Está en la página 1de 296

JUNTA DIRECTIVA DE LA ACADEMIA La Academia Hondureña de la Lengua,

HONDUREÑA DE LA LENGUA (2011-2013) una institución destinada al estudio y


Sr. D. Marcos Carías Zapata, director engrandecimiento del idioma español que
Sr. D. Óscar Acosta, director emérito se habla en Honduras, es correspondiente
Sr. D. Víctor Manuel Ramos Rivera, vicedirector de la Real Academia Española de la
Sr. D. Raúl César Arechavala Silva, secretario Este Diccionario de las Lenguas de Honduras, único hoy en su género, Lengua y miembro de la Asociación de
Sr. D. Galel Cárdenas Amador, prosecretario Academias de la Lengua Española. Su
Sr. D. Juan Ramón Martínez, tesorero es el resultado de más de tres años de constante trabajo y rigurosa
refundación ocurrió gracias a la iniciativa
Sr. D. Ramón Hernández Torres, censor investigación bajo la coordinación del excelentísimo señor doctor y del humanista de América Rafael Heliodo-
Sr. D. Juan Antonio Medina Durón, vocal
miembro de la Academia Hondureña de la Lengua don Víctor Manuel ro Valle, en Tegucigalpa, el 28 de diciem-
bre de 1948, teniendo como antecedente la
Ramos, con el apoyo del Centro Cultural de España en Tegucigalpa en Academia Científico Literaria, creada en
el marco de la acción de la Agencia Española de Cooperación Interna- 1881 cuando el Presidente Marco Aurelio
Soto refrenda el Código Fundamental de
cional para el Desarrollo, en favor de la preservación del rico patrimo- Instrucción Pública.
nio inmaterial lingüístico afrodescendiente e indígena de Honduras. La primera Directiva (1948) estaba
constituida del siguiente modo: doctor
Esteban Guardiola, director; doctor Silve-
rio Laínez, censor; licenciado Alejandro
Alfaro Arriaga, secretario; licenciado Juan
B. Valladares R., bibliotecario. Otros
miembros eran: doctor Rafael Heliodoro
Valle, doctor Julián López Pineda, doctor
Luis Andrés Zúñiga, doctor Marcos Carías
Reyes; general Joaquín Bonilla, doctor
Carlos M. Gálvez, profesor Carlos Izagui-
rre, señor don Antonio Ochoa Alcántara y
licenciado Céleo Murillo Soto.
La institución fue reconocida legal-
mente por el Jefe de Estado, D. Julio
Lozano Díaz, en octubre de 1955; y recibió
la personería jurídica y la aprobación de
los estatutos mediante acuerdo ejecutivo
ISBN: 978-99926-820-1-2 No. 283-2002, del 19 de junio de 2002.
Dirección de contacto Por mediación del Centro Cultural de
Academia Hondureña de la Lengua
España en Tegucigalpa, la Academia
Calle La Fuente Nº 445,
esquina con la Cuesta Lempira,
9 789992 682012 Hondureña de la Lengua acondicionó, con
Centro Histórico de Tegucigalpa fondos de la Agencia Española de Coope-
Tegucigalpa, Honduras, C. A. ración Internacional para el Desarrollo
Tel.: (504) 2238-6389 (AECID), una nueva sede en la antigua
Fax: (504) 2222-4649 Escuela de Alfabetización de Adultos, en
ahlhonduras@hotmail.com la calle La Fuente del Casco Histórico de
ahlengua@hotmail.com Tegucigalpa.
JUNTA DIRECTIVA DE LA ACADEMIA
HONDUREÑA DE LA LENGUA (2011-2013)
Sr. D. Marcos Carías Zapata, director
Sr. D. Óscar Acosta, director emérito
Sr. D. Víctor Manuel Ramos Rivera, vicedirector
Sr. D. Raúl César Arechavala Silva, secretario
Sr. D. Galel Cárdenas Amador, prosecretario
Sr. D. Juan Ramón Martínez, tesorero
Sr. D. Ramón Hernández Torres, censor
Sr. D. Juan Antonio Medina Durón, vocal

Dirección de contacto
Academia Hondureña de la Lengua
Calle La Fuente Nº 445,
esquina con la Cuesta Lempira,
Centro Histórico de Tegucigalpa
Tegucigalpa, Honduras, C. A.
Tel.: (504) 2238-6389
Fax: (504) 2222-4649
ahlhonduras@hotmail.com
ahlengua@hotmail.com
467 Diccionario de las Lenguas de Honduras / Coordinador; Víctor Manuel Ramos.
H77 --[Tegucigalpa]: Agencia Española de Cooperación Internacional
C. H. para el Desarrollo. AECID / [Comunica], [2013]
296 p.

ISBN: 978-99926-820-1-2

1.- LENGUAS INDÍGENAS-DICCIONARIOS

Diccionario de las Lenguas de Honduras

Traductores:
Manuel de Jesús Nájera, para el chortí;
Justa Aurelia Suazo, para el garífuna;
Bryan Oniel Kelly Welcome, para el isleño;
Cleofina Maxuel Navas, para el miskito;
Rosalío Duarte, para el pech;
Inés Ordóñez Salinas, para el tawahka; y,
Santos Marcela Licona, para el tolupán.

Ilustradora: Mónica Andino

Diseño de portada: Mónica Andino

Diseño de interiores: Comunica

Primera edición: julio de 2013

Impresión: Caracol Impresiones

ISBN: 978-99926-820-1-2

© Academia Hondureña de la Lengua


Calle La Fuente y calle Lempira, barrio La Fuente.
Tegucigalpa, Honduras
ahlengua@hotmail.com

© CCET
Col. Palmira, 1a calle, número 655,
Contiguo al Redondel de los Artesanos
Tegucigalpa, MDC, Honduras, C.A.
Tel. +504 2238-2013 / Fax. +504 2238-5332
www.ccet-aecid.hn / info@ccet-aecid.hn

Se prohíbe la reproducción parcial o total de esta obra en cualquier


tipo de soporte, sea este mecánico, fotocopiado o electrónico, sin la
respectiva autorización de quienes ostentan los derechos de autor.

Impreso en Honduras
A Antonio Ortega,
quien sugirió la idea de este diccionario.

A Génesis, Ricardo, Nidia, Joshua Antoin,


Rubén Darío, Manuel Fernando y Andrea Soad.
Presentación institucional
Excelentísimo señor embajador de España en Honduras,
don Luis Belzuz de los Ríos

E
ste Diccionario de las Lenguas de Honduras, único hoy en su género, es
el resultado de más de tres años de constante trabajo y rigurosa investi-
gación bajo la coordinación del excelentísimo señor doctor y miembro de
la Academia Hondureña de la Lengua don Víctor Manuel Ramos, con el apoyo
del Centro Cultural de España en Tegucigalpa en el marco de la acción de la
Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo, en favor de
la preservación del rico patrimonio inmaterial lingüístico afrodescendiente e
indígena de Honduras.
Concluido precisamente en este año en el que la Agencia Española de Coo-
peración Internacional para el Desarrollo celebra sus 25 años de existencia y
presencia en Honduras, este diccionario cuenta como antecedente inmediato con
el Diccionario Lila Garifuna: diccionario garifuna - garifuna - español, editado
en abril de 2011, por el cual se asegura que, por su asociación con el español, la
lengua garífuna seguirá siendo siempre una lengua viva.
Esta garantía de pervivencia se extiende ahora, gracias a este Diccionario
de las Lenguas de Honduras, a todas las siete lenguas indígenas que constituyen
el patrimonio lingüístico adicional del país, garantizando la existencia del habla
de más del quince por ciento de la población hondureña.
La difusión global del diccionario resulta asegurada por su inclusión en
la Biblioteca Virtual de las Letras Hondureñas, inaugurada en junio de 2012 a
partir de la iniciativa propuesta por Su Alteza Real el Príncipe de Asturias, Don
Felipe de Borbón, en su visita a Honduras en enero de ese mismo año. Gracias a
ello el Diccionario de las Lenguas de Honduras podrá ser accesible a todo tipo
de consultas gratuitas vía Internet desde cualquier lugar del mundo.
Esta realización, única en Centroamérica, ha sido sólo posible gracias a la
convergencia del trabajo y la colaboración de muchas instituciones hondureñas
y españolas, durante el mandato del Presidente Constitucional de la República
don Porfirio Lobo Sosa.
Es de resaltar el liderazgo de la Academia Hondureña de la Lengua en
colaboración con la Agencia Española de Cooperación Internacional para el
Desarrollo y su Centro Cultural; así como el apoyo institucional de la Secretaría
de Estado para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas y Afrohondureños, de la
Secretaría de Estado de Educación y del Instituto Hondureño de Antropología
e Historia.

i
También ha contado con el aliento del Instituto Hondureño de Cultura
Hispánica, de la Academia Hondureña de Geografía e Historia, de la Biblioteca
Nacional de Honduras, de la Universidad Nacional Autónoma de Honduras y de
la Universidad Nacional Pedagógica Francisco Morazán.
Todas estas instituciones españolas y hondureñas están consolidando un
acervo y una tradición de trabajo común que ya se ha manifestado en iniciativas
de calado como la celebración en Honduras del Bicentenario de la Constitución
de Cádiz, el Premio de Estudios Históricos Rey Juan Carlos I, la fundación de
la Biblioteca Virtual de las Letras Hondureñas, la publicación del Diccionario
Lila Garifuna: diccionario garifuna - garifuna - español y, ahora, la de este
Diccionario de las Lenguas de Honduras.
Todo ello refleja la puesta en práctica del ánimo y las orientaciones que trajo
consigo en su último viaje a Honduras Su Alteza Real el Príncipe de Asturias,
Don Felipe de Borbón, cuando afirmó en Tegucigalpa que «el compromiso de
España con Honduras no depende de coyunturas políticas, económicas o fi-
nancieras más o menos favorables o adversas; responde a nuestra larga historia
común, a los valores democráticos compartidos y al profundo afecto que une a
nuestros pueblos, junto a los demás centroamericanos y de toda Iberoamérica».
Que este Diccionario de las Lenguas de Honduras constituya muestra de
reconocimiento y agradecimiento a todas nuestras instituciones y atestigüe la
larga cooperación entre España y Honduras en favor de la preservación de sus
inestimables patrimonios lingüísticos y culturales.

Luis Belzuz de los Ríos


Embajador de España

ii
Presentación del
Diccionario de las Lenguas
de Honduras
Excelentísimo señor director de la Academia Hondureña de la Lengua,
Marcos Carías

E
n el Libro V, Capítulo VII, de su Recordación Florida, el cronista criollo
capitán Francisco Antonio de Fuentes y Guzmán enumera las disciplinas
con las que, en 1679, dio formal inicio a sus cursos la Pontificia Real
Universidad de San Carlos de Guatemala siendo estas las de Prima de Teología,
Cánones y Leyes, Filosofía y Medicina, Instituta y la de Vísperas de Teología
Moral, y las dos restantes de Escoto y Lengua Mexicana, que es la Pipil, que tan
útil y necesaria es a la administración de los indios con los naturales españoles
de este Reino.
Desconozco si en la actualidad alguna lengua indígena del istmo es enseñada
a nivel superior en las Universidades de la región; en aquel entonces y desde los
momentos de la primera evangelización fue patente por parte de quienes habían
ocupado estos territorios y sometido a sus naturales, el interés por conocer y
comunicarse con los pueblos autóctonos por medio de las lenguas que ellos ha-
blaban y si esto no fue solamente por influencia del humanismo renacentista al
menos obedeció a prácticas reglas para establecer una administración eficiente.
La presencia de las lenguas indígenas no se limitó al sofisticado mundo
universitario: Laura Caso Barrera en su Introducción al texto maya del Chilam
Balam de Ixil nos muestra una situación que hasta puede causar extrañeza, en el
Yucatán de la colonia, refiere, «la lengua dominante fue la maya que era utilizada
por españoles, mestizos, castas y por supuesto los indígenas».
La curiosidad fue mutua y se establecieron canales de convivencia que
contradicen a quienes reducen las situaciones históricas a permanente con-
frontación entre vencedores y vencidos, explotados y explotadores. Resalta la
mencionada autora que los naturales demostraban una verdadera pasión por la
lectura y que «aplicándose a saber leer, los que esto logran cuanto papel tienen
a mano tanto leen». Los dirigentes mayas, al menos, podían leer en español y
usaban el alfabeto foráneo para escribir y leer los textos de su antigua sabiduría
aunque no se limitaban a su propio mundo y se enriquecían con conocimientos
provenientes del otro continente. Así, el Chilam Balam de Ixil es, en su parte
medular, como un gran recetario de medicina popular combinando fórmulas

iii
provenientes de Europa y en especial de España con los usos locales, incluso
y con un cierto sentido del humor hacen aparecer al Cid Campeador como una
especie de médico versado en pócimas salutíferas.
Lugar especial ocupó la Biblia. En el Ixil se vierten al maya en alfabeto
hispánico extensos pasajes del Génesis y muy al por menor del Éxodo. Tómese
en cuenta que todavía en los primeros siglos coloniales, la jerarquía católica por
medio de su brazo censor, el Tribunal de la Inquisición, veía con malos ojos el uso
de los textos sagrados en idioma diferente al latín. El rebelde Lutero había dado la
pauta al traducir la Biblia al alemán y ponerla a disposición de cualquier creyente;
en España o en sus posesiones americanas estos ejercicios eran reputados como
peligrosos, a menos que fueran objeto de un riguroso escrutinio eclesial. Los
mayas tomaban sus riesgos y a partir de esa avidez por la lectura y por escuchar
los textos que les eran leídos, como posiblemente lo practicaron desde inmemo-
riales tiempos, inclusive poseían la astucia para leer entre líneas y así la salida
de Egipto bajo el liderazgo de Moisés y la búsqueda de una Tierra Prometida
narrada en el Éxodo y traducida al maya en el Ixil «puede haber expresado las
expectativas de los mayas de liberarse del dominio político español, sus abusos
y tributo» cita Laura Caso Barrera en su introducción al Chilam Balam de Ixil.
Encontramos, como podemos ver, la lengua y la cultura indígena en estre-
chos nexos con la lengua y cultura hispánicas en las aulas universitarias, en el
acontecer y convivencia cotidiana, en las enseñanzas y expectativas a futuro
surgidas de textos sagrados, en los recetarios medicinales. Pero la situación
cambió a partir del siglo XVIII. El dominio español, bajo la influencia de la
francesa Casa de Borbón, se volvió más colonialista y esto significó, entre otras
cosas, acentuar la superioridad cultural de las metrópolis europeas comparadas
con las incipientes culturas sometidas, colonizadas. No en vano es el siglo XVIII
el de la consolidación y surgimiento de las Academias de la Lengua con su rol de
reglamentar y supervisar el idioma. En este sentido, también y bajo esta óptica,
las europeas ―el francés, el español― eran lenguas propiamente dichas, bien
estructuradas y constituidas; lo demás, todo aquello que por ejemplo se hablaba
entre los pueblos americanos originales eran simples dialectos, mínimamente
constituidos y estructurados. Esta tendencia fue heredada y adoptada por las
nacientes repúblicas latinoamericanas, a partir de su independencia. En su jus-
tificado afán por establecer y defender una soberanía nacional también se tomó
de los europeos el afán por darle unidad a la nación, uniformando los contenidos
de su identidad. Así se instala el concepto de idioma oficial, que dentro de la
perspectiva mencionada no podía ser otro que el español. Ya los Borbones, en
el siglo XVIII, habían prohibido la enseñanza de otra lengua aparte de la espa-
ñola, gran contraste con el plan de estudios del siglo XVII en la Universidad de
San Carlos o con los intentos de hacer del nahua una especie de lengua franca
para todo el istmo. La escuela pública republicana, con una andadura llena de

iv
escollos pero también con logros que serían perceptibles al correr de los años
y no de manera inmediata, diseñó sus programas de estudio alrededor del es-
pañol exclusivamente de modo que el perfil de nuestros países se propuso, para
su fortalecimiento, con elementos unitarios, por ejemplo, religión: la católica;
idioma: el español, raza: mestiza o ladina.
La Academia Hondureña de la Lengua, al tomar la iniciativa para producir
esta obra Diccionario de las Lenguas de Honduras, se ha situado en una pers-
pectiva actual, el mismo nombre ya lo dice, que no postula como necesidad de
un Estado el ser unitario en cualquiera y en todas sus manifestaciones y que,
antes al contrario, sostiene que es en la riqueza de su diversidad adonde puede
encontrar su fuerza. Vivimos en una sociedad multiétnica y pluricultural y esto
vale para, prácticamente, todos los países de la tierra. Al académico Víctor Ma-
nuel Ramos le ha correspondido ser el coordinador de este ambicioso proyecto
y lo ha hecho con meritorio entusiasmo y dedicación. Me complace subrayar
apoyos incondicionales, dígase a corazón abierto, particularmente el del señor
embajador de España en Honduras, don Luis Belzuz de los Ríos, así como el
de don Álvaro Ortega del Centro Cultural de España en Tegucigalpa y con su
eficiencia característica el de la Agencia Española de Cooperación Internacional
para el Desarrollo.
Son siete las lenguas distintas al español que figuran en el diccionario y
cuyas entradas se han diseñado en orden alfabético, a saber chortí, garífuna,
isleño, miskito, pech, tawahka, tolupán. Comisiones de cada una de estas etnias
han trabajado junto al Coordinador, durante más de tres años, en la elaboración
del respectivo segmento del diccionario; ha sido un trabajo paciente, meticulo-
so, que ha requerido la búsqueda de consensos y la superación de limitaciones.
Ahora, y ello nos satisface, se ha llegado a la etapa final: la publicación de este
diccionario, que es, en su género, una obra pionera.
La Academia Hondureña de la Lengua, que tiene en el cultivo del idioma
español su eje central, se hermana a estas otras lenguas tan hondureñas, reco-
nociendo que nuestro español ha convivido con ellas y ha conocido de múlti-
ples influencias aún poco estudiadas y confía en poder continuar este diálogo
pospuesto por determinadas circunstancias que consideramos superadas. Al
final, lograremos un entendimiento muy profundo de nuestro pasado, de las
actuales condiciones culturales y sus perspectivas de futuro gracias a la magia
de las palabras, que no otra cosa es un diccionario y de manera relevante este
que ahora presentamos.

v
Prólogo
Excelentísimo señor vicedirector de la Academia Hondureña de la Lengua,
Dr. Víctor Manuel Ramos1

L
a iniciativa para este Diccionario de las Lenguas de Honduras fue posi-
ble gracias a tres motivaciones: la primera ocurrió en la sede del Centro
Cultural de España en Tegucigalpa, en la oficina de Álvaro Ortega. Me
encontraba ahí porque hacía gestiones para que la Agencia Española de Coo-
peración Internacional para el Desarrollo (AECID) aprobara, para la Academia
Hondureña de la Lengua, un proyecto consistente en la traducción de algunas
obras clásicas a las otras lenguas hondureñas. La propuesta no prosperó, pero
por dicha gestión tuve la oportunidad de ver sobre el escritorio de Ortega un
ejemplar del Diccionario de las Lenguas de España2 , y me puse a hojearlo. Sur-
gió, entonces, la idea de hacer un diccionario similar con el español y las otras
lenguas de Honduras. El diccionario había llegado hasta Tegucigalpa, enviado
desde España por el padre de Álvaro, don Antonio Ortega, quien también sugería
a Álvaro la posibilidad de hacer un diccionario similar en Honduras. La segun-
da ocurrió en el seno de la Academia en Tegucigalpa, cuando escuché, en una

1 Víctor Manuel Ramos nació en Camasca, Intibucá, Honduras. Doctor en medicina por la Universidad
Nacional Autónoma de Honduras (UNAH), se especializó en anestesiología, reanimación y dolor
en La Habana, Cuba. Aunque se ha desempeñado como profesor en la Facultad de Medicina de la
UNAH, donde llegó a ser Vicedecano, su pasión por las letras le ha llevado a cultivar paralelamente
una dilatada carrera literaria.
Desde muy joven, comienza a colaborar en las páginas literarias de algunos periódicos nacionales
y a escribir cuentos para niños. Algunos de estos relatos fueron reunidos en un libro titulado Monsieur
Hérisson y otros cuentos, con ilustraciones del cubano Eloy Barrios Alayón. Uno de estos cuentos,
«Ratoncito gris», dio vida a su segundo libro, el cual fue finalista en el concurso «A la orilla del
viento», del Fondo de Cultura Económica de México. En este ámbito, Víctor Manuel Ramos ha recibido
varios premios, entre los que destaca el Premio Bienal Zorzal de Oro de Literatura Infantil y Juvenil,
patrocinado por el Centro Cultural Sampedrano; el primer premio en el Concurso Centroamericano
de Literatura Infantil y Juvenil «15 de Setiembre», patrocinado por el Ministerio de Cultura de
Guatemala; y el primer premio en el Concurso de Narrativa Breve de la Editorial Nuevo Ser de Buenos
Aires. Ramos ha publicado además un libro de poemas para niños, editado por la Universidad Estatal
a Distancia de Costa Rica: Nanas y canciones.
Más allá de la literatura infantil, con su ensayo Antonio Ramón Vallejo, vida y obra, Ramos se
hizo acreedor al Premio de Investigaciones Históricas Rey Juan Carlos I. Ha publicado además varias
antologías, una de ellas: La minificción en Honduras, como parte de un proyecto de la Universidad
Pedagógica Nacional de Colombia.
Víctor Manuel Ramos ha dirigido, durante ocho años, el Fondo Editorial de la Universidad
Pedagógica Nacional (UPNFM). En la actualidad, es subdirector de la Academia Hondureña de la
Lengua y miembro de la Academia Hondureña de Geografía e Historia y del Instituto Morazánico,
además de socio de la Asociación de Prensa Hondureña. Colabora periódicamente con Diario Tiempo,
en donde tiene una columna llamada Estafeta, en la que trata diversos temas: política, cultura, arte,
literatura y música.
2 Enrique Fontanillo Merino, Diccionario de las Lenguas de España, Ediciones Generales Anaya, 1ª.
edición, Madrid, 1985.

vii
ceremonia con motivo del Día del Idioma Español, al ministro de Cultura, Dr.
Rodolfo Pastor Fasquelle, hablar de la necesidad de incorporar a la Academia,
las otras lenguas que se hablan en Honduras y que forman parte del patrimonio
cultural nacional. Y, la tercera, se produjo en el seno del Instituto Hondureño
de Antropología e Historia (IHAH), en donde yo laboraba como editor, gracias
al llamado a colaborar que me había hecho su gerente el Dr. Darío Euraque. Él
había generado un vuelco total en la política del IHAH, pues tradicionalmente se
pregonaba desde ahí que la cultura hondureña únicamente tenía dos fuentes: la
española y la maya; el Dr. Euraque, en sintonía con el pensamiento del Dr. Pastor
Fasquelle, le dio un giro de 120 grados a la interpretación de nuestra herencia e
incorporó, con todo su valor, a la identidad nacional, el acervo patrimonial de los
demás pueblos indígenas y afro descendientes que pueblan el territorio catracho.
El resto vino por añadidura. Don Óscar Acosta, entonces director de nues-
tra Academia, de inmediato aprobó la idea y me puse a rellenar los formularios
que el trámite con la AECID exige, con la cooperación siempre afanosa que me
brindaron en el Centro Cultural de España en Tegucigalpa. La aprobación llegó e
inicié la coordinación del trabajo. Inicialmente me contacté con Marco Gutiérrez
quien sugirió los nombres de las personas que podrían hacer las traducciones
en las siete lenguas hondureñas, además del español: chortí, garífuna, isleño,
miskito, pech, tawahka y tolupán.
En un encuentro inicial con estos amigos pude explicarles los objetivos y
las características del proyecto, les entregué el listado en español con una sola
acepción para cada palabra y de esa reunión salimos todos convencidos de la
trascendencia que para los pueblos nativos y para el patrimonio nacional tenía
la idea del diccionario.
Se trata, indudablemente, de un primer paso, porque las lenguas, como todas
las estructuras vivas, cambian y se enriquecen constantemente incorporando
nuevos vocablos para designar los avances en la vida social, en la ciencia y en la
tecnología, lo que, necesariamente, hará que esta obra requiera nuevas ediciones.
Surgieron algunas dificultades para la comunicación con los traductores y
cuando entregaron su trabajo, algunos muy incompletos, no fue posible establecer
nuevos contactos. Por esta razón en este diccionario solo aparecen completas
las traducciones en tawahka, gracias al esfuerzo de Inés Salinas, quien trabajó
incansablemente hasta lograr la traducción de todas las entradas del dicciona-
rio; lo mismo puedo decir de Justa Suazo, quien cooperó con mucha diligencia,
sin embargo parte de las entradas se lograron traducir con la utilización del
Diccionario Lila Garifuna: diccionario garifuna - garifuna - español3 y de los
sinónimos; la traducción al miskito se logró completar con la ayuda del Dic-

3 Salvador Suazo, Diccionario Lila Garifuna: diccionario garifuna - garifuna - español, CCET,
Tegucigalpa, 2011.

viii
cionario español miskito. Miskito español4. El isleño se completó con el apoyo
de algunos informantes. En relación con el tolupán, Raúl Arechavala, Ramón
Hernández, Álvaro Ortega y yo viajamos a la Montaña de la Flor para verificar la
traducción. Valiosa cooperación nos brindaron Timoteo Cálix Oseguera e Israel
Martínez Martínez, ambos de la etnia tolupán. Las traducciones estuvieron a
cargo de Manuel de Jesús Nájera, para el chortí; Justa Aurelia Suazo, para el
garífuna; Bryan Oniel Kelly Welcome, para el isleño; Cleofina Maxuel Navas,
para el miskito; Rosalío Duarte, para el pech; Inés Ordóñez Salinas, para el
tawahka; y, Santos Marcela Licona, para el tolupán.
Se preparó un listado básico de 4500 vocablos en español para su traducción,
vocablos cotidianos en los círculos escolares. Las traducciones, como ya lo
mencioné, no fueron completas en todas las lenguas, además, porque se da el caso
de que algunas lenguas —el tolupán, el pech y el tawahka—, están en peligro
de desaparecer y tienen un bagaje de léxico limitado o muy pocos hablantes. En
este primer intento las palabras se tradujeron interpretando un solo significado
para cada una; posteriores revisiones permitirán ampliar el número de entradas
y la traducción de sus diversas acepciones; por la sencillez que me propuse
para esta obra y porque en algunas de estas lenguas se requiere todavía de la
sistematización gramatical, no se han incluido apostillas gramaticales.
Las traducciones de las lenguas se colocan en orden alfabético y cada
lengua se identifica con la primera letra de su nombre, así: chortí: Ch, garífuna:
G; isleño: I; miskito: M; pech: P; tawahka: Ta; tolupán: To. En algunos vocablos
en tolupán hay vocales con diéresis y tilde, como eso no es posible ponerlo con
nuestras máquinas la tilde se coloca a continuación (ü’).
Muchas entradas tienen uno o más sinónimos en algunas lenguas; esos
vocablos sinónimos se separan con una pleca ( / ). Las palabras en miskito to-
madas del diccionario español miskito, mencionado antes, conservan la grafía
nicaragüense en la sílaba ia, que los miskitos hondureños escriben ya. También
en algunas entradas se incluyen las traducciones de sus equivalentes, femenino
y masculino, en este caso se identifican con una ( f ) o una (m).
Estoy seguro de que este diccionario fortalecerá la interculturalidad
hondureña y es un paso firme en el reconocimiento de veras de que somos
una nación pluricultural, con orígenes diversos y con pueblos que reclaman
su identidad propia en la conformación de la nacionalidad hondureña. Será,
igualmente, un paso importante para el esmero por conservar vivas algunas de
estas lenguas y para darles la vitalidad que se merecen. Ahora, desgraciadamente,
no nos queda más que lamentar la extinción de la lengua originaria de los lencas.

4 Dionisio Francisco Melgara Brown, Diccionario español-miskito. Miskito-español, Fondo Editorial


INC, 1ª. edición, 2011.

ix
Las ilustraciones fueron realizadas por Mónica Andino y pretenden, con
sus imágenes, más cosmopolitas que rurales, que cualquier niño con sus manos
en esta obra se sienta parte de ella y comprenda que su identidad y su cultura
son parte de una identidad nacional mayor e incluyente.
Será compromiso de la Academia Hondureña de la Lengua velar por el
perfeccionamiento permanente de esta obra e impulsar la traducción de nuestros
clásicos del español a estas lenguas hondureñas y promover la producción
literaria, para hacer comprender a todos los hondureños que las lenguas de
nuestros hermanos y compatriotas nos pertenecen por igual y que es deber de
todos los hondureños fortalecerlas y consolidarlas. Son nuestra herencia.
Las universidades hondureñas, por su parte, deben enseñar, en sus depar-
tamentos de lenguas, las lenguas hondureñas y hacer estudios que permitan
escribir, para cada idioma hondureño, las reglas gramaticales y la sistematización.
Solo resta dar los merecidos agradecimientos a la AECID, al embajador de
España, excelentísimo señor D. Luis Belzus de los Ríos, y al Centro Cultural
Español en Tegucigalpa por el respaldo total que dieron a este proyecto que hoy
es una realidad y que será un instrumento eficaz para el mejor conocimiento
entre los hondureños y para el fortalecimiento de nuestra identidad multicultural.

x
Características lingüísticas
de las lenguas originarias
de Honduras
Excelentísimo señor censor de la Academia Hondureña de la Lengua, Msc.
Ramón A. Hernández Torres

E
n Honduras, privilegiada por la rica diversidad étnico-lingüístico-cultural
que alberga como producto histórico precolonial, confluían dos grandes
áreas culturales: la Mesoamérica de las monumentales construcciones
y de grandes civilizaciones y la Intermedia, no menos desarrollada —tal vez,
hoy— por inexplorada. Cada área cultural (definida antropológicamente) es cuna
de grandes familias de lenguas con amplias ramificaciones que configuran áreas
lingüísticas (definidas por lingüistas) con muchos rasgos fonético-fonológicos,
morfológicos, sintácticos y léxico-semánticos compartidos durante siglos; todo
esto modela zonas geográficas con una identidad inconfundible propia. En es-
tos espacios territoriales concurrían movimientos migratorios permanentes de
pueblos mesoamericanos de norte a sur: chorotegas, aztecas y mayas y del Área
Intermedia de sur a norte: chibchas y macrochibchas. Aunque algunos estudiosos
incluyen el Caribe como parte de esta área, conviene al respecto considerarlo den-
tro del área Circuncaribe ya que los garinagu o garífunas, además de su mezcla
africana, descienden de la familia arahuaca venidos del continente suramericano
a las Antillas primero, después, ya mezclados a Honduras.
Hoy, sobreviven más que perviven —pese a los embates de la globalización
y uniformización lingüístico-cultural— pueblos, lenguas y culturas que con-
figuran nuestro patrimonio tangible e intangible, polícromo y multiforme que
como hondureños estamos obligados a darle perpetuidad.
Las lenguas mesoamericanas desaparecieron en nuestro país y de ellas sólo
existen registros históricos: la chorotega (incluyendo la de Nicaragua y Costa
Rica), ubicada en Choluteca y Valle y la náhuatl, localizada en varios enclaves
en el territorio nacional; la lenca, cuya etnia, «culturalmente mesoamericana
aunque lingüísticamente no lo sea», es la más numerosa en hablantes y más
extendida territorialmente, abarcaba los departamentos de Lempira, Intibucá,
Comayagua, La Paz, Santa Bárbara, Francisco Morazán y Valle; y se hablaba
precariamente en las aldeas más aisladas de los municipios de San Francisco

xi
de Opalaca, Intibucá, y Santa Cruz, Lempira, a fines del siglo pasado. Persiste,
ahora, únicamente la lengua mesoamericana Maya-ch’orti’.
la lengua Maya-ch’orti’, ubicada en Copán y Ocotepeque, el Conse-
jo Nacional Indígena Maya Ch’orti’ de Honduras (CONIMCH’H) la revitaliza
actualmente con éxito, también se habla con mucha vitalidad en Chiquimula,
Guatemala; la cultura ch’orti’ de «los cultivadores de maíz» tiene el típico sistema
numérico vigesimal mesoamericano, pertenece a la familia cholana junto al chol
también hablado en Guatemala. Sus rasgos fonético-fonológicos destacables son:
la serie simple de las oclusivas1 y africadas2; además, las anteriores son aspiradas3
y glotalizadas4. El orden en la oración predominante es S(ujeto) O(bjeto) V(erbo)
con posposiciones (van después del nombre, contrario a las preposiciones del
español), aunque también se presenta el orden SVO en algunas construcciones
sintácticas; es una lengua ergativa ya que distingue —mediante morfemas5—
el sujeto agente (que realiza la acción verbal) del no agente. La posesión de los
sustantivos se expresa mediante morfemas flexivos6 que se prefijan7 al nombre
según este empiece con consonante o vocal. La flexión verbal del ch’orti’, como
las demás lenguas mayas, es compleja ya que existen juegos de prefijos o sufijos
con los cuales se conjugan los verbos transitivos e intransitivos, para el caso: «los
verbos transitivos llevan los prefijos de inflexión, sujetos (Juego A) y sufijos de
inflexión, pacientes (Juego B)»8, Pérez Martínez (1996: 32); el juego A también
funciona para expresar la posesión de los sustantivos. El alfabeto práctico es: a,
b, b’, ch, ch’, d, e, g, i, j, k, k’, l, m, n, o, p, r, s, t, t’, tz, tz’, u, w, x, y.
Entre las lenguas del Área Intermedia tenemos:
La lengua pesh pertenece a la familia chibcha. Su sistema numérico
es decimal. Fonológicamente es tonal, significa que una misma palabra puede
cambiar de significado según el tono alto (’), medio (no se marca) o bajo (`)
con que se pronuncie: óh ‘caña’, oh(a) ‘correr’, òk(a) ‘dormir’; además, tiene

1 Sonidos que se pronuncian cuando dos órganos articulatorios se cierran en algún punto de la cavidad
bucal y se abren para dejar salir el aire produciendo una explosión.
2 Sonidos que se producen en dos momentos sucesivos, uno oclusivo y otro fricativo, este último
mediante un acercamiento de los articuladores bucales que dejan salir el aire con fricción como la
ch del español, sonido compuesto de ts.
3 Tanto las oclusivas como las africadas se modifican ya que al pronunciarse también se aspiran, por
ejemplo, la th del inglés.
4 Un sonido glotal se pronuncia en la parte más posterior de la cavidad bucal, en la glotis, cuya
característica es que la salida del aire se interrumpe produciendo un clic. La serie glotalizada son
sonidos a los cuales se les agrega el cierre glotal.
5 Es la unidad mínima de la lengua con significado gramatical, por ejemplo la s que se agrega en el
español para pluralizar los nombres.
6 Conjunto de morfemas que se agregan como afijos a las raíces nominales o verbales para formar
palabras que expresan los distintos significados de la lengua como en el caso de la conjugación verbal
del español.
7 Los afijos son los morfemas definidos anteriormente, reciben distintos nombres dependiendo de su
ubicación en la raíz, prefijos si van antes, sufijos se van después e infijos si se insertan dentro de la
raíz.
8 Cf. Pérez Martínez, 1996.

xii
quince vocales: cinco breves: i, u, e, o. a; cinco largas: î, ê, ô, û, â (este diacríti-
co es el acento circunflejo para las vocales largas) y cinco nasales: ĩ, ũ, ẽ, õ, ã.
Morfológicamente resaltan los segmentos temáticos que deben agregarse antes
de sufijar los morfemas tanto nominales como verbales, así: awesh(ka) ‘leer’,
àweshká ‘lectura’, aweshka ‘leído’, aweshta ‘lector’; también posee un sistema
de modalidad u oraciones según la actitud del hablante, así se marcan expre-
siones que significan posibilidad, obligación o deseo. El orden en la oración es
S(ujeto) O(bjeto) V(erbo) con posposiciones. En la lengua pesh no hay acento
fonético o prosódico, como en las demás, ya que existe el tono, por esto, en una
misma palabra pueden concurrir los tres tonos apuntados arriba, esto también
hace que sean más comunes los hiatos que los diptongos. El patrón silábico es
V(ocal), VC(consonante), CV, CVC, CCV y VCC; si la sílaba es CCV la primera
consonante es / p / , / t / , / k / , / n / , / ch / o / w / y la segunda una / r / o una /
l / de manera restringida después de / k / . Si la estructura silábica es VCC, la
primera consonante es / s / o / ch / , en este caso la segunda es / r / ; si la primera
consonante es / n / la segunda es / h / . El alfabeto práctico y el orden de las letras
es como sigue: a, â, ã, b, ch, e, ê, ẽ, h, i, î, ĩ, k, l, m, n, ñ, o, ô, õ, p, r, rr, s, sh, t,
u, û, ũ, v, w, y, / ϶ / . Tono alto / ’ / , tono medio / ¯ / (en la ortografía pesh este
no se escribe) y tono bajo / ` / .
Las lenguas tawahka y miskita pertenecen a la familia Misumalpa
(incluye también el matagalpa [Nicaragua], cacaopera [El Salvador], ambas
extintas) y al filium macrochibcha (es decir, parentesco remotamente chibcha);
el sistema numérico es pentasimal; fonológicamente destacan la existencia de
la nasal velar ng en posición final de palabra: yang ‘yo’ y la posvelar sorda
h; tiene tres vocales breves: i, u, a y tres largas: î, û, â. Morfológicamente los
sustantivos son variables ya que presentan una forma absoluta cuando aparecen
aislados: û ‘casa’ (Tka), utla (Mto) y una forma construida ûni cuando aparece en
oraciones en tawahka; en miskito: aras ‘caballo’ forma absoluta, araska forma
construida. Además, los nombres cambian de forma cuando son poseídos, según
las personas gramaticales hasta formar paradigmas parecidos a la conjugación
verbal, esta es bastante regular y simple (más la miskita que la tawahka) que
la nominal donde se presentan irregularidades. Como lenguas emparentadas
son bastante similares, estructuralmente hablando, aunque apuntamos algunas
diferencias: el tawahka tiene una nasal9 interdental10 / ŋ / en posición final de
palabra, así contrastan [man0] ‘tú’ y yang ‘yo’; en oraciones compuestas existen
morfemas que distinguen entre sujetos iguales y sujetos distintos; también tiene
un sistema de modalidad de oraciones según la actitud del hablante que puede
expresarse mediante morfemas (patrimonial) y mediante verbos (préstamos del

9 Sonido que al momento de articularlo la corriente de aire sale por la cavidad nasal.
10 Es la consonante que se articula con el ápice de la lengua entre los dientes.

xiii
inglés), así: posibilidad, desiderativa, necesidad, certidumbre y condicional. El
alfabeto práctico del tawahka y el miskito es el mismo: a, â, b, d, h, i, î, k, l, m,
n, ng, p, r, s, t, u, û, w, y, / ’ / (acento). Todos los fonemas consonánticos pueden
aparecer al principio de palabra a excepción de la glotal aproximante / h / , la
nasal interdental / n̪ / y la nasal velar / ŋ / cuyo grafema es ng. Al final de palabra
únicamente aparecen los segmentos bilabiales oclusivos: / p, t, k / ; el alveolar
fricativo: / s / ; el aproximante glotal / h / ; los alveolares lateral / l / y el vibrante
/ r / y los nasales interdental / n̪ / y velar / N / cuyo grafema es ng. La lengua
miskita y tawahka son binacionales ya que se hablan también en Nicaragua;
dada la extensión territorial y la cantidad de hablantes del miskito podrían existir
diferencias dialectales, sin embargo no existen estudios probatorios, la única
que se menciona es la nasalización de las vocales en la zona de Brus Laguna,
sin embargo no existe hasta ahora ningún estudio dialectológico que pruebe tal
sospecha que signifique el aumento de las vocales en esta lengua. En miskito los
sonidos consonánticos sonoros m, n, ng, l y r, incluso las vocales se ensordecen.
la Lengua tol , hablada en la Montaña de la Flor, Francisco Morazán,
está casi extinta en el departamento de Yoro ya que se habla precariamente sólo
a nivel de palabras sueltas. Su filiación lingüística no ha sido probada, así que
bien podría expresarse lo dicho respecto al caso del lenca, que «culturalmente
es mesoamericana aunque lingüísticamente no lo sea». Su sistema numérico
es pentasimal. Fonológicamente destaca la serie de las oclusivas y africadas
glotalizadas y aspiradas y posee seis vocales con la alta cerrada central ü que se
pronuncia entre la i y la u (con los labios no redondeados) como en ’üsüs ‘agua’;
además se manifiesta el fenómeno de la armonía vocálica que consiste en que
todas las vocales armonizan o se uniforman cuando un morfema se agrega a una
raíz nominal o verbal. Este fenómeno es bastante complejo en la lengua ya que la
asimilación de la vocal puede ser total (reflejo vocálico) o parcial (asimilación de
un rasgo vocálico), de derecha a izquierda o a reversa, también los cambios vocá-
licos se producen en el modo de articulación [+alto] > [-alto] ante vocales [-alto]
en la flexión nominal y, en el punto de articulación [+anterior] > [-anterior] ante
vocales [-anterior] en la flexión verbal; esto quiere decir que la armonía vocálica
se escinde en las dos grandes partes de la lengua: en la frase nominal y la verbal.
La morfología es pesada pues existen muchas variaciones en la lengua tanto en el
verbo como en el nombre (existen los nombres inalienables, términos referidos al
parentesco y a las partes del cuerpo) que tienen que ser poseídos necesariamente
por las personas, no se concibe una mano o un padre no perteneciente a alguien;
las mayores alternancias se presentan en 1ps (primera persona del singular).
Igual sucede con la conjugación verbal, se marcan los tres tiempos verbales, el
pasado, futuro y modo imperativo que se prefijan y el presente se infija pero, en
los compuestos con la partícula la, esta sirve como receptáculo del morfema de
tiempo presente, también varían los morfemas de persona según la terminación

xiv
del tema verbal sea en consonante o vocal. Sintácticamente sigue el orden de la
oración de las lenguas anteriores: S(ujeto) O(bjeto) V(erbo) con posposiciones. No
existe el verbo ser y estar como tales, esa función es desempeñada por partículas
invariables. En cuanto al acento, las palabras bisílabas llevan el acento fonético
o prosódico en la primera sílaba (de izquierda a derecha), sin embargo existen
sus excepciones, es decir, palabras bisílabas cuyo acento prosódico recae en la
segunda sílaba, estas son las que se deberán de acentuar ortográficamente; las
palabras trisílabas llevan el acento fonético en la segunda sílaba sin embargo
existen excepciones, es decir, que el acento cae en la última sílaba, estas son las
que deberán acentuarse ortográficamente. En la lengua tol predomina la sílaba
C(onsonante)V(ocal), por esto, ninguna palabra empieza con vocal; le sigue la
sílaba CVC; la CCVC se encuentra en los nombres referidos a las partes del
cuerpo y al parentesco cuando se presenta la nasal silábica n ante las letras t, th,
t’, ts, tsh, ts’; también se presenta la estructura silábica CCVC como resultado
de la pérdida vocálica que se opera en la lengua, lo que trae como consecuencia
la existencia de grupos consonánticos, la primera C es / p / , / c, qu, cj, qju, c’,
q’u / o / v / y la segunda C será la / l / o su variante [r]. El alfabeto práctico ela-
borado por los misioneros del ILV (Instituto Lingüístico de Verano) es: a, c, qu,
cj, qju, c’, q’u, e, i, j, l, m, n, (esta corresponde al grafema ng del pesh, miskito
y tawahka), o, p, pj, p’, s, t, tj, t’, ts, tsj, ts’, u, ü, v, w, y, ’.
La LENGUA garífuna , lengua Caribe arawaca-africana, de sistema numé-
rico pentasimal; fonológicamente destacan las series completas de las oclusivas
sordas: p, t, k, y las sonoras b, d, g, además, las nasales m, n, ñ y la fricativa bilabial
f; en las vocales existen seis con la alta cerrada central ü que se pronuncia entre
la i y la u con los labios no redondeados como en dügü. Tanto el género y el nú-
mero se expresan morfológicamente, hecho no común en las lenguas originarias,
incluso, muy inusualmente, hace distinción de género en muchas palabras, por
ejemplo, en los pronombres personales: nugía, au ‘yo’ bugía, amürü ‘tú’, las pri-
meras del arawaco las utilizan las mujeres, las segundas africanas, los hombres;
esto explica lingüísticamente el origen del cruce genético-lingüístico-cultural
del garífuna; el morfema de modo infinitivo del verbo garífuna es: -ha, -da,
-ga, -ra y -cha. Sintácticamente sigue un orden oracional distinto a las lenguas
anteriores: V(erbo) S(ujeto) O(bjeto) con preposiciones. El alfabeto práctico es:
a, b, ch, d, e, f, g, h, i, k, l, m, n, ñ, o, p, r, s, t, u, ü, w, y, / ^ / (acento circunflejo
utilizado para las vocales largas).

xv
Bibliografía

Constenla Umaña, Adolfo, Las lenguas del área intermedia: Introducción a su


estudio areal, Universidad de Costa Rica, San José, 1992.
Dennis, Ronald y Margaret Royce de Dennis, Diccionario tol (jicaque) – español
y español – tol (jicaque), ILV / IHAH, 1983, Tegucigalpa.
Dennis, Ronald K., La conjugación del verbo en idioma tol (jicaque), ILV /
IHAH, Tegucigalpa / Guatemala, 1992.
Green, Thomas Michael, «A Lexicographic Study of Ulwa», Tesis Doctoral,
Massachusetts Institute of Technology, Massachusetts, 1999.
Hernández Torres, Ramón A., Gramática Tawahka, PRONEEAAH / EFA, Te-
gucigalpa, 2012.
� Gramática Tol, PRONEEAAH / EFA, Tegucigalpa, 2012.
� Gramática Pesh, PRONEEAAH / EFA, Tegucigalpa, 2012.
� Diccionario Bilingüe Tawahka – Español, Español – Tawahka, PRONEEA-
AH / EFA, Tegucigalpa, 2012.
� Diccionario Bilingüe Tol – Español, Español – Tol, PRONEEAAH / EFA,
Tegucigalpa, 2012.
� Diccionario Bilingüe Pesh – Español, Español – Pesh, PRONEEAAH /
EFA, Tegucigalpa, 2012.
Hyman, Larry M., Fonología: Teoría y análisis, Ed. Paraninfo, Madrid, 1981.
Lewandowski, Theodor, Diccionario de lingüística, Ed. Cátedra, 5ª edición,
Madrid, 2000.
McLean Cornelio, Melba E., Diccionario panamaka: (Sumo – Español – Sumo).
CIDCA, Managua, Nicaragua, 1996.
Martínez Landero, Francisco, La Lengua y cultura de los sumos de Honduras,
Instituto Hondureño de Antropología e Historia, Tegucigalpa, 1980.
Pérez Martínez, Vitalino et ál., Diccionario ch’orti’- Español, Proyecto Lingüís-
tico Francisco Marroquín, Guatemala, 1996.
Plan Educación para Todos, Gramática miskita, Secretaría de Educación, Te-
gucigalpa, 2007.
Salamanca, Danilo, Elementos de gramática del miskitu, Tesis doctoral, Mas-
sachusetts Institute of Technology, Massachusetts, 1988.
Suazo, Salvador, Conversemos en garífuna: Gramática y manual de conversa-
ción, COPRODEIM, Tegucigalpa, 1991.
� Gramática escolar garífuna, CEDEC / PRONEEAAH / Banco Mundial,
Tegucigalpa, 2002.

xvi
››abajo
abajo En o hacia lo inferior. Ch. ejmar. G. abdomen Cavidad que contiene el
ünabu. I. down. M. munhtara. P. abajoha. estómago y los intestinos. Ch. akt’omen. A
Ta. dinityak dan. To. ’ala’a. G. urágarigu. I. abdomen. M. makadusa.
aban de rado Persona que lleva P. yã. Ta. banmak pisni yak ban bikis sak
la bandera. Ch. ajk’ech’e eb’ujk. G. ki / ban saran. To. jos juna.
gafanidira. I. standard bearer. M. abecedario El conjunto de las letras del
plakintira. Ta. muih as bandera dukiwi. alfabeto. G. lubuña demurei. I. alphabet.
abandonar Desamparar, renunciar. M. letra lal nani. Ta. tu minik balna
Ch. aktan. G. igira. I. abandon. M. lulki papatna / tû manik papatna.
swiyaya. P. akastech. Ta. dapamnin / abeja Insecto volador que fabrica cera
rumpamnin. To. ja’asa jum / pü ’ü jüm. y miel. Ch. chab. G. maba. I. bee. M.
abanico Instrumento para hacer aire. Ch. nasma yula. P. asesã. Ta. amak muinh
uyujma. G. afuhagüle larauga. I. fan. M. balas yamwi / dawak sareapni bik / amak
pasayabaika. Ta. win yamwa din. sunlu. To. ts’its’is / unucj.
abaratar Bajar el precio. Ch. ekmen ab ertu ra Agujero, entrada. Ch.
utujri. G. aünabudagüda ebegí / meseruni. jab’ab’ajir. G. ladâru / láfudun / líhuren.
I. lower price. M. diera praiska alahbaya. I. opening. M. kuakanka. P. takreh. Ta.
Ta. sipar ki. sahna yakut kawi / sahna. To. juncjol.
abarcar Comprender, contener, rodear. abierto No cerrado. Ch. ch’e’r xix. G.
Ch. tzakir. G. aduruchagua / ageredagua. darati / madauti / lebeñu liña. I. open.
I. cover. M. ailal alkaya. Ta. awaihlanin / M. bukutban. P. âpríh. Ta. apahna sak ki
nukalnin / watnin / awaihnin. lamawas / apahna ki lamawas. To. juncjol.
abarrote Artículos comestibles de abigeo Hurto de ganado. Ch. makte’
primera necesidad. Ch. moro we’sena. G. wakaxob’. G. hiwauhaun bágasu. I. cattle
fagudira / aigini / katabalán. I. groceries. rustler. M. kalat wal saura mix munanka.
M. adkaya dukia alsut. Ta. nit din balna. Ta. turuh tan / tipismak.
abastecer Proveer lo necesario. Ch. abismo Profundidad grande. Ch. intam.
b’ut’u. G. labuinchaguagüdüba. I. supply. G. gulin / fálu. I. depths. M. pakni oh tihu.
M. wandba kat yabaya. P. siramus. Ta. nit Ta. sulihni / tuhni dawak nuhni / sulihni
ddin balna punin. To. tyatj. nuhni. To. ts’entuna.
abasto Provisión de víveres. Ch. b’ut’ur. ablandador Sustancia que sirva para
G. büidügüti. I. supplies. M. plun ailal. ablandar. Ch. ajk’unna. G. añuludagülei /
P. síra úmus. Ta. punin kasnin din balna. agubegubedagülei. I. softener. M. swapni
To. pülücj tyatj. daukaika. Ta. yudutni yamnin din / di
abatir Derribar, perder las fuerzas o el yudutnin din.
ánimo. Ch. k’oyres. G. aguluwaiduwa ablandar Poner blando. Ch. k’unk’unres.
/ áfarahauwa. I. demolish. M. aubi G. añuluda / agubegubeda. I. soften. M.
batakaya. Ta. kalsuhna bangh parasni swapni daukaya. Ta. yudutni yamnin /
diski / parasni diki. yudutna.

3
››abnegación
abnegación Renuncia voluntaria a los abordar Acercarse a uno para hablarle.

A propios intereses. Ch. xejb’eyajir. G. igira Ch. t’ab’er. G. ayanuha luma. I. approach.
/ adiseda luwai. I. abnegation. M. wan M. aimakaya. Ta. yaihnit yak kiwi
raidka upla walara yabaya. Ta. wamtawas yulbaunin.
yulni dana / danin. aborigen Originario del suelo en donde
abochornado Que tiene bochorno. vive. G. binádü mutu. I. aboriginal. M.
Ch. ajtz’ejruma. G. ichiga busíganu patitara kiamka. P. ñahchatah. Ta. sau
abúsigaigüda. I. embarrassed. M. swira dawan. To. ne ’apatja.
daukan. Ta. simyamna / sim kalna. To. aborrecer Tener aversión. Ch. aktanb’ir.
ntjimayca. G. eyereguduni. I. hate. M. misbara. Ta.
abochornar Causar bochorno. Ch. tayak duwi.
tz’ejruma. G. adusîgarigüda / ichiga búsisi. abortar Dar a luz antes del tiempo
I. blush. M. swira paskaya. P. peshwaka. esperado. Ch. k’ates. G. agüriyaguni. I.
Ta. simkalana / sim kalahna. abort. M. iki sakaya. P. akain. Ta. dawi
abofetear Dar de bofetadas. Ch. kalahna. To. ma polel myana.
worb’irk’ab’. G. apataraha / abaucha igibu. abortivo Sustancia que provoca el
I. slap. M. mawanra wipaya. P. kâ. Ta. aborto. G. agüriyaguagülei. I. abortive.
wisna. To. volap’itj til. M. iki sakaika. Ta. iwi yaknin sinka.
abogado Profesional de las leyes. Ch. aborto Acción de abortar. Ch. k’axem.
ajkorpes. G. ñaraguati / wügüri tuma G. agüriyagua. I. abortion. M. iki sakan.
würi chamutiña lidan lurudu. I. lawyer. Ta. dawi bakwarang patki.
M. layar. Ta. la kulni kana / la muinh. abotonar Ajustar con botones. Ch.
abolición Efecto de abolir. G. agidaruni makjob’nuk. G. abudunagua. I. button.
/ agidahani. I. abolition. M. diki tikaya. M. butin mangkaya. Ta. butin birwi danh
Ta. yakpamdana / yakpamnin. yamnin.
abolir Derogar una ley. Ch. xoyoyojira. abrazar Ceñir con los brazos. Ch.
G. agidara lúrudu. I. abolish. M. diki mek’run. G. aúbura / asálagada /
sakaya. Ta. lani kidi dutni ki / la kidi lih agúlichahani. I. hug. M. blaki alkaya. P.
watnin. artabrik. Ta. salahni karak wakaihnin.
abombar Dar forma convexa. G. abrelatas Instrumento para abrir
aludagüda / eresiragüda. I. make convexe. latas. Ch. pasalat. G. ladaraha dabarasi
M. mistik takanka. Ta. tuyulna. daruguati. I. can opener. M. pan
abonar Fertilizar la tierra. Ch. uyok’mar. bukutbaika. Ta. pan wapahnin din. To.
G. larândarun muan. I. fertilize. M. tasba ncjol vela.
karnika yabaya. Ta. sau sinka uhnin. To. abreviar Reducir a menos tiempo o
’e’ajinwa. espacio. Ch. xerma. G. añuraudaguagüda
abono Fertilizante. Ch. yok’ma. G. / adiñuraguagüda. I. abbreviate. M. turi
hilumagüdati. I. fertilizer. M. tasba prahni daukaya. Ta. parahni yamnin.
karnika. Ta. sau sinka. abrigar Resguardar del viento, la lluvia o
el frío. G. ichiga tidaü / adaüraguagüda. I.

4
››abusar
shelter. M. aibakaya. Ta. wadatnin / sanni abstenerse Privarse de algo. Ch. ma’chi
/ was / win yulni. To. ’üsüs nin nquipj. inche. G. arügüdagua ûnguaü. I. abstain. A
abrigo Prenda contra el frío. Ch. M. alki takaskaya. Ta. ap atnin / malnin
b’och’jor. G. darüguaü tubachabacha. I. / di as.
overcoat. M. aibakaika. P. armoka. Ta. abstracto No concreto. Ch. maja’x
yakit / sanni parakni. To. sipijit. pijch’ya’r. G. lunguaña. I. abstract. M.
abril Cuarto mes del año. Ch. ab’ril. G. kaikras ba. Ta. ramh awas / rait din awas.
gadürü hati. I. april. M. li wainhka katy. absurdo Contrario a la razón. Ch.
P. Yawika. Ta. yapu waiku. k’ijna’r. G. papichôti. I. absurd. M. sinska
abrir Descubrir lo que esta cerrado u laka apu ba. Ta. ramh awas / raitwaski.
oculto. Ch. pasa. G. adâra. I. open. M. abuchear Rechazar con rechiflas. G.
bukutbaya. P. aprih. Ta. nukalnin / di aüha. I. boo. M. bin dauki upla o diara
lamana sak kidi. To. jun cjyol. kum lawaska kikaia. Ta. anw kalyamna.
abrochar Ajustar con broches o To. ’avutsjy.
botones. Ch. makjob’nuk. G. adáhiragua abuela Progenitora del padre o de la
abúdunagua. I. button. M. butin mankaya. madre. Ch. noya / noy. G. áruguti. I.
P. tuk. Ta. bruchi / butin karak danh grandmother / grandfather. M. kuka (f)
yamnin. To. pot’elón. dama (m). P. Sua (f) / wãwã (m). Ta. titih
abrogar Abolir, revocar. G. agidara / / kukungh. To. ncocoy (m) nümümuy (f).
agumuchaguagüda. I. abrogate / abolish. abu ltar Agrandar, aumentar. G.
M. briras ba. Ta. danin / yamnin awaski. ahabuchagugüda. I. enlarge. M. kau tara
a b r u m a d o Agobia do, mole st o. daukaia / drabaia. Ta. mahlaunin. To.
Ch. k’o’yer. G. magurasugua. I. be pülücj mot’elon.
overwhelmed. M. pain munanka limind abundancia Gran cantidad. Ch. b’orwi’r.
luwanka. Ta. wark dutayang / yasuhnaki G. gibeguaü / aundarati. I. abundance. M.
/ sipawasyang. ailal pliska. Ta. mahni / dunin ki.
abrumar Agobiar, causar molestia. Ch. abundar Tener en abundancia. Ch.
k’o’yer. G. magurasuni / gitaranigi. I. b’oron. G. agibedaguni. I. abound.
overwhelm. M. diara wirha munaya. Ta. M. ailal. P. unhuekachua. Ta. mahni /
anna / kalsuhna / dutni kulawi. duwarangki.
absceso Tumor por acumulación de pus. aburrido Fastidiado por no tener que
Ch. chur. G. luti / gahüguati / giburi. I. hacer. Ch. k’oyresb’ir. G. mesebehabuti.
abscess. M. mabiara takiba. P. kamuka. I. bored. M. tayat takan. Ta. tayat /
Ta. suru / pulni duwi. wantawas / yamninawas yulni.
absoluto Independiente, sin restricción. abusar Usar mal. Ch. warkun. G.
Ch. ja’xtaka. G. lunguali. I. absolute. M. itaraniagiduni. I. abuse. M. saura munan.
aiska pali. Ta. nitki / pri lani ambuk dfis. P. warkwa kíwà. Ta. dutni yusyamnin. To.
absorber Embeber, empapar. Ch. jupj jin jola.
pach’ataja’. G. achûra. I. absorb. M. utki
sakaya. Ta. suihnin / suih / lubuyihna.

5
››acá
acá Aquí, en este lugar. Ch. tara. G. acariciar Hacer caricias. Ch. chojran.

A yahaunbé / yâbé. I. here. M. nara. P. ñaha. G. amúlidahaní. I. cherish. M. sapaya. P.


Ta. akat / adi paniyak. arõhchãh. Ta. salapnin. To. po le’otj.
acabar Dar fin, terminar. Ch. k’a’pes. G. ácaro Arácnido muy pequeño. G. haruyei
agumucha / asura. I. finish. M. danhtakan. haráhüñü guwenwen. I. mite. M. daiwan
P. yaka. Ta. danh yamnin. watla sirpi. Ta. babil bikisni.
acaecer Suceder. Ch. numerir. G. acatarrarse Padecer de catarro. Ch.
asusereda. I. occur. M. diara takiba. Ta. sijmres. G. yedúnun. I. cash cold. M. siaka
di as kalahna / kalahawarang. alkanka. P. auhchokua. Ta. uhdana duwi.
acalambrarse Estar con calambres. To. cacam t’enc’a.
G. akaranpuda. I. have a cramp. M. accidentar Producir un accidente. Ch.
sulawakia alki ba. P. kunitueka. Ta. ya kejkem. G. damíchî. I. have an accident.
puruswak sakyang. To. cüipe. M. pat dimaya. P. kekari aínwá. Ta. pat
acalenturarse Padecer de calentura. duna / trabil kana. To. ts’entun.
Ch. purerb’ir. G. abiriwaha. I. have fever. accidente Circunstancia no prevista.
M. rih daukuya. P. artechkintok. Ta. Ch. ukejkem. G. lamiselu. I. accident.
yamah duwi / laihna. M. pat dimanka. Ta. pat yak kana. To.
acalorar Padecer de calor. Ch. na’a tjeyaca.
tikwarna. G. arügüda hiti. I. make warm. accionar Actuar, gesticular. Ch.
M. lapta takaia. P. patoktich. Ta. buswak pijch’ya’rna. G. adügüni / ahingiruni.
daihni yawi. I. gesticulate. M. tukbi takuaya. Ta.
acampar Detenerse, hacer alto. Ch. turu yamwarangki.
na’ta. G. kianpotu. I. camp. M. takaskaya acechar Aguardar con cautela. Ch.
unta munhta kumra. P. nahak. Ta. watnin ch’ub’an. G. duwarini / gaunigi. I. observe.
/ pawat danin. To. ma mo jive. M. kanbaya. Ta. talna apaknin.
acanalado Que tiene canales. G. aceitar Untar de aceite. Ch. xanja’poyir.
gayadureti. I. grooved. M. diara bilabila G. agüledagüda / agürisira. I. add oil. M.
ba. Ta. kanal nin yamna duwi. lup yukaya. Ta. da sala ikirhnin.
acaparar Adquirir y retener de un aceite Grasa líquida para cocinar o
producto todo. Ch. tajwintza. G. auyeda lubricar. Ch. xanja’poy. G. garaba. I. oil.
lau. I. hoard. M. saki briyaya. P. sukuhche. M. lup. P. atû. Ta. di sala lahnin din /
Ta. yakwi dunin / wat din. To. jastüpues ikirhnin bik. To. pan jin / casa’a ts’ücjün.
te’é. aceituna Fruto del olivo. Ch. aseytuna.
acaramelar Convertir en caramelo, G. tin wewe. I. olive. M. olivo dus ma. P.
comportarse muy dulce. Ch. ich’ires. pẽh atuh. Ta. situna minik. To. julupj jin.
G. siudugua / abímedaguagüda. I. cover acento Mayor intensidad que se da a una
with caramel. M. sugar piakan aimakaya. sílaba. Ch. chojchojron. G. pegi. I. accent.
Ta. damnin / yamwi dam atnin. To. ’üsü M. turi lal bukaya mark ka. Ta. likna. To.
caramelo mo tupju. jay toncja.

6
››acomodar
acentuar Poner acento. Ch. tz’ijb’an / sagasagua. I. overcook. M. uba kiskan.
chojchojron. G. epegihani. I. accent. M. P. kakar. Ta. lukitnin. A
turi lal bukaya mark munaya. Ta. liknin. ácido Agrio. Ch. insut’. G. garühüti /
aceptar Recibir voluntariamente. Ch. süsühali. I. sour / bitter. M. swahni. P.
k’a’rb’ir. G. ánhara. I. accept. M. ao sane. Ta. sapahni / sapuh.
takaya. P. ekatua. Ta. bahang. To. nin jin aclamar Dar voces la multitud en aplauso
nola. de alguien. Ch. k’ab’ajsen. G. ôbuharuni.
acequia Zanja para conducir agua. Ch. I. acclaim. M. makabanka. P. arika. Ta.
ch’enja’. G. febû / mabaiguaü. I. irrigation ting wqiswi.
ditch. M. pakni li plapaika. P. kuk árprà aclarar Hacer algo menos oscuro.
tísàhkàpár. Ta. sau kurhna. To. ’ama tocj Ch. janch’akna. G. afúanguagüda /
jul mim. afúranguagüda. I. clarify. M. klintakaya
acera Parte lateral de la calle destinada oh kler munaya. Ta. klir yaknin. To. t’ücj
a los peatones. Ch. tutib’i’r. G. hemeri velé.
gürigia uburugu. I. sidewalk. M. yabal aclimatar Acostumbrarse a un clima no
unra wapaika. Ta. ta kungni. usual. Ch. k’ajyesb’ir. G. échuda / ésebeda.
acerca Sobre la cosa de que se trata. Ch. I. acclimatize. M. taim wal lantanka. P.
tama e. G. luagu. I. about. M. dukiara. kuk asña chaenpitíshkwa. Ta. lan kalnin.
Ta. yaihnityak. To. ma tsojo sa.
acercar Poner a menor distancia. Ch. acné Enfermedad cutánea por obstrucción
yataka. G. yarafa / madise. I. bring near. de los poros. G. biyugu. I. acne. M. wan
M. lamara waya. Ta. yaihnitparuh. taya klin saika. P. cha. Ta. umala.
acero Aleación de hierro y carbono. Ch. acobar dar Infundir temor. Ch.
aseru. G. gürabu. I. steel. M. ayanstil. Ta. ub’a’kres. G. hanufudeguani / dürüguaü. I.
wayar busna. be coward. M. sibabira takaya. P. inchana.
acertar Dar en el blanco. Conseguir el Ta. yamanduwi.
fin deseado. Ch. tzuyir. G. ahitira. I. be acoger Admitir en casa, amparar. Ch.
correct / to hit on. M. pliska kat yabaya ch’amya’r. G. ebelagüdüni. I. shelter. M.
ba. Ta. kidi palniyak. briyaya. P. sukuhacha. Ta. yakwi dunin.
achacoso Que padece achaques. Ch. acometer Atacar con energía. G. adüga
chekran. G. gakanpleiniti. I. be ail. M. erei. I. charge. M. lawi dimi alkaya. Ta.
aitani kulki briras. P. archouwa. Ta. parasni yamwi.
sangka dawi. acomodado De buena posición, bien
achaque Molestia o enfermedad. Ch. situado. Ch. mochor. G. buidu tidâni. I.
mwakres. G. anútai kanplaini. I. ailment. comfortable. M. diera pitka daukan. Ta.
M. sikniskira. P. archoukuwa. Ta. siknis yamni sansni duna.
kira. To. nin vyaná. acomodar Ordenar, componer. Ch.
achicharrar Freír, tostar o asar mochores. G. apaküha. I. accomodate. M.
demasiado. Ch. ch’ixres. G. afuridura diera pitka daukaya. P. ehka. Ta. yamni ki.

7
››acompañar
acompañar Dar compañía. Ch. yet’okir. damuri. I. accredit. M. aimayunanka. Ta.
A G. gapanani / tuma / luma. I. accompany. yamnini yakwi.
M. yula kahbaya. P. arwak. Ta. minik acreedor A quien se le debe una
danin. obligación. Ch. ajk’un ub’a. G. yûti lun
acon dicionar Dar deter minada / adueihati. I. creditor. M. tras yayabra.
condición. Ch. ustanya’r. G. atauhani. I. Ta. ramhni.
condition. M. diera kum pain daukanba. acribillar Abrir muchos agujeros. Ch.
Ta. yaksihnin. jujrib’ir. G. adûrawagun wuisiyu balu
acongojar Afligir. Ch. tzajtakir. G. luagun gürigia / áfuduha. I. riddle. M.
ahüchüni / adüraguagüdüni. I. upset. M. unta ailal klauhban. P. artunha. Ta. alh
sari takaya oh kupia lukiba. Ta. lililya wi uduhna. To. potincja.
yakisdi. To. ’ona nyuca. acta Relación escrita de lo tratado en
aconsejar Dar consejo. G. ariñawaguni una sesión. Ch. akta jun. G. dugumedu
/ ererehani. I. give advice. M. smalkaya la luaguatauhati lidan aban danuriguüa. I.
yabaya. P. arcõs. Ta. smalknin. To. ’üsüs record. M. lukanka saki ulbi swiba. Ta.
vola vele / salepan. akta ulna.
acordar Resolver algo. Ch. k’ajpes. G. actitud Disposición de ánimo. Ch.
aban saminaün. I. agree. M. lukanka kum me’yniwa. G. hemeni / benefaü. I. attitude.
aikuk sakaya. P. ahtak. Ta. isning tarhnin. M. diera kum daukaya wilinka. Ta. ampat
To. nin nola. atnn.
acosador Quien persigue sin tregua. activar Hacer funcionar. Ch. tojb’an.
Ch. ajtz’ojiro. G. heregu / heretabura. I. G. adâgüda / aransegüda. I. activate. M.
harasser. M. nina blablikra. P. aracha. Ta. sinska yari takaya. Ta. yamwak wark
uwi risdika. kalahnin.
acosar Perseguir sin tregua. Ch. tz’ojiro. actividad Acción de una persona o
G. awachiruti. I. harass. M. ninabliki. P. entidad. Ch. nojk’ina’rir. G. barasegu
apich. Ta. uinin risdika. / dasi. I. activity. M. wark nani. Ta.
acostar Tenderse en una cama. Ch. kaluduhna warkni.
ch’a’rin. G. arauaunra. I. go to bed. M. activista Persona que participa en una
prawaya. Ta. krikri yak kalangnin. To. actividad política o social. Ch. ajme’yni.
pü’üs. G. mutu gemeniti gingiti luagu lawanserun
acostu m b rado Habituado. Ch. aüdü. I. activist. M. politik warka tabaiki
k’ajyesb’ir. G. hechuhali. I. be accustomed. ba. Ta. aktibista.
M. baku ainatka. Ta. lan kalna. activo Que actúa. Ch. tikruma. G. le
acostumbrar Adquirir una costumbre. adügübai. I. active. M. upla ridi baman
Ch. k’ajyesna. G. hechuguduwali. I. ba. P. pĩhôwa. Ta. yamwi.
accustom. M. ainatka paskaya. Ta. lan acto Hecho realizado. G. adügüwali. I.
kalahwi. act. M. daukanka. Ta. di yamna din.
acreditar Dar crédito o reputación. Ch. actual De ahora. Ch. rayir. G. oralé /
ajk’un. G. ragabumutu bisimisin luagu guwetó. I. current. M. nawas. Ta. waradi.

8
››adiestrado
actuar Poner en acción. Ch. chempa. adagio Sentencia moral breve. Ch. k’ayen.
G. adügai. I. act. M. diara daukaya. Ta. G. cho / rapotu. I. adage. M. tiun tawa A
yamwasakatnin. kangbaya. Ta. dutni kalahna. To. po quina.
acuático Que vive en el agua. Ch. adaptar Acomodar. Ch. kanwen. G.
b’rixja’. G. dunauguna. I. aquatic. M. li esebeda. I. adapt. M. plis wal lan takaya.
daiura. P. asochita. Ta. wasp din. To. ’üsü Ta. lan kalna.
mo’opü’ü. adel antar Ponerse delante. Ch.
acuchillar Dar cuchilladas. Ch. numb’es. G. ubaragiñeti. I. get ahead / to
chekres. G. imiragua. I. stab. M. kisura put forward. M. taura tawaya. P. ates ak.
wal klakaya. P. kasurusta porka. Ta. Ta. tanit yak bayakna.
kuhbil tuswi. To. coló tsyacj. adelante Más allá, en lo venidero. Ch.
acudir Ir a un sitio. Ch. axin. G. ñündün tu’b’ir. G. amuñegü. I. forward. M. taura
ñaihin. I. go / come. M. nitka pliskara wab. P. atesña. Ta. kiwa tanit yak.
waya. Ta. pa as yak kiunin. adelgazar Poner delgado. Ch. b’akranir.
acuerdo Resolución de un problema. Ch. G. adúraiduni. I. become thin. M. biawaya.
k’a’r. G. lerederun kesi. I. agreement. M. P. wabistich. Ta. araknin. To. qjuele pyala.
lukanka kumi. Ta. bahang kalahna. To. ademán Gesto que denota un sentimiento.
jele palas. Ch. unijkesk’ab’. G. marialon. I.
acumular Juntar, amontonar. Ch. expression / look. M. daukanka kum
morojseyaj. G. aundaragua. I. acumulate. wilinka yabiba. Ta. yamnini.
M. ailal paski briyaya. P. unwahatuk. Ta. además También. Ch. ub’an. G. lumagiñe.
uduhnin. I. besides. M. pura luki. Ta. kamanah bik.
acurrucarse Encoger el cuerpo. Ch. adentro En lo interior. Ch. maku;
mochwanb’ir. G. éfedegua asáraguagüda. makwi’r. G. luragarigu. I. inside. M.
I. huddle up / to shrink. M. slukwi iwi bilara. P. asaya. Ta. payak. To. mo’ensó.
krukma takaya. P. tawriha achah. Ta. adherir Pegar, unir. Ch. nut’ur. G.
yadat lahnin. To. pla pi tjis. abadilera / afadara. I. adhere. M. diara
acusado Persona a quien se acusa. Ch. kum diara walara prakaiaba. P. askenka.
uchompati. G. le gadurunbai. I. accused. Ta. birnin.
M. saura munan uplika. P. arñapichka. Ta. adhesión Apoyo, consentimiento. Ch.
dahra yakna. takresnarir. G. ideragua. I. adhesion. M.
acusador Persona que acusa. Ch. hel munaya sinskan aiskawal. Ta. putni
ajchompati. G. le ichugubai dúru. I. laka.
accuser. M. saura mamunra. P. arñapichta. adición Operación de sumar. G.
Ta. muih dahra yakna. aundahani. I. addition. M. numba nani
acusar Imputar delito. Ch. chompatir. G. pura pura sunayaba. Ta. minit birnin.
konkurusá. I. accuse. M. saura munaya. adiestrado Que ha obtenido una
Ta. dahra yakwi. To. po velé. destreza. G. setiwali / aranseruwali. I.
trained. M. krikan uplika ku. Ta. lan
yamna.

9
››adiestrar
adiestrar Hacer diestro. G. asetirei / adobo Salsa. G. dumari / grebí. I.

A aranserei. I. train. M. krikaya. Ta. lan dressing. M. plun auhni saika. Ta. salsa ni.
yamwadai. adolecer Tener alguna enfermedad. Ch.
adiós Saludo de despedida. Ch. chekento. k’uxoner. G. áfaga. I. be ill. M. latwan
G. ayô. I. good bye. M. aisabe. P. achame. wawaya. P. apãhnachua / archaneiwá. Ta.
Ta. parasta. To. nasum. siknis duwi. To. tejevyaja.
adivinar Descubrir lo que no se sabe por adolescencia Edad que sigue a
conjeturas. Ch. k’inir. G. adibinahani. I. la infancia. Ch. b’yo’nsrenob’. G.
guess. M. luki sakaya. Ta. yul dauh. nibuteigiña. I. adolescence. M. wahma
adivino Persona que adivina. Ch. ajk’in. sirpi teim. Ta. walabiski.
G. adibinahati. I. fortune-teller. M. luki adolescente Joven que está en la
sasakra. Ta. muih adibana yamwi. adolescencia. Ch. ajb’yo’nsrenob’. G.
adjetivo Palabra que designa una nibureingili. I. teenager / adolescent. M.
cualidad. Ch. at’jetib’u. G. igaburi. I. wahma sirpi. P. apara. Ta. wahma paruh.
adjective. M. diera kumra praki kaikanka. adonde Donde. Ch. tya’. G. halia. I.
Ta. naksinhki. where. M. anira. P. piãhã. Ta. angkat.
a d m i n i s t r a c i ó n O f ic i n a d el adoptar Recibir como hijo legal al que
administrador. Ch. ch’arib’tumines. G. no lo es. Ch. uk’anpik. G. anurihani. I.
atauhagülei. I. administration. M. diera adopt. M. tukta lawalninamra daukaya.
pain daukanka. Ta. maintalyang. P- artonna. Ta. birnin ki.
administrador Que administra. adoptivo Que ha sido adoptado. Ch.
Ch. ajch’arib’tumines. G. atauhati. I. uk’anpikna. G. anurihauti. I. adoptive.
administrator. M. diera main kakaira. Ta. M. ninara daukan. Ta. walan bis duwi.
di maintalyang. adorar Honrar, amar. Ch. k’ajpwa’r.
admirable Digno de admiración. Ch. G. insiñeni. I. adore. M. mayunaya. Ta.
irb’irna. G. chubaluguti / inebewati. I. watni ki.
admirable. M. aihka pain ba. Ta. yamni adormecer Dar o causar sueño. Ch.
tatalwi. waynes. G. áriha / arúmaguaraü / irufada.
admirar Ver con placer. Ch. irb’ires. G. I. send to sleep. M. yapaya. Ta. kalsamana.
inebeda. I. admire. M. auya pah kaikaya. To. tjejya / tyusa.
Ta. yamni talnin. adornar Poner adornos. Ch. chirirnarir.
admisión Sitio de entrada. Ch. ucher. G. G. ewendedagüda. I. deccorate. M.
ebelagülei. I. admission. M. dimaya natka. sakakaya. Ta. yaksihni. To. ’üsüs justa.
Ta. kanin pani. adorno Lo que sirve para embellecer.
adobe Ladrillo de barro secado al sol Ch. chirirna. G. uewendeni. I. decoration.
para construir casas. Ch. tzihk. G. dafa M. sakahkan. Ta. yaksihwa.
muan / abürügülei. I. adobe. M. tasba wal adquirir Empezar a poseer. Ch. tajwina.
paskanka. P. adobeha. Ta. sau busna. To. G. adaira. I. acquire. M. saki briyaya. P.
’ama popa / ’ama ts’aw. atah tuka sukuh. Ta. di dunin. To. na’apj.

10
››afinación
adueñarse Apoderarse de algo. Ch. afán Trabajo excesivo. Ch. sya’npatna’r.
winkirye’n. G. auyeda lau. I. take G. febigi. I. hard work / effort. M. wary A
possession. M. dawanka takaya. P. taki lalukra. P. katunpe ichkua. Ta. uba
aiwatich. Ta. danwankalnin,na. To. wark. To. ’üsüs ts’i liji.
na’ayapj. a f e c c i ó n P a d e c i m i e n t o. C h .
adulación Mostrar servilismo para mab’anb’anres. G. kanpleini. I. affection.
ganar la voluntad de uno. G. aduruhauwa. M. uba wandkira ba. P. archanewa. Ta.
I. adulation. M. karna munanka. Ta. dalani matalayang.
kulnin yamni. afectado Falto de naturalidad. Ch.
adulador Que adula. G. aduruha. I. ajmab’anb’an. G. küringüda. I. affected.
adulator. M. karna mamunra. Ta. alaskira. M. saura munan ba. Ta. dutni lani.
adulterar Desnaturalizar, falsificar. afectar Fingir. G. afara parafu. I. affect.
Ch. mab’anb’anir. G. eyeredaguni. I. M. saura munaya. Ta. sari kalna.
adulterate. M. mairin wala aisaya. Ta. afecto Cariño. G. inseñehabú. I.
tunun dutn. affectionate. M. fren kum. P. ahraen. Ta.
adulterio Ayuntamiento carnal fuera del talayangdalan.
matrimonio. Ch. po’xb’ir. G. gabualitei afeitar Quitar la barba con cuchilla. Ch.
/ giraitei. I. adultery. M. marit laka susjor. G. ásaraguni. I. shave. M. unmaya
krakrikra. Ta. marit lani bahna. irbaya. P. kiusbers. Ta. karhnin. To. ts’ücji
a d u lto Persona que supera la t’ijü.
adolescencia. Ch. winikix. G. gürigia afiebrado Que tiene fiebre. Ch.
derébuguhali. I. adult. M. almuk. P. ãkâ. puremar. G. abiriwati. I. have fever. M.
Ta. muih barak. To. cat müy. rih karna dauki ba. P. techkinkiwa. Ta.
advenedizo Persona que pretende yamah laihwi / waki.
figurar. G. apantahati. I. upstart. M. afilado Que tiene filo. Ch. taxen. G.
trinzar kakalra kum. Ta. muih nuhni as. hamanatu / yarawatu. I. sharp. M. mala
adversario Oponente. Ch. ajk’ijna’r. daukan. P. akioha. Ta. vaina duwi.
G. mama bumageti / mama baubageti. I. afilar Poner filo a un cuchillo. Ch. tax. G.
adversary. M. wailhka. Ta. wainhla / nila. ayarahani. I. sharpen. M. mala daukaya. P.
advertir Llamar la atención sobre algo. akioh. Ta. baini yamnin. To. cyol / quelol.
Ch. pejna’r. G. gabaraunwani. I. warn. M. afiliar Inscribir en una organización. Ch.
kaina manis maisapakaya. Ta. amangtala. morwi’rna. G. adagaragüda lidn lurudu. I.
aeronáutica Ciencia de la navegación affiliate. M. tilara dimaya. Ta. kal uduhna
aérea. Ch. nuksosolchich. G. yafayahadi. yak kanin.
I. aeronautics. M. teim kakaira ba. Ta. afín Parecido. Ch. inxojt. G. lenege /
nautikani. tafurugu. I. related / similar. M. las kat.
afamar Elogiar. Ch. tatz’a. G. apantaha P. achen. Ta. talia,ki.
luagu. I. make famous. M. mayunra afinación Acción de perfeccionar. Ch.
yabaya. P. afamarka. Ta. al kaldakawi. lajb’irna. G. gen liña / suñaini. I. refining.
To. ’üsüs justa. M. sit munanka. Ta. yamni yamnin ki.

11
››afinar
afinar Perfeccionar. Ch. lajb’ir. G. suñari. agachar Bajar una parte del cuerpo. Ch.

A I. tune. M. sit munaya. Ta. yamni yamnin. b’utb’a. G. elemucha. I. bend / to bow. M.
afirmación Acción de afirmar. Ch. slukwi iwaya. P. yuuh. Ta. yadatnin. To.
erachb’ir. G. ariñega hanha lun katei. pla pitja.
I. affirmation. M. raitka yabanka. Ta. agarradera Asa. Ch. nacharna. G.
bahang. larügüdagüle. I. handle. M. alkaika. P.
afirmar Dar firmeza, corroborar. Ch. akasukuha. Ta. laihn kira.
erach. G. afiñarei. I. affirm. M. raitka agarrar Asir fuertemente. Ch. chuku.
yabaya nina sain munaya. Ta. lawi talnin. G. arügüda. I. grab. M. alkaya. P. tapura
aflicción Tristeza. Ch. tzejranir. G. sukuuh. Ta. laihnin,na. To. tjü’ilis.
iruni. I. affliction. M. kupia sarka. P. agarrotar Apretar fuertemente. Ch.
amenchpar. Ta. sari kira. jitik’ek’o. G. amuruduni. I. tie up / to
afligir Apesarar. Ch. tzajtaka. G. adjust. M. dus ni prukaya. P. sukuh arron.
durúmadai / libe saminaü. I. afflict. M. sari Ta. parasni laihwi.
takaya. P. ahramench. Ta. saridunin,wi. agazapar Esconder. Ch. muktar. G.
To. ’ona nyucj. aramuduni. I. crouch. M. bawi yukwaya.
aflojar Disminuir la presión. G. P. Ûh. Ta. yakmaldanin. To. pla tipi’tja.
adugudugudag. I. loosen. M. slakbaya. P. ágil Ligero. Ch. ajwakche. G. sumaditi /
aryok. Ta. uyungnin. fureseti. I. agile. M. wina isti ba. P. unwã.
afluente Que afluye. G. liyumau. I. Ta. isti.
fluent. M. li aubra. Ta. was kalahwi. agitación Movimiento prolongado. Ch.
afónico Falto de voz. Ch. matukumaxya’. anijk’ina. G. hitau / hitauhali haraugali
G. harân tagüle / harán tumalali. I. hoarse. lun. I. agitation. M. singbi slilkaya. P.
M. karma prawan. P. añah apástu. Ta. Achawãk. Ta. isihwaki.
dinit sumni. agitador Persona que provoca conflicto.
afortunado Que tiene suerte. Ch. Ch. ajtzojiro. G. inchahat / afuraguti. I.
ajimb’utzir. G. gabunuruti. I. fortunate. agitator. M. sasingbra. Ta. isihyang.
M. suerte ull. Ta. suirti kira ki. agitar Mover. Ch. t’iprume’n. G. arügüda
afrenta Vergüenza. Ch. sub’ar. G. hiti. I. shake / to agitate. M. singbaya. Ta.
gagibuguaü. I. affront. M. mayunra luwa. isihnin. To. pju ’i’awa.
P. pechua. Ta. munh simdis. agobiar Doblar o encorvar. Ch.
afrentar Avergonzar. Ch. sub’ajres. G. ni’kcham. G. abuchagüda uragu. I. weigh
anüga busiganu. I. affront. M. mayunras. down. M. kupia turban munaya. P. unweh.
P. pechuaki. Ta. muhnina kat. Ta. kawini,nin.
africano Natural de África. Ch. kaxlan. agonía Estado previo a la muerte. Ch.
G. wagüchauguna. I. african. M. afrika warok’o’y. G. ahawahani. I. agony. M.
wina. Ta. aprika kaupak. pruwaya spab alkan. P. akapehi pishkua.
afuera Fuera del sitio en que se está. Ch. Ta. dawrahki. To. nasa pe’é.
patir. G. barugudi. I. outside. M. latara. P. agonizar Lucha entre la vida y la
arahná. Ta. ahniyak. muerte. Ch. warok’o’yr. G. ahawahani

12
››aguar
/ ayúmahani. I. be dying. M. pruwaya agredir Acometer. Ch. mab’anb’anir. G.
swapanba. P. õnipichkua. Ta. dawarahki afundehani. I. attack. M. dimi prukaya. P. A
/ dawasak ki. apah. Ta. dalani kalyamwi,na.
agotar Consumir del todo. Ch. agriar Poner agria alguna cosa. Ch.
ma’k’ek’wa’r. G. hawátarani. I. exhaust inch’ajna. G. achuhagüda / asürügüdüni.
/ to wear out. M. danh takuya ba. P. I. turn sour. M. swahwaya. P. saneka. Ta.
yaktichkitonch. Ta. danh kalahna. To. sapahni.
nintulupj. agricultor Que cultiva la tierra. Ch.
agraciado Que tiene gracia. Ch. ajpatna’r. G. abunaguti fagudira arabu. I.
ajchojran. G. magadireti. I. good looking. farmer. M. tasba warka tatakra. P. kukña
M. tingki yabaya. Ta. tingki lani. katich. Ta. sau dahyang. To. ’ücj lije.
agradable Que agrada. Ch. ajimb’utzir. agricultura Cultivo de la tierra. Ch.
G. buidutu / gagasûntu. I. nice / pleasant. patna’rir. G. labunawagun muan. I.
M. brinka pain ba. P. tahra. Ta. yamni agriculture. M. tasba warka takanka. P.
kaldakayang,wi. kukña katich. Ta. dahwi yakwi,na. To.
agradar Complacer. Ch. kunersyaj. G. ’ücj siná.
ichiga igundani. I. please. M. aibrinka ba. agrio Ácido. Ch. inpaj. G. sürürüti /
Ta. yâmki. gaühüti. I. sour. M. suhni. P. kanona. Ta.
a g r a d e c e r D a r g r a cia s. Ch . sapahni / sapuh.
ch’ajb’e’yxb’ir. G. atengiruní. I. thank. M. agro El campo. G. arabu / ichari. I. agro.
tingkika yabaya. P. kaparkua. Ta. tingki M. plun mankaya pliska. Ta. sau warni.
mayultayng. agrupar Reunir. Ch. morwar. G.
ag radecido Que agradece. Ch. aundara. I. group up. M. paskaya. P. unwa.
ajch’ajb’e’yx. G. gatengirati. I. grateful. Ta. uduhnin.
M. tingkika lukiba. P. kapar en. Ta. tingki agua Líquido transparente, insípido e
palni. inodoro. Ch. ja’. G. duna. I. water. M. li.
agrandar Aumentar de tamaño algo. P. asó. Ta. was. To. ’üsü.
Ch. nojta’res. G. awaridagüda. I. enlarge. aguacate Fruto del aguacatero. Ch. un.
M. tara daukaya. P. ãkatich. Ta. nuhni G. wagadi. I. avocado pear. M. sikia. P.
yamwi,na. pêhwa. Ta. sikia / sarin. To. sitj.
agrario Relativo al campo. G. arâbugeti. aguacero Lluvia repentina, abundante,
I. agrarian. M. unta warkka sturka. Ta. fugaz. Ch. ja’jar. G. lahuyagun. I.
sau / pan pas. downpour. M. li awan tara. P. asówa. Ta.
agravar Hacer más grave. Ch. mwakres. waslawi.
G. lâraun wuribani. I. aggravate. M. kau aguantar Soportar. Ch. uk’ina’r era. G.
sauhkaya. Ta. uba dutni kalna,wi. awanduni. I. bear with. M. pura luwan. P.
agraviar Afrentar. Ch. sub’ajresna. tapuhna. Ta. wantarnin.
G. agibubagua. I. affront. M. lahtuban aguar Dar agua a los animales. Ch. ajk’un
willaya. Ta. blalahwi. eja’. G. atagüda duna haun animalu. I.

13
››aguardiente
water down. M. li dakakaya daiwanra. P. ahora En este momento. Ch. kone’r. G.

A asówich. Ta. tinglauwas kalanin. guetó / reitinau / oralé. I. now. M. nawas.


aguardiente Bebida embriagante. Ch. P. ikatape. Ta. waradi minit ni.
saksakja’. G. malasisi / binu / atuni. I. hard ahorcar Colgar por el cuello. G. atigira.
liquor. M. dus maka laya. P. asópatewa. I. hang. M. ailanwaya. P. tawabruk. Ta.
Ta. wasak / urum. To. ’üsü myona. wah dauna,nin.
agudeza Perspicacia. Ch. ju’kb’irna. G. ahorita En este momento. Ch. eri’x. G.
diksisi. I. sharpness. M. kakma ingni. Ta. guetó / oralé / reitinau. I. right now. M.
dutni yamwa lani. naminit. P. Pikataripe. Ta. waradi palni
aguerrido Experimentado en la lucha. / minit.
Ch. ajtz’ojir. G. gerguâditi / hanaimeti / ahorrar Reservar dinero. Ch. chujb’an.
ganigiti. I. hardened. M. kupia karna. Ta. G. awauraguai biseinsun / araida seinsu.
kalbaunin nuki. I. save. M. apahkaya. P. platoh unkatich.
águila Ave rapaz. Ch. t’iw. G. garún. I. Ta. lalah apaknin. To. ne’a potja.
eagle. M. yakal. P. pachrah. Ta. yakal. ahorro Lo que se ahorra. Ch. chujb’anb’ir.
To. pjiyo. G. areidaha. I. saving. M. apahki waya. P.
aguja Barra metálica puntiaguda para platoh unkatishpahrrã. Ta. apakwi.
coser. Ch. kuxaj. G. agusa. I. needle. M. ahuecar Hacer cóncava una cosa. Ch.
silak. P. tahsiki. Ta. silip. To. jaw. xuyu. G. agiwaiha / achiga. I. make
agujero Abertura redonda. Ch. che’n. G. hollow. M. unta daukaya. P. atapaka. Ta.
huyu / hurenti. I. hole. M. untika. P. atapak kurnin sulihni. To. li pjut’u.
ye. Ta. sulihni tuylni. To. lajul. ahumar Llenar de humo. Ch. b’utz’a’n. G.
ahí En ese lugar. Ch. tarix. G. ñein. I. there. agumulada. I. fill with smoke. M. pauta
M. bahara. P. añah. Ta. kidi yak / kayak. lakaya kismika. P. awãs umus. Ta. wayau
ahogado Muerto por inmersión. Ch. kahnin,nin.
ajjak’pa. G. añaradaguti. I. drowned. aire Gas que rodea la tierra. Ch. ik’ar. G.
M. liura pruwan. P. asotokí. Ta. wingni garábali. I. air. M. pasa. P. ompích. Ta. sau
birwak dauna. wingni. To. lüpjü.
ahogar Matar con impedimento de la aislar Incomunicar. G. adiñura /
respiración. Ch. jak’pa. G. añândagua. adidedagüda. I. isolate. M. nayara yakan
I. drown. M. liura pruwaya. P. kãk. Ta. sakaya. Ta. lamanin.
wingni birwak dauwi. To. ’üsü tjümü’ü a jar Arr ugar. Ch. chur ukres. G.
tjepe’é. ayaudagua / achügüra. I. rumple. M.
ahogo Opresión en el pecho. Ch. kuchpa. srikisbi sauhkaya. P. wriha. Ta. sirinin,na.
G. chatiwurini. I. breathing difficulties. ajeno Perteneciente a otra persona. Ch.
M. liura pruwan. P. makmak usukuhtua. najtir. G. mama wani. I. someone else’s.
Ta. palak pamwak datayang. To. mü’ü M. upla dukia. P. akua éá. Ta. muih din.
pe’e. To. pa’ts’a’as.

14
››aldea
ajo Bulbo blanco para cocinar. Ch. aju’ albarda Aparejo principal de las bestias
/ yax tzan. G. lai. I. garlic. M. kiarlik. P. de carga. Ch. tzub’uk. G. a hagaubadagun A
ahoha. Ta. ahu. To. jajás. animalu. I. packsaddle. M. arasnina
ajustar Acomodar. Ch. chuchu’res. G. palkaika bip taya ni. Ta. tabark dangni
autaragüda / atauhani. I. adjust. M. pitka laknin.
daukaya. Ta. birnin. alboroto Desorden, gritería. G. bürübun
ajusticiar Matar. Ch. chansen. G. / chagaü / chauchau. I. disturbance. M.
áfarahani. I. execute. M. lara batakaya. unsaban tara. Ta. minpis lani.
P. amás. Ta. inin. alcahuete Persona que encubre un amor
ala Extremidad modificada, en algunos ilícito. Ch. alkawete. G. magúmadihaditi.
animales, que les sirve para volar. G. I. pimp. M. mistik purapraki ba. Ta. yul
ahamahagülei / agairaü. I. wing. M. kulawas. To. püne tsyo’a.
tnawa. P. wĩch. Ta. lawan. To. sepjsepj. alcalde Persona que preside una
alabar Celebrar. Ch. nojk’inarir. G. alcaldía. Ch. winik ajk’ampar. G. galidi /
eñurahani / efeduhani. I. praise. M. agalidihati. I. mayor. M. kabildo lalka. P.
mayunaya. Ta. aiwan nin. alkaldeha. Ta. akaldi ni.
alacrán Arácnido con una uña venenosa. alcaldía Territorio de su jurisdicción.
Ch. sinam. G. agû. I. scorpion. M. kuisry. Ch. uyototir e k’ampar. G. gabilidu. I.
P. parsĩkĩ. Ta. wakurus. To. tsjew. mayoralty. M. kabildo. Ta. alkaldia saun.
alambrar Cercar con alambre. Ch. alcanfor Sustancia blanca de olor
ajtz’ojnok’. G. adüga farüga. I. wire up. M. característico. G. gianfia. I. camphor. M.
wayar aubaya. P. kwemis asĩkĩ pershka. siahka saikawalpaya. P. Alkanforka. Ta.
Ta. wayar murnin. alkampur. To. lemelyù lajay.
alambre Hilo de metal para alambrar. alcanzar Llegar a algo que va delante.
Ch. ta’k’int’i’x. G. lámbara. I. wire. M. Ch. tajwintza. G. asügürei / adairei /
wayar. P. kwemis asĩkĩ. Ta. wayar. To. abudei. I. reach. M. bliki alkaya. P. arũh.
colal lawücj. Ta. ui laihnin.
albahaca Planta olorosa usada para alcohol Sustancia embriagante y
cocinar. Ch. alb’ajaka. G. harani china. desinfectante. Ch. alkol. G. alcolu. I.
I. basil. M. kalila saika. P. katru aprohka. alcohol. M. alkul. P. tokna / isi iskarí /
Ta. kumasirpi. To. ’alvacas. / toknah / isí ũska sákàh. Ta. alkul. To.
albañil Obrero de la albañilería. Ch. mpes myona.
ajchempayaj. G. abunaguti müna. I. alcoholismo Adicto al alcohol. Ch.
bricklayer mason. M. semendwatla mok’ab’ekarir. G. gatadi. I. alcoholism.
mamakra. P. kao kahtah. Ta. simint M. rum din sikniska. P. mistokta. Ta.
warkni yamyang. To. wa liji. wask diyang.
albañilería Técnica de construir aldea Caserío dependiente de un
edificios. Ch. chempajir. G. tabunawagun municipio. G. úbien-agai. I. village. M.
muna. I. masonry. M. utla mamakra tawan sirpi kum. P. kahã. Ta. pâ bin. To.
semend wal. Ta. albnilni. pülücj patja.

15
››alegar
alegar Citar razones. Ch. tzayerb’ir. algodón Fibra para tejer telas. Ch. tinam.

A G. asíginaha. I. allege. M. unsabaya. P. G. mauru / maú. I. cotton. M. wahmuk. P.


aperah awanerwa. Ta. alana. To. levelel. bíkÎ. Ta. wahmak. To. tü nü’im.
alegato Razón que sustenta algo. G. alguacil Oficial de policía. Ch. ajkojk.
siginaü. I. allegation. M. unsabanka. Ta. G. habuti súdara. I. sheriff. M. pulis lalka.
blahna. Ta. pulis apisni.
alegrar Causar alegría. Ch. tzayjres. G. alguien Alguna persona. Ch. ayanchi. G.
gundaü. I. cheer up. M. lilia takaya. Ta. somu gürigia. I. someone. M. upla kum.
lilia kalni,ki. P. asnakén. Ta. muih as ki.
alegre Que siente felicidad. Ch. ajk’ajyer. alguno Alguien indeterminado. Ch.
G. gúndarati. I. happy. M. lilia. P. ahrarí. inkojt. G. abadinaguti. I. any. M. diera
Ta. lilia ki. To. ’ücj jos. kum. P. asnamá. Ta. wais / yah,kidi. To.
alegría Placer, satisfacción. Ch. tza’yer. nepenówa.
G. igundani. I. happiness. M. lilia aliado Que ha convenido alianza. Ch.
takanka. P. ahraritish. Ta. alasni / lilia. tzoror. G. umagietí. I. ally. M. wan uplika.
To. ’ücj tjo’os. Ta. kalpak.
alejar Poner a mayor distancia. Ch. alianza Convencimiento. Ch. tórorna. G.
ki’sparir. G. adiseguagüdüni. I. move lumagiñeti. I. alliance. M. aikupia kumi
away. M. laihura takaya. P. kãrã pish. Ta. takanka. P. askan tich. Ta. alansani. To.
naikau. nin p’iya yola.
alentado Que se ha sanado. Ch. aliento Respiración. Ch. musik’. G.
ajimb’utz. G. buidu latuadi. I. recovered. awaraguni. I. breath. M. winka puhbra.
M. wina pain. Ta. rauna. Ta. wingni.
alergia Reacción patológica ciertas alimentar Dar alimento. Ch. way’rna.
sustancias. G. gaumeruti lun / ahusida G. aigagüda. I. feed. M. plun piyaya. Ta.
arusida / súsuti. I. allergy. M. wan wîna diuknin.
tara ra diara kum taki ba wan srinhka. P. alimento Sustancia que sirve para nutrir.
ãkawa ohoh. Ta. alasni lani. Ch. we’sena. G. aigini / katabalán. I. food.
alero Parte saliente del tejado. Ch. pya’r. M. pun. P. sirah wish. Ta. diukna. To. lo
G. umadaü. I. eaves. M. pana. P. añaki. las.
Ta. ahtak sutni. aliviar Causar mejoría. Ch. tzakarna.
alerta Vigilante. G. agaunigihati / G. auchadagua. I. ease. M. rawi waya. P.
awachihati. I. alert. M. danhra walikaya. ehtich. Ta. raunin,nin. To. ’ücj jos.
Ta. ridi atnin,ki. allá En ese lugar. Ch. yaja’. G. yagüta. I.
alforjas Talego de dos bolsas. G. sadili. there. M. bukra. Ta. kutkau.
I. saddlebags. M. plun tuilkaika. Ta. allanar Entrar a la fuerza a casa ajena.
alpurhani. To. ’opopa. G. afusurun ebeluruni munadaun /
algo Alguna cosa. Ch. ayantuka. G. katei. achachiha. I. break into. M. dara walras
I. something. M. diera kum. P. iñasnamá. alkaya. Ta. walna.
Ta. di as.

16
››amargar
allí En aquel lugar. Ch. tarix. G. yagüa. I. alterar Cambiar. Ch. jispa’r. G.
there. M. bara. Ta. kidi yak. asafaragua. I. alter. M. pura luwaya kupia A
alma Espíritu. Ch. teska’. G. iwani / baikaya. Ta. sinsyamwi,nin.
afurugi / sifili. I. soul. M. rayaka. Ta. alto De altura considerable. Ch. tab’es.
piritni. G. arâmuni / gágubuti. I. tall. M. purara
almacén Lugar para guardar o vender pawan. P. kah ãh. Ta. naini. To. campayna.
mercancías. Ch. turerchujb’an. G. altura Elevación. Ch. tab’esna. G. iñu /
gamasei. I. warehouse. M. diara ailal atki huwariñu. I. height. M. yari pawanka. P.
watla. Ta. almasin ni. kah ãhchã. Ta. makauni.
almácigo Simiente de plantas. Ch. ut alud Gran masa de tierra o lodo que se
pa’kb’ajte’. G. ichariguaü. I. nursery. M. desprende de una montaña. G. agululuha
diera ma wawan. Ta. minikrana. / guguluti. I. avalanche. M. ais pîska nani
almendra Pepita de algunas semillas. il banhta wina munhtara iwi bali ba. P.
Ch. alment’ra. G. almendâ. I. almond. M. táyúk. Ta. sau irhwi asang kaupak. To.
dus kum. P. pêhwa awasá. Ta. almindrani. mol jin justa.
To. ’yo jülüpj jana. alumbramiento Parto. Ch. a’ner. G.
almíbar Azúcar disuelto en agua y agurahani / agüriyahani. I. delivery. M.
espesado a fuego. G. lacháuhuaun murei aisubanka ingni daukanka. Ta. sahnin /
galuduti. I. syrup. M. sipaya dukia. Ta. wang.
yahamni kuh nyak tubuhna. To. ’üsü tupjü alumbrar Poner luces. Ch. k’ajk’irb’ir.
wüja. G. egemecha / ebeda. I. light up. M. ingnj
almidón Sustancia blanca procedente de daukaya. Ta. yunin. To. jepé.
yuca u otras plantas. G. darara. I. starch. alumbre Sal astringente. Ch. k’ajk’ir. G.
M. yauhra taska. Ta. taksni. lalein. I. alum. M. ingni dauks. Ta. yuki.
almohada Saco mullido para reposar la aluminio Metal. Ch. ta’k’in. G. dabarasi
cabeza. Ch. tajsib’. G. ichügübai. I. pillow. / gürabu. I. aluminium. M. pan dukia. Ta.
M. tilar wanlal kabaika. P. sãh parka. Ta. alumiñani.
tungkang. To. jay pjal. alza Elevación de precio. Ch. uyachi.
almuerzo Comida del medio día. Ch. G. eserudagüda. I. increase. M. praiska
orajk’in. G. aigini amíditi. I. lunch. M. sunanka. Ta. minitki.
walal pata. P. sira ãhar ã. Ta. ma tunak alzar Levantar. Ch. yachpes. G. iñura /
kungni. To. culuwpün jasa jalá. huwariñu. I. rise. M. bukaya. P. ishpak.
alojar Hospedar. Ch. takresna. G. Ta. dulaunin.
apusaraha. I. lodge. M. utla tayabaya. P. amable Agradable. Ch. ajkunkun. G.
pesh tawarkra ôhker. Ta. kanin. To. patja. gamadauti. I. kind. M. daukanka pain ba.
altar Mesa para celebrar ceremonias Ta. dalan talwi.
religiosas. Ch. chirirnar. G. áuku / lubiñe amaRgar Causar amargura. Ch.
sandu lidan leferiyahaun. I. altar. M. u n ijkesk’ab’. G. aga ñud ag üd a /
pulpit. P. sikinko. Ta. prias darasani. To. asafaraguagüda. I. sour. M. sumunaya.
mpapay lal la velés. Ta. yuwawi,nin.

17
››amanecer
amanecer Tiempo en que empieza el día. M. wan panika. Ta. wahai lani. To. pulucj
A Ch. ajwank’in. G. arugaduni. I. dawn. M. pan.
ingwaya tawi ba. Ta. payahlawi. am o r Sentimiento de amar. Ch.
amansar Domar. Ch. tzajtza’r. G. chojeresyaj. G. insiñeni. I. love. M. latua
amasura. I. tame. M. tim daukaya. P. kaikan. P. taturusã. Ta. watmayang. To.
kaiká. Ta. tim yamnin. ts’a’as.
amar Tener amor. Ch. chojres. G. amortajar Vestir a un muerto. Ch. pikir
insiñehabuni. I. love. M. latua kaikan / e chamer. G. adaüraguagüda hilâli. I. to
kupia aika latuan. P. en achãh. Ta. watni shroud. M. pruwan kum praka dinkaya.
/ wat talnin. To. quelel lejay. P. pesh oní aranú. Ta. dauna asna anin.
amargo Que amarga. Ch. inch’aj. G. am parar Proteger. Ch. chojb’an.
gifiti. I. bitter. M. tahpla. P. akamé. Ta. G. esefura / agonigira. I. protect. M.
tapalni. To. ’ono. tabaikaya. Ta. ilpyamtayang.
amarillo Color limón. Ch. k’ank’an. am p liar Extender. Ch. jaya. G.
G. iñeliti. I. yellow. M. lalahni. Ta. gul achawaragu / awaridagüda. I. amplify.
lalahni. To. lu. M. yahpa daukaya. P. ãkaká. Ta. isrinin.
amarrar Atar. Ch. kachma. G. agüragua. ampolla Lesión de la piel con líquido.
I. tie. M. wilkaya. Ta. sitnin. To. tsyupapj. Ch. nejpar. G. liñuraü luti. I. blister. M.
amasar Hacer masa con la harina. Ch. utki sakaya. P. lakash. Ta. ahni ki.
k’ot’o. G. ayaudagua fuluaru. I. knead. M. amuleto Objeto al que se atribuye virtud
akbaya. P. untor. Ta. lungnin. To. le’opj. protectora. G. lúyawa uraü. I. amulet. M.
am bición Deseo desmedido. Ch. paski bapanka markkum. Ta. tup. To.
mab’anb’anir. G. îgâbuwaü. I. ambition. jast’as.
M. brinka. Ta. uba wat ki. anca Nalga de las bestias. Ch. sakpojra. G.
ambos Los dos. Ch. cha’kojt. G. anca lanágan animalu. I. rump. M. daiwan
biyamagubai / biangua. I. both. M. wal nata. P. ohlak aporâ. Ta. aras saran. To.
sut. P. pok askan. Ta. bupak. jasa’ala jojos.
ambulante Que va de un lugar a otro. anciano De mucha edad. Ch. noy. G.
Ch. ajintyachturer. G. aibugañahadügüti waiyai mutu / waiyali. I. old man. M.
/ aibudügüti. I. wandering. M. aipliska apu waitna dama. P. chuara. Ta. muhbarak.
ban taukiba. Ta. lapak yang. To. co’müy.
am enazar Hacer amenazas. Ch. anemia Con poca hemoglobina. Ch.
uk’ayenb’ir. G. asiradiruni. I. threaten. sakmojla. G. libibien hitaü. I. anemia. M.
M. saura muniya wiba. Ta. tusna dana. tala mayara. Ta. â dis muinh as. To. pja.
amiga Que tiene amistad. Ch. et’ok. G. angustia Aflicción. Ch. tzajtakir. G.
umadaü. I. friend. M. aipana mairin. Ta. magúndani. I. anguish. M. suapanka. P.
painika. To. jomica. karek. Ta. sariki. To. ’ona nyuca.
amistad Afecto desinteresado. Ch. anidar Hacer nido. Ch. sijki. G. adüga
pak’irisna’r. G. gamadaü. I. friendship. tumasa ñein. I. make a nest. M. aiwatla
briyaya. Ta. uhbin ûni. To. tsintsil lije.

18
››aprender
animal Ser viviente. Ch. arak’. G. anímâlu. aparejo Montura para cargar las bestias.
I. animal. M. daiwan. P. peshwakwa. Ta. G. peleru. I. tack. M. aras ninara sunaya A
tinglau. To. mayolapán. dukia. Ta. munturani.
anís Especia. Ch. anis. G. anisi. I. aniseed. aparente Que parece. Ch. la’r. G. enegei.
M. intawahya kum. P. sirá aprohka á. Ta. I. apparent. M. mawan wala. P. ãchen. Ta.
anis. To. sitj janis / pjos. talya.
ano Orificio por donde se defeca. Ch. apariencia Aspecto de algo. Ch.
utusuy. G. edei edeugu. I. anus. M. unta. maja’xut’. G. enegei. I. appearance. M.
P. tete. Ta. banluk / tumin. To. pü’ila. daukanka. Ta. talya ki.
anoche La noche de ayer. Ch. akb’ar. apartar Quitar de un lugar. Ch. xejrob’ir.
G. wurinauga guñau. I. last night. M. na G. agidaruni. I. set aside. M. nayara
tihmia. P. kakañah. Ta. warpukta. To. takaya. P. peshkás. Ta. saityak lanin. To.
püsta. jastjan.
antes En el tiempo pasado. Ch. b’ajxan. apedrear Tirar piedras. Ch. juru. G.
G. lubáragiñe. I. before. M. pasten. Ta. achüragua dübu. I. stone. M. walpa
pastimni / kau / yak. To. walá. sabaya. P. kakisbar. Ta. kidara brhnin.
antiguo Muy viejo. Ch. onya’n. G. To. po jats’í.
binadü. I. antique. M. patitara. P. amâ á. apetito Deseo de comer. Ch. ay’ntz’a’. G.
Ta. umani / kau / taimni. To. püna. hapite. I. appetite. M. plun pinpin daukiba.
antorcha Luminaria. G. igimeri / watu P. ãish. Ta. uk kingh. To. ma syama.
gemeti. I. torch. M. diera ingni kum. Ta. aplanar Poner plana una superficie. G.
antursani. uguaraguagü fulasu. I. level. M. langni
anual Que ocurre cada año. Ch. Jab’ir. G. daukaia. P. pishka ah. Ta. langni yamnin.
irúmuau. I. annual. M. mani bani takiba. To. la jüljül.
P. kwihas. Ta. karih bitk. To. ’üy ’üy. aplastar Comprimir. Ch. lat’tz’a. G.
anzuelo Garfio para pescar. Ch. answelo. apuechaguni. I. squash. M. taibi tanhta
G. güwüi. I. hook. M. kiulh awa. P. kaska. daukaya. P. akahpish. Ta. taihlaban nin.
Ta. kuyuhl. To. la tsicjucj. To. jay jyats / la ts’ama.
apacentar Dar pasto al ganado. Ch. aplicar Poner una cosa sobre otra . Ch.
ajkun e ak. G. adíniliha. I. pasture. M. laparna. G. ichiga / adagaragüda. I. apply.
tui dakakaya bipra. Ta. tiriski kalanin. To. M. takaya. Ta. yamnin.
tsuts lyaja. apodo Sobrenombre. G. ada’wahani. I.
apagar Desconectar. Ch. tajpes. G. nickname. M. nina saura. P. apin artuk.
eñégucha. I. turn off. M. daskaya. P. aoh. Ta. ayng sutni. To. jin lo.
Ta. pinin. To. qui’as jasa. apoyar Hacer que algo descanse sobre
aparecer Dejarse ver. Ch. chekta. G. otra. Ch. nachar. G. ideragua. I. support.
achülaguni. I. appear. M. takan. Ta. M. tabaikaya wala nani dukiara. P. akatah.
dawak talwi,nin. To. lay pyalá. Ta. ilsaknin.
aprender Adquirir conocimiento. Ch.
kanwa’r. G. afúrendera. I. learn. M.

19
››apretar
lantakaya. P. ahchiwish. Ta. lankalnin. kuakuá. Ta. las / panta. To. jastjülüpj /
A To. nin üsa. jalecj / tsjemya.
apretar Estrechar con fuerza. Ch. na’ta. ardilla Mamífero arborícola y cola
G. ámuruda. I. squeeze. M. taibaya. P. larga. Ch. chuch. G. bigibû. I. squirrel. M.
arrom. Ta. tirisnin. To. c’a lelay. bustun. P. trueña. Ta. buska. To. ’ütsjü’.
apuntar Tomar nota. Ch. tz’ijb’an. G. ardor Dolor quemante. Ch. kirka’r. G.
îcha luagun. I. write down. M. ulbaya. P. haraharati / süsüti. I. burning. M. kisni.
apuntahka. Ta. ulta dutah. To. jay nyuca. P. ók. Ta. dahwi dalani,wi.
apu nte Nota. Ch. tz’ijb’anir. G. área Superficie. Ch. turer ira. G. larularu.
abürühauti / bürüti. I. note. M. ulbisuis. I. area. M. bila kum. Ta. pani.
Ta. ultah. arena Partículas pequeñas de piedra. Ch.
apurar Apresurar. Ch. wakche. G. ji’. G. damusagara. I. sand. M. auhya. P.
arufudaha / afureseha. I. hurry. M. isti uú. Ta. kauhmak. To. sus.
munaya. P. unwarí. Ta. bainhnin,na. arenilla Arena fina. Ch. pixji’. G.
apuro Aprieto. Ch. sakta. G. furesei. I. sagaun. I. fine sand. M. auhya sitni. P. uú
tight spot. M. isti. Ta. dutni sakyang. chã. Ta. kauhmak bukui. To. pe’üy.
aquel Aquella persona. Ch. eyaja’. G. árido Infértil. Ch. mab’anb’an. G.
gürigia ligita / gürigi tuguta. I. that. M. gayabênti. I. arid. M. tasba lawan kum.
baja. P. atá. Ta. uk kidi. Ta. sau dutni.
aquí Acá. Ch. tara. G. ñahaunbé / yâbé. arma Instrumento para defenderse. Ch.
I. here. M. nara. P. ñahá. Ta. akat / akah jujrib’. G. aruma. I. weapon. M. wan ikaya
/ adiyak. dukia kum. P. awá. Ta. arakbus.
arado Instrumento para arar. G. armario Mueble con puertas y anaqueles.
lagarabadun muan lubâ labunawagun. I. Ch. b’ajch. G. ebú. I. closet. M. wauhtaya
plow. M. tasba baikaika. Ta. sau sahnin. sunaika. Ta. di ilnin.
To. tatsecj. armonía Congruencia. Ch. tzajyer. G.
araña Arácnido que teje. Ch. am. G. idichani / buidu. I. harmony. M. asla
guwewen. I. spider. M. usiwihta. P. arârá. takaya. Ta. watkira.
Ta. supai. To. colocj. aro Pieza en forma de circunferencia. Ch.
arañar Herir con las uñas. Ch. amna. xoyoyojte’. G. aunwerebun bagü. I. ring
G. afiyuragua / apinchagua. I. scratch. hoop. M. wan lal mankaika. Ta. gul pisni
M. asmala wal samaya. P. bikis. Ta. tayalni.
kurhnin,na,wi,wa. arpón Punta para pescar. Ch. ni’chukchay.
Ár b itro Juez. Ch. ajxuxb’a. G. G. aufuru. I. harpoon. M. dahka. P.
lurudueimuna / gumadima. I. referee. M. senporka. Ta. suk suk.
bal pulan pura wasbiba. Ta. bal wiuhyang. arrancar Sacar de raíz. Ch. b’oko. G.
árbol Planta perenne. Ch. te’. G. nadü. I. alugucha ilagülagulaü. I. pull off. M.
tree. M. dus. P. pẽh. Ta. pan nuh. To. yo. daikaya. P. ú á. Ta. rikni kunh dutnin.
arco Instrumento para lanzar flechas. Ch. To. tjepyoca.
ch’anti’n. G. gimara. I. bow. M. panta. P.

20
››atmósfera
arranque Base de una construcción. asfixia Ahogo, falta de aire. Ch. ma’yk’ar.
Ch. wi’rotot. G. tugudi muna. I. base. M. G. ñaraguaü / chatiwurini. I. suffocation. A
aubaika. Ta. saran. M. winka prakan. P. kãk. Ta. win diskat
arrear Dar prisa a las bestias. Ch. ajnerir. dauna. To. tje’ele.
G. aibaha. I. spur on. M. kangbaya daiwan. asfixiar Ahogar. Ch. ma’yk’ares.
P. ohlak. Ta. kanghnin. To. sin tjejyama. G. añaradaguagüda. I. suffocate. M.
arrecife Escollo en el mar. G. lubana winkaprakaya. Ta. wingni birna.
dübu baranahana. I. causeway. M. tasba. asilo Lugar para refugiar a quien no tiene
P. arrecifeha. Ta. kabu din. hogar. G. haban waiñaña maduheña /
arrendar Alquilar. Ch. k’ajtin. G. larigiñe maunihaña. I. shelter. M. help
áhayara. I. rent out. M. rins munaya. P. briaya watla. Ta. pa uk kiwi,na.
unweh. Ta. û lawi kawi. asistir Estar presente. Ch. turen ira. G.
arrodillar Ponerse de rodillas. Ch. ñeinñadibu. I. assist. M. dimaya. Ta. sak
kotren. G. ahuduragua. I. kneel. M. lula atnin.
krikaya. P. akosãtuk. Ta. limbabahnin. To. astilla Fragmento pequeño de madera.
tü’icj jin tjüjünsa. Ch. tixpa. G. hiyû. I. splinter. M. dus
arroyo Pequeño caudal de agua. Ch. t’u’. piska sirpi. P. aniska. Ta. pan yayangh.
G. welu / chururuti duna. I. stream. M. To. jay jam.
li takaika. P. asômâka. Ta. wasbin. To. atacar Embestir. Ch. tz’ojir. G. ladagihan
’üsü tsjicj. bagasu mutu. I. attack. M. kutbaya. Ta.
arroz Grano comestible. Ch. aros. G. ri. baunin.
I. rice. M. rais. P. tibiwa. Ta. rais / tilus. ataque Acción ofensiva militar. Ch.
To. jalós. tz’oyi. G. edérehani. I. attack. M. war
arruga Pliegue de la piel. Ch. churuk. G. aiklabanka. P. asukuhá. Ta. war kalbauna.
yaungurati. I. wrinkle. M. sriwanka. P. To. lapalan.
màĩs. Ta. utak siri. To. jastjulujupj. ataúd Caja para un cadáver. G. gahun /
asador Instrumento para asar. Ch. agari. I. coffin. M. kapin. P. pesh achaha
ta’k’in. G. asüagülai. I. roaster. M. diara onchkah. Ta. kapin. To. mola put’üs.
ankaika. P. yuku iriska. Ta. busnin aterrar Atemorizar. Ch. rumtujor
wayarni. To. mpes la ’üm. G. ánuñecha. I. terrify. M. bikaya. P.
asco Náusea. Ch. b’i’b’a. G. hahünai. I. patapicháh. Ta. yabadanghni. To. amamo
nausea / upset stomach. M. auya warban. pe’atja.
P. aish. Ta. tiningdulihwi. To. ma syama. atizar Remover el fuego. Ch. ustan e
asear Limpiar. Ch. mesun. G. arumadaha k’ajk’. G. afuragua watu. I. poke. M.
/ asuñeiha. I. clean. M. klin daukaya. P. mukaya. P. atuk. Ta. muknin. To. set ’ol.
suk. Ta. klin yamnin. To. salá. atmósfera Aire. G. garabali. I.
asesinar Matar con alevosía. G. afarahani atmosphere. M. kasbrika. P. onpish. Ta.
/ áfaraha. I. murder. M. ikaia. P. ahmas. mukus wing karak.
Ta. ipamnin / ipamna / ipamwarang. To.
’inan.

21
››atrapar
atrapar Coger al que huye. Ch. chuku. pliswapitaukikaya. P. aventahaha. Ta.
A G. atrapar árügüda / acátaura. I. catch. winkalwi.
M. alkaya. P. sukuh. Ta. laihni. To. tji lis. avergonzar Causar vergüenza. Ch.
augurio Vaticinio. G. agobuwali / sub’ajresna. G. abúsigaigüda / íchiga
ariñahauwali lasúsedubalan. I. augury. busíganu. I. make someone ashamed. M.
M. yauhkara diera takaya ba. Ta. prapi. wan swira takaya. P. peshwah. Ta. sim /
aullar Dar aullidos. Ch. arwa’r. G. sinskas.
awauha. I. howl. M. yul baku inaya. P. axila Sobaco. Ch. ch’e’. G. úgalagaü. I.
wahas. Ta. auhnin. To. lipiyú. armpit. M. klukia. P. laklak. Ta. baltak.
aurora Luz que aparece al principio del ayer Día anterior a hoy. Ch. akb’i. G.
día. Ch. ulok’i’b’k’ajk’. G. idawamari / würinauga / guñarü. I. yesterday. M.
lubaraun larugan. I. dawn. M. ingwanka nahwala bara naiwa. P. kecha. Ta. damai.
raya kum. P. arahkipeh. Ta. payahlawi. To. t’an.
autonomía Que funciona solo. Ch. ayuno Privación de alimentarse. Ch. ira
ererb’ir. G. hagia-haunguaña. I. autonomy. awe’. G. ayúnera. I. fast. M. plun wawan.
M. klauna laka iwanka. P. autonomíaha. P. ãtawa. Ta. yuhwauhnin,wi.
Ta. pri lani. azafrán Condimento. G. abaicha /
avanzar Ir hacia delante. Ch. xanut’ir. ichigataigun. I. saffron. M. wina ankaika
G. awanseruni. I. advance. M. kainamra trinka. P. azafraha. Ta. asaprangni.
waya. P. unwah nah. Ta. tanit yak kiunin. azotar Dar azotes. Ch. jatz’b’ir. G.
avaricia Afán de atesorar riquezas. Ch. aguluweduni / árada. I. whip. M. wipaya.
tzunil. G. îgâduwaü. I. greediness. M. P. arpish. Ta. wisnin,wi,wa,rang.
brinka. P. non tich ish. Ta. suhl suhl. azúcar Sustancia blanca dulce. Ch. chab’.
ave Vertebrado con plumas y pico. Ch. G. sugara. I. sugar. M. sugar. P. prewá. Ta.
mut. G. dunúru. I. bird. M. daiwan nawira. yahamni / sukar / damni.
P. kuas. Ta. uhbin butun / ana karak. azul Color del cielo sin nubes. G. dinguti.
ave n ta jar Tomar ventaja. Ch. I. blue. M. sangni. Ta. kî sang mukus dis.
kote’rb’ajxan. G. ligia buwai. I. excel. M. To. tsu.

22
››baba
baba Saliva. Ch. tzukti’. G. lira iyumulugu ballena Mamífero marino gigante. Ch.
/ arürei. I. spittle. M. bila laya. P. kilía. Ta. nojchay. G. udu. I. whale. M. inska kabura
susuihwas. To. tjutj. kau tara ba. P. ûchâ uya take chatah. Ta.
bacalao Pez comestible. Ch. b’akalaw. ballina ni.
G. bagálau. I. cod. M. kabu naskaya kum. balón Pelota. Ch. cn. wororoj. G. bali. I.
P. ûchã ãparas. Ta. bakalau n. ball. M. bal. P. wichĩ. Ta. bal.
bacteria Ser microscópico que causa
infecciones. Ch. xeroj. G. lagai igemeri.
bal sa Embarcación en for ma de
plataforma. Ch. ch’awark’o’. G. durari. I.
b
I. bacterium / germ. M. yula saura. P. raft. M. rap paskan. P. balsahá. Ta. pala.
chãnah ishta / bacteriaha. Ta. baktiria ni. To. ’ama jul.
To. la vit ’way. bálsamo Resina aromática. G. asupâgülei.
bailarín Diestro en el baile. Ch. ajk’ut. G. I. balsam. M. dusa klawan batanka. P.
gabinahaditi. I. dancer. M. dans papulra. peh atu porprou. Ta. balsamuni. To. jas
Ta. pulyang. To. mpivits. la cjolol.
bajar Llevar hacia abajo. Ch. ekmen. b aluarte Lugar for tif icado. G.
G. aléiruni. I. get down. M. alahbaya. P. manúfudeti laúwagu. I. bastion. M.
monoka. Ta. dinit yak dukiunin. To. pla karnika. P. baluarteha. Ta. kutlana.
jum. bambú Planta de tallos ahuecados. Ch.
bajeza Vileza. Ch. mab’anb’anir. G. b’amb’u. G. banbu. I. bamboo. M. kauhru.
ünabuduwaü. I. meanness. M. alahwanka. Ta. suku. To. visyú jinwa.
Ta. sim dis. To. ts’i’in. banano Fruto, plátano. Ch. kene’. G.
bajo De poca estatura. Ch. ekmay. G. bímina / fulágun. I. banana. M. siksa. P.
ünabuti. I. short. M. mayara. P. boboh. sonkua. Ta. wakisa. To. patán.
Ta. parahni. To. pla jum. banco Asiento. Ch. k’ajn. G. halaü / müna
bala Proyectil de arma de fuego. G. balu. lagai seinsu. I. bench. M. iwaika. P. puruh
I. bullet. M. bulit. P. awahwa. Ta. bulik. achâah / platoh unkatishka. Ta. sini. To.
To. ca popa la nü. casá’os.
balanza Instrumento para pesar. Ch. banda Faja ancha. G. iyanâsei / beliti
b’ijsib’. G. balâsu. I. scale. M. paun dabuberti. I. band. M. aiwawana daknika
munaika. P. pehá. Ta. paun. To. yuval. kum. P. yatika kãs. Ta. banbani. To. jas
balazo Herida de bala. Ch. jujrichek. cjüin.
G. lagayawahan balu. I. shot. M. bulit bandada Conjunto de aves que vuelan
baiwan. Ta. bulik pana. juntas. Ch. mutob’ irna’r. G. hátulun. I.
balde Vasija. Ch. atib’ir. G. bugidu / fudu. flock. M. daiwan dakkra kum. P. kuas wris
I. bucket. M. bukit. P. baldehá. Ta. bukit. akapechter. Ta. mahni. To. pülücj.
To. ’üsü motoncja. bandeja Pieza plana con bordes de
baldío Ter reno abandonado. Ch. poca altura. Ch. ch’ew. G. tagai fein lubâ
najpesrum. G. fulásu mabiawati. I. tasürahaun. I. tray. M. auhbaya panka. P.
wasteland. M. tasba pis diera daukras ba. akka kãs. Ta. nandihani.
Ta. sau danwas dis. To. ’ama elesecj.

25
››bandera
bandera Insignia de tela. Ch. b’ujk barbaridad Crueldad. Ch. mab’anb’anir.
yaxpwe’n. G. bufanidira. I. f lag. M. G. ítaranigi. I. barbarity. M. mistik tara.
plakin. Ta. bamdira asna pisni. P. Îwarkuàsâ. Ta. dutni dutni ki. To. ’onin
bandido Maleante. Ch. ajmab’anb’an. tse’é.
G. bandisi. I. bandit. M. maliand. P. pesh barbería Lugar en donde se corta pelo.
warki. Ta. malianti ni,ki. To. malala. Ch. xurutzutz. G. asaraguagülei. I. barber

b bando Facción. G. hátulun aban haúyei


lau hibe. I. side. M. wailhka. P. bandoha.
shop. M. tawa irbaika pliska. P. sãus taska.
Ta. bas daknin plisni.
Ta. pandia ni. To. tsüla jin wa. barbero El que corta pelo. Ch.
bandolero Ladrón. G. hiwauti / ajxurutzutz. G. gasaraguáti. I. barber.
guruti luhabu / hungulemu. I. bandit. M. tawa klaklakra. P. sãustasta. Ta. bas
M. âimplikra / bandis. P. pesh warki tah dakyang. To. ts’ücj.
arnastâ. Ta. dî malyaang. To. jusapj quelel barbilla Punta de la barba. Ch. t’et’e’. G.
wine. idiumaü. I. chin. M. una tamalla. P. kĩus
banquete Comida espléndida. Ch. anu. Ta. kung bas sutni. To. ts’ücj tsjicj.
nojk’inir. G. adíneuni / hiagin gibetina barco Nave. Ch. k’o’. G. ugúnei wapô.
lidan sumu fedu. I. banquet. M. lillla pata I. boat. M. chip butka. P. puru uya take
tara. P. katok. Ta. diukna yamni. To. was teshka. Ta. but.
nlajam. b a r n i z P i nt u r a b r i l la nt e. Ch .
bañar Asear el cuerpo con agua. Ch. ates. tz’a’prumtzijb’ar. G. banichi. I. varnish.
G. ágawahani. I. bathe. M. aihtabaya. P. M. barnis laya. P. pitiha. Ta. bârnis.
ok / okawa. Ta. waskawi,nin. To. mo’o barra Pieza mucho más larga que gruesa.
pü’es / sit’u. G. gürabu waiti / garánati / migifiti /
baño Lugar para bañarse. Ch. ater. G. lachíaha muan. I. bar. M. ayan piska yari
ágawa. I. bathroom. M. aihtabaika watla. kum. P. barraha. Ta. barrani. To. yo jin
P. okka. Ta. waskanin plisni. To. ’ots’üts. campa.
baraja Naipe. Ch. naype. G. bará. I. pack barranco Despeñadero. Ch. ch’en.
of cards. M. dais baxka. P. naipeha. Ta. G. barâgu. I. ravine. M. albanghka. P.
naipi. To. papel latü. kuktayuhi. Ta. ataini. To. ts’entuna.
barandilla Pretil. G. barandâ. I. barrer Limpiar con la escoba. Ch.
balustrade. M. utla barandikira. P. meswa’r. G. abuidahani. I. sweep. M.
kaowaki perska. Ta. û sutni. To. ’yo popa. prun wal pahbaya. P. kâûs. Ta. bitnin.
barato De poco precio. Ch. yemtujri. G. To. lyapjún.
meséruti. I. cheap. M. sipar. Ta. sipar ki. barrera Obstáculo. G. ichaküü. I.
To. pjan p’in jaylacj. barrier. M. wan yabalkara pat takiba. P.
barba Parte de la cara debajo de la boca. barreraha. Ta. tanit dakwa. To. jusqjuin
Ch. tzukti’. G. idiumaü. I. beard. M. p̕ ya.
mawan tamaya. P. kÎus. Ta. kan mak bas. barriga Vientre. Ch. nak’. G. urágarigu.
To. ts’ücj. I. belly. M. biara. P. yâ. Ta. ban. To. ncol.

26
››beneficiar
barril Depósito grande de metal o batidora Instrumento para batir. Ch.
plástico. Ch. nukater. G. barin. I. barrel. pik’itnib’. G. abádihagülei. I. mixer. M.
M. tanka. P. barrilha. Ta. tank,ki. To. tsan akbaya misinka. P. untórkâ. Ta. kawaihnin
püne. din. To. motse’acaná.
barro Arcilla. Ch. tz’ijk. G. muan / batuta Varilla para dirigir una orquesta.
baribâbu. I. clay. M. tasba wal paskan G. pulpiti. I. baton. M. tabrabrira. P.
dukia. P. kuknaska. Ta. slaubla / saubla.
To. ’ama tsülücj.
batutaha. Ta. walawana kanghnin panan.
To. jitsa̕ a jinwa.
b
base Fundamento. Ch. yokb’ir. G. tebu / baúl Cofre. Ch. kojre. G. baulu. I.
aügüchaü. I. base. M. playa bapanka. P. trunk. M. dus karban kamgka. P. inñah
baseha. Ta. saran / kalni rahni. To. jas unkatishka. Ta. baulni. To. tsan mo patja.
quini. Bautizo Acción de bautizar. Ch.
bastante Mucho. Ch. me’yra. G. gibeti / ch’uyma’r. G. badisai. I. baptism. M.
saragu. I. lot. M. ailal. P. wés. Ta. mahni. tahbi daukaya. P. kâmûha. Ta. lubuihwi.
To. pülücj. To. ’üsü jay t’u / jayt’iy’u.
bastardo Hijo no reconocido por el beber Tragar un líquido. Ch. uch’en. G.
padre. Ch. pech. G. agaraühüwaügüti ata / atagura. I. drink. M. diyaya. P. tók.
maguchiti. I. bastard. M. luhpa bastar. P. Ta. diwi,nin. To. mü’üs.
suasukutârâ arahnachii. Ta. bastar. bebida Líquido que se bebe. Ch.
bastón Vara para apoyarse al andar. Ch. uch’na’rja’. G. unirein átuni / furusigu.
jarar. G. badûn. I. walking stick. M. wan I. drink. M. diyaya dukia. P. tokna. Ta.
kaina sabaika dusa. P. kúsh. Ta. kin. To. dinn din.
tacá. belleza Armonía física. Ch. imb’utz
basura Desecho. Ch. sojk. G. hime. I. uwirna’r. G. uburiduni. I. beauty. M.
trash. M. taski. P. katukush. Ta. lusuhni. painkira prana. Ta. yamniki.
basurero Sitio o vasija para amontonar bello Muy bonito. Ch. imb’utz imb’utz.
la basura. Ch. turersojk. G. himerugu / G. buiduti. I. beautiful. M. painkira. P.
ábaruchuti. I. trash can. M. taski auhbaika. eñatis. Ta. uba yamni ki. To. üsüs justa.
P. kaktukush achaha. Ta. lusuhni plisni bellota Fruto de algunos árboles como el
/ pani. pino. Ch. b’eyota. G. lîn gudi. I. acorn. M.
bata Prenda de vestir larga para estar en dus ma taika kum. P. s ĩ / wâ. Ta. minik.
casa. G. gaunu / beluba nidaun. I. dressing To. tsjan la jul.
gown. M. prâk sâtka kum utla ra dimaia bendecido Que ha recibido bendición.
dukiara. P. korta bokin anuhâ. Ta. bakau Ch. chojb’esna. G. abínirúni. I. blessed.
parakni. To. watas. M. blisin bangki. P. ύnñah. Ta. blisin
batalla Combate. Ch. tz’ojyerna. G. duwi. To. jay po le’otj.
dadayaugati / ereguni. I. battle. M. beneficiar Hacer bien. Ch. ch’ami
aiklabanka. P. anúk. Ta. kalbawi / warek. chojb’es. G. íchiga idemuei. I. benefit. M.
To. üsüs lija. help muni ta baikaya. P. ápurupish. Ta.
ilpnidunin,wi. To. jipj etja ̕apj.

27
››benevolencia
benevolencia Buena voluntad. Ch. mapla wal. P. awak pok. Ta. wayani bû.
ache imb’utz. G. gudémehaduti. I. To. mat’e pücüe.
benevolence. M. diara frisand yabaya. P. bien Pertenencia. Ch. imb’utz. G. buiti /
áhrás enish. Ta. kulnin yamni. buridu. I. possession. M. pain. P. ên. Ta.
berenjena Verdura. G. nadü baitu / yamni. To. ’ücj.
ñüraütu guchu tewégerun. I. eggplant. M. bienestar Comodidad. Ch. imb’utzir. G.

b intawahya kum. P. wẽ mís wa wrâh. Ta.


babil kungni. To. ’iyo julupj jana.
lubuidun aturadi. I. well-being. M. wina
pain ba. P. enchá. Ta. yamni atnin. To.
berrear Chillar. Ch. a’rwa’r. G. ’ücj najas.
akinchagura. I. bawl. M. bip sirpi inra bienvenido Recibido con placer. Ch.
daukaya. Ta. bewi / miwi / sarahwi. imb’utz iyo’parir. G. buiti achülürüni.
berrinche Enojo. Ch. k’ijna’r. G. I. welcome. M. pain balan. P. enté. Ta.
würibu. I. tantrum. M. inanka sirpi kum. yamni aiwanaman. To. po üsüs tjucuy.
P. akaiwa. Ta. anwi sarahwi. To. ts’inyá. bigote Pelos sobre el labio superior. Ch.
beso Tocar con los labios. Ch. tz’ujtz’in. tzukti’. G. idirumaü. I. moustache. M. una
G. ichuraha. I. kiss. M. mawan klakaya. tamaya. P. kÎũs. Ta. kungbas. To. ntsücj.
P. ohnásh. Ta. umnn,wi,na. To. lyupj jipís. bilingüe Que habla dos lenguas. Ch.
bestia Animal cuadrúpedo. Ch. chij. G. cha’wojroner. G. ariñagati biama nechanu
bágasu. I. beast. M. daiwan saura aras. P. dumurei. I. bilingual. M. bila wal aisasara.
oh Ḭak. Ta. tinglau kalnikarak. To. ’iyó P. ñah pok ñah. Ta. yul mahni yulyang.
tji’ama. bilis Líquido segregado por el hígado. Ch.
biberón Utensilio para lactancia. G. b’ilis. G. igifigiñe. I. bile. M. bila laya
irahü habuden. I. feeding bottle. M. tala plapi sikniska. P. ape. Ta. bilyas.
paintakaya saika kum. Ta. mamadira. billete Papel moneda. Ch. tumin. G.
biblioteca Local con libros para la isigalen / sensu. I. bill / note. M. lalah
lectura. Ch. uyototirjun. G. liburuagai / wahya. P. platoh. Ta. lalah bbasni.
garüdiagai. I. library. M. buk nani watla. binocular Larga vista. Ch. chujksani.
P. awikawako. Ta. wauhtayayulwa plisni. G. migife tarihin. I. binocular. M. diara
b i c a r b o n ato Sal básica. Ch. laihura kaikaya dukia. Ta. kampas.
b’ikarb’onatu. G. lebini. I. bicarbonate. biosfera Parte de la tierra en donde
M. diara sal talia kum. Ta. bikarbunatuni. hay vida. Ch. b’yosjera. G. dabiyara. I.
bicho Animal pequeño. Ch. b’icho. G. biosphere. M. ipka. Ta. sau daklana.
heweraü. I. bug. M. ini liwa wan biarara. bisabuelo Padre o madre del abuelo o
P. chen. Ta. babil bikisni. la abuela. Ch. tiri’. G. iyunaü. I. great-
bicicleta Vehículo de dos ruedas con grandfather. M. kukiki yabtika. P. cherka.
pedales. Ch. chuchu’xantar. G. baiki. I. Ta. kukung ki.
bicycle. M. baisikil. Ta. bisiklitani. blanco Color de la nieve. Ch. saksak.
bicolor De dos colores. Ch. cha’tz’ijb’an. G. haruti. I. white. M. pihni. P. kamasa.
G. bian lewegeruniwa. I. bicolor. M. Ta. pihni.

28
››borrar
blando Suave. Ch. k’un. G. lifinu. I. bollo Panecillo. Ch. woroj. G. fein
soft / tender. M. suapni ba. P. meh me. ñüraütu. I. bun. M. diara krukma kum.
Ta. yudutni. To. luluy. Ta. brit bin.
bloque Trozo. G. dafa. I. block. M. semet bolsa Recipiente de tela u otro material.
piska kum. Ta. pan dakna. Ch. chijr. G. sagü. I. bag. M. diara
blusa Camisa femenina. Ch. job’nuk. G. mangkaika. P. achaha. Ta. krukus.
chegidi / patua. I. blouse. M. mairin praka
lal. P. cotaiñah. Ta. yal parak tunun.
bomba Artefacto explosivo. Ch. worik’ar.
G. ponpu / faünfaüntu / dudutu. I. bomb.
b
boa Serpiente no venenosa. Ch. nojchan. M. diara aubaika. P. bombaha. Ta. bumba
G. üwüri. I. boa. M. waula. P. tuvi. Ta. nuhni. To. pjoltja.
wail. To. tjem. bombear Impulsar el agua con una
bobina Carrete para producir electricidad. bomba. Ch. worikna. G. apopuhani. I.
Ch. b’ob’ina. G. lurunei magina. I. bobbin. pump. M. diara aubi sakaya. P. auska paa.
M. misin trit blakaikaba. Ta. bubinani. Ta. was bumbani.
bobo Tonto. Ch. merex. G. ibidiauga tau. bombero Encargado de combatir los
I. silly. M. lal saura. P. i arirtu. Ta. tuntu. incendios. Ch. ajworikna. G. eñeguhati
boca Abertura por la que se come. Ch. ej. gudaü. I. fireman. M. pauta dadaskra. P.
G. iyumaü. I. mouth. M. bila. P. sapa. Ta. tenwa aohta. Ta. bumbiru piyang.
tinpas. To. nala. bombilla Foco incandescente. G. i
bocado Porción de comida que cabe en gemeri / leiti. I. bulb. M. lamp ma. Ta.
la boca. Ch. we’ti’. G. ñâti / weruguaü. I. lait minikpa.
mouthful. M. wan bila kum piaya. P. sajas. bondad Calidad de bueno. Ch. sijpa’r. G.
Ta. tinpas as. mañawarauni / ubuiduni. I. goodness. M.
boda Matrimonio. Ch. nujb’ya’r. G. kupia suabni. P. en ish. Ta. muih yamni.
mariei. I. wedding. M. marit takiba. P. bonito Agradable a la vista. Ch.
sua sukuh. Ta. marit. imb’utz. G. buiduti / magadieti. I. nice.
bodega Sitio para guardar mercancías. M. painlupia. P. eñatis. Ta. yamni bin
Ch. uyototir ech’ujb’an. G. bagadira. I. minikpa yak. To. üsüs justa.
warehouse. M. diara auhbaika watla. P. borrachera Embriaguez. Ch. karer. G.
katora achaha. Ta. budigani. bacharuwati / gawidinuti. I. drunkness.
bola Pelota. Ch. wororoj. G. bali. I. ball. M. bla baman. P. misto kka. Ta. wasak
M. bal. P. wichi. Ta. bal. diyang. To. tjemyona.
boleto Billete de teatro, etc. Ch. borrador Utensilio para borrar. Ch.
nik’ab’ajun. G. ebelagülei. I. ticket. ajsata. G. agurudagülei. I. eraser. M. diki
M. pasis atkram wauhtaika. Ta. tiatru sasakra. P. onchka. Ta. usnin din.
waunhtaya. borrar Hacer desaparecer. Ch. sata. G.
bolígrafo Lápiz de tinta. Ch. tz’ijb’. G. agurûda. I. erase. M. diki sakaya. P. onch.
abürühagülei / lapisi. I. pen. M. lapiz. P. Ta. usyaknin din. To. cjy’ücj.
korska. Ta. lapis.

29
››bosque
bosque Terreno poblado de árboles. Ch. brazo Miembro superior del cuerpo. Ch.
tyob’. G. dabiyarugu. I. wood / forest. M. nojk’ab’. G. arünaü. I. arm. M. klahkla. P.
unta mundta. Ta. pan pas nuh. kra. Ta. salah. To. ju pjuel.
bostezo Expiración por el sueño. Ch. brea Sustancia que se obtiene por
japti’. G. awaraha. I. yawn. M. siran iwi destilación de las maderas. Ch. uchu’ ete’.
aisanka. P. oasak. Ta. kalauhwi,nin. To. G. ligele watu. I. tar. M. dus maka laya.

b selaján.
botar Desechar. Ch. choko. G. agura /
P. atu. Ta. yain.
brebaje Bebida. G. unirein / átuni. I.
achagara. I. trow away. M. lulkaya. P. potion. M. laya tahpla kum. P. tokna. Ta.
akasna. Ta. rumnin. To. le coy. dinin din.
bote Vasija pequeña. Ch. b’ote. G. breve Que dura poco. Ch. wakche. G.
fuduraü. I. jar / can. M. but sirpi. P. baten. fureseti / malüti. I. brief. M. kunghku. P.
Ta. batil bintis. unwari. Ta. isti danhkalna.
botella Vasija de cuello angosto. Ch. brillante Que brilla. Ch. tz’ab’rayir. G.
b’oteya. G. fudu. I. bottle. M. batil. P. miriti. I. brilliant. M. lipni pali. P. kamas.
baten. Ta. batil kungnimak. To. moj’üsüpj. Ta. lipni.
botiquín Mueble, caja o maleta para brillo Resplandor. Ch. tz’ab’ray. G.
guardar medicinas. Ch. turutzaka. G. labirichagun. I. brightness. M. lipni. P.
lagai árani. I. first aid kit. M. lalah watla. akamas. Ta. lapwi.
P. isih ko. Ta. sdika pani. brisa Viento suave. Ch. yarik’ar. G.
bracear Nadar sacando los brazos. Ch. lafuhan garabali. I. breeze. M. pasa suabni
nujxirk’ab’. G. áfuihani / tabudunaguagüle wawisa. P. onpish uhkiwa. Ta. wing sanki.
galasun. I. swim. M. klahkla wawaya. P. broca Instrumento de carpintería para
kramanas. Ta. salah wauhwi. abrir agujeros. G. lagiriha wewe. I. bit.
bragueta Abertura delantera del M. ayan klauhbaika napa. P. atorchka.
pantalón. G. tabudunaguwaguagülei Ta. brukani.
galasun. I. fly. M. trauska klawan. Ta. brocal Boca de un pozo. Ch. wejch’en. G.
kalanin sulihni. liyuma fusu. I. curb. M. kakma mankaika
bramar Dar bramidos. Ch. b’ojb’a a’ru. awa. Ta. sau pan.
G. aunhani. I. roar / to bawl. M. kisbaya. broche Dos piezas que enganchan entre
P. wahna. Ta. sarahnin,wi. sí. G. adahihagülei tuaguti daüguaü. I.
brasa Carbón encendido. Ch. u’tk’ajk’. brooch. M. pint dinkaika. P. tuk ka. Ta.
G. eñeguaü. I. ember. M. pauta ma. P. ten salaiyang din.
wasa. Ta. kuh pau. broma Burla. Ch. arastir. G. amulahani /
bravo Valiente. Ch. ajk’ijna’r. G. adüga bula. I. joke / prank. M. pulan bila.
madüraguti / manufudeti / ganigiti. I. P. wrah. Ta. burla yamwi.
brave. M. kraskira. P. akaih. Ta. anwi / bronce Aleación de cobre y estaño. Ch.
yang. b’oronse. G. lubuña gürabu. I. bronze. M.
ayan laknika daukaika. Ta. bronce miks
yamna.

30
››buzo
b r o n q u iti s Inf lamación de los kamkasiry. P. iñah techkra u cheruh. Ta.
bronquios. Ch. b’ronkitis. G. chatiwürini. tâ yak bakanyang.
I. bronchitis. M. siahka siknis kum. P. Auh buitre Ave carroñera. G. wadubi. I.
warki. Ta. uhdana palanyak. vulture. M. usus. P. chú. Ta. kusma.
brujería Maleficio oficiado por una bruja. bujía Bombilla para linternas. G. leiti /
Ch. b’ax. G. abiñaragülei. I. witchcraft. egemeri. I. spark plug. M. lamp ma. Ta.
M. sukia warka. P. wihna ichta. Ta. bruhu.
brujo Que hace brujería. Ch. ajb’ax. G.
bupiya.
bulla Ruido. Ch. ub’nar. G. irein. I. racket
b
gabiñarahati. I. witch. M. pasin taila. / noise. M. bin. P. arah. Ta. bin.
P. wihna. Ta. saikira. To. pünacj pan / bulTo. Volumen de una cosa. Ch. b’ukur.
clucita. G. habuguati. I. bundle. M. asla paskan
brújula Aparato para orientarse. Ch. kum. P. burti. Ta. bultuni.
irseyajut. G. lemeri lisimunu afayahati. buque Embarcación. Ch. yark’o’. G.
I. compass. M. yabal wapni lulkaika uguneri / waporo. I. vessel. M. but tara.
misinka. Ta. lain rumyang. P. puru uya take techta. Ta. butnuhn.
bruma Niebla. Ch. mojme’n. G. hemereti burbuja Glóbulo de gas. Ch. chirja’. G.
/ luburuwaniga / gurumu. I. mist. M. kabu lubuligi gasi. I. bubble. M. li ukatka. P.
mukuska. P. awas. Ta. mukus. buch buch. Ta. was lukwi.
brutalidad Crueldad. Ch. merexnib’. G. burguesía Parte de la sociedad que posee
agürewaiduwa / gasügürüni / afagagüda. la riqueza. Ch. ajtuminik. G. daünbu. I.
I. brutality. M. lal pain apia daukanka. P. middle-class. M. upla tara uplika. Ta.
iwarkuasa. Ta. rausauhyang. lalahkira balna.
bruto Tonto. Ch. merex. G. ibidiauga burla Ofensa. Ch. ejtz’un. G. adüga bula
tau. I. silly. M. lal pain apia. P. ahranu. / leherehaun au. I. taunt / trick. M. suira
Ta. tuntu. daukaya. P. suk ña. Ta. burla yamwi.
bucal Relativo a la boca. Ch. b’ukal. G. burlar Engañar. Ch. majresyan. G.
iyumagiñeti. I. buccal. M. bila. P. asa eyerehani / siñagariguaü. I. trick. M. upla
paken. Ta. tninpas. patka dukiara kikaya. P. arkasah. Ta. burla
bueno Bondadoso. Ch. imb’utz. G. kalyamwi. To. pits’ün.
gürigia gidehaiti. I. good. M. pain. Ta. buscar Hacer diligencia para encontrar.
yamni. To. ’üsüs. Ch. sujkun. G. ariyahani. I. look for / to
bufido Voz del ganado. Ch. a’ru ewakax. search for. M. plikaya. P. proh. Ta. walnin.
G. lemêhan bagasu / lamûlan bagasu. I. To. le pal.
snort. M. bip inra. P. wakash awahna. Ta. busto Pechos de mujer. Ch. chu’. G. turi
turuh mahwi. würi / timimi hiñáru. I. bust. M. mairin
búho Ave nocturna. Ch. b’wo. G. duguyu. lankuka. P. korta atutú. Ta. yal tân.
I. owl. M. wauya. P. uku. Ta. wauya. buzo Persona que trabaja sumergido. Ch.
buhonero Vendedor ambulante de ajnujxya’r. G. abuluhati hugawaü. I. diver.
baratijas. Ch. ajchomma yemtujr. G. M. kabu kakapra. P. aso wak ok. Ta. kabu
bogoneru. I. peddler. M. sipar atkaya waskayng.

31
››cabal
cabal Exacto. Ch. ja’xja’xtaka. G. cabildo Sede de la corporación municipal.
ligiraguti. I. exact. M. pidka kat. P. G. gabilidu. I. town council. M. tasba kum
chenkiwá. Ta. papatki. tabriba watla. Ta. alkaldi plisni.
cabalgar Montar a caballo. Ch. k’atb’un. cable Haz de hilos de cobre. Ch. ta’k’in.
G. agáfuleha. I. ride. M. aras ulaya. P. G. lanbara. I. cable. M. ingni daukiba awa.
ã,chahtesh. Ta. aras kina,wi. To. casa’a Ta. kabli.
jasa. cabo Extremo de las cosas. Ch. yok. G.
caballería Animal que sirve para tebu haráwa / lichügü erébei baránaha. I.
cabalgar. Ch. chijob’. G. bilügün gabayu end. M. pura luwan. P. iñas atah. Ta. di
/ ineweyu bagafulehagüle. I. cavalry. M. kalni. To. jam jay ja’asa.
daiwan dakni kum. Ta. aras kilnin din. cabro Rumiante doméstico. Ch. kabru.
caballete Parte más elevada de un techo G. gábara. I. goat. M. guds. P. kabroha.
que lo divide en dos vertientes. G. indanu. Ta. kabru.
c
I. ridge. M. bahna. P. kao âsãrâ. Ta. û caca Excremento. Ch. ta’. G. gege. I. poop.
tunun. To. casa̕ a. M. daiwan kanka. P. asá. Ta. bâ. To. piyá.
caballo Mamífero, sirve para montar y cacao Árbol que produce la sustancia para
transportar carga. Ch. chij. G. enéweyu el chocolate. Ch. kakaw. G. gabu. I. cocoa.
/ gabáyu. I. horse. M. aras. P. ohlak. Ta. M. saklit. P. kâkú. Ta. kakau panan. To.
aras di ilnin /kilnin. To. cavyú. cjaw.
cabaña Caseta rústica. Ch. yarotot. G. cacarear Voz de las gallinas. Ch.
müna abéluhagülei árabu luma béyabu. ch’e’kna. G. akákaha / akáraha. I. crow.
I. cabin. M. kiamp watla. P. kao kawarkí. M. kalila aiwananka. P. totoh páchá wãh.
Ta. kiamp. To. nol witjacj. Ta. sakara kakarwi. To. castlya nets’e.
cabecera Parte inicial de algunas cosas. cacerola Vasija de cocina más ancha
Ch. o’rjor. G. lichügünaü. I. headboard. que alta. Ch. ch’ew. G. afuriduhagülei. I.
M. lal / wihta. P. asã tãwãkre. Ta. tunun saucepan. M. bred ankaika plitka. P. sirã
sait. To. joc casa’a. tύhã. Ta. lahnin din pa nuhni. To. tsjan
cabecilla Jefe, caudillo. G. ichügünaü / mo jatja.
ábuti / ichügübari. I. leader. M. uplasaura cacha Pieza que junto a otra forma el
nani wihtka. P. asãtah. Ta. tunun. To. mango de un cuchillo. G. tebu bisiledu /
jaypujucj jinwa. agühaü. I. handle. M. mihtaalkaikadusa.
cabello Pelo de la cabeza del humano. P. kasurusta atah. Ta. kuhbil kalni. To.
Ch. tzutz. G. lágiu ídiburi. I. hair. M. wan tsü ’ema.
tawa. P. sãũs. Ta. bas / ni. To. ts’il jinwa. cachete Mejilla. G. idiñei / ubuyubu. I.
cabeza Parte superior del cuerpo. Ch. jor. cheek. M. wan mawan. P. watapak atẽ is.
G. ábulugu / ichúgü. I. head. M. wan lal. P. Ta. munh laban.
sã. Ta. tunuk mâ sait yak. To. ’ütü’. cacho Cuerno. Ch. kajkam. G. tiganchun
/ abukuhagülei. I. horn. M. kiapka. P. ahã.
Ta. tamni. To. ts’ü’eme.

35
››cada
cacique Jefe de una tribu. Ch. kasike. G. cal Óxido de calcio. Ch. tanchij. G. kali. I.
ubuhudu. I. chief. M. indian lalka tara. lime. M. kal. P. kalha. Ta. kalsiu.
P. pesh asatah. Ta. pâ tunun. To. jepja / calabaza Fruto muy grande con
vola velé. semillas. Ch. chum. G. galawasu /wira
cada Elemento a elemento de los waitu. I. pumpkin. M. dus ma taika. Ta.
integrantes de un conjunto. Ch. inkojt. G. pis pis. To. ’utu.
ka / sagü. I. each. M. diara ailal tilaraba. calabozo Cárcel. Ch. tororte’. G.
Ta. pisni pisni duwi di bitk. galawasu / furisun. I. dungeon. M. silak
cadáver Cuerpo muerto. Ch. b’akchamer. watla. P. wíkre. Ta. silsk ûn.
G. egeburi / hilâli / auweti. I. corpse. M. cal ambre Dolor por contracción
pruwan wina. P. pesh oni apechka. Ta. muscular. G. karanpu. I. cramp. M. tramp
muih dauna. To. tjepe’é. alkan. P. kwnitaweh. Ta. ya purusna,wi.
c cadena Conjunto de eslabones entre sí. calamidad Desgracia. Ch. neb’e’yr. G.
G. gürigürin. I. chain. M. ta kangh wilki gürabiyu / yumuraü. I. calamity. M. diera
paskan. Ta. sîn. luhwa patka. Ta. pat ki.
cadera Región del cuerpo formada por calavera Parte del esqueleto que
la pelvis. Ch. o’rb’aker. G. po / tupôn / corresponde a la cabeza. Ch. b’ak. G. abu
arigieti. I. hip. M. wan maisa. P. istapakô. / laragachagun uraü. I. skull. M. pruwan
Ta. din minit. To. ncol ntecj lal amulú. lal kamhka. P. sã apãnã. Ta. wakanl.
caer Venir un cuerpo de arriba abajo. Ch. calcañal Talón del pié. Ch. u’tyok. G.
ojremar. G. aiguada / terenu. I. fall. M. lihilin ugudi. I. heel. M. wan mina snata.
kahwaya. Ta. ma kaupak sau yak bukwi. Ta. kal trung.
café Bebida estimulante. Ch. kajwe’. G. calcetín Media que llega a la mitad de
wuri tagu / gafe. I. coffee. M. kafi. P. aso la pantorrilla. G. bara. I. sock. M. saks. P.
sonkwa. Ta. kâpi. To. capjé. tah /muka. Ta. saks.
cafetera Vasija para hacer café. G. calcio Metal blanco y blando. Ch. ta’k’in
tagai gafe. I. coffee pot. M. kafi dikwika. saksak. G. derebugu. I. calcium. M.
P. asotuha. Ta. kapi lahnin. To. capjé jay ayan pihni. P. kalcioha. Ta. wayar pihni
lacj lajay ntá. yudutni.
cagar Defecar. Ch. chen eta’. G. ámura cálculo Operación aritmética. G.
/ ebeyebuha. I. shit. M. kana krahbaya. q egésihani. I. calculus. M. kulki kaikaya.
baluknin. To. pwe’es. P. akakĩtuk. Ta. lawi talwi minit lakwa.
caimán Reptil parecido al cocodrilo. Ch. caldera Vasija de metal para calentar.
kayman. G. agare. I. caiman / alligator. Ch. b’ejt. G. saudiau. I. boiler. M. dikwa.
M. turha. P. urí chen as. Ta. tuyukbah. P. tabísti. Ta. daihni yamnin silakni.
To. ’ümütütj jin justa. caldo Líquido que resulta de cocer en
caja Recipiente hueco que se cierra con agua la carne. Ch. mayux. G. lasuru / iraü
una tapa. Ch. kaja. G. gafu. I. box. M. / tikini. I. broth soup. M. pilalka. P. atia.
bax. P. kahaá. Ta. kaha lamawi. To. tsajan Ta. di wasni.
ücj latjajay.

36
››campaña
calendario Sistema de división del calzado Zapatos. Ch. xanab’. G.
tiempo por año, meses y días. Ch. compadre. I. footwear. M. sûs. Ta. sus.
xerajk’inob’. G. haun danusianu. I. calzar Ponerse los zapatos. Ch.
calendar. M. taim laka brihwiba. P. turb’xanab’. G. adaüra sabadu / afidira
kalendarioha. Ta. waiku talnin mâ kulnin gaidi. I. wear. M. sus dinkaya. Ta. sus
/ wik kulnin. anin.
calentar Dar calor. Ch. b’ajnan. calzoncillos Calzones interiores. Ch.
G. abachara / asüda. I. heat. M. lapta chanexob’. G. galasunsiyu. I. underpants.
daukaya. P. pâtôkaa. Ta. daihni yamnin. M. waidna draska. P. iñawakler. Ta. dras.
To. pjyu / sipjú. camarero Mozo de cafetería u otro
calentura Fiebre. Ch. purer. G. establecimiento. Ch. ajma’n. G. arânsehati
abîriwaü. I. fever. M. rih daukisa. P. gabana / aséribihati aigini lidan adineruni.
teshkín. Ta. yamah. I. waiter. M. wark suliar ka. P. pesh
c
calibre Diámetro de un tubo. G. ligárana. kasarta restauranteasya. Ta. kri kri riyang.
I. calibre. M. raks untikaba. P. âwâ awa camarón Crustáceo comestible. Ch.
neh teshkwna. Ta. raumni. tziktzik. G. gamarun. I. shrimp. M. wahsi.
calidad Cualidades de una persona o P. takâch. Ta. wadau.
cosa. Ch. imb’utzir. G. ligíeguti / mama cambiar Dar una cosa por otra. Ch.
kamani. I. quality. M. ul pain. P. enñasah. jispar. G. asansia / aganbiada / adugeira.
Ta. yamnini. I. change. M. sins munaya. Ta. di uk karak
callar No hablar. Ch. tzustaka. G. sins yamnin.
amanichuni. I. keep quiet. M. bila prakaya. caminar Andar. Ch. xamb’ar. G. aibuga.
P. kâtírá. Ta. ap atnin. I. walk. M. wapaya. P. tâh tech. Ta.
calle Camino entre casas. Ch. b’i’r. G. lapaknin / watnin. To. jum.
üma. I. street. M. yabal. P. tâh ûyá. Ta. camino Senda. Ch. b’i’r. G. üma. I. way
tâ û walsah. path. M. yabal. Ta. ta.
calma Tranquilidad. Ch. sipaj. G. gurasu camión Automóvil para carga. Ch.
/ darangilu. I. calm. M. sab takaya. P. têsh nukxantar. G. gamiñun / durugu. I. truck.
ák. Ta. ap dis ki. M. wark trukka. Ta. kamuin nuhni.
c alo r Energía. Ch. tik war. G. camisa Prenda de vestir. Ch. job’nuk.
lubachabacha / erei. I. heat. M. ayan lapta. G. simisi. I. shirt. M. waidna praka. P.
Ta. dahni. camisaha. Ta. parak.
calu m nia Acusación falsa hecha campamento Sitio para acampar.
para causar daño. G. marasualugú / Ch. turerb’ir. G. kianpotu. I. camp. M.
adimuredügü. I. calumny. M. kunin yukwaya pliska. P. kampamentohá. Ta.
natka ra dahra sakanka. P. warkua ñâh. kiamp.
Ta. dangnit yulwa. campana Instrumento músico de metal
calvo Sin pelo en la cabeza. G. hélu en forma de copa. Ch. ajk’ar. G. raüwa.
tábulugu. I. bald. M. tâwas. P. sâ sursrû. I. bell. M. bil. P. tompanâ eya pãhã. Ta.
Ta. tun lap. bil linhnin din.

37
››campesino
campaña Expedición militar. Ch. peksaj. candela Vela. Ch. kant’ela. G. sanudelu.
G. pailabu sudara. I. campaign. M. asla I. candle. M. kiandil. P. kandelahá. Ta.
aidrubanka. P. kampañahá. Ta. militar wat kian dil.
wi. To. quyancacj. cangrejo Crustáceo con caparazón. Ch.
campesino Hombre del campo. Ch. jopop. G. hürü. I. crab. M. kaisni. P. mâñâ.
ajpatna’r. G. nadaginaiti muan. I. farmer. Ta. diman. To. jopj.
M. unta wark uplika. P. pesh kuk katunch. canica Mable. Ch. kanika. G. mabule. I.
Ta. sau warkni tak yang. marble. M. mabil. P. kanikahá. Ta. alsani.
campo Terreno fuera del poblado. Ch. canilla Hueso largo de la pierna. Ch. pix.
patirrum. G. fulasu- filarugu. I. field. G. urunaü. I. long bone. M. kuhma dusa.
M. wark tasbaya. P. kampohá. Ta. bal P. âcharâ. Ta. silanba.
yakisdini pani. canje Cambio. Ch. jispa. G. dûgari /
c canal Conducto para las aguas. Ch. gemereguani. I. exchange. M. wala briaya.
numib’ja’. G. adunuwe / laribaguagüle P. tamanka. Ta. sins yamwi.
duna. I. channel. M. li yabalka. P. kanalhá. canoa Embarcación pequeña de madera.
Ta. was kiri nin. Ch. yuchnib’. G. gurúyara / waporo. I.
canalla Gente baja. G. eyeri gibe tumati canoe. M. duri. P. purû. Ta. kuring.
tumarigu. I. rabble. M. diera takras uplika. cansancio Agotamiento. Ch. k’o’yer. G.
P. kanallahá. Ta. muih awaski. gucháuwaü / lubucha uragu. I. tiredness.
c anar i o Pájaro doméstico. Ch. M. suapan. P. karék. Ta. kalsuhna.
k’ank’anmut. G. ganaiyu. I. canary. M. cantar Formar sonidos modulados con la
klawira daiura. P. kanariohá. Ta. uhbin voz. Ch. k’aywa’r. G. erémuhani. I. sing.
tim. M. aiwanaya. P. éyêsh. Ta. awan nin. To.
canasta Cesto de mimbre. Ch. chiki’. G. nets’equecj.
básigidi. I. basket. M. auhbaya bakska. P. cántaro Vasija de barro para guardar
kanastahá. Ta. kanasta. To. qjuilyú. agua. Ch. b’ujr. G. fudu. I. bucketfuls. M.
cáncer Enfermedad tumoral. Ch. li kamutra. P. seri asô sukuha. Ta. suba.
makwirmok. G. guamain aigahainati. I. To. clapjón.
cancer. M. prura yukrika. P. chana warki. cantidad Todo lo que es capaz de
Ta. kansir. aumentar o disminuir. Ch. tujryob’ir. G.
cancha Local para el juego de pelota. Ch. libe / larundarun. I. quantity. M. manas.
ch’awarum. G. ilarugu. I. ball field. M. P. wé. Ta. mahwi / bintiswi.
bal pulaya kampuka. P. kúk abriha. Ta. caña Planta que produce el azúcar. Ch.
bal isdini plisn. sik’ab’. G. ganiesi. I. stem. M. kallu. P.
canción Composición en verso para ser óh. Ta. tisnak. To. ’üw.
cantada. Ch. k’ay. G. urému. I. song. M. caoba Planta de madera preciosa. Ch.
lawana. P. èyâ. Ta. birwi yamna. kawb’a. G. gaubana. I. mahogany. M. yulu
candado Cerradura suelta. G. gelein. I. dusa. P. punsun. Ta. yulu.
padlock. M. patlak. P. kaô sapatikâ. Ta.
ki ting.

38
››carencia
caos Confusión. Ch. mab’anb’anir. G. cápsula Envoltura de medicamentos. Ch.
durumadei. I. chaos. M. turban. Ta. pattzaka. G. pili migifeguatu. I. capsule.
mistik. M. pels tajira. P. isiko. Ta. pils.
capacidad Propiedad de contener. Ch. capturar Atrapar. Ch. kachma. G.
erewa’r. G. gayarani. I. capacity. M. sinska larügüdün lurudu. I. capture. M. alkaya.
kat brih. Ta. sipki. Ta. laihnin / sitnin.
capacitar Adiestrar. Ch. irsena. G. cara Parte anterior de la cabeza. Ch. u’t
gamasuradi. I. capacitate. M. sins laka / jut. G. igibu. I. face. M. wan mawan.
smalkaya. Ta. sumalnin. Ta. munh.
capar Castrar. Ch. xuru. G. asafura. I. caracol Molusco de concha en espiral.
castrate. M. mahbra sakaya. Ta. suman Ch. tutu’. G. wadabu. I. snail. M. kans.
yakna / yaknin. Ta. kangs. To. ’otsjó.
caparazón Cubierta de los animales carácter Conjunto de rasgos distintivos.
c
para protegerse. Ch. patb’ir. G. lagai / Ch. ju’tb’ir. G. umenei. I. character. M.
wadabágai. I. shell. M. daiwan taya. Ta. daukanka. Ta. muinh satni.
untak. To. jolocj. caramelo Confite. Ch. yarchab’. G.
capataz Persona que vigila a los bimeti / achuharuwaügütu. I. caramel.
operarios. Ch. ajk’anpa’r. G. gabadasi. I. M. kiandy. P. carameloha. Ta. karamilu.
foreman. M. pura kakaira. Ta. kapatas. caravana Conjunto de viajeros que van
c a p i ta l Ciud a d pr i ncipal. Ch. juntos. Ch. xamb’arir. G. tululu gürigia.
b’ajxchinam. G. sigala / lihuduhudu I. caravan. M. dakni kum. Ta. kalpak
uburugu. I. capital. M. tawan lalka. Ta. kurutwi.
tawan. carbón Resto de madera quemada
capitalino Originario de la capital. Ch. incompletamente. Ch. ak’ar. G. gaubun_.
ajb’ajxchinam. G. sigalana / ubuuguna. I. coal. M. pauta aswan ma. P. usku. Ta.
I. from the capital. M. tegus uplika. Ta. kûsmak.
tawan kaupak. carcajada Risa sonora. Ch. tz’ene’rb’ir.
capitán Oficial que manda. Ch. ajk’ampar. G. eherehani halati. I. guffaw. M. param
G. fueleidu. I. captain. M. kiaptin. Ta. kikaya. Ta. karana.
kapitang. To. jyüt’a. cárcel Lugar para custodia de los presos.
capo Jefe mafioso. G. hungulama. I. capo. Ch. tororte’. G. furisun. I. jail. M. silak
M. ayimplikra. Ta. kaputi. watla. Ta. silak ûn. To. cawita.
capote Prenda impermeable para carcoma Insecto que roe la madera. Ch.
guarecerse de la lluvia. G. daüguaü ma’x. G. hibigi. I. woodworm. M. dus yula
lubaratu huya. I. coat with shoulder cape. saura. Ta. pansumlu.
M. ringkut. Ta. was bayaknin din. carecer Faltar. Ch. neb’a. G. emegeituni.
capricho Deseo. Ch. ma’k’ub’se. G. I. lack. M. diera luhwa. Ta. di diski.
egemuhani. I. whim / desire. M. inipis. carencia Falta de algo. Ch. neb’eyr. G.
Ta. tapan dadasni. megeriguaü. I. lackness. M. diera apu
laka. Ta. di dis kalna.

39
››carga
carga Lo que se trasporta. Ch. kuchmar. fulânsu. I. carpentry. M. tad warkka
G. anügüni / ilaü / ilagu. I. load. M. auhbi dadaukra. Ta. pan warkni ûni.
bangkaya. P. kwã. Ta. karga dukiwi. carpintero El que trabaja la madera. Ch.
cargar Poner peso. Ch. kuchu. G. ajsuste’. G. adaraguti fulansu. I. carpenter.
alodura. I. load. M. paunra mankaya. P. M. tad watla mamakra. P. karpinteroha.
kwã artuk. Ta. turuknin. Ta. pan wark yamyang. To. ticme.
caricia Demostración cariñosa. Ch. sujn. carrera Paso del que corre. Ch. ajnes. G.
G. amulidaha. I. caress. M. tahsapanka. P. aibaragua. I. race. M. plapi alkanka kum.
arocha. Ta. watma yang. P. ôh. Ta. kiri.
caridad Virtud. Ch. wajk’una’r. G. carreta Vehículo de dos ruedas tirado
gudemehabu. I. charity. M. yamni por animales. Ch. ub’ejrnib’. G. durugu.
munanka. P. enish. Ta. ilpni / put yam. I. cart. M. wan mihta trukka. P. karretaha.
c caries Destrucción del diente. Ch. mach. Ta. krrita. To. mola’oso’s / molacutj.
G. hegeti lidan ari. I. cavity. M. napa carretera Camino para vehículos. Ch.
maka. P. ki awawa tok. Ta. sisi. nojb’i’r. G. üma tubara karu. I. road. M.
c ar i ñ o Afecto. Ch. chojres. G. truk yabalka. P. tahuya. Ta. sau kuring
insiñehabuni. I. care. M. pain munanka. tani.
P. aronka. Ta. latuan. carretilla Carro pequeño de mano. Ch.
carne Parte del cuerpo constituida por los yarub’ejrnib’. G. galalaba. I. wheelbarrow.
músculos. Ch. we’r. G. ügürügü. I. meat / M. wan mihta tukbaika trukka. P.
flesh. M. wina. P. yukú. Ta. muinh pisni. karretillaha. Ta. ting karuni.
To. pis. carro Vehículo. Ch. xantar. G. ugunei
carnicería Lugar en donde se vende gabalaba. I. car. M. truk. P. karroha. Ta.
carne. Ch. we’rir. G. chapu laluguragüle sau kuring.
uwi biti. I. butcher’s shop. M. wina atkaya carroña Carne corrompida. Ch.
watla. P. kao yuku uchaha. Ta. dimih we’rmamb’utz. G. uwi higiti. I. rotten.
plisni. M. wina aisawan. P. yuku warkua. Ta.
carnicero Encargado de vender carne. dimuh tusna.
Ch. ajwe’r. G. alugurahati wiñâdu. I. carta Mensaje escrito. Ch. karta. G.
butcher. M. wina ayadkra. P. pesh yukú gárada. I. letter. M. waungtaya ulbanka.
uchahta. Ta. dimunh bakanyang. P. awÎkâwâ korska. Ta. wauhtaya ulna.
caro De mucho precio. Ch. syantujri. G. cartel Mensaje en papel fijado en las
séruti. I. expensive / dear. M. mana tara. paredes. G. abürühani fadawarügüti
P. aohua. Ta. minit ki. tarubawagu muna. I. poster. M. imvaid
carpeta Cubiertas para guardar papeles. waungkataya. P. awikawã korskasaka. Ta.
G. tagai garüdia. I. folder. M. dukumend wauhtaya ulna.
baxka. P. awikawã unkatishka. Ta. karpa. cartera Prenda para billetes. G. posu.
carpintería Taller para trabajar la I. wallet. M. lalah mankaika. P. plato
madera. Ch. suste’. G. muna laranseha achaha. Ta. kartira.

40
››cautivo
cartón Papel muy grueso. Ch. karton. G. castigo Sanción. Ch. ajk’un. G. aungura.
kauton / garada durutu. I. cardboard. M. I. punishment. M. panis munaya. P.
bax taya. P. kartonha. Ta. kartung. arpich. Ta. pat kalwi. To. sitül.
cartucho Cilindro de una bala. Ch. castrar Capar. Ch. xuru. G. asafûra. I.
upatjuru. G. lagai balu. I. cartridge. M. castrate. M. mahbra sakaya. P. lawapas.
imprisor laya. P. awa tawarchki awa. Ta. Ta. suman yaknin.
bulit ûn. casualidad Imprevisto. Ch. kay. G.
cartulina Cartón delgado. Ch. karjun. le magorobunti. I. unforeseen. M. diera
G. kauton ibibiretu. I. card. M. kartolain. aihka. P. ekari. Ta. sam taim.
P. kartulinaha. Ta. kartulina. catarro Inflamación de las mucosas
casa Edificio para habitación. Ch. otot. G. respiratorias. Ch. sijm. G. yedunun. I.
muna / ubiñai. I. house. M. utla. P. kao. cold. M. karma puskan sikniska. P. auh.
Ta. û nuhni. Ta. uhdana.
c
casamiento Boda. Ch. nujb’ya’rir. G. catástrofe Suceso infausto y grave. Ch.
mariyei / sibili. I. wedding. M. marit laka. mab’anb’anir. G. damichi. I. catastrophe.
P. sua sukuha. Ta. marit kalna. M. sauhkanka tara. P. warkwa akas. Ta.
casar Contraer matrimonio. Ch. nujb’yar. di dutni.
G. amariyeiduni. I. marry. M. marit católico Que profesa el catolicismo. G.
takaya. P. sua sukuh. Ta. marit. lemesruguna. I. catholic. M. katolik. P.
cascabel Serpiente venenosa. Ch. católicoha. Ta. katulik.
kaskab’el. G. garaüwan. I. rattle. M. piuta caudal Cantidad de agua que corre. Ch.
tanikab. P. ebis. Ta. bil. sya’nja’. G. chururuti. I. caudal. M. li
cáscara Corteza de las frutas. Ch. upat. karma. P. asowa as. Ta. tuhni.
G. tura tin wewe. I. peel. M. dus ma taya. caudillo Jefe. Ch. ajjorir. G. gumadima
P. kawã. Ta. untak. To. pjolócj. wuribati. I. leader. M. dakni lalka. Ta.
caserío Aldea. Ch. yaralt’eya. G. aüdü tunun.
/ ubiñebari / agairaü. I. hamlet. M. tawan causa Origen de algo. Ch. mener. G. lebu.
sirpi. P. kahã. Ta. û parna. I. cause. M. ansa wina bal takan ba. P.
casi Cerca de. Ch. k’ix. G. yarafaraüti irishki. Ta. angkaupak kalahna.
lun. I. almost. M. lamara. P. aruntich. Ta. causar Producir la causa su efecto. Ch.
yaihnit. menerir. G. gmeseme. I. cause. M. nais
caso Suceso. Ch. numer. G. uganu / munaya ba. Ta. ampat akau pak.
lamisêlu. I. case. M. diera takan ba. Ta. cauce Lecho de un río. Ch. tuti’xukur. G.
di kalahna. ligirugu. I. riverbed. M. awala klukya. P.
castidad Abstinencia sexual. G. asowa. Ta. was tan.
magamariduni. I. chastity. M. suhnu laka. cautivo Prisionero. Ch. makb’ir. G.
Ta. tumin duwi. adaunrüti. I. captive. M. silak uplika. P.
castigar Sancionar. Ch. ajk’unir. G. akatichkasak. Ta. silak yak.
aunguruni. I. punish. M. wipaya. P.
arpichka. Ta. pat kalanin.

41
››cavar
cavar Escarbar. Ch. pajnir. G. ahiga. I. cemetery. M. raity. P. kuk onerkaonchka.
dig. M. pakni kurbaya. P. ar. Ta. kurwi Ta. sau û.
/ kurhna. cena Comida de la tarde. Ch. way’rakb’ar.
c ave r na Cueva. Ch. ch’en. G. G. ubachatihani. I. supper. M. tudni pata.
hurentirugu. I. cave. M. yukwaya untika. P. sira ani. Ta. masan kungni.
P. atapak. Ta. kidara sulihni. cenar Tomar la cena. Ch. wya’rakb’arna.
cazador Persona de caza. Ch. ajkorma. G. adineruni / ata bachati. I. have supper.
G. aibahati. I. hunter. M. daiwan allikra. M. tudni pata piaya. P. ani a. Ta. masan
P. pesh wakwa amasta. Ta. di iyang. kungni uknin.
cebolla Condimento bulboso. G. cebuya. ceniza Polvo que queda de la combustión.
I. onion. M. inyan. P. cebollaha. Ta. inyan. Ch. tan. G. kaliki. I. ashes. M. yampus. P.
ceder Disminuir la resistencia. Ch. toko. Ta. wan. To. ’üpjü’.
c ajk’una’r. G. aderagugüda / adilira. I. give centena Cien. Ch. syen. G. sânti. I.
in. M. sans yabaya. P. wich. Ta. watnin. hundred. M. dusa piska kum. Ta. panan
cedro Árbol maderable. Ch. chakalte’. G. as.
hiyuruna. I. cedar. M. yalam dusa. P. mak. centinela Vigilante. Ch. ajk’ampa’r. G.
Ta. yalam. awachihati. I. sentinel. M. wats man. P.
cegar Perder la vista. Ch. tajpes. G. kohochta. Ta. wardia.
marihini. I. blind. M. nakra bakaya. P. central Relativo al centro. Ch. yuxinib’.
wapas. Ta. minikpa diski. G. lamidaragua. I. centre. M. tawan lalka.
ceguera Que no se ve. Ch. tajpsir. G. Ta. pitni papuski.
mariginti. I. blindness. M. nakras. P. céntrico Que está en el centro. Ch.
watonch. Ta. di talwas ki. makwir. G. hafuré. I. central. M. lila kat.
ceja Parte cubierta de pelo sobre la P. ahraken. Ta. papusyaksak ki.
cuenca del ojo. Ch. majtzo’. G. isibusei. c e ntro Punto equidistante a la
I. eyebrow. M. nakra tamaya. P. koyamis. circunferencia. Ch. jam. G. desi
Ta. mak tang bas. To. nan quelén. luragarigu gararati. I. centre. M. kupia
celebrar Festejar. Ch. nojkina’r. G. kat. P. ahrachen. Ta. papuskat.
efeduha. I. celebrate. M. lilla pulaya. Ta. cepillo Instrumento con fibras para
alasyamnin. limpiar. Ch. susur. G. faiñei hayuti. I.
celeste Color del cielo. Ch. yaxtunen. brush. M. napa yauhbaika / tat yauhbaika.
G. diguyumati. I. sky-blue. M. sangni P. kisukka. Ta. plain. To. lasév.
kalatka. P. wrasna boni. Ta. wî. cera Sustancia de los panales. Ch. ch’ab’i’.
célula Elemento microscópico que forma G. mabadiga. I. beeswax. M. nasma
los seres vivos. G. isügürüni. I. cell. M. blaska. P. moha. Ta. balaqs. To. yam.
sins lukank. Ta. dî bikisni misin karak cerámica Arte de fabricar con barro. G.
talwa. isugai lautu muan. I. ceramic. M. utla bila
cementerio Terreno para enterrar palkaika. P. seri. Ta. saubla wayani.
cadáveres. Ch. mujkib’. G. gabusandu. I. cerbatana Canuto para disparar
proyectiles. Ch. jarart’ak’i’n. G. dudutu.

42
››charlatán
I. blowpipe. M. bulit lulkaya trisbaika. Ta. cesar Acabar. Ch. tokto. G. agumucha
bara arakbusni. To. tjulá. / asura. I. cease. M. danh munaya. P.
cerca Próximo. Ch. yataka. G. yarafa peshka sak. Ta. danh yamnin.
madise / malühali. I. close. M. lamara. P. césped Grama. Ch. paspon. G. hiduri
persh. Ta. yaihnit. To. nyap’in. filaruguna. I. lawn. M. twi damni. Ta.
cercar Rodear con un muro o valla. tiriski.
Ch. maka. G. ageyedagua lau farüga. I. cesta Recipiente tejido con mimbre. Ch.
enclose. M. pins aubi mankaya. P. persh. chiki’. G. basigidi / faniñe. I. basket. M.
Ta. kut lanin. To. tjü v’ücj. auhbaya kanastika. P. cestaha. Ta. wah
cerdo Mamífero doméstico. Ch. chitam. balisni.
G. buiruhu. I. pig. M. kuirko. P. wari. Ta. chanchullo Fraude. Ch. mab’anb’an.
kuirku. To. malana. G. gabaridadi. I. trickery. M. kunin wal
cereal Graminácea para hacer harina. G. impliki ba. P. wak kwas. Ta. sinskas kapat.
c
riauti. I. cereal. M. plawar ma. Ta. plawar chaparrón Lluvia recia breve. Ch.
yamwa dsin. nuxjaja’r. G. ahuyaguaü. I. downpour.
cerebro Parte superior del encéfalo. M. li auhra clutka kum. P. kanoch. Ta.
Ch. sa’sa’. G. ichügüwagu. I. brain. M. was nuhni lawi.
lal mabiarka. P. sa srih. Ta. tunba. chapear Cortar la maleza. Ch. jajpin.
c e r e m o n ia Acto solem ne. Ch. G. abaihahani / aburubuha. I. veneer. M.
k’ub’esyajir. G. serumun. I. ceremony. M. ispara irbaya. Ta. watak baunin.
lillaka daukaya. P. kech. Ta. sirimuniani. chapuzón Meterse en el agua. Ch. oseja’.
cero Signo sin valor. Ch. seru. G. nikata. G. esera murusun duna buaruguaun. I.
I. zero. M. bahki. Ta. tuylni. quick dip. M. liura dimi takaya. P. toka
cerrar Impedir la comunicación con pas. Ta. was yak kanin.
el exterior. Ch. mujtz’a’r. G. gürigia chaqueta Prenda de vestir con mangas.
daruguiti. I. close / to shut. M. prakaya. Ch. saku. G. chegidi tenege abiri. I. jacket.
P. akatich. Ta. sip yulwaski sau uk yak. M. li praka. P. iña achape. Ta. yakit.
cerro Elevación de tierra. Ch. witzir. G. charco Agua detenida en un terreno.
wübu. I. hill. M. tasba prumni. P. chok. Ch. ut’anan. G. baribabu. I. puddle. M.
Ta. asang tuna. To. tucucj. daprafa. P. pakte. Ta. suamp. To. pililícj.
certero Que da en el blanco. Ch. charla Conferencia. Ch. o’jron. G.
ajimb’utzir. G. gühüneti. I. accurate / araudahani lauti yanu. I. conference. M.
right. M. win tatakra. P. artuk keru. Ta. la aisanka kum. P. atauwapra kapachpar.
pani kat. Ta. yul parahn yulwi.
certificar Asegurar como cierto. Ch. charlatán Que habla mucho y sin
erachirna. G. anarüngüda. I. certify. M. sustancia. Ch. o’jron maja’x ub’an. G.
raidka ulban waungkataya. Ta. ramh ganurigeseti. I. talkative. M. stury taya
piyni. aisaya. P. isih akapachki ũ chewa. Ta. yul
dauh yulyang.

43
››chatarra
chatarra Desecho metálico. Ch. chingar Molestar. Ch. kaycha’che’. G.
satt’ak’inir. G. tagübiri kataun. I. junk. hanbogu / gitaranigi. I. disturb. M. nais
M. ayan aisawan piska. P. ahmah. Ta. pan munaya. P. prichprich warkua ishkitech.
lukitna. Ta. ambuk.
chato De nariz aplastada. Ch. mach’a’. G. chiripa Casualidad. Ch. kay. G. le
fadá tigiri. I. snub / flat. M. kakma tanhta. magorobunti. I. lucky break. M. sirifa.
P. pak pak. Ta. nagntak laban. Ta. siripa.
cheque Orden de pago. G. sensu / chirrido Sonido agudo. Ch. ajkes. G.
aguburagülei. I. cheque / check. M. lalah akenhati. I. squeak. M. bin sangni kum.
waungkataya. Ta. launin sik ni. Ta. bininputni ki. To. syoya.
chequera Libreta de cheques. G. tagai chisme Murmuración. Ch. ch’ub’iti’. G.
aguburagülei. I. chequebook. M. lalah achurahani. I. gossip. M. upla ninara
c bukka. Ta. sikira wauhtaya ni. aisanka. P. arsukñah. Ta. yul dulauyang.
chícharo Frijol. G. eifi. I. pea. M. bins To. tin.
kura. P. sak apehaa. Ta. bins / sinsk. chismoso Dado a chismorrear. Ch.
chicle Goma de mascar. Ch. chapupu’. G. ajch’ub’iti’. G. gachurahaiti. I. gossiper.
chaguchagu. I. chewing gum. M. kuma. M. upla nina aisasara. P. arsukñasta. Ta.
Ta. anmak. tu nai. To. tin velé.
chico Pequeño. Ch. chuchu’. G. ñüraüti. chispa Partícula inflamada que salta. Ch.
I. small / little / tiny. M. upla sirpi. P. aye yuch. G. barati laru aduragun. I. spark. M.
tis. Ta. bintis. pauta ankanka. P. tewasa nasta Ta. yayanh
chiflado Loco. Ch. merex. G. lülütaru / chiste Dicho gracioso. Ch. chab’ta’. G.
warali. I. crazy. M. lal saura. P. ahrahnu. cho herehagülei. I. joke. M. stury diok
Ta. krisi /kira / tunnun dutni. aisaya /kikaya sturka aisaya. Ta. walabis
chile Pimiento picante. Ch. ich. G. ati yakisdayang.
gariwati. I. pepper. M. kuma nari. P. tewa. chocar Encontrarse con violencia dos
Ta. anmak raini. cuerpos. Ch. kejken. G. abuguchaguni.
chillar Dar chillidos. Ch. arwe’n. G. I. crash. M. kins takaya. P. atuka. Ta.
akinchaguni. I. screech. M. iniba. P. wah. parasni tuihna.
Ta. sarahnin. chocolate Pasta de cacao y azúcar. G.
chillido Sonido no articulado. Ch. chugulâdi. I. chocolate. M. saklit. P. kaku
arwe’nb’ir. G. akinchagura. I. squeal. M. oha. Ta. sukulati.
bin kum. P. wahna. Ta. yamn sarahwas. choque Efecto de chocar. Ch. uyob’i
chimenea Escape para el humo. Ch. ub’ob’. G. abuguchaguni. I. crash. M. kins
uwib’utz’. G. layüüragüle gumuleli. I. takan. P. atuk akwasyo. Ta. kaltuihna.
chimney. M. kiasma dusa. P. tenwa awas chorizo Longaniza. Ch. jochokna. G.
a paska. Ta. wayau rumwi. churisu. I. sausage. M. biara winkika.
chinche Insecto. Ch. kisij. G. chincha. Ta. surisu.
I. bug. M. latrus. P. onchin. Ta. latus. To.
pjinicj.

44
››cincha
chorrear Caer un líquido en chorro. Ch. ciego Que no ve. Ch. tajpen jut. G.
k’axib’ja’. G. ésera / choran. I. drip. M. marihini. I. blind. M. nakras. P. chenu.
laya kum tahkaya. P. chrukta. Ta. utuhwi. Ta. mak dis.
chorro Líquido que sale con fuerza. cien Centena. Ch. syen. G. san. I. hundred.
Ch. k’axib’ja’. G. bulaguati. I. squirt. M. M. handat / dusa kum. P. apihas. Ta. pana
li aubra kum. P. chru. Ta. was kiri. To. salap.
tsjyol tsjoló. ciénaga Lugar lleno de cieno. G.
chuchería Golosina. G. aigaraguni. I. gubebamu. I. marsh / swamp. M. suamb
trinket. M. diara sirpi piyaya dukia. Ta. pliska. P. pak wa. Ta. wasmak.
di dauh. ciencia Saber. Ch. na’tanyaj. G. subudi.
chulear Provocar. Ch. awiran imb’utz. I. science. M. sins laka. P. arirta. Ta. yul
G. amulahani. I. provoke. M. kakma kulawi.
tukaya. P. arwrah. Ta. ambuk ki. cierre Acción y efecto de cerrar. Ch.
c
chuleta Costilla de carne. G. uwi le maka. G. adaura. I. closing. M. danh
ûhuwai. I. chop. M. snaya nina winka. daukaya. P. akatich. Ta. lamanin.
Ta. kuirkumuinh. ciervo Mamífero rumiante. G. animâlu
chupar Extraer con los labios. Ch. o’ych’i. gaganchuti / usari. I. deer. M. sula. P.
G. achûra. I. suck. M. dabaya. P. aus. Ta. ichakan as. Ta. kabru.
udutnin. cilindro Cuerpo limitado por una
chupón Mamadera. Ch. k’oyo. G. superficie curva. Ch. silint’ro. G. durusu.
achûhagülei. I. pacifier. M. utbay kakma. I. cylinder. M. misin piska kum. Ta.
P. us. Ta. pulun. kawaini.
chusma Gente soez. Ch. merex. G. cimentar Poner cimiento. Ch. wi’rnes.
magürigietiña. I. rabble. M. upla rukkira. G. agumesera abunagua. I. lay the
Ta. kas yulyang. foundation. M. semend prakaya. Ta.
chuzo Pujaguante. Ch. pajnib’ir. G. duluknin.
labunaguagüle ri. I. pike / spiked stick. cimiento Base. Ch. wi’r. G. lugudina. I.
M. makahna. P. porka. Ta. sutni subangni. foundation. M. playa bapanka. Ta. rahni.
cicatriz Señal de una herida. Ch. palax. cinc Metal usado para láminas. Ch. t’ak’in.
G. gamakün. I. scar. M. taya markka. Ta. G. singi. I. zinc. M. pan taya. Ta. pan
markni. untak.
cicatrizar Curar una herida. Ch. palaxb. cincel Instrumento acerado para labrar.
G. ladauragun biti luma warunu. I. heal. Ch. nuxt’ak’i’n. G. lagiweha wewe. I.
M. klakwan kum rakaya. Ta. pilam rauna. chisel. M. semend klaubaya tulska. Ta.
ciclo Período de tiempo. Ch. ajk’inob’jab’. sinsil.
G. dan. I. cycle. M. taim yarka kum. Ta. cincha Faja para asegurar la montura.
ki sang. G. lañuragüle agafulehati. I. strap. M.
ciclón Tormenta huracanada. Ch. maisa wila. P. pesh wakwa ayatika. Ta.
jaja’rik’arir. G. gunubu / beberidi. I. aras sitnin.
cyclone. M. prary. P. ator. Ta. wing bawi.

45
››cinco
cinco cuatro más uno. Ch. inmojy. G. circunferencia Límite de un círculo.
seingü. I. five. M. matsip. P. onki. Ta. G. gararatu. I. circumference. M. raun bila
singka / arungka minit as. kum. Ta. tuyulni kung.
c i n c u e n ta Cinco decenas. Ch. ciruela Fruto. Ch. murak. G. singuela.
sinkwenta. G. dimi san. I. fifty. M. pipti I. plum. M. plum. P. sakan. Ta. blums.
/ yawanaiska pura matawalsip. P. ukua To. mülacj.
onky. Ta. salap singka. cirugía Operación quirúrgica. Ch. chekir.
cine Sala para pasar películas. G. muna G. libigun sandi. I. surgery. M. aparit kum
lun lariyawagun aunwerebun bigibigiti. I. daukaya. P. taskra isih ishker. Ta. sarhwi.
cinema. M. su kaikaya. Ta. wayara plisni. cirujano Que hace cirugías. Ch.
cinismo Descaro. Ch. ma’tuk’asub’ar. ajchekir. G. surusia ibahati. I. surgeon.
G. mabusigari. I. cynicism. M. mawan M. wan wina klaki daktarka. P. isih ishta.
c walkira. Ta. sim dis. Ta. pityang / daktar.
cinta Tejido largo y angosto. Ch. sinta. G. cisterna Depósito de agua. Ch. turuja’.
riban. I. ribbon. M. kulki kliaika. P. iñah G. lagai duna iñu. I. sistern / tank. M. li
akatas. Ta. snta nain. dron. Ta. ws laihnin.
cintura Parte del cuerpo sobre la cadera. cítrico Fruto. Ch. yutir. G. gaühüti. I.
Ch. o’rb’aker. G. iranaguaü. I. waist. M. citric. M. piyaya dusama andris talika tak.
wan maisa. P. retes. Ta. banmak. P. peh walerwa. Ta. pan minik sapahni.
cinturón Faja. G. beliti / biyanase. I. belt. ciudad Población grande, importante. Ch.
M. bilk tara. Ta. bilk nunh. nukchinam. G. ubutugu. I. city. M. tawan.
circo Lugar para espectáculos con P. Kaha a ka. Ta. tawan nuhni.
payasos. Ch. turtze’ne’r. G. habarasegun ciudadano Vecino de una ciudad. Ch.
marumeru. I. circus. M. payaso pliska. ajtuchinam. G. gaburuguteti. I. citizen.
Ta. sirku. M. wan watla aslika. Ta. tawan muinh.
circulación Ordenación del tránsito. civilización Cultura de un pueblo. Ch.
Ch. xoyoyojir. G. gararaguaü. I. twach chinam. G. anichigu. I. civilization.
circulation. M. turnu kat. P. arwichiha. M. iura wihta. Ta. kulkana tawanni.
Ta. watnin kidi barangni ki. civismo Celo por las instituciones. G.
circular De figura de círculo. Ch. inebeseni. I. national pride. M. tawanra
xoyoyoj. G. gararati. I. circular. M. maisa latwan. Ta. kaluduhna.
paskaya. P. wichi. Ta. tuyulni8n. clara Sustancia transparente de un huevo.
círcu lo Plano limitado por una Ch. saksak ku’m. G. tuguñau gâñe. I.
circunferencia. Ch. xotmakarir. G. egg white. M. kalila mahbra sangnika.
gararaguati. I. circle. M. krukma. P. P. akamasa. Ta. sakara suman sangnini.
arwichi. Ta. tuyulnikungbintis. claridad Abundancia de luz. Ch.
circundar Rodear. Ch. xojir. G. sakopen. G. igemeri. I. clarity. M. ingni
agerereha taru. I. sorround. M. kir lakaya. pali. P. kamas. Ta. ingniki.
Ta. awaihnin.

46
››cocodrilo
claro Lleno de luz. Ch. charan. G. cloro Elemento para desinfectar. Ch.
harungaugati. I. clear / bright. M. kler. P. koloru. G. külora. I. chlorine. M. kloroks.
arhna. Ta. klir ingni ki. To. cuscjol. P. kloroha. Ta. klin yamnin subni.
clásico Ajustado a la tradición. Ch. club Sociedad deportiva. Ch. ko’rapak
chenb’ach. G. binadü echuni. I. classic / asiworoj. G. haundarun ahurerutiña. I.
classical. M. bak sakan daknika. Ta. talna club. M. bal pulanka. Ta. bal yakisda pani.
mayang kapat. coag u l ar For mar coág ulos. G.
clasificar Ordenar. Ch. sikb’ar. G. ederaguni. I. coagulate. M. sratkaya. P.
anuradahani. I. classify. M. wapni lain wriha. Ta. tubuhnin,wi.
kat mankaya. Ta. bayakna. coágulo Sangre coagulada. G. lederâgun
cláusula Disposición de un documento. hitaü. I. clot. M. tala sratwan. P. tawrihi.
Ch. kostik. G. agobahani. I. clause. M. Ta. â tubuhna.
ulbanka las ba. Ta. danhymna / wauhtaya cobijar Cubrir. Ch. b’ojchori. G.
c
as ulna. adaüragu lau / adauragua sidi. I. cover.
clausura Ceremonia solemne de fin. Ch. M. aiblakaya. P. mukka. Ta. umuknin.
k’aparir. G. lasuraha. I. closing ceremony. To. capjpitj.
M. snata lillaka. Ta. dangh ki. cobrar Pedir el pago. Ch. k’ajtin. G.
clavar Asegurar con clavos. Ch. tz’ajb’un. aguburahani. I. charge. M. tras alkaya. P.
G. adaragua gürabu. I. hammer /nail kobrark. Ta. taras laihnin.
down. M. sabaya. P. akapor. Ta. panin. cobre Metal rojizo. Ch. t’ak’inxoyoj. G.
clavo Pieza de metal con cabeza y punta. lubuña gürabu funayumati. I. copper /
Ch. t’ak’in. G. gürabu. I. nail. M. tat brass. M. ayan bras. Ta. cobre pauni.
sialaka. P. porka. Ta. silak wayar pisni. cocer Someter al calor en un líquido. Ch.
cliente Persona que utiliza los servicios chapar. G. abuaga. I. boil. M. piakaya. Ta.
de otra. G. buma hagañeiha. I. client / was daihni yak.
customer. M. wark sulliarka. P. kuhtah. coche Carro. Ch. xantar. G. karu /
Ta. sulysr balna. ugunein gabalaba tirirahan. I. car. M. truk.
clima Condiciones atmosféricas. G. Ta. sau kuring.
lesetirun dan. I. climate. M. taim nani. coci na Lugar para cocinar. Ch.
Ta. taim. chaparotot. G. gusina. I. kitchen. M.
clínico Médico. Ch. ajtz’akoner. G. ketsin. P. kao siratuha. Ta. kisin.
surusia / agaranihati. I. clinical. M. klinik. cocinar Guisar. Ch. chajpa. G.
Ta. klinik waunhtaya. agisauhani / abuaguni. I. cook. M. plun
clítoris Cuerpo cavernoso en la vulva. piakaya. P. katuha. Ta. lahnin.
G. leñeñe ügü. I. clitoris. M. pindarka. coco Fruto del cocotero. Ch. wororojja’.
Ta. yal din. G. faluma. I. coconut. M. kuko. P. kokoha.
cloaca Conducto para las aguas sucias. Ta. kuku minik.
Ch. suyxejja’. G. lafuridagüle duna wiyeli. cocodrilo Reptil parecido al caimán.
I. sewer. M. li taski taki waika. P. aspish. Ch. kokot’rilu. G. agare / agarewa. I.
Ta. was taski. crocodile. M. turah. P. uri. Ta. turha.

47
››codo
codo Parte posterior de la articulación del cólera Ira. Ch. ch k’ijna’r. G. iñaü /
brazo con el antebrazo. Ch. suyk’ab’. G. magundani. I. anger. M. biara plapan
ügünügü. I. elbow. M. tinhtinka. P. korya. sikniska. P. iswarki. Ta. anwi.
Ta. siringmak. To. mancjuts. colgar Poner una cosa pendiente sin que
cofre Mueble con tapa convexa para llegue al suelo. Ch. ch’ub’an. G. adahira.
guardar cosas o ropa. Ch. kojre. G. tiraüraü I. hang. M. una kakras. P. pa peh. Ta.
gafu. I. chest / coffer. M. paskanka pain alahnin.
taparkira kum. Ta. tuput taparni kira. colibrí Ave pequeña. Ch. tz’unun. G.
coger Tomar. Ch. ch’amya’r. G. arügüda. yürüdü. I. hummingbird. M. rindy. P. mis.
I. take / to get. M. alkaya / briaya. P. Ta. rumsik. To. t’unún.
sukuh. Ta. dunion / laihnin / dulaunin. cólico Retortijón. Ch. k’uxunnak. G.
To. t’encá. gariti / ligari uragarigu. I. colic. M.
c cojín Almohada pequeña. Ch. yartajsib’. lalaura. P. apahnu. Ta. isning dalawi.
G. tiraüraü gafu. I. cushion. M. tilar. Ta. colina Elevación suave del terreno. Ch.
tungkang. santar. G. gariti / ligari uragarigu. I. hill.
cola Apéndice posterior del cuerpo. Ch. M. tasba prumni tara. Ta. asang binina.
nej. G. íli / lili. I. tail. M. nina sait. P. colindar Lindar entre sí. Ch. tut’b’ir. G.
aparka. Ta. mamanh sut. To. socj. afadaragua. I. adjoin. M. wan lainka wala
colaborar Cooperar. Ch. utakren. G. wal prawiba. Ta. markni.
idehani. I. collaborate. M. help munaya. colirio Medicamento en gotas para los
Ta. ilpyamnin. ojos. Ch. yujy. G. larani agu. I. eye-drops.
colador Instrumento para colar líquidos. M. wan nakra saika. P. isih wachaha. Ta.
Ch. chajrib’. G. aserigülei. I. strainer. M. mak tah.
sinbaika. P. ishka. Ta. lilihna. collar Prenda para el cuello. G. gachuru.
colcha Frazada. Ch. b’ojchib’. G. I. necklace. M. nana wila. P. turuwa. Ta.
gulucha. I. bedspread. M. matras. P. alah.
kaicha. Ta. takal muknin. colmena Recipiente para un enjambre.
colchón Rectángulo acolchonado para Ch. kolmena. G. maba-agai. I. beehive.
dormir. Ch. patchakte’. G. ubâri ñulutu. M. nasma laya. P. sukuseh. Ta. mak ûn.
I. mattress. M. matras. P. kaicha. Ta. colmillo Diente agudo. Ch. tzureh. G.
kulsung. lari lefan. I. eye tooth. M. napa. P. ki. Ta.
colección Conjunto de cosas. Ch. ana nuhni.
morojseyaj. G. pailabu. I. collection. M. colmo Desfachatez. G. manasin /
wahbi sakaya. Ta. di makni yak duna. papichoduwaü. I. last drop / height. M.
colegio Establecimiento de enseñanza kau daukaya apia kan kau daukiba. Ta.
secundaria. Ch. nuktuyototir e kanwa’r. tatuna muinh as.
G. luban furendei haun niburentiña. I. colocar Situar. Ch. tz’ijb’ari. G.
college. M. kul watla ulanka wal ba. P. afidihani. I. place. M. suni swiyaia /
ahchawisko. Ta. kuligiu ûn. mankaya. P. tuk en. Ta. laknin. To. ýonsó.

48
››comparar
colonia Barrio. Ch. uch’eyrchinam. G. comenzar Iniciar. Ch. ka’yen. G.
ubiñebari. I. neighborhood. M. tawan agumesehani. I. begin. M. ta krikaya. P.
piska kum. Ta. tawan piasni. atahtuk. Ta. sutni bahwi.
color Cualidad de los fenómenos comer Ingerir alimentos. Ch. we’n. G.
visuales. Ch. tz’ijb’ar. G. ewegeruni. I. aiga. I. eat. M. plun pialla. P. ã. Ta. uknin.
colour. M. kalat nani. P. awak. Ta. wayani To. lya.
satni. To. ’on yustapj. comerciante Persona que comercia. Ch.
colorear Poner color. Ch. tz’ijb’arir. G. ajchonma’r. G. alugurahati. I. merchant.
ewegehani. I. colour. M. kalat dinkaya. P. M. trudsa ayadkra. Ta. bakanyang.
pitiha. Ta. wayani ikirhnin. cometer Incurrir en un error. Ch.
columna Elemento de construcción numuyir. G. achâra. I. commit. M. mistik
vertical de sostén. Ch. sipat. G. takaya. Ta. di dutni yamnin.
tiderebugüle muna. I. column. M. kan cómico Que produce risa. Ch. uchetz’ener.
c
poste. Ta. û tunun. To. la ton. G. gamurigeseti. I. comical / funny. M.
comadre La madrina de un niño con kikaya dukia. Ta. payasu talwi kari.
relación a los padres. Ch. ajchuyma’r. G. comida Alimento. Ch. wya’r. G. aigini. I.
umagumeruni. I. godmother. M. librahka. food. M. plun. P. sira. Ta. diukna.
P. kwarch. Ta. sumal yal. comité Junta. Ch. ajtz’ijpak. G. aundaruni.
comal Utensilio de barro o metal para I. committee. M. dakni ta uplika. Ta. kal
cocer tortillas. Ch. semet. G. liraüraü uduhna tunun.
budari. I. earthenware dish. M. turilla cómodo Que no ofrece inconveniente. Ch.
pailika. P. maska una. Ta. am lavan busnin ajimb’utz. G. darangilu. I. comfortable.
din. To. ’ama ts’au. M. auya pah. Ta. dutni awas yamni.
combate Batalla. Ch. jatz’a’r. G. compadre El padrino de un niño con
agibihani / badayaugati. I. combat. M. relación a los padres. Ch. ajchuyma’r.
war aiklabanka. Ta. wark kalbawi. G. uguferani / gúnfêru. I. godfather. M.
combatir Luchar. Ch. jatz’a’. G. afaragua. padrino. P. kwarch. Ta. sumalni / sumaki.
I. combat / to fight. M. pat takaya. Ta. trai compañero Persona que acompaña
talnin. a otra. Ch. pya’r. G. upanani / úmari.
combustible Sustancia inflamable. G. I. partner. M. wan uplika. P. tawa. Ta.
gemeti. I. fuel. M. misin laya. Ta. mutur panika.
wasni. compañía Empresa. Ch. etok’in. G.
comedor Lugar en donde se come. Ch. conpeni. I. company. M. kampani. Ta.
wya’rotot. G. arigagülei. I. dining room. kampani. To. lal.
M. pialla watla. P. ako. Ta. di ukninplisni. comparación Comparar dos objetos.
To. molalás. Ch. la’rik. G. kei ligira / kei tuguya.
c o m e n ta r i o Obser vación. Ch. I. comparison. M. praki kaikaya. P.
o’jronikes. G. ubaliti. I. comment. M. akakihtuk. Ta. libitwi talwi.
kupia kraukanka. Ta. yulbawi. comparar Examinar dos o más objetos
para ver sus diferencias o semejanzas. Ch.

49
››compartir
nut’u. G. asuresiha / bibe / kei ligira. I. comprobar Verificar. Ch. erachirna. G.
compare. M. praki kaikaya. P. akakihtuk. apupuhani / futuru. I. prove. M. raidka
Ta. libit talwi di balna ampat kidi. kaikaya. P. yaris. Ta. lawi talnin.
compartir Distribuir. Ch. puku. G. compromiso Obligación contraída. Ch.
afarenhani. I. share. M. yuwi briaya. P. chompat. G. daradu. I. commitment. M.
akazar. Ta. yunin / sir yamnin. pramas. P. compromisoha. Ta. pramis
compasión Tener clemencia. Ch. yamna.
chojb’esyaj. G. nagamari. I. compassion. común De uso frecuente. Ch. tuno’rir. G.
M. umpira kaikaya. P. tahrapeinu. Ta. gayusuruwati. I. common. M. ai natka kat.
dalan talyang. Ta. ma bitik yusyamwi.
competencia Rivalidad. Ch. ajner. comunicar Participar. Ch. pejkan. G.
G. asügüraguni. I. competition. M. ris agumairuni. I. communicate. M. pana
c munanka. P. akakihtuk. Ta. ritsa yamwi. pana aisaya. P. añawech. Ta. yulbauninna.
competir Disputar. Ch. ajnerb’ir. G. To. lal vele.
kóntara luagu. I. compete. M. ris munaya. comunidad Unión de personas que viven
P. akakihtuk. Ta. ritsa yamwi talnin. juntas. Ch. komunit’a. G. abagaridutiña
complacer Hacer lo que es grato a lidan aban aüdu. I. community. M.
otro. Ch. wajk’una. G. agufuliruni / tawanka bilara. P. kaha. Ta. pa as muih
agundaragüdüni. I. please. M. auya pah mahni. To. ’amulu patja.
daukaya. P. ahrameichpar. Ta. yamni concebir Dar existencia a un nuevo ser.
kalyamnin. Ch. wajk’una. G. agaraüda. I. conceive.
complejo De difícil solución. Ch. intran. M. kli sans yabaya. Ta. sangnika aklawi.
G. herenguti. I. complex. M. turban tara. concertar. Llegar a acuerdo. Ch.
Ta. sipawaski yamnin. k’a’r. G. sunbanaü lau aban saminaün.
complemento Lo que hace falta. Ch. I. arrange. M. kupia kumi takaya. Ta.
tz’ajtesb’ir. G. lafadaha. I. complement. bahang kalahna.
M. piska wala kum. Ta. minit birwi. concierto Función musical. Ch.
complicar Dificultar. Ch. intranir. G. lajb’aresb’ir. G. asura. I. concert. M.
añaudagua / achafira. I. complicate. M. aiwawanra yuwa. Ta. walawana din.
turban munaya. Ta. dutnikalahwi. concluir Terminar. Ch. k’a’pes. G. ásura
comprar Adquirir con dinero. Ch. /nakafu. I. conclude. M. danh daukaya. P.
chonma. G. agañaihani. I. buy. M. adkaya. yak ka pirua. Ta. danh kalna.
P. kuh. Ta. bakanwi. To. jaylacj. conclusión Terminación. Ch. k’a’pesna.
comprensión Entender. Ch. k’ub’esyajir. G. lasurun. I. conclusion. M. las bila
G. gufurendei. I. unterstanding. M. tanka baikra. P. yak ka. Ta. danh kalana.
briaya. P. ñah wech. Ta. tanka duwi. c o n c o r d i a Con for m id a d . Ch .
comprimir Reducir de volumen con warimb’utz. G. gufûmaü. I. concord. M.
presión. G. ádüra. I. compress. M. kau wilin takaya. Ta. papat kalahn.
sirpi paskaya. Ta. wingni yayaknin.

50
››consejo
concurso Competencia. Ch. wepta conforme De acuerdo. Ch. ajk’a’r. G.
ajna’tanyaj. G. sügüguaü. I. competition. gufûmadaü. I. in accordance. M. baha
M. ris muni pulanka. Ta. kungkursu. kat / aitani. P. ahramenchpar. Ta. kapat
condena Imposición de una pena. Ch. yamni yah.
ja’jtz’a. G. lafayeirun duru. I. sentence. confundir Tomar una cosa por otra. Ch.
M. silakkra mankanka. P. kondenaha. Ta. satpa. G. ayuridaguni lidan saminaü. I.
pat yak awi. confuse. M. yakabrira munaya. P. onsh.
condenar Imponer una pena. Ch. Ta. tunun balaknin.
ja’jtz’b’ir. G. afainira. I. condemn. M. pat confusión Desorden. Ch. satpa’r. G.
wawanra lulkaya. P. kondenahka. Ta. pat agufesera. I. confusion. M. tanis turban
yak danin. lâka. P. konfusionha. Ta. minipis manah.
condición Aquello de que depende congelar Solidificar los líquidos. Ch.
la realización de algo. Ch. jam ira. G. sisajres. G. dereguaü ladügagüle idili. I.
c
asügürüni. I. condition. M. ai tanka ba. freeze. M. suabni daukaya. Ta. dadasni
Ta. di yamnin kidi. yamnin.
conducir Guiar. Ch. k’eche. G. congoja Pena. Ch. sub’ajra. G. igarigu. I.
abuguruni. I. lead. M. mina tahpakaya. grief. M. sim takan / suira takan. Ta. patas.
P. kutech. Ta. ta dunin. conjunto Reunión de cosas. Ch.
conducto Tubo o canal. G. emeri morwa’r. G. adamuriburiburiti. I.
adunuweti. I. conduit. M. yabal baikanka collection / whole. M. dakni kum. P.
kum. P. kutechta. Ta. tubu balna. askanka. Ta. reunión yamdi.
conductor Chofer. Ch. ajk’eche. G. conjuro Palabra para conjurar. Ch. i’niri.
abugahati. I. driver. M. tuk sailarka. Ta. G. awiraunhani. I. incantation. M. suer
truk wauhyang. takanka. Ta. ram yaltayang.
conectar Enchufar. Ch. tojb’an. G. conmemorar Celebrar en memoria de
áchara lidaun. I. connect. M. prak algo o alguien. Ch. k’ab’ajseyaj. G. fedu
wilkaya. Ta. anin. aritaguagülei. I. commemorate. M. ninara
conejo Mamífero doméstico. Ch. t’ur. G. luki daukaya. Ta. kurihni alihna.
masaraga. I. rabbit. M. tibam. P. manih. conocer Tener idea de una cosa. Ch.
Ta. tibam. To. cotocotj. wiru’t. G. asubudira. I. know. M. un
conferencia Charla. Ch. mororojb’ir. takaya. P. arira. Ta. talwi nuki.
G. yanu araudahati. I. conference. M. asla conquistar Someter. Ch. sujkunir. G.
paiwanka. Ta. yul kalyulbawi. agañeira lau eregu. I. conquer. M. win taki
confianza Seguridad. Ch. k’ab’jseyaj. priaya. P. konkistarka. Ta. malnin.
G. afiñeni / choroti. I. trust / confidence. conseguir Adquirir. Ch. tajwintza. G.
M. kasak lukaya. P. confianzaha. Ta. adeira. I. get. M. saki briaya. P. pas. Ta.
kulninymni kulwi. yak wi duwi.
confite Golosina. Ch. yarchab’. G. consejo Advertencia. Ch. k’ub’esyaj.
konfita. I. sweet / candy. M. suka plun / G. eweridihani. I. advise. M. kupia
kiandy. P. prewa. Ta. di dan.

51
››conserva
kraukanka sturka. P. akos. Ta. isning contacto Acción de tocarse. Ch. pijch’i.
pakwi. G. aguragua lúngua. I. contact. M. wal
conserva Alimento preparado para que prakaya. Ta. laih talwi.
se conserve. G. babuledu. I. preserved c o n tag i o Tr a nsm isión de u na
food. M. main kaikaya. Ta. diukna ridi. enfermedad. Ch. t’e’nsan. G. aluguralá
consolar Aliviar la pena. Ch. tz’ayejb’ir. lau sandi. I. contagion. M. luwanka. P.
G. amalihani. I. console / take comfort. artech. Ta. bayakna.
M. maisa nihkaya. P. konsolarka. Ta. ma contar Averiguar el número de unidades.
snihnin. Ch. tzikma’r. G. abaüda atiri ñei lan. I.
constancia Certificado. G. dugumedu count. M. kulkaya. P. awech. Ta. kulnin.
gawaguti dasi. I. record / written evidence. contemplar Mirar. Ch. k’unu. G.
M. kler munanka wangkataya. Ta. ariyaguni. I. contemplate. M. sins nakra
c kunstansia. ni kaikaya. Ta. talwi.
constitución Ley fundamental de un contenido Lo que está dentro de una
Estado. Ch. eb’ajxak’am. G. lurudu habara cosa. Ch. xe’k’ani warche. G. lila /
sunbanaü lílana wagaira. I. constitution. lisuruni. I. content. M. stury wihta nani
M. gabamend laka bukka. Ta. sau lâ ni. ulbanka. Ta. tunun as.
construcción Obra construida. Ch. contestar Responder. Ch. pejkan. G.
chempayaj. G. aunaguni. I. construction. arunabuni. I. answer. M. una kakaya. P.
M. paskanka kum. P. konstruccionha. Ta. arñahwar. Ta. dangnit lawaski.
pakwi. contigo Con él o ella. Ch. takare’t. G.
construir Edificar. Ch. tz’akar. G. luma / tuma. I. with you. M. man wal. P.
abuna muna. I. construct. M. paskaya. payo. Ta. man / witn karak manah.
P. konstruirha. Ta. di as yamnin. To. continente Gran extensión de tierra.
sijuntsjü’. Ch. sya’nrum. G. aunwerebun fulasu. I.
consuelo Lo que da alivio. Ch. tz’ayejir. continent. M. tasba paskanka tara. Ta.
G. dügüdaguaü. I. consolation. M. maisa kuntininti sau nuhni.
nihkaya. Ta. maisa nihwi. contra Oposición. Ch. pater. G. mama
consulta Acción de consultar. Ch. lumagiñeti / kontâti. I. against. M. mapara.
ub’na’r. G. alügüdaha. I. consultation. M. Ta. nawatni.
makabanka. P. akapa. Ta. yulwi dakawi. co n t r a b a n d o Que se ing resa
consumir Gastar. Ch. sajb’esna. G. fraudulentamente. G. gudûbanu. I.
agañeiraguni. I. consume. M. tuwudbi contraband / smuggling. M. diara yukuki
danh daukaya. P. tonchkinewa. Ta. atkiba. Ta. yakmaldi duina.
daangh. contradecir Opinar lo contrario. Ch.
con su m o Gasto. Ch. usajta. G. k’ayna’r. G. asigenera. I. contradict. M.
agumuchaguaguda. I. consumption. M. m apa buwaya. Ta. tanit yulwi.
wan nidka kat briaya. P. tonchka. Ta. contraer Encoger. Ch. ayanres. G.
danhg yamwi. adiñuraguni. I. contract / shrink. M. brih
balaya. Ta. suminin /wirusnin.

52
››correspondencia
contrato Documento que establece coordinar Dirigir. Ch. irsenu’t. G.
obligaciones. Ch. ch’ujkunirjun. G. ichügünaü. I. coordinate. M. ta brih
dugumêdu luraguti daradu. I. contract. impakaya. Ta. tâ dunin.
M. pramas waungkataya. Ta. kantrak. copa Vaso con pie. G. weru gebuti. I.
contribución Donación voluntaria. Ch. wine-glass. M. kab. Ta. kap kalni karak.
takresb’ir. G. ôduhani. I. contribution. M. copiar Sacar copia. Ch. tz’ijb’an. G.
help yabaya. Ta. ilpni. adiara. I. copy. M. sim paskra wala sakaya.
convencer Hacer que alguien acepte Ta. kupiaryamnin. To. lamya tjapacj.
un argumento. Ch. k’ub’esyanen. G. coqueto Que coquetea. Ch. ajpijch’i. G.
agañeirei saminaü. I. convince. M. kupia gadarihaiti. I. flirt. M. triswan bila wiaya.
alkaya. P. konvencerka. Ta. yamwak Ta. tibinyang.
bahang atnin. coraje Valor. Ch. k’ijna’rir. G. ganigini.
conveniente Útil. Ch. tojrer. G. mosu. I. courage. M. wan kupia karna daukaya.
c
I. convenient. M. help pali. Ta. ilpni / Ta. balur.
yusni. coral Planta marítima, su esqueleto
conversar Hablar dos personas. Ch. sirve para hacer joyas. Ch. koral. G.
o’jroner. G. ayanuhani / adimureha. I. wewe baranahana lubuña iñari. I. coral.
chat. M. wal aisaya. P. kapach. Ta. muih M. kabu golka siksa. P. tich tich iwa. Ta.
bu yulbawi. kabu kuralni. yuwijil
conversión Cambio. Ch. nab’ajrb’ir. G. corazón Órgano central de la circulación
saransiguaü / ganbiaü. I. conversion. M. de la sangre. Ch. yuxina’r. G. anigi. I.
kupia ulakan. Ta. wirihna. heart. M. wan kupia. P. turusa. Ta. isning.
convertir Cambiar una cosa a otra. Ch. To. jos.
nab’ajr. G. aganbiahani / asansihani. I. cordillera Montaña. Ch. nukte’. G.
convert. M. mapla wala paskaya. Ta. di wübu. I. mountain range. M. umta dakni.
uk karak sins yamnin. Ta. asang bayakna. To. tucjucj.
convulsión Contracción espasmódica. cordón Cuerda delgada. Ch. chajnar. G.
G. hilahilaü. I. convulsion. M. wan wakia agürügaü. I. string. M. wilkaya awa. Ta.
aubanka o warbanka. P. oniwak. Ta. wah bintis.
sangka dauna. To. jun jyu’ya. corral Lugar para encerrar el ganado.
cónyuge Marido. Ch. noxib’. G. úmari / Ch. makte’. G. pôtêu. I. barnyard. M. pins
inaunaü. I. spouse. M. maya mairin. P. a bila. Ta. turuh annplisni. To. colal.
arwa akawari. Ta. maritni. correa Faja de cuero. G. beliti. I. strap.
cooperar Ayudar. Ch. takresna’r. M. daiwan taya auka. P. yatika. Ta. kuiru
G. ideha. I. cooperate. M. tabaiki help bilni.
munaya. P. arwar. Ta. biri biri ilpni. correcto Adecuado. Ch. imb’utz. G.
cooperativa Asociación para auxilio ligiragu. I. correct. M. pidka kat. P. yaisti.
mutuo. Ch. wartunorb’ir. G. colokclanu. Ta. yamni.
I. cooperative. M. asla pawan wakka. Ta. correspondencia Conjunto de cartas.
biri biri. G. pailabu garada. I. correspondence.

53
››corriente
M. waungtaya blikanka. Ta. wauhtaya coser Un ir con hilo dos o más pedazos
pamna. de tela. G. ahüchagua / adifileira. I. sew.
corriente Usual, común. Ch. putz’ja’. M. tasba aiska. P. tuk. Ta. bina tit katak.
G. lagüburi katei. I. ordinary. M. nadka cosmos Universo. G. ubau. I. cosmos. M.
kat. Ta. was parasn murwi. tasba paskanka. Ta. di nuhni talwakidi.
corrupción Uso indebido de los costal Saco de fibra. Ch. mukuk. G.
dineros del pueblo. Ch. xujch’ya’nir. G. sagü. I. sack. M. paibaglas kualka. P.
gabagaridadí / mausani. I. corruption. M. kostalha. Ta. krukus.
tawan lalka ayimplikra. Ta. di malyang. costilla Hueso del tórax. Ch. chejchek.
corrupto Funcionario que roba al G. uruhuwai. I. rib. M. snaya nina. P.
pueblo. Ch. ajxujch’. G. gabagaridati. I. suruh. Ta. sulun ûni.
corrupt. M. nakra praki impaplikra. Ta. costumbre Manera de obrar establecida
c dut tihni. por un largo uso. Ch. b’ach. G. echuni.
cortar Dividir. Ch. xurma’r. G. I. custom. M. daukanka natka. P. aoriah.
afarenraguni / ibiraguni. I. cut. M. Ta. ban sakki.
kulkaya. P. tas. Ta. pis yamwi,nin. To. t’i. costura Pieza cosida. Ch. chuyma. G.
corte Efecto de cortar. Ch. xurma. G. hüchaguaü. I. sewing. M. sipaya. P. kapor.
ibiyahani. I. cut. M. klakaya. P. Taska. Ta. di biwi.
Ta. daknin,wi. cotorra Perico. Ch. kenken. G.
cortesía Atención y respeto. Ch. gurewegi. I. parrot. M. rawa. P. kawa.
imb’utzir. G. inebei. I. courtesy. M. respik Ta. walalau.
dakanka. Ta. rispitni kalawi. cráneo Caja ósea que contiene el
cortina Lienzo para colocar en las encéfalo. Ch. ub’akerjor. G. lura ichugü /
ventanas. G. lidaü funedei. I. curtain. M. lura abulugu. I. skull. M. wan lal kamhka.
windar kualka. Ta. asna pisni wing ka yak Ta. tununwakanl.
alahwi. creación Mundo. Ch. tuno’r e rum. G.
corto De poca longitud. Ch. takpa’. G. ubau wau. I. creation. M. luki paskanka.
chaguti. I. short. M. kungku. P. pachti. P. Kaa. Ta. sau nuhn.
Ta. parahni ki. To. ’umul. crear Hacer. Ch. cheyaj. G. adügüni /
cosa Objeto. Ch. ayanir. G. katei / kataun. gadügadi. I. create. M. luki daukaya. P.
I. thing. M. diera. P. itaka. Ta. di. kah. Ta. yamnin.
cosecha Frutos que se recogen de un crecer Desarrollar. Ch. ch’i’r. G.
cultivo. Ch. wya’rch’amo. G. alubahani. awariduni. I. grow. M. pawaya. P. taweh.
I. harvest. M. dakaya. P. taska pok. Ta. Ta. baraknin,wi. To. t’yüna.
di dahna yakwi. crédito Préstamo. Ch. yajk’un. G.
cosechar Recoger la cosecha. Ch. furedeiti. I. credit. M. tras. P. añaha. Ta.
wya’rch’amir. G. alubaha. I. harvest. M. lîn.
pihwan dakaya. P. po kah. Ta. dahwi creencia Fe religiosa. Ch. k’ub’ajseyaj.
yakwi. To. t’yolo. G. afiñeni. I. belief. M. lukanka kum. Ta.
kualawi dakawi.

54
››cuarto
creer Tener por cierto. Ch. k’ab’ajsen. G. cruel Que hace sufrir a otro. Ch.
afiñera. I. believe. M. kasak kulkaya. P. ajmab’anb’an. G. magürigiñeti. I. cruel.
yar. Ta. kulwi apis dunin. M. rokkira. Ta. rau sauhwi.
crema Nata de la leche. G. lidageme cruz Madero hincado en el suelo y
miligi. I. cream. M. butar. Ta. tâ was na atravesado por otro. Ch. chanxajr. G.
sapah. guruwa. I. cross. M. dus prihni. Ta. pan
cresta Carnosidad en la cabeza de las pirih.
aves. Ch. t’e’t’e’. G. ügürügü funati le cruzar Atravesar. Ch. kuchuchuj. G.
labulu bai ariran. I. crest. M. klawira lal. ahuñuragua / aburuchagua. I. cross. M.
P. aha. Ta. sakara / turuh / tamni. yabalra luwaya. P. ukpech. Ta. bayaknin.
criado Mozo. Ch. ajma’n. G. umusuni cuaderno Libreta. Ch. jun. G. garüdia.
/ alâka. I. servant. M. wark suliar. P. I. book. M. ulbaya bukka. P. korska. Ta.
arwarta. Ta. sulyar. wauhtaya bin.
c
criatura Niño. Ch. b’echu. G. irahü. I. cuadrado Cuadrilátero rectángulo de
creature. M. tuktan. Ta. muih bin. lados iguales. Ch. intere’yr. G. gadürü
crimen Delito grave. Ch. ch’akoner. G. ligirigua. I. square. M. kuers. Ta.
duru wairiti. I. crime. M. pat saura. P. wauhtaya kauhna ki.
amas. Ta. patyamna. cuadro Pintura. Ch. tz’ijb’arir. G.
cristal Vidrio. Ch. k’es. G. bidîyu. I. afendihani. I. painting. M. pink dinkaya
crystal. M. ayan sangni. Ta. kristalni. mabka. Ta. sutni arungka wayani.
crítica Juicio. Ch. b’iri’ti’r. G. achuagua. cuajada Parte de la leche sin suero. G.
I. criticism. M. la aisanka. P. arsukña. Ta. lagawachagun miligi. I. curd. M. kuajado.
lâ yulwi. P. tutu tia wriha. Ta. tâ was dadasni.
criticar Juzgar una obra. Ch. b’iri’tye’n. moyaca
G. ahurafuni. I. criticize. M. la daukaya. cuando Enlaza oraciones mediante
Ta. dangnit yulwiwarkni yulni. concepto de tiempo. Ch. kont’e. G. deme.
crómico De colores. G. lur uyei I. when. M. ahkia / an / yawan aiska wal.
ewegeruni. I. polychromy. M. bib auya P. ahí. Ta. mampah yul tunun yamwi. To.
kalakka. Ta. wayani balna. ’ona.
croquis Mapa. Ch. irseyajjun. G. iyawaü cuanto Todas personas o cosas que. Ch.
layawadaha ligubari ubau. I. sketch. M. jayte’. G. atî. I. all that. M. sut. P. pich. Ta.
wark daukaya mapka. Ta. mapni. To. dî balna. To. nol.
tjuwu. cuarenta Cuatro decenas. G. bian wen.
cruce Intersección de caminos. Ch. I. forty. M. yawanaiska wâl. P. ukua ka.
chaxajrb’i’r. G. lafadaragun üma. I. Ta. saalp arungka.
crossing. M. yabal luwaya kraska. P. cuarto Cuarta parte. Ch. tajch. G.
uktech. Ta. tâ rarahni. libiyuma. I. quarter. M. rum bila /
crudo Que no está cocido. Ch. tzijtzi. G. walhwal. Ta. papas bah dak.
íñeti / iñegili. I. raw. M. raya. P. saka. Ta.
sangka lahwas. To. püm.

55
››cuatro
cuatro Tres más uno. Ch. cha’nte’. G. cuidar Asistir. Ch. chojb’an. G. aunigira /
gádürü. I. four. M. walhwal. P. ka. Ta. atonigira. I. take care of. M. main kaikaya.
arungka minit as. P. eka. Ta. main talnin.
cúbico Con forma de cubo. G. pisi culebra Reptil ofidio. Ch. chan. G. hewe.
sisiguati ligirigua. I. cubic. M. yumpa I. snake. M. piuta. P. ebis. Ta. bil. To. latsj.
kulkanka. Ta. kubuni. culo Parte trasera del tronco. Ano. Ch.
cubo Sólido de seis caras cuadradas. G. suy. G. edei. I. bottom. M. klata unta. P.
giriguati / búngidu. I. cube. M. mawan kuch satete. Ta. banluk.
matlalkahbi kum. Ta. cubo munh tiaskau culpa Falta. Ch. mener. G. duru. I. blame.
as. To. molapúl. M. patkira. Ta. pat.
cubrir Tapar. Ch. b’och’o. G. adauragua cultivo Área con sembradíos. Ch. patna’r.
lau. I. cover. M. pura prakaya. P. armuk. G. ichari. I. cultivation. M. mankaya. P.
c Ta. lamanin / mutnin. katishka. Ta. yamak pisni.
cuchara Utensilio de mesa cóncavo con cultura Conocimientos y costumbres
mango. Ch. lupi. G. gulieru. I. spoon. M. de un grupo humano. Ch. twa’chir. G.
ispon. P. spun. Ta. ispung. To. mpes la las. anichigu. I. culture. M. tawan iura wihta.
cuchilla Hoja de acero para cortar. G. P. oriah. Ta. muih ap umani din nuki.
gusiñu. I. blade. M. kisura. P. kasurusta. cumbre Cima. Ch. witzir. G. labulugu
Ta. kuhbil. To. polomay tsjicj. wubu. I. summit. M. il purara. Ta.
cuenta Cantidad a pagar. Ch. tujrib’ir. G. sutnikau.
seinsu dureiwali / duwaiti. I. account. M. cumpleaños Aniversario de nacimiento.
aibapanka. P. pich isre. Ta. taras launin. Ch. tz’akta’r ujab’. G. iyumudi. I. birthday.
cuentista Que hace cuentos. Ch. M. aisubanka yuwa. P. kwih ka. Ta. sahna
ajtujrib’. G. uragaimuna. I. storyteller. mani.
M. kisi aisasara. P. ñah ñahta. Ta. tu nai. cumplir Hacer lo debido. Ch. tz’ata’res.
cuento Narración corta. Ch. k’ajtya’r. G. G. agufulira. I. comply / fulfill. M. aisan
uraga. I. short story. M. kisi sturka. Ta. kat daukaya / sadarka kat daukaya. P.
yul dauh parahni. kumplirka. Ta. yamnayang.
cuerda Conjunto de hilos torcidos. Ch. cuña Prisma para hender. Ch. suste’. G.
tz’ojnok. G. gurudu. I. rope. M. rub awa. chakü. I. wedge. M. saka manka. P. apuh
Ta. trit labuna. taka. Ta. pisni karak.
cuerno Cacho. Ch. kachu. G. liganchun. cupón Billete. G. isigalen. I. coupon. M.
I. horn. M. kiabka. P. aha. Ta. tamni. lalah ma kum. Ta. sansni.
cuerpo Todas las partes de una persona. curso Conjunto de alumnos de un mismo
Ch. b’aker. G. úgubu / urauü. I. body. M. grado. Ch. irsena’rb’ir. G. aturiñahatuña.
wina tara. P. apeshka. Ta. muinh. I. course. M. klass kum luwaya tanka. P.
cueva Cavidad subterránea. Ch. che’n. G. chretonch. Ta. simsat mana.
hurentirugu. I. cave. M. yukwaya untika.
P. atapak. Ta. sulihni. To. jomyen.

56
››dama
dama Mujer. Ch. ixik. G. hiñáru / würi. I. decapitar Cortar la cabeza. G. adüüra
lady. M. mairin. P. korta / asãtah atónna ligîna. I. decapitate. M. lal klaki dakbaya.
akwarkwa-. Ta. yal. Ta. tunun daknin.
damnificado Que ha recibido daño. Ch. decena Conjunto de diez unidades. Ch.
ajposna. G. waiti lemegeiru. I. victim. M. t’esena. G. dîsigua. I. set of ten. M. dasin
pat wawan brin. Ta. din balna disyamna. kum. P. ukua ukua asler. Ta. salap manah.
damnificar Dañar. Ch. posnar. G. a decepción Engaño. Ch. ajkanseyaj.
gadeirei sun ñeiti. I. damage. M. saura G. eyereduni. I. deception. M. kunin
munaya. Ta. din disna. munanka. Ta. als lani.
danza Baile. Ch. akta’r. G. abinahani. I. deceso Muerte. Ch. tzajtakir. G. aribiguni
dance. M. dans. Ta. pulnin. / auweni. I. death. M. pruwi aisawan. Ta.
danzar Bailar. Ch. ajkut. G. abinaha. I. daukinh yawi.
dance. M. dans pulaya. P. nástá wí. Ta. decidir Resolver. Ch. k’a’r. G. lê bererun.
pulwi. I. decide. M. wilin takaya. P. taras. Ta.
dañar Hacer daño. Ch. poswa’r. G. yulwi barangwi.
agadaira / añabilira. I. damage. M. patra decir Expresar. Ch. arena’r. G. ariñaguni
dinkaya. P. wárkã. Ta. dutni kalyamna. / layanuhaun. I. say. M. wiaya. Ta. yulwi.
daño Perjuicio. Ch. poswan. G. añaruda decisión Resolución. Ch. checsun. G. lê d
sun ñeinti. I. damage. M. saura munan. lunbai ladügün. I. decision. M. wilin taki
Ta. dutni ki. daukaya. Ta. dikritu.
dar Entregar. Ch. ajkuna. G. aderegera. I. declaración Manifiesto. Ch. k’a’rb’ir.
give. M. yabaia. Ta. kalana,wi. To. tje’aya. G. lagumairun. I. statement. M. param
dato Antecedente. Ch. irseyaj. G. wiaya. Ta. laih yakna.
lubaramagiwa. I. data / fact. M. dukumend declarar Manifestar. Ch. cheksunir. G.
nani. Ta. yulni kidi. agumaira. I. declare. M. param sakaya.
de Denota posesión. Ch. e / t’e. G. lani. I. Ta. yulwi. To. wola tjevele.
of. M. dukia. Ta. kidi kaupak. decomisar Confiscar. G. lasiuragugun
debajo En lugar inferior. Ch. yeb’ar. G. bilagu luagu badureihan. I. seize. M.
lábugiñe. I. underneath. M. munhtara. P. mihta dakbaya. Ta. niningyakna.
awan. Ta. dinityak. decorar Adornar. Ch. chirirna. G.
deber Obligación. G. yûti lun ladügün. I. ewendegüda. I. decorate. M. sakakaya.
duty. M. diaya. Ta. warkni. P. dekorahkawa. Ta. yaksihnin.
débil Con poca fuerza. Ch. injayjay. G. decretar Ordenar algo el Jefe de Estado.
falalati. I. weak. M. suabni. P. mehmêh. Ch. ererna. G. le lererun uwai. I. decree.
Ta. parasni diski. M. la bapanka kum. Ta. gabamint klir
decaimiento Debilidad. G. lasandirun yamna.
ñegeleguaü. I. decay. M. kawanka. Ta. decreto Decisión de la autoridad. Ch.
wakin. erer. G. gumadi. I. decree. M. lalka
adarka. Ta. tunun adarni.

59
››dedicar
dedicar Dirigir a una persona una obra. defraudar Privar con engaño. Ch.
Ch. tamar. G. ateniruni. I. dedicate. M. umajres. G. weru. I. let down. M. kunin
nina mayunra yabaia. P. apeh râ iskawa. wal implikaya. Ta. alas yamna.
Ta. muih as yak yulnin. defunción Muerte. Ch. chamay. G.
dedo Parte de la mano. Ch. o’rk’ab’. G. auweni. I. death. M. upla pruwan / prahki.
lirahüñü úhabu. I. finger. M. mihta slaya. Ta. dauna.
P. Sua wahwah. Ta. tingni bikisni. degeneración Alteración grave de la
deducir Sacar consecuencias. Ch. estructura de un tejido. Ch. maja’x ub’an
na’tanwiyaj. G. bariñagun bunguaügü. I. ejarma. G. agadeiruni. I. degeneration.
deduce. M. nina wina dakbaya. P. ârkâpas. M. saura aipaswanka. Ta. muinh pisni
Ta. kalawi talwi. as dutni.
defecar Expeler los excrementos. degenerar Perder las cualidades de
Ch. b’o’sye’n. G. amuan / ebéyebuha su especie originaria. Ch. ixik suy. G.
efédegüdün. I. defecate. M. kanka dikaya. agadeira. I. degenerate. M. saura paskaya
P. âchá. Ta. baluknin,wi. To. pwe’es. / lanki ikaya. Ta. sins kalna.
defecto Imperfección. Ch. kalapir. G. degollar Matar cortando el cuello.
dema / dehe / luriban / umenei. I. defect. Ch. xurujor. G. atigiruni lau mirati
d M. aisawanka. P. warkukin. Ta. dutnini. lagülerugun. I. cut the throat of. M.
defender Proteger. Ch. korpesyaj. G. nana dakbaia. P. akatukta arsak. Ta. inin
atonigira / erera taru. I. defend. M. bapi dinitsuru wanh dakwi.
bukaya. Ta. ilpni kawi. dejar Abandonar. Ch. yajres. G. igiruni. I.
de fe n sor El que def iende. Ch. leave. M. swiaya / baha wina. P. akastesh.
ajkorpesyaj. G. ayanuhati warugiñe. I. Ta. dapamnin.
defender. M. bapi buki layarka. Ta. ilpni del Contracción de de y el. Ch. t’e. G.
kayang. lúmagien. I. of the. M. wina. P. eke. Ta.
deferencia Adhesión respetuosa. Ch. wingni birwa.
kab’ajseyaj. G. lánuadaha / abaüdüni. I. delante Situado enfrente. Ch. tu’t. G.
deference. M. rispik daukanka. Ta. nitni. lubaragie. I. in front. M. taura. P. ewaki.
definición Significado de una palabra. Ta. tanit yak.
Ch. xe’ warche ira. G. lila / lisuruni / delegación Conjunto de delegados. Ch.
lariganagu. I. definition. M. sturka tanka. k’oxir. G. gawagutiña. I. delegation. M. ta
Ta. yul tunun as. brabrira nani. Ta. diligasuin ni.
definir Fijar el significado de una palabra. delegado Persona en quien se delega.
Ch. xe’ warche. G. ichiga lisuruni. I. Ch. chilin. G. gawaguti. I. delegate. M.
define. M. sturka wihta. P. nahpraartak. lengstar. P. wábís. Ta. adar kalawa muih
Ta. yul tun unas yakna. as yak.
deformación Alteración de la forma. G. delfín Mamífero marino. Ch. chu’chay.
danimaün / güringuaü. I. deformation. M. G. animâlu átuti. I. dolphin. M. lam /
paskanka saura. Ta. dutni kalahna. dilpin. Ta. dilfin.

60
››denunciar
delgado De poco grosor. Ch. k’ox. G. demente Loco. G. lülütau. I. mad person.
dureiti / magüleguti / büraüti. I. slim. M. M. lal saura. Ta. tunun dutni.
laura. Ta. arakni. democracia Gobierno del pueblo. G.
delicado Suave. G. mafagunti. I. úwarani. I. democracy. M. pulitik bisniska.
delicate. M. aihka subni. Ta. kulñnin P. krin ñahparwa. Ta. dimukrasia.
yamni. demonio Diablo. Ch. malin. G. máfuya
delicioso De rico sabor. G. semêti. I. / winani. I. demon. M. sitan. P. amensra.
delicious. M. auhni pali. Ta. auhni. Ta. walasa / sitan.
delimitar Señalar los límites. G. íchiga demorar Retardar. Ch. ixner. G. darasaü.
fadaguaü. I. delimit. M. mark ba kat. Ta. I. delay. M. let takaya. P. oh ishtύ. Ta. taim
daklanin. diswi.
delincuencia Conjunto de delitos. demostración Razonar para evidenciar
G. hungulemaduaü / badisidaü. I. una verdad. G. arauduni. I. demonstration.
delinquency. M. dakni saura. Ta. di M. saki madikaya. Ta. niningkanin,wi.
malyang. demostrar Probar con razonamiento.
d e li n c u e nte Que delinque. G. Ch. yejtz’un. G. arauduni. I. demonstrate.
hungulema. I. delinquent. M. upla saura. M. madikaya. Ta. niningkawi.
Ta. dutni yamyang. denegar No conceder. G. michuguni. I. d
delirar Sufrir delirio. G. asaminara deny. M. yabras kaya. Ta. dikah.
masanranbu. I. rave. M. pat wawaya. Ta. denominar Nombrar. G. írida /
kalwarauwi. adagaragüda. I. denominate. M. nina
d e l i r i o A lte r a ción me nt al. G. winaya. Ta. paknin.
masaranbuduaü. I. raving. M. lal saura denota Indica, significa. G. arauda
takan. Ta. sinsni lani. luagun. I. indicate. M. marikaia. Ta. talwi
delito Transgresión de la ley. Ch. / kulwi / ais dinpa.
mab’anb’anir. G. duru wairiti / afarahani. dentadura Conjunto de dientes. G. ari
I. crime. M. pât. P. árñahwa. Ta. pat iyumulugu. I. dentition / set of teeth. M.
yamna. wan napa. Ta. anan.
d e magog ia Engaño político. G. dentista Profesional de dentistería.
marasualugu lidan ubafu. I. demagogy. G. aransehati ari. I. dentist. M. napa
M. pulitik kuninka. Ta. pulitik yamyang. papaskra. Ta. an yamyang.
demandar Pedir, rogar. G. amúriyaha / dentro En el interior. Ch. makwir. G.
aihadiha / aguseragüda. I. demand. M. lâ munada / turagarigu tidan. I. inside. M.
dingkaia. P. arñahtuk. Ta. kalwarauwi / bilara. P. asáyà. Ta. pakau.
kalmakunwi / yulwi. denunciar Dar a la autoridad noticias
demarcación Frontera. G. fadaguaü. I. de un daño. Ch. k’ajtna. G. aduyara. I.
demarcation. M. yar bapanka. Ta. mark denounce. M. la mihtara mankaya. Ta.
yamwi. dahra yaknin.
demasiado Mucho. G. wairaüyâli. I.
much. M. uva ailal. Ta. mahni.

61
››departamento
departamento Parte de un territorio. derramar Dejar salir de un recipiente.
G. kuatá lidan agairaü. I. department. M. Ch. pusin. G. atura. I. spill. M. laikaya.
departamend. Ta. dipartamintu. P. tâwár. Ta. utuhnin.
dependencia Hecho de depender. Ch. derrame Vertido de un líquido. G.
tamar ira. G. dipeni. I. dependence. M. achlaha. I. spill. M. iswi taki ba. Ta. was
upla wala helpkara. Ta. kidi kaupak. as utuhwi rana.
depender Estar condicionado a una derretir Licuar por medio de calor. Ch.
cosa. G. dipenini. I. depend. M. upla wala ja’chres. G. aügüdaguagüdüni. I. melt. M.
helpkara iwaya. P. patorwarkerwa chapar. slilkaya. P. umbatak. Ta. arnin,wi.
Ta. di askarak yamiki. derribar Tumbar. Ch. ekmayir. G.
deponer Quitar. Ch. loksna. G. agidara. atügüra. I. knock down. M. batahkaya. P.
I. depose. M. sakaya. Ta. awi yaknin,wi. akachra. Ta. tuklaknin.
deportar Expulsar de un país. Ch. derrocar Destituir con violencia.
ajnesren. G. labuguru terencha. I. deport. Ch. k’apasna. G. ewendedagüdüni.
M. kanbi sakaya. Ta. sauni kaupak I. overthrow. M. kriki sauhkaya. P.
yakpamnin. akahshra. Ta. anwi dauh kalpamna.
deporte Juego con ejercicio. Ch. asya’r. derrochar Gastar sin medida. Ch.
d G. huraraü. I. sport. M. pulanka. Ta. bal sajb’estumin. G. agastara / abulêgua. I.
iadayang. waste. M. kupia lukras tikaya. P. unwã
deportista El que ejerce el deporte. tonch. Ta. minipis danh yamna.
Ch. ajasi. G. ahuauti / baliemuna. I. derrota Perder la competencia. Ch. satpa
sportsman. M. pulanka ta uplika. Ta. bal ajner. G. eferidira asügüraguni. I. defeat.
yakis dayang. M. lus tiwanka. Ta. lus disna.
depositar Situar en un lugar. Ch. jocho. derrotar Vencer. Ch. ajnesb’ir. G.
G. afusuruni. I. deposit. M. asla sunaya. agañeiruni. I. defeat. M. win munaya.
P. akastesh. Ta. plisni yak danin. Ta. bit yamna.
depósito Lo que se deposita. G. lagai. I. desabrigar Quitar el abrigo. Ch. pisi.
deposit. M. asla sunan pliska. Ta. anin,wi. G. aragachaguagüdüni / asúrusuhagüda.
depurar Quitar las impurezas. Ch. ustan. I. without protection. M. kualka dakbaya.
G. anurada. I. purify. M. prata sakaya / P. armũk arpesh. Ta. umuk ni yaknin.
klin daukaya. P. akápás. Ta. klin yamnin. desacreditar Disminuir el crédito. G.
derecho Recto. Ch. noj. G. suruti. I. icharaguni. I. discredit. M. bahki kulkaya.
straight. M. wan raidka. P. yasti. Ta. tamat Ta. wat taras kalawaski.
kat. To. ninyá. d e s ac u e r d o Falta de acuerdo.
d e r ivar Provenir de algo. Ch. Ch. irik’a’r. G. sigenei / mafalâni. I.
b’ijnwantuka. G. lebuna. I. derive. M. bal disagreement. M. wilin apia. Ta. sip
takanka. Ta. di as kaupak kalahna. barang was dana.
de rogar Anular. Ch. satpa. G. desafiar Provocar. Ch. majresnib’. G.
agurûda. I. derogate. M. sauhkaya. Ta. închahani. I. defy. M. nais munaya. Ta.
barangwaski,na. traini talwi.

62
››descansar
desafío Acción y efecto de desafiar. Ch. desarrollar Aumentar. Ch. uk’ajna’r.
umajres. G. asiginara. I. challenge. M. G. awáseragüdüni. I. develop. M.
nais munan tanka. Ta. alas kalyamwi. pain paskaya. P. ka twe. Ta. mahnin /
desagradar Causar desagrado. Ch. barakwi,nin.
irich’ajb’eyx. G. magudaragüdüni. desastre Desgracia grande. Ch.
I. displease. M. kupia sauhkaya. Ta. mab’anb’nir. G. damichi. I. disaster. M.
wantaws ki / yang. ull saukanka. P. warkwkínas í. Ta. di dutni
desagradecido El que no agradece. kalahna.
Ch. ajirich’ajb’eyx. G. metengirati. I. desatar Soltar. Ch. weche. G. afarágada.
ungrateful. M. tingkikas. Ta. ting ki kas. I. untie. M. lanhkaya. P. áryôk. Ta.
desagüe Evacuación del agua. Ch. uluhnin,wi.
ulokib’ja’. G. laguragüle duna. I. drain. desatornillar Sacar el tornillo. G.
M. li karma. Ta. talna. adugudugudagüda. I. unscrew. M. kruka
desaire Afrenta. Ch. sub’ajres. G. anüga daikaya. P. aryok. Ta. kru wirh yaknin.
busiganu. I. snub. M. bahka kulkanka / desautorizar Quitar autoridad. Ch.
swira / swira daukanka. Ta. dddutni talna. ilakotor. G. agidarei bagumadihan. I.
desalojar Hacer salir de un lugar. Ch. discredit. M. kiaka krikaya. Ta. tunun
lokesna. G. asiruhani. I. put out. M. latara kaupak yaknin. d
sakaya. P. kãkáspàs. Ta. pani kaupak desayuno La comida de la mañana. Ch.
yaknin. ajk’inwya’r. G. aigini binâfiti. I. breakfast.
d e s an g r ar Perder sang re. Ch. M. titan pata / la kum pura luwi ba. P. sírã
loksch’icher. G. aseñeiha. I. bleed. M. kapani. Ta. ma pairis kungni.
tallia sakaya. P. uríhpas. Ta. â diswi. desbarajustar Huir con miedo. Ch.
desanimar Quitar el ánimo. Ch. irik’ek’o. ajner b’ajk’ut. G. acafigüda. I. throw into
G. agidarei gawagutibu. I. discourage. M. confusion. M. sibrin plapaya. P. arkatí
kupia krikaya. Ta. baski kapat. trok. Ta. kira sak ki.
desaparecer Quitar de delante. Ch. descalzar Quitar el calzado. Ch.
satpa’rir. G. eféidiraguni. I. disappear. M. pispisyok. G. tarafachun sabadu. I. take
lab tikaya. P. tonchkwa. Ta. tanit kaupak one's shoes off. M. suska daikaya. P. tankô
yaknin. pás. Ta. sus yaknin.
desaprobar No aprobar. Ch. imak’a’r. descambiar Deshacer un cambio. Ch.
G. asiginarei. I. disapprove. M. bahki yajkun otronyajr. G. asânsira aganbiada.
kulkaya. Ta. yamnin awaski. I. change back. M. sins munanka. P.
desarmar Quitar el arma. G. eféidiraguni. tamanka. Ta. sins yamnin.
I. disarm. M. rakska dakbaya. P. âwá descaminar Retornar. Ch. sutpar. G.
artesuk. Ta. arak nibus niningyaknin. acháragadagüda. I. mislead. M. yabal
desarreglar Desordenar. Ch. tijrun. tikan. P. tah wach topar. Ta. lapahwaski.
G. achágagua. I. disorder. M. yakabrira descansar Reposar. Ch. jiryen. G.
daukaya. P. warka. Ta. dahkalnin. eméragua. I. rest. M. ris briaya. P.

63
››descifrar
chrachahpra pata ûsukuhpar. Ta. ris desdicha Desgracia. Ch. mab’anb’anir.
dunin. G. inahuri. I. misery. M. badluk baman.
descifrar Encontrar el significado. Ch. Ta. dutni kalahna.
e’ntuka. G. ariyahai llsuruni. I. figure out. desear Querer poseer. Ch. o’sre. G.
M. tanka briaya. Ta. un kalnin ais dinkidi. ayumura / abusenra. I. desire. M. brinka.
desclavar Sacar los clavos. Ch. P. ákáñee. Ta. wat kalawi.
lokst’ak’in. G. aragaha gürabu. I. desecho Desperdicio. Ch. puxb’ir. G.
unpinning. M. silak daikaya. P. aduleragua. I. waste. M. ratwan. Ta.
ákàporkàpás. Ta. dutnin. yayanh.
descolgar Bajar lo que está colgado. G. desembarcar Bajar de una embarcación.
aleiragüda dahiti. I. take down. M. lanhki Ch. lokstaxukur. G. liyumaun. I. land. M.
mayara ikaia. P. wmonoka. Ta. lakpamnin but wina alahbaya. Ta. sahni tak.
mâ kaupak. desempatar Deshacer el empate. G.
descomponer Arruinar. Ch. satemma. lasügüguni. I. tie-break. M. kum taura
G. añawairuni. I. decompose. M. luwaya. Ta. papat watna.
yakabrira daukaya. Ta. dutni yamnin,wi. desempeñar Ejercer. Ch. erewar. G.
To. la tsji’a. ladügüniwa. I. perform. M. daukaya. Ta.
d d e sco n ec tar Desenchufar. Ch. wark yamwi.
iritojb’an. G. achulara. I. disconnect. M. desempleo Falta de trabajo. Ch. matuk’a
dakbi sakaya. Ta. wairh yaknin. patna’r. G. luwan wadagimanu. I.
desconocer No conocer. Ch. ma’na’ta. unemployment. M. warkas / sin lanhkaya.
G. mebéresini. I. unaware. M. kakaira Ta. wark dis.
apia. P. arírtúrísn. Ta. talwaski. desengañar Hacer conocer el engaño.
desconsuelo Angustia. Ch. yajch’i. G. Ch. irimajresna. G. aduragüda lau. I. face
mamalihauwan. I. grief. M. maisa nihkan facts. M. kuninka pura baikaya. Ta. alas
apu. Ta. sariki. yulwinih.
descontento Que no está satisfecho. desengaño Conocimiento de la verdad.
Ch. iritzajyer. G. magundani. I. discontent. Ch. ajirimajres. G. aduragüdüni âu. I.
M. lilla luha. Ta. yamni awaski. disillusion. M. raidka nu takaya. Ta.
describir Representar con palabras. Ch. nuyang.
tz’ijb’anir. G. abarüdaguni. I. describe. M. desenredar Deshacer el enredo. Ch.
ulbaya. Ta. ulwi yamna. ma’tzoktz’an. G. afararaduni. I. unravel.
descubrir Destapar. Ch. chektes. G. M. lanwi takaya. Ta. uluh yaknin.
adeiragua. I. discover. M. pura bukudbaya. desenterrar Sacar lo que está bajo
P. akápás árpríh. Ta. wapahna / un kalna. la tierra. Ch. lokesb’irrum. G. abugai
descuidar Quitar el cuidado. Ch. lagairagiñe. I. dig up. M. kurbi latara
irich’ojb’an. G. mebereseni. I. neglect. sakaya. Ta. pa uk yak yakpamnin.
M. main kaikras kaya / baha wina. Ta. desenvolver Quitar la envoltura. Ch.
main talwaski. pisem. G. afaragadagua / atuluragua. I.

64
››desnudar
unwrap. M. taika wina sakaya. P. aryôk. from. M. ma alhbaya. P. tàwré. Ta. kunin.
Ta. slin yaknin. To. li jun.
deseo Sensación de adquirir algo. Ch. deshacer Destruir lo hecho. Ch. ja’cha’r.
tzajtzir. G. ayumahani / busiñeni. I. desire. G. atuluragua. I. undo. M. sauhkaya. Ta.
M. brinka. P. tah kapẽ. Ta. wât yawi. dasuhkalna.
desequilibrio Pérdida del equilibrio. deshonesto Que no tiene honestidad.
G. chügüchügü. I. imbalance. M. suika Ch. ajmajres. G. mafiñerunwati luagu. I.
kawaya. Ta. nining liliwi. dishonest. M. suhnu apia. Ta. alaskira.
desertar Abandonar una causa. Ch. desinfectar Matar las bacterias. G.
wepta. G. anura / áfurida / merederuni agumucha hau iñanaü. I. disinfect. M.
lidan aban kesi. I. desert. M. suih plapaya. taskika sakaya. Ta. klin yamna.
P. trók. Ta. kalah kirana. desintegrar Romper la integridad.
desesperar Impaciencia. Ch. tzajtakir. Ch. ma’tzajb’un. G. agarenreguni. I.
G. arügüda furesei. I. despair. M. disintegrate. M. aslika wina sakaya. Ta.
bila kaikras laka. Ta. yamanduki / sah kalahna.
yabadanghni / yabadanghniki. deslumbrar Asombrar. Ch. kuxu. G.
desfilar Marchar en fila. Ch. xanatzojr. adeiragua. I. dazzle. M. ingnika tikaya.
G. afileiha / habulehan gürigia. I. march Ta. dista. d
in formation. M. lain kat mars munaya. desmayo Pérdida del sentido. Ch.
Ta. par kî,wi. jayjayran. G. dan aigini binâfiti. I. faint.
desfile Acción de desfilar. Ch. xanb’arir. M. sinska tiwi ba. P. wawra. Ta. sngka
G. afileihani. I. parade. M. mars munaya. dauna.
Ta. parna,wi / parwarang. desmentir Decir a uno que miente. Ch.
desgajar Arrancar. Ch. jixte’. G. cheksun. G. abuyârei liyereni. I. deny. M.
agucchara. I. break off. M. klaki sakaya. kuninka alkaya. Ta. alas yulyang.
Ta. dutnin / isnin. desmilitarizar Quitar el carácter
desgarrar Arrancar con violencia. Ch. militar. G. agidaraña súdara. I.
chekchajch. G. adüñügüda. I. tear. M. demilitarize. M. soldajo yabka tikaya.
krikaya. Ta. anwi dutnin. Ta. militar yaknin.
desgarro Herida. Ch. chekir. G. desmontar Bajar un artefacto. Ch.
düñüñüti. I. tear. M. klakwanka kum. yemsi. G. aleiragüda. I. disassemble. M.
Ta. pilaun. klerka madikaya. Ta. bulitni yaknin.
desgastar Consumir. Ch. b’ijkres. G. desmoronar Deshacer y arruinar. G.
agastara / ahiracha. I. wear down. M. agulûduni. I. crumble. M. samaya. Ta.
biakaya. P. aróha. Ta. danh kalahwi. tuklaknin,wi.
d e sg r ac ia Suceso f unesto. Ch. desnivel Fuera del nivel. Ch. irinoj. G.
mab’anb’anir. G. lamisei. I. misfurtune. ñegelei. I. slope. M. libel apia. Ta. bayalni.
M. trabil ull. P. warkwkín hapar. Ta. pat. desnudar Quitar las vestiduras. Ch.
desgranar Sacar el grano. Ch. jixma. koro. G. asurusuhauwa. I. leave naked.
G. efereha lagu awasi. I. remove the grain

65
››desnutrición
M. praka daikaya. P. ínñah pesh. Ta. susu yapan wina buwaya. Ta. samuhnin. To.
kalnin. To. jas pjutjpjutj. nitsülüma.
desnutrición Falta de alimentación. despojar Quitar. Ch. loksen. G.
G. maigini. I. malnutrition. M. biauskira. agidaruwa. I. strip. M. platukbi sakaya.
Ta. arakwi. Ta. nining yakna.
desobedecer No acatar una orden. Ch. despotismo Abuso del poder. Ch.
ma’k’ub’seyaj. G. magânbadi. I. disobey. tijrunb’ir. G. eregu. I. despotism. M.
M. kiama karna. P. ñahweshtú. Ta. yulni karhnika brisa wisi la luwu ba. Ta.
rumna. dapamna.
desollar Quitar la piel. G. elechagua / desprender Despegar. Ch. jimpa’r. G.
araucha. I. skin. M. taya sakaia. P. yók. aguchara. I. come off. M. bukutwi taki
Ta. untak yaknin. waya. Ta. daknin.
desordenar Deshacer el orden. Ch. después Posterioridad. Ch. nakpat. G.
tijresna’r. G. achagaragua. I. disorder. M. larigien. I. after. M. ba wina. P. teshkwa.
yakabrira daukaya. Ta. lusuhnin. Ta. tanit yak.
desovar Poner huevos. Ch. a’rner. G. destapar Quitar la tapa. Ch. pasar. G.
emeilihani. I. spawn. M. mahbra apaya adâra lau. I. uncover. M. pura bukutbaya.
d ba. Ta. luknin,wi. Ta. wapahnin.
despachar Enviar. Ch. ixnar. G. aunaha. desterrar Expulsar de un territorio. Ch.
I. dispatch. M. blikka waya. Ta. danh lokesrum. G. abuga / auna ñein giñe. I.
yamna. send to exile. M. kanbi sakaya. Ta. kurh
despacio Lento. Ch. chantaka. G. yaknin.
hamauraina. I. slow. M. tawa. P. táhrí. destino Futuro. Ch. rarir. G. isinuni /
Ta. tan dulautayang. buwaruguma. I. destiny. M. ai yabalka.
despedazar Hacer pedazos. Ch. Ta. tanit din.
xuruxuru. G. apisiha. I. tear to pieces. M. destreza Habilidad. Ch. b’ijnusyaj. G.
pisra klakaya. Ta. pisni yamnin. hemeni / sumadi. I. skill. M. talinka. Ta.
despedir Quitar el trabajo. Ch. iriyajku isti yamwi / lan kalahwi.
patna’r. G. agura lidaragiñe luwadigemari. destrozar Despedazar. Ch. chorwe’n.
I. get fired. M. warka tikaya. Ta. parasnin G. adüüragua. I. smash. M. piskara
/ kiwi. klakaya. P. tas. Ta. pis yamnin,wi.
despegar Separar. Ch. a’chruma. G. destrucción Deshecho, arruinado.
agidaragua aban katai lê badilegurabai. Ch. jimb’irna. G. agadeira / añabilira.
I. unstick. M. bukudwan. P. pèsh. Ta. I. destruccion. M. sauhkanka. Ta.
dakyaknin. dutnikalna / dauhkalna.
desperdicio Desecho. Ch. lajk’esib’. destruir Arruinar. Ch. tijres. G. agadeira
G. hime barawali. I. waste. M. yuika. Ta. / añabilira. I. to destroy. M. saukaya. P.
yayanh. To. t’üy’ücj. onch. Ta. dauh kalpamna.
despertar Interrumpir el sueño. Ch. desvanecimiento Desmayo. Ch.
b’ixk’a’r. G. agaguduwa. I. awaken. M. mak’ek’wa’r. G. auwereguni. I. fading.

66
››diez
M. tallia mayara iwan. Ta. nining iwitwi P. aménsrá. Ta. walasa / sitan. To.
sangka dawi. lapunenpán.
desvelar Quitar el sueño. Ch. irwaynij. dialecto Lengua aborigen. Ch. ojoroner.
G. marumuguni ariyabu. I. keep awake. G. hentimahali. I. dialect. M. twisa warhra
M. yapan saukaya. P. kakíwàk. Ta. aisanka. P. náh waika-as. Ta. tu balna. To.
makauh wauhnin. nin jin piya.
desvestir Desnudar. Ch. puspus. diálogo Conversación. Ch. o’jyet’ok. G.
G. aragachaguni. I. undress. M. paka yanu / adímurehani umaguaü. I. dialogue.
daikaya. Ta. asnina yaknin. M. stury aisaya. P. kapash. Ta. yulbawi.
desvío Desviación. G. geyei. I. detour. M. To. ca mvelecj.
yabal klayara. Ta. pirinyak. diario Que ocurre todos los días. Ch.
detallar Describir con detalles. Ch. ajk’in ajk’in. G. le asügürübai sagü weyu.
tz’ijb’an imb’utz. G. gabahüdaguradi. I. I. diary/daily. M. yu bani. Ta. di ma bitik
detail. M. sitnika kat aisaya. Ta. lawi talwi kalahwakidi.
yamwi. diarrea Defecación líquida, frecuente.
detener Parar. Ch. na’ta. G. eredeha / Ch. numnak’. G. aburuchuni. I. diarrhea.
adadaha. I. detain / stop. M. takaskaya. M. biara plapan. Ta. ba was. To. ’üsü
P. èsh sak. Ta. laih watnin. mpüe’e. d
deterioro Daño. Ch. posir. G. gadei / dibujar Representar por medio de un
agadeiruni. I. deterioration. M. aisawan. lápiz. Ch. tzormay. G. pikcha / adibuhani.
Ta. dauh kalwi. I. draw. M. lilka paskaya. Ta. lapis karak.
detrás Situado en la parte posterior. Ch. dibujo Representación a lápiz. Ch. meyni.
tupat. G. tanagagien / tarigien. I. behind. G. yawadi. I. drawing. M. lilka kumi. Ta.
M. ninara. P. asúk. Ta. dangnit yak. lapis wayani.
deuda Obligación de pagar. Ch. b’etwa’r. dictatorial Acción de un dictador. G.
G. adurehani. I. debt. M. tras. Ta. taras gumadi / lûdu. I. dictatorial. M. la makan
launin. To. level lejay. ba kat. Ta. bas yamwi / dutni.
devolver Regresar algo. Ch. sutin. G. dieciocho Diez más ocho. G. dîsi widü.
agiribudagüda / aguyuguda. I. return. M. I. eighteen. M. itin. P. ukwa as owa. Ta.
kli yabaya. P. arkawarka wísh. Ta. wat salap minityak tiaskau bâs.
kalanin. diente Parte de la boca que sirve para
de vo rar Comer con ansia. Ch. mascar. Ch. u’tyej. G. arí. I. tooth. M.
chawrun. G. huchecheguaü / aguchaguni napa / biawaya pata. P. kĩ. Ta. am. To.
/ aheridagua. I. devour. M. wilin piaya. P. nivis.
amas. Ta. anwi kaswi. dieta Abstinencia. Ch. iriwen. G. lêye
día Tiempo en que dura la claridad del sol. lunbai leigin lun atuadi. I. diet. M. sib
Ch. ajk’in. G. weyu. I. day. M. yua. P. srá. apia. Ta. muna kulni.
Ta. ma taimni. To. p’awasa. diez Decena. Ch. chamojy. G. dîsi. I. ten.
diablo Demonio. Ch. malin. G. mafiya M. matawalsip. P. ukwa. Ta. dasin salap.
/ winani / mafuya. I. devil. M. sitan.

67
››diferencia
diferencia Cualidad por la que algo se directivo Que dirige. Ch. ajjirseyaj. G.
distingue de otra cosa. G. amu tauserun. ichügünaü. I. directive. M. ta uplika / ta
I. difference. M. aihka ba tânka. Ta. satni briba war kum. Ta. lidir tunun.
balna. To. pa’cassawá. director Jefe que dirige. Ch. ajk’ampa’r.
difícil Que no se logra. Ch. intran. G. G. alidihati / agabutihati. I. director. M. tâ
herenguti. I. difficult. M. tânka karna. brabrira. Ta. tunun ta duwa as.
Ta. sip yamwas. dirigente Jefe que dirige. Ch. ajjorir. G.
dificultad Calidad de difícil. Ch. agabutihati. I. leader. M. lidar. Ta. lidir.
mab’anb’anir. G. gerengú. I. difficulty. disciplina Conjunto de reglas. Ch.
M. sib daukras. Ta. sipawaski. k’ub’esyaj. G. larubadibu. I. discipline.
difunto Fallecido. Ch. chamerir. G. hilâli M. la kat mankaya. Ta. kasak lani.
/ finaru. I. deceased. M. prahki. P. õní. Ta. d i s c r e pa r No c oi ncid i r. Ch .
dauna. To. nasa tsepe’é. mab’anb’anir. G. asiginaha. I. disagree.
digestión Acción de digerir. G. kimulei. M. snayara. Ta. sip awasdana.
I. digestion. M. biara alahwaya. Ta. ban disculpar Ofrecer disculpas. Ch.
awaihlana. korpesyaj. G. eferuduna. I. excuse. M.
dignidad Calidad de digno. Ch. ajk’inir. patin makabaya. Ta. padin.
d G. iberini. I. dignity. M. kasakkira. Ta. discurso Alocución. Ch. ojron imb’utz.
rispitni. G. hayanuhan chamutiña. I. speech. M.
digno Persona con decoro. Ch. ajk’in. smalkanka kum. Ta. yul yamni yulwi.
G. iberinti. I. worthy. M. suhnu. Ta. discutir Examinar con detalle una
rispitkira. cuestión. Ch. cheksun. G. akutihani. I.
dilatar Retardar. Ch. ixner. G. abuyara. discuss. M. blahwaya. P. nán kapak. Ta.
I. prolong/postpone. M. takaskaya. P. kalbilnin. To. la velel.
peshkasak. Ta. tana tan. To. lajay jinwa. disentería Diarrea. Ch. b’utb’a’r. G.
diluvio Lluvia muy copiosa. Ch. denesi. I. dysentery. M. tala siknis. Ta.
jaja’rixner. G. gunubu. I. flood. M. li ba was.
awanka tara. Ta. wasnuhni banghwi. disfrutar Sentir placer. Ch. tzajyerir.
dinero Moneda. Ch. tumin. G. seinsu / G. liseme egundani. I. enjoy. M. auya pah
kâpá. I. money. M. lalah. Ta. lalah. To. daukanka. Ta. yamni kaldakanin.
t’emel. disgusto Enfado. Ch. imaturer / yantaka.
dios Ser supremo. Ch. katata’. G. bungiu G. safaguraü / igañüni. I. upset. M. wand
/ faradiu / suntigabafu / baba. I. god. M. apia. Ta. laikawas.
dawan. P. patishtá. Ta. dawan. To. jepa disimular Encubrir la intención. G. áfara
püné / tomam ponés. parâfu. I. hide. M. pain baku madikaya.
dirección Inclinación hacia un lugar. Ta. un dis kapat.
Ch. b’a’t. G. üma / emeri / asügüragülei. disminución Rebajar de magnitud. Ch.
I. direction. M. diriksan. Ta. angkat. To. tijtirer. G. adiñuragua. I. decrease. M. kau
mo’o. sirpi paskaya. Ta. bintis yamnin.

68
››doctor
disolver Separar. Ch. ukan. G. afarenra. división Acción de dividir. Ch. xermayaj.
I. dissolve. M. wawi slilkaya. Ta. arnin. G. farenguaü. I. division. M. dibaid
disparar Hacer que una arma despida munaya / diara ailal wiriara sakayaba.
un proyectil. Ch. juroner. G. ühüraha / Ta. pis yak yaknin.
ühüra. I. shoot. M. raks lulkaya. P. tún. divisor Cantidad por la cual se ha de
Ta. tutnin,wi. To. tjinyüja. dividir otra. G. afárehati / lebu fárenti.
dispensar Eximir. G. agañeiragüda. I. I. divisor. M. baiki sakaia sip / kaiki
dispense. M. patin takaya. Ta. padin. To. sakaikira. P. píh píh katah. Ta. kulwi sah
pijni pjini tjil. yaknin.
dispersar Separar. Ch. xutina’r. divorciar Deshacer judicialmente el
G. haür ügüdün gürigia lidangien matrimonio. Ch. aktanirchakojt. G.
damuriguaü. I. disperse. M. yakabrira igiraguni. I. divorce. M. dibors munaya.
daukaya. P. as as tísh. Ta. ilih yaknin. Ta. kaldana.
disputa Desacuerdo. Ch. irik’a’r. G. divorcio Separación judicial de los
ereguni. I. dispute. M. mapara buwanka. conyugues. Ch. aktanchakojt. G. igiragua.
Ta. blalahna. I. divorce. M. marit laka dakbi sakanka.
distancia Espacio. Ch. b’at. G. diseguraü Ta. kal dadawi,nin.
/ yarafaguaü. I. distance. M. asla apia. Ta. doblar Curvar. Ch. ni’kchan. G. egereda d
ilihwi. / abaruchagua. I. bend. M. kli wala briaya.
distinto Diferente. Ch. intyach. G. amu P. pikísh. Ta. lamnin,wi. To. lijú / playulin.
luwai. I. different. M. defrand. Ta. sat uk doce Diez más dos. Ch. cha’mojy cha’te’.
/ sat sat. G. doce. I. twelve. M. diera dasin kum.
distribuir Dividir una cosas entre varios. P. ukwu as pok. Ta. salap as dawak bû.
Ch. xerpa. G. afarenhani. I. distribute. M. docena Doce unidades. Ch. tosena. G.
diera yuwaya. Ta. yunnin. dúsênu. I. dozen. M. diera dasin kum. Ta.
diurno Relativo al día. Ch. ajk’inir. G. salap bû.
weyuragu. I. diurnal. M. kaknara. Ta. docente Maestro. Ch. ajkanseyaj. G.
madah. araudahati maistu / maisturu. I. teacher.
diversidad Variedad. Ch. ko’ra. G. sun M. skul sasmalkrika. P. kahchĩwĩshta. Ta.
haruyeigu. I. diversity. M. satka manis. kul sumalyang. To. nin yüsa liji.
Ta. satni. dócil Obediente. Ch. inkunkun. G.
diversión Alegría. Ch. tza’yer. G. mafagûnti / diliti / darángiluti. I. docile.
isebehari / igundani. I. fun. M. lilla M. bila wawalra. P. méhmeínna. Ta. yul
pulanka. Ta. lilia lani. dakawi.
dividir Separa en partes. Ch. xere. G. doctor Médico. Ch. ajtz’akoner. G.
afanhani / apisihani. I. divide. M. baiki surúsia hiñáru / surúsia würi. I. doctor.
sakaya. P. píh píhkatah. Ta. pis yamnin. M. daktar. P. isi ishta. Ta. daktar. To.
To. pjini pjini lejay. ts’yucja liji.
divieso Absceso. Ch. chekir. G. giburi. I.
boil. M. yukri. Ta. suru.

69
››documento
documento Escrito que acredita algo. dorso Espalda. Ch. pat. G. tanagan aban
Ch. ujunerer. G. dugumêdu. I. document. libû / anágani. I. back. M. nina mapa. P.
M. dokumend. Ta. ulwi dana. asuk. Ta. araini / arangni. To. mp’üy popa.
doler Padecer dolor. Ch. kuxner. G. dos Uno más uno. Ch. cha’te’. G. biama /
agarida. I. have a pain. M. latwan wawaya. bian. I. two. M. wâl. P. pok. Ta. bû libit
Ta. dalawi,nin. manahbû. To. mat’é.
dolor Sensación aflictiva. Ch. kuxb’ar. G. drenaje Tubería para expulsar las aguas
gáriti. I. pain. M. wina latwan. P. apãh. Ta. residuales. Ch. trenage. G. chigati lemei
dalan dakayang. To. vyaja. duna. I. drainage. M. taski laya tubula.
domesticar Acostumbrar a un animal Ta. tubu ana.
salvaje a la compañía del hombre. Ch. droga Sustancia alucinógena. G. paisi
tzajtzar. G. éfemuduni. I. domesticate. M. afaruti saminaü. I. drug. M. diara saura
tim daukaya. P. akaiá kâá / achiwishpar. yusmuni ba. Ta. druga.
Ta. tim yamnin. To. ma lacjayapj. duda Indeterminación. Ch. manata. G.
domicilio Lugar en que se vive. Ch. inhi / mafuna / mâsan. I. doubt. M. kasak
ajturer. G. ñei lubai veredera / ubiñebari. lukras. Ta. ramh kultas.
I. domicile. M. tawan. Ta. sak kidi pani. duelo Desafío. Ch. tzejranir. G. igárihabu
d dominar Tener bajo su dominio. Ch. / gebúguaü. I. duel. M. sary takanka. P.
tzajtzar. G. agumadiruwa. I. dominate. âpàhnà. Ta. dalan.
M. wabni daukaya sandi. P. krepẽka. Ta. duende Espíritu. Ch. twente. G. duendu.
bas yamnin. To. jitücj. I. goblin. M. diwindy. P. wákahmás. Ta.
domingo Día después del sábado. G. duindi. To. ’yom tsjicj jastyócj.
dimâsu. I. sunday. M. sandi. P. â semana dueño Persona que tiene el dominio de
akahtuk. Ta. ris mani. To. lominca la. algo. G. labureme. I. owner / propietor.
donar Dar. Ch. ajk’un. G. adéwehani / M. dawanka. P. âíwàh. Ta. danwan. To.
ubúdâmu. I. donate. M. frisand yabaya. just’a’a.
P. wísh. Ta. wirihnin / prisant. To. se’á. dulce De sabor a la miel. Ch. inch’ir. G.
donde Lugar de destino. Ch. tya’. G. halia. bímeti. I. sweet. M. damni. P. pàríwá. Ta.
I. where. M. amsara. P. píã píã. Ta. andika damni sarap kapat. To. wüja.
paniyak. To. ca’á. dulcificar Endulzar. Ch. inch’irir.
doña Señora. Ch. ixkajre. G. waiyei. I. ms. G. abímedagüda. I. sweeten. M. damni
M. rispek mairin. P. kórtâ. Ta. yal barakni. daukaya. P. pàríwákà. Ta. damni yamnin.
To. tsja’ás. To. wüja jin p’iya.
dormir Estar en estado de reposo. Ch. duplicar Hacer doble. Ch. chakojterir.
wayner. G. arúmuga. I. sleep. M. yapaya. G. adóbuliha / ôpuha / aguyaguagü.
P. óh óhkàh. Ta. kaminin. To. tjejya. I. duplicate. M. sim sat wal paskaya /
dormitorio Habitación para dormir. Ch. damnika ba. P. põkà / arpíshka pok. Ta.
waynib’. G. saunburu / sonburu / rumu dubil. To. pülpucj ca nsem.
arúmagülei. I. dorm. M. yapaya rumka. durar Continuar siendo. Ch. war. G.
P. óhkàh. Ta. kaminin pani. To. mo jyá. seiwiti / durati / deiguadan. I. last. M.

70
››duro
wihka waya. P. tápuhná. Ta. banki / ban
atnin / kaunhki / karanG. To. püs naya.
dureza Calidad de duro. Ch. k’ek’onib’.
G. dereti / gürewei. I. hardness. M. uva
karna / karhna. P. kuinitish. Ta. dadasni.
duro Firme, resistente. Ch. int’an. G.
dereti. I. hard. M. karna. P. kwinih. Ta.
dadasni / parasni. To. tüm’ücj.

71
››ebanista
ebanista Carpintero calificado. Ch. efectuar Hacer. Ch. chena’r. G. adüga
ajsuste’. G. lihuduhu adaraguti. I. / abaraseguda / benefaü. I. effect. M.
cabinetmaker. M. dus diara papaskra ba. daukaya. Ta. yamnin.
Ta. ibanita al. eficaz Activo. Ch. tikruma. G. hemeniti.
e b r io Bor racho. Ch. ajkarer. G. I. effective. M. kasak pain. Ta. parasni.
bacharuwati / gawidinuti. I. drunk. M. egoísmo Excesivo amor de sí mismo. Ch.
bla laka. P. misen. Ta. blaki. merexnir. G. luwaridigiñe. I. selfishness.
echar Expulsar. Ch. loksna’r. G. abuga / M. selb aidukia baman dadaukra. P. achã
agura. I. throw out. M. lulkaya. P. echah. íshten / atach achaishte. Ta. witin mana.
Ta. rumwi. To. levelél.
eclipse Ocultación de un astro por eje Pieza cilíndrica alrededor de la cual
interposición. Ch. kilis. G. añaugu. I. gira un cuerpo. G. lebu. I. shaft. M. misin
eclipse. M. katy aisukura alkan. P. ãsûkúh. lalka kum. Ta. pisni as payak.
Ta. aiskur. To. nen. ejecutar Ajusticiar. Ch. k’itz’run. G.
eco Repetición de un sonido. Ch. takb’eyaj. adüga. I. execute. M. la kad daukaya. P.
G. umalali. I. echo. M. karma binka / káh. Ta. yamnin,wi. To. lejáy.
manka. P. warkí àráh. Ta. bin ni. ejemplar Modelo. Ch. b’ajxanir. G.
economía Ahorro. Ch. chojb’atumin. uwadigiali kei ligia / lunti layeihaun. I.
G. seinsu / irisini / kâpâ. I. savings. M. copy. M. patran kum. Ta. talia.
maihsira daukaya. P. plato únkatich. Ta. ejemplo Hecho que se cita para hacer más
basni apaknin. claro lo que se dice. Ch. cheyajir. G. kei
edad Tiempo de vida de una persona. Ch. hamuga. I. example. M. praki kaikanka.
ch’i’r. G. irumudi. I. age. M. manka. P. kuí P. ñahparima. Ta. pat talwi. e
písh. Ta. kurihni. To. nol tyatj. ejercicio Acción de ejercitar. Ch.
edificación Edificio. Ch. nojotot. G. warch’ya’r. G. hingi. I. exercise. M.
galigande muna. I. edification. M. ubtiz eksasais. P. asawriha. Ta. yamnin din as.
watla. Ta. paknin,wi. ejército Cuerpo de soldados. Ch. ko’ra
edificar Construir. Ch. chempayaj. G. ajkojk. G. asudarahatiña. I. army. M.
abunagua muna. I. edify. M. paskaya. P. soldajo dakni. Ta. militar balna.
kah. Ta. pakwarang ki. elaborar Preparar un producto. Ch.
educar Perfeccionar. Ch. irsajimb’utz. chempa’r. G. aunwenbudagüda. I.
G. afurenderuni / aduragüda âu / elaborate. M. ridi paskaya. P. kah. Ta. di
asúbudiragüni ûnguaü. I. educate. M. as yamnin.
wabni smalkaya. P. achawĩsh. Ta. kul elástico Que tiene elasticidad. G.
nin. To. jin yüsa. chawachawati. I. elastic. M. tasa nj
efecto Resultado de una acción. Ch. paskanka. P. tai. Ta. plastik.
imb’utzir. G. laguyun badüga. I. effect. elección Votación para elegir. Ch.
M. baku taka. Ta. di as kalahna. sajkan. G. abuduhani. I. election. M.
wahbi saki sain munanka. Ta. iliksan
mani.

75
››electorado
electorado Conjunto de electores. emanar Desprender de algo. Ch.
Ch. ko’rasajkanob’. G. abuduhatiña. I. yajk’untuk’a. G. aguchara / efereha /
electorate. M. bak sakan uplika nani. Ta. atügüra. I. emanate. M. dakbi sakaya.
iliksan rumyang. Ta. dak yaknin.
electricidad Energía. Ch. k’ajkir. G. embajada Representación diplomática.
erei / igemeri / leiti. I. electricity. M. Ch. turertakren. G. haban terencha lidan
elektrik. Ta. misin pawani. ka agairaü. I. embassy. M. kuntry ta
eléctrico Que tiene electricidad. Ch. uplika. Ta. sau uk apisni.
k’jkinir. G. galati erei / gegemeriti. I. embajador Representante diplomático.
electric. M. elektrik brisa. Ta. iliktrik duwi. Ch. ajturertakren. G. aununtin luagu
elegancia Calidad de elegante. Ch. ka agairaü. I. ambassador. M. kuntry ta
imb’utzir. G. buregini. I. elegance. M. brabrira. Ta. sau ukmuinh.
salid respik kad. Ta. kasak yamni. embarazada . Mujer preñada. Ch.
elegir Escoger. Ch. ustan. G. abúduha. kuchur uyar. G. dagarinatu / agaraüdutu.
I. choose. M. bak saki briaya. P. túk / I. pregnant. M. mairin kuihra. Ta. yal
akamana. Ta. walwi atalnin. To. jipj p’iya bankau. To. way jasa.
ca nsem. embarazar Preñar. Ch. kuchres. G.
elemental Simple. Ch. intran. G. adagarinagüda / agaraüdagüda. I. get
lihuduhudu. I. elemental. M. nidka pali pregnant. M. kuihra mankaya. P. arya
/ diara piska kum. P. túk. Ta. makauni. tok. Ta. ban kau ana.
elevación Altura. Ch. santarir. G. iñuti. embarazo Preñez. Ch. kuchwan. G.
I. elevation. M. uva purara. P. kahah. Ta. dagañun. I. pregnancy. M. kuihra mankan.
e makauni. P. aryahwa. Ta. ban kau.
elevar Alzar. Ch. santar. G. iñuwa / embarcación Nave. Ch. turerko’b’ir. G.
awairagüda. I. elevate. M. purara sunaya. waporo / ugunei. I. boat. M. butra ulaya.
P. kãhaka / kaah. Ta. ayangni dulauna,wi. P. pury uyayo tech. Ta. but / avuin / wing
To. campayna tjemé. kuring.
eliminar Quitar. Ch. satar. G. agidara embarcar Subir a un barco. Ch.
/ aguluruda / agumuchaguagüda. I. tojb’enko’. G. áfayara. I. embark / go on
eliminate. M. klaki dakbaya. P. onch. Ta. board. M. sibra ulaya. P. puru uya. Ta.
yakpa mna. kuring yak kanin,wi. To. casa’á tjemé.
elite Grupo selecto. G. mama kamani. I. embargar Suspender judicialmente. G.
elite. M. bak sakan. Ta. muih kul la. laguburahaun ufarani. I. seize. M. la wina
ella Pronombre de tercera persona lalahka dakbaya. P. puruh uya pã. Ta. pan
singular, femenino. Ch. ja’x / ja’xir. G. yamnin.
tugia. I. she. M. witin mairin. P. eka. Ta. embellecer Dotar de belleza. Ch.
witin. imb’utz ira. G. ewendeda. I. make
elogio Alabanza. Ch. k’ab’arir. G. beautiful. M. kau prana paskaya. P.
ideweresei. I. praise. M. mayunra. Ta. enñatis. Ta. naksihni.
aiwanwi.

76
››empresa
emblema Símbolo. Ch. kirikna. G. empatar Emparejar. Ch. b’urwa’r. G.
sarini. I. emblem. M. wan plakka kum. auwaradagua / gaubagauba. I. tie. M. wal
Ta. imblima. baku takan. Ta. papat.
embolia Obstrucción de un vaso empate Igualdad en una competición. G.
sanguíneo. G. hitalugu. I. embolism. M. uwaraguni. I. draw. M. wal baku takaia.
tallia wakia dakban. P. tawríchoktah. Ta. Ta. papat watna.
nining iwitwi. empeñar Dejar una prenda por una deuda.
embolsar Poner en bolsa. G. aburacha G. epeñera. I. pawn. M. panmunaya. Ta.
tidaun sagü. I. pocket. M. plastik bilara impiñar yamnin.
mankaya. P. umusta. Ta. bulsa yak anin. empeorar Desmejorar. Ch. mab’anb’anir.
To. mo’o telón. G. wairiguarügü / gâraungu turaguti. I.
emborrachar Embriagar. Ch. karay. worsen. M. kau sauhkaya. Ta. dutni ki.
G. abacharuwada / awidinuha / átagua. I. e m p eq u e ñ ec e r Disminuir. Ch.
get drunk. M. bla daukaya. P. mísõh. Ta. chuchwa’nir. G. añüraüdaguni / asuiragua
wasak diwi. To. tjemyona. / adiñuragua. I. make small. M. tuyudbi
emboscada Ataque por sorpresa. Ch. sirpi daukaya. Ta. bintisyamnin.
chukseyajir. G. egeyedagua. I. ambush. empezar Comenzar. Ch. kajyes. G.
M. dahra walras prukaya paskanka kum. agumesehani. I. start. M. ta krikaya. P.
Ta. tanka nudis. atahtuk. Ta. ramh.
embotellar Poner en botella. Ch. empinar Levantarse en alto. G. ehegucha.
ujoja’xb’ir. G. arühani / agalagüda aban I. raise. M. wapni daukaia. P. wársàh. Ta.
budein. I. bottle. M. batilra mankaya. P. dulaunin makau. To. sijunsá.
baten umus. Ta. batil yak anin. To. tsjan emplazar Colocar. G. adagaragüda. I. e
mo’o telón. place. M. wihta mawanra paiwaia. Ta.
embriagar Emborrachar. Ch. karer. G. dana.
abacharuwada / átagua. I. get drunk. M. emplear Dar empleo. Ch. k’otor. G.
bla tikaya. P. pítíha. Ta. bla kalnin. To. ahayaruwa. I. employ. M. wark yaia. P.
tjemyona. katuh wish. Ta. wark kalana.
empacar Envolver. Ch. b’asa. G. apaküra / empleo Ocupación. Ch. k’otorer. G.
auburagua. I. pack. M. diara ra mangkaya. ifisirutei / adügüni. I. employment. M.
Ta. punin. wark uplika. P. katuh. Ta. wark yakna /
e m pachar Enfer mar, diagnóstico duwi.
de curandero. Ch. maktajnes. G. empollar Calentar el ave los huevos. Ch.
apacharuwada. I. have indigestion. M. jok’chen. G. afugara. I. hatch. M. luhpa
biara warwan siknis. P. empachahakiwa. paikaya alkisa. P. pono apih. Ta. suman
Ta. impatsu. dahni.
empapar Penetrar un líquido. G. chun e m pr esa Sociedad mercantil. G.
fadafa / adüdürü. I. saturate. M. wal baku aluguragülei. I. company. M. yuyakira
daukaya. P. asôchah. Ta. papat wawatna. gabamendka. Ta. imprisa.
To. ’üsü mo toncja.

77
››empujar
empujar Hacer fuerza contra una cosa M. silakra mankaya. P. achahasak. Ta.
para moverla. Ch. taksunar. G. adâgua / silak yak anin.
adaragua. I. push. M. platukbaya. P. ãrãs. encargado Persona responsable de algo.
Ta. sak tuknin. To. tücü’e liji. Ch. chujkuna. G. arihitu lau / tûni. I. in
en Dentro. G. munada / turagarigu / tidan. charge. M. main kakaira. Ta. tunun as.
I. in. M. ra / bilara. P. ãkrash- / kwã. Ta. e n c a r g o Cosa enca rgad a. Ch.
pakau. To. ne’a. chujkunb’ir. G. ilagu / wadaradun. I.
e nam o r ar Prometer amor. Ch. assignment. M. main yabaya. Ta. muih
uk’anib’ob’. G. adarihani / inseñehabuni. din.
I. make someone fall in love. M. laik encender Conectar un aparato. Ch.
kaikan pramiska daukaya. P. ahrai. Ta. tomb’ar. G. ebeda. I. turn on. M. ankaya.
wat akltulwi. P. atuk. Ta. dalhnin. To. pwitja.
enano Diminuto en su especie. G. encima Posición superior respecto de otro.
hinanu. I. dwarf / small. M. sirpi pupia. G. ligibuagu. I. above. M. pura. P. ahñã.
P. bohbõnã. Ta. parihni / bintisbin. To. Ta. minityak ilnin. To. pjac’a nt’á.
’amana toncja. enclenque Impedido. G. danimâti /
enarbolar Levantar una bandera. G. ganti kanpuleini. I. weak. M. sip ayauras.
adibiragüdei fanidira. I. raise. M. plaking Ta. kahwa.
bapaya / purara bukaia. Ta. bandira encoger Acortar. Ch. b’utb’an. G.
dulawi. anurada / asuresiha. I. shrink. M. kludka
encabezar Ir al frente. Ch. yumarir. G. daukaya. P. wríh. Ta. lamnin. To.
ichügünaü. I. lead. M. lal purara mankaya. lat’ilyuja.
e P. asatah. Ta. ta tuna kiwi. encolerizar Poner colérico. Ch.
encadenar Atar con cadenas. Ch. k’ijna’rb’ir. G. asafaragua. I. provoke. M.
kachma’r. G. agüragua lau gürigüri. I. kupia sauhkaya. P. akaiwa. Ta. an sak ki.
chain. M. lainra wilkaya. Ta. sin anin. encontrar Hallar. Ch. tajwinar. G.
encajar Meter una cosa dentro de otra adaira adunragua luma. I. find. M. sakaya.
ajustadamente. G. ebelagüda. I. insert. M. P. pâs. Ta. kalpakwi. To. sinucj.
diara kum bilara mangkaia. P. pãpísh. Ta. encrucijada Dilema. G. durunâdei. I.
tang anin. To. vyajama. crossroads. M. trabil kum. Ta. kaluduhna.
encanto Persona que embelesa. Ch. encubrir Ocultar una cosa. G. aramuda /
matz’. G. ayunurawaguwatu luragu areida. I. conceal. M. yukukaia. P. arûhá.
tubuidun. I. charm. M. salid paskanka Ta. malnin. To. casa jipj.
kum. P. saina. Ta. saikira. encuentro Reunión. Ch. tajwintzar.
encaramar Subir sobre algo. Ch. G. aundaruni. I. encounter. M. asla
chejb’un. G. awairaguagüda ilagu. I. prawanka. P. apas. Ta. kalpakna. To. l¨süs.
climb. M. purara ulaya. P. akastwe pish. endeble Débil. Ch. mak’ek’wa’r. G.
Ta. minityak kilnin. mereni / gulegulei. I. feeble. M. suabni.
encarcelar Encerrar en una cárcel. Ch. Ta. parasni dis.
kachmayanotot. G. adaürüni. I. imprison.

78
››engordar
enderezar Poner derecho. Ch. tatz’a. illness / disease. M. siknis. P. chanah. Ta.
G. ichügünaü. I. straighten. M. nauki saikniskira kalna.
wabni daukaya. P. yasstíwa. Ta. barang enfermera Profesional que cuida los
yamwi,nin. To. t’ats. enfermos. Ch. ajtzakoner. G. agaranihatu
endulzar Poner azúcar. Ch. ch’ires. aganigihatu sanditi. I. nurse. M. nurs
G. abimedagüda. I. sweeten. M. damni mairin. P. chanah chanah. Ta. nurs.
mankaya. P. parika. Ta. damni anin. enfermo Que no está sano. Ch. ajmok.
endurecer Poner duro. Ch. k’ek’o’res. G. G. saditi / merumati / wuribati láturadi.
edêragüda. I. harden. M. karna daukaya. I. sick / ill. M. siknis pali. P. chanah. Ta.
P. kwika. Ta. dadasni yamnin. To. c’a. siknis sak ki.
enemigo Opuesto. Ch. ajk’ijna’r. G. ágani. enflaquecer Perder peso. G. adureida
I. enemy. M. wan waihla. P. táúk. Ta. / hürüchün. I. make thin. M. blawaia. P.
wainhla. To. nejenemica. kuahtísh. Ta. araknin. To. tecjuele.
enemistad Oposición. Ch. ajk’inarir. G. enfrascar Meter dentro de un frasco. G.
mamadaguaü. I. enmity. M. waihla laka. demeburagu. I. fill a jar. M. batil ra laikaia
P. táúk. Ta. waihnila. To. ma quelel lejay. o mangkaia / pân ra diara mangkaia. P. nâh
enemistar Hacer perder la amistad. teshkak. Ta. dî payak anin. To. mot’yu.
G. gaganiguaü. I. make enemies of. M. enfrentar Poner frente a frente. Ch.
waihla lâka. P. táúka. Ta. waihnila. To. b’ajxanu’t. G. agibudagu. I. put face to
ma quelel lanija. face. M. pana pana buwaya. Ta. muhnina
energía Capacidad de la materia para kat.
producir luz, calor, etc. Ch. k’ajk’ir. G. erei enfriar Poner frío, bajar la temperatura.
/ igemeri. I. energy. M. elektrik pawika / G. idili / hamuñali. I. cool. M. kauhla e
siakua kati. Ta. ingni satni yamwi. daukaia. P. séhka sénhka. Ta. sannin. To.
enero Primer mes del año. G. furumeti tsoja.
hati. I. january. M. siakwa kati. P. yawí enfurecer Enojar. Ch. k’ijna’r. G.
kuíatahtúk / yawi atahtuk. Ta. kuskus asafaraguni. I. make angry / to infuriate.
waiku. M. wan kupia sauhkaya. P. akaiwa. Ta.
enfadar Enojar. Ch. k’ijna’r. G. agañuda anwi / anna sak ki.
/ asafaragua. I. make angry. M. lawaya. engañar Traicionar. Ch. majresyan. G.
Ta. an ki. eyerehani / amarasuhani / alugura aban
enfado Enojo. Ch. k’ijnarir. G. iñu / igañu umadaü. I. trick / to cheat / to deceive.
/ safuraü. I. anger. M. lawan tara. Ta. laik M. kunin munaya. P. árkásáh. Ta. alasni
awaski. / kalyamna. To. litsuwile.
enfermar Perder la salud. Ch. mokresa. engaño Mentira. Ch. majres. G.
G. asandira / merumaü. I. get sick / to marasualugu / iyereni. I. deceit / lie.
become ill. M. siknis takaya. P. chanatich. M. kunin laka. P. arkasah. Ta. alasni /
Ta. siknis kalahwi. kalyamwi.
enfermedad Alteración de la salud. Ch. engordar Aumentar de peso una persona
mok. G. sandi / merumani. I. sickness / o animal. Ch. nojran. G. adibuneduni.

79
››engreído
I. fatten / to make fat. M. batankaya. P. dry / to mop / to wipe. M. diki sakaya. P.
úntâmún. Ta. salanin,wi. To. t’int’ünü. ahenka. Ta. suh yaknin.
engreído Creído de sí mismo. Ch. enjuiciar Someter a juicio. Ch. tujam. G.
pijch’isuy. G. barügua tungua / pantati. aguseruni. I. pass judgement / to judge. M.
I. spoiled. M. tara papulra. Ta. nuhni laura yabaya. Ta. silak yak danin.
kaldakawi. enlace Unión. Ch. nut’urir. G. úwarani
engrosar Aumentar de grosor. Ch. / aundaruni. I. link / bond. M. wilkanka.
pimres. G. agaranaduni / garanaü / Ta. kalpak.
adiderida / adibuneda. I. enlarge / to enloquecer Perder el juicio. Ch.
thicken. M. yahpa daukaya. P. prahná k’ek’e’wa’res. G. alülüdüni âu. I. go
/ chuk chuk. Ta. nuhni yamnin,wi. To. crazy / to drive crazy. M. krisy takaya. P.
püné tnü. ahranutich. Ta. krisi kalna,wi.
engullir Tragar. Ch. b’uk’ir. G. enmascarar Encubrir. Ch. b’akjutiru’t.
agunchaguni. I. bolt / to gulp down. M. G. purisilimaduwaü / adauragua laru
samras lankaya. Ta. dsalnin. igibu. I. mask / to put a mask on. M.
enhebrar Colocar el hilo en la aguja. mawan yukukaya. P. watapak muka. Ta.
Ch. ose. G. încha agusa. I. thread. M. munh awi.
trid silakra mankaya. Ta. trit anin silipyak. enmendar Corregir. Ch. kayen. G.
enigma De interpretación difícil. G. ererehani. I. amend. M. piska prahkaya.
gariganagunti. I. enigma. M. lal blkanka. Ta. lawi talwi.
Ta. kulanin patki. enmienda Corrección. Ch. kayenb’ir.
enjabonar Lavar con jabón. Ch. G. erenseha. I. amendment. M. piska
e xapunna. G. asaburagua. I. soap up. M. mankaya. Ta. barangwi.
sub kuakaya. P. aboh apihtih. Ta. sutp awi enmohecer Cubrir de moho. Ch.
silipnin. mojores. G. hariñun. I. rust / to make
enjambre Muchedumbre de abejas. mouldy. M. maka alkanka. P. kakawatich.
Ch. ko’rachab’ob’. G. hadibu hulahüñü / Ta. yan kaswi.
hadibu hamabau / hadibu giñurigiñuri. I. enmudecer Callar. Ch. iryojronir.
swarm. M. nasma yula kraudka. P. ásúk. G. amanichuni / girigua tiyuma. I. be
Ta. amak ûn. To. cyapji t’iyu. speechless. M. bila prakaya. P. kapashtu.
enjaular Poner en jaula. Ch. makb’ir. Ta. tinpas labatwi.
G. adauragua tau dunuru tubiñe. I. cage enojar Causar enojo. Ch. k’ijna’r.
/ to put in a cage. M. pinsra mankaya. P. G. aharichagüda / asafaraguagüda /
asenwawa akao. Ta. kutwi anin. agañüdagüda. I. anger / to make angry.
enjuagar Lavar con agua. Ch. poj’bir. G. M. wan kupia sauhkaya. P. akaiwa. Ta.
achulagua / ásûra / ásuruha. I. rinse off. anwasak ki. To. ts’inya.
M. sikbaia / sikbi sakaia / rins munaia. P. enojo Malestar. Ch. k’ijna. G. aharicha /
akatichka. Ta. kupuknin. safaguaü / iñaü. I. anger. M. kupia baiwan.
enj ugar Quitar la humedad. G. P. akai. Ta. anwi.
asuguragua / tuguguaü / atuguaguni. I.

80
››enterrador
enorgullecer Llenar de orgullo. Ch. wilkaya. P. pohkasak / poh sak. Ta. tuk
pijchisuy. G. apantada / ôbuharuwa. anin.
I. make proud. M. selp mayunra. Ta. ensañar Enfurecer. Ch. k’ijna’r. G.
prautkira. gitaranigiduni. I. enrage. M. rakaya. Ta.
enorme Grandísimo. Ch. nojta. G. sumalna.
aunwerebun / hanarimeti luwairin. I. ensartar Atravesar. Ch. k’atar. G.
enormous / huge. M. uva tara. P. akacha. aburuchaguni. I. string. M. kang mankaya.
Ta. nuhni. P. porka. Ta. panin.
enraizar Echar raíces. Ch. wi’rye’n. G. ensayar Probar. Ch. kansen. G.
agaluleda / gayure. I. take root. M. rutka apurupuruni / haucha. I. rehearse. M. prub
alkaya. P. Apis acha. Ta. rikni duwi. munaya. Ta. praktis yamwi.
enredadera Planta con tallo trepador. ensayo Prueba. Ch. kansena. G. auchuni
G. afileriharügütu. I. bindweed. M. inma / ariha labun. I. rehearsal. M. prub
dusra ablakwiba. P. brik brik. Ta. wah / munanka. Ta. praktis kalahwi.
tutuk. enseñar Educar. Ch. kanseyaj. G.
enredo Lío. Ch. mab’anb’anir. G. chagaü afurenderagüda. I. teach. M. smalki
/ chauchau / bürübun / ereregu. I. mess. madikaya. P. achawich. Ta. sumalnin /
M. aiblakwanka. P. Brik. Ta. trabil duwi. niningkanin.
To. lets’ojo. ensillar Poner la silla al caballo. G.
enriquecer Acumular riqueza. Ch. asadilira. I. saddle / to put on a saddle.
ayantumin. G. arisiduni. I. enrich / to M. muntura mankaya. Ta. aras satil anin.
become rich. M. yantliman takaya. P. Non. ensuciar Poner sucio. Ch. Ch.xexres.
Ta. yankliman. G. awiyeduni. I. make dirty. M. taski e
enrojecer Poner rojo. Ch. chakchakres. daukaya. P. Kakĩnaka / ishpataki. Ta. taski
G. afunada. I. redden / to turn red. M. kalahwi. To. te la tiji.
mawean pauni takanka. P. pihtich. Ta. entender Comprender. Ch. Ch.na’tar.
pauni kalnin. G. ebeda / adúraguagüda / egémecha. I.
enrollar Envolver en forma de rollo. understand. M. lan takaya. P. Ñáhwesh
Ch. b’ak’run. G. akauchuni. I. roll up. M. / awesh. Ta. nû kalna / nû kalahna. To.
kiubaya. P. wrih. Ta. tulnin. jin u’üsa.
ensalada Platillo con hortalizas. Ch. enterar Informar. Ch. warer. G.
atzamkar. G. hiduru ariganaü. I. salad. agaranba. I. find out. M. nu takaya. Ta.
M. dus wahya pata. Ta. diukna bahawi un kalnin. To. te’ocj.
yamna. entero Completo. Ch. inte’rti’. G.
ensalzar Alabar. Ch. k’ab’ajseyaj. dayarüti. I. entire / whole. M. alsut. P.
G. adumariduni. I. exalt. M. mayunra achorwa. Ta. ul ki.
yabaya. Ta. aiwannin,wi. e n t e r r a d o r Se pu lt u re ro. Ch.
ensamblar Unir. Ch. osen. G. acharagua ajmukmayaj. G. abunahati. I. gravedigger.
/ afidiragua. I. assemble. M. kumira M. pruwan babikra. P. onchta. Ta. nuyang
ki.

81
››enterrar
enterrar Sepultar. G. abuna / abuna entrevista Encuentro y diálogo
furumeguaü katai. I. bury. M. bikana. P. entre dos personas. Ch. ojronerir. G.
ónchkà. Ta. nunin,wi. alügüdaguwani. I. interview. M. pana
entierro Enterrar un cadáver. Ch. pana aisanka. P. kapach. Ta. kapak
mukma’r. G. abunahani. I. burial. M. yulbabawi.
tasbara bikaya. P. akahka. Ta. nunin,wi. entristecer Ponerse triste. Ch. tzejrma.
entonar Cantar. Ch. k’aywa’r. G. G. iruduni. I. make unhappy / to be sad.
eremuhani / aguwara uyenu. I. sing. M. M. sary takaya. P. Amenchkwa. Ta. sari
aiwanaya. P. aeyapas. Ta. aiwan nin. kalni / duwi.
entonces En aquel momento. Ch. into’. enturbiar Opacar. Ch. k’ijna’r. G.
G. biñatibuga. I. so / then. M. well. P. dauguaü. I. make cloudy. M. pukni o taski
akachkwa. Ta. aiding / kidi taimni yak. sip kaikras. Ta. tatasni,wi.
entrada Sitio para entrar. Ch. ochen. G. entusiasmar Provocar entusiasmo.
ebelagülei. I. entrance. M. dimaika. P. Ch. ayan tza’yer. G. wilini / hemeni. I.
tohka. Ta. angkut kanin. get enthusiastic. M. kupia bukaya. P.
entrar Ir de fuera a dentro. Ch. ocher. G. ahraritich. Ta. lilia bangh ilna.
ebelûni / ahurugudagua. I. enter / to go in. entusiasmo Exaltación del ánimo. Ch.
M. dimaya. P. tóh. Ta. kawi kalahnin. To. tza’yer. G. igundani. I. enthusiasm. M.
wama jum. kupia alki bukanka. P. ahrari. Ta. uba lilia
entregar Poner en poder de otro. Ch. minit bayakna.
ajk’una’r. G. ederegehani. I. deliver / to enumeración Expresión sucesiva y
hand over. M. yabaya. P. wich. Ta. muih ordenada de las partes. Ch. tzikmarb’ir. G.
e uk yak danin. abaüda. I. enumeration. M. kulki ulbaya /
entrenador Que entrena. Ch. ajirseyaj. kulkaya / maisapakanka. P. awechka. Ta.
G. araudahati huraraü. I. trainer / coach. numba ulnin.
M. smalki papaskra. P. kahchiwishta. Ta. enumerar Hacer enumeración de las
praptis yamyang. cosas. Ch. tziki. G. ichiga lenumenrun.
entrenamiento Acción de entrenar. I. enumerate. M. kulkaia. P. awech. Ta.
G. esetirei / aransai. I. training. M. kulnin.
smalkanka. Ta. lan yamnin. envase Recipiente. G. agari le budein. I.
entrenar Adiestrar. Ch. ajirse. G. bottle. M. auhbaya pliska. P. baten. Ta.
amasura. I. train. M. wabnikara mankaya. bati.
P. kahchiwich. Ta. praptis kalahwi. envejecer Hacerse viejo. Ch. pak’ab’ix.
entretener Divertir a alguien. Ch. G. awariyada. I. age / to grow old. M.
wirna. G. adibiriha. I. entertain. M. pasa almuk takaya. P. chuaratich. Ta. muih
dih pulanka. Ta. yakisdi. barak.
entretenimiento Diversión. Ch. nat’a. envenenar Dar veneno. G. ichiga
G. isebehari. I. entertainment. M. lillia paisini. I. poison. M. poisin dakakaya. P.
pulanka. Ta. di karak yakisdi. aunisih pish. Ta. puisn dina.

82
››esbirro
enviar Hacer llevar. Ch. uk’ech’en. G. equivocar Tomar una cosa por otra. Ch.
aunaha. I. send. M. blikka waya. P. tun. satpa u’t. G. abulireidagua. I. be mistaken
Ta. dukiunin. / to be wrong. M. mistik takaya. Ta. mistik
envidia Pesar por el bien ajeno. Ch. kalwi laihna.
osrenajt. G. gimugaü. I. envy / jealousy. era Época. Ch. ajk’nob’. G. lidâni. I. era
M. tuman laka. P. envidiarha. Ta. muih / age. M. taim luanka kum. P. techki. Ta.
din tumwi. kidi taimni.
envidiar Tener envidia. Ch. osrenajtir. G. erguir Enderezar. Ch. intat. G. asurag. I.
agimugaha. I. envy / to be envious of. M. straighten up / to lift. M. wabni daukaya.
uplara tumaya. Ta. imbidia. Ta. barangnin.
envío Lo que se envía. Ch. k’ech’na. G. erizo Animal con púas en la piel. Ch.
aunahani. I. shipment. M. blikanka. P. b’atix. G. hayuyu. I. hedgehog. M. dauwan
tunhas. Ta. pmwa,wi. taya rinso. Ta. ws kunka. To. yucutulúl.
envoltorio Lo que envuelve. Ch. ermita Iglesia pequeña. Ch. yark’ub’otot.
b’asb’irna. G. hauburati. I. wrapping. M. G. tiraüraü ligilisi. I. hermitage. M. zers
blakanka kualka. P. muka. Ta. wadatna. sirpi kum. P. patishta añah kao. Ta. prias
envolver Cubrir. Ch. b’ajsar. G. aubura. ûn.
I. wrap. M. blakaya. P. muk. Ta. wadtnin. erosión Daño del suelo por la lluvia o el
epidemia Enfermedad que azota a una viento. G. lafaüha múan. I. erosion. M.
gran población. G. sandi hadan pailabu tasba sauhkanka. P. tapuk. Ta. irhwi.
gürigia. I. epidemic. M. siknis patka. P. erradicar Arrancar de raíz. Ch.
chanahtakreh. Ta. siknis bukwi. b’axwi’r. G. láhulachun. I. eradicate. M.
época Era. Ch. ajk’inob’. G. dan ligia. I. rutkak sakaya. Ta. dutnin. e
age. M. taimka kum. P. teshki. Ta. taimni. errar Equivocar. Ch. satpa u’t. G.
equidad Igualdad. Ch. inxojtir. G. aban yereguaü. I. err /miss. M. mistik takaya.
abu. I. equity. M. wal baku. Ta. papat Ta. mistik lani.
atnin. error Equivocación. Ch. mab’anb’anir.
equilibrio Estabilidad. Ch. turerir. G. G. bulireguaü. I. error / mistake. M.
derbugu. I. balance. M. pidka kat. Ta. mistik kum. P. warkua. Ta. mistik kalna.
papat karang. eructar Expulsar gases por la boca.
equipaje Maletas. Ch. nojchij. G. ilagu. G. auhani. I. burp / to belch. M. aikabi
I. luggage / baggage. M. wan sakbatka. P. sakaya. P. yu kuk. Ta. âknin. To. ne’alts’a.
kua iña ku techka. Ta. maliting. esbelto Alto y delgado. Ch. nojtakox.
equipo Instrumentos para una acción. G. G. gagubu liña / burü ligia giñe. I. svelte
tulu. I. team / equipment / gear. M. wan / slender. M. paskra paintara. Ta. naini
tulska. Ta. di yusyamnin. bilingni.
equitativo Que tiene equidad. G. esbirro Tirano. Ch. ajmab’anb’an. G.
uwaraguni. I. equitable / fair. M. wal wairi turiban. I. killer / henchman. M.
praiska kad dauki brih waya. Ta. papat aikarnika briba wal taibanka lakara
karang. dinkiba. Ta. muih dutni.

83
››escabullirse
escabullirse Escaparse. Ch. ixin. escenario Lugar para actuar. Ch.
G. adilira ñeingiñe. I. slip away / to slip chiriturer. G. hagibugien pailabu gürigia.
through. M. yukwi tiwaya. Ta. kirinin. I. stage. M. pulaya pliska. Ta. yulbaunin
escalera Serie de escalones. Ch. darasani.
tab’ib’. G. kalera. I. ladder / stairs. M. esclarecer Aclarar algo. Ch. cheksunar.
yantebs kauhla prukiba. P. tweha. Ta. G. aküleiduni. I. clarify. M. kler munaya.
yamankangkani. To. veá jum. P. esklarecerka. Ta. klir yamwi.
escalofrío Temblor con calor y frío. Ch. esclavitud Sometimiento excesivo. Ch.
sisajres. G. diligagua. I. chill. M. kauhla k’otores. G. idamuni / alâka / amudiruni. I.
lapta wal. P. taisa. Ta. sanni kalawi / slavery. M. alba laka. Ta. alba lani.
kalyukwi. e s c l avo Que no tiene liber tad
escalón Paso de una escalera. Ch. por sometimiento. Ch. ajk’otor. G.
wantab’ib’. G. lawariha kalera. I. step / amudiruwati. I. slave. M. alba kum. P.
stair. M. yantebsra ulaya. Ta. yamamngka. esckavoha. Ta. alba.
escama Placa rígida de la piel. Ch. Ch.sujr. escoba Utensilio para barrer. Ch. mesob’.
G. laruwa / liyagama uduraü. I. scale / G. aburidagülei. I. broom. M. brum. Ta.
flake. M. inska taya. P. achrin. Ta. kisin. ubitna. To. lapjún.
escape Fuga. Ch. uwik’arir. G. anuruni. escolar Niño que asiste a la escuela. Ch.
I. escape / leak. M. undka sirpi tahwanka. ajkanwa’r. G. leskuelauguna. I. scholastic /
Ta. bayakwi. school child. M. skul tuktan. P. escolarka.
escarabajo Insecto. Ch. worwota’. G. Ta. kul walanbis.
lige lanpu / deré tagai. I. beetle. M. daiwan escolaridad Grado en que está un
e sirpi dis busukrara dimisa. P. ash wrihta. escolar. Ch. jab’kanwa’r. G. ka güradu
Ta. warat. To. cjoloncjlón. ñei. I. schooling. M. skul ulwan tebska.
e sc ar bar Rascar el suelo. Ch. Ta. kul kawi.
chempachen. G. achiga muan. I. scratch / escolta Tropa que escolta. Ch. sujkuna’r.
dig. M. salhkaya. P. Ar. Ta. kurhnin. G. atomigihatibu. I. escort. M. march ta
escarlata De color carmesí. G. briba. Ta. iskulta.
funabeleti. I. scarlet. M. kalatka ingni escoltar Acompañar para proteger. Ch.
kum. Ta. wî. sujkun. G. pânâ aunigihati. I. escort. M.
escarnio Afrenta. Ch. sub’ajra. G. dira mainkaikaya ba. Ta. ilpnikalhwi.
agagibudagua. I. insult. M. upla winara esconder Poner en un lugar donde no se
latuan yayabraba. Ta. muhnina kat. vea. Ch. muktar. G. aramudaguni. I. hide.
escasez Carencia. Ch. sajb’esb’ir. G. ümi M. yukuwaya. P. auh. Ta. yakmaldarang.
/ gürabiyu. I. shortage / scarcity. M. diera escondite Lugar para esconder. Ch.
luhwa patka. Ta. dis. muksyaj. G. aramudaguragülei. I. hideout
escaso Que existe en poca cantidad. Ch. / hiding place. M. yukwaya pliska. P. auha.
imb’ijk. G. lauguati. I. scarce. M. wiria Ta. yakmaldi.
baman sa. P. Tonch. Ta. kuih wa puk.

84
››espaldar
escopeta Arma de fuego. Ch. to’chti’. escupir Arrojar saliva por la boca. Ch.
G. aragabusu. I. shotgun. M. rax. P. tujb’an. G. asuregua. I. spit. M. yabala
awatawarchkua. Ta. arak busnuh. tuhbaya. P. chuh. Ta. susuih tuhnin. To.
escorpión Alacrán. Ch. tinam. G. aguru pyutsj.
/ âgu. I. scorpion. M. kuisry. P. ebis asua. esencia Lo indispensable. Ch. imb’utzir.
Ta. wakurus. To. santiacutj. G. lagürüchun. I. essence. M. nidka pali.
escribir Representar ideas mediante Ta. witin mana.
letras. Ch. tzijb’an. G. abürühani. I. write. esfera Sólido limitado por una superficie
M. ulbaya. P. korsh. Ta. ulwi. To. pyacj. cur va. Ch. xoyoyoj. G. gararatu
escrito Documento. Ch. tzijb’anir. G. daruguatu. I. sphere. M. mapa krukma
abürühauti. I. writings / document. M. kum. Ta. tayalni.
ulbanka. P. korska. Ta. wauhtaya ulna. esférico De forma de esfera. Ch. wororoj.
To. pyacj sejám. G. garaguati lesetirun. I. spherical. M.
escritor El que escribe. Ch. ajtzijb’ayaj. krukma paskanka. Ta. tuyulni.
G. abürühati. I. writer. M. ayulbra. Ta. esfuerzo Empeño. Ch. takresna.
ulyang. G. afaragua luragu. I. effort. M. bapi
escritorio Mueble para escribir. Ch. buwanka. P. atapunas. Ta. kasak pat
tya’tzijb’an. G. abürügülei. I. writing yamna.
desk. M. ayulbra tibilka. P. kakorska. Ta. esmerar Empeñarse. G. laru linarun. I.
ulnin darasani. tidy up. M. diara kum kli o pain tawankira
escritura Documento de propiedad. briba. P. ispara. Ta. yamni talwi.
Ch. ujunares. G. abürühani. I. deed. M. espacial Relativo al espacio. G.
ulbanka. P. korskas. Ta. ulwi. huwariñunguna. I. spatial. M. pliska klin e
escrutinio Recuento de votos. G. kum. Ta. pisni nuhni.
tabarüdün abuduhani. I. scrutiny. M. vot espacio El universo. G. ubau. I. space. M.
waungkataya kulkaya. Ta. ikutiñu. pliska ull. Ta. ibin nuhni.
escuchar Oír. Ch. ub’in. G. agâba. I. espada Arma de hoja larga. G. isubara. I.
listen. M. walaya. P. wesh. Ta. dakanin. sword. M. kutadsa. Ta. ispara.
To. pjocjás. espagueti Fideo largo. G. fuluaru
escudo Emblema. Ch. kirikna. G. gewerau arutu. I. spaghetti. M. makaroni.
idaründaü. I. shield. M. wan kuntry Ta. ispaguiti.
plakinka. Ta. iskudu. espalda Parte posterior del tronco
escuela Edificio escolar. Ch. kanwa’rotot. humano. Ch. pat. G. anagani. I. back. M.
G. luban furendei / leskuela. I. school. M. nina mapa. P. suk paña. Ta. dang ahni.
skul watla. P. achawishko. Ta. kul ûni. To. To. lü’icj.
yüsa nt’a. espaldar Parte posterior de la cama. Ch.
escu ltu ra Arte de esculpir. G. taspat. G. tuweden gabana. I. back. M.
agiwerihani. I. sculpture. M. lilka krikri wihta. P. asuk paña. Ta. krikri pirin.
paskanka. Ta. wayani.

85
››espanto
es panto Ter ror. Ch. xerb’aj. G. espíritu Alma. Ch. meyn. G. iwani / pîtû.
hanufunei. I. fright. M. siran ikan. P. trok. I. spirit. M. spirit / lilka. P. Kwasah. Ta.
Ta. yabadanghni. piritni.
esparcir Extender. Ch. pukrun. G. esplendor Resplandor. G. wayaguaü. I.
atuleragua. I. spread / to scatter. M. splendour. M. ingwanka / diara swapni.
yakabrira daukaya. P. tayah tayah. Ta. Ta. lapwi.
ririhnin. esponja Masa porosa y flexible para usos
específico Determinado. Ch. jaxtaka. domésticos. Ch. puyren. G. huahuatu. I.
G. le ligiyabai. I. specific. M. baha ba kat. sponge. M. puns. Ta. dî as uruni.
Ta. parahni. espuma Burbujas en la superficie de un
espectáculo Diversión pública. Ch. líquido. Ch. yojmar. G. akutaü. I. foam
wirnares. G. buidü fulasurugu. I. show / froth. M. ukatka. P. Eya. Ta. lusuihni.
/ performance. M. aihka painkira. Ta. esqueleto Armazón ósea de los
yakisdini. vertebrados. Ch. b’ak. G. abu. I. skeleton.
espejo Lamina de vidrio que refleja M. pruwan dusa. P. Apaña. Ta. waklni.
imágenes. Ch. k’es. G. isibûsei. I. mirror. esquema Representación gráfica de
M. luganglis bila kaikanka. P. wak chaa. algo inmaterial. G. adibuhani. I. outline
Ta. wayatal. / sketch. M. diriksan mabka. Ta. wayani.
espera Deseo, anhelo. Ch. kojko. G. esquina La que resulta del encuentro de
agobaha. I. wait. M. bîla kaikaia / taim dos paredes. Ch. b’isar. G. kâná. I. corner.
yabaia. P. awak. Ta. tahawi. M. utla un. P. asuhta. Ta. kung.
esperar Permanecer hasta que llegue estable Permanente. Ch. turerir. G.
e o suceda algo. Ch. kojker. G. agôbaha. sunwan dan. I. stable. M. ban bara kaya.
I. wait. M. bila kaikaia. P. awahka. Ta. P. akwa. Ta. kaunhki.
tahawi / sakatnin. To. li nucj. establo Lugar cubierto para encerrar el
espeso De mucha densidad. Ch. intat. ganado. Ch. makte’wakaxob’. G. pôtêu. I.
G. duruti. I. thick. M. buhni / bunska. P. barn. M. bib watla. Ta. turuh anin.
pakapaka. Ta. alni. estaca Madero con punta. Ch. suste’. G.
espiga Inflorescencia sentada a lo largo wewe gagiriti. I. stake / stick. M. dus tatwa
de un eje. Ch. witrun. G. lugule ri. I. ear daukan. P. pehsa. Ta. pan subangni.
/ spike. M. plun kiama. Ta. di mayak estación Lugar donde paran los buses.
sabatkna. Ch. turerxantar. G. taramagüle busu. I.
espina Púa de ciertas plantas. Ch. ti’x. G. station. M. bus tesan. Ta. watnin plisni.
hiyû. I. thorn / prickle. M. kiaya. P. sihki. Estadio Lugar donde se practican
Ta. ukung. To. sipj. deportes. G. fila. I. stadium. M. pulaia
espinoso Que tiene espinas. Ch. ti’xres. pliska. Ta. bal yakisda plisni / pani.
G. gimirrmirati / gahîyuteti. I. thorny. M. estado Organización administrativa de
kiaya baman. Ta. ukuning. un país. Ch. ko’rajk’amparob’. G. uwai. I.
state. M. gabamend. Ta. gabamint yamnin
dfin.

86
››estropear
estafa Robo con engaño. Ch. xujch. G. estirar Alargar. Ch. b’itz’esna. G.
iweru. I. rip-off/fraud. M. kunin muni achawaragua / amigifedagüda. I. stretch.
implikanka. Ta. malna. M. aubaya. P. ĩh. Ta. dulnin.
estampa Reproducción de un dibujo, estomacal Relativo al estómago. Ch.
pintura o fotografía. G. tanpu. I. imprint. nakres. G. uragairagúti. I. stomach. M.
M. stamb prakaya. Ta. tamp. wan biara saika. P. sukuh. Ta. ban pâ.
estante Armario con anaqueles y sin estómago Órgano del sistema digestivo.
puertas. G. tubari liburu. I. shelf. M. diara Ch. nak. G. uragairagú. I. stomach. M.
sunaika. Ta. di ilnin. wan biara. P. sukuhuya. Ta. ban.
estaño Metal dúctil. G. baluyuma. I. tin. estorbo Obstáculo. Ch. mab’anb’anir. G.
M. slilkaya auka. Ta. wayar yudutni. aberesehati. I. hindrance. M. turbanka. P.
estar Existir, permanecer. Ch. turer. G. estorbaha. Ta. isturbu.
aniren / anihain. I. be. M. bara kaya. Ta. estornudar Expeler con violencia por
sak atnin. To. ja’asa. la boca y la nariz el aire. Ch. jaktzijmen.
estatal Relativo al Estado. G. lani uwai. G. atiñuha. I. sneeze. M. siahka kuhbaya.
I. state. M. estat. Ta. gabamint. P. Ahkusi. Ta. treisanhnin.
estatura Altura de una persona. Ch. estrella Astro. Ch. ek. G. waruguma.
nojta. G. úgubú. I. height / stature. M. I. star. M. slilma. P. Piriwa. Ta. yala. To.
pawanka. Ta. naini. pülacj.
este Oriente. G. lubarun weyu. I. east. M. e s t r e l l a r Hacer ped a zos. G.
lalma. Ta. wadah saitni. abuguchuni huwariñungu. I. smash. M.
estéril Que no es fértil. Ch. ma’k’a’wan. piskara krikaya. P. piriwape. Ta. sahnin.
G. maraüti / magaraüdünti / mînti. I. estrenar Usar por primera vez. Ch. e
sterile. M. biara para. Ta. ban birna / lapb’ujktopop. G. adaüra iseri. I. put on
wirna. for the first time. M. pastrib yus munaya.
estiércol Excremento de animal. Ch. ta’. Ta. wisam yusyamwi.
G. hadiga animâlu. I. manure. M. daiwan estreno Lo que se estrena. Ch.
kanka. P. asah. Ta. bâ. b’ujktopop. G. ayusura iseri. I. premiere.
estilo Manera. G. ligaburi. I. style. M. M. diera raya brin. Ta. wisam kawi.
paskra wihta. Ta. ampat. estribo Pieza en que el jinete apoya el pie.
estima Cariño. Ch. chojb’es. G. hinsiñeni / G. lubari lugudi agafulehati. I. stirrup. M.
busiñeirihabuni. I. esteem. M. latuankira. munhtura mina manka. Ta. tabardangni
P. Akacha. Ta. daalan yawi. ilwa.
estimar Dar cariño. Ch. chojb’esna’r. estricto Rígido. G. gagumadihati. I.
G. íchiga insiñeni. I. esteem. M. latuan strict. M. ulbanka. Ta. kasak.
kaikaya. P. Akachaha. Ta. dalan talnin. estropear Dañar. Ch. pusye’n. G.
estipendio Beca. Ch. takresnar. G. agadeira. I. spoil. M. wan walkara
idêmuai. I. fee / salary. M. beka. P. wich. sauhkaya. Ta. dalan yamna.
Ta. kul ilpni.

87
››estudiante
estudiante Que estudia. Ch. ajkanwa’r. evocar Recordar. Ch. kajpesyaj. G.
G. aturiyahati. I. student. M. skul tuktan. aritagua. I. evoke. M. kupia krawaya. Ta.
P. Ahchiwishta. Ta. kulkawi. kidi yak kiunin.
estudiar Adquirir conocimientos. Ch. e vo lu c i ó n Acción y efecto de
kanwa’r. G. aturiyaha. I. study. M. skul evolucionar. G. amuñaguali katei. I.
dimaya / stadi takaya. P. ahchiwich. Ta. evolution. M. sins takan yabalka. Ta.
istudiar klnin. sins yamwi.
estufa Aparato para dar calor. G. eregigi. exaltar Elevar a un grado de dignidad.
I. stove. M. piakaya misinka. P. sira tuha. Ch. k’ab’ajsen. G. iñuraguni ünguaü /
Ta. tup. heregu. I. exalt. M. mayunaya. Ta. lilia
estúpido Idiota. Ch. ajmerex. G. kalnin.
ibidirauga taru / lumachu âu. I. stupid. examen Prueba para aprobar un grado.
M. grisy. P. ahranu. Ta. dutni. G. alügüdawaguni. I. exammination /
etapa Época parcial en el desarrollo de exam. M. saun munaya. P. examinahka.
una acción. Ch. ajk’inob’. G. dan ligiya. Ta. ixamin / praktis kalahwi.
I. stage / phase. M. bankayara. Ta. taimni. excavar Hacer hoyos. Ch. pajnir. G.
eternidad Perpetuidad sin principio achiga. I. dig. M. pakni salkaya. P. arka.
ni fin. Ch. irik’apa. G. darigua dan. I. Ta. kurhnin.
eternity. M. bankayara / diara nina sirpira excelente Sobresaliente. Ch. imb’utzir.
ulbi prakiba. P. eternidadha. Ta. ban atnin. G. chamuti / chubaluguti. I. excellent. M.
etnia Raza. G. nechanu. I. ethnic. M. salid / mapara. Ta. yamni.
indian kiamka. P. peshler. Ta. ban atnin. excitar Estimular. Ch. osrener. G.
e evacuar Desalojar. Ch. lokesnar. G. asüragüda. I. excite. M. narka baikaya.
asiruha / amaladagüda müna. I. evacuate. Ta. alasnin.
M. taki waya. Ta. yaknin pani kaupak. exigir Solicitar con firmeza. Ch. takren.
evadir Evitar. Ch. machache. G. egeyeha G. mosu. I. demand / to require. M. karna
luwai. I. evade. M. bila sakaya. Ta. munaya. P. tapura arwa. Ta. kalyulnin.
yamwaski. éxito Triunfo. Ch. imb’tzir. G. adeiraguni
evaluación Examen. G. asônuhani. ûnguaü. I. success. M. win takanka / yabal
I. evaluation. M. chik munaya. Ta. lawi kaikras ra kirbanka daukiba. P. en akanei.
talwi. Ta. yamni bayanka.
evaporar Convertir en vapor. Ch. lek’on. expirar Morir. Ch. chamay. G. sungura
G. lagumulahan. I. evaporate. M. laptika / auwe / aribiga / agumucha. I. die. M.
sakaya. P. autonch. Ta. wayauni yakwi. winka prawi pruwanka. P. oh. Ta. dawi.
evento Suceso. Ch. nojk’in. G. barasegu.
I. unforeseen happening. M. diera
takanka. Ta. alasni.
evidencia Calidad de evidente. G.
apupuwagülei. I. evidence. M. pura
baikan. Ta. wayani.

88
››fábrica
fábrica Lugar donde se fabrica. G. factura Cuenta detallada. Ch. k’asemar.
gamasei. I. factory. M. diara paski ba G. ebegi paküwati. I. bill. M. diara briaia
watla / diara watla tara / paktaril. P. tânka / brinka. Ta. bahnin.
fabrikaha. Ta. di yamwa pani / plisni. facturar Extender factura. G. dainti
fa b r i c a r Hacer u na cosa por / halaguaü. I. invoice / to bill. M. dahra
medios mecánicos. G. afansehani / wiaia. Ta. sins nuhni duwi / sipki.
anwenbudagüdüni. I. manufacture. M. facultad Actitud, capacidad. G. iyarani
paskaia. P. kaa. Ta. misin karak yamwa / ubafu. I. faculty. M. karnika / dîa dîa
din. daukaia karnika. Ta. daktar balna üni.
fábula Relato que pretende enseñar una facultativo Médico. G. surusia. I.
verdad. G. abahübaguni / úraga. I. story facultative / optional. M. daktar / sîka
/ fable. M. sturi kum rait apia /kisi. Ta. tânka kakaira / rarakra / sîka dauki uplika.
ramh dini nining kawakidi. P. katunshka. Ta. wark yamwa mani.
fabuloso Falso, de pura invención. G. faena Trabajo. G. wadagimanu / yábu. I.
iyêni / marasualugu. I. fabulous. M. kunin job / task. M. wark kum / wan wîna warkka
lâka bri / kunin ra daukan. Ta. alas yulwa / wan lal warkka. P. yatíkah. Ta. bilk.
palni. faja Cinturón. G. beliti / iyanasei. I. belt.
faccioso Rebelde. G. masaliti / M. bilk / maisa wila. Ta. sitna,wi.
magaranbaiti. I. factious. M. mawan fajo Atado. G. dafa. I. bundle. M. wilkan
daukra. Ta. muih dutni. / wilkanka / priskan / priskanka. P. kasa.
fachada Parte anterior de un edificio. G. Ta. alasni.
tigibugiñe. I. facade. M. utla / but o diara falacia Mentira. G. iyêni / marasualugú.
wala kum mawan pîska. Ta. ü sutni as. I. fallacy. M. kunin. P. íñawák. Ta. yal
facial Relativo al rostro. G. tigibu. I. parakni sutni.
facial. M. mawan dukia / mawan tani bri. falda Vestidura de mujer. Ch. pik. G.
Ta. münh. gudu. I. skirt. M. il plamaya / plahpia / il
fácil Que se puede hacer sin gran trabajo. plahpia / mairin prâka mâya tani dukia /
Ch. irintran. G. mérenguti. I. easy. M.
swapni / isi / daukaia swapni yabakarna
mahta. P. arkakas. Ta. sipawaski.
fallar Frustrarse. Ch. ilayb’yen. G.
f
apia / igni. P. aohutah. Ta. isi yamnin din. achâra. I. fail. M. swakwaia / mistik
facineroso Bandido. G. gemeniti daukaia / tniakluaia / sip daukaia apia. P.
/ chubaluguti. I. bandit / outlaw. M. õh. Ta. dauna.
âimplikra. Ta. muih as dimaliang. fallecer Morir. Ch. chamay. G. auwe /
facineroso Delincuente habitual. aribiga / hilaü. I. pass away / die. M. pruaia
G. hungulema. I. criminal. M. upla / diara kum âpu takaia o dan takaia. P. õna.
watawikira. P. ka ai. Ta. sipki yamnin. Ta. dawi / dawasakki.
factible Que se puede hacer. G. fallecimiento Efecto de fallecer. G.
gadügüwaditi. I. feasible / workable. M. auweni / aribiguni / hilaguaü. I. death.
daukaia sip / daukaikira. Ta. di bakanwa M. pruanka / âpu o danh takanka / prura.
waunhtaya. Ta. sip yamwas kalyamwi.

91
››fallido
fallido Frustrado. G. chatari. I. failed. M. lalihkra / diara kum ra karlihkan rana
M. bahki ra bri balaia / mapara alki tâ baikiba. Ta. salahni lakyang.
takaskaia. Ta. mamanh. fanfarrón Que se comporta con
falo Pene. G. len / pinpin / tin lura. I. suficiencia que no posee. Ch. jaxtakirna.
penis. M. kaiura. P. kahsata. Ta. rah G. gamurigeseti. I. boastful. M. aimayuni
awaski / alasni. yaba. P. pakte. Ta. wasmak.
falsedad Falta de verdad. Ch. majresna. fango Lodo. G. baibâbu / gubebâmu. I.
G. iyereni / marasualugú. I. falseness. M. mud. M. drapapa / luklukia / klahklaya.
kunin ra daukan lâka / kunin lâka kunin. P. ĩtahí. Ta. luju.
P. yarta. Ta. ramh din awaski. fantasía Imaginación ilusoria. Ch.
falso Contrario a la verdad. G. iyereni / mab’anb’an. G. pantaü. I. fantasy. M.
manarünniti / mama inarüni. I. false. M. diara kum ra luki kaikanka lâka / lilka.
kunin / kininkira / rait apia / saura lâka Ta. didiski.
ra daukan / kasat apia / kunin dukia. Ta. fantasma Inexistente. G. ufiñaü / winani
kasak lani diski. / falalandanu / áluma. I. ghost. M. lilka /
falta Defecto. Ch. uk’anto. G. déhe. I. pirit sura. Ta. krukus nuhni bungh.
lack. M. pât / pâtka swakwanka / saurka. fardo Lío grande y apretado. G. erereguni
Ta. dutni yamwi. / bürübun / fárudu. I. bundle. M. kwala o
faltar Incurrir en falta. G. charati. I. be dîa dîa skrukan tara kum. Ta. dinitsuru.
lacking. M. lâ kum kribaia apaia / saura faringe Garganta. G. agülerugu. I.
kum daukaia. Ta. muih yuli yulwi. pharynx. M. kârma. P. faroha. Ta.
fama Opinión pública sobre una persona. yaringni puna kahani.
Ch. imb’utzir. G. mama kamani. I. fame. farol Caja para luces. G. wayalasi / lagai
M. nina tara ku / nina tara daukanka igemeri. I. lantern / lamp. M. kiandil o
/ sturka upla ailal aisi ba. P. ãko. Ta. ingni mangkaia dukia. P. kásâh. Ta. alasni
yuhkalawi. kalyamwi.
famélico Hambriento. G. magüleguti / farsa Engaño. G. eyereni / marasualugu

f lamati. I. starving. M. brin dauki / plun pin


dauki / dîa dîs brin daukikira. P. taĩ. Ta.
/ adügüti luagu. I. farce. M. kunin. Ta.
sipawas kalawi talwayak.
bitikpak kalmuinh. To. ts’uyupj. fascinación Atracción irresistible. G.
familia Conjunto de personas de la misma uwamaseti. I. fascination. M. kupia alkaia.
sangre. Ch. jwamilya. G. iduheñun / Ta. muih as dimaliang.
inibâfu. I. family. M. taya / taya nani / fase Aspecto o estado de un proceso. Ch.
tayka daknika / pamali. Ta. aimayunyang. w’i’r. G. lawanserun / lubaruwaguaun. I.
famoso Que tiene fama. G. gürügia phase. M. wark o diara kum nahki baiki
sububiwati. I. famous. M. nina tara bri saki o baiwi taki ba pîska. P. ĩkãs ĩkãs
/ upla ilalkulki ba / ninira. Ta. ramh tamantishkue. Ta. yamwi kiunin tanit yak.
yulbawi di bitik. fastidiar Causar fastidio. Ch. k’ijna’r. G.
fanático Que defiende con celo itaranigida / hanbuagu. I. annoy / bother.
opiniones. G. gabahüdaguâti. I. fanatic.

92
››feliz
M. laik apia kaikaia. P. imachaíshtã. Ta. fecha Indicación del tiempo en que se
abuk yamwakidi. hace algo. G. lbegá ligia / begá. I. date.
fatal Inevitable, desgracia. Ch. kalapir. M. piu. P. âhĩ. Ta. waikuni / kurihni /
G. lamisêlu. I. fatal. M. diara saura. Ta. mani awi di yamwi-.
pat nuhni kaslahna. fechoría Acción mala. G. asusuhani.
fatiga Cansancio. Ch. kejtzb’ujk. G. I. misdeed / misdoing. M. il plamaya /
gucháuwaü / lubucha uragu. I. fatigue. M. plahpia / il plahpia / mairin prâka mâya
swapanka. P. ohkaishtâ. Ta. kalsuhna / ni. tani dukia / mahta. P. warkwa ish. Ta. di
fat i g a r Cau sa r ca n sa ncio. G . dutni yamwa kidi.
abuchauwagüda uagu. I. tire. M. swapkaia. fécula Harina. G. fuluaru. I. starch. M.
P. karek. Ta. kalsuhwi. plawar. Ta. plawar / wan.
fauces Parte posterior de la boca. G. fecundación Acto de concebir. G.
agüleugu. I. jaws / maw. M. wan bila nina agaraü / agîda. I. fertilization. M. diara
tani pîska. Ta. tingpas ahwasait. kum ra kwihra takaia sip dauki swiaia. P.
fauna Conjunto de los animales. Ch. aryachah. Ta. bankaudisnin,wi.
arak’wob’. G. sun hauyei animâlu. I. fecundo Que produce o se reproduce. G.
fauna. M. kuntri o tasba kum bilara agarüdagua / agindagua. I. fertile. M. mâ
daiwan nani bâra ba aslika. P. peswakwa âiwra. Ta. walanbis sahwi.
awaharu cher. Ta. tinglau balna. federación Asociación. G.
favor Ayuda. Ch. takarsaj. G. ídehani / aundaragülei. I. federation. M. asla
idêmuai. I. favor. M. yamni luki yaban takanka. Ta. kaluduhna.
ba. P. arwar. Ta. ilp yamna. felicidad Satisfacción, contento.
favorecer Ayudar. Ch. takresnar. G. Ch. imb’utzir. G. idichani / gundaü. I.
idêgua. I. favour. M. hilp munaia. P. happiness. M. lilia. P. áhnrarínà / korta
arwarki. Ta. ilpkalyamna. sapesyo châa. Ta. lilia lani.
favo r ito Que es estimado con felicitar Expresar el deseo de que
preferencia. G. febigi. I. favourite. M. una persona sea feliz. G. apandagüda /
yamni o laik kaiki yaba. Ta. kasak yamni
ilp yamna.
araudei bigundâse. I. congratulate. M.
lilia daukaia. Ta. lilia lani kalanin.
f
fe Conjunto de creencias que constituyen feligrés Persona que pertenece a una
una religión. Ch. k’ub’se. G. afiñeni. parroquia. G. lilisiumuna. I. parishioner.
I. faith. M. kasak lukanka. P. feha. Ta. M. serts o prias watla uplika. Ta. muih as
kristian lani kulwakidi. kristian lani duna suts as yak.
fealdad Calidad de feo. G. wuribati. I. felino Gato. G. mesu. I. feline / catlike.
ugliness. M. saurka. Ta. di maisih. M. limi sât daiwra sut. P. mistoh. Ta.
febril Relativo a la fiebre. G. abîwaü. I. michi.
feverish. M. rih. Ta. yamah duwi. feliz Que tiene felicidad. Ch. ajtza’yer. G.
fecal Relativo a los excrementos. G. gundaü. I. happy. M. lilia. P. áharí. Ta.
idigaü / gege. I. faecal. M. kâna tânka bri lilia palniki.
ba. Ta. bä.

93
››feliz
femenino Propio de la mujer. Ch. petejt. fétido Que huele muy mal. G. híngiti /
G. hiñaru / würi. I. feminine. M. mairin. ugufu. I. foul smelling. M. bisbaya. P.
P. kortaler. Ta. yal palni ki. awihkiwa. Ta. wayan dutni.
fémur Hueso de la pierna entre la rodilla y feto Producto de la concepción en los
la cadera. G. iyadaü. I. femur. M. kuhma animales vivíparos. G. dágasi. I. fetus. M.
dusa. P. kapuk apaña. Ta. baranhmak mairin biara ra tuktan kwihra mangkan ba
muihn. dukia. P. yê téwaãzsôpé / yê tewa tishtu.
fenecer Morir. G. auwe / agumucha Ta. bankauki.
/ abagacha / aribiga. I. die. M. tnata feudo Posesión de un señor. G. weiyei /
mangkaia. P. õna. Ta. daunin,na. iyubudi. I. feud. M. tasba daknika kum.
fenómeno Cosa extraordinaria. G. katai Ta. sau danwan.
/ fonu. I. phenomenon. M. diara aihkakira fiable Digno de confianza. G. afiñewati
kum. P. arwã. Ta. di dutni kalna. tuagu. I. reliable. M. lukaia. P. akeria. Ta.
feo Falto de belleza. Ch. kalapir. G. muihyamni.
wuribati / madünamati. I. ugly. M. saura. fiar Vender una cosa aplazando su cobro.
P. warkua kin / warkuakin. Ta. di maisinh. G. aduwaihani. I. sell on credit. M. tras
féretro Caja en que se entierran los munaia. P. àkéría. Ta. taras yamnin.
difuntos. G. gahun agai. I. coffin. M. fibra Filamento que forma los tejidos. G.
kapin. Ta. kapin. isau / íyu / ífei. I. fiber. M. awa mina sirpi
feria Actividades festivas. G. fedu / kum. P. anís. Ta. muinh bunh.
efeiyahani. I. fair. M. diara atkaia pliska ficción Invención. G. eyereni. I. fiction.
ra upla ailat aidrubanka. Ta. lilia yamwa M. kunin sturka. Ta. wiasm yamwi.
mani. ficticio Fingido, falso. G. marasualuguti.
feroz Fiero, cruel. G. hanaimeti / I. fictitious. M. kunin. P. yarta. Ta. alas
masusenti. I. ferocious / fierce. M. kras. kalyawi.
Ta. dutni yamwi. fidedigno Digno de fe. G. afiñewati
férreo De hierro, duro, tenaz. G. dereti luagu. I. trustworthy. M. kasak lukaia
f / gürabu / temein ingîni. I. Tenacious. M.
ayan dukia. Ta. wayar dadasni.
aitani. Ta. yamni kulawi.
fidelidad Cualidad de fiel. G. bumagietu
fértil Que produce abundantes frutos. / macharatu bun. I. fidelity / faithfulness.
G. gilumati / gînti / galuleti. I. fertile / M. upla kumbui ai tahkia ra kasak
fruitful. M. âiwra. P. kuk enña. Ta. minik lukanlâka mariki ba. Ta. rispit kira.
mahni laihwi. fiebre Elevación de la temperatura del
festejo Fiesta. G. fedu / feiya / afeduhani cuerpo. G. abiriwaü. I. fever. M. rih. P.
/ ahurauwati. I. festivity. M. lilia pulanka teshkín. Ta. yamah daihni ki.
kum. P. katikka. Ta. alasna yamwi. fiel Creyente de una religión. G. afiñeti
f e s t i v i da d Fiest a solem ne. G. (m) afiñetu (f). I. faithful. M. lalukra. P.
aunwenbun fedu. I. festivity. M. lilia pulan warkwas ishkutu. Ta. kristian yamni.
yua. P. katikapak. Ta. alas na as sari.

94
››flecha
fiera Animal salvaje e indómito. G. finalizar Concluir. G. ásura. I. finish. M.
animâlu gañuti. I. wild beast. M. daiwan tnata mangkaia. P. yakà. Ta. danhkalahna
wail. Ta. ting lau wail. / yamna. To. thecyawajá.
fiero Cruel, intratable. G. mausanti / finca Propiedad inmueble. G. auwenbu
mawandûti / michuti gurasu. I. fierce. M. ichai. I. farm / ranch. M. insla. P. finkaha.
unta daiwra. Ta. kraskira. Ta. wark yamwa plisni. To. capje pülücj.
fiesta Celebración. G. fedu. I. party. M. fingir Aparentar. G. afara parafu. I.
yua tara. P. katika. Ta. alasni yamni mani. pretend. M. kunin baku yaia. P. yarken
figura Cosa que se representa. G. ligaburi kapar. Ta. alasni kalyamwi. To. jin jola.
somu katai. I. figure. M. lilka. Ta. di as firma Nombre y apellido que una persona
talya. pone en pie de un escrito. G. biri lauti
fijar Poner fijo. G. afidira. I. fasten. buhabari. I. signature. M. nina sain
M. bapaia. P. sakeuka. Ta. patasni munanka. P. akors. Ta. ayang suti birwi
duluksaknin. To. li nucun. wauhtaya una yak. To. nla pyacj.
fila Conjunto de personas o cosas puestas firme Estable, fuerte. G. gereti. I. firm. M.
en línea. G. íli / afileihani. I. line. M. lain. diara yawan kaikaia sip ba. Ta. parasni
P. tar. Ta. di lainni yak lakna. yamnin. To. t’ats toncja.
filamento Cuerpo en forma de hilo. G. físico Corpóreo. G. ligaburi úgubu. I.
lugule. I. filament. M. awa kum. Ta. trit physique. M. biawan. Ta. pisni as.
wahni. flaco De pocas carnes. G. dureiti /
filial Relativo al hijo. G. liraü / lisâni. I. magüleguti / büraüti. I. thin / skinny. M.
filial. M. luhpa dukia ba. Ta. walanbis. wipaia. P. kwaní. Ta. arakni muihn diski.
filibustero Antiguo pirata del mar de To. qjuele.
Las Antillas. G. filiburu. I. filibuster / flagelar Azotar. G. abaicha / árada. I.
freebooter. M. âimpilikra. Ta. umani taim scourge. M. lakwala. Ta. wing wauiwi.
kuma wat yang. flama Llama. G. eñeguaü. I. flame. M.
filo Arista cortante de un instrumento. G. pauta laknika. P. tewa auwa. Ta. kuh
amanaü. I. edge / sharpen. M. malika. P.
ákĩ. Ta. baini tusyang.
buswi kilwi.
flamenco Ave de patas, cuello y pico
f
filtrar Hacer pasar por un filtro. G. largos. G. yábura. I. flamingo. Ta. uhbin
aseihani. I. filter. M. singbaia. Ta. piltru dinimak naini anan karak. To. viyan.
munah bayakna. flauta Instrumento músico de viento en
filtro Materia que depura lo que la forma de tubo con orificios. G. fidu. I.
atraviesa. G. aseihagülei. I. filter. M. flute. M. bra. P. árwâ. Ta. lawana yaknin
singbaika / sipsip / sagingbra. P. aĩshka. wiuwi. To. molapjús.
Ta. di as urhlanin din. flecha Arma arrojadiza delgada y
fin Último, extremo. G. lagumuchun / puntiaguda. G. gimara. I. arrow. M.
lasurun. I. end. M. tnata. P. àpístÎ. Ta. trisbaya. P. arrôsa. Ta. sibanh sutni
lasni. To. cuwá. subangni. To. jalécj.

95
››flema
flema Mucosidad pegajosa de las vías fogón Sitio donde se enciende el fuego en
respiratorias. G. yedunu. I. phlegm / la cocina. G. eregigi. I. burner. M. kubus.
sluggishness. M. slahka. Ta. uhdana P. sírahtuha. Ta. kitsin yak kuh dalhwi.
wingni lamawi. To. wacan tjutjum. To. ’awa just’ol.
flexible Que se dobla fácilmente. G. follaje Conjunto de hojas de las plantas.
gilagilati. I. flexible. M. nawaikira. Ta. G. liluman tubana nadü. I. foliage. M. dus
lamnin isiki. wahia ailalka. P. peh aa eña. Ta. pan basni
flojo Mal atado, poco apretado. G. bsaalna.
duguduguti. I. loose / slack. M. slakni. fondo Parte inferior o posterior. G.
Ta. alahni pamni situwas dana. guribini. I. bottom. M. munhta. Ta. pä
flor Órgano que produce el fruto de las sait dawakat ahni sait.
plantas. G. fuluri. I. flower. M. tangni. Ta. forajido Bandido. G. bandisi. I.
pan minik kaupak barakwi mnik lakwi. bandit / outlaw. M. upla saura kum. Ta.
To. ts’ut’us. tunundutni.
flora Conjunto de plantas. G. su turuyei foráneo Extraño. G. terencha. I. foreign
nadü. I. flora. M. kuntri o tasb pîs inma o / strange. M. upla tringsar. Ta. muih
dus nani aslika. P. peh unhueka tawewai. tringsar.
Ta. pan pas nuhni. forcejear Hacer fuerza. G. eregua /
florecer Producir flores una planta. G. adüga érei. I. struggle. M. paun daukaia.
átuluoguwa / átuluraguwa / egeleweha. I. Ta. parasni yamnin.
flower. M. awaia. P. aohápàs. Ta. puluwi. forestal Relativo a los bosques. G.
To. ts’ituja. árabu. I. forest. M. unta o dus nani pâwi
flotar Sostenerse en el agua o en el dukia. P. kuk waha arôtàpák. Ta. pan pas
aire. G. afayara / ahamaha. I. float. M. nuhni. To. joc mpes.
pupuhwaia. P. twètápeh. Ta. wing yak forma Apariencia externa. G. ligaburi /
atnin. To. casa’á jacj. lesetirun aban katai. I. form / shape. M.
fluido Líquido. G. esehati / ábulehati / daukra. Ta. ahwa saitni.
f achuranhati. I. fluid. M. laya / laya bri /
layira / diara laya. Ta. was kapat ki. To.
fornicar Realizar el coito. G. agafera /
adahira sagü / agamarida. I. fornicate. M.
tsel soló. rug lâka daukaia. Ta. kubihnin / supitnin
fobia Temor morboso. G. anufudei. I. / yamnin / payahnin.
phobia. M. sibrin bri / sibrin tara / sibrin fornido Robusto. G. dideiti / wandiditi.
lâka kum. Ta. yabadanghni. I. stout / strapping. M. karna. Ta. muihn
foco Linterna. G. igemeri. I. focus / light. lasni.
M. plaslait. P. âéshkah. Ta. klaslait. To. forraje Pasto herbáceo verde o seco. G.
jepé / jaw lavinín. sagadi / umasaüsaü. I. forage. M. bîp pata.
fogata Fuego que levanta llama. G. bugan Ta. tuiangni.
watu. I. bonfire. M. pauta mukan kum. P. fortalecer Dar vigor. G. eredagüda
ténwâpichkâ. Ta. kuh dalh wi. To. püne / ederebuguda / íchiga wandidi. I.
pwe. strengthen. M. karna daukaia. P.

96
››frío
fortalecerka. Ta. yamni barakwi. To. ’ücj frase Conjunto de palabras con sentido
ca nsem. que no llega a oración. G. lagai / agaidinaü.
fortuna Riqueza. G. irisini. I. fortune. I. sentence. M. bîla aisanka kum. P. ñahas.
M. diara tara o lalah baku sakanka o bri Ta. tû minik yul kalahwas.
ba. Ta. rits. fraternidad Unión y amor entre
fósforo Palito de madera con cabeza hermanos. Ch. imb’utzir. G. gamadaguaü
inflamable. G. machi. I. match. M. pauta / gaduherunwadi. I. brotherhood /
prakaia / mats. P. tenwãpaska. Ta. mats fraternity. M. muihni lâka ra. P. patarkiyo
tunun. To. simú. asken asuhpra âkpár. Ta. wahai lani. To.
foto Imagen impresa. G. iyawaü. I. photo jis pülücj lal ’amulú.
/ picture. M. lilka. Ta. wayan yakna. To. fratricida El que mata a su hermano.
vyuju. G. le afaruti libiri. I. fraticidal. M. muihni
fotógrafo Personas que toma fotos. âikra. Ta. wahaini iwakidi.
G. adirahati. I. photographer. M. lilka frecuente Que ocurre a menudo. G.
âialkra. Ta. muih as muih wayan yak sunwandan. I. frequent. M. pat pat bal taki
yasng. To. tjiwú. ba. P. kãtah kãtah. Ta. wahaini iwakidi.
fracasar Frustrarse. G. achâra. I. fail. fregar Lavar los platos. G. íricha /
M. kriwaia. P. akahpástwa. Ta. patduna / achiba. I. scrub. M. yauhbaia. Ta. watki.
kana. To. malala ntje pala. To. pjo’om.
fractura Rotura de un hueso. G. freír Cocer en aceite. Ch. ch’ijrin. G.
halaguaü / deinti. I. fracture. M. krikanka. afuridua. I. fry. M. kiskaia. P. âwĩs. Ta.
P. táhpĩ. Ta. muih walkn bahna. To. plit suhnin. To. ts’yal.
latju’ul. frente Parte superior de la cara. G.
fracturar Romper un hueso o una cosa. ligibugiñe. I. forehead. M. mawan dukia
G. ahalachagua / adeinra. I. fracture. M. / mawan tani bri. Ta. di sala karak kisnin.
krikaia. P. tápĩ. Ta. walkn bahna. fr e sco Moderadamente frío. G.
frágil Quebradizo. Ch. inlewlew. G. diliyumati. I. fresh / cool. M. raya. Ta.
baubauti / huhuati. I. fragile. M. baiwra.
P. enwartísh. Ta. bahyang. To. la tücüema.
sapan sait.
frialdad Calidad de frío. G. diliduwaü
f
franja Faja, lista o tira. Ch. o’rb’ujk. G. / hâmaduwaü. I. coldness. M. kauiha ba
beliti / iyanasei. I. fringe. M. kwala un lâka. Ta. praisni lanni lakwi.
tamaya. P. ĩña akahtas / yahtíka. Ta. pisni frijol Grano comestible. Ch. b’u’r. G.
as. To. jütsüla. eifi. I. bean. M. snik / bins. P. sák. Ta.
franqueza Sinceridad. Ch. enrich. G. san paruh ki. To. tsjin.
furangu. I. frankness. M. paramka. P. frío Que tiene una temperatura inferior.
kásêtùh. Ta. râmh. To. t̕ ücj vèle. Ch. sisay. G. diliti / hamuñali. I. cold. M.
frasco Vasija. G. weru. I. bottle. M. kauhla. P. sénwã. Ta. bins kasnin din. To.
batil sirpi kum. Ta. bukit / pana. To. tsjicj tsjo.
tapacj.

97
››fritanga
fritanga Fritura abundante en grasa. Ch. M. plapanka. P. trók. Ta. parasne. To.
sya’n ch’ijrin. G. furidasi. I. fried food. M. pjyama.
kiskan. P. sírá awiska. Ta. kisna. fugitivo Que huye. G. anurahati /
frontal Relativo a la frente. Ch. ut’jor. harachan. I. fugitive. M. plapi yaba. Ta.
G. igibigiñeti. I. frontal. M. alma wankat isti kirana.
/ lamá. P. frenteha. Ta. uba sanni awaski. fumador Que fuma. G. gagumulahati. I.
To. wola pa’á. smoker. M. dadira / sigarit. P. untah. Ta.
frontera Límite de un Estado. G. muh dutni dasi kiri.
fadaguaü. I. border. M. lainka. Ta. muihn fumar Aspirar y despedir el humo del
nina kat. tabaco. Ch. chamar. G. agumulaha. I.
frotar Pasar repetidamente una cosa smoke. M. diaia. P. únhâ. Ta. sikarit
sobre otra con fuerza. G. ahurudaguni. I. buihyang dai sikarit buihwi. To. lyola.
rub. M. aubaia. Ta. saunuh pisni akat ki. función Acción propia de un órgano o una
frustrar Privar a alguien de lo que máquina. Ch. war imb’utz. G. ligiaguti /
esperaba. G. weru. I. frustrate. M. bahki timatimati. I. function. M. diara kum saki
ra bri balaia / mapara alki takaskaia. P. marikanka. P. pikatun ísh. Ta. aka buihwi
ĩíshrwtu. Ta. yul kulawak kalahwas. To. wayauni yakwi.
jay tyocja. fundamental Lo principal o importante.
fruta Fruto comestible de plantas. Ch. G. abunahani. I. fundamental. M.
yutir. G. tin wewe. I. fruit. M. mâ / dus bapanka. P. fundamentóha. Ta. misin
mâ. P. pẽhwã. Ta. di as di ük karak uswi. wark yamwi. To. ncapj p’i’asa.
To. julupj. funeral Ceremonia en la que se lleva a
fuego Desprendimiento de calor y luz cabo un entierro. G. hiruti / iyedemeti. I.
mediante combustión. Ch. k’ajk. G. watu. funeral. M. upla pruan priaska o bikaia
I. fire. M. pauta kñauhi. P. téhwã. Ta. pan brih wi ba. P. pesh õhner akao chãâ. Ta.
mak kasnin din. To. ’awa. ilpnuhni ki. To. nasa tepje’é.
fuente Manantial. G. welu / lahüchagüle funesto Triste. G. luwadigimai. I.

f duna. I. fountain. M. kârma. P. kwínì. Ta.


was tuk wasni buswi dawak dahni lakwi.
terrible / fatal. M. sari / sari bri / sarikira.
Ta. nuna dukiwi.
To. ’üsü pü’ü mo’o. furia Ira exaltada. Ch. k’ijnes. G. iñaü /
fuera En la parte exterior. G. barugudi. I. luwain igañu. I. fury. M. kupia biwanka.
out. M. latara. Ta. wasbin kiri. P. akàí. Ta. sari duwi. To. ts’inyá.
fuerte Que tiene fuerza. Ch. ajk’ek’wa’r. fusil Arma de fuego de cañón largo. G.
G. gereti. I. strong. M. kârma. Ta. ahwa bisiledu. I. rifle. M. raks. P. awa. Ta. anwi.
sait yak. To. jastyocj. f u s i o n a r Un i r. G . áfa d a r a /
fuerza Energía. Ch. k’ek’wa’r. G. erei. adunwaguagüda. I. join. M. diara kum
I. strength. M. karnika. P. átàpún. Ta. buhn wina lî taki ba. Ta. arakbus.
dadasni dawak parasni. To. nintyocj. futuro Porvenir. Ch. kanix water. G.
fuga Huida apresurada. Ch. putz’we’n. G. amuñegü. I. future. M. naika taim dukia.
anuruni / babudagun bungua. I. escape. P. tepẽ. Ta. birnin. To. p’ajawasa.

98
››gabardina
gabardina Tela fuerte de algodón. galeón Velero antiguo. G. ugunei
Ch. b’ujktinam. G. gamisa seriwitu tun gabirantu. I. galleon. M. almuka sailka.
galasun dururutu. I. gabardine. M. kuala Ta. umani din.
satka kum. Ta. gabardina. galera Casa con techo y sin paredes. Ch.
gabinete Conjunto de ministros. Ch. tajchotot. G. dibasei. I. galley. M. kiamb
ko’rajk’amparob’. G. minisigu. I. cabinet. watla / yamamangka. Ta. galira.
M. gabamai uplikanani. Ta. gabamint gallardo Galán. Ch. wiritnoyt. G.
muinh balana. wügüri bureginiti. I. elegant / smart /
gaceta Periódico oficial. G. dugumegu brave. M. waidna painkira. Ta. yamni
ligasibure uruwai. I. gazette. M. la raya nunh.
publuk munan wauhtaika. P. awikawa gallina Ave doméstica. Ch. utu’ ak’ach.
korska. Ta. miuspipa. G. ariran / gayu. I. chicken / hen. M. kalila.
gafa Anteojos. Ch. korpesnak’ut. G. P. tohtoh. Ta. sakara yal. To. castlyá.
patikili. I. glasses. M. nakra glaska. Ta. gallinero Lugar donde se crían las
mak ûn. gallinas. Ch. ototu’ ak’ach. G. haban gayu.
gajo División interior de varias frutas. G. I. hen house. M. kalila watla. P. toh toko.
aban resini baibai. I. section / segment. M. Ta. sakara ûni.
bunska. P. sor. Ta. wir. gallo Macho de la gallina. Ch. tata
gala Vestido o adorno. Ch. chirirpik. G. ak’ach. G. ariran / gayu. I. rooster. M.
bureginiduwaü. I. gala / to be dressed up. kalila waindka. P. toh toh arwa. Ta. sakara
M. sakakan praka. Ta. lalia asnina. almuk. To. cocoyócj.
galán Hombre gallardo. Ch. imbutz galón Medida de capacidad. G. pukutan.
wirna’r. G. wügüri bureginiti. I. attractive I. gallon. M. guialan. Ta. galumg.
man. M. guialan. P. enñatis. Ta. yamni. galopar Correr al galope. Ch. ajner. G.
galantear Enamorar. Ch. chojbes. G. agafulehani. I. gallop. M. aras isti wapiba
aburenigiha. I. flatter. M. triswaya / wait / aras plapanka / brinka dukiba. Ta. aras
pain pulaya mairin kum wal. Ta. putni kiri.
laihnin. galope Paso levantado y veloz del caballo.
galardón Premio. Ch. matan. G. G. lagafulehan gabayu. I. gallop. M.
idewesei. I. prize / award / reward. M. sarhwanka. P. ohlak Unwari ohwa. Ta.
wintanka yabaya. Ta. di yamni kalawi. tabark lapakwi.
galardonar Premiar. Ch. imb’utzir. ganadería Conjunto de ganado. Ch.
G. edewerehani. I. award a prize / to
reward. M. wintakanka yabaya. Ta. di
wakaxob’. G. bagasuagai. I. cattle
breeding. M. bib dakni. P. wakachtapak.
g
yami kalanin. Ta. turuh mahni.
galaxia Nebulosa. G. durerigu. I. galaxy. ganadero Dueño de ganados. Ch.
M. slilma ailal plika kumra baraba. P. ajwakaxob’. G. gabagasuti. I. cattle
warutah. Ta. galaxia. breeder. M. bib main kakaira. Ta. turuh
kira.

101
››ganado
ganado Conju nto de a n i males gargajo Escupitajo flemático. G. yedunu.
domésticos. Ch. wakax. G. ibirani. I. I. spit / phlegm. M. yabala tatuhbra. P.
cattle. M. bib. P. wakach. Ta. turuh balna. auha. Ta. uhdana.
ganancia Lo que se gana. G. bagañeirun. garganta Parte anterior del cuello. Ch.
I. profit. M. lalah pakanka. Ta. winkalna. ch’orch’or. G. ligurenguren. I. throat. M.
ganar Adquirir un beneficio. Ch. wan karma. P. katukta. Ta. dinitsuru.
Ch.tajwintzar. G. agañeira. I. earn / garra Pata de animal con uñas. Ch.
to make / to win. M. win takaya. P. ejch’ak. G. lubara animalu. I. paw. M.
Ganaichkawa. Ta. winkalnin. daiwan nina. P. toto sukuhta achuna. Ta.
gancho Instrumento corvo y puntiagudo. tingla tipisnimak.
Ch. xajr. G. patióku. I. hook / hairpin. M. garrafa Vasija. Ch. b’ejtyartob’. G. fudu.
alionhka kum ayan ni paskan. P. akaweha. I. decanter / carafe. M. li watla krakriura
Ta. gansuni. ba. Ta. sumi.
ganga Oferta a bajo precio. Ch. ma’tujri. garrapata Arácnido que vive sobre
G. meseruni. I. bargain / gangue. M. animales. Ch. lur. G. gubari. I. tick. M.
praiska alahban. Ta. ganagni. traka trit dusa / traka. P. tarak. Ta. mata.
ganglio Cuerpo linfático. G. luti garza Ave zancuda. Ch. joj. G. diyu. I.
agülerugu. I. ganglion. M. wan wakia heron. M. yami. P. Yamih. Ta. yami. To.
walaba. P. ganglioha. Ta. suruna. viyan.
gangrena Privación de vida en un tejido. gas Fluido sin forma. G. gasi / igemeri. I.
G. gumari gahüguali. I. gangrene. M. gas. M. kerosin. P. gaska. Ta. gas.
talsawan. P. taskamukta. Ta. kangrina. gasa Tela clara y sutil. G. lidau gumain. I.
ganso Ave de corral. Ch. ajtzo’. G. ganaru gauze. M. kuala piska karana tanta daktar
/ wanana. I. goose. M. klukum. Ta. dutni. nani yus munisa. Ta. gasa.
gánster Bandido. Ch. ajmab’anb’an. G. gasear Echar gases tóxicos. G. ahiriha.
bandisi. I. gangster. M. rukkira. P. Tersun. I. gas. M. kiasma saura lulkaya. Ta. gas
Ta. gansu. dutni.
ganzúa Llave maestra. G. lihuduhudu gaseoso En estado de gas. G. ahirihati.
gelein. I. picklock. M. ki mihta aisika. I. gaseous. M. diara laya ba. Ta. dadasni
Ta. ki ting. kalna.
garabato Gancho. Ch. xajr. G. gasificar Convertir en gas. G. ahirihani.
adahihagülei. I. scribble. M. tinkrus. Ta. I. gasify. M. kerosin paskaya. Ta. gas

g ting kurus.
garaje Cochera. Ch. ototxantar. G.
utuhna.
gasolina Combustible. G. igemeri. I.
afuruwagülei. I. garage. M. truk watla. gasoline. M. guiasalain. P. gasolinaha.
Ta. garahini. Ta. gasulina.
garantía Fianza. G. afayeihadi. I. ga s o li n e r a Donde se expende
guarantee. M. watlikara. Ta. garntiani. combustible. G. lugei igimeri. I. gas
station. M. guiasalain ayadkra. Ta.
gasulinira.

102
››genocidio
gastar Emplear el dinero. Ch. satar. G. gel Materia gelatinosa. G. badibaditi. I.
agastara. I. spend / to wear out. M. dand gel. M. tawa batanka / wantawa yukaika.
daukaya. P. aoh onch. Ta. danh yamwi. Ta. ilatina.
gasto Acción de gastar. Ch. sati. G. gastu. gemelo Hermanos nacidos al mismo
I. cost / expense. M. expens. P. aoh onch. tiempo. Ch. cha’cha’ / kwach. G. aubaü.
Ta. danh yawaki. I. twin. M. sutki. P. bokin. Ta. sutki.
gástrico Relativo al estómago. G. gemir Sollozar. G. ahugühani. I. moan. M.
ahîruni buragarigurigiñe. I. gastric. M. yukyuk ini ba / dira tala mapara yula ba.
biara aisawan. P. sukuhuya. Ta. wing P. oniwahna. Ta. binni.
banyak. gendarme Policía. Ch. ajkojk. G. súdara.
gastritis Inflamación del estómago. I. gendarme. M. polis / upla kiamka nani.
Ch. moknakir. G. lubacha lau buageigu. Ta. suku muih as.
I. gastritis. M. biara klawan sikniska. P. generador Aparato para generar
arok. Ta. gastreitis. energía eléctrica. Ch. uchek’ajkir. G.
gastronomía Arte de preparar las lagai igemeri. I. generator. M. misin ingni
comidas. Ch. chapiwer. G. luruyeigu yabiba. Ta. pawa yamwi.
aigini. I. gastronomy. M. plun auhni general Común. Ch. tunorir. G.
piapiakra. P. sira katahler. Ta. diukna ligiragubarigu. I. general. M. sut / tak.
satni. Ta. kalpak papat.
gatear Andar a gatas. Ch. pukruma’r. G. generar Engendrar. G. ichiga lubuña.
awariha. I. crawl. M. kuasaya. P. tapehwa. I. generate. M. paskanka raya kum. P.
Ta. wilihnin. To. colcoló. chiratawehru. Ta. bankaua nin.
gatillo Mecanismo que acciona una género Tela. Ch. b’ujk. G. gamisa. I.
arma de fuego. Ch. xajrtochti’. G. tadûha cloth. M. diara satka kumi. Ta. asna.
bisiledu. I. trigger. M. raks. P. awatuhta. generoso Dadivoso. Ch. ajkunarir. G.
Ta. arakbus tun. araidati. I. generous. M. help mamunra.
gato Felino doméstico. Ch. mis. G. mesu. P. enishkwa. Ta. yamni.
I. cat. M. pus. P. mistoh. Ta. mitsi. To. genial Extraordinario. Ch. imb’utz. G.
mista. wuguri chamuti. I. great / brilliant. M.
gavilán Ave rapaz. Ch. Ch.mwan. G. daukanka pain kum. P. sateteh ken. Ta.
garun. I. sparrowhawk. M. yakal. P. toh kasak yamni.
toh sukuhta. Ta. yakal. To. tsjinquiy. genio Persona genial. Ch. ajimb’utz. G.
gaviota Ave marina. Ch. tiw. G. dunuru
ahamahatu laru beya. I. gull. M. daiwan
chamuti. I. genius. M. upla daukanka ba.
Ta. muih yasmni.
g
knawira krikam. P. kwas take chata. Ta. genital Órgano sexual. Ch. b’us. G. ugu.
plipli. I. genital. M. wa saka. Ta. dinbalna.
gay Homosexual. Ch. ixiksuy. G. magusi. genocidio Masacre. Ch. mab’anb’anir.
I. gay. M. kudson waidna / diara taya. Ta. G. afarahani. I. genocide. M. tawan kun
kutsung. tikayaba. Ta. imukna.

103
››gente
gente Personas. Ch. pak’ab’. G. gürigia gira Viaje. Ch. sutur. G. waríyasu. I. trip.
/ mutu. I. people. M. upla. P. pesh. Ta. M. impakanka. Ta. wirwi.
muih. girar Dar vueltas. Ch. xoyb’ir. G.
gentío Mucha gente. Ch. pak’ab’ob’. G. agaradaguwa. I. rotate / to spin. M. wilbi
bürubun / gürigia / pailabu gürigia. I. lakaya. P. tawrahka. Ta. wiryaklawi.
crowd. M. kuara tara. P. pesh peri. Ta. giro Dinero que se gira. Ch. sutrema. G.
muih mahni. sensu aunahauti. I. bank draft. M. lalah
geranio Planta de jardín. G. fuluri waiti blikka waya. P. tawrahk. Ta. lalah pamwi.
iñeliti. I. geranium. M. tangni kalatka globo Cuerpo esférico. Ch. worik. G. luti
karna ta bri yaya warkaba. Ta. tangni. gararati. I. globe / balloon. M. krukma
gerente Persona que dirige. Ch. ajjorir. paskanka kum. Ta. glubu.
G. abuti lidan wadagúmanu. I. manager. glóbulo Célula de la sangre. G.
M. lalah pakaya aslika takan lalka. Ta. lederagun gitaü. I. blood cell / corpuscle.
kaluduhna tatuna. M. wan tallia pliska. Ta. â awsni.
germen Microbio. G. iñanaü. I. germ. M. gloria Fama. Ch. imb’tzir. G. subudiwatu.
slaunka. P. atruña. Ta. mikrubiu. I. glory. M. prana. P. patishta chuña. Ta.
germinar Comenzar la evolución de aliluya.
una semilla. Ch. ch’i’r. G. gayure. I. glotón Que come mucho. Ch. sya’new’.
germinate. M. sauhmuk urwanka. P. G. haliluati. I. greedy. M. bila maihsira.
truna. Ta. minik ûswi. P. unhweka ehwa. Ta. sulh sulh.
g estación Desar rollo del óvulo glucosa Azúcar. Ch. chab’. G. sugara
fecundado. G. dagañun. I. gestation. M. lidan hitau. I. glucose. M. uva damni. P.
tukta mairin playara aipaswanka. Ta. pêhwa Aprewa. Ta. sukar.
yamwi barakwi. glúteo Nalga. Ch. suy. G. edei / arigieti.
gestión Diligencia. Ch. sajkun. G. I. gluteus. M. klata bunka. P. kuch. Ta.
ariyahani. I. paperwork. M. asla takanka tumin bunh.
ta briba war takiba. P. proh. Ta. walwi gobernación Lugar donde despacha el
yamwi. gobernador. G. gumadi. I. government.
gesto Expresión. Ch. warer. G. marialon. M. tasba piska kum manits muniba. Ta.
I. gesture. M. wan una yukbanka. Ta. gubirnaciun.
muinh yamwi. gobernador Que gobierna un territorio.
gigante Enorme. Ch. nojwinik. G. Ch. ajnukajk’anpar. G. agumadihati. I.

g higândei. I. giant. M. upla tara. P. pesh


Akah. Ta. muih nuhni / ikaqnti. To. tsets.
governor. M. tasba lalka kum. Ta. sau
tunun.
gim na sia Ejercicio. G. hingí. I. g o b e r n a n t e Ma nd at a r io. Ch.
gymnastics. M. eksasais daukaya. Ta. nukajkánpa’r. G. gumadima. I. governor.
ihirsisiu. M. kantri ul tabrabrira. P. asahtah atonna.
gimnasio Lugar para hacer gimnasia. Ta. bas yamwi.
G. lun hingí. I. gymnasium / gym. M.
eksasais pulaya watla. Ta. imasiu plisni.

104
››gramática
gobernar Mandar. Ch. warajk’anpa’r. G. gota Glóbulo de líquido. Ch. pixja’. G.
agumadihani. I. govern. M. kuntri tabriya. lédedehanti. I. drop. M. li tahwanka. P.
Ta. bas yamnin. bak. Ta. tahwi. To. tsyosa.
gobierno Conjunto de los ministros. gotera Gota que cae intermitentemente
Ch. ajjorir. G. uwari. I. government. M. en el interior de un espacio techado. Ch.
gabamait. P. asahta uya. Ta. gabanint muih k’axija’. G. édedehanti. I. leak. M. untika
balna. ailal tahwisa. P. bakta. Ta. tahnin. To.
gol Anotación en fútbol. Ch. ochwar. G. ts’syosa.
agañairuni. I. goal. M. gol. Ta. gul ana. gozar Disfrutar. Ch. kajyer. G. áhurarai.
goleta Embarcación con velas. Ch. nojko. I. enjoy. M. lilla briaya. Ta. lilia dunin.
G. ugunai. I. schooner. M. sail lakankla. gracioso Que actúa con gracia. G.
Ta. sail buhwi. fônîti. I. graceful. M. pain wataiki ba.
golfo Mar que se interna en la tierra. G. Ta. yakisdayang.
dabuti. I. gulf. M. plis glukia kum. Ta. grada Escalón. Ch. wantab’ib’. G. kalera.
kabu sau yak birna. I. step. M. teps / minamangkaika. P.
golondrina Ave negra. G. dunuru. I. sakratapak. Ta. tips.
swallow. M. plipli. P. kuas. Ta. mukurus. grado Nivel escolar. Ch. jab’kanwa’r. G.
g o los i na Manjar agradable. G. awânseni / guradu. I. grade. M. kul luwi
aigaraguni. I. candy / delicacy. M. plun waya laka ba. P. twe. Ta. kurih as / bû.
sirpi nani. Ta. misin wasni. To. ’as yos.
golpear Dar golpes. Ch. jatz’b’ir. G. g rad uació n Ceremonia en que
abuleseira. I. bunp / knock. M. prukaya. se obt ienen los d iplomas. Ch.
Ta. bawi. k’ab’ajsekanwa’r. G. eresibihani. I.
goma Sustancia adherente. G. tabadileha. graduation. M. skul snata lilliaka. Ta.
I. glue. M. blas. P. Brih. Ta. birnindin. graduar kalahwi.
gordo Obeso. Ch. nojram. G. dibuneti. I. gráfico Dibujo. G. adibuhani. I. graphic.
fat. M. uva batana. P. Tamukti. Ta. salani. M. lukanka kum mark muni marikiba. Ta.
To. pjiy. wayani.
gorila Primate. Ch. max. G. megu gragea Pastilla. G. pili. I. sugar-coated
wairiti. I. gorilla. M. urus. P. urus ku awa pill. M. pils puarara sugar yukan. Ta. pils.
chahta. Ta. gurila. gramática Normas de un lenguaje. G.
gorra Prenda para la cabeza sin ala. Ch. furendei lun aburuhani luma alirihani. I.
jorbb’ujk. G. bunedu. I. hat / cap. M.
kiapud. P. sah. Ta. kiaput. To. nay’osopj.
grammar. M. twisa tihura aisanka. Ta. tu
lâ ni.
g
gorrión Ave pequeña. Ch. tzunun. G.
yürüdü. I. sparrow. M. tininiska. P. mis.
Ta. rumsik. To. p’ustunúm.

105
››gramo
gramo Medida de peso. G. musu ihuru. I. gremio Gente organizada. Ch. morwarir.
gram. M. diara ma sirpi kum. Ta. gramu. G. anigu. I. guild. M. ta uplika kraudka.
grande De gran tamaño. Ch. nukta. G. Ta. muih kau uduhna.
wairiti. I. big / large. M. tara. P. akah. Ta. grieta Hendidura. Ch. jekb’un. G.
nuhni. lafaünchun. I. crack. M. piska baiwanka.
granero Lugar para guardar granos. P. atapak. Ta. sahna.
G. bagadira. I. barn. M. saumuk grillo Insecto. Ch. jererem. G. sidigiri.
auhbaya pliska. P. katora achâha. Ta. di I. cricket. M. tukbring. P. iris. Ta. warat.
minikapaknin pani. To. tüwüwa.
granizar Caer de granizo. Ch. b’atres. gringo Norteamericano. Ch. kaxlan.
G. adera wagudei duna. I. hail. M. ais laya G. merigein. I. foreigner. M. miriki. P.
ahwiba / ais laya awiba. P. asowa pesh. Ta. kamasa. Ta. miriki.
barhnin. To. lüpj. gripe Enfermedad con catarro. Ch. sijm.
granizo Granos de hielo que descienden G. yedunuti. I. flu. M. siahka siknis. P.
con la lluvia. Ch. b’at. G. duna dereguati uk. Ta. uhdana.
/ yelu. I. hail. M. lî klaswan. P. asowa. gris Color. Ch. sakpwen / b’oron. G.
Ta. was lawi. buruwati. I. grey. M. pupudni kaladka. P.
granja Lugar para criar animales sakwa. Ta. puputni.
domésticos. Ch. ch’i’rak’ach. G. haba gritar Levantar la voz. Ch. arwa’r. G.
ibiñani. I. farm. M. dauwan tim briaya awaragua / arencha. I. shout / to scream.
watla. Ta. tingla sahnin plismni. M. kisbaya. P. wah. Ta. sarahnin.
grano Semilla de cereal. Ch. u’t. G. lila grosero Descortés. Ch. ajatzb’ir. G.
awasi / lila ri. I. grain. M. plun ma kum. fûndeti. I. gross / rude. M. sasaukra. P.
P. awah. Ta. minik. warkwa ishta. Ta. dutni awi.
grapa Pieza metálica en forma de U. G. grúa Máquina para levantar peso con un
gürabun dahiti. I. staple. M. samaika napa brazo giratorio. G. durugu heretu. I. tow
kum. P. grapaha. Ta. grapa. truck / crane. M. misi diara wirha bukaika.
grasa Sustancia adiposa. G. agulei. I. fat Ta. misin tihini dulawi.
/ grease. M. daiwan batanka yus munras grueso Corpulento. Ch. impin. G.
ba. P. tamukti. Ta. sibu. garanati. I. thick. M. yahpa. P. chuk
gratis Sin pago. Ch. b’antaka. G. chukta. Ta. nuhni. To. p’omp’ím.
malugûnti. I. free. M. frisand. P. bakapuh. grupo Conjunto de seres. Ch. ko’ra. G.

g Ta. prisant.
grava Piedrecillas. Ch. cherentun. G.
aundaruni. I. group. M. dakni kum. P.
wris. Ta. muih.
dubudubu. I. gravel. M. walpa lupia. Ta. guacamaya Ave prensora de vivos
kauhmak. colores. G. dunuru gibeti tewegerun. I.
gravedad Estado delicado de un macaw. M. afu. P. kahwa. Ta. au.
enfermo. Ch. mukir. G. linarime sandi. I. guante Prenda que se adapta a la mano. G.
seriousness. M. siknis suapan. Ta. siknis lidaü úhabu. I. glove. M. mihta dinkaika.
ki. Ta. wanti.

106
››gusto
guardabosque Que protege el bosque. guía Persona que dirige. Ch. ajjirseyaj.
Ch. chojb’antyob’. G. agonigihati G. ichaharinati. I. guide. M. ta uplika /
dabiyara. I. forester / ranger. M. dus main wauhtaya klakaikaba. Ta. tatuna. To.
kakaira. P. aroh tapak chanah. Ta. pan pas lipünt’a.
maitalyang. guisado Guiso preparado con salsa. Ch.
guardarropa Armario para guardar chich’b’ir. G. asuriduwaguni. I. stew. M.
ropa. G. taraidaha daüguaü. I. cloakroom. suabni kiskan. P. awis. Ta. kiswi yamna.
M. kuala mankaika. P. iñah unkatichka. guisante Semilla comestible. Ch.
Ta. asna paknin plisni. ajchich’ma. G. gürebí. I. pea. M. piaya
guardería Establecimiento para el dusa ma. P. awishka. Ta. minik kaswa.
cuidado de los niños. G. haba irahüñun guisar Preparar los manjares al fuego. Ch.
ñuburigiña. I. day nursery. M. tuktan main chich’mar. G. asuriduaguwa. I. cook / to
kaikaya watla. Ta. walabis û ni. stew. M. laika wal kiskan. P. awis. Ta. kuh
guardia Custodia. Ch. ajkok. G. yak kisnin.
agonigihati. I. guard. M. soldajo. P. guiso Manjar guisado. Ch. chich’res. G.
árkàtiwã ishta. Ta. wardia. gisau. I. stew / cooked dish. M. ai laika wal
guardián Persona que cuida algo. kiskan. P. brak. Ta. kistayang.
Ch. ajkorpesyaj. G. pânâ aunigirutibu. guitarra Instrumento musical de seis
I. guardian / keeper. M. wadsman. P. cuerdas. Ch. lab’. G. gidara. I. guitar.
árkàtiwã ishta. Ta. main talyang. M. awa six / tramhtram. Ta. kitara. To.
guerra Lucha armada entre naciones o quinca.
partidos. Ch. jatzb’irjujrib’. G. éreguni / gusano Animal invertebrado de forma
wuribu. I. war. M. aiklabanka / war. P. alargada. Ch. u’b’i’n. G. hewerau. I.
anuk. Ta. waryamwi sau uk karak. worm. M. liwa. P. wih. Ta. babil. To.
guerrilla Grupo de personas armadas ts’ijiy.
no pertenecientes al ejército. Ch. gustar Agradar. Ch. ma’ki. G. insieda. I.
morpak’ab’jujrib’. G. awuribuhani. I. like / to taste. M. laik kaikaya. P. entahtish.
guerilla warfare / guerilla band. M. war Ta. wâtki.
aiklaklabra. P. anukta. Ta. muih wark gusto Placer. Ch. o’sre. G. hinsiñe. I. taste
kalbau yang. / likeness. M. laik kaikan. P. ehtah. Ta.
guerrillero Miembro de una guerrilla. yamni ki.
Ch. pak’ab’ jujrib’. G. awuribuhati. I.
guerilla / warrior. M. war uplika membar
kum. P. anuktaler. Ta. kalbauyang.
g

107
››haber
haber Ocurrir. Ch. ayan. G. susereti. I. hacia Determina la dirección del
occur / happen. M. taki ba. P. chuâ. Ta. movimiento. Ch. yaja’. G. ñeinhi. I.
di kalahna. towards. M. bahara. Ta. danh yamwa.
habichuela Frijol. Ch. ch’okb’u’r. G. aifi hacienda Finca agrícola. Ch. ko’ra
ñulugili. I. string bean. M. bins siakni. P. wakaxob’. G. muna lidan bagasuagai. I.
sak saka. Ta. bins kuhnibil. country estate / ranch. M. bib main kaiki
hábil Dispuesto. Ch. wakche. G. hemeniti. kiambka. P. wakachta. Ta. dahnin plisni.
I. skilful. M. wilinkira. P. unwary. Ta. halagar Dar muestra de afecto. Ch.
wilin ki. tzayjres. G. agundaraguda / ichiga
habilidad Cualidad de hábil. Ch. igundani. I. f latter. M. latwan laka
ajwakche. G. hemini. I. skill. M. wilin daukanka ni madikaya. Ta. lilia yakisdi.
daukaya lan ba. Ta. isti di yamyang. halar Tirar. Ch. juru. G. achawara. I. pull.
habilitar Hacer hábil. Ch. a’b’tz’ar. G. M. aubaya. P. i. Ta. murnin / rumnin. To.
ehemenigüda. I. entitle / to make available. le locjoc’j.
M. wilin paskaya. Ta. isti di yamnin. hamaca Red que se cuelga por las
habitación Espacio limitado por extremidades y sirve de cama. Ch. ab’.
paredes. Ch. waynib’otot. G. sonburu. I. G. ügüraü. I. hammock. M. silmika. P.
room / bedroom. M. utla bila. P. kaoas. unwa. Ta. wah bakna.
Ta. pirin balna. hambre Gran necesidad de comer. Ch.
habitante Persona que habita en un jaytz’a’r. G. ilamaü. I. hunger. M. plun
lugar. Ch. ajturer. G. erederutiña ñein. dauksa. P. uwa. Ta. yuhni. To. vecj nipüi.
I. inhabitant. M. plis kumira uplika nani. hambriento Que tiene hambre. Ch.
P. pesh kaha cherî. Ta. pa as yak muih ajjaytz’a’r. G. lamati. I. hungry / starvingç.
bangki. M. plun piras sa. P. uwako. Ta. yuh kalawi.
habla Lenguaje. Ch. ojron. G. dimurei. I. haragán Que no le gusta trabajar. Ch.
speech. M. yabty bila aisanka. P. kapach. akoyir. G. maguwalitu. I. laze / slugish
Ta. tu yulwi. / loafer. M. srinwankira. P. apako. Ta.
hablar Comunicar con palabras. Ch. baskiwah.
ojroner. G. adimureha / ayanuha / harina Polvo que resulta de la molienda de
adimureha. I. speak / to talk. M. pana pana algunas semillas. Ch. tanlun. G. fuluwaru.
aisaya. P. kapachka. Ta. yulbawi. To. velé. I. flour. M. plawar. P. Harinaha. Ta.
hacendado Dueño de hacienda. Ch. plawar. To. ’üy üy.
ajtumin. G. labureme bagasuagai. I. hasta Expresa el término del cual no se
landowner / landed. M. bib ailal dawanka. pasa. Ch. este. G. daga ñein. I. until / till
P. wakach akawa. Ta. turuh kira. / as far as. M. baha kat. Ta. akat.
hacer Producir. Ch. cheyaj. G. aduguni. hebilla Pieza metálica para ajustar la
I. do. M. daukaya. P. Ka. Ta. di yaknin. correa. G. lichügü beliti. I. buckle. M.
hacha Instrumento para hender. G. bilk lal. P. yatika. Ta. bilk tunun.
harawa. I. axe. M. ahsa. P. sorwa. Ta. ki. h
To. jam.

111
››hechicero
hechicero Brujo. Ch. ajb’a’x. G. M. tui ikaya saika. P. katru amaska. Ta.
gabiñarahati. I. wizard. M. bruju. P. puisin wasni.
wihha. Ta. bruhu. herbívoro Que se alimenta de hierbas.
h ec h izo Conjuro. Ch. b’a’x. G. G. hibisaü. I. herbivorous. M. dus wahya
abiñaraugülein. I. spell. M. upla mihta papira. P. katru atah. Ta. tiriski kasyang.
sikniska. P. ka a. Ta. saikira. heredar Suceder en los bienes. Ch.
hedor Mal olor. Ch. b’okna’r. G. ingini. I. ajk’un. G. galagante. I. inherit. M. frapaty
stench / stink. M. kia saura. P. awih. Ta. briaya. Ta. kalawi daunin.
wayan dutni. herejía Doctrina contraria a los del
hegemonía Supremacía. G. uwariguni. dogma de la iglesia. Ch. kansenajk’inar.
I. hegemony. M. upla purara kau tara ba. G. barünaun tun ligilisi. I. heresy. M.
Ta. lalahkaira balna. mapara instruksanka kum. Ta. kulnin
helada Frialdad destiempo. Ch. sisarna. sat uk.
G. dilitu. I. cold. M. kauhla. P. senwa. Ta. herida Rotura hecha en el cuerpo.
san ni. Ch. chek. G. biti. I. wound. M. winara
helecho Planta de hojas compuestas. G. klakwanka. P. taskas. Ta. pilaun.
hiduru lidantú lamuñan. I. fern. M. repollo herir Dar un golpe que dañe al organismo.
wahya. Ta. di basta basni rarahni. Ch. chekir. G. ibaragua. I. wound. M.
hélice Palas que giran alrededor de un eje klakaya. P. tas. Ta. dalan kalana.
y producen una fuerza. G. gararati lidan hermano Nacido de los mismos padres.
ligirugun katai. I. propeller / helix. M. Ch. ijta’n. G. nati / namule / nibugaña. I.
misin wilwaika. Ta. lawan. brother. M. muihka. P. arki. Ta. wahaini.
hembra Animal de sexo femenino. Ch. hermoso Dotado de hermosura. Ch.
ixik. G. hiñaru / wuri. I. female. M. imb’utz uwirna. G. wendeti. I. beautiful.
daiwan mairin. P. pacha. Ta. tinglau yal. M. painkira. P. Ennatis. Ta. yaksihni.
hemiplejia Parálisis de la mitad del héroe Varón ilustre por sus hazañas.
cuerpo. G. karampu. I. hemiplegia. M. Ch. ajk’ek’wa’r. G. abuti. I. hero. M.
wina bakrik ptuwa ba. Ta. sangka dawi. daukanka pain waidnika kum. Ta. muih
hemisferio Mitad de la esfera celeste. G. nuhni dauna.
lamidan ubau. I. hemisphere. M. kasbrika herradura Hierro que se clava en los
bakrik kum. Ta. ki sang papas bah. cascos de la caballería. Ch. xanab’chij. G.
hemorragia Flujo de sangre. Ch. lubâri lugudirugu gabayu. I. horseshoe.
lokerch’ich’. G. eseñeihani. I. hemorrhage. M. asas minara ayan magkiba. Ta. silak.
M. tala plapanka. P. uri pak. Ta. â rumwi. herramienta Instrumento de trabajo.
hender Hacer una hendidura. Ch. Ch. t’ak’inir. G. tulu. I. tool. M. tuls nani.
tajchpa’r. G. afaüncha. I. cleave / to slit. Ta. wark din.
M. pauta baikaya. P. kraj. Ta. sahnin. herrar Poner herraduras. G. atampura
herbicida Veneno para las malezas. G. animalu. I. brand. M. ban ankaya. Ta.
h larani hiduru. I. weed-killer / herbicide. brang buswi / birwi.

112
››hojalata
herrero El que labra el hierro. G. aduguti hilo Cuerpo muy delgado y flexible de
gurabu. I. blacksmith. M. ayan nauki material textil. Ch. tz’ojnok’. G. iraü. I.
papaskra. Ta. wayar yamyang. thread. M. kualara mamanka. P. sasakas.
herrumbre Orín. Ch. ab’ich. G. iñei. I. Ta. trit. To. jilo.
rust / mildew. M. iska. Ta. usuwi,nin. hilvanar Hacer hilvanes. G. adifilera. I.
hervir Moverse agitadamente un líquido stitch. M. mamaia. Ta. salainin.
al someterlo al fuego. Ch. ojmay. G. ahura himen Membrana de la vagina. G. iñürü.
haguda. I. boil. M. labta daukaya. P. tuh. I. hymen. M. tiara pamni / tuktan mairin
Ta. lahnin. kau waikina aisaras mulka. Ta. mimin.
hidratar Restituir el agua perdida. Ch. hinchazón Efecto de hincharse. Ch.
ayenk’ek’o. G. agidarai umagürabu. I. sampa’r. G. luti. I. swelling. M. puskanka.
hydrate. M. ailaya tiwan ba kli mancaya. P. poh. Ta. banhna. To. sit’ünt’ünü.
Ta. suiru kalanin. hipo Serie de espasmos respiratorios.
hiel Bilis. Ch. yel. G. lifigiñe. I. bile / gall. G. ahüdühani. I. hiccup. M. lama
M. tahpla. P. a peh. Ta. din dam / pira. sukudbanka. P. yu kuk. Ta. sibakwi.
hielo Agua solidificada por el frío. Ch. hipócrita Que tiene hipocresía. Ch.
b’atres. G. duna dereguati. I. ice. M. ais. ajmerex. G. bian tigibu. I. hypocrite. M.
P. senwa. Ta. paransa. upla mawan wal briba. P. kasahta. Ta.
hierba Maleza. Ch. tzakte’. G. hiduru. I. dangkat yulyang.
grass / herb. M. twi. P. katruh. Ta. di basta. hispánico Procedente de España. Ch.
To. tsu tsj’üsüs. ajkaxlan. G. isibañulu. I. hispanic. M.
hierro Metal gris. Ch. t’ak’in. G. gurabu. españa wina. Ta. españa kaupak.
I. iron. M. ayan. Ta. wayar puputni. historia Exposición sistemática de los
hígado Órgano abdominal. Ch. xemem. acontecimientos dignos de memoria. Ch.
G. ubanau. I. liver. M. auya. P. ahrah. Ta. numerir. G. uganu. I. history. M. wan
isning. almuka sturka. P. kaya. Ta. umani yulni.
higiene Parte de la medicina que trata hocico Parte de la cabeza de algunos
de los medios de conservar la salud. Ch. animales en que están la boca y la nariz.
sajpin. G. harumani. I. hygiene. M. klin Ch. toch. G. ligibu aunli. I. snout / mouth.
laka / kwah / luhpia / diara lainra mankaya M. daiwan una. P. pesh wakwa atensa. Ta.
ba. P. asuk Aren. Ta. ani minik. To. salá. tunu / ningnitak / tinpas.
higo Fruto de la higuera. G. bagugu. I. fig. hogar Casa. Ch. otot. G. ubiñein. I. home.
M. kuah ma. Ta. ani minik. To. sepe’el. M. utla. P. kao pesherña. Ta. û.
hijo Persona o animal respecto de sus hoja Órgano en forma de lámina de los
padres. Ch. unen. G. isani. I. son / child. vegetales. Ch. yopor. G. ubanaü. I. leaf.
M. luhpa waidna. P. aye. Ta. walambis. M. dus wahya. P. aja. Ta. wi balna. To.
To. jatjam. yuni.
hilera Personas o cosas situadas en fila. hojalata Lámina de hierro. Ch. t’ak’in
Ch. tz’ojnok’tir. G. íli / afileihani. I. row. t’ak’in. G. singi. I. tin-plate. M. ayan h
M. trid. P. tar. Ta. runiyak. wahya. Ta. pan wini.

113
››hojarasca
hojarasca Conjunto de hojas caídas hongo Planta parásita sin clorofila.
de los árboles. Ch. yoporb’ir. G. ubanaü Ch. sakcho’. G. lubunidir mafuya. I.
saühali. I. dead leaves / fallen leaves. M. mushroom. M. wan taya sukwan. P. batak
dus wahya kawan ba. P. peha tapak. Ta. batak. Ta. ungus.
wî kusulana. honor Virtud. Ch. k’ab’ajsen. G.
hollín Sustancia grasienta y negra gareseruni. I. honour. M. rispik kira. Ta.
depositada por el humo. Ch. xoj. G. iribe. lâ kat.
I. soot. M. ami truswan. P. hollinha. Ta. honradez Cualidad de honrado. Ch.
wayau. erachirnar. G. gafiñewati luagu. I. honesty
hombre Individuo de la especie humana. / uprightness. M. kasak tankara iwaya. Ta.
Ch. winik. G. wuguri / eyeri. I. man. M. kasak.
waidna. Ta. muih al. To. yom. hora Vigésima cuarta parte del día. Ch.
hombro Parte superior lateral del tronco. ora. G. dan luragu weyu. I. hour. M. awar.
Ch. kejreb’. G. egei. I. shoulder. M. P. a ikas. Ta. ma pisni as.
pahpaya. P. hombroha. Ta. salaaahni. horario Relación de actividades según
homenaje Acto público en honor a una cada hora. G. lidanti dan. I. schedule. M.
persona. Ch. k’ab’ajsen. G. aritaguagulei. wark bani daukaya taimka. P. a cha a. Ta.
I. homage / tribute. M. uplara mayunra awarni.
kum. Ta. alasn yamwi kalawi. horizontal Paralelo al horizonte. G.
homicida Que ocasiona la muerte a una laini raunguti. I. horizontal. M. tasba
persona. Ch. ajchansen. G. gafarahati. I. lainkaba. Ta. naini sait.
homicidal. M. uplara ikan. P. pesh amasta. hormiga Insecto que vive en colonias.
Ta. ina,wi. Ch. xinich. G. harü. I. ant. M. papu. Ta.
homologar Igualar. Ch. inxojtir. G. kai kiki. To. lacasay.
bugia / kai ligia / bibe. I. make equivalent. hormiguero Sitio donde se recluyen las
M. wal baku daukaya. Ta. lawi talwi. hormigas. Ch. xinichob’. G. hadibu harü.
h o m o s e x u a l Q ue pr a ct ica la I. anthill / ant nest. M. papu watla. P. tasuk
homosexualidad. Ch. ixiksuy. G. magusi. tapak. Ta. kiki ûn.
I. homosexual. M. waidna aitahkia wal hornear Meter en el horno. Ch.
briaya laka. Ta. al / yal. ajk’ajb’or. G. luragarigu eregigi. I. bake.
hondo Profundo. Ch. jamb’ajr. G. kuliliti. M. wina ankaya. P. unha. Ta. busnin.
I. deep. M. tiju. P. uruh. Ta. tuhni. To. hornilla Fogón. Ch. ch’ujb’en. G.
campwila. liyumulugu eregigi. I. chamber in a
honestidad Decoro. Ch. yajk’akorb’ir. kitchen oven. M. ankaya kupuska. P. sira
G. garusâti. I. honesty. M. suhnu laka. Ta. tuha. Ta. kuhun.
lâ kat sak ki. horno Aparato para hornear. Ch. k’ajb’or.
honesto Decente. Ch. ajyajk’ajkorb’ir. G. asürahagülei. I. oven. M. ankaya
G. garusanti / mañawariti. I. honest. M. misinka. P. kaunha. Ta. urnu.
h suhnu iwanka. Ta. lâ katki. horror Sentimiento de repulsión causado
por algo terrible. Ch. mab’anb’anir. G.

114
››hundir
hanufunaü. I. horror / terror. M. ull saura. huevo Concreción oval que contiene una
Ta. dutni kal kulawi. célula fecundada puesta por un ave. Ch.
hortaliza Planta comestible cultivada ku’m. G. gâñê. I. egg. M. klawira mahbra.
en la huerta. Ch. karir. G. tin nadü P. ponoh. Ta. suman. To. pejéy.
büdürüburitu. I. vegetable. M. plun huir Escapar. Ch. putz’we’n. G. anuruni.
mankan pinska. P. ortalizaha. Ta. I. escape / to run. M. plapaya. P. troh. Ta.
kasnindin. kirinin. To. tys’equenes.
h o s p e dar Alojar en casa. Ch. hule Caucho o goma elástica. G.
turuwaynib’. G. apusaraha. I. host / to chawachawati. I. rubber. M. tasa. P.
lodge. M. utla ta yabaya. P. pesh teskra huleha. Ta. tas. To. lolkocjocja.
oker. Ta. kaminin û ni. humanidad Género humano. Ch.
hospital Establecimiento en que se curan pak’ab’ir. G. mutu. I. humanity. M. upla
enfermos. Ch. turertz’akoner. G. luban nani. P. peshrapar. Ta. muih balna.
aturadi. I. hospital. M. haspital. P. pesh humano Persona. Ch. pak’ab’. G. gürigia.
chanako. Ta. sikns û ni. I. human. M. upla. P. peshrapar. Ta. muih.
hostil Enemigo. Ch. ajk’ijnar. G. agani. I. humedad Impregnación de agua. Ch.
hostile. M. waihla. Ta. wainhla. To. sülütj. tz’u’tz’u’. G. idüdü. I. dampness. M.
hoy En este día. Ch. kone’r. G. uguñe. I. buswan. P. moh moh. Ta. suihni.
today. M. naiwa. P. ikatah. Ta. war mani humildad Ausencia de orgullo. Ch.
akat. kunkunerir. G. gudemegu / mapantani
hoyo Agujero redondo. Ch. che’n. G. / manâgi ûnguaü. I. humbleness. M.
huyu / hurenti. I. hole. M. unta krukma. tara pulan luhwa. P. pesh en ishkua. Ta.
P. atapak. Ta. sulinh. minikun.
hueco Concavidad vacía. Ch. che’n. G. humillar Hacer perder el orgullo.
chigati. I. hollow. M. pliska inhty kum. P. Ch. ma’chacher. G. abusirigarigüda /
atapak. Ta. sulihni. abuluchaguragüragüda / ichiga busisi.
huelga Paro laboral hecha por los obreros. I. humiliate / to humble. M. tara pulan
Ch. tz’oji. G. edegehetiña. I. strike. M. laka swiaya. P. árkàtiwã achâah. Ta.
upla kuhbanka gabait mapara takiba. Ta. kalmakunnin.
ta lapakwi ramhni yulwi. humo Gas que desprende de la combustión.
huérfano Menor sin padres. Ch. menor Ch. b’utz’. G. gumuleli. I. smoke. M.
/ ma’yantatob’. G. meteñuti. I. orphan. kiasma. P. awas. Ta. gas wayauni. To.
M. rau. P. ye atus akachitus. Ta. warau. mus.
huerto Lugar en que se plantan verduras. humor Disposición de ánimo. Ch. tzajyer.
G. ichari lun nadü büdürüti. I. orchard. G. amurigesei. I. humour. M. rakaya
M. blun manki daki pliska. P. huertoha. sturka. P. pesh Au. Ta. kalawakidi. To.
Ta. di dahna. mus.
hueso Pieza dura parte del esqueleto. Ch. hundir Meter en lo hondo. Ch. lopo. G.
b’ak. G. abû. I. bone. M. dusa. P. apaña. abuluchagüda. I. sink. M. taibi ruhkaya. P. h
Ta. wakal. toh tonch. Ta. tuhni yak ding anin.

115
››huracán
huracán Viento muy impetuoso. Ch.
nukik’ar. G. beberidi. I. hurricane. M.
prary. P. ompish uya. Ta. wing bawi.
hurgar Remover una cosa con los dedos.
Ch. pukseyaj. G. achuguha igirugu. I. pick
/ to stir. M. kurbaya. P. aka or. Ta. ting
karak urhnin.
hurtar Robar. Ch. xujch’ir. G. iweruha /
iwaruha / iwaruhani. I. pinch / to steal / to
rob. M. implikaya. P. kaitish. Ta. malnin.

116
››idea
idea Representación mental. Ch. b’ijnun. igual De la misma condición. Ch. inxojt.
G. saminaün. I. idea. M. lukanka. P. G. kai ligira / ligira meme / libe. I. equal. i
ámench-. Ta. kulna as. To. nola. M. wal baku. Ta. albu papat.
ideal Modelo de perfección. Ch. imb’utzir. igualdad Condición de igual. Ch.
G. ligiaguti / iná ligia. I. ideal. M. kasak inxojtir. G. bagülâgu / úwaraü / aban
pali. P. amench enña. Ta. yamni. To. jin abu. I. equality. M. wal baku dukia. Ta.
nola papatni. To. nin piyá nolá.
i d e n t i d a d Id e nt i f ic a ción . Ch . iguana Reptil con cresta en el dorso. Ch.
ujuna’rnik’ab’a. G. le bugiyabai. I. identity. yaxaxjuj. G. wayamaga. I. iguana. M.
M. tareta. Ta. wayani. To. pajal sinuicj. kakamuk. Ta. kama.
identificar Reconocer. Ch. kojtorer. G. ilegal Contrario a la ley. Ch. najtir. G.
subudiwali. I. identify. M. sek munaya. gudûbanu. I. illegal. M. la apia. Ta. lâ
Ta. talyakwi. To. ne̕ as sinucj. kaupak pirin yak.
idioma Lengua de un país. Ch. ojoroner. ilegalidad Acto que no se ajusta a la ley.
G. nechanu dimurei. I. language. M. yabty Ch. mab’anb’anir. G. gudurubanuduwaü.
bila. P. ñáhas. Ta. tû. To. ntin. I. unlawful. M. la apia daukaya. Ta. lâ akt
idiota Tonto. Ch. merex. G. ibidirauga awaski.
taru / lumachu âu. I. idiot. M. krisy / lal ileso Sin lesiones. Ch. imb’utz imb’utz.
saura. Ta. sinskas. G. nakafuti. I. unhurt. M. kriuras ba. P.
idiotez Tontería. Ch. mereznir. G. en àpás. Ta. dalan dis.
libidianigan au. I. idiotness. M. krisy laka. ilimitado Que no tiene límite. Ch.
Ta. di awaski. irik’aparir. G. mebêti. I. unlimited. M.
ídolo Figura de falsa deidad. Ch. klata apu. P. únwékàtáh. Ta. limit dis.
mab’ab’an. G. hasandun. I. idol. M. lilka ilógico Que no tiene lógica. Ch.
paskan dawanka. P. pesh as kíhru kuk matuk’ab’ijnwa’r. G. mafiñeruwati. I.
naskayo. Ta. aidul lani. illogical. M. tankas. Ta. kapat aws.
idóneo Adecuado. Ch. k’eparimb’utz. iluminar Alumbrar. Ch. janch’aknes. G.
G. ligiabai. I. suitable. M. fren kasak. Ta. aduranguragüdüni. I. illuminate. M. ingni
witinki. daukaya. P. ech. Ta. yunin.
iglesia Templo cristiano. Ch. k’ub’otot. G. ilusión Esperanza. Ch. osrenb’utz. G.
ligilisi. I. church. M. zers. Ta. prias û ni. ayumahani. I. illusion. M. laik brinka. P.
ignorancia Falta de instrucción. Ch. ahraritish. Ta. ispiransa. To. ’üsϋs najas.
matukuna’ta. G. lumachun au abidiaguati ilustrar Instruir. Ch. irseyaj. G.
lûgua. I. ignorance. M. tanka briras. P. ĩ adiduhani. I. illustrate. M. lilka wal
arírtũ. Ta. tuntu. To. ma sele pjacj. prakayaya ba. Ta. smalknin. To. yustapj.
ignorar No tener en cuenta. Ch. mana’ta. ilustre Insigne, célebre. Ch. ajcheyaj. G.
G. libidiñen. I. ignore. M. kasak kulkras. uwadigirali kai ligia. I. illustrious. M. upla
P. arístuá. Ta. dis kal kulnin. To. ma nola tara kulkanka kum. Ta. talyang.
pyala.

119
››imagen
imagen Representación visual de algo. meféuduníwati. I. unforgivable. M. sip
i Ch. me’yn. G. iyáwadi. I. image. M. patin munras. P. pertonahkitu. Ta. padin
lilka. P. akarwa. Ta. wayani. To. jin justa. yamwaski. To. ma nin jele t’as.
imaginar Representa mentalmente. Ch. imperfecto Falto de perfección. Ch.
b’ijnusyajir. G. adiginahani. I. imagine. maja’ximbútz. G. küringüda. I. imperfect.
M. laki kaikaya. P. amenh. Ta. pat M. kasak apia. Ta. yamni awaski. To. ma
karangki. To. nin jin. ’üsü liji.
imán Sustancia que atrae al hierro. G. impermeable Que no deja pasar el
sirudunati. I. magnet. M. iman. P. brik. agua. Ch. makar. G. maburuchaguaditi.
Ta. imang. To. potsilü’ü. I. waterproof. M. sip klauhras. Ta. was
imitar Hacer una cosa a semejanza de otra. bayakwaski.
Ch. kanin. G. abahüdahani. I. imitate. M. impersonal Que no se aplica a persona
nahta lukaya. P. àkáwár. Ta. yalia atnin. alguna. G. mama bumageti / mama
To. napj jin liji. baubageti. I. impersonal. M. yakan dukia.
i m paci e n cia Sin paciencia. Ch. Ta. alas.
mak’ojkonir. G. matîhadi / matenpâni. I. ímpetu Fuerza. Ch. k’ek’war. G. éregu /
impatience. M. bila kaikras. P. awaktu. tau tara. I. momentum. M. pasa tara. Ta.
Ta. pasinsia dis. To. püs nin lije. parasni.
impacientar Perder la paciencia. Ch. implacable Que nos puede calmar. G.
k’ijna’r. G. durumadai. I. irritate. M. bila masusêti. I. relentless. M. sip daskras. Ta.
kaikras kaya. Ta. kaltuihwi. sip yamni kalwas.
impacto Choque violento. G. lamisêlu. I. implicar Enredar. Ch. tzoktz’ar. G.
impact. M. spiridra prukanka. P. néhkíwà. ácharuni lidaun chauchau madûga. I.
Ta. kal sakna / tuihna. To. cya tji’aca. implicate. M. tanka ba. P. artuk. Ta. miks
impar Que no tiene par. Ch. b’ancha’kojt. yamwi.
G. marubani. I. odd. M. maya kumi. Ta. implorar Rogar con vehemencia.
parni dis. To. mas campa. Ch. k’ajtin. G. ebegira. I. implore. M.
impedido Que no puede usar sus mayunanka. P. akohsãtuki akapẽwẽ. Ta.
miembros. Ch. suturb’aker. G. danimâti pabur yulnin.
/ maustaunti. I. disabled. M. dakbi sakan. imponer Poner castigo. Ch. ajkun. G.
Ta. kahwa. aungura / tau tara. I. impose. M. pura
impedir Estorbar. Ch. cha’cher. G. prakaya. Ta. pat kalanin. To. ma lejay jipj.
adadaha. I. prevent. M. dakbaya. Ta. importante Que tiene importancia. Ch.
isturbu. To. ma nin lat’iji. imb’utzir. G. le ligiraguti. I. important. M.
i m p e n e t r a b l e D e i m p o s i bl e nidka tara. Ta. kulni kalawa kidi.
penetración. Ch. iryosen. G. mebelueiti. imposible Difícil de que suceda, Ch.
I. impenetratable. M. sip dimras. P. imatran. G. siñati. I. impossible. M.
tôhkápártû. Ta. sip kawas. To. wama temé. sip daukaya tanka apu. P. inkêrina. Ta.
imperdonable Que no se puede sipawas. To. ma polel lejay.
perdonar. Ch. ma’kor pesyaj. G.

120
››incendio
impostor Que engaña con apariencia impulso Acción y efecto de impeler. Ch.
de verdad. Ch. ajmajres. G. heretabua. k’ech’u’t. G. bauchun buaugua. I. impulse. i
I. impostor. M. la mapara tatakra. P. M. tabaikayaba. P. ahkakituk. Ta. tuknin.
ẽkàáatuk. Ta. ramh pitni. inaccesible Sin acceso. Ch. imanumse.
impotencia Sin fuerza. Ch. b’ank’ek’o. G. herenguti / dereneti. I. inaccesible. M.
G. mereni / medereni. I. impotence. M. sip bilara dimi waras. Ta. sip kiwas dutni.
karnika tiwan. P. artapúnuã. Ta. paun dis. inaceptable Que no se puede aceptar.
impotente Que carece de fuerzas. Ch. Ch. irik’ani. G. mabuseunwati. I.
ajb’ank’ek’o. G. manunhali. I. impotent. unacceptable. M. sip briaya dukia apia.
M. karnikas. Ta. paun ni dis. Ta. sip vahan yulwaski. To. mat’ucj velé.
impregnar Empapar. Ch. tz’amay. G. inadaptable Que no se adapta. G.
abûchaguagüdüni / bûgua líheme libiñe mabudubuti. I. unadaptable. M. si plan
tau ladaüragun. I. impregnate. M. kuala li takras. P. chãatipĩ. Ta. sip lan kalahwas.
utwaya. Ta. un atnin. To. ona nyucj. inagotable Que no se agota. Ch.
impresionar Conmover. Ch. tza’yerb’ir. k’ek’onb’ir. G. mabuchaditi luagu / hereti
G. lawáidun banigi lau aban katai. I. / benefati. I. inexhaustible. M. sip danh
impress. M. uplara nakara marikaya. Ta. takras. Ta. kalsuhwas. To. ma si tüla.
lilia. inamovible Que no se puede mover.
improductivo Que no produce. Ch. Ch. ma’pijch’ya’r. G. metepûwaditi.
maja’ximb’utz. G. mesériwinti / malatani I. immovable. M. sip nikbras. Ta. sip
/ mauniti. I. unproductive. M. sip paskras. nikwaski. To. ma polewl siquitsjí.
P. kâtáràpástû. Ta. minik yakwas. inaudito Nunca oído. Ch. matya’wb’na.
im provisar Hacer una cosa sin G. maganbunwati / mariñaharuwati. I.
preparación alguna. Ch. b’ajxanir. G. unheard. M. sip walras. Ta. dakasyang.
afureseha / lau rofun. I. improvise. M. incalcul able Que no se puede
ridi takras daukaya. P. kapartipi kapár. calcular. Ch. ma’tz’akna. G. mebenti /
Ta. minipis. mapurupuruwâti. I. invaluable. M. sip
imprudencia Falta de prudencia. Ch. kulkaya tanka luha. Ta. sip kultalwaski.
irimb’utzir. G. itarânigi / masuserani. I. To. ma tüc lejay.
recklessness. M. sins apu takan. Ta. lâ incansable Que no se cansa. Ch.
kat awaski. imak’oyir. G. mabuchaditi luagu /
impuesto Cantidad que se paga al Estado awandati. I. tireless. M. sip suapras. Ta.
en relación con los bienes que se poseen. sip kalsuhwas. To. ma polel te’é.
Ch. twa’nib’. G. fayeiti lun ûwai luagu incapaz Falto de capacidad. Ch.
awanseruni le ladügübai agáiraü. I. tax. irik’ek’war. G. mauniti. I. unable. M. sip
M. biuty mana aibapaya. Ta. impuistu. daukras. Ta. di sipawas.
impulsar Impeler. Ch. k’ech’enu’t. G. incendio Fuego intenso e incontrolado
inchahagani. I. impulse. M. diara kum que quema lo que no está destinado a
daukaya tabaikaya ba. Ta. yulnin kalpak. arder. Ch. tz’ajb’esnib’. G. gudaü. I. fire.

121
››incertidumbre
M. impiara amanka. Ta. kuh buswi. To. incompatible Que no es compatible. G.

i ’awa pwe. misiñeguti. I. incompatible. M. sip wal


incertidumbre Duda. Ch. mana’ta. asla takras. Ta. sip kiwas.
G. durúmadai. I. uncertainty. M. aitanka incompleto No completo. Ch. tzukur.
briras. Ta. ramh was. G. maustaruti. I. incomplete. M. piska
incidente Suceso. Ch. mab’anb’an. G. kuman. P. káhchétã. Ta. pitni kat awaski.
damichi. I. incident. M. trabil aihka kum. To. yuwal tulucj.
Ta. trabil duna. To. lapj tepyala. incomunicar Impedir la comunicación.
incierto No cierto. Ch. iryachir. G. iyêni Ch. iryojoroner. G. manîga lau. I.
/ marasualugú mama ináüni. I. uncertain. incommunicate. M. sip aisaya tanka apu.
M. raid apia. Ta. duda duwi. To. t’ucj Ta. sip yulbawaski.
tulucj. inconsciente Que no tiene conciencia.
incisivo Diente en forma de cuña. G. Ch. matwa’nwiyaj / maya. G. mabarasêti.
ári igibugiñeti. I. incisive. M. napa tatwa I. unconscious. M. kupia krauras. P.
panapana samiba. Ta. a manan. õhkapartín. Ta. nudiski. To. lapj.
inclinar Desviar algo de su posición inconveniente No conveniente. G.
vertical. Ch. t’erwar. G. elemuchuni / dada tiaün. I. inconvenient. M. aitani apia.
eñegechuni / abuluchaguni. I. incline. M. Ta. ramh awaski.
wan mawanra bawaya. Ta. dihunin. To. incorporar Unir una cosa a otra. Ch.
p’es toncja. nuti’r. G. wâraun. I. incorporate. M. tilara
incluir Colocar una cosa dentro de otra. dinkaya. Ta. birnin.
Ch. ose. G. ebelagüdei ñeihin. I. include. incrédulo Que no cree. G. mafiñediti.
M. tilara mankaya. P. árchàh. Ta. bahanin. I. incredulous. M. idan / lalukra apia. Ta.
To. nin p’iyá. di kulwas.
incoherencia Falta de sensatez. Ch. incremento Aumento. Ch. ut’a’b’se.
ma’kojksaj. G. chafí. I. incoherence. M. G. lâron / lafadahan. I. increase. M.
sinska laka yabras ba. Ta. albu kiwas. pura manki pakanka. P. árchéhrúwá. Ta.
incomodar Causar molestia. Ch. mahnin. To. mas pülücj.
wajchache’r. G. lisúsugan. I. make incrustar Encajar profundamente.
uncomfortable. M. turban munaya. Ta. G. fudugura. I. encrust. M. flur kumra
ambuk ki. To. ma polel ja’asa. sakahkaya. Ta. panin.
i n có m o do Falto de comodidad. incubar Empollar. Ch. sakpojra. G.
Ch. wajchache’. G. magurasuti. I. afugahagachagüdüni. I. incubate. M.
uncomfortable. M. auya pah apia. Ta. luhpa baikaya mahbra lapta daukaya. Ta.
dutni kaldakawi. muihni awi. To. tsjan lajul mo’o.
incomparable Que no se puede inculcar Infundir en el ánimo de uno una
comparar. Ch. ja’xja’xu’t. G. marubati. I. idea. Ch. irsenb’ijnun. G. ichiga saminaün.
incomparable. M. sip praki kaikras. Ta. I. inculcate. M. smalki madikaya. Ta.
libit talwaski. To. nin p’iya tulucj. sumalnin.

122
››indulto
inculto Sin cultura. Ch. ma’twa’chir. G. nani ulbanka. P. suawawa umbakuapok.
manichiti. I. uncultivated. M. skul nap Ta. ting bikis. To. plavín lapacj. i
apuba. Ta. sinskas as. indiferencia Sin interés. Ch. ma’yosre.
incumplir No cumplir. Ch. ma’chonpatir. G. mabâseni. I. indifference. M. sawa
G. magufulirúni. I. fail to fulfill. M. daukaya. P. ahchãíshtenpataki. Ta. nit
pramas kat daukras. Ta. yamwasdana. awaski. To. tolpán popa.
To. ma latiji. indiferente Que no le importa un
incurable Sin curación. Ch. ma’tza’kar. asunto. Ch. ajma’yosre. G. magarihabuti
G. maraninati. I. uncurable. M. rakaya / meberesenti. I. indifferent. M. brinka
dukia apia. P. aĩsĩnû. Ta. sip rauwaski. apia. Ta. sat uk awi.
To. ma nin jola. indígena Aborigen. Ch. ajtwa’chir. G.
indebido No debido. Ch. ima ub’an. G. chumagü / imiramira / yunugu / mile /
nadunamati. I. improper. M. tankas. Ta. warau. I. indigenous. M. indian uplika
rait awaski. nani. P. pesh kekeri atahtukchaprĩ. Ta.
indecisión Duda. Ch. ma’na’ta. G. gibe indian. To. pjay.
têun / mêbenti / gafulati. I. indecision. M. indigencia Falta de recursos. Ch.
lukisakras. Ta. duda duwi. ma’yanch’ajnib’. G. luwarin gudemei. I.
indecoroso Falto de decoro. Ch. indigence. M. umpira. Ta. lalah diski.
ma’chirirna. G. uráfiga. I. indecorous. indigente Falto de recursos. G.
M. respik apu. Ta. ramh awaski. lidedemede gudemei. I. indigent. M. diara
indefinido Sin definición. G. mebênti. I. luhwa. Ta. lalah dis.
indefinite. M. nina kat makras. Ta. mistik indigestión Digestión defectuosa. Ch.
kapat. mokwirnak’. G. bofubelí. I. indigestion.
i n d e p e n d e n c i a Libe r t a d. Ch. M. plun aisawan pin. Ta. ban awaihlanin.
tankak’anya’r. G. dugiabuniña. I. indio Aborigen. G. warau / mile /
independence. M. fri laka. P. kekeri ĩ imiramira. I. indian. M. indian. Ta. indian.
kuk uruh karstia ékleri artakta. Ta. sau individuo Persona. Ch. pak’ab’. G. mutu
waunhtaya. / gürigia. I. individual. M. upla bani. Ta.
indeseable No deseado. Ch. iryo’sre. muih. To. na la ’inucjtsja.
G. mabuserunwati / misiñeguti. I. indivisible Que no se divide. G.
undesirable. M. brinka kat apia. Ta. wat mafanrenruwâti. I. indivisible. M. sip
dis. baiki sakras. Ta. sip pis yamwas.
indicar Señalar. Ch. warer. G. arauda indultar Perdonar una pena. Ch.
luagun / sarini ñaihin. I. indicate. M. korpesna’r. G. eferuduruna. I. pardon.
madikaya. P. pĩaísrè. Ta. yunin. To. M. wilkanka kum wina langwi takaya.
inyuca. Ta. padin yamnin.
índice Dedo de la mano situado a indulto Perdón de una pena. Ch. ukorpes.
continuación del pulgar. Ch. irseyaj. G. G. ferudunaün. I. pardon. M. silak watla
úhabû audâgülai. I. index. M. stury wihta paniska sirpi daikaya. Ta. padin lani.

123
››ineficaz
ineficaz No eficaz. Ch. maja’x ub’an. G. infierno Lugar de castigo eterno. Ch.

i mauniti. I. ineffective. M. rait kat daukras turerk’ajk’. G. ümuraha. I. hell. M. il


ba. Ta. sipawaski. pauta. P. kawarkwa. Ta. ilpauta. To. awa
inesperado Repentino. G. magobuntié. na pe’e.
I. unexpected. M. bila kaikras. P. infiltrar Penetrar en secreto. Ch. ose.
ahwahtari. Ta. tahawas. G. awaihani. I. infiltrate. M. sip daknikara
inevitable Que no se puede evitar. Ch. dimras. Ta. nudiskat kana.
twa’xe’numuy. G. mamati. I. inevitable. infinito Que no tiene fin. Ch. irik’apes.
M. sip alki takaskras. Ta. sip dawaski. G. mebenti. I. infinite. M. snata apu.
in existente Sin existencia. Ch. P. axũhpartw. Ta. kuihwas din. To. ma
b’ijnwambútz. G. úwati ubauwagu. I. cjyawaja.
non-existent. M. pliskara apu. Ta. diski. inflamar Encender levantando llamas.
infancia Periodo desde el nacimiento Ch. tz’ajb’es. G. águda / ébeda. I. inflame.
hasta la pubertad. Ch. sitz’na. G. irahü. I. M. puskaya. P. poh. Ta. dalhwi. To.
childhood. M. tuktan. Ta. walabis. jast’ünt’ün.
infante Niño en la infancia. Ch. ajsitz’na. influencia Poder. Ch. ererna. G. pode
G. irahü. I. infant. M. tuktan laka. Ta. / ubafu. I. influence. M. warbrikara. Ta.
muihbin. parasni.
infantil Relativo a la infancia. Ch. informar Dar información. Ch. warer.
sitz’na’r. G. irahüduwaü. I. childish. M. G. aiñaha. I. inform. M. maisa pakaya.
tuktan sirpi. Ta. walabis taimni. To. P. ñahkaish. Ta. kalyulnin. To. mwala
jamacas. jawelepj.
infarto Obstrucción de una arteria. G. infraestructura Medios necesarios
manimanin / hilahilaü. I. heart attack. M. para una actividad. G. uburugu / bunaguaü
kupia siknis. Ta. isning watna. To. cjües galingandeautu. I. infrastructure. M. utla
mpes tjuepe’é. tara makanka. Ta. pâ as yak di yamnin
infección Enfermedad por bacterias. Ch. din.
chekb’ir. G. gahüti. I. infection. M. siknis infringir Transgredir. G. achâuni. I.
yula saura. Ta. siknis. infringe. M. kunin munaya. Ta. yulni
infectar Contaminar con gérmenes. Ch. dakawas.
cheknir. G. agahüdüni. I. infect. M. yula infusión Té. Ch. t’ijurna. G. bachati.
saura awan ainara diman. Ta. tataswi. I. infusion. M. intawaya li piawikaka
infeliz Sin felicidad. Ch. iritza’y. G. dinkayaba. Ta. ti.
madichâni. I. unhappy. M. lillia apia. P. ingeniar Resolver con ingenio. Ch.
aharinatah. Ta. kalwaraun. To. ma‚ üsüs b’ijnusyaj. G. afâgua. I. devise. M. chek
jos. munaya. Ta. kala talwi.
infiel Que no es fiel. Ch. ajmab’anb’an. G. ingerir Introducir por la boca. G. ata. I.
marichânguti. I. unfaithful. M. marit laka ingest. M. diaya. Ta. dinin. To. liaja jinwa.
krikan. Ta. lâ kat awas. To. ma ’üsüs liji.

124
››inseparable
ingle Juntura de los muslos con el tronco. inofensivo Que no ofende. Ch.
Ch. osewej. G. igemeni / übügü. I. groin. ajmachache’. G. mañawaiti. I. harmless. i
M. alka ma. Ta. banwalmak. M. sip lauras. Ta. dutni yulwas. To. pajal
iniciar Comenzar. Ch. kajyes. G. tsinyá.
agumesera. I. iniciate. M. ta krikaya. P. i no lvi dab le Que no se olvida.
atáhtúk. Ta. ta kriknn. To. yasway liji. Ch. k’a’rb’ir. G. mabuleiduwuti. I.
inicio Comienzo. Ch. ukajyes. G. unforgettable. M. sip auya tiuras. P.
lagumesera. I. initiation. M. pas taura. ahtónchtû. Ta. dinit kahwas.
Ta. sutni bahnin. inquieto Que no está quieto. Ch.
inimitable Que no se imita. G. pijch’inpak’ab’. G. madada / madereti /
gabahüwaharuwadi. I. inimitable. M. tata súsuti / furuti. I. restless. M. sab takras.
lukayaapia. Ta. sip yamwas. Ta. kang awski.
ininteligible Difícil de comprender. inquietud Falta de sosiego. G. lubáliti.
Ch. intranirye’n. G. magufurenduwâti. I. restlessness. M. lukanka kum. Ta.
I. ininteligible. M. sins laka apu. Ta. sip kangawh. To. ma injatja.
nidiski. inquilino Persona que ha tomado
injusticia Falta de justicia. Ch. iritawer. una casa en alquiler. Ch. ajb’etwa’r. G.
G. mamalunti. I. injustice. M. wan raidka ahayahati muna. I. tenant. M. utla rins
tikan. Ta. lâ dis. To. ma ’üsüs lajay. muni dimi uplika. Ta. û minit lawi.
inmaduro Sin madurez. Ch. ch’omsitz’. insalubre Malsano. G. sandi tía lê. I.
G. lumachun au. I. immature. M. kupia unhealthy. M. wan winara help yabras.
krauras. Ta. yul kulwaski. Ta. siknis kira.
inmediato Contiguo. Ch. yataka. G. lau inscribir Anotar en una lista. Ch.
lufuesen / lau lufuresen. I. immediate. M. tz’ijb’anir. G. adagara / adagaragüda. I.
istikira. Ta. isti. To. tsjay len̈ way liji. inscribe. M. nina ulbaya. Ta. ayangni
inmenso Muy grande. Ch. nojta. G. ulnin.
aunwerebun aunwerebun. I. immense. insecto Artrópodo con cabeza tórax y
M. yahpa. Ta. uba nuhni. To. pajul püné. abdomen. G. iñanaü. I. insect. M. daiwan
inmoral Sin moral. G. buladigiâtu. I. sirpi dusa apuba. Ta. babil satni as. To.
immoral. M. lukras diara saura daukuba. lotsóts.
Ta. sim dis. inseguro Sin seguridad. G. machorunti.
inmóvil Que no se mueve. Ch. ma’pijch’i. I. unsafe. M. kasak apia. Ta. ramh
G. metepûwaditi. I. immobile. M. sip kulwaski.
nikras. Ta. sip nikwas. insensible Sin sensibilidad. Ch.
innecesario No necesario. Ch. irik’ani. mab’anb’anir. G. magarihabuti. I.
G. kamadigiragiñe. I. unnecessary. M. nid insensible / insensitive. M. pain apia. Ta.
apia. Ta. nit awaski. putni dis.
inocente Libre de culpa. Ch. tz’itan. G. inseparable Que no se separa. G.
ibidiguagili lau. I. innoscent. M. patkas. P. migiaguaditi. I. inseparable. M. dakbi
ĩ arirtwa. Ta. nudiski. To. ma selé.

125
››insertar
sakras. P. âtárértú. Ta. sip sait yak yakwas. takaskaya. P. kapra íshpakkasahpar. Ta.
i To. ma ca ücj nsem. paknin / yamnin. To. ca la mijícj.
insertar Introducir. Ch. osen. G. instancia Paso en un procedimiento.
ebélagüda / afídira. I. insert. M. watlika Ch. k’ostik. G. pasu. I. instance. M.
kat mankaya. P. pór. Ta. urhlanin. ninkidkara. Ta. tân kaupak.
inservible Que no es útil. Ch. maja’x instante Momento. G. lidan dan ligira.
imb’utz. G. maseíwinti. I. useless. M. yus I. instant. M. sim minidkara. Ta. minitni
apu. Ta. yusdiski. To. ma ca nin nsem. yak.
insinuar Sugerir. Ch. xanu’t. G. instinto Impulso inferior de los animales.
sirangariguaü. I. insinuate. M. bik takaya. G. lasírun buragun. I. instinct. M.
P. ahrahka. Ta. kalyulwi. paskanka natka. P. ínstitóha. Ta. tingla
insolación Enfermedad por exposición ikisni.
al sol. G. lefeneidun uraü laigi weyu. I. instruir Enseñar. Ch. kansen. G.
insolation. M. lapta aman wina sikniska. araudaha. I. instruct. M. yabal wabnira
Ta. ma siknisni. smalkaya. Ta. niningkanin.
insolencia Falta de respeto. Ch. instrumento Objeto para hacer algo.
irik’ub’sen. G. menebenehabuni. I. Ch. ch’ejnib’. G. tulu. I. instrument. M.
insolence. M. rispik apu. Ta. rispit diski. paskaya stulska nani. P. ñaasíshhkâ. Ta.
To. lawü’elél. di yamnin din. To. pjü mpes.
insólito Inaudito. Ch. ma’w’b’na. G. insultar Ofender. Ch. k’ayenir. G.
amuti. I. unusual. M. wan daukanka dukia anaba. I. insult. M. lawi daukaya. P. arwã
apia kum ba. Ta. sat as ki. / ahwahnar. Ta. dutni kalyulwi.
insomnio Falta de sueño. Ch. uk’anto insulto Ofensa. Ch. k’ayen. G. anabûni.
waynij. G. madabagu. I. sleeplessness. I. insult. M. lawi daukan. Ta. kas yulwi.
M. sip yapras. Ta. kamakinh kalawaski. intachable Sin tacha. Ch. ma’sata. G.
i n s p e c c i o n a r Ex a m i n a r. Ch . uwadigiali / nihantin. I. impeccable. M.
ch’ujkuna’r. G. atenira / ariha lau. I. patkas uplika kum / saurka luha. Ta. sain
inspect. M. turbi kaikaya. Ta. lawi talyang dis.
aski. To. jama nyuca. intacto Sin deterioro. G. lidan dan. I.
inspector Que inspecciona. Ch. intact. M. yus munras. P. wartíshtu. Ta.
ajch’ujkun. G. teniruni. I. inspector. M. yamni kaunhki.
turbi kakaira uplika. Ta. lawi talyang Íntegro Recto, honrado. Ch. ajerachir. G.
muinh. mañawâti lurusan. I. honest / honorable.
inspirar Aspirar el aire. Ch. musijk’a’r. G. M. ull. Ta. ulki.
awâgura. I. inspire. M. spirit ni daukaya. intelectual Persona dedicada al
P. ãsasyo usukupar / iñas patasãmañayo estudio. Ch. ajna’tanyaj. G. chamuti. I.
pekahpar. Ta. wing dunin. intellectual. M. sinska tara. Ta. sinskira.
instalar Acomodar. Ch. tonb’es. G. inteligencia Facultad de comprender.
adagiragua. I. install. M. plis kumra Ch. ma’k’oyi. G. sumadi. I. intelligence.

126
››intolerancia
M. sinskira. P. asãmañâen. Ta. sinsni intermedio Que está en medio. G.
nuhni. To. ’üsüs jola. tamidâgau tumagua. I. intermediate. M. i
intemperie Desigualdad del tiempo. upla kum upla wala ilpka daukiba. Ta. sip
G. luriban dan. I. bad weather. M. plis dangh yamwas.
kum diara apura barkaya. Ta. taimni yak interminable Que no tiene terminación.
awaski. Ch. jamir. G. masuraditi. I. endless. M.
i n t e n c i ó n Deter m i nación. Ch. sip dand takras. Ta. anin. To. ma polel
k’apesna’rir. G. gawaguwali. I. intention. cyawaja.
M. kupia laka. P. kastísh. Ta. kulnin ni. internar Entrar. Ch. ma’kapa. G.
To. malala quelel liji. ebelura. I. intern. M. yar bilara mankaya.
i n t e n s i da d Mag n it ud de u n a Ta. kalyulnin.
fuerza, sonido, etc. Ch. sya’nb’ir. G. interpretar Explicar. Ch. ajk’un. G.
gibegubaigüti. I. intensity. M. pliska tara ayanuhai. I. interpret. M. ulbanka kum
kum. P. wnheka wé. Ta. nuhni / tihini / tanka wiaya. Ta. yulwi dakanin.
parasni. To. yümücj yaca. interrogar Preguntar. Ch. kansena.
intercambiar Cambiar mutuamente G. alügüdagua. I. interrogate. M. makabi
algo. Ch. xanib’ir. G. sânsi. I. exchange. walaya. Ta. isturbu.
M. wal sins muni briaya. P. àtáhmanken interrumpir Impedir el curso de
kén. Ta. wirihnin. To. ne án ne me’a. una acción. Ch. u’b’nar. G. adüagua /
interceder Rogar por otro. Ch. halachaguagüda. I. interrupt. M. tilak
k’ab’ajsen. G. ayanuha / luaigiñe. I. dimi waya. P. úntãruk. Ta. ilpni kanin /
intercede. M. helpkara aisaya. Ta. nitki. yamnin / yulnin. To. ma nin la t’iji.
interés Deseo. Ch. chukpa’r. G. lau. I. intervalo Espacio. Ch. tujam. G.
interest. M. lalah pakanka. Ta. watni / lumagiñe. I. interval. M. taim bilka. Ta.
nitni. taimni.
interesar Tener interés en algo. Ch. intervenir Tomar parte. Ch. ch’amitajch.
chukpa’rb’ir. G. abaseha lau / etnira lun. G. bichigun dubalîti. I. intervene. M. alki
I. be interested. M. wand takaya. P. tahraí. takaskaya. P. árñáhpesh. Ta. ilpni kawi.
Ta. daknin. To. wama jama. To. ma ca la mijín.
interferir Interponer. G. ebelua / intestino Órgano de la digestión en
lidaun. I. interfere. M. kaina dakbaya. el abdomen. Ch. sojyon. G. isasaü. I.
Ta. plisniyak. intestine. M. wan biara. Ta. ban bikis.
interino Temporal. Ch. twa’jk’inob’. To. nts’ul.
G. arûhati. I. temporary. M. upla kum intimidar Amedrentar. Ch. b’ajkutir.
watlikara taim kunghku kum swiba. Ta. G. amúfudeha. I. intimidate. M. ambuk
payak / kau. munras kaya. P. akátíwachâ. Ta. muihsak
interior Que está en la parte de adentro. laknin.
Ch. makwir. G. tidan. I. interior. M. utla intolerancia Falta de tolerancia. G.
bilara. Ta. papusyak. awanduni. I. intolerance. M. sip alki
takaskras. Ta. dawak diswaski.

127
››intoxicar
intoxicar Envenenar. G. ichiga paisini. investment. M. kamasiry daukaya dukia
i I. intoxicate. M. wan wina wal waras atkaya. Ta. minit birwa warni.
dukia kum yus munan sikniskaba. P. invertebrado Animal sin columna
aunnapíshka. Ta. puisin dina. vertebral. G. amimalu mábuti gayarati
intranquilo Sin tranquilidad. Ch. lapurechawagun. I. invertebrate. M.
ma’turu imb’utz. G. susuti. I. restless. M. daiwan dusa apuba. Ta. dangni wakaln
sab apia. Ta. yamni awas ki. dis.
intransitable Que no se puede invertir Emplear capital en un negocio.
transitar. Ch. ma’numb’es. G. irunti Ch. satachommar. G. agárabaduni /
lubudu m abudubut i g ü re mut i. I . bawauagaguni le bumabai lubâ lalubahaun
impassable. M. sip yabal apu. Ta. sip wat ánuñegü. I. invest. M. wak kum ra lalah
waski. dinkaya / dira pliska ka swiyaya ba. P.
intratable Que no se puede tratar. G. plâtohyo kuh. Ta. minit birwi.
madairunti lubudubu. I. intractable. M. investigar Hacer diligencias para
upla wal waras. Ta. sipawaski. descubrir algo. Ch. sajkan. G. asibihani.
intriga Enredo. Ch. tzoktz’ar. G. I. investigate. M. tanka pliki kaikaya. Ta.
wurisiyu. I. intrigue. M. aiblakunka kum. walwi talwi.
P. intrigaha. Ta. pat / trabil. invierno Estación fría. Ch. jaja’rk’in. G.
introducir Meter dentro. Ch. tz’ajb’un. gunubugu / tirenpugu. I. winter. M. yun
G. lidauwagun. I. introduce. M. ta bila taimka. P. auweka asôwá. Ta. was ma. To.
aisanka. P. âkástóh. Ta. tuk anin. pajal pϋné jive.
intruso Que se ha metido sin derecho. inviolable Que no se puede violentar.
Ch. ajchache’. G. mitiuti. I. intruder. M. Ch. erer. G. madeneirúwati. I. inviolable.
upla kum dimaya apia kan dimiba. Ta. M. la kum sip krikras ba. Ta. minit
ramhni dis. bayakwas. To. ma lapj lamijín.
inútil Sin utilidad. Ch. irik’anpa. G. invisible Que no se ve. Ch. machaker. G.
mauniti / meseriwinti / malatani. I. marihuwati. I. invisible. M. sip kaikras. P.
useless. M. yus apia. P. pâtárwartuá. Ta. châmárnû. Ta. talwas din.
yus dis. invitar Convidar. Ch. pejna’r. G.
invadir Entrar por la fuerza en un agunbirahani. I. invite. M. paiwaya. P.
lugar. Ch. ochenk’ek’o. G. auyeduni lau náh takaña tê tachĩi. Ta. yulpamnin. To.
hafulasun amu. I. invade. M. plia kumra ’in ca me’a.
karnikam wal dimismaba. P. tokpra involucrar Implicar. Ch. tzoktz’ar. G.
akáspás. Ta. parasni kaupak kana. abelâgüda / áchara. I. involve. M. tilara
invento Invención. Ch. ub’ijnu. G. le asla prakaya. P. akastoh ĩñasñah. Ta.
badügübai bûngua. I. invention. M. selp bahanin.
paskanka kum. P. ameshkíkíwa. Ta. di ir Moverse de un lugar a otro. Ch. ixin. G.
wisam yamna. audini. I. go. M. waya. Ta. pa uk kiwi.
inversión Empleo de capital en negocios.
Ch. satartachomma. G. awauragini. I.

128
››izquierda
ira Cólera. Ch. k’ijna. G. iñaü / igañu / apia ba. P. aohuk / âkaih. Ta. ramh muinh
magundani / safaguaü. I. rage. M. kupia awski. To. ma quelel liji. i
paiwan. P. âkaìh. Ta. anwi. irritar Enrojecerse una parte del
irracional Sin razón. G. magürigirení. cuerpo. Ch. chakchakresb’ak. G. abáchâ
I. irrational. M. laki kaikras. P. amenchtu. / asüdagüdai saminaü. I. irritate. M. upla
Ta. kulawi talwas. mita kupia sauhkiba. Ta. muinh pis as
irreal No real. Ch. mab’anb’an. G. mama puna.
inarüni. I. unreal. M. kasak apia ba. Ta. irrompible Que no se puede romper.
ramnh awaski. Ch. ma’wejru. G. meheridaguwati
irregular Con irregularidades. Ch. máhüchünwagúwati. I. unbreakable.
ma’werach. G. múwaranti. I. irregular. M. M. sip baikras dukia. P. wôkàtú. Ta. sip
la wana knayara ba. P. akentah. Ta. bitarki. biswaski.
irremediable Que no tiene remedio. irrumpir Entrar con violencia. G. afosura
Ch. mab’anb’an. G. máraninati / asusêduti / bebelun lidaun aban fulasu lau eregu. I.
magaubûga. I. hopeless. M. sip kulkras. burst. M. sip baikras. Ta. anwi kakiuna.
Ta. sip di yamwaski. isla Porción de tierra rodeada por agua.
irreparable Que no tiene reparación. Ch. xoyb’irum. G. ubauhu. I. island. M.
Ch. ma’tza’kna. G. maransehauwâli ski. Ta. sau pisni daklana.
/ maraninâli. I. unrepairable. M. sip isleño Natural de una isla. Ch.
paskaya dukia apia. P. ẽhkápártú. Ta. sip ajxoyb’irum. G. ubauhu. I. islander. M.
yamwas. To. ma popel ücj lajay. ski wina. Ta. isla kaupak.
irrespetuoso Que no respeta a itinerario Ruta a seguir. Ch. nojb’i’r.
los demás. Ch. ajmak’ub’sena’r. G. G. ñein lubai dagadagarinaban lidan
menebehabuti. I. disrespectful. M. rispik buwáiyasun. I. itinerary. M. adar kat
apu. P. ñáhwestu. Ta. rispit dis. impakanka daukikayaba. Ta. taimni.
irresponsable Que no actúa con izquierda el lado del corazón. Ch. tz’ej.
responsabilidad. Ch. ajmajimb’utz G. bubarüna. I. left. M. wan smihka.
patna’r. G. meseriwiti / mabaraseti. I. P. yárwí. Ta. isning wada sait. To.
irresponsable. M. aiwapanka ba la kat nancüpwempa.

129
››jabalí
jabalí Mamífero montaraz. G. hawuriya. jarro Vasija de barro con asa. Ch. jaru.
I. wild pig. M. wari. Ta. siwi. G. fudu. I. jar. M. slaubra paskan dikwika.
jabón Producto para lavar. Ch. xapun. G. P. sêrí. Ta. sau subani. To. ama tsjo’oy /
sabun. I. soap. M. sub. P. àbôha. Ta. sub. mo la pjus.
To. javón. jaula Caja hecha con malla para guardar
jade Piedra dura, verdosa. G. dubu wurigili animales. Ch. tororte’. G. haban dunuru.
lewegerun. I. jade. M. walpa manakira
sangni kalatka. Ta. kidara sangni.
I. cage. M. stady munaya rumka bila. P.
jaulaha. Ta. aula.
j
jaguar Fiera de la selva. Ch. b’ajram. G. jefatura Dignidad. Ch. ajk’ampar. G.
garigusi. I. jaguar. M. limi. P. û. Ta. pan maban ichügünaü. I. leadership. M. upla
pas nawanh. ailal lalka kum ba. Ta. bâs ni.
jalar Tirar. Ch. juru. G. achawaragu. I. jefe Superior de un cuerpo. Ch. ajk’otor.
pull. M. aubaya. Ta. rumnin / murnin. G. ábuti. I. boss. M. lalka tara. P. asã. Ta.
jalea Conserva gelatinosa de frutas. G. tunun. To. jepja.
tisirudun tin wewe. I. jelly. M. dusma jerarquía Orden y subordinación de
sugar wal paskanka kum. Ta. alia. categorías. G. ubafu sügüsügurainati. I.
jamás Nunca. Ch. manyajr. G. bulireribai / hierarchy. M. lal ka sirpika wina tarka kat.
masusêdunbai. I. never. M. sip daukras. P. Ta. traipni.
ĩkenkina. Ta. wat bik was. To. ma. jeringa Tubo con aguja para inyectar.
jaqueca Dolor de cabeza intenso. Ch. G. agusa limiragüle surusia lau araní.
kuxjor. G. ligari ichügü. I. migraine. M. I. syringe. M. indiksan kakma. Ta.
lal klawanka karna ba. Ta. tun dalan. To. indiksiung.
ma jos. jilguero Ave canora. G. pihurin.
jarabe Bebida dulce medicinal. G. araní I. goldfinch. M. ayalila. Ta. uhbin
gurawarügüti / bebigi abugati. I. medicinal aiwanyang. To. livelyantsits.
syrup. M. biara plapan laika. P. ĩsĩ ãsohpé. jinete El que monta a caballo. Ch.
Ta. sika wasni. ajk’ayb’un. G. gürigia gagafulehaiti. I.
jarana Deuda. Ch. b’etwa’r. G. knight. M. aras âiulra. P. ãcháhtáh. Ta.
aduwaihani. I. be indebted. M. usiwihta. aras kilyang. To. cavyú casa’á jasa.
P. wĩas / àhráh. Ta. taras. jocoso Divertido. G. gumurigeseti. I.
jarcia Productos elaborado con mezcal. humorous. M. pulan bila aisasara. Ta.
G. waiñu. I. rigging. M. kiulh miskaya yakisdayang.
tulska nani. Ta. tangni dahwa plisni. joder Molestar. Ch. machacher. G.
jardín Lugar en donde se cultiva flores. gitaranigi. I. molest. M. nais tatakra
G. fuluriagai. I. garden. M. lata tangni. P. uplara. Ta. talwi karak.
pêh âõhtapak. Ta. tangni plisni. jornalero Peón. Ch. ajpatna’r. G.
jardinero El que cultiva el jardín. G. sranwandu. I. laborer. M. wark suliar. Ta.
abunaguti fuluri. I. gardener. M. tangni wark kalahyang.
mamankra. Ta. tangni mantalyang. joroba Curva anómala de la espalda. Ch.
chunuj. G. habuti liban anagani. I. hump.

133
››joven
M. upla nina dusa prumhni ba. Ta. dang P. àbríháh. Ta. walabis yakisdinin. To
uru. mpes lap’el.
joven De poca edad. Ch. ch’omsitz. G. juicio Capacidad de discernir. Ch.
niburengili / niburengiu. I. young. M. imb’utzir. G. kesi. I. discernment. M. la
wahma. P. âpârã. Ta. wahmaki baisa. To. dimaya. P. ñah tíkírú. Ta. kulawi dakawi.
tamacás. To. campalás.

j joya Objeto precioso para adorno. Ch.


loptar. G. umegeni le gebegiti. I. jewel.
junco Planta de tallos usados para tejer
sombreros. Ch. pojp. G. nadü lubuña
M. gulni paskan / wan winara sakakaya. bunidi. I. rush. M. twi yari kun trahat
P. joyaha. Ta. di yaksihnin. To. temél mo paskisa. Ta. trahat.
lovatj. jungla Selva. Ch. nukte’. G. dabiyara. I.
jubil ar Pasar a ser jubilado. G. jungle. M. unta disa tara kum. P. junglaha.
lag u muchu n buwa d ig i me lu ag u Ta. pan pas nuh.
bawaiyudun / / agubuhaügadibu ka hati junta Reunión para tratar algo. Ch.
/ dei baribigun. I. retire. M. wark snata morwa’r. G. agabutihatiña hunta. I. board.
alkan riska. Ta. hubilar kalna. M. ta uplika daknika. Ta. kaluduhnin. To.
júbilo Alegría. Ch. tza’yer. G. luwain ’amu.
igundani. I. joy. M. lillia. Ta. lilia. juntar Unir. Ch. nut’ur. G. agabutihatiña
judas Traidor. Ch. ma’ja’xwinik. G. hunta. I. join. M. wahbaya. Ta. birnin /
hudasi / aluguruti liraü bungiyu. I. judas. libitnin.
M. yudas. P. judaska. Ta. yudas. junto Unido. Ch. komon. G. luma / lidan
juego Recreación. Ch. Ch.asi. G. huraraü aban / gauba gauba. I. together. M. wal
/ adibîhani. I. game. M. pulanka. P. âbríh. asla. Ta. kalpak atnin. To. ’amulu ca nsem.
Ta. muik niktik isdadayang. To. p’welas. jurado Grupo de personas que emiten
jueves Día después del miércoles. G. fallo. G. gumadima adagaragütiña lurudu.
luagu gadürü. I. thursday. M. tausde. Ta. I. jury. M. laki kakaira. Ta. lâ muinh
pâ barak mani kaupak wark mani bâs. balna.
juez Persona con autoridad para juzgar juramento Afirmación invocando
y sentenciar. Ch. nukajk’ampar. G. la divinidad. Ch. k’ab’ajseyaj. G.
gumadina. I. judge. M. layar. P. ñàh agufuliruni. I. oath. M. pramas daukanka.
tískwa árnàhpéshtâ. Ta. lâ yam yang. To. Ta. papah yak pramis kalna.
jepja jinwa. jurar Afirmar con juramento. Ch.
jugar Divertirse. Ch. asya’r. G. adibîhani enrachir. G. afiñuhani / fiñubai nun
/ ahurara. I. play. M. pliska. P. ûnísh. Ta. / madügünbâlilan. I. swear. M. suer
yakisdinin. To. p’welas. munaya. P. jureishka. Ta. pramis kalna.
jugo Líquido de algunas frutas. Ch. To. nin ca nsem.
uya’rar. G. tira tin wewe. I. juice. M. dus jurisdicción Territorio en que se ejerce
ma laya. Ta. pan minik wasni. To. cusüs. autoridad. Ch. tuti’ tawer. G. lufulasun. I.
juguete Objeto para jugar los niños. Ch. jurisdiction. M. pliska wina. P. pĩah nerã
aras. G. adibiri. I. toy. M. pulaya dukia. ñahtukerĩ. Ta. sau markni. To. mpe’esepj.

134
››juzgar
justicia Lo que se juzga con respeto
del derecho. Ch. tawer. G. le ligiabai /
lgiaguti. I. justice. M. raidka yabaia. Ta.
ramhni. To. jepapan lajay.
juventud Edad entre la niñez y la
madurez. Ch. maxtak. G. niburentiña.
I. youth. M. wahma pali. P. âpârá. Ta.
wahma ki. To. tamacaspán.
j
juzgado Tribunal. Ch. ajk’otorer otot.
G. lurudûgu. I. court. M. la watla. Ta. lâ
yamwa plisni.
juzgar Pronunciar el juez una sentencia.
Ch. chompatir. G. ichiga duru / achiba
luagu amu. I. judge. M. laura dinkaya. P.
ártúkpra katakahparĩ. Ta. lâ yak dawi. To.
cawilta mo’o ma’jan.

135
››la
l a Artículo determinado, singular, lacerate. M. uplara sukaya ba. Ta. dalan
femenino. Ch. e. G. to. I. the. M. ba. Ta. ymwi.
a / yal. lacrimógeno Que produce lágrimas. G.
laberinto Lugar de caminos encontrados paisini ayahuragülei. I. tear gas. M. nakra
en que es difícil encontrar la salida. Ch. laya sakaya bombika. Ta. bumbawayau
intranir. G. émeri chagurati. I. maze. M. kira.
yabal bila. Ta. sip tâ yakwaski.
labia Facilidad para convencer. Ch.
lactancia Producir leche en las mamas.
Ch. ayanyarchu’. G. atagüdahani. I. breast
l
natanyajres. G. gayanûti. I. glibness. M. feed. M. tialara tuktika. P. súh. Ta. tâ
turi pain aisiba. Ta. yulbawapal ki. wasni. To. tsots tsyoya.
labio Parte de la boca. Ch. ti’. G. iyumaü. lácteo Relativo a la leche. Ch. tunun.
I. lip. M. una. P. sâpà bríh. Ta. kungnimak. G. laruti miligi. I. dairy. M. bib tialka ni
To. nlala. paskan dukia nani. Ta. tâ was.
labor Trabajo. Ch. patna. G. yabu / ladera Declive de una colina. G. emeri
wadaginanu. I. labour. M. wark. P. aragachuti luwarigien wubu. I. slope /
kâtúnch. Ta. wark. hillside. M. il witni. Ta. asang bahni.
laborar Trabajar. Ch. patna’r. G. ladino Que no es aborigen. Ch. ajnajtir.
ayabuha / awadigimarida. I. labourate. G. chumagü. I. ladino. M. ispail. Ta.
M. wark daukaya. P. kâtunch. Ta. wark ispayul / tutuk / sana.
yamwi. lado Parte lateral de algo. G. lauba
labrador Campesino que labra la tierra. laubawagu / laubagien larularu. I. side.
Ch. ajpatna’r. G. áhuruhati. I. farmer. M. saidkara. Ta. pirin sait. To. jütsüla.
M. insla warka dadaukra. Ta. sau warni ladrar Dar ladridos. Ch. jiniknar. G.
yamwi. To. tjsi liji. awauha. I. bark. M. wakaya. Ta. auhnin.
labranza Cultivo. G. abunaguni. I. ladrido Voz del perro. Ch. jinikna. G.
farming. M. insla. Ta. dahwi yakwi. To. awauhani. I. bark. M. wakan binka. Ta.
’ama ’ele. sul uhwi.
labrar Cultivar la tierra. Ch. patna’rum. ladrillo Masa de arcilla cocida para la
G. ahuruha ichari. I. farm. M. insla irbaya. construcción. G. lâdiyu. I. brick. M. tasba
Ta. sau yak dahwi yaknin. To. cyapj. blokka. P. pakũ wãh / kuk naska únhah.
labriego Labrador. Ch. ajpatnar’um. G. Ta. sau busna. To. ’amá tjü’üm.
ahuruhati. I. laborer. M. insla mamangkra. ladrón Que roba. Ch. ajxujch. G. hiwauti
Ta. sau warkni yamyang. / hungulama. I. thief. M. impaplikra. P.
laca Barniz. G. banichi. I. lacquer / kaítíshta. Ta. di malyang. To. pecj.
varnish. M. dusmaka. Ta. bârnis. lagartija Lagarto pequeño. Ch. ajpat.
lacayo Servil. Ch. inna’ta. G. idamuni. G. garangadili. I. lizard. M. luhpa lila. P.
I. lackey. M. upla suliarka kum. Ta. ûrí. Ta. rikaya. To. ’ümü mu.
ilpyamyang. lagarto Saurio grande. G. agáe. I.
lacerar Lastimar. Ch. tzejroner. G. alligator. M. karas. Ta. rikaya. To. yutsj.
abulesera / eséñeira / agulureida. I.

139
››lago
lago Gran masa de agua dulce en una lanilla Lana fina. Ch. yartzutz. G. liyu
hondonada. Ch. petenja’ / xotb’irja’. G. mudun amuriguwaru lau mahina. I. fluff.
lagunu. I. lake. M. lagun. P. âsômák. Ta. M. tamaya putka. Ta. asna yamni.
lakung. To. ’üsü mu. lanudo Con mucha lana o pelo. Ch.
lágrima Gota de humor de los ojos. Ch. tzutzum. G. gamudunti. I. woolly. M.
ja’nakut. G. águiraü / guyuli. I. tear. M. tamaira / tamaya ailal kira. Ta. basni

l nakra laya. P. wâtía. Ta. minikpa was. To.


jun üsü.
mahni.
lanza Arma formada por un palo y una
laguna Lago menor. Ch. yaxaxja’. G. punta. Ch. ch’ant’in. G. aufuru / aufû. I.
lagunugu. I. lagoon. M. lagun. P. asômák. spear. M. lulkaya. P. arrôsa. Ta. langsa.
Ta. lakung bin. To. ’üsü mu toncja. To. tjeama / simya.
lamentar Sentir algo con llanto o dolor. lápida Piedra con inscripción. G.
Ch. arwa’r. G. asáküihani. I. regret. M. umurahaü. I. gravestone. M. pruwan turka
inanka. Ta. ampat daih. To. la mpuyum. ulbi raitira prakiba. Ta. sau û. To. pe jinwá.
lamer Pasar la lengua por una cosa. Ch. lápiz Instrumento para escribir con grafito
tz’upu. G. ehelucha. I. lick. M. dabaya. P. o tinta. Ch. tz’ijb’. G. abürühagülei. I.
àrásuh. Ta. datnin. To. sipisí. pencil. M. pinsil. P. awikawã korska. Ta.
lámina Plancha de metal. Ch. ch t’ak’i’n. ulnin din. To. lopisís / mpes lapacj.
G. singi. I. sheet. M. dieng. Ta. pan pisni. largo Longitud. Ch. nojta. G. migifeti.
To. lo pjaní. I. length. M. yari. Ta. naini. To. campa.
lámpara Utensilio para alumbrar. G. laringe Órgano de la voz. Ch. ch’orch’or.
lanpu. I. lamp. M. lamb. P. ãeshka. Ta. G. agülerugu. I. larynx. M. upla wa sisia.
lamp. To. jas jaw. Ta. dinitsuru bin ni.
lampiño Sin vello. Ch. sulaytzutz. G. larva Insecto en su primera fase de
mayuri / imimidi. I. hairless. M. krusa desarrollo. Ch. sajk. G. heweraü. I. larva.
tamaya apu. Ta. kungbas dis. To. ts’ücj M. li taski yula. Ta. babil bikisni. To.
tulucj. ts’ats’a in justa.
lana Tela de lana. Ch. tzutz. G. liyu lástima Compasión. Ch. tzajtakir. G.
mudún. I. wool. M. daiwan taya wina trit gudemehabu. I. pity. M. umpira kaikaya.
daukiba. Ta. asna. To. ts’il. Ta. latuan talwi. To. ’onin tse’é ne nin.
lancha Embarcación acuática pequeña. lastimar Causar daño. Ch. tzejranir.
Ch. yarko’. G. tukutuku / guruyara / G. añabilira / ichiga luwuriban ibagari.
gamahinâtu lun t fureselan tesehan. I. I. hurt. M. latwan briaia. P. iñas taski /
speed boat. M. mutur duarka. P. pûrú. sunah barka. Ta. dalan kalyamna. To.
Ta. kuring. To. tsjicj. ’onin ne nin tse’é.
langosta Crustáceo comestible. Ch. lata Vasija de hojalata. Ch. lat. G.
sajk. G. hugawaü. I. lobster. M. kabu dabarasi. I. can. M. pan. P. lataha. Ta.
wahsika. Ta. wadau satni balna. To. ts’elel pan pisni. To. tsjan c̕ a.
püné.

140
››legal
latente Activo a la espera. Ch. kojkon. leal Fiel. Ch. erachirna. G. umadaü lidan
G. agorobahati. I. latent. M. kupia dasras. luriban luma liñawa dan. I. loyal. M.
Ta. ridiki. To. malala jos jin p’iyá. kunin apu. P. lealha. Ta. kisu. To. yom ücj.
lateral Que esta al lado. Ch. tzer. G. lealtad Calidad de fiel. Ch. erachirna’rir.
laubauti. I. lateral. M. taura plapi ba. P. G. umadaguaü laruti linarun. I. loyalty.
uwishko asuruh. Ta. pirin saiyak sak ki. M. kunin apu daukanka. P. lealtaha. Ta.
To. tsülü jión.
latido Movimiento alternativo del
lâ kat.
lección Conjunto de conocimiento que se
l
corazón. Ch. pi’mpa. G. ladidihan. I. beat. da en una clase. Ch. tzijb’aru. G. subudiri.
M. kupia lakwi. Ta. isning pimhwi. I. lesson. M. lesan. Ta. liksiung. To. la
latifundio Propiedad extensa sin t’yá.
cultivar. Ch. rumk’opot. G. muan leche Secreción blanca de los pechos. Ch.
labunawagunti. I. large landed state. M. yarchu’. G. uriraü / miligi. I. milk. M. bib
tasba tara warka dauki ba. Ta. sau pisni tialka laya. P. tútùhtía. Ta. tâ wasni pihni.
nuhni di dahwas. To. letsjás / tsots.
látigo Azote largo y f lexible. Ch. lecho Cama para dormir. Ch. charte’. G.
ayanajk’un. G. furedu. I. whip. M. gabana. I. bed / bedding. M. timia prawaya
wipanka. Ta. wisnindin. pliska. Ta. kri kri.
latir Dar latidos. Ch. pi’mparna. G. lechuga Verdura, hortaliza. Ch. kar. G.
adidihani. I. beat. M. tallia dasras. Ta. ubanaü aiganaü. I. lettuce. M. piaya intika
pimhwi. wayakum. P. lechugaha. Ta. bil kungni.
latón Aleación de cobre y cinc G. singi. To. letsjucas.
I. brass. M. pan sirpi. Ta. latung. lechuza Ave nocturna. Ch. xoch. G.
laurel Hoja para condimento. Ch. lew. gaduri. I. owl. M. wauya. Ta. wauya. To.
G. lauweru. I. laurel. M. makwilis dusa. sotsj.
Ta. sum basni. To. yo nin lo. lector El que lee. Ch. ajaru / ajpejk. G.
lava Materia fundida de un volcán. Ch. alîhati / alirihati. I. reader. M. aisi kakaira.
upojchi. G. achiba. I. lava. M. siks. Ta. P. aweshta. Ta. yulwi talyang. To. papel
asang kidarani. To. popa niná. mo vele.
lavabo Recipiente para el aseo de lectura Texto que se lee. Ch. aru. G.
las manos y la cara. Ch. pokb’ir. G. alirihani. I. reading. M. aisi kaikaya. Ta.
achibahani. I. washbowl. M. klin daukaya wauhtaya yulwitalwi.
watla. Ta. laba bin. To. sipü’i. leer Interpretar un texto escrito. Ch. arut.
l avadero Lugar para lavar. Ch. G. aliriha. I. read. M. aisi kaikaya. Ta.
turerpojch. G. achibagugülei. I. washing ulna as yulwi kulawi. To. mo velé.
/ laundry. M. klin daukan. P. ámáska. Ta. legado Herencia. Ch. ajk’una. G. daradu
di silipnin plisni. To. casa’a pe’é. lun lesefurun alagantai. I. legacy. M. bak
lazo Cuerda gruesa. Ch. lasu. G. gurudu. sakan daknika. P. legadoha. Ta. irinsia.
I. rope. M. rub. P. tíkah. Ta. rup. To. ’üpü’. legal Ajustado a ley. G. lereru lurudu. I.
legal. M. la ba kad daukanka. Ta. lâ kat.

141
››legar
legar Donar. Ch. ajkunar. G. adewerehani. lentitud Calidad de lento. Ch. chantakir.
I. leave. M. ulbanka kum ulbi swisma ba. G. darasaü / hamaru. I. slowness. M. tawa.
Ta. prisant kalan. P. tárá. Ta. tan. To. tülü way.
legendario Expedicionario. G. yübuna leña Trozo de madera para la combustión.
/ binadü gafedun. I. legendary. M. patitara Ch. si’. G. watu. I. firewood. M. pauta
turka aisiba. P. kâyá kouskas. Ta. umani lawan. P. tañú. Ta. kuh. To. wütj.

l dini.
legión Conjunto de legionarios. Ch. ko’ra.
león Felino feroz. G. liñun. I. lion. M.
layan. P. ûkpawã. Ta. nawah pauni. To.
G. echeíniruni. I. legion. M. kuara tara. P. pu’á.
pesh unhwékas / asãtapak. Ta. suku balna. leopardo Mamífero felino. G. gaigusi
To. ji pin. / edêharuwa lewegerun lau wuriti luma
legislar Elaborar y promulgar leyes. haruti. I. leopard. M. limi. P. ûksónkwá.
G. adüga isei lûdu. I. legislate. M. la Ta. nawah sani. To. pü’á pücüve.
paskanka. P. legislarka. Ta. lâ yamnin. lepra Enfermedad de la piel. Ch.
legítimo Verdadero, legal. Ch. erach. G. b’akermob’. G. sandi aguchahati ügürügü.
le ligiabai le unbai yû lan. I. legitimate. I. leprosy. M. taya sukwan sikniska. Ta.
M. la kad aidukia. Ta. ramh palni. To. umtak burwi.
jupj p’in. lesión Daño. G. bulesei. I. injury. M.
legua Unidad de longitud equivalente a wina piska kum kriwan. Ta. dalan. To.
unos cuatro kilómetros. G. lidise fulasu. tsjom ti’uja.
I. league. M. yabal wapaya yarka kum. lesionar Dañar. Ch. kasema’r. G.
Ta. di naini. abulesera. I. injure. M. kriwaya. Ta. dalan
legumbre Hortaliza. Ch. karir. G. nadü yamna / duna.
büdürutu aiganaü. I. vegetable. M. tuktan letal Mortal. Ch. ajb’uch. G. maraninali.
sirpi pata. Ta. babil kungni. I. lethal. M. wan iki ba. P. unwãripe
lejano Que está lejos. Ch. innajt. G. amaskua / ĩsĩhonna. Ta. lâ kat. To. nyucj
díseti. I. distant. M. laih wina. Ta. naikau. jinwá.
lejía Sustancia líquida para lavar. Ch. letra Signo que representa un sonido. Ch.
ja’rir. G. achibahagülei. I. bleach. M. diara let. G. lebu dimurei. I. letter. M. turi piska
laya wina laya wala takiba. Ta. wasni. kum. Ta. yul minik ulna. To. tejapacj.
lejos A gran distancia. Ch. innajtinajt. letrina Excusado. Ch. nakta’b’ir. G.
G. díseti. I. far. M. laiuhra. P. kãrã. Ta. kumú. I. latrine. M. klasit. Ta. klasit. To.
naikaupalni,ki. To. campa. mola petsj.
lengua Órgano de la boca. Ch. yak. G. levadura Sustancia para fermentar el
iñeñei. I. tongue. M. twisa. Ta. tû ni. To. pan. G. lébini. I. yeast. M. is. Ta. îs.
tol. levantar Mover de abajo a arriba. Ch.
lenguaje Idioma. Ch. ojroner. G. achparnar. G. asâra. I. lift up. M. wan
iyanuni. I. language. M. aisanka. P. ñah minara buwaya. P. íspák. Ta. mayak /
asñah. Ta. tû yulni. To. ntin jin wa. dinityak. To. nin jintsü’.

142
››lija
léxico Conjunto de palabras de un idioma. libreta Cuaderno. Ch. jun. G. garüdia.
G. tiyanun / liyunun. I. lexic. M. tanka I. notebook. M. diriksan wauhkataya. Ta.
kler munanka. P. pata ûwá ñah wris chuĩ. wataya. To. papel pjan.
Ta. tû minik uduhna. To. tapacj. libro Conjunto de hojas impresos con una
ley Regla establecida por la autoridad. Ch. obra para la lectura. G. libû / liburu. I.
tawer. G. lûdu. I. law. M. la. P. ñáh atónná. book. M. buk. P. Awikawã / baten as. Ta.
Ta. wihta lâ ni. To. jepa jyü’ta.
leyenda Historia fantástica. Ch. numerir.
wauhtaya nuhni. To. tsjay pülucj tsapacj.
licencia Documento que autoriza. Ch.
l
G. úraga. I. legend. M. almuka sturka. P. koranir. G. emeri bürüwaügüti dugumêdu
kâyâ áwískà. Ta. kisi. To. püna tjepyla. lubara abugahani. I. licence. M. la kad
liberación Ganar la libertad. Ch. daukaya dukumendka. P. licenciaha. Ta.
tantakanya’rir. G. le badaüga bárugu. I. wauhtaya satni as. To. ücü lawünin.
release. M. fri laka. Ta. pri lani. licor Bebida embriagante. Ch. saksakja’.
liberal Inclinado a la libertad. G. G. binu / atuni. I. licour. M. ru / laya
funatiña. I. liberal. M. pauni nani daknika. tahpla. P. tókhâ. Ta. wâsak. To. ’üsü ücj
P. pawã. Ta. pauni. To. jé jinwá. latjajay.
libertad Estado en que se es libre. Ch. líder Dirigente. Ch. ajjorir. G. ábuti /
tantakanir. G. libuaü. I. liberty. M. fri mutu chubaluguti abáhüdüwati aüdügü.
takaya. P. akashtesh. Ta. pri ki. To. ’ücj I. leader. M. lidar. P. ásãta kapashta. Ta.
min. ta tuna muinh. To. jepja jin lija.
libertar Poner en libertad. Ch. korpes. lidiar Soportar. G. afâgua hama. I. lead
G. aliburada. I. free. M. fri sakaya. Ta. with. M. siara kum wal trabil takisma ba.
pri kalana. P. ãpãh uyas. Ta. pat kalahwi. To. pϋs nin
libra Unidad de peso con 16 onzas. Ch. lija.
uxmonon. G. libû. I. pound. M. paun. Ta. liebre Conejo. Ch. t’ur. G. masaraga. I.
salap tias kau auns. To. syocj jin wa. hare. M. daiwan bangbang talika kautara
librar Dar. Ch. ajk’un. G. alíbureda. I. kum sa. Ta. tibam. To. cotocotj jinwa.
free. M. paun munaya. P. artakter. Ta. pri lienzo Trozo de tela. G. timigifen gamisa.
kalawi. To. ’ücj jay. I. linen. M. plaking kualka. Ta. asna pisni.
libre Que goza de libertad. Ch. a’b’tz’a. G. To. tsjan pücü’e jinwá.
libure / le badüga barugua / mamudiruni. liga Unión. Ch. ch nut’ur. G. lafadâgun.
I. free. M. fri. P. artaktatesh. Ta. pri lik I. league. M. bal papula daknika. Ta. bal
ki. To. jinwá. yakisdayang balna.
librería Lugar en que venden libros. Ch. ligar Unir. Ch. komon. G. babadilerun /
uturib’jun. G. budigü tani liburu tuma báfabarun. I. bind. M. wal wilkaya. Ta.
garüdia. I. library. M. buk nani watla. P. birnin. To. cyawaja jin piyá.
awikawãwã âkáô. Ta. wauhtaya plisni. To. lija Papel áspero para pulir. G. finufinu. I.
papel pülü patja. sandpaper. M. wauhtaya mala dus lalalni
kaukaika. Ta. salainin din. To. papel tsjan
potja.

143
››lima
lima Instrumento para limar. Ch. rax. G. / achuwanhati / gatuwati / düdügüdati. I.
hiyou / lima / leímani. I. file. M. payal. Ta. liquid. M. kau apu pitka kat. P. âtíâ. Ta.
payal. To. mpes lo cjolol. wasni. To. ’üsü way.
límite Línea que separa dos cosas. Ch. listo Preparado. Ch. wakche. G. aranseli
uk’a’pib’. G. lafadagun. I. limit. M. limit / setihali. I. ready. M. ridi. Ta. ridi kalna.
/ pitka kat. P. ãchã nateshkak. Ta. lain ni. literal Conforme a la letra del texto.

l To. quia’á way pin.


limón Fruto cítrico ácido. G. sindû /
G. lila / lisûni / ewridihani. I. literal. M.
ulbanka kat. P. ã ñehuawen. Ta. ulna kat.
sindurun. I. lime. M. laimus. P. mímâ litigio Disputa. G. kesi. I. litigation. M.
sánĩwá. Ta. limus. To. tsjay jyama. la wal unsabanka. Ta. blahwi. To. lavelel.
limosna Ofrenda. Ch. takarsajtumin. G. litoral Costa de un país. Ch. tik’warum.
isederi ubudâmu. I. charity. M. kaliksan G. laru laru beya / beyabu / laru laru
makabaya. Ta. di yulwi. To. t̕ ’mel lemaná. barana. I. littoral. M. kuntri kum kabuka
limpiar Quitar el sucio. Ch. ch’ ak’inar. un. P. kúk tàkéyó nèrá àsúkûkawá. Ta.
G. arumadaha / asuñehani. I. clean. M. kuma kung. To. ’üsü püné molo jinwá.
klin daukaya. Ta. klin yamnin. To. li pjün. litro Unidad de medida de los líquidos.
limpio Que no tiene sucio. Ch. ak’in. G. Ch. b’isjayte’. G. litû. I. litre. M. batil. Ta.
haumati / duñeiti / mawieti gen ligia. I. litru as. To. ’üsü tju.
clean. M. klin. P. kàhbís. Ta. klin. To. salá. liviano Que no pesa mucho. G. hualiti /
linaza Semilla útil contra el estreñimiento. mahüüti. I. light. M. wirah apia. P. ãsẽs.
Ch. nutirir. G. linasa. I. linseed. M. inta Ta. ingni. To. jampjapj.
wahya kum. P. linazaha. Ta. minik. llaga Úlcera. Ch. chek. G. gumain. I.
linchar Ejecutar a una persona la sore. M. taya sukwan. Ta. mara kaswi.
muchedumbre sin juicio. G. aguluwaiduni To. tsjan t’unt’un.
/ afarahai. I. linch. M. upla ailal pain llama Masa gaseosa en combustión. Ch.
apia / daukras kaka lawidaukaya. P. sú pejka. G. ladurangun watu. I. flame. M.
kûràharpísh. Ta. tusnin. To. lepalana. pauta kiasma. Ta. buswi was tuk wasni.
lindo Muy bonito. Ch. imb’utz uwirna. G. llamar Avisar para que venga alguien.
wendeti / buiduti. I. cute. M. painkira. P. Ch. pejkar. G. awáruni. I. call. M. winaya.
énñatís. Ta. yak sihni. To. ’üsü justa wa. P. árwã. Ta. yakapdinin. To. tjana vele.
línea Raya. Ch. ub’ijrar. G. fiyuti. I. line. llano Plano. Ch. paspon. G. fulasu
M. lain kat. Ta. lain ni. To. tjülü tjütj. uwaraguati. I. flat. M. twi tanta. Ta.
linterna Farol. Ch. kujkay. G. wayalasi. walang.
I. lantern. M. lait tara ku. Ta. lait. llanta Goma de los carruajes. G.
lío Embrollo. G. würibu / bürübun / ereguni ubalabaü. I. tire. M. truk mina. P. llantaha.
/ chagaü / chafí. I. bundle / problem / mess. Ta. yanta.
M. pot dimaya. P. ñáh wárkwás. Ta. kal llanto Efusión de lágrimas. Ch. arwa’r.
bilwi. To. lapj latjija. G. aguiraü / guyuli. I. cry. M. sari inanka.
líquido Estado de la materia que adopta P. ãkã. Ta. minikpa was.
la forma del recipiente. Ch. ja’. G. esehati

144
››lote
llave Instrumento que abre la cerradura. loción Perfume. Ch. unjsner. G. ibiñei. I.
G. gelein. I. key. M. ki mihta. P. llaveha. lotion. M. isind. P. âpróhká. Ta. dia wasni.
Ta. apahnin din dukiwi. To. mpes jun To. tsjan üsü cyumtsa.
lacjól. loco Orate. Ch. kekewa’. G. lülütau /
llegar Arribar. Ch. k’oter. G. achülüra. adumuredügüti. I. crazy. M. krisy. Ta.
I. come. M. waya. Ta. kiunin. krisi ki.
llenar Ocupar enteramente un espacio.
Ch. b’utur. G. abúinchagüdüni. I. fill. M.
locura Acción inconsiderada. Ch.
kekewa’res. G. lilülüüau. I. crazyness. M.
l
bangkaya. P. ũmús. Ta. banghnin. To. tanis man daukaya. P. âhkánú. Ta. krisi.
tjip’i’t̕ a. To. lapj lija.
llevar Transportar algo. Ch. kekwa’r. lodo Barro que forma la lluvia. Ch.
G. anüga. I. take. M. brih waya. Ta. di anam. G. baribâbu. I. mud. M. daprapa.
dukiunin. To. tjyam. Ta. wasmak.
llorar Derramar lágrimas. Ch. arwa’r. lógico Que tiene lógica. Ch. bijnwarir
G. ayáhura. I. cry. M. inaya. P. ãkã. Ta. inb’utz. G. chuñubau. I. logical. M. sip
kaidi. To. lipyu. kabia. P. logikaha. Ta. sim sat. To. ’üsüs
llorón Que llora con facilidad. Ch. jinwa.
ajrwa’r. G. gayaditi. I. weeping. M. ainra. logro Triunfo. Ch. tajwinar k’ani. G.
Ta. kaidayang. abihini / bafâgun / badeiragun bûngua. I.
llover Caer la lluvia. Ch. chirja’yi. G. achievement. M. win takanka. P. sùkuhí
láhuyun huya. I. rain. M. li auhbia. Ta. pôhkwa. Ta. win kalna. To. ’ücj ntjepalá.
ma kaupak was bukwi. lombriz Gusano cilíndrico. Ch. lukum.
lluvia Agua que cae del cielo. Ch. jaja’r. G. heweraü. I. worm. M. wan biara lauya.
G. huya / gunubu. I. rain. M. li awisa. P. P. chén. Ta. bibil. To. pelets’ey.
asoishkwa. Ta. ma kaupak waslawi. To. lomo Espalda. Ch. pat. G. anagani. I.
jüwü. shoulder. M. nina winka ba. P. ásúk. Ta.
lobo Mamífero carnívoro voraz. G. aunli dangni.
arabuna. I. wolf. M. yul wail. P. pãkũ. Ta. longitud Dimensión de largor. G. migifei
kuyuti. To. pü’a’á. / limigifen. I. length. M. yahpika. P.
local Lugar. Ch. turer. G. fulasu. I. local. lohgituha. Ta. naini.
M. pliska kum. P. kao sa / katuchka. Ta. loro Ave prensora que habla. Ch. chocho’.
pani. To. quia’á. G. guewegi. I. parrot. M. rawa. P. wâhké.
localidad Pueblo. Ch. chinam. G. aüdü / Ta. walalau.
ubi. I. locality. M. pliskara sakan. P. kukas losa Ladrillo de piso. G. daubauti. I. slab.
kahãkíkuĩ. Ta. tawan ni. To. qü’a’a kinwa. M. walpa wanta paskan ba. Ta. û pas lusni.
localizar Encontrar. Ch. Ch.tajwintzar. lote Terreno para vivienda. Ch. tajchrum.
G. adeira / mayuridaguni. I. locate. M. G. fulasu láuti fadaguaü. I. lot. M. tasba
pliki sakaya. Ta. kalpaknin. To. jus piska kumi. P. kuk akatas. Ta. sau pisni.
tjinyucj.

145
››loza
loza Utensilio de cerámica para la cocina. lugar Sitio. Ch. turer. G. fufasu. I. place.
G. baubauti. I. crockery. M. tasba wal M. pliska kum. P. kuk piã. Ta. pani.
paskan dukia ba. Ta. lusa. lujo Adorno excesivo. Ch. chirir. G.
lucero Estrella. Ch. ek. G. waruguma. uwendeni. I. luxury. M. diara bahki brinka
I. bright star. M. timia ingnika. Ta. yala. daukiba. P. luhoha. Ta. luju.
luchar Pelear. Ch. jatzb’ir. G. afâgua. I. lumbre Luminaria. Ch. tzambray. G.

l fight. M. trai kaikaya. P. patura katunch.


Ta. pat kalahnin.
bugan watu. I. light. M. inwanka. Ta.
yaringni mahni.
lúcido Con claridad mental. Ch. b’ijnun. luna Satélite de la tierra. Ch. katu’. G. hati.
G. subudiguati lûngua / chuñuliña lau. I. moon. M. kati. P. yâwí. Ta. waiku. To.
I. lucid. M. prana dimanka. Ta. tunun lol püné.
yamni. lustre Brillo. Ch. tz’a’pruma. G. limíri. I.
luciérnaga Insecto luminoso. Ch. lustre / shine. M. sus saika dinkan. P. tako
kujkay / kukay. G. wadigidigi / büyü. I. kàmás. Ta. blakinawi.
glowworm. M. tilam. P. tãnís. Ta. tilam. luto Duelo por la muerte de un pariente.
lucir Resplandecer. Ch. kajkray. G. Ch. tzejranir. G. ludu. I. grief. M. pruwan
adaüra / apantaha tau / afidira. I. shine. M. sarka taki. P. píĩ as ôna tawark. Ta. warau.
kuala pain dimaya. P. âwãén. Ta. ingnin. luz Energía luminosa. Ch. k’ajk. G.
lucro Ganancia. Ch. tz’ab’rumer. G. egemeri / leiti / durunguati / uhuyu. I.
adairaguni unguaü. I. lucre. M. win light. M. ingni. P. ténwã. Ta. yaringni.
takanka kum. Ta. ilpni talwi.
luego Después. Ch. nakpat. G. lau
lufúesen. I. then / afterwards. M. baha
wina. P. énwãripé. Ta. bainh / tan. To.
len̈ way.

146
››macarrón
macarrón Fideo grueso. Ch. tziktzik. G. madriguera Cueva. Ch. che’n. G.
eigini fuluau henege heweraü. I. macaroni. bachuti. I. den / hole. M. daiwan yapaika
M. makaron. Ta. makaruni. To. jas jaw. watla. Ta. ûni.
maceta Vasija de barro con plantas. madrugada Amanecer. Ch. jachakna. G.
G. bugîdu lun tabunun nadü lidan. I. limamurabum. I. early morning / dawn.
flowerpot. M. tangni mankaya kabka. P. M. lalma kahbi. P. árâhkí. Ta. payahlawi.
sêrì ãõhkwãkka. Ta. suba yak dahna. madrugar Levantarse en la madrugada.
machacar Aplastar. Ch. kik’irna. G. G. arugaduwa. I. rise early. M. titan
adürüni. I. crush. M. wakahbaya. Ta. puknika ban. Ta. mapiris yaklawi.
itiswasak ki. To. jay lasupj la ca’la. madurar Volver maduro. Ch. tak’anar. G.
machete Cuchillo grande para cortar afunada / efeneida. I. ripe. M. pawaya. P.
la maleza. Ch. machit. G. isúbara. I. táhkí. Ta. lalahwi. To. yas jyawca.
machete. M. ispara. P. íspârá. Ta. ispara. maestro Profesor. Ch. ajkanseyaj.
m
To. polomay. G. maistu / araudahati. I. teacher. M.
machismo Discriminar a la mujer. G. sasmalkra. P. âchíwĩshta. Ta. maistru.
wügüriduwaü / eyeriduwaü. I. machismo. To. si ’üsü lija.
M. mairin raidka yabras. Ta. yal. magia Prestidigitación. Ch. b’ax. G.
macho Masculino. Ch. chij. G. eyei, kawisiwi. I. magic. M. sukia laka. P.
wügüi. I. male. M. waidna. P. árwã. Ta. wihna. Ta. bruhu muinh. To. nin yüsa liji.
al. To. cocoy. magisterio Profesión del maestro. Ch.
machucar Machacar. Ch. kik’irna’r. kanwa’r. G. maistûgu. I. schoolteaching.
G. ahuduhani. I. bruise. M. akbaya. Ta. M. skul bisniska. Ta. sumalyang.
itisnin,wi. To. jay jyats’. magistrado Miembro de la judicatura.
madeja Hilo recogido en ovillo. Ch. Ch. ajk’ampa. G. habuti gumadimatiñu. I.
tzojnok. G. awia. I. hank / weed. M. magistrate. M. skul baska. Ta. mahistradu.
sampla o mamaya tritka. Ta. sampla. mag n esia Medicamento para las
madera Sustancia de los troncos de los diarreas. G. yugia. I. magnesia. M. biara
árboles. Ch. te’. G. fulânsu. I. wood. M. klin munaya saika. P. magneciaha. Ta.
dus. P. péh. Ta. pan pisni. To. yo tjiquilil mangnisia. To. salejepj.
/ pjolocj yos. magnetismo Fuerza del imán. G.
madrastra Madre adoptiva. Ch. siudunaü. I. magnetism. M. aubi ba. Ta.
cha’nana. G. anurihatu / lani uguchili imang. To. ’i’awa net so lo.
waiyau / uguchuhañaü. I. step mother. magnitud Cantidad. Ch. jayte’. G.
M. sekand yabty. P. kwársh. Ta. nanangni lêben. I. magnitude. M. diara yahpika. P.
kalahwi. To. c’a c’a. ĩkãsâkãh. Ta. nuhni.
madre Mujer respecto de sus hijos. Ch. mago Que ejerce la magia. Ch. ajk’in
nana. G. da / uguchuru / agaiñaü. I. (mab’anb’an). G. gariyahati / chútaru. I.
mother. M. yabty. P. kaki. Ta. nanangni. magician. M. pasintaila. Ta. mahia muinh.
To. jamay jinwa. magullar Dañar la fruta con contusiones.
Ch. nat’a. G. apurechaguni. I. bruise.

149
››maicena
M. lal blakaya upla kumra. Ta. minik maleficio Conjuro. G. abiñaragülei. I.
dutnikalna. hex / witchcraft. M. upla trik munanba.
maicena Harina de maíz. G. lidarara Ta. dutni yamna.
awasi. I. cornstarch / cornflour. M. plun malestar Molestia. Ch. ma’turu imb’utz.
ma sitni wawi tuktan pata paskiba. Ta. G. wuribaguaü. I. discomfort. M. nais
am wasni. munaya. Ta. dutni kalawi.
maíz Grano de la planta de maíz. Ch. ixim. maleta Caja rectangular para llevar
G. awasi. I. corn. M. alla. P. ãũ. Ta. am prendas cuando se viaja. Ch. chijr. G.
minik. To. nopj. ílagu. I. case. M. sakbat. P. kúã. Ta.
majestad Rey o reina. G. inébewa. I. maliting di dukiunin. To. mpes la tjam.
majesty. M. tara kulkanka uplara yabiba. maletín Maleta de mano. Ch. chijr. G.
Ta. kraunkira. To. jepj jinwa. sagü / tagai bigegerun. I. briefcase. M.
m mal Lo contrario de bien. Ch. mok. G. sakbat. Ta. malitinni.
wuribati. I. bad. M. saura. P. ãrtuka / maleza Mala hierba. G. hidu. I. brush. M.
wárká. Ta. dutnini. To. nim tulucj. prata. Ta. tiriski dutni. To. tsuts.
mal aco s t u m b r ar Acost umbrar malgastar Gastar inadecuadamente.
inadecuadamente. G. luriban echuni. I. Ch. satarmab’anb’an. G. afigera / seinsu.
spoiled. M. natka saura daukaya. Ta. dutni I. waste. M. patkasra tikaya. P. platoh
lan yamna. To. lapj jas tjisyüsa. wárkuã kúhá kuh warkí. Ta. dutni yus
malaria Enfermedad trasmitida por un yamwi. To. pjü jis tje ’ella.
mosquito. G. luwain abîwahani. I. malaria. malicia Perversidad. G. adiginahani /
M. tairi siknis. P. yáh. Ta. yamah. To. larügüdün garabali luagu aban katai. I.
vacam jinwa. malice / maliciousness. M. saurka. Ta.
mal ave n t u r a Mala suer te. G. dutni yamwi.
mabunuruni. I. misfortune. M. upla saura maligno Persona mala. Ch. ajmab’anb’an.
taukiba. Ta. suirti diski. To. malala lija. G. wuribati winani. I. evil. M. watawan
malcriar Criar inadecuadamente. G. saura. P. wárkwàta. Ta. muih dutni. To.
magüiyahadi. I. bring up badly. M. malala.
smalkras pakaya. P. wárkúkáâ. Ta. dutni malinterpretado Interpretación
muhnma,wi. To. malala la tjija. inadecuada. Ch. ma e’nna’ta. G.
maldad Acción mala. Ch. mab’anb’an. G. maganbadi. I. misunderstood. M. mistikra
wuribani. I. wickedness. M. saurka nani. smalkanka. P. warkwas wéshkí. Ta. dutni
Ta. dutni. kulana. To. lapj sisü.
maldición Imprecación. Ch. b’ax. malla Red. G. seni. I. net. M. mamanka
G. iñarawaguni / afiñûni. I. curse. M. unta saitka walhwalh briba. Ta. maya.
lahtubanka. Ta. paniskira. malo Propenso al mal. Ch. mab’anb’an. G.
maldito Persona maldecida. Ch. majut. wuribati. I. bad. M. saura. P. warkwa. Ta.
G. wuribati. I. damned. M. lahtuban. P. dutni. To. malala liji.
wárkúíshtâ. Ta. muih dutni. To. malala.

150
››mango
malograr Frustrar. G. abulegua. I. spoil manatí Mamífero acuático ovíparo. G.
/ waste. M. saurka ni win takaya. Ta. manadi. I. manatee. M. lamh. Ta. manati.
burlayamwi. To. ma nt’ya. mancha Parte llena de sucio. Ch. tz’ijb’a.
maloliente De mal olor. Ch. intuj. G. dasei. I. stain. M. taski sirpi. P. wák
G. higitau. I. badsmell. M. kia bisbaya. makwa. Ta. tiski yamna. To. ma sicücj.
P. warkwas õhtá. Ta. dut tihni. To. ma manchar Ensuciar. Ch. tz’ijb’ ar. G.
tjicyumtsa. awiyeduni. I. stain. M. taski yukaia. P.
maltratar Tratar mal. Ch. k’ayen. G. túh íshta. Ta. taski yamnin.
afundehani. I. mistreat. M. saura munaya. mancomunar Unir. Ch. morojseyaj.
P. warkwaskítah. Ta. dutni kalyamwi. To. G. aundaruni. I. unite. M. wal kumira
lapj latjajay. wilkaya. Ta. birwi. To. ’amulú tsjilajay.
malvado Perverso. Ch. ajmab’anb’an. m a n c o m u n i da d Asociación de
G. mausanti / magüigienti. I. evil. M. mu nicipios. G. gabilidûg u na. I.
m
saurkira. P. warkwas ishtá. Ta. muih dutni. commonwealth. M. wal kumira asla
To. lapj liji. prakanka. Ta. minicipiu kauluduhna.
mamá Madre. Ch. nana. G. da / uguchuru. mandar Gobernar. Ch. tzakrenar. G.
I. mom / mother. M. yabti. Ta. nanan. To. agumadihani. I. boss. M. taibi munaya.
namay. P. túh. Ta. bas yamnin. To. jyüta.
mamar Lactar. Ch. oych’u. G. ata / achûa. mandarina Fruto cítrico de piel delgada.
I. suck. M. tiala laya diaya. P. súh. Ta. tâ G. arânsu china. I. tangerine. M. taihtab
bayahnin. To. ts’yo’o. damni. Ta. mandarina.
mamífero Vertebrado que mama. Ch. mandato Orden. Ch. erer. G. gumadi. I.
ajchu’. G. le atubabin turira lúguchun. mandate / order. M. adar. Ta. adar.
I. mamal. M. daiwan tialkira. P. tútú mandíbula Quijada. Ch. kejkem. G.
âmíũta. Ta. tinglau tâ suwi. To. ’üsü püné aibugu. I. jaw. M. karma ma. P. pãña
lat’a pü’ü. chórpár âwák. Ta. kananmak.
maná Manjar milagroso. Ch. pajch. G. mando Autoridad superior. Ch. tzakren.
maiguwati. I. manna. M. manna. Ta. G. luguchi gumadi. I. command. M. lalka
mirakil. adarka. Ta. bas yamwi.
manada Conjunto de animales que andan manejar Conducir. Ch. k’ech’en. G.
juntos. Ch. ko’ra. G. hatulun animalu. I. abugahani. I. manage. M. yus munaya.
herd / flock. M. dauwan dakni kum. P. Ta. wauhnin.
wruís. Ta. makani. To. pïlücj pan. manera Forma de ejecutar una cosa. Ch.
manantial Lugar donde brota agua de la ayanar. G. ligaburi. I. way / manner. M.
tierra. Ch. lok’b’ja’. G. laway. I. wellspring nadka. Ta. ampat yamnin.
/ fountain. M. li karma aubiba. Ta. wasbin. manga Parte de la camisa que cubre el
To. ’üsü jama. brazo. G. arünadinaü. I. sleeve. M. p rak
manar Salir líquido. Ch. lokja’. G. klahkra. Ta. parak salahni.
aribichuni. I. well. M. dira laya kum mango Fruto comestible del árbol de
sakayaba. Ta. klin kalna. mango. Ch. malak. G. mângu. I. mango.

151
››manguera
M. mango. P. âsukuha / pẽhwá. Ta. manso Apacible. Ch. chantaka. G.
mangkru. To. mancas. dúsumati. I. meek / gentle. M. bawikira.
manguera Tubo dócil para regar. G. Ta. timki.
lemeridina duna. I. hose. M. dira unta manta Tejido de algodón. Ch. b’ujk. G.
kum ku aubiba. Ta. mangguira. mandegina. I. blanket. M. pabula sipaya
manía Locura. G. lilülü au. I. mania / kualka pihni. Ta. manta.
craze. M. ailal saura puliba. Ta. krisi. manteca Grasa para cocinar. Ch.
manifestación Protesta de un grupo ch’ich’mar. G. agülei dereguati. I. butter.
de personas. Ch. xab’arir. G. mitini. I. M. lat. P. tamúktí. Ta. disala. To. pan.
manifestation. M. param takaya. Ta. mantel Trozo de tela para cubrir la mesa.
yulnin ta yak kalahwi. Ch. b’ojchib’. G. seiwedu. I. table cloth.
maniobrar Ejecutar maniobras. G. M. tibil kualka. P. ĩña ákàtás ás. Ta. asna
m adügüni. I. manoeuvre. M. mihta warkka. pisni. To. p’ülül.
P. kastun suwkpra kâpárí. Ta. laih mantener Sostener. Ch. uwe’sena’r. G.
wauhlawi. To. mos mpes tsi’lija. uniri / agüriyahati. I. maintain. M. main
manipular Operar con las manos. G. kaiki briaya. P. kwã ák. Ta. yakunhg duwi.
amulidahani / le ladüga bau. I. manipulate. To. ’ete’a’a ma’en.
M. wan nadka kat yaka daukaya. P. mantequilla Grasa de la leche. G. beru.
pãhpár. Ta. laihwi yamwi. To. p’ant’ya. I. butter. M. butar. P. tututía únwáktàh.
manjar Plato apetitoso. G. sun lûyeigu Ta. tawas sspahni. To. vacatsots ’üsü.
aigunu. I. delicacy. M. plun auhni kum. manual Que se puede usar con la mano.
P. síràh ãhpreínñas. Ta. di ukna yamni / G. uhabarigi / lê adügübai lau uhabu. I.
auhni. manual. M. mihta warkka. P. pâta suâyó
mano Parte extrema del brazo con dedos. kápár. Ta. ting karakyamwi.
Ch. k’ab’. G. uhabu. I. hand. M. mihta. P. manualidad Trabajo con las manos. G.
sûáh. Ta. ma tingki. To. namás. gaguraguadi. I. manuality. M. aimihtara
manojo Haz que cabe en la mano. G. paskan dukia nani. Ta. ting yamna.
liresini / luhabu. I. bunch / handful. M. m a n u b r i o Empu ñ a du r a de u n
plun dakban wan mihta banki kum. Ta. instrumento. G. aühagülei. I. handlebar.
ting as. To. t’ücj latijil. M. mihta karna. Ta. ting laihnin din.
manosear Maltratar con la mano. Ch. manuscrito Escrito a mano. Ch.
pijchyar. G. apueha / amulibaha / agubeha. tzijbank’ab’. G. gárada abürüdütu lau
I. paw. M. mihta ni sapi pulanka. Ta. uhabaigi. I. manuscript. M. aimihtara
kangnin / laih talnin. ulban. P. pâta suâyó kórskà. Ta. ting karak
mansión Casa lujosa y grande. Ch. ulna. To. mas mpes tjapacj.
nukotot imb’utz. G. galigande muna. I. manzana Fruta redonda del manzano. G.
mansion. M. utla kau painkira makan. mansana. I. apple. M. mansana. P. kuk
Ta. û nuhni yamni. akas akâkĩtuka / pẽhwáás. Ta. manzana.
To. julupj jé.

152
››marginar
manzanilla Hierba medicinal. G. marcha Acción de marchar. Ch. xamb’ar.
mansaniya. I. chamomile. M. intawaya G. afileihani. I. march. M. mars. Ta.
upla sika yus muniba. Ta. mansania. lapakwarang.
maña Mala costumbre. G. lisibaña / marchar Andar. Ch. xamb’arir. G.
auseruni / dena / mausani. I. bad habit. afileiha. I. march. M. mars munaya.
M. nadka pliki daukaya. P. mañaha. Ta. P. nêrú táh íshpak kíraknêrùĩ. Ta.
maña. To. p’yasa. lapaknin,wi. To. sey pjaca jil.
mañana El día después de hoy. Ch. ejk’ar. marchitar Perder el vigor. Ch. mayknen.
G. hauga. I. tomorrow. M. yauka. P. yâh. G. asaürün. I. wither. M. srawaya. Ta.
Ta. damai. To. yaya. siwitni / wirusni. To. tsü’i ca.
mapa Representación topográfica. Ch. marco Cerco en que encajan algunas
ireyajjun. G. liyawadi ubau. I. map. M. cosas. G. lariyede / larularu. I. frame. M.
kantry mapka. Ta. mapni. diara unra mankaya. P. kosapa âbrí sâkâh.
m
mapache Animal mamífero carnívoro. Ta. di ilnin. To. lo jupj.
Ch. ejmach. G. buchu dagü. I. raccoon. marea Movimiento periódico de ascenso
M. suksuk. P. krahpers. Ta. suk suk. To. y descenso del mar. Ch. ajtorb’erja’. G.
’ulula. lugidi barana. I. tide. M. kabu puhbanka
maq uill ar Adornar la cara con an sitwanka. Ta. kabu anyang.
maquillaje. Ch. tz’ijb’arjut. G. akatîhani. marear Sentir mareos. Ch. sututjutir.
I. makeup. M. mawan saika dinkaya. P. G. lagiribudun au. I. make dizzy. M.
wahtapak pìtíha. Ta. kalkahnin. To. vola bladaukiba kabura. P. wárwíchĩ. Ta.
püqué. nining witni.
máq u i na Aparato para producir marejada Movimiento de grandes olas.
industrialmente. G. mahina. I. machine. Ch. nojajtorb’erja’. G. dabuti. I. tidal wave.
M. misin. P. kâpórka. Ta. misin. To. selé M. kabau ripka. Ta. kabu ripni nuhni.
mpes lapacj. mareo Aturdimiento. G. ligiribun au.
mar Océano. G. barana. I. sea. M. kabu. P. I. sickness. M. bladaukiba. Ta. nining
tákê. Ta. kabu wasni nuhn. To. ’üsü wüja. iwitni.
maraña Enredo. Ch. chitam. G. wurisiyu. margarita Flor de pétalos blancos. G.
I. entanglement. M. unta tukni / siara awa fuluri. I. daisy. M. tangni kum. P. âohás /
aiblakunka. Ta. briña. pesh àpín. Ta. liriu. To. pan jinwá.
maravilla Cosa extraordinaria. Ch. margen Orilla. Ch. tu’ti’. G. laru / lerebe.
imb’utzimb’utz. G. wendei / buidunei. I. I. margin. M. lilkapas. P. ábrín. Ta.
marvelous. M. aihka painkira. P. anñatis. kungni / yak.
Ta. yamni. To. ’üsü jin justa. marginado Desintegrado de la sociedad.
marca Señal. Ch. uyarenarir. G. makü. G. harachan. I. marginalized. M. saitra
I. mark. M. mark. P. píhtíhas. Ta. san ni / lakan. Ta. sit yak lana.
makni. To. popa. marginar Aislar socialmente. Ch.
k’ayen. G. mabahüni / mabareseni âu. I.

153
››marido
marginalize. M. saura munaya. Ta. sait wan raidka dukiara pruwan nani ba. Ta.
yak dana. To. masalejepj jin yola. ta tuna dauna as.
marido Hombre casado con respecto a su marzo Tercer mes del año. G. ürüwa hati.
mujer. Ch. noxib’. G. úmari / eyeritei / bani I. march. M. kakamuk katy. Ta. kama
waiyai. I. husband. M. marit waidna. P. waiku.
ãarwã. Ta. marit al. To. vuyum. más Mayor cantidad. Ch. meyn. G. lâraun.
marino Marinero. Ch. ajnujxyar. G. I. more. M. pura prakaya. Ta. mahni ki.
afayahati / baranahana. I. marine. M. masa Volumen. G. ligiben. I. mass. M.
kabu warkka suliar. P. ãrwã tákêna pûrúyó diara wauhwi lumka. Ta. mahni. To. ve
téshta / táké chíta. Ta. kubu kilyang. To. püm.
’üsü wüja mo’o wine. masacre Matanza colectiva. Ch.
mariposa Insecto de alas multicolores. mab’nb’anir. G. libe afarahani. I.
m Ch. pejpem. G. wurigabaga. I. butterfly. massacre. M. rau saukan. Ta. imukna.
M. pulpul. P. wârú wàrú. Ta. saih saih. máscara Figura con que se cubre el rostro
To. lemlem. en los carnavales. Ch. makjut. G. lidaü
marisco Crustáceo comestible. Ch. igibu / hagibu puisilima hama wanâgawa.
tziktzik. G. uwi baranahana. I. sea food. I. mask. M. mawan bikaya kualka. P.
M. kabu daiura nani. P. takach tákê chíta. wàtapak múkka. Ta. munh din. To. jay
Ta. kabu din kaswa. To. ’ücj jala. osopj.
marítimo Relativo al mar. Ch. ajnoja’. G. mascota Animal que se supone trae
baranahana. I. maritime. M. kabu tanka. buena suerte. G. bibian / bilügün / yegü.
Ta. kabu. I. mascot. M. tup / yamnika wankisa. P.
marrano Cerdo. Ch. chitam. G. pakunlerwa. Ta. tinglau ilpni. To. tsjiyo
baranaugana. I. swine. M. kuirku. Ta. jinwa.
kuirku. masculino Propio del hombre. Ch.
marrón Color café carmelita. G. twachwinik. G. eyeri / wügüri. I.
saüyümati. I. brown. M. kapi. P. masculine. M. waidna. P. árwã. Ta. al.
píwasukwa. Ta. sa bai. To. yom.
marrullería Engaño. Ch. majres. masivo En gran cantidad. Ch. sya’nir. G.
G. amañaura / iyereni. I. cajolery. M. mungubari. I. massive. M. diara ailal ba.
smalkaya smatka. Ta. trampa. Ta. mahni palni.
martes Día después del lunes. G. luagu masticar Mascar los alimentos. G.
biama. I. tuesday. M. susdy. Ta. wark achaguha / achaguragua. I. masticate. M.
mani bû. samaia. P. âkâóh. Ta. kaswi / kasnin. To.
martillo Instrumento para clavar. G. jastjevyots’a.
marüdiyu. I. hammer. M. amar. P. pẽh mata Planta con tallo y ramas. Ch. b’ajyraj.
akapórkà. Ta. amar. To. jat syüp’a jin jos. G. tidibu wewe / nadü. I. bush. M. playa
mártir Persona que padece martirio. Ch. kum. Ta. panan. To. tjoncja.
ajjorirchamer. G. áfaguti. I. martyr. M.

154
››mecha
matadero Lugar en donde se matan las maullar Sonido de los gatos. Ch. myaw.
reses. G. fulasu hafarahagüle animalu. I. G. amiñauhan. I. meow. M. mini inanka.
abattoir. M. ikaika. Ta. inin pani. Ta. miyaukwi.
matar Quitar la vida a otro. Ch. chamsenar. maxilar Hueso de la arcada dentaria
G. afarahani. I. kill. M. ikaya. Ta. inin,na. superior. G. lubugu ari. I. maxillary. M.
To. ’ina. pata watla. Ta. kananmak.
materia Aquello de lo que esta hecha una máximo Más que mejor. Ch. imb’utzir.
cosa. Ch. ayenir. G. ubuñaü. I. matter. M. G. lêben. I. maximum. M. kau ailal. P.
diara paskanka ta ba. P. materiaha. Ta. di arũhuchã. Ta. nuhni.
dana kidi. mayor De más edad. Ch. nor. G.
material Materia necesaria para una ibugañaühali. I. older. M. almuk. Ta.
obra. Ch. ch’ejnib’. G. ubuñaü. I. material. tanit barakni.
M. diara paskaya dukia nani. Ta. wrk din. mayoría Parte mayor de los componentes
m
maternidad Estado de madre. Ch. de una colectividad. Ch. meyra. G.
tu’b’irnar. G. agurahani. I. maternity. M. hagibên / hibe. I. majority. M. ailalka ba.
ausubaya pliska. Ta. nanangni. To. tsjo’a P. âwéà. Ta. pisni nuhni.
jinwa. mayúsculo Mayor que lo ordinario. G.
materno Relativo a la madre. G. ibugañaü. I. large / important. M. turi lal
hiñaruguagiñe. I. maternal. M. yapti turka tara wal ta ulbiba. Ta. nuhni.
aisiba. Ta. nanan. To. ts’uts pülücj. maza Martillo de cabeza redondeada. Ch.
matorral Terreno con maleza. Ch. k’u’m. G. marüdîyu. I. mace. M. wina
sijkch’a’n. G. sagadirugu / hídurugu. I. prukaika. Ta. amar.
bush. M. srikra. Ta. tiriski pisni. mazorca Fruto del maíz. Ch. nar. G.
matrícula Lista de personas o cosas luhabu awasi. I. cob. M. alla ma. Ta. am
inscritas. G. büruwaña. I. enrollment. M. minik. To. wolás.
kul dimaya nina dinkiba. Ta. yayangni wi. mear Orinar. Ch. tzamsen. G. asisihani
To. sin japacj. / arâgua. I. pee. M. iska krahbaya. Ta.
matrimonio Unión de una mujer con un usunin.
hombre mediante contrato civil o religioso. mecánico El que repara máquinas.
Ch. ajnub’ya’r. G. agáferuni / mariei / Ch. ajb’ijnuyaj. G. aransehati magina.
sibili. I. matrimony. M. marit takaya. P. I. mechanical. M. allan papaskra. Ta.
suâsúkuh. Ta. marit. To. vyayí / tjawaya. mikianik.
matriz Útero. G. agai / tagai hiñáru. I. mecer Mover en lento vaivén. Ch.
womb. M. luhpa watla. Ta. utunsar. yujkwa’r. G. arideihani. I. swing. M.
matrona Partera. Ch. takrumen. G. wahwaya. Ta. wihnin.
agüdahahatu. I. matron. M. librahka. Ta. mecha Hebra de las velas que arde. G.
partira. leñeñe lanpu / lebeha lanpu. I. wick. M.
matutino Relativo a la mañana. G. diara ankaya kakma. Ta. kandil wahni.
binâfiti. I. morning. M. titan puknika ban. To. jaw la’os.
Ta. mâ piris.

155
››mechero
mechero Candil. G. kinké. I. lighter. daukra bakri man ba. P. kaikaípâsák. Ta.
M. ingni daukaya kakma. Ta. kandil. To. dutni.
t’emel c’a jast’unt’un. mediodía Tiempo alrededor de las doce
medalla Pieza de metal acuñada con de la mañana. G. amidiugu. I. midday. M.
alguna figura. G. iñei / mafu. I. medal. dinar kat. P. ãhár. Ta. mâ tunak. To. jaw
M. nana wila. P. medayaha. Ta. midaya. culupwe nt’a.
To. püsta culupwn nt’a. medir Determinar la longitud, extensión
medianoche Fin del día e inicio del otro. o volumen de algo. Ch. b’ismar. G.
Ch. yuxin akb’ar. G. iyáwuini ariyabu. I. amisueha. I. measure. M. praki kaikaya.
midnight. M. timia bakrik. P. kakí rêih. Ta. kulnin. vyú.
Ta. puk papus. meditar Aplicar el pensamiento a la
mediante Por medio de. G. lidagiñe / consideración de algo. G. asaminara /
m lumagiñe. I. through. M. witin wal. Ta. añúraha. I. think over. M. luki kaikaya.
kaupak. P. ãménchka. Ta. kulwi talwi. To. nin
mediar Interceder. Ch. korpesnar. G. yϋsa jinwa.
adilihati. I. mediate. M. paun munaya. P. médula Tuétano de los huesos. G.
pĩhas. Ta. ilpni kana. litutanu. I. medulla. M. dusa mabiarka.
medicamento Sustancia medicamentosa. P. atâwá. Ta. wakal bân.
Ch. tzakarir. G. árani. I. medicine. M. sika medusa Celenterado marino. G. garugaú.
nani. Ta. sika wasni. I. jellyfish. M. likahka. Ta. kabu din balna.
medicina Ciencia que trata de las mejilla Cachete. Ch. kajkam. G. idiñai /
enfermedades y su curación. Ch. tzakoner. ubuyubu / lauba / bigibu. I. cheek. M. wan
G. agaranihani. I. medicine. M. sika. P. mawan. P. watapak ataĩs. Ta. kanmak. To.
ĩsĩh. Ta. siknis kulni duna. To. lemelyú. pjocj.
medicinal Que se usa como medicamento. mejillón Molusco comestible. G. hauyei
Ch. tzakb’ir. G. aranitiya. I. medicinal. M. guwe. I. mussel. M. kabu ra pawi dukia
sika kum sa. Ta. sika. upla pi dukia kum. Ta. kangs kasnin.
médico Profesional de la medicina. Ch. mejor Más bueno. Ch. imb’butz. G.
ajtz’akoner. G. surusia. I. medic. M. uwadigiali. I. best. M. kanra painsa. P.
daktar. Ta. pit yang. To. sits’ucju. enña. Ta. kau yamni. To. ’ücj.
medida Unidad de capacidad para granos. mejorar Aliviar. Ch. imb’utzir. G.
Ch. b’isma. G. saisi / misuri. I. measure. auchaguda. I. feel better. M. kau pain
M. pidka kat. P. ãkĩtúkâ. Ta. paun yamwi. takaya. Ta. yamni kalna.
To. tjivyú. melancolía Tristeza. Ch. tzajtakir. G.
medio Igual a la mitad de una cosa. Ch. iruni / iwanimaün. I. melancholy. M. sari
yuxin. G. lamidan lumagua. I. half. M. minipis ban kayaba. Ta. sari ki. To. jay
bakrik. P. ísh. Ta. papus bah. tsji’ya.
mediocre Inculto. G. malatani / melena Cabellera. G. ídiburi miginaguti
meseriwinti. I. mediocre. M. diara pain masuñairunti. I. mane. M. tawa yari yaka
yaka ba. Ta. basni.

156
››mercancía
mellizo Gemelo. Ch. kwach. G. madaya. mensaje Recado. Ch. pejkna. G. uganu.
I. twin. M. sutki. P. kwímí. Ta. sutki. I. message. M. stury prahni ulbanka. P.
melodía Conjunto de sonidos que forman ñah. Ta. yulpamna,wi. To. ma quelel lejay.
una composición musical. Ch. k’ay. G. menstruación Sangrado vaginal
úyenu / uremu. I. melody. M. karma mensual. Ch. xurch’ich’. G. maliñauni /
bangni aiwanaya. P. ênyá. Ta. lawana. aüdübühani. I. menstruation. M. mairin
To. nets’en jinwa. aikatka siknis. Ta. waiku talna,wi.
melón Fruta grande con semillas en forma mensual Que ocurre cada mes. G. hatiau.
de pepita. G. tin wewe. I. melon. M. milan. I. monthly. M. katy bani. Ta. waiku bani.
P. melonha. Ta. milung. To. julupj jaspjutj menta Hierbabuena. G. papamentu. I.
putj. mint. M. intawaya. P. Taha / mentaha.
memoria Capacidad de recordar. Ch. Ta. albaka.
b’ijnusyaj. G. aritaguni / chubalugu / mentalidad Modo de pensar. Ch.
m
mabuleidaguni. I. memory. M. sinska bijnusyajir. G. saminaü. I. mentality. M.
lukanka. P. sãmàñá. Ta. sinsni karak. To. sinska lukanka. P. âsãmâhñã. Ta. ampat
julupj mo jatja. kulwi kidi.
mencionar Hacer mención. Ch. warer. m ente Intelecto. Ch. b’ijnun. G.
G. irida. I. mention. M. nina makaya. ichügüwagu. I. mind. M. wan sinska. Ta.
P. mencionakikuchí. Ta. paknin. To. sin sinsni. To. sele jin jos.
t’epyaca. mentir Engañar. Ch. majresyajir. G.
mendigar Pedir limosna. Ch. kajtyarir. eyêhani / amárasuha. I. lie. M. kunin
G. ayubirahani. I. beg. M. makabaya. Ta. munaya. P. kâhsáh. Ta. alas kalyamna.
yulyang. To. litsjuwilo.
mendigo Limosnero. Ch. ajk’ajtin. G. mentira Engaño. Ch. majresyaj. G. iyêni
ayubirahati. I. beggar. M. makakabra. / marasuralugu. I. lie. M. kunin. P. kâhsáí.
Ta. di yulyang. Ta. alas yamna. To. litsjuwile.
menguar Mermar. Ch. w’i’r. G. afal. I. m e nti roso El que miente. Ch.
wane / reduce. M. sirpi takaya. Ta. apit ajmaresyaj. G. marasuraluguti. I. liar. M.
ni / dauhbin. kuninkira. Ta. alaskira.
menor Calidad de lo más pequeño. Ch. mentón Barbilla. Ch. tzukti’. G. aribügü.
ijtzin. G. amuleñen / amúlelueü. I. minor. I. chin. M. patawatla. Ta. kungbas.
M. ninka sirpi ba. P. áwâkí. Ta. apit bin. meñique Dedo pequeño de la mano. G.
menos Menor cantidad. G. adolura. I. less. lifînga úhabu. I. pinky. M. mihta snaya.
M. apu. Ta. apit ki. To. pjani way. Ta. tingni sulunmak.
menospreciar Despreciar. Ch. irik’ani. mercado Recinto dedicado al mercadeo.
G. mabusenr uwani / mabahüdüni Ch. uk’ayir. G. magîdu. I. market. M.
/ minsieguni. I. underestimate. M. markit. P. ìtâkauncheruña. Ta. mirkadu.
kulkanka yabras. Ta. dutni talwi. To. mercancía Objeto que se pone a la venta.
mas tsjicj. Ch. uchonmar. G. marasu / ebegidinaü.

157
››merendar
I. merchandise. M. lalah baxka. Ta. metralla Fragmentos de un proyectil.
bakannindin balna. G. aban turuyai bisiledu. I. shrapnel. M.
merendar Comer la merienda. Ch. bulit auhbi lulkaika. Ta. midaya. To. mpes
pixwya’r. G. achaguagua / anüga gichobu. la nus.
I. have a snack. M. plun lupia dakakaya. m e tr o Unidad de longit ud. Ch.
Ta. isti din ukna ukwi. To. jay lacj lejay numb’isnoj. G. misure auti lamisuehauwa
ent’a. fulasu. I. metre. M. utla makaya rulka. P.
merienda Comida ligera. Ch. bijkwya’r. âhkahkĩtuka. Ta. mitru. To. mpes lavü.
G. chaguguaü / gichobu. I. snack. M. plun mezclar Revolver sustancias. G. amigisia
sirpi. Ta. isti din ukna. To. nets’en ntá.
/ agubudagua. I. mix. M. mix munaya. P.
mérito Lo que da valor. Ch. bixirb’ut. G.
unyok. Ta. bahanin. To. la süpjütj.
lôburaharuniwa luagu. I. merit. M. baha
mezquino Avaro. Ch. ajtzun. G. hangîti.
m praika. Ta. minit kalawi. To. sin yϋsamo’o.
I. mean. M. umala. Ta. iskang sâ. To. ts’is.
mermelada Conserva de fruta con
microbio Ser vivo microscópico. G. sun
azúcar. G. bimeti / siruduguati turuti tin
hauyêgu ñuguseru. I. germ. M. yula saura.
wewe. I. jam. M. dusma piaki sugar wal
Ta. di dtalwas din awi tawi.
paskan. Ta. halia.
miedo Temor. Ch. bajkut. G. afudei. I. fear.
mes Cada una de las doce partes del año. G.
hati. I. month. M. katy. Ta. waiku balna. M. sibrin. Ta. yamanduwi. To. lecjyeya.
mesa Mueble consistente en una tabla lisa miel Sustancia dulce que elaboran las

sostenida por cuatro patas. Ch. wenib’. abejas. Ch. k’a’r. G. maba. I. honey. M.
G. dábula. I. table. M. tibil. P. túkâh. Ta. nasma laya. P. ásê. Ta. sarap. To. ts’as.
darasa. To. tsjan casa’a latjolon. miembro Cada una de las extremidades.
meseta Llano elevado. Ch. wata’rum. G. G. lumegegun. I. member. M. krautka /
wüburaü. I. tableland. M. twi langni. Ta. membar. P. kapúkkas. Ta. muinh pisni.
walang. To. ncupj quisin popa.
mestizo Hijo de padres de distinta raza. mientras En el período de tiempo
Ch. kaxlan. G. migisi. I. half-breed. M. transcurrido entre dos sucesos. Ch. tamar.
tallia miks luhpia. Ta. miks. G. lubaraügü. I. while. M. kau kainara
meta Fin. Ch. imb’utz. G. lagumuchun. / kan manis. P. tís wâkuh. Ta. taimni
I. goal. M. mark bapanka. Ta. danhkat. bayakwi / la ’inyuca
metal Cuerpo sólido conductor del calor miércoles Día después del martes. G-
y la electricidad. Ch. t’ak’in. G. gürabü. luagu ürüwa. I. wednesday. M. wensde.
I. metal. M. allan. Ta. ingni yak wa pisni.
Ta. pâ barak mani kaupak wark mani bâs.
meteoro Fenómeno atmosférico. G.
mierda Excremento, caca. Ch. ta’. G.
somu hauyai ayáungu. I. meteor. M. taim
gege. I. shit. M. daiwan kanka. Ta. bâ.
nani kakaira. P. sâ pirichata. Ta. lapwa
migración Movimiento de personas de
/ lipwa.
un país a otro para vivir en este último. Ch.
meter Poner dentro. Ch. osen. G.
ixinbir. G. anuruni. I. migration. M. plis
ebelâgüda. I. put. M. bilara dinkaya. P.
walara impakaya. Ta. pa uk kiwi.
âcháh. Ta. anin payak. To. wama jetj.

158
››moda
milagro Hecho sobrenatural atribuido a mío De mi propiedad. Ch. wirnarir. G.
las divinidades. Ch. imb’utzir. G. seremei nani. I. mine. M. yang duki. Ta. yang dik.
/ milagu. I. miracle. M. sain. Ta. mirakil. mirada Acción y efecto de mirar. Ch.
milenio Mil años. G. milu irumu. I. wirnar. G. arigini. I. look. M. kaikanka.
millenium. M. mani tausin kum. P. kuíh P. chãas. Ta. talwi. To. sinucj.
wehkiwa. Ta. kurih panan nuhni as. To. mirar Percibir con los ojos. Ch. ajtzun.
pülücj jiwca. G. ariha. I. look. M. kaikaya. P. chã. Ta.
militar Miembro de la milicia. Ch. ajkojk. talnin. To. nyucj.
G. asdarahati. I. military. M. soldajo. Ta. miserable Pobre en extremo. Ch. patna’r.
militar. To. tsupan. G. gudemegu / yumuaü. I. miserable.
mimbre Material vegetal para tejer
M. upla diara apuba. P. patãhíshten. Ta.
muebles. G. nadü / waiñu. I. wicker.
kalwaraun. To. ma que t’enc’a.
M. diara mangkaika paskiba auka. P.
misión Obligación. Ch. merun. G. lûnti /
m
orochuña. Ta. sini yamnin wahni.
lubarati. I. mission. M. wark pramaska.
mina Lugar de donde se extraen minerales.
P. katun as íshker. Ta. laihnin kulwakidi.
G. penike / fulasu ñei lubai lachirahauwa
To. tsan lejay.
golu. I. mine. M. ritz walpaya. Ta. gul
mismo Igual. Ch. unser. G. aban labu ligia
plisni. To. témel jinwa c’a.
meme. I. same. M. sim dukia. Ta. simsat.
mineral Material que se extrae de las
minas. G. penikeragai. I. mineral. M. To. jan macj.
tasba muntara ritska briba. P. orohtapak. misterio Dogma. G. laiganagu. I.

Ta. gul. To. t’emel c’a püne. mystery. M. yukukan laka. P. ûkíh. Ta.
minifu ndio Parcela cultivada de aihka as.
extensión mínima. G. lirahüñü ichari. mitad Cada una de las partes de una cosa
I. small farm. M. tasba warkka sirpi partida en dos iguales. Ch. tajch. G.
daukiba. Ta. sau dahwa pisni bin. lamidan. I. half. M. bakrik. P. âráhás. Ta.
mínimo Lo más pequeño. Ch. inb’ijk. G. papasbah. To. t’ivyuja ne nin ma’en.
ligiredügü. I. minimum. M. siksa / ria mitin Reunión política. G. mitini. I.
lu’pia. P. akína / sónkwáh. Ta. bintisni. meeting. M. asla taki turi aisiba. Ta.
To. patan jinwa. kaluduhna.
minoría La porción menor de una mixto Mezclado. Ch. tzijn. G. mígisiti. I.
colectividad. Ch. inb’ijk’r. GG fiyú / mix. M. kuala mix munanka. P. unyokta.
mibetiña. I. minority. M. kau smihka ba. Ta. bahana.
Ta. apit ki. moco Secreción de la nariz. Ch. topopir
minusválido Impedido. Ch. sutuyok.
ayan. G. yedunu. I. mucus. M. siahka
G. danimaün. I. handicapped. M. dira
kuhbi sakanka. Ta. uhdana. To. tjutj
praiska mayara alhwiba. Ta. kahwa. To.
vacam lal.
nin jaylacj jinwa.
moda Manera de vestir de la época.
minuto Cada una de las sesenta partes
G. uwendeni lidanti dan / tugiañon
en que se divide la hora. Ch. tanib’a. G.
aibagubon. I. fashion. M. patran raya. P.
murusun dan. I. minute. M. minit. Ta.
awar minitni balna.

159
››moderar
modaha. Ta. waiskarang tangh. To. mas mo le r Triturar. Ch. mujxa’r. G.
syasa. amuligiduni. I. grind. M. wahwaya. Ta.
moderar Apaciguar. Ch. topop. G. wauhnin. To. cjyol.
adiliha. I. moderate. M. raya paskaya. P. molestia Malestar. Ch. kuxar. G.
modararha. Ta. pawatwi. baraseti, hanbuagú. I. hassle. M. wira nais.
moderno Perteneciente a los tiempos Ta. ambuk. To. ’üy ’üy nin vele.
modernos. Ch. ajchuymar. G. isei, molino Aparato para moler. Ch. pijchina.
malügili, mama binádü. I. modern. M. G. amlihagülei. I. mill. M. wahwaya
raya paskanka nani. P. modernoha. Ta. misinka. Ta. wauhnin misini. To. mpes
wiasam. To. ’in syasa. la cjol.
modestia Virtud de no hacer alarde. G. molusco Animal invertebrado con
gurasu / máfagûni / darangilu. I. modesty. concha. G. sun haúyêgu sindî / wadabu
m M. la kat diara dauki ba. Ta. kasak. / guwe bulabula. I. mollusk. M. klihtu
modificar Cambiar la forma. Ch. chenar. satka. Ta. kangs. To. ’ücj lalas.
G. asansira / aganbirada / aransera / adügai momia Cadáver conservado. G. egeburi
kei labuserun. I. modify. M. paskanka raya mabunúnti derégüdawaügüti lun leréderu
daukaya. P. wárkâkáh. Ta. sins yamwi. To. deigua dan. I. mummy. M. lasa. P. pash
m’as ’üsüs ca la mejay. õníâpãna. Ta. dauna apakna.
modo Manera. Ch. kocheja’x. G. auseruni moneda Pieza de metal o de papel que
/ echuni / igaburi. I. mode. M. natka. Ta. equivale a dinero. Ch. b’echuj. G. liñügüri
ampat. To. quin. seinsu. I. currency. M. lalah ma. P. platoh.
módulo Parte de un conjunto. G. fulasu / Ta. lalah minik. To. t’emel c’a.
kuatâ wairaü tidan aban galingade muna, monigote Persona ignorante. Ch. tumin.
lila furendei lûnti lakutiharuniwa lidan G. beimundu, muñegu. I. weak character.
fîyú dan. I. module. M. piska bani klñikli M. pulaika paskanka sauraba. Ta. sinskas.
daukiba. P. modulóha. Ta. di as paisni. monje Religioso que vive en monasterio.
To. ninin wa. Ch. ajma’nata. G. eyeri abagaiduti
mojar Echar agua a un cuerpo. Ch. tzamer. tidan ligilisi lun laransehan lubâ aisauni
G. adüdüragüda. I. wet. M. buskaya. P. gagounuti kei fadî. I. monk. M. lalukra
mûh. Ta. waskanin. To. ’its ’its. kau purara kulkanka yabanba. P. patish
molde Instrumento hueco para dar ãñahñahta. Ta. munha.
forma a una materia. Ch. tz’amay. G. mono Primate parecido al hombre. Ch.
bakopuhagüle. I. mold. M. patran. Ta. max. G. megu, aráwada. I. monkey. M.
muldini. To. tsjan c’a lajay. urus. P. ûrús. Ta. urus. To. ts’iyú.
moldura Regla moldeada para marcos. monstruo Animal o persona de
Ch. mujx. G. tadâgüle / taradaha. I. aspecto horrible. Ch. nukalapir. G.
molding. M. diara paskaya maulka kum. animalu hanúfunati. I. monster. M. diara
Ta. muldi. To. tsan c’a la mijicj. aipaswanka kat aipasrasba. Ta. di maisinh.
To. tsjan püné.

160
››motor
montaña Monte grande elevado. Ch. morder Hacer herida con los dientes.
nukte. G. wübu, árabu, dabiara. I. Ch. k’uxoner. G. agüra, agüa. I. bite. M.
mountain. M. unta tara. P. ñáhâ. Ta. pan samaya. P. sáhkra. Ta. kasnin. To. ntjelaja.
pas nuh. To. jocj. moreno De color oscuro. Ch. iktzuren. G.
montar Subir. Ch. katb’un. G. awáira, wuriraüti, wuriyumati. I. dark / brown. M.
ayauha. I. mount. M. ulaya. P. âcháh. Ta. talla siksa. P. krábe. Ta. sani. To. jas ts’ücj.
kilnin,wi,na / warang. To. casa’a os. moribundo En trance de muerte. Ch.
monte Maleza alta. Ch. k’opot. G. árabu. ajchamay. G. hilamemeli. I. dying. M.
I. bush. M. unta. P. ãsúk. Ta. pan pas pruan kau. P. âhrahnú âkástesh. Ta.
damasni. To. tsjuts mo’o. dawarah. To. lü ts’una.
montón Conjunto de cosas dispuestas morir Perder la vida. Ch. chamay. G.
unas sobre otras en orden. Ch. morojseyaj. auweni, aribiguni, aguyuni. I. die. M.
G. pailaba, gibeni, mamamurusun. I. pile pruwaya. P. õ / õnah. Ta. dauna. To. tje
m
/ heap. M. ailal. P. únwãhátúh. Ta. mahni pe’e.
/ mahna. To. pülücj. mortal Se causa la muerte. Ch. ajchamer.
mora Fruta de la zarzamora. Ch. G. gauwêti, garibigaiti. I. mortal. M.
yutmajkuy. G. tin wewe garáhüñügutu, prura. P. õná. Ta. dawi.
gaühütü, guchuyuma tewegerun. I. mosca Insecto díptero. Ch. yaxaj. G.
blackberry. M. taim tiwiba. P. wráh. Ta. werewere. I. fly. M. kukas. P. wĩchwĩch.
mura. To. ts’i pü’iya. Ta. markisa. To. ts’a ts’a.
moraleja Enseñanza que se deduce de un mosquito Insecto que transmite varias
cuento. Ch. b’ijnwa’r. G. furendai ligiun enfermedades con su picadura. Ch. us. G.
aban úraga. I. moral. M. kisi kum wina minimini. I. mosquito. M. tairy nani. P.
ilp ka laka saki smalkiba. Ta. kisi. To. sûkû. Ta. pûs. To. ts’a ts’a tsjicj.
’üsüs jola. mostrar Exponer. Ch. irenut’. G.
moralidad De acuerdo con la moral. Ch. arauda, afúrandaguagüdalau, edéneira.
Ch.b’ijnwares. G. inébehabu. I. morality. I. show. M. madikaya. P. achahwĩch. Ta.
M. la kat iwanka. Ta. lâ kat / kasak. To. niningkawi / laikdin / wat din. To. te’eye
’üsüs jos. nucus.
morcilla Tripa rellena con sangre y motivar Incentivar. Ch. irsena. G.
cocida. Ch. sojyon. G. lumesun aünaü. I. inchaha, achuguaha. I. motivate. M. kupia
blood pudding. M. biara piska kum brih kraukaya. P. arwarkah takâa. Ta. lilialani.
tala auhbi piaki pi ba. Ta. pikadiu. To. To. ma nin jele t’as.
motojopj. motivo Razón. Ch. mab’anb’anir. G. küsu,
mordaza Instrumento que puesto en la sensi. I. motive. M. baku bamna. Ta. ainin
boca impide hablar. G. bôsali. I. gag. M. / ampadawak.
bilara lanlan manki turi aisaya apia ba. Ta. motor Aparato que mueve una máquina.
kaswa din. To. latipilts ’ücj. G. ladüügüle mahina. I. motor. M. plapaya
misinka. Ta. mutur.

161
››mover
mover Cambiar de situación. Ch. pijchyar. P. muestraha. Ta. niningkawi. To. te ’eyes
G. etépura, ahingicha. I. move. M. nucus.
nikbaya. P. âpãh. Ta. niknin. To. vya tjilé. mugido Voz de una vaca. Ch. arwa’rwakax.
movimiento Cambio de posición de G. tamûha bagasu. I. moo. M. bip ini ba.
un cuerpo. Ch. nijkya’r. G. hingí, furú, Ta. mahwi.
maderaguagüdüni. I. movement. M. m ug r e Suciedad. Ch. xexres. G.
nikbanka. P. âpãiwa. Ta. pâ uk sins agüüchüni, wamuede. I. dirt. M. maka
yamwi. To. si quistsje. alkan. Ta. taski kira. To. lu pü’e’e.
muchacho Joven. Ch. maxtak. G. mujer Humano femenino. Ch. ixik. G.
niburegili. I. kid. M. tukta waidna. P. hiñáru / hiñau / würi / wügüri / eyeri. I.
âpãrá. Ta. wahma. To. tamacás. woman. M. mairin. P. kórtâh. Ta. yal. To.
mucho Bastante. Ch. sya’n. G. gibeti. I. quepj.
m much. M. uva. Ta. mahni ki. To. pül’ücj. mula Bestia caballar. Ch. chij. G. mile.
mudar Cambiarse de domicilio. Ch. I. mule. M. mullul. P. suhísma ôlák
xamb’arturer. G. aguyuni, asiuhani. I. pahchayo. Ta. aras wark takyang. To. soy
move. M. mahka waya. P. árchanak. Ta. soy jin justa.
pâ uk kiuna. To. p’a saquepe’a. mulato Descendiente de blanco y negra.
mudo Que no puede hablar. Ch. irojron. G. G. migisi / chumagü / muladu. I. mulatto.
marnagaiti. I. dumb. M. bilas. Ta. bilas. M. aisika pihni yaptika sksa wina luhpia
mueble Objeto que sirve para comodidad ba. Ta. mulatu. To. macj.
en la casa. Ch. ch’ejnib’. G. tila müna / muleta Bastón. G. badun. I. crutch. M.
ílagu dagaügüti. I. furniture. M. iwaika wapaya kinka. P. pesh â teshka. Ta. kin.
nani. P. tukka. Ta. sini. To. casa lapcj To. tacja.
lajay nt’a. multa Pena pecuniaria. Ch. tujrur tumin.
muela Diente con lóbulos para masticar. G. faini. I. fine. M. pat mana aibapanka.
Ch. cha’m. G. ari. I. molar. M. wan napa. P. àôhtamíh. Ta. multa. To. t’emelma’en.
P. k âsàsá. Ta. anan. To. mwis. múltiple Muchos. Ch. sya’n. G. gibetiña.
m u e l l e Ter m i nal acu át ica pa ra I. multiple. M. natka manas ra. Ta. mahni.
embarcaciones. G. wafu. I. wharf. M. multitud Gran cantidad de personas
wab. P. pûrûh úya. Ta. watnin pani / plisni. reunidas. Ch. me’yrapak’ab’ob’. G.
muerte Fin de la vida. Ch. chamer. G. damuriguaü. I. multitude. M. kuara tara.
auweni. I. death. M. prura. Ta. dawi. To. P. pesh únwêka. Ta. muih mahni kal
tjepe’é. uduhna. To. pülücj lyawun.
muerto Cadáver. Ch. chamer. G. hilâli mundo La tierra. Ch. tuno’rum. G. ubau.
/ egeburi. I. dead man. M. pruwan. Ta. I. world. M. tasba ull. P. kukríh. Ta.
dauna. To. nasá tjepe’é. saunuh. To. nosis.
muestra Pequeña cantidad de una municipio Territorio en que se divide
mercancía para mostrarla. Ch. uayrenar. un departamento. Ch. nukchinam. G.
G. tauchâhaun. I. sample. M. marikaya. lichügüdina aüdü. I. municipality. M.

162
››muy
tasba pis ka kum gabamaitka. Ta. sau música Arte de combinar los sonidos. Ch.
daklana pisni balna. To. pülücj patja nt’a. k’ay. G. úyenu, / ragü / melei. I. music.
muralla Muro grande. G. fadaguaü / M. miusik. P. ẽyá. Ta. binni bahawi. To.
farüga. I. wall. M. kutbanka tara walpa nets’en.
wal daukiba. Ta. nandaka nuhni. músico El que hace música. Ch. ajlajb’a.
murciélago Mamífero volador. Ch. G. iñahati. I. musician. M. miusik papulra.
sutz’. G. musagalu. I. bat. M. sakanki. P. Ta. lawana yamwi.
tìkímí. Ta. umis. To. ts’uluts’ul. muslo Parte superior de la pierna. Ch.
murmurar Hablar entre dientes. G. utya. G. yadaü. I. thigh. M. kuhma bunka.
agülülüha. I. murmur. M. swira paskaya. P. kâmánká. Ta. baranhmak. To. mos
Ta. brukwi. To. levelele. ts’ipjal jinwa.
muro Valla de piedra. Ch. makte’tun. G. mutilar Desprender una parte del cuerpo.
fadaguaü abunawaguti lau düláuti yadü. G. adüüra. I. mutilate. M. wan piska kum
m
I. wall. M. klar tuakniba. P. muroha. Ta. klaki sakaya. Ta. muinh dakna.
kidara nandakna. To. wa popa campayna. mutuo Recíproco. Ch. katakyo’n. G. nugia
músculo Tejido contráctil. Ch. ut’ya’. G. bun, bugia nun. I. mutual. M. upla wal
ügürügü. I. muscle. M. snuka. P. âyukuwe ailukanka wal kumi daukiba. P. áskáhkâ.
âpírípê. Ta. purusni. To. namas ts’ipjal Ta. biri biri. To. nucú nucú.
mas püne mpes vyu. muy Mucho. Ch. me’yra. G. gibeyeti. I.
very. M. uba. Ta. mhniki / ubaki.

163
››nacer
nacer Salir de vientre de la madre. Ch. nana Abuela. Ch. noya. G. agütü. I.
kuxwan. G. nasiruni / aguraharuni. I. grandma. M. yabtika. Ta. titih.
born. M. aisubi takaya. P. chíwá / twêwa naranja Cítrico. Ch. aranxex. G. arânsu.
ãpĩh. Ta. nanan ban kaupak kalahna. To. I. orange. M. andris. P. mímá. Ta. arnis.
cyojo. To. jaslú.
nacimiento Origen. Ch. kuxna. G. naranjo Árbol que produce naranjas. Ch.
agüriyahani. I. birth. M. aisubanka. P. aranxexte’. G. lidibu arânsu. I. orange tree.
chíwa. Ta. yakat sahna. To. tjejyoja. M. andris. P. mímá áwá. Ta. arnis panan.
nación Habitantes de un país. Ch. To. wolás.
nojchinam. G. agairaü. I. nation. M. nariz Órgano del olfato. Ch. ni’. G. ígiri. I.
kuntry aiska. P. kãhã ûyã ukúhkán. Ta. nose. M. kakma. P. ténsáh. Ta. nangnitak.
saun muinh balna. To. nimicj.
nacional Perteneciente a la nación. Ch. natal Relativo al nacimiento. Ch.
tunojchinam. G. wagairana. I. national. twach’i’r. G. bagüriyaha, báguaha. I.
M. wan kuntryka. Ta. sauni kaupak ki. natal,native. M. aisubanka. P. chíí. Ta.
nacionalidad Gentilicio. Ch. aj. G. sahna mani.
halíenabubai. I. nationality. M. aisubi natalidad Número de nacimientos. Ch.
takan kuntryka. Ta. suani yak sahna. tzikirpak’ab’ob’. G. bagaira. I. natality. n
nacionalizar Traspasar al poder de la M. aisubi takan nani numbika. Ta. ampus
nación. G. wagairanahâli. I. nationalize. sahna.
M. kuntry raya luhpika daukaya. Ta. sauni nativo Natural. Ch. ja’xturu. G. ñerina.
kaupak kalnin. I. native. M. tasbaya dawanka. Ta. sauni
nada Ninguna cosa. Ch. matuk’a. G. kaupak.
nikata. I. nothing. M. diara apia. P. ĩrĩná. natural Propio de la naturaleza. Ch.
Ta. di awaski / di dis. To. jo sin / jaspjan. tweerojir twachir. G. lanutai / ligaburi /
nadar Mantenerse y avanzar en el agua. ítara liña. I. natural. M. dawan paskanka
Ch. nuxya’r. G. afuriha / amaligiha. I. kat. Ta. ban sak ki.
swim. M. yawaya / nuapia yasapa. P. naturaleza Conjunto de cosas del
Twetápéh / âkáñẽtápẽ. Ta. waihnin. To. universo. Ch. erojir twachir. G. agüchaü.
’üsüma wü’ina. I. nature. M. paskanka nani sut. P. êkàrás
nadie Ninguno. G. ni aban. I. nobody. M. chíí. Ta. banki / kaunhki.
upla kumi sin apia. P. târínà. Ta. witin naufragar Hundirse una embarcación.
awas. G. adibiraguni. I. sink. M. kabura
nailon Hilo y tela sintéticos. G. tiwanka. Ta. ding kakiuna.
gaürügudaguâti. I. nylon. M. diara awa náusea Sensación de vomitar. Ch.
paskan ba. P. nailoha. Ta. plastik. To. b’ib’ajnak’ir. G. hahüneguaü. I. nausea. M.
voltsa. auya warbiba. P. âkísh. Ta. tining dulihni.
nalga Parte carnosa del trasero. Ch. suy.
G. edei. I. bottom. M. klata. P. kúch. Ta.
tumin muinh. To. tü’ecj.

167
››navaja
navaja Hoja metálica pequeña con filo nene Niño. Ch. b’echu’. G. fafa / irahü
para cortar. Ch. uxijrib’. G. gusiñu. I. wügüri. I. baby / babe. M. tukta sirpi. Ta.
knife. M. kisura. P. kàsúrústâ. Ta. kuhbil. muih bin.
nave embarcación. Ch. nukk’o’. G. nervio Órgano del sistema nervioso que
ugunein. I. ship. M. sail duarka. P. pûrû transmite señales. G. iwanimaü. I. nerve.
uyatake teshka. Ta. but kanin din. M. duda lauhbi. P. chóktâ. Ta. nirbiu. To.
navegar Ir en una nave. Ch. ixintak’o’. lecj jeya.
G. ugunein. I. sail. M. dury wal impakaya. neumonía Infección de los pulmones. G.
Ta. but yak kiwi. chatiwurini. I. pneumonia. M. pusa siknis.
navidad Fiesta de la natividad de Jesús. P. chânáh pâtá ãsãsñá. Ta. palan tiriswi.
Ch. kuxna’rsitz’. G. fedûgu. I. christmas. To. maysa cjüesca.
M. kismis yuwa. P. patíshta chííchén. Ta. neutral No se inclina por ninguno. Ch.
papah sahna mani. chantaka. G. maubadinaü. I. neutral. M.
necesidad Impulso irresistible. Ch. ip kainara waras an ninarawaras ba. P.
chukpa’r. G. emegeíruni. I. need. M. nitka ĩñentú. Ta. barangni.
nani. P. ĩnas àménch. Ta. nitni. To. najás. neutralizar Poner neutral. Ch.
necesitar Tener necesidad. Ch. neb’e’yr. chantakirna. G. maubadinati. I. neutralize.
n G. emegeíra. I. need. M. nit takaya. P. ĩñas M. diara wartaki kaka alkitakaskayaba. P.
àménch. Ta. watki / nitki. To. najastsja. ñéntú. Ta. danin.
necio Imprudente. Ch. b’urukna; ku’kna. nicho Concavidad en un muro para colocar
G. heretabura / geretabura. I. foolish. M. algo. G. dágasi. I. niche. M. kutbanka kum
ai kupioa lukras. P. necioha. Ta. ambuk. tuaknika. Ta. nuwi.
To. ma t’encja. nicotina Sustancia activa del tabaco. G.
nefasto Dañino. Ch. posnarir. G. egeñeñei. I. nicotine. M. sigarit kiasmika
hungulama. I. disastrous. M. upla tarabil ra maka baku takiba. P. wĩruhàhtú. Ta.
kira. Ta. dutni ki. aka ban.
negar No conceder. Ch. mujka’r. G. nido Lecho de las aves. Ch. sijk. G.
eyeregua. I. deny. M. apia wiaya. P. umasaü. I. nest. M. daiwan watla. P.
wíshpartú. Ta. dika. To. ts’yüpünü. kwaskô. Ta. uhbib ûn. To. tsjintsjil.
negociar Comerciar. Ch. chomma’r. G. niebla Condensación del vapor en la
adaradua. I. negociate. M. lalah daukaya. atmósfera. Ch. mayuy. G. hemerei. I. fog.
P. plátôhyo ûnchâpár. Ta. bakanwi. To. M. mukus. P. wãnák. Ta. mukus duwi.
t′emel jaylacj me′a. To. mol.
negocio Asunto. Ch. chomma’rir. G. nieto Hijo del hijo. Ch. sitz’b’ir. G. ibari. I.
daradu / katabalan. I. business. M. trucha grandson. M. mulika. P. awãwã. Ta. mun
paskaya. Ta. nigusiu. / ni. To. nqjüicj.
negro Color totalmente oscuro. Ch. ninguno Nadie. Ch. mamajchi. G. ni
iktzuren. G. wuriti. I. black. M. kalat aban. I. none. M. kum sin apu. P. ásnâní.
siksa. P. sónkwá. Ta. sani. To. te. Ta. watin awas, uk bik awas. To. cuwá.

168
››notificar
niña Femenino de niño. Ch. sitz’. G. irahü. nombrar Poner nombre. Ch. k’ab’ajsen.
I. girl. M. tuktan mairin. Ta. walabis yal. G. irida awarai liri. I. nominate. M. nina
To. tsiicj quepj. yabaya. Ta. ayangni paknin. To. nla.
niño Infante. Ch. sitz’. G. irahü. I. boy nombre Palabra que designa a una
/ child. M. tuktan waidna. P. yẽá. Ta. persona. Ch. k’ab’a. G. iri. I. name. M.
walabis. To. yom tsiicj. nina. P. érwã. Ta. ayangni. To. lo.
nivel Ras. G. úwara. I. level. M. libil. P. n o m e n c l at u r a C o nj u n t o d e
akakĩtuka pìsh. Ta. papatsakna. palabras que se usan para una actividad
nivelar Poner a nivel. G. uwaragugüda. o conocimiento. G. lariganagu. I.
I. level. M. lilil mankaya. P. pìshkáà. Ta. nomenclature. M. ulbanka wina pliki
papatnin,wi. sakiba. Ta. yul as ulna un kalninyulni.
no Negación. Ch. ma’chi; ima; ila. G. uwati nómina Lista de nombres. Ch. tz’ijb’an
daradu. I. no. M. apia. Ta. dikah. k’ab’a. G. afáyariha áhayarutiña. I. payroll.
noche Etapa del día que no tiene luz. Ch. M. upla nina apis kum ra brihwiba. P.
akb’ar. G. guñau. I. night. M. timia. P. nominaha. Ta. ayang ulna.
kâkáñà. Ta. puklakwi. To. püste. norma Regla. Ch. erer. G. lûdu. I. norm
nochebuena Natividad. G. fedugu. I. / rule. M. la wihta nani. Ta. lâ ni. To. ’ücj
christmas. M. krismis yua kaina tihmika. jinwa. n
P. kâkánà ênñá. Ta. uru puknita. To. püsta normal Apegado a la norma. Ch.
üsüs. k’ub’serer. G. eweridiha. I. normal. M.
noción Idea de una cosa. Ch. o’jron pain pat apuba. Ta. lâ.
imb’utz. G. egesihani. I. notion. M. Norte Opuesto al Sur. G. lárigiñe weyu. I.
lukanka kum yabiba. Ta. di tanka duwi. north. M. yahbra. Ta. muhtang sait.
To. lament’a. nosotros Pronombre personal de
nocturno Que actúa por la noche. Ch. primera persona plural. Ch. no’n / no’x.
ajakb’ar. G. neiduwaga. I. nocturnal / G. wagia. I. us / we. M. yawan nani. Ta.
night. M. timiara. P. kâkánà chénwã. Ta. mayang. To. ncupj.
pukta din balna. nostalgia Añoranza. Ch. tzajtakir. G.
nómada Sin domicilio fijo. Ch. ajxamb’ar iruni. I. homesickness. M. sins laka pain
turer. G. aibudügüti, harachan. I. nomad. watka luki wiba. Ta. sari. To. lapj jos.
M. plis kum ra iura plis walawala notar Advertir. Ch. irb’ir. G. ariñaga
taukibangwiba. P. táhteshta. Ta. wat tain lubâmagiwa. I. note / notice. M. ulbi
balna / lapakyang. mankaya. Ta. un yamna.
nombramiento Acreditar en un noticia Conocimiento. Ch. k’ab’ey.
puesto de trabajo. Ch. tajwinpatna’r. G. uganu. I. news. M. stury raya nani.
G. dugumedu lánina baderebugu. I. P. ñahckwa. Ta. yul kalah wakid. To.
nomination. M. nina mankanka. Ta. wark p′amwala tjevele.
kañlanin. To. la’tjet’apj. notificar Informar. Ch. warer. G.
ariñaha. I. notify. M. maisa pakaya. P. àì.
Ta. nu kalyamna.

169
››novedad
novedad Algo novedoso. Ch. na’tanwar. nuera Mujer del hijo respecto de los
G. iseriti. I. news. M. dia takisa. P. ñahas. padres de este. Ch. arib’. G. idiñun. I.
Ta. di wisam as. To. manin jele t’as. daughter in law. M. sukury. P. kĩhchú.
novena Rezo que dura nueve días. Ch. Ta. usa yal. To. jucucus jinwa.
Ch.inmojychante’k’ub’esyaj. G. arisaruni. nuestro Adjetivo posesivo plural. Ch. ka.
I. novena/ novene. M. matlalkahbi pura G. wani. I. our. M. wan dukia. Ta. yamdi
yumpara. P. pesh õnér árnáh tach. Ta. dunini kidi.
muih dauna minit yulwa mâ tiaskau bâs. nueve Ocho más uno. G. widü. I. nine. M.
To. ma’e nueuya. matlalkahbi pura yumhpa. Ta. tiaskau bâs
noviazgo Estado de novio o novia. Ch. minit yakk as.
nujb’ya’r. G. gadaraduni. I. engagement. nuevo Recién hecho. Ch. topop. G. iseri.
M. kud munaya laka. P. âséh. Ta. yulbawi I. new. M. raya. P. wàíkâ. Ta. wasam
talwi. To. yuwa quelel lasejay. yamni. To. syasa.
n o v i l l o Te r ne r o g r a nd e. Ch . nuez Fruto de cáscara dura. Ch. inmojy
chuchu’wakax. G. bágasu audara sarisi. cha’nte’. G. bindâ. I. walnut. M. dusma
I. young bull. M. bip wainhka bul wahma. kum. P. nueska. Ta. minik untak kira.
Ta. turuh almuk. To. vaca cocoy. nulo Sin valor. Ch. ma’tujri. G.
n novio Persona que mantiene relación mabalêhali. I. nule. M. bahki. P. aohutah.
con intención de casarse. Ch. ajnujb’i. G. Ta. praisni dis.
adari. I. boyfriend. M. marit pramaska número Cifra. Ch. tzikir. G. lapakühaun
waidna. P. séh. Ta. yulbabawi. yitsa’a numeru. I. number. M. number. P. awéch.
nube Masa de vapor de agua en la Ta. numba.
atmósfera. Ch. tokar. G. dúrari. I. cloud. n u n c a Ja má s. Ch. mat ya’. G.
M. kasbrika. P. wànák. Ta. mukus was mususeredubai / bulireibai. I. never. M.
duwi. To. mol. sip daukras. P. ínkaìna. Ta. wat bik awas.
nublado Lleno de nubes. Ch. makar nupcias Casamiento. Ch. nujb’yarir. G.
u’tk’in. G. hamuñati. I. cloudy. M. mariei. I. nuptials. M. marit takaya laka.
kasbrika siksa. P. wànákpê. Ta. mukus P. suâsúkuh. Ta. marit lani. To. tje vya yin.
lakna. To. mol mo toncja. nutrir Proporcionar a la persona las
nuca Parte posterior del cuello. Ch. nuk. sustancias necesarias para su crecimiento.
G. igînebu. I. neck. M. nandusa. P. tawá. Ch. uyajk’u k’ek’wa’r. G. adidaíra. I.
Ta. arangni. To. jay pjücj pujcj. nurture. M. wina pain kaya lakaba. P. sírà
nudo Unión entrelazada de dos o más ã. Ta. di yamni ukwi.
hilos. Ch. b’ok. G. gürati. I. knot. M.
wilkanka. Ta. surunmak.

170
››oasis
oasis Aparato para enfriar agua. G. obra Edificio en construcción. Ch.
ladilihagüle duna. I. oasis. M. tingni chempayaj. G. bahâgun. I. work. M. wark.
karma unta tilara. P. kuk pokohpe. Ta. P. katun. Ta. wark yamna.
was san nin. obrar Defecar. Ch. ta’. G. amura /
obcecar Ofuscar. Ch. ajk’una. G. ebeyebuhani. I. defecate. M. wark takaya.
sininiburi. I. confuse. M. diara kum ra Ta. baluknin,wi.
dimi ailukanka ba bakt ba. Ta. yul daka obrero Trabajador. Ch. ajpatna’r. G.
wiki. ayabuhati. I. worker. M. upla warka
obedecer Cumplir la voluntad de quien tatakra ba. P. katunchta. Ta. war inman.
manda. Ch. k’ub’sen. G. gaganbadi. I. obsceno Lascivo. G. bulagiaditi,
obey. M. bila walaya. P. ñahwech. Ta. manichiti. I. obscene. M. upla painkara
yul dakawi. saura wiba. P. arakapahnu. Ta. raini.
o b e d i e n t e Q ue obe de ce. Ch. obsequiar Regalar. Ch. yajkunar. G.
ajk’ub’seyaj. G. gaganbaditi. I. obedient. edéweha. I. give. M. frisand yabaya. P.
M. bila wawala. P. ñahwechkwa. Ta. wíchka. Ta. prisant din.
yuldakayang. obsequio Regalo. Ch. matan. G.
obeso Muy grueso. Ch. nojramir. G. edéwehani. I. gift. M. frisand yaban. P.
dibuneti. I. obese. M. wina batana. P. wích. Ta. prisant din.
âtamúktípè. Ta. uba nuhni. To. jas püné. observar Ver con detenimiento. Ch.
obispo Prelado que gobierna una diócesis. chujkun. G. ariyagua. I. observe. M.
G. fádiri agufîmadati. I. bishop. M. pura laki kaikaya. P. árcoyoch. Ta. talnin. To.
kakaira. P. pareha. Ta. padri tunun. ’unucú.
objetar Oponer reparo. G. abayaradagua obsesión Preocupación tenaz. G. itanigi. o
/ alaramaha / eredeha. I. object. M. bah I. obsession. M. sens laka kum wan
aman apia wismaba. Ta. dikahyulna. speritka aisiba. P. ârwãsã amenchkwa.
objetivo Meta. Ch. imb’tzir. G. Ta. talwi, kulawi.
gawagubalin. I. objective. M. diara obstáculo Lo que se opone al paso o al
kum dukiara daukismaba. Ta. yamnin cumplimiento de algo. Ch. mab’antanirim.
kulwakidi. G. baraseti. I. obstacle. M. turbanka nani.
objeto Cosa. Ch. ayanir. G. katei / fonu P. natechpartú. Ta. tanit dakna.
/ hniliga. I. object. M. diara kum. Ta. di. obstinar Mantener firme una opinión.
obligación Imposición moral para Ch. b’utzb’ijnwarir. G. itaranigidaha
hacer una cosa. Ch. patna’rir. G. yûti / abayaradagua. I. obstinate. M. ai
lun ladügüniwa. I. obligation . M. man lukankana bapi buiba. P. kantun artaktú.
daukayasmaba. Ta. nitni ki. To. pju jyut’a. Ta. ramh yulna ki.
obligar Comprometer. Ch. tzakren. G. obstruir Cerrar. Ch. makayan. G.
tau tara. I. obligate. M. taibi munaya. P. agadeihani / adüga magülegu. I. obstruct.
tákà / tákàâ. Ta. pramis kalna. To. jyüta. M. ratwiba klahwi aisawiba. P. wárkà
ónch. Ta. lamanin.

173
››obtener
obtener Conseguir. Ch. tabach. G. ocupar Llenar un espacio. Ch. tureka. G.
adeiruni. I. obtain. M. briaya. P. ténruà. akupara. I. occupy. M. diara daukaiba. P.
Ta. yakwi dunin. kâpã. Ta. bumg.
obviar Evitar. Ch. erachirna. G. ocurrir Acaecer. Ch. numuyir. G.
adadahani. I. obviate. M. klir bakuba. P. lasuserédun. I. occur. M. diera takaya ba.
chamárnwkén. Ta. dana. P. arahtichtikwa. Ta. kalahna.
ocasión Oportunidad. Ch. t’ojrer. G. odiar Tener odio. Ch. k’ijnar. G. eyehabuni
bêgá ligira. I. occasion. M. yu kumkum. / turiban anigi. I. hate. M. waihla sakaya.
P. tàh ástéh. Ta. sansni as. P. atachkwa. Ta. laik awas talna.
ocasionar Ser causa de algo. G. lidan odio Repugnancia. Ch. k’ijna. G. iyêguni
begâ ligia. I. cause. M. yukumra. Ta. di / mabusehabuni. I. hate. M. misbara. P.
as kalahna. atach. Ta. laik awastalwi.
ocaso Puesta del sol. G. larigiñe weyu. I. odisea Viaje largo lleno de aventuras. Ch.
sunset. M. lapta dimiba. P. ãtóh. Ta. ma nojxamb’ar. G. durúmadei. I. odissey. M.
kawa sait. yabal yari kum. P. íshkitu / sêtus. Ta. ta
occidente Oeste. Ch. ixnrek’in. G. naini kiwi.
lubaraun weyu. I. western. M. wan tasbaya oeste Occidente. Ch. ixnerk’in. G. larigi
ba saitka kum. P. pìrí sã. Ta. pirin sait ni. weyu. I. west. M. wes. P. kuk asãraken.
océano Mar. Ch. nojja’. G. barana. I. Ta. pirin saitni.
ocean. M. kabu ba. P. asotapak. Ta. kubu. ofender Tratar con ofensa. Ch.
ocho Siete más uno. Ch. inmojy uxte’. G. k’ayesna’r. G. anaba / auseragua. I. offend.
widü. I. eight. M. matlalkahbi pura wâl. M. praut wiyaya. P. ñah warkí. Ta. dutni
o Ta. tias kau bû minit yak as. kalyulwi.
ocio Descanso. G. maüdügüni / mafisiutei. oferta Promesa. Ch. k’jnat. G. meseruni
I. leisure. M. siara dukiba muni ris briba. / awamadagüdüni. I. offer. M. praiska
Ta. ris. alahban. P. inas ãmích aóhútáh. Ta.
ocre De color amarillo oscuro. G. pramis.
funabeleti. I. ochre. M. paura taya. P. pawã oficial Con grado superior en la milicia.
súkwa. Ta. kapat. Ch. ajk’anpa’r. G. lúmagiñeti uruwai. I.
octavo Una de las ocho partes en que se official. M. kauhru uplika pat kul wal
divide una cosa. G. aban guada. I. eighth. purara ulan ba. P. asãtah. Ta. traipni.
M. rum batilka sirpi kum ba. Ta. uktabu. oficina Lugar en donde se labora. G. afisi.
ocultar Tapar. Ch. makar. G. aramuda. I. office. M. afis. P. kao katuchkâ. Ta. apis.
I. hide. M. yukukaya. P. wâyóchã. Ta. oficio Ocupación habitual. Ch. patna’r. G.
malnin. fisiyu / buwádigimai. I. trade. M. wautaya
ocupado Empleado. Ch. ajpatna’r. G. waya kau yari la nanira yus muni ba. P.
baraseguti. I. occupied. M. diara daukiba. katun as arìpar. Ta. wark. To. ’ücj lije.
P. catuchroshkwa. Ta. wark duwi. ofrecer Mostrar algo para que sea
aceptado. G. ruwali lau dumarei. I. offer.

174
››operar
M. diara yabaya wiyayaba. P. âhtok. Ta. oler Percibir los olores. Ch. ujtzner. G.
ilpyamwi. îmichuni. I. smell. M. kia briaya. P. õh /
ofrenda Don que se ofrece. Ch. õher. Ta. wayan dakwi,nin. To. cjum sus.
takresnarir. G. esédeiha. I. offering. M. olfato Sentido que permite oler. Ch. ni’.
kaliksan. P. plàtúh ríkíhko túpár. Ta. ilpni. G. îmichagülei. I. sence of smell. M. wan
ofuscar Turbar la razón. G. ichiga kakma. P. akàõha. Ta. tangnitak.
durúmadei. I. daze / obfuscate. M. wan olla Recipiente de barro para cocer. Ch.
nakra alahbaya. P. confundírha. Ta. alas b’ejt. G. saudiyau / gindili. I. pot. M.
yamwi. dikwa. P. sírâ tuha. Ta. suba. To. tsjo’oy.
oído Órgano para oír. Ch. utichikin. olor Lo que percibe con el olfato. Ch.
G. arigarigu. I. ear. M. kiama unta. P. ujtzner. G. ígemeni. I. smell. M. kia kum.
sũhtàpák. Ta. tapansulihni. To. pjats. P. àpróhka. Ta. wayandakawi.
oír Percibir los sonidos. Ch. ub’in. G. olvidar Borrar de la memoria. Ch. najner.
agânba. I. hear. M. walaya. P. wéch. Ta. G. abuleidaguni. I. forget. M. auya tiwaya.
dakanin. To. pjocjás. Ta. dinit kahnin.
ojal Hendidura donde entra el botón. ombligo Cicatriz dejada por el cordón
G. lebelagüle budun turagu daüguaü. I. umbilical. Ch. mujk. G. aribî. I. navel.
buttonhole. M. butin untika. Ta. butin M. wan kluwa. P. màhkú. Ta. udun. To.
pani. len la mijin.
ojalá Interjección de deseo. Ch. osre. omitir Pasar, dejar de hacer. Ch. iripatna’r.
G. itaralâmuga. I. hopefully. M. kaka. P. G. amanicha. I. omit. M. ban briaya. P.
yaraàh. Ta. aitani. íñas íshkw akastech. Ta. yamwas dasnin.
ojeada Mirada rápida. Ch. wirnawak. To. ma nin la mijin. o
G. ubuigudinaü. I. look / peek. M. laki onda Ola. Ch. a’ja. G. sandala / aucuni. I.
kaikanka ainakra wal. Ta. talwadana. wave. M. klinsat. Ta. rip / babahni.
ojera Coloración lívida en el parpado onza Cada una de las dieciséis partes de
inferior. Ch. b’ixnak’ut. G. lau agu. I. una libra. G. onsa. I. ounce. M. auns kum.
eyecup / eyebath. M. wan kiama. Ta. P. onzaas. Ta. auns. To. tsjiny way p’in.
tapan. opaco Sin brillo. G. buruwati / hamuñaü.
ojo Órgano de la visión. Ch. nak’ut. G. I. opaque. M. pukni. Ta. puksan.
agu. I. eye. M. wan nakra. P. wâh. Ta. opción Oportunidad, elección. Ch.
makpa. To. nan. imb’utzir. G. lanuraduni / abuduhani. I.
ola Onda grande en el mar. Ch. ajtoberja’. option. M. bilka. P. âkwás túkà. Ta. sansni
G. lugudi barana. I. wave. M. rip. P. duwi. To. qui’tsin.
ĩkánría aso pàkíh pe. Ta. kubu ripni. operar Realizar una operación. Ch.
oleada Movimiento de gente apiñada. G. sujkunik. G. ibiraha sandi luwai uraü.
sandala. I. large wave. M. rip krawi. Ta. I. operate. M. aparit munaya. P. peshas
was ripni. chanã tishkwa. Ta. di yamnin / pitnin. To.
t’ul pjyoja.

175
››opinar
opinar Dar opinión. Ch. warer. G. ichigai ordinario. Corriente, común. G. râba.
bubalitin. I. give an opinion. M. laki kaiki I. ordinary. M. dira paskanka saura ba.
aisanka. P. amenchka kapách. Ta. yulwi Ta. yamni.
talwi. To. tjevele. orégano Planta aromática usada en
opinión Juicio, dictamen. Ch. tawerir. G. la cocina. G. uwekana. I. marjoram /
ubaliti. I. opinion. M. lukanka kum. Ta. oregano. M. inma waya kun. Ta. kitsin
impurmi. wayan yamni. To. tsuts tsjicj üsüs cyumsa.
oponer Poner una cosa contra otra. G. oreja Apéndice de la cabeza para oír. G.
asiginara. I. oppose. M. mapara buwaya. aigai. I. ear. M. wan kiama. Ta. tapan yul
P. tah wíchta. Ta. tanit dakwi. To. ma nin dakanin. To. mpjast.
la tjiji. organismo Cuer po, ser. G. sun
oportunidad Circunstancia oportuna. nibagariti. I. organism. M. lidar kraudka.
Ch. imb’utz. G. chânsi. I. opportunity. M. Ta. muinh. To. yom jüp’üy jinwa.
sans yamni. P. tah tákáchwá. Ta. sansni. organización Orden, arreglo. G.
To. tsji lamijín. aundarani / idamuri. I. organization. M.
opresión Tiranía. G. umudiruni. I. asla takanka. Ta. kaluduhna. To. amulú
oppression. M. wilki baku briaya. Ta. bas latjiji.
yamyang. To. mas pla ’etjet’aja. órgano Parte del cuerpo. G. umegegu.
opresor Tirano. G. amudihaiti. I. I. organ. M. upla piska kum. Ta. munih
oppressor. M. alba lakara brarira. Ta. bas pisni. To. jüp ’üy popa jinwa.
yamyang. orgullo Soberbia, vanidad. G. pantaü. I.
oprimir Ejercer presión. G. amudihani. I. pride. M. wan mayunra. Ta. pas.
o oppress. M. alba lakara briaya. P. amíõch. orificio Agujero. G. huyu / hurenti. I.
Ta. yakpamnin. To. pla ′etje t′aja. orifice. M. untika klahwan kum. Ta.
óptimo Insuperable, perfecto. G. lereben. sulihni. To. lajul.
I. very good. M. witin ai lainkara pain ba. origen Comienzo. G. lagücha. I. origin.
Ta. yamni. M. rudka. Ta. saran bahwa. To. nepe’esepj.
oración Plegaria, rezo. G. afurieiduni. I. orilla Borde, límite. G. laru / leiyede. I.
pray. M. pura sunra. Ta. minit yulnin. To. edge / border. M. auhya unra. Ta. kungni.
mpapay lal tjevele. To. jütsüla.
orador Quien dice discursos. G. orinar Expeler la orina. G. iñein /
ápuichihati. I. speaker. M. smasmalkra. lisidirin. I. urine. M. iska krahbaya. Ta.
Ta. yulbauyang. To. tsjan jast’unt’un. usunin. To. tsi’una.
orbe La tierra, el mundo. G. ubau. I. ornamento Adorno. G. fuluriagai tau
sphere. M. tasba rann wina autra. Ta. sau tau aban muna. I. ornament. M. sakahkan.
raran arungka yak. Ta. luju din.
orden Mandato. G. lûdû. I. order. M. adar. orquídea Planta saprofita de bellas flores.
Ta. adar. To. ’ucj ’et’yona. G. lufuluiña indura. I. orchid. M. tangni
kum kulkanka brisa. Ta. pulun naiskira.

176
››oyente
oruga Larva. G. geweraü / gafûn. otorgar Conceder. Ch. uyajkunar. G.
I. caterpillar. M. liwa mahbra wina ederegera. I. grant. M. llabaya. Ta. sans
aipaswiba. Ta. babil bikisni. To. ts’a ts’a kalawi.
jinwa. otro Persona o cosa distinta de aquella
orzuelo Infección de una glándula del de que se habla. Ch. otronkojk. G. amu.
párpado. G. figigu. I. sty. M. nakrara slik I. other / another. M. wala. Ta. muih uk.
takan. Ta. umala. To. jun vyapa. To. ma’yan.
osar Atrever. G. masusereni. I. dare. M. ovac i ó n Aplauso r uidoso. Ch.
traikaikanka. Ta. trai yamwi. jatzb’irk’ab’. G. abauchuni úhabu. I.
o s c u r ec e r Pr ivar de luz. Ch. ovation. M. nita pruki nintara daukiba.
ch’uyujkinir. G. aburigaduni. I. darken. Ta. tingni wiswi. To. jaspjacj jinwa.
M. timia iwaya. Ta. puk lak wi. To. püsta oveja Hembra del carnero. G. mudun. I.
tjepyala. sheep. M. chepart. Ta. kuts yal. To. jyama.
oscuro Falto de luz. Ch. akb’ar. G. ovillo Bola de hilo. Ch. worojtzojnok.
bûrigaü. I. dark. M. tihmu sa. Ta. pukta. G. filu garuwarügüti. I. ball. M. kiwa wal
óseo Relativo al hueso. Ch. b’ak. G. sun krukma daukan. Ta. trit balakna.
abun luagu uraü. I. osseous. M. dusa. Ta. oxidar Combinar con oxígeno. G.
wakal patki. agahüda. I. oxidate. M. maka alkaya. Ta.
oso Mamífero plantígrado. G. liwa. I. ban kasna. To. moja.
bear. M. daiwan tara kum. Ta. oso. To. óxido Orín. Ch. mojo. G. dásaiti. I. oxide.
msjola pje. M. mâka alkaia. Ta. ban laihna.
ostentar Mostrar algo. G. luwadigimai oxígeno Gas que forma parte de la
/ ligia ñeibai / labugieñein lererun. I. atmósfera. Ch. ik’ar. G. garabali. I. o
show. M. marikaya aitarka. Ta. dunin. oxygen. M. pasa klin. Ta. wing puna.
To. potjila. oyente Que oye. Ch. ajub’in. G.
ostra Molusco comestible. G. sun haruyei agarabahati. I. listener. M. wawalra. Ta.
guwe. I. oyster. M. tibil yabaya bredka. dakawi.
Ta. kasnin din uk.

177
››pabellón
pabellón Bandera. Ch. b’ujk yaxpwe’n. paginar Enumerar las páginas. Ch.
G. fanidira. I. flag. M. plakin. P. ìña tzikirjun. G. labaüdün lubana liburu
wrahna akatas. Ta. banbira. tuna garüdia. I. paginate / to page. M.
paciencia Virtud del que sabe sufrir con waungtaya bila asla daukaya. P. àwíkãwã.
fortaleza las adversidades. Ch. kojksaj. Ta. numba ni anin.
G. gurasu. I. patience. M. bila kaikaya. pago Cantidad que se paga. Ch. twa’nib’ir.
P. chãka. Ta. sins duwi. To. tülü way. G. afayeiruni. I. payment. M. praiska. P.
pacificar Restablecer la paz. Ch. támíh. Ta. praisni launa.
kojksajir. G. adiliha / ichiga gurasu. I. país Territorio. Ch. nukchinam. G. agairau
pacify. M. lamni daukaya. P. apẽ. Ta. / habiñebari sonu / néchanu. I. country.
blahwas dana. To. ’oücj lat’iji. M. kantry. P. kàhã uya. Ta. sau nuh. To.
pacífico Quieto, sosegado. Ch. ajiripijchi. jay lacj latjiji.
G. dusumati / darangiluti. I. peaceful. M. paisaje Porción de terreno considerado en
lalma tani kabuka. Ta. kang sak ki. su aspecto artístico. G. larihase fulasu. I.
padecer Recibir daño o dolor. Ch. landscape. M. twi damni. P. paísajeha. Ta.
poswanir. G. áfaga. I. suffer. M. pat sau yamnini. nosis
wawaya. P. kíwá / chàná as kíwá. Ta. dalan paja Caña de cereal. Ch. ak. G. murisi
dunin. To. jin justa. mabarihali. I. straw. M. taya baman. P.
padre Varón respecto de sus hijos. Ch. ón aha. Ta. tisnak. To. ama tsjicj way.
tata. G. úguchili. I. father. M. aisika. P. pájaro Ave. Ch. mut. G. dunuru. I.
tus. Ta. papan. To. mpapay. bird. M. klawira. P. kwás. Ta. uhbin. To.
padrino Hombre que asiste a una persona litsu’ile jinwa.
en un sacramento. Ch. ajch’uyma’r. G. pala Herramienta formada por una lámina
ebenenei. I. godfather. M. kompadre ka. adaptada a un palo. G. chubuli. I. shovel.
P. tuskería. Ta. sumalni. To. popay jinwa. M. subil. P. weíha. Ta. subil.
padrón Lista de los vecinos de un pueblo. palabra Vocablo. Ch. o’jron. G. dimurei
Ch. tz’jb’anpak’ab’ob’. G. úguchidinaü. / dumurai. I. word. M. aisanka. P. nãh. Ta.
I. census. M. wainhkika taraba. P. tus yé tu minik. To. la velés. p
sâkta. Ta. tawan wayani. To. jepja tsilejay palacio Edificación suntuosa. Ch.
mpes. nukotot. G. galigande muna. I. palace.
paga Sueldo. Ch. tojma. G. fáyei. I. pay. M. utla prana kira. P. kao. Ta. û nuhni.
M. mana aibapanka. P. tàmíh. Ta. waiku paladar Parte superior de la boca. Ch.
yak lawi kalawi. To. jaylacj. u’twej. G. agülerugu. I. palate. M. karma
pagar Dar a uno lo que se debe. Ch. munhta. P. kàpâpák. Ta. dinitsuru. To.
tojma’r. G. afayeihani. I. pay off. M. sy’ama.
aibapaya. P. tamíha. Ta. ltaras auwi. palanca Palo que sirve de apoyo para
página Cara de una hoja de libro. Ch. jun. mover una cosa pesada. Ch. k’awru.
G. tubana liburu. I. page. M. waungtaya G. lebu. I. handle / bar. M. kahra. P.
bila. P. àwíkãwã korska âhá. Ta. muinh pẽhwarpíshka. Ta. kaha. To. yo tsjan
saitni numba ni. To. tjülüt’ütj. vyalatjilil.

181
››paleta
paleta Pala pequeña. G. agubuhagülei. I. imvait waungkataya. P. awíkãwã korska
palette. M. dus tahta kusban. P. pẽh préwá as. Ta. wauhtaya ulna pan yak pana.
àtáh. Ta. subil. To. nopj la tsolo. páncreas Órgano digestivo. G. ihuwaraü.
paliza Golpes o azotes que se dan a una I. pancreas. M. pira laya. P. àhpê. Ta.
persona. Ch. jatz’b’irna. G. aguluwaiduni kuwanh. To. yam quepj jüp’üy mo’o.
/ asuruwa afára. I. beating. M. kasak saura pandilla Conjunto de delincuentes
munan. P. pêhyo arpishka. Ta. wisna / organizados. Ch. ko’ra ajxujch’. G.
bauna. To. litülüna jinwa. umádagu achuguagutiña hauniwagua
palma Planta de tronco grueso y hojas en lun hadügün wuribani. I. gang. M.
palmeta. Ch. xan. G. murisi wurigili. I. aimhplaplikra aipaswanka kum. P. pésh
palm. M. wan mihta bila. P. achãkan. Ta. àpra wrs. Ta. makani.
palma. To. namas ts’ipal. pánico Pavor. G. luwain anúfudei. I.
palmada Golpe con la palma de la mano. panic. M. sibrin tara briba. P. àkatíhparí.
Ch. jatz’b’irk’ab’. G. abauchuni. I. clap. Ta. yabadanghni. To. leqjueya jinwa.
M. mihta prukanka. P. suápák. Ta. ting panorama Vista dilatada del horizonte.
wisna. To. mos se p’op’oja. G. larihuwa. I. panorama. M. nahkira ba.
palmera Palma. Ch. xanb’ir. G. tídibu P. ã pírí arí âkí. Ta. naikau talwi. To. len
faluma hilúmatu. I. palm tree. M. kuku jastjiyüsa.
wahya baku nani ba. P. àchãkãnas. Ta. pantalla Lámina que se coloca para
basni. To. yo jast’unt’un. proyectar imágenes. G. ligibu bigibigiti.
palo Trozo de madera largo y cilíndrico. I. screen. M. ingni lulki mawanba. P.
Ch. te’. G. wewe. I. stick. M. dus. P. pẽh. pantayaha. Ta. wayara pan ni.
Ta. pan dakna. To. yo. pantalón Prenda de vestir desde la
paloma Ave voladora. Ch. mut. G. cintura y que cubre separadamente cada
üünhün. I. dove. M. butku. P. bohtúkú. pierna. Ch. ex. G. úrunaü / iyadaü. I.
Ta. tût. To. jaspjé. pants. M. traus. P. kánsô. Ta. kalanin.
palpitar Contraerse y dilatarse el corazón. To. caltsjon.
p Ch. tiprume’n; pi’mpa. G. tadühan anigi. pantano Sitio con tierra empapada de
I. palpitate. M. kupia lakwaya. P. túrúsã agua. Ch. chiwijja’. G. baruru. I. swamp.
nãsta. Ta. û nuhni. To. pansas lalas. M. suamb pliska. P. pakatapak. Ta. suamp.
pan Alimento horneado elaborado con To. ’üsü wüja mo’o wine.
harina. Ch. b’or. G. fein. I. bread. M. pantera Felino de piel negra. G. garigusi
bred. P. síra arinayoka. Ta. wan busna / wuriti. I. panther. M. limi siksa. P. û
brit. To. sen. súnkwa. Ta. nawahsa. To. pü’a púycü’e.
pana Recipiente pequeño. Ch. atib’ir. G. pantorrilla La parte posterior de la
agaridinaü. I. small container. M. pan. P. pierna. Ch. t’int’in. G. lügürügü úrunaü.
sua sûka. Ta. laba bin. I. calf. M. wayata. P. châráh. Ta. silanba.
pancarta Cartel sostenido por un palo. To. tsjon po’o.
Ch. tz’ijb’an karjun. G. gamisa dabubêtu
lau uganu lidan mitimi. I. placard. M.

182
››parecer
panza Vientre. Ch. nak’. G. luragaí paradigma Ejemplo que sirve de norma.
animalu. I. belly. M. biara. P. yâ. Ta. bân. Ch. tawer. G. irichaü / iseri subudi. I.
To. col. paradigm. M. lukanka daukanka raya
pañal Braga absorbente que se pone a kum. Ta. talya.
los niños. Ch. b’ajb’ib’. G. gusiñu / aban paraguas Instrumento para guarecerse
turuyai gusiñu. I. diaper. M. nasma watla. de la lluvia. G. farusu. I. umbrella. M.
P. ye bríka. Ta. pañalni / utunsar. amleria taraba. P. asohpechka. Ta. amrila.
pañuelo Trozo pequeño de tela para paraíso Cielo. Ch. utk’in. G. seiri. I.
secarse las manos o la cara. Ch. payuj. paradise. M. paradayas. P. patíshtah cheña
G. pakiti / músue. I. napkin. M. ansir. P. / kuas as. Ta. ibin. To. ts’iquin mo’o jinwa.
ténsah uska. Ta. angsar / sir. paralelo Equidistante y que por más que
papá Padre. Ch. tata. G. úguchi / úguchili. se prolonguen no se unen. Ch. ajk’ijna’r.
I. dad. M. aisika. P. taoh karshtíâ / tús. G. luwaran / gaubâgaubâ. I. parallel. M.
Ta. papang. wal praki kaikanka. Ta. sip libitwaski.
papel Hojas delgadas de pasta de celulosa. paranoia Locura de persecución. Ch.
Ch. jun. G. gárada. I. paper. M. wauhtaya. kekewa’. G. waráu (f) warali (m). I.
P. awíkawâ korska. Ta. wauhtaya. To. paranoia. M. dira kum ra luki swiyaya
mpapel / molapacj. apu ba. P. ahranutishtas. Ta. mania.
papelera Vasija para colocar papeles de parar Detener. Ch. wab’un. G. alâma. I.
desecho. Ch. tya’jun. G. tágai gárada. I. stop. M. takaskaya. P. teshkak. Ta. laih
paper waste. M. wauhtaya mangkaika. P. watnin. To. ’in jüntsa / la colo jama.
awĩkãwãta. Ta. tatasni anin din. pararrayos Antena con extremo
paquete Envoltorio. Ch. b’as. G. metálico que protege de los rayos. Ch.
haúbuati. I. package. M. diara auhban sirpi wa’rjijb’ir. G. lubâ warúhuyu / lubara
kum. P. kwã kãs. Ta. balakna. labirihaniauga. I. lightning conductor. M.
par Conjunto de dos. Ch. cha’pajk. G. imyula mapara. P. wãwã pèch kà sàka. Ta.
tauba (f) / lauba (m) / feru. I. pair. M. wal. alawana tanit dakwi.
P. bohkín. Ta. bu libit. To. nin jinwa. parásito Que se alimenta de otro ser p
para Idea de destino. Ch. twa’. G. tun (f) vivo. G. iñeni / geweraü / ígei. I. parasite.
/ lun (m). I. for. M. dukiara. P. ĩ íshkarah. M. wan biara lauya. P. chenlerwa. Ta.
Ta. pawat wi. babil bikisni. To. pelets’ey.
parabién Felicitación. Ch. tayimb’utz. parche Pedazo de papel, tela, que se
G. lun buiti / lun buiduti / lun buidu. I. pega sobre una cosa. G. fadati / badileti.
for good. M. pain daukaya mahta. P. I. patch. M. pis mankaya. P. akahtas. Ta.
parabienha. Ta. yamni ki. To. ’ücj jinwa. pis lakwi. To. tsjicj jastjulul.
parábola Narración que encierra una parecer Semejanza. Ch. la’res. G.
lección moral. G. ariñawaguni / lila enégeni. I. seem. M. wal talika. P. õh /
arumahani. I. parable. M. parabil. P. ñah õhna. Ta. taya ki. To. jin justa.
aratas as. Ta. parabula. To. ’ücj si yüsa liji.

183
››pared
pared Muro. Ch. unak’otot. G. tauba parrilla Rejilla para asar. G. gürabu
muna / aubaü / ayaraguni. I. wall. M. klar. acharawa lubâ alíbele. I. grill. M. trin. Ta.
P. kuk maska. Ta. pirin. busnin wayarni. To. pis ja’üm nt’a.
pareja Dos personas o cosas. Ch. parroquia Iglesia. Ch. k’ub’otot. G.
cha’kojt. G. úmari / upánani / bilédisin ligilisi ábuti lun fiyû aüdü. I. parish. M.
/ baubafugu. I. couple. M. maya wal. P. prias watla tara ba. P. síhkínko. Ta. prias
bokín. Ta. parni. To. jats’om ne vuyum ûni.
/ tjemyana. parte Fracción de un todo. Ch. tajch. G.
parentesco Afinidad por sangre. Ch. pisi / murusun lidangiñe dayarüti. I. part.
pya’rir. G. gadúheñuguaü. I. relationship. M. piska. P. akatas as. Ta. pisni as yakna.
M. ai aslika. P. àín. Ta. muinh. To. ts’uypj To. ne’a jinwa.
jinwa. partera Que asiste el parto. Ch.
parir Dar a luz. Ch. kujxa. G. aguraha / ajb’ajysaj. G. agüdahati (m) agüdahatu
agüriyahani. I. give birth. M. sakaya. P. â (f). I. midwife. M. waitna mairin aisuban
kahcha. Ta. muih bin sahwi. To. my’ana. tababaikra ba. Ta. partira. To. quepj tsicj
parlamento Congreso de diputados. Ch. my’ana tjinyuca.
morwa’rir ajk’anpa’rob’. G. lûdureimuna / participar Tomar parte de una cosa.
alûduhatiña. I. parliament. M. la nani ailal Ch. woro’jrones. G. badairun badüga
aikuk brih wapi ba. Ta. lâ yamyang. lidagiñe aban dasi. I. participate. M.
paro Huelga. Ch. xamb’arir. G. arâmuni aikuki daukaya. P. kápach. Ta. witin bik
/ mitini. I. strike. M. takaskan. P. sak atna. To. papj velé.
peshkasak. Ta. wilga. To. ’in jüntsa. partícula Porción pequeña de algo. Ch.
parodia Imitación burlesca. Ch. arastir. chuchwir. G. life / lichipun / murusun
G. abahühauni / áyeihani. I. parody. M. lidagiñe. I. particle. M. diara piska sirpi
nata lukaya. Ta. dangnit lawi. kam. P. akínatís. Ta. pisni bin as.
parpadear Subir y bajar el párpado. Ch. partir Salir. Ch. loksna’r. G. águraha
chuyreme’n. G. labígihan águ / léfêhan / agüriyaha. I. leave / depart. M. pisra
p águ. I. blink. M. nakra klipklipya. P. baikaya. P. krah. Ta. sah kalahnin.
kapars kapars. Ta. sipitnin. To. jun mits’i. parto Alumbramiento. Ch. kuxu. G.
parque Terreno con plantas para águrahani. I. childbirth. M. luhpa baikan.
distracción. G. parükerugu. I. park. M. P. akacha. Ta. muihbin yakwi. To. quepj
iwaika pliska. P. parkê. Ta. parki. To. yo tsjicj my’ana.
tsjicj tjacj mo’o lejen nt’a. pasador Pieza que cierra un mecanismo.
párrafo Parte de un escrito que inicia G. lalakühagüle / lichaküna. I. bolt. M.
con mayúscula y termina en punto y lats. P. uktechka. Ta. urhlawa din.
aparte. Ch. tajchtz’ijb’an. G. ladürâgun pasamontaña Prenda que cubre la
yanu tidanti aban liburu. I. paragraph. M. cabeza con agujeros para mirar, protege
ulbanka frahni kum. P. norska akatas as. del frío. G. lidaü ligibu hiwauti. I.
Ta. lain ni as. balaclava. M. aimawan yukukaika. P.

184
››pato
waha uktechka. Ta. munh lamawa din. pa s t e l Pan env uelto con ot ros
To. jay osopj teway. ingredientes. Ch. nojb’or. G. laidikeke.
pasaporte Documento para viajar de un I. cake. M. laik kik. P. síra prewayo ka.
país a otro. G. dugumêdu asügüragülei Ta. kik.
terenchaun. I. passport. M. kantry tikid. pastilla Gragea. G. pili. I. pill. M. pils.
P. kahã uya uktechka. Ta. pasis ni. P. ĩsíhler. Ta. pils. To. lemelyu.
pasar Moverse, trasladarse. Ch. numsen. pasto Grama para alimentar el ganado.
G. asügüra. I. pass. M. luwi waya. P. Ch. pospon. G. sagadi / hiduru. I. grass.
téchka. Ta. pâ uk kiwi. M. twi langni. P. tíbí wakach asira. Ta.
pascua Fiesta católica de navidad. Ch. tiriski. To. tsuts lejen nt’a.
nojk’ina’r. G. fuluri funati feduguna / pastor Que cuida las ovejas. Ch. ajkojk.
fedugu. I. easter. M. krismis. P. patíhta G. asáyahatu (f ) / asayahati (m). I.
aye oní techkí wakatichkĩ. Ta. uru mani. shepherd. M. dawan albika. Ta. tinglau
pase Licencia. Ch. koranir. G. asügüragülei maintal yang.
/ gárada to bemei. I. pass. M. bal wataus. pata Extremidad de los animales. Ch. yok.
P. tahpateurú techkapíra. Ta. sau kuring G. lugudi animâlu. I. foot. M. daiwan
waunh taya. To. jutja. mina. P. wakach atah, puru atah. Ta. ting
pasear Salir a divertirse. Ch. warar. G. lau kalni. To. mayola jis tsjom.
asâñaha / ebéluha / aguapasu / ichiga patalear Mover las patas. Ch. ch’uyru.
murusun lagâragun. I. stroll. M. kirbayaa. G. agíbîha / ahudehauwa. I. stamp. M.
P. kaowe. Ta. kurutnin. To. lanucj mina wawanka. P. atahyo kamískwa. Ta.
tjucuwü’is. kalni wauhwi.
pasillo Paso estrecho. G. ebelagülei patata Papa. Ch. pap. G. pápasi. I. potato.
bürüti. I. passage. M. inty pliska. P. kao M. plun tasbara mangkan dimiba. P.
ahra. Ta. wat nin pani. To. jümüc j’ent ’a churé. Ta. papa.
jum. patear Golpear con las patas. Ch. tek’e.
pasión Sentimiento muy intenso. Ch. G. akikihani / ayutêha. I. kick. M. mina
wajch’yuxin. G. áfaga / ayumahani / ni prukaya. P. tahyo kapar. Ta. kalni p
asúfuira. I. passion. M. diara kumra uba karakbaunin.
kniwiba. P. patichta aye amaskerchen / patinar Deslizar. G. iríraha muaugu.
patahrapeínukíwa. Ta. uba kulawi. I. skate. M. aiminara dingki karbaya. P.
paso Sitio para pasar. Ch. ocher. G. kapítíchta. Ta. datalna.
etépruni / aibuguni / mochanu. I. way. patio Espacio de la casa sin construcción.
M. wapanka. P. tahtech. Ta. yakut bayak. Ch. tortinaj. G. yadü. I. yard. M. latara.
To. que’e mis. P. kaowakí. Ta. watak. To. nawa jütsülü
pasta Masa blanda y plástica. G. abadiruti nt’a / junvilicj nt’a.
/ agubuduti / añarudawaguti / amugehauti. pato Ave palmípeda. Ch. patux. G. ganaru.
I. paste. M. dus ma wa wawi saka dukia. I. duck. M. klukum. P. tersun. Ta. alkum.
P. patapesh erchka. Ta. ispaguiti. To. tsjan To. tsjomt’en.
lotjo’opj.

185
››patria
patria Tierra natal. Ch. karum. G. bagaira. pavo Guajolote. G. figaga. I. turkey. M.
I. homeland. M. wan baikan kantryka. P. kaliltara. P. pípí. Ta. luku. To. tsjun.
kuk chaparna. Ta. sauki. payaso Titiritero que hace de gracioso en
patriarca Persona mayor y sabia que los circos. G. maumeu. I. clown. M. diok
ejerce autoridad moral en una familia upla. P. pesh awatapak pítiwe. Ta. aihkira.
o cuna comunidad. G. ábuti / agüburi To. yom jupj jos jin liji.
inebewati. I. patriarch. M. tasba dawanka paz Estado de tranquilidad. G. gurasu /
puliba. P. kao íwa / ĩ ĩwa. Ta. aras saran. darangilaü. I. peace. M. lamni laka. P.
To. joc mo’o jinwa. ñah chítu. Ta. kasak lani. To. ’ücj nsem.
patr i mon io Bienes heredados o peatón Persona de a pie. G. gürigia
adquiridos. Ch. twa’ch. G. báni / alagantei. ümadaugu. I. pedestrian. M. purak
I. patrimony. M. wan ritzka nani. P. kuk luwaika. P. tarí techpar. Ta. muih lapakwa
as patenru / kuk sapatenru. Ta. umani din tâni.
duwi. To. ’ama tje ’ella jatjam. pecado Transgresión voluntaria de la ley
patriota Que ama a la patria. Ch. de dios. Ch. mab’anb’an. G. figau. I. sin.
chojb’antya’turu. G. mutu le waribai M. saurka daukaya. P. warkuas ishpar. Ta.
linsiñe lagaiira lun. I. patriot. M. panis. To. malala latjejay.
aitasbayara latwan kakaira. P. kuk chaenkí pecho Parte anterior del tórax. Ch. chu’.
chu. Ta. dalani talwi sauni yak. G. aniguragu. I. chest. M. lamakuka. P.
patrocinar Sostener. Ch. wajk’u. G. makmak. Ta. pasni / palan. To. najas juna.
lebénene aban dasi lun launwenbudun pechuga Pecho del ave. G. taniguagu
fulásurugu ca. I. sponsor. M. katy bani ariran. I. breast. M. lamkuka wina. P. toto
mana aibapaya. P. arñah pechpar. Ta. ilp a mak mak. Ta. palan. To. jowots.
kalawi. pectoral Relativo o perteneciente
patrulla Pequeño grupo de soldados o al pecho. G. aniguagu. I. pectoral. M.
policías armados. Ch. yarko’ra ajk’anpa’r. lamkuka dukiara aisiba. P. mak mak
G. karu hautu súdara. I. patrol. M. tiñewã. Ta. palan pisni.
p soldajo daknika kum. P. wrís asaler. Ta. pedal Mecanismo que se acciona con el
pulisbalna. pie. G. ladügüha mahima. I. pedal. M. tim
pausa Breve interrupción. Ch. nat’a. G. daukaya sinska laka. P. tahyo pãpar. Ta.
murusun eméraguni. I. pause. M. alki kal wauhnin. To. tsjan c’a popa.
takaskaya. P. pechkasak. Ta. laih watna. pedernal Cuarzo negro. G. dübuagai /
To. la ’inyuca. dübu würiti. I. flint. M. mina mankaika.
pautar Reglamentar. Ch. ustanerer. G. Ta. dadasni.
ligaburi lafárenrun. I. rule. M. wauhtayara pedir Requerir una cosa. Ch. k’ajtin.
lain mangki wark daukiba. Ta. lâ anin. G. amúriyaha / aihadiha. I. beg. M.
pavimentar Cubrir con pavimento. G. makabaya. P. kâh pã. Ta. yulnin. To. le
ládürün üma. I. pave. M. semend ni laiki mon.
prakaya. P. tah uyah cemento ayeru. Ta.
simint laknin.

186
››percatar
pegar Unir una cosa con otra. Ch. ch’ab’i’. península Porción de tierra rodeada de
G. abadileha / áfadara. I. stick. M. wipaya. agua y que se une con otra tierra por una
P. bríka. Ta. birnin. To. ts’ilücj / la supj. faja estrecha. G. paini. I. peninsula. M.
peinar Desenredar y arreglar el cabello. tasba kabu wal dimiba. P. kuk akatas take
G. amuiga / auwaha. I. hair to comb. M. ahrahchuĩ. Ta. kalangsa.
wan tawa aubaya. P. sã píshka. Ta. kusnin. p e n i t e n c i a r í a Est ableci m iento
To. nay cyoy. carcelario. Ch. k’ub’seyajir. G. faini. I.
pelea Pleito. G. bürübun / erguni. I. fight. penitentiary. M. aibapanka natka. Ta.
M. aiklabaya. P. â pãh. Ta. kalbawi. To. silak plisn.
nicucú. pensar Ref lexionar. Ch. nojtun. G.
pelícano Ave palmípeda de pico grande. asaminara. I. think. M. lukaya. P. amench
G. yalifu. I. pelican. M. kaku. P. kwas as. Ta. kulwi. To. nin jola.
tákèchata. Ta. pilikanu. pensión Lugar con habitaciones para
peligro Contingencia de que suceda hospedarse. G. muna hayawarügütu luagu
algún mal. G. denchá. I. danger. M. pat fiyú dan. I. boardinghouse. M. yapaika
barsa. P. arkatiwa. Ta. pât. To. ’int’ejyama. sipar ba. P. kao osña pesh nera ôhker
pellejo Piel. Ch. werir. G. uraü. I. skin. tamiruĩ. Ta. kaminin ûm.
M. taya / daiwan taya. Ta. untak. pentágono Figura plana de cinco lados.
pena Castigo. Ch. sub’ar. G. auguruni / G. pisi seingü larigac. I. pentagon. M. plis
afainiruni. I. penalty. M. panis kum. P. kum ta maship briba. Ta. sutni bâs.
akahpã. Ta. pat. To. nimayca. peña Piedra grande natural. G. dübu waiti.
penar Sufrir un dolor o una pena. G. afaga I. cliff. M. walpa tara. Ta. kipala.
/ asufuira. I. suffer. M. swira daukan. peón Jornalero. G. sarawangai. I. unskilled
P. akapãnipísrwa. Ta. waraunin. To. workman. M. diara lan apia. P. Katun chta.
temyawaja. Ta. war yamyang. To. po tj’ila.
pendiente Que está por resolver. G. pepino Verdura de fruto cilíndrico. G.
wawaguwati. I. pending. M. auya tikras. lin mibi. I. cucumber. M. pipin. P. síra
P. tewa tís chua / katuk. Ta. baisa ki kwenmíska. Ta. pipinu. p
barangnin. pepita Almendra. G. almendâ. I. pip. M.
pene Miembro genital masculino. Ch. dus ma kum kum. Ta. almindra.
k’ur. G. len / pinpin / tin lura. I. penis. M. pequeño De menor tamaño. G. ñuraü.
kaiura. Ta. mamanh. To. nümün. I. small. M. sirpi. P. aye ĩ. Ta. bintis. To.
penetrar Introducirse un objeto en otro. tsjicj.
G. ebelura / aüdüa. I. enter. M. dimi waya. pera Fruto del peral. G. tin wewe. I. pear.
P. akastok / tóh. Ta. kanin. To. mwama M. apil. P. pẽhwa. Ta. pira. To. sitj jin
tjeme. justa.
penicilina Antibiótico. G. pili lunti sandi percatar Advertir, darse cuenta. G.
gahüguali. I. penicillin. M. impeksand sonisina. I. notice. M. la kat waya. P.
pelska. P. ísĩ chânáh ehkâà. Ta. pinik aríprah. Ta. nû kalna.
wasni.

187
››percha
percha Mueble para colgar la ropa. G. pergamino Piel de res preparada para
halaü / bulakü. I. coat stand. M. diara ailal. escribir en ella. G. eresibihagülei. I.
P. perska. Ta. asna alahna. parchment. M. patitar ulbanka nani karbi
percibir Sentir con alguno de los apahki kan ba. P. awikawã korska ash. Ta.
sentidos. G. lasiurun buagun. I. perceive ulnin din.
/ detect. M. walaya. P. sukuh. Ta. laihki. perímetro Contorno de una superficie.
To. cyumtsus.
G. laru laru fulasu / fadaguaü. I. perimeter.
perder Sufrir una pérdida. Ch. sata’r. G.
M. tasba pis kun un wilwi tawanba. P. kuk
eferidira. I. lose. M. tikaya. P. tonch. Ta.
arwíchĩhas. Ta. kutlana kung.
din disna. To. tjecyawaja.
periodista Persona que informa en un
perdonar Olvidar una ofensa, delito o
periódico. G. ariñahati / agumarihati
falta. G. feruduna. I. pardon. M. patin
uganu. I. journalist. M. diara taki nani
munaya. P. aken tawarkí. Ta. padin lani.
ba tak uplara un munaya dadi tanba. P.
To. malala la ’etjejay.
perdurar Durar mucho. G. seiwiti /
awikawã korsta ñah tíchkwa ñehwaí. Ta.
durati / deiguadan. I. last. M. wihka waya. yulbauyang muih. To. vola velé.
P. unhweka tâpuhna. Ta. ban atnin. To. periodo Lapso de tiempo. G. inbasion.

püs ja’asa. I. period. M. taim nani kulkanka. P. è ãs


perecer Morir. G. aribiga / auwe. I. yawias. Ta. taimni. To. püs way.
expire. M. tiwanya. Ta. dauna. To. nin perjudicar Hacer daño. G. agadeiha
ntje pala. / agadeira / añawaira. I. damage. M.
peregrinar Andar por tierras extrañas. nina sauhkaya. P. wárkwaka. Ta. dutni
G. aibugañahadügü. I. To make a kalyamnin.
pilgrimage. M. trinzar taukaya. P. napra perjudicial Que perjudica. G. paisiniti
patíshta aracheshparĩ. Ta. sau lapaknin. / gadaiti. I. harmful. M. sauhkanka laka.
To. pülücj lyavun. P. warkwa íshta. Ta. dutrni yamyang. To.
pereza Repugnancia al trabajo. Ch. k’oyir. lapj lejay.
G. magurali / ulasaduwaü. I. laziness. permanecer Mantenerse en un mismo

p M. srinwan. P. apãh. Ta. baskiwah. To.


p’yasa.
lugar o sin cambios. G. eredera. I. stay.
M. plis kumra takaskaya. P. tawarka akka.
perfeccionar Dar a algo el mayor grado
Ta. ban atnin / kaunh atnin. To. quivya
de perfección. G. macharadi / ubuidumei.
m’ajam.
I. perfect. M. kasakkira daikaya. P.
permeable Que puede ser penetrado
enñahka. Ta. barangnin. To. ’ücj la mijin.
por un líquido. G. maburuchaguaditu. I.
perfil Postura en que solo se ve una de las
permeable. M. paskanka kum li luras ba.
dos mitades del cuerpo. G. aríawasei. I.
Ta. was bayakwas.
profile. M. skul diman dokumendka. Ta.
permitir Tolerar. G. awanda / gagurasuní.
pisni asla talwi.
perfume Aroma agradable. G. ibiñaü. I.
I. permit. M. sans yabaya. P. takaporwã
perfume. M. isind. P. a prohka. Ta. wayan kíwẽ. Ta. tanka kalanin. To. nin la mijin.
yamni. To. ’üsüs cjyumsa.

188
››pésimo
permutar Cambiar. Ch. jispa’r. G. workuatishkwa. Ta. sinsni disna. To. ma
furedeiguaü. I. permute / exchange. M. nin lamijin.
shins munaia. Ta. sins yamwi. pervertir Corromper. G. agadeira /
perpetuar Dar larga duración. Ch. chugurahauwa. I. pervert. M. daukanka
pak’ab’. G. esetiruni. I. perpetuate. M. saura wal sauhki ba. P. asãmaña wark à.
snata apu iwaya. P. akanpêrípè. Ta. muih. Ta. dutni kalahna. To. jamacj tjevele.
To. püs way nta’an. pesa Carnicería. Ch. imb’ajr. G. ihürü /
perrera Casa para los perros. G. haban balâsu / hügüdümu. I. Butcher´s. M. paun.
aunli. I. kennel. M. yul ailal bara pliska. P. pêh. Ta. dimuinh bakanwa plisni.
P. pakw kao. Ta. sul uni. To. tsjiyo jyama. pesadilla Sueño angustioso. G. uarabaü.
perro Mamífero canino doméstico. G. I. nightmare. M. yaprisauhkan saura kum.
aunli. I. dog. M. yul. P. pakũ. Ta. sul P. õhwarkwakínchã. Ta. amana talna. To.
tasuwi. To. tsjiyo. lapj tjinyucj.
perseguir Seguir a quien huye para pésame Expresión de pena que se da a
alcanzarle. G. aibaha. I. pursue. M. nina alguien con motivo de un fallecimiento
blikaya. P. aràhcháh. Ta. uinin. To. cü’il de un pariente. G. igarihabu. I. expression
jutja. of condolences. M. maisa nihkan bila. P.
perseverar Mantenerse constantemente pesh ôhna amenchtu arwa. Ta. sari.
en una manera de ser o de obrar. pesar Obtener el peso de algo. G. lühürü.
G. afaragua luagu. I. persevere. M. I. weight. M. paun munaya. P. pêha. Ta.
bapi buwaya. P. apê amenchparí. Ta. tihini. To. ts’icjucj.
bansakatnin. To. la inyucum. pesca El producto de pescar. G. úduraü.
persistir Mantenerse firme en una cosa. I. fishing. M. inska alkaya. P. úchã kâpéh.
G. awandaha. I. persist. M. klikli nais Ta. pamnin. To. cjul ts’icjucj.
takiba. P. tapuhnak. Ta. kaunh sakatnin. pescado Pez comestible. Ch. chukchay.
To. newa ca tsjilamejay. G. úduraü. I. fish. M. inska. P. uchã kaskâ.
persona Ser humano. G. gürigia / mutu. Ta. pauhwa. To. cjul ts’icjucj.
I. person. M. upla. P. pesh. Ta. muih. To. pescuezo Cuello del animal. G. ligîna p
yom. animâlu. I. neck. M. nana dusa. P. tàwá.
persuadir Convencer con argumentos. Ta. dinimak. To. mwen.
Ch. k’ub’ esyanen. G. adeirawaguni / pesimismo Propensión a juzgar las cosas
abudagua. I. persuade. M. kupia alkaya. P. desfavorablemente. G. michuti gurasu.
akanĩ. Ta. bahang kalahna. To. lapj lejay. I. pessimism. M. kasak lukras uplika. P.
pertenecer Ser propio de alguien alguna warkuchânah. Ta. sipawas lani. To. lapj
cosa. G. lani (m) tani (f). I. belong. M. jola.
witin dukia takaya. P. ekayo rawa. Ta. p é s i m o Su m a me nt e m a lo. Ch .
yakaupakatnin. ajmab’anb’an. G. wuribati / hañáwaiti. I.
perturbar Trastornar el orden. G. abysmal / dreadful. M. saura pali yaba.
durúmadei. I. disturb. M. kupia turban Ta. dutni palni. To. lapj jele.
lâka tara munaia turban munaya. P.

189
››pestaña
pestaña Pelo del borde de los ojos. G. liyu picar Corta en trozos muy menudos. G.
agu. I. eyelash. M. nakra tamaya. P. waus. afigeiruni. I. prick. M. sitni klakaya. P.
Ta. mak tangbas. To. nan ts′il. patéwa. Ta. sarhnin. To. jyocj / pjiya.
peste Enfermedad contagiosa que causa pícaro Que obra con malicia y astucia.
mortandad. G. galara. I. plague. M. Ch. ajmab’anb’an. G. salúfui / mochanu
sasaukra. P. chana. Ta. siknis satni. / masáli / maníchi. I. rascal. M. irbi sitni
petaca Estuche para llevar tabaco. G. daukaya. P. warkurãíshkrí. Ta. sinskas.
sunû. I. tabacco pouch. M. sakbat baku To. pecj jinwa.
kumtuaku sigarit mankaika. P. wĩru pie Parte terminal de la pierna con cinco
múkah. Ta. aka punin din. dedos. Ch. yok. G. ugudî. I. foot. M. wan
pétalo Hoja de la corola de una flor. G. mina. P. táhíô. Ta. kal ni. To. ntsjam.
lugule fuluri. I. petal. M. tangni wahya. piedad Misericordia. G. gudemehabu.
P. aôh ahá à. Ta. pulun sutni. To. lo po’o I. mercy. M. umpira kaikan. Ta. kalanin
justa. yamni kira. To. ’ücj jinwa.
petate Esterilla para dormir. Ch. pojp. G. piedra Roca. G. dübü. I. stone. M. walpa.
nadü. I. mat. M. snati. Ta. snati. P. sâ. Ta. kidara. To. pe.
petrificar Convertir algo en piedra piel Tejido que cubre el cuerpo. Ch. werir.
o darle dureza. G. añabilira / ichiga G. uraü. I. skin. M. wan taya. P. kawã. Ta.
luwuriban ibagari. I. petrify. M. akbi muinh. To. jüp′üy jinwa.
walpara lakaya ba. P. sáh ken káà. Ta. pierna Extremidad inferior. Ch. ut’niwa’.
kidara karak yamna. G. iyadaü. I. leg. M. wan kuhma. P. kapuk.
petróleo Aceite negro que se encuentra Ta. baranhmak. To. ntecj.
depositado en las profundidades de la pieza Parte, fragmento. G. chipu. I. piece.
tierra y que sirve para combustible. G. M. piska kum. P. piezaha. Ta. pisni. To.
bâma. I. oil. M. kias tasba munhtara ba. jup popa p’iya.
P. Petróleoha. Ta. ail pani / plisnI. pila Recipiente grande para almacenar
pez Animal acuático, vertebrado, con aletas agua. Ch. warib’ja’. G. igémeri / umadaü
p y respiración branquial. G. uduraü. I. fish. / lagai duna lauti dübu. I. sink. M. li alkaya
M. inska. P. úchã. Ta. waspa din. To. cjul watla. P. asó súkúhà. Ta. was laihnin din.
’üsdü / cjul. To. üsü mo toncja.
pezón Botón eréctil de las mamas que pilar Columna, pilastra. G. wuinun. I.
sirve para amamantar. G. lichügü uri. I. pillar / column. M. kapaia. Ta. binni. To.
nipple. M. tialka kakma. P. tutu. Ta. tâ cape cyol let.
kungnimak. To. tsi’o’o nt’a / tsots. píldora Pastilla, tableta. G. pili. I. pill.
piadoso Que actúa con piedad. G. M. pils satka kum. P. ísĩ wĩchĩ. Ta. pils.
gudemehabu. I. pious. M. kupia pimienta Especia. G. furefun. I. pepper.
suabnikira. P. ahra en ískkwe. Ta. putni M. dus pihni kum. P. pẽhwa porproukiwa.
yamni. To. ’üsü jipj. Ta. pan basni piminta. To. ’üsü mo
lapjajatj.

190
››placenta
pincel Brocha pequeña. G. ewegeragülei. piso Suelo o pavimento. Ch. ut’otot. G.
I. paintbrush. M. letra ulbaya broska. Ta. fuló. I. floor. M. flour. P. kuk,akapíshpar
pincil. To. pücu′e lejay. kauña. Ta. pani. To. pe ’üyüy.
pinchar Picar, punzar. G. ímira / pisotear Maltratar. Ch. pajtz’utz’i. G.
aburuchu. I. prick. M. kauhbaya. P. porka. adügüragua. I. stamp on. M. wan mina
Ta. panin. To. tsjicj y’ijya. ni taibaya. P. kuk warka akapíshparĩ. Ta.
pino Planta conífera maderable. Ch. tajte’. taihnin. To. jay tjejyats.
G. gudi. I. pine tree. M. awas. P. aroh. Ta. pista Rastro. Ch. utzori. G. gen ladáragun
awas. To. t’ija / ’iyo. fulasu. I. track. M. amninka. P. avión chre
pintar Cubrir con pintura. Ch. wo’ron. G. akwaña,pesh wíterña. Ta. akut bayak na.
efeindihani. I. paint. M. penk dinkaya. P. pistola Arma de fuego. Ch. jujrib’. G.
pìtíh. Ta. wayani ikirhwi,na. To. pücü’e bisilédu. I. pistol. M. pistal. P. awa ayê.
lejay. Ta. pistal.
pintura Solución de color para pintar. Ch. pistón Émbolo. G. lígiri dufi. I. piston. M.
b’oni. G. fendira. I. painting. M. penk. P. misin piska wal panapana alahwi uliba.
pítíha. Ta. wayani ikirhwa din. To. mpes Ta. pistung.
pücü’e lejay. pitar Tocar el pito. Ch. xuxb’ar. G. inwira.
pinza Instrumento prensil con dos I. whistle. M. surbaya. P. arkũch. Ta.
piezas. Ch. ejch’ak. G. lureyei guwüri. I. wiuhwi. To. lipjüs.
tweezers. M. diara sirpi alkaika. Ta. pinsa. pito Silbato. Ch. choch. G. fidu inwirini.
To. mpes latocj. I. whistle. M. surkbaika. P. arkũchka. Ta.
piña Fruto. CH. pinyaj. G. yaüyawa. I. pitu. To. lipjüsá.
pineapple. M. pihtu. P. parí. Ta. masah. pitón Serpiente boa. Ch. nojchan. G.
To. pelpetj. inwiragülei gágiriti kai liganchun bágasu.
pipa Utensilio para fumar tabaco. Ch. I. python. M. piuta kun nina. P. àsũ. Ta.
kapo’. G. faifa. I. pipe. M. tuakmina. P. wail. To. jo′ol.
wĩru únha. Ta. akapana. To. mpes mo pizarra Lámina en la pared para
lalol. escribir. G. aubaü lun labürühaun ñei. I. p
pirata Ilegal. Ch. ajnajtir. G. fiyada. I. blackboard. M. tuktan smalki ulbiba. P.
pirate. M. imhplaplikra kabura taukiba. korska. Ta. ulnin tat ni. To. polapacj.
P. peshwarkí. Ta. put dis. placa Lámina delgada. Ch. koxt’ak’in. G.
pirueta Voltereta. Ch. chab’ta’. G. titánpun karu. I. badge. M. wan turka sirpi
papaliki / mariyelo. I. pirouette. M. pali ulbi praki latan brih wapiba. Ta. pan. To.
pasara aiwina satsat duki kahwiba. P. nwis jinwa canacj.
pórkaí. Ta. sutwi. To. jay je’ats. placenta Órgano de comunicación de
piscina Estanque para bañarse. Ch. la madre con el feto. Ch. nichte’. G. âbaü.
nukwarib’ja’. G. aunwerebun fusu I. placenta. M. mukia. P. ãwa ye amakuk
agawagülei. I. swimming pool. M. sukuhí awa. Ta. muih bin un. To. way mo
aihtabaya laya baxka. P. asô sukuhá àpesh osopj.
oker añáh. Ta. waskawa plisni.

191
››placer
pl acer Sensación agradable. Ch. plantain. M. platu. P. prâtá. Ta. waki. To.
ayank’una. G. luwain igundani. I. patán.
pleasure. M. aya pah. P. tahrahría. Ta. platicar Conversar. Ch. t’ak’inir. G.
yamkal dakawi. To. ’ücj la mijin / ’ucj jos yánuhani / adímureha. I. talk. M. wal
tepyala aisaya. P. kapách. Ta. yulbaunin. To.
plaga Calamidad grande. G. inñeni. I. nvelecj.
plague. M. plakin. P. peshwakwa warkí. platino Metal precioso. Ch. chew. G.
Ta. yuh wauhwi di. To. ts’a ts’a. golu aruyumati. I. platinum. M. diara
planchar Desarrugar la ropa con krukma plit baku wal panapana kanbi
la plancha caliente. Ch. wayres. G. puliba. P. plastíoha. Ta. platinu. To. mo
abúchigidagua. I. iron. M. kualara allan la ’osos mo’o ja’asa.
taibaya. P. íña berska. Ta. ayan yamnin plato Recipiente para servir la comida.
dauh kalna. To. p’ül la jül jül. Ch. tuti’ja’. G. asiedu. I. plate. M. plid. P.
planear Hacer planes. Ch. ch’awarni. G. akka. Ta. plit.
labunawagun kesi lubâmagiwa. I. plan. M. playa Rivera arenosa plana. Ch. ajk’inir.
sik takaya. P. íñas iskapí korspra kaparí. G. baya / beyabo. I. beach. M. auhya unra.
Ta. plng yamwi. To. ücj la mijin. P. sákrà. Ta. kauhmak. To. ’üsü mu.
plano Llano, liso. Ch. ch’awar. G. fadáti plazo Tiempo señalado para una cosa. Ch.
(m) fadátu (f). I. flat. M. langni / tanta. P. jatz’b’ir. G. dan. I. period. M. taim kum
kátàrá. Ta. laban ni datalni. yabiba. P. ãhĩ. Ta. taimni. To. ne’a ncuwin.
planta Vegetal. Ch. tza’kte’. G. nadü. I. pleito Riña. Ch. tono’rir. G. würibu /
plant. M. dus nani. P. pẽh àyẽ. Ta. babbil bürübün / wüisiyu. I. dispute / brawl. M.
kungni. To. tsuts sin toncja. unsaban. P. aperínru. Ta. blalahna. To.
pl antar Sembrar una planta. G. lawelel.
abunaguni. I. plant. M. saumuk mankaya. plenitud Totalidad. Ch. mojtz’o’r. G.
P. peh tíshka. Ta. dahnin. To. tsuts jasin. uburidumai / luburibu bidâni. I. plenitude.
plástico Material sintético maleable M. aiska pali. Ta. mahni.
p y dúctil. Ch. sakt’ak’in. G. kouchu. I. pliego Pieza de papel cuadrangular y
plastic. M. plastik. P. plastikoha. Ta. doblada. G. aban tuleti / aban tuletu
nailung. gárada. I. sheet. M. wahya tara kum. P.
plata Metal blanco. Ch. ch’awarb’ir. G. pliegoha. Ta. wauhtaya lamna.
golu haruti. I. silver. M. lalah. P. aoh. Ta. pliegue Arruga o doblez. G. labauha
platani. To. témel cá jinwa. / lahalahagüle. I. fold. M. wauhtaya
plataforma Armazón elevada sobre takalbanka daukiba. P. chratok kukña.
el suelo. G. ubâei muaugu. I. platform / Ta. sirina.
stage. M. diara paskanka pasara buki para plomada Pieza de metal que colgada
bara uli wak dauki ba. Ta. mâ tuyulni. señala la vertical. G. gabálutu. I. plumb
plátano Planta tropical de frutos line. M. plum munaya. P. plomoha. Ta.
alargados. Ch. o’jroner. G. baruru. I. alahwi talwi.

192
››póliza
plomo Metal blando y pesado. G. balu. poder Gobierno de un país. Ch. k’otor. G.
I. lead. M. plum. P. plomoh. Ta. plumu. ubafu. I. power. M. sipsa. P. atapuna. Ta.
pluma Instrumento para escribir. Ch. gabamint. To. jay jastyocj.
k’uk’um. G. tiyu gayu / abürühagülie. I. poema Poesía. Ch. b’ijnun. G. ayáwadaha.
fountain pen. M. klawira taya. P. wĩsh. Ta. I. poem. M. ulbankara lukanka ailal laki
ulnin din. To. p’usus. aisiba. P. poemaha. Ta. yul yamni ulna.
pluralidad Multit ud. Ch. poesía Composición artística en verso.
inb’onereytz’ijb’. G. páilabu / gibei / Ch. b’ijnwanb’utz. G. ayáwaduni. I.
adámuri. I. plurality. M. manas pali. P. poetry. M. sim dukia. P. poesíaha. Ta.
unhweka. Ta. mahni. yul yamni yulwi.
población Habitantes de un pueblo. Ch. poeta El que escribe poesía. Ch.
ko’ra pak’ab’ob’. G. sun gürigia wiwantiña ajb’ijnwanb’utz. G. ayáwadahatu (f )
lidan aban ubau. I. population. M. tawan ayáwadahati (m). I. poet. M. ulbanka
aiska uplika nani sut. P. kahata. Ta. tawan warka dadaukra uplikaba. P. poetaha. Ta.
muinh. To. pülücj patja nt’a. yul yamni yulyang. To. tsjay jinwa.
poblar Habitar un sito muchas personas. polea Rueda con canal por donde pasa
Ch. turukb’ir. G. labuinchun fulasu hau una cuerda. G. simunu. I. pulley. M. misin
gürigia wiwantiña ñei. I. populate. M. plis piska kum wilwitawiba. P. akatipar. Ta.
tara paskaya. P. kaha weler. Ta. tawan. To. pisni muna bayakwakidi.
mpatjaque. polémica Discusión. Ch.
pobre Que no tiene riquezas. Ch. ajneb’ey. mab’anb’anojron. G. chauchau. I. polemic.
G. gudémeti. I. poor. M. umpira. P. M. blahwanka. P. âsã. Ta. blalahwi. To.
auksíh. Ta. purman. To. pü ’es cuwa. levelela jinwa.
pocilga Lugar sucio. Ch. turuxexir. G. policía Agente del orden. Ch. ajkojk. G.
hábiñe buiruhu. I. pigsty / pigpen. M. súdara. I. police. M. soldajo. P. âsã. Ta.
kuirku watla. P. kuk arwíwakíwa. Ta. pa pulis.
as taski. polígono Plano limitado por varios
p ó c i m a Brebaje medici nal. Ch. lados. G. pisi, pisi gágiriguati. I. polygon. p
turutza’koner. G. árani churuwaguaügüti. M. rakas lulki lan takiba. Ta. sutni mahni.
I. potion. M. intawaya sika piakiba. P. política Ciencia de gobernar. Ch. b’ijnun
katruh túhá. Ta. sika. uk’ores. G. furendei lun ubáfu. I. politics.
poco De poca cantidad. Ch. inb’ijk. G. M. pulitik laka nani. P. polítikaha. Ta.
murusun / lauguati. I. little. M. wiria. P. pulitik. To. ’üsüs vele jupj.
akina. Ta. apit. póliza Documento que justifica un
podar Cortar ramas a un árbol. Ch. contrato. Ch. junk’otor. G. dugúmedu
xurwar. G. adáwaha. I. prune. M. prata luaguti sensu. I. policy. M. wauhta ulbi
sakaya. P. anuritas. Ta. rahni dakwi. To. nina sain muni wark kumra dimi ba. Ta.
lojin jawelepj. kantrak wauhtaya.

193
››pollo
pollo Cría de la gallina. Ch. ak’ach. G. murúsun ñeigiñe. I. portion. M. dira ul
ariran / gayu. I. chicken. M. kalila wina. wina piska kum sakiba. P. akatasas. Ta.
P. tohto. Ta. sakara bin. To. castlya. pisni as. To. cont’e way.
polo Extremos de una esfera. G. poro Orificio pequeño. Ch. pixche’n. G.
háhurarun cheini gabayuagu. I. pole. M. lahîragüle uraü. I. pore. M. wantamaya
tasba raunaka pura an munhta. Ta. tayalni unta. P. poroha. Ta. sulihni bikisni.
sutni. porquería Suciedad. Ch. xexir. G.
polvo Partículas menudas de tierra. Ch. iwíyei / hime. I. dirty. M. diera taski. P.
tanlun. G. kalíki. I. dust. M. pukni. P. kakinak. Ta. di taski. To. malala j’osin
tõkoh. Ta. wan. To. lep’aja. tyat.
pólvora Sustancia explosiva. G. bûbu. portal Entrada. Ch. ocher. G. ebélagülei /
I. gunpowder. M. pautar. P. tokoh. Ta. tebélagüle aban müna luma aban fulasu. I.
pulbura. portal. M. dur dimaika purara diara raun
p o m a d a Cr e m a me d ici n a l. G . lakiba. P. kaoñaki. Ta. kawa pani.
agüisihagülei. I. pomade. M. wantayara portar Llevar. Ch. k’ech’en. G. anüga.
yukaya dukia. P. pomadaha. Ta. pumada. I. carry. M. twilkaya. P. kuhtech. Ta.
To. jaslacjolol. duwalik ki.
pompa Fiesta solemne. Ch. xanarinb’utz. portavoz Persona autorizada para
G. ôbuhauni. I. pomp. M. pasa banhki hablar en nombre de una institución. Ch.
amput bilara ba. Ta. luhu. ajpejkna. G. ariñahati. I. spokesperson.
ponche Bebida hecha de ron con jugo de M. upla widiskamra turi aisiba. P. pesh
fruta. G. fûnsu. I. punch. M. kalila mahbra as krihrã iski kapachkwa. Ta. yulbaunin
bip tialka laya wal diaya dukia daukiba. P. muinh.
poncheha. Ta. punsi. portero Jugador que defiende la portería.
poner Situar. Ch. lapa. G. adágagüda. I. Ch. ajkorpes ucher. G. gürigia idaündaü
put. M. mankaya. P. túk. Ta. danin. To. / wachimani. I. goalkeeper. M. dor main
’e’onso. kakaira. P. kaosapa chānáh. Ta. bal
p popular Admirado por el pueblo. Ch. laihyang.
ajimb’utzir. G. gagásutu (f) gagásuti (m). portón Puerta grande. Ch. nojochib’ir.
I. popular. M. upla nani wal pain ba. P. G. bena waiti. I. gate. M. kutban tara ra
peshyo eníshpar. Ta. tatalwi. To. nin p’iya. dimaika durkaba. P. kaosàpā ãkka. Ta.
porcelana Loza fina. G. baubauti. I. durunta.
porcelain. M. diara krakriura lipni pain porvenir Lo que está por venir. Ch.
kum utlara manhkiba. Ta. pursilana. k’ixwatar. G. amuñegü. I. future. M. aikan
porcentaje Tanto por ciento. Ch. dukiara daukiba. P. chêpok. Ta. kaiwi.
jayte’b’ir. G. lidagiñe. I. percentage. M. posada Alojamiento. G. bupúsân /
diara ailal wirara saki wala wal praki bawinwandun habiñe amu. I. shelter /
kaikiba. P. porcentaheha. Ta. pisni minit. lodging. M. utla ta yabayaba. P. ñêrá. Ta.
p orción Par te de un todo. Ch. û kalanin.
inb’ijkwya’r. G. murusun lidangiñe /

194
››predecir
poseer Tener. Ch. ayan. G. adairaguni P. yẽmak asopaspar. Ta. sau lih / pusu.
ûnguaü / gáni ban. I. possess. M. briaya. P. To. mujú.
tákãchuà. Ta. dunin / duwi. To. napj ntsa’a. practicar Ejercitar continuamente. Ch.
posible Que puede ser. Ch. ma’tran. G. kansen. G. ayánuha. I. practice. M. prabtiz
gayárati / mafuna. I. possible. M. sipsa. P. minaya. P. arkawar. Ta. praktis kalahwi.
tishkaĩ. Ta. sipki / karang. To. nin la mijin.
posición Situación. Ch. numerir. G. preceder Ir delante. G. ubâmagiwani.
lesétirun (m) tesétirun (f). I. position. M. I. precede. M. ta briaya. Ta. tatuna kiwi.
iwanka wihta. P. posición ha. Ta. pusision preciar Apreciar. Ch. chojb’an. G.
dis. To. quin ni’i sa. hinsieni / gebégini / . I. value. M. aitarka.
posponer Disponer para un tiempo P. chaenka. Ta. wat din.
futuro. Ch. bajxtz’ijb’an. G. larigegua / precinto Cierre sellado. Ch. makar. G.
ligirahaun lubâ anuñegü. I. postpone. M. sandinumuti lubâmagiwa. I. seal. M. diara
alki takaskaya. P. warkatuk. Ta. mâ uk. pran pamnika alkibaprecio / praiska. Ta.
To. ’ama ’üy. wahni.
poste Madero o columna vertical para precio Valor de una cosa. Ch. tujrur. G.
soportar algo. Ch. te’. G. wewe garanati bégi. I. price. M. prais. P. oh pish. Ta.
bunwáruguti. I. post. M. playa. P. pẽh as minit. To. nol jaylacj.
sãká. Ta. pusti. precioso Muy bonito. Ch. jaxti’x. G.
postular Pretender. Ch. lata. G. gebégihabutu (f) / gebégihabuti (m). I.
edéregehati / erésibihagüdati. I. postulate. precious. M. painkira. P. enñahtís. Ta.
M. diara kum raitka lukiba. P. kapã. Ta. yamni bin.
kanin kulwi. preciso Necesario. Ch. wa’kche. G.
postura Posición. Ch. war. G. ligaburi mosu. I. precise. M. ba kad. P. ñah katech.
/ lesétirun / lúgugu. I. posture. M. diara Ta. awarni kat.
kum mapara lukanka briba. P. posturaha. p r ecoz Que muest ra cualidades
Ta. ramh kalddakawas. To. ’e’apj canan. tempranamente. G. waig ubaiti /
potable Agua buena para beber. Ch. waimamairáü. I. precocious. M. isty p
imb’utzja’. G. duna mégeti. I. drinkable. pawan dusma kum. P. únwẽripe. Ta. batan.
M. brih waya dukia. P. tokkaparwa. Ta. precursor Que se adelanta a su tiempo.
was yamni. Ch. ajpejka. G. agúmesehati. I. precursor.
potencia Poder para hacer una cosa. Ch. M. ta brabrira uplika. P. kĩ newã. Ta. di
k’ek’wa’r. G. érei. I. potency. M. karnika yamwa muinh.
daukaya karnika briba. P. artaponhua. Ta. predecesor A n t e c e s o r. C h .
parasni ki. To. jas tyocj / yüm’ücj. ajk’ab’ajseyaj. G. ubâmagiwaü. I.
potestad Poder, dominio. Ch. k’ajna’r. predecessor. M. upla kum mita walara
G. gumadima / lûdu. I. power. M. karnika plis kumra laki swi ba. Ta. papan.
sut. P. ãklawawa. Ta. parasnini. predecir Anunciar algo que va a suceder.
pozo Hoyo profundo que mana agua. Ch. Ch. ajk’inir. G. ariñahauwali. I. predict.
utja’. G. welu / fusu. I. well. M. li unhta.

195
››predeterminar
M. kan manis wiaya. P. tistutawa ñah. Ta. premio Presea. Ch. matan. G. agáñeiruni
tanit talwi. To. nin ca nsem. luagu luwain bafâgun. I. prize. M. win
pr e de te r m i nar Señalar lo que takanka. Ta. primio. To. tsjan juscum.
acontecerá. Ch. ajna’tanyaj. G. gabárauni. prenda Garantía. G. daüguaü. I. as surety.
I. predetermine. M. kau kaina manis wina M. walpa manakira ni paskan sakahkaika.
dîa takia ba wiaia. Ta. tanit din talwi. P. iñas aôhwa. Ta. di yamni. To. ’üsüs
predicar Pronunciar un sermón. Ch. jasquipj.
pewayojron. G. apúichihaní. I. preach. prender Agarrar. Ch. chuku; lajb’un.
M. smalkaya. P. arnahta. Ta. sumalnin,wi. G. ébeda / aduranguaüda. I. catch. M.
predisponer Indisponer. G. inchahani. ankaya. P. atuk. Ta. laihnin / dalhnin.
I. predispose. M. kli sans briaya. Ta. To. simú.
wilinki. prensa Periódico. Ch. petz’ma’r. G.
predominar Prevalecer. Ch. war era. G. gasibu / tulu amuruhagülei. I. press. M.
agumadira. I. predominate. M. kli karna stury raya waungkataya. P. rakís. Ta.
munaya. P. krehpeka. Ta. bit yamwi. yulwi talwa wauntaya.
prefabricar Fabricar en serie las partes preocupar Prevenir el ánimo. Ch. sakta;
de una cosa. G. afanseha sun tûei aban ub’ijnu ub’a. G. ahüchüni / dürüguaü / libe
kataun dei taunwenbudun. I. prefabricate. saminaü. I. worry. M. wari taki lukaya.
M. kli paskaya. Ta. wat yamnin. P. tahrachak chak. Ta. ridi kalahwi. To.
preferir Dar preferencia. Ch. k’aniwar. pajal nola.
G. anúaduni. I. prefer. M. kulkanka preparar Prevenir. Ch. pejkna’r. G.
yabaya. P. únkà. Ta. kidi kauh / laih. To. aranseha. I. prepare. M. ridi daukaya. P.
ninana. iñas kâpar. Ta. ridi kalnin. To. lamijin.
pregunta Interrogación. Ch. uyob’i twa’. presa Muro para contener el agua de un
G. alügüdaha. I. question. M. makabi río. Ch. makja’. G. adaünrütu. I. dam. M.
walankakaina manis daukiba. P. kapã. mairin silakraba. P. asô sukuhparwa kao
Ta. yulwi dakawi. To. napj li’üy / la tj’iya tebonaí. Ta. kut lana. To. pü’a quel tjila.
p / ncu. presentar Poner algo en presencia de
preguntar Interrogar. Ch. k’ajtina’r. G. uno. Ch. tureru’t. G. aráuduni. I. present.
alügüdaha. I. ask. M. makabi walaya. Ta. M. madikaya. P. pres entahakapar. Ta.
yulwi dakanin. yakwi niningkaw.
prehistoria Historia destiempo en que presente Que está en presencia. Ch.
no había documentos. G. yübubuga. I. turer. G. ñeiñei / gawagulumutina. I.
prehistory. M. kli paskan sturka. P. kakeri present. M. nara sa. P. ñak kerí. Ta. akat
kaya churí. Ta. umani yulni. yakyang. To. qui’a a’a ’os.
prematuro Antes de tiempo. Ch. preservar Conservar. Ch. chojbesna.
ajb’ajxan. G. lubáragiñe dan. I. premature. G. aunigituwati daigua dan. I. preserve.
M. pya alkras aisuba luhpia. P. aetarí M. bak saki briaya. P. ukatich kuã ak. Ta.
tíshkwẽ. Ta. baisa dai. apaknin,wi. To. püs nta’an.

196
››prioridad
presidio Penitenciaría. Ch. makajr. G. maisa pakaya. P. inas tíshtutawa. Ta. tanit
furisun. I. prison. M. silakn watla. P. pesh din lawi talwi. To. lap’ü ücj la mijin.
amasta akao. Ta. silak ûni. prever Conjeturar sobre lo que ha de
p r e s io nar Ejercer presión. Ch. suceder. Ch. b’axpejna’r. G. gaunigini
k’it’onb’ir. G. afúreseha / aúfudaha / ubâmagiwaü. I. foresee. M. kaina manis
adügüdara. I. pressure. M. karna munaya. diara takayaba riditakiba. P. nah chã. Ta.
P. wítíh. Ta. tirisnin. yanit din.
prestar Entregar algo con la obligación primaria Escuela elemental. G. furumeti.
de devolverlo. Ch. k’ajtin. G. afúedeiha. I. I. basic. M. pas taura ba. Ta. kul ûn wisam.
lend. M. len munaya. P. tamanka. Ta. lin primate Mono. Ch. max. G. megu. I.
yamnin. To. ne’an. primate. M. urus satka nani. Ta. tunun.
prestigio Con mucho mérito. Ch. primero Principal. Ch. b’ajxan. G.
imb’utzir. G. pantatiwa luagu / hinsiñeguti furúmieti (m) furúmietu (f ). I. first. M.
/ afíñewati t. I. prestige. M. nina plapi pas taura. P. atantuk. Ta. tatuna palni kidi.
tawan. P. prestigio akachwa. Ta. muih To. wala way.
nuhni. To. ’ücj la tjiji. primitivo Rudimentario. Ch. ajb’ajxan.
presumir Mostrarse satisfecho en exceso G. furúmietian gürigia / binadü gafédun.
de uno mismo. Ch. sarir. G. apantahani / I. primitive. M. blahsi uplika nani. P.
liñun alanaü. I. presume / show off. M. atahtukríh. Ta. umani muinh.
diara kum takbia luki ba. P. ke amenchkan. primo Hijo de un tío respecto de una
Ta. kidi kapatki. To. jupj jin jola. persona. Ch. cha’k’ojn. G. idúhei / liraü
presupuesto Computo anticipado de búguchihana / liraü niyawuite / liraü’
los gastos. G. laságarun ebégî lubaragien nuguchunhaña / tiraü naufuri. I. cousin.
dan. I. budget. M. expens kulkanka. P. aoh M. wan tubani. P. arkí kería. Ta. taahtaski
píshripè. Ta. wark yamnin lalani. walanbis.
pretender Intentar conseguir. Ch. primogénito El primer hijo. Ch.
ejtz’un. G. ayumahani / amúriyagüdüni b’ajxanir. G. igianaü. I. first-born. M.
/ afâgua luagu. I. pretend. M. daukaya tahwakia. P. yê atahtuk. Ta. taninang. p
lukaya. P. tastaki. Ta. aais kulataman. principal Importante. Ch. k’anpa’r. G.
To. quelel lejay. lihuduhu. I. principal. M. kaudiar karnika
pretexto Excusa. Ch. mab’anb’anir. yabiba. P. eka atonna. Ta. kidika palni.
G. liyunauti / lafaun párafu. I. pretext To. jupj ne p’in.
/ excuse. M. kunin munanka. P. iñas principio Inicio. Ch. k’ajyes. G.
tíshkua tekutĩì. Ta. sipawas yang,ki. lagumeha. I. beginning. M. tâ krikanka /
prevalecer Tener superioridad. Ch. tâ dukia smalkanka. P. atahtuk. Ta. sutnini
tururna. G. esebeda / adurara. I. prevail. / tatuna. To. mas wala way.
M. ban bapi buwaya. P. tapura artaktu. Ta. prioridad Anterioridad. Ch. o’nixnir.
tani tuna muinh. G. timântimanti / le ligiabai. I. priority.
prevenir Prever. Ch. pejkan. G. M. kau nitka tara. P. píarah atahtuk. Ta.
gabárauni. I. prevent. M. kaina manis yakauh,kidi laih.

197
››prisa
prisa Prontitud. Ch. ajner. G. furesei / procu rar Hacer diligencia para
aufuduni. I. rush. M. isti pali. P. únwarí. conseguir algo. Ch. tajwintza. G.
Ta. isti / sirihni. afaraguni / ídereguni ûnguaü. I. try. M.
prisión Cárcel. Ch. makajr. G. adáünrüni / trai kaikaya. P. unwari kahpar. Ta. di sas
furísungu. I. prison. M. silakra mankanka. yamwi yaknin.
P. pesh unkatishkara ahkwaĩ. Ta. silak producir Fabricar, dar fruto. Ch.
ûni. To. cawilta to’o toncja. imb’utzir. G. alúbahani / adeiaguni ûguaü.
privar Despojar de algo. Ch. makajrni. I. produce. M. daukaya. P. unwahparĩ. Ta.
G. achara / aréida / eséfura. I. deprive / yamwi minik yaknin. To. pülücj nt’ala.
forbid. M. diara kumra apia takayaba. producto Cosa producida. G. alubahani.
P. artêsukkerwa irina akachitu. Ta. I. product. M. dus mâ. P. katora. Ta.
ningyaknin. mahni yakwa. To. ty’at.
privilegio Prerrogativa. G. ubuidume / profanar Tratar sin respeto una cosa
uwadigiali kei ligia. I. privilege. M. bak sagrada. Ch. irik’ub’sen. G. manichini /
saki brinka. P. ekapé tah akachwa. Ta. menebenehabuti. I. profane / defile. M.
sansni. To. ninin mas ücj. sauhkaya. P. warkas ñahiĩ. Ta. rispit dis.
probar Demostrar. Ch. ejtan. G. aucha / profesar Ejercer un oficio. Ch.
apúpuhani. I. prove. M. dabi kaikaya. P. ajna’tanyaj. G. araudaguni ûnguaü
akámás. Ta. traitalnin. katañadibulan. I. profess. M. witnis kler
problema Cuestión que hay que resolver. wiaya. P. patishta añaha ñahiĩ. Ta. wark
Ch. mab’anb’anir. G. trobuli / chaucha. I. as yamwi.
problem. M. pat. P. ñah tísh. Ta. pat as profesión Oficio. Ch. k’otorer. G.
barangnin. To. malala. bufurenden / baiganabégi. I. profession.
p r o c e d e r Compor tamiento. Ch. M. wan yabka. P. iñas aríraiĩ. Ta. kulni
xanaru’t. G. lúba / mosu. I. behaviour. M. duna kidi.
ta nkrikaya. P. íñas en kapra atahtukparí profesor Maestro. Ch. ajkanseyaj.
/ kĩnáh. Ta. yamwi kiunin. To. pe c’a jin G. aráudahatu, maista (f) / aráudahati,
p justa. maistu (m). I. teacher / professor. M. skul
procesar Enjuiciar. Ch. warchenpaj. sasmalkra / maistru. P. achiwĩshta. Ta.
G. aríhagüda duru. I. prosecute. M. la sumalyang.
dinkaya. P. kâà iñas isnáh. Ta. witin patni. profeta Persona que anuncia sucesos
proceso Causa judicial. Ch. patna’rtawer. futuros. G. buyei. I. prophet. M. frafit. P.
G. latauhaun. I. proceedings. M. la kekeri patatishta tepeterrurĩ. Ta. prapit.
daukaya ba. P. ikan kapar. Ta. tan kaupak. prófugo Fugitivo. Ch. ajixin. G.
To. tülücj ca mvelem. anúrahati (m) / anúrahatu (f). I. fugitive.
proclamar Aclamar. Ch. k’ab’esyaj. G. M. silak wina plapan. P. atrokkí. Ta.
gûmai. I. proclaim. M. nina bukanka. P. kirana. To. pecj jinwa.
iñas nahí pesh wrísña. Ta. win kalna. profundo Con el fondo muy distante de
la base. Ch. intam. G. huliliti. I. deep. M.
tihu. P. uruhchã. Ta. tuhni. To. campü’ila.

198
››prorrogar
programa Declaración de lo que se M. painkara mapara aisaya ba. P. ñah
piensa hacer. G. ataugülei. I. program. atahtukpra ñahpar. Ta. yul uk karak
M. wark daukaya ridi takanka. P. katun birnin.
as íshker. Ta. yamnin kidi. propagar Difundir. Ch. chekerb’ijnun.
progreso Desarrollo. Ch. imb’utzir. G. G. abûchaguagüni. I. propagate. M.
awasehani. I. progress. M. pawanka. P. drabaya. P. unwanapak. Ta. kalawak un
iñas ishkra tawehruí. Ta. barakwi. kalnin.
prohibir No permitir. G. madugani. I. propiciar Favorecer. Ch. takresna’r.
prohibit. M. daukaya dukia apia. P. taya G. gídehani. I. propitiate. M. diara kum
paíntu. Ta. yamnin awaski. To. ma nin daukay ilpka daukipa. P. propiwarka. Ta.
lat’iji. dunin.
prójimo Persona respecto de otra. Ch. propiedad Objeto de dominio. Ch.
yaturu. G. gürigia waladi / mutu kai tab’ach. G. lani / lilagu / lufúlasun. I.
wagia. I. fellow man. M. wan uplika. P. property. M. dawanka. P. kuk tasté. Ta.
taí tãwá. Ta. wahaini. danwan. To. pjecacj justsja’a,napj nats’a’a.
prolongar Alargar en tiempo o espacio. propio Perteneciente a uno. Ch. tanib’ach.
Ch. k’atatajir. G. amígifedagüdüni / G. lani (m) tani (f). I. own. M. wan dukia.
acáwagua dan. I. prolong. M. taim yari P. taê. Ta. din. To. napj na tsja’á.
daukaya. P. kãraka. Ta. taimni naini danin proponer Hacer un propósito. Ch.
/ yamnin. To. tsucj nin tjevelen. ub’ijnwa’r. G. isei saminaü. I. propose.
prometer Asegurar. Ch. wararajk’un. G. M. lukanka yabiba. P. proponehka. Ta.
íchiga eménigini. I. promise. M. pramas ais yamnin wat yah. To. jipj ca nsem.
munaya. P. ahtohka. Ta. pramis kalna. To. proporcionar Poner a disposición.
jupj p’ya vele. Ch. yajk’una’r. G. íchuguni / ídehani. I.
promover Dar impulso. Ch. uk’ech’en. provide. M. nitka kum yabiba. P. akina
G. închahani / achugurahani. I. promote. akina. Ta. tingni yak danin.
M. ta brih impakaya. P. promoverka. Ta. propósito Intención. Ch. k’ajnat. G.
yulwi talna. To. quin la mijin. lübügürü. I. purpose. M. daukaya luki p
pronosticar Conocer el futuro. Ch. ba. P. píras kaukâya. Ta. ais yamnin kidi.
na’tararir. G. ariñaguwali / íridahauwali. To. tsjan mpes tjucuy.
I. forecast. M. taim lakikaiki ba. P. chepok propuesta Idea que se propone. Ch.
iñas natishpĩ. Ta. tinit yulni. ojroner ira. G. ichugun amu saminaün.
prontitud Rapidez. Ch. wa’kchetaka. I. proposal. M. daukaya natka nani. P.
G. furései. I. promptness / quickness. M. propuetaha. Ta. kulna pisni as.
istikira. P. unwaripe. Ta. sirihni. propulsar Impulsar. Ch. k’ech’en ut’.
pronto Veloz. Ch. wakche. G. malühali G. ahîruni / achüüra gumúleli. I. propel.
(m) malühau (f). I. prompt / soon. M. isti / M. platukbaya aitaura. P. propulsarka. Ta.
aihni. P. unwary. Ta. baibah / isti. tuknin.
pronunciar Emitir y articular palabras. prorrogar Continuar. Ch. jujranb’ir.
Ch. cheksunar. G. girídani. I. pronounce. G. adarasahani / amigifedagüdei dan. I.

199
››prosperar
prolong. M. alki takaskaya. P. karaka. Ta. munayaba. P. provechoh. Ta. ilpni. To.
apis danin. po ma nin lat’ija.
prosperar Triunfar. Ch. imb’utzir. G. proveer Suministrar. Ch. k’anpesb’ir.
awanseruni. I. prosper. M. pawaya. P. G. ichiga lubuña. I. provide. M. nitka
ehtíhc. Ta. barakwi. To. loco pyapya ca briyayaba. P. úmus / kawích. Ta. puwi
nsem. kalanin.
prosperidad Bienestar material. Ch. providencia Cuidado que dios da. Ch.
imb’utz b’ixirar. G. lubuidun idâni. I. ajk’unir. G. duari. I. providence. M. surka
prosperity. M. pawanka. P. êhtích. Ta. kum nahki wpni mangkaya lukan ba. P.
baraknin. tah pikachkwa chepok urũhupí. Ta. papah
próstata Glándula masculina que kalawi.
envuelve la uretra. G. tagai tagürüchün provincia Departamento. Ch. chojb’an
lisügün wügürina. I. prostate. M. waitna e katata’. G. aüdü. I. province. M. tasba
sikniska. P. kaíska. Ta. suman siknisni. piska kum ailaka silp briba. P. kahã uya
protagonista Personaje principal. akatas as. Ta. dipartamintuni.
Ch. ajb’ajxan pak’ab’. G. ichügünaü / provisión Alimentos que se guardan
agábutihati. I. protagonist / leading man. para el consumo en un período de tiempo
M. diara ta bri uplika ba. P. iñas ishkwé prolongado. Ch. we’sena’rir. G. fagúdira /
èka atahtukia. Ta. ta duyang. eigini. I. provision / supply. M. plun nani.
proteger Evitar daño. Ch. korpesyaj. G. P. sirâ tis. Ta. di kasnin din apakwi. To.
aunigiruni. I. protect. M. ta baikaya. P. cont’e way e’ay.
árñâhpéch. Ta. maintalnin / apaknin. To. provocar Irritar. Ch. tz’ejna’r. G.
’ücj latjejay. itaranigi / hanbobu. I. provoke. M. munks
prótesis Elemento artificial que suple kupia sauhkaya ba. P. apatokpas. Ta. traini
un órgano. G. umégegun lauti wewe luma talwi. To. ma quin lat’iji.
kauchu. I. prothesis. M. wan piska kum proyectil Bala. G. balu. I. projectile. M.
saki bara talika kum paski mangki ba. P. bulid. P. awa awa. Ta. bulit.
p kĩ krihpirasaker. Ta. am ana. proyecto Conjunto de ideas para una
protesta Disconformidad. G. mitini. I. obra. G. atáuhani. I. project. M. tawan
protest. M. mapa buwaya. P. akentah twi aiwarka dauki pawiba. P. Katun as. Ta.
/ protestechka. Ta. laik awas. To. lawelel. pruyiktu.
protocolo Ceremonial. G. yanu. I. prueba Ensayo. Ch. kansen. G. apúpuhani
protocol. M. asla tankara nanira aisaya / hauchawata (f) hauchawala (m). I. test
aila briba. Ta. kalpak yulwi. / trial. M. prof munaya. P. akâmas. Ta.
prototipo Original o primer molde. Ch. praptis kalahwi. To. quina ca nucj ncu
nojk’ina’arir. G. taúchaha. I. prototype. M. t’ücj.
diara pas daukan bara baha satka dauki pubertad Edad en que aparecen las
wiba. P. prototipoh. Ta. sim satni / din. capacidades para la reproducción. G.
provecho Beneficio. Ch. topopir. G. închaña / chawâña. I. puberty. M. tuktan
gaganbadi ba. I. profit. M. pain yus

200
››pupila
wina wahma ra tawan wina shins takiba. P. suahwawa ãka. Ta. ting nanan. To. ma
Ta. awarni ki. To. ma ’ücj lejay. vyu.
publicar Hacer del conocimiento pulir Abrillantar, alisar. Ch. juk’u. G.
público. Ch. cheksuna’r. G. agumaira. I. aguyedaguta / aputiha / aguyedaguda. I.
publish. M. tawan mawanra kler aisaya. P. polish. M. libni daukaya. P. winiska. Ta.
iñaspasku ñahĩ. Ta. un kalahni muih bitik. salainin / sahan nin. To. ’üsü jüsta latjejay.
publicidad Anuncios comerciales. pulmón Órgano de la respiración. Ch.
Ch. pejna’r chommarob’. G. ariñahaúali josjos. G. ihuwaraü. I. lung. M. wan pusa.
/ gûrumaiwali. I. publicity. M. maisa P. ûsuhkuha / ãsãs. Ta. putni.
pakanka nani. P. iñas pasku ñahña pesh pulsar Tantear un asunto. G. adunha
krih aríler. Ta. bakan nin din klir yamwi. / adügüdaha. I. press. M. alki kaikaya
pueblo Población, ciudad. Ch. chinam. siknis kumra. P. buh buh pã. Ta. laihwi
G. agairaü / aüdu / ubiñebari. I. town. M. talwi.
twan. P. kahã. Ta. tawan. To. patja nt’a pulsera Brazalete. G. bángüleim. I.
/ laynt’a. bracelet / bangle. M. bankil / mihta lula.
puente Obra para pasar un río. Ch. P. suah mâña pėhá. Ta. bangkil. To. myas
numib’. G. burichi. I. bridge. M. karna. P. tsupj.
uktechka. Ta. puinti,kil bayak. To. casa’a pulso Pulsación transmitida del corazón.
lawünin / yoquin. Ch. pi’mpa. G. tadidihan anigi / adidihani.
puerco Cerdo. Ch. chitam. G. wiyeti. I. I. pulse. M. tallia pulanka. P. buh buh. Ta.
filthy. M. kuirko. P. wãrí. Ta. taski kira. isning pinghwi. To. tülüway.
To. lapj lejay. punta Extremo agudo. Ch. o’ni’. G. igiri.
puerta Vano para entrar o salir por él. Ch. I. point / tip / end. M. yakauri danska. P.
ke’karar. G. bena. I. door. M. dur unhta. P. ànύh. Ta. sutni. To. jay tsjicj nt’a.
kaosapa. Ta. durunta. To. jun vilicj. puntero Punta. G. lagei igiri / aufun. I.
puerto Lugar de la costa donde llegan las leading / pointer. M. kulki madikaya dusa.
naves. G. wafu / potu. I. port / harbour. M. P. kĩnâtah. Ta. kulwi / nining kawi. To.
takaskaya pliska. P. puru uya tékerña. Ta. wala jama. p
but wat wa plisni. punto Lugar. Ch. turer. G. dunti. I. place
pulga Insecto díptero chupador. Ch. ch’ak. / position. M. takaskaya pliska. P. tuk. Ta.
G. hayaba. I. flea. M. ins. P. côh. Ta. pisa. yakat.
To. pel. puñal Cuchillo. Ch. uxijrib’. G. gusiñun.
pulgada Unidad de medida. Ch. b’isor. I. dagger. M. kisura. P. kasurusta. Ta.
G. misure tun gamisa. I. inch. M. ins. P. kuhbil. To. plomay tsjicj jinwa.
pulgadaas. Ta. ins. To. namas ts’ipjal mas puño Mano cerrada. Ch. tzujy. G. ufúñai.
püne mpes vyu. I. fist. M. mihta kruskan. P. suawriha
pulgar Dedo más grueso de la mano y wríh. Ta. tingni kurusna. To. mas let’otj.
del pie. G. luguchi lirahüñü úhabu luma pupila Abertura iris circular del ojo por
ugudi. I. thumb. M. wan kulkaika asmala. donde entra la luz. Ch. xoynakut. G. lila

201
››pupitre
agu. I. pupil. M. nakra yula. P. awâsâh. puro Cigarro grande. Ch. k’ujtz. G. budu.
Ta. mak pa kungni. I. cigar. M. tuako karban. P. ĩakâchitu. Ta.
pupitre Asiento escolar. Ch. k’ajn. G. sikarit.
halau tidan luba furendei. I. desk. M. púrpura Morado. Ch. ka’tzu. G. guchu. I.
ulbaya sirka. P. achaha. Ta. kul sinini. purple. M. kalatka pauni ingni ba. P. broni
To. casa’a la ’osos pawã. Ta. sangni.
purificar Dar pureza. Ch. b’ojb’irna. G. pus Detrito de un absceso. Ch. po’j. G. ühü
harumagüdaü. I. purify / cleanse. M. yula / ühüru. I. pus. M. mabiara. P. àtâtí. Ta.
ikaya. P. saĩna / waríh. Ta. klin yamnin,wi. pulni. To. la üsü / lipit’ya.
To. ’üsü lamijin.

202
››quebrantar
quebrantar Romper. Ch. tarjtz’a’. G. quietud Falta de movimiento. G.
adüüagua. I. break. M. dia. P. piha. Ta. manîgaü. I. stillness. M. matawal sip pura
bahpamnin. To. la tju′ulin. matsip. P. à paintua. Ta. ayauwaski.
quebrar Quebrantar. Ch. k’asar. G. quincena Espacio de quince días. G.
ahalachaguni. I. break. M. krikaya. P. pĩh. ka kensi weyu. I. fortnight / fifteen days.
Ta. bahnin. To. ja’asa / ’eyapj. M. matawal sip pura matsip daknika. P. â
quehacer Ocupación. Ch. ketpa’r. G. ukua onki. Ta. waiku papas bah.
barasegu / dasi / wadagimanu. I. task / quinquenio Período de cinco años. G.
chore. M. daukaya dukia nani. P. katunha. dan lidanti seingü irúmu. I. quinquennium.
Ta. di yamnin. To. t’ya mvelen. M. mani maship taimka kum. P. kuíh
queja Expresión de dolor. Ch. b’iri’ti’r. G. onki. Ta. kuri singka. To. ’año sinqui’a.
fuledei. I. moar. M. brinka apia wiba. P. quinta Mansión suntuosa. G. liseingun
âhñah. Ta. ah nin. To. tin. pisi lidangiñe dayaüti. I. country house.
quemar Destruir con fuego. Ch. putan. G. M. matsipka ba. Ta. û nuhni yamni.
águda / ébeda / aduranguragüda. I. burn. quitamanchas Sustancia para quitar las
M. amkaya. P. ύhbras. Ta. busnin. To. manchas de la ropa. G. gûti dáseiti. I. stain
quelel’im / ’im. remover. M. taski klin daukaika. P. maka
querer Desear. Ch. k’ani. G. insiñeni. pechka. Ta. taski yak wi. To. jas selaja.
I. want. M. laik takan. P. ónká. Ta. want. quizá Denota posibilidad. Ch. anon. G.
queso Alimento que se obtiene de cuajar gayárati / hafutia / mâsan. I. perhaps. M.
la leche. G. furúmasu. I. cheese. M. bib sipsa sin. P. kâh. Ta. sipkarang. To. nin ca.
maul / keso. P. tututia wriha. Ta. tà was
dadasni. To. vaca tsots.
quiebra Insolvencia de una empresa.
Ch. k’asi. G. bauguaü. I. bankruptcy. M.
trucha kriwanka. Ta. bahwi.

205
››rábano
rábano Hortaliza de raíz comestible. G. raíz Parte de la planta que se desarrolla
aban turuyei mabi. I. radish. M. intawakia bajo tierra. Ch. w’i’r. G. ílagülaü /
nari kum piba. P. rabanoha. Ta. rabanu. agüchaü. I. root. M. rudka. P. apís. Ta.
To. tsuts olos jana. kikni. To. ts’ü’il.
rabia Ira. Ch. k’ijna’r. G. igáñu. I. rage. rama Parte nacida del tronco. Ch. uk’ab’te’.
M. kupia aisawanka. P. chânah warkí. Ta. G. ubúebu. I. branch. M. dus klawa. P. ãsã.
anwi,na. To. jay üts’a lampi’i’oya. Ta. saran kaupak ûsna. To. npjwel.
racha Ráfaga. G. liñawan dan / ramo Conjunto de flores. Ch. morojchirob’.
lanéimeuga / gasügürüni / luriban dan. G. ubúebu lauti fuluri. I. bunch. M. dus
I. gust. M. sasmalkra. P. ompish tapurí kiamka. P. ãõh wrís. Ta. tingni rahni. To.
ûkwẽ. Ta. yayanh bin. yo pjwel.
racimo Grupo de bananos unidos a un rampa Plano inclinado por donde se sube
mismo eje. Ch. poroj. G. resini / tuwere. I. y baja. G. caranpû / burichi chagutu. I.
bunch. M. dus ma dakni kum / plas wihta ramp. M. paskan witni dira suni alahbi
kum. Ta. wir. kaya dukia. P. kuk katukas. Ta. kilwi yak
racionar Distribuir racionalmente. Ch. klakwi. To. ’ama plavin jinwa.
b’ijnwa’r. G. abidaha. I. ration. M. pidka rana Anfibio sin cola. Ch. pekpek.
kad yus munaya. P. kasar. Ta. apit. To. G. huwa. I. frog. M. pihwilikid. P.
lalas mo t’elon. tatakastakas. Ta. pikpik. To. vin tsu.
racismo discriminación por motivos rancho Vivienda humilde con paredes de
raciales. G. limisiñe amu nechanu. I. vara y techo de paja. Ch. yarotot. G. muna
racism. M. kiamba kum kua karna tânka pôtêugu. I. ranch. M. kiamb watla / plun
ba marikanka. P. atach. Ta. muih satni. piaya / miusik lawana. P. kao pahpah yo
radiador Aparato para enfriar un motor. ka a. Ta. ahtak û ni pan karak. To. ts’epjel.
Ch. ch’i’wi’r. G. lubachaba / labúligiagu rango Jerarquía, categoría. Ch. k’ampa’r.
hiti lani mahina. I. radiator. M. misin laya G. ubáfu sügüsügueinati. I. rank. M.
tangka. Ta. misin san ni yamwi. kulkanka tara. P. ñah akachw. Ta. traipni.
radicar Estar en determinado lugar. To. yom müjü tus quinan.
Ch. turerir. G. ahüchuni / gayuwêli / ranura Hendidura. G. faünti. I. aperture.
abóucha. I. settle down. M. aiwa plis M. ria alkum. P. bahnĩ. Ta. sahna.
kumra takaskaya. P. kukaspesña chapari. raptar Robar. Ch. kajcha’r. G. abáyua
Ta. sak atnin. To. quin ca mo’os. gürigia. I. kidnap. M. brih plapaya. P.
radio Aparato radiotransmisor y untrókka. Ta. malwi,nin. To. quepj jyuyutj
radiorreceptor. G. gafu lánbara / radiu. I. jamal.
radio. M. radio / miusiik bax. P. radioha. raro Poco frecuente. Ch. najtir. G. ámuti.
Ta. rupik. To. mpes la pjacj / pjocjas velé. I. strange / odd / rare. M. diera trinzar. P.
ráfaga Movimiento violento de aire. Ch. amísh teshtu. Ta. sat as ki. To. ma najas jin.
k’ek’oyka’y. G. beberidi. I. squall. M. rax
isty lulkaya. P. onpishtapuri ishkue. Ta. r
rapaga. To. lüpjü lenwa seje.

209
››ras
ras Igualdad en la superficie de las cosas. raza Casta. Ch. morwa’r o’nyan. G.
G. anábahani. I. f lush. M. walbaku néchanu. I. breed / race. M. nissan bani.
dakbaya. P. árláh sauh. Ta. papat. Ta. ransa.
rascar Arañar. Ch. jok’ornar. G. arañar r a zó n Facult ad de pensar con
añúguchuni. I. scratch. M. buhbaya. P. razonamiento. Ch. b’ijnwa’nb’utz. G.
yás. Ta. kurhnin. To. ts’i ’utsca. seinsi. I. reason. M. raid pali / kunin apu.
raspar Raer ligeramente. Ch. jok’o. G. P. amenchka. Ta. kulwi dakawi. To. ’onin.
ahíachuni. I. scrape. M. wirkbaya. P. kars. razonar Pensar. Ch. k’anpesb’ijnun.
Ta. kusnin. To. pla jesew. G. asáminaruni. I. reason. M. wan dahra
rastrear Seguir el rastro. Ch. sajkan. walaya. P. amenchkwa. Ta. kulawi talwi.
G. árauha. I. track down. M. aubaya. P. To. ’ots’onca.
atahken káproh. Ta. uinin. reaccionar Responder a un estímulo.
rastro Vestigio, señal. G. rêkâ ’. I. track Ch. k’ek’wa’rir. G. fôniduni. I. react. M.
/ trail. M. yabal sainka kum / bib markit bukudwi taki waya. Ta. ayauwi. To. ’ücj
muni pliska. P. tah tekesh kine ken. Ta. jin jelela mijin.
taihni ki. real Con existencia verdadera. Ch. erach.
rasurar Afeitar. Ch. susu. G. asâguni. I. G. inarüni. I. real. M. kasak pali. P. yar.
shave. M. wan unmaya irbaya. P. berska. Ta. ramh sak ki. To. t’ücj.
Ta. karhnin. realizar Efectuar. Ch. chempayaj. G.
rata Mamífero roedor de cola larga. Ch. aunwenbudagüdüni. I. carry out. M.
ch’o’k. G. garadun hiñáru. I. rat. M. matiz. daukaya. P. kâ a. Ta. wat yamnin. To.
P. kaís uya. Ta. matis mamanh sut naini. lamajay.
To. müst’uy püne. realzar Engrandecer. G. iñúahani. I.
ratificar Conformar. Ch. b’tzxirar. G. enhance / exalt. M. nina purara bukaya.
achôra / luba. I. ratify. M. aman kaikaya. P. ãkaka. Ta. nuhni ki kaldkawi.
Ta. ramh palni. reanudar Continuar lo interrumpido.
ratón Rata. Ch. ch’o’k. G. garadun. I. Ch. chenpa otroyajr. G. arándaruni. I.
mouse. M. matiz. P. kaís. Ta. matis. To. resume. M. kli plis walara waya. P. wárka
must’uy tsjicj. ka. Ta. wat yulnin.
raya Línea. Ch. xijb’en. G. sibari. I. line. reba jar Disminuir el precio. G.
M. kiswa naskaya. P. atèrs. Ta. lain ni. To. aleiragüdüni. I. lower. M. praiska mayara
plat’ü / vitsjio. alahbaya. P. aoh mònók. Ta. sipar lakwi.
rayar Hacer rayas. G. áfiuha / afiura. I. To. tsjicj lyawun nt’a.
draw lines on. M. dikaia. Ta. raraunin. rebaño Hato de ganado. Ch. ko’wakob’.
To. plat’üjü. G. aráuchuni. I. flock / herd. M. daiwan
rayo Chispa eléctrica entre dos nubes. tim dakni pliska. P. wakach wrís. Ta.
Ch. k’ajk’ir. G. waruhuyu. I. lightning. turuh mahni ki. To. pülücj lyawun nt’a.
M. imyula. P. wãwã. Ta. lipwi. To. cocoy rebelde Que se rebela. Ch. ajmab’anb’an.
r pla nasa. G. magúmadirúnti. I. rebellious. M. lal
karna. P. weshtu. Ta. krisi. To. jay c’a.

210
››recolectar
rebotar Botar repetidamente un cuerpo aküinhani. I. creak. M. kikwaya. P.
al chocar con otro. G. abaunhani. I. awẽrsta. Ta. linhnin.
bounce. M. srudwaya. P. warka kasna. Ta. recibir Tomar lo que le dan. Ch. ch’ama.
wat wat sutwi. To. no’oya qui’a’aya tola. G. erésibiha. I. receive. M. alki briaya. P.
rebuscar Buscar con esmero. Ch. su kuh. Ta. dunin.
sajkan. G. aríyaguni ûnguaü. I. search. M. recibo Documento que acredita haber
kli pliki sakaya. P. akaproh. Ta. walwi. recibido algo. Ch. ch’ajmar. G. ebegi
To. pajal lepal. paküwati. I. receipt. M. diera yaban
recado Mensaje. Ch. pejkan. G. tikini. I. waungkataya. P. reciboha. Ta. risibu. To.
message. M. diera kum lahma swin. Ta. jaylac lejay na ne’aya.
yulpamna / wa. To. qui’a’a tequetj ’e’ay. recipiente Vasija. Ch. che’n. G.
recaer Volver a enfermar. G. asandiraya. erésibira. I. container. M. diera auhbaya
I. fall back. M. kli kawaya. P. warkí pliska. P. iñas unkatishka. Ta. was laihnin
achana. Ta. wat siknis kalna. To. pajal din. To. syasa lajay.
playaca. recÍproco Igual en la correspondencia
recapacitar Reflexionar. Ch. bijnwarir. de uno a otro. Ch. kawaryo’n. G. koñakoña
G. larúgadun au. I. ponder. M. wan sinska / nugia bun, bugia nun. I. reciprocal. M.
briaya. Ta. kulawi dakawi. To. mas ücj pana pana. P. asken awar. Ta. biri biri.
jin mü’üsuüs. recitar Decir versos en voz alta. Ch. aru
recapitular Repasar. G. luntima imb’utz. G. ariñaga posíya. I. recite. M.
larihin. I. recapitulate. M. kli kupia aisaya upla mawanra. P. recitarka. Ta.
kraukaya smalkan dukiaba. P. warkah parasni yulwi.
ña. Ta. wat yulwi talwi. reclamo Exigencia. Ch. k’ajtna. G.
recargar Volver a cargar. G. alódua ébecha. I. reclaim. M. wan raidka dukiara
/ abuincha güdátuma. I. reload. M. aisaya. P. akapãk. Ta. mayultayang. To.
kli bangkaya. P. warkí artuk. Ta. wat lawelel.
turukwi. To. pajal set’olon. recluta Joven alistado para el servicio
recaudar Recoger. Ch. k’opi. G. ôduha. militar. Ch. ajmab’anb’an. G. umúsuni /
I. collect. M. lalah wahbaya. P. aôh ύnwáh. súdâra. I. recruit. M. soldajo raya kum.
Ta. apakwi. To. pülücj ca nsem. Ta. waralaih / wisam / rikluta.
receta Nota de los medicamentos recobrar Volver a adquirir. Ch. tajwi’x
recetados. G. irida árani. I. prescription. ani. G. águyuguni / agágüchüni. I. regain /
M. plun paskaika waungkataya. P. recover. M. wan karnika alkaya. P. worka
recetaha. Ta. pils bakannin waunhtaya. sukuh. Ta. wat minit yakwi.
To. lemelyú ne’aya. recoger Volver a coger. Ch. k’opo. G.
rechazar Oponer. Ch. uk’ijna’r. G. abúdahani. I. pick up. M. wahbaya. P.
imísieni. I. reject. M. saitra swiaya. Ta. uwa unwã. Ta. wat ananin. To. te’e / pyay
dikah. To. malala latjejay mpes. / amyulu.
rechinar Hacer un sonido desagradable recolectar Recoger. Ch. morojseyaj.
r
frotando dos cosas. Ch. charcha. G. G. alúbahani / abúdahani / anúadahani.

211
››recomendar
I. gather together. M. kli wahbi briaya. G. abálachuni / abálacha / eméruai uraü.
P. unwaha. Ta. ananin. To. pülücj nca’an I. recline / rest. M. aidnikaya. P. nâpísh.
ma’e. Ta. kalangwI.
recomendar Hablar por alguien con r e c tá n g u lo Pa r alelog r a mo de
elogios. G. íchâhani. I. recommend. M. ángulos rectos. Ch. tutz’utz’ujnib’. G.
painka dukiara wiaya. Ta. ilpni yulwi,nin. dabubereguati. I. rectangle. M. skuer
recompensa Reconocimiento. Ch. kum. Ta. sutni barangni.
sijpa’rir. G. idéwêsai / ubúdâmu. I. reward. rectificar Corregir. G. aránseryeiya
M. wark lal mana frisandka. P. artápĩ. Ta. / adügaeiya. I. rectify. M. wan mistikka
minit kalawi. To. pjacj etje ’aya. kaikaya. P. warka ka. Ta. wat barangwi,na.
reconciliar Restablecer la concordia. recto Justo. Ch. tutz’utz’uj. G. surúti (m)
Ch. kor pesyay. G. arândara. I. surutu (f). I. fair / honest. M. wapni. P.
reconcile. M. kli wan aslika takaya. peshkaseitu. Ta. kasak lani. To. t’ats.
P. perdonahakiruwa. Ta. wat vahan rector Que rige. G. alídihati (m), /
ksalalahna. alídihatu (f). I. rector / superior. M. skul
reconstruir Volver a construir. Ch. baska. Ta. tunun.
chenpa otronyajr. G. ábunaguaya. I. r ecu ento Escr utinio. G. sun lê
reconstruct. M. kli paskaya. P. wárkà kâ. bafâgunbai aundara. I. recount. M. kli
Ta. wat pakna. kulki kaikanka. P. àwéch. Ta. kulwi talwi.
recopilar Juntar información. Ch. recuerdo Imagen recordada. Ch.
morojsen. G. aúndaha. I. compile. M. k’ajpesyaj. G. barítaguagüle / arítaguni.
ulbanka nani wahbaya. P. ña unwã. Ta. I. memory. M. kupia krawanka. P. tah tâ
wilwi uduhna. To. sin t’epyaca. ka. Ta. wayani. To. napj nola.
record Marca deportiva. G. lêtuma. recuperar Recobrar algo perdido. Ch.
I. record. M. nina plapi tawan / kupia tajwintza. G. bedeíruniya / beséfuruniya.
kraukaya. Ta. bal markni. I. recover. M. pliki saki briaya. P. warka
recordar Traer algo a la mente. Ch. paskarí. Ta. wat yakna. To. neswa netj.
kapesyaj. G. arítagua. I. remember. M. recurso Bien, medio de vida. Ch.
kupia kraukaia. P. atak. Ta. isning tarhwi. ch’jnib’. G. idêmuai / aiganabegi. I.
To. lat’i’üjün. resources. M. diera nidka nani. Ta. yamni
recorrer Atravesar un espacio. Ch. sakki. To. témel tyajt jinwa.
xamb’arir. G. egerédaguni / áhuñuraguni. red Tejido o trama para pescar. Ch. chijr.
I. cross. M. kli plapanka kum. P. taha G. siríwiya. I. net. M. auka kumira
ukteshka. Ta. kiri. To. napj nolatjepyala. asla wilkanka. P. arah ύchã ukúha. Ta.
recortar Cercenar lo que sobra. Ch. trasmayu.
xurwa’r. G. ibâhani / agídara ladâgiñe / redactar Escribir cartas o documentos.
adóluagüdei. I. cut off. M. kli dakbaya. P. G. atauha lila abürühani. I. write /
artas. Ta. daknin,wi. compose. M. ulbaya. Ta. ulnin. To. mpacj.
r recostar Reclinar la parte superior del
cuerpo en la cama o en la silla. Ch. ch’a’r.

212
››regalar
redimir Librar de una obligación. G. reflexionar Pensa r algo con
eséfura / asálbara / afárada. I. redeem. detenimiento. Ch. b’ijnusyayir. G.
M. alba laka wina sakaya. Ta. pri kalna. saminawayali. I. ref lect on. M. luki
redondel Parque circular. Ch. worb’ir. kaikaya. P. amenchkape. Ta. kulawi
G. gararati / geréguati / rónuti. I. circle. M. talnin,wi. To. ninca jele nsem.
raun munay. Ta. tayalwi / niki. reformar Arreglar. G. apaküha /
redondo Figura circular o esférica. Ch. asânsiaya / arânsehaya. I. reform. M.
woworoj. G. gararati (m) gararatu (f). I. kli paskaya. P. warka eihka. Ta. yamni
round. M. krukma. P. wíchĩh. Ta. tuyulni. yamnin. To. pjawa lejay.
To. jast’ünt’ün. reforzar Fortalecer. Ch. meyk’ek’wa’r.
reducir Disminuir. Ch. chama / t’u’mres. G. aderubugudaya. I. reinforce. M. help
G. adiñuaguni / acháguagüda. I. reduce. muni ta baikaya. P. reforzarka. Ta. dadasni
M. sirpi paskaya. P. ayêka. Ta. bintis yamnin. To. p’a wa nca’an.
yamnin. To. tsjicj in. refrán Sentencia a modo de consejo. G.
reembolsar Devolver a quien ha chó. I. saying. M. stury wihta. P. refranha.
desembolsado. Ch. tojma. G. láguyun Ta. smalknin. To. nin jawelepj.
fayei. I. replace. M. expens tikan praiska refrescar Aminorar el calor. Ch.
aibapaya. P. warka aohkawishpar. Ta. wat sijb’ujres. G. áfura / adiliaguda / afuruwa.
kalawi. To. mo t’elon. I. refresh / cool. M. kauhla takaya. P.
reemplazar Poner una persona o cosa seíka. Ta. san danin. To. quiá tsojo.
en lugar de otra. G. lemêgua / lewêgua. refrigerar Refrescar. G. adiliaguda. I.
I. replace. M. watlikara wala mankaya. refrigerate. M. kauhla diaya. P. seinkáà.
P. reemplazarka. Ta. muih uk pani yak Ta. sanni yamwi.
danin. To. pja lejay. refuerzo Ayuda. G. liderebugu. I.
referencia Informe sobre una persona. support / reinforcement. M. help karnika.
G. íchaha. I. reference. M. bak sakan. P. P. árwa. Ta. ilp yamnin. To. pja latjatjay.
referenciawaha. Ta. kidika. To. pjawa refugiar Proteger. Ch. mukwarir. G.
tjapacj. esefura / areida / aramuda / ebelagüda. I.
referir Aludir. G. adâduaguduni / shelter / refuge. M. pat kum dukiara tasba
aguyedagüda. I. refer. M. kler munaya walara tawiba. P. tokà náh. Ta. yakmaldi.
natka aisaya. P. referirha. Ta. kidfi yulni regadera Vasija portátil para regar.
yulwi. To. ne’ana canacj. G. atuaguagülei. I. watering can. M.
refinar Perfeccionar. G. afinudagüda. I. aihtabaya pombka. P. katru muhá. Ta.
refine. M. lalahni pain daukaya. P. wĩnís buinin din.
ka. Ta. yamni yamwi. regalar Dar. Ch. uyajk’unar. G.
reflejar Dejarse ver una cosa en otra. G. edewereha. I. give away. M. frisand
arihuwati luagu / garigiti tuagu. I. reflect. yabaya. P. wísh. Ta. prisant kalawi. To.
M. param nunaya. P. kamas. Ta. uk yak jaylaj tulucj.
talna. To. pjajal wütsa. r

213
››regañar
regañar Reprender. Ch. k’ayen. G. rehusar Rechazar. G. asíginara /
ébecha. I. tell off. M. lawi daukaya. P. mamayahaun / uwá hâñaü. I. refuse. M.
áshta pak. Ta. anwi kalyamwi. To. levelele. swiaya. Ta. wantawas.
regar Esparcir agua. Ch. tz’aymar. G. reinar Dominar. G. auwaiha. I. reign. M.
atuagua. I. water down / spray. M. sikbi king aimankaya. P. reinarka. Ta. ban atnin
buskaya. P. pûk. Ta. was buiwi. To. sit’u. / kaunh atnin.
régimen Gobierno. Ch. ajjorir. G. lûdu / reincidir Volver a caer en el mismo
bumadi. I. regime. M. la ulbanka kum. P. error. G. aguyuha / agiribuha / aguyuha
regimentaha. Ta. gabamint pulitikni. To. / ligiyamemesan. I. relapse. M. klikli
jepja malala jyüt’a. daukaya aisarka. P. warki warkwas
regir Gobernar. G. alûduhani. I. rule / ishkwẽ. Ta. wat yamwi. To. lapj la etjejay.
control. M. la kum dauki waya. P. regirha. reino Estado gobernado por un rey. G.
Ta. bas yamnin. hauyei. I. kingdom. M. king aimanki
registrar Inscribir. Ch. sajkarir. G. taimka nani. P. patishta chuya. Ta. yala
adágaragüda. I. register. M. bukra wan muinh as tatuna.
nina ulbaya. P. akorsk. Ta. ayangni awi. reintegrar Restituir. G. adagaragudaya
To. mo lepal. ñei / ichigauya ñein. I. reinstate. M. kli
regla Precepto. Ch. tawer. G. gumadi / daknira dimaya. Ta. wat kawi.
lüdu / misure. I. rule / ruler. M. kulkaya reír Mostrar regocijo. Ch. tza’yer. G.
dusa / daukaya natka. Ta. lâ as. To. ’ücj éhereha. I. laugh. M. kikaya. P. árkõh.
lejay. Ta. kari. To. wüis is.
regresar Volver. Ch. sutpar. G. reiterar Volver a decir o ejecutar. G.
agiribuduni. I. return / go back. M. kli ariñagaya / adugaya / lúbaya. I. reiterate /
tawi waya. P. tawrak. Ta. nawatwi. To. repeat. M. nu takaya yukwan dukia kum.
wás. P. warkañah. Ta. wat yulwi / yamwi.
regular Poner en orden. G. camayuma / reja Cárcel. Ch. makajr. G. tebenei
gamayuma. I. regular / regulate. M. kasak furisun. I. bars. M. tasba baikaya piska
pain. P. regulahkao. Ta. adar dawi. To. kum ba. P. karcelha. Ta. silak ûn. To. ’ama
ücj lejay. mpes la tsecj lo.
rehacer Reparar. Ch. chenparir. G. relacionar Poner en relación personas o
adüguya. I. remake. M. sauhkaya. P. cosas. Ch. inxojt. G. gamadauni. I. relate.
warkaka. Ta. wat yamni yamwi. M. asla wark daukaya. P. relacionaha. Ta.
rehén Persona capturada con el fin de kaltalyang. To. nin p’iya justa.
obligar a un tercero a algo. G. gürigia relajar Aflojar. Ch. xanarir. G. arügüda
lalayuragun hungulemalidaündame, gurasu / darangilu. I. relax. M. wan winka
lemerime. I. hostage. M. upla alki takaski puhbaya. P. atayok. Ta. sans duwi. To. ’ücj
bawal lalah makabiba. P. pesh kasukuha. pü’ü.
Ta. muih laihna. To. yom ma polel relámpago Resplandor producido
r pyatjeme. por un rayo. Ch. jijb’ya’r. G. waruhuyu

214
››renta
/ abigihaniati. I. lightning. M. imyula remendar Restablecer un daño. Ch.
lipanka. P. choúk. Ta. lapna / lapwi / lipna. chuymar. G. áhüchagua / ádifileira
To. menmené. / áfadara. I. mend / to repair. M. pis
relatar Contar. Ch. tziki. G. abauda mankaya. P. atuk. Ta. pislaknin. To. situl.
uruga. I. relate. M. wark daukan turka remitir Enviar algo a alguien. G.
kum aisayaba. P. ñehwa. Ta. yaulnin. aunaguduni. I. send. M. brisisih balaya.
relativo No absoluto. G. ligia meme / kei P. iñas tumpar. Ta. pamnin.
gubaigü. I. relative. M. diara kum dukiara remojar Empapar en agua. Ch. tzayma.
aisayaba. Ta. kapat. To. yom lal jinijwa. G. afugüra. I. soak. M. buskaya. P. ármú.
relieve Figura que resalta sobre un plano. Ta. was yak suihnin. To. mo üsü lejay.
G. wübüguaü. I. relief. M. pint dinkan remolacha Hortaliza de raíz comestible.
kumra piska kau pain kaikiba. P. chohka. G. mabi funatu. I. beet. M. inmawakia
Ta. wayani talwa din. pauni kum pi ba. P. remolachaha. Ta.
religión Creencias o dogmas relacionados rimulatsa.
con la divinidad. Ch. k’ubseyajir. G. emei remolcar Jalar un vehículo por otro.
lun bungiu. I. religion. M. relidian. P. Ch. tz’okir. G. achawaha. I. tow. M. wilki
religionha. Ta. rilihiung. To. pjacj po’o aubaya. P. iñas tika ihpari. Ta. murnin.
pyon. remover Quitar. Ch. loksen. G.
relinchar Hacer desorden los niños. Ch. agarabaguni / agararaha adulu / ahuruha.
morojsen. G. ehênhani / ehenha gabayu. I. I. remove. M. kli nikbaya. P. akua tukpar.
misbehave. M. aras iniba. P. apara wahner. Ta. wauhlanin.
Ta. tapandadaswi. To. lepalana. remunerar Pagar un trabajo. Ch. tojma
reliquia Vestigio. Ch. kajpesyaj. G. patna’r. G. afeyeira / ichiga sensu. I.
alagante. I. relic. M. diara ul kum wina remunerate. M. lalah yabaya. P. artamíh.
piska kumi takaskan ba. P. relikiaha. Ta. Ta. lawi kalawi. To. pülücj lejay.
wayani. To. po léotj ne nin. rencor Odio. Ch. k’ijna. G. iyerehabuni
relucir Resplandecer. G. amîhani / / gahütanigi. I. grudge. M. lukan saura
egélelehani / ewedndeda. I. shine. M. diara manki briaya. P. atach. Ta. dutni kulawi.
kum ingni ba. P. kamaskiwa. Ta. dalhwi To. ts’i’in.
/ yaringwi. rendir Someter. Ch. k’oyir. G. fenduweni
remar Mover el remo para impeler / lubuchaguagu / magurasuni. I. surrender.
la embarcación. Ch. nuxya’rk’o’. G. M. suaki sakaya mahta pruwaya. Ta.
eheunha. I. row. M. duru kaubaya. Ta. sipawasdana.
waihnin / waihwi / kawaih wi. To. ’üsü renovar Hacer como nuevo una cosa.
mo’o lemyaya. Ch. wisi. G. asânsira / aganbieda. I. renew.
r e m e d i a r Pone r remed io. Ch. M. raya paskaya. P. waíkaká. Ta. wisam
yajkuntzakar. G. agaraniha. I. remedy yamnin. To. syasa lejay.
/ repair. M. siknis kara sika daukaya. P. renta Lo que se paga por alquiler. Ch.
isituka. Ta. sika yamnin. To. sit’ucj jnwa. t’oyo. G. áhayara. I. rent. M. rind munaya. r

215
››renunciar
P. kaoakua chapra tamihpar. Ta. û minit reponer Poner lo que falta. Ch. tajwintza.
lawi. G. gaméguáni. I. replace. M. kli watlikara
renunciar Dejar voluntariamente. mankaya. P. artuka. Ta. yakwi ann. To.
Ch. aktan. G. ígira / adiseda / agura. jipj tjevele wa.
I. renounce. M. danh wiaya. P. tahra reportaje Información periodística.
akastech. Ta. danin. To. jetj velé. Ch. kab’ey. G. uganu lidangiñe bigibigiti.
reo Prisionero. G. adünrüti. I. convict. M. I. report. M. diara takan nani lakiba. P.
silak watla uplika. P. pesh sukuha. Ta. periodismoha. Ta. di kalahawa kidi yulwi.
silak muinh. To. wa mo’o jut’olon. To. jipj tjana t’evele wa.
reorganizar Volver a organizar. G. reposar Descansar. Ch. jiri. G.
aransehaya / atauhaya. I. reorganize. emeragua. I. rest. M. ris briaya. P. apíshki.
M. kli lidar dakni paskaya. Ta. wat kal Ta. ris duwi.
uduhnin. representar Actuar en nombre de otro.
reparar Componer. Ch. ustan. G. G. achulura lemêgua. I. represent. M. wala
afanseha / aransehani. I. repair. M. pain watlikara daukaya. P. representarka. Ta.
paskaya. P. ehka. Ta. pis yamnin / anin. witin pani kau.
To. ’ücj lejay. reprobar No aprobar. G. masürüguni
reparo Advertencia. Ch. pejtzna. G. / mawanseruni. I. reprove. M. aplasar
aranseha. I. warning. M. saura takuya kan iwan. P. reproba akiwa. Ta. bayakna. To.
kli pain daukiba. P. reparoha. Ta. isning ma popel ücj la veles.
pakna / wat kalyulwi. To. ’ücj latjiji. reproducir Repetir. Ch. che otronyarj.
repartir Distribuir. Ch. xerer. G. G. agibedagua / agahuñuduni. I.
afarenha. I. distribute. M. sir munaya. P. reproduce. M. kau manas paskaya. P.
kasarka. Ta. yunin / yuwi. To. se ’a. warki ki. Ta. mahniyamnin.
r e pa s a r Releer lo escr ito. G. reptil Vertebrado que anda arrastrado.
asügüragüdaya. I. go over again. M. G. animalu aduruhati. I. reptile. M. piuta
dubil walara aisi kaikaya. P. ar kahwar. nani. P. peshwakwa tapríchiru. Ta. sauyak
Ta. lamwi yulwi talwi. To. neswa la mijin wilihwa balna.
/ secjol. república Forma de gobierno en que
repeler Rechazar. Ch. ironsre. G. la soberanía reside en el pueblo. Ch.
asiginara / agura / ariñaga uwá. I. repel. nojchinam. G. pisi ubau lê ichugubai
M. apia takaya. P. warpraka. Ta. wantawa. terencha. I. republic. M. kuntri. Ta. sau
repetir Hacer nuevamente. Ch. cheksun. daklana yak muih bas yamwi. To. nosi
G. aguyuguagüduni / ligia meme. I. jastüpü’es.
repeat. M. kli aisaya oh daukaya. Ta. reputación Fama. Ch. imb’utzir.
wisam yamnin. To. neswa vele. G. auseuni / inebesei. I. reputation.
repollo Hortaliza, col. G. repoyu. I. M. kulkanka yabiba. Ta. ayangni kiri
cabbage. M. piaya dusawaya. P. repolloha. bayakna. To. lapj jinwa.
r Ta. babil kungni / ripuyu. To. castlya jin requisito Condición necesaria. G. musu
p’iya lo. tigiabalan tubara. I. requirement. M. laka

216
››resumir
nani wal wapan kayasa. Ta. duwa atnin P. resolve kiwa. Ta. barangnin. To. ’ücj
kidi. To. tjyat ’wa. lamijin.
res Vaca. Ch. wakax. G. wiñâdu. I. beef. resorte Muelle. G. gulegeti. I. spring. M.
M. bip. P. wakach. Ta. turuh. To. mayola allan warbanka. P. resorteha. Ta. wayar as
pü sis. parasni duwi. To. na’a tola.
resaca Goma de la borrachera. G. respaldar Respaldo. Ch. korpesyaj.
tabadileha. I. hangover. M. rip tara kriwi G. idéregubuni. I. support. M. nina
iwan klabrika takaskiba. Ta. guma. To. mankaika. Ta. ilpni kalahwi. To. cusmpja
pyalits’i. san.
resaltar Distinguirse. G. araudaguni. I. respetar Tener respeto. Ch. b’ak’ren. G.
stand out. M. pura luanka puliba. Ta. sutni inébeni. I. respect. M. rispik munaya. P.
yak. To. vyatolos. pãpár tû. Ta. rispit kalawi / yamwi.
resbalar Deslizarse. Ch. impajrpajr / respirar Inhalar y expeler el aire los
inpitz’pitz’. G. îragua / agúyedagua. I. slip. seres vivos. Ch. musijkar. G. awáraguni.
M. mina manki kawanka. P. kapítísh. Ta. I. breathe. M. winka puhbaya. P. ûhsukuh.
datalna. Ta. wingni puhwi sngka balna. To. vya
rescatar Recuperar lo perdido. Ch. qjues que.
tajwinar. G. adáirayaínaí. I. rescue. M. responder Contestar. Ch. t’ak’b’e’n.
tiwan wina pliki sakaya. P. paska. Ta. G. aunabuni. I. respond. M. una kakaya.
wal yakna. P. ãrañahpíshkwa. Ta. kalyulnin. To. nin
reservar Guardar para más adelante. p’iya velé.
Ch. chojb’an. G. areida / amanicha lau. restaurante Establecimiento donde
I. reserve. M. yauhka dukiara swiaya. P. se sirven comidas. Ch. ototwya’r. G.
ukatich. Ta. apaknin. To. ’in majaman. aigagülei. I. restaurant. M. plun auhni
resguardar Defender. Ch. korpesyaj. watla. P. restauranteha. Ta. diukna
G. atúnigita / aunigira. I. safeguard. M. bakanwa plisni. To. mo jala nt’a.
main kaikaya. P. chã. Ta. maintalwi. To. restaurar Reparar. Ch. chenparir. G.
jun vilicj nt’a toncja. aránseraya. I. restore. M. alki bukaya.
residuo Desecho. Ch. ayanirmawimb’utz. P. warka ehka. Ta. wat yamnin / yamni
G. ligiagun / lagürüchün. I. residue. M. yamnin.
yuwika. P. apúkta. Ta. yayanh. To. tsjan restringir Reducir. G. erédeha / alâma.
tsjicj tjapacj. I. restrict. M. plis kum minipis upla
resignar Conformar. Ch. tza’yer. G. lurasba. P. tís mònóka. Ta. upusnin. To.
arügüdaguni ûnguaü. I. resign. M. pruwan ma polel jay jiwa.
sarka. P. resignaka. Ta. kaunh watnin. resucitar Volver a la vida. Ch.
resistir Aguantar. Ch. b’iri’tye’n. G. ayanb’ixirar. G. ásâra / agáguduwa. I.
awánda. I. resist. M. bapi buwaya. P. resurrect. M. pruwan wina buwaya. P.
tâpúha. Ta. ban sak ki. To. po nin liji. wakatísh. Ta. wat yaklauna / sangka
resolver Solucionar. Ch. imb’utzir. G. kalahna. To. mo tjecyala. r
arânsehani. I. solve. M. wabni daukaya.

217
››retener
resumir Reducir a tér minos M. aikarbaya. P. pesh àpãko. Ta. bubulkira
breves. G. achungungudagüdüni / / kriskira. To. ’amulú lejay.
añüraüdaguagüdüni. I. summarize. M. revolver Menear. Ch. jujrib’. G.
turi prani wal lukanka tak yabiba. P. agúbudagua. I. shake. M. pistal. P. awa
resumirka. Ta. parahni nyamna. To. tsicj aye. Ta. miks yamnin / bahanin.
tjepyacj. revólver Pistola. G. áuma / bísiledu. I.
retener No dejar que se separe. Ch. nutir. revolver. M. miks munya. Ta. pistal.
G. erédehani. I. retain. M. alki takaskaya. rey Monarca. G. ûwui / waiyei. I. king. M.
P. peshkasak. Ta. laih watnin. To. po ni kin. Ta. kraunkira. To. jepja jinwa.
tjili. r e z ar Orar con oraciones. Ch.
retirar Apartar. Ch. kiki. G. adíseduni Ch.k’ab’ajseyaj. G. lemesi / aísara / aisâ.
/ igiruni. I. retire. M. lalah sakaya banku I. pray. M. pura sunra. P. patishta arñah.
wina. P. pechka. Ta. saityak dana / Ta. minit yulnin. To. jupj po’o velé.
yaklana. ribera Tierra aledaña a un río. G. laru laru
retornar Volver. Ch. pakaxtyenir. G. duna. I. riverside. M. awala un. P. âbríh.
agíribuda / águya. I. return. M. kli tawaya, Ta. was kung.
watawaya. P. warkítebona. Ta. nawatnin. rico Con mucha fortuna. Ch. ajtumin. G.
To. neswa ncuwin. laru. I. rich. M. yantliman. P. nón. Ta.
reunir Volver a unir. Ch. morojsik. G. yankliman. To. pülücj tua’a.
aundara. I. reunite. M. asla takaya. P. ridiculizar Burlarse de una persona.
warka únwãha. Ta. wat uduhnin. Ch. arastir. G. edeneira / abúsîgaigüda
revancha Desquite. G. eyérehabu / / íchiga busiganu. I. ridicule. M. sinskas
lariñahaun wuribani. I. revenge. M. taka. laka. P. aranuken. Ta. ningkarinin.
P. wakatísh. Ta. wat yakisdi. riego Efecto de esparcir el agua en un
revelar Descubrir. Ch. chujkun. G. cultivo. Ch. tzijtzna’r. G. lahi. I. irrigation.
ewéneduhani. I. reveal. M. mapara takaya. M. li laikaya. P. kamúh. Ta. was buinin.
Ta. nukalnin / nukalahnin. To. mo lit’u.
revivir Resucitar. Ch. b’ixk’es. G. riesgo Posibilidad de peligro. Ch.
asáragüda / agáguda / abágaidagüda. I. mab’anb’anir. G. masuseini / pelígû. I.
revive. M. pruwan wina kli rakaya. Ta. risk. M. pat takaya dukiaba. P. ísh. Ta. pat
wat sangka kalnin. To. neswa tsji’ülümü. sak ki / sak karang. To. malala myapalás.
revocar Dejar sin efecto. G. mabareseni. rifar Sortear. G. faiyeiguaü. I. raffle. M.
I. revoke. M. lalauvaya, dikaya. Ta. win lulkaya. Ta. winkalanin yamwi. To.
salainin / usnin. To. la jüljül lejay / secjolol. ncu jipj jet’.
revolcar Derribar y darle vueltas en el rígido Inflexible. Ch. inte’te’. G. deréti
suelo. Ch. warku. G. agâbahauni múaugu. (m) deretu (f). I. rigid. M. diara krna ba.
I. bring down. M. akarbaya. P. unkaprih. Ta. lâ bayaknin awaski. To. jay ts’i’nya.
Ta. sau yak kaltulnin. To. lats’üpütjü. rigor Severidad. Ch. k’ijnar. G. erérehani
r revoltoso Sedicioso. Ch. yaparb’ir. G. / gagumadihani. I. strictness. M.
gawuibuhaiti / gereguâti. I. mischievous.

218
››roncar
daukaya ba kat daukiba. Ta. bas yamnin / dikaya panapana. P. pãhatesh. Ta.
adaryamnin. To. malala jinwa. kunghwi bayakwi.
rincón Lugar pequeño. Ch. makwir. G. rodaja Pieza circular y plana. Ch. tajch.
kâná. I. corner. M. un kum yucuanra. P. G. látâru. I. slice. M. piska raun klakan
asúhtàh. Ta. kungyak. To. wa justsjulu kum. P. taska wíchĩh. Ta. pisni lavan ni.
mo’o. To. tü’entenem.
riña Pelea. Ch. jajtzb’ir / tz’ojyir. G. rodar Dar vueltas sobre una superficie.
ereguni / bürübun / wurisiyu. I. quarrel. Ch. xojir / tz’otruma. G. labalabahaun. I.
M. unsabanka. P. apaĩhru. Ta. kinhmak. roll. M. karbaya. P. tawrapishka. Ta. kal
To. lepalana jinwa. tulwi. To. tü’entene.
riñón Órgano que produce la orina. G. rodear Andar alrededor. Ch. xojjon. G.
kidiní. I. kidney. M. kiskamka. P. orwawa. egéredaguni / agararahani. I. surround. M.
Ta. kinhmak. To. pjwepja. raun munaya. P. arwíchĩh. Ta. watwalik
río Corriente natural de agua. Ch. xukur. ki. To. ’asimulú.
G. duna chururuti. I. river. M. awala. P. rodilla Gozne de la pierna con el muslo.
asówà. Ta. was. To. üsü püne jama. Ch. o’rpix. G. igáchügü. I. knee. M. lula.
riqueza Abundancia de bienes. Ch. P. chĩhká. Ta. kalasmak. To. nticj.
tuminir. G. irísini. I. riches. M. ritska, rodillo Pieza cilíndrica de rodaje. Ch.
yamnika. P. nóntapàk. Ta. rits mahni worik. G. ubálabaü. I. roller. M. raun yary
duwi. To. pajal pülücj tya’a. karbaya dukya. P. pítíha. Ta. karauni. To.
risa Acción de reír. Ch. tz’ane’r. G. tü’icj jin.
leherehaun. I. laugh. M. kikanka. P. arkõh. rogar Pedir encarecidamente. G.
Ta. kararang ki. To. wüi’i. ayumuragua / ebegira. I. beg. M. pauni.
risueño Que ríe con facilidad. Ch. P. akahpã apê. Ta. yulnin simdis. To. je
ajtz’ene’. G. láhayasun (m) táhayasun (f). jone’e.
I. smiling. M. kakikra. Ta. alas yulwi kari. rojo Color como el de la sangre. Ch.
ritmo Cadencia de movimientos. Ch. chakchak. G. funati (m) / funatu (f). I. red.
lajb’ar. G. meléi. I. rhythm. M. dans M. karbanka. Ta. pauni(â). To. je.
pulanka. Ta. malnin. To. ti’üla jinwa. romance Amorío. G. adarihani /
robar Tomar para sí lo ajeno. Ch. xujch’in. amuriyaguni. I. romance. M. lihkan. Ta.
G. íweruhaní. I. steal. M. imhplikan. P. yul yamni kalyulwi putni laihwi. To. napj
kaìtísh. Ta. malnin. To. pü’eques. ntin jinwa.
roble Árbol caducifolio de madera dura. romper Hacer pedazos. Ch. wejrun.
Ch. ch’oror. G. hiyûna. I. oak. M. usupum. G. ahéidagua / atunuagua. I. tear. M.
P. sihsewa. Ta. usupum. To. ts’olol. kalkaya. P. wuóh. Ta. biswi pis yamnin.
roca Piedra grande. Ch. pojptun. G. dübu. To. list’üs’ü.
I. rock. M. walpa tara kum. P. sâh uya. Ta. roncar Hacer ruido áspero con el
kidara nuhn. To. pe püné. resuello cuando se duerme. Ch. arwa’rni’.
roce Pasar una cosa tocando la superficie G. ahunduha. I. snore. M. kratwaya. P. r
de otra. G. sigénei. I. rub. M. irbanka,

219
››ropa
kàtúkta arah. Ta. arknin. To. mwen pjacj lalhni warwiba. P. saus síwas. Ta. bas
pü’ü / jyolo. lalah. To. jay ts’yülücj.
ropa Vestido. Ch. b’ujk. G. daüguaü. I. ruido Sonido molesto. Ch. chachakna. G.
clothes. M. kwala. P. Îñá. Ta. asna kanin umalali / asauhati. I. noise. M. bin. P. àráh.
din. To. p’ülül. Ta. bin ni. To. jas pjacj.
rosa Flor del rosal. Ch. chir. G. fului ruleta Juego de azar en que se lanza una
funayumatu. I. rose. M. tangni rosa. P. bolita sobre una rueda giratoria. Ch. ajner.
ãõh. Ta. tangni rusa. To. pjay ló. G. huaraü lauti fariñaiguaü. I. roulette. M.
rosario Rezo católico a la virgen. Ch. pulaika dukia kum. Ta. rulita ni. To. mpes
k’ubseyaj. G. iñain kûsifiku. I. rosary. M. la p’el jinwa pwleta.
katolik pura sunra awa ba. Ta. rosariu. To. rumbo Dirección. Ch. b’a’t. G. pisi
pjay ló wa. bayaraguati gadürügua ligiri. I. course.
rosca Vuelta de espiral del tornillo o la M. pliska anira ba, auyaba. P. tahnewaken.
tuerca. G. ámurudagülei / lamuruha. I. Ta. yakut. To. ma selé caá jum.
srew thread. M. kru untika ba. P. atorch. rumor Voz que corre entre el público. Ch.
Ta. kru. To. jos la jul. kab’eyr. G. agülülühauni. I. rumour. M.
rostro Cara. Ch. ju’t. G. igíbu. I. face. aisanka waliba. P. pesh ítaka as ñehwẽ.
M. mawan. P. watapak. Ta. munh / ni. To. Ta. muih yuyulwi. To. nin jawelepj pjacj.
vyala. rural Relativo al campo. G. aüdüguna
rotación Giro de la tierra sobre su eje. / barúwana. I. rural. M. plis laihura
G. gáraraha laruguanaü. I. rotation. M. pawanka apu ba. P. kaha ahrãna chata. Ta.
wilwi tawiba. P. tamanka. Ta. sau tayalwi sau warkni tak yang. To. joc mo’o jinwa.
pani yak. ruta Itinerario. Ch. nojb’ir. G. üma /
roto Hecho pedazos. Ch. xajra. G. émeri / asügüragülei. I. route. M. aipliska
heîguati (m) heîguatu. I. torn. M. kalwan, auyaba. Ta. kidi munh,ki.
aisawan. P. tawuóh. Ta. dauhkalka. To. rutina Costumbre inveterada. Ch. b’ach.
la tjücü’em. G. échuni / lisibañan / febigi. I. routine. M.
rótulo Letrero. Ch. uyarenar tzijb’. G. sim dukia klikli daukibasábado / satadi. P.
aunwenbun uhadaigi dadiñu lidan aban ã pera kâpah kapah ishker. Ta. kapat mana
fulasu. I. sign. M. ulbanka tara kaikaya / yakut ki. To. napj najas jin lejay.
bapi ba. P. rotuloh. Ta. mark yamwi ulna.
To. tjacj ne ts’yülücj.
rubio De color parecido al del oro.
Ch. ch’akpuren. G. funati tidiburi /
egelewehati tilagirun. I. blond. M. tawa

220
››sábado
sábado Día después del viernes. G. I. sack. M. krukus. P. sacoha. Ta. saku /
samudi. I. saturday. M. satadi. P. sabadoha. krukus. To. tsjan mo lat’olon. s
Ta. tawaih mani. To. t’acj sábado na. sacrificar Suf rir un daño
sabana Llanura extensa. Ch. b.ojchib’. G. voluntariamente a favor de otro. Ch.
sawanaugu aunwêbun fulasu madurudeti. k’ub’esyaj. G. agüreweida. I. sacrifice.
I. savannah. M. kualyapaya. Ta. walang M. wina ikanka. P. patapesh warkuas. Ta.
nuhni. To. jas la wü’ün. panis kalyamwi. To. tsjan yünan.
sábana Pieza de tela que cubre la cama. sagrado Dedicado a Dios. Ch. k’ub’se.
G. sidi. I. sheet. M. yapaia kwalka. P. G. madúgaunti (m) madúgaunti. I. sacred.
tunu. Ta. sityapa. To. ts’uts lejen nt’a. M. dawan lakara kulkanka briba. P.
saber Tener conocimiento. Ch. na’tar. G. saíhna. Ta. papah. To. pajal sala.
subudi. I. knowledge. M. nukaya. P. àrír. sal Cloruro de sodio para condimento. Ch.
Ta. uû atnin ki. To. sele. atz’am. G. salu. I. salt. M. sal. P. take. Ta.
sabor Sensación que producen las kuma. To. solim.
sustancias en la boca. Ch. tz’erer. G. salario Sueldo periódico. Ch. tumin.
lisemé / ligaburi lauchun. I. taste. M. G. bafáyeiha. I. salary. M. aimana. P.
aunhka. P. aũch. Ta. auhni dakawi tinpas artahmíhas. Ta. waiku bitik lawakidi. To.
yak. To. sya ’ama. témel yaylacj la ’ejay.
saborear Apreciar con placer. Ch. salida Parte por donde se sale. Ch.
intzajir. G. auchai lisemé. I. taste. M. ulok’ib’. G. furí. I. exit. M. takuaika. P.
yabalka saukaya ba. P. akahmas. Ta. auhni apaska. Ta. kalahnin plisni. To. pje’a’a
dakanin. To. syamatsja. lawü’inin.
sabroso Delicioso. Ch. intzaj. G. semêti salir Ir de dentro a fuera. Ch. lok’oy. G.
(m) semêtu (f). I. delicious / tasty. M. sa afúribuni. I. go out. M. taakuaya. P. apás.
auhni. P. aũcha. Ta. auhni ki. To. ’ücj Ta. pâ kaupak ahwayak. To. pje’a jum.
syama. salvaje Que vive en la selva. Ch. ajkopot.
sacapuntas Utensilio para sacar punta a G. machülaguti. I. savage. M. wail. P.
los lápices. G. lagírihagüle abürügülei. I. awaharu. Ta. wail panpas din. To. tajan
sharpener. M. ta daukaika. P. ahûhpaska. püné joc’ mo’o wine.
Ta. lapis subangnin. To. ya lasew. salvar Librar. Ch. chujkanik. G. eséfura.
sacar Hacer salir. Ch. lokes. G. asagaruni. I. save. M. swakbaya. P. arñahpesh. Ta.
I. take out. M. sakaya. P. pàs. Ta. yaknin / subitnin / pri yamnin. To. ’ücj tjepyala.
yakpamnin. To. pjel’a lists’i. sanar Recobrar la salud. Ch. tzajkar.
sacerdote Hombre consagrado a Dios G. areidaguagüda. I. cure. M. rakaya. P.
que dice misa. Ch. nuch. G. fádi / fádiri. ehtish. Ta. raunin. To. ts’iucja.
I. priest. M. katolik chotska aisika. P. sancionar Imponer pena. Ch. tzatzb’ir
parèhá. Ta. padri. To. mpapay jiwa. / kab’narir. G. aungura / afáinira. I.
saco Bolsa de tela u otro material abierto sanction. M. saurka tawan kulkanka. P.
en su boca. Ch. mukuk. G. sagü / abíri. arñahtuk. Ta. lâ yak anin. To. témel jaylacj
ma’en.

223
››sandalia
sandalia Calzado con una suela y satisfacer Complacer. Ch. wajk’unarir.

s correas. Ch. xanab’. G. gaidi. I. sandal. G. ichiga igundani. I. satisfy. M. auya


M. sandal. P. tah píshka. Ta. sangklita. pah kaya. P. arah menchpar. Ta. kalawak
To. tsjom lopitj. yamni kaldaknin. To. ’ücj jos tjepyala.
sandía Fruta de corazón rojo. G. badiya. sazón Punto que debe tener un guiso. Ch.
I. wartermelon. M. rayapisa. P. sandiahá. neb’. G. lagáganagu aigini. I. seasoning.
Ta. sandia put pauni. To. jast’unt’un. M. tilwan. P. tusti. Ta. pitni ki. To. yom
sangrar Verter sangre. Ch. ch’ich’ir. G. jastyocj.
eséñeira. I. bleed. M. talasakaya. P. urí sebo Gordura. Ch. ch’ich’ma’r. G. sebu. I.
chèh. Ta. â kiri. To. ’as tjepyala. sebum. M. bip batanka / piska tara wina
sangre Líquido rojo que circula por venas sirpika kum. P. tamukti. Ta. salan. To.
y arterias. Ch. ch’ich’. G. hitaü. I. blood. pan jinwa.
M. tala. P. urí. Ta. â pauni sininwa munh seccionar Dividir en secciones. G.
kiri. To. ’as pyala. afárenra. I. divide. M. baiwaia. Ta. pisni
sapo Batracio. Ch. kopopo’. G. huwa. I. yak yaknin. To. jupj ca mpaques.
toad. M. suklin. P. pukupuku. Ta. muku. secretario Funcionario que anota. Ch.
To. vin. ajtz’ijb’ayaj. G. abürühatu (f ) abürühati (
saquear Apoderarse violentamente de m). I. secretary. M. asla takanka ra aulbra
lo que hay en un lugar. Ch. xujch. G. ba. P. kakorska. Ta. apis muinh. To. iyasa
acháchiha / iwaruha sun ñeiti. I. raid. M. nsem.
tak sakaya. P. paska. Ta. parasni kaupak secreto Oculto. Ch. mukur. G. ibidewati
dunin. To. pü’equen jinwa. / magánbun / mayánuhauwanti. I. secret.
sardina Pez marino azulado comestible. M. yukukanka. P. ûkìrí. Ta. malsakna din.
G. guisawa. I. sardine. M. bilimh. P. To. no’oya.
okkíh. Ta. bilam. To. cjul tsjicj. sector Parte de una cosa. Ch. nuktures.
sarna Enfermedad contagiosa de la piel. G. kuatá. I. sector. M. pliska wala
Ch. sar. G. walawali. I. itch. M. sus. P. kumsecuestrar / upla aitahkiara yukuki
braska. Ta. mara. To. tsu’yos. ba. Ta. di pisni as. To. ’ine’a.
sartén Vasija redonda con mango, más secuestrar Privar de libertad a alguien
ancha que alta. Ch. nojb’ejt. G. fuidea / para exigir recompensa. Ch. muku. G.
saudiayau asuiduhagülei. I. frying pan. arámudaha gürigia luagu seinsu. I. kidnap.
M. brit ankaika. P. sèrí. Ta. kik busni din. M. upia ra implikaya. P. sukuhapaka. Ta.
To. tso’oy. laihwi malna. To. lentjevyala.
sastre Persona que tiene por oficio sed Gana de beber. G. magürabu / febû. I.
hacer trajes, camisas, pantalones. Ch. thirst. M. diran. P. asotok. Ta. wasdinin.
ajchuyma’r. G. ahüchaguti hasutun To. ’üsü nive.
eyériñu. I. tailor. M. kuala sasipra. P. sedar Calmar. Ch. inwajkerir. G.
kaportah. Ta. sana biyang. To. p’ülül arúmagüda. I. calm. M. wira alahbayaba.
salul nt’a. P. arkachihwa. Ta. danin. To. jun jinwa.

224
››señal
sedimento Materia que se posa en el semilla Parte del fruto que origina una
fondo de un líquido. Ch. tinamir. G. nueva planta. Ch. sab’ / u’t. G. tila nadü / s
lagüüchun. I. sediment. M. li tasba wal ilaü. I. seed. M. sahmuk. P. katôráwà. Ta.
taski aubiba. P. achre i chihi. Ta. tatasni / pan minik. To. setel.
yayanh. To. üsü tjúmujupj. sencillo Que no tiene complicaciones.
seducir Persuadir suavemente al mal. Ch. ajkunkun. G. merenguti (m)
Ch. imb’utzir. G. akimaha / adaiha / merengutu (f ). I. simple. M. isi. P. aohūtá.
amúriyagua / amáñaura / akuisia. I. Ta. isi din. To. lapj way.
seduce. M. maisa kapanka. Ta. tan sensación Impresión que se recibe en los
kaupak. To. tsi’ülü’ü. sentidos. Ch. kunkunb’ir. G. faini / duru.
seguro Libre de riesgo. Ch. inmojy inte’. I. sensation. M. diara kum watakbia luki
G. chôti / chôtu. I. secure. M. raitka. P. i ba. Ta. kulwi dakawi. To. pjay jacj jin
arpeshtipe. Ta. yamni pat diski / karang. najas.
To. ncu t’ücj. sensible De gran sensibilidad. Ch.
seis Cinco más uno. G. sisi. I. six. M. kunkunir. G. masuhanti. I. sensible. M.
mtlalkahbi. Ta. singka minit as. painka ailal briba. P. ahrah en íshkwẽ. Ta.
seleccionar Escoger. Ch. sakarir. kulnin yamni. To. ’üsüs jupj.
G. anuradahani / asuresiha. I. select. sentar Apoyarse con las nalgas en una
M. wahbisakaya. P. akahmanas. Ta. silla. Ch. ch’ turer. G. añúruni. I. sit. M.
walyaknin. To. ninana ca nsem. iwaya. P. âchah. Ta. saram karak yalahwi.
sellar Poner sello. G. atanpuhani. I. seal. To. mo’o.
M. sain munaya. Ta. siyu birnin. sentencia Resolución del juez. Ch.
sello Utensilio para estampar. G. tanpu. k’ayen. G. duru lumagieti lûdu. I. sentence.
I. seal. M. tam. Ta. tamp birwi. To. M. aipatka aibapaya kler munanba. Ta.
jast’unt’un tjapacj. lani yamwi. To. cawilta mo’o mo’onsopj.
selva Terreno poblado de árboles. Ch. sentido Cordura. Ch. yajtb’ir. G. seinsi.
nukte’. G. dabíara / dabiya. I. jungle. M. I. sense. M. sins. Ta. dutni kaldakawi.
unta. P. waha. Ta. pan pas. To. joc mo’o. To. jola.
semana Período de siete días. G. dimâsu. sentimiento Impresión causada en el
I. week. M. wik. P. semanaha. Ta. wik as. ánimo. Ch. na’tanwinaj. G. sandiguaü
To. cinquia’a jyawca. ûnguaü. I. feeling. M. sinslukanka. P.
sembrar Esparcir las semillas en la ahramenchkwa. Ta. yamni kaldakawi.
tierra. Ch. pakmar. G. ábuna. I. plant. M. To. jin jola.
mangkaya. P. tísh. Ta. dahnin sau yak. sentir Experimentar sensaciones. Ch.
To. jisin. ayanir. G. asándirei. I. feel. M. aiwinara
semejar Parecer. Ch. merujaxir. G. aidarawaliba. P. sentirka. Ta. yamni
genegeni. I. resemble. M. wala baku kaya. dalkanin. To. najas.
P. ãchen. Ta. patk / talya ki. To. no jin señal Marca. Ch. uyarerachir. G. sarini.
justa. I. signal. M. sain. P. markahas. Ta. makni.
To. nin ca nsem.

225
››señalar
señalar Indicar. Ch. tuch’ye’r. G. arauda aipaswaya. P. ataunwa. Ta. alkaldi
s luagun. I. point. M. sain munaya. P. kaluduhwi yulbabawi. To. ’amulu sepala.
señalarka. Ta. yunin / kulnin. To. jupj na. sexo Condición que distingue al macho de
señor Tratamiento de cortesía. Ch. la hembra. Ch. k’urwa’r. G. ügü. I. sex.
winikix; ixikix. G. waiyei (m) / waiyau M. waitna an mairin piskaba. P. chẽnu.
(f). I. sir. M. almuk. P. pesh chaenkapar. Ta. al kidi sat uk ki yal karak. To. yom
Ta. muih barak. To. yom quepj. quepj jinwa.
separar Desunir. Ch. pukna’r. G. siembra Terreno sembrado. Ch. upakma.
adisedaguagüda. I. separate. M. sakaya. G. bunaguaü. I. sowing. M. diara
P. ka péchka. Ta. saityak yaknin. To. mangkan. P. tísh. Ta. sau dahna. To. ’isine.
no’oya ma’ajam. siempre Que ocurre en todo tiempo. Ch.
septiembre Noveno mes del año. G. nefu uk’inar. G. suwan dan. I. always. M. ban.
hati. I. september. M. mani sirpi. P. yawi P. akamperi. Ta. kapal manah ki. To.
tach. Ta. supa waiku. lovin.
sepultar Enterrar un cadáver. Ch. sierra Serrucho. G. siyara. I. saw. M. sa
mukma’r. G. abuna / abuna furumeguaü tara. P. erchka. Ta. sâ. To. patja nt’a lo.
katai. I. bury. M. bikaya. P. pesh ónchka. siesta Descanso durante la labor. Ch.
Ta. muih as nunin. To. jatocj. jiri. G. eméraguni. I. nap. M. yapan kum.
sequía Tiempo sin lluvia de larga P. descansarka. Ta. risduwi. To. t’awana
duración. Ch. tak’inar. G. mabaini. I. dry malií áwa.
season. M. lakan, lawan. P. asotua. Ta. siete Seis más uno. Ch. inmojy cha’te’. G.
kurih naini. To. ’üsü vya. sedü hati. I. seven. M. matlalkahbi pura
serio Que obra con ref lexión. Ch. kumi. Ta. tiaskau as.
ma’tze’ne. G. mahuauwanti (m) signatura Firma. Ch. tzijb’an. G. sain
mahuwaunwâtu. I. serious. M. kunin kas / abusuagu. I. signature. M. san munaya.
o kiras. Ta. yalahwi kulawi yamwi. To. Ta. ayang sutni. To. papel pjani nin ló.
ts’i’nya jin justa. significar Dar significación. Ch. xe’
serpiente Reptil, víbora. Ch. chan. G. warchya’r. G. irichani. I. mean. M. satka
hewe. I. serpent. M. piuta. P. ebis aka. Ta. walara aisaya ba. P. signifikarka. Ta. pat
bil sau yak wilihwi. To. lats. atnin. To. nin pja lo.
serrucho Herramienta con dientes para silbar Dar silbidos. Ch. xuxb’ar. G.
cortar madera. G. síara. I. saw. M. sa sirpi. inwiraha. I. whistle. M. wasbayaya. P.
P. erchka. Ta. sâ anan kira. To. mpes la kũch. Ta. wiuhnin. To. lipus.
qjuilil. silencio Ausencia de sonidos. Ch.
servir Ser de utilidad. Ch. takresnar. G. ch’anche’. G. manigaü. I. silence. M.
eseiwida. I. serve. M. ilpka takaya. P. sapkaya. P. katíra. Ta. apdis. To. lyasa
awarpari. Ta. ilpn atnin. To. ’in me’a. way.
sesión Reunión de una corporación silla Mueble para sentarse con cuatro
o un grupo para tratar un asunto. G. patas y respaldar. Ch. k’ajn. G. halaü /
damuriguaü. I. session. M. asla takaya, sesi. I. chair. M. iwaika. P. achaha. Ta.

226
››sobra
sini kalni arungka yalahnin din. To. casa’a singular Único. Ch. inte’reytzijb’.
la’osos. G. labúguaü. I. singular. M. kumi. P. s
sima Abismo. Ch. tujor. G. lîñun. I. chasm. sígularka. Ta. parni dis. To. pjani pjin.
M. purara il. P. choh katuk cha. Ta. sulihni siniestro Funesto. G. agúduni. I.
nuhni. To. casa’a. sinister. M. trabil kum takan dukia. Ta.
símbolo Emblema. G. saini / üma / emei. di tapalni / dutni.
I. symbol. M. kulkanka tara yabiba. P. sinónimo Vocablo de parecida o igual
sinestroha. Ta. simbulu. To. nin justa. significación. Ch. tzib’tyachlarob’. G.
similitud Parecido. Ch. inxojtir. G. ligirameme / luguyameme (m) tuagumeti
genégeguati. I. similarity. M. sim dukia (f ). I. synonymous. M. diara kum nina
ba. P. ã chén. Ta. talyaki. To. nin wa ló. wal pura ba. P. sinonimoha. Ta. sim satni.
simio Mono. G. megu. I. ape. M. urus. P. To. nin p’iya lo.
urús. Ta. urus. To. ts’iyu jinwa lo. síntoma Indicio. G. asandiraguni ûnguaü
simpatía Afinidad. Ch. tz’intza. G. / basandirun buaugua. I. symptom. M.
hinsiñeguti. I. sympathy. M. talia laik siknis saurka wandaukiba. P. sintomaha.
kaikiba. Ta. wanaihni. To. quelel laseja. Ta. sain ni. To. wacam tya’a.
simple Sencillo. Ch. ma’tran. G. magûniti. sirena Alarma sonora. G. sêna / agáyuma
I. simple. M. aunkas. P. aohuta. Ta. isi din baranahana. I. siren. M. liwa mairin. P.
as. To. ’ücj way. alarma aranai. Ta. was muih yal. To. quepj
simplificar Hacer más sencillo. G. cjul socj jinwa.
afúesehani. I. simplify. M. tara winw sirpi sistema Conjunto ordenado de elementos
daukaya ba. P. aohutaka. Ta. klir yamnin. que constituyen un fin. G. apakühani lidan
To. nin p’iya. sun lemei furendei. I. system. M. lâka. Ta.
simulacro Simulación. Ch. sarirna. ampat as yamnin lani. To. ne nin.
G. abahüdaha / ayeiha / lenegeyuma. I. sitio Lugar. Ch. turtar. G. kuatá. I. spot.
simulacrum. M. diara rait kum pulankara M. pliska. P. kuk as í. Ta. kidi pani. To.
lakib. Ta. talya / patki. To. pajal quelel liji nin t’a.
jinwa. sobaco Concavidad del cuerpo en el
simular Fingir lo que no es. Ch. irseyaj. arranque del brazo. Ch. ch’e’. G. úgalagaü.
G. afúranguagüdüni. I. feing. M. diara I. armpit. M. klukkia. P. lalak. Ta. balntak.
kum rai baku daukiba. Ta. alas kalyamwi. To. mp’üy po’o lapj cji ’umtsa.
To. vecj pe’e jin liji. sobar Palpar para aliviar. Ch. sojb’a. G.
s i n d i c ato Organización de los asúpaha. I. rub. M. aubaya. P. bérs. Ta.
trabajadores de una empresa. Ch. murnin / salapnin. To. syont’a.
morajjorir. G. haundau nadagimaitiña sobornar Pagar a otro por un favor
luagu yûti haun. I. trade union. M. war ilícito. G. agáñeiruwani. I. bribe. M.
uplika nani asla takanka. P. sindikatoha. upla ra lalah wal atki ba. P. artamiha. Ta.
Ta. wark yamyang kaluduhnani. To. iyom yusyamna. To. lapj latjiji wa.
amulu jatja nt’a. sobra Residuo. Ch. ketrib’. G. ligiragun.
I. leftovers. M. kau takaskiba. P. apuk ti

227
››sobre
tawarki. Ta. yayanh wat wakidi. To. newa P. ã. Ta. mâ yaringwi sau yak. To. lots’acj
s tsjiwa ja’asa. / ts’acj.
sobre Encima. Ch. tujor. G. ligíbuagu. I. soldado Militar recluta. Ch. ajkojk. G.
above. M. wauhtaya mangkaika. P. a aya. sudara. I. soldier. M. upla kauhru. P. asã.
Ta. minityak. To. casa’a. Ta. militar. To. mpapay jatjam jup lo.
sobresalir Aventajar. Ch. imb’utz. G. soldar Unir sólidamente dos cosas. G.
chubálugu. I. be outstanding. M. tilara akaküha, abádileha gürabu. I. weld. M.
kau takayaba. P. atés apàsparí. Ta. yamni slilki prakaya. Ta. parasni birnin. To. po
kalahna. To. pü’es pje’a tjeme. ts’ilücj.
sobrevivir Vivir uno más que otro en una soledad Falta de compañía. Ch. b,ajnerir.
tragedia, por ej. Ch. b’ixijo. G. asalwaruni G. ábugaüa. I. loneliness. M. myakan kaya
/ aguyuguni. I. survive. M. prura wa aklibi ba. P. aspe. Ta. muih dis alas sak ki. To.
rayakaya ba. P. warka chapar ĩ. Ta. sangka jusapj pü’ü.
ki uk balna kalpak. To. ma tjepe’e pü’ü. solicitar Pedir. Ch. k’ajtin. G.
sobrio Que no está borracho. G. chuñun amuriyaha. I. ask for. M. makabanka. P.
tau (f ) chuñu lau (m). I. sober. M. praut. kapãh. Ta. yulnin. To. la t’emyona.
P. misohti. Ta. uya bla awaski. To. tjelyaja solidaridad Adhesión. Ch. wajkunarir.
nenin. G. gamadauni. I. solidarity. M. upla
sociable Que tiene buen trato con los payakara tabaikiba. P. askentish. Ta.
demás. Ch. ajkomon. G. gumádauti / ilpyamnin / . To. po üsüs nsem.
gagásuntu. I. sociable. M. upla wal pain sólido Firme. G. derégubuti (m)
ba. P. pesh akua yo enishpari. Ta. muih derégubutu (f). I. sólid / strong. M. piska
kalpak yamni. To. ma quelel jusapj tonja. kumi. Ta. pamni / parasni / dadasni. To.
sofá Sillón con varias plazas y respaldar. jusapj jinwa.
G. halaü gestran / halaü dagárügüti. solitario Falto de compañía. Ch. b’ajner.
I. sofa. M. iwaika swapni ba. Ta. sini G. tabuguraügütu (f) labuguraügüti (f ). I.
yudutni. To. casa la ósos. lonely. M. upla yakan taukiba. Ta. alas ki.
sofisticar Hacer difícil. Ch. intran uche. To. po ücj wa nsem.
G. buégini. I. sophisticate. M. dira isi kan soltar Desatar. Ch. witir. G. afâda.
karna daukiba. Ta. minipis lanimanah. I. loosen. M. lanhkaya. P. aryók. Ta.
sofocar Apagar. Ch. tapes. G. durúnadei uluhnin. To. syocj.
/ barügüdün furései. I. suffocate. M. isti soltero Que no está casado. Ch. ma’chi
daukaya wat ba. Ta. isti manah. To. pajal unujb’i. G. sulúdeu (m) sulúdea (f). I.
quelel jama. single. M. mayas. P. arkàwanu. Ta. al dis
soga Cuerda. G. bôsali. I. rope. M. nana ki, yal dis ki. To. jusap pü’ü ma tjowaya.
mangkaika. P. terska. Ta. alah / wah. To. solución Resolver una duda. Ch. imb’utz.
’üpü. G. le ligiabai. I. solution. M. wapnika. P.
sol Astro que ilumina a la tierra durante solucíonha. Ta. di as barangnin. To. ücj
el día. Ch. k’in. G. weyu. I. sun. M. lapta. ca nsem.

228
››sublime
solventar Arreglar cuentas. Ch. soporte Apoyo. Ch. takresnar. G.
abtz’ana. G. aránseha. I. settle. M. liderebugu / lebu / larüha. I. support. M. s
wapnika mangkaya. P. solventarka. Ta. ta baikaya. P. akatak. Ta. uk. To. tsomis.
taras barangnin. To. ’ücj mpalas. sorbo Trago. G. auchuhani / achúhani. I.
sombra Falta de luz. Ch. meyn. G. sip. M. dira kum utwiba. Ta. timpas as /
hamuñaü. I. shadow. M. dista. P. suk. Ta. dina as / dalna as. To. capje myü’ün jinwa.
dista. To. tsocja / tsjoc’a. sordera Privación de la audición. Ch.
sombrero Prenda con ala para vestir la mawnb’i. G. maganbadi. I. deafness. M.
cabeza. Ch. b’itor. G. bunidi. I. hat. M. kiama prawanka. P. weshtu. Ta. tapan
trahat. P. sã tuk. Ta. trahat. To. jay ’osopj. birna / pukna. To. ma pjoca.
sonar Producir sonido. Ch. tzilun. G. sordomudo Que no oye ni habla.
ekencha. I. ring. M. kanbaya o prukaya. P. Ch. ajma’wojron unb’i. G. maganbun
àrâh. Ta. kanghnin. To. wocam jisin / jisin. mariñagun. I. deaf and dumb. M. kiamas
sonido Sensación que se percibe con el bilas. P. kapastu weshtu. Ta. yul dakawas
oído. Ch. ub’nar. G. umalali. I. sound. M. / bauwas. To. ma pjoca ma vele.
binka. P. arahna. Ta. tapan karakdi binni sorprender Coger desprevenido. G.
dakawi. To. jaspjacj. adeiragua. I. surprise. M. dahra walras
sonreír Reírse levemente. Ch. tz’ene’r. alkaya. P. âhpíchâ. Ta. dulaunin / dunin.
G. áhayasa. I. smile. M. kikaya. P. arkõ. To. lecj tjeya.
Ta. kari. To. tjuwüi’i. sortear Rifar. G. faiñeiguaü. I. raffle.
sonrojar Enrojecer el rostro. G. anüga M. wintakaika daukaya. Ta. win kalnin
busíganu. I. blush. M. yaka mawan pauni din as.
takaya ba. P. awatapak pahktish. Ta. munh sortija Joya. Ch. takresna. G. bagü.
pauni. I. ring. M. bankil. Ta. ting anin / . To.
soñar Fantasías durante el sueño. Ch. nancüpwempa jinwa.
wayk’ar. G. ewéneduha. I. dream. M. sospechar Dudar. Ch. nachb’un. G.
yapri sauhkan kaikaya. P. ôhchã. Ta. egesihani. I. suspect. M. namhpanamhpa
aminin talwi / wa. lukaia. Ta. kidi kultayang. To. jupj na
sopa Caldo. Ch. uyarar. G. iraü / lasusu. I. canacj nin nola.
soup. M. plun laya. P. âtía. Ta. di wasni. sostén Apoyo. Ch. nachar. G. ubáedinaü.
To. castlya süs. I. support. M. alkaika. Ta. yakat pawat
soplar Impulsar el aire con la boca. Ch. wi,na. To. po ni tijily.
wajrir. G. áfuruni. I. blow. M. puhbaya. sostener Apoyar. Ch. nachares. G.
P. ûh. Ta. tinpas karakpuhnin. To. sejó. árügüda. I. hold up. M. alkitakaskaya. P.
soportar Sostener una carga. Ch. kwã ak. Ta. laihwi pawat wi. To. potjilis
uk’ek’wa’r. G. awanda. I. support. M. alki / potjülis.
takaskaya. P. kuã kua ak. Ta. di tihini as. sublime Excelente. G. gürigia buiti,
To. püna os ma nola. gausanti. I. sublime. M. pura luwan pain
ba. Ta. yamni. To. ’ucj la ny’iji.

229
››subordinar
subordinar Sujetar a una dependencia. sudor Humor segregado por las glándulas

s G. laigili lidanti úbafu. I. subordinate. M. sudoríparas. Ch. b’urich. G. larauga.


lalka wina ninkaba. Ta. yulni dakawi / I. sweat. M. laptika. P. ontishka. Ta.
dakanin. To. niyom p’a po’o lanucj. walahdasna / walanhdana. To. no’oya ntá
subrayar Enfatizar. Ch. xijb’ab’ir. G. wa.
arihagüdaitima. I. underline. M. ulbanka suegro Padre o madre del marido de
muntaramark mangkib. Ta. watwat la mujer respecto al otro. Ch. pixan. G.
yultayang / yulwi. To. lyü tütj. ágürü (f) ímedemu (m). I. father in law.
s u b s i d i o Apoyo monetario. Ch. M. mdapnika. P. tâku / tawaha. Ta. usa /
inchamse’n. G. idêmuei. I. subsidy. M. ta uksah / unas. To. joyom / niyam.
baikanka lalah wal. Ta. lalah / basni. To. suela Parte del zapato que toca el suelo.
t’emel ja’ayapj jepjapan. Ch. kewer. G. lubuña tugudiugu sabadu. I.
subsistir Sobrevivir. Ch. turerir. G. sole. M. daiwan taya paskan. P. kawã. Ta.
afâgua abagaida. I. survive. M. diara sus palan. To. ntsjam osopj ala’a.
kum wal raya brikayaba. P. ãyôpecha. Ta. suelo Superficie de la tierra. Ch. rum. G.
sangka atnin ki. To. püs tjü. muraugu. I. floor. M. tasba. P. kuk. Ta.
subsuelo Capa que está debajo del suelo. sau yak. To. ’am’a.
Ch. tujorum. G. fulasu alúduhauwali lubâ suero Disolución medicinal de agua
bunaguaü. I. subsoil. M. tasba munhta con sales. G. lachibaha ilagülei. I. oral
krikanka walaba. P. kuk awak. Ta. sau rehydration solution. M. bip tialka laya
dinit yak. To. ’ama ’ala ’a. wina sakiba, talara. P. sueroha. Ta. suiru.
suceder Acaecer. G. asusêduni / susérei. To. vacatsots süs.
I. happen. M. pat kum takayaba. P. tísh suerte Casualidad. G. ubúnuru. I. luck.
kwa. Ta. kalahna / kalahwi. To. nin ca M. tapain. P. suerteha. Ta. suirtini. To. oy
nsem. se nenim tse’e.
suceso Acont e ci m ie nto. Ch. suficiente Bastante apto. Ch. jaxtaka.
mab’anb’anir. G. uganu / lamisei. I. G. buidügüti. I. sufficient. M. aitani. P.
event. M. pat kum. P. iñas tíshkí. Ta. di suficienteha. Ta. mahni ki / aitani ki. To.
sa kalahna. To. nin tjepyala. t’ücj quinam.
sucio Falto de limpieza. Ch. xex. G. sufrir Padecer. Ch. mab’anb’an. G.
tukoma / tipilan. I. dirty. M. taski. P. súfuri. I. suffer. M. alba takaya. P.
íshpátâkí. Ta. taski / tatasni. To. te wa. sufriskíchua. Ta. panis wauhwi. To. ma
sucursal Dependencia subsidiaria. Ch. se le ’onin tjepyala.
numerir. G. tiraügua. I. branch. M. atkaika sugerir Aportar ideas. Ch. irseyaj.
tarkika wina sirpika ba. Ta. bakannin. To. G. ichigai lubáliti. I. suggest. M. tanka
no’o toncja pjawa. yabaya. P. tàkáah. Ta. kalyulwi / isning
sudar Transpirar sudor. Ch. ub’urich. G. pakwi. To. nin tjevele.
aráugaduni. I. sweat. M. laptika sakaya. sujetar Asir. Ch. nachar. G. arüguda.
P. ontísh. Ta. walahnin. To. pjü ly ’awa. I. hold. M. alki takaskaya. Ta. pawatnin.

230
››sustentar
suma Reunión de muchas cosas. Ch. tziki. suponer Dar por real una cosa. Ch. erach.
G. aundaha. I. sum. M. pura suniya. P. G. egésihani. I. suppose. M. lukanka kum. s
sumaha. Ta. di mahni. P. iñas yar tapari. Ta. ramh kapatki.
sumar Operación matemática de agregar. supremacía Superioridad sobre los
Ch. tzikma’r. G. audahani. I. add up. M. demás. Ch. b’ajxanir. G. luwain iñuni. I.
pura suni kulki waya. P. sumarka. Ta. supremacy. M. karnika tara bri kum. P.
minit birnin,na. atonna. Ta. muih nuhni.
sumergir Meter bajo del agua. Ch. s u p r i m i r Omiti r. Ch. sat a. G.
oseja’. G. abuluhani. I. submerge. M. mut agúmuchaguagüda. I. suppress. M. tikaya
dimaya. P. asowak tok tôk. Ta. din anin. o dikaya. Ta. yaknin.
su m i n i strar Proveer. G. ichiga supurar Echar pus. Ch. lokpo’j. G.
katabalan. I. provide. M. upla kumra lábulehan lühü. I. suppurate. M. sawikara
nitka yabismaba. P. suministrarka. Ta. mabiara alkiba. P. atâ tih áchewa. Ta.
puwi dana. pulni kalahwi.
s u p e r ar Vencer. Ch. k’apa. G. Sur Punto cardinal opuesto al Norte. G.
awanseruni. I. overcome. M. pawaya. P. suedi. I. south. M. saut. P. ôkrè. Ta. dang
superarka. Ta. bit kalyamna. saitni.
superficie Parte externa de un cuerpo. surgir Brotar. Ch. lakna. G. áfuacha.
Ch. witzir. G. ligibuagu. I. surface. M. I. arige / to emerge. M. takanka kum. P.
purara. P. à á rí. Ta. muinh minitkau. tishkua. Ta. dut kalahwi.
superioridad Persona de mayor s u r t i r Proveer. Ch. b’ut u r. G.
autoridad. Ch. nojta. G. íñuni / baügua abúinchagüda lau ilagu. I. supply. M.
tungua / iñu tálana. I. superiority. M. diara auhbi bangkaya. P. wé chú. Ta.
sut purara lukanka. P. asãta atónna. Ta. mahni punin.
tunun as. s u s p e n d e r Detener una acción
supervisar Inspeccionar. Ch. chujkun. temporalmente. Ch. jacha. G. aramagüda /
G. iríyahati. I. supervise. M. pura kaikaya. áhalachaguagüda. I. suspend. M. bukaya.
P. chã tech. Ta. wat wi talnin / lawi talnin. P. íshpak. Ta. kunh duwasak ki.
suplantar Ocupar fraudulentamente suspiro Expiración sonora en señal
el lugar de otro. Ch. irb’ir. G. liwauhaun de pena, alivio, etc. Ch. musijk. G.
biyabun lau marásualugú. I. impersonate. awáraguguni. I. sigh. M. sari wal
M. taiban laka. Ta. uk pani yak kana. aiwangka buhbiba. P. síhmak. Ta. wingni
suplemento Complemento. G. lârun / puhwi.
launa. I. supplement. M. tabaikanka kum. sustancia Lo que hay de permanente en
P. árchà tís. Ta. sutni / birna / wa. un ser. G. ubúñaü. I. substance. M. dira
suplicar Rogar. Ch. k’ajtina. G. kum selp ailaya aipaswiba. P. sustanciaha.
ebégira. I. plead. M. aiumpirka aisaya. P. Ta. di wasni.
suplikarka. Ta. yultayang. sustentar Sostener. Ch. chona’r. G.
ichiga tideregubu. I. sustain. M. tabaiki
brikaya ba. Ta. kaunh atnin.

231
››sustituir
sustituir Poner a una persona en lugar susurro Murmullo. Ch. aru. G. gülülü /

s de otra. G. gemêguani. I. replace. M. wala agülülüha. I. whisper. M. karma muntara


sins munaya. P. akwas tuk. Ta. plini yak aisayaba. Ta. yuyulwaki.
uk kanin. sutu rar Coser una herida. Ch.
susto Temor. Ch. b’ajkut. G. hüchü / chuyma’rchek. G. ahüchagua waunu. I.
disídei. I. fright. M. siran. P. âhpíchá. Ta. suture. M. sipaya klakanka kum. P. ka
yamandu. pórkà. Ta. binin.
sustraer Extraer. Ch. tares. G. aságara /
anüga / iweruha. I. substract. M. dira kum
diara wala wina saki ba. P. sukuha pé. Ta.
murdainin.

232
››tabaco
tabaco Hoja para fumar. Ch. k’ujtz. G. talento Capacidad. Ch. imb’utzir. G.
iyúi. I. tobacco. M. tuaku. P. wĩru. Ta. lanügün lúmagua. I. talent. M. rayakara
akâ. To. pjiya. painkakum. P. talentoha. Ta. talint. To.
taberna Bar. G. atagülei. I. tavern. M. newa mapolel liji.
plun piyaya an diyaya watla. Ta. wasni talismán Objeto al que se le atribuyen
bakanwa pani. To. myü’ünt ’a. facultades sobrenaturales. G. lúyawa uraü.
tabla Pieza de madera plana. Ch. kwat. G.
fulânsu lúbâti egi. I. board. M. tat. P. pẽh
I. talisman. M. dara kum karnika yabiba.
Ta. taliman. To. témel cá jinwa.
t
pak pak ta. Ta. tat. To. tjicjilil. talla Estatura. Ch. tab’en. G. timísure /
tableta Pastilla. Ch. kwatb’ir. G. tisaisin. I. height. M. pitka. P. akalaska.
dábuledu. I. tablet. M. kuku o leche damni Ta. naini / parahni. To. po t’¨ucjz jinquipa.
piakiba. P. tabletaha. Ta. pils. To. lemelyú tallar Esculpir. G. agiweihani. I. carve.
tsjan po’o. M. pitka kaikaya. P. pẽh karspar. Ta. kawi
tabú Cosa que no se puede tocar ni decir. talnin. To. po t’ücj jintiquipa.
G. arámuduwati / maniwati lau. I. taboo. taller Oficina para trabajo. Ch.
M. dira kum sip aisaras ba. P. pãhpartu. ototpatna’r. G. luban saráfangai. I.
Ta. yulnin din awas. To. tsajay pajal püné workshop. M. diara paskaika watla. Ta.
jaylacj. tayir ùni. To. jin mü’üsüs mo’o.
tachar Borrar. Ch. satar. G. lagúlûdun. I. tamaño Dimensión de una cosa. Ch.
cross out. M. m nark daukaya. P. tacharka. inb’on. G. luwain. I. size. M. yahpika. P.
Ta. burnin. To. licjücj. ããka. Ta. nuhni. To. jin justa.
táctica Disposiciones para el logro de también Igualmente. Ch. ub’an. G. giñe.
algo. G. sumadi. I. tactic. M. diara smatka. I. also. M. ba sin. P. ekawa. Ta. yamni
Ta. ampat. To. syama napj mp’üy mpe. yang / man laih. To. nin wa.
tajada Porción cortada de una cosa. Ch. tambor Instrumento de percusión
tajchir. G. tahá. I. slice. M. piska tanta formado por un cilindro y membranas de
kum. P. iñas tasprapak pak kapar. Ta. pisni cuero. Ch. tuntun. G. garawaun. I. drum.
/ yayan. To. lat’üjün. M. drum. P. témpúk. Ta. tambur. To.
tajo Corte. Ch. tajch. G. ügürügü. I. cut. sisüpj / tülüm.
M. wina baman piska kum. P. taska. Ta. tampoco Negar algo después de negar
muinh bunh / sahna. To. pis popa. otra. Ch. nenjax. G. ni ligia. I. neither.
taladro Instrumento para taladrar. M. ba sin apia. P. ãkahrína. Ta. dikah
G. agirigülei. I. drill. M. diara unta yultasman. To. t’ücj tülücj.
klauhbaika. P. taladroha. Ta. alhnin din. tangible Que se puede tocar. Ch.
To. lalul lattejay. yub’ipijchi. G. gagúmuchaditi. I. tangible.
talar Cortar árboles. Ch. xuru. G. M. ganbaya sip ba. P. pãhparwa. Ta.
agirihani. I. cut down. M. bataki kanghwi talwi.
yakabaya. P. peh taska. Ta. pan pihnin. tanque Depósito grande. G. duromu. I.
To. ’iyo t’i’üjün. tank. M. tangk. P. aso sukuha. Ta. tank,ki.
To. ’üsü mo toncja.

235
››tapadera
tapadera Parte movible que cubre la tatuar Grabar dibujos indelebles en la
boca de una cavidad. Ch. G. idaü. I. cover. piel. G. atánpuha. I. tattoo. M. tayara
M. tapar. P. akahtishka. Ta. tapar / ni. To. ulbaya. P. akorska akawãña. Ta. muinh
junquipj / colocj’ina. yak ulna. To. mp’uy po’o pyacj.
tapete Paño que se pone encima de taxi Coche de alquiler. G. gabálaba
la mesa. Ch. b’ujksenwenib’. G. ldaü ahayaruwaügütu. I. taxi / cab. M. pasis

t dábula / seiwedu. I. table cover. M. diara


mangkaika. P. mesa akaíshka. Ta. darasa
trukka. P. taxiha. Ta. sau kuring bin. To.
tsom yulupjana.
bintis bin. To. nina pücjü’e. taza Vasija pequeña con asa para beber.
tapiz Alfombra. G. haubuati / lura Ch. chew. G. kopu. I. cup. M. plastik kab.
emégeni / ladaüragun ílagu. I. tapestry. P. tazaha. Ta. kapi kapni. To. mo la müs.
M. sakahkaya wauhtaika. Ta. alpunbra. te at r o Edif icio destinado a la
To. t’¨unü’im jinwa. representación de dramas o conciertos
tapón Pieza que cierra la abertura de sinfónicos. G. efeduhagülei / luban
una botella. Ch. ututi. G. idaü ñüraüti. mochanu. I. theater. M. marikamka
I. stopper. M. pur bita. P. akatíshka. Ta. dauki watla. P. teatroha. Ta. yakisdinin.
taparni. To. junquipj. To. pülücj jil janucj ne’a.
taquilla Lugar donde despachan billetes. techo Cubierta de la casa. Ch. oroto. G.
G. gárada ebelagülei lidaun sumu buidun. tábulugu muna. I. roof. M. utla bahna. Ta.
I. booking office / ticket window. M. diara u`tunun. To. wa tjipitj.
sunaika sirpi. Ta. risibo bakanwa pani. To. técnica Propio de una ciencia, arte u
papel mo japayj nt’a. oficio. G. gafansehadi. I. technique. M.
tardar Pasar más tiempo que lo esperado. natka nani. Ta. ting warkni. To. po selé.
Ch. e’xnar. G. adárasara. I. delay. M. let tecnología Conocimientos propios de
takaya. P. ôh íshtwa. Ta. watwi sak atna. una técnica. Ch. topob’ir. G. gatauhadi.
To. püs. I. technology. M. misisn raya paskanka.
tarde Porción del día después del medio Ta. di bahawi ting karak yamwa din. To.
día. Ch. ch’uyujk’in. G. tarühali. I. po salejepj.
evening / afternoon. M. let. P. ã ñíh. Ta. tela Paño tejido con hilo. Ch. b’ujk. G.
masan sait / pisni. To. t’awaná. gamisa. I. cloth. M. kuala. P. íña. Ta. asna
tarifa Tabla de precios. Ch. toma. G. trit karak yamna. To. pülül tsu.
faini. I. rate. M. praiska kulkanka. P. telaraña Tela de la araña. G. tügüra
tarifaha. Ta. prisni balna. To. jay lacj gunwenwen. I. spider’s web. M. uswita
jinwa. watla. P. arara atápeha. Ta. supai ûn. To.
tarjeta Pequeña cartulina rectangular colocj tpe’ioja.
con datos personales. G. líburu ñuraütu tele Televisor. G. bigibigiti. I. t.v. M.
mideti tubana. I. card. M. tarjeta / wan televisan. P. pesh akarwa cha ã. Ta. waya
lilka waungkataya. P. tarhetaha. Ta. mâ ra talwa din. To. p’ülül tsats / mo la nucj.
wayaki / idintidad. To. lya tjapacj jinwa. telefonía Relativo a los teléfonos. G.
luban lemein gágamu. I. telephony. M.

236
››tesis
telefon / aisaya baxka. Ta. yul bawa dini. teoría Razonamientos para explicar un
To. tjaná lavelés tsjicj. asunto. G. ubaliti / ereuni. I. theory. M.
teléfono Aparato que transmite la voz turbi kaikanka. Ta. yakisdinin yamwaki.
a distancia. G. gágamu. I. telephone. M. To. nina siyüsa jinwa.
aisaya baxka. P. akapachka. Ta. sidan terco Necio. Ch. b’urutna / ku’kna.
wanh. To. tjaná velé. G. maganbaitu (f) maganbaiti (m). I.
telégrafo Aparatos para transmitir
despachos a distancia. G. ladaünhagüle
obstinate. M. kiama karna. P. ñahweshtú.
Ta. ambuk. To. jay tsinya jinwa.
t
uganu. I. telegraph. M. maisa pakan terminar Finalizar. Ch. k’apesnar. G.
misinka. Ta. yul parahni yulnin. To. tjaja ásura / agúmucha. I. finish. M. danh
la pacj. takaya. P. yakka. Ta. danhkalna / danh
telegrama Mensaje telegráfico. G. yamna. To. tjequi’awaja / tjecyaja /
gárada daunwaügütu. I. telegram. M. tjecyawaja.
maisa pakan prahni. Ta. yul parahni ulna. término Plazo. Ch. ck. k’apes. G. dagá
To. tjana tjepyacj. ñein / ñein gali. I. term. M. nata alkanba.
telenovela Novela de la televisión. G. P. ahi. Ta. taimni as duwi. To. cuwa.
parafuduwaü. I. television serial. M. upl termómetro Aparato para medir la
lilka ra taki ba. Ta. wayara. To. quepj yom temperatura. G. misure lun lára uraü. I.
juslanucj. thermometer. M. rih kaikaya misinka. Ta.
televisar Pasar por la televisión. awi talnin. To. ncu si’yawa jus layes.
G. asügüragüda lídagiñe bigibigiti. I. ternura Calidad de tierno. Ch. inchoj.
televise. M. televisan kaikaya. Ta. wayani G. lirahüdün ínsiññeni. I. tenderness. M.
talwamunah lanin. To. mpes tjinyucj. yamni briaya. P. ayẽ. Ta. dalan talwi. To.
televisión Sistema de transmisión quelel lejay jinwa.
de imágenes y sonido a distancia. G. terremoto Sacudida de la superficie
bigibigiti. I. television. M. televisan. P. terrestre. Ch. yujkb’ar. G. harabaganali.
pesh akarwa cha a. Ta. wayani talwi, I. earthquake. M. tasba nikbanka. P. kuk
binniduwi. To. mpes nyucum. àhpán. Ta. sau ishna. To. jus tiquitsa /
tener Poseer algo. Ch. ayan. G. adairaguni siquitsji.
ûnguaü / gáni ban. I. have. M. briaia. Ta. terrible Atroz. Ch. ajb’akta. G.
di dunin. To. tyatj. heneimeti. I. terrible. M. diera saura. P.
tenia Solitaria. Ch. ayan ani. G. hauyei ĩ warkwàh. Ta. yabadanghni. To. lapj
heweraü. I. tapeworm. M. bri kan. P. chen nyuca.
akahtech katesh katesh. Ta. babil duwadai. territorio Extensión de tierra. Ch. sya’n
To. tya’a tjsa. rum. G. ubiebara / fulasu. I. territory. M.
teñir Dar tinte. Ch. tz’ijb’arir. G. adareira tasbaya. P. kuk kríhas. Ta. sau pisni nuhni.
/ agálada / adínguha gamisa. I. tinge. To. nosís.
M. kalatka kum yabayaba. P. mák. Ta. te s i s Proposición mantenida con
ikirhnin. To. te tjeme. arg umentos. G. dug umedu lu nti
bedegerunú lubâ beresibihan tidagiñe

237
››tesoro
tihuduhu luban furendei. I. thesis. M. tiburón Pez marino feroz. G. waibayawa.
smalkaya sturka wihta. Ta. ramhni karak I. shark. M. ilili. P. uchã ãhka take shíta.
ulna. To. tsjilajay salejepj tesis. Ta. ililih. To. jul püné.
tesoro Cantidad grande de dinero o tiempo Duración de las cosas. Ch.
alhajas. Ch. ajchojtamira. G. irisini. I. ajk’inob’. G. dan. I. time. M. taim. P. ã
treasure. M. gul main. P. aoh we. Ta. lalah pish tapuna. Ta. taimni duwi. To. qui po’o.

t mahni, gul din mahni. To. t’emel pülücj.


testamento Declaración para que se
tienda Almacén de ventas. Ch. chonma
otot. G. budigü. I. store. M. pasa diaya
disponga de los bienes de uno después de watla. P. kao ítakah ũcheruña. Ta.
muerto. G. dugumedu luagu alágantai. I. bakanwa ûn. To. jay lacj lajay nt’a.
testament. M. frisand yaban waungkataya. tierno Delicado. Ch. ch’o’k. G. funagili /
P. korska akasteshka. Ta. kalanin din ulwi würigili / matinhati. I. tender. M. swuabni
dawi dauna. To. mpapay püne popel. lupia. P. méh mèh. Ta. bintis. To. tsjicj.
testificar Brindar testimonio. Ch. tierra Terreno. Ch. rum. G. muan. I. land.
warnij. G. lubaliti le gawagubalin aban M. tasba. P. kuk. Ta. sau / ni. To. ’amá.
kesi. I. testify. M. witnis aisaya. P. nau tijeras Instrumento para cortar de dos
ñahiĩ. Ta. talna din kalulwi,na. To. po üsüs hojas. Ch. t’ixk’anan. G. isiresi. I. scissors.
latjiji mpapay. M. kuala sisarska nani. P. iñah taska. Ta.
testigo Persona que presencia una basni bu dakwa. To. mpes lat’üs.
cosa. Ch. ajcheksun. G. le gawagubalin tildar Acentuar. Ch. tz’ijb’a chochojron.
aban kesi. I. witness. M. witnis takaya. G. epegiha. I. tilde. M. sauka wiyayaba. P.
P. restigoha. Ta. kidi talna. To. napj asentuarka. Ta. lik dana. To. tsjicj lyüt’üt.
justinyucj. tilde Acento. Ch. chojchojron. G. pegi. I.
testimonio Declaración de conocer algo. tilde. M. turi kum purara sain munaya ba.
Ch. warnimb’utz. G. ubalini. I. testimony. Ta. likwi. To. tsjcj way t’ulu t’utj.
M. wan dahra aisaya. P. chaurí ñahiĩ. Ta. ti mar Engañar. Ch. majree. G.
di talna din yulna. To. napj tjevele wa. amáñauhani. I. cheat / swindle. M. kunin
textil Relativo al arte de tejer. Ch. jarma. munaya. P. arkasa. Ta. alas kalyamna. To.
G. aruwahani / acharaguni gaunwere. I. litsu’ile jinwa.
textile. M. kuala paski watla. P. iñah timbre Aparato para llamar la atención.
ishkerñah. Ta. ana yamwa pani / plisni. Ch. ajkesna. G. rauwa. I. bell. M. dur
To. mp’ül po’o canacj. kungbaya bilka. P. timbreha. Ta. tamp.
texto Lo que está escrito. Ch. tzijb’anb’ir. To. jaspjacj.
G. uganu tidagiñe garüdia. I. text. M. tímido Temeroso. Ch. ajb’akut. G. maniti
ulbanka prahni kum. P. awikawã as (m) / manitu (f) / haramaguaügüti. I. timid
korska. Ta. ulna sak kidi. To. mpapel. / shy. M. aiswuira bri uplika. P. íshkí. Ta.
tibia Hueso grande de la pierna. G. yamanduwi. To. leqjueya.
unábulugu. I. shinbone. M. bitu. P. kapuk timón Rueda para gobernar una nave o un
apãñah. Ta. wakal nuhni. auto. G. simunu. I. rudder. M. misin mihta

238
››tonelada
pulaika. P. timonha. Ta. wauhnin din. To. tobillo Sitio en que la pierna se une al pie.
mola ’osós mo’o toncja. Ch. tuniryok’. G. umûrugutai. I. ankle. M.
tímpano Membrana de oído. Ch. wan nina dua ma. P. kũ kũ. Ta. burinmak.
ub’inchikin. G. tumadigien. I. tympanum. To. tüm po’o.
M. kiama luhpia. P. suhtapak asaya. Ta. tocadiscos Aparato que toca los discos.
tapan suman. To. mpats jul ja ’asa. G. lalirihagülei uyenu. I. record player.
tinta Sustancia de color para escribir.
Ch. tz’ijb’anir. G. dingu / daseiti. I. ink.
M. miusik baxka. Ta. tukadiscu. To. tyüla
jast’un t’un.
t
M. pluma. P. maka. Ta. rawasnin wasni / tocador Mueble para embellecerse.
tinta. To. lopisis yü’üna. Ch. ajajkes. G. tagai daüguaü. I. dressing
tirar Arrojar. Ch. joru. G. fêlâ. I. throw. table. M. wani swiaya tibilka. Ta. kangwi
M. lulkaya. P. akasna. Ta. rumnin / yaaksihni. To. po le t’e.
rumpamnin. To. tjana lits’i / tjinyu. tocar Entrar en contacto. Ch. ajkes. G.
tiro Disparo. Ch. jurma. G. balu. I. shot. agûra / áfara. I. touch. M. kanbaya. P. pãh.
M. bulid. P. tun. Ta. bulit,tutwidin. To. Ta. laih talnin. To. pole’otj.
lits’i. todavía Aún. Ch. to. G. aniahagua. I.
tiroides Glándula situada en el cuello. still. M. kau aiska. P. téwà. Ta. baisaki.
G. ubuñaü lu ugubu. I. thyroid. M. piska To. newa nin.
kum yan pitka wanbriba. P. katoktoka. Ta. toldo Lona para cubrir algo. G. idaüwaitu.
dinitsuru. To. quis p’uy popa ca nacj. I. sunshade. M. li luras karpika. P. toldoha.
titubear Dudar. Ch. mak’ub’se. G. Ta. karpa. To. p′ülül latsinya.
adagaha. I. hesitate. M. lalauhbi aisaya. to le r ar Per mitir. G. awanda /
P. atate atate. Ta. ramh kulwas. To. ma gagurasuní. I. tolerate / bear. M. sip wipras
polel vele. swiaya. P. tahwish. Ta. awantarkanin. To.
titu l ar Poseedor de un empleo. jupj nin latjiji.
Ch. ayanpatna’r. G. guirigagüda. I. tomar Asir. Ch. uche’n. G. áta / arügüda. I.
appointment. M. skul snata alkaya. P. take . M. diaya. P. sukuh. Ta. ninigyaknin.
titularka. Ta. wark tunun. To. yom pajal To. mü’üs.
sele ne lo. tomate Verdura solanácea. G. dumadi. I.
título Documento que acredita profesión. tomato. M. tomatiz. P. tomatê. Ta. tumati.
Ch. k’otorerjun. G. dugumedu. I. diploma. To. tsjan jast’unt’un je.
M. skul snata diplomka. P. tituloha. Ta. tómbola Rifa de objetos benéficos. G.
ayangni. To. püné tjapacj jup lό. huraraü lauti sensu. I. raffle. M. dais
tiza Arcilla blanca para escribir. Ch. pulaya baxka. Ta. payak awi yuwi.
takinojob’. G. sebi. I. chalk. M. tisa. P. tonelada Medida de capacidad. G.
tizaha. Ta. ulnin din pihni. To. pje mpes ühüru gubeti kai dîsi gidalu. I. ton. M.
la pacj. tausi wal paunka nani. Ta. ya. kintal salap
toalla Tela para secarse. Ch. payuj. G. bû. To. tsjay pülücj jinwa.
amabaidagüdütu. I. towel. M. tawil. P. kũ
kũtah. Ta. tawil.

239
››tono
tono Modo de decir algo. Ch. majxya. tostar Secar en la lumbre sin quemar. Ch.
G. umalali. I. tone. M. karma binka. P. koxkox / ch’ixres. G. asagasagüda. I. toast.
tonoha. Ta. ampat yul baunin kidi. To. M. ankaya. P. príh. Ta. bukulna. To. tsí ’al.
jaspcjaj. total Totalidad. Ch. tuno’r. G. sungubai.
tonta Boba. Ch. merex. G. ibidirauga I. total. M. aiska / sut pali / ull. P. ãpên.
tau / abidirauga tau. I. fool. M. sinskas. Ta. ul, danh kalna. To. t’ücj way.

t P. ahranu. Ta. sinskas. To. ma selé jin liji.


topografía Superficie de un terreno.
trabajar Ocuparse en un oficio. Ch.
patna’r. G. awadigimaiduni. I. work. M.
Ch. kocheyaj. G. furendei luagu ligaburi wark daukaya. P. kahtúnch. Ta. wark
lesetirun. I. topography. M. utla makaya yamwasak atnin,ki. To. tsji lejay.
tasbaya lilka. P. kuk a a. Ta. sau wayani. trabar Atar. Ch. kacha. G. alaküruni. I.
To. ’ama javu nt′a nin ló. tie. M. kakahwan. P. akapeh. Ta. kaknin
torear Provocar. Ch. k’ijnarir. G. / kaksaknin. To. jast’o sa.
agañudagüda bagasu. I. tease / mock. M. tradición Costumbres culturales. Ch.
bib bul wal manki pulaya. Ta. kanghnin. twachir. G. échuni. I. tradition. M. la
To. latje ’yapjca. almuk. P. óría. Ta. umani din yamwa
tornillo Clavo con surco helicoidal. G. banki. To. lapj la ntjiji.
gürabu. I. screw. M. kru. P. atórchka. Ta. traducir Interpretar. Ch. chenpayaj. G.
kru. To. sip ’üy / justjip’iya. ariñagai lau amu nechanu. I. translate.
torno Máquina para tornear. G. mahina M. bila walara lakaya. P. ñahkorska. Ta.
ladgüle gürabu. I. winch. M. kru. P. wirlanin. To. tol vele.
tornoha. Ta. wirnin misinni. To. tsjan jul traer Conducir de allá para acá. Ch. tares.
pü’ü. G. anüga. I. bring. M. brih balaya. P. pèh.
toro Macho de la vaca. Ch. tatawakax. Ta. wauhwi kaiwi kiunin. To. que’e.
G. wügüri bagasu. I. bull. M. bib bul. P. traficar Negociar ilícitamente. Ch.
wakach arwa. Ta. turuh almuk / bul. To. k’ech’en. G. gudûbanu. I. illegal trade.
majola cocoy. M. yukuki brih waya. P. ukiri ũ chah. Ta.
torre Edificio muy alto. Ch. nojotot. bakanwa atnin. To. t’ya témel jaylac mpes.
G. wewe gürabu iñuti labunun. I. tower. tragar Hacer que el bocado pase de la
M. slaub purara. Ta. tuk ilna. To. tsjan boca al esófago. Ch. b’uk’i / yujyin. G.
campayna toncja. aguncha. I. swallow. M. diaya / lankaya.
tortilla Torta de maíz cocida. Ch. pa’. P. tok. Ta. dalnin. To. tási útj / jeve.
G. durudia. I. tortilla / corn cake. M. tragedia Suceso desgraciado. Ch.
tortiya. P. máska. Ta. am laban. To. tséts. mab’anb’anir. G. magülegu. I. tragedy.
tortuga Quelonio con caparazón. Ch. M. batluk saura. P. warkuas tíshkuẽ. Ta.
kanjich. G. gadau. I. turtle. M. kuswa. P. di dutni kalahna. To. lapj tjepyala.
tôrà. Ta. kuwah. To. lycoteya. traicionar Engañar. G. aluguruti
tos Expiración brusca y ruidosa. Ch. ojob’. lumadaü. I. betray. M. nakra prakan
G. tunú. I. cough. M. siahka. P. aúh. Ta. kuninka. P. arkasa. Ta. alas kalyamna.
uhdana dutni. To. mü’en tsi ’utsca.

240
››trasnochar
traje Vestido completo. Ch. pik. G. sutu Ta. tâ nuhnilapaknin. To. jümücj casa
/ daüguaü. I. suit. M. taus kunhku. P. jama.
awishka kaenka. Ta. parak ul. To. jasquipj. transferir Pasar una cosa de un lugar
tramar Preparar una traición. Ch. a otro. Ch. takren. G. asügüragüni. I.
chenamb’anb’ir. G. abundilia lubara / transfer. M. lakaya upla walara. Ta. pa uk
abôdaha. I. scheme. M. dira kun daukya yak dukiunin. To. t’emel mo pyatj.
lukiba. P. tramarka. Ta. yulwi alalu atwi.
To. mpes juslalul ücj lajay.
transformar Cambiar de forma o
contenido. G. asansira / aganbiada. I.
t
trámite Paso de una diligencia. transform. M. diara kum sat wala lakaya.
Ch. kostik. G. tasagahaun gárada. I. P. awah tamanka. Ta. sat uk yamnin. To.
transaction. M. nina ulbi mankanka. P. ’ücj etjepala.
Tramiteha / trampaha. Ta. tamp. To. ’ücj transitar Pasar por la calle. Ch. xanar.
la jinwa. G. aibuga. I. walk / pass. M. taukikaya.
trampa Infracción maliciosa. Ch. pajch / P. tah teshka. Ta. ta munh bayaknin. To.
warajn. G. sádara. I. trap. M. batahkaya jümücj po’o jun.
smatka daukaya. P. trampaha. Ta. trampa transmitir Difundir. Ch. irsena. G.
ana. To. walan jinwa / walan. asügüragüda. I. transmit. M. turi lakaya.
tranca Palo para asegurar puertas. G. P. ñahas neĩ ñéhwe. Ta. kalyunin. To. nt’an
fadaguaü. I. bar. M. dus ni kaina bapan. velen.
P. kaosapa akatakka. Ta. pan, durunta transpirar Sudar. Ch. ub’urich. G.
kaknin. To. mpes juntat’olon. ahîra / afuha líheme. I. perspire. M. insait
tranquilizar Calmar la angustia o wina autra wan laptika takibba. P. ontish
agitación. Ch. tza’yerir. G. adusumâgüda / tish. Ta. walahnin.
aüha / adiliha. I. calm. M. lamni daukaya. transportar Llevar carga o personas
P. apẽhtitawarkua. Ta. yakat danin. de un lugar a otro. Ch. kecher. G. afayaha.
transacción Convenio, negocio. I. transport. M. diara kum plis kum wina
G. daradu. I. transaction. M. banku plis wala ra lakayaba. P. pesh kûrtesh. Ta.
waungkataya nani. Ta. pramis kakalna. dukiunin. To. tjaná ét’a.
transcribir Copiar un escrito. Ch. trascender Empezar a ser conocido. G.
tz’ijb’an. G. labürüdün tila garada tidaunya asubudiragüdüni. I. transcend. M. ailal
amu garada. I. transcribe. M. bila walara takaia. Ta. talyang kalnin. To. nasa simü.
ulbaya. P. akakorska. Ta. ulwi yaknin,wi. trasladar Llevar de un lugar a otro.
To. nasa tjepyacj. Ch. uk’ech’en. G. aguyuni. I. move. M.
transcurrir Pasar el tiempo. Ch. plis wala lakaya. P. úkpech. Ta. pa uk yak
numuyajk’in. G. lasügürun dan. I. pass. lanin. To. tjana tjetj.
M. diera taki wan ba. P. ātechkuaĩ. Ta. trasnochar Desvelarse toda la noche.
taim bayakwi. To. lots’acj tjeme. Ch. waynijut’. G. marumuguni. I. stay up
transeúnte Peatón. G. aibuguti. I. all night. M. timia ailal yapansauhkaya. P.
passer-by. M. trinzar kum. P. tah techta. kaki wak. Ta. makauh wauhnin. To. nasa
pusta jinwa.

241
››traspaso
traspaso Cambiar de propietario. Ch. lulkaya. P. akakítuka. Ta. lain rumnini /
ajk’un. G. asügüagüda. I. transfer. M. yamnin / anin. To. tjilyüt′.
m wan dukia upla wala ninara lakaya. P. trébol Planta leguminosa con las hojas
traspasoha. Ta. kalana. To. tjana tjetj. de tres en tres. G. ubanaü ürüwaguati
trasquilar Cortar la lana a los ovejas. ledegeragun. I. clover. M. dus wahya ta
Ch. sutur. G. ásararuni. I. shear. M. yumhpa yumhpa briba. Ta. pan basni

t tawa klakaya. P. saustás. Ta. guks butun


daknin. To. nay t’üjü.
sutni bâs. To. tsu ts’üsüs justa tsi tuja.
tregua Descanso. Ch. jiri. G. ameraguní /
trastornar Cambiar de orden. Ch. gurasusu. I. truce. M. wapanka yari kum.
kekewa’rir. G. agarabagau. I. overturn. P. ukua maí. Ta. pawatnin / laihwatnin.
M. sinskas takaia. Ta. dinitkahna. To. treinta Tres decenas. Ch. uxch’mojy’inte’.
jay üts’a. G. darandi. I. thirty. M. myawan aiska
tratado Convenio. Ch. ererna. G. pura matawasip. Ta. salap bâs. To. cont’e
daradu. I. treaty. M. lukanka kuni daukiba mat’ya cuwa.
gabamait ailal. P. tratadoha. Ta. pramis tren Serie de vagones tirados por una
kalna. To. papel tjapacj t’ücj velé. locomotora. G. îngini. I. train. M. uli
tratar Manejar una cosa. Ch. ayen ayanir. plapaya yari ba. Ta. trin balna. To. pïlücj
G. afansehani. I. treat. M. sikniskam rawi tsom jast’unt’un.
waya. P. tratarka. Ta. amat yamnin kidi. trenza Entretejido del cabello. G.
To. jupj lal vele. aruwahani. I. braid. M. tawa pitban. P.
travesaño Pieza que atraviesa. G. maĩska. Ta. labuna. To. ts’il campa.
ebu bayarati. I. crossbeam. M. dira kum trepar Subir. Ch. tab’er. G. awaira. I.
dingki piska wal alkiba. P. úkpéch. Ta. climb. M. ulaya. P. tawe. Ta. kilnin,kilwi.
pirinhta lana. To. t’ats pü’ü. To. vya jum.
travesía Camino o calle. G. üma / émeri. Tres Dos más uno. Ch. uxte’. G. ürüwa.
I. crossing. M. pis ka kum pasak luwaya I. three. M. yumhpa. Ta. dasin bâs. To.
ba. P. tahas uktesh. Ta. lapaknin tani. To. la con.
ín t’ats pü’ü. triángulo Figura de tres lados y tres
travieso Propenso a cometer travesuras. ángulos. Ch. chununuj. G. pisi ürwaguaü
Ch. ajpijch. G. susuti (m) susutu (f). I. lígiri / supérasi. I. triangle. M. ta yumpa.
mischievous,naughty. M. ruk puliba. P. P. trianguloha. Ta. sutna bas. To. conté
traviesoha. Ta. tapdadas. To. ma nin lat’iji. nacampana.
trayecto Recorrido. Ch. xamb’arir. tribu Clan. G. néchanu. I. tribe. M.
G. üma / aibuguni. I. trajectory. M. plis kiamka. P. pesh wrís kekeri chíta. Ta.
kum wina plis walara luwi bilka ba. P. táh indian. To. cum nt’a patja jinwa.
akèra. Ta. ta naini / parahni. To. jümücj tribulación Angustia. G. lûdûgu. I.
in campa. tribulation. M. upla ailal duri kumra auya
trazar Hacer un trazo. G. afiyuha / ba. Ta. trabil yak sak ki.
ariyaha lübügü. I. design / draw. M. lain tribunal Lugar donde se administra
justicia. Ch. k’anpa’rir. G. aguseragülei.

242
››tumor
I. court. M. la watla. P. tribunalha. Ta. lâ tropezar Topar con un obstáculo. Ch.
uni. To. yom malala liji nt’a jatj jawelepj. yob’o. G. achugeragua. I. stumble. M.
tributo Impuesto. Ch. tojma tumin. G. mina prukan. P. tropícoha. Ta. tuihna.
fayei bufaran. I. tribute. M. lalah ga. P. To. tjo p’os / p’ojos.
aohtamíha. Ta. duwa akupak launin. To. trópico Región comprendida entre
jepja témel se ’aya jinwa. los trópicos. G. fulasu harati. I. tropic.
trifulca Pelea. Ch. jajtzb’ir. G. chagaü.
I. row. M. blahwanka. P. apáhã. Ta.
M. tawa plapaya. P. tropícoha. Ta. pan
nunuhmana.
t
kalbabawi. To. nicunu jinwa. trote Carrera lenta. Ch. chantaka ajner.
trigo Gramínea cuya harina sirve para G. aibaguni. I. trot. M. sarhwanka. P. tahri
hacer el pan. G. tubuña fulurau. I. wheat. ohwa. Ta. tan kiri. To. vya tolos jum.
M. plawar ma. Ta. trigo. trucha Pez comestible. Ch. chonma otot.
tripa Intestino. Ch. sojyon. G. isasaü. I. G. chapu / aban hauyei uduraü. I. trout.
gut. M. biara sirpika. P. kuteshta. Ta. ban M. sap diara atkaika. P. ucha ãparas. Ta.
bikis. To. ts’ul. pahwa. To. tsjan motjo.
triple Repetido tres veces. G. üruwa trueno Sonido de un rayo. Ch. kaxini. G.
waiyasu. I. triple. M. aima yumhpa. P. wauhuyu. I. thunder. M. alwana. P. wawa
krihmaí. Ta. wat bas lamna. àráná. Ta. alawana binni. To. ti la.
triste Afligido. Ch. tzajtakir. G. hiruti. I. truncar Impedir. Ch. mayanche. G.
sad. M. sari. P. amenchkwa. Ta. sari ki. adürâgua. I. truncate. M. dauhbaya / li
To. ’onanyuca. plapaika ailal tamankan. P. tahwishtu.
triturar Machacar. Ch. kik’irna. G. Ta. dakpamnin,na. To. pwelan lapj latjiji.
amuligida. I. triturate. M. kriki tikaya. P. tubería Conducto formado por tubos.
kriha. Ta. bahwi bikis dana. To. i’ul jinwa. G. huentiugu. I. plumbing. M. diara kum
triunfar Vencer. Ch. imb’utzir. G. pîs dakbaia. P. tuberiaha. Ta. tubu birwi
awansera. I. triumph. M. wintakaya uduhna. To. tsan pje jul.
airayakara. P. tríunfeshkwa. Ta. winkalna. tubo Conducto de metal u otro material.
To. napj netj jinwa. G. gürabu huenti. I. tube / pipe. M. li
t r o f e o Señal de victor ia. Ch. plapaika kum. P. tuboha. Ta. tubu. To.
cheyajirimb’utz. G. ideweresei luagu pjani pje jul.
tahuarun bali. I. trophy. M. puli wintakan tulipán Planta con flores, liliácea. G.
yabiba. P. trofeoha. Ta. win kalahna saini. luruyei fuluri. I. tulip. M. tangni kum. P.
To. tsan püne c’a. katruh ãõh as. Ta. pan pulun karak.
trompeta Instrumento musical de metal tumba Sepulcro. Ch. mujr. G. umúahaü.
y de viento. G. fidu. I. trumpet. M. trumpit. I. tomb / grave. M. raiti. P. pesh onchka.
P. trompetaha. Ta. trumpit. To. molajos. Ta. sau û. To. ’amá tocj.
tronco Tallo de los árboles. Ch. b’ot. G. tumor Masa anormal del cuerpo. Ch. chur.
idibú. I. trunk. M. dus lal. P. pêhsã. Ta. G. lúti. I. tumour. M. yukri. P. kamukka.
pan saran. To. tlonconsos. Ta. banghna. To. mo túm col mo’o.

243
››tumulto
tumulto Motín, relajo. G. hibe mutu. tutela Autoridad de tutor. G. iduhuñu
I. commotion / riot. M. prumhni paskan amainirutiña irahüñu. I. guardianship. M.
kum. Ta. kalpitikna. To. jaspjacj. lalka kum mita yabam upla kum mainka
túnel Paso subterráneo artificial. Ch. kaikiba. P. tutelaha. Ta. tunun. To. pya
che’n. G. üma huentiugu. I. tunnel. M. jyama wa.
tasba unta laihura takiwiba. P. kuk atapak tutor Persona encargada de la tutela.

t kaa. Ta. sau kurhna sulihni. To. püne lajul


nosis nt’a jümücj.
Ch. ajirseyaj. G. agonigihatu. I. tutor. M.
tabaikiba, hep muniba. P. tutelaka. Ta.
túnica Vestidura exterior larga. Ch. tatuna minh. To. pjay si yüsa liji.
nojpik. G. chegidi adúrutu. I. tunic. M.
kuala pis aipuar prakiba. P. awishka. Ta.
umani parakni. To. jasquipj campa.
turbina Motor hidráulico o de vapor con
paletas. G. mahina laguagüle gumulali. I.
turbine. M. misin wilwaika insaitra briba.
Ta. misin turbinani. To. tsjan jast’unt’un.

244
››ubicar
ubicar Estar en determinado lugar. Ch. unificar Unir. Ch. nut’ur. G. aundara
k’atb’un. G. adagagüda / afidira. I. locate. saminaü. I. unify. M. diara ailal asla
M. aipliska briaya. P. piã akis. Ta. kidi daukayaba. P. askan. Ta. birnin. To. jay
paniyak. To. ’ücj. tenon.
ubre Teta de la hembra. Ch. chu’. G. uniforme De igual forma o intensidad.
timimi animalu. I. udder. M. tialka. P. Ch. inxojtir. G. aban hagaburi. I.
tùtú. Ta. tanya. To. mojola jotsots′. uniform. M. kuawala sat kumi dimayaba.
úlcera Daño en la mucosa y tejido que P. askanpe. Ta. sim satni atnin. To.
cubre un órgano. Ch. cheknak’ir. G. sinquipapj jajasts.
gumain. I. ulcer. M. yukri sirpi insaitra unir Concordar voluntades. Ch. nut’u.
wantakiba. P. bróh warkí. Ta. ban pa G. aundara. I. join. M. asla daukaya. P.
siknisni. To. nina malala jos sepala. aspékà. Ta. birnin. To. jay tenon / ’amyula.
ultimar Concluir, acabar. Ch. k’apes. G. universal Que es común a todo. Ch.
u
agumuchagüda / áfara. I. finish. M. danh wiru’tnik. G. ñeu lumuti lachülüra. I.
munaya. P. yák. Ta. dang yamnin / dang universal. M. tasba aiska. Ta. muih bitik
kalna. univercidadni. To. pjü jinwa.
ultra Extremista. G. disegiñe. I. ultra. universidad Institución de enseñanza
M. aih uplika. Ta. tanit yak ais. To. jupj a superior. Ch. nojk’anwa’rotot. G. luban
p’acasawa vele. tihuduhudu. I. university. M. kul tara
ultrajar Injuriar. Ch. k’ayena’r. G. dimi ba. P. ahchiwíshko atónha. Ta.
aguaguni. I. outrage. M. mapa aisaya. unverrsidadni nuhni. To. sin yüsa mo’o.
P. ultrahaka. Ta. kas yulnin. To. lipalan uno Único. Ch. ïnkojt / inte’. G. aban. I.
jinwa. one. M. kumi. P. ás. Ta. asla witin manah.
umbral Entrada. Ch. ochen. G. ebelagülei. To. pjaní.
I. threshold. M. dur piska mayaraba / ba uña Lámina dura del extremo de los dedos.
baman. P. toka. Ta. saran. To. junvilicj Ch. ejch’ak. G. ubaraü. I. nail. M. asmala.
jütsül a jinwa. P. chûná. Ta. tipismak. To. mpepj.
unánime Personas en una reunión con un uretra Conducto por donde se expele
mismo parecer. Ch. jaxtaka. G. uwarati la orina. G. aisihagü. I. urethra. M. iska
/ aundadati. I. unanimous. M. upla ailal untika. P. ìchíko. Ta. us wahni. To. mpes
lukanka kumi sakiba. P. unanimeha. Ta. latsus mo toncja.
bitikpak. To. ’amulú seplá. urgencias Calidad de urgente. Ch.
ungüento Medicamento que se unta. wa’kche ub’a. G. fuesei. I. urgency. M.
G. asupahagülei / gürisi. I. ointment. M. isti laka. P. unwaripe. Ta. isti / baina. To.
yukaika. Ta. pumada. le way.
único Singular. Ch. inte’reytz’ijb’. G. urgir Instar a su próxima ejecución. Ch.
labugurati / ligia lunguaña. I. unique. M. wa’kche. G. afuesha. I. urge. M. isti kabia.
yakan. Ta. asla witin manah. To. yuwa Ta. kalyamwak bainh yamnin. To. le .
jinwa.

247
››urna
urna Caja para guardar cualquier cosa. usurpar Apropiarse ilegalmente de algo.
Ch. korote’. G. gafu lun abuduhani. I. Ch. xujch’. G. asiuragua. I. usurp. M. upla
urn. M. but yabiba baska. P. urnaha. Ta. rayaka ra dimaya. P. pape tahra sùkúhya.
i apakwa kahani. To. papel mo lopj jepja Ta. niningyaknin. To. jupj p’in quelel
mpes. mojasá.
urraca Ave parecida al cuervo. Ch. utensilio Lo que sirve para el uso
b’eya’. G. aban hauyei dunuru. I. magpie. manual. Ch. ch’ejnib’. G. isugei. I. utensil.
M. daiwan knawira kum. P. píã píãh. Ta. M. yus muni dukia sirpinaniba. P. síra káà
au. To. tsitsimulmul. lerwa. Ta. ting warkni din. To. ninana p’in
usar Hacer servir una cosa. Ch. k’anpes. wa.
G. auseruni. I. use. M. yusmunaya. P. kà. utopía Plan halagüeño pero irrealizable.
Ta. di yusyamnin. To. ninana p’in. G. lubanege. I. utopia. M. wark kum sip
u uso Práctica, costumbre. Ch. k’anpa. G. daukaya apia ba. P. katun kàá tua. Ta.
ausera. I. use. M. yus. P. taoriaha. Ta. ramnh din awas. To. jepja jola lamijis.
umani din balna. To. ninana t’as / pjü lejay. uva Fruto de la vid. G. baibai. I. grape. M.
usted Segunda persona, forma de cortesía. dusma piaya dukia. P. wáhkrû. Ta. uba.
Ch. ne’t. G. hugia. I. you. M. man. P. pâ. To. ts’uluts’ul.
Ta. man. To. jipj / nun (plural).

248
››vaca
vaca Hembra del toro. Ch. wakax. G. diara krakriura. P. vahiaha. Ta. trasti
bágusu. I. cow. M. bip. P. wàkách. Ta. kitsin din. To. mo la müs pülücj.
turuh yal. To. wocasás. valentía Calidad de valiente. Ch.
vaciar Verter el contenido de un k’ek’oner. G. ganigiti / manufudei. I.
recipiente. Ch. jocho. G. amaladagüda. I. bravery. M. kupia karnira. P. álawawa.
empty. M. bila man daukaya. P. āwar. Ta. Ta. al kaldakawi. To. ma leqjueya.
uh raknin. To. motapjaja. valer Tener valor una cosa. Ch. tujrir. G.
vacilar Dudar. Ch. ma’k’ub’e. G. gebegini / ubafu. I. be worth. M. aipriska.
amalaha. I. vacillate. M. rait baku yaka P. aohwa. Ta. di balna minit duwi. To. jay
upla lukayaba. Ta. sipawas. To. litsuwü’ile. lacj.
vacío No ocupado. Ch. tojb’en. G. malati. válido Que vale legalmente. Ch. imb’utz.
I. empty. M. bila baman. P. akāchitú. Ta. G. gabafuti / gayaraguati lengua. I. valid.
pan mana. To. mopja. M. taim kum kata i yuska briba. P.
vacuna Sustancia para inmunizar. Ch. validoha. Ta. minit. To. jaylacj jinwa.
tza’ktix. G. araní lubaramagiwati. I. valiente Que tiene valor. Ch. ajk’ek’wa’r;
vaccine. M. siknis takaya apia taliara ajkikrun. G. manufudeti. I. brave. M.
sabiba. P. vakunaha. Ta. akuna panin. kupia karna. P. álawawa. Ta. balur duwi.
To. ninpe jastsacj. To. ma lecj tjeya. v
vacuno Relativo al ganado. Ch. xek’e’n. valija Maleta. Ch. nojchijr. G. yamadi /
G. bagasuagai. I. bovine. M. na bip. P. bagusi. I. case. M. balis. P. vaulha. Ta.
wakachtiñehwa. Ta. bakuna / indiksiung. balis. To. t’emel ’e’a molat’olón.
To. po jastsacj. valla Vallado. G. fadaguaü. I. fence.
vago Holgazán. Ch. ajtakrumen. G. M. kutbanka yari kum. P. vallaha. Ta.
aibugañahadügüti (m) aibugañahadügütu. daklana. To. len way.
I. layabout / lazy. M. kakirbra. P. teshta. valle Espacio de tierra plano y extenso
Ta. watiang. To. ’osin wine. entre montañas. Ch. chawa’rum. G. fulasu
vagón Carro de ferrocarril. Ch. tajchtrum. ünabuti uwarati, gilumati lun bunaguaü.
G. tili ingîni. I. carriage. M. kakirbra I. valley. M. tasba lanngni tara kum. P.
waitna. Ta. bagun. To. ma quelel tsjan liji. katárà. Ta. walang / pan pas. To. lay mo’o.
vaina Cáscara de algunas legumbres. Ch. valor Conjunto de cualidades de una
pat. G. tin wewe migifeguati / carau, eifi. persona. Ch. b’utzxir. G. ganigini. I.
I. pod. M. diara taya. P. akao. Ta. untak. value. M. kupia karna. P. aóh akachua.
To. plomay jas quipj. Ta. yamni. To. püne jaylacj.
vaivén Movimiento alternativo en sentidos valorar Poner precio. Ch. b’utzxirna.
opuestos. G. achugühani / abalahani. I. G. ichiga lebegi. I. value. M. aaiwina ra
swinging. M. wih balba. P. neĩ tékí. Ta. latuanka yabaya. P. aohka. Ta. minit anin.
wihwi. To. tsjan wütsa jinwa. To. majaman nta’an.
vajilla Conjunto de utensilios para el valuar Evaluar, valorar. G. ichiga ebegi.
servicio de la mesa. Ch. we’ynib’ir. G. I. assess. M. uplara painka yababa. P.
gafu asiedu. I. crockery / table ware. M.

251
››válvula
evaluarka. Ta. lawi talnin. To. ma lequeya vaselinne. M. batana kum. P. vaselinaha.
jinwa. Ta. basilina. To. naypa lats’ucj.
válvula Pieza que cierra o abre una vasija Recipiente. Ch. tzijk. G. fudu. I.
abertura. G. mahina lun la sagarun duna vessel. M. glas krakriura. P. sêríkas. Ta.
ünabugiñe. I. valve. M. misin piska kum. basu. To. mo la müs.
P. valvulaha. Ta. balbula. To. mo jun la vaso Recipiente cilíndrico para contener
t’olon. líquido bebible. Ch. chew. G. weru. I.
vampiro Murciélago hematófago. Ch. glass. M. diara diaika. P. vasoha. Ta. basu.
sutz’. G. buriri / musagalun. I. vampire. To. mo la müs jinwa.
M. sakanki tala diba. P. tíkímí uya. Ta. vecindario Conjunto de vecinos. Ch.
umis. To. tsúluts’ul ’as mü’ü. yaturwob’. G. bou bafugutu / bubiebari.
vándalo El que comete acciones I. neighborhood. M. tawan kumi uplika. P.
vandálicas. G. masalitiña / magüigientian. abríchith. Ta. wanaihki. To. pü’üs tjana’a
I. vandal. M. upla ap taki la mapara takiba. pü’üs.
P. pesh warkí. Ta. muih kulnin dis. To. vecino Que habita en el mismo barrio o
na’a lis tjequi’oya. pueblo. Ch. yaturu. G. bou bafugu / bu
vanidad Ostentación. Ch. mab’anb’anir. vecina. I. neighbour. M. utla lama uplika.
v G. buegini. I. vanity. M. luwaya dukia. P. P. tabríchítah. Ta. wanaih. To. pü’üs
ĩtahra ñaha. Ta. di dauh. To. pajal ’ücj jos tjana’a pü’üs.
wine p’alal. vehículo Medio de transporte. Ch.
vapor Gas. Ch. tikwar. G. hiti. I. vapour. xantar. G. bugune. I. vehicle. M. truk.
M. diara kum ailaptika sakiba. P. âwaska. P. vehiculoha. Ta. sau kuring. To. mo la
Ta. wayauni. To. vya myolca. ′osos jum.
vara Palo largo y delgado. Ch. ub’ijsib’. vejez Tercera edad. Ch. winikix. G.
G. wewe / fiafia / badun / maruba. I. stick. awaiyaduni. I. old age. M. almuk laka.
M. klala. P. peh wavista. Ta. pan bilingni P. chuarahtísh. Ta. muih barak bin. To.
naini. To. yo in campa. comuy jupj.
variar Cambiar, modificar. Ch. jispa’r. G. vejiga Órgano en donde se almacena
asansira / aganbieda. I. vary. M. sat miks la orina. Ch. worik’ar. G. lagai biñe.
munaya. P. tamamkaa. Ta. sins yamnin / I. bladder. M. iska watla. P. íchìko. Ta.
yamni yamnin. To. p’alap’a. usunun din. To. ’iyus mo latón.
varilla Vara delgada de metal. G. vela Cilindro de cera con mecha para
lambara duruti. I. rod. M. ayan dusa yari. alumbrar. G. sanudelu. I. candle. M. sail,
P. barillaha. Ta. wayar. To. yo in campa tihmia ingni daukaika. P. velaha. Ta.
c’a way. kandila. To. yam ts′aw simü.
varón Hombre, masculino. Ch. tejron. G. velero Nave impulsada mediante velas.
eyeri / wügüri. I. boy. M. waitna. P. arwã. G. bira. I. sailing. M. but sail wal wapi ba.
Ta. al. To. yom. P. veleroha. Ta. sail buhwi.
vaselina Sustancia traslúcida y lubricante. vello Pelo corto y suave. Ch. pixtzutz.
G. guisi / garaba / agüisihagülei. I. G. iyu / iyurugu. I. fuzz. M. tamaya. P.

252
››verano
ũs tâpúk. Ta. bas / butun / yudutni. To. venir Ir de allá para acá. Ch. yopa’r. G.
’us ’us. tiabi. I. come. M. balaya. P. nate. Ta.
velocidad Medida de la rapidez. Ch. kaiwi, kiwi. To. was / cuwis.
wa’kchetaka. G. furesei. I. velocity. M. venta Acción y efecto de vender. Ch.
karnika, pawika. P. aóha. Ta. isti. To. chojma’r. G. agañeihani. I. sale. M.
yümücj jama. atkaika. P. ũchah. Ta. bakannin plisni.
veloz Muy rápido. Ch. wa’kche. G. To. tsjan t’emel jaylacj se’a.
fureseti. I. fast. M. istika. P. unwarí ohua. ventaja Provecho, beneficio. Ch.
Ta. sirihni. To. yümücj. imb’utzir. G. le lubuidubai. I. advantage.
vena Vaso sanguíneo que conduce sangre M. painka. P. ventajaha kausapaye. Ta.
venosa. Ch. chich. G. ilagülaü. I. vein. win kalna. To. ’icampa jüstsa nenin′.
M. wakia. P. apís. Ta. sininwah. To. as ventana Vano para dar luz y ventilación.
mo lowinin. G. funedei. I. window. M. windar. P.
venado Ciervo. Ch. masa’. G. usai. I. kaosapa aye. Ta. wing, dwak ingni kanin.
deer. M. sula. P. Îchá. Ta. sana. To. p′üs. To. tsicj junvilicj.
vencer Someter. G. gañeina / heretina ventilar Entrar aire para sacar el aire
luwai. I. defeat. M. pura luwaya. P. viciado. Ch. ch’amik’ar. G. afuhani.
abríhchítah. Ta. bit kalyamnin. To. malala I. ventilate. M. pasa yabaya. P. úkkà. v
pyala. Ta. wing kanin. To. lüpjü wama jama /
vendar Tapar los ojos con una venda. Ch. mojyojo.
makanakut. G. auburagua. I. bandage. M. Ventisca. Borrasca de viento. G. hiriri.
nakra prakaya. P. awa múk. Ta. minikpa I. blizzard. M. ais payaska. P. ompísh
sitnin. To. jun tsi′upapj. unweka. Ta. wing san wauhwi. To. mol
v e n d ava l Vie nt o f ue r t e. Ch . mo toncja.
k’ek’wa’rik’ar. G. lere garabali. I. gale. ventura Felicidad. Ch. tza’yer. G.
M. pasa karna ba. P. ompísh unwékas. igundani. I. happiness. M. ta pain. P.
Ta. wing nuh. To. lüpjü sejoja. felicidadha. Ta. yamni sakyang,ki. To.
vender Entregar algo a cambio de dinero. ücj najas jinwa.
Ch. chommar. G. aluguaha. I. sell. M. veracidad Certeza. G. inaruni. I.
atkaya. P. ũchah. Ta. bakannin / bakanwi. veracity. M. raitka paliba. P. yarñẽhuaĩ.
To. témel jay ne ’aya. Ta. ranmh din. To. t’ücj jinwa.
veneno Sustancia que puede causar la veranear Disfrutar el verano en alguna
muerte si se bebe. G. paisini. I. poison. parte. Ch. wark’in xamb’ar. G. agobaha
M. puisin. P. omnísĩh. Ta. puisin. To. ma irumugu. I. spend summer. M. mani
polel mü’üm mpyapatsca / tsjin lats’ucj. luwaya. P. kuíhteshka. Ta. ma kalbusnin.
venganza Agravio en respuesta a otro. G. To. yawa ni’uca wa.
laguyu ladüga / suti aguyuti. I. vengeance / verano Estación seca y calurosa. G.
revenge. M. pana munaya. P. artawrakpra irumugu. I. summer. M. mani. P. kuíhá.
apah par. Ta. talwarang. To. tji ’yuna mpes Ta. kurih dawak was mâ. To. yawa ni’uca.
ca nin lamejay.

253
››verdad
verdad Lo cierto. Ch. erach. G. inarün. versoha. Ta. birsu lain bu ulna. To. po ’ücj
I. truth. M. rait. P. yár. Ta. ranmh. To. popel mo’o tjapjacj.
t’ücj way. vértebra Cada uno de los huesos de
verde Color de las hojas. Ch. yaxax. la columna vertebral. Ch. b’aksi’pat. G.
G. inaruni / ligiati. I. green. M. sianki / lebuanagani. I. vertebra. M. nina tusa ul.
sangni. P. sákà. Ta. wi / sangni. To. tsu. P. suk pãña. Ta. dangni wakaln. To. qjueje
verdugo Quien practica la tortura. Ch. mp’üy po’o lején.
ajchamse. G. konkûsa. I. executioner. M. verter Hacer correr un líquido. Ch. lokja’.
uplara rausasaukra. P. pesh amasta. Ta. G. esehani / lachúwanhan duna. I. pour.
muih dutni. To. li’yüya ncu ücj la unan. M. diara laya kum autra laikiba pliska
verdura Productos hortenses. Ch. kar. wina. P. ãhwar. Ta. yamwak was kirinin.
G. tubana wewe eigana. I. vegetable. To. tsjan playaca ma mü’üm.
M. dusma bara wahya piaki pi ba. P. vertical Que sigue el hilo la plomada.
verduraha. Ta. birdura. To. jupj. Ch. tojb’ir. G. laini laramati. I. vertical.
veredicto Fallo. Ch. imb’utzir. G. M. pura wina aimuntara wapni kumi. P.
lafâraradun kesi. I. verdict. M. la kum verticalha. Ta. kasakni. To. toncja.
dan daukan ulbanka ba. Ta. lâ laiwarang. vértice Unión de dos líneas en ángulo,
v To. jupj nin latjiji. esquina. Ch. nat’ojb’ir. G. ligiri biama
vergüenza Pena. Ch. sub’ar. G. laini. I. vertex. M. ta kumra prawaba
busiganu. I. shame. M. suira. P. akápã. Ta. mahta nani. Ta. sutni. To. amulú sepala.
sim dunin / kalnin / kalahnin. To. nimayca. vértigo Mareo. G. lagiribudu aunü. I.
verificar Comprobar. Ch. erachirna. G. giddiness. M. plis kumra srinka briba. P.
leibigu lubug. I. verify. M. laki kaikanka. warwíchĩ. Ta. nining iwitwi / ni. To. ma
P. yar ísre. Ta. yamni talnin. To. ’inyuca jastyocj quinam.
nucun. vespertino Relativo a la tarde. Ch.
verja Cerca, valla. Ch. makte’. G. chuyujk’in. G. rabaweyuna. I. vespertine
fadaguaü. I. grating. M. klar nani / evening. M. tutni saitra. P. âní. Ta. masan
kutbanka. P. perchkas. Ta. kutlana. To. sait. To. t’awaná.
cá sejawca junvilicj. vestido Lo que sirve para vestir. Ch. pik.
versátil Que cambia fácilmente de G. tadauragun hiñáru. I. dress. M. mairin
opinión. G. gaganouti. I. versatile. M. praka. P. awíshka. Ta. asna kanin yamni.
isi sins taki ba aibrinka. P. ñehua uwari To. t’üncjül.
tamankiwa. Ta. pani kat awas. To. ma vestir Colocarse un vestido, cubrir. Ch.
lenway. pikes. G. dauguagu. I. dress. M. kuala
versícu lo Verso. G. luwainamu dimaya. P. awíshku. Ta. parak kanin. To.
aburuhani. I. versicle. M. baibil ulbanka nin quipapj.
piska sirpi kum. P. versiculoha. Ta. birsu veterano Antiguo y experimentado
pisni uk. To. mpapay popel mo’o tjapjacj. en una profesión. Ch. onyan pak’ab’. G.
verso Línea de un poema. G. ayawaduni weyali. I. veteran. M. diara kumra almuk
uwarati. I. verse. M. triwa turka kum. P.

254
››vigilar
takanba. P. veteranoha. Ta. di lan ki. To. vicio Hábito de obrar mal. Ch.
comuypan. mab’anb’anir. G. isibañani. I. bad habit.
veterinaria Ciencia que trata las M. diar kum kihkiba. P. vicioha. Ta. bisiu.
enfermedades de los animales. G. surusia To. jo’osin mü’ü.
haun animalu. I. veterinary. M. daiwan víctima Persona que sufre un perjuicio.
saika atkiba. P. pech wakua achana chana. Ch. tzajtakir. G. fugiabugu. I. victim. M.
Ta. tinglas kulni kan. To. castlya jasts’ucj pat brin ba. P. warkuas arpeshkua. Ta.
nt’a. trabil yak sak ki. To. lapj latjajay ne nin.
vía Camino. Ch. b’i’r. G. uma. I. lane. M. victoria Triunfo. Ch. k’ajna’t. G.
yabal aisaitka kum o ailal ba. P. táh. Ta. ôbuhauni / agañeiruni. I. victory. M.
ta. To. jümücj plavin vyavin. pat pura luwan ba. P. victoriaha. Ta.
viable Posible. Ch. ma’tran. G. gemeiti. winkalna. To. ’ücj najas ntepala.
I. viable. M. yaba wapaika ba. P. vida Fuerza mediante la cual obran los
kààrapárwa. Ta. sip karang,ki. To. ’ücj seres vivos. Ch. b’ixirar. G. ibagari. I.
polel pü’ü. life. M. rayaka. P. wák pásk. Ta. sangka
viajar Ir de viaje. Ch. xanb’ar. G. sak ki. To. jun ’ina.
fawayasuabu irah. I. travel. M. plisra vidrio Cristal. Ch. k’es. G. bidiyu. I. glass.
takwaya. P. techna. Ta. kiwi pa uk. To. M. glas. P. vidrioha. Ta. bahyang. To. c’a v
nasa jum. jas jaw.
viático Prevención monetaria para quien viejo De mucha edad. Ch. noy ;noya. G.
hace un viaje. G. lebegi baigin luma pasei. weyali. I. old person. M. dama, kuka. P.
I. travel allowance. M. plisra takaya chúārà. Ta. muih barak. To. quepj yom
lalahka ba. P. platoh tah teshka. Ta. basni comuypan / c’omüy.
tatuna kalawa. viento Movimiento de aire. Ch. ik’ar. G.
víbora Serpiente. Ch. chan. G. hewe. I. garabali. I. wind. M. pasa. P. ompish. Ta.
snake. M. piuta. P. ebis. Ta. bil / . To. lats win wauhwi. To. lüpjü.
jinwa. vientre Cavidad abdominal. G. agai. I.
vibrar Moverse rápidamente un cuerpo. abdomen. M. mairin playa. P. ishki a. Ta.
G. aseiha. I. vibrate. M. sararwaya. P. ban / utunsar. To. quepj jüp’üy mo’o.
chok chok. Ta. nik nin. To. siwüts. viernes Día después del jueves. G.
vicepresidente Persona que sustituye wadaradi. I. friday. M. fraidi. P. vierneska.
al presidente. Ch. cha’wajjorir. G. laigieti Ta. pan bas mani. To. ts’acj linqui’a jinwa.
abuti. I. vicepresident. M. pre sident vigente Que está en vigor. Ch. imb’utzir.
sekanka. P. āsãtah asuk achahta. Ta. G. marumugutu. I. valid. M. kau sipba. P.
gabamint sikanni. To. jepj püne locopya. vigenteha. Ta. waradi kat. To. newanin.
viceversa En doble sentido. Ch. sutunoj. vigilar Velar sobre algo. Ch. chujkun.
G. ñundu giribuya. I. vice versa. M. waya G. awachija. I. watch. M. pura kaikaa. P.
balaya. P. náà tékà. Ta. wat nawatwi akiwi. arkoyoch. Ta. di maintalnin. To. mo nucu
To. junta ’ama. tsjan liji.

255
››vigorizar
vigorizar Dar vigor, dar fuerza. G. violento Persona que usa la violencia. G.
ichiga gurasu. I. invigorate. M. karnika fúndeti (m) fúndetu (f). I. violent. M. praut
wal siara kum daukiba. P. atanpunhwa. kira. P. apahkó. Ta. muih sinskas. To. je
Ta. parasni kalanin. To. ’ücj jos. ne tsu jin justa lasupjutj.
villa Pueblo pequeño. Ch. chuchu’chinam. violeta Color morado claro. Ch.
G. aüdüraü / . I. town. M. utla yakan yaxtunen. G. aban tûyei fului daseiti guc
kumtangni briba. P. kaha aye. Ta. tawan. hu tewegerun. I. violet. M. suns. P. broní.
To. jümucj vyavin plavin. Ta. blu. To. yümücj nin latjiji.
villano Pícaro. Ch. ajmab’anb’an. G. violín Instrumento de madera y de
gürigia wuribati. I. villain. M. plis sirpi cuerdas que se toca rozando las cuerdas
wina uplika. P. warkwas. Ta. miuh dutni. con un arco de cerdas. Ch. koroch. G.
To. jümucj la ntá pü’ü. tiraüraü gidara. I. violin. M. pus biara
vinagre Líquido agrio producto de la tiun kanbaya. P. violinha. Ta. biuling.
fermentación de las frutas. Ch. inpajja’. To. lanets’.
G. binigá. I. vinegar. M. binigar. P. virgen Que no ha tenido relaciones
asosanewa. Ta. binagri. To. ts’sulusts’u sexuales. Ch. ma’k’urk’wa’r. G.
larjüpü jinwa. mámarigíru. I. virgin. M. kau mairin
v vínculo Unión, lazo. G. ugunei. I. link. takra. P. pãhtã. Ta. siraubin ki. To. quepj
M. pana pana aitanka lakikaikba. P. yom lal pü’ü.
askentishker. Ta. albu duwi. To. yon ne virtual Con existencia no real. Ch.
quepj lal vyayin jinwa. b’ixirna. G. huwaiñu. I. virtual. M.
vino Licor de uva. Ch. saksakja’. G. binu ulbaika piska kum. Ta. yamnini dis. To.
/ átuni / wisu. I. wine. M. rum satka kum. pjuway nin liji.
P. tokna wahkru yo ka. Ta. uba wasakni. virtud Disposición para el bien. Ch.
To. ’üsü tüpjü. imb’utzir. G. gausani. I. virtue. M.
violación Acto de tener relación sexual daukanka upla briba. P. virtudha. Ta.
por la fuerza. Ch. mab’anb’anir. G. yamnini. To. ’ücj polel lejay.
arügüdaguni. I. violation / rape. M. kupia virus Agente infeccioso. Ch. mab’anb’an.
laka apia daukiba. P. éh titu unsheruwa. G. lagücha sandi. I. virus. M. yula saura.
Ta. parasni kaupak laihwi payahna. To. P. viruská. Ta. siknis sunlu. To. tsjan tsjicj
lapj letjejay. ma polel sinucj.
violar Obligar a alguien al coito. G. visible Que se ve. Ch. ucheker. G.
arügüdagua. I. rape. M. kupia laka apia lagücha sandi. I. visible. M. tatan kaikiba
ruk muniba. P. sukuhra uncherua. Ta. ainakrara. P. chamar. Ta. talwaki. To. nan
laihwi payahna. To. lapj lejay. mpes la nucj.
violentar Usar medios violentos. G. visión Efecto de ver. Ch. irb’ir. G. le
awüibuguda. I. violate. M. praut laka gawangunbaliwa. I. vision. M. yapi o
wal daukiba. P. akeipra iñas ishpari. Ta. ainakrara kaikan. P. chã. Ta. talwi / talnin.
sinskas lani yamwi. To. lyümucj junt’yo To. nin nola nsem.
na.

256
››voluble
víspera El día anterior a otro. Ch. numk’in vivaz Perspicaz. G. babagaidun. I. sharp.
ani. G. lubûmagiwa. I. eve / day before. M. M. intawaya isti pruras. P. cha uhweka.
ipka. P. visperaha. Ta. yaihnitki. To. ts’acj Ta. kamas sak ki. To. nin jisla nepenowa.
wala way nep’a. vivero Criadero de plantas. Ch.
vista Lo que se ve desde un punto. Ch. ch’i’rb’axyaj. G. fulasun lun tahüchün
irna’r. G. arihini. I. sight. M. kaikiba. P. nadü. I. tree nursery / vivarium. M.
karah akacha. Ta. naikau talwi. To. nyucj. sauhmuk aila yaba pawi oliska. P.
vistazo Ojeada. Ch. eronb’ir. G. viveroha. Ta. di minik ûswa pani. To. mo
lariyawase. I. look / glance. M. kaikanka. tocj jasin.
P. chããkas. Ta. talwasak ki / talwi. To. vivienda Morada, habitación. Ch. otot. G.
justji nyucj. ibaganu / muna. I. dwelling. M. utla kum.
visual Relativo a la vista. Ch. irna’rir. G. P. kao chàà. Ta. kawa ûn. To. patja nt’a.
garihuwadi. I. visual. M. wan nakra wal vivir Tener vida. Ch. turer. G. abagarida.
kaikiba. P. chámár. Ta. minikpa / makpa I. live. M. iwaya o raya kaya. P. cha. Ta.
/ mak. To. sinucj jinwa. sangka sak ki. To. p¨’ü.
vital Que posee gran energía. Ch. kuxtar. vivo Que posee vida. Ch. b’ixiri. G.
G. gabagari. I. vital. M. pain ba. Ta. nibágaiti (m) / nibagaitu (m). I. alive. M.
parasni / dadasni. To. jun yüna jinwa. raya. P. chá awa. Ta. sangka ki. v
vitalicio Que dura durante toda la vida. vocabulario Conjunto de palabras.
G. ligiaguti. I. for life. M. diara kum ra ban Ch. ojronerob’. G. ligaburi ayanuhani /
kaya swiba. P. uhweka chichu. Ta. bansak iyumagu. I. vocabulary. M. bila aisa ka
karang / kaunh sak karang. To. püs jasa wapnikamankanba. P. vocabularioha. Ta.
majama. yul minik uduhna.
vitamina Sustancia nutritiva indispensable vocear Hablar a grandes voces. Ch. aru.
para la vida. Ch. tza’knik’ek’wa’r. G. G. lridaguni. I. shout. M. kisbi aisayaba.
liguni aigini. I. vitamin. M. tala mapara P. wahna kapash. Ta. parasni yulbaunin.
pain ba. P. ĩsí. Ta. â wasni. To. tsjan c’a volar Desplazarse en el aire. Ch. tob’sen.
moja jinwa. G. ahamahani. I. f ly. M. palaya. P.
vitrina Mueble de cristal para mostrar akapesh. Ta. wing yak balhnin.
la mercancía. G. gafu lautu bidîyu. I. volcán Cerro con un cráter por donde
showcase. M. glas. P. vitrinaha. Ta. sale lava. Ch. tz’uku’ witzir. G. bulugán.
bahyang payak taldi. To. was c’a tsjan I. volcano. M. tasba munhta wina pauta
sejawquele popa latjajay. asra baiwi baltakiba. P. chokuya atewa
viudo Que ha perdido por fallecimiento a akashua. Ta. asang anwi.
su pareja. Ch. chokem winik. G. hiláli tu. voltear Poner al revés. Ch. sutur. G.
I. widower. M. piarka. P. akawá arónni. agarabaha. I. turn. M. mawala lakaya /
Ta. tingmak al. To. quepj woyum tjepe’e pauwa karhnika kaikaya dukia kum. P.
/ ’anwül. warpish. Ta. wirlanin,nawatlanin.
voluble Que cambia fácilmente de
parecer. G. afuaditi. I. changeable. M.

257
››volumen
lukanka mini sintaki ba. Ta. baina / isti voracidad Comer mucho. Ch. wa’kche.
/ sirihni. G. tumugua harigua. I. voracity. M. ista
volumen Espacio ocupado por un cuerpo. papira. P. vorázka. Ta. di kasyang.
G. úmalali. I. volume. M. dira ailal kuna voraz El que come mucho. G. rófu. I.
ingni ba / wilinka. P. volumenha. Ta. voracious. M. plun isti piba. P. vorazka.
bultu. Ta. di ukyang.
voluntad Deseo. Ch. osrenikb’ir. G. voto Promesa. G. abuduhani. I. vow. M.
igundani. I. will,wish. M. kupia lâka. P. lulka. P. votoha. Ta. pramis matayang.
tahrarí. Ta. putni kaupak yamwi. voz Palabra. Ch. maxya’. G. úmalaü. I.
voluntario Que hace acciones sin que voice. M. man. P. ñah. Ta. tu binni / yul
se le pague. Ch. ajosrenikb’ir. G. lau binni.
igundani. I. volunteer. M. lukanka. P. vuelo Acción de volar. Ch. tojb’en. G.
tahrariká. Ta. kulnin kaupak yamwi. hamaü. I. flight. M. palanka. P. akapesh.
volver Retornar. Ch. sutpa’r. G. Ta. balhnin.
agiriribuda. I. be back. M. kli balaya. P. vuelta Movimiento en torno a una cosa.
warkite. Ta. nawatnin,nawatwi. Ch. sutrum. G. gararaguaü. I. return. M.
vomitar Arrojar el contenido del lakaya. P. arwichih. Ta. tayalnin û pirin
v estómago por la boca. Ch. lejtzi. G. munh.
ewrehani. I. vomit. M. aikabaya. P. áta. vulgar Común, general. Ch. tuno’rb’ir. G.
Ta. takang yaknin. manichiti. I. vulgar. M. minipis aisasara.
vómito Lo que se vomita. Ch. xej. G. P. vulgarka. Ta. dutni banki.
ewereha. I. vomit. M. aikaban. P. á. Ta.
takangyakwi.

258
››ya
ya Ahora mismo. Ch. turix. G. guetó / yeso Tiza. G. sebi. I. chalk. M. ulbaika
uguñememe / orale. I. now. M. nawas. pihni. P. yesoha. Ta. yisuni. To. tsjan mpes
P. ké. Ta. waradi / warminit / warman. lapacj pje.
To. t’ücj. yo Primera persona singular. Ch. ne’n. G.
yacer Estar echado. Ch. uxuni. G. aribiga nugia. I. i. M. yang. P. tas. Ta. yang. To.
/ auwe. I. lie. M. upla kahwi prawiba. P. napj.
apishki. Ta. kalangna sak ki. To. t’ücj yuca Tubérculo para hacer el casabe. Ch.
lejay. tzijn. G. yuguru. I. yucca. M. yauhra.
yarda Medida inglesa de longitud, se usa P. yohra. Ta. malay, kasabi yamwi. To.
para medir telas. G. badun. I. yard. M. yar qjuiviel.
kum. Ta. yaryak. yugo Instrumento de madera para unir los
yegua Hembra del caballo. Ch. tu’chij. G. bueyes. Ch. uyarar. G. amasuhagülei. I.
gabayu. I. mare. M. aras mairin. P. ohlak yoke. M. yuk. P. peh wakash asa pishka.
pacha. Ta. aras / tabark yayal. To. cavyú. Ta. turuh yuk anin din. To. mayola jay
yema Masa amarilla del huevo de ave. Ch. la patj.
k’anar ku’m. G. tuguñau gâñé. I. yolk. M. yunta Par de bueyes. Ch. chatatawakax. G.
kalila mahbra lalanhka. P. apono asewa. biama bagasu áluduhatiña lubá bunaguaü.
Ta. sakara suman lalahni. To. cstlya pejel I. yoke of oxen. M. yuk mangki bipka ba.
mo’o toncja. P. wakash pok kai. Ta. turuh almuk parni.
yerno Respecto de una persona, marido To. mayola mat’e.
de su hija. Ch. nya’r. G. ibaimu. I. son in yuxtaponer Poner junto a otra cosa. G.
law. M. inma waya. P. kékà. Ta. uksa, awairaguagüda. I. juxtapose. M. diara
waslakbis alni, yalni. To. navay. kum wala wal praki swiyaya. Ta. uduhnin. y
To. tsjan no’o te ’yonsa.

261
››zafarrancho
z a fa r r a n c h o Escá nd alo. Ch. zancudo Insecto que transmite con su
mab’anb’anir. G. chagaguaü. I. up roar / picada muchas enfermedades. Ch. uch’a.
mess. M. plun piaika kum. P. apaĩru. Ta. G. marin. I. long-legged / mosquito. M.
blalahn. tairi. Ta. tairi / sasah.
zafarse Desatarse. G. aluguchagua / zángano Haragán. Ch. ajk’oyir. G.
adilia. I. free. M. swakwi takaya. P. atàvár. nagualiti. I. layabout. M. nasma yula
Ta. subitna. To. ts’opj ta. waihnkika. P. apãhkó. Ta. payasu. To.
zafiro Piedra preciosa color azul. Ch. lapj vele nemen.
tun witz. G. seiri. I. sapphire. M. walpa zanja Excavación larga y angosta. Ch.
manakira blu kum. P. sáwrahná. Ta. sanjir. G. lemei duna. I. ditch. M. tasba
kidara yaksihni. salhkan yari. P. tisá. Ta. sau kurhna. To.
zaga Parte posterior. G. aigili. I. rear. M. ’ama mo’o tocj.
diara nina sat ba. P. asúk ákta. Ta. dang zanjar Resolver un asunto. Ch. ustan
ahni / pirin sit. To. cjü ’ipa’a jinwa. mab’anb’anir. G. adüga lemei duna. I.
zalamero Que actúa con cariño afectado. settle. M. tasba salhkara. Ta. barangnin.
Ch. inchoj. G. kainabaguagüda. I. To. mo etyoca.
flattering. M. daukas. Ta. sulyar. zapatero Persona que hace zapatos.
zambo Mestizo. Ch. kaxlan. G. idiudu / Ch. ajxanab’. G. afansehati sabadu. I.
miguasi. I. half breed. M. karibi wihki shoemaker. M. sus papaskra mairin. P.
indian wal baikan tuktika kum. P. kumah. tahko íshta. Ta. sus biyang. To. ntjsam
Ta. miks. osopj liji.
zampar Meter. Ch. sajb’a. G. ahabucha zapatilla Zapato ligero para estar en
uniñein. I. gobble. M. diara kum ban kum casa. Ch. xanab’u’t. G. sabaduraü. I. z
dinkiba. P. achaha. Ta. dalnin. slipper. M. sus tanhta, pain sus. P. tahko
zanahoria Hortaliza de raíz anaranjada. ayéas. Ta. lukwata. To. tsjam osopj tsjicj.
G. ilagülaü aiganaü iñelitu. I. carrot. M. zapato Calzado. Ch. xanab’. G. sabadu.
intawakia lalahni pi ba. P. zanahoriaha. I. shoe. M. sus. P táhkó. Ta. sus. To. tsjam
Ta. sanauria. To. ′olos jas lú. ’osopj.
zancada Paso largo. G. esetiraguni / zarandear Mover con ligereza. G.
ahudêraguni. I. stride. M. wapra yari. Ta. aguluweda. I. knock about / shake. M.
umas karak naini lapakwi. diara sinbaika. P. achawák. Ta. isihnin.
zancadilla Cruzar la pierna delante de To. jay jyasts jinwa.
otro para derribarlo. G. estranpa. I. trip. zarco De color azul claro. Ch.
M. sita mangkaya. P. tahýo akáshrá. Ta. tzijb’arwitz. G. harungati. I. light blue.
kalni baranhmak walsah yak ana. To. M. nakra sangni o blu ba. P. bohni. Ta.
tsjom tsyupjapj naá yaca. kî, sangni.
zanco Palo largo con sostén para el pie, zarpazo Golpe dado con la zarpa. G.
para andar. G. tugudi falandigana. I. stilt. baiti. I. snatch. M. but kum plis kum wina
M. umas. Ta. umas, yamna. takiauyaka. Ta. kurhna.

265
››zarzamora
zarzamora Mora. Ch. majk’uy. G. zozobra Inquietud, congoja. Ch.
lirahüñu baibai. I. blackberry. M. kiaya ma’nata. G. susugati gulásurugu. I.
ma. P. tásuh. Ta. zarzamura minik. To. jül. capsizing / anxiety. M. trabil sibrinka tara.
zinc Metal blanco y maleable para hacer Ta. dingkakiwi.
láminas. Ch. takin. G. singi. I. zinc. M. zu m bar Hacer r uido continuo y
pan taya. Ta. pan pihni yudutni. desagradable. Ch. chachakna. G.
zócalo Rodapié. G. tiyaduwe muna. I. hahunhan marin. I. buzz. M. binka
socle. M. diara klar ra prakiba. Ta. pan daukay. P. ârâh. Ta. binni ndutni yamwi
tulwa,wi. / dakawi.
zona Extensión de terreno. Ch. turerum. zumo Jugo. Ch. uyarar. G. ligele. I. juice.
G. kuata. I. zone. M. plis kum. P. kukasña. M. andris taya kismika ba. P. àû. Ta.
Ta. sau pisni. wasni.
zoología Ciencias que estudia los zurdo Que usa predominantemente
animales. Ch. b’ijnwa’rak. G. furendei la mano izquierda. Ch. k’ab’tz’ej. G.
hawagu animâlu. I. zoology. M. daiwan barünati. I. hand left. M. smih. P.
ailal kutbanra briba pliska ba. P. yarwih. Ta. wadah, kau yuswyamwi. To.
peshwakua estudiakakiruĩ. Ta. ting la nancupwempe.
kulni duwi. zurrar Castigar con dureza y golpes. G.
zorro Mamífero de cola larga. Ch. b’ay. aguluweduni. I. deck. M. daiwan taya
G. mabîdu. I. fox. M. sikiski msirin. P. paskiba. P. arpísh / ashtapak. Ta. anwi
wá. Ta. wasa sala. dawak dalan bawi kalyamna. To. mosipj.
zorro Persona taimada. Ch. ajchantaka.
z G. wügüi mabîdu. I. crafty. M. sikiski
wainka. Ta. muih sinkas.

266
Bibliografía general
 
Everest Punto, Diccionario de la Lengua Española, Editorial Everest, S.A., 4a
edición, León (España), 2006.
Fontanillo Merino, Enrique, Diccionario de las lenguas de España, Ediciones
Generales Anaya, 1ª. edición, Madrid, 1985.
Melgara Brown, Dionisio Francisco, Diccionario Español-Miskito.
Miskito-Español, Fondo Editorial INC, Managua, 2011.
Suazo, Salvador, Diccionario Lila Garifuna: diccionario garifuna - garifuna -
español, CCET, Tegucigalpa, 2011.
Esta obra, Diccionario de las Lenguas de Honduras,
se terminó de imprimir en el mes de agosto de 2013,
en los talleres de Caracol Impresiones.
El cuidado de la edición lo realizaron
Víctor Manuel Ramos y Álvaro Ortega.
Se hicieron mil trescientos ejemplares.
La Academia Hondureña de la Lengua,
una institución destinada al estudio y
engrandecimiento del idioma español que
se habla en Honduras, es correspondiente
de la Real Academia Española de la
Lengua y miembro de la Asociación de
Academias de la Lengua Española. Su
refundación ocurrió gracias a la iniciativa
del humanista de América Rafael Heliodo-
ro Valle, en Tegucigalpa, el 28 de diciem-
bre de 1948, teniendo como antecedente la
Academia Científico Literaria, creada en
1881 cuando el Presidente Marco Aurelio
Soto refrenda el Código Fundamental de
Instrucción Pública.
La primera Directiva (1948) estaba
constituida del siguiente modo: doctor
Esteban Guardiola, director; doctor Silve-
rio Laínez, censor; licenciado Alejandro
Alfaro Arriaga, secretario; licenciado Juan
B. Valladares R., bibliotecario. Otros
miembros eran: doctor Rafael Heliodoro
Valle, doctor Julián López Pineda, doctor
Luis Andrés Zúñiga, doctor Marcos Carías
Reyes; general Joaquín Bonilla, doctor
Carlos M. Gálvez, profesor Carlos Izagui-
rre, señor don Antonio Ochoa Alcántara y
licenciado Céleo Murillo Soto.
La institución fue reconocida legal-
mente por el Jefe de Estado, D. Julio
Lozano Díaz, en octubre de 1955; y recibió
la personería jurídica y la aprobación de
los estatutos mediante acuerdo ejecutivo
No. 283-2002, del 19 de junio de 2002.
Por mediación del Centro Cultural de
España en Tegucigalpa, la Academia
Hondureña de la Lengua acondicionó, con
fondos de la Agencia Española de Coope-
ración Internacional para el Desarrollo
(AECID), una nueva sede en la antigua
Escuela de Alfabetización de Adultos, en
la calle La Fuente del Casco Histórico de
Tegucigalpa.
JUNTA DIRECTIVA DE LA ACADEMIA La Academia Hondureña de la Lengua,
HONDUREÑA DE LA LENGUA (2011-2013) una institución destinada al estudio y
Sr. D. Marcos Carías Zapata, director engrandecimiento del idioma español que
Sr. D. Óscar Acosta, director emérito se habla en Honduras, es correspondiente
Sr. D. Víctor Manuel Ramos Rivera, vicedirector de la Real Academia Española de la
Sr. D. Raúl César Arechavala Silva, secretario Este Diccionario de las Lenguas de Honduras, único hoy en su género, Lengua y miembro de la Asociación de
Sr. D. Galel Cárdenas Amador, prosecretario Academias de la Lengua Española. Su
Sr. D. Juan Ramón Martínez, tesorero es el resultado de más de tres años de constante trabajo y rigurosa
refundación ocurrió gracias a la iniciativa
Sr. D. Ramón Hernández Torres, censor investigación bajo la coordinación del excelentísimo señor doctor y del humanista de América Rafael Heliodo-
Sr. D. Juan Antonio Medina Durón, vocal
miembro de la Academia Hondureña de la Lengua don Víctor Manuel ro Valle, en Tegucigalpa, el 28 de diciem-
bre de 1948, teniendo como antecedente la
Ramos, con el apoyo del Centro Cultural de España en Tegucigalpa en Academia Científico Literaria, creada en
el marco de la acción de la Agencia Española de Cooperación Interna- 1881 cuando el Presidente Marco Aurelio
Soto refrenda el Código Fundamental de
cional para el Desarrollo, en favor de la preservación del rico patrimo- Instrucción Pública.
nio inmaterial lingüístico afrodescendiente e indígena de Honduras. La primera Directiva (1948) estaba
constituida del siguiente modo: doctor
Esteban Guardiola, director; doctor Silve-
rio Laínez, censor; licenciado Alejandro
Alfaro Arriaga, secretario; licenciado Juan
B. Valladares R., bibliotecario. Otros
miembros eran: doctor Rafael Heliodoro
Valle, doctor Julián López Pineda, doctor
Luis Andrés Zúñiga, doctor Marcos Carías
Reyes; general Joaquín Bonilla, doctor
Carlos M. Gálvez, profesor Carlos Izagui-
rre, señor don Antonio Ochoa Alcántara y
licenciado Céleo Murillo Soto.
La institución fue reconocida legal-
mente por el Jefe de Estado, D. Julio
Lozano Díaz, en octubre de 1955; y recibió
la personería jurídica y la aprobación de
los estatutos mediante acuerdo ejecutivo
ISBN: 978-99926-820-1-2 No. 283-2002, del 19 de junio de 2002.
Dirección de contacto Por mediación del Centro Cultural de
Academia Hondureña de la Lengua
España en Tegucigalpa, la Academia
Calle La Fuente Nº 445,
esquina con la Cuesta Lempira,
9 789992 682012 Hondureña de la Lengua acondicionó, con
Centro Histórico de Tegucigalpa fondos de la Agencia Española de Coope-
Tegucigalpa, Honduras, C. A. ración Internacional para el Desarrollo
Tel.: (504) 2238-6389 (AECID), una nueva sede en la antigua
Fax: (504) 2222-4649 Escuela de Alfabetización de Adultos, en
ahlhonduras@hotmail.com la calle La Fuente del Casco Histórico de
ahlengua@hotmail.com Tegucigalpa.

También podría gustarte