Está en la página 1de 38

SAN A N S E L M O

SOBRE L A V E R D A D

Traduccin d e l latn, introduccin y n o t a s d e


ANGEL J. CAPPELLETTI

4?
*

AGUILAR

CATOLICA

'rrirure ot

PREFACIO
Tres tratados relativos al estudio de la Sagrada
Escritura
he compuesto en el pasado, en pocas diversas , semejantes entre s p o r el hecho
de estar escritos en forma de preguntas y respuestas y porque la persona de quien pregunta
designa con el nombre de "discpulo" y la de
u i e n responde con el de " m a e s t r o " .
1

U n cuarto, que de m o d o

similar d i a luz, es

D e l o s tres t r a t a d o s a que se refiere aqu A n s e l m o , e l


p r i m e r o , S o b r e la verdad,es de carcter casi p u r a m e n t e filosfico;
el segundo. Sobre el libre arbitrio, tiene m u c h o s e l e m e n t o s teolgicos, y e l t e r c e r o . Sobre la cada del diablo, tambin.
1

N o se t r a t a , e n n i n g u n o de los tres c a s o s , de u n verdadero c o m e n t a r i o de algn t e x t o bblico. S i e l a u t o r se refiere a ellos


c o m o " t r e s t r a t a d o s relativos a l e s t u d i o de l a Sagrada E s c r i t u r a "
(tres t r a c t a t u s p e r t i n e n t e s a d s t u d i u m sacrae s c r i p t u r a e ) , es s i m p l e m e n t e p o r q u e all i n t e n t a resolver c i e r t o s p r o b l e m a s p l a n t e a dos p o r l a l e c t u r a d e l t e x t o bblico. A u n u n p r o b l e m a t a n r i g u rosamente filosfico c o m o e l de l a v e r d a d n o se sola p r o p o n e r
e n e l siglo X I c o m o cuestin ajena a l a exgesis y l a hermenutica bblica.
E s t o s tres t r a t a d o s , De veritate, De librtate arbitrii y De
casu diaboli, as c o m o el De grammatco, e l Monologion
y el
Proslogion,
ttulos que i n c l u y e n lo ms i m p o r t a n t e que A n s e l m o
escribi desde e l p u n t o de v i s t a filosfico, f u e r o n c o m p u e s t o s
por l m i e n t r a s e r a p r i o r de B e c , entre 1 0 6 3 y 1 0 7 8 . L a s obras
que p r o d u j o siendo A r z o b i s p o de C a n t e r b u r y , esto es, entre
1 0 9 3 y 1 1 0 9 , s o n todas de carcter teolgico: De incarnatione
verbi,
Cur Deus homo,
De conceptu
uirginali et de originali
peccato.
De
processione
Sp iri tus sane ti, Meditado
redemptionis
humanae,
De concordia
prascientiae
et praedestlnatlonis
et gratiae Dei cum libero
arbitrio.
2

S e t r a t a , e n efecto, de dilogos entre u n m a e s t r o y s u


discpulo, a diferencia d e l Proslogion
y e l Monologion,
que s o n
monlogos, segn explcitamente e l n o m b r e d e l ltimo l o e x presa.
1

69

aquel que comienza: Sobre el gramtico ,


no
intil segn creo para quienes se h a n de i n t r o d u cir en la dialctica . Como pertenece a u n a disciplina diferente a la de estos tres, n o quiero
enumerarlo j u n t o con ellos .
4

trado slo la fortaleza natural de la v o l u n t a d


para conservar la r e c t i t u d recibida y no cmo
para esto mismo resulta necesario que a aqulla
le siga la gracia .
9

U n o de estos tres trata Sobre la verdad: a saber,


de qu es la verdad, y en qu cosas se suele
decir, y qu es la justicia . O t r o , a su vez, versa
Sobre el libre arbitrio,
sobre qu cosa es y si
siempre lo posee el hombre y cules son sus
diferencias en cuanto se tiene o n o se tiene una
voluntad recta, para cuya conservacin ha sido
dado a la criatura racional . E n lo cual he mos7

E l De grammatico
es semejante a los a n t e r i o r e s p o r su
f o r m a dialgica y p o r ser s u s i n t e r l o c u t o r e s m a e s t r o y discpulo.
4

E n e l De grammatico
se plantea el p r o b l e m a de si el
gramtico es u n a s u b s t a n c i a o u n a c u a l i d a d ( u t r u m s u b s t a n t i a an
q u a l i t a s ) . L a finalidad de l a cuestin es d e t e r m i n a r qu h a y que
pensar sobre l a s c o s a s que se d e n o m i n a n de u n m o d o anlogo,
p o r derivacin ( u t h o c c o g n i t o , q u i d de alus quae s i m i l i t e r denom i n a t i v e d i c u n t u r sentir d e b e a m a g n o s c a m ) . L a conclusin a la
c u a l a r r i b a es que e l trmino " g r a m t i c o " designa, c o m o significativo, u n a c u a l i d a d ; y , c p m o apelativo, u n a s u b s t a n c i a .
5

E l De grammatico
n o se refiere a p r o b l e m a s
filosficote nlgicos, c o m o los o t r o s tres dilogos m e n c i o n a d o s , s i n o a un
p r o b l e m a lgico-gramatical, r e f e r i d o a las categoras de substancia y c a l i d a d . " E n l a m e n t e de s u a u t o r , dice Julin A l a m e d a
O . S . B . , es u n s i m p l e e j e r c i c i o de dialctica para u s o de los estud i a n t e s " . D e s m o n d P a u l H e n r y h a sealado su i m p o r t a n c i a en el
desarrollo de l a d o c t r i n a de l a suppositio
(Commentary
on De
grammatico,
D o r d r e c h t , 1 9 7 4 , p. 9 .
6

E l De veritate tiene c o m o t e m a l a v e r d a d ontolgica, su


relacin c o n l a r e c t i t u d y l a j u s t i c i a y c o n las cosas verdaderas,
rectas y justas.

E l tercero trata de la cuestin en la cual se pregunta en qu pec el diablo para no permanecer


en la verdad, n o habindole dado Dios la perseverancia, la cual n o p u d o tener sino al drsela
ste, puesto que, si Dios se la hubiera dado,
aqul la hubiera t e n i d o , como la t u v i e r o n los
ngeles buenos porque Dios se las d i o . A este
t r a t a d o , aunque en l habl de la confirmacin
de los ngeles buenos, lo titul Sobre la cada
del diablo, porque l o que dije de los ngeles
buenos fue algo ocasional, mientras lo que escrib sobre los malos fue a propsito de la
cuestin .
1 0

1 1

Tales tratados, aun cuando n o estn unidos p o r


ninguna c o n t i n u i d a d de ejecucin, exige su materia y la semejanza de la discusin que sean
reproducidos j u n t o s en e l mismo orden en que

E l tratado de De librtate arbitrii se p l a n t e a e l p r o b l e m a


de la v o l u n t a d r e c t a y de l a p e r s e v e r a n c i a e n e l b i e n slo desde
u n p u n t o de vista n a t u r a l , esto es, c o n p r e s c i n d e n c i a de l o s
a u x i l i o s de la gracia, que es para A n s e l m o y los escolsticos, u n
d o n s o b r e n a t u r a l (cf. De concordia,
c. 3-10).
E l De casu diaboli contina l o s esfuerzos a n t i - m a n i q u e o s
y anti-pelagianos d e l p r i n c i p a l m e n t o r de A n s e l m o , esto e s , de
S a n Agustn, a propsito d e l m a l y de l a gracia. E l p r o b l e m a
c e n t r a l , s i n e m b a r g o , es e l de p o r qu c a y e r o n e n p e c a d o l o s
ngeles m a l o s y cul fue s u c u l p a , y p o r qu, e n c a m b i o , n o
c a y e r o n los ngeles b u e n o s (cf. Monologion,
c . 6 9 - 7 4 ; Proslogion, c . 9 - 1 2 ; Cur Deus homo, c . 1 6 - 1 8 ; De concordia,
c. 1-6).
1 0

E l De librtate arbitrii t r a t a el p r o b l e m a de l a naturaleza


del libre albedro y las c u e s t i o n e s c o n e x a s de s u extensin en la
v o l u n t a d y d e l p e c a d o , e n el h o m b r e y en e l ngel. E l libro
albedro es d e f i n i d o all c o m o " e l albedro que puede guardar la
r e c t i t u d de l a v o l u n t a d p o r l a r e c t i t u d m i s m a " ( a r b i t r i u m potens
servare r e c t i t u d i n e m v o l u n t a t i s p r o p t e r i p s a m r e c t i t u d i n e m ) . S o bre el libre albedro, cf. tambin Monologion,
c. 6 8 .

E l a u t o r e x p l i c a p o r qu e l ttulo se refiere a l a cada de


los ngeles m a l o s y n o a l a p e r s e v e r a n c i a de los b u e n o s : lo que a
propsito de stos se dice tiene u n carcter i n c i d e n t a l y l o que
se e x p l i c a sobre aqullos es el t e m a c e n t r a l de la obra. S . A n s e l m o a t a c a a q u , de t o d a s m a n e r a s , t a n t o a los gnsticos y m a n i queos c o m o a los pelagianos, siguiendo las huellas de S . Agustn.

70

71

los he recordado. A u n q u e de hecho hayan sido


copiados en o t r o orden p o r algunos apresurados,
antes de estar concluidos, quiero, sin embargo,
ordenarlos como aqu he establecido
.
1 2

CAPITULO I
E l a u t o r , a u n r e c o n o c i e n d o que e n l o s tres dilogos c i t a dos n o h a y n i n g u n a u n i d a d de c o n t e n i d o , cree que ellos d e b e n
ser e d i t a d o s j u n t o s , d e b i d o a la s i m i l i t u d d e l mtodo e m p l e a d o .
Cree tambin que d e b e n ser p u b l i c a d o s e n e l m i s m o o r d e n e n
que l o s n o m b r a a q u , e n e l Prefacio,
a s a b e r : 1 ) Sobre la verdad, 2 ) Sobre el libre arbitrio,
3 ) Sobre la cada del
diablo.
E s t e o r d e n , p o r l o dems, n o c o r r e s p o n d e , segn p a r e c e , a l orden cronolgico de la composicin. S e queja S . A n s e l m o d e l
a p r e s u r a m i e n t o de c i e r t o s copistas que divulgaron los dilogos e n
otro o r d e n , antes de estar ellos c o n c l u i d o s . A h o r a b i e n , esto
significa q u e , a n t e s de estar a c a b a d o s los tres, d i c h o s c o p i s t a s los
fueron p u b l i c a n d o a m e d i d a que l l o s escriba, es d e c i r , e n u n
orden diferente a l que quiere guardar e n las e d i c i o n e s definitivas.
o

QUE L A

VERDAD

NO T I E N E PRINCIPIO N I F I N
DISCIPULO:
Puesto que creemos que Dios es la
verdad
y decimos que la verdad existe en m u chas otras cosas, quisiera saber si siempre que se
profiere una verdad, debemos confesar que ella
es Dios . Pues tambin t, en t u
Monologio,
pruebas, a travs de la verdad de la proposicin,
que la suprema verdad no tiene p r i n c i p i o n i f i n ,
diciendo: "Piense quien pueda, cundo comenz
o cundo n o existi esta verdad: a saber, que
haba de existir algo f u t u r o ; o cundo dejar de
ser y n o ser verdad esto: a saber, que h u b o
algo pasado . Por lo cual, si ninguna de estas
dos cosas puede pensarse y si ambas no pueden
ser verdaderas sin la verdad, es imposible pensar
siquiera que la verdad tenga p r i n c i p i o o f i n
.
1 3

1 4

1 5

1 6

A l u d e a l Evangelio
n o , la v e r d a d y la v i d a " .

de S a n J u a n ( 1 4 , 6 ) : " Y o s o y e l c a m i -

D i o s es la v e r d a d , p e r o , p o r o t r a p a r t e , s a b e m o s que e x i s t e n mltiples verdades. C o n f o r m e a eso, es necesario a d m i t i r


que c u a l q u i e r v e r d a d es D i o s ? T a l es e l p r i m e r p r o b l e m a que e l
autor se p l a n t e a aqu.
1 4

L a proposicin: " A l g o h a de e x i s t i r " , s i e m p r e fue v e r d a d ,


a u n e n u n t i e m p o i m a g i n a r i o , i n f i n i t a m e n t e alejado e n e l p a s a d o
r e s p e c t o a la creacin. L o m i s m o puede d e c i r s e , p e r o a l revs, de
la proposicin: " A l g o existi", e n u n t i e m p o i n f i n i t a m e n t e alejad o e n e l futuro r e s p e c t o a l fin del u n i v e r s o .
1 5

D e l a v e r d a d de a m b a s p r o p o s i c i o n e s e n u n i n f i n i t o p a s a d o y f u t u r o d e d u c e e l a u t o r que siempre h a y verdad y q u e n o es


posible pensar e n u n t i e m p o a n t e r i o r o p o s t e r i o r a e l l a , esto es,
e n u n t i e m p o e n que la v e r d a d n o exista.
1 6

73

Finalmente, si la verdad t u v o p r i n c i p i o o ha de
tener f i n , antes de que ella comenzara era ya
verdad que la verdad n o exista; y despus que
hubiere acabado, ser verdad que no existir la
verdad. Es as que l o verdadero n o puede existir
sin la verdad. Por consiguiente, haba u n a verdad
antes que la verdad existiese, y habr una verdad
despus que haya acabado la verdad, l o cual es en
sumo grado incongruente . Y a se diga, pues,
que la verdad tiene p r i n c i p i o y f i n , ya se entienda que n o lo tiene, ella n o puede estar aprisionada p o r p r i n c i p i o o f i n a l g u n o " . Esto l o dices
en t u Monologio.
Por lo cual, espero aprender
de t i la definicin de la verdad
.
1 7

1 8

19

MAESTRO:
N o recuerdo haber encontrado la
definicin de la verdad; mas, si t quieres, busquemos, a travs de la diversidad de las cosas en
las cuales decimos que la verdad est, qu cosa
es la verdad
.
2 0

S i p o r hiptesis s u p o n e m o s que h u b o u n t i e m p o a n t e r i o r
a la e x i s t e n c i a de c u a l q u i e r v e r d a d , d e b e m o s a d m i t i r que e n este
t i e m p o y a era v e r d a d que existe u n t i e m p o a n t e r i o r a t o d a verd a d ; y , a l a i n v e r s a , s i s u p o n e m o s que habr u n t i e m p o e n que
y a n o h a y a v e r d a d alguna, e n ese hipottico f u t u r o habr que
a d m i t i r a l m e n o s c o m o v e r d a d q u e h a y u n t i e m p o s i n verdad
alguna.
1 7

, B

Monologion,

c. X V I I I .

E l discpulo e s p e r a que e l m a e s t r o exprese e n u n a definicin e l c o n c e p t o de v e r d a d s u p u e s t o en e l pasaje a n t e r i o r m e n t e


citado.
1 9

E l m a e s t r o dice n o r e c o r d a r n i n g u n a definicin de l a verd a d e x p r e s a d a e n l o s l i b r o s de los a u t o r e s d e l p a s a d o , y p r o p o n e


al discpulo investigar e n comn, m e d i a n t e e l mtodo socrtico,
la n a t u r a l e z a de l a v e r d a d : e x a m i n a r las cosas que se l l a m a n
v e r d a d e r a s , dejar de l a d o l o que las d i f e r e n c i a , y r e t e n e r l o que
h a y de comn e n t o d a s esas c o s a s que m e r e c e n el n o m b r e de
verdaderas.
2 0

74

DISCIPULO:
Si otra cosa no pudiere, al menos
te ayudar escuchando
.
2 1

E l discpulo p r o m e t e u n a colaboracin p o r l o m e n o s n e gativa: la d e l o p o r t u n o s i l e n c i o y l a atencin, que es c o n frec u e n c i a m u y valiosa.


3 1

CAPITULO I I
SOBRE L A V E R D A D D E L A EXPRESION Y
LAS DOS VERDADES D E L A ENUNCIACION

MAESTRO:
Investiguemos, pues, en p r i m e r trm i n o , qu es la verdad en la enunciacin, porque sta es la que con ms frecuencia denominamos verdadera o falsa
.
2 3

DISCIPULO:
Investiga t, y y o observar l o que
t e n c o n t r a r e s .
24

MAESTRO:
dera?

Cundo u n a enunciacin es verda-

DISCIPULO:
Cuando existe l o que enuncia, y a
a f i r m a n d o , ya negando. D i g o , en efecto, " l o que
e n u n c i a " , aun cuando niegue que existe l o que

Julin A l a m e d a dice q u e S a n A n s e l m o tuvo presente a l


e s c r i b i r este captulo e l l i b r o p r i m e r o d e l De interpretatione
de
Aristteles, p u e s as c o m o e l E s t a g i r i t a e n l o s captulos 4 y
siguientes de d i c h a obra n u n c a u s a e l trmino "proposicin** s i n o
las p a l a b r a s "afirmacin**, "negacin**, "enunciacin** u "oracin
e n u n c i a t i v a ' * , as S a n A n s e l m o u t i l i z a aqu estas m i s m a s p a l a b r a s
y c a s i n u n c a e m p l e a el v o c a b l o " p r o p o s i c i n " , a u n q u e e n e l De
grammatico
l o u s a c o n f r e c u e n c i a , igual que Aristteles e n l o s
Primeros
Analticos.
2 2

E n t r e l o s diversos s e n t i d o s de l a v e r d a d p r o p o n e e l a u t o r
investigar p r i m e r o a q u e l q u e es e l ms c o r r i e n t e , e s t o e s , e l " p r i m u m q u o a d nos**, l a v e r d a d e n c u a n t o se h a l l a e n u n j u i c i o y
a f e c t a a u n a enunciacin.
3 3

E l discpulo p r o m e t e guardar u n a a c t i t u d de e s p e c t a d o r y
c u m p l e c o n s u p r o m e s a d u r a n t e este captulo; e n o t r o s , s i n e m bargo, c o m o se ver, desempea u n p a p e l m u y a c t i v o .
3 4

77

no existe, porque enuncia asi de qu m o d o la


cosa existe
.

o su expresin o alguna de las cosas que estn


en la definicin de la enunciacin es lo que
buscas.

MAESTRO:
Te parece, p o r t a n t o , que la cosa
enunciada es la verdad de la enunciacin?

DISCIPULO:

DISCIPULO:

MAESTRO:

MAESTRO:

No.
Por qu?

DISCIPULO:
Porque nada es verdadero sino al
participar de la verdad; y , por t a n t o , la verdad
de lo verdadero est en lo verdadero m i s m o , pero la cosa enunciada n o est en la enunciacin
verdadera. Por lo cual, n o se la debe llamar " s u
v e r d a d " sino " l a causa de su v e r d a d " . E n consecuencia, me parece que su verdacl n o debe buscarse sino en la oracin misma .
2 6

MAESTRO:

M i r a , p o r t a n t o , si la oracin misma

U n a enunciacin es v e r d a d e r a c u a n d o l o que e l l a e n u n c i a ,
y a sea e n f o r m a a f i r m a t i v a , y a e n f o r m a negativa, c o r r e s p o n d e a
la situacin objetiva. L a negacin es u n m o d o de enunciacin, es
d e c i r , u n m o d o de e x p r e s a r lo q u e s o n las cosas.

N o lo creo.
Por qu?

DISCIPULO:
Porque si as fuera, aqulla sera
siempre verdadera, pues todas las cosas que estn en la definicin de la enunciacin permanecen idnticas, t a n t o cuando existe l o que enuncia como cuando n o existe. Idntica es, en efect o , la oracin e idntica la expresin, y de u n
modo

semejante

MAESTRO:
la verdad?

las dems

cosas .
27

Qu te parece, pues, que es aqu

DISCIPULO:
Nada s sino que, cuando expresa
que existe lo que existe, entonces en ella est la
verdad y es verdadera
.
2 8

2 5

L a v e r d a d de l a enunciacin (esto es, l a v e r d a d e n sentido


lgico) n o es l a c o s a e n u n c i a d a n i l a v e r d a d de d i c h a c o s a (esto
es, l a v e r d a d e n s e n t i d o ontolgico), p e r o se puede d e c i r que
sta es c a u s a de l a v e r d a d de aqulla. S a n A n s e l m o tiende a
distinguir a q u los niveles o p l a n o s de v e r d a d , a l a f i r m a r que l a
v e r d a d de l a enunciacin debe b u s c a r s e en l a enunciacin m i s m a ,
esto e s , en l a oracin que l a e x p r e s a . F . S . S c h m i t t refiere este
pasaje a Aristteles: Categ.
n . 1 2 ; a p . B o e t h . , In Catcg.
Aristot,
1. I V (P. L , 6 4 , 2 8 5 ) : V i d e t u r a u t e m p r a e t e r e o s q u i d i c t i s u n t ,
alter esse p r i o r i s m o d u s . E o r u m e n i m quae c o n v e r t u n t u r s e c u n dum essentiae c o n s e q u e n t i a m , i d q u o d alterius q u o l i b e t m o d o
causa e s t , digne p r i u s n a t u r a d i c i t u r . Q u o d vero s u n t q u a e d a m
h u i u s m o d i palam e s t , esse n a m q u e h o m i n e m c o n v e r t i t u r s e c u n d u m essentiae c o n s e q u e n t i a m ad v e r a m o r a t i o n e m de se. N a m si
est h o m o , v e r a e s t o r a t i o quae d i c i t u r , h o m o e s t , e t si vera est
oratio quae d i c i t u r , h o m o e s t , c o n s e q u i t u r esse h o m i n e m . E s t
a u t e m q u i d e m v e r a o r a t i o neququam c a u s a u t sit res, v e r u m t a m e n videtur q u o d d a m o d o r e s c a u s a u t s i t o r a t i o Vera. E x eo
e n i m q u o d res e s t , y e l n o n est, o r a t i o vera a u t falsa d i c a t u r
necesse est.

MAESTRO:
macin?

Para

qu

se ha hecho

DISCIPULO:
existe.

Para expresar

la afir-

2 6

78

MAESTRO:

que existe

l o que

Esto, pues, debe expresar.

L a v e r d a d n o es l a oracin e n s i m i s m a ni s u expresin
(significatio), e n c u a n t o formulacin lingstica, n i n i n g u n a de
las p a r t e s de l a enunciacin de p o r s. E n e f e c t o , s i l a v e r d a d se
identificara c o n u n a parte c u a l q u i e r a de l a enunciacin (sujeto,
cpula o p r e d i c a d o ) , l a enunciacin m i s m a , e n c u a n t o t a l , n o
podra n o ser verdadera. N o podra haber, e n t o n c e s , e n u n c i a d o *
nes falsas.
2 7

U n a proposicin
situacin objetiva.

es v e r d a d e r a

cuando

coincide

c o n la

DISCIPULO:

Cierto.

DISCIPULO:
Claramente veo ahora q u e la verdad es esta r e c t i t u d
.
2 9

MAESTRO:
Cuando expresa, pues, que existe lo
que existe, expresa l o que debe.
DISCIPULO:

Evidente.

MAESTRO:
Pero cuando expresa lo que debe,
expresa correctamente.
DISCIPULO:

As es.

MAESTRO:
Mas cuando expresa correctamente,
la expresin es correcta.
DISCIPULO:
MAESTRO:
que existe
rrecta.
DISCIPULO:

MAESTRO:
L o mismo sucede c u a n d o la enunciacin expresa que n o existe l o que n o existe.

N o hay d u d a .
Cuando expresa, por consiguiente,
l o que existe, la expresin es co-

A s se deduce.

MAESTRO:
Igualmente, cuando expresa que
existe lo que existe, la expresin es verdadera.
DISCIPULO:
Es, p o r cierto, n o slo correcta sino tambin verdadera, cuando expresa que existe l o que existe.
MAESTRO:
L o mismo es, p o r t a n t o , para ella,
ser correcta y ser verdadera, es decir, expresar
que existe lo q u e existe.

DISCIPULO:
E n t i e n d o l o que dices. P e r o mustrame qu podra responder y o si alguien dijera
que, a u n cuando la oracin expresa q u e existe l o
que n o existe, expresa lo que debe. P o r q u e ella
recibi p o r igual la capacidad de expresar que
existe l o que existe y lo que n o e x i s t e . Pues si
no hubiese recibido la capacidad de expresar
tambin lo que n o existe, n o lo podra expresar.
Por lo cual, tambin cuando expresa q u e existe
lo que n o existe, expresa lo que debe. Pero si, al
expresar lo que debe, es correcta y verdadera,
segn mostraste, la oracin es verdadera aun
cuando enuncia que existe l o que n o existe
.
3 0

MAESTRO:
N o suele, en efecto, llamarse verdadera cuando expresa que existe lo q u e n o existe;
tiene, sin embargo, verdad y r e c t i t u d , p o r q u e
realiza lo que debe. Pero cuando expresa que
existe lo que existe, realiza d o b l e m e n t e l o que
debe, p o r cuanto expresa n o slo l o q u e se le
encomend que expresara sino tambin aquello

L a v e r d a d se i d e n t i f i c a c o n l a r e c t i t u d y , de u n m o d o
general, l o lgico-ontolgico s u b s u m e aqu lo t i c o ; e l ser y e l
ser verdadero c o m p r e n d e n a l d e b e r ser.

MAESTRO: Por t a n t o , para ella la verdad n o es


algo d i s t i n t o de la r e c t i t u d .

S i v e r d a d y r e c t i t u d se i d e n t i f i c a n , r e s u l t a que a l g u n a s
p r o p o s i c i o n e s que n o c o i n c i d e n c o n l a situacin o b j e t i v a sern
verdaderas e n c u a n t o s o n c o r r e c t a s . S o n c o r r e c t a s , e n e f e c t o , e n
la m e d i d a e n que e x p r e s a n a q u e l l o que deben e x p r e s a r , e s t o e s ,
e n l a m e d i d a e n que efectan a q u e l l o p a r a l o q u e f u e r o n p r o d u cidas y e n l a m e d i d a e n que l o g r a n l a f i n a l i d a d Q u e se le asign.
Se d e m u e s t r a , p o r o t r a p a r t e , que r e a l m e n t e s e l e s asign t a l
finalidad p o r e l h e c h o de que ( c o n f o r m e a l a t e l e o l o g a u n i v e r sal), si n o se les h u b i e s e asignado, n o seran c a p a c e s de e x p r e s a r
nada a d e c u a d a m e n t e .

80

81

DISCIPULO:

Realmente l o m i s m o .

3 0

para l o cual fue hecha. Pero, de acuerdo c o n


esta r e c t i t u d y esta verdad la cual expresa que
existe lo que existe se dice usualmente que la
enunciacin es correcta y verdadera, y n o de
acuerdo con aquella p o r la cual tambin se expresa que existe lo que no existe. Ms debe, en
efecto, a aquello para l o cual recibi la expresin que a aquello para lo cual n o la recibi.
Pero n o se le encomend que expresara que u n a
cosa existe cuando n o existe o que no existe
cuando existe, a n o ser porque n o se le p u d o
conceder nicamente que expresara la existencia
de algo cuando existe y su n o existencia cuando
no existe. U n a cosa es, p o r consiguiente, la rectit u d y la verdad de la enunciacin, en cuanto
sta expresa aquello para cuya expresin ha sido
hecha, y otra, en verdad, en cuanto expresa lo
que se le encomend que expresara
. Esta,
ciertamente, n o cambia con la oracin misma;
aqulla cambia. Porque sta siempre la tiene;
aqulla n o siempre. Esta la tiene p o r su propia
naturaleza; aqulla, en cambio, accidentalmente
y segn el uso. Porque cuando digo: "es de d a "
para expresar que existe lo que existe, u t i l i z o
correctamente la expresin de esta oracin, porque para esto ha sido hecha; y p o r eso se dice
que en ese caso expresa correctamente. Cuando,
empero, c o n la misma oracin expreso que existe l o que n o existe, n o la u t i l i z o correctamente,
p o r q u e n o ha sido hecha para esto y , p o r t a n t o ,
se dice entonces que su expresin n o es correct a . A u n q u e en algunas enunciaciones se den estas dos rectitudes o verdades, como cuando deci3

H a y d o s clases de v e r d a d : I ) a q u e l l a q u e surge de l a
a p t i t u d de u n a proposicin p a r a e x p r e s a r l o q u e debe e x p r e s a r ,
e s t o e s , la v e r d a d f o r m a l , que se i d e n t i f i c a c o n l a correccin
lgica; 2 ) a q u e l l a que surge de la c o i n c i d e n c i a entre e l c o n t e n i d o de l a proposicin y l a situacin objetiva.

mos: " E l hombre es u n a n i m a l " o " E l hombre


no es u n a p i e d r a " . Siempre, pues, esta afirmacin expresa que existe l o que existe y esta negacin que n o existe l o que no existe y n o podemos usar aqulla para expresar que existe l o que
no existe siempre, en efecto, el h o m b r e es animal n i para expresar que n o existe lo que existe, porque el hombre nunca es piedra . Sobre
aquella verdad, pues, que tiene la oracin en
cuanto alguien la utiliza correctamente empezamos a investigar, porque segn sta la considera
verdadera e l uso comn d e l lenguaje. Mas de
aquella verdad que n o puede n o tener, hablaremos despus .
3 2

3 3

DISCIPULO:
Vuelve, pues, a aquello que empezaste, y a que bastante me has distinguido entre
las dos verdades de la oracin, si me muestras
luego claro est que cuando sta miente contiene cierta verdad, segn t dices.
MAESTRO: Acerca de la verdad de la expresin
sobre la que empezamos a tratar, baste con esto,
por ahora. Pues el mismo concepto de verdad
que hemos examinado en la proposicin oral debe considerarse en todos los signos que se producen para expresar que afeo es o n o es, como
son las palabras escritas o el habla de los dedos.
DISCIPULO:

Pasa, pues, a otras cosas

3 4

L a p r i m e r a clase de v e r d a d es i n m u t a b l e ; l a segunda, c a m b i a ; l a p r i m e r a es e s e n c i a l ; l a s e g u n d a , a c c i d e n t a l . E l uso comn


del lenguaje slo l l a m a verdaderas a l a s p r o p o s i c i o n e s que p o s e e n
la v e r d a d e n el segundo s e n t i d o .
3 3

" D e s p u s " quiere d e c i r " e n captulo V " .

82

S c h m i t t r e m i t e p a r a t o d o este captulo I I a A r i s t o t . , De
interpretatione,
n . 4 ; ap. B o e t h . , In libr. de
interpretatione
Aristot.,
e d . p r i m a (P.L. , 6 4 , 3 3 1 ) ; i b d . , n . 5 ( 3 1 6 ) ; i b d . , n . 1
( 2 9 7 ) ; B o e t h . , l . c . ( 2 9 6 ) ; ibd. ( 3 1 3 ) .
3 4

CAPITULO I I I
SOBRE L A V E R D A D D E L A

OPINION

MAESTRO:
Llamamos tambin verdadero a u n
pensamiento cuando existe lo que, ya p o r la razn ya de algn o t r o m o d o , creemos que existe,
y falso cuando no existe .
3 5

DISCIPULO:

As lo quiere el uso

3 6

MAESTRO:
Qu te parece, pues, que es la verdad en el pensamiento?
DISCIPULO:
De acuerdo con el concepto que
vimos de la proposicin, la verdad d e l pensam i e n t o no puede considerarse como algo ms
correcto que su p r o p i a r e c t i t u d . Para esto, en
efecto, nos ha sido dado el poder pensar que
algo existe o no existe para que pensemos que
l o que existe existe y que n o existe lo que n o
existe. Por lo cual, quien juzga que existe lo que
existe, juzga lo que debe, y , por t a n t o , su pensam i e n t o es correcto. Si, pues, el pensamiento es
verdadero y correcto n o por otra cosa sino porE m p i e z a a tratar aqu d e l j u i c i o , es d e c i r , de l a v e r d a d d e l
p e n s a m i e n t o o de l a opinin, despus de haberse o c u p a d o de l a
proposicin, e s t o e s , de la v e r d a d de l a expresin o de l a
oracin.
A s c o m o a propsito de l a proposicin s o s t u v o A n s e l m o
que, segn e l u s o comn, sta " n o suele decirse v e r d a d e r a ms
que c u a n d o a f i r m a l a e x i s t e n c i a de algo que es o l a n o e x i s t e n c i a
de l o que n o l a t i e n e , asf a h o r a n o s dice que l a c o s t u m b r e h a
h e c h o que n o l l a m e m o s v e r d a d e r o u n j u i c i o ms que c u a n d o
a f i r m a e l ser o n o ser, c u a n d o u n a c o s a es o n o es; de l o
c o n t r a r i o ser f a l s o " , a n o t a J . A l a m e d a .
3 6

85

que juzgamos que existe lo que existe o que n o


existe lo que n o existe, su verdad n o es algo
d i s t i n t o de su r e c t i t u d .
3 7

MAESTRO;

Correctamente lo consideras.

L a verdad d e l p e n s a m i e n t o es i d e n t i f i c a d a c o n s u r e c t i t u d ,
igual que a n t e s se haba i d e n t i f i c a d o l a v e r d a d de l a expresin
c o n s u r e c t i t u d o correccin.

CAPITULO I V
SOBRE L A V E R D A D D E L A

VOLUNTAD

Pero la Verdad misma dice que tambin la verdad est en la v o l u n t a d , al decir que el diablo
no permaneci firme " e n la v e r d a d "
. N o estaba, en efecto, en la verdad n i se alej de ella
ino c o n la v olu nt a d .
3 8

3 9

DISCIPULO:
As l o creo. Pues si siempre hubiera querido lo que debi, nunca hubiera pecado
quien n o se alej de la verdad sino p e c a n d o .
4 0

MAESTRO:
verdad.

D i , entonces, qu entiendes aqu p o r

DISCIPULO:
N o o t r a cosa sino la r e c t i t u d . Pues
mientras quiso l o que debi, para lo cual precisamente haba recibido la v o l u n t a d , se m a n t u v o
en la r e c t i t u d y en la verdad, y cuando quiso lo
que n o debi, abandon la r e c t i t u d y la verd a d : no o t r a cosa puede entenderse aqu p o r
verdad sino la r e c t i t u d , porque t a n t o la verdad

1 3 8

C f r . Juan,

8,44.

E s d o c t r i n a comn de los telogos que e l d i a b l o n o es


sino u n ngel que, c o m o c o n s e c u e n c i a de u n p e c a d o ( s o b e r b i a ,
d i c e n c a s i t o d o s ) , fue p r i v a d o de l a visin beatfica y c o n d e n a d o
a l a privacin de D i o s .
3 9

P u e s t o que t o d o p e c a d o s u p o n e u n a c t o libre de l a v o l u n t a d , no se alej de l a v e r d a d s i n o a l alejarse v o l u n t a r i a m e n t e del


bien.
4 0

87

como la r e c t i t u d no fueron otra cosa en su voluntad ms que el querer lo que debi .


4 1

MAESTRO:

Bien lo entiendes.
CAPITULO V

E n e l c a s o del j u i c i o y de la proposicin, l a v e r d a d era


i d e n t i f i c a d a c o n la r e c t i t u d (que, de p o r s, c o r r e s p o n d e a l a
v o l u n t a d ) ; aqu, a l tratarse de la v o l u n t a d , l a r e c t i t u d es i d e n t i f i c a d a c o n la v e r d a d .
4 1

SOBRE L A V E R D A D D E L A

ACCION

N A T U R A L Y NO N A T U R A L
Tambin lo verdadero en la accin ha de considerarse como verdad, segn aquello que dice el
Seor, que " q u i e n obra m a l , odia la l u z "
y
" q u i e n obra la verdad, viene hacia la l u z " .
4 2

4 3

DISCIPULO:

Veo lo que dices.

'MAESTRO:
Considera, pues, si puedes, qu es
all la verdad.
DISCIPULO:
Si n o me equivoco, con el mismo
criterio con que antes estudiamos en las otras
cosas la verdad se la ha de contemplar tambin
en la accin .
4 4

MAESTRO: A s es. Pues si obrar m a l y realizar


la verdad son cosas opuestas, como ensea el
Seor cuando dice: " q u i e n obra m a l , odia la
l u z " y " q u i e n obra la verdad, viene hacia la
l u z " , lo mismo es obrar la verdad que hacer el
bien. Pues hacer el bien es lo contrario a hacer el

4 3

43

J u a n , 3,20.
Juan, 3,21.

P u e s t o que h a y u n a v e r d a d e n l a accin as c o m o l a h a y
e n el lenguaje, e n e l p e n s a m i e n t o y e n l a v o l u n t a d , l a v e r d a d de
la accin debe e x a m i n a r s e c o n e l m i s m o c r i t e r i o c o n que se
examin l a v e r d a d del lenguaje, del p e n s a m i e n t o y de l a v o luntad.

89

mal. Por lo cual, si obrar la verdad y hacer el


bien_son l o mismo en Ta^oposicoTno son d i f e
rentes_en_la^significacin. Pero es sentencia aceptada por todos que quien hace lo que debe, obra
bien y c o n r e c t i t u d . De donde se sigue que
obrar con r e c t i t u d es obrar con verdad. Consta,
pues, que obrar c o n verdad es obrar bien y
obrar bien es obrar correctamente. Por lo cual,
nada ms claro que esto: que la verdad_de_Ja
accin es su r e c t i t u d .
r

4 5

DISCIPULO:
cinio.

Veo que en nada flaquea t u racio-

DISCIPULO:
Si el fuego recibi el poder de calentar de aquel de quien tiene el ser, cuando
calienta hace lo que debe. N o veo, por consiguiente, qu inconveniente hay en afirmar que el
fuego obra la verdad y la r e c t i t u d al hacer lo
que debe
.
4 8

MAESTRO:
T a m p o c o y o o p i n o de otra manera.
Por donde se puede advertir que la r e c t i t u d o
verdad de la accin es ya necesaria, ya no necesaria. Por necesidad, en efecto, obra el fuego la
r e c t i t u d j~Ta verdad, cuando calienta; y no p o r
necesidad obra la r e c t i t u d y la verdad el h o m b r e
cuando obra bien . Quiso, pues, el Seor que
por " o b r a r " se entendiera n o slo aquello que
estrictamente es obrar sino t o d a palabra, al decir
" q u i e n obra la verdad, viene hacia la l u z "
.
N o separa, en efecto, de esta verdad o luz, a
quien padece persecucin " p o r la j u s t i c i a "
o
4 9

MAESTRO:
Examina si de t o d a accin que realiza lo que debe se dice con razn que obra la
verdad. Hay, en efecto, una accin racional, com o el dar limosna, y hay una accin irracional,
como la accin del fuego que calienta . M i r a ,
por t a n t o , si decimos con razn que el fuego
obra la verdad .
4 6

5 0

5 1

4 7

Se p u e d e usar c o r r e c t a m e n t e l a expresin " o b r a r l a verd a d " u " o b r a r c o n v e r d a d " c u a n d o se h a b l a de u n a accin n o


r a c i o n a l , c o m o es la d e l fuego? S i t e n e m o s e n c u e n t a la concepcin
teleolgica, que pasa de Scrates a Platn y Aristteles, y de stos
a l o s p a d r e s de la iglesia y los escolsticos, n o p u e d e extraarnos
que S a n A n s e l m o r e s p o n d a a f i r m a t i v a m e n t e a esta p r e g u n t a , y a
que, p a r a t a l concepcin, n a d a h a y e n la n a t u r a l e z a que n o tenga
u n fin, c u y a realizacin i m p l i c a el b i e n y la v e r d a d . S i obrar c o n
verdad e s o b r a r c o n r e c t i t u d , y obrar c o n r e c t i t u d es o b r a r c o m o
se d e b e , c u a l q u i e r agente q u e b b r a c o m o debe o b r a c o n v e r d a d .
Por c o n s i g u i e n t e , n a d a i m p i d e q u e se diga q u e e l fuego o b r a c o n
verdad.
4 8

S i obrar m a l es l o c o n t r a r i o de obrar la v e r d a d (segn se


p r u e b a p o r l a E s c r i t u r a ) y obrar b i e n es l o c o n t r a r i o de obrar
m a l (segn s e desprende del significado m i s m o de los trminos),
r e s u l t a que o b r a r j b j w d a d y obrjar J>in_se i d e n t i f i c a n , e n c u a n t o
t i e n e n u n m i s m o contraro. "Por o t r a parte, T>"rar~Dien equivale a
h a c e r lo que se debe, e s t o e s , a obrar c o n r e c t i t u d . D e d o n d e se
deduce que obrar c o n r e c t i t u d es obrar c o n v e r d a d ; y obrar c o n
v e r d a d es obrar b i e n . P o r eso, c o m o conclusin, sostiene que l a
v e r d a d de u n a accin consiste e n s u r e c t i t u d .
S c h m i t t refiere este pasaje de A r i s t o t . , De
interpreta
n . 1 3 ; a p . B o e t h . , l . c . ( 3 7 9 ) : A t p r i m u m q u i d e m i n his quae n o n
s e c u n d u m r a t i o n e m p o s s u n t , u t ignis c a l e f a c t i b i l i s e s t , e t h a b e t
vim irrationalem, ergo s e c u n d u m rationem potestates eaedem
p l u r i m o r u m e t i a m c o n t r a r i o r u m s u n t , i r r a t i o n a b i l e s vero n o n o m n e s , sed q u e m a d m o d u m d t c t u m e s t , i g n e m n o n est possibile c a l e facere, et n o n c a l e f a c e r e , eque q u a e c u n q u e alia s e m p e r agunt.
4 6

S a n A n s e l m o distingue d o s clases de a c c i o n e s d e n t r o del


u n i v e r s o : 1 ) l a accin v o l u n t a r i a , que se r e a l i z a l i b r e m e n t e , y
corresponde slo a l ser r a c i o n a l , es d e c i r , a l h o m b r e , y 2 ) l a
accin n o v o l u n t a r i a , que se l l e v a a c a b o n e c e s a r i a m e n t e , c o n f o r me a las l e y e s fsicas, y p e r t e n e c e a los seres i r r a c i o n a l e s .
4 7

90

D e d u c e el a u t o r la e x i s t e n c i a de dos clases de v e r d a d ( y
r e c t i t u d ) e n la accin: u n a n e c e s a r i a y otra n o necesaria, c o m o la
v e r d a d ( y l a r e c t i t u d ) e n l a accin d e l fuego, c u a n d o c a l i e n t a , y
la v e r d a d (y la r e c t i t u d ) e n la accin del h o m b r e , c u a n d o h a c e l o
que debe. E n u n o y o t r o c a s o l o s agentes o b e d e c e n a l m a n d a t o
de D i o s y adecan s u c o n d u c t a a lo que c o r r e s p o n d e a s u s p r o p i a s
esencias, p o r lo c u a l o b r a n c o n r e c t i t u d y c o n verdad.
4 9

L a p a l a b r a " o b r a r " t i e n e , adems de s u u s o e s t r i c t o , u n


u s o a m p l i o : as, c u a n d o se h a b l a de " o b r a r l a v e r d a d " , l a p a l a b r a
" o b r a r " se a p l i c a a algo que n o es e s t r i c t a m e n t e e l trmino de
u n a o b r a o de u n a accin, s i n o e l m o d o de la m i s m a .
5 0

5 1

91

C f r . Aafeo, 5,10.

a quien est en el m o m e n t o y lugar en que d e t estar, o a quien se halla de pie o sentado cuando
debe, y cosas parecidas. Nadie, en efecto, dic$
que estos tales n o obran bien. Y cuando e
Apstol afirma que cada u n o recibir " c o n f o r m e
a lo que realiz" , debe all entenderse t o d o
lo que solemos llamar " o b r a r b i e n " u " o b r a r
mal".
5 2

DISCIPULO:
Tambin el uso comn de la ex^,
presin tiene esta particularidad: que llama\
" o b r a r " al padecer y a muchas otras cosas que!
no son " o b r a r " . Por lo cual, tambin a la
recta v o l u n t a d , cuya verdad anterior a la verdad
de la accin hemos examinado ms arriba , ,
podemos contarla, si no me equivoco, entre las
acciones correctas.
S 3

S 4

MAESTRO:
N o te equivocas. Pues quien quiere
lo que debe, se dice que obra bien y correctamente, y n o se lo excluye de entre aquellos que
obran la verdad . Pero, puesto que hablamos
de la verdad investigndola, y el Seor parece
hablar especialmente de aquella verdad que est
en la v o l u n t a d , cuando dice sobre el diablo que
" n o permaneci firme en la v e r d a d " , he quer i d o considerar p o r separado qu cosa es la verdad en la v o l u n t a d .
5 5

5 6

C f r . Epstola segunda a los Corintios,

5,10.

A veces se e x p r e s a m e d i a n t e u n verbo a c t i v o l a recepcin


de l a accin, e s t o e s , e l h e c h o de sufrir l a accin y de ser s u
sujeto pasivo.
5 3

5 4

" M s a r r i b a " quiere decir a q u " e n e l c a p i t u l o a n t e r i o r " .

5 5

C f r . Juan,

3,21.

C f r . Juan,

8,44.

"

92

SCIPULO:

M e place que as se haya hecho.

AESTRO:
Siendo as, pues, que la_verdad de
a accin es a vecesjiatural y a veces n o natural,'
hay que poner d e n t r o de la n a t u r a l a aquella
verdad de la oradoTque antes vimos
que no
puede separarse de ella. A s como el fuego,
cundo "calienta, obra la verdad, porque la recibi de aquel de quien tiene el ser, as tambin
qsta oracin a saber, "es de da", obra la verdad
al expresar que es de da7^a~s n o sea de
da; porque p o r naturaleza se le encomend hacer esto
.
5 7

DISCIPULO:
A h o r a veo, p o r vez primera, la verdad e n la proposicin falsa .
5 9

s 7

Captulo I I .

D e l m i s m o m o d o q u e e l fuego, a l c a l e n t a r , r e a l i z a n e c e saria y n a t u r a l m e n t e la v e r d a d , p o r q u e D i o s , que es c a u s a de l a


e x i s t e n c i a y de l a e s e n c i a d e l fuego, l e asign esta c a p a c i d a d y
esta tarea de c a l e n t a r , l a proposicin " e s de d a " r e a l i z a tambin
o p o n e e n obra l a v e r d a d , a l expresar que es de da, c o n p r e s c i n d e n c i a d e l h e c h o de que sea r e a l m e n t e de d i a o n o , p o r q u e D i o s ,
que e s a u t o r d e l lenguaje n o m e n o s que de l a n a t u r a l e z a , le
asign l a t a r e a de e x p r e s a r q u e es de da.
5 8

A h o r a c o m p r e n d o quiere d e c i r cmo u n a proposicin


q u e es errnea, en c u a n t o n o c o n c u e r d a c o n l a situacin objetiv a , r e s u l t a tambin v e r d a d e r a , e n c u a n t o es a p t a p a r a significar
lo que c o n e l l a se quiere significar.
5 9

CAPITULO V I
SOBRE L A ' V E R D A D D E L O S S E N T I D O S
MAESTRO:
Crees que, aparte de la verdad suprema, hemos hallado todas las residencias de la
verdad?
.
6 0

DISCIPULO:
Recuerdo ahora cierta verdad que
no encuentro entre aquellas de las cuales trataste.
MAESTRO:

Cul es?

DISCIPULO:
H a y , en efecto, u n a verdad en los
sentidos d e l cuerpo, aunque n o siempre. Pues a
vecgs stos nos engaa~ . A s i , cuando veo
en ocasiones algo a travs de u n v i d r i o , la vista
me engaa, porque a veces me anuncia que el
cuerpo que veo ms all del vidrio es del mismo
color que el v i d r i o , cuando es de o t r o color; a
veces, en cambio, hace que y o crea que el v i d r i o
tiene el color de la cosa que veo ms all, cuand o n o lo tiene. Hay muchas otras ocasiones en
que la vista y los dems sentidos engaan .
GI

6 2

L o que A n s e l m o d e n o m i n a h e r m o s a m e n t e " l a s r e s i d e n c i a s
de l a v e r d a d " c o r r e s p o n d e a l o que se llamar l u e g o " l o s sujetos
de l a v e r d a d " .
L a sede de l a v e r d a d que falta p o r tratar est c o n s t i t u i d a
por los sentidos.
6 1

E l p r o b l e m a de l a v e r d a d y e l e r r o r de l a sensacin a p a r e ce p l a n t e a d o y a p o r l o s presocrticos. Herclito, Empdocles y


Demcrito j u z g a n de diferente m a n e r a l a c r e d i b i l i d a d d e l t e s t i m o n i o s e n s o r i a l . C o n los sofistas surgen y a a l g u n o s de l o s a r g u m e n t o s ms r a d i c a l m e n t e negativos, que emplearn ms tarde l o s
6 3

95

MAESTRO:
N o me parece que esta verdad o
falsedad es1g_en los sentidos sino en^aj>pinin.
E l _ j n i s m o sentido i n t e r i o r es quien se engaa, n o es el exterior quien le miente. Esto a
veces fcilmente se advierte, y a veces c o n d i f i c u l t a d . Cuando, en efecto, e l nio teme al dragn tallado c o n la boca abierta, fcilmente se
advierte que esto n o lo provoca la vista, la cual
no anuncia al nio algo d i s t i n t o que a los ancianos, sino el sentido i n t e r i o r del nio, el cual n o
sabe an diferenciar entre la cosa y la representacin de la cosa. A s sucede cuando, al ver a u n
hombre parecido a o t r o , creemos que es aquel a
quien se parece; o cuando, al or alguien una
voz n o humana, cree que lo es. Porque tambin
esto lo realiza el sentido i n t e r i o r .
6 3

En cuanto a l o que dices sobre el v i d r i o , ello es


as porque cuando la vista pasa a travs de algn
cuerpo d e l color d e l aire n o se le i m p i d e captar
la imagen d e l color que ve ms all en m a y o r
medida que cuando pasa a travs del aire, a n o
ser que el cuerpo que atraviesa sea ms espeso y
oscuro que el aire. Como cuando pasa a travs
de u n vidrio que tiene su color p r o p i o , esto es,
al cual n o se le mezcl ningn o t r o color, o a
travs de u n agua m u y pura o de u n cristal o de
algo que tiene u n color parecido. E n cambio,
cuando la misma vista pasa a travs de o t r o coescpticos c o m o E n e s i d e m o . Aristteles, e n c a m b i o , e n e l l i b r o
I I d e l De anima y e n e l De sensu, a u n s i n d e s c o n o c e r las diversas
causas que i n d u c e n a l e r r o r e n l a sensacin, a d o p t a u n a a c t i t u d
de c o n f i a n z a a n t e l a a c t i v i d a d de l o s s e n t i d o s y c o n s i d e r a que
stos n o se encaan jams e n l o q u e r e s p e c t a a l a captacin de
su objeto p r o p i o . S a n Agustn defiende tambin c o n t r a e l r e l a t i v i s m o y e l c u a s i - e s c e p t i c i s m o de l o s acadmicos e l v a l o r d e l c o n o c i m i e n t o sensitivo (Contra
acadmicos, X I , 2 6 ) . A ste se v i n cula aqu A n s e l m o .
C f r . Aristteles, De anima, I I , 6. S i n e m b a r g o , A n s e l m o n i
cita a Aristteles a q u n i conoci e l t r a t a d o De anima.
6 3

96

lor, como a travs de u n vidrio que n o tiene su


color p r o p i o , sino que se le ha aadido o t r o
color, recibe el mismo color que p r i m e r o le sale
al paso. Por l o cual, puesto que u n a vez recibido
u n color, en cuanto es afectado p o r l, cualquier
o t r o que le salga al paso n o lo recibe en absolut o o lo recibe menos ntegramente, anuncia al
que p r i m e r o capt, o solo o j u n t o con aquel que
luego le sale al paso. Si, en efecto, la vista es
afectada p o r el p rim e r color, e n t a n t o en cuanto
es capaz de recibir u n color, n o puede percibir
al mismo t i e m p o o t r o color. Pero si es capaz de
sentir algo menos que u n color y ser afectada
por u n o anterior, puede sentir o t r o . As como si
pasa a travs de algn cuerpo, cual el v i d r i o , que
es t a n perfectamente rojo que la misma vista se
ve enteramente afectada p o r su r u b o r , n o puede al mismo t i e m p o ser afectada p o r u n color
diferente. Pero, si n o encuentra al r o j o que p r i mero sobreviene t a n completo como para llenar
su capacidad de color, todava no llena, puede
recibir an o t r o color, en la medida en que su
capacidad n o est saciada todava c o n el p r i mero. Q u i e n ignora esto, pues, considera que la
vista revela que t o d o l o que despus de recibir el
primer color siente es t o t a l o parcialmente de
ese color
. Sucede as que el sentido i n t e r i o r
6 4

Julin A l a m e d a escribe a propsito de este pasaje, e n e l


c u a l e x p r e s a A n s e l m o s u fisiologa de l a visin y s u teora de los
c o l o r e s : " E n e s t o , c o m o e n otras m u c h a s c u e s t i o n e s , S a n A n s e l m o sigue l a fsica de Platn, ms b i e n que la de Aristteles, p u e s
si b i e n e n s u t i e m p o se seguan y a e n las escuelas sus l i b r o s de
lgica c o m o las diez categoras y los predicables, en c a m b i o
parece ser que n o e r a n c o n o c i d o s sus Octo libri Physicorum
ni
s u Metaphysica,
l o s c u a l e s n o a p a r e c i e r o n , a l decir de l o s h i s t o r i a d o r e s , hasta fines d e l siglo X I I en E u r o p a , e x c e p t u a d a quizs
Espaa, trados, segn p a r e c e , desde C o n s t a n t i n o p l a a l a U n i v e r s i d a d de Pars y t r a d u c i d o s d e l griego a l latn. P o r t a n t o , l a
filosofa que p r i m a b a h a s t a e n t o n c e s era l a platnica". A lo c u a l
aade e n s e g u i d a : " P a r a c o m p r e n d e r l a teora fsica de l a visin
que n o s da e l s a n t o D o c t o r e n el c u e r p o d e l captulo, basta leer
lo que trae sobre e l p a r t i c u l a r e l gran a m i g o de S a n B e r n a r d o ,
6 4

97

i m p u t a su culpa al sentido exterior. D e u n m o d o


semejante, cuando una vara entera, u n a de cuyas
partes est d e n t r o del agua y o t r a fuera, parece
quebrada, o cuando creemos que nuestra vista
encuentra nuestros rostros en el espejo, y cuand o nos parece que la vista y los otros sentidos
nos revelan muchas otras cosas diferentes de lo
que son, n o es culpa de los sentidos, los cuales
revelan l o que pueden, y a que recibieron el poder de hacerlo as, sino que se ha de i m p u t a r al
j u i c i o d e l alma, que n o distingue bien qu es lo
que aqullos pueden y deben. C o m o demostrar
esto resulta ms trabajoso que fructfero para lo
que buscamos, n o creo que se ha de gastar e l
t i e m p o de t a l manera. Baste decir que los sentidos, sea lo que fuere l o que revelen, ya l o hagan
por su propia naturaleza, y a p o r alguna o t r a causa, hacen l o que deben y , p o r t a n t o , obran con

gran telogo y mstico a l a v e z , e l c i s t e r c i e n s e G u i l l e r m o de


S a i n t - T h i e r r y e n s u o b r a Fsica del cuerpo y del alma. N o s describe e n e l l a e l fenmeno de l a visin c o m o e l e n c u e n t r o y l a
fusin de d o s e l e m e n t o s : u n o , que e m a n a d e l c e r e b r o , e l espritu
v i s u a l ; e l o t r o , q u e parte de las c o s a s v i s i b l e s : e l aire. A m b o s
t i e n e n l a p r o p i e d a d de m e z c l a r s e c o n l o s c o l o r e s , de identificarse
e n algn m o d o c o n ellos. E l espritu v i s u a l sale d e l c e r e b r o ,
invade a l ojo c o n s u p r o p i a l u m i n o s i d a d , a t r a v i e s a e l c r i s t a l i n o ,
que se deja i n f o r m a r p o r l; sale finalmente a l e x t e r i o r , d o n d e
e n c u e n t r a a l a i r e , c a r g a d o l m i s m o c o n los c o l o r e s de l a s cosas.
M e z c l a d o c o n l, p i e r d e e n c i e r t o m o d o s u l u m i n o s i d a d n a t i v a ,
se p e n e t r a c o n l a d e l a i r e , y despus vuelve a l c r i s t a l i n o . A f e c t a do p o r u n a n u e v a radiacin, e l c r i s t a l i n o a v i s a e n seguida a l
c e r e b r o . E l espritu d e l h o m b r e se da as c u e n t a d e l c o l o r de l o s
objetos, y gracias a ese c o l o r distingue s u f o r m a , l a g r a n d e z a de los
c u e r p o s , y sigue s u s m o v i m i e n t o s (P.L., 1 8 0 , 7 0 4 ) . E s fcil r e c o n o c e r e n t o d o e s t o l a s teoras de Empdocles s o b r e l a p e r c e p cin e n general. Segn l, sta es d e b i d a a l e n c u e n t r o de u n
e l e m e n t o que est e n n o s o t r o s c o n e l m i s m o e l e m e n t o q u e est
fuera de n o s o t r o s . A s , l a visin es p r o d u c i d a p o r e l fuego i n t e r i o r d e l ojo, que sale a l e n c u e n t r o de s u o b j e t o . E s t o n o s parece
extrao, p o r q u e e s t a m o s h e c h o s a l a i d e a de imgenes i m p r e s a s
sobre l a r e t i n a . P e r o e l h e c h o de m i r a r u n a c o s a pareca, i n d u d a b l e m e n t e , ms u n a accin p r o c e d e n t e d e l ojo que u n estado
p u r a m e n t e pasivo. A l a v e z t o d o esto es e v i d e n t e m e n t e u n e c o
del fenmeno de l a visin t a l c u a l n o s l a describe Platn e n s u
Time".
Slo q u e , p o r obvias r a z o n e s cronolgicas, m i s bien es e l
Timeo q u i e n parece c o n s t i t u i r u n e c o de Empdocles.

98

r e c t i t u d y con verdad; y que t a l verdad est i n cluida en aquella verdad que se encuentra en la
accin .
6 5

DISCIPULO:
Me has satisfecho con t u respuesta
y n o quiero demorarte ms en esta cuestin de
los sentidos.
E l j u i c i o segn e l c u a l l o s sentidos siempre c a p t a n s u
objeto y n u n c a se e q u i v o c a n se basa en e l p r i n c i p i o de
finalidad.

CAPITULO V I I
SOBRE L A V E R D A D
L A S COSAS

DE L A

ESENCIA

DE

MAESTRO:
Considera tihora si, adems de la
Verdad suprema, debe entenderse que hay verdad en alguna cosa, fuera de aquellas que arriba
hemos visto.
DISCIPULO: Qu puede ser eso?
MAESTRO:
Crees que hay algo, en algn momento o en algn lugar, que no est en la Verdad suprema y que de ella no haya recibido lo
que es, en cuanto es, o que pueda ser o t r a cosa
que lo que en ella es?
DISCIPULO:

No hay que creerlo.

MAESTRO: T o d o lo que es, por consiguiente, es


verdaderamente, en cuanto es lo que en ella

DISCIPULO:
Puedes extraer esa consecuencia de
u n m o d o absoluto, porque t o d o lo que es, es
verdaderamente, ya que no es o t r a cosa sino l o
que en ella es .
6 7

L a verdad de la c u a l h a b l a ahora A n s e l m o e s la v e r d a d ontolgica, f u n d a m e n t o i n m e d i a t o de la v e r d a d lgica. P e r o ,


e n c u a n t o esta v e r d a d ontolgica n o c o n s t i t u y e u n f u n d a m e n t o
a b s o l u t o , s i n o que, a s u vez, se f u n d a e n la V e r d a d s u p r e m a ,
t r a t a tambin de la V e r d a d s u p r e m a y absoluta.
6 7

101

C a d a cosa es l o que es e n l a m e d i d a e n que es p e n s a d a

MAESTRO:
Hay, pues, u n a verdad en la esencia
de todas las cosas que existen, porque ellas son
lo que son en la Verdad suprema.

son lo que son en


cierto que la verdad
titud
.

DISCIPULO:
Veo as que hay en ella una verdad t a l que n o admite falsedad alguna, porque
lo que es falso no es
.

DISCIPULO:
Nada ms claro en cuanto a la
consecuencia de la argumentacin.

la Verdad suprema, es
de las cosas es su rec-

6 9

6 8

MAESTRO:
Bien dices. Pero d i si debe haber
algo diferente de lo que existe en la Verdad suprema.
DISCIPULO:

No.

MAESTRO:
Si todas las cosas son, p o r t a n t o , lo
que en ella son, son, sin duda, lo que deben ser.
DISCIPULO:

Son verdaderamente lo que deben.

MAESTRO: Pero t o d o
debe ser es correcto.

aquello

que es lo

que

DISCIPULO:

N o puede ser de otra manera.

MAESTRO:
correcto.

Por consiguiente, t o d o lo que es, es

DISCIPULO:

Nada ms lgico.

MAESTRO: Si, pues, t a n t o la verdad como la


r e c t i t u d estn en la esencia de las cosas porque
c o m o t a l p o r e l V e r b o d i v i n o . A n s e l m o trae a colacin, c o m o
" u l t i m a r a t i o " , la d o c t r i n a d e l e j e m p l a r i s m o d i v i n o , tomndola,
s i n d u d a , de S a n Agustn.
D i c e A l a m e d a que e s t a frase puede crear alguna c o n f u sin, p e r o que l a m i s m a n o debe aplicarse a las cosas creadas,
c o m o s i e n ellas n o p u d i e r a h a b e r e r r o r s i n o a l a v e r d a d s u p r e m a , y a que D i o s es e l S e r m i s m o y l a E s e n c i a s u p r e m a , que n o
admite error alguno.
6 S

102

L a verdad se i d e n t i f i c a c o n e l b i e n , y a q u e a m b o s se
e n c u e n t r a n e n las esencias de las cosas, e n l a m e d i d a e n que
estas esencias c o n c u e r d a n c o n l a M e n t e d i v i n a . L a d o c t r i n a de
los t r a s c e n d e n t a l e s , que p u e d e r e i v i n d i c a r s i n d u d a a n t e c e d e n t e s
e n varios t e x t o s platnicos y aristotlicos, p e r o q u e fue e l a b o r a d a c a b a l m e n t e p o r S a n B u e n a v e n t u r a y S a n t o Toms, se v a
p r e p a r a n d o e n la A l t a E d a d M e d i a a travs de ideas c o m o las
que a q u f e x p o n e S a n A n s e l m o .

CAPITULO

VIII

D E LOS D I V E R S O S S E N T I D O S D E " D E B E R "


Y "NO DEBER", "PODER" Y "NO PODER"
Pero de acuerdo con la verdad de la cosa, cm o podemos decir que t o d o l o que es debe ser,
siendo as que hay muchas obras malas, que es
cierto que no deben ser?
.
7 0

MAESTRO:
Qu hay de asombroso en que una
misma cosa deba ser y no ser?
DISCIPULO:

Cmo puede ser esto?

MAESTRO:
S que n o dudas de que nada sucede en absoluto sino en cuanto Dios l o hace o l o
permite.
DISCIPULO:

Nada ms cierto para m.

MAESTRO:
Te atrevers acaso a decir que
Dios hace o permite algo sin sabidura y sin
bondad?
DISCIPULO:
A l c o n t r a r i o , sostengo
hace sin bondad y sin sabidura.

que nada

S i t o d o lo q u e e s , e n c u a n t o es, es v e r d a d e r o y es b u e n o ,
t o d o l o que es, e n c u a n t o es, debe ser. P e r o cmo se p u e d e
sostener esto objeta el propio autor c u a n d o existen tantas
cosas m a l a s que i n d u d a b l e m e n t e n o deberan e x i s t i r ? L a objecin
que a q u se p l a n t e a vale m u t a t i s m u t a n d i s p a r a t o d a metafsica r a c i o n a l i s t a , y podra presentarse t a n t o a S p i n o z a c o m o a
Hegel.

105

MAESTRO:
Pensars acaso que n o debe existir
l o que t a n t a b o n d a d y t a n t a sabidura hace o
permite?
DISCIPULO:
Quin, que l o entienda, se atrevera a pensarlo?
MAESTRO: Debe, por t a n t o , existir igualmente,
t a n t o l o que se hace por accin c o m o l o que se
hace por permisin de Dios .
7 1

DISCIPULO:

L o que dices es evidente.

MAESTRO: D i tambin si crees que debe existir


el efecto de la mala v o l u n t a d .
DISCIPULO:
Es l o m i s m o que si preguntaras si
debe existir la obra mala, l o cual ningn h o m b r e
sensato ha de conceder
.
MAESTRO:
Permite, sin embargo, Dios que algunos hagan el m a l que malamente quieren
hacer.
DISCIPULO:
frecuencia!

aquel p o r cuya inicua v o l u n t a d es concebido


De esta manera, pues, el Seor Jess, puesto que
era el nico sin culpa, n o debi padecer la muerte n i nadie debi inferrsela; y , sin embargo, debi padecerla, porque E l m i s m o , sabia, benvola
y tilmente, quiso sufrirla . De muchas maneras, en efecto, la misma cosa recibe los contra^
rios, segn diversos puntos de vista. Esto sucede
con frecuencia en la accin, como en el acto de
golpear. Pues d ic ho acto pertenece al agente y al
paciente. Por l o cual puede ser llamado accin y
pasin, aun cuando, segn el n o m b r e mismo, la
accin o golpe y las cosas que de u n m o d o semejante se expresan en pasivo con u n significado
activo parecen pertenecer ms al paciente que al
agente. Por eso, desde el p u n t o de vista del que obra
parece que con mayor propiedad se las denomina
"agentes" o "golpeantes", y desde el p u n t o
de vista del que padece, "accin" y " g o l p e s "
.
Pues la accin del agente y del golpeante es denominada as p o r el agente y el golpeante, c o m o
la providencia p o r el providente, y la continencia p o r el continente, y estas cosas, a saber, el
agente y el golpeante, el providente y el c o n t i 7 3

7 4

7 5

Ojal n o l o p e r m i t i e r a con t a n t a

MAESTRO: L o m i s m o , pues, debe ser y n o ser.


Debe, en efecto, ser, porque bien y sabiamente
es p e r m i t i d o p o r A q u e l sin c u y o permiso n o podra ser hecho, y n o debe ser, con respecto a

T o d o l o q u e e x i s t e , e x i s t e p o r q u e D i o s l o quiere o lo
p e r m i t e , y t o d o l o q u e D i o s quiere o p e r m i t e l o quiere o p e r m i t e p o r s u b o n d a d y p o r s u sabidura. P o r c o n s i g u i e n t e , t o d o lo
q u e e x i s t e debe e x i s t i r .

S a n A n s e l m o d e d u c e de l o a n t e r i o r que algo debe y n o


debe ser a l m i s m o t i e m p o : debe p o r l o que r e s p e c t a a D i o s , n o
debe p o r l o que t o c a a l h o m b r e . E s p r e c i s o h a c e r notar, s i n
e m b a r g o , que la p a l a b r a " d e b e " tiene e n e l segundo c a s o u n
significado d i s t i n t o d e l q u e tiene e n e l p r i m e r o : e n e l p r i m e r
caso significa u n a n e c e s i d a d , en e l segundo u n a obligacin.
Jess n o deba sufrir p o r q u e era i n o c e n t e (esto es, l o s
h o m b r e s e s t a b a n obligados a n o inferirle s u f r i m i e n t o a l g u n o ) ;
p e r o , a l m i s m o t i e m p o , deba sufrir, p o r q u e as l o haba d e c r e tado e n s u sabidura y e n s u b o n d a d (es d e c i r , era n e c e s a r i o q u e
sufriese p o r q u e lo q u e D i o s decide n e c e s a r i a m e n t e s u c e d e ) . E l
" d e b e r " c o m o "estar obligado" moralmente corresponde a l a
n a t u r a l e z a h u m a n a de Jess; e l " d e b e r " c o m o " t e n e r q u e s u c e d e r " fsicamente c o r r e s p o n d e a s u n a t u r a l e z a d i v i n a .
7 4

L a m a l a v o l u n t a d y l a o b r a m a l a es l o q u e p o r definicin
n o debe e x i s t i r .

E l p r i n c i p i o de contradiccin n o q u e d a negado p o r
c u a n t o d o s cosas s o n y n o s o n a l m i s m o t i e m p o , p e r o n o desde
el m i s m o sino desde diversos p u n t o s de vista.

106

107

7 2

7 5

nente son'activas; pero la accin y el golpe derivan de l o hecho y de l o golpeado, que son cosas
pasivas. Pero c o m o para explicar en u n solo caso l o que puedes entender en los dems, as
c o m o el golpeante n o existe sin el golpeado y
tampoco el golpeado sin el golpeante, as las cosas golpeantes y el golpe no pueden existir separados; ms an, son una y la misma cosa, expresada con diferentes nombres, segn las diferentes
partes: p o r eso, se dice que el golpe pertenece
t a n t o al golpeante c o m o al golpeado
. Por l o
cual, segn el agente o el paciente f o r m e n parte
del mismo j u i c i o o de juicios contrarios, la propia accin ser considerada de u n m o d o semejante desde ambas partes o de u n m o d o contrario. Cuando, pues, n o slo el que golpea golpea rectamente sino tambin el que es golpeado
es rectamente golpeado, c o m o cuando el que peca es corregido p o r quien corresponde, desde
ambas partes la accin es correcta, porque desde
ambas el golpe debe existir. L o c o n t r a r i o sucede
cuando el j u s t o es golpeado por el malo, porque
ni aqul debe ser golpeado n i ste golpear, n i de
una n i de otra parte es correcta la accin, porque en ninguna de ellas debe haber golpe. Pero
cuando el que peca es golpeado por aquel a
quien no le corresponde hacerlo, el golpe debe y
no debe existir y , p o r t a n t o , no puede negarse
que es correcto y no correcto . Por l o cual, si
consideraras que segn el j u i c i o de l a suprema
Sabidura y Bondad, ya sea slo de una parte ya
7 6

7 7

de ambas, a saber, del agente y del paciente, no


debe haber golpe, quin se atrever a negar que
debe existir l o que es p e r m i t i d o por tan grande
Sabidura y Bondad?
DISCIPULO:
Niegelo quien se atreva; y o , en
verdad, no me atrevo.
MAESTRO:
Y qu si tienes en cuenta, de acuerdo con la naturaleza de las cosas, cuando los
clavos de h i e r r o se h u n d i e r o n en el cuerpo del
Seor: Dirs acaso que la frgil carne no debi
ser penetrada o que, penetrada por el agudo hier r o , no debi doler?
DISCIPULO:
Dira en t a l caso algo c o n t r a r i o a
la naturaleza.
MAESTRO:
Puede, pues, suceder que de acuerdo con l a naturaleza deba existir la accin o la
pasin que no debe existir segn el agente o el
paciente, ya que n i aqul debe obrar n i ste recibir la accin .
7 8

DISCIPULO:

No puedo negar nada de esto.

MAESTRO:
Ves, por t a n t o , que m u y frecuentemente puede suceder que la misma accin deba y n o deba existir desde diferentes p u n t o s de
vista?
DISCIPULO:
Tan claramente l o muestras que no
podra no verlo.

Accin y pasin s o n correlativas.


E n u m e r a e l a u t o r tres posibilidades: 1 ) el q u e r e a l i z a la
accin y e l que la r e c i b e , l o h a c e n r e c t a m e n t e , 2 ) e l que r e a l i z a
y e l que recibe l a accin l o h a c e n n o r e c t a m e n t e , 3 ) e l que
realiza la accin la r e a l i z a n o r e c t a m e n t e , p e r o e l que l a recibe la
recibe r e c t a m e n t e .

E s posible que algo " d e b a " e x i s t i r desde e l p u n t o de v i s t a


fsico ( l a penetracin de los c l a v o s , e l d o l o r , e t c . ) , e n c u a n t o las
leyes de la n a t u r a l e z a as l o e x i g e n , y q u e n o " d e b a " e x i s t i r
desde e l p u n t o de vista m o r a l (los p a d e c i m i e n t o s de Jess), e n
c u a n t o las leyes ticas lo p r o h i b e n .

108

109

7 7

MAESTRO:
Quiero que, aparte de estas cosas,
sepas que " d e b e r " y " n o d e b e r " se dicen a veces
de una manera i m p r o p i a , c o m o cuando digo que
debo ser amado p o r t i . Si, en efecto, debo verdaderamente, c o m o deudor estoy obligado a devolver l o que debo, e i n c u r r o en culpa si n o soy
amado p o r t i .

CAPITULO

QUE TODA ACCION EXPRESA A L G O


VERDADERO O ALGO FALSO

7 9

DISCIPULO:

Eso se deduce.

MAESTRO:
Pero si debo ser amado por t i , eso
no se me ha de exigir a m sino a t i .
DISCIPULO:

Es preciso que confiese que as es.

MAESTRO:
Cuando digo, pues, que debo ser
amado por t i , n o se dice esto c o m o si y o debiera algo, sino porque t debes amarme. De u n
m o d o semejante, cuando digo que no debo ser
amado por t i , n o se entiende otra cosa sino que
t n o debes amarme. T a l m o d o de hablar se da
tambin respecto al poder y al n o poder. Como
cuando se dice: Hctor p u d o ser vencido p o r
Aquiles, y Aquiles no p u d o ser vencido p o r Hct o r . N o h u b o , en efecto, poder en el que p u d o
ser vencido, sino en el que p u d o vencer, n i falta
de poder en aquel que no p u d o ser vencido sino
en aquel que n o p u d o vencer .
8 0

DISCIPULO:
Me agrada l o que dices. Porque me
parece til saberlo.
MAESTRO:

IX

Pero volvamos a la verdad de la expresin, por


i la cual comenc, para conducirte desde l o ms
I conocido a l o ms desconocido. Todos, en efecI t o , hablan de la verdad de l a expresin, pero
| pocos consideran la verdad que est en l a esenI cia de las cosas .
8 1

I DISCIPULO:
Fue provechoso para m que me
I condujeras en este orden.
i
r
I
I
I

MAESTRO:
Veamos, pues, cuan extensa sea la
verdad de la expresin. Porque no slo en aquelias cosas que sabemos llamar " s i g n o s " hay una
expresin verdadera o falsa sino tambin en las
otras cosas que hemos mencionado. Puesto que
I no ha de ser hecho por u n o sino l o que u n o
debe hacer, por el hecho mismo de que alguien
I hace algo, dice y expresa que debe hacer eso.
Por l o cual, si debe hacer l o que hace, dice la
verdad. Pero si no debe, m i e n t e .
8 2

Bien t e parece.

Adems de los dos s e n t i d o s que h e m o s d i s t i n g u i d o en la


p a l a b r a " d e b e r " y que e l a u t o r n o d i f e r e n c i a explcitamente,
ste seala a q u u n t e r c e r o : " d e b e r " e n e l s e n t i d o de " s e r a c r e e d o r " o " s e r m e r e c e d o r " o de " t e n e r d e r e c h o a " .

Despus de h a b e r t r a t a d o de la v e r d a d de l a expresin
(cap. I I ) , se ocup de l a v e r d a d de las c o s a s ( c a p . V I I ) . A h o r a
vuelve a l a v e r d a d de la expresin, p e r o e n t e n d i e n d o p o r t a l n o
l a q u e se h a l l a en los " s i g n o s " orales o escritos, s i n o la que e n c o n t r a mos en los hechos o acciones humanas.

Anloga distincin c a b e h a c e r r e s p e c t o a " p o d e r " , que


p u e d e usarse e n s e n t i d o a c t i v o , c o m o sinnimo de " s e r c a p a z de
h a c e r " , o e n s e n t i d o p a s i v o , c o m o e q u i v a l e n t e a " s e r c a p a z de
padecer".

S a n A n s e l m o e x p r e s a a q u u n a i d e a que es e l r e v e r s o de
o t r a q u e e x p r e s a b a n y a l o s e s t o i c o s . E s t o s decan q u e e n t o d o
Juicio est implcito u n a c t o de l a v o l u n t a d ; aqul s o s t i e n e que
en t o d o a c t o v o l u n t a r i o est implcito u n j u i c i o .

7 9

8 0

8 1

111

DISCIPULO:
A u n q u e me parece que e n t i e n d o ,
c o m o se trata de algo que hasta ahora n u n c a h e
odo, explcame ms ampliamente l o que dices.

mentira . Tambin en la existencia de las cosas hay, de u n m o d o parecido, expresin verdadera o falsa, porque, p o r el hecho mismo de
existir, una cosa dice que debe existir .
8 4

8 5

MAESTRO:
Si estuvieras en u n lugar d o n d e supieras que hay hierbas saludables y mortferas,
pero n o supieras distinguirlas, y hubiese all alguien de quien n o dudaras que supiese d i s t i n guirlas, y al preguntarle t cules son las saludables y cules las mortferas, l te d i j e r a de
palabra que las saludables son unas y c o m i e r a
otras, en que' creeras ms, en su palabra o e n
su accin?

DISCIPULO:
A h o r a veo claramente l o que hasta
el presente no haba advertido.
MAESTRO:
DISCIPULO:
norma

DISCIPULO:
N o creera t a n t o en su palabra com o en su accin.
MAESTRO: Por consiguiente, te dira cules son
las saludables con su accin ms que c o n su palabra .
8 3

DISCIPULO:

As es.

MAESTRO: As, pues, si n o supieras q u e n o se


ha de m e n t i r y alguien m i n t i e r a en t u presencia,
aun cuando el m i s m o te dijera que n o debe
m e n t i r , ms te dira con su accin q u e debe
m e n t i r que con su palabra que n o debe. D e u n
m o d o semejante, cuando alguien piensa o quiere
algo, y t n o sabes si debe querer o pensar eso,
l con la misma accin t e da a entender que
debe pensar o querer eso. C o n l o cual, s i efectivamente debiera, dira la verdad. Pero si n o ,

L a i d e a e v o c a t a l vez e l pasaje evanglico e n q u e s e h a b l a


de d o s h i j o s a quienes s u p a d r e o r d e n a algo: u n o de e l l o s a c a t a
v e r b a l m e n t e p e r o n a d a h a c e , m i e n t r a s e l o t r o se n i e g a de p a l a bra, pero ejecuta lo mandado.
8 3

112

Avancemos hacia l o que queda.


Ve adelante y te seguir.

L a

C S t e

'

UST*

de l a r e c t i t u d de l a

mero b i c h o *
* &CC6n
^ i v e mediante el
mpH?H
,
ente que debe e x i s t i r y e n l a
m e d i d a e n que r e a l m e n t e debe e x i s t i r , e x p r e s a u n a v e r d a d Y a
A n a x i m a n d r o ( 1 2 , B , 1 ) h a b l a b a de los entes p r t e l e s q u e
C X l s

*^ 2&
1

t i r

e X S t e n C a

'

*******

lude**"*

CAPITULO X
SOBRE L A V E R D A D S U P R E M A
MAESTRO: N o negars, pues, que la Verdad suprema es r e c t i t u d .
8 6

DISCIPULO:
Ms an, n o puedo confesar
sea ninguna otra cosa.

que

MAESTRO: Piensa que, mientras todas las antes


n o m b r a d a s rectitudes son rectitudes porque
aquellas cosas en las que estn son o hacen l o
que deben, la Verdad suprema no es r e c t i t u d
porque deba algo. Todas las cosas, en efecto, le
deben a ella; ella, sin embargo, no debe nada a
nadie n i es lo que es por ninguna razn sino
porque es .
8 7

DISCIPULO:

Ent ie nd o.

MAESTRO:
Ves tambin cmo esta r e c t i t u d es
causa de todas las otras verdades y rectitudes y
nada es causa de ella?
DISCIPULO:

L o veo, y advierto que entre las

S a n A n s e l m o e m p i e z a a tratar a h o r a de l a V e r d a d mxima
y a b s o l u t a , q u e es D i o s , despus de haberse o c u p a d o de las
verdades relativas. "Despus de esto d i c e A l a m e d a y a tendr
t o d o s los e l e m e n t o s n e c e s a r i o s para p o d e r definir l a v e r d a d e n
general".
L a s verdades h a s t a a q u tratadas n o s o n verdades s u p r e mas p o r q u e s o n relativas, esto e s , p o r q u e depende d e o t r a V e r d a d ,
que es p r e c i s a m e n t e la V e r d a d s u m a p o r no d e p e n d e r de n i n g u n a
otra, es d e c i r , p o r ser absoluta.
8 7

115

otras rectitudes algunas son solamente efectos,


otras, en cambio, causas y efectos. De t a l manera, la verdad que est en la existencia de las cosas
es efecto de la Verdad suprema, pero ella, a su
vez, es causa de la verdad que est en el pensamiento y de la que est en la proposicin; y
estas dos verdades no son causa de ninguna ver-

primera de esta verdad . Pues la verdad de la


oracin n o podra existir siempre, si su causa n o
existiese siempre.
9 2

E n efecto, la oracin que enuncia que algo ha


de existir n o es verdadera a n o ser que en realidad ese algo exista en el f u t u r o , y nada existe
en el f u t u r o si no existe en la Verdad suprema . De u n m o d o semejante debe entenderse
aquella oracin que dice que algo existi en el
pasado. Porque si la verdad de esta oracin n o
pudiera dejar de existir para ningn entendim i e n t o , una vez enunciada, es necesario que n o
se le pueda asignar lmite alguno a aquella Verdad que es suprema causa de la misma. Por consiguiente, con verdad se dice que algo existi en
el pasado porque as es en realidad, y en consecuencia, que algo existi en el pasado porque as
existe en la Verdad suprema . Por eso, si nunca pudo no ser verdad que algo ha de existir en
el f u t u r o y tampoco podr n o ser verdad que
algo existi en el pasado, es imposible que haya
9 3

MAESTRO:
Bien piensas. C o n esto puedes ya
entender de qu m o d o he probado en m i Monologio
que la suprema Verdad n o tiene principio n i f i n , p o r l a verdad de la oracin . A I
decir, en efecto: "Cundo n o fue verdad que
algo haba de ser?
n o l o dije de u n m o d o t a l
cual si esa oracin, que afirma que algo ha de
ser, careciera de p r i n c i p i o , o cual si esa verdad
fuese Dios, sino porque n o se puede entender
cundo podra faltarle l a verdad a aquella oracin, si ella e x i s t i e s e . De m o d o que, p o r el
hecho de que n o se comprenda cundo podra
no existir esa verdad, si existiese una oracin en
la cual pudiera expresarse, se entienda que existi aquella Verdad sin principio, que es la causa
8 9

91

C f r . A u g u s t i n , Enarrat.

in Ps. CXXXIV,

n. 6,

L a c a u s a es s i e m p r e a n t e r i o r a l efecto. P e r o , p o r ms q u e
c o n la inteligencia y l a fantasa v o l v a m o s atrs e n e l t i e m p o ,
jams llegaremos a d a r c o n u n i n s t a n t e e n e l c u a l n o sea verdadera l a oracin " a l g o h a de s e r " . N o e x i s t e , p o r consiguiente, u n
p r i n c i p i o p a r a d i c h a v e r d a d , l a c u a l debe considerarse c o m o c a u sa, real o p r e s u n t a , de l a oracin s u s o d i c h a . A u n a d m i t i e n d o que
sta n o e x i s t a desde s i e m p r e , lo c i e r t o es q u e , s i desde s i e m p r e
e x i s t i e r a , sera desde s i e m p r e verdadera. Pero l a v e r d a d d e l ente
existente q u e c o n s t i t u y e r a l a c a u s a de la oracin desde s i e m p r e ,
constituira tambin desde s i e m p r e l a causa de l a verdad de
d i c h a oracin. E x i s t e , p u e s , u n a verdad que n o t u v o p r i n c i p i o ,
que es l a V e r d a d s u p r e m a o D i o s .
9 3

E n t r e las verdades relativas ( q u e d e p e n d e n de la V e r d a d


a b s o l u t a ) distingue e l filsofo d o s clases: 1 ) aquellas de las c u a les d e p e n d e n otras verdades c o m o , p o r e j e m p l o , l a v e r d a d de la
e x i s t e n c i a , de l a c u a l d e p e n d e l a v e r d a d d e l p e n s a m i e n t o y l a de
la expresin o r a l o e s c r i t a , y a que l a v e r d a d d e l p e n s a m i e n t o se
f u n d a s o b r e e l ser o l a e x i s t e n c i a , y l a v e r d a d de l a proposicin
tambin, y 2 ) aquellas de las cuales n o d e p e n d e n otras v e r d a des, c o m o la d e l p e n s a m i e n t o y l a de l a expresin o proposicin.
L o s ejemplos, s i n embargo, de la segunda clase p a r e c e n d i s c u t i b l e s ,
d e n t r o de los s u p u e s t o s de l a lgica t r a d i c i o n a l : la verdad de la
proposicin n o depender de l a v e r d a d d e l p e n s a m i e n t o , resultando
as d e p e n d i e n t e en t e r c e r grado c o n respecto a la V e r d a d s u p r e m a ?
8 8

Anlogamente se f u n d a e l a u t o r en l a v e r d a d
cin de pasado para p r o b a r que l a verdad n o p u e d e
L o s entes pasados n o p u e d e n causar l o q u e a h o r a
p r e c i s o , p o r c o n s i g u i e n t e , q u e h a y a u n ente s i n f i n ,
u n a v e r d a d i l i m i t a d a , c a p a z de c a u s a r l a verdad de l a
pasado.
9 4

8 9

C f r . Monologion.

cap. X V I I I .

9 0

Cfr. cap. I .

9 1

S e trata en este c a s o de u n a e t e r n i d a d c o n d i c i o n a l .

116

117

de l a o r a tener fin.
existe. E s
d o t a d o de
oracin de

existido u n p r i n c i p i o o que haya de existir u n


f i n de la suprema Verdad
9 5

DISCIPULO:
N o veo nada que se pueda objetar
a t u argumentacin.

CAPITULO X I
SOBRE L A D E F I N I C I O N D E L A

E l P. Olivares 0 3 . B . e n sus c o m e n t a r i o s a e s t a o b r a de
S a n A n s e l m o s a c a de las ideas a q u e x p u e s t a s , c o m o r e c u e r d a
A l a m e d a , u n a serie de c o n c l u s i o n e s c o n t r a la d o c t r i n a m o l i n i s t a
de la c i e n c i a m e d i a .

VERDAD

9 5

MAESTRO: Volvamos a l a indagacin de la verdad que empezamos.


DISCIPULO:
T o d o esto f o r m a parte de t a l indagacin. Vuelve, sin embargo, a l o que quieras.
MAESTRO:
Dime, p o r t a n t o , si te parece que
hay alguna o t r a r e c t i t u d , fuera de las que hemos
considerado.
DISCIPULO: No hay o t r a fuera de aqullas, a n o
ser la que se da en las cosas corpreas, que es
m u y diferente de las mismas, c o m o l a r e c t i t u d
de una vara
;
9 6

MAESTRO:
En qu te parece que sta difiere
de aqullas?
DISCIPULO:
E n que sta se puede conocer con
la vista corporal y a aqullas las capta la c o n templacin de la razn
.
MAESTRO:
los cuerpos

No es cierto que esa r e c t i t u d de


se entiende y se conoce con la

L a palabra " r e c t i t u d " t i e n e originariamente u n s e n t i d o


fsico, p e r o a q u h a s t a a h o r a slo se l a h a usado en sus s e n t i d o s
derivados.
L a distincin c o n s t i t u y e u n c a s o p a r t i c u l a r de l a d i s t i n cin entre cualidades sensibles e inteligibles.
9 7

119

razn aparte del sujeto? O si, con respecto a la


lnea de algn cuerpo ausente, se duda de si es
recta y se puede mostrar que en ninguna parte
se dobla, no es verdad que se infiere con la
razn que es necesario que sea recta?
DISCIPULO:
Tambin. Pero la misma que as se
entiende con la razn, se siente con la vista, en
el sujeto. Aqullas, sin embargo, no pueden ser
percibidas sino slo con la mente.
MAESTRO:
Podemos, pues, si no me engao,
definir la verdad c o m o la r e c t i t u d perceptible
con la sola mente .
9 8

DISCIPULO:
Veo que quien esto dice de ningn
m o d o se engaa. Pues t a l definicin de la verdad
n o contiene n i ms n i menos que l o que corresponde, porque separa la palabra " r e c t i t u d " de
t o d a cosa que no se llame " r e c t i t u d " , y como,
en verdad, se dice que es percibida con la sola
mente, la distingue de la r e c t i t u d visible.

Segn esta definicin, la verdad equivale a la adecuacin


de u n ser c o n s u p r o p i a e s e n c i a y c o n s u p r o p i o f i n , e n c u a n t o
tal adecuacin slo p u e d e ser c a p t a d a p o r e l e n t e n d i m i e n t o .
9 8

CAPITULO X I I
SOBRE L A D E F I N I C I O N D E L A

JUSTICIA

DISCIPULO:
Pero, puesto que me enseaste que
toda verdad es r e c t i t u d y la r e c t i t u d me parece
que es l o m i s m o que la justicia, ensame t a m bin que' he de entender que es la j u s t i c i a . Pues
parece que t o d o lo que es recto que exista es j u s t o
tambin que exista; y viceversa, que l o que es
justo que exista es recto que exista. Justo y rect o , en efecto, parece que el fuego sea caliente y
que t o d o hombre ame a quien l o ama. Pues si
t o d o lo que debe existir, existe recta y justamente y no hay o t r a cosa que exista recta y
justamente sino l o que debe existir, segn creo;
la justicia no puede ser algo d i s t i n t o de la rectit u d . E n la suprema y simple Naturaleza, pues,
aunque ella no sea justa y recta porque deba
algo, n o hay duda, sin embargo, de que l o mism o son la r e c t i t u d y la justicia
.
99

MAESTRO:
Tienes, pues, una definicin de la
justicia, si la justicia no es o t r a cosa ms que la
r e c t i t u d . Y puesto que hablamos de la r e c t i t u d
que slo es perceptible con la mente, la verdad,
la r e c t i t u d y la justicia se definen m u t u a m e n t e .

P u e s t o que t o d a v e r d a d es r e c t i t u d y p u e s t o que la r e c t i t u d e q u i v a l e a j u s t i c i a , se p r o p o n e a h o r a e x p l i c a r la n a t u r a l e z a
de la j u s t i c i a .
E n D i o s , q u e n o es j u s t o p o r q u e est obligado a h a c e r
algo, la j u s t i c i a se d a de u n m o d o a b s o l u t o y se i d e n t i f i c a c o n la
rectitud absoluta.
1 0 0

120

121

De m o d o que quien conociera una de ellas e


ignorara las otras, podra llegar al c o n o c i m i e n t o
de las desconocidas por medio de l a conocida;
ms an, quien conociera una, n o podra n o conocer las otras
.
1 0 1

D I S C I P U L O : Pues qu? Llamaremos entonces


justa a una piedra cuando se dirige desde arriba
hacia abajo porque hace l o que debe, as c o m o
decimos que u n h o m b r e es j u s t o cuando hace l o
que debe?
MAESTRO:
N o acostumbramos llamar j u s t o a
algo p o r t a l justicia
.
1 0 2

DISCIPULO:
h o m b r e que
mente?

Por qu, pues, es ms j u s t o el


la piedra, si ambos obran justa-

MAESTRO:
T m i s m o n o crees que el obrar
del hombre difiere de algn m o d o del obrar de la
piedra?
DISCIPULO:
S que el h o m b r e obra espontneam e n t e y l a p i e d r a natural y no espontneamente.
MAESTRO:
Por eso no se dice que la piedra es
justa, porque no es j u s t o quien hace l o que debe
si no quiere lo que hace.

J u s t i c i a , r e c t i t u d y v e r d a d s o n c o n c e p t o s q u e se i m p l i c a n
entre s , d e t a l m a n e r a q u e c a d a u n o est e n los o t r o s dos y
tiene en s a los o t r o s dos.

DISCIPULO:
Diremos, pues, que el caballo es
j u s t o cuando quiere pacer, porque hace l o que
debe queriendo?
MAESTRO:
N o dije que es justo aquel que hace
l o que debe queriendo, sino que no es j u s t o
quien no hace queriendo l o que debe.
DISCIPULO:

D i , entonces, quin es justo.

MAESTRO:
Preguntas cmo veo la definicin de
la justicia, a la cual se debe alabar, de igual modo que a su contrario, esto es, a la injusticia, se
debe vituperar.
DISCIPULO:

Eso pregunto.

MAESTRO:
Consta que t a l justicia no se encuentra en ninguna naturaleza que no conoce la
r e c t i t u d . Cualquier cosa, pues, que n o quiere la
r e c t i t u d , aun cuando la tenga, no merece ser
alabada por tenerla. Quien la ignora, en efecto,
no puede quererla.
DISCIPULO:

Es verdad.

MAESTRO:
Por t a n t o , la r e c t i t u d que proporciona alabanza a quien la tiene no existe sino en
la naturaleza racional, que es la nica que percibe la r e c t i t u d de la cual hablamos.
DISCIPULO:

Eso se infiere.

1 0 1

Podramos l l a m a r " j u s t a " a l a p i e d r a q u e , a l dirigirse de


a r r i b a h a c i a abajo, h a c e l o q u e debe, p e r o e l u s o c om n d e l
lenguaje n o l o p e r m i t e , y a q u e , c o m o se ve enseguida, t a l epteto
se reserva p a r a l a libre v o l u n t a d r e c t a .
1 0 2

122

MAESTRO:
Por consiguiente, c o m o t o d a justicia
es r e c t i t u d , no hay en ninguna parte una justicia

123

que torne digno de alabanza a quien la tiene


sino en los seres racionales
.
1 0 3

DISCIPULO:

N o puede ser de o t r o m o d o .

DISCIPULO:
Si u n o quiere lo que debe sin saberlo, como cuando quiere cerrar la puerta ante
aquel que, sin saberlo l, desea matar a o t r o en
la casa, tenga o n o tenga alguna r e c t i t u d de vol u n t a d , no tiene la que buscamos
.
1 0 5

MAESTRO:
Dnde, pues, te parece que est
t a l justicia en el hombre, que es u n ser racional?
DISCIPULO:
N o est sino en la v o l u n t a d , en el
conocimiento o en la accin.
MAESTRO:
Qu sucede si u n o entiende u obra
rectamente, pero no quiere rectamente? Lo alabar alguien por su justicia?
DISCIPULO:

No.

MAESTRO:
Por consiguiente, tal justicia no
consiste en la r e c t i t u d del saber o de la accin,
sino en la r e c t i t u d de la v o l u n t a d
.
1 0 4

DISCIPULO:

O ser esto o nada.

MAESTRO:
Te parece-que est suficientemente
definida la justicia que investigamos?
MAESTRO:

Decdelo t.

MAESTRO:
Crees que t o d o el que quiere l o
que debe quiere rectamente y tiene r e c t i t u d de
voluntad?

E n e l lenguaje u s u a l l l a m a m o s " j u s t o " a Quien h a c e l o


que d e b e q u e r i e n d o , p e r o , q u e r i e n d o l i b r e m e n t e , esto es, c o m o
c o n s e c u e n c i a de u n a c t o r a c i o n a l , de t a l m a n e r a q u e n o h a y
j u s t i c i a a l g u n a p r o p i a m e n t e d i c h a (esto es, digna de a l a b a n z a )
ms q u e e n los seres d o t a d o s de razn.

MAESTRO:
Qu dices de aquel que sabe que
debe querer lo que quiere?
DISCIPULO:
Puede suceder que al entenderlo
quiera l o que debe y no quiera tener aue hacerlo. Pues cuando el ladrn es obligado a devolver el dinero robado, es evidente que n o quiere
tener que hacerlo, puesto que es obligado a querer devolverlo porque debe. Pero en esta ocasin
de ninguna manera ha de ser alabado por t a l
rectitud.
MAESTRO:
cesitado por
que quiere.
quiere hacer
ces, de se?

DISCIPULO:
Su r e c t i t u d n o ha de ser alabada y ,
en consecuencia, no basta para la justicia que
buscamos. Pero mustrame y a una que baste.
MAESTRO: Toda v o l u n t a d en cuanto quiere algo, l o quiere a causa de algo. D e l mismo m o d o ,
pues, que se debe considerar l o que quiere, hay
que ver por qu lo quiere. Y ciertamente no
debe ser ms recta al querer l o que debe que al
querer p o r l o que debe. Por lo cual, t o d a volunt a d tiene u n qu y u n porqu. Pues no quere-

L a j u s t i c i a se h a l l a f o r m a l m e n t e e n l a v o l u n t a d , a u n c u a n do s u p o n g a e l c o n o c i m i e n t o y se m a n i f i e s t e e n l a accin.

C f . A b e l a r d o , Etica,

1 0 4

124

Quien da de comer a u n pobre nevanagloria, quiere deber querer l o


Por eso, pues, es alabado: porque
l o que debe. Qu piensas, enton-

125

cap. I I I .

mos absolutamente nada, a no ser que haya u n


porqu de este querer
.
1 0 6

DISCIPULO:
mismos.

Todos conocemos esto en nosotros

MAESTRO:
Qu m o t i v o te parece, pues, que
ha de tener cualquiera que quiere algo para tener una v o l u n t a d digna de alabanza? Qu cosa
se ha de querer es, en efecto, algo que est a la
vista; porque quien no quiere lo que debe no es
justo.
DISCIPULO:
Tampoco me parece menos obvio
que, as como cada u n o debe querer lo que debe, as debe querer porque debe, para que su
v o l u n t a d sea justa.
MAESTRO:
Bien entiendes que estas dos cosas
son necesarias a la v o l u n t a d para ser justa: a
saber, querer l o que debe y precisamente porque
debe. Pero d i si con esto es suficiente.
DISCIPULO:

DISCIPULO:
E l j u s t o , en efecto, cuando quiere
l o que debe, guarda la r e c t i t u d de la v o l u n t a d ,
en la medida en que se l o debe llamar " j u s t o " ,
n o por otro m o t i v o sino por la r e c t i t u d misma.
Pero quien, slo obligado o movido por u n beneficio extrao, quiere l o que debe, si se ha de
decir que guarda la r e c t i t u d , no la guarda por
ella misma sino por otra cosa.
MAESTRO:
Por consiguiente, v olu ntad justa es
aquella que guarda la r e c t i t u d p o r la r e c t i t u d
misma
.
1

DISCIPULO:
alguna.

O es sa o no hay v o l u n t a d justa

MAESTRO:
L a justicia, entonces, es la r e c t i t u d
de la v o l u n t a d , guardada a causa de ella misma
.
1 0 8

DISCIPULO:
Esta es, verdaderamente, la definicin de justicia que buscaba.

Por qu no?
E l m o t i v o de u n a v o l u n t a d j u s t a es la m i s m a j u s t i c i a o
rectitud. Quien obra bien no por el bien m i s m o sino por u n
m o t i v o ajeno o d i s t i n t o n o obra c o n j u s t i c i a , esto es, n o obra
moralmente.
1 0 7

MAESTRO:
Cuando alguien quiere l o que debe
porque es obligado y es obligado precisamente
porque debe quererlo: no es cierto acaso que
ste de alguna manera quiere lo que debe porque debe?

L a j u s t i c i a tiene q u e ver n o slo c o n e l c o n t e n i d o de lo


que se quiere s i n o tambin c o n s u c a u s a o m o t i v o .

E l a u t o r d a u n a definicin de la j u s t i c i a , que se d e d u c e de
lo antes d i c h o y que e x p l i c a y c o m p l e m e n t a en lo que sigue
i n m e d i a t a m e n t e : " J u s t i c i a es l a r e c t i t u d , guardada a c a u s a de e l l a
m i s m a " . E n esta definicin h a y que e x p l i c a r s u s dos e l e m e n t o s :
I ) r e c t i t u d , y 2 ) guardada a causa de e l l a m i s m a . I ) C u a n d o
d i c e " r e c t i t u d " n o se refiere a l a r e c t i t u d d e los s e n t i d o s ( a l
c o r r e c t o f u n c i o n a m i e n t o de los m i s m o s ) n i a l a r e c t i t u d d e l e n tendimiento (al juicio y a l raciocinio verdadero), n i tampoco a la
r e c t i t u d de la significacin y de l a enunciacin, n i , m e n o s an, a
l a r e c t i t u d de l a e s e n c i a , que es de carcter metaffsico y t r a s c e n d e n t e . S e refiere e x c l u s i v a m e n t e a l a r e c t i t u d de l a v o l u n t a d .
2 ) Tambin l o s a n i m a l e s t i e n e n v o l u n t a d , p e r o n o t i e n e n libert a d y n o p u e d e n guardar l a r e c t i t u d " a c a u s a de e l l a m i s m a " .
P o r o t r a p a r t e , tambin p u e d e u n h o m b r e , d o t a d o de libre v o l u n t a d , guardar l a r e c t i t u d n o " a c a u s a de e l l a m i s m a " s i n o a
c a u s a de las ventajas que e l guardarla p r o d u c e o de l o s p e r j u i c i o s
que a c a r r e a e l n o guardarla.

126

127

1 0 8

DISCIPULO:
N o puedo negarlo; pero ste quiere
de una manera y el j u s t o de otra.
MAESTRO:

Distingue dichas maneras.

MAESTRO: M i r a , sin embargo, si n o hay t a l vez


en ella algo que se deba corregir.
DISCIPULO:
Yo
de corregirse.

no veo en ella nada que haya

MAESTRO:
Y o t a m p o c o . Ninguna justicia hay,
en efecto, que no sea r e c t i t u d , y t a m p o c o se
llama por s misma justicia a otra r e c t i t u d que
no sea la de la v o l u n t a d . A la r e c t i t u d de la
accin se la llama justicia, pero slo cuando la
accin se realiza con una v o l u n t a d justa. Pero la
r e c t i t u d de la v o l u n t a d , aun cuando sea imposible que se realice l o que rectamente queremos,
no pierde, sin embargo, de ninguna manera el
nombre de justicia
. E n cuanto a que se dice
" g u a r d a d a " , sin embargo, quizs alguien dir: Si
la r e c t i t u d de la v o l u n t a d no debe llamarse " j u s t i c i a " sino cuando es guardada, la justicia no
existe enseguida que se la posee n i la recibimos
cuando la recibimos sino que, guardndola nosotros, hacemos que ella sea justicia. L a hemos
recibido, en efecto, y la tenemos antes de guardarla. N o la hemos recibido n i la tenemos entonces originariamente porque la guardamos, sino
que empezamos a guardarla porque la recibimos
y la tenemos. Pero a esto podemos responder
nosotros que al mismo t i e m p o recibimos el quererla y el tenerla. Pues no la tenemos sino queriendo; y si la queremos, por ese m i s m o hecho
la tenemos. As como, pues, al mismo t i e m p o la
queremos y la tenemos, as tambin al mismo
t i e m p o la queremos y l a guardamos; porque as
como no la guardamos sino cuando la queremos,
as n o hay m o m e n t o en que la queramos y no la
guardemos, pero mientras l a queremos, la guar1 0 9

C f . A b e l a r d o , Etica,

128

cap. I I I .

damos, y hasta t a n t o la guardamos, la queremos.


Por consiguiente, como sucede que al mismo
tiempo n o slo la queremos sino tambin la tenemos, y tampoco hay en nosotros tiempos d i versos para quererla y para guardarla, necesariamente recibimos al mismo t i e m p o el tenerla y el
guardarla; y as como mientras la guardamos la
tenemos, as mientras la tenemos la guardamos;
y de esto no surge incongruencia alguna.
E n verdad, as" como la recepcin de su rectitud
es por naturaleza anterior al tenerla y al quererla
porque el tenerla y el quererla no es causa de
la recepcin, pero la recepcin hace que se la
quiera y se la tenga y , sin embargo, existen al
mismo t i e m p o la recepcin, el querer y el tener
al mismo t i e m p o , en efecto, empezamos a recibirla, a tenerla y a quererla, y enseguida que es
recibida, es tenida y la queremos: as el tenerla
y el quererla, aunque por naturaleza sean anteriores al guardarla, sin embargo existen simultneamente
. Por eso, de aquel de quien al
mismo t i e m p o recibimos el tener, el querer y elguardar la r e c t i t u d de la v o l u n t a d , recibimos la
justicia, y enseguida que tenemos y queremos la
misma r e c t i t u d de la v olu nt a d , debe decirse que
hay justicia. L o que aadimos, " p o r s m i s m o " ,
es t a n necesario, sin embargo, que de ningn
m o d o la misma r e c t i t u d es justicia sino cuando
es guardada por ella misma.
u o

DISCIPULO:

No puedo pensar nada en contra.

R e s p o n d e aqu* A n s e l m o a u n a objecin ms retrica que


r e a l : querer, t e n e r y guardar la r e c t i t u d n o s o n tres m o m e n t o s
sucesivos s i n o simultneos e n l a constitucin de l a j u s t i c i a , a u n que querer y t e n e r sean e n s m i s m o s (lgicamente) a n t e r i o r e s a
guardar.

129

MAESTRO:
Te parece que esta definicin puede adaptarse a la justicia suprema, en cuanto
podemos hablar de una cosa de la cual riada o
casi nada se puede decir con propiedad?
DISCIPULO:
A u n q u e no sea all la v o l u n t a d algo d i s t i n t o de la r e c t i t u d , sin embargo, as como
decimos " e l poder de la d i v i n i d a d " o " e l divino
p o d e r " o " l a poderosa d i v i n i d a d " , siendo as
que en la divinidad el poder no es algo d i s t i n t o de
la divinidad, as n o hablamos all de m o d o i n congruente de " l a voluntaria r e c t i t u d " o de " l a
recta v o l u n t a d " . Pero si decimos que aquella rect i t u d es guardada a causa de ella misma, n o parece que pueda hablarse de u n m o d o tan congruente de ninguna otra r e c t i t u d . Pues as c o m o
no es otra cosa la que la guarda sino que ella se
guarda a s misma, y no por medio de otra cosa
sino por s misma, as no se guarda a causa de
otra cosa sino a causa de ella misma.
MAESTRO: Indudablemente, pues, podemos decir que la justicia es la r e c t i t u d de la v o l u n t a d ,
la cual r e c t i t u d es guardada a causa de ella misma. Y , puesto que no tenemos u n p a r t ic ip io pasivo de t i e m p o presente en este verbo "es guard a d o " que aqu empleo, "podemos usar el participio pretrito pasivo del mismo verbo en lugar
del presente
I l f

DISCIPULO:
Es u n uso m u y conocido este de
emplear los participios pretritos pasivos en l u gar de los presentes que no existen en latn, as
como no existen los participios pretritos de^ver^
bos activos y neutros, y en lugar de los pretriN i e n "serr** n i e n ningn o t r o verbo
p a r t i c i p i o presente e n l a v o z pasiva.
1 1 1

130

l a t i n o existe e l

tos, que no existen, emplear los


si y o dijera sobre alguien: Este
tudiando y leyendo (studens et
a sino obligado (coactus). Esto
estudia y lee, aprende; pero
cuando es obligado.

presentes. C o m o
que aprende eslegens), no ensees, que mientras
no ensea sino

MAESTRO: Bien hemos d ic ho, por t a n t o , que la


justicia es la r e c t i t u d de l a v olu nt a d guardada a
causa de ella misma, es decir, que a causa de ella
misma se guarda. Y de aqu que los justos son a
veces llamados "rectos de corazn", esto es,
"rectos de v o l u n t a d " ; a veces, " r e c t o s " sin aadir " d e corazn", porque no se entiende que
pueda haber o t r o " r e c t o " s;no el que tiene una
recta v o l u n t a d . Como sucede en aquella clebre
sentencia: "Gloriaos todos, los rectos de corazn"
. Y "Vern los rectos y se alegra1 1 2

DISCIPULO:
Hasta a los nios dejaste satisfechos respecto a la definicin de la justicia. Pasemos a otras cosas.

Salmos,

X X X I , 11.

Salmos,

C V I , 42.

CAPITULO X I I I
Q U E U N A S O L A ES L A V E R D A D E N
T O D A S L A S COSAS V E R D A D E R A S
Volvamos a la r e c t i t u d o a la verdad, dos n o m bres con los cuales, puesto que hablamos de la
r e c t i t u d que slo es perceptible con la mente, se
designa una sola cosa, que es el gnero justicia;
e investiguemos si la verdad es una sola en todas
aquellas cosas en las que decimos que hay verdad o si hay muchas verdades as como muchas
son las cosas en las cuales consta que hay
verdad
.
m

DISCIPULO:

M u c h o deseo conocer esto.

MAESTRO:
Consta que en cualquier cosa que haya verdad, sta no es algo distinto de la r e c t i t u d .
DISCIPULO:

A partir de aqu no l o dudo.

MAESTRO:
Si, pues, hay muchas verdades en
cuanto hay muchas cosas, tambin hay muchas
rectitudes.
DISCIPULO:
MAESTRO:

Tampoco es esto menos cierto.


Si, segn las diversidades de las co-

E l a u t o r se p l a n t e a a h o r a e l p r o b l e m a de la u n i d a d o
p l u r a l i d a d de l a v e r d a d y, c o n f o r m e a l espritu de Platn y de
Agustn, defiende aqu la tesis de que n o existe s i n o u n a s o l a
v e r d a d , que es l a v e r d a d e t e r n a .

133

sas, es preciso que haya rectitudes diversas, las


propias rectitudes tienen su ser segn las cosas
mismas, y as c o m o las cosas mismas en que
estn varan, as tambin es necesario que varen
las rectitudes
.

MAESTRO: N o se relacionan de la misma manera el color c o n el cuerpo y la r e c t i t u d con la


expresin.

DISCIPULO:
Por medio de una cosa en la que
decimos que hay r e c t i t u d , ensame l o que en
las dems he de entender.

MAESTRO: Si nadie quisiera expresar p o r algn


signo l o que se ha de expresar, habra alguna
expresin por signos?

MAESTRO: Digo que si la r e c t i t u d de la expresin es, p o r ejemplo, diversa de la r e c t i t u d de la


voluntad, porque sta se halla en la v o l u n t a d y
aqulla en la expresin, la r e c t i t u d tiene su ser a
causa de la expresin y cambia de acuerdo con
ella.

DISCIPULO:

1 1 5

DISCIPULO:
As es. Cuando se expresa, pues,
que existe l o que existe o que n o existe l o que
no existe, la expresin es recta, y es evidente
que se trata de una r e c t i t u d sin la cual n o puede
haber una recta expresin. Pero si se expresara
que existe l o que n o existe o que n o existe l o
que existe o si n o se expresara nada en absoluto,
no habra ninguna r e c t i t u d de la expresin, porque ella n o existe sino en la expresin. Por eso,
tiene existencia a travs de la significacin y a
travs de ella cambia su r e c t i t u d , al m o d o c o m o
el color, a travs del cuerpo, tiene existencia y
no existencia. Pues a l existir el cuerpo, resulta
necesario que exista su color, y al dejar de existir el cuerpo, es imposible que su color permanezca.

DISCIPULO:

Muestra la desemejanza.

Ninguna.

MAESTRO:
Acaso no ser, entonces, correcto
expresar l o que se debe expresar?
DISCIPULO: N o ser por eso menos correcto n i
exigir menos r e c t i t u d .
MAESTRO: Por t a n t o , al no existir la expresin,
n o perece la r e c t i t u d p o r la cual lo correcto existe y
por la cual se exige que se exprese l o que se
debe expresar
.
1 1 6

DISCIPULO:
Si dejara de existir, esto n o sera
correcto, n i la misma lo exigira.
MAESTRO:
Consideras que, cuando se expresa
lo que se debe expresar, la expresin es correcta
gracias a y segn esta misma rectitud?

S i l a r e c t i t u d y , p o r consiguiente, l a v e r d a d se m u l t i p l i c a r a n de a c u e r d o c o n las cosas en las c u a l e s se h a l l a n , deberan


s u e x i s t e n c i a a d i c h a s c o s a s . A h o r a b i e n , las c o s a s estn sujetas a
c a m b i o y variacin ( s o n m u t a b l e s y , p o r t a n t o , t e m p o r a l e s y
c o n t i n g e n t e s ) . Y l a r e c t i t u d ( q u e i n c l u y e a l a v e r d a d ) tambin
resultara variable ( t e m p o r a l , c o n t i n g e n t e ) .

M i e n t r a s e l c u e r p o existe debe t e n e r u n c o l o r y, a l dejar


de e x i s t i r , e l c o l o r n o p u e d e seguir e x i s t i e n d o . M i e n t r a s existe l a
expresin c o r r e c t a , existe l a r e c t i t u d , p e r o , c o n t r a r i a m e n t e a l o
que s u c e d e c o n e l c u e r p o y e l c o l o r , c u a n d o l a expresin c o r r e c t a deja de e x i s t i r , n o p o r eso deja de e x i s t i r la r e c t i t u d . N o se
origina, p u e s , l a r e c t i t u d (y l a v e r d a d ) e n la expresin c o r r e c t a
( y v e r d a d e r a ) s i n o q u e , a la inversa, l a expresin c o r r e c t a ( y
v e r d a d e r a ) surge de l a V e r d a d , segn se ve en l o que sigue d e l
texto.

134

135

1 1 5

DISCIPULO:
Ms an, no puedo pensar de otra
manera. Pues si la expresin es correcta gracias a
otra rectitud, al desaparecer sta, nada i m p i d e
que la expresin sea correcta. Pero n o hay n i n guna expresin correcta que exprese lo que no
es correcto expresar o que n o exija r e c t i t u d .
MAESTRO:
Ninguna expresin, por t a n t o , es
correcta por una r e c t i t u d distinta de aquella que
permanece al desaparecer la expresin.
DISCIPULO:

Es evidente.

MAESTRO:
No ves, por consiguiente, que la
rectitud en la expresin no existe porque empiece cuando se expresa que existe lo que existe o
que no existe l o que no existe, sino porque ella
se produce segn la r e c t i t u d que existe desde
siempre, y que sta no se aparta de la expresin
porque la misma perezca cuando n o es como
debe o cuando no existe en absoluto, sino porque en ese caso a la expresin le falta una rectit u d que nunca falta?
DISCIPULO:
no verlo.

De t a l m o d o lo veo que no podra

DISCIPULO:
Veo que con este mismo raciocinio
se prueba absolutamente que, de cualquier m o d o
que aqullas sean, l a r e c t i t u d permanece i n m u table.
MAESTRO:
Qu piensas, pues, que se sigue
de estas mismas rectitudes? Son diversas entre
s o la r e c t i t u d de todas las cosas es una y la
misma?
DISCIPULO:
Ms arriba he aceptado que, si hubiera muchas rectitudes porque muchas son las cosas en las cuales se consideran, sera preciso que
existieran y variaran de acuerdo con las mismas,
lo cual se ha demostrado que de ningn m o d o
puede ser. E n consecuencia, no hay muchas rectitudes por el hecho de que sean muchas las
cosas en las cuales aqullas estn
.
MAESTRO:
Tienes alguna otra razn por la
cual te parezca que son muchas, aparte de la
misma pluralidad de las cosas?
DISCIPULO:

As como s que sta n o vale na-

Nada es ya ms claro para m.

MAESTRO:
Puedes probar que el color se relaciona con el cuerpo de u n m o d o semejante a
como la r e c t i t u d se relaciona con la expresin?
136

MAESTRO:
Creo que ya sabes qu se ha de
pensar sobre la v olu nt a d y su r e c t i t u d y sobre
las dems cosas que deben tener r e c t i t u d .

1 1 7

MAESTRO: L a r e c t i t u d , pues, por la cual se d i ce que la expresin es correcta, n o recibe su existencia o alguna clase de cambio de la expresin,
cualquiera sea el m o d o con que tal expresin
vare.
DISCIPULO:

DISCIPULO:
A h o r a estoy ms preparado para
probar que se relaciona de u n m o d o m u y distinto.

E x p r e s a aqu' e l a u t o r l a conclusin final de t o d o e l r a c i o c i n i o a n t e r i o r . A s i c o m o , segn l a . dialctica platnica, de la


e x i s t e n c i a de m u c h o s h o m b r e s n o se p u e d e inferir que h a y a
m u c h a s h u m a n i d a d e s , as, p a r a e l platnico A n s e l m o , de la e x i s t e n c i a de m u c h a s cosas c o r r e c t a s y verdaderas n o se puede c o n c l u i r
la e x i s t e n c i a de m u c h a s r e c t i t u d e s y verdades.

137

da, considero tambin que n o se puede hallar


ninguna otra.
MAESTRO:
Una y la misma es, p o r t a n t o , la
r e c t i t u d de todas las cosas.
DISCIPULO:

Preciso es que as l o admita.

MAESTRO:
Ms an. Si la r e c t i t u d no est en
aquellas cosas que deben tener r e c t i t u d sino en
cuanto son segn deben ser, y si en esto slo
consiste para ellas el ser correctas, resulta evidente
que la r e c t i t u d de todas las cosas es una sola.
DISCIPULO:

No se puede negar.

MAESTRO:
la verdad.

U n a sola es, pues, en todas aqullas

DISCIPULO:
Y esto es imposible negarlo. Pero,
sin embargo, explcame: Por qu decimos la
verdad " d e esta o aquella cosa", c o m o para distinguir una diversidad de verdades, si stas no
reciben diversidad alguna de las cosas mismas?
Muchos, en efecto, apenas conceden que haya
alguna diferencia entre la verdad de la v o l u n t a d
y la que se llama de la accin o de alguna de las
otras cosas
.
1 1 8

Surge a q u u n a ltima objecin: S i l a v e r d a d es u n a s o l a


e n t o d a s las cosas, c o m o se a c a b a de d e c i r , por qu se h a b l a de
la v e r d a d de esta o de a q u e l l a c o s a ? N o i m p l i c a t a l expresin la
intencin de d i s t i n g u i r varias v e r d a d e s ? A e s t a objecin r e s p o n d e
e n las lneas siguientes, que s o n las ltimas d e l captulo y del
l i b r o , d i c i e n d o que se t r a t a de u n a expresin i m p r o p i a : se dice,
en e f e c t o , " l a v e r d a d de la v o l u n t a d " o " l a v e r d a d de la a c c i n "
igual que se dice " e l t i e m p o de esta o a q u e l l a c o s a " , s i e n d o as
que e l t i e m p o es u n o s o l o y comn a todas las cosas, y existe
c o n e n t e r a p r e s c i n d e n c i a de esta o a q u e l l a c o s a .
1 1 8

138

MAESTRO:
Impropiamente se dice que es " d e
esta o aquella cosa", porque ella no tiene su ser
en las cosas mismas n i lo recibe de las cosas n i
por medio de las cosas en las cuales se dice que
existe. Pero cuando las cosas mismas estn de
acuerdo con ella, que siempre est presente en
las que son c o m o deben, entonces se habla de
" l a verdad de esta o aquella cosa", como la verdad de la v o l u n t a d o de la accin, as como se
habla de " e l t i e m p o de esta o aquella cosa",
siendo as que u n o y el mismo es el t i e m p o de
todas las cosas que existen simultneamente en
el mismo t i e m p o ; y si esta o aquella cosa no
existiera, no menos existira el mismo t i e m p o .
N o se habla entonces del tiempo "de esta o
aquella cosa" porque el t i e m p o est en las cosas
mismas sino porque ellas mismas estn en el
tiempo. Y as c o m o el t i e m p o , considerado en s
mismo, no se llama t i e m p o de una cosa sino
que, cuando consideramos las cosas que en l
estn, decimos " t i e m p o de esta o aquella cosa",
as la suprema Verdad que subsiste p o r s misma
no l o es de ninguna cosa, mas, cuando algo conforme a ella existe, entonces se habla de la verdad o de la rectitud de eso mismo.

I N D I C E

INTRODUCCION
SOBRE L A V E R D A D

Pg.

7
67

Prefacio
69
Captulo I : Que la verdad n o tiene
principio n i fin
73
Captulo I I : Sobre la verdad de la
expresin y las dos verdades de la
enunciacin
77
Captulo I I I : Sobre la verdad de la
opinin
85
Captulo I V : Sobre la verdad de la
voluntad
87
Captulo V : Sobre la verdad de la
accin natural y n o natural
89
Captulo V I : Sobre la verdad de los
sentidos
95
Captulo V I I : Sobre la verdad de la
esencia de las cosas
101
Captulo V I I I : De los diversos sentidos de " d e b e r " y " n o deber",
"poder" y " n o poder"
105
Captulo I X : Que t o d a accin expresa algo verdadero o algo falso . . . 1 1 1
Captulo X : Sobre la verdad suprema 115
Captulo X I : Sobre la definicin de
la verdad
119
Captulo X I I : Sobre la definicin de
la justicia
121
Captulo X I I I : Que una sola es la
verdad en todas las cosas verdaderas 133

También podría gustarte