Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Józef Wo Zniak, Robert - Primitas Et Plenitudo. Dios Padre en La Teología Trinitaria de San Buenaventura PDF
Józef Wo Zniak, Robert - Primitas Et Plenitudo. Dios Padre en La Teología Trinitaria de San Buenaventura PDF
PRIMITAS ET PLENITUDO
DIOS PADRE
EN LA TEOLOGÍA TRINITARIA
DE SAN BUENAVENTURA
Queda prohibida, salvo excepción prevista en la ley, cualquier forma de reproducción, distribución, comuni-
cación pública y transformación, total o parcial, de esta obra sin contar con autorización escrita de los titulares
del Copyright. La infracción de los derechos mencionados puede ser constitutiva de delito contra la propiedad
intelectual (Artículos 270 y ss. del Código Penal).
ÍNDICE
ABREVIATURAS ................................................................................. 11
I. Obras de San Buenaventura ................................................... 11
II. Enciclopedias, diccionarios, colecciones y revistas .................. 12
PRÓLOGO ........................................................................................ 15
INTRODUCCIÓN ............................................................................... 19
CAPÍTULO 1
ESTRUCTURA, MÉTODO Y CONTENIDO FUNDAMENTAL
DE LA TEOLOGÍA TRINITARIA DE SAN BUENAVENTURA
1. Cronología de la producción literaria de San Buenaventura ........ 28
2. Clasificación de las obras bonaventurianas .................................. 29
3. Desarrollo interno del pensamiento bonaventuriano y sus puntos
importantes ................................................................................... 30
4. Hilo trinitario en la producción teológica bonaventuriana .......... 32
4.1. Commentarius in librum Sententiarum (1250-1256) ........ 33
4.2. Quaestiones disputatae de misterio Trinitatis (1253) .......... 39
4.3. Breviloquium (ca.1257) ..................................................... 44
4.4. Itinerarium (1259) ............................................................. 48
4.5. Collationes in Hexaëmeron sive illuminationes ecclesiae (1273) 57
5. Método bonaventuriano y la teología trinitaria ........................... 64
5.1. Reductio: la teología trinitaria como teo-estética ................... 65
5.2. La búsqueda de las rationes necessariae: la teología trinitaria
como ejercicio de razón ........................................................ 67
5.3. Teología trinitaria en cuanto meditación bíblica: la exégesis de
Buenaventura ...................................................................... 71
6. Hacia una conclusión: la teología trinitaria bonaventuriana como
metafísica trinitaria ..................................................................... 74
8 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
CAPÍTULO 2
PRIMITAS. LA PERSONA DEL PADRE
COMO FUNDAMENTO DE LA METAFÍSICA TRINITARIA
CAPÍTULO 3
PRIMITAS Y LOS ACTOS ETERNOS DEL PADRE
1. Sobre las dimensiones cristológicas de este diálogo cf. RATZINGER, J., Unterwegs zu
Jesus Christus, Sankt Ulrich Verlag, Augsburg 2003, 11-15.
2. Cf. Itin., VII. 6 (V, 313b; OdSB i, 632): Moriamur igitur et ingrediamur in caliginem,
imponamus silentium sollicitudinibus, concupiscentiis et phantasmatibus; transeamus cum
Christo crucifixo ex hoc mundo ad Patrem; ut ostenso nobis Patre, dicamus cum Philippo:
Sufficit nobis.
20 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
existe una suma y perfecta intimidad. Quien vive con Jesús debería
captar esa intimidad expresada tantas veces en su oración y en su
predicación, en la que ha dado testimonio de su vínculo con el Pa-
dre y la unión con su voluntad. Quien sigue la historia escrita de su
vida, observará que toda ella se centra –especialmente en el relato de
Juan– en su Padre. En cierto sentido, Jesús el Cristo es la transparen-
cia de su Padre.
En la historia de la teología han sido muchas las perspectivas teo-
lógicas desde las que se ha escrito sobre el misterio trinitario. En ese
desarrollo de la comprensión del misterio del Dios vivo y verdadero,
la dimensión cristológica se ha antepuesto a otros enfoques sistemá-
ticos3, especialmente a la reflexión sobre el misterio de la persona
del Padre.4 Seguramente ha sido así porque es en Cristo en quien se
abre el acceso –tanto intelectual como existencial– al misterio último
de Dios Trino. Al centrarse en esta afirmación, la teología trinitaria
muy a menudo no exploraba su sentido más profundo (o no lo hacía
ver suficientemente en la misma estructura del tratado), al dejar sin
explorar el carácter dinámico del discurso cristológico de los Evange-
lios, que se puede resumir en una breve frase: Cristo vino al mundo
para que éste conociera al Padre.5 Toda teología cristocéntrica tiene
que caer en la cuenta de la importancia de esa afirmación, que según
Ratzinger es lo más profundo de la fe cristológica de la Iglesia (letzte
Tiefe des Christusglaubens der Kirche6). Si nosotros cristianos somos
cristocéntricos es porque Cristo nos lleva por medio de su persona
hacia el misterio más profundo de su propia vida, es decir, hacia su
amor al Padre que es un eterno reflejo del amor del Padre en que se
abre toda la posibilidad de la existencia y del amor (intra- y extra-
trinitario). Esta dimensión se ha perdido notablemente a lo largo
de los siglos. De ser dominante en el pensamiento cristiano antiguo
(especialmente en los Padres griegos), casi desapareció en la escolás-
tica, con una única excepción: la teología trinitaria y, basada en ella,
la doctrina espiritual-mística de San Buenaventura.
9. KVAMME, J., The fontalis plenitudo in Bonaventure as a symbol for his metaphysics,
New York 1999 (Fordham University, tesis no publicada).
10. OBENAUER, K., Summa actualitas. Zum Verhältnis von Einheit und Verschiedenheit in
der Dreieinigkeitslehre des heiligen Bonaventura, (Europaische Hohschulschriften, Reihe 23,
Bd. 559), Peter Lang, Frankfurt am Main-Berlin-Bern-New York-Paris-Wien 1995.
11. STOHR, A., Die Trinitätslehre des hl. Bonaventura. Eine systematische Darstellung und
historische Würdigung, i, Die wissenschaftliche Trinitätslehre, Aschendorff: Münster in West-
falen 1923.
INTRODUCCIÓN 23
12. DE RÉGNON, Th., Études de théologie positive sur la Sainte Trinité, i-iv, Paris 1892-
1898 (esp. vol. ii, Théorie scolastique).
13. Una importante sintesis teológico-historica se encuentra también en HAYES, Z., In-
troduction, en: Bonaventure, Disputed Questions on the Mystery of the Trinity, (Works of
Saint Bonaventure, iii), The Franciscan Institute: St. Bonaventure 2000, 13-103.
24 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
* * *
1. Sobre el nombre del tratado dedicado a Dios Padre cf. GALOT, J., Pour une théologie du
Père dans le mystère de la Sainte Trinité, en: Esprit et Vie 94 (1984) 498; SZCZUREK, J.D., Bóg
Ojciec w źródłach teologii. Zarys patrylogii, (Rozprawy habilitacyjne, 17), (en fuente latina):
Kraków 2000, 15.
28 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
1225-
Bagnoregio - puer oblatus en el convento de los hermanos de Bagnoregio
1235
1235-
París (estudios: Artes)
1243
1243 París (ingreso en la orden)
1243- París (estudios de teología bajo la dirección de Alejandro de Hales y bajo el magisterio de
1248 Juan de la Rochela, Eudes Rigaud y Guillermo de Melitón)
1248-
París (bachiller bíblico)
1250
Epistola de tribus
Commentarius in
1250- París (bachiller quaestionibus ad
Librum Senten-
1253 sentenciario) magistrum innomi-
tiarum
natum
Quaestiones dispu- Sermo de triplici tes-
1254 tatae de scientia timonio sanctissime
Christi Trinitatis
2. Cf. BOUGEROL, J.G., Introducción a San Buenaventura, BAC: Madrid 1984, 5-14;
Cronologia Sancti Bonaventurae, en: Buenav., i, 11-14 (con bibliografía en la p. 10).
3. En nuestra presentación omitimos los detalles de la biografía de Buenaventura. So-
bre este tema el lector puede consultar entre otros: GLORIEUX, P., Essai sur la chronologie
de S. Bonaventure (1257-1274), en: AFH 19 (1926); BOUGEROL, J.G., Introducción a
San Buenaventura, Madrid 1984; PLATZECK, E.W., Bonaventura, en: LThK2, i, 582-584;
LONGPRE, E., Saint Bonaventure, en: DSp, i, 1768-1770; ID., Bonaventure, en: DHGE
10 (1937) 741-788; DETLOFF, W., Bonaventura, en: TRE, vii (1981) 48-50; HAYES, Z.,
Bonaventure, en: OSBORN, K.B., The history of franciscan theology, St. Bonaventure, N.Y.,
1994, 39-43.
ESTRUCTURA, MÉTODO Y CONTENIDO FUNDAMENTAL DE LA TEOLOGÍA... 29
2-II- Elegido ministro general de la Orden de los hermanos menores en el Capítulo general
1257 extraordinario de Ara Caeli (Roma), en presencia del papa Alejandro IV
Itinerarium mentis
1259 Alvernia
in Deum
1259- Soliloquium; De
1260 triplici via
Collationes de
1267 París
decem praeceptis
Collationes de sep-
1268 París tem donis Spiritus
Sancti
1269 Apologia pauperum
Collationes in Tractatus de planta-
1273 París
Hexaëmeron tione paradisi
1273 28 de mayo: nombrado cardenal-obispo de Albano
1274 15 de julio: muerte
5. Aunque esta obra no se encuentra en el índice (en la lista de tasación de Paris) de los
libros bonaventurianos preparado por la universidad de Paris, no cabe ninguna duda de su
autenticidad. Cf., Chart. Univ. Paris, Paris 1889, vol. I, n. 530 p. 647ss.
6. Esta categoría no aparece en la edición francesa; está añadida en la traducción castella-
na preparada por Jose Carrillo, cf. BOUGEROL, J.G., Introducción (1984), 290-316.
7. BOUGEROL, J.G., St. Bonaventure et la sagesse chrétienne, (Maitres spirituels, 30), Seuil:
Paris 1963, 41.
ESTRUCTURA, MÉTODO Y CONTENIDO FUNDAMENTAL DE LA TEOLOGÍA... 31
9. GRABMANN, M., Geschichte der scholastischen Methode, ii, Herder: Freiburg im Br.
1911, 62.
10. COUSINS, E.H., The two poles of St. Bonaventure’s theology, en: Buenav., iv, 158-159: «in
the first book of the Commentary on the Sentences, we see Bonaventure’s characteristic Trinitarian
theology (…) this design is not only present, but is highly self-conscious and analyzed with a preci-
sion that will not be equalles in his later works. Undoubtedly his Trinitarian theology was highly
developed so early in his career because he had inherited an ancient tradition. Stemming from
the Greek Fathers, this tradition reached Bonaventure in a highly developed form, with distinctly
Western embellishments made by the Victorines and his teacher Alexander of Hales».
11. La iniciativa de esta adaptación y primera utilización de las Sentencias en la exposi-
ción de la teología en la Universidad es obra de Alejandro de Hales, cf. SILEO, L., Il libro:
forme d’insegnamento e generi letterari, en: D’ONOFRIO, G. (dir.), Storia della teologia nel
medioevo, ii, La grande fioritura, Piemme: Casale Monferrato 1996, 559-565.
12. La edición crítica: Magistri Petri Lombardi, Sententiae in IV libris distinctae, i-ii, Colle-
gium S. Bonaventure Ad Claras Aquas: Grottaferrata 31971-1982. Cf. DE GHELLINCK, J., Pierre
Lombard, en: DThC xii/2, 1962-1974; GLORIEUX, P., Sentences, en: DThC xiv, 1859-1883.
13. Sobre Lombardo cf. DELHAYE, P., Petrus Lombardus. Sa vie, son oeuvre, sa morale,
Paris 1961; SARANYANA, J.I., La teología del siglo XII, en: SARANYANA, J.I. e ILLANES, J.L.,
Historia de la teología, (Sapientia Fidei, 9), BAC: Madrid 32002, 41-44.
14. EVANS, G.R., Introduction, en: Id., Medieval Commentaries on the Sentences of Pe-
ter Lombard, i: Current Research, Brill: Leiden-Boston-Köln 2002, xiii; SCHMIDT, M.A.,
Dogma und Lehre im Abendland, en: HDThG i, 594-605.
15. Cf. DE GHELLINCK, op. cit., 2004-2014.
16. BOUGEROL, Introducción, 220.
17. VILANOVA, E., Historia de la teología cristiana, i, De los orígenes al siglo XV, Herder:
Barcelona 1987, 605.
34 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
18. Sobre la teología lombardiana de la Trinidad, cf. BERTOLA, E., La dottrina trinitaria
in Pietro Lombardo, en: Miscellanea Lombardiana, Novara 1957, 129-135; SCHNEIDER, J.,
Die Lehre vom dreieinigen Gott in der Schule des Petrus Lombardus, (MThSt (S) 22), Mün-
chen 1961; LAURENTIN, R., La Trinité mystère et lumière. Dieu est Amour, Relation, Société,
Fayard: Paris 1999, 264-268.
19. CHENU, M.D., La Théologie au douzième siècle, Vrin: Paris 1966, 327.
20. Como recuerda R. L. Friedman esa lectura es casi simultánea con los comentarios del Aqui-
nate, cf. ID., The Sentences Commentary, 1250-1320, en: EVANS, G.R., Medieval Commentaries, 45.
Sobre el método de esa lectura cf. SMEETS, E., Bonaventure, en: DThC ii, 967-968.
21. BARDY, I., The distinctions of Lombard’s Book of Sentences and Alexander de Hales, en:
FrSt 25 (1965) 90-116.
22. Sobre la importancia de los Comentarios, cf. STOHR, A., Die Trinitätslehre des heiligen
Bonaventura. Eine systematische Darstellung und historische Würdigung, i, Die wissenschaftlische
Trinitätslehre, (Münsterische Beiträge zur Theologie, 3), Aschendorff: Münster 1923, 2-3.
23. Sobre esa problemática, cf. STOHR, A., Die Hauptrichtungen der Spekulativen Trinitäts-
lehre in der Theologie des 13. Jahrhunderts, en: ThQ 106 (1925) 113-135; RAHNER, K., El Dios
Trino como principio y fundamento trascendente de la historia de la salavación, en: MySal ii/1,
361-370; Bemerkungen zum dogmatischen Traktat De Trinitate, en: ID., Schriften zur Theologie, iv,
Benzinger: Einsiedeln-Zürich-Köln 1967, 103-108; sobre Tomás, cf. JORISSEN, H., Zur Struktur
des Traktates ‘De Deo’ in der Summa theologiae des Thomas von Aquin, en: BÖHNKE, M. y HEINZ,
H. (ed.), Im Gespräch mit dem Dreieinen Gott. Elemente einer trinitarischen Theologie, Patmos:
Düsseldorf 1985, 231-257; SCHMIDBAUR, H.Ch., Personarum Trinitas. Die trinitarische Gottes-
lehre des heiligen Thomas von Aquin, (MThS (S) 52), EOS: St. Ottilien 1995; SMITH, T.L., Tho-
mas Aquinas’ trinitarian theology. A study in theological method, CUP: Washington D.C. 2003,
21-23; EMERY, G., Trinity in Aquinas, Sapientia Press: Ypsilanti 2003, 74-75.
24. LAFONT, Gh., Peut-on connaitre Dieu en Jésus-Christ. Problématique, (Cogitatio Fi-
dei, 44), Cerf Paris 1969, 115 y 130-131.
25. KNOCH, W., Deus unus est trinus. Beobachtungen zur frühscholastischen Gotteslehre,
en: BÖHNKE, M. y HEINZ, H. (ed.), Im Gespräch, 227.
ESTRUCTURA, MÉTODO Y CONTENIDO FUNDAMENTAL DE LA TEOLOGÍA... 35
ción la distinción de los tratados entre Dios uno y Dios Trino26. ¿No
es esto un testimonio bastante claro de la orientación fundamental
de la trinitología bonaventuriana? De hecho, la línea empleada por
Buenaventura en su primera obra va a ser repetida –cada vez con
más claridad y simplicidad– en las otras, pues las cuestiones concer-
nientes a la pluralidad y a la unidad se encuentran expuestas junto a
varias etapas del discurso.
Ya en el Prólogo, el autor muestra el objeto de su trabajo: exami-
nar las profundidades de los misterios divinos (sabiendo que Deus est
subiectum theologiae radicale27). Estos misterios agrupados en cuatro
grandes temas (que son, al mismo tiempo, el objeto de cuatro libros
de Sentencias) están simbolizados por los cuatro ríos mencionados
en la Tradición bíblica28. San Buenaventura hace una referencia es-
pecialmente al texto de Job 28, 11: «Profunda fluviorum scrutatus est,
et abscondita produxit in lucem»29. En esta perspectiva el objeto del
primer libro es: «examinar con atención la profundidad de la eterna
emanación en cuanto es la sublimidad del ser divino»30. Para Buena-
ventura considerar el misterio de Dios es examinar la realidad de la
diferencia en Dios (emanaciones) en cuanto es sublimitas divini esse.
Resulta sumamente importante que, en este texto, la pluralidad, en
cuanto fruto de las emanaciones, es denominada sublimidad del ser
divino. En esta visión no se puede dividir la tríada de las personas de
la unidad. Aún más, la sublimidad –la divinidad de Dios, su gran-
deza y su especificidad– se encuentra radicada en la afirmación de la
eterna pluralidad que existe en Dios sin privarlo de la interna unidad.
26. HAYES, Bonaventure, 55: «The first thing that strikes the reader of Bonaventure’s
works is that the Seraphic Doctor never develops an independent treatment of the one
God. The whole of the customary treatment of divine attributes and the divine intellect
and will is discussed within the context of the doctrine of the trinity both in the Sentences
Commentary and in the Breviloquium.»; Delio I., Introduction, 39: «Bonaventure’s theology
begins with the Trinity, and this means that his theology is rooted in a divine ground that
is at once unity and diversity, a community of persons who are mutually intimate, having
distinct personality and yet so ultimately compatible that they breathe forth life with the
same breath. (...) That Bonaventure never developed an independent treatment of the one
God suggest that he did not view the Trinity as an intellectual datum but a doctrine with
radical consequences for christian life».
27. I Sent. Proem., q. 1, concl. (I, 7a).
28. Sobre esta metáfora cf. BALTHASAR, H.U. von, Gloria, ii, Estilos eclesiásticos, Edicio-
nes Encuentro: Madrid 1986, 259 (orig. Herrlichkeit. Eine Theologische Ästhetik, ii, Fächer
der Stille, Johannes Verlag: Einsiedeln 1962, 270-272).
29. I Sent. Proem. (I, 1b).
30. Cf. I Sent. Proem. (I, 3b). Buenaventura explica que: Sublimitas enim divini esse
consistit in duobus, scilicet in nobilissimis emanationibus, quae sunt generatio et processio,
et in nobilissimis conditionibus, quea sunt summa sapientia, omnipotentia et perfecta vo-
luntas, de quibus est primus liber.
36 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
31. STOHR, A., Die Trinitätslehre des heligen Bonaventura. Eiene systematische Darstellung
und hisotrische Würdigung, i, Die wissenschaftlische Trinitätslehre, (Münsterische Beiträge zur
Theologie, 3), Münster i. W., 1923, 1: «Eine eindringendes Studium sämtlischer Werke
des Seraphen leerte mich, dass sein ganzes Welbild nich nur trinitarisch orientiert und auf
die dreifaltige Gottheit zentral gerichtet, sondren auch in all seinen Einzelheiten mit dem
Stempel und Siegel des Deus trinus geformt ist, sodas eine summarische Darstellung als
eine Versündigung an diesem Kunstwerk erscheinen müsste».
32. GONZÁLEZ DE CARDEDAL, O., Misterio trinitario y existencia humana. Estudio histo-
rico teologico en torno a San Buenaventura, Rialp: Madrid 1966, 27.
33. Summa Halensis I, n. 3, ad 5; cf. I Sent. d. 1, a. 3, q. 2, fund 3 (I, 40a): «Appetitus
non sufficienter quietatur nisi per aliquid, quod animam implet, quia ex ea parte anima
déficit in quiete, qua deficit in plenitudine; sed est capax Dei secundum appetitum: ergo
si omne creatum est in infinitum minus illo, nullo supplet animae appetitum. Et hoc est
quod dicit Augustinus: Animam totius Trinitatis capacem nihil minus quam Trinitas potest
implere».
34. VILLALMONTE, Buenaventura, 208.
ESTRUCTURA, MÉTODO Y CONTENIDO FUNDAMENTAL DE LA TEOLOGÍA... 37
35. HAYES, Saint Bonaventure, 56: «every major theological theme is structured by Bo-
naventure with reference to the mystery of the Trinity. The Trinity is, in the fullest sense of
the word, a structural principle of the Seraphic Doctor’s entire theological vision».
36. COURTH, HDG ii, 127.
37. HEMMERLE, K., Theologie als Nachfolge. Bonaventura –ein Weg für heute, Herder:
Freiburg-Basel-Wien 1975, 149.
38. Cf. OEING-HANHOFF, L., Trinitarische Ontologie und Metaphysik der Person, en:
BREUNING, W., Trinität. Aktuelle Perspektiven der Theologie, (QD 101), Herder: Freiburg-
Basel-Wien 1984, 143-182; CODA, P. y TAPKEN, A. (ed.), La Trinità e il pensiero. Figure.
Percorsi. Prospettive, Città Nuova: Roma 1997; CODA, P. y ŽÁK, L. (ed.), Abitando la Trinità
per un rinovamiento dell’ontologia, Città Nuova: Roma 1998.
39. GNEO, C., L’essenza dell’essere come amore in S. Bonaventura, en: Buenav., iii, 83-106
40. VILLALMONTE, A. DE, El argumento ex caritate en la doctrina de S. Buenaventura, en:
RET 13 (1953) 531.
41. Cf. SCHEFFCZYK, L., Formulación magisterial e historia del dogma trinitario, en:
MystSal ii, 184.
42. Cf. DUMEIGE, G., Richard de S. Victor et l’idèe chrétienne de l’amour, Vrin: Paris
1952; PIKAZA, X., Ricardo de San Victor, en: DC, 1257: «El Dios cristiano viene a desvelarse
aquí como misterio de amor, encuentro personal fundante, donde el Padre, el Hijo y el
Espíritu Santo dan, reciben y comparten sus personas en gesto de absoluta gratuidad».
43. RICARDO, De Trinitate, III, 2 (SCh 63, 168-170).
38 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
44. Cf. MATEO-SECO, L.F., Dios Uno y Trino, EUNSA: Pamplona 1998, 311-312.
45. I Sent., d. 2, q. 2, f. 1 (I, 53a): «Ex prima suppositione arguitur sic: si est ibi sum-
ma beatitudo; sed ubicumque est summa beatitudo, est summa bonitas, summa caritas et
summa iucunditas. Sed si est summa bonitas, cum bonitatis sit summe se communicare,
et hoc est maxime in producendo ex se aequalem et dando esse suum: ergo etc. Si summa
caritas, cum caritas non sit amor privatus, sed ad alterum: ergo requirit pluralitatem. Item,
si summa iucunditas, cum “nullius boni sine socio sit iucunda possessio”, ergo ad summam
iucunditatem requiritur societas et ita pluralitas».
46. I Sent., d. 2, q. 2, f. 2 (I, 53a): «Item, ex secunda suppositiones sic: si est ibi summa
perfectio; sed “perfectionis est producere talem, qualis ipse est in natura”: ergo necesse est,
ibi esse multiplicationem; sed hoc non potest esse secundum aliam essentiam: ergo oportet,
quod sit secundum aliam personam sive suppositum».
47. I Sent., d. 2, q. 2, f. 3 (I, 53a): «Item, es tertia suppositione sic: si est ibi summa
simplicitas; sed simplicitatis est, quod aliqua natura sit in pluribus, ut patet in universali, sed
ex defectu simplicitatis est, quod numeretur in illis: ergo si in Deo est simplicitas in nullo
deficiens erit in pluribus non numerata essentia: ergo etc».
48. I Sent., d. 2, q. 2, f. 4 (I, 53a-b): «Item, ex quarta suppositione sic: si est ibi summa
primitas; sed quanto aliquid prius, tanto fecundius est et aliorum principium: ergo sicut
essentia divina, quia prima, est principium aliarum essentiarum, sic persona Patris, cum
sit prima, quia a nullo, est principium et habet fecunditatem respectu personarum; sed
fecunditas in Deo respectu Dei non potest esse nisi actui coniuncta: ergo necesse est, plures
esse personas».
49. IAMMARRONE L., La Trinidad en Buenaventura, en: MERINO, J.A. y FRESNEDA, F.M.,
Manual de Teología franciscana, BAC: Madrid 2003, 78.
50. HEINZ, H., Trinitärische Begegnungen bei Bonaventura. Fruchtbarkeit einer appropria-
tiven Trinitätstheologie, (BGPhTh, Neu Folge 26), Aschendorff: Münster 1985, 165 n. 17.
ESTRUCTURA, MÉTODO Y CONTENIDO FUNDAMENTAL DE LA TEOLOGÍA... 39
57. GILBERT, P. P., Introducción a la teología medieval, (IET 3), Verbo Divino: Estella
1993, 138-139: «El maestro se sentaba en medio de una reunión compuesta de todos los
miembros de la Facultad que querían asistir, profesores y estudiantes. Empezaba proponién-
doles una serie de cuestiones. A continuación dirigía la discusión en la que todos participa-
ban, dando las informaciones útiles y provocando las objeciones, intentando de este modo
que cada uno precisase sus ideas. La multiplicidad de los que intervenían, cada uno con su
propio mundo mental, exigía del maestro una competencia muy amplia y coherente. Un
secretario tomaba nota de los debates, distinguiendo hábilmente lo que venía del maestro y
lo que procedía de los asistentes».
58. Para introducirse en la problemática filosófico-teológica del conocimiento de Dios
en el siglo XIII, cf. MARRONE, S.P., The Light of thy countenence. Science and knowledge of
God in the thirteenth century, i, A doctrine of divine illumination, (SHChTh, XCVIII), Brill:
Leiden-Boston-Köln 2001.
59. M.Trin., q. 1 (V, 45a; OdSB v, 94-95).
60. M.Trin., q. 1, a. 1, concl. (V, 48a; OdSB v, 110): «Non est dubitabile, Deum esse, si
dubitabile intelligitur aliquod verum, cui déficit ratio evidentiae sive in se, sive in compa-
ratione ad medium probans, sive in comparatione ad intellectum apprehensivum. Dubitari
tamen de eo potest ex parte cognoscentis, scilicet ob defectum in actibus vel apprehenden-
di, vel conferendi, vel resolvendi».
ESTRUCTURA, MÉTODO Y CONTENIDO FUNDAMENTAL DE LA TEOLOGÍA... 41
61. Para hacer lo mismo, es decir, para encontrar la posibilidad de aplicación de dos
métodos distintos, Santo Tomás decide dividir su exposición teológica en dos tratados, cf.
Emery, Trinity, 74. Desde esta perspectiva la postura de San Buenaventura (fundamentar la
diferencia de los métodos en la teoría de los principios teológicos, es decir, desde un punto
de vista formal) nos parece más adecuada.
62. M.Trin., q. 1, a. 2 (V, 51a; OdSB v, 122-123): «Supposito, quod Deun esse sit
verum indubitabile, quaeritur consequenter, utrum Deum esse trinum sit verum credibile».
63. MERINO, J.A., Historia de la filosofía franciscana, (BAC normal, 525), BAC: Madrid
1993, 73.
64. Cf. GONZÁLEZ DE CARDEDAL, Misterio trinitario, 40. La problemática en la Ques-
tiones versa alrededor la pregunta: «¿por qué a pesar de ser contra los criterios de mi razón
natural creo en la Trinidad? Estamos no como en el Comentario preguntando si el hombre
desde las criaturas puede elevarse a pensar un Dios trino, sino más bien tiene esta cuestión
un carácter casi apologético».
65. COUSINS, Bonaventure and the coincidence, 98: «The Trinity constitutes the primor-
dial and archetypal coincidence of opposites, and as such, is the source of the polarities
within Bonaventure’s system. If God were not Trinitarian, then we would not find the
coincidence of opposites as a dimension of reality».
42 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
66. OBENAUER, K., Summa Actualitas. Zum Verhältnis von Einheit und Verschiedenheit in
der Dreieinigkeitslehre des heiligen Bonaventura, (Europäische Hohschulschrifren, Theolo-
gie, 559), Peter Lang: Frankfurt am Main-Berlin-New York-Paris-Wien 1995, 29.
67. OBENAUER, Summa Actualitas, 58.
68. Este procedimiento viene de la influencia ricardiana. Sobre Ricardo, cf. SCHMIDT,
M.A., Zur Trinitätslehre der Frühscholastik. Versuch einer problemgeschichtlischen Orientie-
rung, en: ThZ 40 (1984) 190.
69. M.Trin., q. 8, ad 6 (V, 115a-b; OdSB v, 396): Ad illud quod obiicitur, quod unitas
prior est re et intellectu quam pluralitas; dicendum, quod illud est verum de illa pluralitate,
quae est ex aggregatione unitatum; de illa autem pluralitate, in qua eadem est unitas trium,
veritatem non habet, quia una est in eis veritas, una lux, una ratio intelligendi ex parte
ipsius Dei intellecti. Quod autem nos prius intelligamus unitatem quam trinitatem, hoc est
propter defectum intelligentiae ex parte nostra.
70. M.Trin., q. 3, a. 2, f. 6 (V, 75a; OdSB v, 222): Summa simplicitas non excludit, sed
includit summam perfectionem; summa perfectio non excludit, sed includit pluralitatem:
ergo a primo, summa simplicitas pluralitatem personarum non excludid, sed includit: ergo
non repugnant, sed máxima consonat.
71. IAMMARRONE, La Trinidad, 80.
ESTRUCTURA, MÉTODO Y CONTENIDO FUNDAMENTAL DE LA TEOLOGÍA... 43
77. M.Trin., q. 1, a. 1, ad 8 (V, 50b-51a; OdSB v, 118): Ad illud quod obiicitur, quod
nihil certius tenemus, quam quod fidei comprehendimus; dicendum, quod illud est verum
de certitudine adhaerentiae, non de certitudine intelligentiae, sicut manifeste consideranti
apparet.
78. En este horizonte se puede entender cómo Buenaventura vio la relación entre filosofía
y teología, cf. MERINO, J.A., La Trinidad, paradigma de vida comunitaria, en S. Buenaventura,
en: PIKAZA, X.; PANNENBERG, W. y FORTE, B., Pensar a Dios, (Semanas de Estudios Trinita-
rios, 30), Secretariado Trinitario: Salamanca 1997, 183; ONOFRIO, G., Storia della Teologia, ii,
Età medievale, Piemme: Casale Monferrato 2003, 373: «Bonaventura non soltanto sottolinea
con decisione i limiti del pensare naturale. Dall’ insegnamento del suo maestro Odo Rigaldi
mutua anche la certeza dell’impossibilità di una applicazione completa ed esaustiva dell’apo-
dittica aristotelica alla argomentazione sui dogmi. Nelle Quaestiones sulla Trinità il tema con-
duttore è quindi la complementarietà indispensabile di dimostrazione e fede, nella ricerca,
secondo il modello anselmiano, di rationes necessariae che soggiacciono alla formulazione del
gogma. La feconda convergenza di “conoscenza nella certezza” razionale (cognitio certitudi-
nalis) e “conoscenza nella fede” (cognitio fidelis), finalizzata al consolidamento reciproco, è
scandita in ogni quaestio dal confronto di due successivi articuli».
79. BOUGEROL, Introduction a l’Étude, 158.
80. Brev. Prol., 6, 5 (V, 208b; OdSB i, 192).
81. LUBAC, H. de, Exégèse médiévale, i/2, Aubier: Paris 1961, 425.
ESTRUCTURA, MÉTODO Y CONTENIDO FUNDAMENTAL DE LA TEOLOGÍA... 45
94. Brev., I. 1. 1 (V, 210a; OdSB i, 204): In principuim intelligendum est, quod sacra
doctrina, videlicet theologia, quae principaliter agit de primo Principio, scilicet de Deo
trino et uno, de septem agit in universo, scilicet primo, de Trinitate Dei; secundo, de crea-
tura mundi; tertio, de corruptela peccati; quarto, de Incarnatione Verbi; quinto, de gratia
Spiritus sancti; sexto, de medicina sacramentali, et septimo, de statu finalis judicii.
95. Sobre el concepto de la teología en Santo Tomás, cf. TORRELL, J.-P., La scienza teologica
secondo Tommaso e i suoi primi discepoli, en: ONOFRIO (ed.)., La grande fioritura, 880-885. Hay
que añadir que el mismo autor en su libro Saint Thomas Aquinas, ii, Spiritual master (CUP:
Washington 2003) intentando establecer la diferencia entre el concepto de la teología de Tomás
y de sus contemporáneos hace una interpretación insatisfactoria de los hechos. En la p. 9 Torrell
afirma que: «the Franciscan, among them Saint Bonaventure, saw it (the subject of theology) as
rather in Christ and the Church». Esta afirmación no hace justicia a los datos fundamentales.
96. S. Tomás de Aquino, STh I. q. 1, a. 7, resp.: Deus est subiectum huius scientiae
(theologiae). Sic enim se habet subiectum ad scientiam, sicut obiectum ad potentiam vel
habitum. Proprie autem illud assignatur obiectum alicuius potentiae vel habitus, sub cuius
ratione omnia referuntur ad potentiam vel habitum (...). Omnia autem pertractantur in
sacra doctrina sub ratione Dei: vel quia sunt ipse Deus; vel quia habent ordinem ad Deum,
ut ad principium et finem. Unde sequitur quod Deus vere sit subiectum huius scientiae.
48 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
97. Brev. I. 1. 2 (V, 210a; OdSB i, 205): Ratio autem huius veritatis est, quia cum
sacra Scriptura sive theologia sit scientia dans sufficientem notitiam de primo Principio
secundum statum viae, secundum quod est necessarium ad salutem; et Deus non tantum
sit rerum principium et exemplareffectivum in creatione, sed etiam refectivum in redemp-
tione et perfectivum in retributione: ideo non tantum agit de Deo creatore, sed etiam de
creatione et creatura.
98. Brev. I. 1. 4 (V, 210b; OdSB i, 207): Ex his patet, quod licet Theologia sit de tot et
tam variis, est tamen scientia una, cuius subiectum, ut a quo omnia, est Deus.
99. Brev., Prol. 2 (V, 201b; OdSB i, 168): Mediantur igitur hac fide, datur nobis noti-
tia sacrae Scripturae, secundum influentiam Trinitatis beatae, iuxta quod expresse insinuat
Apostolus in prima parte auctoritatis prius inductae.
100. COURTH, F., Bonaventura als Repräsentant der älteren Franziskanerschule, en: HDG
ii/1b, 131.
101. Itin., VII. 6 (V, 313b; OdSB i, 632-633).
ESTRUCTURA, MÉTODO Y CONTENIDO FUNDAMENTAL DE LA TEOLOGÍA... 49
102. PANNENBERG, W., Epistemologia e teologia, (BTC 21), Queriniana: Brescia 21999,
218-219. El autor confronta esta postura escéptica, con la del Santo Tomás: «Tommaso
d’Aquino aveva cercato di dimostrare la teologia como scienza speculativa e teoretica in
senso aristotelico, sottolineando la più alta dignità del conoscere teoretico como fine a se
stesso rispetto al conoscere pratico».
103. PLATZEK, E.W., en: LThK2 2, 582-584.
104. IAMMARRONE, L., La structtura della vita trinitaria come amore in S. Bonaventura,
en: MiscFran. 89 (1989) 320: «La Summa halesiana eleva a legge metafisica la difusione
del bene, che è un transcendentale, che si identifica con l’essere. La somma bontà è somma
carita, la somma carità è amore non privato ma comune, il quale suppone necessariamen-
te la comunicabilità. L’essere divino è somma bontà è sommo amore; il sommo amore è
sommamente diffusivo o espansivo e quindi necessariamente esigitivo di una pluralità di
membri. La Trinità è necessaria, perchè Dio sia Dio, perchè Dio sia il Sommo Bene e il
Sommo Amore».
50 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
113. Sobre el debate acerca de divinis nominibus vale la pena ver: GONZÁLEZ DE CAR-
DEDAL, O., ibid., 117-143; COZZI, A., Dio ha molti nomi. Dire oggi il nome eterno del Padre
di tutti, Milano 1999; MARION, J.-L., Dieu sans l’etre, Paris 1982; ROBERT, J.D., A propos
d’un article de J.-L. Marion sur le premier nom de Dieu, en: Revue théologique de Louvain
17 (1986) 203-207; SMITH TIMOTHY, L., Thomas Aquinas’ trinitarian theology. A study in
theological method, CUP: Washington D.C. 2003, 204-230.
114. GANOCZY, A., Il creatore trinitario. Teologia della Trinità e sinergia, (BTC 124),
Queriniana: Brescia 2003, 103: «Ciò che in questo evento eterno dà il via alla comuni-
cazione dell’essenza comune e alla produzione di “persone” viene detto ora bonitas, ora
caritas. I due termini sono distinti, ma vengono anche collegati insieme. Bonitas sembra
corrispondere all’idea neoplatonica della divinità quale sommo bene. Caritas traduce la
neotestamentaria agape», cf. también, DELIO, Simply Bonaventure, 43.
115. IAMMARRONE, La Trinidad, 85: «É. Gilson afirma que Buenaventura ha intentado
conciliar el primado platónico del bien, afirmado por Dionisio Areopagita, con el primado
cristiano del ser, afirmado por Juan Damasceno siguiendo el libro del Éxodo, pero Buenaven-
tura sostiene integralmente el primado del ser. En realidad, no existe cuestión del primado,
porque para Buenaventura, como recuerda el mismo Gilson, «en Dios no hay otro primado
que el de Dios mismo»; cf. GNEO, C., Conoscere è amare: note di ontologia della conoscenza
secondo la mente di S. Bonaventura, L’Italia Franciscana Editirce: Roma 1985, 192.
ESTRUCTURA, MÉTODO Y CONTENIDO FUNDAMENTAL DE LA TEOLOGÍA... 53
116. Comparando a este propósito a Santo Tomás con San Buenaventura K. Hemmerle
escribe: «Dass Bonavetura von der Unmittelbarkeit des Menschen zu Gott hin, vonder
Anfänglichkeit Gottes im Bewusstsein des Menschen überzeugt ist, gilt doch wohl allge-
mein als sein Eigenart, etwa im Unterschied zu Thomas von Aquin, der bei der conver-
sio ad phantasmata ansetzt und dem als das eigentlische Objekt menschlicher Erkenntnis
die quidditas rei sensibilis gilt. Verkürzt könnte man sagen: Thomas ist ein Denker des
Zugangs, Bonaventura ein Denker des Ausgangs», cf. HEMMERLE, K., Bonaventura und
der Ansatz theologischen Denkens, en: ID., Unterwegs mit dem dreieinen Gott, (Ausgewählte
Schriften, 2), Herder: Freiburg-Basel-Wien 1996, 166.
117. OBENAUER, Summa, 63-107; Ganoczy, Il creatore, 102.
118. Itin., VI. 2 (V, 310; OdSB i, 621).
119. IAMMARRONE, La Trinidad, 88.
120. Itin., VI. 2 (V, 310a; OdSB i, 620-621): Videre igitur et attende, quoniam opti-
mum quod simpliciter est quo nihil melius cogitari potest; et hoc tale sic est, quod non
potest recte cogitari non esse, quia omnino melius est esse quam non esse; sic est, quod non
potest recte cogitari, quin cogitetur trinum et unum. Nam bonum dicitur diffusivum sui;
summum igitur bonum summe diffusivum est sui.
54 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
(esta es cuestión de los filósofos), sino por su identidad. Esta tarea consiste en luchar por
tanto contra toda tendencia y contra todo comportamiento en el que Dios ya no sea aquella
Alteridad, que ciertamente se ha revelado («hemos visto su gloria»: Jn 1, 14), pero que se
ha revelado y se revela al mismo tiempo como aquel que está siempre más allá de nuestras
representaciones. No en vano, el mismo san Juan contempla la manifestación suprema de
esta gloria sobre una cruz (cf. Jn 17, 24). ¡Lo menos que se puede afirmar es que el hecho
de haber visto a Dios en un crucificado, cosa inaudita e inverosímil, prueba de algún modo
la validez del cristianismo! Aquí aparece, sin duda, un Dios que no ha sido previsto por
nuestras representaciones espontáneas de Dios. Este es un Dios que se encuentra más allá
de nuestras manifestaciones, pues si no fuera así no ganaríamos nada al conocernos ante él,
ya que él no sería más que un simple reflejo (eidolon) de nuestros deseos», cf. GESCHÉ, A.,
El sentido (Dios para pensar, 7), Sígueme: Salamanca 2004, 189.
135. Sobre la ontología trinitaria (bibliografía, personas e hilos básicos), cf. OBENAUER,
K., Thomistische Metaphysik und Trinitätstheologie: Sein-Geist-Dreifaltigkeit-Schöpfung-Gna-
de, LIT Verlag: Münster 2000; FOX, P.A., God as communion: John Zizioulas, Elizabeth
Jonson, and the Retrieval of the symbol of the Triune God, Liturgical Press: Collegeville 2001;
Levering, Scripture and metaphysics, 197-201.
136. Cf. Introducción, en: OdSB iii, 143.
58 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
141. Hex., I. 11 (V, 331a; OdSB iii, 180): Propositum igitur nostrum est est ostendere,
quod in Christo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae Dei absconditi, et ipse est médium
omnium scientiarum.
142. Hex., I. 10 (V, 330b-331a; OdSB iii, 179).
143. Cf. Hex., I. 17 (V, 332a; OdSB iii, 184): Verbum ergo exprimit Patrem et res,
quae per ipsum factae sunt, et principaliter ducit nos ad Patris congregantis unitatem; et
secundum hoc est lignum vitae, quia per hoc médium redimus et vivificamur in ipso fonte
vitae.
144. Hex., I. 11 (V, 331a; OdSB iii, 180): Primum médium est aeternali origine prima-
rium; I. 12 (V, 331a-b; OdSB iii, 180-181): Primum ergo médium est essentiae aeternali
generatione primarium.
145. Hex., I. 11 (V, 331a; OdSB iii, 180): Primum medium Christus fuit in aeterna
generatione; secundum in incarnatione; tertium in passione; quartum in resurrectione;
quintum in ascensione; sextum in futuro examine; septimum in sempiterna retributione
sive beatificatione.
146. Dicha centralidad ha de entenderse también en la perspectiva más formal, porque
forma parte de la realidad de que depende la comprensión de las Colaciones, cf. MARANESI,
P., Verbum inspiratum. Chiave ermeneutica dell’Hexaëmeron di San Bonaventura (Biblioteca
Seraphico-Capuccina, 51), Instituto Storico dei Cappuccini: Roma 1996.
147. IAMMARRONE, La Trinidad, 94.
60 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
148. Hex., I. 13 (V, 331b; OdSB iii, 182): Cristo, en cuanto medio «nam idem est prin-
cipium essendi et cognoscendi».
149. Hex., I. 12 (V, 331a; OdSB iii, 180-181).
150. Hex., I. 14 (V, 331b; OdSB iii, 183): Istud est medium personarum necessario:
quia, si persona est, quae producit et non producitur, et persona, quae producitur et non
producit, necessario est media quae producitur et producit.
151. DELIO, Simply Bonaventure, 47: «The Word is medium or center between the Fa-
ther and Spirit and shares «properties» of both. With the Father, the Word shares the «pro-
perty» of being the source of others, since with the Father, the Word/Son «spirates» the
Spirit. However, the Word also shares, with the Spirit, the «property» of receptivity since,
like the Spirit, the Word is generate by the Father’s self diffusive goodness. It is in receptivity
to the Father’s goodness that the seconde divine person is Son or Word, generated by the
Father’s goodness, and expressing that goodness as Word»; IAMMARRONE, La Trinidad, 95:
«La generación hace que el Verbo sea originado por el Padre y que sea junto a Él originante
del Espíritu Santo, por lo que necesariamente el Verbo es intermedio entre el Padre y el
Espíritu Santo».
ESTRUCTURA, MÉTODO Y CONTENIDO FUNDAMENTAL DE LA TEOLOGÍA... 61
158. En esa teoría se nota una influencia de Ricardo y Alejandro, cuyas proposiciones
han sido llevadas a una formulación superior por Buenaventura. Cf. DE RÉGNON, Th.,
Études de théologie positive sur la Sainte Trinité, ii, Théories scolastiques, Paris 1892, 512-514
y 530-533; Oromí M., Introducción general, en: OdSB iii, 42.
159. Cf. I Sent., d. 18, a. unic., q.5, ad 4 (I, 331).
160. Hex., IX. 2 (V, 372b-372a; OdSB iii, 320): A tribus datur testimonium, sed ex-
primitur per Verbum, quia Verbum et Patrem et se ipsum et Spiritum sanctum exprimit et
omnia alia.
161. BALTHASAR, H.U VON, Teológica, II, Verdad de Dios, Ediciones Encuentro: Madrid
1997, 152.
162. Hex. I. 13 (V, 331b; OdSB iii, 182): Pater enim ab eterno genuit Filium similem
sibi et dixit se et similitudinem suam similem sibi et cum hoc totum posse suum; dixit que
posset facere, et máxime quae voluit facere, et omnia in eo expressit, scilicet in Filio seu in
isto medio tanquam in sua arte. Unde illud medium veritas est.
163. Sobre este concepto cf. STOHR, A., Die wissenschaftlische Trinitätslehre, 139-142.
ESTRUCTURA, MÉTODO Y CONTENIDO FUNDAMENTAL DE LA TEOLOGÍA... 63
171. Hex., III. 2 (V, 343a; OdSB iii, 221): Clavis ergo contemplationis est intellectus
triplex, scilicet intectus Verbi increati, per quod omnia producuntur; intellectus Verbi in-
carnati, per quod omnia reparantur; intellectus Verbi inspirati, per quod omnia revelantur.
Nisi enim quis possit considerare de rebus, qualiter originantur, qualiter in finem reducun-
tur, et qualiter in eis refulget Deus; intelligentiam habere non potest.
172. Sobre la recepción bonaventuriana de la teología de la historia de Joaquin cf. RAT-
ZINGER, J., The theology of History, 117-118.
173. Ratzinger, en la monografía ya citada, ha expuesto la tesis de la interna vinculación
entre la historia sagrada y el concepto de la revelación, cf. ÍD., The theology of history, xii.
174. Las afinidades entre la teología de la historia en los griegos (representados en este
caso especialmente por San Gregorio de Nisa) y San Buenaventura son mucho más que evi-
dentes. Sobre el concepto de la teología de la historia, en cuanto la circulación y adecuación
(ajkolouqiva), en San Gregorio de Nisa, cf. MASPERO, G., Teologia-historia-eikonomia. La teo-
logia della storia en San Gregorio di Nissa (tesis no publicada), Pamplona 2003, 450-556.
175. Hex., IX. 2-3 (V, 372b-373a; OdSB iii, 320-321).
176. Hex., III. 11-21 (V, 345a-347a; OdSB iii, 227-234).
177. Hex., III. 22-32 (V, 347a-348b; OdSB iii, 234-239).
178. Hex., III. 8 (V, 344b; OdSB iii, 225): Tunc enim res son vere, quando sunt in re
vel in universo, sicut sunt in arte aeterna, vel sicur sibi exprimuntur. Res autem vera est,
secundum quod adaequatur intellectui causanti. Quia vero perfecte non adaequatur ra-
tioni, quae exprimit eam vel repraesentat; ideo omnis creatura mendacium est, secundum
Augustinum. Res autem adaequata non est sua adaequatio: ergo necesario est, ut Verbum
vel similitudo vel ratio sit veritas; et ibi est veritas creaturae, et repraesentantur per Verbum
ita infima, sicut suprema.
ESTRUCTURA, MÉTODO Y CONTENIDO FUNDAMENTAL DE LA TEOLOGÍA... 65
179. Un ejemplo muy claro de este etapa se puede encontrar en Itin. I. 13 (V, 298b-
299a; OdSB i, 572-573).
180. BOUGEROL, J.G., Introdución a San Buenaventura, Madrid 1984, 172-177.
181. Cf. MERINO, J. A., Dios como estatuto ontológico del mundo en el pensamiento bona-
venturiano, en: S.Bonav., i, 627-636.
182. Sobre la estética de Buenaventura consulta: Ost D. E., Bonaventure: the aesthetic
synthesis, en: FrSt 36 (1976) 233; SPARGO, E.J., The category of the aesthetic in the philosophy
of Saint Bonaventure, New York 1953; MERINO, J.A., Estética, en: MERINO, J.A. y FRESNE-
DA, F.M. (ed.), Manual de teología franciscana, BAC: Madrid 2003, 480-494.
183. BALTHASAR, Gloria, ii, 278.
66 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
184. HART, D.B., The beauty of the infinite: the aesthetic of Christian truth, Eerdmans:
Grand Rapids 2003, 307-308.
185. Cf. monografía de CUTTINI, E., Ritorno a Dio. Filosofia, teologia, etica della mens
nel pensiero di Bonaventura da Bagnoregio, Rubbettino: Soveria Mannelli 2002, 91-95.
186. Esta dirección inmanente en la creación se puede dar sólo porque en el mismo mis-
terio fontal (la Trinidad) existe una inmanente dirección hacia el Padre, cf. M.Trin. q. 2, a.
2, concl. 17 (V 67b; OdSB v, 190-193). La historia sólo revela puntualmente esta dinámica
trinitaria que forma parte de su gramática.
187. Cf. Tripl.via, Prologus (VIII, 3a-b).
188. Hex., I. 17 (V, 332a; OdSB iii, 184): «Haec est tota nostra metaphysica: de emana-
tione, de exemplaritate, de consumatione, scilicet illuminari per radios spirituales et reduci
ad summum. Et sic eris verus metaphysicus».
ESTRUCTURA, MÉTODO Y CONTENIDO FUNDAMENTAL DE LA TEOLOGÍA... 67
199. Sobre la influencia de Dionisio en Buenaventura, cf. BOUGEROL, J.G., The Church
Fathers and auctoritates in scholastic theology to Bonaventure, en: BACKUS, I., The Reception of
the Church Fathers in the West. From the Carolingians to the Maurists, i, Brill: Boston-Leiden
2001, 310-319.
200. EMERY, Trinité et unité, 209. El autor no incluye a Juan Damasceno. No obstante,
su influencia en la obra de Buenaventura (especialmente cuando se trata de Dios como un
ser absoluto) nos parece a nosotros clara, cf. la evocación directa de autoridad de Damas-
ceno en Itin., V. 2 (V, 308b; OdSB i, 612-613). Cf. SICLARI, A., Fonti patristische greche di
Bonaventura da Bagnoregio. Giovanni di Damasco, Massimo il Confessore, Nemesio di Emesa
e la dottrina bonaventuriana della libertà, en: S.Bonav., i, 893-905.
201. DE GHELLINCK, J., Le mouvement théologiques du XIIe siècle, Bruges 1948, 85.
202. Tripl.via III. 11 (VIII, 16b).
ESTRUCTURA, MÉTODO Y CONTENIDO FUNDAMENTAL DE LA TEOLOGÍA... 69
Juan
Dionisio Ricardo
Damasceno
Buenaventura
Alejandro
203. Algunos afirman que la diferencia entre ambos autores consiste en el modo de
entender la relación entre la fe y la razón. P.ej., el prof. Bougerol, apoyándose en la investi-
gación de R. Roques, escribe: «la demostración anselmiana no demuestra verdaderamente
la fe. Buenaventura ha superado el punto de vista anselmiano. Llegando en el Breviloquium
al punto último de la analogía de la fe, sitúa su dialéctica más allá de la prueba del signo a
signo, que juzga insuficiente, y se aproxima, evidentemente, a la prueba de la fe», cf. BOU-
GEROL, Introducción, 184; cf. también: ROQUES, R., La méthode du Cur Deus homo? de saint
Anselme de Canterbéry, en: Structures théologiques. De la Gnose à la Richard de Saint-Victor,
Paris 1962, 243-293.
204. DÍAZ, C., San Anselmo, en: DC, 65.
205. «El misterio consiste no en que Dios sea trino, sino en que es Dios, es decir, en
su infinitud inconmensurable, en su óntica necesidad de existir, en su plenitud vital, en su
carácter absoluto respecto de todo lo demás existente. A ese Dios así pensado no puede el
hombre abarcarle en la finitud de su ser y pensar, no puede agotadoramente reducirle a sus
esquemas, exhaustivamente entenderle», cf. GONZÁLEZ DE CARDEDAL, O., Misterio trinita-
rio y existencia humana, 280.
70 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
213. REIST, Th., Saint Bonaventure as a biblical commentator. A translation and analysis
of his Commentary on Luke XVIII, 34-XIX, 42, University Press of America: Lanham-New
York-London 1985, 32: «In considering the origin of Scripture, Bonaventure brings to-
gether the two great axes of theological reflection, namely, the Trinitarian and the Chris-
tological. The absolute origin of Scripture is grounded in the life of the Trinity, and the
influence of the Trinity on the individual gives birth to its reception and understanding in
the heart of man».
ESTRUCTURA, MÉTODO Y CONTENIDO FUNDAMENTAL DE LA TEOLOGÍA... 73
214. THOAMS DE CELANO, Vita prima S. Francisci, 84 (en: AF X, 63): «Summa eius in-
tentio, praecipuum desiderium, supremumque propositum eius erat sanctum Evangelium
in omnibus et per omnia observare ac perfecte omnia vigilantia, omni studio, toto desiderio
mentis, toto cordis fervore Domini nostri Iesu Christi doctrinam sequi et vestigia imitari»;
cf. GRAF REVENTLOW, H., Storia dell’interpretazione biblica, ii, Dalla tarda antichità alla fine
del Medioevo, Piemme: Casale Monferrato 1999, 279.
215. BOUGEROL, Introducción, 194.
216. GHELLINCK, Le mouvement théologique, 40.
217. Cf. CANTOR, P., Verbum abbreviatum, c. 1 (PL 205, 25).
218. ONOFRIO, Storia della teologia medieval, 367.
219. BOUGEROL, Introducción, 199.
74 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
220. Reventlow (Storia dell’interpretazione biblica, ii, 292), apoyándose en Brev. Prol.
6 (V, 206b-207a; OdSB i, 188-195), habla de tres procedimientos o reglas metodológicas
concretas: (1) leer los pasajes más difíciles comparándolos con otros lugares bíblicos (la
Biblia lee la Biblia); (2) el sentido literario puede ser atribuido al texto sólo cuando se re-
fiere directamente a la fe y al amor; cuando la Biblia habla utilizando imágenes hebraicas o
cuando se refiere a la realidad creada hay que atribuirle el sentido metafórico; (3) cuando el
texto parece estar abierto a ambas interpretaciones Buenaventura recomienda la discusión
académica sobre cual de los sentidos es más adecuando.
221. Cf. CRESTA, G., Die Transzendentalien des Seins als onto-theologische Grundsätze des
Seienden. Ein Beitrag zu Metaphysik und Anthropologie Bonaventuras (Europäische Hoch-
schulschriften, xx/674), Peter Lang: Frankfurt am Main-Berlin-Bern-Bruxelles-New York-
Oxford-Wien 2004, 13-15.
222. Dado que el significado de las palabras ontología y metafísica no es totalmente si-
nónimo quiero dejar claro que en el presente estudio las utilizaré como sinónimos de igual
significado.
223. KIENZLER, K., Zu den Anfängen einer ’trinitarischen Ontologie’. Augustinus’ «Be-
kenntnisse», en: Der dreieine Gott und die eine Menschheit (Festschrift für K. Hemmerle),
Herder: Freiburg-Basel-Wien 1989, 45-60.
224. OEING-HANHOFF, L., Trinitarische Ontologie und Metaphysik der Person, en: BREU-
NING, W. (ed.), Trinität. Aktuelle Perspektiven der Theologie (QD), Herder: Freiburg-Basel-
Wien 1984, 143-182.
225. ŽÁK, L., Promessa: verso una ontologia trinitaria, en: Coda P., ŽÁK L. (ed.), Abitando
la Trinità per un rinovamento dell’ontologia, Città Nuova: Roma 1998, 5.
ESTRUCTURA, MÉTODO Y CONTENIDO FUNDAMENTAL DE LA TEOLOGÍA... 75
226. Cf. los trabajos reunidos en: CODA, P. y ŽÁK L. (ed.), Abitando la Trinità, y Gres-
hake G., El Dios Uno y Trino. Una teología de la Trinidad, Herder: Barcelona 2001, 534-
545.
227. Sobre el lugar de la teología trinitaria en la teología contemporánea cf. MARSHALL,
B.D., Trinity, en: JONES, G. (ed.), The Blackwell Companion to Modern Theology, Blackwell:
Oxford 2004, 183-203.
228. Hex., I. 17 (V, 332a; OdSB iii, 184): Haec est tota nostra metaphysica: de emana-
tione, de exemplaritate, de consumatione, scilicet illuminari per radios spirituales et reduci
a summum. Sic verus metaphysicus.
229. ROSENMOELLER, Religiose Erkenntnis nach Bonaventura, (Beiträge zur Geschichte
der Philos. u. Theolog. des Mittelalt., Bd. 25, Hf. 3-4), Münster 1985, 132 –cit. de DE
VILLALMONTE, A., Influjo de los PP. Griegos en la doctrina trinitaria de San Buenaventura, en:
XIII Semana Española de Teología, Madrid 1954, 575.
76 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
232. COUSINS, E.H., Response to Zachary Hayes, en: TRACY, D. (ed.), Celebrating the
Medieval Heritage: a colloquy on the thought of Aquinas and Bonaventure, The Journal of Re-
ligion, vol. 58, supplement, 1978, S100: «In Bonaventure’s theological method, Christian
revelation opens up a new level of metaphysics, for it brings to completion the logic of the
philosophical metaphysics of the good».
233. Cf. QUINN, J., The historical constitution of St. Bonaventure’s Philosphy, Pontificial
Institute of Medieval Studies (Studies and Texts, 23), Toronto 1973.
234. HAYES, Z., Christology and metaphysics in the thought of Bonaventure, en: TRACY, D.
(ed.), Celebrating the Medieval Heritage, S84: «Within such a general understanding of the
relation between reason and faith, it is possible to distinguish in Bonaventure’s work a level
of metaphysical reflection which is a philosophical science carried out by reason with the
extrinsic guidance of faith and a level of metaphysics which is carried out by the theologian
applying the philosophical tools to faith».
78 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
235. HAYES, Christology and metaphysics, 95: «It is clear that Bonaventure sees his work
as metaphysical both at the philosophical and at the theological level. The christological
dogma of the Church, in his eyes, contains a metaphysical dimension in itself which, when
explicated in terms of its prior conditions, leads to the Trinitarian metaphysics on the one
hand and to the theological understanding of man on the other».
236. DELIO, I., Bonaventure’s metaphysics of the good, Theological Studies 60 (1999) 229
237. DE VILLALMONTE, A., Influjo de los PP. Griegos, 561.
ESTRUCTURA, MÉTODO Y CONTENIDO FUNDAMENTAL DE LA TEOLOGÍA... 79
238. A propósito de esto escribe H. URS VON BALTHASAR (Gloria. Una estética teológica,
ii, Estilos eclesiásticos, Ediciones Encuentro: Madrid 1986, 275): «El mundo y el espíritu
humano están siempre en función de la automanifestación complexiva de Dios. Entre el
pensar que piensa el mundo y piensa a Dios hay una circulación perfecta y una relación
recíproca de fundamentación, en la que el mundo y el hombre, en cuanto son y como son,
resultan inteligibles sólo desde Dios, en cuanto es y como es en sí, o mejor, desde la revela-
ción divina, en lo que como es en Cristo Jesús».
239. OROMI, M., Introducción general, 41.
240. VON BALTHASAR, Gloria, ii, 278.
241. Las detalles de la metafísica del bien en San Buenaventura se pueden ver en: DE VEN-
TOSA, F., La metafísica del bien en la teología de s. Buenaventura, en: NG 1 (1954) 7-38.
242. Sobre la fundamentación de la metafisica bonaventuriana en la idea del bien cf.,
SPEER, A., Principalissimum fundamentum. Die Stellung des Gutten und das Metaphysikver-
ständnis Bonaventuras, en: GORIS, W. (Hrsg.), Die Metaphysik und das Gute. Aufsätze zu
ihrem Verhältnis in Antike und Mittelalter (Recherches de Théologie et Philospohie mé-
diévales, Bibliotheca 2), Peeters: Leuven 1999, 104-138.
243. En esto se revela el carácter novedoso de la metafísica bonaventuriana, cf., DELIO,
I., Crucified Love. Bonaventures mysticism of the crucified Christ (Studies in Franciscanism),
Franciscan Press: Quincy 1998, 67-77.
244. Cf. MARION, J.-L., Dieu sans l’être (Quadrige, 129), PUF: Paris 22002, 112-113.
80 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
249. DELIO, Bonaventure’s metaphysics, 229: «Christian metaphysics of the good finds its
deepest meaning in the mystery of the Father».
250. REZETTE, J.P., Caritas, en: LSB, 29-32.
82 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
251. Cf. MARION, J.-L., Le phénomène érotique. Six méditacion (Figures), Grasset: Paris
2003, 43-44.
252. RÉGNON, Th, de, Études de théologie positive sur la Sainte Trinité, i, Paris 1892,
433-434: «La philosophie latin envisage d’abord la nature en elle-même et poursuit jus-
qu’au suppôt; la philosophie grecque envisage d’abord le suppôt et y pénètre ensuite pour y
trouver la nature. Le Latin considère la personnalité comme un mode de la nature, le Grec
considère la nature comme le contenu de la personne. Ce sont là des visées contraires, qui
projettent les concepts de la même réalite sur des fonds différents. Aussi le Latin dit: trois
personnes en Dieu; le Grec dit: un Dieu en trois personnes. Dans les deux cas, c’est la même
dogme, mais le mystère se présente sous deux formes différentes».
253. «His (De Régnon) Études argued that the classical doctrine of the Trinity develo-
ped in two stages. In the first stage reflection on the Trinity proceeds from diversity
of persons to the unity of the nature. This trinitarian theology is especially Greek and
expressed in its most definitive form in the writings of the Cappadocians. In the second
stage, reflection proceeds from the unity of nature. This Trinitarian theology is especially
Latin and expressed in its fundamental form in the writings of Augustine. The first form
of Trinitarian theology de Régnon identifies as the Patristic doctrine of the Trinity; the
second form he identifies as the scholastic doctrine of the Trinity», cf. Barnes M. R.,
Régnone, Théodore de, en: CAREY, P.W. y LIENHARD, J.T. (ed.), Biographical dictionary of
Christian theologians, Grenwood Press: Westport-London 2000, 434. Sobre la tesis de
Régnon vale la pena ver un estudio de ID., De Régnon Reconsidered, en: Augustinian Stu-
dies, 26:2 (1995) 51-79.
254. Cf. HART, D.B., The mirror of the infinite: Gregory of Nyssa on the vestigia trinitatis,
en: Modern Theology, Oxford 18:4 (2002) 541: «The notion that, from the patristic period
to the present, the Trinitarian theologies of the Eastern and Western catholic traditions have
obeyed contrary logics and have in consequence arrived at conclusions inimical each to the
other will no doubt one day fade away from want of documentary evidence».
ESTRUCTURA, MÉTODO Y CONTENIDO FUNDAMENTAL DE LA TEOLOGÍA... 83
255. Cf. ZUBIRI, X., Naturaleza. Historia. Dios, Alianza: Madrid 478-510; KASPER, W.,
Der Gott Jesu Christi, Mathias Grünewald: Mainz 1982, 361-362; CODINA, V., Los caminos del
Oriente cristiano. Iniciación a la teología oriental, Sal Terrae: Santander 1997; MATEO-SECO,
L.F., El Dios Uno y Trino, Eunsa: Pamplona 1998; LAURENTIN, R., La Trinitè mystère et lu-
mière. Dieu est Amour, Relation, Sociéte, Fayard: Paris 1999, 200; GRESHAKE, G., An den drei-
einen Gott glauben. Ein Schlüssel zum Verstehen, Herder: Freiburg-Basel-Wien 1999, 28.
256. Hoy día entre los teólogos neo-griegos esta visión parece renacer con nueva fuer-
za y vitalidad. Piénsese sobre todo los pensadores ortodoxos contemporáneos como Ch.
84 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
Yannaras o J.D. Zizioulas. En uno de sus libros Yannaras anota muy significamente que:
«Christ affirms that for himself God is Father, begetter, and consequently Source and Cause
of his existence as Son and Word of God. But the Father is also the Source and Cause of
the existence of the Paraclete», ÍD., Elements of faith. An introduction to orthodox theology, T
and t Clark: Edinburgh 1998, 22. También Zizioulas subraya fuertemente el papel decisivo
del Padre en la comunión trinitaria, cf. Being as communion: studies in personhood and the
Church, Crestwood, NY 1985, 40.
257. SCHEFFCZYK, L., Der Gott der Offenbarung. Gotteslehre, en: SCHEFFCZYK, L. y ZIE-
GENAUS, A., Katholische Dogmatik, ii, MM Verlag: Aachen 1996, 249.
258. COAKLEY, S. (ed.), Re-thinking Gregory of Nyssa, Blackwell: Oxford 2002. El libro
es la reedición de los artículos presentados anteriormente en la revista Modern Theology
18:4 (2002).
259. NICHOLS, A., Discovering Aquinas. Introduction to his life, work and thought, Eerd-
mans: Grand Rapids 2003, 60-61.
260. HALLEUX, A. de, Hypostase et personne dans la formation du dogme trinitaire (ca.
375-381), en: Revue d’Histoire Ecclésiastique 29:2 (1984) 313-369; ID., Personnalisme ou
essentialisme trinitaire chez les Pères cappadociens? Une mauvise controverse, en: Revue théolo-
gique de Louvain 17 (1986) 265-292. Se puede encontrar estos dos artículos también en el
libro de ID., Patrologie et oecuménisme. Recueil d’études, Leuven 1990, 113-268.
261. Cf. CONGAR, Y.-M., Je crois en l’Esprit Saint, iii, Le fleuve de vie coule en orient et en
occident, Cerf: Paris 1980, 14-22. Lo que da que pensar es que según Congar los que han
entendido mal la intención De Régnon son especialmente los teólogos orientales como S.
Boulgakof, J. Meyendorff, S. Verkhovsky y V. Lossky.
ESTRUCTURA, MÉTODO Y CONTENIDO FUNDAMENTAL DE LA TEOLOGÍA... 85
262. O’CARROLL, M., Bonaventure St., en: Trinitas. A theological encyclopedia of the Holy
Trinity, Wilmington, Deleware 1987, 57; cf. también: GONZALES DE CARDEDAL, O., Mis-
terio trinitario y existencia humana. Estudio histórico-teológico entorno a S. Buenaventura,
Madrid 1966; RÉGNON, Th. de, Études, ii, Paris 1892, 435-568.
263. DE VILLALMONTE, A., Influjo de los PP. Griegos en la doctrina trinitaria de San Bue-
naventura, en: XIII Semana Española de Teología, Madrid 1954, 554-577.
264. DE VILLALMONTE, A., Influjo de los PP. Griegos, 557.
265. DE VILLALMONTE, A., Influjo de los PP. Griegos, 560-563.
266. DE VILLALMONTE, A., Influjo de los PP. Griegos, 568.
267. DE VILLALMONTE, A., Influjo de los PP. Griegos, 568-571; 575.
268. DE VILLALMONTE, A., Influjo de los PP. Griegos, 569.
269. LONGPRÉ, E., Bonaventure, en: Dictionnaire d’histoire et de geographie ecclesiasti-
que, ix, Paris 1937, 747.
86 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
270. BOUGEROL, J.G., The Church Fathers and Auctoritates in scholastic theology to Bo-
naventure, en: BACKUS, I. (ed.), Rhe Reception of the Church Fathers in the West, I, From the
Carolingians to the Maurists, Brill: Boston-Leiden 2001, 311.
271. DE VILLALMONTE, A., Influjo de los PP. Griegos, 558.
272. BOUGEROL, The Church Fathers, 319.
273. Los otros elementos están analizados en Royer W. S., The Trinity in the thought of
st. Bonaventure: an eastern orthodox perspective, (tesis pro manuscrito) Fordham University:
New York 1999. Entre ellos se encuentran la metafisica ejemplarista (pp. 80-101), el tema
de la unidad entre los órdenes gnoseológico y metafísico (p. 280), etc.
274. Según W. Schachten las semejanzas en tratar la persona del Padre entre Buenaven-
tura y los griegos se dan sólo por causa de la influencia de san Francisco. Además, según
Schachten, es la cristología, y no teología del Padre, la que ocupa el lugar central en la
especulación bonaventuriana. Parece que la interpretación de Schachten olvida la unidad
orgánica que existe entre la centralidad del Verbo (su posición central en la vida divina) y
la absoluta importancia de la persona del Padre. Estas dos dimensiones no se excluyen: la
posición central del Verbo tiene que ser vista desde la perspectiva de la reductio, es decir,
del retorno del todo al Padre. Cf. SCHACHTEN, W., Intellectus Verbi. Die Erkenntnis im
mitvolzug des Wortes nach Bonaventura, (Symposion, 43), Verlag Karl: Freiburg-München
1973, 105-112.
ESTRUCTURA, MÉTODO Y CONTENIDO FUNDAMENTAL DE LA TEOLOGÍA... 87
275. Cf. MATEO-SECO, L.F., Teología trinitaria: Dios Espíritu Santo, Rialp: Madrid
2005, 158-162.
CAPÍTULO SEGUNDO
PRIMITAS. LA PERSONA DEL PADRE COMO
FUNDAMENTO DE LA METAFÍSICA TRINITARIA
2. STOHR, A., Die Hauptrichtungen der spekulativen Trinitätslehre in der Theologie des
13. Jahrhunderts, en: Theologische Quartalschrift 106 (1925) 113-135; SCHMAUS, M., Der
Liber Propugnatiorius des Thomas Angelicus und die Lehrunterschiede zwischen Thomas von
Aquin und Duns Scotus, ii, Die Trinitarischen Lehrdifferenzen, (Beiträge zur Geschichte der
Philosophie und Theologie des Mittelalters, 29), Münster 1930.
3. GRONDIN, J., Introduction à la métaphysique, (Paramètres), Les Presses de l’Université
de Montréal: Montréal 2004, 133-171; sobre este tema cf. también la literatura citada por
Grondin en la nota 10 en la p. 137.
4. FRIEDMAN, R.L., Gabriel Biel and later-medieval trinitarian theology, en: FRIEDMAN,
R.L. y NIELSEN, L.O. (ed.), The medieval heritage in early modern metaphysics and modal
theory, 1400-1700, (The new synthese historical library, 53), Kluwer Academic Publisher:
Dordrecht-Boston-London 2003, 103.
5. FRIEDMAN, R.L, Divergent traditions in later-medieval trinitarian theology : relations, emana-
tions, and the use of philosophical psychology, 1250-1325, en: Studia Theologica 53 (1999) 13-25.
6. ID., Divergent traditions, 14; Friedman define la emanación de siguiente manera:
«Emanation is the term the medievals used to describe how the divine persons are put into
the being or originates».
PRIMITAS. LA PERSONA DEL PADRE COMO FUNDAMENTO DE LA METAFÍSICA... 91
10. EMERY, G., Trinité et unite de Dieu dans la scolastique, en: EMERY, G. y GISEL, P., Le
christianisme est-il un monothéisme, (Lieux théologiques, 36), Labor et Fides: Genève 2001,
217: «Le thème de la primitas, dont on ne peut sous-estimer l’importance, traverse toute
l’oeuvre de Bonaventure. Avec la bonté, la primauté constitué chez Bonaventure le pivot
de l’articulation Unité-Trinité. Ce trait caractéristique de la métaphysique bonaventurienne
fait apparaître la bonté, suivant l’epression de Th. De Régnon, comme l’exansibilité en ver-
tu de aquelle l’Unité suprême est une primauté. Il fonde également l’agir de Dieu (création
et salut) dans la communication transcendante de la vie divine: la fontalité intra-trinitaire
est la source de la fontalité de Dieu envers ses créatures».
11. HAYES, Z., Introduction, en: Saint Bonaventure, Disputed Questions on the mystery
of the Trinity, (Works of St. Bonaventure, iii), The Franciscan Institute: St. Bonaventure
2000, 100.
12. ROYER, W.S., The Trinity in the thought of St. Bonaventure: an eastern orthodox pers-
pective, (disertación doctoral no publicada), Fordham University: New York 1994, 269:
«primacy is the foundation of the convergence of the necessity and freedom in God».
13. M.Trin., q. 8, ad 7 (V, 115b; OdSB v, 396-387): Ad illud quod obiicitur: quanto
aliquid est fontalius, tanto prius in producendo; dicendum, quod dupliciter accipitur, et
per provationem anterioritatis essentialis et privationem originis personalis; cf. FALQUE, E.,
Saint Bonaventure et l’entrée de Dieu en théologie. La Somme théologique du Breviloquium,
(Études de Philosophie médiévale, lxxxi), Vrin: Paris 2000, 86.
14. ROYER, The Trinity, 271-272: «the primacy of the Father is the foundation of the
primacy of God». Ambos tipos de la primacía están vinculados uno con otro de tal manera
que la primacía personal del Padre es la fundación de la primacía de Dios Trino. En ambos
casos el concepto de la primacía ayuda a llegar a la realidad más profunda del misterio de
Dios y tiene papel de la piedra angular del universo teológico bonaventuriano (FALQUE,
Saint Bonaventure, 99).
15. M.Trin., q. 8, concl. (V, 114a; OdSB v, 390-391): primitas non tantum non exclu-
dit trinitatem, verum etiam includit in tantum, ut primum principium eo ipso sit trinum,
quo etiam est primum; quod sic manifestum est.
16. Hayes, Introduction, 101.
17. I Sent. d. 2, a.un., q. 2, f. 3 (I, 53b): ergo sicut essentia divina, quia prima, est prin-
cipium aliarum essentiarum, sic persona Patris, cum sit prima, quia a nullo, est principium
et habet fecunditatem respectu personarum.
PRIMITAS. LA PERSONA DEL PADRE COMO FUNDAMENTO DE LA METAFÍSICA... 93
23. GONZÁLEZ DE CARDEDAL, O., Misterio trinitario y existencia humana. Estudio histo-
rico teologico en torno a San Buenaventura, (Biblioteca de Teología, 6), Rialp: Madrid-Mexi-
co-Buenos Aires-Pamplona 1965, 161.
24. COUSINS, E., Bonaventure and the coincidence of opposites. The theology of Bonaven-
ture, Franciscan Herald Press: Chicago 1978, 52-54.
25. COUSINS, Bonaventure and the coincidence of opposites, 54: «In his later writings Bo-
naventure will not change or substantially develop his dynamic view of the Trinity, based
on the Father as fontalis plenitudo, His Trinitarian synthesis of Chapter 6 of the Itinerarium
(1259) presents the same view with a remarkable blend of compactness and complexity.
Yet even here his basic position is not more self-conscious than in the Commentary. In fact,
the notion of primacy is not explicitly mentioned, nor does he speak of the Father’s fontalis
plenitudo. Rather the mystery of Trinitarian fecundity is presented through the Pseudo-
Dionysian notion of the good as self-diffusive. This notion of the self-diffusive good is the
basis for his exploration of the Trinity in Collatio XI in Hexaëmeron (1273). In the later
writings one can detect a shift from the notion of primacy and fontalis plenitudo to the no-
tion of self-difussive good. If one holds, as does this writers, that the notion of primacy and
the Father as fontali plenitudo are prior to the notion of self-diffusive good, then he can say
that the basis of Bonaventure’s Trinitarian theology was more thoroughly explored in his
earlier than in his later writings».
PRIMITAS. LA PERSONA DEL PADRE COMO FUNDAMENTO DE LA METAFÍSICA... 95
26. Esta elaboración teológica tiene que ver mucho con la lucha contra el arrianismo,
cf. BEHR, J., Formation of christian theology, ii/1 The Nicene Faith, St. Vladimir’s Seminary
Press: Crestwood 2004, 242-243; cf. también: MATEO-SECO, L.F., Teología trinitaria. Dios
Padre, Rialp: Madrid 2003, 74-75; PRESTIGE, G.L., ajgevvn(n)hto~ and gen(n)htov~ and Kin-
dred Words in Eusebius and the Early Arians, en: JTS 24 (1923) 486-496, ÍD., ajgevvn(n)hto~
and Cognate Words in Athanasius, en: JTS 34 (1933) 258-265; DE RÉGNON, Th., Études de
théologie positive sur la Sainte Trinité, iii, Victor Retaux et Fils Éditeurs: Paris 1892-1898,
183-254; KELLY, J.N.D., Early Christian doctrines, Harper: San Francisco 1978, 223-251.
27. Sobre el desarrollo en la teología latina cf. STOHR, A., Die Trinitätslehre des heiligen
Bonaventura. Eine systematisce Darstellung und historische Würdigung, i, Die wissenschaft-
lische Trinitätslehre, (Münsterische Beiträge zur Theologie, 3), Aschendorffschen Verlags-
buchhandlung: Münster 1923, 126-128.
28. DE RÉGNON, Th., Études de théologie positive, ii, Théories scolastique,Victor Retaux et
Fils Éditeurs: Paris 1892, 473.
29. I Sent., d. 27, p. 1, q. 2, concl. 3 (I, 470a).
30. I Sent., d. 27, p. 1, q. 2, cont. 3 (I, 469a).
31. I Sent., d. 27, p. 1, q. 2, concl. 3 (I, 470a); cf. M.Trin., q. 8, ad 4 (V, 115a; OdSB
v, 394-395): Si autem dicatur primum per privationem originis, quia scilicet a nullo oritur;
96 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
nascibilitatis quiere decir que el Padre es non generatur, nec per genera-
tionem accipitur, nec generationem consequitur32. En lo que concierne
el modo de caracterizar al Padre, para el Seráfico la innascibilitas per-
tenece a las propiedades no personales33 (proprietas non personalis34) y,
en cuanto tal, es el nombre de la relación (relatio) y no de la sustancia
(substantia)35.
En tal comprensión de la persona del Padre (su misterio visto
desde la perspectiva de la innascibilitas) se esconde una convicción
de su absoluta independencia en el ser y en la concreta existencia. La
negatividad de esta característica personal es obvia. La mayoría de los
teólogos interpretaron esta negatividad de la noción de la innascibi-
litas en el sentido meramente informativo: cómo una característica
cognoscitiva del Padre que no apunta a nada que existe en él, sino
sólo independiente de cualquier cosa fuera de él.
Por otro lado, Buenaventura es consciente de un grave problema
que produce dicho tratamiento de innascibilitas: la pura negación (pura
privatio) o algo sumamente negativo no puede ser un proprium del Pa-
dre36. Al frente de esta afirmación Buenaventura decide hacer un paso
importante, que decidió sobre la novedad y originalidad de su sistema
respeto a su ambiente teológico (tanto geográfico como histórico).
Es precisamente aquí donde el Seráfico introduce su concepto de
la primacía. Lo hace para reinterpretar la negatividad de la afirma-
ción sobre la innascibilitas paterna. Esta reinterpretación consiste so-
bre todo en la introducción de una dimensión sumamente positiva.
Buenaventura afirma que, según la res, la innascibilitas es perfecta po-
sitio (aliter tamen est dicendum, quod innascibilitas est privatio, queae
sic ratio primitatis principaliter residet circa personam Patris; M.Trin., q. 8, concl. 7 (V,
115b; OdSB v, 396-397): Secundum autem quod dicit privationem originis personalis, sic
competit soli personae innascibilis, scilicet Patri.
32. I Sent, d. 28, q. 1, concl. (I, 498a): Prout autem convenit soli Patri, sic dicitur inge-
nitus, quia non generatur, nec per generationem accipitur, nec generationem consequitur. Per
primum membrum excluditur Filius, per secundum essentia, per tertium Spiritus sanctus.
33. Sobre la propiedades y nociones cf. STOHR, Die wissenschaftlische Trinitätslehre,
109-114.
34. Cf. I Sent., d. 28, div. textus (I, 495a): «propietas non personalis est duplex, scilicet
innascibilitas et communis spiratio». Para que una propiedad pueda ser personal tiene que
cumplir dos condiciones: tiene que revelar el primero y propio hábito de la persona y hacer-
lo per modum positionis et completionis, cf. I Sent., d. 28, a.u., g. 3, concl. (I, 501b).
35. I Sent., d. 28, a.u., q. 1, concl. (I, 496b): «Dicendum est, quod circa hoc diversae
sunt positiones. Omnes enim posuerunt, quod hoc quod est ingenitus dicitur secundum
relationem».
36. I Sent., d. 27, p. 1, q. 2, concl. 3 (I, 470b): Movet etiam communis opinio, quae
dicit, innascibilitatem esse proprium Patris; sed non potest esse proprium et maxime pro-
prium, quod dicat notionem, secundum quod importat puram privationem.
PRIMITAS. LA PERSONA DEL PADRE COMO FUNDAMENTO DE LA METAFÍSICA... 97
45. I Sent., d. 27, p. 1, q. 2, concl. 3 (I, 471a): «summa auctoritas est in Padre ratione
innascibilitas».
46. I Sent., d. 28, a.u., q. 1, concl. (I, 498a).
47. I Sent., d. 28, a.u., q. 1, concl. (I, 498a): «hoc nomen ingenitus, secundum quod
convenit Patri proprie, dicit relationem privative, sed ex hoc ipso dicit ex consequenti rela-
tionem positive».
PRIMITAS. LA PERSONA DEL PADRE COMO FUNDAMENTO DE LA METAFÍSICA... 99
48. I Sent., d. 2, a.u., q. 2 (I, 53ab); d. 27, p. 1, q. 2, concl. 3 (I, 471a): «Movet etiam
verbum philosophi, qui dicit, quod principia quanto sunt priora, tanto potentiora». De he-
cho, nuestro autor pensaba que el concepto de la primacía y su vinculación con la noción de
la fecundidad pertenecen a Aristóteles. En realidad el Libro de causis, del que es la cita, es de
procedencia neoplatónica. Cf. KVAMME, J., The fontalis plenitudo in Bonaventure as a symbol
for his metaphysics, (tesis no publicada), Fordham University: New York 1999, 155 n. 18;
AERTSEN, J.A., La filosofía medieval y los transcendentales. Un estudio sobre Tomás de Aquino,
(Colección de pensamiento medieval y renacentista, 52), EUNSA: Pamplona 2003, 166:
según los neoplatónicos «la prioridad ontológica conlleva causalidad».
49. M.Trin., q. 8, ad 7 (V, 115b; OdSB v, 396-397): «Haec autem fontalitas (paternal)
quodam modo origo est alterius fontalitatis».
50. M.Trin., q. 8, concl. (V, 114a; OdSB v, 390-391): «Nam primitas summa in summo
et altissimo principio ponit summam actualitatem, summam fontalitatem et summam fe-
cunditatem. Primum enim principium, hoc ipso quod primum, est perfectissimum in pro-
ducendo, fontalissimum in emanando, fecundissimum in pullulando».
51. M.Trin., q. 8, concl. (V, 114a; OdSB v, 390-391).
52. I Sent., d. 27, p. 1, q. 2, concl. 3 (I, 470b).
100 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
60. VON BALTHASAR H. Urs., Gloria, ii, Estilos eclesiásticos, Ediciones Encuentro: Ma-
drid 1986, 259.
61. I Sent., Proem., (I, 1b): Primo, propter perennitatem dicitur fluvius personarum
emanatio, quoniam illa emanatio sola est sine principio, sine fine. De hoc fluvio Daniel 7,
9-10: «Antiquus dierum sedit, et fluvius igneus rapidusque egrediebatur a facie eius. Antiquus
iste dierum est Pater aeternus, cuius antiquitas est aeternitas. Iste antiquus sedit, quia non
solum in eo est aeternitas, sed etiam immutabilitas. A facie illius antiqui egrediebatur flu-
vius igneus rapidusque, id est, de sublimitate divinitatis eius procedebat plenitudo amoris
et plenitudo virtutis: plenitudo virtutis in Filio, ideo fluvius erat rapidus; plenitudo amoris
in Spiritu sancto, et ideo fluvius erat igneus»; (la traducción castellana procede de la edición
preparada por el Instituto del Pensamiento Medieval y Renacentista en la Universidad de
Navarra).
102 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
62. M.Trin., q. 8, ad 1 (V, 113a; OdSB v, 392-395): «Idem est primum et principium:
ergo si ab aeterno fuit primum, ab aeterno fuit et principium».
63. I Sent., d. 27, p. 1, q. 2, concl. 3 (I, 470a-b).
64. I Sent., d. 2, a.u., q. 2, concl. (I, 54a): «Ratione primitatis persona nata est ex se
aliam producere».
65. M.Trin., q. 8, ad 1 (V, 113a; OdSB v, 392-395): «si ab aeterno fuit primum, ab ae-
terno fuit et principium; sed principium secundum completissimam rationem est, quando
est principians et producens secundum modum productionis perfectae: si ergo ab aeterno
fuit in Deo ratio primitatis perfectae, fuit et veritas productionis intrinsecae; cf. I Sent., d.
2., a.u., q. 2, f. 4 (I, 53a-b); d. 27, p. 1, q. 2, concl. 3 (I, 470b): principium ideo actu vel
habitu est principiatum».
PRIMITAS. LA PERSONA DEL PADRE COMO FUNDAMENTO DE LA METAFÍSICA... 103
66. I Sent., d. 27, p. 1, q. 2, concl. (I, 469a): «Et proptera est alia opinio, quod ideo
est pater, quia generat. Et quod illud sit bene dictum, patet per differentiam assignatam
inter generationem et esse patrem. Nam secundum propriam rationem generatio dicit ema-
nationem sive originem, paternitas dicit habitudinem. Constat autem, quod origo est ratio
habitudinis, non habitudo ratio originis est. Et ideo generatio est ratio paternitatis, non e
converso».
67. I Sent., d. 27, p. 1, q. 2, concl. 3 (I, 470a).
68. Cf. Obenauer K., Summa actualitas. Zum Verhältnis von Einheit und Verschiedenheit
in der Dreieinigkeitslehre des heiligen Bonaventura, (Europäische Hochschulschriften, Theo-
logie, 559), Peter Lang: Frankfurt-Berlin-Bern-New York-Paris-Wien 1995, esp. 89-107.
69. GONZÁLEZ DE CARDEDAL, O., Misterio trinitario y existencia humana. Estudio histó-
rico teológico en torno a San Buenaventura, Madrid 1966, 148.
104 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
70. DE RÉGNON, Études, ii, 451: «On peut reconnaître ces deux procédés philosophi-
ques dans l’interpretation d’un même expression. Le mot acte peut s’entendre ou comme
un terme ou comme un principe. Dans le premier sens, l’acte s’oppose à la puissance passive.
C’est le terme vers lequel cette puissance tend par le devenir, et dans lequel il y a repos final
et perfection de l’être. Dans le second sens, l’acte est synonyme de puissance active, et par
conséquent, il dit de soi une éminence de principauté. Pour employer les qualifications que
j’ai hasardées, je dirai que dans le sens statique du mot l’acte est un actualité, et que dans
le sens dynamique il est une activité. Disons encore, pour employer une comparaison que
nous fournit saint Bonaventure l’acte, considéré comme un term, est assimilable à la citerne
remplie d’un eau immobile; l’acte, considéré comme principe, est la fontaine qui tend à
déborder par le bouillonnement de sa source».
71. HEMMERLE, K., Bonaventura und der Ansatz theologischen Denkens, en: ID., Unterwegs
mit dreieinen Gott, (Ausgewählte Schriften, 2), Herder: Freiburg-Basel-Wien 1996, 166.
PRIMITAS. LA PERSONA DEL PADRE COMO FUNDAMENTO DE LA METAFÍSICA... 105
72. La cuestión fue expresada muy bien por von Balthasar de siguiente manera: «Aber
liegt dieses “Quellsein” im götlichen Wesen oder im Vatersein des Vater?», BALTHASAR,
H.U. von, Teológica, ii, La verdad de Dios, Encuentro: Madrid 1997, 128 (orig. Theologik,
ii, Wahrheit Gottes, Johannes Verlag: Einsiedeln 1985, 120).
73. GRESHAKE, G., El Dios Uno y Trino. Una teología trinitaria, Herder: Barcelona
2001, 155; cf. también Obenauer, Summa actualitas, 49.
74. Se suele citar como el ejemplo de esa preferencia bonaventuriana el texto de
M.Trin., q. 2, a. 2, ad 13 (V, 67a; OdSB v, 188-191) en que Buenaventura afirma que tanto
perfectior est res, quanto minus ab unitate recedit.
75. STOHR, Die wissenschaftlische Trinitätslehre, 123.
76. BALTHASAR, Teológica, ii, 131.
106 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
77. HEIDEGGER, M., Zürcher Seminar, en: ID., Seminare, (Gesamtausgabe 15), Kloster-
mann: Frankfurt 1986, 436: «Ich glaube, dass das Sein niemals als Grund und Wesen von
Gott gedacht werden kann»; cf. comentario de L.P. HEMMING, Heidegger’s Atheism. The refusal
of a theological voice, University of Notre Dame Press: Notre Dame 2002, esp. 184-190.
78. Cf. el comentario de K. HEMMERLE, Thesen zu einer trinitarischen Ontologie, 48 y
62 (en: Obenauer, Summa actualitas, 173).
79. I Sent., d. 7, q. 2, concl. (I, 139b).
80. I Sent. d. 7, q. 2, concl. (I, 139b): «Ratio autem, quare non potest, haec est: quia
fecunditas ad generandum est in Patre, quia principium, et ideo principium, quia primum.
Impossibile autem est, quod primum communicet alii primitatem. Nam hic est oppositio
in adiecto, quod persona producta sit prima».
81. I Sent. d. 7, q. 2, concl. (I, 139b): «Quia ergo fecunditas ad generationem ex pri-
mitate Patri inerat, ideo non potest eam communicare Filio; et hanc credo propiam esse
rationem huius, sicut infra patebit distinctione vigesima septima, ubi agetur, quare Pater
generat».
82. I Sent., d. 7, q. 2, ad 1 (I, 140a): «Ad illud ergo quod obicitur in contrarium per auc-
toritatem Hilarii, quod Filius habet in se naturam gignentem, dicendum quod verbum illud
est improprium, et ex verbis impropriis non est arguendum, sed magis eorum improprietas
exponenda, ut Magister superius exposuit. Est enim sensus: habet in se naturam gignentem,
id est naturam Patris gignentis».
83. I Sent., d. 7, q. 2, ad 3 (I, 140b): «Ad illud quod obiicitur quod Pater communicat
Filio potentiam spirativam, patet responsio: quia cum Filius generetur, non potest habere
primitatem respectu generationis; sed cum non spiretur, est inspirabilis; et ideo potuit ha-
bere primitatem et fecunditatem respectu illius; et sic patet quod non valet ratio».
PRIMITAS. LA PERSONA DEL PADRE COMO FUNDAMENTO DE LA METAFÍSICA... 107
separada sino son las tres personas divinas en cuanto único Dios91
(único ser)92. La naturaleza o la esencia tan sólo dicen que existe (quo
est)93, y –en cuanto tal– identifican a las personas como el Dios úni-
co. Buenaventura identifica su concepto de la sustancia divina con el
concepto de la sustancia segunda, es decir con lo universal o común
(es decir, el nombre esencia significa a la esencia in omnimoda abs-
tractione)94.
En esa perspectiva metafísica, el Padre –como el Hijo y Espíri-
tu– es idéntico con la naturaleza divina, él es Dios verdadero. En
esa perspectiva de la identificación plena, la real distinción personal
consiste en el modo en que él posee la naturaleza (modus se habendi
ad alium et oriendi ab alio)95, en el modo de ser Dios, es decir, en
su primitas en cuanto ya-desde-siempre-realizada-potencialidad de
darse al Hijo, del ser Padre en el acto de la generación (esa actualidad
de dicha potencialidad es, para Buenaventura, la función de la innas-
cibilitas). El Padre no produce la naturaleza, sino da lo que ya desde
siempre es (¡en el sentido de su naturaleza y no su propiedad!96) a
su Hijo y Espíritu. El Padre es la naturaleza divina en su comienzo,
es decir, en cuanto es quien es, se da como es. La naturaleza divina
es primeramente la esencia del Padre; esta es suya en sentido pleno,
pertenece a él. Sólo por eso el Padre puede darla a su Hijo y al Espí-
91. «L’unité de Dieu, dans une perspective trinitaire, est l’unité du Père, du Fils et du
Saint-Esprit. Il n’y a pas d’unité à coté des trois personnes: l’unité de Dieu n’existe réel-
lement que sur le mode de cette unité trinitaire», EMERY, G., Questions adressées au mo-
nothéisme par la théologie trinitaire, en: GISEL, P. y EMERY, G., Le christianisme est-il un
monothesime? (Lieux théologique, 36), Labor et Fides: Genève 2001, 33.
92. De hecho esa es la enseñanza establecida por el Concilio IV de Letrán, cf. DE MAR-
GERIE, B., La Trinité chrétienne dans l’histoire, (Théologie historique, 31), Beauchesne: Paris:
1975, 194-197.
93. I Sent., d. 23, a. 1, q. 3, concl. (I, 409a).
94. I Sent., d. 5, a. 1, q, 1, concl. 3 (I, 112b); d. 5, a. 2, q. 1, concl. (I, 117b); sobre el
concepto de la naturaleza divina como universalium en la historia de la teología trinitaria cf.
CROSS, R., Gregory of Nyssa on universals, en: Vigiliae Cristianae 56 (2002) 372-410; ID.,
Two model of the Trinity?, en: HeyJ 43 (2002) 275-294; ID., On generic and derivation views
of God’s Trinitarian substance, en: SJT 56 (2003) 464-480.
95. Los griegos utilizaron este concepto para describir la diferencia real que existe en el
seno de la unidad trinitaria. En el caso de San Buenaventura, la palabra modus parece ser espe-
cialmente oportuna porque encaja con la idea de la constitución personal en Dios por el origo.
En realidad, el origo trinitario en cuanto el momento de la constitución de la persona en su
diferencia respeto a las otras dos quiere decir el modo en que la persona concreta obtiene su ser
personal distinto. El mismo Buenaventura conoce y utiliza el concepto de modus, cf. I Sent., d.
34, q. 1, concl. (I, 588a): «Quoniam igitur modus se habendi ad alium et oriendi ab alio non
ponit compositionem in persona secundum rem, sed distinctionem realem ab alia persona:
ideo modus ille comparatus ad essentiam vel personam, cuius est, modus tantum est».
96. Cf. I Sent. d. 5, a. 1, q. 2, contra 1 (I, 112a) y la respuesta de Buenaventura en ad
1 (I, 113a).
PRIMITAS. LA PERSONA DEL PADRE COMO FUNDAMENTO DE LA METAFÍSICA... 109
97. I Sent., d. 5, a. 1, q. 1, f. 4 (I, 112a): «Item, generare est propietas personae, comu-
nicabilitas est essentiae: ergo sicut se habet communicabilitas ad personam, ita proprietas
personalis ad essentiam; sed communicabilitas nunquam est personae, quia haec est falsa:
Pater est communicabilis; ergo nec proprietas personalis erit essentiae: ergo nec generare,
cum sit personae».
98. I Sent., d. 34, q. 1, concl. (I, 588a): «Diferencia autem secundum rationem est,
quia essentia non oritur ab essentia, nec se habet ad aliam essentiam».
99. Cf. FORTMAN, E.J., The triune God. A historical study of the doctrine of the Trinity,
Wipf and Stock: Eugene 1999, 199-200, sobre la posición de Joaquin de Fiore, 198-199.
100. IV Concilio de Letran, Constitutio 2, De errore abatis Ioachim, en: ALBERIGO, G.
(ed.), Conciliorum Oecumenicorum Decreta, EDB: Bologna 2002, 231-232.
101. Cf. I Sent., d. 5, dubio 4 (I, 121a).
102. MATEO-SECO, Dios Uno y Trino, 335.
103. Según L. Ayres la teología trinitaria del siglo IV era una teoría del lenguaje teoló-
gico, cf. ID., Nicea and its legacy. An approach to fourth-century trinitarian theology, OUP:
Oxford 2004, 3.
104. Cf. I Sent., d. 2, q. 2, concl. (I, 54a): «Nam ratione simplicitatis essentia est com-
municabilis et potens esse in pluribus».
110 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
supra, quia in his inferiroribus non est fecunditas per rationem primitatis, sed per rationem
perfectionis. In Deo autem, quia est perfectissimum et primum, non tantum est per naturam
perfectionis; quia tunc in omnibus personis esset, et status esse non posset; sed per rationem
primitatis. Item rationes istae non procedunt per simile, immo magis per dissimile».
115. Brev., I. 3. 5 (V, 212a; OdSB I, 212).
116. I Sent., d. 7, q. 1, ad 2 (I, 136b): «Ad illud quod obiicitur, quod generare consequi-
tur naturam; dicendu, quod in divinis non consequitur naturam simpliciter, sed naturam
ut in persona».
117. I Sent., d. 11, q. 2, c (I, 215b).
118. I Sent., d. 5, a. 2, q. 2, concl. (I, 118a-b).
119. I Sent., d. 5, a. 2, q. 2, ad 4 (I, 119b).
120. La diferencia reside en el modo de tener la naturaleza (modus se habendi). Esa dife-
rencia hace que paternitas non transit in substantiam, cf. I Sent., d. 32, dub. 1 (I, 565a-b).
121. I Sent., d. 32, dub. 7 (I, 552a): «Caput dicit originale principium... et ideo fontale
principium, a quo omnia et in quem omnia per Filium reducuntur».
112 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
Franciscaines: Paris 1992, 29; cf. también el texto de Alejandro de su Summa theologica, I,
76, contra b (I, 121b).
129. I Sent., d. 19, p. 1, a. 1, q. 2, ad 3 (I, 345): «…duplex difusio, scilicet intra vel
extra. Diffusio intra est quando persona procedit a persona in unitate naturae; et haec non
est proprie diffusio, et haec non consequitur bonum quia bonum, sed bonum in hypostasi
quae aliam producere nata est... Est alia diffusio extra quae attenditur in productione effec-
tus; et secundum hanc rationem attenditur diffusio proprie et ratio boni».
130. I Sent., d. 2, a. 1, g. 2, f. 1 (I, 53a).
131. Itin., VI. 2 (V, 310b; OdSB i, 620-623).
132. STINGLHAMMER, H., Trinität, II: Mittelalter, en: TRE 34, 103.
133. RICARDO DE SAN VICTOR, De Trinitate, 6. 13 (SCh 63, 412); cf. SCHNIERTSHAU-
SER, Consummatio caritatis, 244-246.
134. Sobre la teoría trinitaria en Itin., cf. SCHMAUS, M., Die Trinitätskonzeption in Bo-
naventuras Itinerarium mentis in Deum, en: Vom Sinn des Ganzen. Wissenschaft und Weltbild,
(Festschrift für Leo Gabriel), Wien 1962, 229-237.
114 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
143. I Sent., d. 9, q. 1, d (I, 180b): «Item, illud idem ostenditur alia ratione sic: divina
natura est summe bona et actualissima: ergo summe potest et vult se communicare: sed pri-
ma et summa ratio communicandi est in generatione: ergo necesse est in divinis ponenere
generationem».
144. DELIO, I., Bonaventure’s metaphysics of the good, en: Theological Studies 60 (1999)
esp. 233-235.
145. VILLALMONTE, A. de, El Padre plenitud fontal de la deidad, en: Buenav., IV, 237.
146. Itin., VI. 2 (V, 310b; OdSB i, 620-623).
116 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
147. Cf. III Sent., d. 32, dub (III, 708b): Dilectio Dei non est nisi divina substantia vel
ousia; cf. Delia, Bonaventure’s metaphysics, 232.
148. El debate moderno sobre el Padre en cuanto persona absoluta está resumido en:
LADARIA, L.F., El Dios vivo y verdadero. El misterio de la Trinidad, Secretariado Trinitario:
Salamanca 2000, 304-306.
149. I Sent., d. 2, q. 3, ad 4 (I, 54b).
150. DEL CURA ELENA, S., !Muestranos al Padre!: cometido de la teo-logía, en: Dios
Padre de Jesucristo (Cuadernos de Teología Deusto, 22), Universidad de Deusto: Bilbao
1999, 65.
PRIMITAS. LA PERSONA DEL PADRE COMO FUNDAMENTO DE LA METAFÍSICA... 117
las otras personas151. Por eso, su tesis nos lleva a un grave problema
teológico152: el acento puesto en la primitas del Padre puede llevar
consigo la destrucción de la verdadera comunión inter-personal que
existe entre tres personas divinas (como lo temen Schmaus153, Gres-
hake154 y Obenauer155)156.
En el presente apartado buscaremos la comprensión de la posi-
ción intratrinitaria del Padre tal como la concibió San Buenaven-
tura. ¿Es el Padre la persona absoluta?, y ¿qué significa su posición
eminente en el seno trinitario? son las preguntas que nos sirven de
guía. Para responder a esas preguntas, hay que considerar el concep-
to de la constitución de la persona divina. La comprensión de este
mecanismo constitutivo, en toda su complejidad, es una condición
de comprensión del carácter propio de cada una de las personas
divinas.
151. Cf. AERTSEN, J.A., La filosofía medieval y los transcendentales, 166: «según los plan-
teamientos de los neoplatónicos, cuanto más general (communius) es algo, más separado
(separatum). Lo que es más general es también anterior (prius) en el orden de las cosas. Su
prioridad ontológica conlleva causalidad».
152. Hay que añadir que con el problema de la personalidad absoluta se vincula otro de
la subsistencia absoluta; cf. OBENAUER, K., Zur subsitentia absoluta in der Trinitätstheologie,
en: ThPh 2 (1997) 188-215.
153. SCHMAUS, M., Neuplatonische Elemente im Trinitätsdenken des Itinerariums Bona-
venturas, en: Buenav., ii, 48: «Man kann leicht sehen, dass in einer solchen Trinitätserkla-
rung der ersten göttlichen Person, dem Vater, ein Übergewicht zugeschrieben wird. Es ist
kein solches der Seinsfülle, sondern bezieht sich auf die innergöttlische Struktur. Die Gleich-
heit der Personen will nicht geleugnet werden. Sie wird vielmehr mit Nachdruck betont.
Sie ist in dieser Sicht verwurzelt in dem ursprunglosen Urgrund, im Vater, der seine eigene
Seinsfülle den beiden anderen Personen in Identität mitteilt. Se entschwindet jedoch in
einer solchen Konzeption in tiefem des Geheimnisses, während die Konturen der Personen
im klaren Lichte stehen».
154. GRESHAKE, G., El Dios Uno y Trino. Una teología de la Trinidad, Herder: Barcelona
2001, 154-156, esp. 155: «Sin embargo, Buenaventura subraya en esta comprensión del
acontecer trinitario con tanto énfasis la primitas del Padre, que a ella no corresponde “nin-
gún serio pendent” en las otras personas. Es más, las personas que emanan del Padre están
tan “incluidas” en su “plenitudo fontal”, que “el equilibrio entre las personas” parecería
haber “comenzado a vacilar”».
155. OBENAUER, Summa actualitas, 250-254: «Bonaventuras Trinitätsverständnis ist
zwar alles in allem dynamischer als das des Thomas: dabei denkt er jedoch die kommuni-
kative Dynamik in der summa actualitas Gottes zu einseitig von der Quellfülle des Vaters
her, so dass dem Versuch, von Bonaventura her zu zeigen, dass den hervorgehenden Perso-
nen im trinitarischen Lebensvollzug ein gleichwertiger Platz neben dem Vater zukmmt, im
Letzten doch enge Grenzen gezogen sind».
156. Hay que recordar que esas objeciones, especialmente la de Greshake, son hechas
desde la perspectiva del paradigma de la comunión trinitaria. Ese paradigma intenta rein-
terpretar el concepto clásico de la unidad de manera que se evite la idea de la unidad divina
en cuanto algo añadido a las personas, algo –aunque sólo racionalmente– «al lado» de ellas
o algo previo; cf. ZARAZAGA, G.J., Dios es comunión. El nuevo paradigma trinitario (Pensar a
Dios, 4), Secretariado Trinitario: Salamanca 2004, 281-320.
118 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
157. Una exposición más detallada se encuentra en Stohr, Die wissenschaftlische Trinitäts-
lehre, 92-109; Schmaus, Der Liber propugnationibus, 385-569.
158. DE RÉGNON, Études, ii, 475.
159. Sobre su teología trinitaria cf. SCHNEIDER, J., Die Lehre vom dreieinigen Gott in der
Schule des Petrus Lombardus, EOS: St. Ottilien 1961.
160. Sobre su teoría trinitaria cf. DEN BOK, N. den, Comunicating the most high: a systema-
tic study of person and trinity in the theology of Richard of St. Victor, (Bibliotheca Victorina 7),
Brepols, Paris-Turnhout 1996; CACCIAPUOTI, P., Deus existencia amoris. Teologia della carita e
teologia della Trinita negli scritti di Riccardo di San Vittore, Brepols, Paris-Turnhout 1998.
161. STOHR, Die wissenschaftlische Trinitätslehre, 115.
162. FRITZ, G., Richard de Saint-Victor, en: DThC XIII/2, 2687.
163. RICARDO DE SAN VICTOR, De trinitate, 4. 23 (SCh 63, 282), cf. SCHNIERTSHAUER, M.,
Consummatio caritatis. Eine Untersuchung zu Richard von St. Victors De Trinitate, (Tübinger Stu-
dien zur Theologie und Philosophie, 10), Grünewald: Mainz 1996, esp. 166-170, 173-175.
164. MATEO-SECO, L.F., Dios Uno y Trino, (Manuales de Teología, 11), EUNSA: Pam-
plona 1998, 312: «En la persona hay que considerar, por una parte, su naturaleza; por otra,
la manera en que la recibe. El término existencia corresponde a este doble punto de vista:
sistencia indica que un ser subsiste; ex indica de quién ha recibido esta existencia».
PRIMITAS. LA PERSONA DEL PADRE COMO FUNDAMENTO DE LA METAFÍSICA... 119
165. SCHEFFCZYK, L., Formulación del Magisterio e historia del dogma trinitario, en: FEI-
NER, J. y LÖHRER, M., Mysterium salutis, ii, Ediciones Cristiandad: Madrid: 31992, 184.
166. RICARDO, De tinitate, 5 (SCh 63, 298-369).
167. DE RÉGNON, 476.
168. STOHR, Die wissenschaftlische Trinitätslehre, 114-124. El autor afirma que son las
propiedades personales las que constituyen las personas en Dios.
169. OBENAUER, Summa actualitas, 107: «Die Alternative –origo oder relatio– eigent-
lisch falsch ist. Dies grundsätzlich eingesehen zu haben, ist das Verdienst Bonaventuras».
170. SCHNIERTSHAUER, Consummatio caritatis, 247-253.
120 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
183. I Sent., d. 26, q. 3, concl. (I, 458a); cf. MALET, A., Personne et amour dans la théo-
logie trinitaire de Saint Thomas d’Aquin, (Bibliothèque thomiste, xxii), Vrin: Paris 1956, 49;
SCHMAUS, Der Liber propugnatorius, 449: «Bei Bonaventura finden sich beiden Ansichten
und zwar jede in anscheinend scharf ausgeprägter Ausschliesslichkeit».
184. I Sent., d. 26, q. 3, a (I, 458a).
185. SCHMAUS, Der Liber propugnatorius, 452.
186. I Sent., d. 26, q. 3, concl. (I, 458a).
PRIMITAS. LA PERSONA DEL PADRE COMO FUNDAMENTO DE LA METAFÍSICA... 123
Por eso, podemos asumir que la solución del problema de las dos
visiones aparentemente opuestas de la constitución de la persona (por
el origo y por la propiedad) va por la línea de la introducción del origo
en el concepto de propiedad. La propiedad personal es constitutiva
para la persona respectiva en cuanto incluye la noción de origo. De este
modo la función decisiva del origo (o como dice Hayes, la preferencia
por el origo191) está salvaguardada. No obstante, esta solución introdu-
ce otro problema, que es la constitución de la persona del Padre.
Antes de entrar en los detalles de ese problema, hay que llegar a
las conclusiones. Hemos partido de la pregunta acerca del carácter
absoluto de la persona del Padre en Dios. A lo que hemos llegado
en este parágrafo se puede resumir diciendo que, aunque lo absoluto
(origo) desempeña en el proceso de la constitución personal un papel
decisivo, este proceso puede ser visto también desde la perspectiva
relativa: Buenaventura no priva ese proceso de su momento relativo.
La relación constituye verdaderamente la persona; no obstante es así
sólo en cuanto vista desde la perspectiva del origen192; el origen es
el «premier moment» de la relatio193. Sólo en este sentido se puede
hablar de que la constitución de la persona tiene un momento re-
lativo (relatio) y, consecuentemente, de que la persona no puede ser
concebida como absoluta en sí misma ya en virtud (¡y no a pesar!) de
su origo, que siempre hace referencia (en cuanto idem secundum rem)
a la relatio. Verlo así –como apunta Obenauer– es lo más especifico
de Buenaventura, es su aportación mayor194.
191. HAYES, Introduction, 38: «Bonaventure sees the persons as subsistent relations,
though this insight never assumes the centrality which it has for Aquinas. Though Bo-
naventure’s position is not fully clear, he seems to favor the origins or processions over the
relations as constitutive of the persons».
192. OBENAUER, Summa actualitas, 96: «Bonaventura akzeptiert die Aussage, dass die
Personen sich durch ihre Beziehungen unterscheiden, stellt diese Aussage allerdings ganz in
den Dienst der vor Richard inaugurierten, mehr dynamischen Personauffasung, wonach es
die Ursprünge sind, welche die Personen unterscheiden: Die relatio unterscheidet nur als
relatio originis, ja die relatio unterscheidet nur, insofern die origo eine relatio darstellt».
193. MALET, Personne et amour, 49.
194. OBENAUER, Summa actualitas, 107.
PRIMITAS. LA PERSONA DEL PADRE COMO FUNDAMENTO DE LA METAFÍSICA... 125
203. I Sent., d. 28, q. 2, concl. (I, 500a-b): «Respondeo dicendum, quod hoc quod est
innascibilis aliam relationem importat, quam hoc quod est pater, sive quantum ad princi-
palem intellectum, sive quantum ad consequentem. Quantum ad principalem, manifestume
est, quia importat respectum ad principium per modum privationis, pater autem importat
respectum ad principiatum per modum positionis et generationis; et ita dicunt diversas habi-
tudines, quarum una est vera habitudo, altera privatio habitudinis».
204. I Sent., d. 28, q. 2, concl. (I, 500a-b).
205. I Sent., d. 28, q. 2, concl. (I, 500b): «Et hoc patet, quia innascibilis dicitur, eo quod
non generatur nec generationem consequitur: ergo in nomine innascibilis aufertur ratio
nascendi et procedendi et si hoc, ponitur ratio omnimodae principalitatis, et ideo fontalis
plenitudinis».
128 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
206. I Sent., d. 27, p. 1, q. 2, ad 1 (I, 469-470): «Ad illud ergo quod obiicitur in con-
trarium, quod non generat nisi persona distincta; dicendum, quod verum est, quod secun-
dum rationem intelligendi necesse est ante generationem intelligi hypostasim –secundum
ordinem intelligendi loquor– sed non oportet praeintelligere eam actu distinctam, quia ipsa
distingitur per proprietatem generationis distinctione completa, sicut melius patebit infra;
tamen secundum rationem intelligendi ratio distinguendi inchoatur in innascibilitate, et
ideo generat, non ut prius distincta paternitate, sed ut distincta quodam modo innascibili-
tate».
207. Brev., I, 3 (V, 212a; OdSB i, 212-213): «Innascibilitas notificat ipsum per modum
negationis… esse Patrem per modum positionis et habitudinis propie, complete et deter-
minate»; cf. OBENAUER, Suma actualitas, 393-394. Según Obenauer, la constitución de sí
mismo conlleva en la Trinidad la constitución del otro.
208. LADARIA, L.F., La Trinidad, misterio de comunión, (Ágape, 30), Secretariado Trini-
tario: Salamanca 2002, 164.
209. COUSINS, E., Bonaventure and the coincidence of opposites. The theology of Bonaven-
ture, Franciscan Herald Press: Chicago 1978.
PRIMITAS. LA PERSONA DEL PADRE COMO FUNDAMENTO DE LA METAFÍSICA... 129
210. COUSINS, E., The coincidence of opposites in the Christology of St. Bonaventure, en:
FrSt 28 (1968) 27-46; Hayes, Introduction, 39.
211. Utilizamos esa palabra, teniendo en cuenta lo que, en un contexto parecido, escri-
bió sobre ella L.F. LADARIA, Patrem consummat Filius, 776, n. 3: «Uso esta palabra a falta
de otra mejor, bien consciente de su gran impropiedad. En efecto, la noción misma de
dependencia parece implicar insuficiencia o imperfección. Ahora bien, es claro que esto no
puede predicarse de las personas divinas. Cada una es Dios plenamente y a ninguna de ellas
le falta nada, como decía Gregorio Nacianceno, Or. 31, 9 (SCh 250, 290-292). La comu-
nicación del ser divino en el amor que constituye las procesiones crea todo lo contrario de
dependencia mutua. Quiero subrayar solamente con esta expresión no feliz la reciprocidad
entre las personas divinas que significa que las relaciones entre ellas no se pueden dar nunca
en una dirección única, como si el Padre, en cuanto fuente y principio de la divinidad, fuera
pensable sin el Hijo y el Espíritu».
212. STOHR, Die wissenschaftlische Trinitätslehre, 123. Dicha inconsistencia reside en que
Buenaventura, según Stohr, no pudo decidirse a subordinar la primitas a la paternitas: «Aber
zur feierlichen Einsegnung des Bündnisses kommt es nicht, wohl um deswillen, weil er sich
nicht entschließen kann, den Paternitätsbegriff zum höheren zu machen, dem die primitas
sich unterordnen müsste».
130 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
213. DE RÉGNON, Études, ii, 501: «Le Père est un mouvement subsistant, et les expres-
sions inchoata et completa sont comme deux points qui fixent la direction de cete mouve-
ment».
214. M.Trin., q. 8, ad 1. 2. (V, 114b; OdSB v, 392-395).
215. Cf. SZABO, T., Convenientia, en: LSB, 46.
216. MATHIEU, L., La Trinité créatrice d’après Saint Bonaventure, Éditions Franciscaines:
Paris 1992, 92: «Le lien réel qui unit l’approprié à la personne, indépendamment de notre
PRIMITAS. LA PERSONA DEL PADRE COMO FUNDAMENTO DE LA METAFÍSICA... 131
intellect, est appelé par les scolastiques tantot une convenance, tantot une similitude entre
l’attribut considéré et telle personne. Mais il y a bien des manières et des degrés dans la
resemblance».
217. I Sent., d. 19, p. 1, q. 4, ad 6 (I, 350b): «Ad illud quod quaeritur de hoc quod
est “apud” etc., dicendum quod quaedam praepositionis importat habitudinem repugnan-
tiae, ut “contra”; quaedam distantiae, ut hoc quod est “ad” et “propre”; quaedam causae,
ut “de” et “ex”; quaedam convenientiae, ut “in” et “cum”. Primae et secundae nullo modo
recipiuntur, sed tertiae et quartae sic, et tertiae non conversim, sed quartae conversim, quia
convenientia est relatio aequiparantiae; cf. Tirpl.test., 1 (V, 535a): Tres sunt, qui testimo-
nium dant in caelo, Pater, Verbum et Spiritus sanctus, et hi tres unum sunt; primae Ioannis
quinto. In hoc verbo describitur mysterium beatissimae Trinitatis quoad triplicem condi-
tionem, quam est in ea reperire, scilicet quoad inseparabilitatem in opere, pluralitatem in
origine et consubstantialitatem in esse. Habet enim beatissima Trinitas inseparabilitatem
in operando, quae notatur, cum dicitur: Tres sunt, qui testimonium dant in caelo. –Habet
etiam pluralitatem in emanando, et hoc notatur, cum subditur: Pater, Verbum et Spiritus
sanctus; in quo insinuatur origo et distinctio personarum. –Habet nihilominus consubstan-
tialitatem in existendo; et hoc notatur, subiungitur: Et hi tres unum sunt».
218. II Sent., d. 16, a. 1, q. 1, concl. (II, 394a).
219. III Sent., d. 1, a. 1, q. 3, ad 3 (III, 15b): «Unitas personarum in una substantia dicit
convenientia in natura; convenientia in natura non repugnat distinctioni in persona».
220. I Sent., d. 19, p. 1, q. 4, concl. (I, 349a): «et hoc propie et perfecte in Deo est, quia
circumincessio in essendo ponit distinctionem simul et unitatem».
221. I Sent., d. 24, a. 1, q. 2 concl. (I, 424a): «Respondeo dicendum quod, cum ratio
unitatis sit ratio distinctionis cum indivisione, in divinis autem ponamus et essentiam dis-
tinctam ab aliis essentiis per se ipsam, et personam distingui ab aliis per proprietatem, ne-
cesse est in divinis ponere et unitatem essentialem et personalem. Quoniam igitur persona
132 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
non est aliud ab essentia, unitas essentiae et personae non sunt duae unitates secundum
rem, sed una, ratione differens: ideo unitas de hac et illa non dicitur aequivoce, quoniam
nec isti nec illi imponitur specialiter. Quia ergo concretum accipit specialem significatio-
nem ab abstracto, hoc nomen «unus» importat in divinis unitatem essentialem et perso-
nalem. Et cum adiective tenetur, indifferenter importat utramque; determinatur autem
per adiunctum. Cum ergo additur termino essentiali, importat essentialem; cum additur
notionali, importat personalem».
222. Precisamente por eso, Buenaventura a la hora de preguntarse si existe en Dios un
ordo distingue entre tres tipos de órdenes: ordo secundum positionem, secundum antecessio-
nem et secundum originem. Sólo este último se puede predicar del misterio de la Trinidad,
cf. I Sent., d. 20, a. 2, q. 1, concl. (I, 372b-373b).
223. I Sent., d. 19, p. 1, q. 2, concl. (I, 344a-345b); en d. 29, a. 1, q. 1 (I, 509a) Buena-
ventura afirma que necesse est, quod emanans habeat cum producente aequalitas omnimoda.
224. I Sent., d. 19, p. 1, q. 3, concl. (I, 347a).
225. M.Trin., q. 8, ad 6, (V, 115a; OdSB, v, 396): «Ad illud quod obiicitur, quod unitas
prior est re intellectu quam pluralitas; dicendum, quod illud est verum de illa pluralitate,
PRIMITAS. LA PERSONA DEL PADRE COMO FUNDAMENTO DE LA METAFÍSICA... 133
quae est ex aggregatione unitatum; de illa autem pluralitate, in qua eadem est unitas tri-
num, veritatem non habet, quia una est in eis veritas, una lux, una ratio intelligendi ex parte
ipsius Dei intellecti. Quod autem nos prius intelligamus unitatem quam trinitatem, hoc est
propter defectum intelligentiae ex parte nostra».
226. Hex., I, 12 (V, 331b; OdSB iii, 181): «Haec tres personae sunt aequales et aeque
nobiles, quia aequae nobilitatis est Spiritui sancto divinas personas terminare, sicut patri
originare, vel Filio omnia repraesentare».
227. «Potentia in Patre et Filio est aeque intensa, quia in utroque summa est et aeque
nobilis, quia in utroque una per naturam non degenerans –similiter et in Spiritu sancto– et
hoc, loquendo de Filio secundum divinam naturam, secundum quam est aequalis Patri».
228. Intentando justificar la existencia en la teología trinitaria bonaventuriana de ese
«momento puntual» privilegiado, uno ha de añadir que la taxis trinitaria, que resplandece
en el testimonio de Jesús, parece ser puesta por Buenaventura en su lugar correspondiente.
229. Cf., Hex., I, 14 (V, 331b-332a; OdSB iii, 182-183): «Istud est medium perso-
narum necessario: quia, si persona est, quae producit et non producitur, et persona, quae
producitur et non producit, necessario est media quae producitur et producit».
134 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
230. M.Trin., q. 8, oppositum 1 (V, 112a; OdSB v, 384-385): Primitas en essentia ex-
cludit omnem aliam essentiam y, por eso, impossibile enim est, duas esse essentias primas.
231. Oppositum 2 (V, 112b; OdSB v, 384-385): Primitas circa causalitatem excludit
pluralitatem; necesse enim est, unam solam esse causam primam.
232. Oppositum 3 (V, 112b-113a; OdSB v, 384-385): sicut se habet postremum esse
productionis activae, ita primum productionis passivae; sed postremum, eo quod postremum
non admittit productionem activam, ut aliquid ipsius producat aliquid: ergo nec primum
productionem passivam: ergo impossibile est, aliquid esse summe primum et habere esse
productum: si ergo trinitas includit productionem passivam, ergo excludit primitatem per-
fectam.
233. Oppositum 6 (V, 113a; OdSB v, 386-387): Unitas prior est re et intellectu quam
pluralitas: ergo summa primitas non convenit nisi ei, in quo est unitas absque pluralitate;
sed trinitas includit pluralitatem veram: ergo excludit primitatem perfectam.
234. Ad 1. 2 (V, 114b; OdSB v, 392-395).
PRIMITAS. LA PERSONA DEL PADRE COMO FUNDAMENTO DE LA METAFÍSICA... 135
originis non sunt aeque primae. Sed ex hoc non sequitur, quod non sint aequaliter coaeternae,
quia, sicut supra ostensum est nobilitas illarum emanationum perfectissimarum ratione sim-
plicitatis et immensitatis coaeternitatem ponit producentium et productorum».
245. Cf. HAYES, Introduction, 40.
138 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
246. DELIO, I., Bonaventure’s metaphysics, 235: «The notion of paternity, which clearly
prevails in Bonaventure’s doctrine, raises the question of patriarchy, primarily since Bo-
naventure emphasizes the Father as origin of the divine persons»; cf. también CALISI, M.,
Bonaventure’s trinitarian theology as a feminist resource, la ponencia presentada en la confer-
encia Franciscan Studies: the differences women are making (Washington Theological Union,
31 de mayo de 1998, p. 8), cit. en: DELIO, op. cit., 235, nota 31.
247. DELIO, op. cit., 235-236: «The significant emphasis that Bonaventure ascribes to
paternity may lead to a misunderstanding of paternity as a male father generating a male
son and thus to a type of subordinationism».
248. Cf. DELIO, I., Simply Bonaventure. An introduction to his life, thought, and writings,
New City Press: Hyde Park 2001, 45.
249. DELIO, op. cit., 235: «At the same time, by distinguishing the divine persons ac-
cording the origin based on the self-diffusion of the good, he clearly renounces any notion
of patriarchy based on self-sufficient being and autonomous rule».
250. DELIO, op. cit., 236: «Rather than a self-sufficient being exerting power over an-
other, the self-diffusive goodness that identifies the Father means that the Father is totally
self-giving and, in a sense, hidden in the object of his love».
PRIMITAS. LA PERSONA DEL PADRE COMO FUNDAMENTO DE LA METAFÍSICA... 139
251. DELIO, op. cit., 237: «The self-donation of the Father can also be described in
terms of divine poverty and humility, in that the Father is turned completely toward the
other by the nature of the self-diffusive good. In this way, the «power» of God the Father
is not power over an other but it is the power of the poverty and humility of God whose
power is the total sharing of love with an other».
252. Delio se apoya en esa critica en las ideas de C. M. LaCugna, cf. God for us, 91.
253. Las reminiscencias balthasarianas son evidentes especialmente a la hora de hablar
de la kenosis del Padre en cuanto auto-despojamiento o auto-vacilamiento del Padre.
254. DELIO, op. cit., 237: «The self-emptying of the Father corresponds to the mystery
of the Father as a coincidence of opposites of unbegottenness and generativity».
140 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
255. MATHIEU, L., Appropriatio, en: LSB, 19; cf. HOEDL, M., Von der Wirklichkeit und
Wirksamkeit des dreieinen Gottes nach der appropriativen Trinitätstheologie des 12. Jahrhun-
derts, Aschendorff: München 1965.
256. HAYES, Introduction, 65.
257. Cf. Brev. I. 6. 1 (V, 214b-215a; OdSB I, 222-224).
258. Por supuesto éste no es el único objetivo de la utilización de las apropiaciones por
parte de Buenaventura. Entre los otros objetivos hay que enumerar especialmente la unidad
de los misterios: la lógica de apropiaciones ayuda a Buenaventura a vincular el misterio
trinitario con la creación. Cf. CRESTA, G., Los transcendentales del ser como apropiaciones di-
vinas en el pensamiento de San Buenaventura, versión online (7 de diciembre de 2004) www.
hottopos.com/videtur29/cresta.htm, 2-3: «El Seráfico concibe al ser de las cosas a partir de
las relaciones ontológicas que unen su naturaleza esencial con el ser de su principio trinita-
rio, sobre todo en el caso del alma humana, imagen de la trinidad trascendente»; Mathieu,
La Trinité créatrice, 87-94.
259. Sobre la teología de las apropiaciones en Buenaventura, cf. STOHR, Die wissenschaf-
tlische Trinitätslehre, 185-187.
260. I Sent., d. 34, q. 3, f. 1-2 y concl. (I, 592): «Si autem loquamur quantum ad ordi-
nem vel originem, quem connotant, sic appropriantur a parte rei propter convenientiam
cum propriis personarum».
261. CRESTA, Los trascendentales, 4.
PRIMITAS. LA PERSONA DEL PADRE COMO FUNDAMENTO DE LA METAFÍSICA... 141
3.1. Unitas
3.2. Aeternitas
3.4. Omnipotentia
274. Bougerol enumera 15 expresiones compuestas con el uso de la palabra ratio, cf.
BOUGEROL, J.G., Ratio, en: LSB, 112.
275. BOUGEROL, J.G., op. cit., 112.
276. Cf. HAYES, Introduction, 65.
277. Brev., I. 6. 5 (V, 215b; OdSB i, 226-227).
278. Brev., I. 6. 5 (V, 215b; OdSB i, 226-227).
PRIMITAS. LA PERSONA DEL PADRE COMO FUNDAMENTO DE LA METAFÍSICA... 145
313. EMERY, Trinity, 48: «We find here, at the heart of St. Bonaventure’s thinking on the
Father, a principle which was to be used by Thomas in his commentary in order to explain
the connection between the Trinity and creation».
314. In I Sent., d. 26, q. 2, a. 2, arg. 2 (Cruz I/2, 138).
315. EMERY, G., La Trinité créatrice. Trinité et création dans les commentaires aux Sen-
tences de Thomas d’Aquin et de ses précurseurs Albert le Grand et Bonaventure (Bibliothèque
thomiste, 47), Vrin: Paris 1995, 187 y 190.
PRIMITAS. LA PERSONA DEL PADRE COMO FUNDAMENTO DE LA METAFÍSICA... 151
4.4. Conclusión
2. Cf. breve sumario de esta visión en: Brev., I. 2. 4 (V, 211b; OdSB I, 208-209).
3. Brev., I. 3. 1 (V, 211a-b; OdSB i, 210-211).
4. I Sent., d. 10, a. 1, q. 1, f. 3 (I, 195a): «In Deo est ponere naturam et voluntatem,
et sicut naturam perficit fecunditas, ita voluntatem summa liberalitas; sed natura perfecta
fecunditate, producit persona aliam personam: ergo pari ratione, voluntate perfecta libera-
litate, producit persona aliam personam».
5. MALET, A., Personne et amour dans la théologie trinitaire de Saint Thomas d’Aquin,
(Bibliothèque thomiste, 32), Vrin: Paris 1956, 50.
6. Brev., I. 3. 2 (V, 211b; OdSB i, 210-211): «Ratio autem ad intelligentium praedic-
torum haec est: quia, cum primum et summum principium, hoc ipso quod primum, sit
simplicissimum; hoc ipso quod summum, sit perfectissimum; ideo perfectissime se com-
municat, quia perfectissimum; et indivisionem omnimodam servat, hoc ipso quod simpli-
cissimum; et ideo, salva unitate naturae, sunti ibi modi emamanandi perfecte. Modi autem
emanandi perfecte sunt duo tantum, scilicet per modum naturae et voluntatis. Primus est
generatio, secundus spiratio sive processio, et ideo hi sunt ibi».
PRIMITAS Y LOS ACTOS ETERNOS DEL PADRE 155
19. I Sent., d. 2, q. 2, ad 4 (I, 54b): Ad illud quod obicitur, quod in primo est status,
dicendum quod sicut in essentiis una est essentia prima, a qua sunt aliae et ad quam, sic et
in personis est una persona, a qua sunt aliae et ad quam; et in illa est status originis, quia
illa a nullo, et hoc est persona Patris.
20. Brev., I. 2. 2 (V, 210b; OdSB i, 206-207).
21. I Sent., d. 2, q. 2, concl. (I, 54a).
22. Hablando de las procesiones en cuanto actos eternos del Padre, hay que recordar que
la idea de las procesiones en Dios es para Buenaventura sobre todo una manifestación del
misterio de la coexistencia en Dios de la suma simplicidad y multiplicidad. Cf. OBENAUER,
K., Summa actualitas. Zum Verhältnis von Einheit und Verschiedenheit in der Dreieinigkeits-
lehre des heiligen Bonaventura, Peter Lang: Frankfurt am Mein-Berlin-New York-Paris-Wien
1995, 145-254.
23. I Sent., d. 5, a. 1, q. 1, f. 4 (I, 112a).
24. I Sent., d. 7, dub. 4 (I, 144b-145a): Non est inconveniens, unum principium plu-
ribus modis producere.
25. San Buenaventura sigue y perfecciona aquí la línea trazada antes por su maestro
Alejandro de Hales. Cf. ALEJANDRO DE HALES, Summa theologica, I, 317 (I, 465b).
PRIMITAS Y LOS ACTOS ETERNOS DEL PADRE 157
26. I Sent., d. 7, q. 1, concl. (I, 136a): «Fuerunt etiam tertii moderniores, qui dixerunt,
quod potentia generandi dicit ad aliquid in divinis de se. Et ratio eorum est, quoniam po-
tentia dicit habitudinem originalis principii ad principiatum. Et quoniam habitudo potest
esse personae ad personam, et tunc vere est habitudo; et essentiae ad creaturam, et tunc
secundum modum dicendi sive intelligendi: hinc est, quod principium de sui ratione non
tantum est essentiale appropriatum per additionem, immo etiam dicit proprium personae.
Pari ratione, cum potentia dicat originalem habitudinem, non tantum essentialem, non so-
lum dicitur vel trahitur ad personam, ut dicat essentiam personaliter, immo dicit proprium,
et ita al aliquid de se».
27. «Potentia dicit habitudinem originalis principii ad principiatum».
28. I Sent., d. 7, q. 1, ad 2 (I, 136b).
158 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
esa persona concreta puede (tiene potentia) dar la vida al otro; sólo la
persona concreta tiene potentia generandi. Eso no es posible en nin-
gún caso con la esencia: ella siendo comunicable no se caracteriza en
sí misma por tener potencia de generación29. La potentia generandi,
aunque no privada de la dimensión esencial, revela algo sumamente
personal, es decir, la fecundidad para dar la vida mediante el acto
concreto y terminado de la generación (fecunditatem ad actum gene-
rationis). En este sentido, la potentia generandi significa la fecundidad
personal y, por otro lado, la fecundidad reside en la persona del Padre
en cuanto capacidad (potentia) vinculada con el propio misterio de
su ser personal distinto.
La respuesta a la primera pregunta es clara: la potentia generandi
se refiere a una característica concreta de la persona en Dios. La ne-
cesaria vinculación con la persona del Padre es evidente: es el Padre
quien tiene la potestad y la potencia de dar la vida (generar) al otro.
La potentia generandi le caracteriza en un sentido único y propio.
La segunda comprobación de la excepcional relación que vincula
el Padre con la potentia generandi la encontramos en la respuesta que
Buenaventura da a la segunda de las preguntas (utrum potentia gene-
randi sit in Filio). Dicha respuesta es negativa: la potencia generativa
no se encuentra en el Hijo.
San Buenaventura presenta dos razones que deben ser suficientes
para justificar su solución: el Padre no puede (Pater non potest) y no
debe (non debet) comunicar su potentia generativa al Hijo.
El único modo en que el Hijo podría tener la potencia generativa
es la donación; no obstante, ésta –dice Buenaventura– no es posible.
¿Por qué? Sobre todo porque la comunicación de la primacía no es
posible. El Padre no puede comunicar a su Hijo su propia primitas.
Lo propio del Padre es ser el primero (primitas de la que procede su
fecunditas); en el caso del Hijo este propio es esse-a-Patre (ser-del-Pa-
dre). Procediendo del Padre, el Hijo no puede ser primero –primero
es sólo el Padre. La persona que es producida, en virtud de su proce-
dencia del otro, nunca puede ser primera30.
29. Cf. I Sent., d. 9, q. 2, ad 3 (I, 183b): Sicut ergo, quamvis idem sit in Patre essentia
et persona, tamen persona generat, essentia non; sic e converso essentia communicatur et
persona non.
30. I Sent., d. 7, q. 2, concl. (I, 139b): Ratio autem, quare non potest haec est: quia
fecunditas ad generandum est in Patre, quia principium, et ideo principium, quia primum.
Impossibile autem est, quod primum communicet alii primitatem. Nam hic est oppositio
in adiecto, quod persona producta sit prima. Quia ergo fecunditas ad generandum ex pri-
mitate Patri inerat, ideo non potest eam communicare Filio.
PRIMITAS Y LOS ACTOS ETERNOS DEL PADRE 159
31. I Sent., d. 7, q. 2, concl. (I, 139b): «Similiter non debet communicare, quoniam in
emanatione divinarum personarum debet attendi originalis distinctio et plenissima com-
municatio: originalis distinctio, quia necesse est, ea que communicant in natura distingui
vel per materiam vel per originem. Per materiam distingui personas est impossibile; quia
ubi est talis modus distinguendi, est compositio et variatio et formae multiplicatio, quae
omnia Deo repugnat, qui est simplex et invariabilis et vere unum. Et ideo necesse est di-
stingui per originem sive habitudinem: ergo per generare et generari: ergo si Filius potest
generare, potest etiam non distingui. Si tu dicas, quod adhuc est distinctio, quia unus tan-
tum Pater, alius tantum Filius, alius Pater et Filius; tunc ego oppono tibi, quod secundus
filius posset generare eadem ratione, qua primus; et tunc duo essent, quorum uterque esset
pater et filius».
32. I Sent., d. 7, q. 2, concl. (I, 139b-140a): «Similiter propter plenissimam commu-
nicationem non debet communicare, quia multiplicatio suppositorum secundum similem
modum egregiendi non est nisi aut propter defectum durationis, sicut dictum est, in gene-
rabilibus et corruptibilibus, ut per successivam generationem perpetuetur esse, aut propter
defectum perfectae actionis, ut fiat per plures, quod non potest per unum. Sicut sunt factae
plures stellae, quia non sufficeret una ad hoc quod faciunt omnes, sic etiam plures Angeli
et plures animae ad implendam illam civitatem et manifestandam Dei bonitatem, quamnec
una anima nec unus Angelus poterat sufficienter manifestare. Cum ergo in Filio Dei sit
plenissima communicatio, quia totam infinitatem suam dat sibi Pater, non fuit conveniens,
quod communicaret Filio illam potentiam: et ideo fuit impossibile, quia inconveniens quo-
dlibet in divinis est impossibile».
160 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
33. Cf. OBENAUER, Summa actualitas, 163: «Mit der primitas ist noch eine andere Frage
verbunden, an der sich ebenso Bonaventuras verschränkende Sichtweise in bezug auf We-
sen und Person offenbart: die der Zeugungs- und Hauchungspotenz».
34. I Sent., d. 9, q. 1, f. 4 (I, 180a).
35. I Sent., d. 9, q. 1, concl. (I, 181a).
36. JOHNSON, T.J., The soul in ascent. Bonaventure on poverty, prayer, and union with God,
Franciscan Press: Quincy 2000, 64.
37. DELIO, I., Crucified Love. Bonaventure’s mysticism of the crucified Christ, Franciscan
Press: Quincy 1998, 57: «Whereas the Father is the fountain and source of the good and
thus total productivity, Spirit is generated by the Father and Son and thus total receptiv-
ity».
PRIMITAS Y LOS ACTOS ETERNOS DEL PADRE 161
Primero hay que decir que ella conlleva la ruptura con la anti-
gua tradición agustiniana, según la cual la generación de la segunda
persona divina se comprende en cuanto un acto de la inteligencia38.
Según Buenaventura, el intelecto es fecundo no en sí mismo, sino en
cuanto vinculado con la fecundidad de la naturaleza; además puede
haber un conocimiento sin producción del Verbo39. Apuntando a
la naturaleza como el principio modal (per modum) de la procesión
del Hijo, Buenaventura confirma su insistencia en la centralidad de
la noción de la auto-comunicación de la bondad. La primera proce-
sión es un «primer momento» de la erupción de la bondad que se
comunica. De aquí nace su cercana relación con la naturaleza: es la
dinámica difusiva o comunicativa de la naturaleza que se desvela en
el acto de la generación40.
La comunicación que sucede en el evento de la generación es un
acto del infinito amor paterno que comunica su eterna y suprema
bondad a su Hijo amado (diligit Deus Filium)41. Para Buenaventura,
comprender la pureza de la bondad divina en cuanto acto lleva ne-
cesariamente al misterio trinitario42. El comienzo de ese misterio se
encuentra en el primer acto del Padre que engendra al Hijo, el cual
verdaderamente lo ama y, amando, produce al co-amado (condilec-
tus). Vista desde esta perspectiva, la generación es un eterno evento
de amor dado, recibido y devuelto (las reminiscencias de Ricardo
de San Víctor son claras aquí). El engendrado es, por eso, al mismo
tiempo y en virtud del mismo acto, condilectus43.
El acto de la generación es absolutamente perfecto. La generación
no puede ser comprendida como una ampliación de la vida divina,
ni como una adquisición de algo nuevo. La producción del Hijo no
significa ningún cambio ni mutación en Dios44. El acto que lleva a la
38. SCHEFFCZYK, L., Formulación magisterial e historia del dogma trinitario, en: FEINER,
J. y LÖHRER, M. (ed.), Mysterium salutis. Manual de teología como historia de salvación, ii,
Ediciones Cristiandad: Madrid 1992, 185.
39. IAMMARRONE, L., La Trinidad, en: MERINO, J.A. y MARTÍNEZ FRESNEDA, F. (ed.),
Manual de teología franciscana, BAC: Madrid 2003, 95.
40. Cf. HAYES, Z., Introduction, en: Works of Saint Bonaventure, iii, Disputed questions on
the mystery of the Trinity, The Franciscan Institute: St. Bonaventure 2000, 45.
41. III Sent., d. 32, q. 3 ad 3 (III, 702b).
42. Itin., VI. 2 (V, 311a; OdSB i, 622-623): «Si igitur potes mentis oculo contueri pu-
ritatem bonitatis, quae est actus purus principii caritative diligentis etc. (...); potes videre,
per summam boni communicabilitatem necesse esse Trinitatem Patris et Filii et Spiritus
sancti».
43. Itin., VI. 2 (V, 110b; OdSB i, 622).
44. I Sent., d. 9, q. 1, concl. (I, 181b): «Generatio vero in divinis est omnimodae perfec-
tionis. Quia enim non est ex parte, ideo est quod habet actu speciem. Et ideo nec ibis est
162 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
ibi est in natura imperfectio nec variatio, quia nihil novum acquiritur; nec corruptio, quia
nihil addimitur; nec nutritio, quia nihil restituitur».
45. Cf. I Sent., d. 2, q. 1, ad 2 (I, 52b).
46. I Sent., d. 9, q. 1, concl. (I, 181a): «et sic generatur character a sigillo, lumen a lu-
minoso, species ab obiecto».
47. I Sent., d. 9, q. 1, concl. (I, 181a): «et sic generatur elementum ab elemento».
48. I Sent., d. 9, q. 1, concl. (I, 181b): «Sic pater naturalis generat filium, partem sub-
stantiae transmitiendo et decidendo. Et haec generatio necessario est cum transmutatione;
quia enim pars decisa non habet actum totius, necesse est quod per mutationem acquirat;
sed quod acquirit quod non habet , variatur; ideo haec generatio est mutatio et habet varia-
tionem coniunctam».
49. I Sent., d. 9, q. 1, concl. (I, 181a).
50. I Sent., d. 9, q. 1, concl. (I, 181a): «Et ideo in ea potest esse generatio communicans
eamdem substantiam totam».
51. I Sent., d. 2, q. 2, ad 2 (I, 54b): «Eo ipso que plene est in Patre, redundat in alias
personas redundantia perfectionis».
PRIMITAS Y LOS ACTOS ETERNOS DEL PADRE 163
58. I Sent., d. 9, q. 4, concl. (I, 187a): «Cum ergo quaeritur, an generatio Filii sit ter-
minata, distinguendum est, quia terminatum aut excludit imperfectionem; et sic generatio
Filii est terminata, quia perfecta, cum simul sint, immo idem sit generari et generatum esse.
Si vero excludat durationem, falsa est, quia semper durat».
59. I Sent., d. 9, q. 4, ad 4 (I, 187b).
60. I Sent., d. 9, dub. 10 (I, 191a-b): «ideo vult Hilarius dicere quod Pater generans
est tous vita, et quod generat non est per passionem vel demutationem, quae attenditur in
derivatione, sed per omnimodam virtutem».
61. I Sent., d. 9, q. 4, concl. (I, 187a).
PRIMITAS Y LOS ACTOS ETERNOS DEL PADRE 165
quod dat sine retributione, et quantum ad hoc secundum dicitur amor gratuitus in Patre,
non quantum ad primum. Naturalis enim fecunditas Patris necessario est ratio communi-
candi naturam alii».
70. I Sent., d. 9, q. 1, concl. (I, 181a-b).
71. I Sent., d. 9, q. 2, f. 3 (I, 182a).
72. I Sent., d. 9, q. 2, concl. (I, 183a).
73. I Sent., d. 9, q. 2, ad 3 (I, 183b).
74. I Sent., d. 6, q. 1, f. 3 (I, 125a).
168 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
75. Sobre el ejemplarismo bonaventuriano, cf. BISSEN, J.-M., L’Exemplarisme divine selon
Saint Bonaventure, Paris 1929; OROMO, M., Filosofía ejemplarista de San Buenaventura, en:
OdSB, iii, 3-134; MERINO, J.A., Historia de la filosofía franciscana, BAC: Madrid 1993, 41-44.
76. La descripción de ese ejemplarismo ad extra en: GUERRERO, R.R., Historia de la
filosofía medieval, Akal: Madrid 1996, 182.
77. Hex., I. 13 (V, 331b; OdSB iii, 181-182).
PRIMITAS Y LOS ACTOS ETERNOS DEL PADRE 169
78. I Sent., d. 27, p. 2, q. 1, concl. (I, 482): «Nam dicere Dei apud se, hoc est intelligendo
concipere; et hoc est generare prolem similem sibi, et huic dicere respondet verbum natum,
id est Verbum aeternum».
79. I Sent., d. 27, p. 2, q. 1, concl. (I, 482): «Loqui ad se nihil aliud est quam aliquid
mente concipere. Mens autem concipit intelligendo, et intelligendo aliud concipit simile
alii, intelligendo se concipit simile alii, intelligendo se concipit simile sibi, quia intelligentia
assimilatur intellecto. Mens igitur dicendo se apud se concipit per omnia simile sibi; et hoc
est verbum conceptum».
80. La noción de la palabra interior es, según Villalmonte, una adquisición importante
de la escuela franciscana. Al mismo tiempo este concepto distingue a los occidentales de
los griegos que no le conocían (cf. I Sent., d. 11, q. 1, concl. – I, 211b) y de la explicación
psicológica agustiniana (cf. Hex., XI. 4 – V, 380b; OdSB iii, 346-347). Cf. VILLALMONTE,
Influjo de los PP. Griegos, 562.
81. IAMMARRONE, La Trinidad, 97: «Expresar significa poner en evidencia, resaltar, hacer
manifiesto lo que está contenido en lo más íntimo de un ser. En el orden del espíritu esto se
realiza por medio de la dicción, de la locución o pronunciación del verbo o palabra mental,
que el espíritu produce mediante la propia actividad inmanente».
170 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
82. I Sent., d. 27, p. 2, q. 3 (I, 488): «Verbum autem non est aliud quam similitude ex-
pressa et expressiva, concepta vi spiritus intelligentis, secundum quod se vel aliud intuetur».
83. Hex., I. 17 (V, 332a-b; OdSB, 184): «Verbum ergo exprimit Patrem et res, quae per
ipsum factae sunt, et principaliter ducit nos ad Patris congregantis unitatem».
PRIMITAS Y LOS ACTOS ETERNOS DEL PADRE 171
84. Según von Balthasar, ars significa para Buenaventura lo mismo que inteligencia ar-
tística, cf. Gloria, ii, 282.
85. GERKEN, A., Theologie des Wortes. Das Verhältnis von Schöpfung und Inkarnation bei
Bonaventura, Patmos: Düsseldorf 1963, 81.
86. Hex., VI. 7 (V, 361b-370a; OdSB iii, 283), cit. DE AUGUSTINUS, De musica, VI., c.
13, n. 38.
87. Cf. II Sent., d. 9, q. 8 (II, 255).
88. Cf. Perf.vit., V. 8 (VIII, 110b).
172 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
93. I Sent., d. 7, q. 3, concl. (I, 141b): «Et sicut est ibi differentia non re, sed secun-
dum rationem, ita est ibi ordo secundum rationem intelligendi. Unde secundum diversas
comparationes habent alium et alium ordinem. Comparando enim posse creare et posse
generare ad illud cuius sunt; cum posse creare sit naturae, posse generare sit personae et in-
telectus communis ante intellectum proprii; sic absque calumnia prior est secundum ratio-
nem intelligendi potentia creandi. Comparando autem ad illud ad quod terminatur; cum
potentia creandi respiciat temporale, potentia vero generandi aeternum; prior est secundum
rationem intelligendi potentia generandi quam potentia creandi».
94. I Sent., d. 7, q. 4, concl. (I, 143a): «Quantum ad principale significatum, dico quod
posse creari idem dicit re quod posse creare, differens solum modo loquendi vel dicendi:
quia quod dicitur per modum actionis per posse creare, dicit posse creari per modum pas-
sionis».
95. I Sent., d. 7, q. 4, concl. (I, 143a-b): «Quando ergo comparantur posse creari, et
posse generari, si comparentur ratione principalis significati, dico quod non tantum est uni-
vocum, immo etiam unicum, et visum est, aliter tamen et aliter intellectum et enuntiatum,
sicut posse generare et posse creare».
96. I Sent., d. 7, q. 4, concl. (I, 143b): «Si autem ratione connotati comparentur, sic
concedo quod est analogum, sicut hoc nomen «res» ad fruibilia et unibilia. Qamvis enim
Creator et creatura non habeant commune univocum, habent tamen analogum».
97. I Sent., d. 7, q. 4, dub. 2 (I, 144b): «Si enim emanatio naturae secundum rationem
intelligendi praecedit emanationem secundum rationem voluntatis, nunquam Deus esset
potens producere creaturam per voluntatem, nisi etiam produxisset Filium per naturam».
174 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
98. VON BALTHASAR, H. U., Teodramática, v, El último acto, Ediciones Encuentro: Ma-
drid 1997, 65.
99. I Sent., d. 27, p. 2, q. 2, c (I, 485b).
100. Hex., XI. 9 (V, 381; OdSB iii, 349): «De necessitate, si est productio dissimilis,
praeintelligitur productio similis; M.Trin., q. 8, contra 4 (V, 113b; OdSB v, 388-389):
Ergo ante productionem omnis creaturae necessario est productio alicuis de aliquo prae-
intelligenda secundum rationem primitatis perfectae.. Sed hoc non potest intelligi nisi in
Trinitate increata».
101. DELIO, I., Simply Bonaventure. An introduction to his life, thought, and writings,
New City Press: Hyde Park 2001, 54: «Bonaventure describes creation as sharing in the
mystery of generation of the Word from the Father; it is a limited expression of the infinite
and dynamic love between the Father and Son, emerging out of this relationship and ex-
ploding into “a thousand of forms” in the universe».
102. Brev., II. 1. 2 (V, 219a; OdSB I, 240-241): «Per hoc autem, quod additur in certo
pondere, numero et mensura, ostenditur, quod creatura est effectus Trinitatis creantis sub
triplici genere causalitatis: efficientis, a quo est in creaturis unitas, modus et mensura; exem-
plaris, a quo est in creatura veritas, species, numerus; finalis, a quo est in creatura bonitas,
ordo et pondus».
PRIMITAS Y LOS ACTOS ETERNOS DEL PADRE 175
112. HAYES, The hidden centre, 196: «For Bonaventure, the principal metaphysical ques-
tion coincides with the Christological question».
113. Hex., I. 17 (V, 332a; OdSB iii, 184).
114. Hex., I. 13 (V, 331b; OdSB iii, 182): «Nam idem est principium essendi et cogno-
scendi».
115. Hex. I. 10 (V, 330b-331a; OdSB iii, 179).
116. Se trata de una centralidad radical, cf. IAMMARRONE, G., La cristologia francescana.
Impulsi per il presente, (Studi Francescani, 1), Messaggero: Padova 1997, 211.
117. IAMMARRONE, La cristologia, 213: «Il Verbo divino è la “persona media” per la quale
tutto esce da Dio Padre nello Spirito... In questo senso la visione cristologica bonaventuria-
na, pur essendo incentrata sul Verbo increato e rippetivamente sul Verbo incarnato, è anche
de-centrata da lui e orientata a Dios, al Padre fonte della divinità o alla Trinità divina fine
ultimo di tutte le cose».
118. Hex., I. 17 (V, 332a-b; OdSB iii, 184).
178 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
119. I Sent., d. 27, p. 2, q. 2, concl. (I, 485): «Et quia in ipso vis conceptiva concipit
similitudinem, omnia circumplectentem sub intuitu uno sive aspectu, concipit sive generat
unum Verbum, quod est similitudo Patris imitativa et similitudo rerum exemplativa et
similitudo operativa; et ita tenet quasi medium, et dicitur Pater operari per Verbum».
120. I Sent., d. 27, p. 2, q. 2, concl. (I, 485); I Sent., d. 32, a. 2, q. 2, ad 4-5 (I, 564b)
121. I Sent., d. 27, p. 2, q. 1, ad 6 (I, 483b): «Ad illud quod obicitur, quod Verbum est
medium, dicendum quod duplex est medium, scilicet essentiae et intelligentiae; et Verbum
non est medium in essendo –sed extremum, quoniam ipsum Verbum omnia fecit– sed
solum in intelligendo, quia Pater per Verbum omnia fecit».
122. Se podría también hablar de un trinitocentrismo del sistema de San Buenaventura
en que cada parte se encuentra bajo la influencia de la fe trinitaria. De este modo, Buena-
ventura se revela como fiel discípulo de San Francisco –cultor trinitatis. A propósito, cf.
ZAS FRIZ DE COL, L., La teología del símbolo de San Buenaventura, (Tesi Gregoriana, serie
Spiritualià 5), Editrice Pontificia Università Gregoriana: Roma 1997, 310-311 (el autor
opta por hablar del Cristo-trini-centrismo).
PRIMITAS Y LOS ACTOS ETERNOS DEL PADRE 179
123. HAYES, The hidden center, 196. Parece que Hayes al traducir el termino latino me-
dium al inglés como centre no subraya bastante el carácter «local» de esa expresión. Por eso,
al leerlo se puede tener la impresión de una centralidad absoluta y radical –y por eso tam-
bién de la importancia decisiva y fundamental– del Verbo; esa centralidad se comprende en
la interpretación de Hayes sin mencionar el papel fundamental del Padre y en cierto sentido
a su lado. Dicho de otra manera, en su visión de la metafísica teológica de Buenaventura,
Hayes no deja mucho lugar para el misterio del Padre y su verdadera importancia. Por con-
siguiente, no subraya la continuidad entre la cristología bonaventuriana y su discurso sobre
el Padre, al considerar el centro de su teología la cuestión cristológica, lo que no le deja ver
el punto más importante del discurso bonaventuriano: la función servicial de la cristología.
En nuestro humilde modo de comprender la naturaleza de la teología bonaventuriana, esa
interpretación no responde plenamente al verdadero carácter de la teología seráfica.
124. DELIO, Bonaventures metaphysics of the good, 229.
125. GANOCZY, A., Il creatore trinitario. Teologia della Trinità e sinergia, (BTC, 124),
Queriniana: Brescia 2003, 105.
126. IAMMARRONE, La Trinidad, 95: «La posición intermedia o centralidad de Cristo
en la naturaleza divina está necesariamente vinculada con su generación por el Padre, por
quien es constituido sujeto distinto en la posesión de su naturaleza divina, en cuanto es su
imagen consustancial. Para Cristo el proceder del Padre en cuanto imagen es lo mismo que
proceder en cuanto medio o centro de la naturaleza divina; por tanto, posición intermedia e
imagen son lo mismo para Cristo, estando una y otra ligadas a su generación por el Padre».
180 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
132. GONZÁLEZ DE CARDEDAL, O., Misterio trinitario y existencia cristiana. Estudio histó-
rico teológico en torno a San Buenaventura (Biblioteca de Teología), Rialp: Madrid-Mexico-
Buenos Aires-Pamplona 1966, 218.
133. OBENAUER, Summa actualitas, 205.
134. M.Trin., q. 2, a. 2, contra 9 (V, 65a; OdSB v, 169-170): «Perfectior est unitas, in
qua cum unitate naturae manet unitas caritatis; sed «caritas ad alium tendit»: ergo includit
distinctionem diligentis et dilecti: ergo si divina unitas est perfectissima, necese est, quod
habeat pluralitatem intrinsecam; nam extra se nihil habet, quod sit summe amabile».
135. STOHR, A. Die Trinitätslehre des heiligen Bonaventura. Eine systematische Darstellung und
historische Würdigung, i, Die wissenschaftlische Trinitätslehre, Aschendorff: Münster 1923, 56.
136. La bibliografía que abarca el problema del amor en el pensamiento de San Buena-
ventura es muy rica y amplia. Aquí destaca sobre todo: KAUP, J., Die theologische Tugend der
Liebe nach der Lehre des hl. Bonaventura, Münster 1927; ALSZEGHY, Z., Grundformen der
Liebe. Die Theorie der Gottesliebe bei hl. Bonaventura, Roma 1946; VEUTHEY, L., Théologie
de l’amour, en: VV 7 (1949) 233-257; RIVERA DE VENTOSA, E., Amor personal e impersonal
en S. Buenaventura, en: EstFr 72 (1971) 261-274.
137. OBENAUER, Summa actualitas, 208.
182 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
152. I Sent., d. 10, a. 1, q. 1, concl. (I, 195b): «perfectio voluntatis, qua existente libe-
ralissima, non potest non producere personam; sicut natura, existente fecundissima, non
potest non producere personam».
153. Cf. DE RÉGNON, Th., Études de théologie positive sur la Sainte Trinité, ii, Théories
scolastiques, Victor Retaux et Fils Éditeurs: Paris 1892, 551-552.
154. BONNEFOY, Le Saint Esprit et ses dons, 30.
155. I Sent., d. 10, a. 1, q. 1, ad 1 (I, 195b): «Per modum liberalitatis emanare est
dupliciter; aut sicut volitum aut sicut ratio volendi, sive aut sicut donatum aut sicut ratio
donandi».
156. Encontramos aquí una intuición bonaventuriana muy parecida a esta de la identi-
ficación entre potentia generandi y potentia creandi. En realidad, como en el Hijo reside toda
la posibilidad de la donación ad extra (producción de las creaturas), así en el Espíritu Santo
se encuentra la razón de esa posibilidad.
157. I Sent., d. 10, a. 1, q. 1, ad 1 (I, 195b).
158. I Sent., d. 6, q. 3, concl. (I, 129b): «Respondeo dicendum quod, sicut procedere
per modum voluntatis et liberalitatis est dupliciter –uno enim modo procedit per modum
liberalitatis ipsum quod non est liberalitatis, sed quod fit vel datur ex liberalitate; et sic
creaturae procedunt a Deo; alio modo sicut illud quod est ratio liberalitatis, ut amor; et sic
procedit Spiritus sanctus ut amor, qui est donum, in quo omnia dona donantur– sic per
modum exemplaritatis est procedere dupliciter».
PRIMITAS Y LOS ACTOS ETERNOS DEL PADRE 185
167. Buenaventura es consciente de que los griegos ven el problema de la segunda pro-
cesión de otra manera que los latinos. En la d. 11, la diferencia entre ambos está expresada
por Buenaventura explícitamente desde el mismo comienzo del discurso. La procesión del
Espíritu Santo sólo a partir del Padre es una doctrina presentada por Buenaventura como
griega.
168. Sobre el tema del desarrollo histórico de la cuestión del Filioque cf.: OBERDORFER,
B., Filioque. Geschichte und Theologie eines ökumenischen Problems (Forschungen zur syste-
matischen und ökumienischen Theologie, 96), Vandenhoeck und Ruprecht: Göttingen
2001; GEMEINHARDT, P., Die Filioque-Kontroverse zwischen Ost- und Westkirche im Frühmit-
telalter (Arbeiten zur Kirchengeschichte, 82), Walter de Gruyter: Berlin-New York 2002.
169. Sobre la teología de Dios Espíritu Santo en San Buenaventura cf. PRINCIPE, W.H.,
St. Bonaventure theology of the Holy Spirit with reference to the expression «Pater et Filius dili-
gunt se Spiritu Sancto», en: Buenav., iv, 243-269.
170. I Sent., d. 11, q. 1, concl. (I, 211b).
PRIMITAS Y LOS ACTOS ETERNOS DEL PADRE 187
171. I Sent., d. 11, q. 1, contra 1 (I, 210b): «Arguitur ratione ostensiva est sic: Spiritus
sanctus secundum omnes fideles procedit ut donum, sicut ex multis locis Scripturae proba-
tur; et iterum, omnes tam Greci quam Latini dicunt, Spiritum sanctum a Filio nobis dona-
ri: ergo omnes concedunt, procedere ab utroque, cum non detur, nisi a quo procedit».
172. I Sent., d. 11, q. 1, contra 2 (I, 210b): «Item, Spiritus sanctus secundum omnes,
et sicut supra ostensum est, procedit ut amor: sed amare non tantum est Patris, sed etiam
Filii, unde et per omnia amat Filius, sicut et Pater: ergo si a Patre amante amor procedit,
eadem ratione a Filio».
173. I Sent., d. 11, q. 1, contra 3 (I, 210b): «Item, Spiritus sanctus secundum omnes
procedit ut nexus; sed perfectior nexus est, quia ab altero: ergo si Spiritus sanctus est nexus
perfectissimus, non solum a Patre procedit, sed etiam a Filio».
174. I Sent., d. 11, q. 1, contra 4 (I, 210b): «Item, hoc idem ostenditur ratione ducente
ad impossibile sic: omnis distinctio personarum in divinis attenditur secundum relationem
et originem: ergo si Spiritus sanctus non procedit a Filio, nec e converso, nulla est ibi mutua
relatio, ergo nec distinctio».
188 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
175. I Sent., d. 11, q. 1, contra 5 (I, 210b): Item, perfectior est expressio, quando gene-
rans communicat genito non tantum substantiam, sed etiam actum, qui naturae geniti non
repugnat; sed actus spirandi non repugnat Filio, quia nullum est hoc inconveniens sequitur,
si spiret: ergo si Pater hunc actum ei non communicat, Filius non est perfecta imago.
176. I Sent., d. 11, q. 2, ad 3 (I, 216a-b).
177. DELIO, Simply Bonaventure, 49: «Bonaventure sees the relationship between the
Father and the Son in terms of such great intimacy that the Spirit proceeds from them as
from one principle. That is, the Father and Son are one in fecundity of the divine will»;
HAYES, Introduction, 58.
178. I Sent., d. 11, q. 2, concl. (I, 215b).
179. I Sent., d. 29, a. 2, q. 1, concl. (I, 513b): «Et ideo est quartus modus dicendi, quod
hoc nomen «principium» stat pro notione, non tamen in comparatione ad suppositum, sed ad
naturam et vim spirativam; et unum importat unitatem circa ipsum, secundum quod competit
eius acceptioni. Et hoc patet sic: cum enim Pater et Filius spirent Spiritum sanctum, in quan-
tum unus Deus improcessibilis; et in quantum unus Deus, sit in eis voluntatis unitas; in quan-
tum improcessibilis, sit voluntatis fecunditas; et in quantum unus Deus improcessibilis, sit in
eis voluntatis una fecunditas, et una fecunditas dicat unitatem principii: dicendum, quod sine
distinctione concedendum est, quod Pater et Filius sunt unum principium Spiritus sancti».
180. IAMMARRONE, La Trinidad, 104.
181. I Sent., d. 29, a. 2, q. 2, ad 2 (I, 516b): «Ad illud quod obicitur de creatione, iam
patet responsio, quia creatio non tantum habet una virtute fieri, sed etiam habet unum sup-
PRIMITAS Y LOS ACTOS ETERNOS DEL PADRE 189
positum, et ipsum est substantia –Pater enim non creat tamquam proprium subiectum, sed
ipsa substantia divina, quae una est– sed suppositum spirationis non potest esse substantia,
sed persona: ideo non dicitur, quod Pater et Filius sunt unus spirator».
182. I Sent., d. 11, q. 2, ad 3 (I, 216a): «Ad illud quod obicitur, quod ab unitate su-
biecti est unitas actus et a pluralitate pluritas, dicendum quod istud non habet instantiam
secundum modum loquendi, quia si duo sunt termini copulati, actus numeratus debet eis
reddi; sed secundum rem distinguendum est, quia subiectum dicitur dupliciter: aut per se
et primo, aut non primo; et illud verum est de subiecto per se et primo, non de alio; et sic
accipiendo Pater et Filius non sunt unum principium, seu primum subiectum spirationis,
quia non spirant secundum quod Pater et Filius, sed secundum quod in eis est una fecun-
ditas voluntatis, et ita in quantum unum. –Vel aliter dicendum quod est loqui de actu, ut
est actus vel origo, et de actu, ut est accidens. Si loquamur de actu, ut est accidens, de ne-
cessitate numeratur ad numerum subiecti, quia non est unum accidens in duobus subiectis.
Si autem loquamur de actu, ut est actus, sic comparatur ad subiectum ut ad principium, et
sic non numeratur ad numerum subiecti secundum quod subiectum, sed secundum quod
principium. Qoniam igitur in divinis spiratio non est accidens, sed productio vel relatio;
ideo sequitur unitatem subiecti, ut est principium, quia Pater et Filius, quamvis duae sunt
personae, tamen sunt principium unum, quia per eamdem virtutem spirant: ideo actus non
numeratur in illis, ideo spirant una spiratione, quamvis sint duo».
183. Cf. OBENAUER, Summa actualitas, 236-240.
190 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
184. I Sent., d. 9, dub. 11 (I, 191b): «Auctoritas dicit quamdam principalitatem sive auc-
toritatem in persona, quae nihil habet ab alio, sed ab ipso omnes; et ista auctoritas in Patre
est innascibilitas; unde non dicit causalitatem, sed privationem principii, et per hoc summam
principalitatem». Cf. También d. 13, dub. 4 (I, 240b); d. 27, p. 1, q. 2, ad 3 (I, 471a).
185. MATHIEU, L., Auctoritas-subauctoritas, en: LSB, 23.
186. Esta afirmación no es original de Buenaventura. La encontramos ya en De Trinitate
de San Agustín, cf. 15, 26, 47.
187. I Sent., d. 12, q. 2, ad 4 (I, 222b).
188. Cf. I Sent., d. 12, dub. 3 (I, 227a).
189. De Trinitate, V, c. 7 (SCh 63, 316-319; PL 196, 953).
190. I Sent., d. 12, q. 3, concl. (I, 223a).
191. I Sent., d. 12, q. 3, concl. (I, 223a): «Sicut vult Richardus, productio Spiritus sancti
est mediata simul et immediata: mediata, in quantum est a Filio, et Filius a Patre; sed im-
mediata, in quantum ipse Spiritus sanctus ab ipso Patre spiratur».
PRIMITAS Y LOS ACTOS ETERNOS DEL PADRE 191
quod primitas; cum primum et principium sint idem; ratio primitatis est ratio principiandi,
sive fecunditas. Quoniam igitur Pater prior est omni emanatione, scilicet processione et
generatione, quia nec generatur nec procedit, hinc est, quod utroque modo est princi-
pium». Cf. DE VILLALMONTE, A., El Padre plenitud fontal de la deidad, en: S.Bonav., iv, 226;
Cousins, Bonaventure and the coincidence of opposites, 52: «The Trinitarian processions are
seen as the expression of the Father’s fecundity».
199. I Sent., d. 29, dub. 1 (I, 516a-517a).
200. I Sent., d. 13, q. 2, ad 4 (I, 234a): «Sicut Pater dicitur ingenitus, quia ab eo remove-
tur omnino generatio, quia nec generatur nec est a generato; similiter e converso processio
proprie de eo dicitur, in quo est omnino ratio procedendi; et talis est Spiritus sanctus, quia
procedit et est a procedente, non sicut autem Filius»; cf. De Régnon, Études, ii, 484ss.
201. DE VILLALMONTE, Influjo de los PP. Griegos, 566.
202. I Sent., d. 12, q. 3, ad 1 (I, 224a-b): «Pater mediante Filio producit Spiritum sanc-
tum, non quia sit medium distantiae vel differentiae, sed quia, quod Filius producat, hoc
habet a Patre, ita quod est ibi quidam ordo».
203. Esa afirmación tiene que ver mucho con la critica bonaventuriana de los griegos y
con su concepto del carácter inmanente del ser personal del Verbo. Según Buenaventura,
los griegos han rechazado el Filioque porque conciben la generación del Verbo en cuanto
un proceso de pronunciación de la Palabra exterior. El Seráfico argumenta, apoyándose en
la teología latina, que la procesión del Verbo es un acto absolutamente interior, como lo es
también la procesión del Espíritu (spiratio). De esto se deduce que el Hijo no es exterior al
Padre, sino –siendo distinto en su ser personal– permanece en el Padre en cuanto expresión
suya. Cf. I Sent., d. 11., q. 1, f. 2; contra b; ad 2 (I, 209ss).
PRIMITAS Y LOS ACTOS ETERNOS DEL PADRE 193
204. La respuesta bonaventuriana al problema del Filioque tiene mucho en común con
las proposiciones actuales de solución de esta cuestión de tanta importancia ecuménica.
Aquí queremos subrayar sólo la aportación del magisterio de Juan Pablo II citando un frag-
mento de una homilía pronunciada en 1995, en la fiesta de los Santos Apóstoles Pedro y
Pablo, en presencia del Patriarca Ecuménico BARTOLOMEO I (cf. L’Osservatore Romano, 30.
06. 1995, 7): «Ninguna confesión de fe propia de una tradición litúrgica particular puede
contradecir a esta fundamental expresión de la fe trinitaria, enseñada y profesada por la
Iglesia de todos los tiempos (...). De la parte católica existe una decidida voluntad de cla-
rificar la doctrina tradicional del Filioque, presente en la versión litúrgica del Credo latino,
para que quede patente su plena armonía con lo que el Concilio ecuménico confiesa en el
Símbolo: el Padre como fuente de la Trinidad, único origen del Hijo y del Espíritu Santo».
Comenta L.F. MATEO-SECO (Teología trinitaria: Dios Espíritu Santo, Rialp: Madrid 2005,
respectivamente 189 y 193-194): «Cuando la Iglesia afirma el Filioque, lo hace en cuanto
comprensión profunda del ex Patre de Constantinopla, sin querer dar un paso ulterior»;
«El Espíritu Santo procede del Padre, pero el Padre es Padre sólo en cuanto que engendra
al Hijo. Afirmar que el Espíritu Santo procede del Padre, equivale a decir que procede del
Padre en cuanto tiene un Hijo. El Hijo va incluido en la mención del Padre».
194 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
205. Especialmente la idea del ordo (tavxi~) trinitario aparece como clave en la teología
de San Basilio el Grande, cf. AYRES, L., Nicea and its legacy. An approach to fourth-century
Trinitarian theology, Oxford University Press: Oxford 2004, 207: «We can in fact raise some
aspects of this discussion of Basil to the level of generalities about pro-Nicene theology.
For all pro-Nicenes the Father is presented as first in an order in the Godhead, and as the
source of Son and Spirit. It is not surprising that we find this commonality: pro-Nicene
formulations of the coequal persons emerged from a context in which the generation of the
Son from the Father as equal to the Father was the focus of argument. The development
from this position, however, towards a fully pro-Nicene position, enabled pro-Nicenes also
to incorporate earlier insistence on the necessity of the Son to the Father and assertions that
the perfectness of the Father is found in the coequal existence of the Son and Word». Cf.
también: DRECOLL, V.H., Die Entwicklung der Trinitätslehre des Basilius von Cäsarea. Sein
Weg Vom Homöusianer zum Neonizäner, (Forschungen zur Kirchen-und Dogmengeschich-
te, 66), Vandenhoeck und Ruprecht: Göttingen 1996, 96-99; 141-143, 279.
206. Se trata de su concepto de jerarquía que es omnipresente en su producción literaria.
Hay que añadir que –como subraya von Balthasar– Dionisio no aplicó esta noción a la vida
de Dios por razones de su apofatismo (cf. VON BALTHASAR, Gloria, ii, 196-198). No obstan-
te, él mismo era consciente del carácter fontal de la persona del Padre (cf. DN 1, 4 y 2, 5).
Sobre el conjunto de los temas cercanos a la noción de la jerarquía cf. ROQUES, R., L’Univers
dionysien. Structure hiérarchique du monde selon le Pseudo-Denys, Vrin: Paris 1954; MUÑIZ
RODRÍGUEZ, V., Unidad y Trinidad en el Corpus Dionysiacum, en: NG 21 (1974) 323-353;
ID., Dionisio Areopagita, en: DC 340-346. Sobre la relación de la teología dionisiaca con la
de Buenaventura, cf. BEIERWALTES, W., Dionysius und Bonaventura, en: DE ANDIA, Y. (ed.),
Denys l’Aréopagite et sa postériorité en orient et en occident. Actes du Colloque International
Paris, 21-24 septembre 1994, (Études Augustiniennes, série antiquité 151), Institut d’Étu-
des Augustiniennes: Paris 1997, 490-501.
207. M.Trin., q. 5, a. 2, ad 1 (V, 95a; OdSB v, 310-311): Cum autem dicitur, quod
trinitas ponit ordinem, non intelligitur de ordine prioritatis et posterioritatis, sed de ordine
originis et emanationis naturalis, iuxta quod dicit Augustinus, quod est ibi ordo, non quo
alter prior, alter posterior, sed quo alter ex altero.
208. I Sent., d. 20, a. 2, q. 1, concl. (I, 373a-b).
PRIMITAS Y LOS ACTOS ETERNOS DEL PADRE 195
221. I Sent., d. 27, p. 1, q. 3, ad 3 (I, 471a): Si ergo videmus in ordine causarum, inter
quas est ordo essentialis, quod primitas facit, esse summam influentiam in causa, et maio-
rem influentiam secundum essentiam, pari ratione, ubi est ordo personarum, primitas in
prima persona est ratio producendi alias; et quia innascibilitas dicit primitatem, hinc est,
quod dicit fontalem plenitudinem respectu productionis personalis.
222. M.Trin., d. 5, a. 2, ad 3 (V, 95b; OdSB v, 310-311): Ad illud quod obiicitur, quod
aut personae sunt ibi aeque primae, aut non; dicendum, quod quantum ad privationem
prioris et posterioris sunt aeque primae, quantum autem ad ordinem originis non sunt aeque
primae. Sed ex hoc non sequitur, quod non sint aequaliter coeternae, quia, sicut supra
ostensum est nobilitas illarum emanationum perfectissimarum ratione simplicitatis et im-
mensitatis coaeternitatem ponit producentium et productorum. Cf. M.Trin., q. 8, ad 1 y 2
(V, 114b; OdSB v, 392-395).
223. M.Trin., q. 8, ad 4 (V, 115a; OdSB v, 394-395): Ad iluud quod obiicitur, quod
sunt aut aeque primmae aut non; dicendum, quod primae dicit privationem anterioris; alio
modo dicit privationem originis. Si ergo dicatur primum per privationem anterioris; sic sunt
aeque primae, quia nihil est ibi ante et post. Si autem dicatur primum per privationem origi-
nis, quia scilicet a nullo oritur; sic ratio primitatis principaliter residet circa personam Patris,
ratione cuius est in ipso fontalis plenitudo ad productionem omnium personaru.
224. Cf. MATEO-SECO, Teología trinitaria: Dios Padre, 102: «Se puede y se debe hablar,
pues, de orden en el seno de la Trinidad. De hecho, la expresión ordo originis está al servicio
de mostrar la igualdad que existe entre las Personas divinas. Este ordo originis, que es lo
único que las distingue entre sí, muestra su total igualdad en el hecho de que las Personas
divinas no se diferencian entre sí más que por la procedencia existente ente ellas».
225. Cf. STOHR, Die wissenschaftlische Trinitätslehre, 173.
226. Itin., VI. 6 (V, 311b-312a; OdSB i, 627): Si autem alter Cherub es personarum
propria contemplando, et miraris, communicabilitatem esse cum proprietate, consubstan-
tialitatem cum pluralitate, configurabilitatem cum personalitate, coaequalitatem cum ordi-
ne, coaeternitatem cum productione, cointimitatem cum emissione...
227. WAYNE HELLMANN, Ordo, 42-45.
198 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
228. WAYNE HELLMANN, Ordo, 178-179: «Aus Liebe teilt der Vater sich im Sohne völlig
mit. Beide sodann werden eins in der Liebe, die der Heilige Gesit ist. Der göttlischen ordo
beginnt und endet in der Liebe. Die fontalis plenitudo des Vaters ist Liebe; der Ursprung
des Sohnes ist ein Ursprung von der Liebe; der unus nexus, der den ordo der Liebe von
Vater und Sohn vollendet, ist ebenfalls Liebe».
229. WAYNE HELLMANN, Ordo, 71.
230. Obenauer sugiere la semejanza de la teoría trinitaria de Buenaventura (la modifica-
ción del principio henológico por la idea de la pluralidad) con la idea fundamental de H.
Rombach. De hecho, para Buenaventura la unidad divina consiste y se expresa en la plura-
lidad personal en cuanto esta está organizada perfectamente en una estructura ordenada. De
modo parecido, dice Obenauer, la idea de la estructura en Rombach «excluye el contraste
entre identidad y diferencia». Cf. OBENAUER, Summa actualitas, 18; ROMBACH, Strukturon-
tologie. Eine Phänomenologie der Freiheit, Alber: Freiburg-München 21988.
PRIMITAS Y LOS ACTOS ETERNOS DEL PADRE 199
231. GRESHAKE, G., El Dios Uno y Trino. Una teología de la Trinidad, Herder: Barcelona
2001, 254.
232. HAYES, The hidden center, 15-16.
233. Cf. FISCHER, K., De Deo trino et uno. Zum Verhältnis von productio und reductio
in seiner Bedeutung für die Gotteslehre Bonaventuras, (Forschungen zur systematischen und
ökumienichen Theologie, 38), Vandenhoeck und Ruprecht: Göttingen 1978.
200 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
244. En realidad, esa constatación está presente ya en los escritos de Pseudo-Dionisio; cf.
GONZÁLEZ DE CARDEDAL, El misterio trinitario, 217-218.
245. I Sent., d. 19, p. 1, q. 4, concl. (I, 349a): Cicumincessio in essendo ponit distinc-
tionem simul et unitatem.
246. GANOCZY, Il creatore, 108: «Il dinamismo di un simile “convenire” è sinonimo del
dinamismo del ingresso dell’una nell’altra; la con-venientia si attua strutturalemnte come cir-
cum-in-cessio. Naturalmente i “convenienti” non formano un aggregato, non formano una
somma numericamente concepibile, né alcuna entità simile a triadi umane, ma formano
piuttosto un tutto propriamente incomparabile, non numerabile, inseparabile e pienamente
relazionale. Qui l’in-essere dell’una persona nelle altre poggia sulla reciprocità. In fatto di
convenienza e convivenza sono tutti igualemte attivi. Tale attività e paritetica viene espressa in
modo eccelente con il termino circumincessio. Il verbo che sta alla sua base è incedere, “entrare
dentro”. L’idea di una caduta dentro o di un coinvolgimento passivo scompare in partenza.
Ancora più interrativo si manifesta il corrispondente termino greco perichoresis, composto
con il verbo choreo, un termino tecnico indicante l’attività del coro di cantanti, di musici e di
danzatori del teatro greco antico. Il prefisso peri evoca un movimiento in circolo o il danzare
attorno a un oggetto o un partecipante centrale, cosa che nel termino latino viene resa con
circum. L’immagine complessiva richiama però la cooperazione constitutiva di tutti i parte-
cipanti, cooperazione che si esplica sia nell’osservanza di una regola sia in una determinata
libertà di improvvisazione. Nessun partecipante si comporta però in maniera passiva».
247. Cf. STOHR, Die wissenschaftlische Trinitätslehre, 175.
248. MATHIEU, L., Circumincessio, en: LSB 33-34.
249. Cf. DE RÉGNON, Études, i, 409-435.
204 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
5. MISIONES AD EXTRA
infra omnia, non prostratum. Quia vero est summe unum et omnimodum, ideo est omnia
in omnibus...».
263. MASPERO, G., Theologia, oikonomia e historia. La teologia della storia di Gregorio di
Nissa, en: Excerpta e dissertationibus in sacra theologia, Facultad de Teología de la Univer-
sidadd de Navarra: Pamplona, XLV (2003) 417-442.
264. Cf. GARCÍA IBÁÑEZ, A., L’Eucaristia sacrificio di Cristo e della Chiesa, en: AnnTh 14
(2000) 117-118.
265. Cf. MASPERO, Theologia, 418: «In Lui (en Cristo) si apre per ogni uomo il cammi-
no del reditus, per tornare alla casa del Padre, insieme con la possibilità di un’autentica unità
d’azione e d’amore escatologica di tutti gli uomini in Cristo. La meta è, così, una forma di
pericoresi umana permessa dalla ricapitolazione cristica, che dischiude alla partecipazione
dell’intima dinamica d’amore intratrinitaria come figli nel Figlio».
266. Cf. IAMMARRONE, G., Gesù Cristo volto del Padre e modello dell’uomo. L’apporto della
visione francescana (Studi Francescani), Messagero: Padova 2004, 67-93.
PRIMITAS Y LOS ACTOS ETERNOS DEL PADRE 209
268. RATZINGER, J., The theology of the history in Saint Bonaventure, Franciscan Herald
Press: Chicago 1989. La clave hermenéutica es aquí la relación y dependencia de la teología
de la historia respecto de la escatología bonaventuriana (cf. p. xiii). Esto lleva a Ratzinger a
la amplia discusión sobre el influjo de Joaquín de Fiore en San Buenaventura (cf. pp. 104-
106). Para demostrar la diferencia entre los autores, Ratzinger subraya el valor permanente
y fundamental de la meditación cristológica de la historia en San Buenaventura (esp. cf. pp.
117-118). En todo ello falta la unificación de la dimensión cristológica con la trinitaria.
Sólo esta unificación hace justicia al pensamiento historiosófico del Seráfico y podría llevar
a la captación del papel fundamental del misterio del Padre.
269. SARANYANA, J.I., Presupuestos de la teología de la historia bonaventuriana, en: ScTh
8-1 (1976) 307-335.
270. SARANYANA, Presupuestos, 334.
271. DE HALLEUX, A., L’identité chrétienne dans l’Église ancienne, en: GESCHÉ, A., SCO-
LAS P. (ed.), La Foi dans le temps du risque, Paris 1997, 52.
272. Cf. GONZÁLEZ DE CARDEDAL, Misterio trinitario, 609: «El mundo y la historia tie-
nen su origen en la Trinidad toda, en su potencia creante, pero eso significa concretamente:
en el Padre».
273. M.Trin., g. 8, ad 6 (V, 115b; OdSB v, 396-397).
PRIMITAS Y LOS ACTOS ETERNOS DEL PADRE 211
1. Cf. DZIDEK, T., Granice rozumu w teologicznym poznaniu Boga ( = Los limites de la
razón en el conocimiento teológico de Dios), WydM: Kraków 2001, 15-16.
2. Cf. BREUNING, W., Trinität, en: VORGRIMLER, H. y VANDERGUCHT, R. (Hrsg.), Bi-
lanz der Theologie in 20. Jahrhundert: Perspektiven, Strömungen, Motiven in der christlichen
und nichtchristlichen Welt, iv, Bahnbrechenden Theologen, Herder: Freiburg-Basel-Wien
1970, 21-36; LEINER, M., Der trinitarische Rhythmus der Theologiegeschichte im 20. Jahr-
hundert. Ein Vorschlag zur Strukturierung der Theologiegeschichte und seine Konsequenzen, en:
Theologische Zeitschrift 56 (2000) 264-280; GRENZ, S.J., Rediscovering the Triune God: the
Trinity in contemporary Theology, Augsburg Fortress Press: Minneapolis 2004.
3. Cf. LADARIA, L.F., El Dios vivo y verdadero. El misterio de la Trinidad, Secretariado
Trinitario: Salamanca 1998; O’COLLINS, G., The Holy Trinity: The State of the Question, en:
DAVIS, S.T.; KENDALL, D. y O’COLLINS, G., The Trinity. An Interdisciplinary Symposium on
the Trinity, OUP: Oxford 1999, 1-25; MARSHALL, B.D., Trinity, en: JONES GARETH (ed.),
Blackwell Companion to modern theology, Blackwell: Oxford 2004, 183-203. Vale la pena
ver la descripción de la bibliografía trinitaria reciente hecha por G. Emery en Revue thomiste
(a partir del año 1998).
218 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
4. Cf. ALFARO, J., Cristo glorioso revelador del Padre, en: ID., Cristología y antropología,
Cristiandad: Madrid 1973, 141-156.
5. DEL CURA ELENA, S., !Muéstranos al Padre!: cometido de la Teo-logía, en: Dios Padre
de Jesucristo, (Cuadernos de Teología Deusto), Bilbao 1999, 49.
6. Cf. GESCHÉ, op. cit., 21.
7. GESCHÉ, op. cit., 31-43.
CONCLUSIÓN 219
misma. Aunque trata del ser de Cristo en cuanto una estructura fija
y determinada en el misterio de la encarnación, ella misma debería
estructurar su discurso a partir de la verdad sobre la venida de Cristo
desde el Padre y, como tal, tratarle como un ser infinitamente diri-
gido al mismo Padre. Cristo es ininteligible sin su Padre. Es verdad
que la cristología es una antropología radical, pero más aun, en su
fundamento más importante es teología, es decir, un discurso sobre
Dios que se revela en Jesucristo, especialmente el Padre que es el gran
escondido en las entrañas del ser divino-humano de Jesús8. Quiero
decir con esto que la cristología debería ser en su mismo centro tam-
bién un discurso sobre el Padre en cuanto éste ha venido en su Hijo
y ha sido revelado en la vida y misterio pascual de su Hijo9. Se trata
de una corrección de la comprensión del centro significativo de la
cristología. Esa corrección se justifica porque el mismo Jesús «se vi-
vió siempre viniendo del Padre, abriéndose en oración, ejercitando la
obediencia y cumpliendo la misión encargada. Del Padre se acogió,
desde el Padre se entendió y realizó, a las manos del Padre confió su
destino final y entregó su persona»10. En esa re-estructuración del
discurso cristológico en la perspectiva del Padre veo uno de los des-
cubrimientos (mejor dicho redescubrimientos) más importantes de
Buenaventura.
Conclusión ecuménica. Todo lo que hemos dicho hasta ahora tiene
obviamente una dimensión ecuménica (especialmente en la perspec-
tiva del diálogo con los hermanos ortodoxos). En el debate acerca del
Filioque la teología de la primera persona era uno de los motivos fun-
damentales de discordia y ruptura entre el oriente y el occidente.
La teología oriental desde sus comienzos era señalada por el fuer-
te acento que ponía en el lugar y función de la persona del Padre en
el seno y en la economía salvifica. Su apofatismo y sentimiento om-
11. ZANDER, L.A., Bog i mir. Mirosozercanie otca Sergija Bulgakova, ii, Paris 1948, 42s;
cit. de FELMY, K.Ch., Teología ortodoxa actual, (Verdad e Imagen, 152), Sígueme: Salamanca
2002, 85-86. Cf. también WARE, K., Approches de Dieu dans la voie orthodoxe (Classique),
Cerf: Paris 2004, 73-74: «La première personne de la Trinité, Dieu le Père, est la “source” de
la Trinité, la cause ou principe d’origine des deux autres personnes. Il est le lien d’unité entre
trois: il y a un seul Dieu, parce qu’il y a un seul Père. (...) Les deux autres personnes sont
chacune définies par leur relation au Père: le Fils est “engendré” par le Père, l’Esprit “pro-
cède” du Père. (...) Selon les Pères grec du IVe siècle, auxquels l’Église orthodoxe continue à
se référer, le Père est la seule source, le seul fondement de l’unité divine. En faisant du Fils
une source comme le Père, ou en conjonction avec Lui, on risque de créer une confusion
entre les caractéristiques distinctives des personnes».
CONCLUSIÓN 221
12. CORDES, P.J., El eclipse del Padre, Palabra: Madrid 2003, esp. 9-56.
13. DE HALLEUX, A., L’identité chrétienne dans l’Église ancienne, en: GESCHÉ, A. y SCO-
LAS, P. (ed.), La Foi dans le temps du risque, Paris 1997, 31-54.
222 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
***
14. Cf. LLANO CIFUENTES, A., Despúes del final de la Metafísica (Colleción subsidia, 12),
Publicaciones de la Facultad de Teología San Dámaso: Madrid 2004, 15.
BIBLIOGRAFÍA
1. FUENTES
ALSZEGHY, Z., Grundformen der Liebe. Die Theorie der Gottesliebe bei dem
hl. Bonaventura, Roma 1946.
BALTHASAR, H.U. Von, Gloria, ii, Estilos eclesiásticos, Madrid 1986, 253-
342.
BARROSO NIETO, A., La tendencia natural al Bien según san Buenaventura y
Santo Tomás, en Verdad y Vida (1949) 5-52; 441-500.
BETTONI, E., Natura e sopranaturale nella scuola francescana, en: Soph. 18
(1950) 51-59.
BLASUCCI, A., La spiritualità di S. Bonaventura, Florencia 1974.
BIBLIOGRAFÍA 225
3. OTROS
AA.VV., Les traditions grècque et latine sur la procession de l’Esprit Saint, (tr.
esp. en: Diálogo Ecuménico 33 (1998) 139-150).
—, Dios Padre envió al mundo a su Hijo, Salamanca 2000.
AYRES, L., Nicaea and its Legacy. An Approach to Fourth-Century Trinitarian
Theology, Oxford 2004.
230 ´
ROBERT JÓZEF WOZNIAK
– Augusto SARMIENTO; Tomás TRIGO y Enrique MOLINA, Moral de la persona, 456 pp. EUNSA,
2006.
– Domingo RAMOS-LISSÓN, Patrología, 525 pp. EUNSA, 2005.
– Javier SESÉ, Historia de la Espiritualidad, 304 pp. EUNSA, 2005.
– Daniel CENALMOR, Jorge MIRAS, El Derecho de la Iglesia. Curso básico de Derecho Canónico,
576 pp. EUNSA, 2004.
– J. José ALVIAR, Escatología, 365 pp. EUNSA, 2004.
– Jaime PUJOL-Francisco DOMINGO-Anastasio GIL-Mateo BLANCO, Introducción a la pedagogía de
la fe, 448 pp. EUNSA, 2001.
– José Antonio ÍÑIGUEZ HERRERO, Arqueología cristiana, 272 pp. EUNSA, 2000.
– Evencio CÓFRECES-Ramón GARCÍA DE HARO, Teología moral fundamental. Fundamentos de la
vida cristiana, 608 pp. EUNSA, 1998.
– José MORALES, Introducción a la teología, 352 pp. EUNSA, 1998.
– César IZQUIERDO, Teología fundamental, 584 pp. EUNSA, 1998.
– Lucas F. MATEO-SECO, Dios Uno y Trino, volumen doble, 784 pp. EUNSA, 1998.
– Augusto SARMIENTO, El matrimonio cristiano, 484 pp. EUNSA, 1997 (2.ª edic. 2001, 486 pp.) (3.ª
edic. 2007, 496 pp.).
– José Antonio ABAD, La celebración del misterio cristiano, volumen doble, 672 pp. EUNSA, 1996
(2.ª edic. 2000, 728 pp.).
– Juan Luis BASTERO, María, Madre del Redentor, 333 pp. EUNSA, 1995.
– José MORALES, El misterio de la Creación, 336 pp. EUNSA, 1994 (2.ª edic. 2000, 360 pp.).
– Fernando OCÁRIZ-Lucas F. MATEO-SECO-José Antonio RIESTRA, El misterio de Jesucristo (leccio-
nes de Cristología y Soteriología), 452 pp. EUNSA, 1991 (3.ª edic. 2004, 489 pp.).
Actualmente se están elaborando otros manuales que tratan de las diversas áreas de estudio de la
Sagrada Escritura, Teología Fundamental y Dogmática, Eclesiología, Teología Moral y Espiritual e
Historia de la Iglesia y de la Teología. Aparecerán de forma sucesiva en los próximos años.
117. Roberto Józef WOťNIAK, Primitas et plenitudo. Dios Padre en la teología trinitaria de San
Buenaventura, 240 pp. EUNSA, 2007.
116. Juan Ignacio RUIZ ALDAZ, El concepto de Dios en la teología del siglo II. Un debate histórico-
teológico (1959-1999), 292 pp. EUNSA, 2006.
115. César IZQUIERDO, Parádosis. Estudios sobre la Tradición, 265 pp. EUNSA, 2006.
114. Gregorio GUITIÁN CRESPO, La mediación salvífica según Santo Tomás de Aquino, 225 pp.
EUNSA, 2004.
113. Mario ICETA GAVICAGOGEASCOA, La moral cristiana habita en la Iglesia. Perspectiva eclesio-
lógica de la moral en Santo Tomás de Aquino, 479 pp. EUNSA, 2004.
112. Joan COSTA, El discernimiento del actuar humano. Contribución a la comprensión del objeto
moral, 436 pp. EUNSA, 2003.
V. BIBLIOTECA DE TEOLOGÍA*
33. José Luis ILLANES, Tratado de Teología Espiritual, 600 pp. EUNSA, 2007.
32. Enrique DE LA LAMA, Historiologica. Estudios y Ensayos, 642 pp. EUNSA, 2006.
31. José ALVIAR, El tiempo del Espíritu: hacia una teología pneumatológica, 240 pp. EUNSA,
2006.
30. José ALVIAR (ed.), José Morales. Acta Theologica. Volumen de escritos del autor, ofrecido por
la Facultad de Teología de la Universidad de Navarra, 495 pp. EUNSA, 2005.
29. Tomás TRIGO (ed.), Dar razón de la esperanza. Homenaje al Prof. Dr. José Luis Illanes, 1399
pp. Servicio de Publicaciones de la Universidad de Navarra, 2004.
28. José R. VILLAR (ed.), «Communio et sacramentum». En el 70 cumpleaños del Profesor Pedro
Rodríguez, 911 pp. Servicio de Publicaciones de la Universidad de Navarra, 2003.
27. Juan CHAPA (ed.), «Signum et testimonium». Estudios ofrecidos al Profesor Antonio García-
Moreno en su 70 cumpleaños, 340 pp. EUNSA, 2003.
26. José Antonio IÑIGUEZ HERRERO, Tratado de arqueología cristiana. 566 pp. EUNSA, 2002.
25. Johann Adam MÖHLER, Simbólica o exposición de las diferencias dogmáticas de católicos y
protestantes según sus públicas profesiones de fe. Edición, traducción y notas de Pedro RO-
DRÍGUEZ y José R. VILLAR. Traducción de Daniel RUIZ BUENO. Presentación del Card. Antonio
M.ª ROUCO, 749 pp. Ediciones Cristiandad, 2000.
24. Fernando OCÁRIZ, Naturaleza, Gracia y Gloria. Prólogo del Card. Joseph Ratzinger, 368 pp.
EUNSA, 2000.
23. Alfredo GARCÍA SUÁREZ, Eclesiología, Catequesis, Espiritualidad. Edición al cuidado de Pe-
dro RODRÍGUEZ. Prólogo de Mons. Ricardo BLÁZQUEZ, XXI + 789 pp. EUNSA, 1998.
22. Johann Adam MÖHLER, La unidad en la Iglesia o el principio del Catolicismo expuesto según
el espíritu de los Padres de la Iglesia de los tres primeros siglos. Introducción y notas de
Pedro RODRÍGUEZ y José R. VILLAR. Traducción de Daniel RUIZ BUENO, 494 pp. Servicio de
Publicaciones de la Universidad de Navarra - Ediciones Eunate, 1996.
21. José María CASCIARO - José María MONFORTE, Dios, el mundo y el hombre en el mensaje de
la Biblia, 732 pp. EUNSA, 1992.