Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Diccionario Kiliwa
Diccionario Kiliwa
DE LA LENGUA KILIWA
ARNULFO ESTRADA RAMREZ
LEONOR FARLDOW ESPINOZA
ILUSTRACIONES:
MARTA ARAGN RODRGUEZ
PRLOGO
E. Fernando Nava L.
Director General del
Instituto Nacional de Lenguas Indgenas
INDICE
Presentacin .
Introduccin:
Antecedentes de rescate y enseanza.
El ocaso de la lengua Kiliwa.
Breve historia de los Kiliwa.
Distribucin:
Orgen de los Kiliwa desde su propia percepcin.
poca prehistrica de los grupos indgenas de Baja California.
poca Misional.
poca de la Revolucin Mexicana.
poca postrevolucionaria y actual.
Agradecimientos:
Gramtica Kiliwa y sus reglas bsicas:
El alfabeto Kiliwa.
Consonantes.
Vocales.
Singular y plural.
La interrogacin.
Uso de los afijos m y k para expresar las formas declarativa
e imperativa para la segunda persona.
Uso del adverbio maay (muy).
Uso de otros adverbios: mgaay (mejor), mk (aqu), Paak (ah),
psap m (hoy), j choom (ayer), kiis i bem (al rato), mat pi im kn
(nunca).
Uso del adjetivo tay (gran o grande).
Uso del sufijo p para denotar un grado menor de sinificacin
para muchos adjetivos.
PRESENTACIN
Este es un manual cuyo contenido es de uso prctico, de tal manera que su
lectura la pueda realizar y entender cualquier persona que posea la educacin
bsica; contiene una breve explicacin de sus principales reglas gramaticales y se
ilustra con algunos ejemplos para hacerlo ms comprensivo.
Al final de la obra, se incluye un extenso vocabulario de ms de dos mil
trminos en espaol y kiliwa, que corresponden al trabajo de campo de varios
aos. La gran mayora fueron proporcionados por el legendario y desaparecido
jefe indgena Cruz Ochurte Espinoza y por Leonor Farldow Espinoza, ambos
profundos conocedores de su cultura.
Su elaboracin no tiene las rigurosas reglas lingsticas, debido a que no
est dirigido a un sector acadmico, sino a las nuevas generaciones de kiliwas y a
un pblico comn que tenga inters por esta agnica lengua. Para acadmicos y
lingistas se recomiendan las especializadas obras de Mauricio Mixco, mismas
que se enlistan en el captulo de Bibliografa.
Todo el contenido de esta obra fue adaptado y elaborado utilizando el
alfabeto castellano. Una parte de las ideas para su elaboracin fue tomada de la
GUA
PARA
ELABORAR
GRAMTICAS
POPULARES
DE
LENGUAS
INTRODUCCIN
Es sin duda el ocaso de la antigua lengua Kiliwa. Sus ltimas cinco voces
son verdaderos monumentos vivientes portadores de los secretos de esa pequea
pero significativa cultura.
Histricamente discriminada, al igual que las dems lenguas indgenas de
Mxico, Kiliwa ha ido perdiendo terreno. Desafortunadamente ya es muy tarde y
todo esfuerzo por extraordinario que sea, parece ser insuficiente para rescatarla.
En Baja California existen cuatro de las lenguas indgenas de Mxico
con menor nmero de hablantes y en consecuencia con mayores riesgos de
desaparecer. En particular, la lengua Kiliwa es la ms amenazada y en este
momento, la podemos considerar como lengua muerta, debido a que ya no se
ensea en el seno del ncleo familiar desde hace ms de cuarenta aos.
Actualmente cuenta con slo cinco hablantes activos, es decir, que se pueden
comunicar en su lengua materna. Irnicamente, en este Estado existe un gran
nmero de centros educativos y de investigacin de alto nivel acadmico, sin
embargo, en ninguno hay programas slidos que ayuden o fomenten la
conservacin y la diversidad de las culturas autctonas. En su lugar se le da ms
importancia a la enseanza de lenguas extranjeras como el ingls, francs, o el
alemn, por citar slo algunos ejemplos.
DISTRIBUCIN
Los Kiliwa (Kolew, como ellos se denominan), tienen su asentamiento
principal en Arroyo de Len, pequea comunidad situada a 140 kilmetros al
sureste de Ensenada, en un rea que abarca parte del Valle de la Trinidad y el
norte de la Sierra de San Pedro Mrtir.
Las tierras que ocupan, son una pequea parte de su territorio ancestral.
La poblacin que vive en el sitio, es fluctuante y por lo general es de treinta
a cincuenta individuos, dependiendo de la poca del ao, sin embargo, la
poblacin de kiliwas que tienen fuertes nexos familiares con los que residen en
Arroyo de Len es cercana a los noventa individuos y se agrupan en unas veinte
familias que viven en poblaciones como Ensenada, Valle de la Trinidad y una
familia que vive en San Diego, California. Los que viven en la comunidad de
Arroyo de Len, se agrupan en rancheras familiares cuyo asentamiento se
establece cerca alguna de las fuentes permanentes con agua.
POCA
PREHISTRICA
DE
LOS
GRUPOS
INDGENAS
DE
BAJA
CALIFORNIA
De acuerdo a informacin ling stica, los orgenes del grupo parecen
remontarse a 6,000 aos aproximadamente. Las lenguas indgenas que
actualmente se hablan en Baja California y sur de California, proceden de una
sociedad del filum lingustico hokano que dio origen a la supra familia yumanocochim. Una separacin en ese grupo ling stico origin la familia materna del
Yumano y el Cochim, hace aproximadamente 5,000 aos".
POCA MISIONAL
Bravos y reacios a cualquier tipo de sometimiento, los kiliwa nunca
aceptaron el estilo de vida que los misioneros de la orden religiosa Dominica les
quiso imponer.
Ante la insistencia de los misioneros, de llevarlos a las diferentes misiones
establecidas en sitios como San Pedro Mrtir, Santa Catarina, y el Valle de
Guadalupe, los indgenas Kiliwa, Paa-ipai, Kumiai y Cucap llevaron a cabo varios
levantamientos de inconformidad.
Los problemas de los misioneros con los naturales, continuaron hasta 1840,
cuando un nmero considerable de indgenas de varias etnias, se unieron para
destruir la estratgica Misin de Santa Catarina. As termin una etapa conflictiva
que dur 50 aos, en contra de las misiones del norte de la pennsula.
vacuno, son las principales fuentes econmicas de los actuales kiliwa de Arroyo
de Len.
AGRADECIMIENTOS
Al Dr. Jorge Antonio Cataln Sosa, Presidente Constitucional del XVII
Ayuntamiento de Ensenada y al Director de Educacin y Cultura, Profesor Jorge
Alberto Verdugo Romero y su equipo de trabajo, quienes desde un principio
tuvieron la confianza y brindaron su apoyo para poder avanzar en esta difcil tarea
de rescatar todo lo que sea posible de la agnica cultura de los Kiliwa. Podemos
afirmar con plena seguridad, que ha valido la pena y que este Diccionario Prctico,
as como tambien una importante coleccin de audicaset que registran vocablos y
lecciones en kiliwa, son legados que se engrandecen en la misma medida que la
cultura de los kiliwa se extingue.
A nuestras compaeras Antroplogas, Iras Pin y Martha Domguez, del
Instituto de Cultura de Baja California, as como a la Trabajadora Social Norma
Carvajal Acosta, de la Comisin Nacional para el Desarrollo de los Pueblos
Indgenas, quienes apoyaron los trabajos de campo en una de sus fases de
enseanza del kiliwa en Arroyo de Len, durante el periodo de 1996 y 1998.
A Marta Aragn Rodrguez, que don su tiempo y creatividad para darle
vida al diccionario a travs de sus mltiples ilustraciones. Tambin fue meritoria la
colaboracin de Eva Haros Farldow, quien se encarg del escaneo e insersin de
todas las ilustraciones.
A Salvador Rael por sus correcciones al texto.
/ cuyo sonido es
CONSONANTES:
CONSONANTE
CH
EJEMPLO EN KILIWA
TRADUCCIN AL ESPAOL
A bobun
Cules ?
Tetseebo
bel
Dnde ?
Chiin
Reir
Jcheet
Robar
J naa kach
Sapo
Mgaay
Bueno/bin
Mugau
Harina
Msig
Uno
Ha
Boca
haa
Ja
Agua
Tukojaa
Amargo/chile
Nmooj
Chaparro
Kujat
Sangre
Plkuyak
Silvestre
Jak
Hueso
Lepe
Hgado
Msigl paayp
Seis
Yiaal
Corteza
Meyaal
Tortilla
Smak
Hoja
Teim
Coito
Nay
Nio
Penuano
Murcilago
Mpan
Hermana
ieeg
Negro
J ieel
Reata
Pa
Estmago
Tjpil
Trementina
Gap
Dolor
Smaa
Dormir
Msg
Uno
Kiis
Largo
Tmaa
Comer
matiaam
Lejos
Mat
No
Waco
Ano
Kuwaa
Sintate !
Yiit
Semilla
Meyaal
Tortilla
Tay
Grande
maay
Muy
Ku teey
Gordo
Ms
Estrella
VOCALES:
VOCAL
AA
EE
II
EJEMPLO EN KILIWA
TRADUCCIN AL ESPAOL
bel
Dnde ?
Tay
Grande
J n
Alacrn
Jaa
Ir
Maau
Abuela
Yaaywaa
Enojado
Eoop
Pelear
Pelwat
Regresar
Miy p js
Canilla
eel
Sarna / Llaga
Teey
Noche
Juwee
Dar
Ipa
Gente
Kaichmaa
Kemeloot
Viruela / Sarampin
Yiit
Semilla
Chin
Risa
Tiinkil
Cenzontle
Ouwk
Excremento
Kot p
Corazn
J silo
Agujero
OO
UU
Eoop
Pelear / Luchar
Kekoo
Mujer
Ujaa
Cuidar / Vigilar
Tkuey
Chivo
Nimayu
Ubre
Uusmaat
Duerme
Piyauup
Cargar
Kuu
Abuelo (Materno)
SINGULAR Y PLURAL:
En kiliwa hay mltiples maneras de pluralizar. Se pueden utilizar varios
afijos para diferenciarlo del singular. Regularmente el afijo va pospuesto a la
palabra (sufijo), pero tambin se les puede ubicar antes (prefijo), o enmedio de la
palabra (afijo). Los ms comunes son t, chu, m, u, y si waa.
Ejemplos:
SINGULAR
PLURAL
ESPAOL:
Este
Estos
KILIWA:
Mt
ESPAOL:
Sintate
Sintense
KILIWA:
kuwaa
Kuwaat
ESPAOL:
Ven!
Vengan!
KILIWA:
Kiyee
Kitiyee
ESPAOL:
Quiero
Queremos
KILIWA:
Uieey
Uieey chu
ESPAOL:
Bho
Bhos
KILIWA:
Ojo
Ojo chu
ESPAOL:
Cerro
Cerros
KILIWA:
Weey
Uweey
ESPAOL:
Coyote
Coyotes
KILIWA:
Mlti
Mlti si waa
ESPAOL:
Ojo
Ojos
KILIWA:
Yuu
Yuum
LA INTERROGACIN
En general, la interrogacin se representa con el sufijo u .
EJEMPLOS:
ESPAOL
KILIWA
Dnde vives?
bel wa y u
Trabajas?
Ti chaat u
Quieres agua?
ja mue y u
m aa t
Qu es?
kut tet
Quines son?
P kueet chu t
Cmo?
Pojooy
Cundo?
Pi im
Dnde?
bel
IMPERATIVA
ESPAOL: Mirar/ver
Mira/ves
Mira!/ Ve!
KILIWA: Saau
Msaau
Ksaau
ESPAOL: Comer
Come
Come!
KILIWA: Tmaa
Tmamaa
Tkmaa
Otros ejemplos que son menos frecuentes y en los que los afijos ocupan las partes
medias de las palabras:
VERBO
FORMA IMPERATIVA
ESPAOL:
Brincar/saltar
Brinca!/ Salta!
KILIWA:
Jwi e
Jwi ke
ESPAOL:
Hablar
Habla!
KILIWA:
Ha maag
Ha kumaag
Mgaay maay
Enano
Nmooj maay
Pesado
Mechaa maay
Herido
Tgap maay
Horrible
J chool maay
Mgaay gap
Ella es la mejor
El es mejor que yo
Mk ma ali um
Vete de aqu
Mk kpam
Ven aqu
Mk kiye
Ah est
Paak kuwa
Qudate ah parado
Paa ku u kiyu
Hoy no puedo
Psp m ab oo pujaa
La fiesta es hoy
iy tay
Narizn
pi tay
Perrote
tat tay
Abogado
Ha kumaag tay
Arquitecto
Pintor
Tukujaay tay
ja al
Mojado (a medias)
ja alp
Oscuro
Teey
Oscuro (a medias)
Teeyp
Negro
ieeg
Negro(suave)
ieegp
Flaco
Jo on
Flaco (a medias)
Jo onp
Seco
S aay
Seco (a medias)
S aayp
Juan Pedro
Agua y sal
ja kuiiy
Perro y gato
tat nmi
Tu y yo
Ma ap aap
Silla y mesa
Juan Pedro
Agua o sal
ja kuiiy
Perro o gato
tat nmi
Tu o yo
Paat ma ap
Silla o mesa
Kumeey
Un hombre
Kumeey msg
Unos hombres
Kumeey chut
El hombre
Kumeey
Los hombres
Kumeey chut
Caballo
Nayta
Un caballo
Nayta msg
Unos caballos
Nayta chu st
El caballo
Nayta
Los caballos
Nayta chu
Unas casas
Uwa chu st
Lo quiero
a uieey
Los quiero
Pa uieey
Lo v
Los v
Pa saau
pesaau
Explicaciones:
aqu no se usa el artculo un , sino el nmero uno (msg)
tampoco en estos casos es necesario usar los artculos unos y los , en su lugar
se emplea el sufijo chu para pluralizar.
aqu s es necesario usar el artculo unos (st) y el sufijo plural chu.
Pero no puedo.
Pero, qu hago?.
Pami uum po oy a
aap
Tu
Ma p
El
Paat
Nosotros
Paap
Ellos
ipaat
aap tmaa
Tu comes
Ma p tmamaa
El come
ipaa tmaa
Nosotros comemos
Paap tmaat
Ellos comen
ipaat tmaat
PASADO:
Yo com
Tu comiste
Ma p kuiil tmamaa
El comi
Nosotros comimos
Ellos comieron
FUTURO:
Yo comer
Tu comers
El comer
Nosotros comeremos
Ellos comern
Uwa
La casa
Uwa
Mi casa
Iwa
Tu casa
Miwa
Nuestra casa
Pa iwa chu
Esta casa
Uwa m
Esa casa
Uwa pa
Aquella casa
Uwa a
Su casa
Pa wa
Hijo
Saau
Mi hijo
ab esaau
Tu hijo
Mesaau
Su hijo
Pa saau
Nuestro hijo
Pa saau chu
tat
Perra
tat kekoo
Perro (macho)
tat kumeey
Jak
Vaca (hembra)
Jak kekoo
Toro
Jak kumeey
Uno
Msg
Dos
Juwak
Tres
Jmi k
Cuatro
Mnak
Cinco
Salchipam
Seis
Msgl paayp
Siete
Juwakl paayp
Ocho
Jmi kl paayp
Nueve
Msg tkmat
Diez
Chipam msg
Msg u
Juwak u
Jmi k u
Mnak u
Salchipam u
Msgl paayp u
Juwakl paayp u
Jmi kl paayp u
Msg tkmat u
10
Chipam msg u
Abeja
paau
Las abejas nos dan miel.
pauup kuet miyaawi pa uwe
Abajo
maat mgu
Abajo est la tierra.
+ maat mgu maat tiak
Abrir
kaap
Ve a abrir la casa.
Uwa chpaatm kekaap
Abuela (materna)
Kaau
Mi abuela es mam de mi mam.
ab kaau j oo t
Abuela (paterna)
Maau
Mi abuela es mam de mi pap.
ab s oo, ab kaau saau t
Abuelo (materno)
Kuu
Abuelo (Paterno)
Paau
Acostarse
P pa
Ya es tiempo de acostarse.
Kubupa seti uma
Adulto (hombre)
Kumee ku jwini
Mi hijo es adulto.
ab saau ku jwini t
Agricultor
T kubupa tay
Es un agricultor
T kubupa tay st
Agrio
S il
El limn es agrio.
Tkma kujusooy s il
Agua
ja
En mi tierra abunda el agua.
ja at ab maatl ja si waa maay
Aguaje
ja st
Mi terreno tiene un aguaje.
maat ie y ja l st
guila
Ti paayu
El guila come conejos.
Ti paayu pgu pma
Agujero
Kp
El zapato tiene un agujero.
Jaaut kp e ieey
Ala
Wlu
El pjaro tiene un ala quebrada.
Tuwlu wlu kt
Alacrn
J n
Tengo miedo a los alacranes.
aapet j n mj
Alegre
Yaaytu e
Soy muy alegre.
Yaaytu e t maay
Almohada
Spk
La cama tiene almohadas.
paut spk e ieey
Alto
Uu
Tienes que hacer alto (pararte).
Kbu u
Amable
Tmgaay ym maay
Eres muy amable.
Paat tmgaay ym maay
Amamantar
Ku pini
Mis becerros tienen que amamantarse.
Ajak swi e ieejet ku pini chu
Amargo
jaa
Me qued amargo el caf.
ja kuieegt jaa
Amigo
m kuchbi t
El es mi amigo.
Paa m kuchbi t
Anciano
Pa tay
Mi abuelo es un anciano.
ab paaum pa tay et
Ancho
teeyp
El arroyo es ancho.
Chuwilo j teeyp
Anillo
Sl jpa
Cmprameun anillo.
Sl jpa ak kbiyuu
Animal
Tukuipaay
El perro es un buen animal.
tatm tukuipaay mgaay
Anochecer
Teeyp
Al anochecer vendr.
Teeyp ym piye
Anteojos
Yuu wil ppa u
Me gustan tus anteojos.
Yuu wil ppa u meie m nay np
Ao
maat
Este ser un buen ao.
maat mm mgaay et
Apestoso
Saj
El lodo se puso apestoso.
maat kujpal saj
Araa
Uwi il t il
Te puede morder la araa.
Uwi il t il mechia
rbol
Tajak tay
El rbol da buena sombra.
Tajak tayet t msaay mgaay ie y
Ardilla
Jmal
Ah vive una ardilla.
Jmal s su
Aretes
Smkal ppa u
Qu bonitos aretes !.
Smkal ppa u nay nu maay
Arriba
Na tiaal
Arriba est la montaa.
Na tiaal uweey Tiaak
Arroyo
Chuwlo
El arroyo tiene peces.
Chuwlo teet ie y
Arroyo de Len
Chuwlo nmi tay
Nac en Arroyo de Len.
a apet Chuwlo nmi tayel nemag
Arrugas
Yuu ha chonechon
Tiene arrugas en la cara.
Paat yuu ha chonechon yi
Asiento
Juwaa u
Te puedes sentar.
Muwaa semiu u
Asno
Tukuipaay smkal tyu
Qu trabajador es mi burro!.
Tukuipaay smkal tyu ie t ti chaat maay
Atardecer
Eiaay kubuteey
Est bonito el atardecer.
Eiaay kubuteey nay naap
Atole
S wiiy
Me gusta hacer atole.
aap s wiiy mgaay oy i ip
Automvil
Owa kos jiin
Mi automvil corre rpido.
Uwa kose jiin ieet s jiin maay
Ave
Tuwlo
En mi casa tengo aves.
iaa iwa al tuwlo e ieey
Avin
Uwa kuiyju
Nunca he viajado en avin.
aap maat pi in kun uwa kuiyjuy uwa sepu mat
Azcar
Tukusmkal
Ponle azcar al caf!.
Tuksmkal ja kuieegl kbpa
Azul
melsu
El cielo se ve azul.
ma ay et melsu
Bailar
Jma
Vmonos a bailar!.
Ima chaut
Baln / pelota
Milimu
Psame la pelota!.
Milimu a kuw
Baar
ja pnaa
Me voy a baar.
ja pnaa t
Barba
Ha im
El hombre tiene barba.
Kumeey ha im tmat
Barranca
maat metejel
Hay una barrranca.
maat metejel msgl tmat
Barrign
Pa tay
Que barrign ests.!
Mipa tay maay
Barro
maat kekual
La olla es de barro.
J ka maat kekual pu wil
Basura
maat jpi il
No tires basura!.
maat jpi il kiwtm kmat
Cachete
Yuu ha
Tiene cachetes grandes.
Yuu ha taym paat
Caer
J paam
Te puedes caer.
bel mpaa semi oo
Caf
ja kuieeg
Ya est el caf!.
ja kuieeg kuyu yi
Cafetera
ja kuieeg joj u
Psame la cafetera!.
ja kuieeg jojgum a kuw
Calabaza
Jmtay
Me gusta comer calabaza.
aap jmtay maa mgaay ip
Calavera
iy jnaal
La calavera me asusta.
iy jnaal a jo
Caldo
Tcha
Hazme un caldo de pollo.
Jma cha ky
Caliente
Mgaau
Que no est muy caliente.
Mgaau maay mat
Calor
paal
Tengo calor.
paal kuee
Calvo
iy melaj
Me qued calvo.
iy melaj yimat
Cama
pu
Ve a la cama a dormir!.
pul kbsmaa
Caminar
aau
Vamos a caminar!.
aau taja chu
Camin
Uwa kos jiin tyio
Ya pas el camin.
Uwa kos jiin tay kuil paa tmat
Camisa
J cheen
No me qued la camisa.
J cheenet p sajaay mat
Canas
Kuyaay
Me salieron canas.
I yi kuyaay st tmat
Cansado
Iyuu makp
Estoy muy cansado.
Iyuu makp pmjaay
Cantar
ltichaja y
A mi primo le gustaba cantar.
abn jaayet ltichaja y
Caada
Chuwlo
Se qued en la caada.
Chuwlol u m tmat
Carioso
Paa nay kup
Soy carioso.
aap paa konay i ip pmjaay
Carne
Ajk
Quiero comer carne.
Ajk kmaa s
Carrizo
Jta
Las flechas son de carrizo.
pa am jta t
Casa
Uwa
Mi casa.
Mi iwa a t
Cascada
ja j iylu
Hay una cascada.
ja j iyil s tmat
Casado
Ki suaayp
Soy casado.
aap ki spusiwayp
Cazador
Tukujaam tay / teki kugu
Mi to es cazador.
ab kuaayem kutujaam tay
Cazar
J kugu
A mi me gusta cazar.
aap j kugu mgaay p
Cebolla
Eji
Sembramos cebolla.
Eji t paa chu
Ceja
Yuu kupl
Que bonita ceja tienes.
Yuu kupl nay naabu maay
Cementerio
maat ku looy
El cementerio me da miedo.
maat ku looy a teey jo
Cerco
J naan
Brncate el cerco!.
J naanen jwi ke pajkaay
Cerrado
J naanen j najp
Est cerrada la puerta.
J naanen wa chpat j najp
Cerro
Uweey
Corre al cerro!.
Uweey k s jiin
Ciego
Tesua ay
Trinidad estuvo ciego.
Trinidad tesua ay ti u
Cimarrn (borrego)
Omu plkuyak
En mi tierra tengo borrego cimarrn.
Eimaatel omu plkuyak e ieey
Cocina
Tamaa joj u
Voy a limpiar la cocina.
Tamaa joj u poju sawi y
Cocinero
Tamaa kokoy tay
Trabajo como cocinero.
aap tamaa kokoy tay ti chaat
Codo
Sal ujmaa
Me duele el codo.
Sal ujmaa gp
Codornz
Jma plkuyak
Me gusta la codorniz.
Jma plkuyak mgaay i ip
Colibr
T msok
El colibr es muy pequeo.
T msokat muut maay
Colmillo
Yau kuchipi
Me sacaron el colmillo.
Yau kuchipi im i paat
Collar
Penak
Prstame tu collar.
Penak miem a kusuw
Comer
Tmaa
Ven a comer.
Keye tkmaa
Cometa
Mesi kuju sawi
Pas un cometa.
Mesi kuju sawi s pajkay
Conejo
pgu
Vi un conejo.
pgu s sau
Coralillo
Uwi pajayup
El coralillo es peligroso.
Uwi pajayup tojooym maay
Corazn
Kuti p
Toca el corazn.
Kuti pm keneel
Correcaminos
Telpi
Qu bonito correcaminos!.
Telpi nay naabu maay
Correr
S jiin
Correr.
S jiin seti uma
Cortar
Tkau
Tienes que cortar un rbol.
Semmel s mtkau seti uma
Cosecha
Tajam
Es tiempo de cosecha.
maat tajam u
Costilla
Tukusau
Mi costilla est rota.
Tukusaut jak tmat
Coyote
Mlti
El coyote es de mala suerte.
Mlti tu kulooy ti uma
Cuaderno
Tjpaa jaay u
Prstame tu cuaderno.
Tjpaa jaay u a kuw
Cucap
Jua imaat u
Mi abuela era Cucap.
ab kaum juaimaat u kuye
Cuchara
Tmaa u
Yo hice una cuchara.
aap tmaa u ooy
Cuchillo
Na chigoou
Psame el cuchillo.
Na chigou a kuw
Cuello
Chimi
Me duele el cuello.
Chimi gap
Cuerda
J yieel
La cuerda es muy delgada.
J yieel kiis maay
Cuerno
Kua
Se le rompi un cuerno.
Kua s tk tmat
Cuero
Kuaal
Las alforjas son de cuero.
Kuaal pum kuaal et
Cuerpo
Maat
Es de bonito cuerpo.
Maat p nay naabu maay
Cuervo
kaak
El cuervo anida en rboles altos.
kaaket semeel tyio ntel wa joy
Cueva
maat muupgu
Los kiliwas vivan en cuevas.
Koleeut maat muupgul puwaay chu tay
Culebra
Uwi ju loo
Cuidado con la culebra.
Uwi ju loom maat kbskuaay
Curandero
Kmeey
Voy a ver al curandero.
Kmeey pesaau aja
Chamaco
Nay
Qutate, chamaco!.
Nay ma ap mekiom
Chamarra
J chiin
Necesito una chamarra.
aap p chiin s uieey
Chanate
S kaak
Hay un chanate en el cerro.
S kaak st uweey il watmat
Chamizo
pu
El chamizo est seco.
put s aay tmat
Chaparro
Nmooj
Qu chaparro ests!.
Ma ap mnmooj maay
Chapuln
Ju ltaap
El chapuln salta.
Ju ltaap jwi e
Charca
ja jmsig
Hay sapos en la charca.
ja jmsigl j naa kaachl lyiuu tmat
Chile
Tukujaa
El chile est muy picoso.
Tukujaat jaa maay tmet
Chimuelo
Yau mtom
Ests chimuelo.
Ma apet miyau mtom
Chiquito
Mementu chmio
Est muy chiquito.
Mementu chmio a mgaay
Chivo
Tukuipaay kual kuyu
Jos cra chivos.
Jost tukuipaay kual kuyu ie met
Choya
tat
Hay mucha choya en mi tierra.
am maatel tat jak si waa maay
Chueco.
Skueeup
Est chueco
Paa skueeup
Dedo
Sal
Me cort un dedo.
Sal msigm s pajkau ie met
Delgado
Jo on
Qu delgado ests!.
Mjo on maay
Demente / loco
Ti iy kmaat
Ests loco!.
Ma apet ti iy kmaat
Demonio
Tkueeyp
Pareces un demonio.
Ma apet tkueeyp plmiym
Descompuesto / podrido
Kuil mat tmat
La comida se descompuso.
Tmaat saj tmat
Desierto
maatiaak
Voy al desierto.
maatiaak kuni yioom
Da
Eiaay
Ya es de da.
Eiaay kuyoo tmat
Diez
Chipm msig
Dinero
Jaichmaa
No tengo dinero.
Jaichmaa eie y mat
Dios
maykuyak
Gracias a dios.
maykuyak kmagaay
Dormiln
Smaa tay
Eres un dormiln.
Ma ap smaa tay maay
Dormir
Smaa
Vete a dormir.
Mpaan kbsmaa
Doscientos
Dos mil
Dulce / azcar
Tukusmkal
Le falta azcar.
Tukusmkal i mat
Eclipse (luna)
Ja la teeyt eoo
Eclipse (sol)
Eiaay pskueegu
Elote
Ta yiit kojal
Quiero un elote.
aap ta yiit kojal s uieey
Embarazada
Npa y
Estoy embarazada.
Npa y tiwat iyo
Enamorados
Sekui
Es da de los enamorados.
M Eiaayem sekue
Enano
Kenue
El enano se enoj.
Kenue t yaaywaa tmat
Enfermera
Tukugap paan kusukuaay
Quiero ser enfermera.
Kusukuaay tay s apa tukugap
Enojado
Yaaywaa
Estoy muy enojado.
Yaaywaa maay
Enramada
Uwa pajiaalp
Mi casa tiene enramada.
ia iwa at uwa pajiaalp ie y
Ensenada (ciudad)
Uwa maay
Vivo en Ensenada.
ia pet uwa maayel epiwa
Espejo
Ha l tbsaa u
Me vi en el espejo.
aap ha l tbsaa u l tbsaa u
Espina
ti
Me clav una espina.
ti st isa a
Esqueleto
Tajak
Encontr un esqueleto.
Tajak s saau tio mat
Estmago
ipa
Me duele el estmago.
a ipa gap
Estornudar
Ha a suk
No puedo estornudar.
Pe et ha a suk i mat
Estrella
Msi
Es la estrella ms brillante.
Msi paat ywi ym maay
Estufa
A au chi i u
Tengo estufa nueva.
A au chi i u may jaay e ieey
Falda
Ju ween yaay juwaa
No me qued la falda.
Ju ween yaay juwaat jaat apa piyn mat
Feo
J chool
Estoy muy feo.
J chool maay
Flor
Tebiyauup
La flor es amarilla.
Tebiyauupt ju seey
Frente
Jmi
Me pegu en la frente.
mi il piaat tiymet
Frijol
Jpeep
Sembr frijol.
Jpeep p pa
Fro
Ajchia ak
Tengo fro.
Eji n maay
Fruta
Tkma
Hay mucha fruta.
Tkma si waa maay
Fogata
A au jchi tay
Haz una fogata.
A au kpchi
Fuego
A au jiaam
Hay mucho fuego.
A au jiaam si waa maay
Fuerte
Yuwiilp
Qu fuerte ests!.
Ma apt miwiilp maay
Fumar
Ejp
No me gusta fumar.
aap ejp pchuu mgaay i mat
Gallina
Jma
Tengo una gallina blanca.
Jma e iee msaap
Garganta
Chimil
Me duele la garganta.
chimil gap
Gato
Nmi
El gato come ratones.
Nmi t tkaan pmaa
Gaviln
Pokualo / t see u
Vi un gaviln.
T see s saau
Gente
Ipaa
Hay mucha gente.
Ipaa si waa maay
Gordo
Ku tiiy
Ests muy gordo.
Mku tiiy maay
Grande
Tay
La casa es grande.
Uwa at tay maay
Grasa
Tesa
Tiene mucha grasa.
Tesa ie y
Greudo
iy koos
Qu greudo andas!.
Mi iy koos maay
Grillo
T kaa
El grillo est contento.
T kaat tichaja ay kua
Hablar
a ha nmaag
Me gusta hablar.
a ha nmaag i ip
Harina
Muwaag
Haz tortillas de harina.
Muwaag kbmiyaal
Herido
P kaa
Estoy herido (de bala).
p kaa ml iyuu
Hermana
abn koo / ab kmsig
Tengo una hermana.
abn koo s e ieey
Hermano
jmaan
Tengo un hermano.
abn jmaan s e ieey
Hgado
Lepe
Me duele el hgado.
lepe gap
Higo
npaap
Dme un higo.
npaap s a kuw
Hoja
Smk
Es de hoja grande.
Smk tay u
Hombre
Kumeey
Es un hombre.
Paa kumeey et
Hormiga
T msin
Me pic una hormiga.
T msin st isa
Horrible
J chool
Su cara es horrible.
Yuu ha j chool maay
Hueso
Jak
El caldo es de hueso.
Ajak jak cha
Huevo
Jma yti
Hoy com huevo.
Eiaay mm jma yti pmaa
Humo
pooy
Sale humo de la casa.
Uwa pooy st
Iglesia
Maykuyak uwa
Vamos a la iglesia.
Maykuyak uwa al tajaa
Indio
S jiilkmat
Yo soy indio.
aap s jiilkmat itiyoo
Invierno
maat stu
Ya es invierno.
maat stu kukuaat
Jabn
Tukumoolp
Psame el jabn.
Tukumoolp paa a kuw
Jardn
Tibiyau ppa u
Mi jardn es grande.
Tibiyau ppa u ieet tay maay
Jefe
Pa kutiiy
Cruz fue jefe de los kiliwa.
Cruzm pa kutiiy koleeu ie
Jinete
Nayta pankusukuaay koy
Eusebio es buen jinete.
Eusebiot nayta kusukuaay koy mgaay
Jojoba
Jsi l
La jojoba ya madur.
Jsi l kuma tmat
Joven
May jaay yi / kotechaa u
An soy joven.
aap mgaay jaay i i ulmeyt
Jugar
Jenuwaay
Vmos a jugar.
Enuwaay chu
Jugo
Tcha
Me gusta el jugo de manzana.
Tkma onon cha mgaay i ip
Junco
J kueeu / semeel kujaam
La canasta es de junco.
J kueeut tkua
Kiliwa
Koleeu
Yo soy kiliwa.
aap koleeut tiyo
Labio (inferior)
Ha s ptep
Labio (superior)
Ha jeey
Ladrar
Tichtu
Deja de ladrar.
Tichtu kumaat
Lagartija
Ju cheen
Laguna
ja jpi ip
Es una laguna.
Paa ja jpi ip t
Lmpara
A a auchi ilu
Apaga la lmpara.
A a auchi ilum kmenspt
Lavar (ropa)
Ticha y
Se fue a lavar al arroyo.
Chuwlum jaa ticha y jaa
Leche
Ajak nimyu
La vaca tiene mucha leche.
Ajak kekoot ajak nimyu ie y maay
Lechero
Ajak nimayu kosekul tay
Lleg el lechero.
Ajak nimayu kosekl tay
Lechuza
Tukujo / J milu
Lejos
matiaam
Est muy lejos.
matiaam mamjaay
Lengua
Ha paal
El me sac la lengua.
Paat ha paal pi paat
Lento / despacio
Nay jooy maay
Vete despacio.
Nay kiyoot kbpan
Lea
I p
Ve por lea.
I p lkaa
Len
Nemi tay
Liebre
J ilu
Limn
Tkma k sli
Limpio
Ju sawi
Mi ropa est limpia.
chiggut ju sawi
Loco
Ti ip komat
Mi to se volvi loco.
ab kuaayet ti ip komat yi
Lodazal
maat kuju pali si waa maay
Cuando llueve se hace un lodazal.
Ju jaakam maat kuju pali si waa maay
Loma
Weey s kuit
Luces
A awiywi
Se ven luces.
A awiywit msaau miy
Luna
Ja la
Qu bonita luna!.
Ja la nay naap maay
Llorar
Jmee
Me hiciste llorar.
Ma apet jmee moyt
Lluvia
ujaak / kuiiy
Es tiempo de lluvia.
maat jujaak kuyi u
Machaca
Ajak paa
Voy a cocinar machaca.
Ajak paa sl upak
Machacar
Paal / Pea t u
La bellota se debe machacar.
A al paa st
Machete
Na chigoou tay
Psame el machete.
Na chigoou taym kbjkaay
Macho (bestia)
Tukuipaay ku looy
El macho es bueno para el trabajo.
Tukuipaay ku looym tukucha t tay et
Maestro
Tjpa l tukusau tay
Es buen maestro.
Tjpa l tukusau tay mgaay
Maguey
maal
El maguey es buen alimento.
maalm tmaa mgaay et
Maz
Ta yiit
Es tiempo de sembrar maz.
Ta yiit kubupa ut
Malo
Ku looy
Eres muy malo.
Paa ku looy et
Mam
ab eo
Ella es mi mam.
Paa ab eo t
Manantial
ja st
En mi rancho hay un manantial.
maat e ieejl ja st s tiu
Manchado (sucio)
Jpi l
Tiene la ropa manchada.
Chigoougut jpi i
Mano
Sal
Manteca
Ajak sa
Haz la comida con manteca.
Ajak sa m tmaa ky
Manzana
Ti cha ut / tkma
Manzanita (silvestre)
Pjsiil
Maana
Ta u m
Maana regreso.
Ta u m peluaat
Mapache
Sl kbpaay
Mar
ja tay
Matrimonio
Maat kumjuwak
Mazorca
Ta yiit jak
Mecnico
Uwa kos jiin kumugaay koy tay
Hblale a un mecnico.
Uwa kos jiin kumugaay ky tay st eeki
Meln
Jmtay aay
Membrillo
Tkma npi tay
Menudo (alimento)
Ajak pa tay
Voy a hacer menudo.
Ajak pa tay a awel pche
Mercado
Tmaa wa
Quieres algo del mercado? .
Tmaa wa l kut muieey u
Mes
Ja la
Regreso en un mes.
Ja la msgm apelwt
Mesa
Tmaa tay u
Mestizo / Mexicano.
Mjua li
Tu eres mexicano.
Ma a mjua li miyo
Metal
Jaichmaa
La cuchara es de metal.
Tmaa tay u m jaichmaa t
Metate
Jpi / tajaa tay u
Mi abuela tena el metate.
ab kaaut jpi m e ieey
Mexicali
Jua imaat
Mi hija fue a Mexicali.
ab saawet jua imaat jaa
Mxico
maat tay ia k
No conozco Mxico.
maat tay ia k spou mat
Mezquite
Ajaa
Miedo
Ojoo
Tengo mucho miedo.
aap ojoo maay
Miel
Miyaawi
Los kiliwa siempre hemos comido miel.
Koleewet miyaawi pmaat chu tay
Milpa
Tpa u
Mirar
saau
No puedo mirar.
kut saau mat
Miserable / tacao
J mlu
Hay mucha gente miserable.
Ipa j mlu si waa maay
Mitad
Yaayjuwa
Quiero la mitad.
Yaayjuwa ym a kuw
Mojado
ja`al
Est muy mojado.
ja`al maay
Moler
Tajaa
Ve a moler bellota.
A al ktajaa
Moneda / dinero
Jichmaa
No tengo dinero.
Mat jichmaa e ieey mat
Montaa
Uweey jak
!Que gran montaa!.
Uweey jak ji jaag p maay
Montar
Nat jwaa
Voy a montar a caballo.
Nayta nat o puwaa
Monte
Semeel jak
El monte est verde.
Semeel jakp melsoou
Montura
Nayta u bu pau
Tengo montura nueva.
Nayta ku bu pa mgaay jaay e ieey
Morder
Chia
El perro te puede morder.
ttet mchia
Morir
Sp
No quiero morir.
Sp uieey mat
Mosca
chi in
Espanta esa mosca!.
chi in paa pi iy juu jooy
Muela
Yau jjonaal
Me duele una muela.
Yau jjonaal st gap
Muerto
Sp / p
Est muerto.
P tmat
Mugroso
Jp il
Vienes muy mugroso.
Mjp il maay
Mujer
Kekoo
Qu bonita mujer!.
Kekoo nay naap maay
Mula
Tukupaay ku looy
Tengo una mula.
aap tukuipaay ku looy s e ieey
Mueca
Tbnwaay u
Dame una mueca.
Tbnwaay s a kuw
Narz
Pi
Sunate la narz!.
Mpi kuju saawi kooy
Narizn
Pi tay
Est muy narizn.
Pi tay maay
Negro
ieeg
La bolsa es negra.
Tepi u ieeg
Nieta
ab kuku kwi
Tengo una nieta.
ab kuku kwi e ieey
Nio
Nay
Es un nio.
Paa nay et
Noche
Teey
Regreso en la noche.
Teeym pelwt
Norte
Ti ilak
Los Kiliwa venimos del norte.
S jiilkmat koleeut ti ilak kuee
Nube
kuiiy
Se form una nube.
kuiiy jiom tmat
Nublado
kuiiy
Est muy nublado.
kuiiy maay
Nuevo
May jaay
Mi carro es nuevo.
Uwa kos ejiin e ieejm may jaay
Odo
T ku u
Me duele el odo.
T ku u gap
Ojo
Yuu
Mi ojo est hinchado.
Iyuu gut tp
Olla
Jskaa
Me encontr una olla.
Jskaa s saau iyoom
Ombligo
Npi
Se le salt el ombligo.
Npi st tmat
Oreja
Smkal
Le falta una oreja.
Smkal uum tmat / smkal ie y mat
Orejn
Smkal tay u
Ests muy orejn.
Smkal tay u maay
Oscuro
Teey
Est muy oscuro.
Teey maay
Oso
Kmkan
Mira es un oso!.
Saau paa kmkan tmat
Pjaro
Tuwlu
Agarr un pjaro.
Tuwlu s iyu
Palmilla
ma a
En Arroyo de Len hay mucha palmilla.
Chuwlu nmi tyel ma a si waa maay
Palo
I p
Haz un cerco de palo.
I p keo jnaan
Pantaln
mjjuap
Tu pantaln est sucio.
M mjjuapet jpi l
Panten
maat ku looy
El panten tiene pocas tumbas.
maat ku looyt teit ie y
Pap
s oo
Ese es mi pap.
Paa s oo t
Parado
U uum
Estoy parado.
U uum piyo
Pasto
Tijip
Ve a cortar el pasto.
Tijip paa kbkau
Patio
maat ju swi
La casa tiene patio.
Uwa at maat ju swi ie y
Pecoso
Yuu ha nasenaas
Ests muy pecoso.
Yuu ha nasenaas
Pecho
Smil
Es de pecho grande.
Smil taayu
Pedregal
Uja jakp
Pas por un pedregal.
Uja jakp st pajkaay
Pelo
iy chipa
Tengo mucho pelo.
iy chipa si waa maay
Peln
iy melaj
Se qued peln.
iy melaj tmat
Pelota
Mlimu
Patea la pelota.
Milimum kbjchtu
Pequeo
Muutp
Perdz
Jma miil / jma pil
Atrap una perdz.
Jma pil s yuu
Perrito
tat sa awi
Perro
tat
Cuidado con el perro!.
tatm maatm kbskuaay
Pesado
Mecha
Est muy pesado.
Mecham maay
Pez
teet
En el mar hay muchos peces.
ja tyet teet si waa
Pezua
Sl jaau
La huella es de pezua.
Nayta sl jaau
Pie
Miy
Piedra
Uja
Tira una piedra.
Uja s pcha ki
Pierna
Yuwiilp
Me golpee la pierna.
Yuwiilp s pea pie mat
Pino
jaal
Hay mucho pino.
jaal jak si waa
Pintar
Pjaay
Los indios saban pintar.
S jiilkmat kuleem pajkaay sepwi
Pin
kueeu
Ya est maduro el pin.
kueeut kuma tmat
Pitaya
paal
Aqu no hay pitaya.
maat mgu paal mat
Plato
Jskun
Psame (dame) un plato.
Jskun s tsaaj a kuw
Podrido
Tsaaj
Est podrido!.
Tkma s tsaaj tmat
Polica
Pa kutii t kuskuaay
Pollito
Jma saau
Ya naci un pollito.
Jma saau st st tmat
Primavera
maat kuyo milsu
Hoy comienza la primavera.
Eiaay mm maat kuyo milsup
Pueblo
Uwa maay
Vengo del pueblo.
Uwa maay l piiye
Puerco
Mojua
Com puerco.
Mojua ama
Puerta
Uwa chpat
Abre la puerta!.
Uwa chpatn kekaap
Pulga
Uwa il
Puma
Nemi tay
Puntiagudo
pa kiss
Est puntiagudo.
pa ie y
Queso
Ajak nimayu meyaal
Quijada
Ha jlau
Quiote
A ak
El quiote se tatema.
A akm ps oou
Raz
Ousmaa
Rama
Smeel
Cuidado con la rama!.
Smeelm kbesau
Rana
J naa kak
Rata / Ratn
T kaan
Reata
J yieel nay penaap u
Yo se tejer reatas.
aap koal apenaap u spu
Regalo
Tubuwaajuk
Reloj
Eiaay pajaay
Remolino
Jkuigu
Res
Jak maat powlu
Rico
Kuchigooup
Mi pap era rico.
ab soo kuchigouup tay et
Rin
Sempaapo.
Tengo un rin enfermo
Sempap st u looy tmat
Ro
Chuwilu ja kos jiin
No puedo pasar el ro.
Chwilu ja kos jiinet pajkaay mat
Roca / Roca
Uja / uja ousmaa tay
Rodilla
Miy pk
Me pegu en la rodilla.
Imiy pkal pia pie met
Sacerdote
maykuyk uwa saau
Sal
kuiiy
Salero
kuiiy wa ju
Psame el salero.
kuiiy wa ju a kbkaay
Saltar / brincar
Jaawi e
Tienes que saltar.
Ma apet jaawi mes t
Sanda
Jmtay yuu kuwa
Vamos por una sanda.
Jmatay yuu kuwa piyaawi tajaa
Sapo
Janaa kaak
Sarampin
Kmelooti
Le dio sarampin.
Kmelooti jiyuu ie met
Sartn
Tuksalpa pu
Sauce
Ijau
El arco es de sauce.
I p tmn ijaa t
Semilla
Tyiit
La bellota es una semilla.
A al yti
Sentado
Juwaa
Est sentado.
Paat uwaa
Silla
Uwa u
Sol
Eiaay
El sol me est quemando.
Eiaayet chi maay
Soldado
Jua
Sombra
T msaay
Sombrero
M pool
Subir / Trepar
Ch eek
No puedo subir al techo.
Uwa al ch eek pu mat
Sucio
Jp il
Por qu vienes tan sucio?.
Piym mjp il miyo
Sur
Juwi yum
All queda el sur.
Mgum maat juwi y t
Surco
maat pecha abu
Le falta agua al surco.
maat mecha abu ja um
Tabaco coyote
Eji p melti
Los indios fumaban tabaco coyote.
S jiilkmat kuilem eji p melti pchow
Tamales
Ta yiit miyaal p kueenu
Voy a vender tamales.
Ta yiit miyaal p kueen pjuwe
Tarntula
Npi kijiit
Cuidado con la tarntula!.
Npi kijiit maat kbskuaay
Taza / vaso
T chi u
Psame la taza.
T ch iu a kuw
Tecolote
Ojoo
Techo
Uwa saay u
El techo es de sotol.
Uwa tmsaaym ji wlu t
Tejn
Moju plkuyak
Tequila
ja kujaa
Quiero tomar tequila.
ja kujaa chee uieey
Tienda
Uwa kuchigooup
Voy a la tienda.
Uwa kuchigooup ajaa
Tierra
maat
El camino es de tierra.
Ua am maat tet
Topo
Slkaa
Tormenta
kuiiy jjaak
Va a ver una tormenta.
kuiiy ju jaak ja as t
Toro
Jak kumeey
Cuidado con el toro!.
Ajak kumeey mskuaay
Tortilla
Miyaal
Dme una tortilla!.
Miyaal s a kuw
Tos
Jo jo
Tengo tos.
Jo jo e ieey
Trastes
Jskun
Ve a lavar los trastes.
Jskun kpsej il kaam
Trigo
Npaay
La tortilla es de trigo.
Miyaal npaay
Triste
Naytu looy
Por qu ests triste?.
Piym naytu looy miy
Trompudo
Ha jeey tay
Me dicen trompudo.
Ha jeey tay a tesee
Tuna
Aa
Crtame una tuna.
A a st tkawi
Ubre
Ajak nimayun pesi
Ua
Sal jaau
Uva
U ub
Vaca
Ajak
Vaquero
Nayta nat tujuwaa
Vaso
T chu
Vena
Tkuat yiool
Venado
Ajak plkuyak
Ventana
Uwa tesaau
Verano
maat pgu
Vrtebra
Yipk smaa jak
Vestido
Ju ween
Vbora
Uwi
Puedes pisar una vbora.
Uwi nat miche
Viejo
Pa tay
Ya est muy viejo.
Pa tay ym maay
Vientre / estmago.
Pa
Me duele el estmago
Ipa gap
Zacate
Tejp
Ya naci el zacate.
Tejpet kjip tmat
Zancudo
Chuwas
Me pic un zancudo.
Chuwas st misa
Zapato
Jaau
Tengo un zapato roto.
Jaau e ieey chu
Zenzontle
Tinkil
Qu bonito canta el zenzontle!.
Tinkilet nay nap maay ltichajaay
Zopilote
se
Zorrillo
Kchinkuu
El zorrillo huele muy mal.
Kchinkuu saj maay
Zorra
Pnjaau
VOCABULARIO
ESPAOL
A veces
Abajo
Abandonado
Abandonar
Abanico
Abeja
Abierto
Abofetear / Cachetear
Abogado
Abortar
Abrazar
Abre!
Abril
Abrir
Abrochar / Sujetar
Abuela (materna)
Abuela (paterna)
Abuelo (materno)
Abuelo (paterno)
Abundancia
Aburrido
Aburrir
Abusado / Vivo
Ac / Aqu
Acabar
Acariciar
Aceite
Aceitoso
Acostado
Acostarse
Acustate
Acusar
Achatado
Adelgazar
Adivinar
Administrador / Gerente
KILIWA
Temio
'maatu / 'maat mgu
J'chiaam
Chike
Maat ajchia'ak kug u'
'taup / 'paau
Kap
Ha' jowa 'laj
Ha' kumaag tay
S'aau p / npa'y p
Plju
Ke'kaap
Mat chipam ku' tay
'kaap
P'wil
Kaau
Maau
Kuu
Paau
Si'waa 'maay
Ajchiaajo
Yait eljama
Yipa'ay
Mk
Mat oit
Nu' waay
Ajak sa' aja'g
Sa' atna'tiaak
Jpa
'Pa / p'pa
Kub upaat
Keem
Yaliyaal io'
Jo'onp
Ta a' kuku
'nkosekuaay
Adobe
Adolescente
Adolorido / Herido
Adulto (hombre)
Afilar
Aflojar
Afortunado
Afuera
Agarra!
Agarrar
Agonizante
Agosto
Agradable (el tiempo)
Agricultor / Sembrador
Agrio
Agrio (medio agrio)
Agua
Aguado / Lquido
Aguador
Aguaje
guila
Aguja
Agujero
Agujeta
A gusto
Ahogar (con algo)
Ahora
Ahorrar (dinero)
Aire / Viento
Aislado
Ajena
Al principio
Al ratito / Al rato
Ala
Alacrn
Alambre
Alamo
Alarido
Albail / Arquitecto
Alcanzar
'maat puwlu
Kut 'chaaup
Tgap 'maay
Kumeey ju'wino
Yaau yuu jooy
'maat 'jpaan mjoy
Mat pmgaay i'
Chipat
Kiyuu
Iyuu / piyaau
Kupi' sit
Ja'la' m
Mi jachpeey e' mat / maat chpeey m maay
T'kupa' tay / t'kubupa' tay
S'il
S'ilp
Ja' / 'ja'
'ja'ag
Ja' kuteaay tay
Ja' sit
T'paayu
Tjapp u'
J'silo / kp / mkp
Jaau chool
Yaychipey
Chimiil pjenaj
Psap
Piyaaup pp
Jak
iaa miy
Ti kuchpi
Msg yu
Psap yiem / sg yiem / kiis i bem
Wlo / wlu
J'n
J'yiel j'naan u'
Meltaay
Kuaaup
Uwa' kosay tay
'mjuwakm
Alcholico
Alegre / Contento
Alfombra
Alforja
Alga marina (en general)
Algas marinas (con rizoma)
Algodn
Alguien
Alguna parte
Aliento / Halo
Alimentar
Aliso
Alistarse
Alma / Espiritu
Almacenado
Almeja / Abuln
Almohada
Almohada de liebre (vegetal)
Alto (de pararse)
Aluzar / Alumbrar
Alzar
All
All
Amable / Simptico
Amamantar
Amanecer
Amanzar
Amargo / Picoso / Enchiloso
Amarillo
Amarre (de una flecha)
Amasar
Amigo / Amiga
Amontonado
Amor
Ampollado
Anaranjado
Anciano / Viejo
Ancho
Andale!
Andar
Anguinas
Anillo
Animal
Aniquilar / Acabar
Ano
Anochecer
Anteojos
Antes
Antier
Antojo / Ganas
Antnimo / Contrario
Anzuelo
Ao
Ao nuevo
Apagar / Extinguir
Aparte / Solo
Apestoso
Apetito / Antojo
Aplastado
Aplastar
Apolillado / Podrido
Apostar
Apuntado / Sealado
Apuntar / Sealar
Aprate!
Aqul / Aquella
Aqullas / Aqullos
Aqu
Arado
Araa (comn)
Araa patona (domstica)
Arar
Arbol
Arco
Arco iris
Ardilla
Arena
Aretes
Aromtico / Aperfumado
Arqueado / Doblado
Schemi' gap
isal pa' / sl jpa
Tukuipaay
Mtm jooy
Waco
Eaay kukua'p / teeyp
i'juut pa'bu u' / yuu wil ppa' u'
Kuiil / kueel
J choom aam
Yaay uieey
Iiipu u'
'tet piyaa u'
maat
'maat mgaay jaay
Muspaa
am msg
Saj
Tmaa mgaay p
'matel pelak
Pelak
Jpook
Mat piche
Kese'neey
Se'neey
Pi'kuu
iaat
iaat chaaw
Ml / mk
'maat pjechaap u'
Uwi' il / uwi' il ti'il
Uwi' il miyilkos
'maat jechaap
Tajak tay / semeel jak tay
I'p tim
Eiaay yuus jam
Jmal
'maat ju
ismakal semel u' / smkal ppa' u'
Jesoy
S'kueeup
Arquitecto / Albail
Arrancar
Arrastrar
Arrear
Arreglar
Arriba
Arriero
Arrodillarse / Hincarse
Arrojar / Tirar
Arroyo
Arroyo de Len (poblado)
Arroz ( blanco )
Arroz (en general)
Arrugado / Arrugada
Arrugas
Arte / Artesana
Artritis
Aruar
Asar
Asco
Aserradero
Asfixiar
As diga
As digan
As dijo
As es
Asiento (de automvil)
Asiento / Silla
Asno / Burro
Asomarse
Asustado
Asustar
Atado
Atardecer
Ataud
Aterrizar
Atizar
Atole
Atornillar
Ator
Atragantarse / Ahogarse
Atrasar
Atravezar / Pasar
Automvil / Carro
Ave
Avena
Aventar piedras
Avergonzado / Apenado
Avin
Axilas
Ayer
Azcar / Dulce
Azul
Babeado
Baboso / Babosa
Bailar
Bajar
Baln / Pelota
Ballena
Banco
Banco / Banca (asiento)
Baarse (ducharse)
Bate!
Bao (cuarto)
Barato
Barba
Barbechado
Barranca
Barrendero
Barrer
Barrign / Panzn
Barro
Bastn
Basura
Batamote
Batir (bebida)
Bautizar
Baya de mezquite (fruto)
Beban!
Bebe
Chimil pyuu
Jum mmaa
Pajkaay
Uwa' kos'jiin
Tuwlo
Npaay kojechaamp
Uja' jwaa jooy
Elt pajt 'maay / 'mee seeyp
Uwa' kuiy joou
Selpa
J'choom
Tukusmkal
'mlsoou / 'melsuu
Ja' cha' sit
Ha' cha' ou e'
Yima' / jima'
Pichaan
Milimu
teet tay u'
Jaichmaa pi u' / jaichmaa piyaaup ppa' u'
Uwa' u' tay
Ja' jnaa / ja jnaan / 'ja' pnaa / ja peaa
Ja' knaa
J' jnaa u'
'lpaa mat
H' im
maat mjchia'p
'maat metejeel / maat tejeey
maat t'chiip
'maat kpechp / chiip
Pa' tay
maat kekual
Ipaa 'maat suw
'maat jpi'il
Tmuaalu
P'suwlu
Psej'il
Aja kuaan
Kcheet
Kchee / kchii
Beber
Becerro
Bellota amarga (fruto)
Bellota dulce (fruto)
Berrendo
Bestia / Mounstro
Bicicleta
Bien
Bigote
Birria (de chivo)
Bisco / bisca
Blanco
Bledo (vegetal)
Boca
Bola
Bolsa
Boludo
Bombero
Bonito / Bonita
Borracho / Borracha
Borrar
Borrego
Bosque
Bostezar
Botas
Brassier / sostn
Bravo / Brava
Brazo
Bricar / Saltar
Brinca / Salta
Bromear
Brotar
Brote
Brujo / Hechicero / Curandero
Buensimo
Bueno / Buena
Bho
Burlarse
Burln
Burra
Chee / chii
Ajak saau
A'al
K'iil
J'pal
Tukuipaay ko'looy
Uwa' kose'jiin saau
Mgaay
H' nim natum kuyak
Tkuey si'
Yuu ju'looy
mzaap
kuaap
H'
Otu'ut
Tep' u'
Out'teo'
A'au kumust pa' tay
Nay 'naap
Ti'komat / ti'pmat / ti'komat pio' pio'
Pjopool
Mou
Semeel jak
Ha' p'paagu
Jaau ja'koos
Nimayu pugu'bu'
Yaay w
Schelmak
Jwi e'
Jwi ke'
Te e' kuchpi
Tst
Pechiap / pjchi ig
Kmeey
Mgaay 'maay
Mgaay
Ojo
Pa'k ku'chiin / pa'k kue'
Pa'k ku'chiin tay / pa'k kue' tay
Nayt' smakal tay keko
Burro
Burro / Asno ( en general)
Busca / Buscar
Caballo
Cabeza
Cabezn / Cabezona
Cabra / Chivo
Cabrn (grosera)
Cacarizo
Cachanilla (vegetal)
Cachete
Cachetear / Abofetear
Cadera
Caer
Caf (bebida)
Caf (color)
Cafetera
Cagado
Cagn / Cagona
Cahuilla / Mosco
Calabaza (fruto y planta)
Calambres
Calandria (ave)
Calavera
Calcetines
Caldo / Jugo
Calentar
Calentn
Calentura
Caliente
Calmado / Tranquilo
Calor
Calvo / Peln
Calzado
Calzoncillo
Callar
Cama
Camalen
Cambiar
Camina
Caminar
Camino
Camin
Camisa
Camiseta
Campamocha
Campana
Canas
Canilla
Cansado / Agotado
Canta
Cantante
Cantar
Cantil
Canutillo (vegetal)
Caada
Cauelas (juego)
Caracol
Caracol o almeja grande
Crcel / Prisin
Carga
Cargar
Cargar (arma)
Cargar (con la Mano)
Cargar (en el lomo)
Cargar (en recipiente)
Carioso / Cariosa
Carne
Carne asada
Caro
Carpintero
Carreta
Carretera / Pavimento
Carrizal
Carrizo
Carro / Automvil
Carta
Casa
Casado
Casar (matrimonio)
'aau
Ua'
Uwa' Kos'jiin tyio
J'cheen / 'chiin
chiin pkol kuwa
Kojo'jo'
Nayta' pnak
Kuyaay
Miy p js
Yuu makp / iyuu makp / kuyuu mak
'ltechaja'y
'ltukuchaja'y tay
'ltechaja'y
'kaay / uweey japaag u
Jpep
Schaa upio' / chuwlo / chuwlu nay
I'p tnewyu
Ja'al owi'
Msi' ja'l uwi'
Uwa' jnaj u'
Ju'lkueey
Piyauup
'tim piyaau
Sal piyaau
Pelkueeyp
Jskun pueet
Tiyuu tey mat / paa nay 'kup
Jak / si' / ajak
Jak 'siil
'paa 'maay
Petepiwl tay
Nayta' puaay u'
Uaa tay
Jta' jak / jta jakp
Jta'
Uwa' kos'jiin
Tjpa'
Uwa'
Kuwaay
Chu' wayp
Casas
Cascabel
Cascada
Casi
Casita
Casota
Castigar
Castrar
Catarata (de agua)
Catarro
Catorce
Cayndose
Cazador
Cazar
Cazuela / Sartn
Cebada (vegetal)
Cebo / manteca
Cebolla (fruto y planta)
Cebolln (vegetal silvestre)
Ceja
Celos (hombre)
Celos (mujer)
Celoso / Celosa
Cementerio / Panten
Ceniza
Centella / Relmpago
Cerca / Prximo
Cerco(a)
Cerdo
Cerebro
Cerilla (del odo)
Cerillos
Cerrado
Cerrar
Cerrito
Cerro
Cerro hurfano (lugar)
Cerros
Cerrote
Cerveza
Uwa'
Uwi' pelsa npt
Uja' jak / 'ja' j'iyu / ja joou / ja pelsa
Jwee mat
Uwa' muult
Uwa' tay
Mujua a'
Yaat eltj
'ja' piwaap
Tukugap ku'seey
Chipam msig, mnak tmaljaa
'pm pchit
Teki' kugu / tukujaam tay
J'kuigu
Sal tukup u'
Npaay kontati
Ajak sa'
Ej'
Eji' plkuyak
Yuu im' / yuu kupl
J'minp
J'min
Sejaan kuu tay
'maat u'looy
Ku'pal
Ji'aam
Yaay kuwaa yi
J'naan
Mojuaa
'iy jala'pee
Jpi'l smkal sit
A'au kuaan
J'naj / j'naanen j' naj
J'naj
Weey nay / weey muut
Weey / uweey
Uweeu ku'loo
Uweey
Weey tay
Npaay kontati cha'
Colmillo
Colonet (poblado)
Collar (prenda)
Coman!
Come!
Comedor
Comer
Comerciante / Vendedor
Cometa
Comezn
Comida
Cmo?
Compaero / amigo
Compartir
Completamente
Completar
Componer / Arreglar / Reparar
Comprado
Comprar
Con permiso
Cndor / guila
Conejo
Conejo (cola blanca)
Conejo (chamisero)
Confundir
Conocer / Saber
Consejo / Aconsejar
Construir
Contagiado
Contar
Contento / Alegre
Contrario / Antnimo
Coraje
Coralillo
Corazn
Corre
Correcaminos
Corredor (deportista)
Correr
Corretear
Corriendo
Cortar / Podar
Corteza / Cscara
Corto / Chaparro
Cosa
Cosecha
Cosechar / Recoger
Cosido (de carne)
Cositas
Cosquillas
Costal
Costilla
Costumbre
Costurear
Costurera / Sastre
Coyote
Coyuntura (dedos)
Coyuntura / Articulacin
Crecer
Creer / Imaginar
Cremallera / Cierre (zipper)
Cra (hijo de mujer o animal)
Crudo (alimento)
Cruzar el ro
Cruzar las piernas
Cuaderno
Cuadrado
Cules?
Cundo?
Cuando quiera
Cuntos?
Cuarenta
Cuarenta y cinco
Cuarenta y cuatro
Cuarenta y dos
Cuarenta y nueve
Cuarenta y ocho
Cuarenta y seis
Cuarenta y siete
Cuarenta y tres
Kos'jiin
Jkau
Yiaal
Nmooj
'kut s
Kopi' jaal / tajam
Tebiyaau
Kma'a
Temio
Slpa
J'ey m
Tukonsau / tukusau
Tia' u'
P'jpaab u'
Tukojkaau tay
Mlt'
Sal sechiibu / uwi' uwa' u'
Sechiibu
J'wino / tejiip
Ti'ip
Yaatua'jo
Saup
Psoou
Chuwlo pajkaay
Miy pk p'ni'
Tjpaa jaay u'
Tiyn
A'bobun
Mat piim
Eaay eie'ey
Pi'yiim
Chipam mnak
Chipam mnak, salchipam tmaljaa
Chipam mnak, mnak tmaljaa
Chipam mnak, juwak tmaljaa
Chipam mnak, msigl tkmat tmaljaa
Chipam mnak, jmi'kl paayp tmaljaa
Chipam mnak, msigl paayp tmaljaa
Chipam mnak, juwakl paayp tmaljaa
Chipam mnak, jmi'k tmaljaa
Cuarenta y uno
Cuarto (nmero ordinal)
Cuarto (parte de res)
Cuatro
Cuatro mil
Cuatrocientos
Cubierto / Tapado
Cubrir
Cucap (poblado indgena)
Cuchara / Cubierto
Cuchillo
Cuello
Cuenta (cantidades)
Cuerda (reata)
Cuerno
Cuero
Cuerpo
Cuervo
Cueva
Cuidar / Vigilar
Culebra / Vbora
Culebra prieta
Culebra topera
Culpa
Culpar
Cuna
Cuada
Cuado
Curandero / Doctor / Mdico
Curar
Chaleco
Chamaco / Nio (despectivo)
Chamarra
Chamizo blanco (vegetal)
Chamizo cenizo (vegetal)
Chamizo colorado (vegetal)
Chamizo vara prieta (vegetal)
Chanate (ave)
Chaparro / Chaparra
Chapuln / Saltamontes
Charca
Chato
Chicharrones
Chichona
Chiflar
Chile / Picante / Amargo
Chimenea
Chimuelo / Chimuela
Chiquito / Pequeisimo
Chirrionera (serpiente)
Chispa
Chistoso / Cmico
Chivo (hembra)
Chivo (macho)
Chivo / Cabra
Chocar
Chofer / Piloto
Chotacabras / Tapacaminos
Choya (vegetal)
Chubasco
Chueco
Chupar
Chuparrosa / Colibr
Dame
Daar
Dar
Dtil (vegetal)
Dbil
Debilucho
Dcimo (nmero ordinal)
Decir
Dedal
Dedo
Dedo anular
Dedo cordial
Dedo ndice
Dedo meique
Dedo pulgar
Defecar
Defenderse
Delgado / Flaco
Demente / Loco
Demonio / Diablo
Dentista
Dentro / Adentro
Denunciar
Derecha (mano)
Derecho (recto)
Derramar / Rebozar
Descalzo
Descanzar
Descompuesto / Podrido
Desear
Desempolvar
Desenrollar
Desenterrar
Desgranar
Desierto
Deslizarse / Resbalarse
Desmayo
Desnudo / Encuerado
Desobediente
Desobligado / Desobligada
Desorden/revolucin / Revuelta
Despacio / Lento
Desparramar / Derramar
Despeinado
Despertar
Despirtate!
Despintarse
Desplomarse / Caerse
Despus / Al rato
Desvelado
Desyerbar
Detener
Da / Sol
Diabetes
Diablo / Demonio
Diarrea
Das
Jo'on
Ti'komat / ti'iy kmaat
Tkueeyp
Yaau tukupa' tay / yaau kusooj tay
Pkal
Maat 'mjaay / tbjaay
Selmk chpeeyp
Chpeeyp
Chemeep pi'wpm
Miy a'lp
Puyuu mk
U'looy t / kuil mat tmat
Tuieey / tubuieey tay
'maat sa' mak / 'maat sa' piki'
Pchikuli / pichlkun
'mat ppaat / je'nok jpaat
yiit piyauup
'maatiaak
'maat jl / mil pjl
'maat p pipaay
Ku'maay
Ta'a ku kmat
eem pi
'jw
Nay im 'maay
Pi'wpm
'iy si'p
Tebesaau
Tkebesaau
Yuu pajaay pki' / yuu pojosawi
Jpam
Kitsi'bm
Yuu moon / yuu mool
Pojoo s'awi ojooy
Piyaau che'e / puu'b
Eiaay
Pamaay cheen
Tkueeyp
Uwaak
aay kuteey
Dibujante
Dibujar
Diciembre
Diecinueve
Dieciocho
Dieciseis
Diecisiete
Diente
Dientn / Dientona
Diez
Diez mil
Diferente
Difcil / Dificultad
Difunto
Dinamita / Cuete / Explosivo
Dinero / Fierro / Metal / Moneda
Dios
Distribuir / Repartir
Divertido / Chistoso / Cmico
Divisar
Divorciada
Divorciado / Viudo
Divorcio
Doblado
Doblar
Doce
Doctor/ Curandreo / Mdico
Dolor
Dolor de estmago
Dolor de muelas
Domar
Domingo
Dnde?
Dormiln / Dormilona
Dormir
Dos
Dos mil
Doscientos
Duerme
Dulce / Azcar
Tkma'
'wil
Ja'la' teeyt eoo
Eiaay teeyt eoo / eiaay pskueegu
Jou e' uweey ja
Kepi' paat
Pi' paatm / ji' wpm
ipaa / paat
A'awiywi megayu koy
Piyaaup / tia'up
Pi' jag 'maay
Ta'yiit kojal / ta'yiit kmegaay
ipaat / ipaa chaaw / paat
Npa'y
'maatiam kupm
Pa' tay kuy
Pa' tay am pa' tay kuy
Yaay akst jooy / k kiyu
'maat tiyuu
'maat kuchbi paa
ppi' / tebepi'
Maat ja'l / ja'l 'maay
Miy oujma
Kuyo
Tukuchaat tay
Ulch'iin
'maat chkueeg
Kuchbi 'mju / u'u pskuaay
Ju'ween pkol kuwa
Kumeey skun 'maay
Kekoo skun 'maay
Sekue' / sekui'
Nmooj 'maay / kenue'
Kun joy
Pejenaaj
Nat uwa / nat yiaak
Jchi'gu
A'al
Ku'iil
'kuap
'kuap kual
Pnomooj jo
Ausjuojaa
Pumuug 'maay / pumuug
Mechiaal
Ku'wil
Ipaa ku'looy na'kuwaa / ipaa
Ja'la' kekuapal
Tukugap
Kugap munkuskuaay / tukugap paan kusukuaay
Pajchia'ak / maat kucha'ak
Akpu'nay
Te'ip piyuu
Ha' p'sejiil
Sal p'sejiil
Yaaywaa
Keyaaywaa
Uwa' Pajiaal
P'kueenu
Maat pichikul / tepechkuni
Pichikuli / tiyig yi
Jta' samk wa'y u' / uwa' 'maay
Tukubusau / pkusu spu jooy
Jpi'l jooy / maat pjpi'l
Mkui' u'
Kuaap
Pojuwe
Maat tiiy jiy / miy smaa
Tukujaa maa
Tetoop tay / tu'oop
Tu'oop tay
P'kueenu / maat p chuk l
Jy / pa
Ja' pcha
Sal cham
'ka pecha
Chmiilk sit
Nat techeep u'
Maat ti'li / maat ji'ni
Maat champ / ajst
Escarbar
Escoba
Esconder
Escndete!
Escondido
Escondite
Escopeta / Rifle
Escribir
Escuchar / Oir
Escuela
Escupir
Ese / Aquel
Espinozo
Esfago / Ttragadero
Espalda (arriba)
Espalda (media)
Espantado / Asustado
Espantador
Espejo
Espeso
Espiar
Espiga (parte de un vegetal)
Espina
Espinazo
Espinillas (en la cara)
Espritu
Esposa
Esposo
Espuela (de gallo)
Espuela (para caballo)
Espulgar
Espuma
Espuma (en la boca)
Espumoso
Esqueleto
Estados Unidos (pas)
Estar
Estar parado / De pie
Este (punto cardinal)
Este / Aqu
Jnok
'maat tichp u'
Maat tiaam kyi'
Maat kebenn
Maat tiaam waa
Maat piaam u'
'tim tay
T'bjaay
Pkue / tbkue
Uwa' tjpa' jaay u'
Ja' cha' Pelaj
Paa / jt / jim
Etti
Tmiaalok u'
J'kueey
Ipk jak
Yaay so'ji
Yaay so'ji tay
Ha' iuul tsaau u' / ha'l tbsaa u'
Mti uwil
Saau eaaup
Cheel kojip
'tat / 't
Yipk jak
Yuu ha' kojoli sit
Yaay chu
Pchuwa'
Ksu a'
Miy kua'
Miy 'kpa'bu
I'il psau
J'ieel / mool
Ja' cha' mool
Moolp
Maat jk / tajak
Ja'l kui'mat 'maatia'jo
Uwa / iwa / waa
Yuu
E'oom
M
Tukuat chuwak
Je'tiyiip
Je'tiyuup
Pa' / ipa'
Ha' a'suk
Mit
Msi'
Msi' ja'l kuyak
Miy 'kekup u'
Kaichmaa a'au chi'u / a'au chi'u
Pamio 'mpsajaay
Ouwk / wk
S'kueelu
Meaa 'maay
Selmk petu
'tuup / jtau
Ipa kmesaap maat
Tukumui' u'
Ju'ween / ju'ween yaay juwaa
Weey u / weey maat
U'mm
Ipa wa'
Miyakpaa
Ja'la' t'komat
J'chool
Semeel yuu wap
Nayel puwa
'paal tgap
Kaichmaa
Yiima' / ipa tchajaay ji'ma' / Eiaay yiima'
Tmio yuubchipeey
Kusukuat
Tbjay
Jo'on
Tp ptchikueewi
J'paam / j'paam tay
Yaat tyio / meyaat tyio
Piyauup / tebiyauup
Ja'l mpool
A'awiywi
Foco / Lmpara
Formar
Fosas nasales
Fotografa
Fragmento / Pedazo
Freir / Guisar
Frenos (de caballo)
Frente (de la casa)
Frente (de una res)
Frente (del cuerpo humano)
Fresa (fruto)
Fresco / Hmedo / Tierno
Frijol (semilla y planta)
Frijoles (aguados)
Frijoles (de la olla)
Frijoles (fritos)
Frijoles (Molidos)
Fro
Frotar / Sobar
Fruta (nombre genrico)
Fruto
Fruto de huata
Fuego
Fuego (herpes labial)
Fuerte
Fuerza
Fuiste?
Fuma!
Fumar
Fumigar
Fusique (vegetal)
Galopar
Gallina (hembra)
Gallina / Gallo (genrico)
Gallo (macho)
Ganar / Vencer
Ganar dinero
Garan (de caballo)
Garganta
Garrapata
I'p jia'gu
I'p mjuaat jpooj / mjuwato
I'p wilp
Tuwalo ja' kupaat
'ja' sj
Jaichma jiwpm
'Tal 'tal ku / tal tal / 'tal 'tal t chu
Taal taal
Nmi' keko
Nmi' kumeey
Nmi'
Nmi' Plkuyak
Pokualo / t'see u'
J'mino
Uja' kujpaan
Ipa
'nkosekuaay
Tesiyu
Pa'kutiiy
Tma' sajaak
Penueto
Jyaau
Piaa / chi
Pichiit u' / piaat u'
Piaa
Tukugap ku'looy
Ku'teey / ku'tiiy
im I'yilsempo / I'yilpa' / tkua mpool
Sat sat / sat u'
sat
aja jyuu
Tkma ki'yiti
Tay
Yuu ha' kojli st
Uja' jusiil
Jo'waati / ji waatu
Ju'waat u'
Sa' / tesa'
Sa' 'maay
'iy 'koos
Grillo (insecto)
Gripe / Resfriado
Gris
Gritar
Gritn
Gruido
Guajolote / Pavo
Guantes
Guardar
Guiar
Guinda
Guisado
Guisado ( de arroz )
Guisado (de conejo)
Guisado (de Puerco)
Guisado (de res)
Guisado (de venado)
Gusano
Gustar
Habla
Hablando (de hablar)
Hablar
Hablar bin
Hablen
Hace aos
Hace poquito
Hace un mes
Hace un minuto
Hace unos das
Hacer
Hacer beber / Tomar
Hacer cuerdas
Hacer cuerdas (de palmilla)
Hacer guerra (pleito de uno)
Hacer guerra (varios)
Hacer magia
Hacer mantequilla
Hacer reir
Hacer tortillas
Hacha
T'kaa
Kugap kuseeyp
'pooy ku'pali
Kuau
Kuau tay
Jeel
Kekuap tay
isal ja'ujuapo
Eyuu pa'
Pjaa chpeeyp
'kual ni'jili
Saal jpak
Ti'il saal jpak
'pgu si'
Mojuaa jak
Jak ojaa si'
Jak plkuyak si'
Ti'il u'
Mgaay 'ip
Ka'k maag
Ha' Kumaag
Ha' nmaag
Ha' nmaag mgaay
Ka'k maag chu
'maat kuiil m
Psp ym
Ja'la' msg ym
Pspm 'mpmsp ym
Eiaay pajkaay u'
iee / ieet
Peche joy
Kual ch'ool jiy u'
'ma'a pia' j'yieel joj u'
'ju joy
'ju jiy u'
Kut ku'looy jiy u'
Ajak nimayu sa' pojooy
Pchin jooy
Pmeyaal jooy
I'p tka u'
Hambre
Harina
Harina (de maz)
Harina (de trigo)
Hasta all
Hasta aqu
Hebilla
Heces / Excremento
Hechicero / Brujo
Hechizar
Hendidura (de flecha)
Herbir
Herido / Adolorido
Hermana
Hermano
Hermoso / Hermosa
Hernia
Hiebans (vegetal)
Hiedra (vegetal)
Hielo
Hierba / Pasto / Zacate
Hierba del manzo (vegetal)
Hierba del pasmo (vegetal)
Hierba del venado (vegetal)
Hierba santa (vegetal)
Hgado
Higo (fruto y planta)
Hija
Hijo (de hombre)
Hijo (mayor)
Hijo (mediano)
Hijo (menor)
Hilo
Hincharse
Hipo
Hoguera / Lumbre / Fogata
Hoja
Hola (saludo)
Holln / Tizne
Hombre (joven)
Tajaam p
Muwaag
Ta'yiit muwaag
Npaay muwaag
a' chipmen
Ml
Kaichmaa kuwa ju'
Ouwk / wk
Kmeey
Mat iyuu
pa' j'slu
Ch'jmee jooy
Tgap 'maay / p'kaa
Mpan / abn koo
jmaan
Nay tukunaap
Pa' chaap
Jelpk
Semeel pkumat
Jeaau ja'
Semeel
Pal
Kosilo kaaup
Uwi' piit
Semeel jpeel
Lepe
'npaap
Pechi' / pchi
Poojomaay
Jumaay kuju'wni
Jumaay nmooj
Jumaay kumuut)
Tsa' jpab u'
tp
Tei'p
A'au / pichi' tay
Smk
Pemeim ma'ay u' / pemeim jaay u'
A'au s'pool
Kumeeyo
Hombre / Macho
Hombro
Homosexual / Puto
Hongo
Hormiga
Hormiga (aborregada)
Hormiga (la ms pequea)
Hormiga (monchomo)
Hormiga (nombre general)
Hormiga de los sauces
Hormiga negra
Hormiga roja
Horqueta
Horrible
Hospital / Clnica
Hoy / Ahora
Hoyo
Hoyo (de animal)
Huarache
Huata (fruto)
Huata (vegetal)
Huella
Hurfano
Hueso
Huevo (de ave)
Huevn / Flojo / Perezoso
Huevos / Testculos
Hmedo / Mojado
Humo
Huracn
Idioma (de indio)
Idioma (de kiliwa)
Idioma (en general)
Iglesia
Indio
Infierno
Inflado
Inflamado (el cuerpo)
Insecto
Intestino
Kumeey
Selmk pk
Eljaa
S'pooy
T'msin
T'msin kmeey
T'msin saj
T'msin yuu kutay
T'msin
T'msin chimaayup
T'msin kuieeg
T'msin kekual
Sakal
J'chool 'maay / kujuchool maay
Uwa' tukugap uwaaj u'
Psp / psp m
'maat enok u' / 'maat pu
'maat kp u'
Jeaau kuaal
'sa paait
'sa
Miy
U'loo / nay ju loo
Jak
Jma' yti
Yaat tyio / meyaat tyio
Yaat
Ku'chay / 'maat 'ja al
'pooy
'kuiiy uwi' pelsa
S'jilkm aja'
Koleeu aja'
aja'
Maykuyak uwa'
S'jilkmat
'maats ptu kulooy o'
Pa' chme
Mjkuagup
Tukuipaay
P'maay waaju'
Inundar
Intil
Invierno
Inyectar / Picar
Ir
Irregular / Deforme
Irresponsable
Irse
Islaya (vegetal)
Izquierda (mano)
Jabn
Jalar / Tirar
Jardn
Jefe / Presidente
Jilote (fruto tierno del maz)
Jinete
Jojoba (vegetal)
Joven
Juancito (animal)
Juega!
Juego
Jueves
Jugar
Jugo / Caldo
Julio
Junco (vegetal)
Junio
Junta / Reunin
Juntado / Unido
Juntar / Pepenar
Juntar / Unir
Jntate
Junto (a un lado)
Juntos
Kiliwa (indgena)
Kilo
La Huerta (grupo indgena)
La Huerta (poblado indgena)
Labio inferior
Labio superior
Kuchan
W w e' / tichtu / tat techatu
'maat kekual pi'wilu
Tukujucheet tay
Kugau
Spin kua' / ju'cheen
J'msiila
Ktool
Spin kua'
Yuu ja' sit
Ja' jpi' tay / 'ja' jpi'ip
A'awiywi / a'a auchi'ilu
Tajpa' jaay u'
'kiis
Kunp pi' tay
Piyaal ja
Tcha'ay u'
Psej'il
Ticha'y
Jak nimyu / ajak nimyu
Jak nimayu kosekul tay
Tukujo / j'milu
Tjpa kusau
Yuu penta'
Yuu pta' st
'matiaam
Ha' paal
'kiis
Jowaal
Nay im 'maay / nay jooy 'maay
I'p
I'pa' kupaay tay
Nmi' tay
Piyuu tip
P'tp
P'chuwki
Juaa kutiy
Kua' jlu
'ja' koja
J'ilu
Liendre
Lijar
Limar
Limn (fruto y planta)
Limpiar / Desmontar
Limpio
Lquido / Aguado
Liso
Listo (completo)
Listn
Liviano
Lo mand
Lobo
Lobo marino
Loco / Demente
Lodazal
Loma (rasgo orogrfico)
Lomo (parte de animal)
Luces (de automvil)
Luces (en general)
Lucha (de cuerpo)
Luchar (pelear)
Luchen (de cuerpo)
Lugar
Luna
Luna en cuarto creciente
Luna en cuarto menguante
Luna llena
Luna nueva
Lunes
Luz
Llagas / Sarna
Llamar
Llantas
Llegar
Llenar
Llora!
Llorar
Llorn / Llorona
Llovisnar
I'iy jecheen
Ja'ali jooy
Pji'ilu jooy
Tkma'
Pojoswi jojooy
Ju'sawi
'ja'ag
'jaani / pji'il
Kumugaay yi
'iy pmjigugu
Kuijaas 'maay
aap jaam
Mlti' pelsaa msaap / mlti' tay
'tat ja'l kuyak
Ti'komat / ti'ip komat
Met'jpaal si'wa / 'maat kuju'pali si'waa 'maay
Weey nay / weey s'kuit / uweey pk
Yipk si'
Uwa' kose'jin yuu
A'awiywi
Ke'et saau
Eoop
Ke'et ksaawi
Mgu
Ja'la'
Ja'la' kchmeep
Ja'la' kumtom
Ja'la' chmeep
Ja'la' mgaay jaay
Ti'chat msg u'
A'au chi'ilu
'eel
Eien e'
Uwa' kose'jiin miy
Ujaa
Chimee koy
K'mee
'mee / je'mee / jmee
'mee tay / je'mee tay
Ujaak saa jooy
Lluvia / Llover
Lluvioso
Macana / Garrote
Machaca (carne seca)
Machacar
Machete
Macho / Hombre
Madera
Madroo (vegetal)
Madrugada
Madurar
Maduro
Maestro
Maguey (vegetal)
Maz (vegetal)
Mal de ojo
Mal de orina
Mal venreo
Maldito
Malo
Mam / Madre
Mam / Madre (arcaismo)
Mamn (grosera)
Manantial
Manchado (mal del pinto)
Mndalo
Mandar (a traer algo)
Mandbula / Quijada
Mangas (del vestido)
Manguera
Mano
Mano (de moler)
Mano (parte externa)
Mano (parte interna)
Manteca (de res)
Manteca / Grasa
Mantel
Mantener / Sostener
Manzana (fruto)
Manzanita (vegetal)
Manzano (vegetal)
Maana (otro da)
Maana/temprano/Madrugada
Mapache
Mar
Mareado
Mareo
Marido / Esposo
Mariposa
Maroma
Martes
Martillar
Martillo
Marzo
Ms (dame)
Masaje
Masajista
Mascada / Corbata
Mscara
Mtalo
Matar
Mtenlo!
Matrimonio
Maullar (de gato)
Mayo
Mazorca (del maz)
Mecnico
Mecate
Mecha
Mediano
Medianoche
Medias (prenda)
Medicina
Mdico / Doctor / Curandero
Medir (terrenos)
Mejor
Meln (fruto y planta)
Meln de coyote (vegetal)
Membrillo (vegetal)
Membrillo(fruto)
Tkma'
Ta'uum / ta'um
Teey waa jaay
Sl kbpaay
Ja' tay
Ti'ip mat
Ti'ip pchaam
Kssua
'kuapp
Jepi' chak
Ti'chat juwk u
Tepiat u'
Tebia u'
Mat chipam
Juwee a'kuwi'
Penlu
Ipa maat kupenlu
Penak mjogu u'
Yuul pajaa
Keee / kiii
Eoo
Keoot
Chu' wayp / maat kumjuwak
iaau
pgu
Ta'yiit 'kuwiil / ta'yiit jak al kuw / ta'yiit jak
Uwa' kos'jiin mgayio koy / uwa' kos'jiin kumugaay koy tay
J'yiel
Tku chi'ilu
Yaay juwaayu
Teey yaay juwyin / teey jpaam
Miy joja'bu u'
Semeel
Pk tukup tay
'maat 'nsajaay jooy
Mgaay
Jmtay aay
Jmcha
Tkma'
Tkma' npi' tay
Molestar
Molido / Triturado
Moneda / Metal / Dinero / Fierro
Montaa
Montar (bestia)
Monte
Montn / Bonche
Montura
Morado
Morder
Mordida
Moretn
Morir
Mosca
Moscarrn (insecto)
Mosco
Mover
Muchacha
Muchachas
Muchacho
Muchachos
Muchsimo
Mucho (de cantidad y volmen)
Muchos (plural)
Mudo / Muda
Muela
Muerde
Muerto
Mugroso / Sucio / Sucia
Mujer (adulta)
Mujer (joven)
Mujer (la ms pequea)
Mujer (nica de la familia)
Mujeriego
Mula
Mulo
Multar
Mundo
Mueca (juguete)
Mueca (coyuntura)
Sl pichm
Pajaa
Kaichmaa / jaichmaa
Semeel jakp / uweey jak / uweey ji jagp
Nat kuwaa / nat juwaa
Semeel jak
Uwdu
Ipaa kusakalp / nayta' u'bu'pa
kualp
Chia' / cha a
Jcha' u'
P'kual tukuati
Ptu / sp
'Chi'in
Kelemiiyu
'chin myuup
Yiil jool
Nesko
Nesktus
Nay
Paa nay
U'looy mato
Si' wa / si' wa 'maay
Si'waat
Ha' mat
Yau tukonaal / yau jjonaal
Kechia'
P / sp
Jp'il
Kekoo
Neskoo
Konay
Kenkoo
Kekoo kuyuu a'aw
Tukuipaay ko'looy keko
Tukuipaay ko'looy kumeey
Ju'l kueey
'maat
T nuway
Sal kojonp / sal sechiibu
Murcilago
Museo
Msico
Muslo
Muy
Muy / Mucho
Nacer
Nada
Nadar
Nadie
Nalga
Nalgn / Nalgona
Naranja / Naranjo (fruto y rbol)
Narz
Narz (bien formada)
Narz (regular)
Narizn / Narizona
Nusea / Asco
Neblina / Brisa
Nebulosa / Nublado
Negro
Nervio
Nervioso
Nevar / Nevado
Nido
Nieta / Nieto
Nieve
Ninguno
Nia (la menor de la familia)
Nia del ojo
Nio
Nio / Chamaco (despectivo)
No
Noche
Norte (punto cardinal)
Norteado
Nosotros
Novecientos
Noveno (nmero ordinal)
Noventa
Penuano
Uwa' kuiil tiyu u'
Kupi' tay
Yiwiilp
'maay
Si'waa 'maay
imaal
Mat 'mgaay / kut km / 'kut mat
'ja'l pejepl
'ma'a kn
Ou pa' / ou jnal
Ou pa' tyio
Tkma'
Pi'
Pi' yak
Pi' img
Pi' tay
Yiajchool
Mkuiy
'ma'y 'pooy / 'kuiiy
ieeg
Maat sma
Maat simaa jaal
K'mtiiy paa
Tuwlu wa'
Kuku / ab kuku kwi
K'mtiiy
Msig ku'un
Konay
Yuu sp
Nay / s'nawi
Nay komuut
Mat
Teey
Ti lum / ti'ilak
'maat kupi
Paap
Chipam msig u' kun yuu chipam msigl tkmat
Msigl tkmat u'
Chipam msig u' kun yuu msigl tkmat
Noventa y cinco
Noventa y cuatro
Noventa y dos
Noventa y nueve
Noventa y ocho
Noventa y seis
Noventa y siete
Noventa y tres
Noventa y uno
Noviembre
Nube
Nublado / Nebulosa
Nuca
Nudillo
Nudo
Nueve
Nuevo / Moderno
Nunca / Jams
Obligacin (tener que)
Obligar
Obrero / Trabajador
Ocotillo (vegetal)
Octavo (nmero ordinal)
Octubre
Ocupar / Habitar
Ochenta
Ochenta y cinco
Ochenta y cuatro
Ochenta y dos
Ochenta y nueve
Ochenta y ocho
Ochenta y seis
Ochenta y siete
Ochenta y tres
Ochenta y uno
Ocho
Ocho mil
Ochocientos
Oeste (punto cardinal)
Oficina
Odo
Or
Ojeroso
Ojo
Ojos
Ola
Olor
Oloroso
Olote (fruto desgranado maz)
Olvidado
Olvidar
Olla
Ombligo
Once
Orador / Abogado
Orden / Ley
Oreja
Orejn / Orejona
Orilla
Orinada (mujer)
Orinar (hombre)
Orinar (mujer)
Oro
Oruga (con vello)
Oruga (sin vello)
Oscurecer
Oscuridad / Oscuro
Oso
Otoo
Otra vez / Repetir
Otro / Otros
Oye
Pagar
Pa-ipai (grupo tnico)
Pjaro
Pjaro azul
Pjaro carpintero
Paladar
Paleta (parte de res)
Palma (vegetal)
Palmilla (vegetal)
Palo
Palo fierro (vegetal)
Paloma domstica
Paloma silvestre (alas pintas)
Paloma silvestre (un slo color)
Palomilla (polilla)
Pan
Pantaln
Panten / Cementerio
Panteonero
Pantorrilla
Panza / Vientre / Estmago
Panzn
Pauelo
Pap
Papada (parte de la cabeza)
Papel
Para el
Para m
Parado (de pararse)
Parar
Pararse (hacer alto)
Prate
Pardo (color)
Pared
Pareja
Parejo / Plano / raso
Prense
Pariente / Familiar
Prpado
Parto
Pasado maana
Psale
Pasar / Trasladar
Pastar
Pasto / Hierba / Zacate
Pata
Patear
Patio
'ma'a
I'p
Pelpat
Juwi' tkueeyp
Juwi' tyio
Juwi' tkueeyp
P'il
'pan
M'jkuap / mnkoujp / 'mjjuap
'maat u'looy
'maat ko'looy 'mkuskuaay
Miy ija'
Pa'
Pa' tay
Chim pojuguguu
'S'oo
Chim smjeel
Tajpa'
Paa
Paap
Ku'u' / u'um
Uche'e
U'u
Ku'um
Pooy
Uwa' paay u'
Juwkp
Kojeaan
Ke'ewi
Miyakpaa
Yuu ha'' jeey
Sa'aup
Ta'u m mant
Kbijaay
Pajkaay
Tukuipaay kubumaati
Semeel / tijip
Miy
Kbjchtu
Pt omaat osawi / pt omaat osawi tay / 'maat ju'swi
Pecoso / Pecosa
Pecho
Pedazo
Pedo
Pedorro / Pedorra
Pedrada
Pedregal
Pegado
Pgale
Pegar
Peinarse
Peine
Peineta
Pelado / Descubierto
Pelear
Peleonero
Pelo
Peln / Calvo
Pelota / Baln
Peluquero
Pelliscar
Pelliscn
Penacho
Pendejo / Pendeja
Pendiente (rasgo orogrfico)
Pene
Pensar
Pen / Obrero
Pequesimo / Chiquito
Pequeo
Pera (fruto y planta)
Perderse
Perdido
Perdz
Perezoso / Huevn / Flojo
Perforar
Perrito
Perro (hembra)
Perro (macho)
Perro (nombre genrico)
Perrote
Pesadilla
Pesadsimo
Pesado
Pescador
Peso (de volmen)
Pestaa
Pez
Pezua
Picacho (lugar histrico)
Picar
Pie
Piedra / Roca
Piedra blanca (gema)
Piedra negra (gema)
Piedra preciosa / Gema
Piedra roja (gema)
Pierna
Piloncillo
Piloto / Chofer
Pinacate (insecto)
Pino (vegetal)
Pino colorado (vegetal)
Pino pionero (vegetal)
Pino ponderosa (vegetal)
Pintar
Pintor
Pin (fruto)
Piojo
Piojosa
Piojoso
Piquete
Pisada / Pisar
Piso
Pistola
Pitaya (vegetal)
Pizcador
Planchador / Planchadora
Planchar
Plano / Parejo / Raso
'tat tay
Tesemaa mechaa / tesemaa ku'looy
Mechaa 'maay
Mechaa
Ja' tay kuiyal ku pat
'mechaa
Yuu se
'teet / ja' tay tukuyak
Miy jau / sl jaau
Weey pji'l
Sa'
Miy
Uja'
Uja' k'msaap
Uja' kuieeg
Uja' kujpaan
Uja' k'kual
Miy ija' / yuwiilp
Tukusmkal
Uwa' kos'jiin s'jiin koy
Chipi'
'jaal / jaal
Jaal kekual
'kueeu
Jaal
J'aay / pjaay
Tukuj'aay tay
'kueeu
l
Kekoo l tay
Kumeey l tay
Sa'
Miy che'e
Tebicha'u
'tim nay
'paal
T'kbjat tay
T'jaali koy
Taja'ali jojyu
Kojeaan
Planta (variedad)
Planta (variedad)
Planta (variedad)
Plantas
Plata
Platanera (fruto y planta)
Platica
Platicar
Plato
Playa
Pluma / Lpiz
Pobre (muy pobre)
Poco
Podador
Podar / Cortar
Poder (verbo)
Podrido / Descompuesto
Polica
Poltico
Polvo (de maquillaje)
Polvo (de tierra)
Pollito
Pollo
Poner (depositar)
Ponte!
Poquisimo (muy poco)
Por ac
Por all
Por eso
Porche (antesala)
Por qu?
Poste
Poza / Represo
Pozole
Prender / Encender (cerillos)
Preparar (la tierra)
Presente (aqu estoy)
Presidente / Jefe
Prestar
Prima
Jeel kwi
'jueey pa'
Jikl
Semeel chinwi
Kaichmaa k'msaap
Tkma'
Maal ha'p kbtay
Maal ha'p tay
Tamaa u' / jskun
'ja' tay
Tajpa' a'ay u'
Knmit / kgunmit
Teeit
Semeel kojkaau tay
Jkaau
'puu
U'looy t / il jmaa / tsaaj
Pankoskuaay / pa'kutii t'kuskuaay
Ha' kumaag uaa u'
Yuu ha' pajaay u'
Muwaagu 'maat sa'
Jma' joseu / jma' saau
Jma'
Elpa'
'mieem
Teeit 'maay
Mgu
iaal
Pamio tt
Pt ajiat / owa' m / owa' pajial
Peyiim
I'p jpk
'ja' jpi' jenaaj
Ta'yiit jak miy 'mchiig
A'au pkuaan
Mgaay yuu joy
Pamioo
Pa'kutiiy / pa'kutiiy tay
Psween
ab jaay / ab paan / nan jaay
Primavera
Primero (nmero ordinal)
Primo
Probablemente / Quiz
Probar (camisa)
Probar (comida)
Problema
Problemtico
Producir / Hacer
Profundo
Propiedad ajena
Prostituta / Puta
Proteger / Defender
Prximo / Junto
Pueblo
Puente
Puerco (hembra)
Puerco (macho)
Puerco (nombre genrico)
Puerta
Puesta (del sol)
Pulga
Pulgar
Pulmn
Pulmona
Puma / Len
Punta
Punta (de flecha)
Puntiagudo
Puetazo / Trancazo
Pus
Puta / Prostituta
Puto / Homosexual
Quebrarse (con una fisura)
Qu?
Quebrado
Quebradura
Quebrarse (en fragmentos)
Quebrarse (solo fisuras)
Quedaron (me quedaron)
Quejarse
Quemado
Quemado (sabor)
Queremos
Querer (de desear algo)
Queso
Quin?
Quieres?
Quiero / Querer (de amar)
Quijada
Quince
Quinientos
Quinto (nmero ordinal)
Quiote (fruto de maguey)
Quitar / Arrebatar (robar)
Quitar / Retirar
Qutate!
Rabia (enfermedad)
Radio
Raz
Rajado
Rajar / Abrir
Rama
Rama de hechicero (vegetal)
Rama de la vieja (vegetal)
Rana
Rana toro / Sapo
Rancio
Rancho
Rpido
Raro
Rascar
Rascarse (el cuerpo)
Rascarse (la cabeza)
Rasguado
Rasguo / Raspar
Raso / Parejo / Plano
Rastrear (animales)
Rastrillar
Rastro (huellas)
Te'em
Ma'p
Meaa wajpe' ma'p
Uieyu
Uieey
Jak nimayu meyaal
'm'aa
Miie'y u' / muie' u'
Ke' ip
Ha' Juwa / ha' jlau
Chipam msig, salchipam tmaljaa
Chipam msig u' kun yuu chipam salchipam
Salchipam u'
A'ak
Pechet
Piki'
Melkioom
Ti'ip kmat
Jpi' tay
Ousmaa
Cha'p
J'cha'p
I'p / semeel
Semeel kmeey
Semeel keko
J'naa / j'na kak
J'naa kaak tyio
Meaa waa
Uwa' msig
Nam im 'maay / mesgyi / s'jiin
Tmio piy po
Se'juaal
Maat psejuaal
' iy psejuaal
S'juaal tmat
S'juaal
Kojeaan
Miy pajaa
'maat s'jual
tukuipaay miy
Rasurar
Rata (casera)
Ratn
Rayo
Reata
Rebotar
Rebusnar
Recargarse
Recoger / Levantar algo
Recordar / Acordarse
Recostarse
Rechinar
Rechinar (los dientes)
Red
Redondo
Regalo
Regar
Regresar
Reir
Relajarse / Estirarse
Relmpago
Relinchar (caballo o mula)
Reloj
Rellenar
Remedar / Imitar
Remendar / Parchar
Remolino
Remolino ( de viento)
Remolino (de agua)
Remover (la tierra)
Renacuajo
Reparar (arreglar algo)
Reparar (la bestia)
Repetir
Reptelo!
Reproducirse (aparearse)
Reproducirse (Copiar)
Res / Vaca
Resbalar
Resfriado / Gripe
Respetar
Respndeme
Responder
Restaurante
Retirar
Retorcer
Reumas
Reventar
Revivi
Revivir
Revolcarse
Revolucin/Revuelta/Desorden
Rey
Rezar / Orar
Rico (de dinero)
Rico / Sabroso
Re
Rifle
Rincn
Rin
Ro
Risueo / Risuea
Roba
Robar
Roca / Piedra
Rocio / Sereno
Rodar (persona u objeto)
Rodear
Rodilla
Rojo
Romerillo (vegetal)
Rompiente (del mar)
Roncar
Rooso
Ropa
Rozar (la Mano)
Rueda
Rugoso
Ruido (varios tipos)
Ruidoso
Maat puwig
Kuke
Ku e'
Uwa' tamaa u'
Mel piyoom
Kuno
Jekueu tgap
Pj / mcha'p
P pipaay
Pipaay
Chnkueel u'
'ju
Pa' kutiiy
Maykuyak ha'l ppa
Ipaa kuchigooup / kuchigooup
Meay
Kecheen
'tm
Eni' u'
Sempaap / sempaapo
Ja' kos'jiin / chuwllu 'ja' kos'jiin
Chiin tay
Kecheet
Jcheet
Uja' / uja' ousmaa tay
'maat jmin
Aktluuk
Puwlu
Miy pk
'kual
'ka
'ja' mool juwaat u'
S'mjeel
Maat pi' 'eel
Chigoou
Mesal nat pajaa
Tiyil
T'choojo
P'smkal
P'smkal jyu 'maay
Ruina
Rumbo
Sbado
Sbana
Sabe bin
Saber / Conocer
Sabroso / Rico
Sacar
Sacerdote
Sacudir
Sal
Saladsimo
Salado
Salero
Sali
Salir
Saliva
Saltamontes / Chapuln
Saltar / Brincar
Salto
Salvia (vegetal)
San Felipe (poblado)
San Isidoro (poblado indgena)
San Jos de la Zorra (indios)
San matas
San Telmo (poblado)
Sandalias
Sanda (fruto y planta)
Sangrado (hemorragia)
Sangre
Sanitario
Santa Catarina (poblado)
Sapo / Rana toro
Sarampin / Viruela
Sargaso/ Lirio acutico
Sarna / Llagas
Sartn
Sastre / Costurera
Sauce (vegetal)
Secar
Seco
Sed
Sediento
Seguir / Continuar
Seguir huellas
Segundo (nmero ordinal)
Seis
Seis mil
Seiscientos
Sembrado
Sembrador / Agricultor
Sembrar
Semilla
Seno
Sentado
Sentarse
Sentido / Sien
Sentidos
Sealado / Apuntado
Sealar / Apuntar
Separado
Septiembre
Septimo (nmero ordinal)
Sequa
Ser / Estar
Servir
Sesenta
Sesenta y cinco
Sesenta y cuatro
Sesenta y dos
Sesenta y nueve
Sesenta y ocho
Sesenta y seis
Sesenta y siete
Sesenta y tres
Sesenta y uno
Setecientos
Setenta
Setenta y cinco
Setenta y cuatro
S'aay
Ja' s aay
Ja' s aay u'
Kbkui'g u'
Miy pkui'g u'
Juwak u'
Msigl paayp
Chipam msig u' kuetet msigl paayp
Chipam msig u' kun yuu chipam msigl paayp
'maat t'pa'u
T'kupa' tay
T'pa'
Yit / tyiit
Nimayu
Juwaa
Uwaa
Temi'ip
Ti' ipu
Kese'neey
Se'neey
Pecha'au
Ja'la' kekupa
Juwakl payp u'
'maat s'aay
Ml waa / paal waa / paal yuu
Tubuwee
Chipam msig u' kun yuu msigl paayp
Chipam msig u' kun yuu msigl paayp, salchipam tmaljaa
Chipam msig u' kun yuu msigl paayp, mnak tmaljaa
Chipam msig u' kun yuu msigl paayp, juwak tmaljaa
Chipam msig u' kun yuu msigl paayp, msigl tkmat tmaljaa
Chipam msig u' kun yuu msigl paayp, jmi'kl paayp tmaljaa
Chipam msig u' kun yuu msigl paayp, msigl paayp tmaljaa
Chipam msig u' kun yuu msigl paayp, juwakl paayp tmaljaa
Chipam msig u' kun yuu msigl paayp, jmi'kl tmaljaa
Chipam msig u' kun yuu msigl paayp, msig tmaljaa
Chipam msig u' kun yuu chipam juwakl paayp
Chipam msig u' kun yuu juwakl paayp
Chipam msig u' kun yuu juwakl paayp, salchipam tmaljaa
Chipam msig u' kun yuu juwakl paayp, mnak tmaljaa
Setenta y dos
Chipam msig u' kun yuu juwakl paayp, juwak tmaljaa
Setenta y nueve
Chipam msig u' kun yuu juwakl paayp, msigl tkmat tmaljaa
Setenta y ocho
Chipam msig u' kun yuu juwakl paayp, jmi'kl paayp tmaljaa
Setenta y seis
Chipam msig u' kun yuu juwakl paayp, msigl paayp tmaljaa
Setenta y siete
Chipam msig u' kun yuu juwakl paayp, juwakl paayp tmaljaa
Setenta y tres
Chipam msig u' kun yuu juwakl paayp, jmi'k tmaljaa
Setenta y uno
Chipam msig u' kun yuu juwakl paayp, msig tmaljaa
Sexto (nmero ordinal)
Msigl payp u'
S
'haa
Siembra
T'pa' u'
Siempre viva (vegetal)
Wiin jcha'
Sien / Sentido
Temi'ip
Sintate
Kuwaa
Sintate (palabra de respeto) Kukuwaa
Sintense
Kuwaat / kuwaat chu
Sintense (palabra de respeto) Kukuwaat chu
Siete
Juwakl paayp
Siete mil
Chipam msig u' kuetet juwakl paayp
Sguele ! (con respeto)
Ku'biii
Sguele ! (hacia mayores)
Kue'em
Sguele ! (hacia nios)
Kuee
Siguiente (el que sigue)
Ajkolap
Silbido
Chikueeu
Silencio
Wk e'
Silvando
Sl sl
Silvar
Sl sl
Silvestre
Plkuyak / pltukuyak
Silla / Asiento
Uwa' u' / uwa' u' tay
Sillita
Uwa' u' tay mudlt
Sillota
Uwa' u' tay tay
Sobaco / Axilas
S'lpa
Sobrino
Kupeey
Sol / Da
Eiaay
Soldado
Jua / mju'ali ojooy
Solo (aislado)
Msg
Solo (nico)
Kmsg
Soltar
Pe'soj
Soltera / Viuda
Kekoo msig
Soltero
Kumeey msig
Sombra
T'msaay / t'msu / t'msaay u'
Sombrero
Sonar
Sonarse (la narz)
Sonido
Soplar
Sordo / Sorda
Sostener / Mantener
Sotol (vegetal)
Subir / Trepar
Sucio / Sucia / Mugroso
Sudado
Sudor
Suegra
Suegro
Suela (de zapato)
Suelo / Piso
Suelto
Sueo (de dormir)
Sujetar / Abrochar
Supermercado
Sur (punto cardinal)
Surcir / Coser
Surco
Suyo
Tabaco
Tabaco coyote (vegetal)
Tacao / Tacaa
Tamales
Tambin
Tapacaminos / Chotacabras
Tapadera
Tapado / Cubierto
Taparrabo
Tapn
Taraiso (vegetal)
Tarntula
Tarde
Tardes (buenas tardes)
Tartamudo / Tartamuda
Tatemar
M'pool
Jas jas oy
Pi' chool p'swi
Jas jas
P'sl
Tukua'y
Maat piyumaa
Ji'wlu
Ch'eek
Jp'il
J'mig u'
Ha' m / j'mig
Kuan je'iey
Je'ie
Jaau pkol aju
'maat
'soj
Tsmaa
P'wil
Chuguwa' tay
Juwi'yum
Tajpaab u'
'maat j'yiil / 'maat pcha'abu
Mie'
Iji'p
Eji'p mlti'
Uwiil
Yiaal j'nkueen / ta'yiit j'nkueen / ta'yiit miyaal p'kueenu
Pamio
Smpaapo
Jnaj u'
P'lkuimp
Ju'ween p'lkuimp
Jnaj tyu
Nuwiiy
Npi' kijit
Teey yaay / teeyt / kteey
Eiaay kuteey
Ha' mat
S'oou
Yuu pjaay
Yuu ha' pkun
T'chi'u / jskwn
Ojoo suwaam / ojoo
Pi'ju / uwa' saay u'
Moju plkuyak
K'msejual
Ha' kumaag tay
'maat jaljal e'
'maat gui
'maat pi' ti
Teey waa jaay / Eiaay wajaay u
Jak maat sma
Tesaa tyio
E'ieyu
E'iey
'neel
Ja' kojaa / 'ja' kujaa
Jmi'k u'
Maato
Mat oit
'maat
Yaat
Miiy
Peey
'sii
'teet ku'looy / 'teet tayu
Chuguwa' / uwa' Kuchigooup
ie'y u'
K'neel
Kojal
'maat
Meseey tay
Ipaa cha'amu
'kuaay
Wiiy
Ta'al
Paal j'chiaak
U'mujap 'chol
A'jaat
Tirar / Arrojar
Tisis / Tuberculosis
Toalla / Pauelo
Tocar
Todo
Toloache (vegetal)
Toma / Bebe
Tonto / Tonta
Topo
Torcedura
Tormenta
Toro
Torpe
Tortilla (en general)
Tortillas ( de maz)
Tortillas ( de trigo)
Tortuga
Tos / Toser
Tose
Trabajador / Empleado
Trabajar / Trabajo
Trabajas?
Traer
Tragadero / Esfago
Tragar
Tranquilo / Calmado
Transparente / Traslcido
Trapear
Trastes
Trece
Treinta
Treinta y cinco
Treinta y cuatro
Treinta y dos
Treinta y nueve
Treinta y ocho
Treinta y seis
Treinta y siete
Treinta y tres
Treinta y uno
Cha'ki
Kojo'jo'
Maat pesaay tyu
'pi'
Kospi'l
bukuu oujmaa
Kchee / kchee
Tesemaay / temesemaay
Selka / slkaa
Sal 'mpojuayt
'kuiiy ujaak 'maay / 'kuiiy jjaak / kuiiy jam
Jak kumeey
'tay 'maay
Meyaal / miyaal
Ta'yiit meyaal
Mugau kojpn meyaal
Tukuipaay 'ja' ppaay u'
Jo'jo'
Kojo'jo'
Tukuchaat tay
Ti'chaat
Ti'chaat u'
Pi'yee
Temiaalok u'
Temiaalk
Wike'
imag
'maat pujuswi ju
Jskun
Chipam msig, jmi'k tmaljaa
Chipam jmi'k
Chipam jmi'k, salchipam tmaljaa
Chipam jmi'k, mnak tmaljaa
Chipam jmi'k, juwak tmaljaa
Chipam jmi'k, msigl tkmat tmaljaa
Chipam jmi'k, jmi'kl paayp tmaljaa
Chipam jmi'k, msigl paayp tmaljaa
Chipam jmi'k, juwakl paayp tmaljaa
Chipam jmi'k, jmi'k tmaljaa
Chipam jmi'k, msig tmaljaa
Trementina
Trensa (del cabello)
Trepar / Subir
Tres
Tres mil
Trescientos
Trigo (vegetal)
Tripitas
Triste
Triturar / Moler
Trompudo / Trompuda
Tronco
Tropezar
Trotar
Trueno (cuando llueve)
T
Tuberculosis / Tisis
Tuerto / Tuerta
Tutano
Tule (vegetal)
Tullido / tullida
Tuna (fruta)
Tupido
Tuyo
Ubre / Chichis
ltimo / Final
Un da
Una vez
Unir / Juntar
Uno
Untar
Ua
Ua de gato (vegetal)
Usar
Usted
Ustedes
Uva (fruto)
Vaca / Res
Vaco
Vagabundo
Tjpil / jpil
'iy p'naabu
Ch'eek
Jmi'k
Chipam msig u' kuetet jmi'k
Chipam msig u' kun yuu chipam jmi'k
Npaay
Pa'a
Yaay tu'looy / nay tu'looy
Ja
Yuu ha' tay / ha' jeey tay
Ousmaa / toousmaa tay
Maat pjchan
Jal jaal e'
Mcha'p
Ma'p
Kojo'jo'
Yuu msoj
J'ta'
'sk
Jpaal
A'a
Emeel si'waa
Mie'
Ajak nimayu pesi'
Kusukuat
Eiaay msg
Kul ym
Mjsip
Msg
'mchwilu
Sal jaau
Ultk
Pu
Mee'
ipa chaa / mee't
Tkma' / u'ub
Jak / ajak
Kut e'iem mat
Maal ku'au tay
Vagina
Valeriana (vegetal)
Valiente
Valle
Valle de la Trinidad (poblado)
Vmonos!
Vapor
Vaquero
Vaso / Taza
Vecinos
Veinte
Veinticinco
Veinticuatro
Veintids
Veintinueve
Veintiocho
Veintiseis
Veintisiete
Veintitrs
Veintiuno
Vela
Velador
Velar (al difunto)
Velar (la noche)
Velorio
Ven
Vena
Venado
Vendedor / Comerciante
Vender
Venir
Ventana
Ver / Mirar
Verano
Verdad
Verde
Verdn (ave)
Verdolaga
Verduras
Verrugas
u
Pljoou
Yaay kuwaa
'maat jo'sawi / 'maat jo'sawi tay / maat tay
Jsi'g
Kpi jaa
'pooy st
Jak kunkuskuaayu / nayta' nat tkujaa
T'chu / jskun
Uwa' msgak kuwaay
Chipam juwak
Chipam juwak, salchipam tmaljaa
Chipam juwak, mnak tmaljaa
Chipam juwak, juwak tmaljaa
Chipam juwak, msigl tkmat tmaljaa
Chipam juwak, jmi'kl paayp tmaljaa
Chipam juwak, msigl paayp tmaljaa
Chipam juwak, juwakl paayp tmaljaa
Chipam juwak, jmi'k tmaljaa
Chipam juwak, msig tmaljaa
A'auchlu
Teey u'
P yau paja
Teey jpeegp
Tukulooy yuu
Kiyee
Tkuat yiool
Jak plkuyak / ajak plkuyak
Te'kjowiit
Juwee / jowee
Jaa
Uwa' j'silo / tesaau tyio / tesamoo tyio / uwa' tesaau
Saau
'pgu / 'maat 'pgu
Tukua
Milsoou
Tuwalo 'iy tankonaaut
Koolniau
T'kimilsoou
Yuu jak kojoli
Vrtebra
Vescula
Vestido
Vte! / Vllanse!
Vbora / Culebra
Vbora colorada (cascabel)
Vbora prieta (cascabel)
Vieja / Anciana
Viejo
Viejo / Anciano
Viento
Vientre / Panza / Estmago
Viernes
Vigilar / Cuidar
Vino
Viruela / Sarampin
Visitar
Viuda / Soltera
Viuda negra
Vivir
Vivo / Abusado
Volar
Voltear
Volver / Regresar
Voy
Voz
Ya
Yegua
Yerba colorada (vegetal)
Yerno
Yo
Zacate / Pasto / Hierba
Zancos
Zancudo
Zapato
Zapeta
Zenzontle
Zopilote
Zorra
Zorrillo
Zurda / Zurdo
Selmk tukuchbi
BIBLIOGRAFA
Batrice Jouin. 1994. PREMIER VOCABULAIRE BRETON. Breton-FrancaisAnglais. Editions Ouest-France. 31 pp.
DICTIONARY.
University
of
UTA.
INFORMANTES KILIWA
Cruz Ochurte Espinoza ( )
Trinidad Ochurte Espinoza ( )
Cleotilde Caedo Espinoza ( )
Cirilo Higuera Espinoza ( )
Leonor Farldow Espinoza