Está en la página 1de 14

O R AT I O

IN

L . C AT I L I N A M P R I M A

LENGUA Y LITERATURA LATINA I


Prof. Jos A. Beltrn
CURSO 2014/2015

Derrotado en las elecciones consulares del ao -64, el noble Lucio Sergio Catilina decide alcanzar el poder por
medio de un golpe de estado aprovechando el descontento social en Italia y en Roma as como la ausencia de tropas,
dado que el ejrcito en su mayor parte estaba en Oriente bajo las rdenes de Pompeyo. Con este fin a lo largo del ao 63 Catilina distribuy armas en lugares estratgicos de Italia, reclut una heterognea milicia, recab apoyos
financieros y plane una revolucin que pasaba por el alzamiento de las tropas desde Etruria el 27 de octubre y el
asesinato al da siguiente en Roma de Cicern y otros destacados aristcratas. En todo caso Catilina se presenta de
nuevo a las elecciones al consulado que se celebrarn a finales de octubre.
Informado de estos planes Cicern obtiene del Senado el 21 de octubre la aprobacin de un senatusconsultum
ultimum por el que se autoriza el uso de la fuerza para proteger el Estado y adems se toman medidas para proteger
diversas plazas de Italia. A un tiempo Catilina es derrotado de nuevo en las elecciones del 28 de octubre, por lo que
decide dar rienda suelta a su conjura.
La noche del 6 de noviembre se renen los conjurados en casa de Marco Porcio Leca y deciden asesinar a
Cicern a la maana siguiente. El cnsul, prevenido, escapa del intento de magnicidio y convoca al Senado para el 8 de
noviembre en el templo de Jpiter Esttor. En el momento de dar inicio la sesin Cicern se encuentra con un Senado
dividido en su parecer ante la falta de pruebas irrefutables contra Catilina y dada su condicin de homo nouus, lo que
no era bien visto por los sectores ms recalcitrantes de la aristocracia. Pero adems, sorprendentemente, Cicern
descubre que asiste a la sesin del Senado Catilina en persona.
Sic rebus stantibus, la nica salida posible para el cnsul est en su maestra en el arte de la palabra. Con este
fin lanza una terrible invectiva contra Catilina con el objetivo de desenmascarle y conseguir que abandonase Roma, lo
que supona a todas luces el reconocimiento de su participacin en la conjura. El arpinate conseguir su objetivo. Ser
el primero de los discursos contra Catilina.
Se trata de una pieza maestra del gnero deliberativo, si bien presenta concomitancias con el gnero judicial en
la medida en que Cicern ejerce la acusacin y trata de demostrar que Catilina es culpable de los delitos que se le
imputan. Por lo dems, sabemos que la versin en la que nos ha llegado el discurso se corresponde con la publicacin
llevada a cabo por Cicern en el ao -60.

ESTRUCTURA
EXORDIUM

(1-3):

DIGRESSIO

(4-6):

NARRATIO

(7-10):

DEL

DISCURSO

Increpacin contra Catilina.

Hay ejemplos en el pasado de castigos a ciudadanos menos culpables


que Catilina.
Planes de los conjurados.

ARGUMENTATIO (10-27):

Catilina debe salir de Roma.

DIGRESSIO

(27-31):

la patria invita a Cicern a actuar.

PERORATIO

(32-33): Recapitulacin final e invocacin a Jpiter Esttor para que salve la


ciudad y se vayan los malos ciudadanos.

Lengua y literatura latina I


Prof. J. A. Beltrn

Curso
2014-2015

Oratio in L. Catilinam Prima


Marco Tulio Cicern

EXORDIUM (1-6)1
[1] I. Quo usque tandem abutere2, Catilina3, patientia nostra4? Quam diu etiam furor iste tuus
nos eludet? Quem ad finem sese effrenata5 iactabit audacia? Nihilne6 te nocturnum praesidium
Palati7, nihil urbis uigiliae8, nihil timor populi, nihil concursus bonorum omnium9, nihil hic
munitissimus habendi senatus locus10, nihil horum ora uoltusque mouerunt? Patere tua consilia non
sentis, constrictam11 iam horum omnium scientia teneri coniurationem tuam non uides? Quid
proxima, quid superiore nocte egeris, ubi fueris, quos conuocaueris12, quid consilii ceperis13, quem
nostrum ignorare arbitraris? [2] O tempora, o mores! Senatus haec intellegit. Consul14 uidet. Hic
tamen uiuit. Viuit?15 Immo uero etiam in senatum uenit, fit publici consilii particeps16, notat et
designat oculis ad caedem unum quemque nostrum17. Nos autem fortes18 uiri satis facere rei publicae
1

Famossimo EXORDIO EX ABRUPTO. En buena medida es un caso nico en la tradicin oratoria conocida. Aunque
cumple con los objetivos de informar sobre la situacin y sobre el propsito de la intervencin, su finalidad fundamental
es intimidar al adversario y no dar posibilidad de rplica. Por su puesto, cumple con el propsito de suscitar la atencin
del auditorio, los senadores, y de ganarse su predisposicin.
2
Parece que Cicern tiene preferencia por la desinencia arcaica en el fut. de ind., mientras prefiere ris en el presente.
3
APSTROFE. El destinatario del discurso es el Senado, pero aqu Cicern interpela a otro destinatario.
4
Es posible que Cicern parodie aqu una expresin propia de Catilina. No deja de sorprender que Salustio (Cat. 20, 9)
ponga en boca de ste una frmula similar (quo usque tandem )
5
Obsruese el LENGUAJE METAFRICO: es la imagen de un caballo desbocado. Adems el HIPRBATON effrenata
audacia enfatiza ambos trminos. Audacia, como antes furor, suponen una PERSONIFICACIN.
6
ANFORA: nihil nihil .; nihilne es una intensificacin de nonne y como l supone una respuesta afirmativa.
7
La ms central de las siete colonias de Roma se haba convertido en la zona residencia de la aristocracia republicana,
de ah la presencia de fuerzas de seguridad. Con Agusto se erigir sobre ella la residencia imperial. De esta voz latina
derivan los trminos palacio, palazzo (it.), palais (fr.), palace (ingl.), palau (cat.) o pazo (gall.).
8
Slo con Augusto se organiza un cuerpo de uigiles. Aqu parece tratarse de una iniciativa privada.
9
Los homines boni en la terminologa poltica ciceroniana se identifican con los optimates, esto es, la aristocracia
senatorial y afines. Aqu parece tratarse de una reunin epontnea del pueblo para proteger a los senadores.
10
El templo de Iuppiter Stator al pie del Palatino. Su origen est en un voto formulado por Rmulo en la batalla de la
Porta Mugonia: cuando el ejrcito romano se bate en retirada Rmulo promete a Jpiter un altar si se detiene el avance
de los sabinos y permite reagrupar a las tropas para volver al combate. Ms tarde, en el -294, el altar se transformara en
un templo como cumplimiento de un nuevo voto de Marco Atilio Rgulo en una situacin contra los samnitas similar a la
anterior.
La eleccin de este templo como lugar de reunin del Senado est motivada por razones prcticas: la curia Hostilia en
en el foro estaba rodeada, probablemente, por los hombres de Catilina; adems el templo est mucho ms prximo a la
residencia de Cicern en el barrio de las Carinae, lo que dificultaba un ataque de los conjurados contra el cnsul. Pero
adems el templo de Jpiter Esttor posee un valor simblico como sede del ms antiguo protector de la ciudad. Los
catilinarios, como en el tiempo mtico los sabinos, deben ser expulsados de intramuros.
11
Constrictam coiurationem: HIPRBATON.
12
Salustio (Catil. 17, 3-4) cita a quince conjurados.
13
Serie de pretritos de subjuntivo como corresponde a oraciones interrogativas indirectas.
14
Gayo Antonio Hbrida, colega de Cicern en el consulado, se haba aliado con Catilina en la campaa electoral.
Posteriormente Cicern consigue su apoyo a cambio de cederle la provincia de Macedonia de la que fue gobernador del
62 al 60. Por eso Cicern lo omite diplomticamente.
15
ANADIPLOSIS.
16
Catilina haba sido pretor en el -68, por lo que era miembro del Senado de pleno derecho.
17
Obsrvese los TRICOLA IN CRESCENDO.
18
Con evidente SARCASMO.

Lengua y literatura latina I


Prof. J. A. Beltrn

Curso
2014-2015

Oratio in L. Catilinam Prima


Marco Tulio Cicern

uidemur, si istius furorem ac tela uitemus. Ad mortem te, Catilina, duci iussu consulis iam pridem
oportebat19, in te conferri pestem quam tu in nos omnes iam diu machinaris.

DIGRESSIO (3-6): ejemplos del pasado20


[3] An uero uir amplissumus, P. Scipio21, pontifex maximus, Ti. Gracchum22 mediocriter
labefactantem statum rei publicae priuatus interfecit;23 Catilinam orbem terrae24 caede atque
incendiis25 uastare cupientem nos consules26 perferemus? Nam illa nimis antiqua praetereo27, quod
C. Seruilius Ahala28 Sp. Maelium nouis rebus studentem manu sua occidit. Fuit, fuit29 ista quondam
in hac re publica uirtus, ut uiri fortes acrioribus suppliciis ciuem perniciosum quam acerbissimum
hostem coercerent. Habemus senatus consultum30 in te, Catilina, uehemens et graue31, non deest rei
publicae consilium neque auctoritas huius ordinis; nos, nos, dico aperte, consules desumus.
[4] II. Decreuit quondam senatus, ut L. Opimius32 consul uideret, ne quid res publica
detrimenti caperet33. Nox nulla intercessit; interfectus est propter quasdam seditionum suspiciones C.
Gracchus, clarissimo patre, auo, maioribus34; occisus est cum liberis M. Fuluius consularis35. Simili
19

Conforme a las Leyes de las XII Tablas y a la Ley Sempronia del -123 los cnsules no podan ordenar la muerte de un
ciudadano romano sin juicio previo. La amenaza tiene pues una funcin intimidatoria para conseguir la expulsin de
Catilina.
20
Recurdese que la teora retrica seala que el ejemplo (exemplum) es un medio de persuasin (
probatio) introducido desde fuera del caso.
21
Publio Escipin Nasica Serapio, cnsul en el -138, lider el asesinato de Tiberio Sempronio Graco, tribuno de la
plebe, y la matanza de sus seguidores. En el momento de la crisis Nasica era Pontfice Mximo que, aunque dignidad, no
era una magistratura y por lo tanto era un mero ciudadano particular.
22
Obsrvese cmo, mientras Nasica es calificado como uir amplissimus y honrado como pontifex maximus, de Tiberio
no se recuerda que fue tribuno de la plebe, magistratura que tena una condicin sacrosanta y por tanto inviolable.
23
ASNDETON ADUERSATIUO con la siguiente frase.
24
HIPRBOLE.
25
Es dudoso que Catilina pretendiese prender fuego a Roma. Sin embargo, va a ser un leit-motiv en la estrategia
retrica de Cicern ante unos auditorios, primero el Senado y luego la plebe, especialmente sensibles a los incendios
urbanos.
26
Por oposicin a priuatus.
27
PRAETERITIO. La omisin de ejemplos antiguos contribuye a aligerar el discurso.
28
G. Servilio Ahala fue el encargado de ajusticiar a Espurio Melio, acusado de repartir trigo entre la plebe durante la
hambruna del ao -439 y de aspirar a la monarqua. Nada dice Cicern de que Servilio fue procesado y tuvo que
desterrarse.
29
GEMINATIO.
30
Mediante el senatus consultum ultimum se otorgaban poderes extraordinarios a los cnsules.
31
Con los eptetos uehemens et graue se evita el tecnicismo senatus consultu ultimum.
32
L. Opimio fue el cnsul del dramtico ao -121. Ms tarde fue convicto de haber sido sobornado por Yugurta y
desterrado a Dirraquio.
33
Esta era ms o menos la formulacin del senatus consultum ultimum: uideant consules ne quid res publica detrimenti
capiat.
34
En el -121, por mor de esta medida de excepcin, sern asesinado Gayo Sempronio Graco, hermano de Tiberio y
como l tribuno en los aos -123 y -122. Su abuelo materno era Publio Cornelio Escipin el Africano, el vencedor de
Anbal.

Lengua y literatura latina I


Prof. J. A. Beltrn

Curso
2014-2015

Oratio in L. Catilinam Prima


Marco Tulio Cicern

senatus consulto C. Mario et L. Valerio consulibus36 est permissa res publica37; num38 unum diem
postea L. Saturninum tribunum pl. et C. Seruilium praetorem39 mors ac rei publicae poena40 remorata
est? At uero nos uicesimum iam diem patimur hebescere aciem41 horum auctoritatis. Habemus enim
huiusce modi42 senatus consultum, uerum inclusum in tabulis43 tamquam in uagina reconditum; quo
ex senatus consulto confestim te interfectum esse, Catilina, conuenit. Viuis44, et uiuis non ad
deponendam, sed ad confirmandam audaciam.
Cupio, patres conscripti45, me esse clementem; cupio in tantis rei publicae periculis me non
dissolutum uideri, sed iam me ipse inertiae nequitiaeque46 condemno. [5] Castra sunt in Italia contra
populum Romanum in Etruriae faucibus conlocata47; crescit in dies singulos hostium numerous.
Eorum autem castrorum imperatorem48 ducemque hostium intra moenia atque adeo in senatu uidetis
intestinam aliquam cotidie perniciem rei publicae molientem. Si te iam, Catilina, comprehendi, si
interfici iussero, credo, erit uerendum mihi, ne non potius hoc omnes boni serius a me quam
quisquam crudelius factum esse dicat. Verum ego hoc, quod iam pridem factum esse oportuit, certa
de causa nondum adducor ut faciam. Tum denique interficiere, cum iam nemo tam inprobus, tam
perditus, tam tui similis inueniri poterit, qui id non iure factum esse fateatur. [6] Quamdiu quisquam
erit, qui te defendere audeat, uiues, et uiues ita, ut nunc uiuis, multis meis et firmis praesidiis

35

Marco Fulvio Flaco fue cnsul en el -125 y tribuno con Gayo en el -122. Junto con Fulvio y Gayo fueron
exterminados tambin unos tres mil seguidores que se haban refugiado en el monte Aventino.
36
Gayo Mario y L. Valerio Falco fueron cnsules en el -100
37
El hiprbaton est publica permite finalizar el periodo con un doble crtico, clusa favorita de la prosa rtmica
ciceroniana.
38
Supone una respuesta negativa.
39
L. Apuleyo Saturnino, tribuno de la plebe, y G. Servilio Glaucia, pretor, consiguieron refugiarse en la curia bajo la
aparente proteccin del cnsul Mario, pero all dentro fueron literalmente linchados.
40
Mors ac .. poena, HENDADIS.
41
Metafricamente hablando el senatus consultum ultimum es como el filo de un espada.
42
Esto es, cuentan con un decreto del Senado como el de los exempla.
43
Las tablillas con los decretos senatoriales se conservaban en el Aerarium bajo la custodia de los cuestores urbanos.
44
Claro ASNDETON que busca el contraste con la oracin anterior. Por otra parte, la GEMINATIO del verbo permite la
AMPLIFICATIO.
45
La frmula tradicional y encomistica para referirse a los senadores. En su origen hace referencia en que el estamento
senatorial estaba formado por los nobles del patriciado de rancio abolengo, los patres, y otros procedentes de la plebe, los
conscripti.
46
Genitivo judicial.
47
En la ciudad de Faesulae, hoy Fiesole, cerca de Florencia. El dictador Sila haba afincado all a una colonia de
veteranos.
48
Antes de que con Augusto pasara a formar parte de la nomenclatura oficial del princeps, imperator en la Repblica
designa al magistrado que fuera de Roma cuenta cum imperio militiae. No forma parte por tanto de un escalafn militar.
Catilina ni es magistrado ni soldado profesional. Con los trminos imperator, castra, hostes, etc. Cicern pretende hacer
ver que Roma se enfrenta a un autntico ejrcito extranjero.

Lengua y literatura latina I


Prof. J. A. Beltrn

Curso
2014-2015

Oratio in L. Catilinam Prima


Marco Tulio Cicern

obsessus, ne commouere te contra rem publicam possis. Multorum te etiam oculi et aures non
sentientem, sicut adhuc fecerunt, speculabuntur atque custodient49.
III. Etenim quid est, Catilina, quod iam amplius expectes, si neque nox tenebris obscurare
coetus nefarios nec priuata domus50 parietibus continere uoces coniurationis tuae51 potest, si
illustrantur, si erumpunt omnia? Muta iam istam mentem, mihi crede, obliuiscere caedis atque
incendiorum. Teneris undique; luce sunt clariora nobis tua consilia omnia; quae iam mecum licet
recognoscas52.

NARRATIO (7-10): planes de los conjurados


[7] Meministine me ante diem XII Kalendas Nouembris53 dicere in senatu fore in armis certo
die, qui dies futurus esset ante diem VI Kal. Nouembris54, C. Manlium55, audaciae56 satellitem atque
administrum tuae57? Num me fefellit, Catilina, non modo res tanta, tam atrox tamque incredibilis,
uerum, id quod multo magis est admirandum, dies? Dixi ego idem in senatu caedem te optimatium
contulisse in ante diem V Kalendas Nouembris58, tum cum multi principes ciuitatis Roma non tam
sui conseruandi quam tuorum consiliorum reprimendorum causa profugerunt. Num infitiari potes te
illo ipso die meis praesidiis, mea diligentia circumclusum commouere te contra rem publicam non
potuisse, cum tu discessu ceterorum nostra tamen, qui remansissemus59, caede te contentum esse
dicebas? [8] Quid?60 Cum tu te61 Praeneste62 Kalendis ipsis Nouembribus63 occupaturum nocturno
impetu esse confideres, sensistin illam coloniam meo iussu meis praesidiis, custodiis, uigiliis64 esse

49

Atque custodient, de nuevo clusula de doble crtico.


La casa de Leca donde se reuniron los conjurados la noche del 6 al 7 de noviembre.
51
Abstracto (coniuratio) por concreto (coniurati).
52
Como si se tratara de un discurso judicial, Cicern en la narratio presenta ante el jurado, los senadores, las pruebas
delicitivas de forma breuis, aperta et probabilis.
53
El 21 de octubre.
54
El 27 de octubre.
55
Gayo Manlio, antiguo centurin con Sila y responsable de la parte militar de la conspiracin.
56
De nuevo METONIMIA de abstracto (audacia) por concreto (Catilina).
57
El HIPRBATON permite una clusula de doble crtico (administrum tuae).
58
El 28 de octubre.
59
El plpf. de subj. se explica desde la oratio obliqua.
60
En la oratoria quid? supone una transicin reiterativa del tipo ms an.
61
POLPTOTON.
62
A 32 km. de Roma tena un notable valor estratgico.
63
El 1 de noviembre.
64
SINONIMIA y ASNDETON.
50

Lengua y literatura latina I


Prof. J. A. Beltrn

Curso
2014-2015

Oratio in L. Catilinam Prima


Marco Tulio Cicern

munitam65? Nihil agis, nihil moliris, nihil66 cogitas, quod non ego non modo audiam, sed etiam
uideam planeque sentiam.
IV. Recognosce tandem mecum noctem illam superiorem67; iam intelleges multo me uigilare
acrius ad salutem quam te ad perniciem rei publicae. Dico te priore nocte uenisse inter
falcarios68 -non agam obscure-, in M. Laecae69 domum; conuenisse70 eodem complures eiusdem
amentiae scelerisque socios71. Num negare audes? Quid taces? Conuincam, si negas. Video enim
esse hic in senatu quosdam, qui tecum una fuerunt. [9] O di inmortales! Vbinam gentium72 sumus? In
qua urbe uiuimus? Quam rem publicam habemus? Hic, hic73 sunt in nostro numero, patres conscripti,
in hoc orbis terrae sanctissimo grauissimoque consilio, qui de nostro omnium interitu, qui de huius
urbis atque adeo de orbis terrarum exitio cogitent!74 Hos ego uideo consul et de re publica sententiam
rogo75 et, quos ferro trucidari oportebat, eos nondum uoce uolnero76! Fuisti igitur apud Laecam illa
nocte, Catilina, distribuisti partes Italiae77, statuisti, quo quemque proficisci placeret, delegisti, quos
Romae relinqueres, quos tecum educeres, discripsisti urbis partes ad incendia, confirmasti78 te ipsum
iam esse exiturum, dixisti79 paulum tibi esse etiam nunc morae, quod ego uiuerem. Reperti sunt duo
equites Romani80, qui te ista cura liberarent et sese illa ipsa nocte paulo ante lucem me in meo lectulo
interfecturos esse pollicerentur. [10] Haec ego omnia uixdum etiam coetu uestro dimisso comperi81;
domum meam maioribus praesidiis muniui atque firmaui, exclusi eos, quos tu ad me salutatum mane
miseras82, cum illi ipsi uenissent, quos ego iam multis ac summis uiris ad me id temporis uenturos
esse praedixeram.

65

La ANSTROFE (esse munitam) se explica porque permite la clusla crtico+troqueo.


Nueva ANFORA.
67
La del 6 al 7 de noviembre.
68
En la calle de los fabricantes de hoces.
69
Marco Porcio Leca, senador y cabecilla de la conjuracin.
70
uenisse conuenisse, PARANOMASIA lxica.
71
Salustio (Cat. 17) ofrece una lista de once senadores y cuatro caballeros romanos que acudieron a la reunin.
72
Genitivo partitivo dependiendo de adv. de lugar.
73
GEMINACIN.
74
Un buen ejemplo de HIPRBOLE.
75
sententiam rogare es una expresin tcnica por la que se solicita a los senadores su parecer durante las deliberaciones.
76
ALITERACIN.
77
Se asigno Apulia a G. Julio yluego a M. Cepario, Etruria a G. Mario; Piceno a Septimio Camero.
78
Perfecto sincopado.
79
La serie de verbos encabezando oracin (fuisti . dixisti) enfatiza el protagonismo de Catilina.
80
Los caballeros L. Vargunteyo y G. Cornelio.
81
Segn cuenta Salustio (Cat. 13), fue Fulvia, la amante de Curin, la que inform a Cicern de lo que tramaban los
conjurados.
82
Los patrones reciban en la salutatio clientes y libertos.
66

Lengua y literatura latina I


Prof. J. A. Beltrn

Curso
2014-2015

Oratio in L. Catilinam Prima


Marco Tulio Cicern

ARGUMENTATIO (10-27): Catilina debe salir de Roma.


V. Quae cum ita sint, Catilina, perge, quo coepisti, egredere aliquando ex urbe; patent portae;
proficiscere83. Nimium diu te imperatorem tua illa Manliana castra desiderant. Educ tecum etiam
omnes tuos, si minus, quam plurimos; purga urbem84. Magno me metu liberabis, dum modo inter me
atque te murus intersit. Nobiscum uersari iam diutius non potes: non feram, non patiar, non sinam85.
[11] Magna dis inmortalibus habenda est atque huic ipsi Ioui Statori, antiquissimo custodi huius
urbis, gratia86, quod hanc tam taetram, tam horribilem tamque infestam rei publicae pestem 87 totiens
iam effugimus.
Non est saepius88 in uno homine summa salus periclitanda rei publicae. Quamdiu mihi consuli
designato89, Catilina, insidiatus es, non publico me praesidio, sed priuata diligentia defendi. Cum
proximis comitiis consularibus me consulem in campo90 et competitores tuos interficere uoluisti,
compressi conatus tuos nefarios amicorum praesidio et copiis nullo tumultu publice concitato;
denique, quotienscumque me petisti, per me tibi obstiti, quamquam uidebam perniciem meam cum
magna calamitate rei publicae esse coniunctam.
[12] Nunc iam aperte rem publicam uniuersam petis, templa deorum inmortalium, tecta91 urbis,
uitam omnium ciuium, Italiam denique totam ad exitium et uastitatem uocas92. Quare, quoniam id,
quod est primum, et quod huius imperii disciplinaeque maiorum proprium est, facere nondum audeo,
faciam id, quod est ad seueritatem lenius et ad communem salutem utilius. Nam si te interfici iussero,
residebit in re publica reliqua coniuratorum manus; sin tu, quod te iam dudum hortor, exieris,
exhaurietur ex urbe tuorum comitum magna et perniciosa sentina93 rei publicae.
[13] Quid est, Catilina? Num dubitas id me imperante facere, quod iam tua sponte faciebas?
Exire ex urbe iubet consul hostem. Interrogas me, num in exilium; non iubeo, sed, si me consulis,
suadeo. VI. Quid est enim, Catilina, quod te iam in hac urbe delectare possit? In qua nemo est extra
istam coniurationem perditorum hominum, qui te non metuat, nemo, qui non oderit. Quae nota94
domesticae turpitudinis non inusta uitae tuae est? Quod priuatarum rerum dedecus non haeret in
83

ALITERACIN /p/.
Purgare puede darse por motivos religisos, mdicos o higinicos. Como se aclara a continuacin, es este ltimo.
85
Clara SINONIMIA.
86
Magna gratia, HIPRBATON.
87
Tricolon reforzado por la ANFORA.
88
Non saepius, LTOTES.
89
Desde el momento de la eleccin hasta la toma de posesin, se es cnsul designatus (cnsul electo9).
90
El Campo de Marte, la llanura junto al Tber donde se celebraban las votaciones.
91
Templa tecta, ALITERACIN.
92
ALITERACIN /u/. Vastitatem uocas, doble crtico.
93
La sentina era la parte ms baja de la bodega de los barcos (el fondo de la nave tiene forma de espina de ah que
deriva de sentis) donde se acumulaban todo tipo de inmundicias.
94
Es la marca que con hierro candente reciban los esclavos fugitivos o los reos de delitos gravsimos.
84

Lengua y literatura latina I


Prof. J. A. Beltrn

Curso
2014-2015

Oratio in L. Catilinam Prima


Marco Tulio Cicern

fama? Quae lubido95 ab oculis, quod facinus a manibus umquam tuis, quod flagitium a toto corpore
afuit? Cui tu adulescentulo, quem corruptelarum inlecebris inretisses, non aut ad audaciam ferrum
aut ad lubidinem facem praetulisti?96 [14] Quid uero? Nuper cum morte superioris uxoris nouis
nuptiis domum uacuefecisses97, nonne etiam alio incredibili scelere hoc scelus cumulasti?98 Quod
ego praetermitto99 et facile patior sileri, ne in hac ciuitate tanti facinoris inmanitas aut extitisse aut
non uindicata esse uideatur. Praetermitto ruinas fortunarum tuarum, quas omnis inpendere tibi
proxumis Idibus100 sentries. Ad illa uenio, quae non ad priuatam ignominiam uitiorum tuorum, non
ad domesticam tuam difficultatem ac turpitudinem sed ad summam rem publicam atque ad omnium
nostrum uitam salutemque pertinent. [15] Potestne tibi haec lux, Catilina, aut huius caeli spiritus esse
iucundus, cum scias esse horum neminem, qui nesciat te pridie Kalendas Ianuarias 101 Lepido et Tullo
consulibus102 stetisse in comitio cum telo, manum consulum et principum ciuitatis interficiendorum
causa parauisse, sceleri ac furori103 tuo non mentem aliquam aut timorem tuum sed fortunam populi
Romani obstitisse?104 Ac iam illa omitto -neque enim sunt aut obscura aut non multa commissa
postea-: quotiens tu me designatum, quotiens consulem interficere conatus es! quot ego tuas
petitiones ita coniectas, ut uitari posse non uiderentur, parua quadam declinatione105 et, ut aiunt,
corpore effugi! nihil agis, nihil adsequeris, nihil moliris neque tamen conari ac uelle desistis. [16]
Quotiens tibi iam extorta est ista sica de manibus, quotiens uero excidit casu aliquo et elapsa est!
Tamen ea carere diutius non potes. Quae quidem quibus abs106 te initiata sacris ac deuota sit107,
nescio, quod eam necesse putas esse in consulis corpore defigere.
VII. Nunc uero quae tua est ista uita? Sic enim iam tecum loquar, non ut odio permotus esse
uidear, quo debeo, sed ut misericordia, quae tibi nulla debetur. Venisti paulo ante in senatum. Quis te
ex hac tanta frequentia totque tuis amicis ac necessariis salutauit? Si hoc post hominum memoriam
95

Catilina ya haba sido acusado de haber mantenido relaciones o violado a una vestal, precisamente hermanastra al
parecer de Terencia, la mujer de Cicern.
96
Los amantes en sus correras nocturnas solan llevar proteccin armada y algn esclavo que portase una antorcha para
iluminar las calles.
97
Catilina fue acusado de haber matado a su primera esposa para contraer matrimonio con Aurelia Orestila.
98
El supuesto asesinato del hijo de su primer matrimonio.
99
Nueva pretericin.
100
En las Kalendas y en las Idus se satisfacan los intereses de los prstamos.
101
El 31 de diciembre.
102
Los cnsules eran Minucio Emilio Lpido y Lucio Volcacio tulo. Se trata de la llamada primera conjuracin de
Catilina.
103
HENDADIS.
104
Los romanos consideraban que eran especialmente queridos por la diosa Fortuna, de ah que en justa correspondencia
le dedicaran un templo en el Quirinal.
105
Movimiento tpico de los gladiadores.
106
Leue arcasmo por ab.
107
Quiz en los ritos mgicos mencionados por Salustio (Cat. 22, 1). Corri el rumor de que los conjurados haban
bebido todos de la misma copa en la que se haba mezclado vino con sangre humana.

Lengua y literatura latina I


Prof. J. A. Beltrn

Curso
2014-2015

Oratio in L. Catilinam Prima


Marco Tulio Cicern

contigit nemini, uocis expectas contumeliam, cum sis grauissimo iudicio taciturnitatis oppressus?
Quid, quod aduentu tuo ista subsellia uacuefacta sunt, quod omnes consulares, qui tibi persaepe ad
caedem constituti fuerunt, simul atque adsedisti, partem istam subselliorum nudam atque inanem
reliquerunt, quo tandem animo hoc tibi ferundum putas?
[17] Serui108, mehercule,109 mei si me isto pacto metuerent, ut te metuunt omnes ciues tui,
domum meam relinquendam putarem. Tu tibi urbem non arbitraris? Et, si me meis ciuibus iniuria
suspectum tam grauiter atque offensum uiderem, carere me aspectu ciuium quam infestis omnium
oculis conspici mallem. Tu cum conscientia scelerum tuorum agnoscas odium omnium iustum et iam
diu tibi debitum, dubitas, quorum mentes sensusque uolneras, eorum aspectum praesentiamque
uitare110? Si te parentes timerent atque odissent tui neque eos ulla ratione placare posses, ut opinor,
ab eorum oculis aliquo concederes. Nunc te patria, quae communis est parens omnium nostrum, odit
ac metuit et iam diu nihil te iudicat nisi de parricidio suo cogitare. Huius tu neque auctoritatem
uerebere nec iudicium sequere nec uim pertimesces?
[18] Quae tecum, Catilina, sic agit et quodam modo tacita loquitur111: "Nullum iam aliquot
annis facinus exstitit nisi per te, nullum flagitium sine te; tibi uni multorum ciuium112 neces, tibi
uexatio direptioque sociorum113 inpunita fuit ac libera. Tu non solum ad neglegendas leges et
quaestiones, uerum etiam ad euertendas perfringendasque ualuisti. Superiora illa, quamquam ferenda
non fuerunt, tamen, ut potui, tuli. Nunc uero me totam esse in metu propter unum te, quicquid
increpuerit, Catilinam timeri, nullum uideri contra me consilium iniri posse, quod a tuo scelere
abhorreat, non est ferendum. Quam ob rem discede atque hunc mihi timorem eripe; si est uerus, ne
opprimar, sin falsus, ut tandem aliquando timere desinam."
[19] VIII. Haec si tecum, ita ut dixi, patria loquatur, nonne impetrare debeat, etiamsi uim
adhibere non possit? Quid, quod tu te ipse in custodiam dedisti, quod uitandae suspicionis causa ad
M'. Lepidum te habitare uelle dixisti?114 A quo non receptus etiam ad me uenire ausus es atque, ut
domi meae te adseruarem, rogasti. Cum a me quoque id responsum tulisses, me nullo modo posse
isdem parietibus tuto esse tecum, qui magno in periculo essem, quod isdem moenibus contineremur,
108

Doblemente enftico: por la posicin inicial y por la interposicin de la interjeccin.


COLOQUIALISMO justificado por su ualor enftico.
110
Praesetiamque uitare, clusula de crtico+troqueo.
111
Obsrvese el OXMORON. Tambin es clara la PROSOPOPEYA de la patria que parece tener por modelo el dilogo
platnico Critn cuando las Leyes interpelan a Scrates para recordarle sus deberes con la patria.
112
Durante las proscripciones de Sila Catilina destac al parecer por su crueldad llegando a matar a su propio hermano y
a su cuado.
113
Catilina haba sido gobernador de la provincia de frica en el -67. Fue acusado de extorsin, pero, una vez ms,
absuelto.
114
Al ser acusado de tramar un golpe de estado, Catilina se puso bajo la custodia, una especie de arresto domiciliario, de
Manio Lpido, cnsul en el -66.
109

Lengua y literatura latina I


Prof. J. A. Beltrn

Curso
2014-2015

Oratio in L. Catilinam Prima


Marco Tulio Cicern

ad Q. Metellum praetorem115 uenisti. A quo repudiatus ad sodalem tuum, uirum optumum, M.


Metellum, demigrasti; quem tu uidelicet116 et ad custodiendum diligentissimum et ad suspicandum
sagacissimum et ad uindicandum fortissimum fore putasti. Sed quam longe uidetur a carcere atque a
uinculis abesse debere, qui se ipse iam dignum custodia iudicarit!
[20] Quae cum ita sint, Catilina, dubitas, si emori aequo animo non potes, abire in aliquas
terras et uitam istam multis suppliciis iustis debitisque ereptam fugae solitudinique mandare? "Refer"
inquis "ad senatum". Id enim postulas et, si hic ordo sibi placere decreuerit te ire in exilium,
optemperaturum te esse dicis. Non referam, id quod abhorret a meis moribus, et tamen faciam, ut
intellegas, quid hi de te sentiant. Egredere ex urbe, Catilina, libera rem publicam metu, in exilium, si
hanc uocem exspectas, proficiscere. Quid est, Catilina? Ecquid attendis, ecquid animaduertis horum
silentium? Patiuntur, tacent. Quid exspectas auctoritatem loquentium, quorum uoluntatem tacitorum
perspicis?
[21] At si hoc idem huic adulescenti optimo, P. Sestio117, si fortissimo uiro, M. Marcello118,
dixissem, iam mihi consuli hoc ipso in templo iure optimo senatus uim et manus119 intulisset. De te
autem, Catilina, cum quiescunt, probant, cum patiuntur, decernunt, cum tacent, clamant, neque hi
solum, quorum tibi auctoritas est uidelicet cara, uita uilissima, sed etiam illi equites Romani,
honestissimi atque optimi uiri, ceterique fortissimi ciues, qui circumstant senatum, quorum tu et
frequentiam uidere et studia perspicere et uoces paulo ante exaudire potuisti. Quorum ego uix abs te
iam diu manus ac tela contineo, eosdem facile adducam, ut te haec, quae uastare iam pridem studes,
relinquentem usque ad portas prosequantur.
[22] IX. Quamquam quid loquor?120 Te ut ulla res frangat, tu ut umquam te corrigas, tu ut
ullam fugam meditere, tu ut ullum exilium cogites? Vtinam tibi istam mentem di inmortales duint121!
Tametsi uideo, si mea uoce perterritus ire in exilium animum induxeris quanta tempestas inuidiae
nobis122, si minus in praesens tempus recenti memoria scelerum tuorum, at in posteritatem

115

Quinto Cecilio Metelo Cler como pretor fue encargado luego por Cicern para cerrar con sus tropas la huida hacia el
norte de los catilinarios. Ms tarde fue nombrado cnsul en el -60 y gobernador de la Galia Cisalpina en el -59. Sin
embargo, resulta ms conocido por su condicin de esposo de Clodia, la Lesbia -o al menos as se acepta de manera
general- de los poemas de Catulo.
116
Refuerza la IRONA.
117
Cuestor en el -63 al servio de Gayo Antonio. Cicern terinara defendindole en dos ocasiones.
118
Marco Claudio Marcelo, cuestor en el -65. Luego sera cnsul en el -51 y tuvo mucho que ver en el
desencadenamiento de la guerra civil entre Pompeyo y Csar. Tras la derrota de Farsalia este pompeyano y enemigo
declarado de Csar se exili en Mitilene. Cicern medi ante Csar y pronunci el famoso discurso En defensa de
Marcelo (septiembre del 46) en que agradece a Csar el perdn.
119
HENDADIS.
120
Ejemplo de DUBITATIO.
121
duint: Uno de los escassimos arcasmos.
122
Recurse que como consecuencia de su actuacin contra los catilinarios Cicern terminar siendo desterrado.

10

Lengua y literatura latina I


Prof. J. A. Beltrn

Curso
2014-2015

Oratio in L. Catilinam Prima


Marco Tulio Cicern

impendeat. Sed est tanti, dum modo ista sit priuata calamitas et a rei publicae periculis seiungatur.
Sed tu ut uitiis tuis commoueare, ut legum poenas pertimescas, ut temporibus rei publicae cedas, non
est postulandum. Neque enim is es, Catilina, ut te aut pudor umquam a turpitudine aut metus a
periculo aut ratio a furore reuocarit.
[23] Quam ob rem, ut saepe iam dixi, proficiscere ac, si mihi inimico, ut praedicas, tuo conflare
uis inuidiam, recta perge in exilium; uix feram sermones hominum, si id feceris, uix molem istius
inuidiae, si in exilium iussu consulis ieris, sustinebo. Sin autem seruire meae laudi et gloriae mauis,
egredere cum inportuna sceleratorum manu, confer te ad Manlium, concita perditos ciues, secerne te
a bonis, infer patriae bellum, exsulta impio latrocinio, ut a me non eiectus ad alienos, sed inuitatus ad
tuos isse uidearis. [24] Quamquam quid ego te inuitem, a quo iam sciam esse praemissos, qui tibi ad
Forum Aurelium123 praestolarentur armati, cui iam sciam pactam et constitutam cum Manlio diem, a
quo etiam aquilam illam argenteam124, quam tibi ac tuis omnibus confido perniciosam ac funestam
futuram, cui domi tuae sacrarium scelerum tuorum constitutum fuit125, sciam esse praemissam? Tu ut
illa carere diutius possis, quam uenerari ad caedem proficiscens solebas, a cuius altaribus saepe istam
impiam dexteram ad necem ciuium transtulisti?
[25] X. Ibis tandem aliquando, quo te iam pridem ista tua cupiditas effrenata ac furiosa
rapiebat; neque enim tibi haec res adfert dolorem, sed quandam incredibilem uoluptatem. Ad hanc te
amentiam natura peperit, uoluntas exercuit, fortuna seruauit. Numquam tu non modo otium, sed ne
bellum quidem nisi nefarium concupisti. Nactus es ex perditis atque ab omni non modo fortuna,
uerum etiam spe derelictis conflatam inproborum manum. [26] Hic tu qua laetitia perfruere, quibus
gaudiis exultabis, quanta in uoluptate bacchabere, cum in tanto numero tuorum neque audies uirum
bonum quemquam neque uidebis! Ad huius uitae studium meditati illi sunt, qui feruntur, labores tui,
iacere humi non solum ad obsidendum stuprum, uerum etiam ad facinus obeundum, uigilare non
solum insidiantem somno maritorum, uerum etiam bonis otiosorum.126 Habes, ubi ostentes tuam
illam praeclaram patientiam famis, frigoris, inopiae rerum omnium, quibus te breui tempore
confectum esse senties. [27] Tantum profeci tum, cum te a consulatu reppuli, ut exsul potius

123

Foro Aurelio est situado a unas 60 millas en la va Aurelia que iba hasta Pisa.
Antes de que Mario hiciera el guila el estandarte universal, las legiones tenan estandartes con jabals, lobos,
minotauros, toros y guilas. Parece ser que los cuatro primeros eran los estandartes para hastati, principes, triarii y
velites, y que el guila, siempre el ms importante, era para la legin. El portaestandarte estaba al cuidado de la primera
centuria de la primera cohorte de la legin y era portado por el aquilifer, el soldado ms valiente de toda la legin. En
tiempos de Mario y Csar, los estandartes eran de plata.
125
Parece que se trataba del portaestandarte de la victoria de Mario contra los cimbros en el ao -101. Catilina lo debi
conservar en un sacrarium.
126
Recurdese el famoso retrato de Salustio (Cat. 5). Catilina no deja de contar con unas cuantas virtudes.
124

11

Lengua y literatura latina I


Prof. J. A. Beltrn

Curso
2014-2015

Oratio in L. Catilinam Prima


Marco Tulio Cicern

temptare quam consul uexare rem publicam posses, atque ut id, quod esset a te scelerate susceptum,
latrocinium potius quam bellum nominaretur.

DIGRESSIO (27-31): la patria invita a Cicern a actuar.


XI. Nunc, ut a me, patres conscripti, quandam prope iustam patriae querimoniam detester ac
deprecer, percipite, quaeso, diligenter, quae dicam, et ea penitus animis uestris mentibusque
mandate. Etenim, si mecum patria, quae mihi uita mea multo est carior, si cuncta Italia, si omnis res
publica loquatur127:
"M.Tulli, quid agis? Tune eum, quem esse hostem comperisti, quem ducem belli futurum
uides, quem expectari imperatorem in castris hostium sentis, auctorem sceleris, principem
coniurationis, euocatorem seruorum et ciuium perditorum, exire patiere, ut abs te non emissus ex
urbe, sed immissus in urbem esse uideatur? Nonne hunc in uincla duci, non ad mortem rapi, non
summo supplicio mactari imperabis? [28] Quid tandem te impedit? Mosne maiorum? At persaepe
etiam priuati in hac re publica perniciosos ciues morte multarunt128. An leges, quae de ciuium
Romanorum supplicio rogatae sunt?129 At numquam in hac urbe, qui a re publica defecerunt, ciuium
iura tenuerunt. An inuidiam posteritatis times? Praeclaram uero populo Romano refers gratiam, qui
te, hominem per te cognitum nulla commendatione maiorum130 tam mature ad summum imperium
per omnis honorum gradus extulit131, si propter inuidiam aut alicuius periculi metum salutem ciuium
tuorum neglegis. [29] Sed, si quis est inuidiae metus, non est uehementius seueritatis ac fortitudinis
inuidia quam inertiae ac nequitiae pertimescenda. An, cum bello uastabitur Italia, uexabuntur
urbes132, tecta ardebunt tum te non existumas inuidiae incendio conflagraturum?"
XII. His ego sanctissimis rei publicae uocibus et eorum hominum, qui hoc idem sentiunt,
mentibus pauca respondebo. Ego si hoc optimum factu iudicarem, patres conscripti, Catilinam morte
multari, unius usuram horae gladiatori isti ad uiuendum non dedissem. Etenim si summi uiri et
clarissimi ciues Saturnini et Gracchorum et Flacci et superiorum complurium sanguine non modo se
non contaminarunt, sed etiam honestarunt, certe uerendum mihi non erat, ne quid hoc parricida

127

Nueva PROSOPOPEYA.
Se trata de una exageracin. Apenas hubo ms casos de los citados en 3.
129
La legislacin romana aseguraba que todo ciudadano tena derecho a apelar al pueblo en caso de una sentencia
capital, porque slo la asamblea popular poda condenar a muerte.
130
En referencia a que Cicern era un homo nouus.
131
Cicern haba desarrollado su cursus honorum alcanzando las magistraturas suo anno, esto es, en el ao mismo en
que lo permita la edad legal. As fue cuestor a los 30, pretor a los 38 y cnsul a los 43.
132
Es decir, Roma, Prenestre, Pompeya, Capua y Npoles.
128

12

Lengua y literatura latina I


Prof. J. A. Beltrn

Curso
2014-2015

Oratio in L. Catilinam Prima


Marco Tulio Cicern

ciuium interfecto inuidiae mihi in posteritatem redundaret. Quodsi ea mihi maxime inpenderet tamen
hoc animo fui semper, ut inuidiam uirtute partam gloriam, non inuidiam putarem.
[30] Quamquam non nulli133 sunt in hoc ordine, qui aut ea, quae inminent non uideant aut ea,
quae uident, dissimulent; qui spem Catilinae mollibus sententiis aluerunt coniurationemque
nascentem non credendo corroborauerunt; quorum auctoritate multi non solum improbi, uerum etiam
inperiti, si in hunc animaduertissem, crudeliter et regie134 factum esse dicerent. Nunc intellego, si
iste, quo intendit, in Manliana castra peruenerit, neminem tam stultum fore, qui non uideat
coniurationem esse factam, neminem tam improbum qui non fateatur. Hoc autem uno interfecto
intellego hanc rei publicae pestem paulisper reprimi, non in perpetuum comprimi posse. Quodsi se
eiecerit secumque suos eduxerit et eodem ceteros undique collectos naufragos 135 adgregarit,
extinguetur atque delebitur non modo haec tam adulta rei publicae pestis, uerum etiam stirps ac
semen malorum omnium.
[31] Etenim iam diu, patres conscripti, in his periculis coniurationis insidiisque uersamur136,
sed nescio quo pacto omnium scelerum ac ueteris furoris et audaciae maturitas in nostri consulatus
tempus erupit. Quodsi ex tanto latrocinio iste unus tolletur, uidebimur fortasse ad breue quoddam
tempus cura et metu esse releuati, periculum autem residebit et erit inclusum penitus in uenis atque in
uisceribus137 rei publicae. Vt saepe homines aegri morbo graui cum aestu febrique138 iactantur, si
aquam gelidam biberunt, primo releuari uidentur, deinde multo grauius uehementiusque adflictantur,
sic hic morbus, qui est in re publica, releuatus istius poena uehementius reliquis uiuis ingrauescet.139

133

Probablemente fueron ms que alguno.


La acusacin de actuar crudeliter et regie es grave, porque en el imaginario romano apunta a un comportamiento
propio de reyes, quienes tan odiados eran y resultaban equivalentes a nuestros tiranos.
135
La metfora nutica subraya la desesperacin de los que apoyan la conjura y nada hay ms peligroso que un individuo
desesperado que no tiene nada que perder.
136
Probablemente est a aludiendo a la denominada Primera Conjuracin, la del ao -66.
137
ALITERACIN /u/.
138
HENDADIS.
139
Ejemplo de smil.
134

13

Lengua y literatura latina I


Prof. J. A. Beltrn

Curso
2014-2015

Oratio in L. Catilinam Prima


Marco Tulio Cicern

PERORATIO (32-33): deseo de que se vayan los malos ciudadanos. Invocacin a Jpiter.
[32] Quare secedant inprobi, secernant se a bonis, unum in locum congregentur, muro denique,
[id] quod saepe iam dixi, secernantur a nobis; desinant insidiari domi suae140 consuli, circumstare
tribunal praetoris urbani141, obsidere cum gladiis curiam142, malleolos et faces ad inflammandam
urbem comparare; sit denique inscriptum in fronte unius cuiusque, 143 quid de re publica sentiat.
Polliceor hoc uobis, patres conscripti, tantam in nobis consulibus fore diligentiam, tantam in uobis
auctoritatem, tantam in equitibus Romanis uirtutem, tantam144 in omnibus bonis consensionem, ut
Catilinae profectione omnia patefacta, inlustrata, oppressa, uindicata esse uideatis.
[33] Hisce145 ominibus, Catilina, cum summa rei publicae salute, cum tua peste ac pernicie146
cumque eorum exitio, qui se tecum omni scelere parricidioque iunxerunt, proficiscere ad impium
bellum ac nefarium. Tu, Iuppiter147, qui isdem quibus haec urbs auspiciis a Romulo es constitutus,
quem Statorem148 huius urbis atque imperii uere nominamus, hunc et huius socios a tuis [aris]
ceterisque templis, a tectis urbis ac moenibus, a uita fortunisque ciuium [omnium] arcebis et homines
bonorum inimicos, hostis patriae, latrones Italiae scelerum foedere inter se ac nefaria societate
coniunctos aeternis suppliciis uiuos mortuosque mactabis.

140

Locativo.
Con el dictador Sila el nmero de pretores pas a ocho. Seis se encargaban de los procesos penales y los otros dos los
civiles, el pretor peregrino en los litigios con los no romanos y el pretor urbano entre romanos. Este ltimo es el nico
que cuenta con un tribunal permanente en el Foro de Roma. En estos momentos estaba presidido por Lucio Valerio Flaco
y tena como cometido juzgar sobre las deudas de los conjurados.
142
La Curia Hostilia que se levantaba al nordeste del Foro Romano. Su denominacin recuerda que, segn la tradicin,
haba sido construida por el rey Tulo Hostilio.
143
La marca en la frente era una ignominia puesto que los equipara a esclavos.
144
Anfora: tantam tantam .
145
El dectico es reforzado por la forma plena ce.
146
ALITERACIN /p/.
147
Es de suponer que Cicern se dirigira a la estatua de Iuppiter Stator que preseda el templo. La invocacin al dios
incrementa la solemnidad de la peroracin.
148
En el sentido etimolgico originario y en la invocacin de Rmulo, Stator es el que detiene la fuga, del verbo stare
(estar de pie, detenerse). Aqu Cicern le da el sentido de salvador, protector. Esto le permite concluir no como
suplicante, sino con una DEPRECACIN (hunc ) y una OBSECRACIN (et homines bonorum inimicos).
141

14

También podría gustarte