Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Gramática Uricoechea PDF
Gramática Uricoechea PDF
r<f.
#%r
^ ^^
,.' / -Ofe
LIBRRY
l)N]VERSITy.vL^C^;^
^^''
TORONTO - .
-'
%.#
:n )
''t'' -
%'
Tv-
"nL.-^I^
COLECCIOX LIXGUISTICA
A M ER I C A N A.
TOMO PRTMERO.
COLECCION LINGUISTICA
A M E R I C A N A
PUR
EZEQUIEL URICOECHEA.
TOMO PRIMERO.
PARIS
M A I S O N N E U V E I O-^-
I87I.
5-&e^,A-
G RAM AT ICA
VOCABULARIO, CATECISMO I CONFESIONARIO
LENGUA CHIBCHA
SEGUN ANTIGUOS MANUSCRITOS ANONIMOS E
INDITOS, AUMENTADOS I CORREJIDOS
POR
E. URICOECHEA
Doctor en medicina i en filosofia. Prsidente fundador de la Sociedad de Naturalistas
Neo-Granadinos, Miembro Honorario de la Sociedad de Jeografia i Estadistica de Mjico,
Socio de las jeoljicas de Berlini de Paris, de la Zooljico-botnica de Viena, de la de
Ciencias Naturales de Krlangen i Corresponsal del imprial i real Instituto
Jeolqjico de Viena.
PARIS
MAISONNEUVE I O!^-
I87I.
CONTENIDO.
Page
INTRODUCCION ix
GRAMTICA.
Cap. I. De la ortograffa i
Cap. il De la pronunciacion i
Jenitivo de posesion 59
VIII
Page
de la lengua 77
VOCABULARIO 97
Voces chibchas que se usan en Bogota 208
ORACIONES 209
CATECISMO 224
CONFESIONARIO 230
INTRODUCCION.
tes de tal manera que todo era diferente entre ellos i que
al tiempo de la conquista mas de dos mil naciones
'^
XIV
ojo, cuatro orejas una cola larga que viajaba por los
i
Muslo, Yanara
aba,
Solo encuentro semejanza en la palabra maz,
yaeshombre,
eba; en el verbo envejecer, itybaransuca;
XXXVI
^Decidnie, hai Dios? Chibu chahac iizu Dios Tut jogu Dios chi a-
agienua? gnenu?*)
Si hai (Si hai Dios). Agiiene gue. Com Dios chi aguena.
^Cuntos Dioses hai? Dios fiua? Dios chi biia u?
Uno solo no mds. Dios atugue. Dios atia gu chi.
^Dride esta Dios? Sis Dios epcuano asu- Nran sir Dios aerga
cune? asugnna?
Enel cieloi en latierra Dios chican cielon asu- Dios ebregcielogasQ-
i en todo lugar. cune, sis uican asticiuie gana. Sir ita asagona,
yn SHza fuyze gue. coga pnynug asuguna.
tQuin es Dios? Dios xic uabe? Saiga Dios?
Es la Santsinia Trini- Santisima Trinidadgue. SantisimaTrinidad chi.
dad.
^Quin es la Santisima Santisima Trinidad xie Santisima Trinidad sai
Trinidad? ua? u??
Padre, Hijo i Espiritu Paba, Chuta, Espiritu Paba, Ttia, Espiritu
Santo. Santo gue. Santo chi.
^El padre es Dios? Paba Dios ua? Paba Dios u?
Dios es. Dios gue. Com Dios chi.
^El Hijo es Dios? Chuta Dios ua ? Ttia Dios u?
Dios es. Dios gue. Com Dios chi.
^El Espiritu Santo es Espiritu Santo Dios Espiritu Santo Dios u?
Dios? ua?
Dios es. Dios P'ue. Com Dios chi.
Santo, i el Hijo no es el Paba nza Espirittt Satito Santo nchara, Ttia Pa-
Padre ni el Eipiritu San- nza Espiritu Santo Paba ba nchara Espiritu Santo
,
to, i el Espiritu Santo nza Chuta nza, ys npcuac nchara, Espiritu santo
no es el Padre ni el Hijo, gue, nga persona micanuca Paba nchara, Ttia n-
pero todas trs personas achie atueac aguen npcuac chara. Or aquitan chi
tienen un mismo sr Dios atu^ue i chi bmscita. nran persona meia nug
asi no son ms que un atira agoga atia gu-
solo Dios. quitan persona meianug
Dios atia gu cub oba.
^Pues el sol, la luna, Nga sua, chie, fagu, Nran sa, tia, crcha,
las estrellas, el lucero, cagii,pcuahaza, chunsua- pcuare, gu, giatiba,
el rayo, los santuarios, guia, gua, guatoc, sietoc; or chi Dios u?
los cerros, las quebradas nga ys pcua ipcuabie
i otras cosas semejantes uchcts Diosc aouenua ?
son Dios?
tado, J. S.
Vater, quien hablando de los extractos de
gramticas americanas para su obra, dice: "puedo
contar que este trabajo, hecho desde 1808, es el
mas laborioso de cuantos trabajos laboriosos me ha
hecho emprender mi sed de ciencia." I esto lo decia el
que ya habia estudiado cerca de mil lenguas. A mi
traduccion literal le dejo todo el vigor del orijinal i su
carcter superlative, con la sentida repeticion del in-
cansable autor.
La lengua chibcha se perdi a principios del siglo
pasado, pues ya en 1765 no se conocia ni se hablaba.
Para la gramtica que hoi presento al pblico me he
servido de trs manuscritos, escritos posteriormente a la
gramtica del padre Lugo que se imprimi en Madrid en
1 61 9, haciendo el menor numro de variaciones que me
ha sido posible en porque mi objeto no es
los orijinales,
coma (,)
para la simple division de las palabras i para se-
parar las personas de los tiempos conjugados i el punto
i coma (;)
para la separacion de los ejemplos. As en en-
carcelado; Juii chateuca, hui niateiica, Ind ateuca, las
comas indican la primera, segunda i tercera persona i
asahaiiaza.
He tratado de hacer cuanto he podido i convencido
de las numerosas lagunas que an dejo, espero que
entre los colombianos se encuentre quien profundice mas
el estudio de la lengua chibcha i valindose de dotes
de que carezco i de mayor numro de materiales pueda
hacer una obra mejor.
Bruselas 24 de Enero de 1871.
NOTAS.
la. Pjina 2. Kl padre Lugo, con algunos otros autores, dice que
la z debe pronunciarse como la s, conservndola tan solo por ser ne-
cessaria para la escriptura. El padre Lugo tiene razon en cuanto a la
pronunciacion por cuanto que l emplea el signo '^h para el sonido que
nosotros reservamos a la 2 que es el quivalente al ts, castellano o casi
al tch frances. Ejeniplo eisa, gusano que comen les indios, larva de un
coleptero niui blanca i grasa abundante en Bogota en donde an la
Eas partculas na7i i san son segun l, con razon me parece, tiem-
i
pos verdaderos del verbo ser, pues no solo sirven de auxiliar en las
conjugaciones de los demas verbos sino que por si solas tienen el signi-
ficado de los tiempos dichos del verbo ser.
Lo mismo sucede con (a inua que en lugar de partculas interro-
gativas, como las designamos, toma el padre Lugo por verdaderos
las
tiempos del verbo ser en el modo interrogativo, modo que puede existir
en la lengua chibcha para este verbo nicamente pero del cual carecen
los demas como se ver por los ejemplos siguientes en los cuales loda
la conjugacion de su pretendido modo interrogativo se reduce a anadir
a los tiempos del indicativo el ua interrogativo.
cunloquios de pretrito :
Hycha gue chaquyia, yo soi el que Mue gue magiiita, t res el que etc.
arriba; zacanie: zacany, mui noche. Tambien dicen a veces zaqtciu, mui
noche, pero la terminacioii en u es de la lengua de Tunja i no de Bo-
gota, terminacion que tambien sustituyen a veces al superlative en in,
chibcha, de los adjetivos, covno; choiu, mm bueno, por r-^^^/w. Eos compara-
tives se forinan ademas de las maneras dichas, anteponiendo al positive la
partcula ingy, como; ingy cuhuma, ms grande.
il^' Pjina 235. Xiu o xitty, cuentas blancas; xibza, coleradas; ychypca,
verdes.
El padre Luge no pone la s o el pronombre ze en los infinitivos de
los verbos i asi dice huscua, venir; cuscua, comprar; g-uscua, decir, quitar,
niatar; cascua, alimentar, comer. Creo que asi debiera ser i hubiera se-
hoc mnyscua, que l debia escribir hoc nyscua i zaca bga del verbo bgascua;
lo mismo con los pronombres cha, cki, mue, cuyos casos los hace, cham,
chan, chab en el acusativo, a mi ; chihaca, chihasab, chihasan, chie ab, chie
an, a nosotros ; 7>ihaca, tnan, mab, mhas, para t, i dice chihaca mtity, ven-
dinos; chihocam ny, dinos; chihocan ny, dronnos; chihasab ga, ensen-
nos, que yo escribiria conio arriba dije. Creo si que se debe abandonar
el ze del infinitivo i buscar la verdadera raiz del verbo.
fu, zepaba zemuys, ahuquys, zebohoza agtiyns, ains, acons nga ana, debien-
do decir agyeny, ainy, acony.
Hablando de ciertos sustantivos verbales, en la pjina 56, decinios
chitupcua, iotiipcua etc. Algunos autores dicen chittcpca, iotpca i en el
na, yo fui.
entre los chinos o el superlativo entre los vascuences, como en; hAbiles,
zepquyquy ge ge.
No se cra que las versiones en el Coufesionario son tan literales
ait a
LVII
hora, pero nunca la traduccion de los nombres rio papas, reloj que yo ,
Fac a ta, fin del grau campo de labranza de la nacion, su granero i asi
D
ADICIONES.
FRASES QUE SE LEEN EN LA GRAMTICA DEL P. LUGO.
Gramatica en la lengua gnerai del Nuevo Reyno, llamada Mosca, compuesto por el
Padre Fray Bernardo de Lugo, Predicador General del Orden de Predicadores y Cate-
dratico de la dicha lengua, en el convento del Rosario de la ciudad de Santa F. Afio
1619. En Madrid por Bernardino de Guzman.
INTERJIXCIONES.
Las de carifio son: zin- Las de aborrecimiento
tmga.ynzinga, ansinga.yn tuxca, toxca.
paia guaxin, pcuaua. Las de espanto : qhyi.
yi-
^
LIBRO PRIMERO.
DE LA GR AMATICA DE LA LENGUA CHIBCHA.
CAPITULO PRIMERO.
DE LA ORTOGRAFA.
CAPITULO SEGUNDO.
DE LA PRONUNCIACION.
Entre otras pronunciaciones particulares que tiene
esta lengua, las mas comunes i ordinarias, son seis.
2
La I* es la pronunciacion de la z, la cual se hace
CAPITULO TERCERO.
DEL NOMBRE.
Supuesta la noticia que ya se ha dado de la orto-
CAPITULO CUARTO.
DEL PRONOMBRE.
Dos maneras hai de pronombres unos que ; signiican
por SI solos, los cuales por eso llamaremos sustantivos,
i otros que no significan por si con
solos , sino juntos
elnombre, verbo, participio o posposicion a los cuales
por eso llamaremos pronombres adyacentes, i todos
ellos son indclinables.
PRONOMBRES SUSTANTIVOS.
PRONOMBRES ADYACENTES.
Ze yo nosotros
Chi
Uni tu Mi vosotros
A aquel A aquellos.
Esta significacion tienen estos pronombres adya-
centes, antepuestos a los verbos, como se ver en su
5
lugar, i antepuestos a las posposiciones, como se ver
en la forma siauiente.
CAPITULO OUINTO.
DEL VERBO SUSTANTIVO GUE.
PRESENTE.
FUTURO.
fueran etc.
. PRESENTE.
As ua aquel? es
As ua son aquellos?
Algunos dicen oa en lugar de 7ui.
FUTURO.
PRESENTE.
FUTURO.
. DEL SUBJUNTIVO.
CAPITULO SEPTIMO.
DE LAS CONJUGACIONES.
hecho mos
Um quy Tu hiciste etc''. Mz Vosotros
bqiy hici-
steis
FUTURO.
Ze bquyjiga Yo har Chi bqtiynga Nosotros
haremos
Um qttynga Tu haras Mi bquynga Vosotros
haris
A bqtiynga El har A bquynga Ellos harn.
IMPERATIVO PRIMERO.
Qiy has tu Quyuva haced vosotros.
IMPERATIVO SEGUNDO.
Cha quysca yo ha- est Chy quysca estemosetc^
ciendo
Ma quysca etc^
esta tu Mi quysca estad etc^
Quysca aquel
est etc"". Quysca estn aquellos
haciendo.
13
OTRO IMPERATIVO SEGUNDO.
Cha quyia haga yo Chi quyia hagamosnos-
otros
Ma ttyia hagas tu Mi quyia hagais vos-
otros
Quyia haga aquel Qztyia hagan aquellos.
SUPINO PRIMERO.
Zebquiyua
hacer o para Chy bquiytm para hacer
hacer yo nosotros
Um quyiua para ha- Mi bquiytm para hacer
cer tu vosotros
A bquiyua para hacer l A bqdyua para hacer
ellos.
SUPINO SEGUNDO.
Quica hacer.
PARTICIPIOS DE PRESENTE I DE PRETRITO IMPERFECTO.
cieron.
14
FUTURO.
Chaqiiynga Yo el que
Chiquynga Nosotros los
FUTURO SEGUNDO.
Chaquingiiepcna Yo el Chquinguepcia Nos-
que habia de hacer otros los que habiamos
de hacer
Maqitiiiguepctia Tu el Miqimtguepcua Vosotros
que habias etc. los que habais etc.
SEGUNDA CONJUGACION.
PRESENTE I PRETRITO IMPERFECTO.
IMPERATIVO PRIMERO.
Guitu azota tu Guitua azotad vosotros.
IMPERATIVO SECUNDO.
Chaguitysuca est yo Chiguitysua estemos
azotaixlo nosotros azotando
Maguitysuca estes tu Miguitystcca vos-
estis
OTRO IMPERATIVO.
Chaguitua azote yo Chiguitua azotemos no-
sotros
Maguitua azotes tu Migiiitua azotis vos-
otros
Guitia azote l Guittca azoten aquellos.
PRIMER SUPINO.
Ze gm'tyiia azotar o para para azotar
Chi guityitia
azotar yo nosotros
Um guityiuaYt^vdi azotar Mi guityiua para azo-
t tarvosotros
A guityiua para azotar A guityiua azotar o para
l azotar ellos.
i6
SEGUNDO SUPINO.
Guityca, a azotar.
PARTICIPIOS.
PRESENTE I PRETRITO IMPERFECTO.
FUTURO.
Chagiitynynga Yo el Chigiiityiiynga Nos-
que azotar o he de otros los que azotare-
azotar mos
Magcitynynga Tu el
Miguitynynga Vosotros
que azotars los que azotareis
Gtntyjiynga Aquel que Guityiiyiga Aquellos
azotar que azotarn.
FUTURO SEGUNDO.
Chagtdtynynguepcua yo Guitynynguepcua aquel
el que habia de azotar que habia etc"".
Magdtyjiynguepcia tu Chigidtyuyngucpctm nos-
el que habias etc''. otros los que etc"".
i;
aJmqicy.
Nota "". El primer imperativo sirve para mandar
se haga luego la cosa, como; bas tu, qii.yiL. El segundo
imperativo sirve para mandar la cosa que no se ha de
hacer immediatamente, sino despues de algun intr-
SUBJUNTIVO.
PRESENTE.
PRETRITO.
cieron.
FUTURO.
Zebqiiynganay -
si yo he Abqitynga7tan si aquel
de hacer o hubiere de ha de hacer o hubiere
hacer de hacer.
Umqziynganan si tu has
de hacer
Estos tiempos dichos hacen tambien sentido de
cundo, poniendo al fin una n no mas, i n toda la par-
OTRO PRESENTE.
Chaquiscaxin estando yo haciendo o cuando }^o
verbo con otras palabras como son estas, hac ngas ab-
gybe, que quiere decir ^:cmo sria que muri?
En el verbo activo suelen decir as, hac nga bcabe,
o si yo comiese de aquello; as 7nuysca iiga ibgube o si
CAPITULO OCTAVO.
DE LAS FORMACIONES DE LOS TEMPOS.
DEL PRETRITO.
comprar pagar
i ;
zcniysciia, buscar, siempre que es activo,
excepto cuando significa cojer lo esparcido; zebiscua.
DEL FUTURO.
DEL BIPERATIVO.
REGLAS JENERALES PARA AMBAS COXJUGACIONES.
zeguity ;
quitando el pronombre, que es ze, queda la r2j-
ha de formar el imperativo.
Scanse los verbos neutres que tienen al principio b.
la cual conservan en sus imperativos como zebtysctia ,
PRIMERA CONJUGACION.
Rgla i''. Si el pretrito cerenado conforme a las
SEGUNDA CONJUGACION.
PRIMERA CONJUGACION.
e hace zye.
SEGUNDA CONJUGACION.
Rgla i"". Los acabados en asuca hacen el impera-
tivo segundo como el primero, anadiendo una a, as de
zemnyscasuca el imperativo primero nyscao; imperativo
segundo, 7iyscaoa, aunque algunas veces suelen sincopar
estos imperativos i dicen nysco.
Rgla Los acabados en nsuca, activos, hacen el
2^.
3
34 --
pretrito.
Rgla Los acabados en sica que no tienen a ni
4'''.
PRIMERA CONJUGACION.
Rgla I "".
La terminacion scua se niuda en sca, excep-
tuando a zemasnia, neutro, que hace maza, por prsente
i pretrito; inasciia. que tiene el participio irregular
siejiga, aunque tiene tambien siesca, que sirve para fre-
SEGUNDA CONJUGACION.
Rgla i''. Los verbos que no tienen u ntes del
sica, hacen el participio de prsente lo mismo que el
FUTURO.
PRIMER SUPINO.
SECUNDO SUPINO.
CAPITULO NO NO.
DE LA VOZ PASIVA DEL VERBO.
Hai propiamente pasiva aiinque no admite persona
que hace, como la admiten las pasivas latina i espafiola.
En, yo fui azotado por Pedro, esta persona que
hace, de quien fui azotado, no la admite la lenguachibcha
sino solamente la persona que padece. Frmase pues
la pasiva del mismo verbo cercenado, conforme a las re-
glas del primer imperativo, anteponiendo la persona que
padece i juntando los pronombres adyacentes cha, ma,
chza, viia, con una 7i al fin de estos pronombres, diciendo
chaji, mail, chian, inian, i para la tercera persona, se
pone la partcula an, aunque en las tercras perso-
nas de los participios se quita la a, se pronuncia sola- i
PLUSCUAMPERFECTO.
Chaiquy, hicironme, o habanme hecho, manquy,
anquy, chianquy, niianqty, anqity.
FUTURO.
Chanquynga, yo ser hecho manqicynga, anquynga, ;
SUPINO PRIMERO.
DE LOS PARTICIPIOS.
FUTURO.
KUTURO SEGINDO.
Chatmcane conocironme,
matmcane conocironte,
auncUne
conocironle,
chiauncane conocironnos,
miauicane conocironos,
muicane conocironles.
40
CAPITULO DCIMO.
DEL VERBO NEGATIVO.
Con las partculas o terminaciones sa o zyuga,
pospuestas al verbo afrmativo, se forma el negativo
de la manera siguiente. La terminacion za ,
pospuesta
al prsente, constituye prsente del verbo negativo,
como, zebqityscuasa, yo no hago; utntysctcasa, ab-
qtiysctcaza etc''.
zebguityzaniua.
4T
Segundo supino negativo no hai, ni participios nga-
tives, sino que el mismo verbo negativo sirve para
participio, como amscuaza, el que no viene; a/msa, el
OTRO PRESENTE.
ZebquyscitazanaiL , cuando yo no estoi haciendo;
PRETRITO IMPERFECTO.
Zebquysciazasan si yo no estuviera haciendo ; un-
qiysaazasan, abqtcyscuazasaji, chibquyscuazasan, mib-
qnisctazasaJi, abqiiyscuazasan.
CAPITULO UNDECI M O.
DE LAS INTERROGACIONES.
Las interrogaciones con los verbos se hacen poni-
endo al fin de ellos el verbo sustantivo interrogativo,
que dijimos ser esta partcula aa, como; abityiia} ^'ha
hecho?; abqityngana'i ^'harlo hacer?
Suelen fi-ecuente i elegantemente sincopar el ver-
bo de fiituro, cuando se le junta la interrogacion,
CAPITULO DUODCIMO.
DE LOS VERBOS ANOMALOS.
Ixyqtcy, estar viniendo actualmente.
INDICATIVO.
Ixyquy, yo vengo, chixytiy, nosotros venimos,
imixyqiiy, tu vienes, luixytty, vosotros venis,
axyty, l viene, axyuy, elles vienen,
SUBJUNTIVO.
Ixyuynan,Y'm\.no yo, chzxyuynan, viniendo no-
sotros.
wvxyqtiynaii, viniendo tu, 7;^?!r;y?()7^rt';z, viniendo voso-
tros.
PARTICIPIO.
Chaxynga yo el que vengo o venia,
maxynga tu el que vienes,
aquel que viene o venia,
xyriga
nosotros los que venimos,
chynga
mixynga vosotros los que venis,
xynga aquellos que vienen o venian.
El frecuentativo de este es zmscua, yo suele venir.
Bxy. Este verbo es tambien anmalo, i significa
INDICATIVO.
vaban.
- 46 -
PRESENTE.
PARTICinO.
que llevais,
van,
IMPERAIIVO.
PARTICIPIOS.
PRESENTE I PRETRITO IMPERFECTO.
CJiasoiigu, yo el que traigo o traia; inasono-a , sono-a.
baca que
el trajo, baca los que trajeron.
Conforme a esto, trae tu, se ha de decir soco i n
baciL. Ve i trelo, siu masoca, i n mabaca. Ag^uarda
lo traer, sa chasoca, i n sa chabaca. ^jOu traes?
ipcno inasoiiga} \ n ipcto viabasca'^. por que este es
frecuentativo. ^:Ouin lo trajo? xico baca} i n xico
sca? aunque algunas veces hacen uso de 2/iasc?m,
yo suelo ir, Pero, voi ahora, dicen ?';ia i as el
siguiente.
PRESEiNTTE,
PRETRITO.
PARTICIPIOS.
PRESENTE.
TRETRITO.
mahaia que
tii el dijiste, inihaia vosotros etc"",
CAPITULO DCIMOTERCIO.
DE LOS VERBOS FINITIVOS.
Llamamos verbos finitivos unos verbos que hai en
la lengua chibcha, que significan cosa ya acabada i
PARTICIPIO.
cosa empajada.
la axizyne, ya esta sembrado; axizuca.
la achihiquyne, ya esta escrito o pintado; partici-
pio, achihiuca.
CAPITULO DECIMOCUARTO.
DEL MODO COMO SE HA DE HACER LA ORACION.
El supuesto o la persona que hace, ha de. estar
en primer lugar, luego la persona que padece, el
FUTURO.
Muyscac zeguenynga, yo hombre; rnnyscac
ser
mguenynga, 7nuyscac agueny7iga, muyscac chiguenynga,
mityscac migucuynga, imiyscac agucuynga.
IMPERATIVO.
SUPINO.
PARTICIPIOS.
PRESENTE, PRETRITO IMPERFECTO, PERFECTO I PLUSCUAM-
PERFECTO.
FUTURO.
"^-^m^S
LIBRO SECUNDO.
DE LA SINTXIS O CONSTRUCCION
DE LA ORACION EN LA LENGUA CHIBCHA.
CAPITULO PRIMERO.
DEL NOMBRE.
Rgla r\ Para caliicar el nombre sustantivo se ha
de poner ntes del adjetivo, como; hombre bueno,
muysca cho. Exceptanse los participios, los cuales sue-
len ponerse ntes del sustantivo, como, uca muysca^
el indio que vino. Los pronombres siempre se ante-
ponen al sustantivo , como sis ^nttysca, este indio ; as
nombres numrales siem.-
mziysca, aquel indio; pero los
pre se posponen, como, muysca <2/<^, un hombre; muysca
oza, dos hombres; muysca mica, trs hombres; to ata,
un perro; to dosa, dos perros; to mica, trs perros.
Los nombres adjetivos son simples, como puyhyxio,
muyhyxio, o compuestos, i estos son de dos maneras.
54
Unos se componen de nombre sustantivo i de la part-
l
Quin mas ? Xie/uyzua} que es como decir, i
quin
son todos?
Quin mas vino? Xiefityztia tical que es como
^;
l
Quien mas esta all ? Xie fuyziia ina suza} que
es como decir, ,;
quines son todos los que estn all?
l
Que mas se ha de hacer o que es todo lo que se ha
de hacer? ip cita fuyze nquynga?
- 56 -
Esta labranza esta llena de yerba, sis tati muyne
fuyzegue, que es como decir, esta labranza es toda yerba.
La fruta de este rbol esta llena de guzanos sis quye ,
DE LOS SUPERLATIVOS.
Rgla 5'\ Los superlativos se forman en la lengua
chibcha con esta partcula in al fin del nombre positivo,
como; cho, cosa buena, choin, mui buena. CuJuima,
cosa grande, athumm, mui grande. Para formar el
DE LOS COMPARATIVOS.
Rgla "". El comparative se hace de una de dos
maneras: la primera es sefialande la cosa i diciendo
esta es buena, lo que tiene sentido de comparacion:
- 58 -
as, si se hace la pregiinta ^cul es bueno? besua
cho? se responde, sis gue cho, este es el mejor i para
mas claridad usan del superlativo , como des7ia chon ?
jjCLil es el mejor? :Cul es peor? bcsiia achuenza},
o besua achuaizi?ic}, i responden sis gte acJmeiiza o
sis gie achuenzi?ie. La otra manera de comparar es
con las preposiciones qiiihyca o inhysa, uihycaia, qui-
hysaia, las ciiales antepuestas al nombre o al pro-
nombre quieren decir que es mas que la tal cosa, i as,
JENITIVO DE POSESION.
CAPITULO SEGUxXDO.
DEL PRONOMBRE.
Es de advertir que el pronombre adyacente ze, en
rigor no es mas que la z, pero juntmosle la e, para
que si la diccion no comienza por vocal, se pronuncie
mejor la z. Sit:omienza la diccion por vocal, de ningun
modo se ha de poner la e sino que la z hiera en la
l
que hces ? responde, cha iiysca magiieza, no hago
i
nada.
Rgla IO^ Los pronombres chia viia. cuando i
CAPITULO TERCERO.
DEL USO DE ALGUNOS PRONOMBRES I DE LOS
NOMBRES PARTITIVOS.
En las cosas que son mui comunes al hombre, es-
pecialmente en las cosas que tocan a la composicion hu-
mana, suelen poner en lugar del pronombre chi el pro-
nombre cha, como; cha puyquy nuestro corazon; cha
,
mismo no ms lo supe.
En los recprocos no tienen diferentes pronombres
para distinguir cuando la accion del supuesto es acerca
de s mismo o de otro, ipara mayor claridad cuando
la accion es acerca de s mismo huyen del verbo activo,
por quitar la anfiboloja, i hacen la oracion con un verbo
neutro que tenga correspondencia con el activo, como
en esta: yo mismo me hice mal; si dijera zitas achu-
como; fie gie, muchos son; ategzie, uno es; boze gie,
CAPITULO CUARTO.
DE CINCO CLASES DE PRONOMBRES DE ALGUNOS I
VERBOS.
Fuera de pronombres que estan puestos al prin-
los
'
SEGUNDA CLASE DE PRONOMBRES.
5. Yc abqiyscua, asirle.
6. Yc zebquibgoscua, despedirse de l.
guna cosa.
2. Ys apquihistansiica, pegrsele algo.
3. Ys amascua,
4. Ys abuscua, pegrsele muchos animales u hombres.
yi
5. Ys zequysynsuca, revelarse contra l.
6. Ys aqimistca, acontecerle.
7. Ys zebiascua, echar o esparcir una cosa sobre otra.
8. Ys ajihizaiisuca, pesarle la carga.
9. Ys amuysaca, v. g. dca y s amuyscua, dar sobre
ellos pestilencia.
la. Pers.
73
9. Hoc zegttahaicanstica, ser aborrecido de l.
CAPITULO QUINTO.
REGLAS ESPECIALES I ALGUNAS FRASES.
ha de ser participio.
DE LOS ADORNOS.
El ornato de la z se pone despues de la 7t cuando
inmediatamente signe vocal, especialmente si es a.
Suelen tambien ponerla despues de la vocal cuando
signe una s.
- 78 -
El ornato de la n se pone al hii del participio, sobre
todo cuando comienzaii a hablar, i al fin del supuesto,
cuaiido comienzan a hablar, si el supuesto acaba en
vocal.
hobe?
20. ^jQuin dice que es? Xic gtie noJiobe?
24. (iCuyo hijo dice que es? Xie chtita gue nohobe?
25. ^;Cuyo dice que es? Xi ipcua gue iiohobe?
26. (jQuiii me fiar? Xi ipcuanga zemahobe?
27. Estais en lugar hiimedo mirad que no os haga
mal, iotiLpcua gyn msucuns iuc mabgazyngaco.
28. Si fuere indio que tuviere le echar de penamedio
peso i si fuere pobre le azotarn, cpcuabiez ague-
nan a peua medio pesoc bgaiiga; nga pobrec ague-
nan anguityjtynga.
8o
29. De esta manera sabreis todas las oraciones en
poco tiempo, de otra manera no sabreis, fa sihic
agtiesmic rcsar apiiymicasa Jicuensac mwmcauyjt-
ga, ncJias aguecnaji mimuca7zy7tga.
30. Dos afios hace que estamos aqu i ni aun rezar
sabeis, zocaui bozaz ajcy?is sinaca cJiibizyiie, nga
resar nchias ininmcanziie.
31. Mejor fuera que no hubiera venido, aJmsazaii
cJio nga.
32. jjVosotros los indios cuando estais solos, soleis
decir as? Mie imcyscan achqiiis misiiquenan sihic
migtscia ?
'^'^. Fuse triste, apquyqtiyz acliJi magiiec ana.
34. ^'Cmo te atreves tu a pecar? iahac agtens hys-
quie umg2iens pecar zimqtiyscui}
^$. Diossabe todas lascosaspasadas, prsentes i futuras,
Dios ipciiabie azomica chigys mia nga fa aguecua,
ngcf, fa chiquyhic anaia quy^iynga ticoc agueiie.
canzo.
uyia.
6*
- 84 -
TIEMPO.
Ahora fa.
Ahora, presto fa spquina: spquina.
Ahora sa v. g. ahora esta diciendo misa, sa
niisaz aguscua.
Anteayear mona.
El otro dia mon mina.
Los dias pasados moii niinia.
I mas tarde sasin.
Mas banzaquia.
alla
Antes sasa.
Mucho tiempo banzaca.
AntigLiamente sas bequia: zaitaiia.
Antes que sacuca, v. g. timquy sacuca: sa uni-
quy sacuca, ntes que hagas o hicieres.
Manana en la noche 7nazmaca.
Antenoche m,ozi7t sinaca: niuyhicasaca.
Anochecer azinansiica: achisquinsuca.
Anochecer del todo azacansuca: aumzansic a.
niquin ahuquy.
2^'^. Todas las mafianas, esto es, en siendo de dia,
PALABRAS AFRENTOSAS
ID EST 1 ILIA FORNICATIONIS.
verdad.
2. Servar nqiyhycas fac agit., salid solamente los re-
servados.
3. Sic nekias aiohotysttca, solamente bebe agua.
4. Ys npeua culuca, injiernoc chiuangaf ^ Por eso
solo nos hemos de ir al inferno?
COMPOSICION HUMANA.
Zysquy cabeza Soipqjiyta cogote
Zita coronilla Cuhnca
oreja
Zita pciiana calva Culmquenta detras de la oreja
Izita paianasuca encanecer Zye
cabello
Azita pcuayia el calvo Hiddiua la cana
Mue mollera Huichuaquin, JuncJiiia giii
Agiia la sien persona cana
Soipcua colodrillo CJiucJiiia galillo o campanilla
92
QttynJma barba o quijada le, zW barriga
Quyhye pelos de la barba Mue, tovisa ombligo
Quyhyequin barbado Chichiba las entranas, la asa-
cuerno animal
QuiJiie el del Pcuac lunar
giie el
DESCRIPCION DE UN HOMBRE.
^Qu senas tiene? Ipcua oque, u oqiies iahaco
aguene ?
^De que manera es? Haca agiecua: Jiac agiiecuabe :
ficaoa f
^ Que hombre es, de que manera Muysca ficaoa^?: fica vniysca
es, que talla tiene? <?f; fica chaoaf
Hocicudo Ibsaqiiin
ento, tyca: tyia, como; tyiina, voi Abarcar con la mano, zytaz
abajo, esto es al lugar abajo. apcua, como bien podr
; abar-
Abajo, adverbio, esto es, no en carle, cani bqiiyquyz esunga zytaz
izascua. Abiertas tener las pier- por los ejemplos siguientes; tr-
achic tomin ata fuyze hoc inny. A Aceptar, decir que si, ehebgas-
achic fun boza fuyze hoc i/my. A Acequia, siquie. Acequia ha-
cada uno le di lo que era suyo, cer, siquie bquyscua.
vuiyiati btascua.
Acompanar a otro en alguna
Aclarar lo que se dice, esto
accion como ministro suyo di-
es, explicarlo, muyias zeguscua:
cese con zubatac, mubatac, obatac
aguesnuc zeguscua.
etc. ; i el verbo que significa la tal
Aclararse el agua o cosa accion, como; acompanole a
liquida, achisquy?isuca.
trabajar, obotac ichoscua.
Aclararse el aposento ,
quip- Acompanar a otro yendo
cuan tfiuyian aqiiynsuca. delante, aquyi inascua: aquyhis
Aclararse el tiempo, quica inascua.
Ala vista, esto es, a lo que tar las dos palabras para el ne-
iziscua. alquiler.
Al punto ,
guahaiuc, como ;
pia gyc azascua. Alumbra ac,
guahaiuc apcua, al punto llego ;
imperativo, 7zV^:(^. Alumbra
gitahaiuc a/iuquy, al punto vino. acd la vla para que yo vea gta :
110
ifiaca. bozenuca.
Alla, adverbio de movimiento, A medio dia, sua quichiquisa :
Anda tu hijo bellaco, mchu- antiques abxi: fapcua sie yfi fio-
en zinaca.
sizasuca.
hizansuca.
iK que tiempo? Hacaganual
V. g. hacaganua mibxisaa'i A
Arremeter, enbestir, obacitas-
Arrimardedo o un instru-
el Arrullar la criatura, guas-
me hizo, choc c/iabquy, esto es, sian mague: hysico asuscan ma-
bien me trato. gue: suscuco.
Bien parece ,
yc azyquy; Blandamente, chahuanu.
no parece bien, yc azyza. Blandearse la lanza, achihi-
muysca ata muysca ata. Cada suabozuc suabozuc, cada dos dias.
uno tiene su njel que le dice Cada mes, chietuc; chie bozuc,
plato proprio, >nuysca ata mu- zisca fuyze gue. Cada uno de
ysca ata pratonuca fuyze gue los cuatro, muyhicanuc. Cada
124
uno de los cinco, hyzynuca; de maquys hichas iza. Caer de ca-
los seis, tosnuca; de los siete, beza, izy SCO guan zemascua: izito
Cada vez que me v me pide torre etc\, tapie gyn guan zemas-
lo que le debo , chamysty puy- cua, tore gyn guafi zemascua. Caer
rayo en la sabana ,
pcuahazaz izita pcuanac agascua.
guan auiaquys muyquy hic/ms aza. Calzarse los zapatos i alpar-
Caer en lo que dudaba, ie zti- gatas, zequihichac zequyscua, i si
Cmaras tener , ichicha aian- zona ie: intac zona ie. Camino
suca: siez ahisuca: i iu chahan de la mano derecha, chipcuaca
asiame. cho?i zona ie: chipcuaca chohus
Cmaras de sangre, /lyba; zona ie. Camino de la mano iz-
hybaz ichicha ajiyqiiy: hybaz cha- chipcuac azuihus zona ie. Camino
han asuune. que va por el lado del monte,
Camellon, sima gue; dicese, gua quyhis zona ie.
sima ata, suna boza, suna mica, Camiseta de indio, chitie.
guas zona ie: guas pcuaoa ie. Ca- Cansado estar de trabajar,
mino pedregoso ie hycatyhua , choc y tac aquynzac zegascua.
fuyza. Camino que va al pueblo, Cansar a otro, aquynzac bgas-
puebloc saia ie: puebloc zona ie. cua; aquynzac chaba, me canso.
Camino lleno de vueltas, zos zona Cansarse, aquynzac agascua:
guas zona ie: zos pcuaoa guas aquynzac zegascua.
pcuaoa ie. Camino que pasa por Cansarse de caminar, zecaha-
junto a Fontibon, Hyntiba chine mensuca.
127
gocua. quyhyunynga.
Cascajo, hycaco quyn. Cavar al pie del rbol, quye
Cscara, huca. quihichan bquyhyusuca.
Casco de la cabeza, zysquy. Cavar en tierra por la tarde,
chueta muys sinaca asucuns ana. Caza que se hace con red,
Casi son veinte, gueta apcuan- quynygK Cazar de esta manera,
gaz asungue vasgue. Casi son dos quynygoscua , neutro; el activo
anos, zocam boza apcuangaz a- es, zquynsuca; imperativo ,
quy-
puyngue vasgue. Casi es una nu; participios, chaquytisuca
hora, chueta apcuangaz apuyngac chaquynua, chaquynyjiga.
129
mague. quyu.
Cazuela o tiesto en que tu- Csar de decir o hacer algo,
estan el maiz, magazy. ie zeguza aga.
Cegajoso, chysca. Csped, quychcua.
Ceja, ghuiquyn. Ciego, opcua magueza.
Cenagal, tisua., i si es mas Cielo, guatquica: quica.
ralo, U7ixiu: usua xiu. Cieno, usua.
Ceniza, sucta: sus que. Cigarra, suaguaia.
Centella, gta: z/iysuy?i ga- Cimarron, zima: ianupcua.
taian. Cimarron hacerse, izimansuca
Centinela, opcuaba chiia. Cinco, hyzca.
Cenir, yn bzascua: zietysbca- Cintura, sita.
quycane.
cerlo, comenzaremos atratarlo/
ia bquys abxi, ya ha comenza-
Colgados estar muchos, gu-
do a hacer. Aican aquichpcuaz yc
an chipcuapciiane.
chibquys chimnynga, manana co-
Colgar a algunos, guan zep-
menzaremos a hacer. Aicaji cho-
quyscua.
quez yn chybquys chinmynga,
Colgar a muchos, guan ze- manana comenzaremos a traba-
biascua. jar. Cubuns yn chibquys chimnyn-
bzascua: an nwyscua ,
pretrito vino un hombre como tii, vniemc-
innyqicy. gues pcua, vniysca a/an si ahu-
Comer caiias dulces, bgyia- quy; pero cuando no tiene cons-
sjica. truccion de participio , di'cese
cer eso? lahac aguens bquysa- Concebido ser, zuai iec izas-
ze/iiuysuynsuca. maiua.
Crecer las demas cosas, au- Cristal, hyca c/iuza.
Cur, sucuy.
Danarse jeneralmente, gua-
haiansuca.
iCuyo es? Xi ipcua ua?
iCuyo hijo es? Xi chuta ua? Danarse el maiz ntes de
iCuyo hijo res? Maxi chuta cojerse, achuzansuca. Daado
ua? mai'z as, aba chuza.
138
?,Q,fama hyzca, sino fama hasca, Hichic ata cuhuc zepcuas ixyquy :
solo este numro tieno esta hichic ata nxie ixyquy, vengo de
irregularidad, todos los demas cerca; de cerca lo mir, hichic
tienen las trs frases que se han atan bchiby.
visto arriba. De aqu a dos De estamanera,j';^ aguesnuca:
meses, fa chic boza, i asi de los yn aguesnuc gue. De esta manera
demas. De aqu a dos anos, fa d, sihic uzu. De esta manera
zocam boza: fa zocam boza nxie.x haz, sihic so. De esta manera
De aqu a manana fa ,
aica dijo, ysc aguquy. De esta ma-
}ixic: fa aica t?iuysa. nera haras ysc niga7iga.
,
De
De aqu a maana por la esta manera diris ,
ysc migunga.
maana, fa aica zacoc nxie: fa De esta manera, como esto,
xie oa? ^De aqu a cunto se- De madrugada, suas agac tysa :
ra? Fa fica nxienua cha? iDe ozasa : suas agazaca.
aqu a cuntos dias? Fa sua De maana, suas agan.
fijiual : sua fica muysa? iDe De noche, zaca.
aqu a cunto?, hablando de De nuevo, fihistan.
horas, fa ficaxinua 1 De palabra, hycac.
De aqui a la maana, fa suaz De palabra no ms, hycacuc.
aganxie. De parte de Pedro, Pedro hui-
De aqu a la noche,ya azaca- na; zhuina, mhuina, ahuina, de
nynganxie. mi parte, de tu parte, etc\
140
i
Desdichado de mf! Hycha Desgajar, bcahachysuca : bchu-
tohoni ! zysuca.
Desdichado ser , acliihicha Desgaj arse, acahachynsuca.
iach!ienzac aguene. Desgranar legumbres , btoho-
pared, tapie ichozotm: tapi zitana. hinga. Si son diez basta, ubchi-
Detras del palo esta, quye ga- hicac aguenan yscujiga. Si fueran
<iD(5nde te azoto, esto es, en que ipcua boze gue: sis cuhuc aguecua
parte de tu cuerpo? mipaiaco boze gue.
donde esta, epcuaua asucun xin. na, la correa, el azote etc^., aiuz
No i on.e.,epci/anuaxi7i. Don- ynia apuyquyne: atyhyzinz ynie
de esta Pedro, sbeslo? Pedros apuyquyne.
epcuano asiicime vimiccanua ? Duleme el corazon, psame,
Dormir a pierna suelta, pquy- mo; quyuca, ea, haz, acaba; chi-
huevos, agyc atyhyscua. Echada que viene no ir, fasy nga zoca-
zocamata. El aiio que vienc ir, achubia gue, fan niuyo ahuin
fasy nga zoca'iiafi //a/iga. El ano mchubia 'jue
153
El mariclo i la mujer, sahoas El propio dia de fiesta, fiesta
giiisa. El padre i el hijo, pabas ubaca. El propio dia de San
chutasa. El hermano mayor i el Pedro, San Pedro 7ibaca. El
menor, giiias cuhabasa. El pecho mismo dia mataron a m padre,
i la espalda me duelen, zefihi- yria zona suacan zepabaz angu.
stas zcpyhypas gue aiusuca: zefi- El uno i el otro, ubin hati:
hista nxie zepyhypa nxie gue han ubifi. El uno al otro se
aiusuca. dieron, han ubin aguity. l s
ehuausuea. gunga.
Enselar, hoe bgaseua. Entendimiento, pquyquy. En-
- 157
ninynga. baransuca.
Entero, todo entero, histuc Envejecerse la mujer, ichut-
azonuca. cansuca.
Enterrar, hichac bzascua. Envejecerse la ropa, la casa,
Enterrado estar, hichac izone. aquienensuca : asucansuca.
Entnces, ynacan: entonces Enviar, btyusuca; imperativo,
fu, yna gue. /y/^jparticipios, chatyusuca, cha-
bgyusa.
gueza, zeboi tnagueza. No te fal-
zepquyquyz ai viynsucaza.
pueblo de los 'va.\Q's,.,gue gannyc
ana. Fuera salio, esto es por
Firme estar lo que esta cla-
la ciudad, izes ana. Fuera salio,
vado, hincado o encajado,_yj-
esto es, al patio o delante de
aquyhytane.
la casa, uctac fac aiane: utac
Flaco, asiten niague.
ana: ucti ana. Fuera salio, esto
Flaco hacerse, isitensuca. es, fuera del pueblo, gi/es fac
Flaco de fuerzas, ichihi- ana : giies fac aia?ie. Fuera del
zanza, mchihizanza. Flaco ha- pueblo esta, ges fas azone.
Y{.2^i\\\XiO ,
pquyquychiein yn- Hablar recio, yc aquyne gueca
iapuyca. Habih'simo es, apquy- zecubunsuca.
qicychiein ynapuyquyne. Hablar sin razon, pquynuc fa-
Hablaquitarse, zehycaczemas- hacuc zecubunsuca.
cua, tnhycac mascua, ahycac amas- Hablar todos juntos, chusc
ciia. chicubunsuca : chuscoc chicubun-
Hablador, que habla mucho, suca: atucac chicubunsuca.
acubutan mague. Hacer, bquyscua, bquy, quyu,
Hablador, que no se cansa de chaquysca^ chaquyia.
hablar, cubimzetan ami mague. Hacer sol, suaz aquynsuca.
Hablador, respondon, acha- Hacerse el dormido, quybu-
chuan mague. quez bquyscua; hacerse el ciego,
II*
=- <
hac azascua y
puesto al fin del cua: ies bquyscua: ietan bzascua :
verb o co mo; zcquybyz chahac aza,
,
ietan mnyscua: ietan bquyscua.
cua. guscua.
Ladron, ibia. Levantar otra cosa, ponerla
Lagarto, muyhyzyzo. en pi, eus bzascua: eus btaseua.
mague. amuy.
Llover, a/ansuca: siuz atan- Mai'z de arroz, hichiianmuy,
suca. ijiichuamy).
Llover, o caer granizo, /lic/ia Mai'z desgranado, agua.
aguas atansitca. Mai'z negro, chyscainuy, {c/iys-
Lloverse la casa, siiis gue camy).
ehiche ahuscua o axyquy, Maz rojo blando, pJiochnba.
Lloviznar, afunietisuca. Mal acondicionado, abquyquy
Lluvia, siii. viachuenza : asoque niachuetiza.
Mal hacer a otro, guaicaz ys
acana, arma para pelear, bquyscua.
S^tamy xiquy. Mala cosa, achuenza : ac/iu-
maguec.
Mes, chie. Mes liinar chib-
Modesto, asucan atequen mague
cha, suna^ que significa gran
camimo, Moho, chigua.
Mojar a otro, iotuc bgascua.
Mesar, azysquy yc btytysuca.
Mojarse, iotuc zegascua.
Mesurada persona asucan ,
Mojarse con lluvia, ichyhy-
atequeti mague: absics asucan
tansuca.
maguc.
Mojicones dar, achuasbgyisuca.
Meter fini btdscua.
Moler, bzohosuca.
Meter la mano en la vasija, Molledos, muyhysua.
tinajac ichoscua. Mollera^ mue.
Meter una cosa sin soltarta, Mona, muysco.
ys bquyscua. Mondar, bchuscua.
Mezclar, bsahachysuca : bsa- Mondar abas, garbanzos i
cuaqid. cua.
Mozo, mancebo, giiac/ia giias- Nacer los pelos , fac anyscua.
gua. Nacido, amsa.
Mozo, cri ado, zubatan zona: Nacido, incordio, chu/iuza.
zcbos pcuaoa. Nacido salir, chuhuzaz cha-
Muchacha guasgua Jucha.
,
has axyquy: chahas aza: chahan
Cuando la llaman, hycagd. atiyquy : chahan fac aiane; chu-
Muchacho, guasgia cha. huza , i amsa , son sinonimos
Muchacho, llamndolo, tccua. tambien.
Mucho o muchos, fie: mabir. Nacido tener, ai)isa chahas
Mudar, zeminisuca. azone: chaha?i asucune: izicas
es, xie uaxin: xi uaxin zemu- biague, ban Pedro mue iiihuin achu-
canza: xieban zemucanza. biague?
Noche, za. Obedecer choc hquyscua.
Nombrar, ahycan zemascua : Ocasion, opaa.
ahyca zeguscua. Ocasionar, opcuac agasa/a.
Nombre, hyca. Pero no se usa de esta locucion
Nosotros, chic. sino cuando sobre el mal que
Nubada de pjaros, isua. habia se ariade otra cosa por la
Nube nublado,yrt'^<7.
i cual venga a ser peor; como,
Nuera respecte del suegro, ^7. estando malo se levante, i esto
Nuera respecte de la suegra, fu causa u ocacion de que
gyca. muriese, aiusucan eus aquyhysyns
Nuestro, pronombre, chi. opcuac agas abgy.
Nueva cosa, fihiza. Ocioso estar, chaquysca cha-
Nueve, aca. guisca magueza.
Nunca, jamas, hataca: ubaca, Ocupado estar, chaquysca gue
o ambos juntos, hatacaubaca. gue.
Ochenta, gue muyhica.
Ocho, suhuza.
f^^^ ,
conjuncion disyuntiva, bi: Oficial, artifice, cui: chisacui,
cisco : Pedro bi., Juan bi, Fran- zar, esto es, hacer con arte; o,
esa otra parte del rio, sien tn pasa adelante, ai amii; psalo
btascua. Pasar de esta parte del adelante, ai to.
rio, sien sifi zansuca. Pasar otra Pasar por el tragadero, cms
cosa a esta parte del rio, sien btascua. Pasarse por el traga-
sifi btascua. Pasar otra cosa de dero, um ys amiscua {ums amis-
un lado al otro, tibin ai btascua. cua).
fihizco.
Pequena cosa, itigue zimga:
Pesar en balanza, zeguaosuca.
ingue zyhynynga. Pequenas co-
Pesar la carga, afihizansuca.
sas, ingue zinga.
Pesarme la carga, chahas afi-
Pequeno ser, ingue izunga.
/iiza?isuca.
Perder, ai btascua: aguezac
Pesarme de alguna cosa, c/ia-
bgascua: ai bgyisuca : bzasisuca.
hac atyzynsuca: zepquyquyz aty-
Perder el camino, iez zupcuac
zynsuca.
aymine: zinquyneo ienzas inascua:
Pescado, gua.
ie nzas zcmiscua, que quiere de-
Pescador, gua magusca.
cir, ir descaminado. Perdme,
Pescar, guaz bguscua.
zquyhicas viaquyiie.
Pescozon dar, agyc Jiychac
Perderse, azasinsuca: aguezac zeguitysuca.
agascua: aviiscua: guahaiansuca. Pescuezo, gy : guyquin.
Perdido estar uno, con tra- Pesquera, chupcua.
bajos, con miseria, rematado, Pestanas, upcuaga.
acabado, ic zecuifie: iefihiste ami. Pestilencia, quyca.
Perdiz, quizo. Pestilencia venir, quycaz ab-
Perdonar, apcua zeguscuaza. socue: quycaz amascua. Pesti-
II
lencia dar sobre nosotros, qiiy- Plazo dar, aquimz hoc mnyscua.
caz chahas amuysca. Plazo alargar, aquimz ai bsu-
Pezon de teta, chiipciia. huscua.
Picarme el ave o animalejo, Plegadura, hue ehutaii.
cua. Plazo pedir, aquim bziscua. gue abanazanga euhue hoc mny-
I82
ga. Ponlo aquf, sifia zo: sinac suan bzascua: suaji bquyscua:
zo. Ponlos aquf, sina pqnycu: suas bquyscua: suas zebiasciia:
sinac pquycu. Ponlos en el siielo, suan zebiasciia. Poner alguna
hicha Ji /lis tan pquycu: hichan parte del cuerpo en algun lugar,
pquycu. Ponlos en la mesa, me- innyscua ; pretrito, mnyquy ; pu-
sa Ji/iistan pqiycu: mesan pquycu. so su frente en el suelo, aquy-
De ambas maneras se dice cu- guaz aninys hichan amnyqiiy.
ando la cosa o cosas se han de Ponerse una cosa no mas,
poner en cosa plana como en izascua: ityscua.
elsuelo o la mesa. Cuando se Ponerse numro de cosas,
han de poner en otra cosa, en- chibiscua : c/iipqiiyscua.
tnces se dice, agyn, encima; Ponerse el sol, suaz amiscua:
agyn pquyca, quiere decir ponlo suaz ai amiscua: suaz chicas
el monte anda, guac asyne. Por cuasual, ipor donde? Para /'-
el patio anda, itdac asyue: uctic cual, se contesta con xica {sica),
asyne: udis asyne. Por la lab- por aqu; hysca, por ah; hasca,
ranza anda, tacasyjie: tas asyne. por alla. Para hiaciisua o hia-
Por el bosque anda, quye chichy CKsa?, se contesta con chicusa,
asyne. hcia o por aqu; Jiyscusa, por
Por, preposicion, propter, ah; hascusa, hcia o por alla.
npcuaco: npciiaco, nzona i pnense La pregunta que se hace con
al fin de los nombres i de epcaanua o epciiafia ?, i a donde ?
mino iremos ? Ues zo7ia ieso suca. Por entre el maiz voi,
iPor donde entr? Epcuano Jiui Por tal parte paso, esto es,
ami?: iahacuso Jnci ami?: ueso hui por dentro de alguna cosa. Este
ami? por, es : ic/iic/iy, mc/iic/iy, ac/ii-
azascua. cunzona.
Risuena persona, agytyii ma- co, uioco^ uco, chiuco, iniuco, uco;
dicen; ita?i izosygoscua : ita bzo- por que haces esto? Diosz nisan
sysuca, estoi rozando mi la- abgyz nioconsan hacaguenyspcua
branza. umquyscual i Sabiendo que no
Rudo de injenio, zepquyquy era dia de carne, comiste carne?
chic magueza. Chihicaca nza mmucansan chihica
Ruido hacer, itinansuca. mcaoa? Sabiendo que era dia
193
de virnes com carne, viernesc hycan funiez abcascua. ^A que
aguenz cJioco?isan cliUiica bca. Sa- tesupo? lahac mpquyhycaz aza-
bindolo voi, ie zemucansuca : ie guenebe?, i responde, siipome a
zeinucans bxy. ^Sabes tu donde pan, zequyhycan funiez abcaquy.
hai santuario? Chunso yn ague- V a que sabe, iahacoa azague-
ciia tnucanua?, i responde, yn fiebe: ipquyco bcascua.
aguecua cho cogne, bien se donde Sabia persona, vase hbil.
lo hai. iSabes tu donde esta? Sabor, a. Sabor bueno, a cho.
cac aguene. Sabe a pan, fmies nombre de las papas que sean.
abcascua. Sabe a tierra, hichiez Sacar niguas, fac bzascua : ze-
abcascua. Sabe a maz, abicz pcuascua.
abcascua. Sabeme a pan, zequy- Sacerdote, chyquy.
194
Saliva, quihyza.
cuerpos solidos como trigo,
Sustituir por otro, entan isu- boca, bcuscua, bcu, eu, chacusca,
nuca. Todas las noches, zapuy- Torcer hilo con el huso, zim-
nuca : zac puynuca. Todas las nc bzauasuca.
mananas, en siendo de dia, suas Torcer hilo con las manos,
aga puynuca: asuasan puyjiuca. zimne zemusuca; imperativo, bu-
Todas las noches me levanto a su; participios, c/iabusuca, cha-
mdia noche, zac puy?iucaz ap- busua, chabusuny7iga.
hetoca.
Tomar a cuestas, zegahan bzas-
Torcido estar ya el hilo, ie
cua. Tomar en brazos, zehues
abusene {iabusue). Torcido hilo
bzascua. Tomar a pechos la car-
asf, abusuca.
ga, zieti bzascua : itybian bzascua.
Tortero, zazaguane.
Tomar de memoria , zepqiiy-
Tortola, sumgui.
quy fihistan bzascua.
Tortuga, cuegui.
Tomar fiado, zemaosuca.
Tostar en vaso, zemaosuca.
Tomar prestado , btyusuca.
Tostar al fuego desnudo, bga-
Tomprestado de tf, mahacbtyu. zesuca. Tostado estar asf, iaga-
gue; triste se fu, apquyquy asu- hycabai ata, to ata. Segun Du-
can maguec ana. quesne, en su interpretacion del
Triste estar , apquyquyz asu- calendario chibcha, ata, aunque
cansuca. de etimoloji'a dudosa, debe signi-
Vena del cuerpo, chihisa. Vez, yca ata: yca ataca, yca
dor.
El Persienarse.
Otro.
La Oracion Dominical.
Padre nuestro que estas CJiipabaguate quican zo-
en los Cielos, santificado na 7imhyca achie chigus-
sea el tu nombre. c?ia.
Otro.
El Ave Maria.
Dios te salve Maria. Uuipuyquymuyiaiizo Maria.
Llena res de gracia Dios gracia hohoza y s um
sucunc.
213
Otra.
Unipuyquy inuyianzo
Mai^ia, Dios graciaz ietan
ujusucune, Dios umpuy-
quyji asucune. Be7idita
2i)ng2ienz fucha azo7itica
quyJiicai uinzone, um-
chuta Jsus iiac mazaia
nxie bendito gce. Santa
Maria Dios guaia chie pe-
cadorc chi aguecua ba n-
xie chi bgysctia nxie chi-
san unicubtmynga. Ameit.
El Credo.
La Salve.
Dios te salve ,
Rein a i Aga chi guai mue gte chi
Madr de misericordia, gitaia umchie ynie pityca
vida i dulzura, esperanza fmte gue chie matyzisitca.
nuestra, Dios te salve. A Chihuc itnichuen mague
ti llamamos los desterrados Diue chi /nachysitca. Aga
15
Los Mandamientos.
Los mandamientos de la Dios atyugo choc chi-
chibquy7iga.
5. El quinto pagar diez- 5. Ainhyzcunzo7ia , dics-
ny7iga. Ane7i.
sion gue.
El tercero confesion Amicnnzona coiifcsio3i
gtiC.
via-iLucion gue.
El sexto rden sacerdotal AbtasuuEona ordeji gue.
monio o-ue.
saiiga.
Confesion jeneral.
Otro.
Acto de Contricion.
P. i
Como alcanzar el P. Muyscaz sis quican
hombre la gracia de Dios cristiano choc aguenynga
en esta vida, i despues de npc2iac, apcias abgy ipcia-
Confesion o
oreneral.
Primer Mandamiento.
\^
l
Has temido por Dios, I^ Ch7i?is7aguia,c(hnza,
i adorado los santuarios? fiba, Chibchebachzin, Bzica
Dios gue umgas achi zi-
mucia?
2^ ^'Hasle ofrecido man- 2^ Boi, chuta ^
quihis
tas chicas, pepitas de al- pcuan, chuecota, Jiyia cho
godon, esmeraldas, oro, ba azcanyia xi (xi2iy),xib -
maqLyiaf
6".
i
Has echado plata en """.
Miysca bgye nyiaz
la boca de los muertos u aquyhyc iimtaua ; inacai
otra cosa en sus sepulturas ? ipctabiez ahichic yc tim-
taiia f
7^ i
Has desenterrado i
7"". Gtahaia iglesian his-
hurtado de la iglesia algun chac nzaia fac timzas, um
difunto para llevar al san- uiuos, chimstia inuys um-
tuario ? nyiia?
8^ (jCuando pierdes al- S"". Mipcua uinbie azas
guna cosa o te la han hur- yna anmibiojm zachua
tado,hasidoa algun hechi- niuys umnas, mahac aguio-
cero para preguntarle por as yc umziia? Ummisty-
ella? ci Has bebido tabaco nynga npcuac hosca mw-
o manddolo beber para hotyua imgauca: o mahas
hallarla? anmohotynynga umgaua f
9^.
i
Cuando ves pjaraos, (f-.
Sue uana, simple, /o,
lechuzas, zorras, trtolas, sum,gui,vizie, chizagui sue,
vchiros, gorriones, rato- muynchuhuque, ynaia um-
nes, hocicudos u otros ani- misy7tan muban acon ane-
males que lloran o dan vo- nan ichihichanga guisca
ces delante de t, has crei- ttmgatiaf
237
do que te ha de suceder
bien o mal?
io\ (jHas creido en su- lo"*. Miysua ocasac tim-
Segundo Mandamiento.
I *.
i
Has jurado en nombre i ^ Diosfihistejurar um-
de Dios, o de la Cruz o por quyua, crtczfihiste, zepaba
vida de mi padre o por mi fihista, hycha zefihistaju
vida, con verdad o con rar tLtnquyua?
mentira , sabiendo que
mentias i que jurabas ?
Tercer Mandamiento.
I ^ i
Has oido misa en- i". Domingo fiestac misa
tera los domina-os i fiestas histicaz unuiypcuaia f Yca
Cuarto Mandamiento.
I ^.
l
Has honrado a tus i ^. Unipaba , umgtlaia,
padres o a tus abuelos, a umgucxic, imcaca, chiquy
los sacerdotes i caciques, g2Lej7istisiague,psihipcua
haciendo lo que te mandan gue, achie unmcica ? Uza
en cosas buenas? gaia choc agti-e7isuinquyua^
241
Quinto Mandamiento.
I^ Has matado a alguna I^ M^iyscaniagues ague-
persona o herdola o mal- 7iua fnatyhypcuauaz ague-
tratdola o procurado ha- nua} Hac bie mahaiaz
cer algo de esto? ^i A quin aguenua} Epcuan yn imi-
maltrataste o heriste i c- mis tiruiq2iys achaJiaiis cp-
mo? cuan Jtga zytac amis bgtibe}
BtyhypcMabe hac fie bgabe
umgaua} Xie ua maguebe,
matyhypcuabe nga iaha-
coa hysccngabe}
2^ ^Haste deseado la 2^, lahac nga agas bgybe
muerte ? Mmgaiia}
3''. iHaste echado mal- 3''.- Mttytas gcnsan nzac
diciones de corazon? wnpiyqiynuc, timchuta,
umsue umzaua ?
A^. i
Haste privado de tu ^ .HatacLnichiensmupcua
juicio emborrachndote o Minpuyqiiyz aguezacagaoa}
sido causa que otros se Muysca atebiez achienynga
emborrachen inducindo- , npcnac factta hoc wnnyo
los o forzndolos a ello? achienuay. lohotus machieca
mngaud^.A bgazansaii niait-
xicgoc hoc uniJiys achienua}
5'''. comido o bebi
(jHas 5"". Umquyhychyquys imi-
do de manera que se haga miohotys itic mabgaua}
Sexto Mandamiento.
guenebe unigaua}
I6^ iHablaste a algun \6^. Ahizca gue zaehoa
hechicero pidindole te bohoza umcibtuis hizea Z2i-
dise algo para que te qui- hue iiytis fiteha zuba zis-
siesen las mujeres? 7iaea uvip-ata}
Sptimo Mandamiento.
i"*. ^Has hurtado alguna i''. Ipcuabiez tmmttibi-
cosa? dQu cosa era? lYV oua ? Ipciababe ? Ysctic
gasan unicuquyua}
Octavo Mandamiento.
I^ ^iHas levantado algun i''. Myiigicay^i niazycaz
falso testimonio? ,; Contra agiienua} Ipcuo myiigua
quin? <iOu dano le vino y 11 7Jiazycabe} Xie ubaco
a esa persona? y se ungabe} Nga y s muys-
caz ipcuaguahaicoyse qtiy-
sabe}
2^ ^'Has publicado al- 2^ Ahiysca ipeuabie ysit-
gunas faltas o pecados se- ae quyiaz gye tinzas unt-
cretos de otros, a quien no tyua ? Ys pcuaz yc angii
debias decirlos? zyjigy pcuaz yc ttmniuqity-
ia}
s"".
<:Has murmurado del 5"". Padre ita, psihipcua
padre o del cacique o de zta, ichas muysca itas tmi-
Nono Mandamiento.
I ^. ^i Haste puesto a mirar I*. Fucha muys choc uni-
mujeres i tenido deseo de chibys} Nga abohoza zeniibe
pecar con ellos? Eran ca- umgaua, asahaua gue ua,
sadas, solteras o doncellas asahaua zaca, guasgtia ua,
o parientas tuyas o de tu umguaquefuihizinua, um-
mujer? gi gtiactia}
2^ (jEse mal deseo que 2^. Nga y s umpuyqiy
te vino apartstelo de t Jihistac aza aiaz spquinzic
17
250
Dcimo Mandamiento.
i^. ^Has deseado hurtar r"". Ipcua ata nga zcmu-
alguna cosa o tener la ha- biobe umgaca} Maepcua
cienda ajena i que otro la magiiaca zipciac aguenbe
pierda? umgaua, aepcia gtie, afie
gte nga agiiezac apuy-
quynzac agabc umgaua ?
2^ ^;Hate pesado de los T". Ma epcua maguacaz
umsizanz aguemia ?
Pj.
Acme Libraiy Gard Pocket
Under Pat. "Rf. Index File"
Made by LIBRARY BUREAU
iLy-\
'^ ^^1!F
^:^
.
^^>S
19'
'*< 'ife^
SfV-
^wW^M- jr*a