Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
lingüístico lejano
Los especialistas sostienen que los métodos válidos no permiten la reducción de las
lenguas americanas a menos de c.175 familias independientes de lenguas.
Muchos problemas con la hipótesis.
Errores en los datos de Greenberg: “el número de formas erróneas probablemente
excede el de las formas correctas” (Adelaar 1989:253).
1
Greenberg agrupó Subtiaba-Tlapaneco con Joka (Hokan) (siguiendo a Sapir), pero es
Otomanguean. Siguiendo a Rivet, Greenberg erróneamente clasificó a Uru-Chipaya y
Puquina como lenguas estrechamente emparentadas. Uru-Chipaya a veces se llamaba
Puquina pero ya este error fue señalado muchas veces mucho antea. Una aplicación de
comparación multilateral no llega a estas clasificaciones erróneas.
2
‘día, sol’; pero ésta de proto-k’icheano, no de proto-maya *q’i:ŋ (claro en las fuentes de
Greenberg). Al descuidar la historia maya conocida, se hace que esta comparación
parezca exhibir un mayor grado de similitud con las otras lenguas comparadas que la que
tendría la forma maya más antigua si se tuviera en cuenta la historia.
Formas espurias: errores de escritura, etc. Ninguna de las entradas de Quapaw en
Greenberg 1987 proviene de Quapaw, sino so de Biloxi u Ofo.
Greenberg (1987) se equivocó sistemáticamente en transcribir <v> y <e> de Creek, como
u y e, aunque <v> simboliza /a/ y <e> es /i/. Así, <vne> ‘yo’ no es el une de Greenberg
sino ani.
Glosas equivocadas: para ‘llamar’ Greenberg presente Atakapa eng ‘llamar por
nombre’, sin embargo no significa ni ‘llamar’ ni ‘llamar por nombre’, solo ‘nombre’.
Una sola palabra de una lengua como evidencia para más de un “cognado”
propuesto. Greenberg da Jakalteko ita comida’ (= itah) como ejemplo del juego de
cognados penutiano ‘comer’, pero da sus cognados tzeltal itax ‘verdura’ y q’eqchi’ ičax ‘
hierba’ como ejemplos de otro ‘etmología ‘sucio’. (véanse Proto-Maya *ityax ‘verdura,
planta comestible’ tzeltal ‘verdura comestible’, q’eqchi verdura comestible, plantas de
pasto’ y Jalalteko ‘alimento, planta comestible’).
Cognados falsos, unir palabras no cognados de las lenguas dentro de una familia
lingüística creendo de son cognados que se pueden comparar con palabras de otras
familias de lenguas. Para lenguas mayas Greenberg cita como ‘hígado’ Q’eqchi’ ch’och[‘
el] ‘hígado’ y K’iche’ ku’sh ‘corazón’. Son distintos: Q’eqchi ‘ch’och’ ‘hígado’, ‘tierra’
(PM *ch’ohch’ ‘tierra’ y K’iche’ k’uʔš ‘pecho, corazón’.
¿Es japonés una lengua amerindia? Cuando se aplica la comparación
multilateral como lo hizo Greenberg, casi cualquier lengua seleccionada al azar encaja en
Amerind. Con la comparación multilateral, es imposible distinguir las lenguas
“amerindias” de las otras lenguas del mundo. Palabras del japonés antiguo de Miller
1971a (abreviado Mi OJ), Martin 1987 (Ma OJ) y Unger 1977 (U EJ, para “japonés
primitivo”) con formas “amerindias”. Usando el método de Greenberg, encontramos que
muchas palabras del japonés antiguo coinciden con conjuntos “amerindios”. Por lo tanto,
el japonés, si aceptamos la comparación multilateral, es un idioma “amerindio”. O bien,
el método de comparación multilateral es insuficiente para distinguir el japonés (y otros
idiomas) de las lenguas de las Américas. OJ = japonés antiguo, U EJ = Unger “japonés
primitivo”, Mi = Miller, Ma = Martin); Gr = Greenberg 1987, y R = Ruhlen 1994a.
1. Mi OJ kökörö ‘corazón’, U EJ kokoro ‘corazón’, Ma OJ kokoro ‘corazón’
Gr: kulu, kwar, kene, -kekin, kuaŋ, etc.; ‘pecho, corazón, barriga, leche, medio, cuerpo,
adelante’ (#50)
2. Ma OJ hara < fara < *para ‘belly’; Mi OJ Fara ‘estómago’
Gr: paro, puara, pure, pori, pare, pera, punua, purua, pil, paru, panhe, bule, pan, balla,
pali, p’a:n, etc.; ‘barriga, pecho, corazón, hígado, pulmon’ (p.191 #30), R palin
‘barriga’ (p.130)
3. Ma OJ muna ‘chichi/pecho’
Gr: munia, mono, manate, mangu, monoˆ, monnø, etc.; ‘chichi, pecho, leche’ (#7, #26)),
R mana (p.131)
4. Ma OJ ti < *ti[y] < *tu-Ci ‘milk’; Ma OJ titi ‘breasts, milk’ (cf. U EJ sup < *cupV
‘suck’)
3
Gr: ičič, ču, ʔuču, ʔučič; ‘breast, teat’ (p.134 #25, p.147 #25)
5. Mi OJ mï, Ma OJ mi < myi < *mi-Ci ‘body’
Gr: me, imi, aem, mein, eme, uma; ‘body, animal’ (p.197 #44)
6. U EJ kata ‘side’, Ma OJ kata(-) ‘side, one side (of two)’
Gr: kate, kida, kisi; ‘side, rib’ (p.119 #172)
7. Ma OJ ti ‘blood’
Gr: di, du, ʔits, ate, ičkči, es, issiš jeu, donʔi; ‘blood, bleed’ (p.94 #12)
8. Mi OJ kë ‘hair’
Gr: ke, iki, ki, kai; kjū, tsi, ǰi, (n)(h)kwi, etc.; ‘hair, down, head; hair, beard, feather, root’’
(p.69 #56, p.96 #45, p.127 #35, p.229 #136)
9. Mi OJ të ‘hand’; Ma OJ te < *te[y] < *ta-Ci ‘hand’ (cf. Ma OJ i-tu ‘five’)
Gr: tei, ti, ta, to, utu, etc.; ‘hand, bring, give, take, carry, with the hand’ (p.230-231 #139)
10. Ma OJ migi ‘right (hand)’
Gr: imak, amik, hemik, mɛgeh, e-me, maka, ma, min, mane, maki, mux, imik, imi, ami,
etc.; ‘hand, right hand, left hand, give, take, bring, palm, branch, finger, carry,
five, etc.’ (p. 229 #137)
11. Ma OJ asi ‘foot’
Gr: asi:, ʔas, ise, si, sijaʔ, asu, ʔašɨ, etc.; ‘foot, leg, knee, kick, tread’
12. Ma OJ ha < fa < *pa ‘tooth’
Gr: i-pe, opi; ‘tooth’ (p.98 #93), R pe (p.152)
13. Ma OJ *po-po ‘cheek’ (> fofo > hoo, hoho)
Gr: paxo, faʔxo, ipæpok; ‘cheek’ (p.79 #9); Gr: phok, bege; ‘cheek’ (p.134 #28); R
poke, pako
14. Ma OJ agi < agyi < *anki ‘jaw, gill’; U EJ agi- ‘jaw’
Gr: ak, aka, ekeke, hek, ai, jako, jego, jenku, ñikoi, e-ka, akwa, etc.; ‘mouth, jaw, chin,
lip, border’
15. Ma OJ ike < *iki < *ik[a-C]i ‘breath’; U EJ ik < *ika ‘breathe, live’, U EJ ike < *ika-
gi ‘pant’
Gr: aki, akke, atsi; ‘breathe’ (p.68 #15), R (p.132)
16. Ma OJ *kapo ‘face’ (> kafo > kao)
Gr: kapu-, kapa-ka, kap, a-kibaux; ‘eye, eyebrow’ (p.112 #64, cf. #65)
17. Ma OJ ma(-), me ‘eye’
Gr: ʔɨme, (me-)mi, mwɔ, (vi-)mo, tha-iimi; ‘forehead, face’ (p.80 #22), R imi ‘forehead’
(p.138); Gr: vi-nimi-ši, tha-njemi; ‘eye, forehead’ (p. 80 #19)
18. Ma OJ kubi < kubyi < *kunpi ‘neck, head’
Gr: ku, inkio, k’oa, k’e, k’uji, ikio, ka(n), etc.; ‘neck, throat’ (p.247 #196), R k’oe ‘neck’
(p.145)
19. Ma OJ ka ‘hair’, ke (< key < *ka-Ci) ‘hair’
Gr: ka, ke, iki, ki, kek, kai, etc.; ‘hair, head, down’ (p.69 #56), R kai (p.139)
20. Ma OJ *pina - kwo ‘penis’ (> fenoko > henoko); Ma OJ huguri < *punkuri ‘testicle,
scrotum’
Gr: enpen, opengo, hapwẽ, wi-pinši; ‘penis’ (p.81 #48), R pen (p.146); Gr: ba, paki, ka-
moesse, si-mase; ‘testicle, egg, yoke, penis’ (p.261-262 #253); Gr: pehej, pue, -
bi/e, iipx; ‘egg, testicle’ (p.135 #47); R paki ‘testicle’ (p.151)
21. Ma OJ *po-to < foto < hoto ‘vagina’
4
Gr: petu, apuit, piši, ped, vi:θ, d-i:bis, muus; ‘vagina, vulva’ (p.264 #263), R petu,
tsupote ‘vagina’
22. Ma OJ hii < fiwi < *pipi ‘baby’s pubic area’, *fi ‘vulva’
Gr: piši, ped, petu, apuit, vi:θ, d-i:bis, muus; ‘vagina, vulva’ (p.264 #263; cf. p.92 #121)
23. Ma OJ -ki (< *ki) ‘man, male’
Gr: iči, ča, is, haqi, hake, ka:kh, uɣuiɣ’ ‘man, male, person, husband’ (p.242-243 #177,
#178)
24. Ma OJ *mina (> *miCa > mye > me) ‘female, woman’
Gr: maringa, meri, mairin, mariʔmi, mwajra, møri; mata; ‘female, woman’ (p.112 #71,
p.142 #166), R marin (p.137)
25. U EJ tuma ‘wife’, Ma OJ tuma ‘wife’
Gr: timua, domo, zomo, itomo, itiumu, tem, tomio, tsamen, etc.; ‘woman, female, girl’
26. Ma OJ mita < *myita < *mita ‘earth, (dry) land’
Gr: matak, amt, amat, amats’, ma, ama, ʔ-mat, ʔa(h)maṭ, mathra, -ma, -oma-, ume:,
me:i, mix, mã, etc.; ‘earth, mud, forest, dew, wet, village, town, dust, ground’
(p.216 #96)
27. Ma OJ *na ‘earth, ground’ (cf. nai < *nawi ‘earth, sit/live’); Ma OJ ni ‘earth, dirt’
Gr: nan, (n)ja,enerwe, nang, numaj, nuane, nunga, nono, noro, enie, noynae, anuma,
nãm, etc.; ‘earth, field, go down, dirty, mud, dust, sand, gravel’ (p.216 #97)
28. Ma OJ hena < fena < *pa(-)[n] (< na) ‘earth, mud’
Gr: fe, fea, (ma)-fo; ‘earth’ (p.68 #35), R fe (p.135); Gr: bualla, ubar, bere, pile, pill;
‘earth, field, sand, field, white earth’ (p.112 #58), R pile (p.136)
29. Ma OJ *ipa ‘rock’ (> ifa > iwa)
Gr: pe, axpe, baa, pixa, pakwai, qhaʔbe, etc.; ‘stone, metate, mountain, high’ (p.141 #138,
#139)
30. Ma OJ isago < isa- kwo ‘sand’
Gr: se, (Y)(n)(h)se(h)(n); ‘sand’ (p.129 #66)
31. Ma OJ umi < umyi < *umi ‘sea’
Gr: jumi, jume, amum, omium, ʔumV, ma, imi-la, ime, ema, ama, aman, jumijumi,
mama, etc.; ‘drink, sea, water, wave, river, rain, saliva, stream’ (p.214 #89, p.105
#97, P.121 #211, p.92)
32. Mi OJ mi, Ma OJ mi < myi (< *mi -na, *mina) ‘water’
Gr: m-ni, mimbu, mangi, mañe, inam, etc.; ‘water, river, sea, rain, swallow, eat, drink’
(p265 #264)
33. U EJ *copo- (> sopo-pur) ‘to rain’; Ma OJ sopo-pura ‘drizzle’
Gr: sebo, šebu, šuwa; ‘rain’ (p.117 #148)
34. U EJ amus ‘bathe’
Gr: ama, ãa, -wã, -we); ‘bathe’ (p.101 #13)
35. Ma OJ huro < furo , *puro ‘bathe’
Gr: puu, ik-puh, -xu:-, -ap-, pe/py/pi, puh, pew, pu’, ʔahpu, etc.; ‘bathe, swim, rinse,
wash’ (p.188 #20; cf. p. 77 #59, p.142 #158, p.170 #77)
36. Ma OJ ama(-); ame < amey < *ama-Ci ‘heaven’
Gr: ma, /ame, mwi, emea, imi, maj, etc.; ‘heaven, go up, high, hill’ (p.233 #148)
37. Ma OJ *pi ‘sun, day’ (> fyi > hi); Ma OJ *pu < *apu ‘day’; Ma OJ hiru < fyiru < *pi-
ru ‘daytime’
5
Gr: bii, ba, i:bi, bi/i; ‘day, sun moves, today’ (p.135 #35), R ibi (p.134); Gr: piri-, pala,
pilEt, pari, etc.; ‘sun, day, lighten, month, light, shine, star’ (p.261 #250); Gr: pine,
bonete, i-hine, puine; ‘day, light, sun’ (p.87 #31), R pine (p.134)
38. Mi J ariaka ‘dawn, daybreak’
Gr: akroak, kol, kele, akori, kari, kren, -gena-, klau-an, etc.; ‘sun, day, light, moon, star’
(p.260)
39. Ma OJ *damu/oCi ‘darkness’ (> yami)
Gr: thami, tem, tsamul, sum, somi, tim, teng, timia, etc.; ‘dark, black, night, midnight,
yesterday, evenening’ (p.209 #76)
40. Ma OJ yo (yoru) < ywo < *dwo ‘night’; Mi OJ yo-, yora, ya, yorö ‘evening’
Gr: tuwa, tewa, učuwa; ‘night’ (p.155 #170); Gr: jomoi, jamãru, jumani, etc.; ‘night,
become night, shadow’ (p.247 #197)
41. Mi OJ kïrï ‘fog, mist’, Ma OJ kiri < kiryi < *kuCiri ‘fog’ (cf. ‘cloud’ below)
Gr: kunu, kunã; aluk; kal, qWull´, hElE; ‘cloud, fog; smoke, steam’ (p.110 #33, p.168 #46,
#47)
42. U EJ kumo ‘cloud’, Ma OJ kumo < *kumwo ‘cloud’ (cf. ‘fog, mist’ above)
Gr: kumã, xuma, kunu, kunã; ‘cloud, fog’ (p.110 #33), R kuma ‘cloud’ (p.133)
43. Ma OJ kemu, kebu, kemuri (< keburi) ‘smoke’
Gr: khum, ku)m; ‘smoke, tobacco smoke’ (p.72 #102), R kum (p.150); Gr: kiebo,
gi(j)ep, tsiuvi, etc.; ‘smoke’ (p.91 #103)
44. Ma OJ kona <*kwo-na ‘flour, powder’
Gr: kon, ukoni, kuniæ; ‘flour, ashes, salt’ (p.69 #46), R koni ‘flour’ (p.137)
45. Ma OJ enoko < wenu ... ko ‘puppy’
Gr: /inaka, nuu, nuux, /ino; ‘dog’ (p.76 #23), R nuk (p.136); cf. Gr: waarhen, wera, wilaj,
etc.; ‘dog, fox, deer’ (p.111 #50) (R p.136)
46. Ma OJ hebi < *pap[a-C]i /*paCinpi < *ponpi ‘snake’
Gr: paju-s, poj, be/i; ‘snake, rattler’ (p.159 #225); Gr: pen, pino, ixpang; ‘snake, large
water snake’ (p.98 #83), R peno (p.150)
47. Ma OJ tori ‘bird’
Gr: turi, tsalo, suri, sira; tsutu, (Y)(h)tu(ʔ)(n), tsi-, tsiwju; ‘bird, turkey, road-runner, hen’
(p.109)
48. Ma OJ *mura-Ci (> *m[ur]ey > -mey > -me) ‘bird (flock)’
Gr: melu, mira, mila, mela’ ‘fird’ (p.94 #8)
49. Mi OJ tubasa ‘wing’
Gr: tewe, taa, ti, dawi, tHew; tsa:pi, hi-čip, čop-; ‘fly, wing, shoulder, jump’; ‘wing,
feather, arm, shoulder’ (p.222 #117, p.266 #269)
50. Ma OJ ha < fa < *pa ‘feather’; U EJ pa(-nye) ‘feather’
Gr: fe, fei, papa, poe, pi/i, pee, -upa, poa, fiaja, pañ, etc.; ‘feather, plumage, leaf, fly,
wing, hair, beard’; R pi, poti (p.136)