’arwa


yawirasina inakiwa qapurapxi. Uka qaputa
ch’ankhanakampixa kunaymana isinaka p’itasasa
ukaya sawusasa wakichapxaraki.

28
Machaqa uta utachaña
Utachañatakisti, nayraqatasti pachamamaruwa aski
t’inka kukampi, llamp’umpi, winumpi luqtasiña.

Uta sayt’ayañatakixa nayraq’ata t’inkapuniwa


kawillturu waxt’aña wakisi, jupawa jiwasaru uywastu.

Ukhamawa uraqi allsuña qallantañaxa, ukaruxa

29
Markasana sartawipa

qalanakampi uta thaxsi pirqantaña. Ukataraki


tikampiwa pirqaña. Utachawinxa taqiniwa
yanapasipxi. Warminakasti suma manq’anaka
phayapxani, wawanakasa wali k’uchiwa uma
waytiri sarapxani, chachanakarakiwa utachsupxani.
Utachaña tukuchatatxa apxatanakasa utjarakiwa.

30
Ch’uqi sataña
Ch’uqi satañatakisti uraqixa achuqa phaxsina
qhullitañapawa. Jasa uraqinxa yuntampi
qhullipxi, ch’illiwani, jichhuntata uraqisti uysumpi,
pikumpiwa qhullipxaraki. Llumpaqa phaxsinraki
ch’awampi, pikumpi, khulanaka jawq’arapxi, suma
uraqi llamp’uchañkama. Alinaka wañarayasina
phichkatapxi, ukhama.

31
Markasana sartawipa

Taypi sata phaxsina, uwijana, wakana wanupa


sataña uraqiru khumupxi. Jatha ch’uqisa qurpawjaru
mantiyuru waranuqasina aliratanakapa k’ichirapxi.
Satiri tataxa sukarasina, yuntapa sayt’ayaniwasina,
jathawjaru qunqurt’asisina piwt’asi, ukatraki paya
jatha ch’uqi apasina, winumpi kimsa laphi kukampi
nayrakipa sukaru satantani.

32
Warminakaxa awayuru ch’uqi jatha q’ipxarusisina
satantapxi. Chachanakasti mantiyuru wanu
q’ipxarusisina ch’uqirkama wanunchapxi. Achachilasti
qawaya sukanaka askicht’i. Satantatawxi ukkhaxa
yuntampi sukanaka allthapiwapxi, ukhamarusa wali
ch’awampiwa jawq’antawapxi.

33
Jaqichasiñxata
Markasana sartawipa

Aymara markanakansti jaqichasiñatakisti kunaymana


aptawinakawa apasiraki. Nayraqatasti uñstañawa
wakisiraki; awki taykapampi, tunu wilanakapampi
kunaymana manq’aña achunaka wakichaña,
t’inkanaka apaña, ukanakampina. Ukhamawa
imilla wawa utapa katuya sarapxi, awki taykata
phuchapana amparapa mayiñataki.

34
Ukxarusti apasirakiwa irpsuña, imilla utapanwa wali
ch’allasipxi, ukhamarusa imilla wawaru isthapiyapxi.
Läsinakasti* amtapxarakiwa jaqichasiña phunchawi.
Ukhamwa qhantatiru imilla wawa yuqallana utaparu
irpasxapxi, janïra inti willjtkipana.

Llump’aqa phaxsina jaqichasiña phunchawi


uruqayapxi. Ukarusti, jaqinakasti kunaymana
apxatanakwa q’ipipxaraki, walja manq’añanakwa
phayapxaraki.

(*)läsinaka/awch’i taykch’inaka

35
Markasana sartawipa

Qhiparusti waxt’añawa apasiraki, läsinakawa


uywanaka t’aqapxi, ukhamarusa uraqinaka uñt’ayi,
yapu uywanaka uywachasiñataki. Ukatpachawa
chikthapirinakasti jaqiwxapxi. Panichasirinakaxa
yuqch’a tullqa sutinchata ukhama suma jakasipxaraki.

36
Piwt’aña
Wat’a tuqinsa, ukaya suni tuqinsa jaqinakasti
phawaña, sataña pachasti, jupanakaxa janïra
satantkasina piwt’asipxapuniwa. Jatha inktasina
mawjallaruwa qutucht’asipxi, ukata maysarkamawa
payata payata jatha lakirapxi.

37
Walja yapu utjañapatakisti, qhiparu kimsa jathawa
Markasana sartawipa

jilt’añapa. Aymara markanakansti sasirakiwa khusa


maraniwa, yapunakasa khusa achuskani, sasa.

Piwt’asiwintixa, paya jathaki jilt’i ukaxa, jani yapuna


walt’añapatakiwa, sapxarakiwa. Ukhamaypanxa
manqanakasa imañarakispawa.

Ch’ulla jatha jilt’aspa ukaxa, llakisiña maratakiwa


sapxarakiwa. Yapu luratanakasa pisikwa achuqarakini
sasa. Ukhamawa piwt’asipxi janïra phawkasina, janira
satkasina.

38
SÍMBOLOS DE LA PATRIA

HIMNO NACIONAL
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,
y ante niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.

BANDERA CORO DEL HIMNO NACIONAL ESCUDO

El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó


la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:

“DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN


PROHIBIDA SU VENTA”

También podría gustarte