Está en la página 1de 25

Utsi ui ndusu Trece voces

Rolando Marn

GRUPO CULTURAL "NDUSU SAVI" San Juan Colorado, Oaxaca, 2013.

UN DA PARA LAS LENGUAS DEL MUNDO

En 1999, la Conferencia General, rgano supremo de la UNESCO, reconoci el papel desempeado por la lengua materna en el desarrollo de la creatividad, la capacidad de comunicacin y la elaboracin de conceptos, pero tambin en el hecho de que las lenguas maternas constituyen el primer vector de la identidad cultural. Se ha venido celebrando el Da Internacional de la Lengua Materna, los 21 de febrero, desde el ao 2000 con esto se intenta promover el desarrollo individual y la diversidad cultural de la humanidad. Promoviendo la unidad en la diversidad y la comprensin internacional, a travs del multilingismo y el multiculturalismo. En el marco de esta celebracin, Grupo Cultural "Ndusu Savi" comparte trece poemas en lengua Tuun savi, mejor conocida como mixteco, sustrados de tres poemarios de Rolando Marn, esperando que muchos ms jvenes se interesen por escribir en sus lenguas originarias, as como compartir con el mundo las traducciones en espaol, fomentando el multilingismo, el respeto y apreciacin de todas y cada una de las lenguas del mundo.

SOBRE EL AUTOR
Naci el 19 de febrero de 1990, en San Juan Colorado, distrito de Jamiltepec, Oaxaca. En 2009, obtuvo el primer lugar en el XIX Concurso de Cuento Mixteco que convoca el Gobierno del Estado de Puebla. En 2010, public un adelanto de la investigacin sobre la historia de San Juan Colorado bajo el ttulo de Tuun Tsanaa, Las voces del Pasado. En 2012, public un libro de historia de su pueblo con el ttulo "Desde que naci el sol. San Juan Colorado, su huella a travs del tiempo" y los poemarios mixteco-espaol de ttulos "Ita iu Flor de Espinas", "Yaa uvi-Lengua bfida" e "Ita kuuan-Flor de muerto". Actualmente, realiza una investigacin sobre la participacin de los mixtecos en la Guerra de Independencia en la Costa Chica de Oaxaca, la recopilacin de un vocabulario mixteco-espaol y en prximas fechas recibir el Premio estatal de la juventud, en la disciplina de Preservacin de la identidad cultural.

Ita iu flor de espinas1

Escrito entre 2005-2008

Nuu nyayu yu nakuai tsaa nd++ un, tsakin un nutsaa un, ndoo yaya un. Tsika un nutsaa yu ndaa iiyu tan a kukaa maa un. Kui yu tsi un chin nakan+ un kuva iyo yu tsa tamaa koo kita ii yu. Chin vasu a kutui ii un tuun tsaun yu kuu tsa vaa tsiun chin vasu takan a kuaan maa un. Kui yu tsi un kuva kui yu tsakuaa tsa kuaa tiuu nanu tan xiu. Kuva kui yu tsa katsin tsa kua tuvi Ndoo, nua tan yaama. Ndi maa yatsin tsa ndi chii raanu tsikula Kui yu nyee yu tsi un k+v+ tan k+v+. Na nua yu yama tsa tsas+ tinuu yu tan natava yu tsi un tsa ndi kuu un tindaku ndava tsa kuva kua tsaa tsa tuvi Kua nduvi nditsin kuaa nakay+ tsa kua nakunyaa nu nyika yu. Kuu yo kanyiku yo tsata ikanyii tuun k+y+ nu y++ nducha nd++, tan yuu kuiyu tsi un, tsika ii yu tsi un, nakuminyaa yu tsi un ndi maa kuminyaa viko kuaaa tan yucha tsi ikanyii tsa kue kue i kixi tsa kua naichi k+v+.

Sobre mi barro hundiste tus pies descalzos, marcaste tus dedos, dejaste tu huella. Me caminaste de los pies a la cabeza y nunca resbalaste. Te quiero porque desenredaste las costumbres que como serpientes salan de mi cabeza. Porque aunque no la entendiste mi tradicin fue importante para ti tanto como para no irte. Te quiero como quiero las noches con estrellas grandes y luminosas. Como quiero a las maanas frescas despejadas, limpias y ligeras. Como una jcara de chocolate recin servida espero mirarte cada da. Abrir los totomoxtles que cierran mis ventanas y dibujarte mientras aun seas una crislida que tan pronto florezca el da se convertir en coloridas alas que se posaran sobre mi pecho. Somos tendidos sobre soles un cntaro que contiene agua limpia, y yo te quiero, te pienso, te abrazo como abrazan las nubes rojas y tiernas al sol que lentamente se duerme cuando se marchita el da .

Ndi maa ndusu tsa kuva koyo natsaa tsata nducha, yaa xava ta yuku yu. Ndava yu tsata yuvi tan nu nd++ ka yucha, nyaa un. Nyee i yu tsi un nyaa yu nu sukun tan kui yu tsi un. Nyee un tsi yu tsiin tinuu yucha un tan nyee xaa maa un tsi yu. Tsito yu chin kui nd++ un tsi yu, tuun itsi kuu chaa tsii yo tsi yo. Tsata nd++ yu tsi un tan vasu a kutui ii taan yo vasu a iin i kaa yo tan a iin i kanu yo. Kui yu tsi un, kui un tsi yu, kui yo tsi yo, tan vasu a kutui ii uay+v+, kua ndava ka maa yu tsata k+v+ un.

Una voz que como lirio florece sobre la superficie del agua, atraviesa mis barrancos y montaas. Vuelo sobre las caadas y en la parte ms clara del ro, ests. yo te miro desde lo alto y te quiero. Volteas a verme con tus ojos tiernos y te me quedas viendo. Yo se que tambin me quieres, la naturaleza nos ha separado. Yo tambin te canto y aunque no nos entendemos aunque no tenemos la misma forma y tamao. Te quiero, me quieres, nos queremos. Y aunque el mundo no lo entienda, yo seguir volando sobre tu tiempo.

Tinuu tsa tsika tsata un ndata tsa tind++ tsa vii ii yu, chaa taan yu tsi yu tsiin un tsiin s++ takan tan tsa kui yu ndundasu nu tsiyo chin k+v+ a kuvi akund++ tsitsi. Yuu kua kaan yu naaka van kui yu tsi un soko tu kaan ina un naaka kua kuvaun tsa uvi tsi yu, tsas+ yu ikanyii tsiin nundaa yu tan xuu tixau kan tsindas+ yu tsiin tsa ndukuun ii yu tsi un.

Los ojos que caminan sobre ti destrozan mi sensibilidad desnuda, me pego junto a ti con saliva para que el deseo se tueste sobre tu comal ya que los das no lo consumen. Yo te he de decir qu tanto es lo que te quiero pero si t me dices antes qu tanto has de herirme, tapo al sol con mi dedo y bajo su sombra me cobijo con tu recuerdo.

a kuvi kas+ yu tinuu yu, tsa nyee yu nuu un nua tsi tsi kuva uu, uvi soko a tsaku yu. a kaaan yu, a tsika ii yu, Maa un kuu yu: Tsaa tsata yu tsi tsa ndukuun ii yu tsi un a kaaan yu kuaan in Tsinyaa yu tsata tuun choo tan kuaan yu maa chin uvin i kuu yu tuun tinuu tsa chii yoo tsaa tsata un.

Cerrar los ojos no puedo, ver tu rostro los abre a media noche, duele pero no lloro. no hablo, no pienso, soy t: Le doy la espalda a tu recuerdo sin decirle adis me siento sobre un cangrejo y me voy pero tambin soy una ceiba que ech sus races sobre ti.

Yaa uvi Lengua bfida2

Escrito en 2009

Chii yu kutu tsa kita itsi aima yu, kita kan itsi yuu yu kuva ndusu asuu, chiyu an ndatu tsi ra uu, tsi ra tsii tsaanu, kuu yu iin vee uu tsa nakiin vaa tsa kuu tsanaa uu yu, kuu yu iin vee uu tsa ika tsa kua kuu chan, kuiya kuu xuun kuaan nu natava tsaa yu nuu ra uu, ndusu yu chaa tsata anima yu ++ uu tsaa tsiin tsa natava tsaanu, kuu yu ndusu kuiya tsa uvin i maa kuiya a kuvi akutaxi.

Elevo el incienso que brota de mi alma, sale por mi boca en voz color azul, lo ofrendo a los dioses, a los viejos ancestros, yo soy un templo que guarda el pasado de mi pueblo, soy un templo que construye el futuro, el tiempo es el excremento dorado donde mis pasos esculpen el rostro de algn Dios, mis palabras escriben en el corazn un nuevo cdice con pinturas antiguas, soy la voz del tiempo que el mismo tiempo no pudo silenciar.

Tachi, isu tan tikoso, ita, savi, ndoo tan yuchi, tsaku xaa maa k+v+ tsaanu ndaa tsa yucha anaa s+v+ tsi naa tsi. Iin tuun ra kee tsiyo t+v+ s++ tsata ++ tsi naa tsi, savuru, tumingu tan looi

Viento, venado y mono, flor, lluvia, caa y pedernal, los das antiguos lloraron hasta que el ro borr sus nombres. Un hombre extrao les escupi sobre la piel, sbado, domingo y lunes

Yavi. Tsaa yu kayu tsata un, chee, yuku, uu, ++ yu. Tasu uvi ii ndava tsata k+v+ yu. Ita kuaaa kachin, ita kuaan nikava. Utsi ui taaan tuun nakuatu tsi ra uu and+v+. ++ taaan tuun kueee n++ tsi ra uu anyaya. Yavi, tsa ndukuun ii kaa itsi tsa kutui ii yu. Tsa tsakuyu tsata n++ tikoli yu. Tsa tsakunaaa yu nu tinuu kutu yu. Tsa kua kitatu yu tsata kuruu nyaa.

Serpiente de fuego. Mi huella encendida sobre ti, escamas, montaas, tierra, mi piel. guilas bicfalas vuelan sobre mi tiempo. Flores rojas laten, flores amarillas caen. Trece conjuros lanzados a los dioses del cielo. Nueve hechizos de sangre a los dioses del inframundo. Serpiente de fuego, escurridiza memoria dentro de mi entendimiento. Llanto sobre la mazorca de mi ombligo. Risa sobre mi tupida ceiba. Descanso sobre la cruz de cenizas.

Yuu yuchi tsa nikava jaa tsii natava kuva iyo kuu uu yu, natava tsi yu nu yuu yaaa tsa nakiin yava yu nu tixau tinuu, tsitan tsatsi y++ tsa taxi tan anei a an nu tsiyo, chasoo yu tsi a, ichi yu, natuvi nu uu ina ka, yaa tan ii uvi yu tavi sava tatsan, kuu yu yaa yuu, yuu yuchi, tsa kanda kuva kanda yaa koo, kuu yu tuun tsanu tsa vichin kui kaan: iya nyaa yu.

El pedazo de pedernal que se le cay al abuelo dibuj las formas de mi carne-tierra, fui tallado en piedra caf que recogi la estirpe de la sombra de la ceiba, la abuela muerde el silencio y lo arroja al comal, yo la escucho, mi destino, fue visto en el fuego primigenio, mi lengua y mente bfidas partidas por un rayo, soy una lengua de piedra, de obsidiana, que se mueve como la lengua de la serpiente, soy la palabra antigua que hoy quiso decir: presente.

Tuvi nyiko uu savi Tuvi nyikoyo tsat+ ++ uvi, Nyakuyo iya tsiin ita kuaaa Ndatu ra utu Savi, Xuu jama ndaa sukun ita kuaan Kuva andus++ yo tsi ra tsitoo nd+y+. Tuvi nyiko nu uu ay+v+. Tsa tuvi Tan jama tuun tsa tsas+ ++ tinuu yo Juun yakua kuiya, Nducha tsiin uu tinuu tuun yo.

Amanecen de nuevo los uu savi Florecemos sobre una piel bilinge, Estamos aqu cargando nuestras flores rojas Ofrenda para el padre Lluvia, Bajo nueve servilletas el ramo de flores amarillas Para enamorar a los dioses de la muerte. Florecemos de nuevo en el mundo. Amanece Y la oscura manta que cubri nuestros prpados Durante cinco nudos del tiempo, Se derriti por el fuego de nuestros ojos negros.

ITA KUAAN FLOR DE MUERTO3

Escrito en 2012

Nyee yu tixau un, soko kuaa yu, Tsii yu ndusu un, soko soo yu, Tuvi ii yu tsi un, soko tsa tsii yu. a ixta tachi ka yu, tv un tachi un tsi yu, Nduvi yu nyaka, nakuva nyiko un kuu un tsi yu, Kuu yu tuun yuu un, Kachi aima yu, umaana i kuu an, a nyee yu tsi un, a tuvi ii yu tsi un, Soko kuu yu tsa ndukuun ii nu iyo kuii un.

Veo tu sombra, pero estoy ciego, Escucho tu voz, pero estoy sordo, Siento la presencia tuya, pero estoy muerto. Yo no respiro, me soplas de tu aire, Yo me vuelvo polvo, me regresas tu carne, Soy un pedazo tuyo, Late mi corazn, todo es un sueo, No te veo, no te siento, Pero soy recuerdo donde eres vivo eterno.

Tsa vitsin tsa nakuminyaa tsi yu, tsa nduku tsi yu Tsa nduve na ika yu, naa tsika ii yu. Tsa vitsin ya tsa akusu tsi yu, tsa a tsika ii yu chaan, Tsa a kayu tsata kuva tsa kaa tsaa nd kv yu, Tsa vitsin ya, kuu ina tuun, Tuun kaun tsa tsiin tsa tsata t Tsaaanya tsa naa. Tsa kuu yu tsa nyiku tsiyu nd kv van.

Este fro viento que me abraza, que me asecha Cuando no tengo que hacer, en que pensar. Este fro que me arrulla, cuando no pienso en maana, Cuando no arden sobre el tiempo mis pasos diarios, Este fro, es un perro negro, Un tecolote que con su canto Desgarra la oscuridad. Es la muerte que me sigue diario.

Tsa nyito yo tai Nikava tsata tuuu Kutu tsa kuu yo. a kanda yu, nduvitsi yu. Tuun kaun nyee tsi yu, tsa nd kv yu. Kitsaa i tuun tsa tsata Ndaa nu sukun ndikaa Tsa nyiso itsi soko tsi Tsa tsaa kuenda tsa kua kuu yu. La vida se desborda Cae sobre la brasa Del copal de la muerte. No me muevo, me pongo fro. Un tecolote me observa, se ha acabado mi tiempo. Empieza un canto Desde lo oscuro de la palma Que sostiene entre sus ramas El presagio de mi muerte.

Ika raanu sukun, Tsaai raanu ita ndy, Tsa xiu tan kuaan Tsiin ixtu ndikaa tsichi. Kiin raanu sukun kan, Ndatu kuu tsi Xiko viko ndy kuu tsi. Ita kuaan, Nuui un tsiin tsa kuu yo Jaa yakua kuiya, Kuu un uu tsa ndaa ra tsanu Kuu un tuuu tsa a ndaava. Tsa ii xaa maa kayu. Savi uu Tsa ndukuun ii yo.

Hacen sus ramos, Atan las flores de muerto, Resplandecientes y amarillas Con la espiga de la palma de coyul. Toman el ramo, Es la ofrenda Es el olor de la fiesta de muertos. Flor de muerto, Amarrada con la muerte Por el nudo del tiempo, Eres una llama que cargan los ancianos Eres la brasa que no se apaga. Que hace arder intensamente, La lluvia de fuego De los recuerdos.

También podría gustarte