Está en la página 1de 13

A.1.

ARABA / LAVA
A.1.1. Artziniegako hiribilduko
Historia eta Arkeologia
Azterketa

A.1.1. Estudio Histrico-Arqueolgico


de la villa de Artziniega

Mara Jos Torrecillak zuzendua.

Dirigido por M Jos Torrecilla.

Artziniegako Udalak eta Eusko


Jaurlaritzako Kultura Sailak
subentzionatua.

Subvencionado por Ayuntamiento de


Artziniega y Departamento de Cultura del
Gobierno Vasco.

The historical-archaeological study of the town of Artziniega, carried out for the Town Council, was called for
given the scheduling of the Historic Centre as a Zone of Archaeological Interest and the consequent need to
define suitable measures of protection for the elements affected thereby. Thus, preliminary work was carried
out on the subsoil, work which can be divided into three parts: firstly an assessment of the potential; secondly,
the identification of the location of elements therein and finally, the evaluation of their importance.
The results offer, apart from the strictly material ones thrown up by the methodology (documentary investigation,
historical-archaeological study and emerging strata readings, geo-radar and archaeological sondages, etc),
a hypothesis on the urban evolution of the Quarter whose use as a potential instrument for future urban
and administrative planning is expressed as a data-base. This data-base incorporates, in a detailed manner,
the necessary steps to be adopted to preserve the archaeological heritage and to complete our
historical knowledge of the area.

Helburuak

Objetivos

Artziniegako Hirigune Historikoa Arkeologia Gunetzat hartu ondoren (Euskadiko Aldizkari Ofiziala
5225/95), eremu horretako elementu bakoitzaren
babesa eta zaintza egokiak ziurtatuko duen ikerketa
xehea egitea izan da azterlan honen helburu nagusia.
Kultura Ondarearen Legeak inbentarioan bilduriko
ondasunei begira zehaztu dituen baldintzak hartu dira
kontuan lan honetan.

El objetivo prioritario del estudio era realizar una


investigacin exhaustiva que permitiese la salvaguarda
y proteccin adecuadas a cada uno de los elementos
afectados por la declaracin de Zona Arqueolgica del
Casco Histrico de Artziniega (BOPV 5225/95), de
acuerdo a las condiciones contempladas para los integrantes de los bienes inventariados por la Ley de Patrimonio Cultural.

Oinarrizko helburu hori betetzeko, helburu zehatz


batzuk diseinatu genituen azterketari begira:

En cumplimiento de dicho objetivo bsico, diseamos para el estudio unos objetivos especficos:

Artziniegako hiribilduaren garrantzi arkeologikoa


zehaztea: hiriguneko substratuaren ezaugarrien balorazio orokorra, hirigunearen jatorria beranduenez Erdi
Aroan kokatu behar baita, eta behar bezala ezagutzen
ez den bilakaera historikoa izan baitu.

Determinar el potencial arqueolgico de la villa de


Artziniega: valoracin general de las cualidades del
substrato en el enclave urbano, de origen cuando
menos medieval, y con una trayectoria histrica poco
conocida.
19

Erregistroaren kalitatea, kokalekua eta ustezko


kronologia zehaztea: orube eta kokaleku zehatz batzuk
baloratzea, estratigrafiaren aldetik interesa duten espazioak zeintzuk diren zehaztea, eta espazio horiek gaur
edo bihar agerian uzteak zein garairi edo zein zalantzari erantzun diezaioketen aurreikustea.

Calibrar la calidad del registro, su ubicacin y


posible cronologa: aproximar la valoracin a solares y
ubicaciones concretas, evaluando qu espacios
podan contener mayor inters estratigrfico y referido
a qu etapas o qu cuestiones concretas poda su
exhumacin presente o futura dar respuestas.

Artziniegako hiriaren bilakaera-aldiak zehaztea:


hirigunearen bilakaera materialari buruzko lan-hipotesi
bat aurreratzea, bilakaera horren garapen-lerroa eta
koiuntura orokorrak zehaztuta, hedaduraz, hiriaren iragana berritxuratu ahal izateko (etorkizunean berretsi eta
osatu beharrekoa).

Establecer las fases evolutivas del urbanismo de


Artziniega: generar una hiptesis de trabajo o lnea de
desarrollo y coyunturas generales del desenvolvimiento
material del ncleo y, por extensin, una reconstruccin
de su posible pasado (a corroborar y completar en el
futuro).

Obren baimenen gestio administratiboa erraztea:


ondare horren gaineko interbentzioa bideratzeko gestioa bizkortuko duen tresna eraginkorra bideratzea,
inbentarioan bilduriko elementuen babesa bermatzeaz
gainera, obra, birmoldaketa eta abarren espedienteen
administrazio-tramitazioa ahalik eta errazena izan
dadin. Zera iruditu zitzaigun horretarako tresna egokiena, proposaturiko beharretara ongi egokituriko datubase berezia bezain zehatza, ponderaturiko informazio
baliagarria eskainiko duten alorretan banatua; hitz
bitan, proposatutako beharrei erantzungo dien tresna
egoki bat.

Facilitar la gestin administrativa de las autorizaciones de obras: poner a punto un instrumento de gestin eficaz a la intervencin en dicho patrimonio que,
garantizando la salvaguarda del elemento inventariado,
agilizase la tramitacin administrativa de expedientes
de obras, remodelaciones, etc. Para ello, la creacin de
una base de datos especfica, con campos de informacin ponderada y til, nos pareca el mecanismo de
valoracin ms inmediata y acorde a las necesidades
propuestas.

Metodologia

Metodologa

Metodologia zehaztu genuen helburu hauei begira,


hiru fasetan banatua:

En orden a la consecucin de estos objetivos se


dise una metodologa a desarrollar en tres fases:

1. Fasea. Dokumentazioa: hipotesiak eta II. faseko


lanaren premisak aurreratu behar ziren, honelakoak eginez:

Fase I. Documentacin: avanzar las hiptesis y


premisas de trabajo de la fase II, mediante:

dokumentuen eta bibliografiaren bilketa, arazketa eta ikerketa

expurgo e investigacin documental y bibliogrfica

eraikitako ondarearen arte eta historia ebaluazioa

evaluacin histrico-artstica del patrimonio


construido

lur gaineko hondakin arkeologiko interesgarrien


ebaluazioa

evaluacin de los restos de inters arqueolgico


emergente

erregistroaren potentzialaren ebaluazioa, georadarraren bitartez

evaluacin del potencial del registro, a travs


del mtodo georadar

II. Fasea. Kontrastazio eta baloraziorako Zundaketa Arkeologikoak: lehen faseko emaitzak ponderatu eta
gero, zundaketa berezi batzuk diseinatu eta bideratu
ziren. Zundaketa sistematikoaz gainera, arrazoizko zundaketa bereiz batzuk aurreikusi genituen, multzo osora
zabalduko genituen emaitzak eta ondoko interbentzioetan argitu beharreko aspektu nagusiak zehazteko. Hau
da, bideratu beharreko zundaketa arkeologikoak ez
zituen jardunbide horren aukerak ahitu behar, baizik eta
lagunduko zuen ondoko jardueretako interbentzioen
nolakoa eta arrazoiak egokiago zehazten eta kontrastatzen, batez ere ondarean bideratu beharreko interbentzio horiek edukinean halako eragina eduki behar bazuten.

Fase II. Sondeos Arqueolgicos de contrastacin


y valoracin: ponderados los resultados de la primera
fase, se procedi al diseo de una estrategia de sondeos especficos y su ejecucin, en los que no slo se
contemplaba un sondeo sistemtico, cuanto un sondeo selectivo razonable, que ofreciese resultados susceptibles de extrapolacin al conjunto y definiesen los
aspectos fundamentales a aclarar en posteriores intervenciones. Es decir, que el sondeo arquelogico subsiguiente, no agota el recurso al mtodo, sino que ayuda
a definir y contrastar dnde, cmo y porqu ser ms
interesante desarrollarlo en actuaciones posteriores, en
especial si la intervencin patrimonial puede afectar a
su posible contenido.

III. Fasea. Emaitzen eta konklusioen azterketa:


multzoa osatzen duten espazioen definizio zehatza,
haien ezaugarriak eta interesaren araberako hierarkia
bat zehaztuz, eta datu-base berezi informatizatu baten
prestakuntza, aurrerantzean administrazio-gestiorako
tresna gisa erabili izan dadin. Azterlan honetan arrazoitu dira datu horien nondik norakoak.

Fase III. Anlisis de los resultados y conclusiones:


definicin concreta de los espacios integrantes del
conjunto, caracterizndolos y estableciendo una jerarqua de inters, y elaboracin de una base de datos
especfica informatizada, concebida como instrumento
de gestin administrativa y cuyas indicaciones respalda
este estudio.
20

I. Fasea: Dokumentazioa

Fase I: Documentacin

Bibliografiari dagokionez, datu gutxi zegoen biltzeko, Artziniegari buruzko produkzio historigarfikoa ez
baita oso joria. Escarzagak 1931. urtean argitaratu
zuen monografiaz gainera, hirigunearen inguruko eta
barneko elementu batzuen gaineko datu interesgarri
batzuk plazaratu zituen Jose Iturratek 1970. urteen
hamarraldian (Micaela Portillarekin lan egin zuen Iturratek Gasteizko Elizbarrutiaren Katalogoaren erredakzioan). Izan ere, hiribilduko erlijio-arkitektura eta alde
gotortua (dorretxeak; garai gotiko eta Berpizkundeko
jauregiak) aztertu zituen Micaela Portillak.

En lo que a bibliografa se refiere, pocos datos era


posible extractar, ya que la produccin historiogrfica
no ha sido muy abundante respecto a Artziniega, y
aparte del libro monogrfico publicado por Escrzaga
en 1931, slo en la dcada de los 70-80 Jos Iturrate,
abord algunos aspectos de inters referidos a elementos del entorno o del propio casco urbano, colaborando con Micaela Portilla en la redaccin del Catlogo
de la Dicesis de Vitoria. Esta ltima autora, en concreto, ha estudiado los elementos de arquitectura religiosa
y fortificada de la villa (casas-torre y palacetes gticorenacentistas).

Honako jatorria dute erabili ditugun dokumentuek:

El conjunto de documentos extractados procede


de:

Artziniegako Udal Artxiboa.- galdu egin da dokumentazio zaharrena. Dokuentu gutxi batzuk baizik ez
dira XV. eta XVI. mendekoak eta dagokigun gaiari buruz
ez digute halako inforamziorik eskaintzen. XVII. mendetik aurrera nolabaiteko seriazioa dago dokumentuetan.
Udal aktak (1617tik 1930ra artekoak), obra eta kontuen
sekzioak, eta estatistika-katastroak (hiriko orubeak)
aztertu dira bereziki.

Archivo Municipal de Artziniega.- cuya documentacin ms antigua ha desaparecido, contando con


escasos documentos de los siglos XV y XVI, poco
expresivos acerca del tema que nos interesaba, y relativamente seriados a partir del XVII hasta nuestros das.
Se han extractado exhaustivamente las actas municipales (desde 1617 hasta 1930), las secciones de
obras, cuentas y catastro-estadstica (fincas urbanas).

Arabako Foru Diputazioaren Herrialdeko Artxiboa. Fomento (Herri Lanak) eta Gerrak (Kalteak) sekzioak kontsultatu dira.

Archivo Provincial Diputacin Foral de Alava. Se


han consultado las secciones de Fomento: Obras
pblicas y la de Guerras: daos.

Gasteizko Elizbarrutiko Artxiboa. Artziniegako


Parrokiako Artxiboaren Sekzioa. Obren Liburuak eta
Askotariko Gaiak.

Archivo Diocesano de Vitoria. Seccin Archivo


Parroquial de Arceniega. Serie Libros de Fbrica y
Asuntos Varios.

Artziniegako hiribilduaren espazio-banaketaren berritxuratze


hipotetikoa. XVI. mendea.

Reconstruccin hipottica de la distribucin espacial de la


villa de Artziniega a principios del s. XVI.

21

Arabako Herrialdeko Historia Artxiboa. Notarien


protokoloak katetan, XVII. eta XVIII. mendeen erdialdeko urteetan.

Archivo Histrico-Provincial de Alava. Protocolos


notariales en catas en los aos centrales de los siglos
XVII y XVIII.

Antso Jakituna Liburutegiaren dokumentu-fondoa, Fogueras (1725) eta Pleitos (Ayala, 1731).

Fondo documental de la Biblioteca Sancho el


Sabio, Fogueras (1725) y Pleitos (Ayala, 1731).

Arte eta historia azterketari dagokionez, kanpo-lana


eta Artziniegako Hiribilduko gune historikoa eta Retes
de Tudela herrigunea eraberritzeko Plan Bereziaren (V.
Santamara eta Fernandez de Troconiz & Blanco,
1997ko abuztua) araberako planoen gaineko lana batera bideratu genituen, datuak egokiro kontrastatu ahal
izateko. Datuak bilduko zituen oinarrizko fitxa prestatu
genuen eta sarrera egin genien hartan lur gaineko
estratigrafia-elementu berezien gaineko oharrei.

Respecto al anlisis histrico-artstico, combinamos el trabajo de campo con su contrastacin sobre


planimetra del Plan especial de rehabilitacin del casco histrico de la Villa de Artziniega y ncleo de Retes
de Tudela (V.Santamara y Fdez. de Trocniz & Blanco,
agosto 1997), elaborando una ficha bsica de recogida
de datos, con la inclusin de notas de elementos de
estratigrafa emergente singulares.

Azkenik, bi informazio-iturrietatik lorturiko datuak


alderatu eta gero, zundaketa-kanpaina bat aurreikusi
genuen, oinarri elektromagnetikoko geo-radarraren
metodoaz (GPR edo Ground Penetrating Radar). Terranova S.L. enpresak bideratu zituen zundaketa geofisikoak, elkarrekin diseinatu eta gero. Sistema honek
aukera guztiz interesgarriak eskaintzen ditu eremu handiak sistematikoki zundatu eta interes arkeologikoa
duten anomaliak hautemateko. Taldeak alor honetan
zuen lehen esperientzietako bat bazen ere, oso ikuspegi interesgarriak zabaldu ziren gure aurrean eta azterketa-mota honi sarrera egitea deliberatu genuen: zundaketa tradizionalak baino lehenago bideratuko genituen
zundaketa geofisikoak, eta zanga eta katen bidez neurtuko genuen haien baliagarritasuna.

Finalmente, comparando los datos obtenidos a partir de ambas fuentes de informacin, se procedi al
encargo y diseo conjunto de una campaa de sondeos de carcter geofsico, con mtodo geo-radar
(GPR o Ground Penetrating Radar), de base electromagntica, realizado por la empresa Terranova S.L..
Este sistema ofreca interesantes posibilidades de aplicacin en el sondeo sistemtico en grandes reas para
la localizacin de anomalas susceptibles de inters
arqueolgico. A pesar de ser una de las primeras experiencias del equipo en este campo, se abran expectativas valiosas por lo que nos pareci til integrar este tipo
de estudio, ejecutarlo con anterioridad a los sondeos
arqueolgicos tradicionales, y ponderar su utilidad con
la apertura de las zanjas y catas correspondientes.

Juan Pamo, proiektuaren zuzendariak eman zuen


kanpaina honen aspektu puntualen berri (ezaugarriak,
garapena, ukituriko azalerak) bere memorian. Esperientzia honetan ikuspegi arkeologikotik atera ditugun
ondorioak azalduko ditugu guk honetan. Eremuak
metodo hartaz landu ondoren, bitarteko mekanikoez
zundatu genituen haietako gehienak, emaitzak behar
bezala kontrastatu ahal izateko. Ikerlanak lur-betegarrien sekuentziak egiaztatu zituen eremuaren gainazal
gehienean eta, kalibrazioa guztiz doitu gabe, garbi
zegoen metro bete metro eta erdiko lodiera zutela eta
haien azpitzik jasotzen genituen ziren zantzuek argiro
adierazten zuten eragin antropikorik gabeko estratu
naturalak. Datu hauetatik abiatu ondoan guztiz baieztatu genuen praktikan %80an hala zela, ez zelako inolako
egitura antropikorik agertu eta azaleraturiko sekuentzia
ezaugarri beretsuak zituelako. Era berean, aurrez katetan edo estratuei eta eraikuntzaren sekuentziari buruz
genituen datuetan oinarritu ondoan, interesgarritzat jo
ziren anomalia batzuk, 1. aldearen, 5. aldearen eta elizaren lerrokadurak hain zuzen ere (elizaren kasuan,
soto bat du gordean, betegarri eta kota artifizial
batzuetan, nabeko hilobiak kaxatzeko) eta oso gertu
zeuden gure interpretaziotik perfilari buruz atera genituen ondorioak.

De sus aspectos puntuales (carcter, desarrollo,


superficies afectadas), da cuenta el informe elaborado
por el director del proyecto, Juan Pamo, que inclumos
en la memoria, pero avanzaremos aqu, algunas de las
conclusiones que podemos extraer, desde el punto de
vista arqueolgico, sobre esta experiencia. En buena
parte se actu sobre zonas que, luego, ibamos a sondear mecnicamente, con lo que establecamos unas
garantas de contrastacin del resultado. De hecho, si
en su mayor parte el estudio ofreci secuencias en las
que los nveles superficiales eran rellenos, que sin calibracin ajustada nos indicaban estar en torno a 1-1,50
m, y subyacentes seales regulares que parecan
corresponder a estratos naturales sin alteracin antrpica, en casi un 80% de lo contrastado la obervacin
se ha confirmado en la prctica, al no aparecer estructuras y exhumar una secuencia de caractersticas casi
idnticas. Igualmente, anomalas que se haban indicado como interesantes (alineacin de la zona 1, zona 5
o de la iglesia), bien mediante las catas o a travs del
conocimiento que nosotros disponamos de los estratos y secuencia constructiva (caso de la iglesia, con
stano oculto, que corresponde a un relleno y cota
artificial, el encajonado de tumbas de la nave), las
conclusiones acerca del perfil se aproximan con bastante fidelidad a nuestra interpretacin.

Badago salbuespen bat. 2. aldeko kasuan (062


erregistroa), Erdiko kaleko orube huts batean, Bengoako dorrearen ondoan, erregistraturiko anomalia, hodi
txiki baten antzeko egitura, bat dator eginiko katan (F
zundaketa) eginiko aurkikuntzarekin, horma baten hondakinak, eskasak guztiak. Kasu honetan, badirudi paramentua osatzen duen materialaren ezaugarriak (itxura
zehatzik gabeko kareharri-margak, harri naturalaren

Slo en el caso de la zona 2 (registro 062), solar


vaco en la calle de Enmedio, junto a la torre de Bengoa,
la anomala registrada e interpretada como una pequea tubera, coincide casi en la cata abierta (sondeo F)
con el hallazgo de restos de un muro, de escaso porte.
En este caso, el material que constituye el paramento
(piedras irregulares margo-calizas, del mismo tipo que la
roca natural), su humedad (una constante en la zona
22

hein berekoak), haren hezetasuna (konstante bat da


hau hiriaren gainaldean: putzu ugari egin dira etxe barneetan eta haietako baten hondakinak daude orubearen ipar-mendebaldeko angeluan) eta, azpiko zoruaren
higaduraren ondorioz, buztinezko geruza batez estalia
egotea direla anomalia hau erregistratu ez izanaren edo
oker interpretatu izanaren arrazoiak.

alta de la villa, que adems ha facilitado la apertura de


numerosos pozos artesianos en el interior de las casas
y restos de uno de ellos presente en el ngulo noreste
del solar), y el hallarse embutido y cubierto por una capa
de arcillas producto de la erosin inferior y creacin de
suelo, parecen haber sido las causas aparentes de
ese no registro o error de interpretacin.

Horrenbestez, metodo hau baliagarria da gure


ustez, eta guztiz bidera daiteke praktika arkeologikoetan lurpeko sedimentuen hauteman eta neurtzeko, baina ponderatu egin beharko litzateke baliagarritasun hori
ingurunearen antzeko ezaugarri geofisikoak dituzten
egiturak lantzeko orduan gure kasuan, horixe gertatu
da 2. aldean, sorrarazten duten estaldurak nahasten
baitituzte uhinak eta, ondorioz, oztopatzen dute interpretazioa. Halatan, itxura eta lerro zehatzeko hormak,
ohiz kanpoko sedimentu metatzeak eta kokaguneak,
zangak, eta abar, guztiak dira erregistroan zahazta daitezkeen egiturak. Baina kontuz ibili beharra dago zenbaitetan metodo honekin, baztertu ere egingo dugu
batzuetan, hain agerikoak ez diren egitura batzuen
aurrean, haien bertsio fisikoa ezin baita lur naturalarekin
behar bezala kontrastatu.

En conclusin, creemos que el mtodo puede tener


utilidad y aplicacin en la deteccin y calibracin de
sedimentos enterrados, orientados a la prctica
arqueolgica, pero debe ponderarse su validez en la
deteccin de estructuras cuyas caractersticas de
indefinicin geofsica respecto al entorno como ha
sucedido en nuestro caso zona 2, genera una ocultacin o camuflaje a las ondas, que impide una interpretacin correcta. Por lo tanto, estructuras como
muros de porte y lneas definidas, acumulaciones anormales de sedimento y su localizacin, presencia de
zanjas, etc, s son susceptibles de registro. Pero debe
emplearse con cuidado o despreciarse para determinar
aspectos menos evidentes, cuya versin fsica es
mucho menos contrastable en el terreno en el que subyacen.

II. Fasea: Zundaketa arkeologikoen


garapena

Fase II: Desarrollo de los sondeos


arqueolgicos

I. Fasearen emaitzak: zazpi espazio bereizi dira


ingurune osoan, eta hamabi zundaketa egin dira guztira. A eta L bitarteko letrez izendatu ditugu zundaketa
horiek, interbentzioak egin ziren ordena kronologikoari
jarraiki. Hona hemen emaitzak zertan diren:

Resultado de la Fase I, fue la seleccin de siete


espacios del enclave, en el conjunto de los cuales se
han practicado un total de doce sondeos identificados
con las letras A a la L, respetando el orden cronolgico
en el que fueron intervenidos, cuyos resultados resumimos a continuacin.

A eta B Zundaketak

Sondeos A y B

Elkarri eratxikitako bi etxebizitza dira (orube bakar


bat zen jatorriz, gerokoan banatu zen), Goiko Kalearen
(aurrealdea edo alde nagusia) eta Agirre Lehendkariaren Ibiltokiaren (Elizako Ibiltokia zen lehen, atzealdea da)
artean lerrokatuak. Goiko Kaleko 4. eta 6. orubeak dira.
Kasu honetan, helburu nagusiaz gainera, beste arazo
berezi bat argitu nahi genuen: harresigunearen izaera.
Hain zuzen ere, orubearen kokapen estrategikoak
(Santa Klara Komentuko hormaren eta honek parrokiako buruhormarekin eratzen duen lerrokaduraren artean)
emaitza interesgarriak iragartzen zituen. Zundaketak bi
orubeen hegoaldean egin ziren eta haien oin-azaleraren
%20ko eremua hartu zuten. Elizaren Ibiltokiaren
aurrean komentuko hormaren lerroa luzatzen duten
atzealdeko fatxadeetatik abiatu ziren zundaketak; zanga laukizuzenak egin ziren bi kasuetan, oinaren luzeran,
5,58 m2-ko eremua (1,78 x 3,14) hartu zuen A zundaketak eta 12 m2-ko eremua (3 x 4) B zundaketak. Lur
arkeologiaren aldetik antzua bertako harri naturala,
kareharri-margak, kasu honetan agertu zen mailara
arteraino sakondu genuen zanga bakoitza, eta 5 eta 7
unitate estrategiko bereizi genituen hurrenez hurren.

Se trata de dos viviendas adosadas (en origen un


nico solar, posteriormente compartimentado), alineadas entre la Calle de Arriba (fachada principal) y el
Paseo Lehendakari Agirre (antes Paseo de la Iglesia,
donde se alza la fachada zaguera). Son los solares N
4 y N 6 de la Calle de Arriba. En este caso, adems del
objetivo general, se pretenda arrojar luz sobre una
cuestin especfica: el carcter de ncleo amurallado,
donde la estratgica situacin del solar (entre el muro
del Convento de Sta Clara y la alineacin con el testero de la Iglesia parroquial), animaba a obtener resultados de inters. Los sondeos afectaron al 20% de la
superficie en planta de las dos viviendas, en el extremo
sur de ambas, partiendo de las fachadas zagueras que,
frente al Paseo de la Iglesia, prolongan la alineacin del
muro del convento. En ambos casos se practicaron
zanjas rectangulares, longitudinales a la planta, de 5,58
m2 de superficie para el sondeo A (1,78 x 3,14) y de 12
m2 (3 x 4) para el B. En ambos la profundidad de la cata
ha venido determinada por la localizacin de suelo
estril desde el punto de vista arqueolgico, en este
caso, la roca natural del terreno, tipo marga caliza,
identificndose en total 5 y 7 unidades estratigrficas
respectivamente.

Agerian utziriko mailak aztertu ondoren, argi eta


garbi esan dezakegu bi zundaketa horietan ez dela
datu interesgarririk jaso, hala egituren esparruan nola

El anlisis de los niveles exhumados nos permite


concluir para ambos sondeos la inexistencia de hallazgos de inters, tanto en el mbito de estructuras como
23

materialenean (gutxi eta aro modernokoak). Ez zen Erdi


Aroko arrastorik azaldu, lur arrasean utziko baitzuten
maila hori ondoko jarduerek. Kontuan har dezagun harri
naturalaren maila ere beheratu zela jarduera haietan.

de materiales (escasos y modernos). No se document resto alguno del depsito medieval, que parece
haber sido arrasado en actuaciones posteriores, en las
que se ha llegado incluso a rebajar el nivel del suelo
natural del terreno.

Lanean hasi ginenean Erdi Aroko harresiaren hondakinak aurkitzeko genituen itxaropenei dagokienez,
emaitzak ez dira positiboak izan, aurkituriko hormak
etxearen zimentazio-sistemaren hondakinak baino ez
baitira. Zimentu hauek hona hemen, agian, zergatik
garatu ziren metro beteko goratasunean hiria sortu
ondoren hegoaldeko mazelan, jatorrizko hiri-zoruaren
eremua zabaltzeko, egin zen terrazari eusteko erabiliko
zituzten.

En cuanto a la posible localizacin de restos de la


muralla medieval los resultados no han sido positivos,
interpretando los muros localizados como restos del
sistema de cimentacin de la casa, al tiempo que y
sto puede justificar su desarrollo en altura de casi un
metro servira de contencin del nivel de aterrazamiento que en poca posterior a la fundacin de la villa
se practic en la ladera sur, ampliando el original suelo
urbano.

C eta D Zundaketak

Sondeos C y D

Beheko Kaleko 1. etxebizitza, kale horren eta Hiriko


Atearen ondoko aldearen arteko maldan dagoena.
Aurrealdean, alde nagusian, hiru solairu ditu, eta lau
alboko aldean; Hiriko Ateko kaletik sarrera duen erdisoto batek ematen dio soluzioa desnibelari. Aurrekoan
bezala, kokalekua izan zen kasu honetan ere zundaketa proposamenerako arrazoi nagusia (Beheko kalearen
kanpoaldeko etxaldearen ertza da) eta ongi gogoan
eduki genuen gainera etxea aurreko horma sendo
baten hondakinen gainean eraiki zela. Aipaturiko erdisotoaren barnean ikus daiteke horma horren atal bat. Horma hura berezia zen itxura eta garapenaren aldetik, eta
baloratu ere egin genituen dokumentazio fasean bilduriko datuak: XVIII. mende bukaeran eraikiko zuten etxea
eta zuzeneko erlazioa edukiko zuen eraikuntza horrek
harresiaren bi aldeetan egin ziren orube-erosketa
batzuekin. Espektatiba hauek guztiz indartu zituen georadarrez eginiko miaketak, oinean anomalia batzuk
zehaztu baitzituen. Anomalia horien ezaugarriei erreparatu eta gero (neurriak, sakonera, e.a.) halako zailtasunik
gabe jar zitezkeen harremanetan egitura haiek Berazako
Aldapan, lerrokadura berean, sumatu ziren beste
batzuekin, eta gainera, segitu egiten zuten egitura haiek
Goiko Plazan barrena: hiria Mendebaldetik ixten zuen
harresi-atala osatzen ote zuten egitura hauek?

Vivienda N 1 de la Calle de Abajo, dispuesta en


pendiente entre la citada calle y la zona de la Puerta de
la Villa, de tal forma que presenta en la fachada principal tres alturas y en la lateral cuatro, resolviendo el desnivel con un recinto de semistano al que se accede
por la calle Puerta de la Villa. Tambin en este caso la
ubicacin fue determinante en la propuesta de sondeo
(extremo de la manzana simple externa de la calle de
Abajo) y adems el inmueble se construy sobre los
restos de un potente muro anterior lienzo visible en el
recinto de semittano arriba referido, de singular
aspecto y desarrollo, a lo que se unan los datos reunidos en la fase de documentacin posible fechacin
de la casa a fines del XVIII y relacin con la compra de
solares a ambos lados de la muralla. Estas expectativas venan reforzadas por los resultados de la prospeccin con georadar, que sealaba en la planta una serie
de anomalas cuyas caractersticas (dimensiones,
profundidad, etc) parecan coincidir con otras detectadas en la calle Cuesta de Beraza, con las que estaran
adems alineadas, y que tendran continuidad en la
propia Plaza de Arriba: estas estructuras definiran la
lnea de cierre de la muralla en el lado Oeste de la villa?

Bi zundaketen kokagunea zehaztu genuen. Lehena,


C zundaketa, erdisotoan egin zen (2,55 x 1,50), arestian
Erdi Aroko hondakintzat har zitekeen hormatzat muga
zuela Ekialdetik. Bigarrean, D zundaketa, behe oinean,
hau da, etxeari aurrealdetik sarrera egiten dion oinean,
egin zen 6,5 m2-ko eremua hartuz (2,70 x 2,40). Zabaldu egingo genuen ondoren, lanen jardueran zehar.

Se estableci la apertura de dos sondeos. El primero o C, se practic en el semistano (2,55 x 1,50), limitando al lado Este por el muro al que antes se aluda
como posible resto medieval. El segundo o D se practic en la planta baja, de acceso directo desde la fachada
principal, de unos 6,5 m2 (2,70 x 2,40), posteriormente
ampliado en el curso de ejecucin de los trabajos.

Hiru unitate estratigrafiko bereizi genituen lehen


zundaketan eta, nabarmentzeko moduan, behera etorritako enkatxo baten hondakin apur batzuk aipa genitzake. Erdi Arokotzat har litekeen hormaren ondoan
agertu ziren, azpiko zoruko kareharri-margaren gainean, eta harresiaren hondakinak dira seguruenik.

El primer sondeo arroj 3 unidades estratigrficas


en la que slo destaca la presencia residual de un
encachado en declive, inmediato al muro que suponemos medieval e identificamos como restos de la muralla, ejecutado directamente sobre la margo-caliza blanda del subsuelo.

D zundaketan agerian iutzi ziren 15 unitateetatik 3


dagokie beste hainbat zoru motari. Hor ditugu 2. U.E.a
(kareharrizko lauzak, elkarren ondoan ezarriak, angeluzuzenak eta neurri handi samarrekoak), 6. U.E.a (harrizko enkatxo irregularra, C zundaketan aurkiturikoaren
antzekoa), eta 8. U.E.a (lau zutoin-oinarriren hondakinak, zuloak handi samarrak eta zoru naturalean eginak).

En el sondeo D, de las 15 unidades exhumadas, 3


de ellas correspondientes a diversos suelos, destacaremos la U.E.2 (losas calizas de piedra ajustadas, rectangulares y de buen tamao), la U.E.6 (encachado irregular de piedra, similar al hallado en el sondeo C), y la
U.E.8 (conjunto de restos de cuatro agujeros de poste
de buenas dimensiones practicados en el suelo natural).
24

Maila hauen kokaleku estratigrafikoari esker, halako


kronologia erlatiboa zehaztu ahal izango genukeen
arren, betegarri arkeologiko honetan aurkituriko materialak hain dira urri eta eskasak non guztiz zaila baita
dokumentaturiko unitate horien data finkatzea. Halaz
ere, garbi dago 6. U.E.ko enkatxoa egungo etxea baino lehenagokoa dela, eta oin honetako zorua lauzaz
atondurikoaren, jatorrizko zoruaren, maila berberean
zegoela (XVIII. mende bukaerakoa edo XIX. mende
hasierakoa, seguruenik). Ez dirudi, bestalde, zutoinak
oinarritzeko zuloak egungo etxeari dagozkionik, eratzen
duten eremuak ez baitu egun inolako zentzurik; jarduera edo egitura ilaun edo behin-behineko baten aztarnak
genituzke, kontuan harturik, zuloen tamainari erreparatu ondoan, nolako neurriak izango zituzten zutoinak.
Beste daturik ez dugularik, ferratoki tradizional baten
aztarnen aurrean gaudela esan genezake, antzekotasunak baitaude eraikuntza molde horien ohiko neurri eta
egokitze moduarekin. Dokumentazioak hein batean
berresten digu hipotesi hau Hiriko atearen kanpoaldean
sutegiak eta burdina lantzeko egitura batzuen berri
ematen baitu gutxienez XVIII. mendetik, Goiko Zelaiko
herri lurretan hain zuzen ere.

Aunque la posicin estratigrfica de estos niveles


permite otorgarles una cronologa relativa, la prctica
ausencia de hallazgos materiales de entidad en este
relleno arqueolgio, por otra parte de escasa potencia,
dificulta la datacin de cada una de las unidades documentadas. Apuntaremos sin embargo, que el encachado o UE.6 es anterior a la actual vivienda, y el suelo original de esta planta debi coincidir con el de las losas
(posiblemente fines XVIII-p XIX). Tampoco los agujeros
de poste parece que puedan ponerse en relacin con
el inmueble. Descartamos en principio que sean restos
de una anterior compartimentacin de la vivienda, ya
que delimitan un recinto impracticable, y que sean vestigios de una actuacin o estructura efmera o de
carcter provisional, dado el tamao y la envergadura
que debieron tener los postes, a juzgar por las dimensiones de los huecos. A falta de otros datos, barajamos
la posibilidad de que se trate de restos de un potro de
herrar tradicional, con cuyas dimensiones regulares y
disposicin puede ofrecer similitudes y que vendra en
parte corroborado por la documentacin, que nos indicaba la presencia en la zona exterior de la puerta de la
villa, de fraguas y estructuras de manipulacin de hierro al menos desde el siglo XVIII, sobre terrenos comunales del Campo de Arriba.

E Zundaketa

Sondeo E

Erdiko Kaleko 39. orubeko etxebizitza baten barnean egin zen zundaketa hau. Lurzati erregular bat da
orubea, bi eraikinez osatua: hiru solairuko etxe bat eta
haren azalera ia erdian ageri den erdisotoa, estrata edo
erreka baten norabidean luzatzen dena. Bigarren sarrera du alde honetan etxeak. Premiazko jarduera aurreikusi zen alde honetan (eraberritze lanei ekin nahi zioten

Efectuado al interior de una vivienda, N 39 de la


Calle de Enmedio, parcela regular y alineada dentro de
la manzana doble, ocupada por una casa de villa de
tres alturas, ms semistano, desarrollado hacia la
calleja o albaal en menos de la mitad de su superficie,
en la que dispone de un segundo acceso. Adems de
plantearse como urgencia (deseo de los propietarios de

Hirigune Historikoko orubeen ebaluazioa, ehunekotan.

Evaluacin porcentual de los solares del Casco Histrico.

25

lehenbailehen jabeek), eta bazuen berezitasun bat:


neurtu beharreko etxalde interesgarria zen inolaz ere,
zoruaren gaineko estratigrafiari buruz eginiko azterketan zehaztuak baitziren haren fatxadan XVII. mende
bukaerako eraikuntza-hondakinak eta frogatu izan baitzen multzoa goitik behera eraberritu zutela XIX. mende
erdialdean edo amaieran.

proceder a obras de reforma), era una de las manzanas


que poda resultar de inters calibrar, toda vez que el
estudio de estratigrafa emergente haba permitido
documentar restos constructivos en fachadas datables
a fines del XVII, con una potente reforma de conjunto
hacia mediados/fines del XIX.

Zanga bat ireki zen erdisotoan, Beheko kalerantz


luzatzen den beste erdisototik bereizten duen erreka
edo gandolaren ondoan. Zanga angeluzuzen bat ireki
zen etxeko oinaren luzeran, 2,10 m luze eta 1,80 m
zabal, eta emaitzak ez ziren batere positiboak izan. Hiru
unitate baizik ez ziren zehaztu eta 3.a izan zen, agian,
interesgarriena: jatorrizko etxearen atzealdeko hormaren arrasto bat izan liteke (XVI. m.). Arrazoizkoa dirudi
hipotesi honek, kontuan hartzen badugu eraberritze lan
garrantzitsu batzuk egin zituztela, XIX. mende bukaeran
seguruenik (zerra mekanikoaren bidezko zurgintzalanak ageri dira egungo barne-egituran), eta haietan
ukuilurako gune bat zehaztu nahi izan zutela atzealdean, maila beherenean; halatan, aurreko hormaren
alde bat hustu eta beste sarrera bat egin zuten kaletik,
erreka edo gandolara ere irteera bat egokituz.

Se practic una zanja en la planta semistano, junto al ingreso abierto a la calleja o albaal que la separa
de su correspondiente hacia la calle de Abajo. Zanja
rectangular, longitudinal a la planta de la vivienda, con
unas dimensiones de 2,10 m de largo x 1,80 m de
ancho, cuyos resultados fueron desalentadores. Se
identificaron apenas 3 unidades, de las que la ms interesante pueda ser la 3, que quiz corresponda a la
huella del muro trasero del inmueble original (siglo XVII),
hiptesis que nos parece razonable si tenemos en
cuenta que, probablemente a fines del pasado, se
practic una amplia reforma (carpintera de sierra
mecnica en la actual estructura interna) y que se pretendi conseguir un espacio destinado a cuadra en la
zona trasera, al nivel ms bajo, para lo que fue necesario desmontar parte del muro y crear un nuevo acceso,
directo desde la calle y con salida hacia el albaal o
calleja.

Honez gainera, kaleko sarrera aldean zoru-geruza


mehe bat dago, baina jabeek inolaz ere nahi izan dute
errekarriz eginiko enkatxoari bere horretan eutsi (ez du
bere datazioa zehaztuko ligukeen elementu adierazkorrik) eta ezin landu izan dugu. Kontuan hartu beharra
dago etorkizunen ez dela aldatuko eta, nolanahi ere,
azterketarako eskainiko zigun eremua oso txikia izango
zen, ez genuela lurzatiak bereizten dituzten egituretara
(mehelinak) hurbiltzeko aukerarik izango, oso egoera
txarrean baitago mendebaldeko horma (ondoko etxebizitzarekin partekatzen dena) eta erdisotora jaisten diren
eskaileren baoa ekialdeko horman dagoelako (sarrera
hura ireki zenean, joan den mendean seguruenik, galdu
zen erregistro hura).

Igualmente, en la zona de ingreso desde la calle,


con una breve presencia de firme, el inters manifestado por los propietarios de conservar el encachado de
cantos de ro (sin dibujo expresivo concreto que precise su datacin) ha desaconsejado su remocin, habida
cuenta de que adems no ser en el futuro alterado y
que su superficie de anlisis sera muy pequea y no
era posible acercarse a las estructuras de parcelacin
(medianiles), por el precario estado en que se encuentra el muro oeste (compartido con la vivienda inmediata) y la presencia del hueco de escaleras de descenso
al semistano en el del este (cuyo registro desapareci
al abrirse dicho acceso, posiblemente en el siglo pasado).

F eta G Zundaketak

Sondeos F y G

Honako muga hauek ditu orube honek: Erdiko


Kalea, gandola, 8. eraikina eta, Mendebaldean, beste
orube huts bat, metalezko hesi batez inguratua. Erdiko
kaleak egiten die sarrera bi orube horiei. Zera zuen orube honek interesgarria: hiriaren barne banaketaren egiturarekin hertsiki erlazionaturiko alderdi batzuk, kontuan
harturik lurzatien banaketa horren ulerpena ilundu egiten zutela hau bezalako orube hutsek (gogoan har bedi
hustutze garai hori oso luzea izan dela, ehun urte baino
gehiagokoa, kasu batzuetan).

Solar vaco, delimitado por la Calle de Enmedio, el


albaal, la construccin N 8 y al oeste por un segundo solar vaco, vallado con estructura metlica, ambos
con acceso como ste desde la calle Enmedio. Su inters especfico radicaba en a cuestiones relacionadas
fundamentalmente con la parcelacin interna de la villa,
en parte desdibujada por la desocupacin a veces
prolongada y con antigedad de ms de una centuria
de determinados solares como ste.

F zundaketak 10 m2-ko eremua hartu zuen (5 x 2)


eta kalearen lerrokaduraren paraleloan egin zen, zanga
batez. Esparru honen barneko elementutzat hartu zen
kalea hego-ekialdeko puntu zehatzaren erreferentzia
eskaintzen baitzigun; izan ere, kalearen luzerako garapenak Goiko kaleko lurzatien banaketan dokumentaturiko aldaketa bat (bi etxe beren mehelinarekin) adierazten zigun, eta aldaketa horrek orube honekin zuzeneko
erlazioa izango zuela aurreikusi genuen. Era berean,
hantxe zegoen geo-radarrak alde horretan salatu zigun
anomalia bakarra, hodi bat itxuraz.

El SONDEO F, de 10 m2 (5 x 2), se ejecut en zanja


paralela a la alineacin de la calle, cuya ubicacin dentro del recinto obedece a hacerla coincidir materialmente con un punto exacto del ngulo sureste, de tal forma
que en su desarrollo longitudinal coincidiera con un
cambio de parcelacin (dos casas con su medianera)
documentado en la calle de Arriba, cambio que, a priori, poda tener su contrapunto o correspondencia en
este solar. Igualmente, coincida con la nica zona en la
que el georadar haba manifestado la presencia de una
anomala, interpretada como una posible tubera (?).
26

Betegarriko lehen unitateak agerian utzi eta gero,


horma baten hondakinak agertu ziren metro beteko
sakoneran. Paramentu honen piezak bertako kareharriz
(5. U.E.) eginak ziren eta horma kataren ardatzaren
luzeran garatzen zen (ekialde-mendebalde). 1,70 m
luze zen dokumentaturiko tartea, 0,60 m inguruko
zabalera zuen eta altxaeraren alde bat ageri zuen. Lur
naturalaren gainean eraikia zen horma, bertako maldara egokitua, halako eran non harri-ilara bat gehiago baitzuen mendebaldean (hiru ilara guztira; gune honetan
dago harri naturala sakonen). Behe Erdi Aroko hiru
zeramika zati agertu ziren ondoan. Halatan, Erdi Aroko
maila baten aztarnen aurrean geundeke aurkituriko
arrasto zaharrenak izango lirateke hauek, zalantzarik
gabe eta, besterik gabe, aro modernoko betegarri lodi
bat dago haren gainean. Bi datu hauek nekez erantzun
diezaiekete hasieran eginiko galderei; nolanahi ere, egitura bat eta hari loturiko materialak batera agertu diren
lehen kasuaren aurrean gaude, XVI. mende aurreko
kronologia batean gainera, eta data hori da hiri multzoan maizenik ageri den post quem.

Exhumadas las primeras unidades de relleno, en


torno a 1 metro de profundidad aparecieron restos de
un muro, paramento cuyas piezas constructivas
correspondan a piedra caliza de la zona (U.E.5), longitudinal respecto al eje de la cata (este-oeste). El tramo
documentado tena una longitud de 1,70 m, una
anchura media de en torno a 0,60 m y conservaba parcialmente algo de su alzado. Construido directamente
sobre el terreno natural, se adaptaba a la inclinacin de
ste, de tal forma que presentaba una hilada ms en su
mitad oeste (tres), al hallarse en este punto la roca
natural a mayor profundidad; asociados a l, aparecieron tres fragmentos de cermica bajomedieval. Puede
tratarse por tanto de restos de un nivel medieval sin
duda lo ms antiguo de lo que hemos localizado,
sobre el que sin solucin de continuidad se sita un
espeso relleno artificial de poca moderna, dos realidades que mal pueden dar respuesta a las preguntas que
inicialmente nos plantebamos, si bien se trata del nico caso en el que la presencia de una estructura y
materiales asociados, sealan una cronologa anterior
al siglo XVI, que es la post quem ms habitual en el
conjunto del enclave urbano.

G zundaketa aurrekoaren osagarri gisa egin zen. Bi


helburu izan zituen 1 x 1 metroko eremua hartu zuen
bigarren interbentzio honek: hautemaniko horma esparruaren beste ertzetik (hego-mendebaldetik) luzatzen
zen ikustea eta orubearen aurrealdean beste itxitura
mota bat zuen lur-zerrenda zundatzea. Izan ere, itxitura
hori guztiz bestelakoa zen gainerako egituraren aldean,
eten egiten zen bertan zementuzko zoladura eta,
horrenbestez, jabetza hutsik zegoen hirugarren eremu
batera zabalduko zuten. Aurreko katak eskainitakoaren
antzeko sekuentzia agertu zen hemen ere, antzekoak
ziren sakonerak, baina ez zen inolako eraikuntza egiturarik azaldu.

El SONDEO G se ejecut como complemento al


anterior, una segunda intervencin, de 1 x 1 m, para
resolver dos cuestiones: comprobar si el muro detectado poda tener continuidad al otro extremo del recinto
(suroeste), y sondear una franja del solar que manifestaba un cierre delantero distinto, en clara discordancia
con el que limita el resto, y una interrupcin del soleado de cemento, lo que poda indicar la ampliacin de la
propiedad a partir de un tercer y ltimo lote desocupado. Repiti una secuencia similar a la cata anterior, con
profundidades aproximadas, si bien no permiti documentar estructura constructiva alguna.

H, I eta J Zundaketak

Sondeos H, I y J

Beheko kaleko orube hustua, kaleko 2. etxearen eta


Mirafloresko kantoiaren artean, alde laburrei dagokielarik, eta Beheko Kalearen eta etxaldea bereizten duen
arteka edo errekaren artean, alde luzeetan. Espazio
honen kasuan, hutsik luzaroan egon delakoan geunden, Erdi Aroan kolonizaturiko esparruaren garaietatik
agian. Hau guztia benetakoa zen eta, areago, georadarrak espazio honetako anomaliei buruz eskainitako
emaitza negatiboa baliagarria zen ala ez frogatzea zen
gure lehen helburua, hala orubea etorkizuneko interbentzioetatik at uzteko nola, era berean, frogatu dugun
zundaketa ez arkeologiko orokorraren araberako
metodoaren balioa neurtzeko.

Solar vaco de la calle de Abajo, delimitado por la


casa N 2 de la calle y el cantn de Miraflores para los
extremos cortos, y la calle Abajo y la calleja de separacin de la manzana en sus lados largos. En relacin a
este espacio tenamos la hiptesis de su prolongada
desocupacin, quiz afectando a la propia colonizacin del recinto definido en poca medieval. Demostrar si sto era cierto, e incluso comprobar que la apreciacin negativa del geo-radar en este espacio respecto a anomalas resultaba til, eran dos de los objetivos
prioritarios, tanto para descartar o no el solar en futuras investigaciones como para, igualmente, ponderar la
validez del mtodo de sondeo general no arqueolgico que hemos probado.

Orubearen neurriak kontuan harturik, hiru kata


angeluzuzen handi egin genituen elkarren ondoan, zundaketa fidagarria izan zedin. Ipar-mendebaldeko angeluan egin genuen lehena, orubearen erdigunean bigarrena eta hego-ekialdeko ertzean hirugarrena. Erretrohondeagailu bat erabili genuen zundaketa honetan.

Dadas las dimensiones del solar, para que el sondeo resultase efectivo, se decidi practicar tres grandes catas rectangulares, dispuestas escalonadamente:
una en el ngulo noroeste, la segunda prcticamente
en el centro del solar, y la ltima en la esquina o cuadrante sureste, recurriendo para su apertura a una
retroexcavadora.

Oso antzeko sekuentzia estratigrafikoa azaldu zen


hiru zundaketetan, F eta G katetan dokumenturikoen
eitekoa gainera, oraingo honetan sedimentuak lodia-

La secuencia estratigrfica result muy parecida en


los tres sondeos efectuados y similar a la que documentamos en las catas F y G, aunque en este caso
27

goak ziren arren (H eta I zundaketetan). Espazio honetako interbentzioan orubearen lehen okupazioaren
aztarnak (mehelinak, tabike-lerroak, eraikuntza-hondakinak, okupazioaren aztarnak) agertzea espero
genuen arren, ez zen molde horretako elementurik azaldu hiru zundaketetan: zeramika-hondakin batzuk eta
lerrokadura xinple bat (hormatxo bat?) baizik ez genituen atzeman. Aurreko orube-banaketaren arrastoa
izan liteke hormatxoa, baina ez dirudi eraikuntza elementu esanguratsu baten hondakina denik.

registrando una mayor potencia de sedimento (para los


sondeos H e I). Aun cuando de la intervencin general
en este espacio caba esperar evidencias de una primitiva ocupacin del solar (medianeras, tabicajes, restos
constructivos y de ocupacin...), podemos concluir
para los tres sondeos una clara ausencia de elementos
de esta ndole: apenas unas cermicas y una alienacin
simple (murete?) que pudiera ser una pequea muestra
de parcelacin anterior, pero no parece probable que
se trate de un elemento constructivo de porte.

Honez gainera, aipagarria da, alde beherenean,


kaletik hurbilen dagoen aldean hain zuzen ere, lur
antzua (harri naturala) gutxienez metro eta erdi gora
dagoela bidearen gainetik (geo-radarrak egina zuen
ohar hau, gainazaletik metro eta erditik sakonago
dagoen sedimentuaren itxura uniformea salatzerakoan).
Gauzak hala izanik, alde batera utzi beharra dago alde
hartan nolabaiteko munta zuten eraikinak, etxeak esate
baterako, bazirelakoa, ezin gaindituko baitzuten bide
publikotik sarrerako zorura dagoen aldea. Gainera, zundaketa bakoitzean, argiro zehaztu da arrokaren garapenean nabarmentzen den desnibela, xumea den arren.
Areago, kale aldeko itxitura-hormak oso itxura uniformea, gora-beherarik gabea, du oro har, zulo txiki
batzuk han eta hemen, euri-uren drenaiarako eta substratuaren hezetasunaren hustubiderako.

Se da adems la circunstancia de que, cuando


menos, la localizacin de suelo estril (roca natural) en
la zona ms baja y prxima a la calle, se encuentra a
una cota de un mnimo de 1,5 m sobre la cota del vial
(observacin que el geo-radar haba manifestado en la
uniformidad del sedimento por debajo de 1,5 m a partir de la superficie), circunstancia sta que invalida la
consideracin de la existencia de construcciones de
entidad y habitables, ya que salvar la distancia con el
suelo de acceso desde la va pblica resultara en
extremo improbable. Adems viene apoyado en el
hecho de que el suave desnivel que cabe suponer en
el desarrollo de la roca natural, conectando el hallazgo
respectivo en cada cata, resulta bastante razonable.
Incluso, el muro de cierre externo desde la calle, con
pequeos huecos de drenaje para aguas pluviales y
descarga de humedad del substrato, mantiene tambin
una regular factura general, sin apenas discordancias.

K Zundaketa

Sondeo K

Udaletxe Zaharraren atzealdeko artekan egin zen


zundaketa hau. Bi metroko zabalera du espazio honek
miaturiko aldean (metro eta erdi luze da haren sarrera
ertzetik). Gune honen zorua irregularra da eta alde
batera utzi behar izan zen ur beltzen eta euri-uren erregistro-estolda bat, udaletxea eta ondoko ortua banatzen dituen hormaren ondoan. Kasu honetan, substratu arkeologikoaren sendotasuna eta Udaletxea eta
mojen ortua bereizten zituen murru edo harmailaren
ezaugarriak aztertu nahi genituen. Lanak hasi, betegarri-maila batzuk atzeman eta estolda-erregistroak lekuz
aldatu eta gero, bertan behera utzi genuen zundaketa,
itxaropen gutxi sorrarazteaz gainera, 50 cm-ko sakoneran azaldu baitzen angelu batean (herriko etxearen
ondoan) harri naturala.

Efectuado en la calleja que discurre por la trasera


del Ayuntamiento Viejo, se trata de un espacio de apenas 2 m de ancho en la zona prospectada (su acceso
desde la esquina tiene 1,5 m). En este espacio, de suelo irregular y evitando la presencia de una alcantarilla de
registro de aguas sucias y pluviales, junto al muro de
separacin de la casa consistorial y la huerta adyacente. Intentbamos determinar en este caso, tanto la
potencia del substrato arqueolgico como la naturaleza del muro o escalonamiento que se apreciaba en
este lugar, como separacin entre la huerta de las
monjas y el propio Ayuntamiento. Apenas iniciados los
trabajos, y detectados diveros niveles de relleno y traslado de los registros de alcantarillado, se procedi al
abandono del sondeo por las pocas expectativas que
revelaba y la manifestacin de roca natural en uno de
los ngulos (junto al consistorio) a una profundidad de
apenas 50 cm.

L Zundaketa

Sondeo L

Goiko Plazan egin zen zundaketa, 2 zenbakiko


etxearen aurrean, sarrera egiten dion ataripearen
ondoan. Plaza Erdi Aroko hiriaren lehen zabaldian egin
zen, Ortiz de Molinillo dorrea (egungo hoteleko dorrea)
eta ondoko jauregitxoa aintzat hartu eta gero. XIX. mendean kolonizatu zuten harresiz kanpoko espazio hau
eta mende haren erdialdean hasi ziren lehen etxeak
eraikitzen bertan, merkatuko teilapeen ordea arian-arian
harturik. Erdialdeko zabalgunea, 1. eta 7. etxeen
artean, Lehendakari Agirre Ibiltoki aldera lerratzen da
malda apal batean, eta Moja Agustindarren Komentuko
murruak eta alboko itxitura-hesiak eratzen dute ekialde-

Se llev a cabo en la Plaza de Arriba, frente a la


casa numerada como 2, inmediato al soportal de acceso a la misma, plaza que corresponde al primer ensanche de entidad que recibi la trama medieval, excusada la presencia de la torre de Ortz de Molinillo (actual
torre del hotel) y su palacete anejo. Colonizada a lo
largo del siglo XIX, este espacio extramuros recibi las
primeras edificaciones mediada la centuria, sustituyendo progresivamente a las tejavanas del mercado. La
explanada central, limitada por las casas nmeros 1 al
7, presenta un suave declive hacia el Paseo Lehendakari, y se define al lado este por la presencia de la tapia
28

ko muga. Adokinez atondua dago gaurko egunean,


mende honetako 1980. hamarraldian eginiko obren
ondoan.

y muro de cierre lateral del Convento de las Agustinas.


En la actualidad se encuentra totalmente adoquinada,
con piezas y elementos que fueron repuestos por completo en la dcada de los 80 del presente siglo.

Geo-radarraren bidezko miaketak anomalia


batzuk atzeman zituen alde honetan, Berazako Aldapan eta Beheko kaleko 1. etxean erregistraturikoen
antzekoak, iparralde-hegoalde norabidean, eta Erdi
Aroko gotorlekuaren aztarnak izan zitezkeen beraz. Hiri
esparrua Mendebaldetik itxiko zuen harresialdearen
aztarnak, murruaren hondakinak edo hustu ondoko
arrastoa, izango ziren kasu honetan. 2,5 x 2 m-ko zanga bat ireki zen erregistraturiko anomalia haien izaera
eta ezaugarriak zehazteko.

La prospeccin geo-radar indic en este zona una


serie de anomalas que parecan reunir las mismas
carctersticas que otras registradas a lo largo de la
Cuesta de Beraza y la casa N 1 de la Calle de Abajo,
dispuestas siguiendo la misma alineacin en direccin
norte-sur, lo que en principio poda sugerir la presencia
de evidencias relacionadas con la fortificacin medieval, en este caso de la lnea que presumiblemente
cerrara el recinto por el lado Oeste, bien fuese sta un
muro o la huella de su expolio. Para determinar su inters y carcter se procedi a la apertura de la zanja, de
2,5 x 2 m.

Zundaketa honen eamitzak ez dira, oro har, batere


esanguratsuak izan, miaturiko aldean ez baita materialik edo egiturarik agertu. Zera da, agian, lortu dugun
datu interesgarri bakarra: alde honetako betegarriaren
lodiera handiagoa da eta, konposizio aldetik, guztiz
bestelakoa Iberdrolaren energia Udaletxe Zaharrera
eramateko obretan zehaztu dugunaren aldean. Kasu
honetan, buztin oso garbi agertzen da eta ez horrenbesteko lodieran, baina ez da katan ugari ageri ziren
kareharrizko bloke erregularrik azaltzen. Halatan, iraganean murru bat edukiko zuen zulo edo zanga baten
betegarriaren aurrean geundeke kasu honetan: eraikuntzarako materiala erretiratuko zituzten oraingoz
zehazta ez dezakegun garai batean.

En conjunto, los resultados del sondeo en este


espacio han sido poco o nada elocuentes, debido a la
inexistencia de hallazgos y estructuras en la zona
prospectada. Quiz lo nico interesante radica en el
hecho de que, precisamente en esta zona, el relleno
mantiene una potencia superior y de distinta composicin a la que hemos observado con ocasin de las
obras de introduccin de la nueva lnea de energa de
Iberdrola al Ayuntamiento Viejo. En este caso la arcilla
se presenta limpia y con algo menos de espesor pero,
sin duda, no se detectan los bloques regulares calizos
que aparecen en la cata, razn por la cual no descartamos el hecho de encontrarnos ante el relleno de un
hueco o zanja que en el pasado pudo ocupar un muro
y cuyos elementos constructivos se expoliaron en su
mayor parte.

Zera da arazoa, katan inolako aurkikunde materialik


egin ez denez eta lorturiko sekuentzia estratigrafikoa
oso apala denez, ezin berretsiko dugu garai batean
harresia hor zegoela edo Beheko kaleko 1. orubean
atzeman dugun hormarekin bat egin arte luzatzen zela.
Oraingoz ez dakigu betegarria harresiaren ondoko
lubanarro edo sohorna txiki bati dagokion ala ez elementu hau oso erabilia izan zen, altueran gotortzen baitzuen defentsarako horma, kostu handiak eskatzen
zituena; ez dakigu, bestalde, Aiaratarren dorretxearekin lotu behar dugun ala ez (plazako alde honetan, iparekialdean, egongo zen dorretxe hau hain zuzen ere),
edo, aitzitik, azken gerra karlistan auzokoei defentsarako Vivancoko dorrearen ondoan, dokumentazioak
dioen bezala, hau da, egungo hoteleko dorrearen
ondoan, gure ustez egin arazi zieten lubanarroaren
arrastoak ote diren ala ez.

El problema es que, dada la total ausencia de


hallazgos materiales asociados a la cata y su escueta
informacin estratigrfica, mal puede aventurarse si
corrobora la presencia de una posible muralla desaparecida que se desarrollaba longitudinalmente hasta
encontrarse con el muro detectado en el solar n 1 de
la calle de Abajo, si corresponde a un pequeo foso o
cava inmediata a dicha fortificacin elemento ste
bastante comn y que ahorra mayor porte al lienzo
defensivo, ms costoso en su ejecucin, si nos habla
de restos de la misma ndole relacionados con la torre
fuerte de los Ayala (que debe encontrarse precisamente en esta zona de la plaza, cuadrante noreste) o si, por
el contrario, se refiere al foso defensivo que, con ocasin de la ltima carlistada, parece que fue ejecutado
a vereda forzosa por los vecinos cercano a la torre
de Vivanco, como se cita en la documentacin, y que
identificamos con la del actual hotel.

Konklusio Orokorrak

Conclusiones Generales

Zera da, oro har, Artziniegako substratu arkeologikoaren gainean atera dezakegun lehen konklusioa,
pobre samarra dela alegia, eta urri azaldu direna aztarna horiek hustu eta laborantza lanetarako berrerabiltzeko bete diren orubeetan edo eraikuntza berriaren
zimentazio beharrei begira landu diren orubeetan azaldu dira. Dokumentazio eta arte-historia azterketaren
fasean eginiko behaketa-lanen ondoren, eremuko harri
naturala beheratzeko joera nagusitu zela ikusi genuen:
lur-maila artifizialak itxuratu ziren eta lan egiteko molde

En lneas generales, la primera conclusin que


podemos establecer respecto al substrato arqueolgico de Artziniega es su relativa pobreza, slo paliada en
solares que han sufrido un fuerte relleno, bien por
abandono y destino a labores agrcolas o bien por
necesidades de cimentacin de la nueva construccin.
La observacin practicada durante la fase de documentacin y anlisis histrico-artstico, pareca evidenciar una tendencia a rebajar la roca natural del terreno,
creando escalones artificiales, tendencia que cobra
29

hori guztiz bideratu da azken biedo hiru mendeotan.


Halatan, lan horien ondorioz ia erabat galdu dira, era
sistematikoan, substratua eta erregistro guztiak, eta
oso itxaropen gutxi dugu, horrenbestez, hiria sortu
zeneko hiri-sarearen barneko eremu zabalean egin
genitzakeen aurkikundeen aurrean.

fuerza y regularidad de prctica en los tres/dos ltimos


siglos. Su consecuencia ha sido la casi total eliminacin
del substrato y registro de manera casi sistemtica, lo
que hace concebir pocas esperanzas de hallazgos de
inters en ms de la mitad de la superficie que consideramos dentro de la trama urbana planteada en poca fundacional.

Bigarrenik, elementu interesgarriak agertu dira Erdiko Kalean, F zundaketan, eta aurkeztu dugun panoraman egin beharreko salbuespena da hau inondik ere,
hauxe baita Behe Erdi Aroko materialak eta egiturak
batera azaldu diren gune bakarra. Hau da, beraz,
espektatiba gehien sorrarazten duen aldea. Aitzitik,
aldez aurretik halako aukerak zituzten alde batzuetan
(A, B, K, L zundaketak) lorturiko datuak guztiz partzialak eta ez esanguratsuak izan dira, eta negargarria izan
da beste batzuen kasua (C zundaketa). Datu hauek
guztiek berresten duten bezala, etxeak eta bizilekuak
elkarren gainean ondozkatzeko praktikaren ondorioz
eta horixe gertatu da Artziniegan, guztiz hustutzen
dira azpiko estratuak eta baliorik gabe geratzen da
horrenbestez helburu nagusi aurkikundeak agerian
uztea duen arkeologia metodo tradizionala.

En segundo lugar, concretamos la presencia de elementos de inters en el solar de la calle de Enmedio,


sondeo F, cuya excepcionalidad dentro del conjunto
casi el nico que ha presentado resultados asociados
de cultura material y estructuras adscribibles a poca
bajomedieval, nos induce a considerarlo el de mejor y
ms claras expectativas de todos los sondeados. Por
el contrario, espacios que a priori ofrecan posibilidades
(sondeos A, B, K, L) han arrojado respuestas parciales
o poco expresivas, cuando no desalentadoras (sondeo
C), y en buena medida han corroborado el hecho de
que, en ocasiones, como sucede en Artziniega, existen
prcticas de superposicin de habitaciones que con
frecuencia arrasan los estratos subyacentes, invalidando el recurso al mtodo arqueolgico tradicional de
exhumacin.

Bestalde, kultura materialaren alorrean eginiko aurkikunde gehienak oso kronologia hurbilekoak dira, oso
gutxitan jotzen dute XIX. mendetik harantz. Zera esan
nahi du honek, behin eta berriro nahasi direla depositu
eta betegarri guztiak. Honez gainera, agerian azaltzen
zaigu harri naturala egungo hiriguneko leku askotan
(orube hustuetan, Goiko kaleko alde batean, etxeen
arteko arteka edo erreketan, edo etxeen atzealdeetako
gandoletan, eta abar) eta horren eraginez oso urria da
lantzeko dauzkagun sedimentuen lodiera.

Por otro lado, la mayor parte de los hallazgos de


cultura material, son de una cronologa muy reciente,
casi siempre no superando la centuria del XIX, con lo
que se redunda an ms en el hecho de que existe una
remocin importante de las acumulaciones. La superficialidad que, adems, manifiesta la roca natural en
buena parte del actual casco (afloraciones en solares
desocupados, en parte de la calle de Arriba, en los perfiles de las callejas intermedias o albaales que separan
las zagueras, etc) no hace sino generar de nuevo una
ausencia casi total de potencia sedimentaria en la que
centrar nuestros esfuerzos.

Oro har, ikusirik dokumentuek eta zorupeko arkeologiak zeinen argibide gutxi ematen diguten, alde batera uzten baditugu azterketan espreski adierazitako
orubeak, askoz ere hiriaren iraganari, garrapenari, eraikuntza-faseei eta koiuntura bereziei buruzko informazio
gehiago emango digute seguruenik obren kontrolak eta
etxeen eraberritze lanetan erabiliko den dokumenatzio
grafikoak. Kontestu honetan, eraikinen estratigrafia
izan liteke emaitza hobeak eskainiko lizkiguketen bideetako bat.

En general, y vista la parquedad de las expresiones


documentales y arqueolgicas subyacentes, es ms
factible, salvo en los solares expresamente sealados
en el estudio, que el recurso a controles de obras y
documentacin grfica de reformas de inmuebles, pueda arrojar ms luz sobre el pasado de la villa, su desenvolvimiento, etapas y coyunturas especficas, siendo la
estratigrafa emergente una de las vas posibles de
anlisis con mejores resultados.

Azkenik, azterlanean lorturiko datuak batera jarri eta


beharreko datu-base informatikoa prestatu genuen.
Besteak beste, arkeologiarren arloari dagokionez, orube bakoitzean bideratu beharko litzatekeen interbentzio
arkeologikoari buruzko xehetasunak ematen dira. Hona
hemen zein kategoria bereizi diren:

En ltimo lugar, combinando los resultados obtenidos en todo el estudio, se elabor la correspondiente
base de datos informtica, en la que se sealan, entre
otros extremos, y en lo que al aspecto arqueolgico se
refiere, las propuestas de intervencin arqueolgica
pormenorizada para cada solar, cuyas categoras
seran las siguientes:

INDUSKATZE LANAK: Ikerketa honetan balio


arkeologikoak aurkitu diren orube eta aldeetan, interbentzio arkeologikoa interesgarritzat jotzen bada.

EXCAVAR: Solares o espacios cuya presuncin


arqueolgica se ha podido confirmar en este estudio y
cuya intervencin arqueolgica se presume de inters.

ZUNDAKETAK: Interbentzio honetan zuzenean ikertu ez ditugun orube eta aldeetan, aukera interesgarriak
eskaintzen badituzte. Zundaketen helburua da egon
litezkeen datuak egoki babestea.

SONDEAR: Aquellos que no ha sido posible explorar directamente en el presente estudio, pero ofrecen
indicios de inters que habra que comprobar para proteger adecuadamente sus posibles datos.

KONTROLA: Zantzu batzuk kontuan hartu eta gero,


etorkizunean egingo diren obra edo jardueren kontrola

CONTROL: Solares o espacios en los que, teniendo en cuenta un mnimo de indicios, debe plantearse
30

edo jarraipena orube eta alde batzuetan. Argiro zehazten dira kontrol horren ezaugarriak erregistro-fitxan,
Erregistro mota arloan hain zuzen ere.

en algunos casos, un control o seguimiento de las


obras o actuaciones que puedan ejecutarse en el futuro. Control cuyas caractersticas se expresan y explicitan claramente en la ficha de registro, en el campo
Presuncin del registro.

INTERBENTZIOTIK KANPO: Hala geratzen dira


gure ustez arkeologiaren aldetik emaitzarik eskainiko ez
dituzten aldeak eta orubeak, iraganeko obretan galdu
direlako haien erregistro edo estratu arkeologikoak, edo
fase honetan zundatu eta datu interesgarririk eskaini ez
dutelako.

SIN CARGAS: Solares o espacios en los que la presuncin arqueolgica creemos que ya no se ajusta,
normalmente debido a la eliminacin del registro o
estratos arqueolgicos, bien por obras en el pasado o
bien por haber sido sondeados sin resultado de inters
en la presente fase.

Bestalde, honako datu hauek bildu dira erregistro


mota arlora: interbentzio motari buruzko xehetasunak,
kronologia, erantzun beharreko aspektuak, e.a. Datu
guztiak izango dira Artziniegaren garapen historikoaren
gaineko hipotesiari buruzkoak, gure iraganaren ezagutza hobetzeko.

Por su lado, el campo presuncin del registro,


contiene indicaciones sobre la frmula que debiera
adoptar la intervencin, su posible cronologa o los
aspectos a los que sera til diera respuesta, todo ello
referido a la hiptesis general de desarrollo histrico
que hemos planteado para Artziniega, en orden a
mejorar el conocimiento de su pasado.

M Jos Torrecilla y Marta Zabala.

A.1.2. Buradon-Gatzaga hiribilduko


Historia eta Arkeologia
Azterketa (Bastida)

A.1.2. Estudio Histrico-Arqueolgico


del Casco Histrico de la villa
de Salinillas de Buradn
(Labastida)

Belen Bengoetxea Rementeriak


zuzendua.

Dirigido por Beln Bengoetxea


Rementeria.

Eusko Jaurlaritzak eta Arabarrik


subentzionatua.

Financiado por el Gobierno Vasco y


Arabarri.

In the first phase of the Historical-archaeological study of the Old Quarter of the town of Salinillas de Buradn
(Labastida), work has been carried out in various fields: documentation, demarcation and archaeology.
Archaeologically, a stratigraphic reading of the western section of the old walls was carried out as well as a
sondage on a site where reforms were due to take place. Although the documentary investigation did not
produce spectacular results, these are, undoubtedly, useful. The archaeological dig, on the other hand, has
helped to fill the gap in our knowledge of the urban growth of the town, structures and materials from three
phases having been found: the oldest being Late Medieval, followed by Renaissance period structures and finally,
elements that can be dated to the XIX century. Thus, it has been possible to reconstruct the evolution of the site
both in the extent of the old walls of the town and in their depth, the changes therein and throughout these
periods having being clearly identified.

El estudio histrico-arqueolgico de la villa se ha


planteado en dos fases de trabajo sucesivas: una primera, cuyos resultados adelantamos en esta ocasin,
dedicada a las labores de documentacin, delineacin
y lectura estratigrfica de un lienzo de muralla; y una
segunda, que comprendera la realizacin de los
correspondientes sondeos arqueolgicos y la elaboracin de las fichas de proteccin arqueolgica de cada
una de las parcelas edificatorias. Esta planificacin se
tuvo que adaptar a unas circunstancias muy concretas,
ya que nos vimos obligados a realizar adems, un sondeo arqueolgico, en un solar de la calle Laurel en el
que iban a tener lugar las obras de rehabilitacin de un
edificio.

Hiribilduaren historia eta arkeologia azterketak elkarren ondoko bi lan-fase aurreikusi ditu: lehenean
honen emaitzak azalduko ditugu lan honetan, harresi-atal baten inguruko dokumentazioa, eta haren delineazioa eta irakurketa estratigrafikoa bideratu ditugu;
bigarrenean, beharreko zundaketa arkeologikoak eta
lurzati eraikigarriei buruzko fitxak egingo ditugu. Plan
hau oso lan-baldintza zehatzetara mugatu behar izan
genuen, zundaketa arkeologiko bat egin behar izan baikenuen Laurel kaleko orube batean, etxe bat eraberritzeko obrak hastear zeudelako.

31

También podría gustarte