Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
CANCIONES
TRADUCIDAS
AL
MIXTECO
CINCUENTA Y CUATRO
CANCIONES
TRADUCIDAS
AL
MIXTECO
Artemio Cruz Domnguez
INSTITUTO POLITCNICO NACIONAL
M X I C O
PRIMERA EDICIN: 2002
D.R. 2002, INSTITUTO POLITCNICO NACIONAL
Tres guerras 27, 06040, Mxico, D.F.
ISBN: xxxx
Impreso en Mxico / Printed in Mexico
1. AMAR Y VIVIR 27
(Kunii yo te itiakui)
2. BSAME MUCHO 28
(Chituyu inga te inga)
3. CANCIN DEL ALMA 29
(Yaa anima)
4. CANCIN MIXTECA 31
(Yaa dabi)
5. CNTARO FIEL 32
(Yoo nsiak)
6. CUATRO VIDAS 34
(Nuni kakui kumi xichi)
7. CHACHA LINDA 35
(Ku chacha biko)
8. DIOS NUNCA MUERE 36
(Dios ma bada kuiya)
9. DOS ALMAS 38
(Ui anima)
10. EL FEO 39
(Te feu)
11. EL MIN 40
(Te ichindia)
12. EL PENLTIMO BESO 41
(Chitui mi yuu)
13. ELLA 43
(Mii)
14. EMBRUJO 44
(Kuee tadi)
15. ESPEJITO 45
(Yutata ti)
16. LA JUANITA 46
(Ku Juanita)
ndice
17. LA LLORONA 48
(Ku yorona)
18. LA MARTINIANA 51
(Ku Martiniana)
19. LA MISMA NOCHE 52
(Dibini uu)
20. LA PETRONA 54
(Ku Petrona)
21. LA SANDUNGA (Versin antigua) 55
(Ku Sandunga)
22. LA SANDUNGA (Versin moderna) 57
(Ku Sandunga)
23. LAS TRES COSAS 59
(Nsi unia ikumu)
24. LA LTIMA COPA 61
(Nde a yooni koi)
25. LA VIDA ES UN MOMENTO 63
(Too uuni yaana u ibi)
26. ME DESPIDO DE TI 64
(Nakindei xu)
27. MI JUCHITN 65
(Juchitaan xi)
28. MI LINDA OAXACA 67
(Oaxaka biko x)
29. MI VIDA 69
(a mani)
30. MUJER 70
(Ku La)
31. NAELA 71
(Ku Naila)
32. POBRE DE M 72
(Ndab yu)
33. POR LA CRUZ 73
(Sa'a miya)
34. PRESENTIMIENTO 74
(Ini ni xini inia)
35. QUE CHULA ES PUEBLA 75
(Na bikokua ia Tensioo)
36. QUE TE VAYA BIEN 77
(Ni chindee ya yo)
37. RECUERDOS DE TI 79
(Nsinuu ini yo)
38. SALINA CRUZ 80
(uu Salina Kruus)
39. SENTENCIA 81
(Nsinuu inu yuu)
40. SHUNCA 82
(Ku xunka)
41. SIN TI 84
(Nu kou)
42. SOLAMENTE UNA VEZ 85
(In mindaa xichi)
43. SURIANITA 86
(Ku Surianita)
44. TE AMAR TODA LA VIDA 87
(Kuni yo dukan ni kuaan)
45. TEHUANITA 88
(Ku teguanita)
46. TEHUANTEPEC 89
(Teguantepeek)
47. TEMOR 91
(Yu yuii)
48. TODA UNA VIDA 92
(Dukan ni kuaan)
49. TRES PALABRAS 93
(Nsi unia)
50. T ERES MI DESTINO 94
(Miu nduu sitnuu xi)
51. T ME ACOSTUMBRASTE 96
(Yo dakaun ini)
52. UN MOMENTO 97
(Iyuu ini animo)
53. UNA COPA MS 98
(Koona ingaa)
54. VIVES EN M 99
(Itiaku ini anime)
La Mixteca contina luchando. Goza de ptima salud. Y pro-
sigue su caminar hacia el futuro.
Se encuentra fresca su presencia histrica.
Hoy como ayer, el mixteco es dueo de singular inte-
ligencia, clarividencia y tenacidad. Su cultura permanece
encendida aunque no la miren los numerosos y distintos
medios de comunicacin.
En el corazn del pueblo mixteco yace su cultura. sta
se divide en dos vertientes: una es el sentimiento y, la
aspiracin, la otra. El sentimiento es el amor por la Mixteca
y su pueblo. La aspiracin es el cultivo del corazn, o sea, el
centro del edificio de la Mixteca baja unie, "por ser tierra
clida" (regin limtrofe entre Puebla y Oaxaca), donde se
guarda el proyecto del pas de Mxtecatl, padre de la Mixteca
total.
Al finalizar el segundo milenio, siglo XX, surge un mixte-
co, al parecer endeble, con una fuerza y amor a Xayacatln
de Bravo, Puebla, extraordinario. Su nombre: Artemio Cruz
Domnguez, nacido en Xayacatln, el 23 de diciembre de
1935, casado, lleva tambin en su comn denominador la
cdula profesional nmero 451050, fundador del conjunto
musical "Los Cocuyos".
Quin midiera la fuerza de una bomba atmica y sin
embargo carga gran potencialidad! Perdnenme la com-
paracin con la que detecto el inmenso amor del catedrtico
en el Instituto Politcnico Nacional, contador general de
varias empresas industriales, escritor, musiclogo-composi-
tor y excelente mixteco.
Artemio Cruz Domnguez es heredero de los sacer-
dotes: De los Reyes (1580) que escribiera el Arte en la len-
11
LA MIXTECA
TAMBIN CANTA
Por Senn Mexic
gua mixteca, Alvarado (1593) autor de un Vocabulario en
lengua mixteca, Burgoa (1605-1681) que nos legara su
magnfica Geogrfica descripcin, tambin, de los cronistas
de los siglos XVI y XVII, Herrera y Torquemada o de los
descendientes de autctonos como Ixtlilxchitl, Tezozmoc
y Chimalpain.
Artemio Cruz Domnguez ha compilado y traducido
magnficamente 54 canciones al mixteco, como Bsame
mucho (Chituyu inga te inga), Cancin mixteca (Yaa dabi),
Dios nunca muere (Dios ma bada kuiya), La llorona (Ku
yorona), La sandunga (Ku sandunga, versin antigua y
moderna), entre otras. En verdad, ha triunfado! Nos ha
probado rotundamente que "el que acomete vence".
El maestro Artemio tiene su domicilio en la ciudad de
Mxico, se encuentra atareado en sus ctedras, atiende sus
asuntos familiares; y a pesar de las tensiones, rara es la
semana que deje de visitar a su pueblo natal; por lo cual,
12
LA MIXTECA TAMBIN CANTA
est plenamente identificado con la problemtica de su
comunidad.
Se ha echado sobre sus hombros el propsito de traba-
jar un Mtodo para hablar y escribir el mixteco, proyecto
muy difcil porque esta lengua de artistas prehispnicos es
tonal y atonal, es decir, las palabras varan su sentido segn
sea el tono o acento de su pronunciacin. Tambin es autor
de la letra y msica de 64 canciones maravillosas que sal-
drn a la luz prximamente; en ellas se manifiesta su talen-
to, inspiracin y amor a la tierra mixteca que lo vio nacer.
Adems, el maestro Cruz Domnguez est preparando
un grupo cultural denominado Tierra mixteca de Xaya-
catln, Marciano Z. Martnez con el objeto de conservar las
tradiciones de su pueblo y poblados adyacentes como los
festejos del 1 y 2 de noviembre, navidad, matrimonio, te-
quio, cofradas, etctera.
Nadie es profeta en su tierra, dijo Cristo. As es. Pero a
pesar del rechazo de algunos paisanos, Artemio Cruz Domn-
guez amante como pocos de la raza de los uu Davi
lleva encendida la antorcha del espritu mixteco porque sabe
que el espritu nunca muere.
Espero que la mixteca unie o simplemente Nuie
donde cae el sol de punta, no se avergence de hablar y
cantar en mixteco porque de lo contrario est a punto de
perder su identidad y mstica.
Felicito al maestro Artemio Cruz Domnguez y nueva-
mente le reitero que soy su admirador, amigo y hermano.
13
LA MIXTECA TAMBIN CANTA
Con gran orgullo y emocin dirijo estas sencillas pala-
bras a todas las personas que quieren y aman entraablemen-
te a la raza mixteca, as como su lengua, sus costumbres y
sus tradiciones; Dios me concedi la gracia divina de nacer
en Xayacatln de Bravo, pedazo de patria de la mixteca
poblana y aprender a hablar la lengua mixteca, desde que
me encontraba en el vientre de mi madre y escuchar sus
arrullos, sus cantos y sus rezos a Dios y a la Sagrada Virgen
de Ocotln.
Ya'aka nsi'a ni'nu ini anime te kudiika ini kua'in ka'in nu
tutuyo, nuu nsidaa ne ibi kuu sastnu'u inine sa'a uu
dabi, sa'a da'anna, te sa'a nsidaa a ni kida nechi xiina
nde sana'a; bachi Dioos ni taxiya a nsi'a nuii, a yu ni
kakui uu Xayakatlan xi Brabo, in yuchi uu dabi
Tensio'o, te ni kutu'e ka'in da'an dabi nde na ni sa
inakai ini tixi di', te ni sa inini a ndisa nsi'a xiton, te
nakuatune nu Dioos tesnaa nu nsi'a dimani xina
Okotlaan.
Hace aproximadamente veinticinco aos me naci la
curiosidad de traducir algunas canciones a la lengua mixte-
ca; y al percatarme que la gente de mi tierra senta una
gran emocin al escucharlas y le llegaba hasta muy adentro
del alma, me di a la difcil tarea de seguir trabajando sobre
dicho tema hasta terminar el presente trabajo. Esto ha sido
posible gracias a que desde nio tuve una gran aficin por la
msica, con el transcurso del tiempo empec a cantar y a
tocar la guitarra, actividad que hasta la fecha realizo con
mucho entusiasmo.
15
PRESENTACIN
PRESENTASIOON
Adi sakuan'ana na in oko uni kuia ni kesa'a saxinitnunii
kidachuan daya'a yaa da'an dabi, do a sani chutna'a
inga ne ibi, da'an kastila; te na ni kesa' xitoi ama ni
kundaa ini, nsi'aka saa yaa dabima ndee ini anima
nsidaa ne ibi kundaa ini xi da'an dabi, dandu ni kesa'
kida chun ndise nde ni sai nidaxinui chun ni kesa'
sana'a; chun yo batuni ni kidea bachi dende tii, ndisa
kua'a ni sakudii ini koti te ka'bi chilolo kuati yaa te ni
kesa' xitoi yaa te kidanda guitarr; te nde bichi kua'a
sastnu'u kudii ini anime na xitoi te kidanda.
Hablar la lengua mixteca no es fcil, escribirla resulta
ms complicado y traducir una cancin a sta es todava
mucho ms difcil, debido a que el mixteco carece de un l-
xico amplio a diferencia del idioma espaol, y, adems, la
letra debe estar medida de acuerdo con la msica de la
respectiva cancin.
a ka'ana da'an dabi, ndisa u'i kidan; do a tian
bi'ik u'i; te nu kunina daya'ana in yaa da'an dabi sani
chutna'an da'an kastila; bi'ik u'i sastnu'u kidan,
bachi ko kua'a a ansa kachina da'an dabi na in da'an
kastil; ya'aka u'i kidana chun yo bachi ikumina
chitaku'ana a kachina da'an dabi, na kua'a xikan a
kachi chilolo yaa ituu nuu tutu.
Para facilitar la escritura del mixteco tal como se pro-
nuncia, se han eliminado las siguientes letras: ll, q, v, w y z;
la c y la h solamente se utilizan para formar la letra ch.
Sa'a chik ma u'i tiana da'an dabi bii nansa ka'ana a,
ma kuinchuun kana letr kua'in kachi: ll, q, v, w xi z; te
c xi h kuinchuun n sa'a chutna'ana letr ch.
16
PRESENTACIN
Por otra parte, cantar en
lengua mixteca es relativa-
mente sencillo cuando ya
se tiene la traduccin,
porque la misma msi-
ca lleva a los diferen-
tes tonos o sonidos
que corresponden a
la letra de una can-
cin; slo debe te-
nerse en cuenta que
cuando aparezca el
signo ' en medio de
dos letras o slabas, la
pronunciacin se har
en forma cortante.
Nua kunina kotona in yaa sa
ni ya'a da'an dabi, ma u'i kidan, bachi mi chilolo kuatima
ni' tachina ansa kua'an yaa ma; nu kua'anna kotona,
xiu'una kunde'ena indu ituu in si tenkua tii yo ' ma'in
ui letra o ma'in ui silaba, dandu ikumina ta'nde tachina.
Estoy convencido que cuando hay voluntad, fe, decisin,
disciplina, perseverancia e inteligencia para realizar algo
grande en la vida, por difcil que sea, s se logra. En lo que se
refiere a este trabajo, constituye una satisfaccin muy
grande para m dar a conocer la traduccin al mixteco de 54
canciones de diferentes compositores de nuestro pas, que
han alcanzado gran prestigio internacional al crear ver-
daderas joyas de la cancin mexicana, como por ejemplo:
Cancin Mixteca, de J. Lpez Alavs; Mujer, de Agustn Lara;
Bsame Mucho, de Consuelo Velzquez; Temor, de Gonzalo
Curiel; Dios Nunca Muere, de Macedonio Alcal; etc.
17
PRESENTACIN
Yu'u ina'a gua'i, nua kuu sastnu'u inina sa'a a kidana
te dukastna kua'a sastnu'u ni'nu inina sa'a Ya, te kua'a
kida chun na, te nua ndisa gua'astna saxinitnunina
kidana te chutna'ana in a ya'aka ndia; mate ya'aka u'i
iaa tuxi inina, BATUNI KIDA NA. Nua chun ni daxinuiyo,
kua'a sastnu'u ndiaa nu anime, bachi ndisa kua'a ni
kida chuun saxinitnunii ni kui ni daya'i da'an dabina ui
diko uxin kumi yaa da'an kastila ni chutna'a te nchichi
uu Mejiko, t kua'a sastnu'u dandeninute ndo ini kutu
u ibi sa'a yaa biko xite, a ndia sastnu'u na in kaa
ye'e: YAA DABI, xi te J. Lopes Alabees; KU LIA, xi te
Agustin Lara; CHITUYU INGA TE INGA, xi ku Konsuelo
Belaskes; YU YU'II, xi te Gonsalo Kurieel, DIOOS MA
BADA KUIYA, xi te Masedonio Alkalaa; te dabaka yaa
kumani.
La traduccin al mixteco de las canciones que integran
este trabajo, constituye mi aportacin a la maravillosa cul-
tura mixteca, porque como ya lo mencion, siento un orgu-
llo muy grande en pertenecer a esta raza indgena, que es la
de mis antepasados, mis abuelos y mis padres.
Nsidaa yaa ni daya'i da'an dabina ndua in a ya'aka ndia
ikumi tutu yo, yu ni kidea sa' ni kundaa ini nsidaa ne ibi
uuna o nechi inga xan, a ya'aka kua'a sastnu'u ndia
da'an na; a jaan nduu a dakuta'bi anime te saxinitnunii
nuu ne ibi dabi, bachi nsi'a sastnu'u ni'nu ini anime a
ni kakui uu dabi yo, te dukastna u'u yo ndua uu
nechi xiii sana'a, lante xi te dukastna ndua uu yua di'.
Artemio Cruz Domnguez
Xayacatln de Bravo, Puebla.
18
PRESENTACIN
La misin principal del Instituto Politcnico Nacional es
preparar profesionales de alto nivel como tcnicos al servi-
cio de la patria; pero tambin se dedica a fomentar y apoyar
actividades de carcter cultural como danza, teatro, msica,
literatura, entre otras, en beneficio de los estudiantes de la
institucin y del pas. De ello estoy convencido porque des-
de 1977, laboro como profesor de enseanza superior en
dicho Instituto.
In chun ya'aka ndia sastnu'u ikumi Instituto Politekniko
Nasionaal ndua china'a te tab nechi nchichi, sa'a ni
kidachuunne nu patria xina; do dukasna ndisa kua'a inga
a kida sa' te kuachi xi a'a kuachi dakua'asnaa kutasa'a
bikoa, dandea'a ana sak o ana saku, dakua'a kota
yaa nsi'a, ka'abia chilolo kuati yaa o sibia te kidanda,
te dukasna ka'bia te chutna'a poesa o inga ka tutu
ndia, te dabaka a kumani; nsidaa yo chindea a kuachi
dakua'a be'e nchich yo sa'a bi'ik ni ku nsi'a anima te
saxinitnunia, xi nsidaasna ne ibi inikitu paiis xina. Yu
ina'a gua'i kuu nsidaa yo, bachi nde 1977 ni kesa'i
kidachuin yo; nde daa xi nd bichi iee china'in te kuachi
xi a'a kuachi be'e nchich yo.
Tomando en cuenta lo anterior, en forma personal, me
permito manifestar mis ms sinceros agradecimientos al C.
Lic. Miguel ngel Correa Jasso, Director General del Instituto
Politcnico Nacional; al C. Ing. Francisco Bojrquez Hernn-
dez, Director de la Unidad Profesional Interdisciplinaria de
Ingeniera y Ciencias Sociales y Administrativas, as como a
todas las autoridades de la misma Unidad en donde actual-
19
MIS AGRADECIMIENTOS AL INSTITUTO
POLITCNICO NACIONAL
YU NAKIMANII NU INSTITUTO POLITEKNIKO
NASIONAAL
mente presto mis servicios, por el gran apoyo que me han
brindado para la edicin y promocin de esta obra literaria,
cuyo ttulo es Cincuenta y cuatro canciones traducidas al
mixteco, correspondientes a diferentes compositores de re-
conocido prestigio en nuestro pas. Esta maravillosa obra
tiene como finalidad conservar, preservar y manifestar la
presencia de la lengua mixteca en el mbito nacional, que
constituye un valioso patrimonio cultural de la raza mixteca,
una de las etnias ms importantes con que cuenta la Rep-
blica mexicana.
Sa'a nsidaa a sani kachi diki xi, bichi yu ndisa kua'a
nakimanii nu licenciadu Miguel ngel Correa Jasso,
Direcktor Jeneraal xi Instituto Politekniko Nasionaal; nu
injenieru Fransisko Bojorkes Ernandes, Direktoor xi
Unidad Profesionaal Interdisiplinaria xi Injenieria te
Siensias Sosiales te Administratibas, te dukasna kua'a
nakimanii nu nsidaa nechi ita sa'nu nuu be'e nchich
indu kidachuin nde kibi bichi, bachi nsidaan kua'a
sastnu'u ni chindeen yu n na ya'a yaa xi ikumi tutu
yo, sa'a dukan ni kundaa ini nsidaa ne ibi ansa kachia;
te nania "Ui diko uxin kumi yaa ni ya'a da'an dabi", yaa
kastila sani dachutna'a inga kompositoor ndia sastnu'u
nuu paiis xina. Tutu ni chutna'i yo, ni kidea sa'a masa
ndau'u da'an dabina, te ni kuna'a nsidaa ne ibi nasioon
xina, a kua'a sastnu'u ndia da'an na, te dukan kua'asna
ndia nechi dabi, bachi xiina ndisa kua'a sastnu'u ndiane
te dukan nsi'a ndia a ni nakoone nuu inikitu nasioon
Mejiko.
Artemio Cruz Domnguez
Xayacatln de Bravo, Puebla.
20
AGRADECIMIENTOS
21
Doy gracias:
Yu nakimanii:
1. A Dios todo poderoso, por haberme dado dos manos
maravillosas y una inteligencia privilegiada para trabajar
y realizar grandes obras, y tambin porque me concedi
la gracia divina de
aprender a hablar
y escribir la lengua
mixteca y sentirla
en la intimidad de
mi corazn.
Nu Dioos ya'aka
ndia ini kutu u ibi,
bachi miiy ni taxiya
ui nda'i ya'aka
nsi'a te dukastna
ni taxiya nsi'a in
saxinitnunii sa'a
dukan batuni kidachuin te chutna'i a nsi'a te a kua'a
ndia; bachi miiy ni dakuta'biya yu a ya'aka nsi'a ni
kutu'e ka'in te ti da'an dabina; da'an na inakaa nde ini
anime.
2. A Cristo Jess, el hombre Dios que fue crucificado en el
Cerro del Calvario para salvar a todos los hombres de este
mundo, porque l me ha dado una inmensa fuerza para
realizar obras de gran valor cultural relacionadas con la
raza mixteca y su lengua.
AGRADECIMIENTOS
NAKIMANII
22
Nu Kristu Jesuus, tia nduuya Dioos, ni xi'iya nu kruus
Yuku Kalbariu ni kida te dana sna'a, sa'a dakakuya
anima nsidaa ne ibi ndoo nuu u ibi; bachi miiy, kua'a
sastnu'u chindeey yu chutna'i tutu ya'aka ndia nuu ne
ibi dabi, te dukastna ndiaa nu da'an dabina.
3. A la Sagrada Virgen de Ocotln, patrona del pueblo de
Xayacatln de Bravo, porque me ha cuidado toda mi vida
y me ha iluminado para realizar este trabajo y otros ms,
que son de gran valor en el difcil arte de la msica y la
lengua mixteca, y extiendo todo mi agradecimiento a la
Virgen de Guadalupe, reina de todos los mexicanos y a la
Virgen de Santa Cecilia, patrona de todos los msicos.
Nu nsi'a Dimani Okotlaan, sto'o uu Xayakatlan xi
Brabo, bachi miiy ndiaya yu nde na ni kakui te
dukanikua'an, te kua'a datnuuya saxinitnunii a
chutna'i tutuyo te nsidaaka a tiai kibinuuxi; a kua'a
sastnu'u ndiaa nu nsidaa chilolo kuati yaa, te dukastna
kua'a ndiaa nu da'an dabina. Dukastna nakimanii xi
nsidaa anime nu Dimani Guadalupe, sto'o nsidaa ne ibi
uu Mejiko; te nsi'a nakimanistnee nu Dimani Santa
Sesilia, sto'o nsidaa nechi sibi o kidandaa, nechi xito o
tu'a ka'bi o chutna'a chilolo kuati in yaa.
4. Al Padre Senn Mexic, fiel defensor de los humildes, glo-
ria de la raza mixteca, bardo y literato de gran prestigio,
confesor de ilustres poetas como Len Felipe, Juan Rulfo,
Carlos Pellicer y otros ms, por todos los sabios consejos
y apoyo moral que siempre me ha brindado.
Nu Dutu Senen Mejik, ya ndisa kua'a chindee nsidaa ne
ibi nda'bi, ya kua'a sastnu'u ndia nu ini kutu u ibi dabi,
te nsi'a tutu tiaya, te ndisa kua'a tenchichi ina'a xi ya ini
AGRADECIMIENTOS
23
kutu uu Mejiko xi nsidaaka uu xika; ya ni dana'ma xi
kua'a tenchichi tia tutu nsi'aka ndia, na in: te Leon
Felipe, te Juan Rulfo, te Karlos Peyiseer te nsidaak te xi
kumani nuu tutuyo; bachi miiy, kua'a sastnu'u ni
saka'anya xi, te chindeey yu nde di'na te dukastna
bichi.
5. A mi madre mixteca Modesta Domnguez, mujer humilde
que me dio la vida y me entreg la suya para formarme,
hasta llegar a ser un hombre til a mi familia, a mi
pueblo y a la patria. Este agradecimiento va tambin
dedicado a la memoria de mi padre Alfonso Marcelino
Cruz, a quien he tenido presente en todos y cada uno de
los actos de mi vida.
Nu di'i dabii Modesta Domingues, min nduune in a'a
ya'aka nda'bi do ndisa nsi'a animane, ni dakakune yu
nu u ibi, te ni taxine nsidaa animane nui ini kutu kibi ni
ya'ana te nde bichi, nde ni sai ndui in tia inde'e sa'a
nechi be'exi, te chinde ui, te dukan kua'astna chinde
nsidaa ne ibi uu Mejiko. Dukastna nakimanii kibi yu
Alfonso Marselino Cruus, bachi miin iane ini saxinitnunii
na kidee nsidaa chun o a chutna'i nsidaa tutu, mate
kua'a sastnu'u kuia sani ya'a ni xi'ine, inakaane ini
anime.
6. A mi esposa Flavia Martnez, mujer y madre ejemplar,
quien me ha brindado todo su amor y su apoyo, sobre
todo, en los momentos ms difciles de mi existencia, a
la que quiero con todas las fuerzas del alma. Gracias
igualmente a mis queridos hijos Artemio y Mara del
Rosario, por su amor y comprensin y por ser dos hijos
maravillosos que constituyen el tesoro ms grande que
tengo en la vida.
AGRADECIMIENTOS
24
Nu a'a di'i Flabia Martines, a'a ya'aka ndia te nsi'a
di'i nduua; bachi miia ni dakuta'bia nsidaa animaa
nuui te kua'a sastnu'u chindeea yuu dukanikua'an; do
bi'ik kua'a chindeea yuu kibi kekue'i o ku'i anime na
ko kee bii in chun kid; kua'a sastnu'u kuu ini anime
sa'aa. Dukastna nakimanii nu de'i: te Artemio xi ku
Maria del Rosario, a kua'a kuu inia sa'i te kundaa inia
nsidaa chun kid; mi ndua de'i ya'aka nsi'a; te nduustnaa
na in ui kaa ye'e ndia sastnu'u ikumi nu u ibiyo.
7. A los profesores Mario Martnez y Gudelia Mendoza, ami-
gos entraables de toda la vida, y ciudadanos ejemplares
de Xayacatln de Bravo, por el apoyo franco y decidido
que me han brindado cuantas veces lo he necesitado y en
particular, en lo relacionado a la lengua mixteca.
Nu profesoor Mario Martines xi Gudelia Mendosa, kuu
sastnu'u ini sa'ane te dukastna nduine kuu inine sa'i;
AGRADECIMIENTOS
25
ndisa kua'a chindeene yu na ka'in o chutna'i tutu ka'an
da'an dabina. Nduine nduune ne ibi uu Xayakatlan xi
Brabo, kua'aka ndiane te gua'a sastnu'u ini animane.
8. Al profesor Froyln Gmez, mi compaero en la primaria,
gran amigo hasta la fecha y el mejor requinto de Xaya-
catln de Bravo y de toda la regin sur del estado de
Puebla, por su paciencia y comprensin; y porque de l
he recibido grandes y valiosas enseanzas para tocar la
guitarra y cantar mis canciones.
Nu profesoor Froilan Gomes, ana ya'aka biko te nsi'a
kidandaan guitarra nu uu Xayakatlan, te ini kutu uu
dabi, te dukastna nsidaa xan indu kua'an baa xi uu
Tensio'o; bachi miin kua'aka kuune china'aneyu
kidandai guitarra te xitoi yaa xi.
9. Al compositor Severiano Martnez, por su total entrega
para supervisar la traduccin de las canciones que con-
tiene esta obra; autor de hermosas canciones en mixteco
y un excelente lingista que domina perfectamente este
idioma porque desde nio lo aprendi de sus padres que
pertenecen a una autntica raza mixteca.
Nu compositoor Seberiano Martines, bachi kua'a ni
chindeete yuu ndubii yaa daya'i nuu tutuyo, bachi miite
sa ina'ate chutna'ate kua'a yaa da'an dabi, nsi'aka bii
ka'ante da'an na bachi ni chichitea, bachi yua di'ite
nduune ne ibi dabi yo'o te'ena sna'a.
10.A mi querida Katy, el gran amor de mi vida, por ser la
mujer ideal que me ha entregado todo su cario, su alma
y su presencia, ha sido mi fuente de inspiracin en la
realizacin de obras de gran valor y de manera especial
AGRADECIMIENTOS
en lo relacionado a la lengua mixteca. Ella ha sido un fac-
tor determinante para que yo triunfara en la vida.
Nu ku KATI xi, a'a sanii nsi kibi, ndui te uu; kua'a
sastnu'u kuu ini sa'aa bachi ya'aka nsi'a na'aa te
dukastna nsi'a sastnu'u ini animaa; mistnaaa dukan
nsi'a mani kuu inia sa'i te ndisa kua'a chindeea yuu
nsidaa chun kide chutna'i tutu ya'aka ndia, te dukastna
nsidaa chun da'an dabi uuna. Sa'a miia, bichi ndui
in tia ya'aka ndia sastnu'u nuu u ibi.
Artemio Cruz Domnguez
Xayacatln de Bravo, Puebla.
26
AGRADECIMIENTOS
27
Por qu no han de saber
Nde chun ma kachine
que te amo vida ma?
yu ndisa kunii y?
Por qu no he de decirlo,
Indu chun ma datuia,
si fundes tu alma con el alma ma?
a miu dakuatnau animo xi anime?
Que importa si despus
Ko kida te nu tna
me ven llorando un da,
yu sakui nu ne ibi,
si acaso me preguntan,
te nu ni ndakatnuun,
dir que te quiero mucho todava.
yu kuain kachi ndisa manu nui.
Se vive solamente una vez,
In xichi ni itiakuna v,
hay que aprender a querer y a vivir;
nd nsia manika kondoona yo;
hay que saber que la vida se aleja
nd yaa uuna u ibi te kuisi
y nos deja llorando quimeras.
tnundoo animana ya.
No quiero arrepentirme despus,
Ma kui naxikokuin ini tna
de lo que pudo haber sido y no fue,
a ndua ni kuu, te ma bdaka kua;
quiero gozar esta vida,
nsia yu koi nu ibi,
tenindote cerca de m hasta que muera.
te y kou nndai na nde kibi kui.
Amar y vivir
(Kunii yo te itiakui)
Autora: Consuelo Velzquez