Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Libro Apurimakpa Runasimin
Libro Apurimakpa Runasimin
L.G.C.
73
73
Interjecciones ..........................................................
75
82
96
103
Bibliografa ............................................................
105
Indice .....................................................................
107
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Apurimakpa
Runasimin
Ch
ill
ik
El Habla de Apurmac
MORFOLOGA
Academia de la Lengua Quechua filial Apurmac
- 108 -
-1-
El Habla de Apurmac
L.G.C.
PROPIEDAD INTELECTUAL:
Queda prohibida la reproduccin total o parcial de
este libro, sin la autorizacin escrita del autor y
conforme a los trminos de la ley N 13714
-2-
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
INDICE
Dedicatoria ............................................................
Presentacin ...........................................................
12
15
16
17
17
19
24
26
34
37
41
45
50
60
61
Adverbio ................................................................
69
- 107 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Dedicatoria
Tukuy sonqoywan
Apurmak llaqtamasiykunapaq
Runasimi yachaqkunapaq
Yachay munaqkunapaq
Kay runasiminchista:
Hatarichisun
Kawsarichisun
Huk sonqolla.
- 106 -
-3-
El Habla de Apurmac
L.G.C.
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
BIBLIOGRAFA
Clements R. Markham
Historia del Per Las Posesiones Geogrficas de las tribus
que formaban el Imperio de los Incas. 1871.
Los Quechuas: la tribu de los curacas
-Toto Giurato.- obra Per Milenario- 1947.
- Demetrio Molloy MacDermott
an Camino 1975
- Clodoaldo Soto Ruiz
Gramtica Quechua Ayacucho - Chanca. 1976
Diccionario Ayacucho - Chanca 1976 - Segundo Villasante Ortiz.
Yachasun Qheswata - 1994 - Domingo Dvila Peza
Fontica y Morfologa Quechua o Runasimi. 1998
-Leandro Alvino Herencia Fernndez
Morfologa Quechua 2000- Municipalida provincial del Cusco - Academia Mayor de la
lengua Quechua
Inka Rimay N 5 - 200
- Armando Valenzuela Lovn
Las Maravillas del Quechua Inka - 2002
- Ministerio de Educacin
Vocabulario Polglota incaico 1905
-4-
- 105 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
- 104 -
Presentacin
La comunicacin humana es uno de los hechos ms fascinantes de la historia del hombre, que como ser social, vinculado a sus semejantes, comparte con todos la aventura del vivir y de la transformacin del universo.
Del hecho de comunicar nace el lenguaje. Del sentido
de lo permanente, de guardar memoria, de acortar distancias,
de perennizar, nace la escritura. Del afn de descifrar lo escrito, es decir de entrar en comunicacin con el que escribi
nace la lectura. Los signos no tendran sentido si no pudieran
ser interpretados. Leer es pues comunicarse.
Saber lo que otro dijo y cmo lo dijo. Que piensa y por qu lo
piensa. Cundo y debido a qu circunstancias ocurrieron tales
o cules hechos.
Sin lenguaje sin comunicacin, sin lectura no hay conocimiento. Pero la lectura no es el simple dominio mecnico de
los signos escritos o impresos.
Este texto surgi del empeo de hacer amena la escritura del idioma quechua. Tiene mucho de lo que he podido
hurgar en libros acerca de los problemas dialectales,
fonolgicos, morfosintcticos, y un mucho de esa seora casera y dirigente que es la prctica. Lo hice, porque no poda
continuar enseando la lengua Quechua a base de reglas ins-5-
El Habla de Apurmac
L.G.C.
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Qarawi
Oh! Apurmac
(VAC - 78 del viejo escritorio de JGN de G?
Con el pensar, practicar y leer fuimos llegando al convencimiento de que el aprendizaje de la lengua quechua deba
ser un proceso de acoplamiento de imgenes viso-fnicas y
kinestsicas a determinados contenidos conceptuales y emocionales; de tal modo, que se produjeran instantneas conexiones entre hablar, leer y escribir.
Todas las palabras se han agrupado por la similitud de
sus dificultades y formas gramaticales morfemticas.
Los ejercicios en este texto tienen como meta fundamental la
grabacin de la imagen visual, fnica y kinestsicas de las palabras y el acoplamiento a estas de su contenido conceptual y
emocional. Entre ellos estn los de locacin de palabras en
oracin, la representacin grfica de las mismas, la divisin en
sus morfemas constituyentes, que obligan a analizar cuidadosamente la palabra y, en ocasiones, a rectificar la imagen fnica
que se tena de la misma. Tambin se ha utilizado el estudio
etimolgico, que ayuda a establecer lazos de identificacin
sociolingstica y de significacin entre las palabras. No se ha
perdido de vista la formacin de familias de palabras, dilogos, canciones, adivinanzas, dichos, trabalenguas y cuentos
de nuestro folclor andino, porque en ellos se da ntegro y
vitalizado el idioma Runasimi o Quechua, y porque constituyen ocasin de amenidad, identidad tnica y lingstica de
nuestra poblacin quechua hablante de Apurmac.
Gracias,
Leoncio Gutirrez Camacho.
-6-
El Habla de Apurmac
L.G.C.
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Galeras panpapi
Galeras panpapi
wikua waqasihan,
manaa trupanman
aypayta atispa
manaa trupanwan,
tupayta atispa.
An chaynan noqapas
waqay, waqay, waqasihani
manaa yanaywan
tupayta atispa.
IDENTIDAD
QUEC H UA.
Habaspa tikansi
yanacha, yuraqcha
chaychus mana noqa
yanayoqchu kayman
Apurmac tuvo como habitantes ancestrales a dos pueblos de tradicin guerrera; los Chankas y los quichuas. Los
quichuas se establecieron en la margen izquierda del ro
Apurmac, hacia el siglo XI a.c.., pero luego emigraron a zonas ms altas de la regin. Los distintos ayllus de la Nacin
Chanka estaban asentados, desde tiempos muy antiguos, en el
rea cordillerana ubicada entre los ros Pampas, Pachachaca y
Apurmac. Los Chankas se mantuvieron y lograron desarrollar un importante seoro regional, que vivi su apogeo durante el siglo XIII de nuestra era. Su sede principal fue el rea
geogrfica de Andahuaylas, desarrollaron una cultura autctona
Entre estas desarrolladas tribus, la que ms se destac sobre
las otras fue la de los Quechuas, que viviendo al sur del
Pachachaca, hablaba un idioma dulce e incisivo, el quechua,
aquella lengua que luego y paulatinamente se impuso entre
los vastsimos contornos y entre todos los pueblos del alto y
bajo Cusco hasta volverse el idioma oficial en todo el
Tahuantinsuyo.
TNICA
Y LINGSTICA
DEL
Chaqlina
Noqas kani, mayu rumi hina
qaqamanta urmaykamuq
mana mamayoq,
mana taytayoq
sapallaysi noqa kani.
- 102 -
-7-
El Habla de Apurmac
L.G.C.
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Tukupay
Pitaq chay, maytaq chay
qawapayasunki
manachu yacharqan,
yanayoq kasqaykita
manachu yacharqan,
noqawan kasqaykita.
-8-
- 101 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
Puka Pulleracha
Yaw yaw puka pulleracha,
yaw yaw puka pulleracha,
imata ruwanki chakray uhupi,
imata ruwanki saray uhupi.
Mamaykimanmi willaykamusaq.
taytaykimanmi willaykamusaq,
chakray uhupi ruwasqaykita,
saray uhupi pukllasqaykita.
Willaykamuypas imanawanqataq,
willaykamuypas haykanawanqataq,
chakra chakrapiqa pukllakunallaysi,
sara sarapiqa ruwakunallaysi.
Koka kintucha
Koka kintuchay hoja redonda
qansi yachanki noqaq vidayta,
runaq wasinpi waqallayta
runaq llaqtanpi waqasqallayta.
El Sol eclipsa, la luna mengua
porque delito padezco tanto,
noqachus karani mamay waqacheq
noqachus karani taytay llakicheq.
Ay mamallayqa wachawallasqa
ay taytallayqa churiyawallasqa,
wayra fuyupa chawpichallanpi
wayrahina muyunallaypaq.
Pantion punku fierro rejilla
punkuchaykita kichaykullaway,
tayta mamaywan tinkuykunaypaq
mama taytaywan tupaykunaypaq.
- 100 -
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
El Habla de Apurmac
L.G.C.
_________________________________________
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Michinachanchis panpapi,
kondorchallaas muyusihan
tiyanachanchis patapi,
iphu parallas muyusihan
Taytamamanchis waqasihan,
maypiraq wawallay nispa
warmayanaykis llakisihan,
maypiraq yanallay nispa.
Waqanki, waqanki
imallamantas waqanki
llakinki, llakinki
haykallamantas llakinki.
Suticha noqa waqayman,
mana mamayoq kasihaspa
suticha noqa llakiyman,
mana taytayoq kasihaspa.
Saruykuy, saruykuy
allpa saruyta saruykuy
takaykuy, takaykuy
allpa takayta takaykuy,
chakichaykiwan, makichaykiwan
alberga eraylla, eraykuy
chakichaykiwan, makichaykiwan
trigo eraylla, eraykuy.
Wiphalitay, wiphala
noqaqa suwaykusqayki
ay wiphala, wiphalitay
wiphala, wiphala .............
(2) Las Posesiones geogrficas de las tribus que formaban el Imperio Incapor Clements
Markhan.
- 10 -
- 99 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Wiphala
Kotabambino maqtata
yawar mayullas aparqun,
Tambobambino maqtata
yawar mayullaq aparqun.
punchuchallanas tuytusihan (kutiy)
lawitallanas waqasihan.
Tuytunki, tuytunki
yawar qochapi tuytunki,
tuytunki, tuytunki
yawar mayupis tuytunki.
Charanguero maqtapa,
charangullanas tuytusihan.
Charanguero maqtapa
charangullanas waqasihan.
Lengua
Los grupos humanos se asocian formando sociedades de conducta lingstica semejante. Cada grupo efectiviza de una
manera particular la capacidad del lenguaje con el nombre de
lengua. As: lengua quechua, machiguenga, espaol etc. Son
diferentes formas patentes de la facultad del lenguaje correspondientes a distintas sociedades humanas.
Habla
Hablar una lengua es una habilidad extraordinaria que tiene
una base muy compleja y es personal. Y que requiere de un
proceso de aprendizaje.
Aprender una lengua es un hecho social, ya que es parte del
proceso de socializacin nos permite entrar como persona a
una comunidad lingstica.
Dialecto
No todos los que hablan quechua, hablan igual, los hablantes
del quechua Andahuaylino, no hablan igual que los hablantes
- 98 -
- 11 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
= casa,
Wasikuna= casas,
2.-
= es para la casa.
wasikna
wasikunpaq
manam
chair
- 12 -
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
- 97 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
Pensamientospopulares=Yuyaymananapaq.
L.G.C.
4.-
5.-
El sistema fonolgico del quechua apurimeo comprende 18 fonemas: 15 son consonantes y 3 son vocales. (las
vocales: e, o, las consonantes: b, d, g, f, j, slo se hallan
en prstamos del espaol).
6.-
to = tiyu
7.-
- 96 -
peine = peyni
8.-
ciudad = siyudad
Apurimakpa Runasimin
may = ma - y
cvc
cv - c
iskay = is - kay
vccvc vc - cvc
- 13 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Francisco
Roberto
Ayakucho
Ika
Ikitus.
- 14 -
Hukuchamanta atoqmantawan
Huk sunkasapa hukuchachas qellqere atoqta nisqa:
- Kartata qillqarapuway, wira wallpata allipas apamusayki.
- Ari qellqarapusayki, papilta lapistawan apamuy
- nispataq atoq nisqa.
- Chaysi sunkasapa hukuchaqa kiskasapa paqpatas
papilmi nispas haywan.
Allqamariq furuntataq lapismi nispa qon.
- Qellqere atoq papilta hapiyta munaqtinsi, paqpaq kiskan
tupsirparin.
Qellqayta munaqtintaq, allqamariq furun pakikapun.
- Kiri makinta llaqwakuspatas fiasqallaa qellqere
atoq ripun.
- Sunkasapa hukuchataq asipayaspa toqonta haykupun.
Imatan hukucha nisqa atoqta?
Imakunatan atoq maasqa hukuchamanta?
Imakunatataq hukucha qosqa ataqman ?
Kartata qellqayta tukuranchu atoq ?
Imanaqtintaq atoq ripuran ?
- 95 -
Cavidad
nasal
Alveolos
Paladar
Labios
Lengua
Diente
is
ot
gl
i
Ep
- 94 -
ula
v
Fontica y Fonologa
Cuerdas
vocales
Esfago
Apurimakpa Runasimin
Lar
ing
e
L.G.C.
Glotis
L.G.C.
Laringe
El Habla de Apurmac
Vocales:
Altas
Medias
Baja
Anterior
i
(e)
Central
a
- 15 -
Posterior
u
(o)
El Habla de Apurmac
L.G.C.
Consonantes:
Punto
Modo
Labial Alveolar Palatal
Oclusivos
Sordos
p
t
c (ch)
Fricativos
Sordos
s
Nasales
m
n
Laterales
l
ll
Vibrante
r
Semivocales
w
y
/a/
/i/
/u/
/e)
/o/
kay
sisi
urpi
eqeqo
orqo
= eso
= hormiga
= paloma
= mueco
= cerro
/p/ papa
= papa
/t/ tikti
= verruga
tuta
= oscuridad
/c/ chichu = preada
chawcha = tipo de papa
/k/ kuka
= coca
punku = puerta
/q/ raqra
= rajado
oqa
= oca
/s/ sipas
= joven mujer
sisi
= hormiga
/h/ hatun = grande
hucha = pecado
/m/ ama
= no
manka = olla
/n/ senqa = nariz
niway
= dime
Apurimakpa Runasimin
q
h
qaqa
sillu
usa
erqe
Qosqo
= roquero
= ua
= piojo
= nio
= Cusco
llaqtapa
tinya
tiyana
chukcha
chiwaku
maki
chakra
qaqa
qente
sara
wasi
hina
hanka
maki
millma
nanay
nina
= del pueblo
= tambor
= asiento
= cabello
= tordo
= mano
= chacra
= roquero
= picaflor
= maz
= casa
= as
= maz tostado
= mano
= lana
= dolor
= candela
- 16 -
L.G.C.
Llulla hakakllumanta
Taytanchissi kamachisqa runakunata, hakakllutapas.
Manaraq kamachikuna wawakunapaq kaskaqtin: hayka kutin
punchaypi mijunankupaq, manas chaninchasqaraqchu kasqaku.
Chaysi taytanchis waqyarisqa hakakllutaqa.
Hinas hakaklluqa: Taytay ! - nispa uyarisqa.
Chaysi taytanchis nin: faway!, wawaykunata waqyayanpuway:
Punchaypi chulla kutillata mijunanchis, chawpi punchawllata
Chay kamachita uyarispa, fawasqa: Hahaw ! kak, kak, kak,
kak, nispas asikun.
Asikuspallas purin kaylawman, waqlawman. Uraykamunsi
hanaq pachamanta , chawpi wichayllamantas yaw runakuna
! nispa waqyakamun. Hahaw ! kak, kak, kak, kak, asirukuntaq.
- 93 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
- 92 -
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
// an
itiy
/l/ lawa
layqa
/ll/ llulla
llaki
/r/ yawar
kiru
/w/ wawa
kawsay
/y/ yuraq
yuyay
= camino
= aplastar
= sopa espesa
= brujera
= mentira
= pena
= sangre
= diente
= nio
= alimento
= blanco
= recordar
aa
awi
liwi
laqla
llama
llunku
wira
lerqo
wira
waka
yana
yutu
= hermana
= ojo
= boleadora
= laverintoso
= llama
= sobn
= grasa
= bizco
= grasa
= vaca
= negro
= perdiz
llaqta = pueblo
manka = olla
La forma wasi, ya no es posible seccionar en partes que tengan significado. Wasi, es de por s una inidad mnima en la
que no cabe ms segmentaciones.
- 17 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Una emisin puede ser segmentada en unidades con significado slo si est constituida por unidades que contienen significado. Esto puede suceder con las emisiones:
wasikuna
allqocha
= casas
= perrito
llaqtakuna
= pueblos
mankachakuna = ollitas
= perro.
= perrito
= perritos
= el que tiene perrito.
= el que tiene perrito todava.
= casa + plural
= peblo + plural
= perro + diminutivo
llaqta
ima
runa
huk
rumi
yaw
Hamanqay llaqtay
Llaqtayqa taksallan, plasanpin kan: qantu, retama, palmera,
plantakuna, kantaqmi lirio, rosas, dalia waytakuna.
Plasapin kasihan iglesia huk torreyoq, tawa kanpanayoq.
Llaqtaypa uraynintan Mario mayun risihan. Kay mayuqa
manan llumpay aska unuyuqchu. Chay mayuq unu
apamusqanwanmi chakrakunata parqoyku.
Chaypin taqsanku pachankunatapas, baakunku ima
warmakuna.
Los morfemas dependientes, son aquellos que no pueden ocurrir solos, pues necesitan obligatoriamante de otro morfema
para constituir palabras de la lengua. (ver lista de sufijos).
- 18 -
- 91 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
L.G.C.
wasikuna
wakakunapa
- 90 -
Apurimakpa Runasimin
allqocha
wallpacha
llaqtachakuna
michichakuna
El Habla de Apurmac
- ta
- wan
-y
- ki
- iku
- ykichis
L.G.C.
= a, indica OD, OI
= con, en compaa de
= 1ra p, ns, poseedora
= 2da p, ns, poseedora
= 1ra p, np (e), poseedora
= 2da p, np, poseedora
Sufijos verbales
- chka
= durativo
- chun
= imperativo
- chunku
= imperativo
- chi
= indica causa o permiso
- ku
= reflexivo
- man
= condicional
- mu
= aqu, o all
-n
= 3ra p, ns.
- naku
= accin recproca
- naya
= indica deseo
- nchis
= 1ra p, np, (i), tp.
- ni
= 1ra p, ns, tp.
- niku
= 1ra p, np, (e), tp.
- nki
= 2da p, ns, tp, f.
- nkichis
= 2da p, np, tp, f.
- nku
= 3ra p, np, tp.
- nqa
= 3ra p, s, tf.
- nqaku
= 3ra p, p, tf.
- pa
= indica accin repetida.
- paya
= accin efectuada repetidamente.
- pu
= accin realizada para otro.
- pti
= cundo, porqu.
- raya
= indica accin prolongada.
- ri
= incoativo
- rqa
= sufijo de tiempo pasado.
- 20 -
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Yarqaaspiy
Yarqa aspiypin llapa aqota, rumita, chanpakunata wischuna
yarqamanta.
Chayraykun raymi kan agosto killa wichay.
Sapa yarqa aspiy raymipaqmi huk kargoyoq kan.
Sutillan tinya tukayta qalliriykamun, iskay kinsa punchay
awpaqta, hinaqtinqa yachankua yarqa aspiy raymi kananta.
Chaypaqmi llapallan runa pikukunata, lanpankunata,
baretankunata alistankua yarqa aspiyman rinankupaq.
Chay aspiy punchaw chayaramuqtinataqmi tutallamanta llapa
runakuna huunakuspa yarqa aspiq rinku.
Tinya tukaqpas, qena tukaqpas miskillataa tukastinmi rinku.
Sumaq takikunawanmi allinta runakuna llankanku
kusisqallaa.
Yarqataqa aspimunku iskay kinsa punchawmi.
Allimpunin llapallanchis huunakuykuspa llankayninchisqa.
Yarqa
aqo
Rumi
llapanchis
Punchaw
tutallamanta =
awpaq
aspiy
- 89 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
- 88 -
L.G.C.
- rqu
- saq
- saqku
- spa
- sqa
- sqayki
- sqaykichis
- sqaykiku
- stin
- sunchis
- sunki
- sunkichis
- tiya
- wan
- wanki
- wanchis
- wankichis
- wankiku
- Wanku
- wanqa
- wanqaku
- way
- waychis
- wayku
-y
- ychis
- ykacha
- yki
- ykichis
- ykiku
- yku
- ysi
Apurimakpa Runasimin
- 21 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Sufijos ambivalentes.
- cha
= tal vez, quiz, quien sabe.
- iki
= obviamente, por, porque.
- m / -mi
= indica seguridad de parte del hablante.
- a
= ya.
- pas
= tambin.
- puni
= sin duda, definitivamente, precisamente.
- raq
= todava.
- taq
= conectivo para unir oraciones.
- ya
= vocativo.
Sufijos de derivacin.
- cha
= diminutivo.
- chu ?
= interrogativo ?
- lla
= limitativo.
- na
= concretivo.
- ntin
= inclusivo.
- ral
= pecunial.
- sapa
= multiposesivo.
- sqa
= perfectivo.
- su
= aumentativo
-y
= infinitivo.
- ya
= mutativo.
- yoq
= posesivo
Formar palabras:
waka
waka-kuna
waka-pura
waka-cha
waka-cha-kuna
waka-cha-kuna-pura
waka-cha-yoq
= vaca
= vacas
= entre vacas
= vaquita
= vaquitas
= entre las vaquitas.
= el que tiene vaquita.
- 22 -
Pumaranramanta
Huk runas kasqa Ranra sutiyoq.
Payqa wakin runakunapiwan orqo kinraypi tiyasqa.
Huk punchaw Ranra runaqa sapallan wasinpi qepasqa.
Chaysi huk yarqasqa puma sapallan kasqanta rikuspa
mijupuyta munasqa.
Ranra runaqa qaparqachaytas qallarisqa.
Wakin runakunataq waqyanakusqaku:
- Puma Ranrata !, Puma Ranrata ! - nispa. Hinaspas
puma ayqerikusqa.
- Chay punchaymanta pachas, tayta Ranra tiyasqan kinraypa
sutinqa Pumaranra kapun.
- Pumaranrapi aska runa llaqtayakusqaku.
- Kay ayllupiqa karukarupi wasikuna.
- Runakunapas llapan reqsinakunku.
- 87 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
Kukulinaschay
Imamanraq kutimuyman,
kukulinaschay
waqasqayta yuyarispa,
kukulinaschay sonqo suwa,
kukulinaschay yana awi.
Uray pasaq hatun mayu
maytaq kutimunchu,
chaynan noqa ripukusaq,
manan kutimusaqchu,
kukulinaschay.
Sichus kutimusaq,
kukulinaschay
manacha wasiykimanchu,
Saraschay
Saraschay, umina saraschay
ima sumaqtan qanri wianki
chayna sumaqta llanllaykuspayki
sonqochallayta suwallawanki.
Saraschay, paraqay saraschay
ima sumaqtan fatamusihanki
chayna sumaqta fatamuspayki
simichallayta miskichiwanki.
Saraschay, urkillo saraschay
ima llakita qanri wianki
chayna sumaqta wiaykuspayki
awichallayta kancharichinki.
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
waka-kuna-pas
= tambin las vacas.
waka-kuna-paq-mi = es para las vacas.
waka-paq- chu?
= es para la vaca?
Chaqlina:
Sarata, sarata hallmakuni
qorawan qorawan minuykuspa
saraschay, trigoschay
umina saraschay
saraschay trigoschay
posoqo saraschay.
- 86 -
- 23 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
Nombres sustantivos
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Takikusun
=
=
=
=
perro
baca
venado
gallina
misi,michi = gato
qowe
= cuy
kukuli
= torcaza
atoq
= zorro
puku
tumi
manka
pichana
kachi
aycha
sara
uchu
=
=
=
=
=
=
=
=
plato
cuchillo
olla
escoba
sal
carne
maz
aj
qero
puyu
qoncha
qara
unu, yaku
runtu
hanka
lawa
= vaso
= jarra
= fogn
= cuero
= agua
= huevo
= tostado
= sopa
uma
kunka
wasa
maki
awi
kiru
weqe
senqa
weqaw
=
=
=
=
=
=
=
=
=
cabeza
cuello
espalda
mano
ojo
diente
lgrima
nariz
cintura
uya
rikra
siki
chaki
chukcha
kaki
uu
sonqo
kukucho
= cara
= hombro
= poto
= pie
= cabello
= quijada
= seno
= corazn
= codo
- 24 -
Chullalla sarachamanta
Chullalla sarachamanta
chullalla habaschamanta
mijuq masischallay
maypiataq kanki
Orqopi wikuachata,
qasapi tarukachata,
hinapas tapurikuy
sapallaymi kani
Orqopi rakirakicha,
qasapi rakirakicha,
imay sonqollataq
rakinaykususun.
Qampas urayman,
noqapas wichayman,
imay sonqollataq
rakinaykukusun.
- 85 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
Willakuy
Saqra michikunamanta.
Allin kuska tutataas, saqra michikuna chupan sayarisqa,
willanakuq rinku, hatun huunakuyman. Chaysi, llapanku
chayamuqtinku, huk machu michi tapuyta qallarin sapanka
michikunata:
- Yaw Bernakucha, imatan qan ruwamuranki chisiyaq?
- oqaqa, lawa, waykusqanku mankamanmi hispayuni- nispas
nin huk saqra michiqa.
L.G.C.
ayllu
pana
wayqe
qosa
churi
warma
runa
sipas
mayu
nina
Apurimakpa Runasimin
=
=
=
=
=
=
familia
hermana
hermano
esposo
hijo
nio/nia
= hombre
= joven mujer
tayta
aa
tura
warmi
wawa
pasa
wayna
machu
=padre
= hermana
= hermano
= mujer
= nio (a)
= muchacha
= joven varn
= viejo
= ro
= candela
orqo
para
= cerro
= lluvia
misicha
pukupi
kaspiwan
umayoq
= gatito
= en el plato
= con el palo
= con cabeza
allqokuna
= perros
wakaman
= por las vacas
qeropura
= entre vasos
puyukunapin = en las jarras
El sustantivo en quechua tiene accidentes gramaticales de gnero, nmero y caso, con sus procedimientos propios.
- Qanri, uu puchu?
- oqaqa, huk chitatan chichuyachimuni, ichapas iskay
umayoq uan lloqsinanpaq- nispas nin kay michiqa.
Hinapis, saqra michikunaq, hatun willanakuy tukupun, pacha
illariyta, manaraq inti lloqsimuskaqtin.
Chaysi, sapanqa michi kutipun Paqarinkama, paqarinkama,
wayqeykuna nispa.
- 84 -
qari wawa
china allqo
china misi
= nio
= perra
= gata
El Habla de Apurmac
L.G.C.
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
= casa
= zorro
= piedra
= joven
wasikuna
atoqkuna
rumikuna
sipaskuna
= casas
= zorros
= piedras
= jvenes
Ejercicios:
= familia
Sustantivos abstractos:
Teqsi = firmamento
Apuyaya = Dios
= cario
= ngel
1.
2.
3.
4.
5.
waylluy
Kilkitu
- 26 -
- 83 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
Willakuy
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
qowe
puyu
para
- Sustantivos aumentativos:
Wasichakuy.
- Tayta Satukun wasita ruwachin adobemanta, iskaypatata.
- Kunanmi qatachisihan chay wasita.
- Ayllunkunan wasimasinpiwan yanapasihanku aynikuspa.
- Tayta Satukun, kutichinqan chay ayninkuta, llapa
yanapaqkunata, kaqllataq wasinkuta ruwaqtinku.
- Tayta Satukun allichakun qerokunata, tejakunata, tukuy
imakunata wasita qatachinanpaq.
- Yanapaqkunamanqa, crus apamuqkunamanpas, allin
mijuytan mijuchinqa, allin uqyaytan qonqa.
- Tayta Satukuq warminmi yanusihan wakin yanapaqnin
warmikunawan wallpakunata, qowekunata kusachisihan
llapanku mijunankupaq.
- 82 -
warmicha
sumaqcha
- Sustantivos despectivo:
chachu
= moroso
sachacha
sapsa = andrajoso
-Sustantivos gentilicios:
Qeswaruna
= hombre de la quebrada
- 27 -
El Habla de Apurmac
Ampaymanta
Qorawasiruna
Qosqomanta
Suniruna
Tamborqomanta
Saywitimanta
L.G.C.
= de Ampay
= habitante de la ciudad de Curahuasi
= del Cusco
=
=
=
sara
saraq
sarapaq
sarata
sara ? (!)
sarawan
saraman
saramanta
Nominativo
Genitivo
Dativo
Acusativo
Vocativo
Ablativo
allqo
allqoq
allqopaq
allqota
allqo ! ?
allqomanta
allqowan
allqorayku
allqopura
perro
del perro
para el perro
al perro
perro ! ?
del perro
con el perro
por el perro
entre perros
- 28 -
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Waw urmaykunin ! =
Paqtataq maqaykiman ! =
Supayma kasqanki ! =
Oqq manan riymanchu ? =
Chin orqopi llipiqllan ! =
Achachaw kay maqtari ? =
Aaaw qowekiri ? =
Alalaw puukusaq ! =
- 81 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Nominativo
Genitivo
Dativo
Acusativo
Vocativo
Ablativo
pin ?
ima ?
piqpa ?
pipaq ?
maypaq ?
pita ?
pi !
piwan ?
pimanta ?
pirayku ?
pikama ?
pipura ?
Sufijos de posesin
Los sufijos que a continuacin se sealan, se agregan a
la cosa poseda. Indican la persona y el nmero del poseedor.
llaqta-y
Singular:
= mi pueblo
llaqta-yki
llaqta-n
wasi-y
= tu pueblo
= su pueblo
= mi casa
wasi-yki
wasi-n
= tu casa
= su casa
llaqta-nchis
llaqta-yku
llaqta-ykichis
llaqta-nku
wasi-nchis
wasi-yku
wasi-ykichis
wasi-nku
Plural
= nuestro (I) pueblo
= nuestro (E) pueblo
= su (de Uds.) pueblo
= su (de ellos) pueblo
= nuestra (I) casa
= nuestra (E) casa
= su (de Uds.) casa
= su (de ellos) casa
El Habla de Apurmac
L.G.C.
Kotabamban llaqtaykichis.
Kurawasin paykunapa llaqtan.
Mariawan risaq llaqtata.
Allqowan risaq wakakuna michiqmi.
Ejercicios de identificacin:
- ( ) Llaqtay
- ( ) Llaqtayki
- ( 3) Llaqtan
- ( ) Llaqtanchis
- ( ) Llaqtayku
- ( ) Llaqtaykichis
- ( ) Llaqtanku
Traducir al espaol:
- Chakraykuna
- Chakraykikuna
- Chakrankuna
- Chakranchiskuna
- Chakraykuna
- Chakraykichiskuna
- Chakrankuna
- Chakranchiskunapaq
- Chakrankunapaq
- Chakraykunapaqmi
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
trabajar=
cantar =
sacar =
terminar=
Noqa rantini =
Qan rimanki =
Pay llankan =
Qankuna tusunkichis =
Noqa rantini =
Qan rimanki =
Nosotros compranos =
Ellos compraron
=
Yo comprar
=
Ella cantar
=
Yo bailar
=
Ellos cantarn.
=
Sustantivos propios
Satuku
Saturnino
Mara
Maria
Pachakuteq
Pachacuteq
Abankay
Abancay
Qosqo
Cusco
Pachachaka
- 30 -
Sustantivos comunes
wallpa
gallina
allqo
perro
tiyana
silla
manka
sara
hatus
El Habla de Apurmac
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Nmero
plural
wasikuna
waynakuna
Ejercicios de identificacin
L.G.C.
Huk
Iskay
Kinsa
Tawa
Pisqa
Soqta
Qanchis
Pusaq
Esqon
Chunka
( 1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
(7)
(8)
(9)
(10)
Imataq Kay ?
Wallpa
Qowe
Runa
Mayu
Llaqta
Wasi
Uma
Waka
Para
Yawar
( )
( )
( 1)
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )
Pitaq Kay ?
Perro
Vaca
Gallina
Casa
Hombre
Sangre
Cuy
Pueblo
Lluvia
Ro
Ejercicios de secuencias:
=
=
=
=
=
- 78 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
u
uma
uya
unu
e
eqeqo
erqe
o
oqa
opa
a
api
aqa
aqo
t
tinya
tawa
tullu
k
kaypi
killa
q
qella
qocha
h
haku
hanpi
- 32 -
- 77 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
................ qepanpi................ =
................. uhupi ................. =
................. sikipi .................. =
............................................. =
Conjunciones:
-wan
-chu
-otaq
-paq
-paqmi
-paqtaq
Ejercicios:
...Tusuy ichaqa takispa.
............. aswan...............
............ chayqa ..............
............. sichus...............
............. chaymi .............
............. chayrayku ........
Interjecciones:
1.- Atataw !
2.- Aaaw !
3.- Pitay !
4.-
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
= qu feo !
=
=
=
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
- 33 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Panaypaq apamuni.
Wasiypaqmi apamusaq.
Chaypaqtaq churiyan.
Noqapaqtaqmi kay.
Interjecciones.- Son palabras que denotan brevemente estados de nimo de clera, sorpresa, admiracin, dolor, alegra,
pena, etc.
Pasay!
Suwa !
Qella !
Pin !
Yaw !
Atataw !
Haw !
Ayayaw !
Alalaw !
Akakallaw !
Achachaw !
Paqtataq !
Paw !
Saludos cordiales
Qari- Mamay rimaykullayki = Seora buenos (das, tardes o noches)
Jess Huamanmi kasihani = Soy Jess Huamn
Reqsenaykukusunya = a sus ordenes (conozcmonos)
Warmi- Reqsenaykukusunya taytallay = a sus ordenes seor
Noqaqa Victoria Kamachon kasihani = yo soy Victoria Camacho
Qari- Anchatan kusikuni = Cuanto gusto (me alegro mucho)
Warmi- Noqapas anchatan kusikuni = el gusto es mo (yo tambin me alegro)
- Imaynallataq kasihanki taytay ? = cmo est Ud. Seor?.
Qari- Allinllan mamay, qanri? = bien seora, y t?
Warmi- Allinllan noqapas, taytay = yo tambin estoy bien, seor.
- 34 -
retrate !
ladrn !
ladrn !
quin es !
Oye !
qu feo !
qu picante!
que dolor !
qu fro !
qu pena !
qu miedo !
cuidado !
no hay !
= Pasay kaymanta !.
= Yaw suwa !
= Qella pasa !
= Pin kayqa !
= Yaw pasay !
=
=
=
=
=
=
=
=
El Habla de Apurmac
L.G.C.
= Trabaja o no trabaja.
= Cantes o no cantes.
= Corta la carne o te vas.
= Siembras o cultivas.
= Vienes o te vas.
Conjunciones adversativas.- Expresan contrariedad u oposicin entre dos oraciones o freses. Se utilizan los morfemas:
ichaqa = pero, aswan = mejor.
Llankay ichaqa ama pisipaspa. = Trabaja pero sin cansarse.
Tusuy aswan takiy.
=Canta mejor baila.
Conjunciones condicional.- Expresa condicin y circunstancia, se utilizan los morfemas: chayqa, sichus, chayri.
Tarpunki chayqa kawsankin.
Sichus tarpunki kosechanki
Mana llankasaq chayri ?.
= Si siembras vivirs.
= Si siembras cosechars.
= Que si no trabajo?.
- 74 -
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
- 35 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Quinto dilogo:
Posposicin
Odon:
David:
Odon:
David:
Sexto dilogo:
Juan:
Pancho:
Juan:
David:
Pancho:
David:
Pancho:
Watakuna
0 aos
0 a 03 aos
03 a 06 aos
06 a 09 aos
09 a 14 aos
14 a 20 aos
20 a 60 aos
60 a 80 aos
80 aos a ms
Muerto
Qarikuna
sullu
wawa
warma
erqe
maqta
wayna
qari
machu
machucha
aya
- 36 -
Warmikuna
sullu
wawa
warma
pasa
sipas
warmi
paya
payacha
aya
Sustantivo
Wasi
Mayu
Chakaq
Llaqtaq
Wakaq
Qocha
Rumi
Posposicin
patapi
pata
pachan
chawpin
qepanpi
uhupi
sikipi
Espaol
= Encima de la casa
= Orilla del ro.
= Debajo del puente
= El centro de la ciudad.
= Tras de la vaca.
= Dentro de la laguna.
= Debajo de la piedra.
Conjuncin
Conjuncin.- Formas de palabras que enlazan ideas y pensamientos.
Conjunciones copulativas.- Enlazan palabras u oraciones, se
utilizan los morfemas:
-pas = y, -taq = y, -wan = con.
Wallpapas qowepas mijunas = Gallinas y cuyes se comen.
Qan takinki noqataq tususaq. = Tu cantas y yo bailo.
Warmiywan llaqtata risaq.
= Con mi mujer ir a la ciudad.
- 73 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
- 72 -
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Ayllunchiskuna
ayllu
tayta, taytay
mama, mamay
qosa, qari
warmi
qosay, warmiy
wawa
ususi, ususiy
churi, churiy
wayqe
pana
wayqey, panay
aa
tura
aay, turay
qari wawa
warmi wawa
qatay
qachun
sullka wayqey
= familia
= padre, mi padre
= madre, mi madre
= esposo, varn
= esposa, mujer
= mi esposo, mi esposa
= hijo (a), menor de tres aos
= hija, mi hija
= hijo, mi hijo
= hermano del hermano
= hermana del hermano
= mi hermano, mi hermana
= hermana de la hermana
= hermano de la hermana
= mi hermana, mi hermano
= hijo menor de tres aos
= hija menor de tres aos
= cuado, yerno
= cuada, nuera
= mi hermano menor
- 37 -
El Habla de Apurmac
kuraq aay
wayna
sipas
machu, paya
machucha, payacha
L.G.C.
= mi hermana mayor
= joven varn
= joven mujer
= viejo, vieja
= viejito, viejita
waqcha
= hurfano
masachakuy = matrimonio
wiaypaq
= para siempre
suti
pin
iman
mayqen
chay
= nombre
= quin
= qu
= cul
= es ese
qapaq
= rico
kasarakuy = matrimonio
wauy
= muerte
sutiki
pin pay ?
iman kay?
mayqenmi?
pin chay ?
= t nombre
= quin es esta?
= qu es esto?
= cul es?
= quin es ese?
Joseypaayllunkuna
- Joseypa ayllunkunari, pikunataq ?
- Joseypa ayllunkunaqa askan.
- Paykunaqa askan kanku:
- Taytan, Dionicio
- maman, Isidora
- warmin, Luisa
- wayqen, Andres
- panankuna: Carmen, Lucinda, Victoria, Lucila.
- ususinkuna: Catalina, Paulina, Ines, Marcelina.
- churinkuna: Juan Pablo, Grimaldo, Abel.
- Karminpa aankuna: Lucila, Victoria, Lucinda.
- Abelpa wayqenkuna: Juan Pablo, Grimaldo.
- Lucilapa turankuna: Jos, Andres.
- 38 -
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
(8)
(9)
(10)
( ) De interrogacin
( ) De prohibicin
( ) De duda
El Habla de Apurmac
L.G.C.
De cantidad:
Chikan
= poco
Pisi
= poco
Pisichallan
= demasiado poco
Nishu
= arto
Hunta
= lleno
Askapuni
= exagerado
aslla
pisin
askan
sinchi
tawa
iskay
= escaso
= muy poco es
= arto
= exagerado
= cuatro
= dos
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
De afirmacin:
Ar
= s
hinan
= as es
hinapunin = siempre es as
riki
kaymi
chay
= por su puesto
= esto es
= eso es
De negacin:
Manan
= no
Manapuni
= de ninguna manera
manay
Amaraq
= pues, no
= todava no
De interrogacin:
Imapaq?
= para qu? Imarayku?
Maypi?
= dnde? mayman?
Maykama? = hasta dnde? maypi
= por qu?
= a dnde?
= dnde?
Elercicios:
Adverbios
Mana imayuq runa.
Chakra uraypi wakata qatimuy.
Pisichallan qolqey kunan kasihan.
Mincha hamusaq wasikita.
Manapunin chakraytaqa qoykimanchu.
Paqarin apamusaq mujuta.
Sasan rumi astay.
- 70 -
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
(7)
( ) Primitivos
( ) De Lugar
( ) De tiempo
( ) De modo
( ) De de cantidad
( ) De afirmacin
(1) De negacin
El Habla de Apurmac
L.G.C.
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Adverbio
El adverbio: Son palabras invariables que modifican la funcin del verbo, calificando o determinando el significado, de
un adjetivo, verbo o de otro adverbio.
- 40 -
Simples
Pisi = poco
Hinan = as es
Chisi = noche
Compuestos
pisichalla
= poquito
Kayhina
= como esto (a)
Chisilla
= anoche no mas
Primitivos
Kunan = ahora
Hina = asi es
Mana = no
Derivados
kunankama
hinaspacha
manaraq
= hasta ahora
= pueda que sea as
= todava no
De lugar:
Kaypi
Haqaypi
Uraypi
awpaqpi
Abankaypi
Tamborqopi
= aqu
= all
= abajo
= delante
= en Abancay
= en Tamburco
chaypi
wichaypi
kinraypi
chinpapi
kayllapi
kaypichu
De tiempo:
Kunan
Kunallan
Mincha
Mayninpi
Wiaypaq
= ahora
= ahora mismo
= pasado maana
= a veces
= para siempre
chisi
= anoche
chisiman = a la noche
unaya = hace tiempo
paqarin = maana
chaypacha = esa vez
- 69 -
= all, ah
= arriba
= a la vuelta
= al frente
= aqu no mas
= aqu ser?
El Habla de Apurmac
Tiempo futuro:
Noqa takisaq inti raymipi.
Qan takinki
Pay takinqa
Noqanchis takisunchis
Noqayku takisaqku
Qankuna takinkichis
Paykuna takinqaku
L.G.C.
=
=
=
=
=
=
=
Secuenciasdeverbos:
- allichay, amachay, apamuy, .............., .............., .................
- chakatay, challpuy, chanqay, ............, ..............,...................
- hatariy, hallmay, ..............., ..............., ..............................
- kaniy, kuchuy, .............., ................, ................................
- takiy, tarpuy, ...................................................................
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Nombres adjetivos
Cualificantes: Es aquella clase amplia de palabras que tienen
como base una raz cualificante o una raz no cualificante cualificada. Esta clase de palabra, definida sintcticosemnticamente, se caracteriza por aparecer precediendo tanto a palabras nominales, verbales o a otros cualificantes.
Las clases especficas de palabras que pertenecen a esta
categora amplia son: adjetivo, preadjetivo, cuantificador, nmero, dectico, adverbio.
Hatun
yana
suwa
aswan hatun
hukninka
kinsa
iskay kuti
= grande
= negro
= ladrn
= ms grande
= a uno
= tres
= dos veces
uchuy
= pequeo
puka
= rojo
qella
= ocioso
hina qella = as de perezoso
tawanka = de a cuatro
chunka = diez
hukmanta= de uno en uno
= esa casa
= dos casas
= buena casa
= casa de piedra
- 41 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Noqayku
takiriykumanraq
Qankuna
takiriwaqchisraq
Paykuna
takirinkumanraq
- 42 -
Modo imperativo
Takiy qan
Takichun pay
Takisunchis noqanchis
Takisaqku noqayku
Takiychis qankuna
Takichunku paykuna
= Nosotros hubiremos
cantado (E)
= Ustedes hubieren
cantado
= Ellos hubiesen
cantado.
= Canta t
= Cante l
= Cantemos nosotros
= Cantemos nosotros
= Canten usteres.
= Canten ellos.
=
=
=
=
=
=
=
- 67 -
Yo canto en mi casa.
Tu cantas en el ro.
El canta cada noche.
Nosotros cantamos huayno.
El Habla de Apurmac
Noqanchis
Noqayku
Qankuna
Paykuna
L.G.C.
Pretrito pluscuanperfecto:
Noqa
takiymanchus karan
Qan
takiwaqchus karan
Pay
takinmanchus karan
Noqanchis
takisunmanchus karan
Noqayku
takiykumanchus karan
takiyman
takiwaq
takinman
takisunman
takiykuman
takiwaqchis
takinkuman
= Yo cantare
= T cantares
= l cantare
= Nosotros cantremos (I)
= Nosotros cantremos (E)
= Ustedes cantreis
= Ellos cantaren.
Futuro perfecto
Noqa
takiriymanraq
Qan
takiriwaqraq
Pay
takirinmanraq
Noqanchis takirisunmanraq
- 66 -
= Yo hubiera cantado
= T hubieras cantado
= l hubiera cantado
= Nosotros hubiremos
cantado (I)
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
este
ese
aquel
aqu
all
all
Noqaq llamay
Qanpa wasiki
El Habla de Apurmac
Noqaq wakay
Qanpa chakrayki
Paypa wasin
Noqaykuq wakayku
Noqanchispa wakanchis
Qankunaq chakraykichis
Paykunaq wasiykichis
L.G.C.
= Mi vaca
= Tu chacra
= Su casa (de l)
= Nuestra vaca (E)
= Nuestra vaca (I)
= Vuestra chacra
= casa de ellos.
Nombre adjetivos indefinidos, Sealan la cantidad del sustantivo de manera vaga, ellos son:
wakin wallpakuna
huk takiq
pisi mijuna
aska wakakuna
nishu aska
Los adjetivos numerales, determinan la cantidad o el nmero, el orden, las divisiones o los mltiplos de los objetos, cosas
y animales, etc.
Nmeros cardinales: Son los que indican la cantidad con los
nmeros del uno hasta el infinito.
1 Huk
2 Iskay
26 Iskay chunka soqtayoq
11 Chunka hukniyoq
12 Chunka iskayniyoq
60 Soqta Chunka
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
takiyman
takiwaq
takinman
takisunman
takiykuman
takiwaqchis
takinkuman
Modo subjuntivo:
Presente:
Noqa
takiqtiy
Qan
takiqtiyki
Pay
takiqtin
Noqanchis takiqtinchis
Noqayku
takiqtiyku
Qankuna
takiqtiykichis
Paykuna
takiqtinku
= Yo cantara
= T cantaras
= l cantara
= Nosotros cantaramos (I)
= Nosotros cantaramos (E)
= Ustedes cantaran
= Ellos cantaran.
= Yo cante
= T cantes
= l cante
= Nosotros cantemos (I)
= Nosotros cantemos (E)
= Ustedes canten
= Ellos canten
Pretrito imperfecto:
Noqa
takiqtiyqa
= Yo cantara
Qan
takiqtikiqa = T cantaras
Pay
takiqtinqa
= l cantara
Noqanchis takiqtinchisqa= Nosotros cantramos (I)
Noqayku
takiqtiykuqa = Nosotros cantramos (E)
Qankuna
takiqtiykichisqa = Ustedes cantreis
Paykuna
takiqtinqa
= Ellos cantaran
= primero
= segundo
= un dcimo
Pretrito perfecto:
Noqa
takiqtiya
= Yo haya cantado
Qan
takiqtiykia = T hayas cantado
Pay
takiqtina
= l haya cantado
- 65 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
Pretrito perfecto:
Noqa
takirqani
= Yo he cantado
Qan
takirqanki
= T has cantado
Pay
takirqan
= l ha cantado
Noqanchis takirqanchis = Nosotros hemos cantado (I)
Noqayku
takirqayku = Nosotros hemos cantado (E)
Qankuna
takirqankichis = Ustedes han cantado
Paykuna
takiranku
= Ellos han cantado.
Pretrito pluscuanperfecto:
Noqa
takisqani
= Yo haba cantado
Qan
takisqanki
= T habas cantado
Pay
takisqa
= l haba cantado
Noqanchis takisqanchis = Nosotros habamos cantado (I)
Noqayku
takisqayku = Nosotros habamos cantado (E)
Qankuna
takisqankichis= Ustedes haban cantado
Paykuna
takisqaku
= Ellos haban cantado.
Futuro imperfecto
Noqa
takisaq
Qan
takinki
Pay
takinqa
Noqanchis takisunchis
Noqayku
takisaqku
Qankuna
takinkichis
Paykuna
takinqaku
Futuro perfecto
Noqa
takisaqa
Qan
takinkia
Pay
takinqaa
Noqanchis takisuna
Noqayku
takisaqkua
Qankuna
takinkichisa
Paykuna
takinqakua
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
huk cheqta
iskay kinsa cheqta
1/3
huk kinsa cheqta
3/10 kinsa chunka cheqta
Nmeros mltiplos, indican las veces que un nmero se repite, se utiliza el trmino kuti (veces).
iskay kuti
pachaq kuti
tawa kuti
waranga kuti
chunka kuti
chunka tawayoq kuti
Yupasunchis:
= Yo cantar
= T cantars
= l cantar
= Nosotros cantaremos (I)
= Nosotros cantaremos (E)
= Ustedes cantarn
= Ellos cantarn
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Huk
Iskay
Kinsa
Tawa
Pisqa
Soqta
Qanchis
Pusaq
Isqon
Chunka
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Chunka hukniyoq
Chunka iskayniyoq
Chunka kinsayoq
Chunka tawayoq
Chunka pisqayoq
Chunka soqtayoq
Chunka qanchisniyoq
Chunka pusaqniyoq
Chunka isqonniyoq
Iskay chunka
= Yo ya cantar
= T ya cantars
= l ya cantar
= Nosotros ya cantaremos (I)
= Nosotros ya cantaremos (E)
= Ustedes ya cantarn
= Ellos ya cantarn
21
22
23
24
25
26
27
28
10
20
30
40
50
60
70
80
Chunka
Iskay chunka
Kinsa chunka
Tawa chunka
Pisqa chunka
Soqta Chunka
Qanchis chunka
Pusaq chunka
- 64 -
- 45 -
El Habla de Apurmac
29
30
100
200
300
400
500
600
700
800
900
L.G.C.
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
9000
1000,000 Hunu
3000,000 Kinsa hunu
120
150
122
155
225
842
843
90
100
Isqon chunka
Pachaq
Waranqa
Iskay waranqa
Kinsa waranqa
Tawa waranqa
Pisqa waranqa
Soqta waranqa
Qanchis waranqa
Pusaq waranqa
Isqon waranqa
awpaq eqen
iskay eqen
kinsa eqen
= primero
= segundo
= tercero
- 46 -
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(7)
( ) pasado
( ) presente
( ) futuro
= Yo cantaba
= T cantabas
= l cantaba
= Nosotros cantbamos (I)
= Nosotros cantbamos (E)
= Ustedes cantaban
= Ellos cantaban
- 63 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
Tiempo presente
Noqa
llankani llaqtapi = Yo trabajo en el pueblo.
Qan
llankanki
=
Pay
llankan
=
Noqanchis
llankanchis
=
Noqayku
llankayku
=
Qankuna
llankankichis
=
Paykuna
llankanku
=
Tiempo pasado
Noqa
llankarani
Qan
Pay
Noqanchis
Noqayku
Qankuna
Paykuna
Tiempo futuro
Noqa
Qan
Pay
Noqanchis
Noqayku
Qankuna
Paykuna
11
chunka huqniyoq eqen
16
chunka soqtayoq eqen
20 iskay chunka eqen
25 iskay chunka pisqayoq eqen
30 kinsa chunka eqen
55
pisqa chunka pisqayoq eqen
100 packaq eqen
1000 waranqa eqen
1/2
2/3
= un dcimo
= dcimo sexto
= vigsimo
= vigsimo quinto
= trigsimo
= quincuagsimo quinto
= centsimo
= milsimo
huk cheqta
iskay kinsa cheqta
1/3
huk kinsa cheqta
3/10 kinsa chunka cheqta
Nmeros mltiplos
iskay kuti
pachaq kuti
=
=
=
=
=
=
=
- 62 -
Apurimakpa Runasimin
=
=
=
=
=
=
=
Ejercicios:
Noqa kani hatun qari.
Qan kanki sumaq warmi.
Pay kan allin runa.
Noqanchis kanchis llankaq runakuna.
Noqayku kayku Amanqay llaqtamanta.
Qankuna kankichis qeswa runakuna.
Paykuna kanku an ruwaqkuna.
L.G.C.
tawa kuti
waranga kuti
chunka kuti
chunka soqtayoq kuti
Ejercicios de secuencias:
=
=
=
=
=
=
=
- 47 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Ejercicios de identificacin:
- ( 1 ) Sapallan
- ( ) Haqay
- ( ) Sinchi
- ( ) As asmanta
- ( ) Puuysiki
- ( ) Aswan
- ( ) Umasapa
- ( ) Ancha Hatun
- ( ) Cabezn
- ( ) Dormiln
- ( ) De poco en poco
- ( 1 ) Sola
- ( ) Sumamente
- ( ) Muy grande
- ( ) En aquel
- ( ) Ms
Tiempos
personas
Noqa
Qan
Pay
Noqanchis (I)
Noqayku (E)
Qankuna
Paykuna
presente
Ka- ni
ka- nki
ka- n
ka- nchis
ka- yku
ka- nkichis
ka- nku
pasado
ka- rani
ka- ranki
ka- ran
ka- ranchis
ka- rayku
ka- rankichis
ka- ranku
futuro
ka- saq
ka- nki
ka- nqa
ka- sunchis
ka- saqku
ka- nkichis
ka- nqaku
quechua
Munay tika
Qella warmi
umasapa machu
Sumaq sipas
Yuraq kalabasa
espaol
Flor bonita
Mujer perezosa
Viejo cabezn
Tiempos
personas
Noqa
Qan
Pay
Noqanchis (I)
Noqayku (E)
Qankuna
Paykuna
presente
Takini
takinki
takin
takinchis
takiyku
takinkichis
takinku
pasado
takirani
takiranki
takiran
takiranchis
takirayku
takirankichis
takiranku
- 61 -
futuro
Takisaq
takinki
takinqa
takisunchis
takisaqku
takinkichis
takinqaku
futuro
llankasaq
llankanki
llankanqa
llankasunchis
llankasaqku
llankankichis
llankanqaku
El Habla de Apurmac
L.G.C.
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Palabra verbo
Es aquella palabra que presenta como base una raz
verbal o una raz no verbal verbalizada, que lleva obligatoriamente sufijos flexivos y, opcionalmente, derivativos verbales y
discursivos.
Esta clase de morfema denota accin o estado y es,
obligatoriamaente, el ncleo de la palabra verbal o de la frase
verbal.
La flexin verbal comprende las siguientes categoras: Tiempo, nmero, voz, persona, condicional , imperativo, aspecto.
Verbos:
rikuy
puuy
nanay
rimay
ruway
yupay
qoy
kay
watay
=
=
=
=
=
=
=
=
=
ver
dormir
dolor
hablar
hacer
contar
dar
ser, estar
amarrar
puriy
munay
wiay
takiy
waqay
churay
llankay
tusuy
hanpiy
=
=
=
=
=
=
=
=
=
andar
querer
crecer
cantar
llorar
poner
trabajar
bailar
curar
Adjetivos
determinativos
kaypi
haqaypi
noqaq
paykunaq
wakin
pisi
aska
chaypi
qanpa
noqanchispa
paykunaq
frases en quechua
frases en espaol
Kaypi kasihan
Aqu est
Haqaypi kasihan wasi All est la casa
Noqaq churiy
Mi hijo
Takikusun
Patibamballaykaaso
Patibamballay kaaso
Kolerachayta kortaykuy
Sinchi rabiasqan hamuni
Warma yanaypa kawsanpi.
Imataq oqaq vidayri
Haykataq noqaq vidayri
Kay runaq llaqtankunapi
Waqaspa purinallaypaq.
- 49 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Palabra pronombre
Es aquella palabra que sustituye al nombre de una entidad
concreta o ideal expresada o pensada previamente. As los pronombres sustituyen a los sustantivos o nombres, pero tambin lo hacen con las frases y con las oraciones enteras.
Los pronombres en quechua son:
Pronombres personales: Son las que designan personas gramaticales.
1ra. persona
2da. persona
3ra. Persona
1ra. persona
2ra. persona
3ra. Persona
Singular
Noqa
= yo
Qan
= t, usted
Pay
= l, ella
Plural
Noqanchis = nosotros (incluyente)
Noqayku = nosotros (excluyente)
Qankuna = vosotros, ustedes
Paykuna = ellos, ellas.
- 50 -
- 59 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Traducir al espaol
Noqa llantata ruwani.
Qan chakrata llankanki.
Pay tarpun sarata.
Noqanchis tantata rantinchis.
Noqayku habasta tarpuyku.
Qankuna papata tarpunkichis.
Paykuna sarata hallmanku.
=
=
=
=
=
=
=
kaykuna
chaykuna
haqaykuna
Singular
ste, sta, esto
cerca al hablante
se, sa, eso
cerca al hablante
aqul, aqulla(o)
lejos de las dos personas
Plural
stos, stas
sas, sos
aqullos, aqullas
Kay wayta.
Chay allqo.
Chay waka.
Haqay atoq.
Kayta ninaman churay.
Chayta haywamuway.
= sta flor
= se perro
= sa vaca
= Aqul zorro.
= sto pon al fuego.
= Alcnzame so.
6.- ......................................................................................
- 58 -
- 51 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
Pin payqa?
Pikunan paykuna?
Imay wata?
Haykan watayki?
Pikunan hamusqaku wasita?
Imaman hamuranki ?
= Quin es l?
= Quienes son ellos ?.
= Qu ao ?
= Cantos aos tienes ?.
= Quiene haban venido a casa ?
= A qu has venido ?
- 52 -
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
Paykunapaq
Paykunata
Paykunawan
Paykunarayku
Paykunamanta
Ejercicios:
Chay wasin noqapa.
Chay wakan qanpaq.
Qankunawan risun llaqtata.
Paykunarayku chakrata llankasun.
Paykunata waqyasun takinapaq.
Paqarin qanwan llankasun.
Allinta rimanku qanmanta.
Llaqtarunakuna noqamanta rimanku.
Mamay Jesusa qanta waqyasunki.
Paykunapa yana wakakuna.
Willakuy
Allqamari atoqwan
Allqamari atoqwan chakra ukupi tupasqa.
Allqamaris atoqta nisqa:
-
- 57 -
El Habla de Apurmac
L.G.C.
= T
= De t, tuyo
= Para t
= A t
= Contigo
= Por t
= De t
= El, ella
= Para l o ella
= A l o ella
= Con l o ella
= Por l o ella
= Por l o ella
Apurimakpa Runasimin
= La gallina es ma.
= Tuya es la casa
=
=
=
=
=
Pronombres indefinidos: Sealan vagamente al objeto, se forman agregando los morfemas: -pis, -pas, a los pronombres
interrogativos, en casos afirmativos; agregando a los adverbios los morfemas: -ni, -mana, -ama, en casos negativos.
Afirmativos:
L.G.C.
= Ellos, ellas
= De ellos o ellas
- 56 -
pipas
maypas
maypipas
El Habla de Apurmac
mayqenpas
imapas
haykapas
haykaqpas
maypis
L.G.C.
Negativos:
ni pipas
ni maypas
ni maypipas
ni mayqenpas
ni imapas
mana maypipas
mana mayqenpas
mana haykaqpas
= nadie.
= ninguno, ninguna.
= en ningun lugar,
= ninguno de ellos.
= nada, no hay.
= en ninguna parte.
= ninguno, nadie, ninguno de ellos.
= nunca, jams.
= uno solo
= solo dos
= solo cuatro
= solo yo
= solo t
= solo ellos
= solo yo
= solo t
= solo l
= solo mi padre
= parte de algo
= todos
- 54 -
L.G.C.
Apurimakpa Runasimin
= Yo
= Mo
= Para mi
= A mi
= Conmigo
= Por m
= De mi
= Nosotros (tras)
= De nosotros (tras)
= Para nosotros (tras)
= A nosotros (tras)
= Con nosotros (tras)
= Por nosotros. (tras)
= De nosotros (tras)
- 55 -