Está en la página 1de 54

El Habla de Apurmac

L.G.C.

Posposicin - ejercicios ............................................

73

Conjuncin - clases ................................................

73

Interjecciones ..........................................................

75

Literatura quechua .................................................

82

Pensamientos populares .............................................

96

Qarawi Oh Apurmac ...............................................

103

Bibliografa ............................................................

105

Indice .....................................................................

107

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Leoncio Gutirrez Camacho

Apurimakpa
Runasimin

Ch

ill

ik

El Habla de Apurmac

MORFOLOGA
Academia de la Lengua Quechua filial Apurmac

- 108 -

-1-

El Habla de Apurmac

L.G.C.

PROPIEDAD INTELECTUAL:
Queda prohibida la reproduccin total o parcial de
este libro, sin la autorizacin escrita del autor y
conforme a los trminos de la ley N 13714

Editado el 27 de setiembre del 2006


Impreso en el Per - Printed in Per
Leoncio Gutirrez Camacho

Diseo, edicin e impresin


GRAFICA EL MERIDIANO E.I.R.L.
Jr. Puno 100-A - Abancay - Apurmac
Per - Sudamerica

-2-

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

INDICE
Dedicatoria ............................................................

Presentacin ...........................................................

Identidad tnica y lingstica


del quechua ............................................................

Orgenes del quechua ..............................................

Caractersticas del quechua ......................................

12

Fontica y fonologa ...............................................

15

Fonemas del quechua ..............................................

16

Morfologa del quechua ..........................................

17

Palabra, fonema, morfema ......................................

17

Sufijo: nominales, verbales, derivativos ...................

19

Nombres sustantivos ...............................................

24

Clasificacin del nombre sustantivo ........................

26

Saludos cordiales ....................................................

34

Ayllunchiskuna (miembros de la familia) .................

37

Nombres adjetivos ...................................................

41

Yupasunchis (la numeracin) .................................

45

Palabra pronombre .................................................

50

Palabra verbo .........................................................

60

Conjugacin de verbos - ejercicios ..........................

61

Adverbio ................................................................

69

- 107 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Dedicatoria

Tukuy sonqoywan
Apurmak llaqtamasiykunapaq
Runasimi yachaqkunapaq
Yachay munaqkunapaq
Kay runasiminchista:
Hatarichisun
Kawsarichisun
Huk sonqolla.

- 106 -

-3-

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

BIBLIOGRAFA
Clements R. Markham
Historia del Per Las Posesiones Geogrficas de las tribus
que formaban el Imperio de los Incas. 1871.
Los Quechuas: la tribu de los curacas
-Toto Giurato.- obra Per Milenario- 1947.
- Demetrio Molloy MacDermott
an Camino 1975
- Clodoaldo Soto Ruiz
Gramtica Quechua Ayacucho - Chanca. 1976
Diccionario Ayacucho - Chanca 1976 - Segundo Villasante Ortiz.
Yachasun Qheswata - 1994 - Domingo Dvila Peza
Fontica y Morfologa Quechua o Runasimi. 1998
-Leandro Alvino Herencia Fernndez
Morfologa Quechua 2000- Municipalida provincial del Cusco - Academia Mayor de la
lengua Quechua
Inka Rimay N 5 - 200
- Armando Valenzuela Lovn
Las Maravillas del Quechua Inka - 2002
- Ministerio de Educacin
Vocabulario Polglota incaico 1905
-4-

- 105 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Llalereq yuyay huntasqa


heroekunapas kay llaqtamanta
Paqarin chay hatun sumaq qoya
Micaela Bastidas Puyuqawa
Hinallataq wakin weraqochakuna
kuskachay ruwaq hatun
Qelqaqkunapas, hanpiqkunapas
kirusikiqkunapas, anninchis ruwaq
kurakunapas, yayakunapas
Sutiykin rijurin tukuy teqsipi
muyoq rikchayninpi fuyuwan
kuskan kanki kuychuykin
chawpinpi sumaq pukaran
Qanmi kanki qapaq qoriyoq
qolqeyoq, teteyoq, antayoq
orqoykipin uywaykikuna
mirasihan, kuntur, wikua
Taruka, luychu, wiskacha
leqleqa, wallata, akche, yutu
qentikuna, tikata chonqasihan
hichuy wankasihan.
Paraykin parasihan
mayuykin parisihan
ritiykin, qasaykin, chullunku
wayqoykipin arwinchu arwisihan.

- 104 -

Presentacin
La comunicacin humana es uno de los hechos ms fascinantes de la historia del hombre, que como ser social, vinculado a sus semejantes, comparte con todos la aventura del vivir y de la transformacin del universo.
Del hecho de comunicar nace el lenguaje. Del sentido
de lo permanente, de guardar memoria, de acortar distancias,
de perennizar, nace la escritura. Del afn de descifrar lo escrito, es decir de entrar en comunicacin con el que escribi
nace la lectura. Los signos no tendran sentido si no pudieran
ser interpretados. Leer es pues comunicarse.
Saber lo que otro dijo y cmo lo dijo. Que piensa y por qu lo
piensa. Cundo y debido a qu circunstancias ocurrieron tales
o cules hechos.
Sin lenguaje sin comunicacin, sin lectura no hay conocimiento. Pero la lectura no es el simple dominio mecnico de
los signos escritos o impresos.
Este texto surgi del empeo de hacer amena la escritura del idioma quechua. Tiene mucho de lo que he podido
hurgar en libros acerca de los problemas dialectales,
fonolgicos, morfosintcticos, y un mucho de esa seora casera y dirigente que es la prctica. Lo hice, porque no poda
continuar enseando la lengua Quechua a base de reglas ins-5-

El Habla de Apurmac

L.G.C.

pidas de imposible recordacin, para mis alumnos era peor,


decid poner mis manos a la obra. Comenc visitando a maestros amigos, a personas y comunidades quechua hablantes,
para tomar de cada uno lo que de bueno y valedero haba en el
contexto de nuestro Apurmac.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Qarawi
Oh! Apurmac
(VAC - 78 del viejo escritorio de JGN de G?

Con el pensar, practicar y leer fuimos llegando al convencimiento de que el aprendizaje de la lengua quechua deba
ser un proceso de acoplamiento de imgenes viso-fnicas y
kinestsicas a determinados contenidos conceptuales y emocionales; de tal modo, que se produjeran instantneas conexiones entre hablar, leer y escribir.
Todas las palabras se han agrupado por la similitud de
sus dificultades y formas gramaticales morfemticas.
Los ejercicios en este texto tienen como meta fundamental la
grabacin de la imagen visual, fnica y kinestsicas de las palabras y el acoplamiento a estas de su contenido conceptual y
emocional. Entre ellos estn los de locacin de palabras en
oracin, la representacin grfica de las mismas, la divisin en
sus morfemas constituyentes, que obligan a analizar cuidadosamente la palabra y, en ocasiones, a rectificar la imagen fnica
que se tena de la misma. Tambin se ha utilizado el estudio
etimolgico, que ayuda a establecer lazos de identificacin
sociolingstica y de significacin entre las palabras. No se ha
perdido de vista la formacin de familias de palabras, dilogos, canciones, adivinanzas, dichos, trabalenguas y cuentos
de nuestro folclor andino, porque en ellos se da ntegro y
vitalizado el idioma Runasimi o Quechua, y porque constituyen ocasin de amenidad, identidad tnica y lingstica de
nuestra poblacin quechua hablante de Apurmac.
Gracias,
Leoncio Gutirrez Camacho.
-6-

Apurimak sumaq llaqta


uqu sonqo, yuraq amanqay
sumaq qantu miski qapaq
rosas tika puka chiwanuway
sumaq intinpa suni pisonay
Napaykuykin hanaq pacha
punchayniykipi llapa churiyki
yupaychaykitaq soqtantin
parwaq llaqtakunantin
Hamanqay, Antahuaylla, Kutaqpanpa,
Grau, Antapanpa, Aymaraes
Pachaq pisqa wata huntanki
oqayku huk sonqolla qochokunaykupaq
Unanchayhina rapapaparispa
qanpa churiykikunan sumaq
- 103 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Galeras panpapi
Galeras panpapi
wikua waqasihan,
manaa trupanman
aypayta atispa
manaa trupanwan,
tupayta atispa.
An chaynan noqapas
waqay, waqay, waqasihani
manaa yanaywan
tupayta atispa.

IDENTIDAD
QUEC H UA.

Habaspa tikansi
yanacha, yuraqcha
chaychus mana noqa
yanayoqchu kayman

Apurmac tuvo como habitantes ancestrales a dos pueblos de tradicin guerrera; los Chankas y los quichuas. Los
quichuas se establecieron en la margen izquierda del ro
Apurmac, hacia el siglo XI a.c.., pero luego emigraron a zonas ms altas de la regin. Los distintos ayllus de la Nacin
Chanka estaban asentados, desde tiempos muy antiguos, en el
rea cordillerana ubicada entre los ros Pampas, Pachachaca y
Apurmac. Los Chankas se mantuvieron y lograron desarrollar un importante seoro regional, que vivi su apogeo durante el siglo XIII de nuestra era. Su sede principal fue el rea
geogrfica de Andahuaylas, desarrollaron una cultura autctona
Entre estas desarrolladas tribus, la que ms se destac sobre
las otras fue la de los Quechuas, que viviendo al sur del
Pachachaca, hablaba un idioma dulce e incisivo, el quechua,
aquella lengua que luego y paulatinamente se impuso entre
los vastsimos contornos y entre todos los pueblos del alto y
bajo Cusco hasta volverse el idioma oficial en todo el
Tahuantinsuyo.

TNICA

Y LINGSTICA

DEL

Orgenes del idioma quechua.

Chaqlina
Noqas kani, mayu rumi hina
qaqamanta urmaykamuq
mana mamayoq,
mana taytayoq
sapallaysi noqa kani.

- 102 -

-7-

El Habla de Apurmac

L.G.C.

Unas tribus guerreras habitaban desde el Pachachaca


hasta Jauja y desde los Andes Orientales hasta el ro Ica, ocupando un territorio tan vasto como el Collao, formado por
rgidas planicies hacia el Occidente y embellecido hacia el
este por los frtiles valles de Andahuaylas, de Ayacucho, de
Huanta y de Acobamba, enriquecido tambin, a lo largo del
ro Pampas y otros afluentes menores de aquel majestuossimo
ro que deba ser despus el Amazonas, por exuberantes extensiones.
Mas, pese a la fcil vida gozaba por aquellas ricas tribus, stas quedaban incesantemente diezmadas ya sea por
guerras intestinas como por pestes misteriosas. Muchas de sus
aldeas parecan ms bien fortalezas troglodticas donde el hombre, constreido a la repentina defensa, se esconda entrando
en cada casa a travs de un camuflado hueco subterrneo, tal
como los zorros entran en sus disimuladas guaridas. La mayor parte de estas tribus se soaba salida del lago de
Castrovirreyna y no faltaban tampoco aquellas que estaban
convencidas de haber sido lanzadas al mundo por su dios, con
el nico objeto de rechazar y mantener alejadas de las atvicas
tierras a los invasores bajados de Ayacucho y de Huancavelica.
Fragmentos de estos pueblos, los Pocras y los Chancas, despus de haber rechazado a los Quechuas, se establecieron y
asentaron en los valles de Huamanga y de Andahuaylas, fieros sbditos de reyes conceptuados hijos del len, cuya piel
salvajemente ostentaban en las festividades y en el campo de
batalla.(1)

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Manzana pukay pukacha


Manzana pukay, pukacha,
durasno qelluy, qellucha
sinchita pukayaspayki,
sonqoyta suwawasihanki.
Noqallachu wayllurqayki
sonqoycha munarasunki,
awuypa qawasqan kaqtin.
Qantaqsi franela kanki
noqataq kastilla kasaq,
chaki makinapipas
kuskata siraykuwasun.
Qantaqsi trigucha kanki
noqataq saracha kasaq,
chaki molinupipas
kuskata kutaykuwasun.

Tukupay
Pitaq chay, maytaq chay
qawapayasunki
manachu yacharqan,
yanayoq kasqaykita
manachu yacharqan,
noqawan kasqaykita.

El ro Apurmac separaba a los Incas de una nacin


ntimamente unida con ellos, llamada quichua, que hablaba
el mismo idioma. Se dice que en un tiempo muy remoto, los
_________________________________________
(1) Per Milenario Toto Giurato, Edit. Ecos Lima, tomo I, pp. 97- 99.

-8-

- 101 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

Puka Pulleracha
Yaw yaw puka pulleracha,
yaw yaw puka pulleracha,
imata ruwanki chakray uhupi,
imata ruwanki saray uhupi.
Mamaykimanmi willaykamusaq.
taytaykimanmi willaykamusaq,
chakray uhupi ruwasqaykita,
saray uhupi pukllasqaykita.
Willaykamuypas imanawanqataq,
willaykamuypas haykanawanqataq,
chakra chakrapiqa pukllakunallaysi,
sara sarapiqa ruwakunallaysi.
Koka kintucha
Koka kintuchay hoja redonda
qansi yachanki noqaq vidayta,
runaq wasinpi waqallayta
runaq llaqtanpi waqasqallayta.
El Sol eclipsa, la luna mengua
porque delito padezco tanto,
noqachus karani mamay waqacheq
noqachus karani taytay llakicheq.
Ay mamallayqa wachawallasqa
ay taytallayqa churiyawallasqa,
wayra fuyupa chawpichallanpi
wayrahina muyunallaypaq.
Pantion punku fierro rejilla
punkuchaykita kichaykullaway,
tayta mamaywan tinkuykunaypaq
mama taytaywan tupaykunaypaq.
- 100 -

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

quichuas habitaban los valles de Abancay y Andahuaylas y


todo el pas entre los ros Apurmac y Pampas, pero que fueron expulsados por sus enemigos los Chancas. En el tiempo
de la conquista espaola, sus casas estaban en las partes altas
de los valles de Pachachaca y otros tributarios del Apurmac,
extendindose al Este y al Oeste en una distancia de 120 millas en lnea recta desde el ro hasta el Pampas. Detrs de esa
regin hacia el Sur, estaban las punas altas cubiertas de paja
larga, quebradas y gargantas profundas.
Los quichuas estaban divididos en seis Ayllus o linajes, Markham llama ayllus y linajes a las provincias o naciones, siendo estos los siguientes: Los Yanawaras, Chumpiwilkas,
Kotaneras, Kotapampas, Aymaras y los Umasayus.
Los Yanawaras eran una tribu que ocupaba la orilla izquierda
del Apurmac.
Los Chumpiwilkas estaban tambin en la orilla izquierda del Apurmac, pero en la parte alta del valle, stos tenan la
reputacin de ser los mejores bailarines del Ayriway, en la poca
de la cosecha colgaban tallos de maz maduro llamados Wantay
- Sara y Ayriway Sara en las ramas de los rboles, bailando
alrededor de ellos y quemndolos despus como sacrificio.
Los Kotaneras vivan en las quebradas hondas ms al Oeste,
fueron concedidos como encomienda al padre del Inca
Garcilaso.
Los Kotapampas vivan en las montaas escarpadas al
Oeste de los Kotaneras.
Los Aymaras vivan en la parte alta del valle de
Pachachaca. Calancha dice que eran indios inteligentes, pero
grandes idlatras.
Los Umasayus eran una raza de pastores vecinos de los
Aymaras, en la zona desierta de los pastos hacia el ro Apurmac.
Estas tribus Quichuas eran amigas firmes y leales de los Incas,
y la crnica refiere que durante el perodo histrico inclinaron
-9-

El Habla de Apurmac

L.G.C.

la balanza a favor del Inca Wira Qocha; en su gran lucha de


vida o muerte con los Chancas, su idioma comparta con los
Incas, y las muestras de cantos hechos por los Aymaras y
Kotapampas, coleccionados por el doctor Justiani, demuestran que el idioma no haba sido vaciado por palabras extranjeras.
Pero el nombre Quichua no es a propsito para designar el idioma del Per. Deba haber sido llamado idioma
de los Incas. Todos los autores antiguos lo llaman la lengua
general y la lengua cortesana, por primera vez fue llamada Quichua por Fray Domingo de Santo Toms, no en
su gramtica sino en su vocabulario publicado en Valladolid en 1560.
Es posible que haya recogido primero listas de palabras quichuas entre estos indios y que puso el nombre
de Quichua a su vocabulario siendo ste aceptado por
todos los gramticos subsiguientes con tal nombre.(2)
Fray Honorio Mossi (1860) hace derivar el nombre Quichua
de la abundancia de paja en esta regin: Qeswani significa,
yo tuerzo, Qeswa es torcer, e ichu significa paja; Qeswasqa
ichu significa paja torcida.

_________________________________________

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Michinachanchis panpapi,
kondorchallaas muyusihan
tiyanachanchis patapi,
iphu parallas muyusihan
Taytamamanchis waqasihan,
maypiraq wawallay nispa
warmayanaykis llakisihan,
maypiraq yanallay nispa.
Waqanki, waqanki
imallamantas waqanki
llakinki, llakinki
haykallamantas llakinki.
Suticha noqa waqayman,
mana mamayoq kasihaspa
suticha noqa llakiyman,
mana taytayoq kasihaspa.
Saruykuy, saruykuy
allpa saruyta saruykuy
takaykuy, takaykuy
allpa takayta takaykuy,
chakichaykiwan, makichaykiwan
alberga eraylla, eraykuy
chakichaykiwan, makichaykiwan
trigo eraylla, eraykuy.
Wiphalitay, wiphala
noqaqa suwaykusqayki
ay wiphala, wiphalitay
wiphala, wiphala .............

(2) Las Posesiones geogrficas de las tribus que formaban el Imperio Incapor Clements
Markhan.

- 10 -

- 99 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Identidad lingstica del idioma Quechua.


Lenguaje
Todos los miembros de una especie humana t, yo, cualquiera tiene la capacidad de comunicarse. A cuya capacidad
se suele llamar capacidad del lenguaje.
El lenguaje no es sino aquella predisposicin virtual o real que
tenemos los seres humanos de poder comunicarnos con otros.
El lenguaje es la condicin previa para la existencia de las sociedades humanas e incluso no humanos.

Wiphala
Kotabambino maqtata
yawar mayullas aparqun,
Tambobambino maqtata
yawar mayullaq aparqun.
punchuchallanas tuytusihan (kutiy)
lawitallanas waqasihan.
Tuytunki, tuytunki
yawar qochapi tuytunki,
tuytunki, tuytunki
yawar mayupis tuytunki.
Charanguero maqtapa,
charangullanas tuytusihan.
Charanguero maqtapa
charangullanas waqasihan.

Lengua
Los grupos humanos se asocian formando sociedades de conducta lingstica semejante. Cada grupo efectiviza de una
manera particular la capacidad del lenguaje con el nombre de
lengua. As: lengua quechua, machiguenga, espaol etc. Son
diferentes formas patentes de la facultad del lenguaje correspondientes a distintas sociedades humanas.
Habla
Hablar una lengua es una habilidad extraordinaria que tiene
una base muy compleja y es personal. Y que requiere de un
proceso de aprendizaje.
Aprender una lengua es un hecho social, ya que es parte del
proceso de socializacin nos permite entrar como persona a
una comunidad lingstica.
Dialecto
No todos los que hablan quechua, hablan igual, los hablantes
del quechua Andahuaylino, no hablan igual que los hablantes

- 98 -

- 11 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

del quechua Cusqueo. Cada una de ellos es un dialecto.


Entonces un dialecto es una variacin de una lengua, las variaciones pueden ser de orden fnico, sintctico y lxico.
Lenguas habladas en el Per
Como sabemos, el Per es un pas multilinge; en su territorio junto con el Espaol, se hablan un nmero indeterminado
de lenguas distribuidas en no menos de 15 familias lingsticas,
por hoy se considera como una riqueza antes que como un
problema.
Las familias lingsticas indgenas del Per: Quechua, Huitoto,
Jbaro, Pano, Takana, Ticuna, Tucano, etc.
Caractersticas del Quechua
1.-

El quechua es una lengua aglutinante. Es decir, a una


raz pueden seguir uno o ms sufijos. Ejemplos:
Wasi

= casa,

Wasikuna= casas,
2.-

wasikunapaq = para las casas.


wasipaqmi

= es para la casa.

El acento cae siempre en la penltima slaba. Por tanto,


los ejemplos debern pronunciarse, todas como palabras
llanas o graves.
wsi

wasikna

wasikunpaq

Slo cuando la palabra es enftica y lleva mayor fuerza


de voz, en la ltima slaba pueden sealarse con la tilde
ar
3.-

manam

chair

El quechua no tiene artculos, como son concebidos en


el espaol.

- 12 -

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

8- Waqcha kayqa manan penqakunapaqchu, suwa kay, llulla


kay, qella kayllan
penqakunapaq.
La pobreza no puede ser motivo de vergenza, ser ladrn,
mentiroso y ocioso no son motivos para avergonzarse.
9- Picha tayta mamanta waqachin chayqa, paypas wawanpa
waqchinanmi kanqa.
Quin osara hacer llorar a sus padres, tambin ser vctima de
la misma actitud de sus hijos.
10- Tayta mamaykiq yupinta qatiy, allin runa kanaykipaq.
Sigue los pasos de tus padres, para que seas un buen hombre.
11- Tayta mamayki siminta chaskiy, taytachaq siminta hina.
Obedece las rdenes de tus padres, como los mandatos de
Dios.
12- Atipaypas, atipachikuypas; awqanakuypa chaninmi.
Usos de guerra son: vencer o ser vencidos. (Atawallpa)
13- Llaqtamasiykuna: kay intiq kanchaynin rayku, noqa hina
wauyta yachaychis. Conciudadanos: por este sol que nos alumbra, aprendan a morir como yo. (Pedro
Willka Apaza).
14- Manan simintachu qawana, ima rimasqanta rikunapaq,
makintan qawana, ima
ruwasqanta rikunapaq.
No hay que mirar la boca, para ver lo que dice, hay que mirar
la mano, para ver
lo que hace. (Mao Tse Tung).
15- Apu inti taytallay, qali kawsayta llaqtaykipaq
apachimuwayku.
Dios mo, padre Sol, manda a tu pueblo, vida sana. (Inka).

- 97 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

Pensamientospopulares=Yuyaymananapaq.

L.G.C.

4.-

El quechua no tiene morfemas de gnero. O sea que las


palabras no tienen terminaciones diferentes para el masculino y femenino como en el espaol (perro, perra,
blanco, blanca). Los sexos de los seres se distinguen mediante los modificadores (warmi = mujer, qari = varn), cuando se trata de personas. Y cuando se trata de
animales, se usan los modificadores (china = hembra,
orqo = macho).

5.-

El sistema fonolgico del quechua apurimeo comprende 18 fonemas: 15 son consonantes y 3 son vocales. (las
vocales: e, o, las consonantes: b, d, g, f, j, slo se hallan
en prstamos del espaol).

6.-

La ausencia de secuencia de vocales en el quechua, en el


espaol se encuentra secuencia de vocales. En los prstamos del espaol, entraran al quechua con la
semiconsonante (y, w), en medio de las vocales:

1- Pin runa masinta chiqnikun, payllataqmi cheqnichikun.


Quien tiene odio a sus semejantes, tambin, l es motivo de
odio.
2- Qapaq kayqa tukukullanmi, waqchakayllan mana
tukukuq.
La riqueza de una persona puede terminarse, solamente la
pobreza no tiene fin.
3- Imaynatan kunan waqachiwaskanki hina, qanpaqpas
muyumunqan punchaw waqanaykipaq.
As como me estas haciendo llorar ahora, para ti tambin llegar el da para que llores.
4- Runamasiykita kuyay, qan kuyanata munaspaykiqa.
Ama a tu semejante, si t quieres que te amen.
5- Punchawmi puriskani manan tutachu, chaychus
huchaman urmayuyman. Estoy caminando de da, por consiguiente, no puedo cometer ningn pecado.

to = tiyu
7.-

- 96 -

peine = peyni

8.-

ciudad = siyudad

El quechua es una lengua en trminos de su slaba bastante simple, se ordenan como:


ama = a - ma
orqo = or - qo
vcv
v - cv
vccv
vc - cv
uru = u - ru kunka = kun - ka
vcv
v - cv cvcvc
cvc - cv
(*)v= vocal
c=consonante

6- Maypicha awiyki qawarin, chaypin sonqoyki fatarin.


El lugar por donde por primera vez, miras la luz del da, ah
tambin, se inicia tu amor e identficacin con ese lugar.
7- Huq umalla, huq sonqolla, huq yuyaylla llankasunchis,
llaqtanchispa awpaqman purinampaq.
Con un solo pensamiento, con un solo corazn, con una sola
idea,debemos trabajar, para contribuir al progreso de nuestro
pueblo.

Apurimakpa Runasimin

may = ma - y
cvc
cv - c
iskay = is - kay
vccvc vc - cvc

La influencia del espaol es considerable, especialmente


en el lxico. Muchas palabras espaolas han sido introducidas al repertorio quechua , pero ajustadas a las reglas de la fonologa quechua en grado diverso.

- 13 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Esta influencia es notoria en nombres de personas y


topnimos.
Alberto

Francisco

Roberto

Ayakucho

Ika

Ikitus.

Diccionarios y gramticas histricas del idioma quechua:


Fray Domingo de Santo Toms, ao 1560. Padre
Diego de Torres Rubio, ao 1614. Padre Diego Gonzalez
Olgun, ao 1618. Fray Honorio Mossi, ao 1860. Clements
Markhan, ao 1863. Ernesto Middendorf, ao 1890. Fray
Gabriel Sala, ao 1898. Manuel Navarro, ao 1903. - Jos
Mara Benigno Farfn, ao 1940. - Padre Jorge Arstides Lira
Prieto, ao 1941.

- 14 -

Hukuchamanta atoqmantawan
Huk sunkasapa hukuchachas qellqere atoqta nisqa:
- Kartata qillqarapuway, wira wallpata allipas apamusayki.
- Ari qellqarapusayki, papilta lapistawan apamuy
- nispataq atoq nisqa.
- Chaysi sunkasapa hukuchaqa kiskasapa paqpatas
papilmi nispas haywan.
Allqamariq furuntataq lapismi nispa qon.
- Qellqere atoq papilta hapiyta munaqtinsi, paqpaq kiskan
tupsirparin.
Qellqayta munaqtintaq, allqamariq furun pakikapun.
- Kiri makinta llaqwakuspatas fiasqallaa qellqere
atoq ripun.
- Sunkasapa hukuchataq asipayaspa toqonta haykupun.
Imatan hukucha nisqa atoqta?
Imakunatan atoq maasqa hukuchamanta?
Imakunatataq hukucha qosqa ataqman ?
Kartata qellqayta tukuranchu atoq ?
Imanaqtintaq atoq ripuran ?
- 95 -

Hakachuqa chayarqonsi. Hanaq pachata: chayqa, Taytay!


willaramunian pachapi tiyaq runakunaman.
Taytanchisqa tapunsi: Imaynatan willaramuranki ?.
Akachutaqsi nin: Punchaypis chulla kutillatas mijunkichis.
nispan, llapan runakunaman willamuni.

Fonemas del quechua


El sistema fonolgico del quechua apurimeo comprende 18 fonemas: 15 son consonantes y 3 son vocales. (las
vocales: e, o, las consonantes: b, d, g, f, j, slo se hallan en
prstamos del espaol).
Aparato Fonador

Cavidad
nasal

Alveolos
Paladar

Labios

Lengua

Diente

is
ot
gl
i
Ep

Chaysi Taytanchis nin: Imapaqmi llullakuranki ?, llulla !,


uyarimuskaykitaq llullakamusqaykita, imapaqmi punchaypi
kinsa kutita mijunkichis, nispa nimunki !, fiarikun
hakaqlluta.
Chaysi Taytanchis, hakaklluq qallunta sikirqosqa muchunta.
Hinaspas yawarllaa, puka qepapun hakaqlluq muchunqa.
Chaysi noqanchispas punchaypi kinsa kuti mijunchis,
hakaqlluq llullakusqan rayku.

- 94 -

ula
v

Hinas chayta niykuspaqa: Hahaw ! kak, kak, kak, kak, nispas


kutirillantak.
Chaysi runakunaqa nisqaku: awpaq rimasqanta,
kamachikamusqanta ruwasunchis, kasusunchis.
Ama qepa kamachikamusqantaqa, hakachuq asikuspa
rimasqantaqa mana kasusqakuchu.

Fontica y Fonologa

Cuerdas
vocales

Esfago

Hanaymantataq, chawpi wichasqanmanta kutirimun.


Hinas waqyakamun: yaw runakuna ! manan chaynatachu
nin. Pantarusqanin - nispas nimun. sapa punchaypin chulla
kutillatan mijunqaku, nispan nimuwaran.

Apurimakpa Runasimin

Lar
ing
e

Punchaypis kinsa kutita mijunkichis. Hinatan Taytanchis


kamachikamun, nimuy niwanmi, nispa nin.
Chayta yachaspa runakunaqa kinsa kutipaq mijunanta ruwan.
Chayta niykuspataqsi hakaklluqa with ! nispa, kutirin fawaylla.

L.G.C.

Glotis

L.G.C.

Laringe

El Habla de Apurmac

Vocales:
Altas
Medias
Baja

Anterior
i
(e)

Central
a

- 15 -

Posterior
u
(o)

El Habla de Apurmac

L.G.C.

Consonantes:
Punto
Modo
Labial Alveolar Palatal
Oclusivos
Sordos
p
t
c (ch)
Fricativos
Sordos
s
Nasales
m
n

Laterales
l
ll
Vibrante
r
Semivocales
w
y
/a/
/i/
/u/
/e)
/o/

kay
sisi
urpi
eqeqo
orqo

= eso
= hormiga
= paloma
= mueco
= cerro

/p/ papa
= papa
/t/ tikti
= verruga
tuta
= oscuridad
/c/ chichu = preada
chawcha = tipo de papa
/k/ kuka
= coca
punku = puerta
/q/ raqra
= rajado
oqa
= oca
/s/ sipas
= joven mujer
sisi
= hormiga
/h/ hatun = grande
hucha = pecado
/m/ ama
= no
manka = olla
/n/ senqa = nariz
niway
= dime

Apurimakpa Runasimin

Velar Post Velar Glotal


k

q
h

qaqa
sillu
usa
erqe
Qosqo

= roquero
= ua
= piojo
= nio
= Cusco

llaqtapa
tinya
tiyana
chukcha
chiwaku
maki
chakra
qaqa
qente
sara
wasi
hina
hanka
maki
millma
nanay
nina

= del pueblo
= tambor
= asiento
= cabello
= tordo
= mano
= chacra
= roquero
= picaflor
= maz
= casa
= as
= maz tostado
= mano
= lana
= dolor
= candela

- 16 -

L.G.C.

Llulla hakakllumanta
Taytanchissi kamachisqa runakunata, hakakllutapas.
Manaraq kamachikuna wawakunapaq kaskaqtin: hayka kutin
punchaypi mijunankupaq, manas chaninchasqaraqchu kasqaku.
Chaysi taytanchis waqyarisqa hakakllutaqa.
Hinas hakaklluqa: Taytay ! - nispa uyarisqa.
Chaysi taytanchis nin: faway!, wawaykunata waqyayanpuway:
Punchaypi chulla kutillata mijunanchis, chawpi punchawllata
Chay kamachita uyarispa, fawasqa: Hahaw ! kak, kak, kak,
kak, nispas asikun.
Asikuspallas purin kaylawman, waqlawman. Uraykamunsi
hanaq pachamanta , chawpi wichayllamantas yaw runakuna
! nispa waqyakamun. Hahaw ! kak, kak, kak, kak, asirukuntaq.
- 93 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

Llaqtaypiqa llapaykun reqsinakuyku, yanapanakuyku, kanmi


aska aylluykuna, warmamasiykunapas, paykunawan puqllayku.
Llaqtayman setiembre killapin punta parakuna chayamun.
Chay parawan chakrakuna qoqo niqa kaqtinmi, tarpuyta
qallariyku.
Parawanmi chakrakunapas, orqokunapas qomeryamun. Para
kaqtinmi kawsaykuna allinta qespin. Chaymi
mijunanchispaqpas kan.
Llaqtayqa orqokunapa chawpinpin kasihan, orqokunapa
sutinqa Kisapata, Rontoqocha, Asillo, Konkacha, Soqllaqasa,
Qanabanba, Ampay, Pararani.
Orqokunapiqa wasikunaqa karu karupikama, ichu qatayoq.
Llaqtapiqa wasikunaqa qate qatella, teja, kalamina qataqoq.
Hamanqay llaqtamantan kareterakuna rin: Qosqoman,
Antabanbaman, Andawaylasman, Chalwankaman, Limaman.
Tapunakusun:
Iman sutin llaqtaykipa ? ......................................................
Mayukuna kanchu, llaqtaykipi ? ............................................
Ima llaqtakunatan reqsinki ? .................................................
Mayqen llaqtapin tiyayta munawaq ? ....................................
Imanaqtintak chay llaqtapi tiyayta munanki ? ......................
Maymantan qan kanki ? .......................................................
Haykaqmi kay llaqtaman chayamuranki ? ............................
Maypitaq kunan samasihanki ? ..............................................

- 92 -

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

// an
itiy
/l/ lawa
layqa
/ll/ llulla
llaki
/r/ yawar
kiru
/w/ wawa
kawsay
/y/ yuraq
yuyay

= camino
= aplastar
= sopa espesa
= brujera
= mentira
= pena
= sangre
= diente
= nio
= alimento
= blanco
= recordar

aa
awi
liwi
laqla
llama
llunku
wira
lerqo
wira
waka
yana
yutu

= hermana
= ojo
= boleadora
= laverintoso
= llama
= sobn
= grasa
= bizco
= grasa
= vaca
= negro
= perdiz

Morfologa del Quechua


Palabra.- En quechua, la palabra es un segmento del habla
constituido por un morfema o una secuencia de morfemas,
cuya caracterstica principal es la de poseer un acento primario en la penltima slaba.
Fonema.- Es una unidad mnima de sonido con capacidad
distintiva en una lengua, indivisible y limitada en su nmero,
se representa entre dos lneas oblcuas, Ejm:
/p/, /b/, /k/, /a/, /y/, /w/, /s/.
Morfema.- Es la menor unidad del habla con significado,
Ejm:
wasi = casa
allqo = perro

llaqta = pueblo
manka = olla

La forma wasi, ya no es posible seccionar en partes que tengan significado. Wasi, es de por s una inidad mnima en la
que no cabe ms segmentaciones.
- 17 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Una emisin puede ser segmentada en unidades con significado slo si est constituida por unidades que contienen significado. Esto puede suceder con las emisiones:
wasikuna
allqocha

= casas
= perrito

llaqtakuna
= pueblos
mankachakuna = ollitas

Una palabra puede estar constituida por un morfema o por


una sucesin de morfemas.
Wasi
= un morfema
> una palabra
Wasikuna
= dos morfemas
> una palabra
Wasichakuna
= tres morfemas > una palabra
allqo
allqo-cha
allqo-cha-kuna
allqo-cha-yoq
allqo-cha-yoq-raq
wasi + kuna
llaqta + kuna
allqo + cha

= perro.
= perrito
= perritos
= el que tiene perrito.
= el que tiene perrito todava.
= casa + plural
= peblo + plural
= perro + diminutivo

Los morfemas de una lengua. Se pueden clasificar en morfemas


libres y ligados: estos en prefijos, raz y sufijos.
Los morfemas libres, son aquellos que ocurren sin el apoyo
de otros morfemas y, consecuentemente, constituyen por s
solas palabras de la lengua.
wasi
ama

llaqta
ima

runa
huk

rumi
yaw

Hamanqay llaqtay
Llaqtayqa taksallan, plasanpin kan: qantu, retama, palmera,
plantakuna, kantaqmi lirio, rosas, dalia waytakuna.
Plasapin kasihan iglesia huk torreyoq, tawa kanpanayoq.
Llaqtaypa uraynintan Mario mayun risihan. Kay mayuqa
manan llumpay aska unuyuqchu. Chay mayuq unu
apamusqanwanmi chakrakunata parqoyku.
Chaypin taqsanku pachankunatapas, baakunku ima
warmakuna.

Los morfemas dependientes, son aquellos que no pueden ocurrir solos, pues necesitan obligatoriamante de otro morfema
para constituir palabras de la lengua. (ver lista de sufijos).

Kantaqmi pukyukunapas, chaymantan unu paqarimun.


Qochakunapas kanmi, llipi runa, baakunankupaq.

- 18 -

- 91 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

wasikuna
wakakunapa

Pikunan yaqa aspiq rinku ? .................................................


Imakunatan yarqamanta wiqchunku runakuna ? ...................
Hayka punchaw awpatan willanakunku, ayllupi ? ...............
Ima killapin yarqa aspiy qallarin ? ........................................
Imakunatan apanku yarqa aspinankupaq ? ...........................
Maymantan qallarinku yarqa aspiyta ? ..................................
Pitaq mijunata qon, yarqa aspiqkunaman ? ..........................
Tutallamantan runakuna huunakunku. Imapaq ? ...............
Tinyata, qenata, imapaqmi apanku ? ....................................
Aqatari imapaqtaq apanku ? ................................................
Yarqa aspiypi takinkuchu ?....................................................
Imatataq takinkuri ? ............................................................

- 90 -

Apurimakpa Runasimin

allqocha
wallpacha

llaqtachakuna
michichakuna

Familia de la palabra cantar: = Simi Takiypa ayllunkuna.


Taki
= canta
Takiy
= cantar
Takisaq
= yoy a cantar
Takini
= canto
Takinki
= cantas
Takiruy
= cntalo
Takirapuway
= cntamelo
Takichaykuy
= canta un poco
Takichaykuwaq
= cantaras un poco
Takiymanchus
= podr cantar
Takillaypuni
= canta siempre
Takitakirispa
= cantando cada cierto tiempo
Takinayay
= querer cantar, antojarse del canto.
Takirankiraqchu
= has cantado todava ?
Takipayay
= canta para alegrar a alguien.
Sufijos nominales:
- kama
= hasta
- kuna
= pluralizador
- man
= a, hacia, por
- manta
= desde, de, cerca de
-n
= 3ra p, ns. poseedora
- nku
= 3ra p, np. poseedora
- nckik
= 1ra p, np (i), poseedora
- pa
= de, indica posesin
- paq
= para
- pi
= en
- pura
= entre
- rayku
= por, a causa de, por que
- 19 -

El Habla de Apurmac

- ta
- wan
-y
- ki
- iku
- ykichis

L.G.C.

= a, indica OD, OI
= con, en compaa de
= 1ra p, ns, poseedora
= 2da p, ns, poseedora
= 1ra p, np (e), poseedora
= 2da p, np, poseedora

Sufijos verbales
- chka
= durativo
- chun
= imperativo
- chunku
= imperativo
- chi
= indica causa o permiso
- ku
= reflexivo
- man
= condicional
- mu
= aqu, o all
-n
= 3ra p, ns.
- naku
= accin recproca
- naya
= indica deseo
- nchis
= 1ra p, np, (i), tp.
- ni
= 1ra p, ns, tp.
- niku
= 1ra p, np, (e), tp.
- nki
= 2da p, ns, tp, f.
- nkichis
= 2da p, np, tp, f.
- nku
= 3ra p, np, tp.
- nqa
= 3ra p, s, tf.
- nqaku
= 3ra p, p, tf.
- pa
= indica accin repetida.
- paya
= accin efectuada repetidamente.
- pu
= accin realizada para otro.
- pti
= cundo, porqu.
- raya
= indica accin prolongada.
- ri
= incoativo
- rqa
= sufijo de tiempo pasado.
- 20 -

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Yarqaaspiy
Yarqa aspiypin llapa aqota, rumita, chanpakunata wischuna
yarqamanta.
Chayraykun raymi kan agosto killa wichay.
Sapa yarqa aspiy raymipaqmi huk kargoyoq kan.
Sutillan tinya tukayta qalliriykamun, iskay kinsa punchay
awpaqta, hinaqtinqa yachankua yarqa aspiy raymi kananta.
Chaypaqmi llapallan runa pikukunata, lanpankunata,
baretankunata alistankua yarqa aspiyman rinankupaq.
Chay aspiy punchaw chayaramuqtinataqmi tutallamanta llapa
runakuna huunakuspa yarqa aspiq rinku.
Tinya tukaqpas, qena tukaqpas miskillataa tukastinmi rinku.
Sumaq takikunawanmi allinta runakuna llankanku
kusisqallaa.
Yarqataqa aspimunku iskay kinsa punchawmi.
Allimpunin llapallanchis huunakuykuspa llankayninchisqa.
Yarqa

aqo

Rumi

llapanchis

Punchaw

tutallamanta =

awpaq

aspiy

- 89 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

- Tawa punchawan Pumaranrapi parasihan.


- Lloqlla qapariyllawana wayqonta risihan.
- Manan michiq riyta, llankaq riyta pipas atinchu.
- Wasi uhullapi, runakuna, warmikuna, warmakuna, llakisqa.
- Wasikunapas, orqokunapas waqaqman riqchakunku.
- Warmi:
Ayqeychis, lliw orqon wichiykamunqa !.
- Nisqanku hinalla, qaqakuna, sachakuna, wasikuna lluskayta
qallarin. Llapa imata itistin.
- Chay, Pumaranra lloqlla, iskay pachaq runakunatawan
panparapun, Hamanqay llaqtata llakipi saqen.
- Tawa chunka runakunallatan, lloqlla panpasqanmanta
orqonko.
- Hamanqay lliw llaqta, huk toqollapi, waqaspa Kondebanba
pantiyunpi panpanku.
- Qari: Tayta inti !, imanasqan kayta ruwawankiku.
- Wasinkuta, chakrankuta seqaykachin wantupi hina
- Warmi: Kananqa imatataq ruwaykusun.
- Wayna runa; Yanapanakuspa kaqmanta hatarichisun.
- Qari: Llankasunpuniya, pillapas yanapawasuncha.
- Warmi: Llapa imanchista aparun lloqlla !
Tanborqo, Hamanqay llaqta runakunan, sayarin
Pumaranra ayllunchiskuna yanapaq.

- 88 -

L.G.C.

- rqu
- saq
- saqku
- spa
- sqa
- sqayki
- sqaykichis
- sqaykiku
- stin
- sunchis
- sunki
- sunkichis
- tiya
- wan
- wanki
- wanchis
- wankichis
- wankiku
- Wanku
- wanqa
- wanqaku
- way
- waychis
- wayku
-y
- ychis
- ykacha
- yki
- ykichis
- ykiku
- yku
- ysi

Apurimakpa Runasimin

= seala accin urgente


= 1ra p, s, tf.
= 1ra p, p, (e), tf.
= despus de, luego
= tiempo narrativo.
= yo les
= yo les
= nosotros te
= ando, endo, como gerundio.
= 1ra p, p, (i), tf.
= l te.
= l les.
= accin repetida y simulada.
= l me
= t me
= l nos
= ustedes me.
= t nos.
= l nos.
= l me.
= l nos.
= t a m.
= ustedes a m.
= t a nosotros.
= imperativo.
= imperativo.
= accin a intervalos cortos.
= yo te.
= yo les.
= nosotros te.
= accin con matiz emotivo.
= indica acompaamiento.

- 21 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Sufijos ambivalentes.
- cha
= tal vez, quiz, quien sabe.
- iki
= obviamente, por, porque.
- m / -mi
= indica seguridad de parte del hablante.
- a
= ya.
- pas
= tambin.
- puni
= sin duda, definitivamente, precisamente.
- raq
= todava.
- taq
= conectivo para unir oraciones.
- ya
= vocativo.
Sufijos de derivacin.
- cha
= diminutivo.
- chu ?
= interrogativo ?
- lla
= limitativo.
- na
= concretivo.
- ntin
= inclusivo.
- ral
= pecunial.
- sapa
= multiposesivo.
- sqa
= perfectivo.
- su
= aumentativo
-y
= infinitivo.
- ya
= mutativo.
- yoq
= posesivo
Formar palabras:
waka
waka-kuna
waka-pura
waka-cha
waka-cha-kuna
waka-cha-kuna-pura
waka-cha-yoq

= vaca
= vacas
= entre vacas
= vaquita
= vaquitas
= entre las vaquitas.
= el que tiene vaquita.
- 22 -

Pumaranramanta
Huk runas kasqa Ranra sutiyoq.
Payqa wakin runakunapiwan orqo kinraypi tiyasqa.
Huk punchaw Ranra runaqa sapallan wasinpi qepasqa.
Chaysi huk yarqasqa puma sapallan kasqanta rikuspa
mijupuyta munasqa.
Ranra runaqa qaparqachaytas qallarisqa.
Wakin runakunataq waqyanakusqaku:
- Puma Ranrata !, Puma Ranrata ! - nispa. Hinaspas
puma ayqerikusqa.
- Chay punchaymanta pachas, tayta Ranra tiyasqan kinraypa
sutinqa Pumaranra kapun.
- Pumaranrapi aska runa llaqtayakusqaku.
- Kay ayllupiqa karukarupi wasikuna.
- Runakunapas llapan reqsinakunku.
- 87 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

Kukulinaschay
Imamanraq kutimuyman,
kukulinaschay
waqasqayta yuyarispa,
kukulinaschay sonqo suwa,
kukulinaschay yana awi.
Uray pasaq hatun mayu
maytaq kutimunchu,
chaynan noqa ripukusaq,
manan kutimusaqchu,
kukulinaschay.
Sichus kutimusaq,
kukulinaschay
manacha wasiykimanchu,
Saraschay
Saraschay, umina saraschay
ima sumaqtan qanri wianki
chayna sumaqta llanllaykuspayki
sonqochallayta suwallawanki.
Saraschay, paraqay saraschay
ima sumaqtan fatamusihanki
chayna sumaqta fatamuspayki
simichallayta miskichiwanki.
Saraschay, urkillo saraschay
ima llakita qanri wianki
chayna sumaqta wiaykuspayki
awichallayta kancharichinki.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

waka-kuna-pas
= tambin las vacas.
waka-kuna-paq-mi = es para las vacas.
waka-paq- chu?
= es para la vaca?

Chaqlina:
Sarata, sarata hallmakuni
qorawan qorawan minuykuspa
saraschay, trigoschay
umina saraschay
saraschay trigoschay
posoqo saraschay.

- 86 -

- 23 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

Nombres sustantivos

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Takikusun

Es aquella palabra que tiene como base una raz nombre o


una raz que no es nombre nominalizada, a la que se puede
aadir opcionalmente sufijos nominales derivativos, flexivos
o discursivos.
Palabras que designan personas, objetos, animales, vegetales,
minerales, astros:
allqo
waka
taruka
wallpa

=
=
=
=

perro
baca
venado
gallina

misi,michi = gato
qowe
= cuy
kukuli
= torcaza
atoq
= zorro

puku
tumi
manka
pichana
kachi
aycha
sara
uchu

=
=
=
=
=
=
=
=

plato
cuchillo
olla
escoba
sal
carne
maz
aj

qero
puyu
qoncha
qara
unu, yaku
runtu
hanka
lawa

= vaso
= jarra
= fogn
= cuero
= agua
= huevo
= tostado
= sopa

uma
kunka
wasa
maki
awi
kiru
weqe
senqa
weqaw

=
=
=
=
=
=
=
=
=

cabeza
cuello
espalda
mano
ojo
diente
lgrima
nariz
cintura

uya
rikra
siki
chaki
chukcha
kaki
uu
sonqo
kukucho

= cara
= hombro
= poto
= pie
= cabello
= quijada
= seno
= corazn
= codo

- 24 -

Chullalla sarachamanta
Chullalla sarachamanta
chullalla habaschamanta
mijuq masischallay
maypiataq kanki
Orqopi wikuachata,
qasapi tarukachata,
hinapas tapurikuy
sapallaymi kani
Orqopi rakirakicha,
qasapi rakirakicha,
imay sonqollataq
rakinaykususun.
Qampas urayman,
noqapas wichayman,
imay sonqollataq
rakinaykukusun.
- 85 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

Willakuy
Saqra michikunamanta.
Allin kuska tutataas, saqra michikuna chupan sayarisqa,
willanakuq rinku, hatun huunakuyman. Chaysi, llapanku
chayamuqtinku, huk machu michi tapuyta qallarin sapanka
michikunata:
- Yaw Bernakucha, imatan qan ruwamuranki chisiyaq?
- oqaqa, lawa, waykusqanku mankamanmi hispayuni- nispas
nin huk saqra michiqa.

L.G.C.

ayllu
pana
wayqe
qosa
churi
warma
runa
sipas
mayu
nina

Apurimakpa Runasimin

=
=
=
=
=
=

familia
hermana
hermano
esposo
hijo
nio/nia
= hombre
= joven mujer

tayta
aa
tura
warmi
wawa
pasa
wayna
machu

=padre
= hermana
= hermano
= mujer
= nio (a)
= muchacha
= joven varn
= viejo

= ro
= candela

orqo
para

= cerro
= lluvia

misicha
pukupi
kaspiwan
umayoq

= gatito
= en el plato
= con el palo
= con cabeza

- Qanri, yaw Yana Guitarra ? -nispas tapun hukta

allqokuna
= perros
wakaman
= por las vacas
qeropura
= entre vasos
puyukunapin = en las jarras

- oqaqa, huk qolla wawachaq umanmantan soqorparini


otqonta ! -nispas willakun huk saqraqa.

El sustantivo en quechua tiene accidentes gramaticales de gnero, nmero y caso, con sus procedimientos propios.

- Qanri, niu Miguilcha ? -nispas tapullantaq huktapas.


- oqaqa ! uyariychis llapaykichis ! Paya mamayta chupaywan
seqomuni- nispataqsi willakun kay saqraqa.

La forma de gnero o sexo, se distingue anteponiendo el


adjetivo gnero al nombre:
Para seres humanos: qari = varn,
warmi = mujer.
Para animales:
china = hembra, orqo = macho.

- Allin, wayqey, kusa - nispas llapan michikunaqa kusisqa


taqllaykunku.

- Qanri, uu puchu?
- oqaqa, huk chitatan chichuyachimuni, ichapas iskay
umayoq uan lloqsinanpaq- nispas nin kay michiqa.
Hinapis, saqra michikunaq, hatun willanakuy tukupun, pacha
illariyta, manaraq inti lloqsimuskaqtin.
Chaysi, sapanqa michi kutipun Paqarinkama, paqarinkama,
wayqeykuna nispa.
- 84 -

qari wawa
china allqo
china misi

= nio
= perra
= gata

warmi wawa = nia


orqo allqo
= perro
orqo misi
= gato

Existen tambin formas independientes de expresar el gnero


en los animales.
taruka = venado hembra

luwchu = venado macho


- 25 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

La forma de nmero, Existe una sola marca para expresar la


flexin de nmero en los nombres quechuas. Dicha marca es
kuna y significa plural; ello implica, entonces, que hay ausencia de marca para sealar singular.
wasi
atoq
rumi
sipas

= casa
= zorro
= piedra
= joven

wasikuna
atoqkuna
rumikuna
sipaskuna

= casas
= zorros
= piedras
= jvenes

Clasificacin del nombre sustantivo


1.- Por su significado: Concretos (propios, comunes, colectivos
y abstractos).
Los sustantivos propios se refieren a una sola persona, o a un
solo objeto, lugar:
Luischa
= Luisito
Pablucha = Pablito
Victoria
= Victoria
Abankay = Abancay
Qachora
= Cachora
Pichirwa = Pichirhua

Ejercicios:

Los nombres sustantivos comunes se refieren a ms de un


objeto de la misma especie.
allqo
misi
waka
qowe
puku
qero
tumi
puyu
uma
uya
kunka
rikra

Pin wasita ruwakun ? ...........................................................


Pikunan yanapan wasi ruwayta ?...........................................
Imakunan wasi hatarichinapaq kanan ? ................................

Los nombres sustantivos colectivos:


Yachaywasi = casa del saber
ayllu

= familia

Sustantivos abstractos:
Teqsi = firmamento
Apuyaya = Dios

= cario
= ngel

1.
2.
3.
4.
5.

waylluy
Kilkitu
- 26 -

Imaynatan wasita hatarichinku ?


Suysusqa allpamanta barruta chapunku.
Chay barruwan adobita chutinku.
Rumikunawan pacha perqata ruwanku.
Perqakunata hatarichinku adobikunawan.
Kaspikunawan chaqllanku wasi qatanankupaq.

- 83 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

Nota: trabajos de investigacin y evaluacin.


Literatura Quechua:
- Recopilacin de adivinanza, dichos, trabalenguas, canciones, cuentos, poemas de nuestro contexto socio lingstico.
Produccin literaria.
- Clasificar, ordenar y produccin de las expresiones literarias recopiladas.
- Exponer, dialogar, escenificar, etc. Las costumbres y problemtica de la comunidad quechua hablante.
Lxico:
- Levantar el inventario lxical de su comunidad.
- Formular el vocabulario del idioma quechua, dialecto de
la regin Apurmac.

Willakuy

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

2.- Por su estructura: Simples y compuestos.


Sustantivos simples:
allqo
misi
waka
puku
qero
tumi
mayu
orqo
nina

qowe
puyu
para

- Sustantivos compuestos, se forma por yuxtaposicin.


rumirumi
= pedregoso
llaqtaruna
= hombre del pueblo
qeswasimi
= habla de la quebrada.
3.- Por su origen.
- Sustantivos derivados:
De un sustantivo:
De un adjetivo:
De un verbo:

sarapanpapaq = para el campo de maz.


pukakaq
= para el rojo.
takiq
= cantor

- Sustantivos aumentativos:

Wasichakuy.
- Tayta Satukun wasita ruwachin adobemanta, iskaypatata.
- Kunanmi qatachisihan chay wasita.
- Ayllunkunan wasimasinpiwan yanapasihanku aynikuspa.
- Tayta Satukun, kutichinqan chay ayninkuta, llapa
yanapaqkunata, kaqllataq wasinkuta ruwaqtinku.
- Tayta Satukun allichakun qerokunata, tejakunata, tukuy
imakunata wasita qatachinanpaq.
- Yanapaqkunamanqa, crus apamuqkunamanpas, allin
mijuytan mijuchinqa, allin uqyaytan qonqa.
- Tayta Satukuq warminmi yanusihan wakin yanapaqnin
warmikunawan wallpakunata, qowekunata kusachisihan
llapanku mijunankupaq.
- 82 -

wanlla = el mejor producto.

wanllasara = el mejor maz

-Sustantivos diminutivos, se forma con el morfema -cha


qaricha

warmicha

sumaqcha

- Sustantivos despectivo:
chachu
= moroso

sachacha

sapsa = andrajoso

-Sustantivos gentilicios:
Qeswaruna

= hombre de la quebrada
- 27 -

El Habla de Apurmac

Ampaymanta
Qorawasiruna
Qosqomanta
Suniruna
Tamborqomanta
Saywitimanta

L.G.C.

= de Ampay
= habitante de la ciudad de Curahuasi
= del Cusco
=
=
=

Declinacin del nombre sustantivo:


Es una serie de formas que presenta una palabra, para
desempear las funciones en una oracin.
Nominativo
Genitivo
Dativo
Acusativo
Vocativo
Ablativo

sara
saraq
sarapaq
sarata
sara ? (!)
sarawan
saraman
saramanta

forma raz sustantiva


pertenencia, posesin del objeto
destino para quin, para donde
forma: el objeto directo (OD)
forma: afectiva positiva
forma: complemento circunstancial
indica relaciones de procedencia,
situacin, modo, tiempo.

Nominativo
Genitivo
Dativo
Acusativo
Vocativo
Ablativo

allqo
allqoq
allqopaq
allqota
allqo ! ?
allqomanta
allqowan
allqorayku
allqopura

perro
del perro
para el perro
al perro
perro ! ?
del perro
con el perro
por el perro
entre perros

- 28 -

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Waw urmaykunin ! =
Paqtataq maqaykiman ! =
Supayma kasqanki ! =
Oqq manan riymanchu ? =
Chin orqopi llipiqllan ! =
Achachaw kay maqtari ? =
Aaaw qowekiri ? =
Alalaw puukusaq ! =

- 81 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

Pitaq yachan kunan =


Kunankama llankanki =
6- - Sutiq qatipan = Posposicin (preposicin)
Patanpi =
chinpa =
qayllanpi =
patapin =
uhupi =
kuchupi =
Taytaykiq qayllanpi =
Mayu chinpa qata =
Chaka sikipi puma =
Llaqtaq chawpin =
7- - Hapinachiq = conjuncin
Otaq
=
ichaqa =
noqataq =
aswan =
chayri =
chaymi =
Qanpas noqapas =
Qan takinki noqataq tususaq =
Waqaypas amapas =
Wichay ichaqa ama urmaspa =
8- - Qonqay paqarichiq = interjeccin
pasay =
yaw =
haw =
alalaw =
ayyy =
ahay =
paw =
akakallaw =
Pasay suwa =
Pin yaw nin=
Atataw kayri =
Atataw supaypa wawan =
- 80 -

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Nominativo
Genitivo
Dativo
Acusativo
Vocativo
Ablativo

pin ?
ima ?
piqpa ?
pipaq ?
maypaq ?
pita ?
pi !
piwan ?
pimanta ?
pirayku ?
pikama ?
pipura ?

quin? al tratar de personas


qu, qu cosa? cosas, animales
de quin?
para quin?
para dnde?
a quin?
...quin !
con quin?
de quin?
por quin?
hasta quin?
etre quines?

Sufijos de posesin
Los sufijos que a continuacin se sealan, se agregan a
la cosa poseda. Indican la persona y el nmero del poseedor.

llaqta-y

Singular:
= mi pueblo

llaqta-yki
llaqta-n
wasi-y

= tu pueblo
= su pueblo
= mi casa

wasi-yki
wasi-n

= tu casa
= su casa

llaqta-nchis
llaqta-yku
llaqta-ykichis
llaqta-nku
wasi-nchis
wasi-yku
wasi-ykichis
wasi-nku

Ejercicios: traducir al espaol


Abankaymi llaqtay.
Andawaylaschu llaqtayki?.
Antabamban, Katapa llaqtan.
Chincherusmi llaqtanchis.
Chalwankan llaqtanku.
- 29 -

Plural
= nuestro (I) pueblo
= nuestro (E) pueblo
= su (de Uds.) pueblo
= su (de ellos) pueblo
= nuestra (I) casa
= nuestra (E) casa
= su (de Uds.) casa
= su (de ellos) casa

El Habla de Apurmac

L.G.C.

Kotabamban llaqtaykichis.
Kurawasin paykunapa llaqtan.
Mariawan risaq llaqtata.
Allqowan risaq wakakuna michiqmi.
Ejercicios de identificacin:
- ( ) Llaqtay
- ( ) Llaqtayki
- ( 3) Llaqtan
- ( ) Llaqtanchis
- ( ) Llaqtayku
- ( ) Llaqtaykichis
- ( ) Llaqtanku
Traducir al espaol:
- Chakraykuna
- Chakraykikuna
- Chakrankuna
- Chakranchiskuna
- Chakraykuna
- Chakraykichiskuna
- Chakrankuna
- Chakranchiskunapaq
- Chakrankunapaq
- Chakraykunapaqmi

- ( ) Su pueblo (de ellos)


- ( ) Mi pueblo
- ( ) Vuestro pueblo
- ( ) Nuestro pueblo
- ( ) Tu pueblo
- ( ) Nuestro pueblo
- ( 3) Su pueblo ( de el)

=
=
=
=
=
=
=
=
=
=

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

4- Suti rurachiq (purichiq): Verbo.


Pakay =
samay =
tusuy =
puriy =
asiy =
apay =
tukuy =
hanpiy=
Caminar=
llorar =
terminar=
llevar =

trabajar=
cantar =
sacar =
terminar=

Noqa rantini =
Qan rimanki =
Pay llankan =
Qankuna tusunkichis =
Noqa rantini =
Qan rimanki =
Nosotros compranos =
Ellos compraron
=
Yo comprar
=
Ella cantar
=
Yo bailar
=
Ellos cantarn.
=

Sustantivos propios
Satuku
Saturnino
Mara
Maria
Pachakuteq
Pachacuteq
Abankay
Abancay
Qosqo
Cusco
Pachachaka
- 30 -

Sustantivos comunes
wallpa
gallina
allqo
perro
tiyana
silla
manka
sara
hatus

5- - Rurachiqpa kaskapan = Adverbio


Pisi =
pisichalla =
kaypi=
allinmi=
kunankama=
cheqaqmi =
Paqarinkama wayqey =
Amaraq lloqsiychu =
- 79 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

2- Suti sutiyacheq: adjetivo


Qella maqta =
Millay tika =
Pisi kallpa
=
Huk llankaq =
Tawa chaki =
Soqta pachaq =
Hombre bueno =
Agua limpia
=
Poca comida
=
Mujer hermosa =
Caballo negro =
Mi casa.
=

Apurimakpa Runasimin

Accidentes del nombre sustantivo


Gnero
Masculino
femenino
singular
orqo
china
wasi
wayna
sipas
wayna
wayqe
pana
kanka
wallpa
qari
warmi
qari wawa
warmi wawa

Nmero
plural
wasikuna
waynakuna

Ejercicios de identificacin

3- Sutiq rantin: pronombre


Pay
=
Paykuna =
Noqa =
Qankuna =
Qan =
Qankuna=
Kay =
Kaykuna =
Kaypi puuy =
Paypa tantan =
Kay tika
=
Chay michi =
Pin payqa
=
Iman kay ? =
Iman sutiyki? =
Maymantan kanki ?
Haykan watayki ?
Maypin tiyanki ?
Pin taytayki ?
Noqallan kani

L.G.C.

Huk
Iskay
Kinsa
Tawa
Pisqa
Soqta
Qanchis
Pusaq
Esqon
Chunka

( 1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
(7)
(8)
(9)
(10)

Imataq Kay ?
Wallpa
Qowe
Runa
Mayu
Llaqta
Wasi
Uma
Waka
Para
Yawar

( )
( )
( 1)
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )

Pitaq Kay ?
Perro
Vaca
Gallina
Casa
Hombre
Sangre
Cuy
Pueblo
Lluvia
Ro

Ejercicios de secuencias:
=
=
=
=
=
- 78 -

- wallpa, qowe, chiwchi, allqo, .................., ......................, ........................


- huk, waka, manka, iskay, allqo, wislla, kinsa, .............................................
- iskay, uma, awi, tawa, maki, sillu, ..................., ......................................
- para, warmi, ususi, mayu, qari, ........................., ......................................
- llama, tunas, wikua, kapuli, ......................, .............................................
- manka, atoq, llanta, ukuku, kachi, .................., ........................................
- 31 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Generar palabras con las vocales:


i
ima
ichu
illariy
..........

u
uma
uya
unu

e
eqeqo
erqe

o
oqa
opa

a
api
aqa
aqo

- Ataqollan vidaqa, anqarallan mundoqa.


- Panqa karga hina mana secretoyoq.
- Kaqtin kabrito, mana kaqtin chivatito.
- Kanancha noqapaq, paqarincha qanpaq.
Adivinanzas = Watuchikuna
- Wayqon wayqon, barretero. =
- Llapa orqopa, chumpin. =
- Tullu wasi, mana punkuyoq =

Generar palabras con las consonantes:


Dichos = Runapa nisqankuna
p
puka
pisi
paya
peqa
poqo

t
tinya
tawa
tullu

k
kaypi
killa

q
qella
qocha

h
haku
hanpi

- Llullapa siminqa, supaypa punkunmi.


- Ama hanayman toqaychu, uyaykimanmi kutimunqa.
- Qanpas, noqapas chayllamantaqmi risun.
- Runamasikipaq munaq kaspaykiqa, qanpas munanas kanki.
- Ama noqamanta rimaychu, chay anllatan risihanchis
llapanchis.
Evaluacin:
1.- Sutikuna: nombre sustantivo
runa =
tika
=
Inti =
qoyllur =
mallki =
kachi =
chalwa=
ayllu =
mano =
Sol
=
gato =
llamas =
niito =
Luna =
ciudad =
cerro =

- 32 -

- 77 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

................ qepanpi................ =
................. uhupi ................. =
................. sikipi .................. =
............................................. =
Conjunciones:
-wan
-chu
-otaq
-paq
-paqmi
-paqtaq

Ususiywan michisaq. = Con mi hija pastear.


=
=
=
=
=

Ejercicios:
...Tusuy ichaqa takispa.
............. aswan...............
............ chayqa ..............
............. sichus...............
............. chaymi .............
............. chayrayku ........
Interjecciones:
1.- Atataw !
2.- Aaaw !
3.- Pitay !
4.-

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Tayta Pawlinu wasichakun.


Tayta Satukuq sullka wayqen, hatun wasita hatarichisihan.
Chaypaqmi ayllumasinkunata waqyakun.
Tayta Satuku, Pawlinu wayqenpiwan perqata hatarichinku.
Iskay runakuna rumita haywanku, hukkuna barruta astaspa
haywanku.
Timucha kaspita, ichuta ima haywan.
Yaqa inti haykuytaa wasi qatayta tukunku.
Tayta Pawlinu warminpiwan ancha kusisqa.
Runakunaman aqata haywan uqyanankupaq.
Pachamamaman aqata tinkayuspa.
Ejercicios:

= Baila pero cantando.


=
=
=
=
=

Pin wasita ruwakun ? ..........................................................


Pikunan yanapan wasi ruwayta ? ..........................................
Imakunan wasi hatarichinapaq kanan ?
.........................
.........................
...........................
.........................
.........................
...........................
Imaynatan wasita hatarichinku ?

= qu feo !
=
=
=

Trabalenguas = Qallu jipukuna


- Luwchupa qepa, lloqe chakichan.
- Yana mulli kullu pukuchapi, yana kulli mute fatasqa.
- Oqa qello qara, papa puka kapa.
- Ima aynin mana Kutichina, ima manun mana paqana.
- 76 -

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Suysusqa allpamanta barruta chapunku.


Chay barruwan adobita chutinku.
Rumikunawan pacha perqata ruwanku.
Perqakunata hatarichinku adobikunawan.
Kaspikunawan chaqllanku wasi qatanankupaq.
Wasita qatanku ichuwan.
Punkukunata churanku.

- 33 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

Wasikunaqa manan kikinkamachu.


Punapi wasikunaqa rumimanta, ichu qatayoq, uchuy
punkuyoq, wakinqa mana ventanayoq.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Conjunciones finales.- expresan el fin de lo enunciado. Se forman con los morfemas:


-paq, -paqmi, -paqtaq, -paqtaqmi, equivalen a para.

Qeswapi wasikunaqa adobimanta perqayoq, teja, otaq kalamina


qatayoq.
Punkunkunapas hatunkama, hatun ventanankunapas.

Panaypaq apamuni.
Wasiypaqmi apamusaq.
Chaypaqtaq churiyan.
Noqapaqtaqmi kay.

Yunkapi wasikunaqa kaspimantakama, wakinqa llaqllasqa


kullumanta, rapikunawan qatasqa, kullukuna patapi sayachisqa
kanku.

Interjecciones.- Son palabras que denotan brevemente estados de nimo de clera, sorpresa, admiracin, dolor, alegra,
pena, etc.

Qan wasita ruwarankichu ? =


Imaynatataq ruwaranki ? =
Maypitaq wasikiri ?.
=

Pasay!
Suwa !
Qella !
Pin !
Yaw !
Atataw !
Haw !
Ayayaw !
Alalaw !
Akakallaw !
Achachaw !
Paqtataq !
Paw !

Saludos cordiales
Qari- Mamay rimaykullayki = Seora buenos (das, tardes o noches)
Jess Huamanmi kasihani = Soy Jess Huamn
Reqsenaykukusunya = a sus ordenes (conozcmonos)
Warmi- Reqsenaykukusunya taytallay = a sus ordenes seor
Noqaqa Victoria Kamachon kasihani = yo soy Victoria Camacho
Qari- Anchatan kusikuni = Cuanto gusto (me alegro mucho)
Warmi- Noqapas anchatan kusikuni = el gusto es mo (yo tambin me alegro)
- Imaynallataq kasihanki taytay ? = cmo est Ud. Seor?.
Qari- Allinllan mamay, qanri? = bien seora, y t?
Warmi- Allinllan noqapas, taytay = yo tambin estoy bien, seor.
- 34 -

retrate !
ladrn !
ladrn !
quin es !
Oye !
qu feo !
qu picante!
que dolor !
qu fro !
qu pena !
qu miedo !
cuidado !
no hay !

Traigo para mi hermana.


Traer para mi casa.
Para eso tiene hijos.
Esto es para m.

= Pasay kaymanta !.
= Yaw suwa !
= Qella pasa !
= Pin kayqa !
= Yaw pasay !
=
=
=
=
=
=
=
=

Ejercios: Formar expresiones con las posposiciones.


..Sacha...... patapi ...pichinko. = El gorrin encima del rbol.
............... pata ................... =
............... pachan ................ =
................ chawpin .............. =
- 75 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

Conjunciones disyuntivas.- Expresan separacin diferencia o


alternativa entre dos o ms personas, cosas o ideas. Se utilizan
los morfemas:
-chu, -chus, -pas, -icha. = o
manachayqa, otaq
=o
Llankanchu manachu
Takiypas amapas.
Kuchuy aychata otaq ripuy.
Tarpuy manachayqa hallmay.
Hamuypas ripuypas.

= Trabaja o no trabaja.
= Cantes o no cantes.
= Corta la carne o te vas.
= Siembras o cultivas.
= Vienes o te vas.

Conjunciones adversativas.- Expresan contrariedad u oposicin entre dos oraciones o freses. Se utilizan los morfemas:
ichaqa = pero, aswan = mejor.
Llankay ichaqa ama pisipaspa. = Trabaja pero sin cansarse.
Tusuy aswan takiy.
=Canta mejor baila.
Conjunciones condicional.- Expresa condicin y circunstancia, se utilizan los morfemas: chayqa, sichus, chayri.
Tarpunki chayqa kawsankin.
Sichus tarpunki kosechanki
Mana llankasaq chayri ?.

= Si siembras vivirs.
= Si siembras cosechars.
= Que si no trabajo?.

Conjuncin causal.- Expresan la razn, motino y causa. Se


utilizan los morfemas: rayku, chayrayku, chaymi.
Pay rayku waqani.
= Por l o ella lloro.
Tarpuskanmi chayrayku mana hamunchu. = Est sembrando por eso no vino.
Yachanin chaymi rimani.
= S por eso hablo.

- 74 -

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Traducir los siguientes dilogos:


Primer dilogo:
Jesusa:
Allillanchu mama Lucila?
Lucila:
Allinllan mamay, qanri?
Jesusa:
Allinllan noqapas mamay.
Lucila:
Kusikunin mamay.
Jesusa:
Pasarukusayki mamay, ratukama.
Lucila:
Qana allinlla mamay.
Jesusa:
Qampas allinlla mamallay.
Segundo dilogo:
Juana:
Wasiyoq, noqallay !
Lukas:
Pin ?
Juana:
Noqallaymi taytay, samaykachiway.
Lukas:
Ari, samakuya.
Juana:
Dios pagarapusunki.
Lukas:
Maymantataq hamusihanki
Juana:
Qachoramantan taytay.
Tercer dilogo:
Maxi:
Rimayukuyki, mama Koni.
Koni:
Pasayakamuy, mamay Maximiliana.
Maxi:
Kay papata apamusihayki, mama.
Koni:
Haykataq kasihan arrobari ?.
Maxi:
Manan, kariuytan apamusihani.
Koni:
Dios pagarapusunki.
Cuarto dilogo:
David:
Rimaykullayki tayta Pancho.
Pancho:
Chaskillaykin taytay, puririkuskankichu ?.
David:
Ari, taytay pasarukusqayki.
Pancho:
Pasayukuy taytallay.

- 35 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Quinto dilogo:

Posposicin

Odon:
David:
Odon:
David:

Posposicin.- Son palabras que se construyen despues del


sustantivo relacionando su sentido y claramente desempea
de complemento.

-Tayta David, tantata haywaykamullaway.


Ari, taytay imanasqataq mana.
Dios paqapusunki taytay.
Imamantataq taytay.

Sexto dilogo:
Juan:
Pancho:
Juan:
David:
Pancho:
David:
Pancho:

Pancho, taytay Davidwan reqsinakuychis.


Imaynallataq taytay.
Imaynallataq taytay.
David Torresmi kasihani.
Noqaqa kani Pancho Waraka.
Anchatan kusikuni reqsiykuspay.
Noqapas anchatan kusikuni taytay.

Watakuna
0 aos
0 a 03 aos
03 a 06 aos
06 a 09 aos
09 a 14 aos
14 a 20 aos
20 a 60 aos
60 a 80 aos
80 aos a ms
Muerto

Qarikuna
sullu
wawa
warma
erqe
maqta
wayna
qari
machu
machucha
aya

- 36 -

Warmikuna
sullu
wawa
warma
pasa
sipas
warmi
paya
payacha
aya

Sustantivo
Wasi
Mayu
Chakaq
Llaqtaq
Wakaq
Qocha
Rumi

Posposicin
patapi
pata
pachan
chawpin
qepanpi
uhupi
sikipi

Espaol
= Encima de la casa
= Orilla del ro.
= Debajo del puente
= El centro de la ciudad.
= Tras de la vaca.
= Dentro de la laguna.
= Debajo de la piedra.

Wasi patapi charki.


Encima de la casa carne seca.
Mayu patapi kukuli.
Chakaq pachanpi challwa.
Rumi sikipi machaqway.
............. patanpi ............
............. qepapi ............
............. kuchupi ............

Conjuncin
Conjuncin.- Formas de palabras que enlazan ideas y pensamientos.
Conjunciones copulativas.- Enlazan palabras u oraciones, se
utilizan los morfemas:
-pas = y, -taq = y, -wan = con.
Wallpapas qowepas mijunas = Gallinas y cuyes se comen.
Qan takinki noqataq tususaq. = Tu cantas y yo bailo.
Warmiywan llaqtata risaq.
= Con mi mujer ir a la ciudad.

- 73 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

Traducir al espaol las siguientes expresiones


1.- Maynintan purisaq kunan. = Por donde he de caminar ahora?
2.- Maytan risaq paqarin? =
3.- Amapas risaqchu
=
4.- Mayqencha llankanqa =
5.- Pitaq yachan qelqayta =
6.- Kaymi hatun wasiy.
=
7.- Unaya suyayki
=
8.- Chaypachan nirayki.
=
9.- Amaa risunchu
=
10.- Pin kayta apamun.
=
Ejercicios de complementacin:
1.- ....................... yachan takiyta = Quin sabe cantar.
2.- ....................... tusunqa kunan = Quin bailar ahora.
3.- ........................ yanunkichu = Ya no cocines.
5.- ......................... rinki paqarin = Hasta donde vas maana.
6.- ......................... wasiy kashian= Al frente est mi casa.
7.- .........................rinki llaqtata. = Envano irs al pueblo.
8.- ........................chayamunchu = Todava no ha llegado.

- 72 -

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Ayllunchiskuna

ayllu
tayta, taytay
mama, mamay
qosa, qari
warmi
qosay, warmiy
wawa
ususi, ususiy
churi, churiy
wayqe
pana
wayqey, panay
aa
tura
aay, turay
qari wawa
warmi wawa
qatay
qachun
sullka wayqey

= familia
= padre, mi padre
= madre, mi madre
= esposo, varn
= esposa, mujer
= mi esposo, mi esposa
= hijo (a), menor de tres aos
= hija, mi hija
= hijo, mi hijo
= hermano del hermano
= hermana del hermano
= mi hermano, mi hermana
= hermana de la hermana
= hermano de la hermana
= mi hermana, mi hermano
= hijo menor de tres aos
= hija menor de tres aos
= cuado, yerno
= cuada, nuera
= mi hermano menor
- 37 -

El Habla de Apurmac

kuraq aay
wayna
sipas
machu, paya
machucha, payacha

L.G.C.

= mi hermana mayor
= joven varn
= joven mujer
= viejo, vieja
= viejito, viejita

waqcha
= hurfano
masachakuy = matrimonio
wiaypaq
= para siempre
suti
pin
iman
mayqen
chay

= nombre
= quin
= qu
= cul
= es ese

qapaq
= rico
kasarakuy = matrimonio
wauy
= muerte

sutiki
pin pay ?
iman kay?
mayqenmi?
pin chay ?

= t nombre
= quin es esta?
= qu es esto?
= cul es?
= quin es ese?

Joseypaayllunkuna
- Joseypa ayllunkunari, pikunataq ?
- Joseypa ayllunkunaqa askan.
- Paykunaqa askan kanku:
- Taytan, Dionicio
- maman, Isidora
- warmin, Luisa
- wayqen, Andres
- panankuna: Carmen, Lucinda, Victoria, Lucila.
- ususinkuna: Catalina, Paulina, Ines, Marcelina.
- churinkuna: Juan Pablo, Grimaldo, Abel.
- Karminpa aankuna: Lucila, Victoria, Lucinda.
- Abelpa wayqenkuna: Juan Pablo, Grimaldo.
- Lucilapa turankuna: Jos, Andres.

- 38 -

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Abankaypin tiyani soqtachunka wataa.


Wichaypin chakrata ruwasaq.
Kunankaman manararaq yapunichu.

(8)
(9)
(10)

( ) De interrogacin
( ) De prohibicin
( ) De duda

Ejercicios de identificacin de adverbios:


Hinan
(1)
( ) Al frente
Pisichalla
(2)
( ) Pueda que sea as
Qaynawata (3)
( ) Quiz
Icha
(4)
( ) Con fuerza
Hinaspascha (5)
( 2 ) Poquito
Chinpapi
(7)
( ) El ao pasado
Kallpawan (8)
( ) As es
Adverbios
Traducir al espaol
Kaypi
suyasqayki paqarin.= Aqu te esperar maana.
Hawapi watuchisun.
= Afuera haremos adivinar.
Pisi
maki kasqanki. = De poca mano eres.
Hinaraq kachun.
= Qu este as.
Chisilla waqasqanki.
=
Hina
sumaq sonqo. =
Kusa
sara wiasihan. =
Sasa
apana waka.
=
Kunallan hamusaq.
=
Paqarin risun Abankayta. =
Pisichalla mujuyki.
=
Hunta
wasiki.
=
Riki
risun tutallamanta.=
Manan
kaypichu Julian. =
Amaa risunchu Ampayta.=
Icha
willawaq kunan. =
Paychus karan.
=
Maytan risun kunan ?
=
Mayman puririsun paqarin?=
- 71 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

De cantidad:
Chikan
= poco
Pisi
= poco
Pisichallan
= demasiado poco
Nishu
= arto
Hunta
= lleno
Askapuni
= exagerado

aslla
pisin
askan
sinchi
tawa
iskay

= escaso
= muy poco es
= arto
= exagerado
= cuatro
= dos

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

- Lucilapa qosanmi Nemecio.


- Lucilapa wawankunaqa kanku Eliko, Clori.
- Elikupa warminqa Koni.
- Konipa wawankuna: Victor, Liz, Zoila.
Dilogo
Personajes: Lucila madre de familia; Jos hermano de Lucila.
reciben a un visitante.

De afirmacin:
Ar
= s
hinan
= as es
hinapunin = siempre es as

riki
kaymi
chay

= por su puesto
= esto es
= eso es

De negacin:
Manan
= no
Manapuni
= de ninguna manera

manay
Amaraq

= pues, no
= todava no

De interrogacin:
Imapaq?
= para qu? Imarayku?
Maypi?
= dnde? mayman?
Maykama? = hasta dnde? maypi

= por qu?
= a dnde?
= dnde?

Elercicios:
Adverbios
Mana imayuq runa.
Chakra uraypi wakata qatimuy.
Pisichallan qolqey kunan kasihan.
Mincha hamusaq wasikita.
Manapunin chakraytaqa qoykimanchu.
Paqarin apamusaq mujuta.
Sasan rumi astay.
- 70 -

(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
(7)

( ) Primitivos
( ) De Lugar
( ) De tiempo
( ) De modo
( ) De de cantidad
( ) De afirmacin
(1) De negacin

Victoria: Allinllachu, mama Lucila, kaypichu turayki Jos?


Lucila: Ar, kaypin kasihan.
Victoria: Joseyta, rimapayayta munani.
Jos allillanchu kasihanki ?
Jos:
Noqaqa, allillanmi kasihani.
Taytaykiri ?, mamaykiri ? wayqeykikunari ?
Victoria: Paykunapas, allillanmi kasihanku.
Jos, kutimunaykama.
Takirikusun:
Urpitucha
Urpituchatan uywakurani
urpituchatan uywakurani,
qori watucha watuchayoqta
qori watucha watuchayaqta
chay urpitucha uywakusqaysi
ripuy pasaywan matiyuwasihan
ripuy pasaywan matiyuwasihan
hina ripuchun hina pasackun
hina ripuchun hina pasachun
sapachallansi kutiramunqa
sapachallansi kutiramunqa.
- 39 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Adverbio
El adverbio: Son palabras invariables que modifican la funcin del verbo, calificando o determinando el significado, de
un adjetivo, verbo o de otro adverbio.

- 40 -

Simples
Pisi = poco
Hinan = as es
Chisi = noche

Compuestos
pisichalla
= poquito
Kayhina
= como esto (a)
Chisilla
= anoche no mas

Primitivos
Kunan = ahora
Hina = asi es
Mana = no

Derivados
kunankama
hinaspacha
manaraq

= hasta ahora
= pueda que sea as
= todava no

De lugar:
Kaypi
Haqaypi
Uraypi
awpaqpi
Abankaypi
Tamborqopi

= aqu
= all
= abajo
= delante
= en Abancay
= en Tamburco

chaypi
wichaypi
kinraypi
chinpapi
kayllapi
kaypichu

De tiempo:
Kunan
Kunallan
Mincha
Mayninpi
Wiaypaq

= ahora
= ahora mismo
= pasado maana
= a veces
= para siempre

chisi
= anoche
chisiman = a la noche
unaya = hace tiempo
paqarin = maana
chaypacha = esa vez

- 69 -

= all, ah
= arriba
= a la vuelta
= al frente
= aqu no mas
= aqu ser?

El Habla de Apurmac

Tiempo futuro:
Noqa takisaq inti raymipi.
Qan takinki
Pay takinqa
Noqanchis takisunchis
Noqayku takisaqku
Qankuna takinkichis
Paykuna takinqaku

L.G.C.

=
=
=
=
=
=
=

Secuenciasdeverbos:
- allichay, amachay, apamuy, .............., .............., .................
- chakatay, challpuy, chanqay, ............, ..............,...................
- hatariy, hallmay, ..............., ..............., ..............................
- kaniy, kuchuy, .............., ................, ................................
- takiy, tarpuy, ...................................................................

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Nombres adjetivos
Cualificantes: Es aquella clase amplia de palabras que tienen
como base una raz cualificante o una raz no cualificante cualificada. Esta clase de palabra, definida sintcticosemnticamente, se caracteriza por aparecer precediendo tanto a palabras nominales, verbales o a otros cualificantes.
Las clases especficas de palabras que pertenecen a esta
categora amplia son: adjetivo, preadjetivo, cuantificador, nmero, dectico, adverbio.
Hatun
yana
suwa
aswan hatun
hukninka
kinsa
iskay kuti

= grande
= negro
= ladrn
= ms grande
= a uno
= tres
= dos veces

uchuy
= pequeo
puka
= rojo
qella
= ocioso
hina qella = as de perezoso
tawanka = de a cuatro
chunka = diez
hukmanta= de uno en uno

Cuando la palabra precede a una palabra nominal funciona


semnticamente como adjetivo:
Chay wasi
Iskay wasi
Allin wasi
Rumi wasi

= esa casa
= dos casas
= buena casa
= casa de piedra

Cuando la palabra cualificante precede a una palabra verbal,


aquella funciona con el valor de adverbio, en este caso la palabra cualificante lleva obligatoriamente sufijo, le da el valor
adverbial especfico
Takistin tusun
= cantando baila.
Allinta puuy
= duerme bien
Kunan kutimusaq = regresar ahora
Paqarin chayamunqa = llegar maana
- 68 -

- 41 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Cuando la palabra cualificante precede a otra de su misma


clase, sta modifica nicamente el valor semntico de la palabra cualificante precedida, intensificndolo o precisndolo.

Noqayku

takiriykumanraq

Qankuna

takiriwaqchisraq

Ancha hatun wasi


Ancha sumaq warmi
Mana hancha sumaq sipas
Ancha sasata purin

Paykuna

takirinkumanraq

= casa muy grande


= muy buena mujer.
= joven no muy bonita
= camina muy difcilmente

Cualificante dectico, Se establece una ubicacin espacial o


de distancia con respecto al hablante.
kay
= este (cerca al hablante)
kay runa.
chay
= ese (distancia media)
chay chita.
haqay
= aquel (lo ms lejano)
haqay orqo.
1.- Nombres adjetivos calificativos, refieren cualidades y atributos del nombre sustantivo en sus aspectos moral, espiritual y fsico.
Wistu asnu sarata apan.
Sapan warmillan llankan.
Sumaq sonqo taytayki
Puuysiki wayna sayariy
Tikaawi sumaq sipas.
Umasapa erqe.
Kurpamaki, allinta ruway
Munay sipas takiy.
Taytay noqa hina llankan
Mulan aswan kallpasapa
Saran aswan pisi.
Lucila as asmanta awan.
Ancha hatun sacha.
Manchay maskana llankaq

= El burro cojo carga maz.


= La mujer sola trabaja.
= Tu padre de buen corazn.
= Joven dormiln levntate.
= Bonita joven de ojos bellos.
= Nio cabezn.
= Manos toscas, haz bien.
= Seorita hermosa canta.
= Mi padre trabajo como yo.
= La mula tiene ms fuerza.
= El maz es ms poco.
= Lucila teje de poco en poco.
= Arbol muy grande.
= Trabajador demasiado buscado.

- 42 -

Modo imperativo
Takiy qan
Takichun pay
Takisunchis noqanchis
Takisaqku noqayku
Takiychis qankuna
Takichunku paykuna

= Nosotros hubiremos
cantado (E)
= Ustedes hubieren
cantado
= Ellos hubiesen
cantado.

= Canta t
= Cante l
= Cantemos nosotros
= Cantemos nosotros
= Canten usteres.
= Canten ellos.

Conjugar el verbo cantar: Modo indicarivo


Tiempo presente:
Noqa Takini wasiypi.
=
Qan takinki mayupi.
=
Pay takin sapa tutan.
=
Noqanchis takinchis waynuta=
Noqayku takiyku
=
Qankuna takinkichis
=
Paykuna takinku
=
Tiempo pasado:
Noqa takirani awpaq.
Qan takiranki
Pay takiran
Noqanchis takiranchis
Noqayku takirayku
Qankuna takirankichis
Paykuna takiranku

=
=
=
=
=
=
=
- 67 -

Yo canto en mi casa.
Tu cantas en el ro.
El canta cada noche.
Nosotros cantamos huayno.

El Habla de Apurmac

Noqanchis
Noqayku
Qankuna
Paykuna

L.G.C.

takiqtinchisa = Nosotros hayamos cantado (I)


takiqtiykua = Nosotros hayamos cantado (E)
takiqtiykichisa = Ustedes hayan cantado
takiqtinkua = Ellos hayan cantado.

Pretrito pluscuanperfecto:
Noqa
takiymanchus karan
Qan
takiwaqchus karan
Pay
takinmanchus karan
Noqanchis
takisunmanchus karan
Noqayku

takiykumanchus karan

Qankuna takiwaqchischus karan


Paykuna takinkumanchus karan
Futuro
Noqa
Qan
Pay
Noqanchis
Noqayku
Qankuna
Paykuna

takiyman
takiwaq
takinman
takisunman
takiykuman
takiwaqchis
takinkuman

= Yo hubiese o hubiera cantado


= T hubieses o hubieras cantado
= l hubiese o hubiera cantado
= Nosotros hubisemos
o hubiramos cantado (I)
= Nosotros hubisemos
o hubiramos cantado (E)
= Ustedes hubises o hubieras
cantado
= Ellos hubiesen o hubieran
cantado.

= Yo cantare
= T cantares
= l cantare
= Nosotros cantremos (I)
= Nosotros cantremos (E)
= Ustedes cantreis
= Ellos cantaren.

Futuro perfecto
Noqa
takiriymanraq
Qan
takiriwaqraq
Pay
takirinmanraq
Noqanchis takirisunmanraq

- 66 -

= Yo hubiera cantado
= T hubieras cantado
= l hubiera cantado
= Nosotros hubiremos
cantado (I)

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Nishu takiqmi taytay.


= Extremadamente canta mi padre.
Sinchi llakisqan kani.
= Estoy sumamente apenado.
Llapantin Abankay runakuna = Todos los Abanquinos.
2.- Nombre adjetivo determinativo, determinan el lugar, propiedad o nmero, se subdividen en: demostrativos, posesivos, indefinidos y numerales.
Nombres adjetivos demostrativos, precisan la magnitud del
sustantivo, en cuanto se refiere al lugar, cantidad, dueo, orden, fracciones, etc.
Kay
chay
haqay
kaypi
chaypi
haqaypi

este
ese
aquel
aqu
all
all

Kay asnun noqapa


Chay runan llankaq.
Haqay orqotan paran.

Kay allqon qanpa.


Chay suwa michikuna.
Haqay

= Este burro es mo.


= Ese hombre es trabajador.
= En aquel cerro llueve.

Nombre adjetivos posesivos, denotan posesin o pertenencia


en relacin con un objeto y la persona, estos son:
Noqaq
qanpa
paypa
noqaykuq (E)
noqanchispa(I)
qankunaq
paykunaq

mo, ma, mi, mis


tu, tuyo, tus, tuya
su (de l)
nuestro (a), nuestros, nuestras
nuestro (a), nuestros, nuestras
de ustedes, vosotros, vosotras
de ellos, de ellas
- 43 -

Noqaq llamay
Qanpa wasiki

El Habla de Apurmac

Noqaq wakay
Qanpa chakrayki
Paypa wasin
Noqaykuq wakayku
Noqanchispa wakanchis
Qankunaq chakraykichis
Paykunaq wasiykichis

L.G.C.

= Mi vaca
= Tu chacra
= Su casa (de l)
= Nuestra vaca (E)
= Nuestra vaca (I)
= Vuestra chacra
= casa de ellos.

Nombre adjetivos indefinidos, Sealan la cantidad del sustantivo de manera vaga, ellos son:
wakin wallpakuna
huk takiq
pisi mijuna
aska wakakuna
nishu aska

algunas de las gallinas


un cantante
poca comida
muchas (hartas) vacas
muy arto

Los adjetivos numerales, determinan la cantidad o el nmero, el orden, las divisiones o los mltiplos de los objetos, cosas
y animales, etc.
Nmeros cardinales: Son los que indican la cantidad con los
nmeros del uno hasta el infinito.
1 Huk
2 Iskay
26 Iskay chunka soqtayoq

11 Chunka hukniyoq
12 Chunka iskayniyoq
60 Soqta Chunka

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Modo potencial o condicional:


Noqa
Qan
Pay
Noqanchis
Noqayku
Qankuna
Paykuna

takiyman
takiwaq
takinman
takisunman
takiykuman
takiwaqchis
takinkuman

Modo subjuntivo:
Presente:
Noqa
takiqtiy
Qan
takiqtiyki
Pay
takiqtin
Noqanchis takiqtinchis
Noqayku
takiqtiyku
Qankuna
takiqtiykichis
Paykuna
takiqtinku

= Yo cantara
= T cantaras
= l cantara
= Nosotros cantaramos (I)
= Nosotros cantaramos (E)
= Ustedes cantaran
= Ellos cantaran.

= Yo cante
= T cantes
= l cante
= Nosotros cantemos (I)
= Nosotros cantemos (E)
= Ustedes canten
= Ellos canten

Pretrito imperfecto:
Noqa
takiqtiyqa
= Yo cantara
Qan
takiqtikiqa = T cantaras
Pay
takiqtinqa
= l cantara
Noqanchis takiqtinchisqa= Nosotros cantramos (I)
Noqayku
takiqtiykuqa = Nosotros cantramos (E)
Qankuna
takiqtiykichisqa = Ustedes cantreis
Paykuna
takiqtinqa
= Ellos cantaran

Nmeros ordinales se utiliza la palabra eqen.


1 awpaq eqen
2 iskay eqen
11 chunka hukniyoq eqen
- 44 -

= primero
= segundo
= un dcimo

Pretrito perfecto:
Noqa
takiqtiya
= Yo haya cantado
Qan
takiqtiykia = T hayas cantado
Pay
takiqtina
= l haya cantado
- 65 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

Pretrito perfecto:
Noqa
takirqani
= Yo he cantado
Qan
takirqanki
= T has cantado
Pay
takirqan
= l ha cantado
Noqanchis takirqanchis = Nosotros hemos cantado (I)
Noqayku
takirqayku = Nosotros hemos cantado (E)
Qankuna
takirqankichis = Ustedes han cantado
Paykuna
takiranku
= Ellos han cantado.
Pretrito pluscuanperfecto:
Noqa
takisqani
= Yo haba cantado
Qan
takisqanki
= T habas cantado
Pay
takisqa
= l haba cantado
Noqanchis takisqanchis = Nosotros habamos cantado (I)
Noqayku
takisqayku = Nosotros habamos cantado (E)
Qankuna
takisqankichis= Ustedes haban cantado
Paykuna
takisqaku
= Ellos haban cantado.
Futuro imperfecto
Noqa
takisaq
Qan
takinki
Pay
takinqa
Noqanchis takisunchis
Noqayku
takisaqku
Qankuna
takinkichis
Paykuna
takinqaku
Futuro perfecto
Noqa
takisaqa
Qan
takinkia
Pay
takinqaa
Noqanchis takisuna
Noqayku
takisaqkua
Qankuna
takinkichisa
Paykuna
takinqakua

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Nmeros partitivos o fraccionarios, se utilizan los trminos


pakmin o cheqta.
1/2
2/3

huk cheqta
iskay kinsa cheqta

1/3
huk kinsa cheqta
3/10 kinsa chunka cheqta

Nmeros mltiplos, indican las veces que un nmero se repite, se utiliza el trmino kuti (veces).
iskay kuti
pachaq kuti

tawa kuti
waranga kuti

chunka kuti
chunka tawayoq kuti

Yupasunchis:

= Yo cantar
= T cantars
= l cantar
= Nosotros cantaremos (I)
= Nosotros cantaremos (E)
= Ustedes cantarn
= Ellos cantarn

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Huk
Iskay
Kinsa
Tawa
Pisqa
Soqta
Qanchis
Pusaq
Isqon
Chunka

11
12
13
14
15
16
17
18
19
20

Chunka hukniyoq
Chunka iskayniyoq
Chunka kinsayoq
Chunka tawayoq
Chunka pisqayoq
Chunka soqtayoq
Chunka qanchisniyoq
Chunka pusaqniyoq
Chunka isqonniyoq
Iskay chunka

= Yo ya cantar
= T ya cantars
= l ya cantar
= Nosotros ya cantaremos (I)
= Nosotros ya cantaremos (E)
= Ustedes ya cantarn
= Ellos ya cantarn

21
22
23
24
25
26
27
28

Iskay chunka hukniyoq


Iskay chunka iskayniyoq
Iskay chunka kinsayoq
Iskay chunka tawayoq
Iskay chunka pisqayoq
Iskay chunka soqtayoq
Iskay chunka qanchisniyoq
Iskay chunka pusaqniyoq

10
20
30
40
50
60
70
80

Chunka
Iskay chunka
Kinsa chunka
Tawa chunka
Pisqa chunka
Soqta Chunka
Qanchis chunka
Pusaq chunka

- 64 -

- 45 -

El Habla de Apurmac

29
30
100
200
300
400
500
600
700
800
900

L.G.C.

Iskay chunka isqnniyoq


Kinsa chunka
Pachaq
Iskay pachaq
Kinsa pachaq
Tawa pachaq
Pisqa pachaq
Soqta pachaq
Qanchis pachaq
Pusaq pachaq
Isqon pachaq

1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
9000

1000,000 Hunu
3000,000 Kinsa hunu
120
150
122
155
225
842
843

90
100

Isqon chunka
Pachaq
Waranqa
Iskay waranqa
Kinsa waranqa
Tawa waranqa
Pisqa waranqa
Soqta waranqa
Qanchis waranqa
Pusaq waranqa
Isqon waranqa

2000,000 Iskay hunu


4000,000 Tawa hunu

Pachaq iskay chunkayoq


Pachaq pisqa chunkayoq
Pachaq iskay chunka iskayniyoq
Pachaq pisqa chunka pisqayoq
Iskay pachaq iskay chunka pisqayoq
Pusaq pachaq tawa chunka iskayniyoq

1,800 Waranga pusaq pachaqniyoq


2,985 Iskay waranqa isqon pachaq pusaq chunca pisqayoq
2005 Iskay waranqa pisqayoq
Nmeros ordinales.
1
2
3

awpaq eqen
iskay eqen
kinsa eqen

= primero
= segundo
= tercero
- 46 -

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Noqa karani sipas.


Paykuna takinku mayupatapi.
Qan kanki atoq.
Noqa kasaq allqo.
Noqanchis takisunchis raymipi.
Noqayku wallpata suwayku.

(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(7)

( ) pasado
( ) presente
( ) futuro

Conjugacin del verbo: cantar = takiy


Modo infinitivo:
Infinitivo
: takiy
= cantar
Gerundio
: takispa
= cantando
Participio activo
: takiq
= cantor
Participio pasivo
: takisqa
= cantando
Modo indicativo: Presente:
Noqa
takini
= Yo canto
Qan
takinki
= T cantas
Pay
takin
= l canta
Noqanchis takinchis
= Nosotros cantamos (I)
Noqayku
takiyku
= Nosotros cantamos (E)
Qankuna
takinkichis = Ustedes cantan
Paykuna
takinku
= Ellos cantan
Pretrito imperfecto
Noqa
takirani
Qan
takiranki
Pay
takiran
Noqanchis takiranchis
Noqayku
takirayku
Qankuna
takirankichis
Paykuna
takiranku

= Yo cantaba
= T cantabas
= l cantaba
= Nosotros cantbamos (I)
= Nosotros cantbamos (E)
= Ustedes cantaban
= Ellos cantaban

- 63 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

Tiempo presente
Noqa
llankani llaqtapi = Yo trabajo en el pueblo.
Qan
llankanki
=
Pay
llankan
=
Noqanchis
llankanchis
=
Noqayku
llankayku
=
Qankuna
llankankichis
=
Paykuna
llankanku
=
Tiempo pasado
Noqa
llankarani
Qan
Pay
Noqanchis
Noqayku
Qankuna
Paykuna
Tiempo futuro
Noqa
Qan
Pay
Noqanchis
Noqayku
Qankuna
Paykuna

11
chunka huqniyoq eqen
16
chunka soqtayoq eqen
20 iskay chunka eqen
25 iskay chunka pisqayoq eqen
30 kinsa chunka eqen
55
pisqa chunka pisqayoq eqen
100 packaq eqen
1000 waranqa eqen

1/2
2/3

= un dcimo
= dcimo sexto
= vigsimo
= vigsimo quinto
= trigsimo
= quincuagsimo quinto
= centsimo
= milsimo

huk cheqta
iskay kinsa cheqta

1/3
huk kinsa cheqta
3/10 kinsa chunka cheqta

Nmeros mltiplos
iskay kuti
pachaq kuti

=
=
=
=
=
=
=

- 62 -

Apurimakpa Runasimin

Nmeros partitivos o fraccionarios.

=
=
=
=
=
=
=

Ejercicios:
Noqa kani hatun qari.
Qan kanki sumaq warmi.
Pay kan allin runa.
Noqanchis kanchis llankaq runakuna.
Noqayku kayku Amanqay llaqtamanta.
Qankuna kankichis qeswa runakuna.
Paykuna kanku an ruwaqkuna.

L.G.C.

tawa kuti
waranga kuti

chunka kuti
chunka soqtayoq kuti

Ejercicios de secuencias:

=
=
=
=
=
=
=

- iskay, tawa, soqta, ..................., ......................., .................


- chunka, iskay chunka, kinsa chunka, ................, ....................
- pachaq, iskay pachaq, ........................, ...............................
- waranqa, iskay waranqa, ....................., .............................
- pisqa, chunka, chunka pisqayoq, ..................., ......................
- Tawa eqen, soqta eqen, ..................., .............................
- chunka eqen, iskay chunka eqen, ......................................
- huk kuti, iskay kuti, kinsa kuti, ..................., .........................
- huk cheqta, huk iskay cheqta, huk kinsa cheqta, .....................

- 47 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Ejercicios de identificacin:
- ( 1 ) Sapallan
- ( ) Haqay
- ( ) Sinchi
- ( ) As asmanta
- ( ) Puuysiki
- ( ) Aswan
- ( ) Umasapa
- ( ) Ancha Hatun

- ( ) Cabezn
- ( ) Dormiln
- ( ) De poco en poco
- ( 1 ) Sola
- ( ) Sumamente
- ( ) Muy grande
- ( ) En aquel
- ( ) Ms

Tiempos
personas
Noqa
Qan
Pay
Noqanchis (I)
Noqayku (E)
Qankuna
Paykuna

presente
Ka- ni
ka- nki
ka- n
ka- nchis
ka- yku
ka- nkichis
ka- nku

pasado
ka- rani
ka- ranki
ka- ran
ka- ranchis
ka- rayku
ka- rankichis
ka- ranku

futuro
ka- saq
ka- nki
ka- nqa
ka- sunchis
ka- saqku
ka- nkichis
ka- nqaku

Conjugar el verbo cantar = Takiy


Adjetivo
calificativo
munay
qella
umasapa
sumaq
yuraq
hatun
mosoq
millay

quechua
Munay tika
Qella warmi
umasapa machu
Sumaq sipas
Yuraq kalabasa

espaol
Flor bonita
Mujer perezosa
Viejo cabezn

Tiempos
personas
Noqa
Qan
Pay
Noqanchis (I)
Noqayku (E)
Qankuna
Paykuna

presente
Takini
takinki
takin
takinchis
takiyku
takinkichis
takinku

pasado
takirani
takiranki
takiran
takiranchis
takirayku
takirankichis
takiranku

Conjugar el verbo trabajar: modo indicativo


Tiempos
personas
presente
pasado
Noqa
llankani
llankarani
Qan
llankanki
llankaranki
Pay
llankan
llankaran
Noqanchis
llankanchis
llankaranchis
Noqayku
llankayku
llankarayku
Qankuna
llankankichis llankarankichis
Paykuna
llankanku
llankaranku
- 48 -

- 61 -

futuro
Takisaq
takinki
takinqa
takisunchis
takisaqku
takinkichis
takinqaku

futuro
llankasaq
llankanki
llankanqa
llankasunchis
llankasaqku
llankankichis
llankanqaku

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Palabra verbo
Es aquella palabra que presenta como base una raz
verbal o una raz no verbal verbalizada, que lleva obligatoriamente sufijos flexivos y, opcionalmente, derivativos verbales y
discursivos.
Esta clase de morfema denota accin o estado y es,
obligatoriamaente, el ncleo de la palabra verbal o de la frase
verbal.
La flexin verbal comprende las siguientes categoras: Tiempo, nmero, voz, persona, condicional , imperativo, aspecto.
Verbos:
rikuy
puuy
nanay
rimay
ruway
yupay
qoy
kay
watay

=
=
=
=
=
=
=
=
=

ver
dormir
dolor
hablar
hacer
contar
dar
ser, estar
amarrar

puriy
munay
wiay
takiy
waqay
churay
llankay
tusuy
hanpiy

=
=
=
=
=
=
=
=
=

andar
querer
crecer
cantar
llorar
poner
trabajar
bailar
curar

Adjetivos
determinativos
kaypi
haqaypi
noqaq
paykunaq
wakin
pisi
aska
chaypi
qanpa
noqanchispa
paykunaq

frases en quechua
frases en espaol
Kaypi kasihan
Aqu est
Haqaypi kasihan wasi All est la casa
Noqaq churiy
Mi hijo

Takikusun
Patibamballaykaaso
Patibamballay kaaso
Kolerachayta kortaykuy
Sinchi rabiasqan hamuni
Warma yanaypa kawsanpi.
Imataq oqaq vidayri
Haykataq noqaq vidayri
Kay runaq llaqtankunapi
Waqaspa purinallaypaq.

Conjugacin del verbo ser o estar = Kay


Para conjugar el verbo quechua debe eliminarse el sufijo
infinitivo -y.
- 60 -

- 49 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Palabra pronombre
Es aquella palabra que sustituye al nombre de una entidad
concreta o ideal expresada o pensada previamente. As los pronombres sustituyen a los sustantivos o nombres, pero tambin lo hacen con las frases y con las oraciones enteras.
Los pronombres en quechua son:
Pronombres personales: Son las que designan personas gramaticales.
1ra. persona
2da. persona
3ra. Persona
1ra. persona
2ra. persona
3ra. Persona

Singular
Noqa
= yo
Qan
= t, usted
Pay
= l, ella
Plural
Noqanchis = nosotros (incluyente)
Noqayku = nosotros (excluyente)
Qankuna = vosotros, ustedes
Paykuna = ellos, ellas.

Noqa munani munawanaykita = Yo quiero que me quieras.


Qan chakrayta hamunki.
= T vas a venir a mi chacra.
Pay sumaq runa.
= El es buen hombre.
Noqanchis sarata hallmayku. = Nosotros cultivamos el maz.
Noqayku papata tarpuyku.
= Nosotros sembramos papa.
Qankuna suwakama kankichis. = Ustedes son ladrones.
Paykuna wasita ruwan.
= Ellos hacen casa.

- 50 -

- 59 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

Chaysi upa atoqqa allanawan chaki senqanta takarukusqa,


hinaspa supayta nanaymanta qaparisqa.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Traducir al espaol
Noqa llantata ruwani.
Qan chakrata llankanki.
Pay tarpun sarata.
Noqanchis tantata rantinchis.
Noqayku habasta tarpuyku.
Qankuna papata tarpunkichis.
Paykuna sarata hallmanku.

=
=
=
=
=
=
=

Pronombres demostrativos: Denotan la ubicacin, dnde se


encuentran las personas, animales o cosas.
kay , kayta
chay,chayta
haqay,chaqay

Kunanqa, kay tapuykunata kutichisun:


1.- Imanaqtintaq atoqri mana papa allayta atisqachu? ...............
2.- Ima rurukunatawantaq llaqtaykipi allanku? ......................
3.- Imakunatan tarpunku chakraykipi? .................................
4.- ......................................................................................
5.- ......................................................................................

kaykuna
chaykuna
haqaykuna

Singular
ste, sta, esto
cerca al hablante
se, sa, eso
cerca al hablante
aqul, aqulla(o)
lejos de las dos personas
Plural
stos, stas
sas, sos
aqullos, aqullas

Kay wayta.
Chay allqo.
Chay waka.
Haqay atoq.
Kayta ninaman churay.
Chayta haywamuway.

= sta flor
= se perro
= sa vaca
= Aqul zorro.
= sto pon al fuego.
= Alcnzame so.

6.- ......................................................................................

- 58 -

- 51 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

Pronombres interrogativos: Sirven para hacer preguntas.


pi?,
pin?
pikuna?
ima?
imakuna
iman?
imay?
imayna?
mayna?
may?, mayqen?
maykuna?
mayqenkuna
maypi?
hayka?
haykaq?
mayqen?
imarayku?
imanaqtin?

=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=

quin? ( slo para indicar personas)


quin es ?
quienes?
qu? ( objetos, cosas, animales)
qu cosas ?
qu es?
cundo? (tiempo)
cmo?
cmo ?
cul ?
cules ?
cules?
dnde? (lugar)
cunto? (cantidad)
cundo? (tiempo)
cul ? (humanos y no humanos)
por qu?
por qu ?

Pin payqa?
Pikunan paykuna?
Imay wata?
Haykan watayki?
Pikunan hamusqaku wasita?
Imaman hamuranki ?

= Quin es l?
= Quienes son ellos ?.
= Qu ao ?
= Cantos aos tienes ?.
= Quiene haban venido a casa ?
= A qu has venido ?

- 52 -

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Paykunapaq
Paykunata
Paykunawan
Paykunarayku
Paykunamanta

= Para ellos o ellas


= A ellos o ellas
= Con ellos o ellas
= Por ellos o ellas
= De ellos o ellas.

Ejercicios:
Chay wasin noqapa.
Chay wakan qanpaq.
Qankunawan risun llaqtata.
Paykunarayku chakrata llankasun.
Paykunata waqyasun takinapaq.
Paqarin qanwan llankasun.
Allinta rimanku qanmanta.
Llaqtarunakuna noqamanta rimanku.
Mamay Jesusa qanta waqyasunki.
Paykunapa yana wakakuna.

= Esa casa es mo.


=
=
=
=
=
=
=
=
=

Willakuy
Allqamari atoqwan
Allqamari atoqwan chakra ukupi tupasqa.
Allqamaris atoqta nisqa:
-

Yaw upa atoq, Imatan ruwasihanki?


Papatan makiywan allayta munasihani.
Manan makillaykiwanqa atiwaqchu.
Imawantaq allaymanri?
Sara wiruwanpas allawaq.
Wiruqa manama chaypaqchu
Hinaspaqa allanawanya ruway !

- 57 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

Segunda persona en singular:


Qan
Qanpa
Qanpaq
Qanta
Qanwan
Qanrayku
Qanmanta

= T
= De t, tuyo
= Para t
= A t
= Contigo
= Por t
= De t

Segunda persona en plural:


Qankuna
Qankunapa
Qankunapaq
Qankunata
Qankunawan
Qankunarayku
Qankunamanta

= Ustedes, vosotros (tras)


= De ustedes, vuestro (tra)
= Para ustedes
= A ustedes
= Con ustedes
= Por ustedes
= De ustedes

Tercera persona en singular:


Pay
Paypaq
Payta
Paywan
Payrayku
Paymanta

= El, ella
= Para l o ella
= A l o ella
= Con l o ella
= Por l o ella
= Por l o ella

Apurimakpa Runasimin

Pronombres posesivos: Denotan pertenencia y/o posesin,


se forman agregando a los pronombres personales los
morfemas: -q, -pa.
Singular
Noqaq
= mo, ma, el mo, de m
Qanpa
= tuyo, tuya, suyo, suya, el tuyo, de ti.
Paypa
= de l, de ella
Plural
Noqanchispa = nuestro, de nosotros (incluyente)
Noqaykuq
= nuestro, de nosotros (excluyente)
Qankunaq
= de vosotros, ustedes
Paykunaq
= de ellos, de ellas.
Ejercicios:
Noqaq wallpay.
Qanpa wasiki.
Paypa chakran.
Noqanchispa llaqtanchis.
Noqaykuq chakrayku.
Qankunaq wakaykichis.
Paykunapa chitan.

= La gallina es ma.
= Tuya es la casa
=
=
=
=
=

Pronombres indefinidos: Sealan vagamente al objeto, se forman agregando los morfemas: -pis, -pas, a los pronombres
interrogativos, en casos afirmativos; agregando a los adverbios los morfemas: -ni, -mana, -ama, en casos negativos.
Afirmativos:

Tercera persona en plural:


Paykuna
Paykunapa

L.G.C.

= Ellos, ellas
= De ellos o ellas
- 56 -

pipas
maypas
maypipas

= quien sea, alguien, quien quiera.


= alguna parte, alguien por conocer.
= donde, donde sea.
- 53 -

El Habla de Apurmac

mayqenpas
imapas
haykapas
haykaqpas
maypis

L.G.C.

= cual, cualquiera de ellos (ustedes).


= algo, alguna cosa.
= cuanto, cuanto sea.
= cuando, cuando sea, alguna vez.
= donde, donde es.

Negativos:
ni pipas
ni maypas
ni maypipas
ni mayqenpas
ni imapas
mana maypipas
mana mayqenpas
mana haykaqpas

= nadie.
= ninguno, ninguna.
= en ningun lugar,
= ninguno de ellos.
= nada, no hay.
= en ninguna parte.
= ninguno, nadie, ninguno de ellos.
= nunca, jams.

Pronombres cuantitativos: Indican la cantidad o existencia


de personas, animales y cosas.
chullalla
iskaylla
tawalla
noqalla
qanlla
paykunalla
sapallay
sapallayki
sapallan
taytallay
wakin
llapan

= uno solo
= solo dos
= solo cuatro
= solo yo
= solo t
= solo ellos
= solo yo
= solo t
= solo l
= solo mi padre
= parte de algo
= todos

- 54 -

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Pronombres numerales: indican el nmero de personas se


agregan los morfemas:
-ninchis, -atinchis, -nintinchis, -nchis, -chis
hukninchis = uno de nosotros
iskayninchis = los dos
kinsantinchis = nosotros tres
sapanchis
= solo nosotros
llapanchis
= todos nosotros
Declinacin del pronombre:
Primera persona en singular:
Noqa
Noqaq (pa)
Noqapaq
Noqata
Noqawan
Noqarayku
Noqamanta

= Yo
= Mo
= Para mi
= A mi
= Conmigo
= Por m
= De mi

Primera persona en plural:


Noqanchis
Noqaykupa
Noqanchispaq
Noqanchista
Noqanchiswan
Noqanchisrayku
Noqanchismanta

= Nosotros (tras)
= De nosotros (tras)
= Para nosotros (tras)
= A nosotros (tras)
= Con nosotros (tras)
= Por nosotros. (tras)
= De nosotros (tras)

- 55 -

También podría gustarte