Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
o 35
t
n
Cuentos y arrullos
i cue
del folclor indígena y
campesino colombiano
s m
e
Leer
Il ust ra d o p o r
A mal i a Low
Cu entos y arrullos d el folclor indígena y cam p esi no col ombia no
n
Cuentos y arrullos
i cue
del folclor indígena y
campesino colombiano
s m
e
Leer
Il ust ra d o p o r
A mal i a Low
* * *
COMITÉ EDITORIAL
MINISTERIO DE
C U LT U R A D E C O L O M B I A
Amalia de Pombo Espeche
Carmen Inés Vásquez
Di rect ora de Art es
Ministra
Mi n i st e ri o de Cu l tu ra
de Col o m bi a
MINISTERIO DE
EDUCACIÓN NACIONAL
Diana Patricia Restrepo
María Victoria Angulo
Di rect ora B i bl i ot eca
Ministra
Nac i on al de Col o m bi a
Coordinadora editorial * * *
Laura Pérez
Primera edición, abril de 2020
Asesoría
Edna Katerine Moreno ISBN: 978-958-5488-83-0
Directora de Conte nido de
Magu aré - Estra tegia D igital Material de distribución gratuita.
d e Cu ltura y Prime ra Infa ncia
Los derechos de esta edición, incluyendo
* * * las ilustraciones, corresponden al
Ministerio de Cultura de Colombia;
La presente selección hace parte del el permiso para su reproducción física
Tomo I de la Audioteca de Agua, Viento o digital se otorgará únicamente en los
y Verdor, del ICBF, Ministerio de Cultura, casos en que no haya ánimo de lucro.
Fundación Carvajal, Cerlalc, Fundación
Rafael Pombo, Fundalectura. Colección Agradecemos solicitar el permiso a:
Fiesta de la Lectura, 2013. literaturaylibro@mincultura.gov.co
**4
CANCIÓN PIAPOCA
Putunkaa Serrura
/ Duérmete, pajarito blanco
**9 **15
CANCIÓN EMBERA CHAMÍ CANCIÓN YAGUA **27
CANCIÓN CAMPESINA
Chikorocheke Jãnto / El delfín rosado DEL TOLIMA
/ Los caracoles
CANCIÓN EMBERA CHAMÍ
**16 Al otro lado del río…
CANCIÓN AWÁ toparon un repentismo
Nepõnocheke
Wat kinmari / Buenos días ARRULLO CAMPESINO
/ Linda semillita DEL EJE CAFETERO
CANCIÓN PIAPOCA
ARRULLO ARHUACO
Putunkaa Duérmete,
Serrura pajarito blanco
Putunkaa Duérmete,
putunkaa duérmete,
putunkaa, duérmete
iseirru pii joluu. que ya viene tu mamá.
Putunkaa Serrura Duérmete, pajarito blanco.
putunkaa ushishowaichen Duérmete, pajarito rojo.
putunkaa
Duérmete,
serrurachen. mi blanco pajarito.
Putunkamala Duérmete, niño
jouchein recién nacido. 7
Kuadia suti
dada Kalamancha,
xoapundi, kwichadekwisudidi
Nado Kalamanchango
xuopundi kwichadi
kwinsu didi, dinaa diga
12
CANCIÓN KOKAMA
CANCIÓN KOKAMA
CANCIÓN KOKAMA
Kapiwara Chigüiro
Kapiwara, kapiwara, kapiwara, kapiwara Chigüiro, chigüiro, chigüiro, chigüiro…
Mari erapaka na uwata putukawa andas comiendo pasto,
kapiwara erapaka na uwata chikariari bonito chigüiro bonito,
yanamata o kapi na eyumira. andas por el bosque
buscando comer pasto o gramalote.
14
C A N C I Ó N YA G U A
Tuwari El pollito
Tuwariño, tuwariño, tuwariño, tuwariño, El pollito, el pollito, el pollito, el pollito,
Sajachi janmun nachera tuwariño llora cuando tiene hambre.
Tuwariño, tuwariño, Tuwariño, tuwariño, El pollito, el pollito, el pollito, el pollito,
Sajachi jamo nachera tuwariño llora cuando tiene hambre.
Renketi rifni sunaindifa tuwari Le regañan al pollito cuando llora de hambre
Renketi rifni sunaindifa tuwari Le regañan al pollito cuando llora de hambre
C A N C I Ó N YA G U A
C A N C I Ó N YA G U A
Jãnto
Sananu enocho pochitiuño nuli jãnto weticha mañasera
Janmute eretia pochitiuño pochitiuño.
Sananu enocho pochitiuño untio janto wechi moyasera
Janmute eretin yasera pochitiuño pochitiuño
El delfín rosado
Mírame, hermanita, yo soy como el delfín
y brinco en el río grande, hermanita, hermanita.
Mírame, hermanita, yo soy como el delfín
y brinco en el río grande, hermanita, hermanita.
C A N C I Ó N AW Á
R E L ATO U I TO TO
R E L ATO K A M Ë N T Š Á
Chai kãã
Ʉ̃ kuare mʉrakue, tʉpũ, tejõ’namʉ, ʉ̃jʉ̃ pajó. Kĩsotanijatja kerepʉ. Kjoja sayaká
pania sojmtem, jaivai thejpaja sʉ̃m jeasʉme, sayaká jerepʉe, tjao kekora
tjefpat. Jañi pa’ike jĩ, tepjʉ kjã’ãju kisipe. ‘epʉe ʉ̃koja, jʉ̃kusasu mitjiai,
ikjãjãka tepʉ. Ua’ifiir, ua’irañasejarere jãñú’tjomani maja’ tjoriká.
pjikĩ uãsʉ̃ airo aiʉona tjepeore tjañera Atjõ’tjẽme’kekuai tjõjõ tekamitji.
rakʉ tjakuikĩ mosʉ̃rʉ. Kua’ jñi’co’asʉ’ne Pjẽtõẽ tjerijĩtore pakã tjito koasʉ. Kã’ivʉ̃na
jmyokerepʉ. Si’armo ‘airõ uaikokepania kãna’ jẽnasosie’pãña ‘ua’i’yososiepaña.
sʉ̃me. Jañi’ pa’iei. Ipjuko’ irakena. Ri’eva Jã’ẽ’ tjoona, perukõna’ repujʉ’ evaʉnʉ
somʉ, peore kua’ ananterá… kʉkua, ua’i’ saí kentepetoa soune. Toake,
ñi’ tjoasʉmurepaj. Añʉ tjo’ kʉpa’ire pa, uairorove kenaikʉn. Tʉñia sʉmurep,
tjepaka kĩ’õ’ piníkuarʉ, tjepʉrʉjoré’ tʉ̃ñia kena. Epuwawʉ tiñaikaro,musãnu
ikasʉmurepat. I…ika mʉ ye’nʉkoo. eket. Ikua’yojosiket, akãna yitjomaniji
Mini’tjo’mania jũ. Tjinia sʉmte ikjãjĩ’ka. tjijĩ’ka tjima tjorents, senyijerun tjãko ija
Tjo’mani yi’sietani. Jnepujatja sʉmʉ kojʉ, tjasitjome. Jañi’ tjĩ’i narekue. Ya’tjanire
jañikakir fairo’ uisanisasʉmtʉ.‘uai’sanisʉ. oírepʉ. Uã’ uaná yeré’kjãtĩ tõjõ. Yena tĩtõ
20
Tjanire’pʉ’uai’ iuanare. Jauasʉre’ paka’joei yẽjẽ’ pea sonepap.
tjo’jayeritji. Jñãjãjñi tjo’sierere paromitji. Kená evuuar, uairʉrusõ’ uaeripʉti
Te’a apea somiapara tjiatja, pjĩsĩ muiueri kasʉ. Sãni’ ku’ipa’ ʉ’ʉ, tinire pʉpjo, tinasʉe
tʉsoo. Tepana, ye’isa’kõnã. Otjo’jẽjĩ, tʉmurep uap añejo. Tepʉte aironosavu
tjo’josoa’fonere pana. Jnã’ajñĩ cho’jo sasondepi. Esatjai sañu sasumorep.
sõjõnare`puika’ sõm. Tujore manire puperʉ asu. Jepana
Atjo’ ika mariapana yo’kare yiksa mutjika sieta nʉmʉtjenʉ korika maniu.
yaka’e, jãná niyokekʉra tienasʉ, tjo’mani Inasonep. ‘Ikasi komo tjʉ’ʉ, inasomorep.
‘ʉ̃ muatje.‘ʉ̃sesikãjmia’ká kĩãsʉmore Ja’yasikja’jmajan. Ʉ̃ ’kuajã’ãmakar.
El manto del tigre
Había un hogar feliz en el que vivían una muchachas, pero terminó matándolas.
pareja de esposos y el hermano menor Después, arrepentido por haber cometido
de la muchacha. El esposo era cazador semejante masacre, regresó a la casa
y solía ausentarse por largo tiempo pues y le rogó a la hermana que le quitara el
era el sostén de su casa. Procuraba cazar manto porque se sentía culpable. Ella lo
diferentes clases de animales pues estaba reprendió muy fuerte e intentó quitárselo
elaborando un manto grande, largo, en pero no pudo. Ya no se podía quitar
el que cada vez que llegaba de cacería porque se había convertido en su piel.
pegaba pelos y plumas de los animales Desesperado, el muchacho se fue
cazados, y como eran tan variados en al monte a buscar a su cuñado, que ya
sus colores el manto parecía la piel de un regresaba de la cacería con los adornos
tigre. A punto de terminar el manto debió que necesitaba para terminar el manto.
salir de cacería porque le faltaba la piel Cuando lo encontró, le dijo: -¡He cometido
de una presa para adornarlo, pero antes un grave error, desobedecí a su palabra!
de irse le dijo a su esposa que el manto ¡Quíteme este manto por favor!
era sagrado y que nadie debía tocarlo, El señor le contestó: -Yo le advertí a
21
ni siquiera su cuñado. Se lo dijo porque su hermana que no dejara que nadie se
sabía que el muchacho no respetaba las acercara a tocar el manto porque conocía
cosas ajenas y confiaba en que su esposa el poder que había en él y ¡usted ha
sabría impedirle que lo cogiera. desobedecido! Llorando, el muchacho le
Poco después varias jovencitas de volvió a suplicar que le ayudara a quitarse
la comunidad estaban bañándose en la el manto de encima, pero ya no se podía.
quebrada como de costumbre. Estaban muy Entonces el señor, descargando todo lo
contentas porque habían cortado un bejuco que traía en sus hombros, le dijo: -¡Vaya
que estaba colgado al pie de un barranco y por todo el mundo y recórralo hasta donde
así se podían balancear y tirar al agua. sea posible!
El cuñado del esposo las vio y corrió Tras este consejo sabio sopló a los
a la casa a ponerse el manto sagrado. cuatro vientos del universo para que se
Cuando su hermana lo vio, él le dijo: “Oye, fuera a sobrevivir en la selva. Y él se fue,
hermanita, me estoy poniendo el manto convertido en el mayor de todos los tigres
prohibido de tu esposo solo para hacer de la selva.
una broma”. Ella le dijo que no lo hiciera, Cuando el señor regresó a casa
que se lo quitara porque su esposo le regañó a la mujer: -¿Por qué no le avisó a
había advertido que nadie podía tocarlo. su hermano lo que tanto insistí: que nadie
Sin embargo, él no hizo caso; terminó de tocara el manto, especialmente él? -Yo le
ponerse el manto y se fue. dije y hasta lo reprendí, pero no me hizo
Cuando llegó a la quebrada, se tiró caso, ¡fue muy desobediente!
al agua. Solo quería jugar y asustar a las
R E L ATO K A M Ë N T Š Á
Bashëtem mëtškuay
Chka antiguo yojanopasan chentš San betšash ndayenš jtamashunguam chentš
Andresok, kanÿe bashëtem tmujanínÿen yojetsemn y chë, lempsa chë yebnatem
jajok y chëtem tmujanamb yebnoy y chë tojanopoderá chë mëtškuayetš y chka
bashëtem chka butaman tmujanichëtj tsok tšá mujetsanuatatjnay nÿetskang
lachabëyá y tmëjansasá, pero chë auatjentš mujetsemn, cuando chëgorn
bashëtem deltod inÿetšá mandbomná kanÿe bakó más bujabuachá cha ya
yojamn y as chë mamá uabainá, chan tojanpormá chë tsëtšá y lemp chká
tojayan Taiteko ndayek këm bashëtem tmujanenáy y inÿa ya tare tbujanatšetá
ach inÿetšá uamaná yotsomñë, y as ya tbojubtseboknës, unga jubtseboknam
24
ibet, chká juajamanam y tsëntsetëngor y chë ultimuá cha tenía que tener chë
juicio tmujentšeta orna, chor ya ndokná kukuatšiñe y as chentše chë mëtškuay
chë bashëtem y nderad chká pegong chentše tojtsemës as chabuisatëchënj
tmujamashëngo jabuasam, pronts derad ka y chka tmujam y chë, ndegombrë
bokoy o ndayá nak muchanjašbuachená chká chë mëtškuayetš chentš yojetsemn
y nderad kanÿa tujaboknës ya ndoñ yojetsatsachëngor chentš tmujetsejajua
jtamashënguan y nderad utat o ungas chë tsëtšësh y as chka tmujanobenay
tmujaboknës, kanÿa jtsashbenán, y chë jtamashunguan y nÿetskajemëng tsok
bahëtem chká mëtškuay yojamn y chë mujetsemn, mujetsobatman chaobinÿn
bashëtem chká nÿe chká yojan obrá, nÿe y tojanbinÿngorn chgorn ndegombre
chká y nÿe chká. chë mëtškuayetš obaná yojtsomñë y
Y as ya biajiy jobšiamagor, chgor chë bashëtembe lachabëtema inÿok
Taitang chká tmujanenkuenta que inÿeng yojtsatanajajon y as chka tmujanobenay
tša nÿe mujtsen tënÿá y mujtsicham chë mëtškuay jtsoban y as intšajemëng
mors ndayá mochjam tšams mochjam, chë basebtang momën chentš San
porque intšang muchantsopochoka y Andresok, chëng*
chgor inÿa chka tojayan pues tsëtšá
muchjuiyëb, pero rocotësh muchjuiyëb
y tal vez chëshek mëchjam bëts
capachësh y es muchjatëchënj, tal vez
chëshek inpaz. Y as chkas tmujam y
chë mëtškuay chka yas tmujaninÿe chë
La niña serpiente
En el pueblo de San Andrés, como a Todos hicieron caso y llevaron el ají, lo
veinte minutos de Santiago, había una machacaron, llenaron un capacho grande
pareja que vivía sola porque no había y lo amarraron. De modo que cuando otra
podido tener hijos. Un día fueron a la noche en la que estaban tomando el yagé,
chagra y vieron a una niña desnuda. a tres hombres les urgía salir a botar lo
Les pareció extraño, pero como que tenían que botar, y el médico les dijo:
anhelaban tanto tener un hijo o una hija, –Ahora sí salgan, pero cuando escuchen
la recogieron, la llevaron a la casa y la que la culebra se quiere tragar a alguno,
vistieron muy bonito. Sin embargo, ella les arrójenle el capacho de ají.
25
sorprendía: cuando le daban de comer, Cuentan que la casa traqueaba y por
comía demasiado y, como dormía en eso ellos ya sabían que una inmensa
medio de los dos, a veces a medianoche culebra se había envuelto alrededor de
se daban cuenta de que ya no estaba. ella, con la boca en el lado izquierdo y la
En San Andrés, la comunidad cola en el lado derecho. Los que tomaban
acostumbra tomar por la noche el remedio: yagé ya habían visto que era la niña
la purga o el yagé. Y cuando, en medio de convertida en serpiente.
la oscuridad, salían dos o tres personas Los hombres hicieron lo que el médico
a botar lo que tenían que botar, siempre tradicional les pidió: cuando sintieron que la
faltaba una al regreso. Lo que ocurría culebra se acercaba a comérselos dizque
es que la niña, convertida en culebra, se tenía la boca abierta y uno de ellos vino
envolvía alrededor de la casa y cada vez se y le zampó adentro el capacho lleno de
tragaba a una persona de las que salían, ají. Entraron en la casa y ahí la dejaron.
porque cuando entraban siempre había una Esperaron a que amaneciera y a las seis
menos. de la mañana fueron a mirar qué había
Entonces el médico tradicional más pasado. Vieron que la serpiente estaba
fuerte dijo: –No podemos seguir perdiendo tendida en el suelo y que la ropita de la
tanta gente porque el pueblo se va a niña estaba a un lado. Así confirmaron que
quedar sin nada. –¿Qué hacemos? –le ella se convertía en culebra.
preguntaron y él aconsejó: –Eso es fácil, Por eso en San Andrés ahora hay poca
nos metemos todos adentro y nadie saldrá gente; antes había mucha, pero esa culebra
solo. Pero antes deben traer ají rocoto. se la comía y fueron mermando mermando.
CANCIÓN CAMPESINA ARRULLO CAMPESINO
D E L TO L I M A DEL EJE CAFETERO
Si mi niño Si no te dormís
se durmiera Si no te dormís,
Si mi niño se durmiera el lobo vendrá;
le daría un regalito,
pero no te asustes,
una piedrita de azúcar no te comerá.
envuelta en un papelito. Le diré al verlo:
¿qué quieres aquí?
Mi niñito lindo
no es,
no es para ti.
31
Dormite,
cara de cajuche Arrute Arrurrú
Dormite, mi niño Arrurrú, mi niño, Arrurrú, mi niño,
que tengo que hacer, mi niño adorado, que tengo que hacer,
lavar los pañales mi chirriquitico, lavar los pañales
y hacer de comer
mi clavel rosado. y hacer de comer,
y llamar a tu taita matar la gallina
Arrute, mi niño,
que venga a comer. y echarla a cocer,
y le doy bizcochuelo,
sacarla en un plato
Dormite, mi niño, y si sigue llorando,
y sentarme a comer,
cara de cajuche,
yo le doy consuelo.
guardarle los huesos
mira que tu madre
Dormite, mi niño, al viejo Miguel.
tiene otro en el buche.
que vengo a traerte
Arrurrú, mi niño,
una blanca rosa
cabeza de anón,
con hojitas verdes.
patas de armadillo,
dientes de ratón.
Títulos de la serie
LEER ES MI CUENTO
Leer es mi cuento 1 Leer es mi cuento 13 Leer es mi cuento 27
De viva voz Relatos y poemas Don Quijote de la Mancha Memorias de
para leer juntos Capítulos I y VIII. Miguel de Cervantes. un abanderado
Selección de relatos y poemas de antaño José María Espinosa.
de los Hermanos Grimm, Charles Perrault, Leer es mi cuento 14
Félix María de Samaniego, Rafael Pombo, Romeo y Julieta Leer es mi cuento 28
José Manuel Marroquín, Federico García William Shakespeare Espadas son triunfos
Lorca, Rubén Darío, Víctor Eduardo Caro. (versión de Charles y Mary Lamb). Manuel Uribe Ángel.