Está en la página 1de 199

MARCO TULIO CICERON

DIÁLOGOS DEL ORADOR


M. TVLLI CICERONIS
DE ORATORE
Liber Primus Liber Secundus Liber Tertius

Traducción española de Marcelino Menéndez Pelayo


1
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
M. TVLLI CICERONIS DE ORATORE AD QVINTVM FRATREM LIBER PRIMVS

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 10 21 22 23 24 25 26 27 28 29
30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55
56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81
82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105
106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 110 121 122 123 124
125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143
144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162
163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181
182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200
201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219
210 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238
239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257
258 259 260 261 262 263 264 265

[I] [1] Cogitanti mihi saepe numero et memoria Trayendo yo muchas veces a la memoria los
vetera repetenti perbeati fuisse, Quinte frater, illi tiempos antiguos, siempre me han parecido
videri solent, qui in optima re publica, cum et muy felices, oh hermano Quinto, aquellos
honoribus et rerum gestarum gloria florerent, hombres que habiendo florecido en la mejor edad
eum vitae cursum tenere potuerunt, ut vel in de la república, insignes por sus honores y por la
negotio sine periculo vel in otio cum dignitate gloria de sus hechos, lograron pasar la vida sin
esse possent; ac fuit cum mihi quoque initium peligro en los negocios o con dignidad en el retiro.
requiescendi atque animum ad utriusque nostrum Ha llegado el tiempo en que a todos parecería
praeclara studia referendi fore iustum et prope ab justo (y sin dificultad me lo concederían) que yo
omnibus concessum arbitrarer, si infinitus comenzase a descansar y aplicar el ánimo a
forensium rerum labor et ambitionis occupatio nuestros estudios predilectos, cesando ya en mi
decursu honorum, etiam aetatis flexu constitisset. vejez el inmenso trabajo de los negocios forenses y
[2] Quam spem cogitationum et consiliorum la asidua pretensión de los honores. Pero esta
meorum cum graves communium temporum tum esperanza y propósito mío se han visto fallidos por
varii nostri casus fefellerunt; nam qui locus las calamidades públicas y por mi varia fortuna.
quietis et tranquillitatis plenissimus fore Donde pensé hallar tranquilidad y sosiego, me
videbatur, in eo maximae moles molestiarum et asaltó un torbellino de cuidados y molestias. Ni por
turbulentissimae tempestates exstiterunt; neque más que vivamente lo deseaba, pude dedicar el
vero nobis cupientibus atque exoptantibus fruto de mis ocios a cultivar y refrescar entre
fructus oti datus est ad eas artis, quibus a pueris nosotros aquellas artes a que desde la infancia
dediti fuimus, celebrandas inter nosque me he dedicado. Ya en mi primera edad asistí a
recolendas. [3] Nam prima aetate incidimus in aquella revolución y trastorno del antiguo régimen;
ipsam perturbationem disciplinae veteris, et llegué al Consulado en medio de confusiones y
consulatu devenimus in medium rerum omnium peligros, y desde el consulado hasta ahora he
certamen atque discrimen, et hoc tempus omne tenido que luchar con las mismas olas que yo
post consulatum obiecimus eis fluctibus, qui per aparté de la república y que luego se alborotaron
nos a communi peste depulsi in nosmet ipsos contra mí. Pero ni la aspereza de mi fortuna ni lo
redundarent. Sed tamen in his vel asperitatibus difícil de los tiempos serán parte a que yo
rerum vel angustiis temporis obsequar studiis abandone los estudios y no dedique a escribir todo
nostris et quantum mihi vel fraus inimicorum vel el tiempo que me dejen libre el odio de mis
causae amicorum vel res publica tribuet oti, ad enemigos, las causas de mis amigos o el interés
scribendum potissimum conferam; [4] tibi vero, de la república. A tí, hermano mío, nunca dejaré de
frater, neque hortanti deero neque roganti, nam complacerte ni de atender a tus ruegos y
neque auctoritate quisquam apud me plus valere exhortaciones, porque nadie tiene tanta autoridad
2
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
te potest neque voluntate. conmigo, ni a nadie profeso tan buena voluntad.
[II] Ac mihi repetenda est veteris cuiusdam Es mi propósito traer a la memoria una antigua
memoriae non sane satis explicata recordatio, conversación, de la cual conservo vaga
sed, ut arbitror, apta ad id, quod requiris, ut reminiscencia, suficiente sin embargo para el fin
cognoscas quae viri omnium eloquentissimi que deseas y para que conozcas lo que han
clarissimique senserint de omni ratione dicendi. opinado sobre el arte de bien decir los varones
[5] Vis enim, ut mihi saepe dixisti, quoniam, más elocuentes y esclarecidos. Muchas veces me
quae pueris aut adulescentulis nobis ex has dicho que, pues aquellos primeros trabajos que
commentariolis nostris incohata ac rudia rudos y desaliñados se escaparon de mis manos en
exciderunt, vix sunt hac aetate digna et hoc usu, la niñez y en la juventud no son ya dignos de estos
quem ex causis, quas diximus, tot tantisque tiempos y de la experiencia que he conseguido en
consecuti sumus, aliquid eisdem de rebus politius tantas y tan difíciles causas, debía yo publicar
a nobis perfectiusque proferri; solesque non algo más acabado y perfecto sobre esta materia;
numquam hac de re a me in disputationibus y muchas veces en nuestras conversaciones sueles
nostris dissentire, quod ego eruditissimorum disentir de mí, por creer yo que la elocuencia exige
hominum artibus eloquentiam contineri statuam, el concurso de todas las demás artes que los
tu autem illam ab elegantia doctrinae hombres cultos poseen; y tú, por el contrario,
segregandam putes et in quodam ingeni atque separas la elocuencia de la doctrina y la haces
exercitationis genere ponendam. consistir en un cierto ingenio y ejercicio.

[6] Ac mihi quidem saepe numero in summos Viendo yo tantos hombres dotados de sumo
homines ac summis ingeniis praeditos intuenti ingenio, me pareció digno de averiguarse por qué
quaerendum esse visum est quid esset cur plures se habían distinguido tan poco en la elocuencia,
in omnibus rebus quam in dicendo admirabiles cuando en todas las demás artes, no sólo en las
exstitissent; nam quocumque te animo et medianas, sino en las más difíciles, verás tantos
cogitatione converteris, permultos excellentis in hombres insignes donde quiera que pares la vista
quoque genere videbis non mediocrium artium, y la atención. ¿Quién, si estima la gloria de las
sed prope maximarum. [7] Quis enim est qui, si ilustres acciones por su utilidad o importancia, no
clarorum hominum scientiam rerum gestarum vel antepondrá la de un general a la de un orador? ¿Y
utilitate vel magnitudine metiri velit, non quién dudará que aun de sola nuestra ciudad han
anteponat oratori imperatorem? Quis autem salido innumerables guerreros excelentes, al
dubitet quin belli duces ex hac una civitate paso que podemos presentar muy pocos varones
praestantissimos paene innumerabilis, in dicendo que hayan sobresalido en el decir?
autem excellentis vix paucos proferre possimus? Pues hombres que rigiesen y gobernasen con buen
[8] Iam vero consilio ac sapientia qui regere ac consejo y sabiduría la república, muchos hubo en
gubernare rem publicam possint, multi nostra, nuestra edad, muchos más en la de nuestros padres
plures patrum memoria atque etiam maiorum y en la de nuestros mayores, mientras que en todo
exstiterunt, cum boni perdiu nulli, vix autem este tiempo apenas floreció un buen orador, y
singulis aetatibus singuli tolerabiles oratores en cada época rara vez se presentó uno
invenirentur. Ac ne qui forte cum aliis studiis, tolerable. Y si alguno cree que este arte de decir no
quae reconditis in artibus atque in quadam ha de compararse con la gloria militar o con la
varietate litterarum versentur, magis hanc dicendi prudencia de buen senador, sino con los otros
rationem, quam cum imperatoris laude aut cum estudios literarios y especulativos, fije la atención
boni senatoris prudentia comparandam putet, en estas mismas artes y vea cuántos han florecido
convertat animum ad ea ipsa artium genera en ellas siempre, comparados con el escaso
circumspiciatque, qui in eis floruerint quamque número do oradores.
multi sint; sic facillime, quanta oratorum sit et
semper fuerit paucitas, iudicabit.
[III] [9] Neque enim te fugit omnium laudatarum Bien sabes que los hombres más doctos tienen por
3
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
artium procreatricem quandam et quasi parentem madre y procreadora de todas las ciencias a la que
eam, quam philosophian Graeci vocant, ab llaman los griegos filosofía, en la cual es difícil
hominibus doctissimis iudicari; in qua difficile enumerar cuántos escritores se han ejercitado y
est enumerare quot viri quanta scientia quantaque con cuánta ciencia y variedad de estudios, no
in suis studiis varietate et copia fuerint, qui non separadamente y en una cosa sola, sino
una aliqua in re separatim elaborarint, sed omnia, investigando, discutiendo y buscando la razón de
quaecumque possent, vel scientiae cuanto existe. ¿Quién no sabe que los llamados
pervestigatione vel disserendi ratione matemáticos tratan de cosas oscurísimas,
comprehenderint. [10] Quis ignorat, ei, qui recónditas, múltiples y sutiles? Y sin embargo, ha
mathematici vocantur, quanta in obscuritate habido entre ellos hombres consumados, hasta el
rerum et quam recondita in arte et multiplici extremo de que bien puede decirse que nadie se
subtilique versentur? Quo tamen in genere ita dedica a esta ciencia con ardor sin conseguir lo
multi perfecti homines exstiterunt, ut nemo fere que desea. ¿Quién se aplicó de veras a la música o
studuisse ei scientiae vehementius videatur, quin a aquel estudio de las letras que profesan los
quod voluerit consecutus sit. Quis musicis, quis gramáticos, y no abarcó fácilmente con el
huic studio litterarum, quod profitentur ei, qui pensamiento toda la extensión y materia de
grammatici vocantur, penitus se dedit, quin estas enseñanzas? Y aun me parece que con
omnem illarum artium paene infinitam vim et verdad puedo decir que, entre todos los
materiem scientia et cognitione comprehenderit? cultivadores de las artes liberales, los menos
[11] Vere mihi hoc videor esse dicturus, ex numerosos fueron siempre los grandes poetas. Y
omnibus eis, qui in harum artium liberalissimis aun en esta clase, donde rara vez sale uno
studiis sint doctrinisque versati, minimam excelente, si comparas los nuestros y los de Grecia,
copiam poetarum et oratorum egregiorum encontrarás que son muchos menos los oradores
exstitisse: atque in hoc ipso numero, in quo que los buenos poetas. Y esto es tanto más de
perraro exoritur aliquis excellens, si diligenter et admirar, cuanto que en los demás estudios hay que
ex nostrorum et ex Graecorum copia comparare acudir a fuentes apartadas y recónditas; pero el arte
voles, multo tamen pauciores oratores quam de bien decir está a la vista, versa sobre asuntos
poetae boni reperientur. [12] Quod hoc etiam comunes, sobre las leyes y costumbres
mirabilius debet videri, quia ceterarum artium humanas. Y así como en las demás artes es lo
studia fere reconditis atque abditis e fontibus más excelente lo que se aleja más de la
hauriuntur, dicendi autem omnis ratio in medio comprensión, de los ignorantes, en la oratoria, por
posita communi quodam in usu atque in el contrario, el mayor vicio está en alejarse del
hominum ore et sermone versatur, ut in ceteris id sentido común y del modo usual de hablar.
maxime excellat, quod longissime sit ab
imperitorum intellegentia sensuque disiunctum,
in dicendo autem vitium vel maximum sit a
vulgari genere orationis atque a consuetudine
communis sensus abhorrere.
[IV] [13] Ac ne illud quidem vere dici potest aut Ni puede con verdad decirse que se dediquen más
pluris ceteris inservire aut maiore delectatione a las otras artes porque sea mayor el deleite, o más
aut spe uberiore aut praemiis ad perdiscendum rica la esperanza, o más abundantes los premios.
amplioribus commoveri. Atque ut omittam Pues omitiendo a Grecia, que quiso tener siempre
Graeciam, quae semper eloquentiae princeps esse el cetro de la oratoria, y a aquella Atenas inventora
voluit, atque illas omnium doctrinarum de todas las ciencias, en la cual nació y se
inventrices Athenas, in quibus summa dicendi perfeccionó el arte de bien decir, ni aun en nuestra
vis et inventa est et perfecta, in hac ipsa civitate ciudad fue tan estimado ninguno otro género de
profecto nulla umquam vehementius quam estudio en tiempo alguno. Porque así que hubimos
eloquentiae studia viguerunt. [14] Nam postea logrado el imperio del mundo, y una larga paz nos
quam imperio omnium gentium constituto dio reposo, no hubo adolescente codicioso de
4
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
diuturnitas pacis otium confirmavit, nemo fere gloria que con todo empeño no se dedicase a la
laudis cupidus adulescens non sibi ad dicendum elocuencia. Al principio, ignorantes de todo
studio omni enitendum putavit; ac primo quidem método, sin ejercicio, ni precepto, ni arte alguno,
totius rationis ignari, qui neque exercitationis debían su triunfo sólo a su buen ingenio y
ullam vim neque aliquod praeceptum artis esse disposición. Pero después que oyeron a los
arbitrarentur, tantum, quantum ingenio et oradores griegos, y leyeron sus obras, y
cogitatione poterant, consequebantur; post autem aprendieron de sus doctores, entró a los nuestros
auditis oratoribus Graecis cognitisque eorum increíble entusiasmo por la oratoria. Excitábalos la
litteris adhibitisque doctoribus incredibili grandeza, variedad y muchedumbre de causas, para
quodam nostri homines discendi studio que a la doctrina que cada cual había adquirido se
flagraverunt. [15] Excitabat eos magnitudo, uniese la experiencia frecuente, superior a todas
varietas multitudoque in omni genere causarum, las reglas de los maestros. Podía prometerse el
ut ad eam doctrinam, quam suo quisque studio orador grandes premios, aun mayores que los de
consecutus esset, adiungeretur usus frequens, qui ahora, ya en crédito, ya en riquezas, ya en
omnium magistrorum praecepta superaret; erant dignidad. Vemos en muchas cosas que, nuestros
autem huic studio maxima, quae nunc quoque ingenios llevan ventaja a los de todas las demás
sunt, eita praemia vel ad gratiam vel ad opes vel naciones. Por todas estas causas, ¿cómo no
ad dignitatem; ingenia vero, ut multis rebus admirarse del escaso número de oradores en
possumus iudicare, nostrorum hominum multum todas ciudades y tiempos? Sin duda que es la
ceteris hominibus omnium gentium praestiterunt. elocuencia algo más de lo que imaginan los
[16] Quibus de causis quis non iure miretur ex hombres, y que requiere mucha variedad de
omni memoria aetatum, temporum, civitatum ciencias y estudios.
tam exiguum oratorum numerum inveniri? Sed
enim maius est hoc quiddam quam homines
opinantur, et pluribus ex artibus studiisque
conlectum.
[V] Quid enim quis aliud in maxima discentium ¿Quién al ver tanta multitud de discípulos, tanta
multitudine, summa magistrorum copia, abundancia de maestros, tan buenos ingenios, tanta
praestantissimis hominum ingeniis, infinita riqueza de causas, tan grandes premios propuestos
causarum varietate, amplissimis eloquentiae a la elocuencia, dejará de conocer que el no
propositis praemiis esse causae putet, nisi rei sobresalir en ella consiste en su increíble grandeza
quandam incredibilem magnitudinem ac y dificultad? Pues abraza la ciencia de muchas
difficultatem? [17] Est enim et scientia cosas, sin las cuales es vana e inútil la verbosidad,
comprehendenda rerum plurimarum, sine qua y el mismo discurso ha de brillar no sólo por la
verborum volubilitas inanis atque inridenda est, elección sino también por la construcción de las
et ipsa oratio conformanda non solum electione, palabras; ha de conocer el orador las pasiones
sed etiam constructione verborum, et omnes humanas, porque en excitar o calmar el ánimo
animorum motus, quos hominum generi rerum de los oyentes consiste toda la fuerza y valor de
natura tribuit, penitus pernoscendi, quod omnis la oración. Añádase a esto cierta amenidad y
vis ratioque dicendi in eorum, qui audiunt, gracia, erudición propia de un hombre culto,
mentibus aut sedandis aut excitandis expromenda rapidez y oportunidad en el responder y en el
est; accedat eodem oportet lepos quidam atacar, unido todo a un estilo agudo y urbano.
facetiaeque et eruditio libero digna celeritasque Debe ser profundo el orador en el conocimiento de
et brevitas et respondendi et lacessendi subtili la antigüedad, y no profano en el de las leyes y
venustate atque urbanitate coniuncta; [18] el derecho civil. ¿Y qué diré de la acción
tenenda praeterea est omnis antiquitas misma, que consiste en el movimiento del cuerpo,
exemplorumque vis, neque legum ac iuris civilis en el gesto, en el semblante, en las inflexiones de
scientia neglegenda est. Nam quid ego de actione la voz? Cuán difícil sea ella por sí sola, bien lo
ipsa plura dicam? quae motu corporis, quae declara el arte escénico y de los histriones, en el
5
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
gestu, quae vultu, quae vocis conformatione ac cual, no obstante que hagan todos singular estudio
varietate moderanda est; quae sola per se ipsa de voz y de semblante, vemos cuán pocos son y
quanta sit, histrionum levis ars et scaena declarat; han sido siempre los que se pueden oír sin
in qua cum omnes in oris et vocis et motus disgusto. ¿Qué diré de la memoria, tesoro de todas
moderatione laborent, quis ignorat quam pauci las cosas? Si ella no guardara las cosas y las
sint fuerintque, quos animo aequo spectare palabras inventadas, perecerían todas las
possimus? Quid dicam de thesauro rerum cualidades del orador, por brillantes que fueran. No
omnium, memoria? Quae nisi custos inventis nos admiremos, pues, de que sea difícil la
cogitatisque rebus et verbis adhibeatur, elocuencia cuando tanto lo es cada una de sus
intellegimus omnia, etiam si praeclarissima muchas partes, y exhortemos más bien a nuestros
fuerint in oratore, peritura. [19] Quam ob rem hijos, y a los demás que estiman la gloria y
mirari desinamus, quae causa sit eloquentium habilidad, a que paren mientes en la grandeza del
paucitatis, cum ex eis rebus universis eloquentia asunto y no se reduzcan a los preceptos, maestros y
constet, in quibus singulis elaborare permagnum ejercicios de que todo el mundo se vale, sino a
est, hortemurque potius liberos nostros otros más eficaces para lograr lo que se desea.
ceterosque, quorum gloria nobis et dignitas cara
est, ut animo rei magnitudinem complectantur
neque eis aut praeceptis aut magistris aut
exercitationibus, quibus utuntur omnes, sed aliis
quibusdam se id quod expetunt, consequi posse
confidant.
[VI] [20] Ac mea quidem sententia nemo poterit Nadie, en mi opinión, podrá ser orador perfecto si
esse omni laude cumulatus orator, nisi erit no logra una instrucción universal en ciencias y
omnium rerum magnarum atque artium artes: estos conocimientos exornan y enriquecen el
scientiam consecutus: etenim ex rerum discurso, que en otro caso se reduce a una vana y
cognitione efflorescat et redundet oportet oratio. casi pueril locuacidad. No impondré yo a todos, y
Quae, nisi res est ab oratore percepta et cognita, menos a nuestros oradores, en medio de las
inanem quandam habet elocutionem et paene muchas ocupaciones de esta ciudad y de esta vida,
puerilem. [21] Neque vero ego hoc tantum oneris una carga tan pesada como la de que nada ignoren,
imponam nostris praesertim oratoribus in hac aunque la profesión del orador parece exigir el
tanta occupatione urbis ac vitae, nihil ut eis que de cualquier asunto pueda hablar con
putem licere nescire, quamquam vis oratoris ornato y elegancia. Pero como no dudo que
professioque ipsa bene dicendi hoc suscipere ac esto parecerá a muchos inmenso y
polliceri videtur, ut omni de re, quaecumque sit dificultosísimo, porque los mismos Griegos, tan
proposita, ornate ab eo copioseque dicatur. [22] poderosos en ingenio y doctrina y dados al ocio y
Sed quia non dubito quin hoc plerisque al estudio, hicieron cierta división de las artes, no
immensum infinitumque videatur, et quod trabajando todos en todas y poniendo bajo la esfera
Graecos homines non solum ingenio et doctrina, del orador tan sólo aquella parte del bien decir que
sed etiam otio studioque abundantis partitionem versa sobre controversias forenses y públicas
iam quandam artium fecisse video neque in deliberaciones, no comprenderé en estos libros
universo genere singulos elaborasse, sed sino lo que, después de mucha investigación y
seposuisse a ceteris dictionibus eam partem disputa y por universal consenso de los doctos, se
dicendi, quae in forensibus disceptationibus ha atribuido a este género, y no seguiré un orden
iudiciorum aut deliberationum versaretur, et id de preceptos como en aquella antigua y pueril
unum genus oratori reliquisse; non complectar in doctrina, sino que referiré una disputa que en otro
his libris amplius, quam quod huic generi re tiempo oí a varones nuestros elocuentísimos y en
quaesita et multum disputata summorum toda dignidad principales, no porque yo desprecie
hominum prope consensu est tributum; [23] lo que nos dejaron escrito los Griegos, artífices y
repetamque non ab incunabulis nostrae veteris maestros de este arte, sino porque sus obras están
6
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
puerilisque doctrinae quendam ordinem al alcance de todo el mundo, y no podría yo darles
praeceptorum, sed ea, quae quondam accepi in mayor luz ni ornato con mi interpretación.
nostrorum hominum eloquentissimorum et omni Asimismo me permitirás, hermano mío, que
dignitate principum disputatione esse versata; prefiera a la autoridad de los Griegos la de los que
non quo illa contemnam, quae Graeci dicendi consiguieron entre nosotros mayor fama de
artifices et doctores reliquerunt, sed cum illa elocuentes.
pateant in promptuque sint omnibus, neque ea
interpretatione mea aut ornatius explicari aut
planius exprimi possint, dabis hanc veniam, mi
frater, ut opinor, ut eorum, quibus summa
dicendi laus a nostris hominibus concessa est,
auctoritatem Graecis anteponam.
[VII] [24] Cum igitur vehementius inveheretur in Cuando con más vehemencia perseguía a los
causam principum consul Philippus Drusique patricios el cónsul Filipo, y cuando el tribunado
tribunatus pro senatus auctoritate susceptus de Druso, defensor de la autoridad del Senado,
infringi iam debilitarique videretur, dici mihi empezaba a menoscabarse y a debilitarse, recuerdo
memini ludorum Romanorum diebus L. Crassum haber oído decir que en los días de los juegos
quasi conligendi sui causa se in Tusculanum romanos se retiró Lucio Craso al Tusculano, y
contulisse; venisse eodem, socer eius qui fuerat, que allí fueron a verle su suegro, a quien decían
Q. Mucius dicebatur et M. Antonius, homo et Quinto Mucio, y Marco Antonio, su consejero en
consiliorum in re publica socius et summa cum los negocios de la república, unido a Craso por
Crasso familiaritate coniunctus. [25] Exierant grande amistad. Con Craso habían ido dos jóvenes
autem cum ipso Crasso adulescentes et Drusi amigos de Druso, y en quienes fundaban los
maxime familiares et in quibus magnam tum ancianos de su orden grandes esperanzas, Cayo
spem maiores natu dignitatis suae conlocarent, C. Cota, que aspiraba entonces al tribunado de la
Cotta, qui [tum] tribunatum plebis petebat, et P. plebe, y Publio Sulpicio, de quien se creía que
Sulpicius, qui deinceps eum magistratum había de pretender al año siguiente la misma
petiturus putabatur. [26] Hi primo die de magistratura. Todo el primer día hablaron
temporibus deque universa re publica, quam ob largamente de la condición de los tiempos y del
causam venerant, multum inter se usque ad estado de la república, por cuyo motivo se habían
extremum tempus diei conlocuti sunt; quo reunido. Cota refería muchos años después esa
quidem sermone multa divinitus a tribus illis conversación, y las predicciones verdaderamente
consularibus Cotta deplorata et commemorata divinas que aquellos tres consulares hicieron, hasta
narrabat, ut nihil incidisset postea civitati mali, el punto de no haber acaecido después en la ciudad
quod non impendere illi tanto ante vidissent. [27] desastre alguno que ellos mucho antes no hubiesen
Eo autem omni sermone confecto, tantam in previsto. Acabada que fue esta conversación,
Crasso humanitatem fuisse, ut, cum lauti se acostaron a cenar, y fue tanta la cortesía y
accubuissent, tolleretur omnis illa superioris buen acogimiento de Craso, que se disipó como
tristitia sermonis eaque esset in homine por encanto toda la tristeza de la conversación
iucunditas et tantus in loquendo lepos, ut dies anterior; siendo tantos los chistes y el buen humor,
inter eos curiae fuisse videretur, convivium que si el día había sido de curia, el convite fue
Tusculani; [28] postero autem die, cum illi propiamente del Tusculano. Al día siguiente,
maiores natu satis quiessent et in ambulationem después que los ancianos habían descansado, se
ventum esset, [dicebat] tum Scaevolam duobus fueron todos de paseo, y a las dos o tres vueltas
spatiis tribusve factis dixisse "cur non imitamur, dijo Escévola: «¿Por qué no imitamos, oh Craso, a
Crasse, Socratem illum, qui est in Phaedro aquel Sócrates que figura en el Fedro de Platón?
Platonis? Nam me haec tua platanus admonuit, Convídame a ello este plátano, que con sus anchas
quae non minus ad opacandum hunc locum y extendidas ramas, hace este lugar no menos
patulis est diffusa ramis, quam illa, cuius umbroso y apacible que aquel a cuya sombra se
7
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
umbram secutus est Socrates, quae mihi videtur sentó Sócrates. Y tengo para mí que la amenidad
non tam ipsa acula, quae describitur, quam de aquel lugar no procedía tanto del agua que allí
Platonis oratione crevisse, et quod ille durissimis se describe, como del estilo de Platón. Si
pedibus fecit, ut se abiceret in herba atque ita Sócrates, con tener tan firmes los pies, se echó
[illa], quae philosophi divinitus ferunt esse dicta, sobre la hierba para pronunciar aquellos discursos
loqueretur, id meis pedibus certe concedi est que los filósofos creen de inspiración divina,
aequius." [29] Tum Crassum "immo vero mucho más justo parece que a mis pies se les
commodius etiam"; pulvinosque poposcisse et conceda esto.» Entonces dijo Craso: «Todavía
omnis in eis sedibus, quae erant sub platano, quiero mayor comodidad.» Y pidió unos cojines y
consedisse dicebat. los hizo colocar a la sombra del plátano.
[VIII] Ibi, ut ex pristino sermone relaxarentur Entonces (como solía referir Cota) para descansar
animi omnium, solebat Cotta narrare Crassum los ánimos de la pasada conversación, empezó
sermonem quendam de studio dicendi intulisse. Craso a tratar del arte de la elocuencia. Comenzó
[30] Qui cum ita esset exorsus: non sibi diciendo que más bien que aconsejar a Cota y
cohortandum Sulpicium et Cottam, sed magis a Sulpicio, debía elogiarlos por haber alcanzado
utrumque conlaudandum videri, quod tantam iam ya tanta perfección, que no sólo excedían a los de
essent facultatem adepti, ut non aequalibus suis su edad, sino que podían ser comparados con los
solum anteponerentur, sed cum maioribus natu antiguos. «Nada hay a mi juicio más
compararentur; "neque vero mihi quicquam" excelente, dijo, que poder con la palabra
inquit "praestabilius videtur, quam posse dicendo gobernar las sociedades humanas, atraer los
tenere hominum [coetus] mentis, adlicere entendimientos, mover las voluntades, y traerlas o
voluntates, impellere quo velit, unde autem velit llevarlas a donde se quiera. En todo pueblo libre, y,
deducere: haec una res in omni libero populo principalmente en las ciudades pacíficas y
maximeque in pacatis tranquillisque civitatibus tranquilas, ha florecido y dominado siempre este
praecipue semper floruit semperque dominata arte. ¿Qué cosa hay, más admirable que el
est. [31] Quid enim est aut tam admirabile, quam levantarse de la infinita multitud de los hombres
ex infinita multitudine hominum exsistere unum, uno, capaz de hacer él sólo o con muy pocos lo que
qui id, quod omnibus natura sit datum, vel solus parece que apenas podrían realizar todos los
vel cum perpaucis facere possit? Aut tam hombres juntos? ¿Hay algo más dulce de conocer y
iucundum cognitu atque auditu, quam oír que una oración exornada y elegante, de graves
sapientibus sententiis gravibusque verbis ornata sentencias y graciosas palabras? ¿Hay nada tan
oratio et polita? aut tam potens tamque poderoso ni tan magnífico como el ver
magnificum, quam populi motus, iudicum allanados con un discurso los movimientos
religiones, senatus gravitatem unius oratione populares, la rigidez de los jueces, la gravedad
converti? [32] Quid tam porro regium, tam del Senado? ¿Qué cosa más regia, más liberal
liberale, tam munificum, quam opem ferre y generosa que ayudar a los humildes, levantar a
supplicibus, excitare adflictos, dare salutem, los caídos, salvar de los peligros o del destierro a
liberare periculis, retinere homines in civitate? los ciudadanos? Es como tener siempre una arma
Quid autem tam necessarium, quam tenere para atacar a los malvados o para vengarse de
semper arma, quibus vel tectus ipse esse possis ellos. Y dejando aparte el foro, el tribunal, los
vel provocare integer vel te ulcisci lacessitus? rostros y la curia, ¿qué cosa más agradable aun en
Age vero, ne semper forum, subsellia, rostra el ocio, y más digna de la humanidad, que una
curiamque meditere, quid esse potest in otio aut conversación graciosa y no ruda? Si en mucho nos
iucundius aut magis proprium humanitatis, quam aventajamos a las bestias, es porque tenemos el
sermo facetus ac nulla in re rudis? Hoc enim uno don de la palabra y podemos expresar todo lo que
praestamus vel maxime feris, quod conloquimur pensamos. ¿Cómo no admirar al que se aventaja a
inter nos et quod exprimere dicendo sensa los demás hombres en aquello, mismo en que el
possumus. [33] Quam ob rem quis hoc non iure hombre excede a las bestias, y cómo no
miretur summeque in eo elaborandum esse esforzarnos en conseguir tanta excelencia? Y
8
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
arbitretur, ut, quo uno homines maxime bestiis viniendo a lo principal, ¿qué otra fuerza pudo
praestent, in hoc hominibus ipsis antecellat? Vt congregar en uno a los hombres dispersos, y
vero iam ad illa summa veniamus, quae vis alia traerlos de la vida salvaje y agreste a la culta y
potuit aut dispersos homines unum in locum civilizada, y constituir las ciudades y darles leyes,
congregare aut a fera agrestique vita ad hunc derechos y costumbres? Y no deteniéndome en
humanum cultum civilemque iura describere? los demás innumerables beneficios, diré
[34] Ac ne plura, quae sunt paene innumerabilia, brevemente que en la moderación y sabiduría de
consecter, comprehendam brevi: sic enim statuo, un perfecto orador estriba, no sólo su propia
perfecti oratoris moderatione et sapientia non dignidad, sino la de otros muchos particulares, y la
solum ipsius dignitatem, sed et privatorum salvación de toda la república. Por tanto, jóvenes,
plurimorum et universae rei publicae salutem proseguid como habéis comenzado, no
maxime contineri. Quam ob rem pergite, ut abandonéis el estudio, y así lograréis para vosotros
facitis, adulescentes, atque in id studium, in quo honor, utilidad para vuestros amigos, provecho
estis, incumbite, ut et vobis honori et amicis para la república.»
utilitati et rei publicae emolumento esse
possitis."
[IX] [35] Tum Scaevola comiter, ut solebat, Entonces Escévola con su habitual cortesía, dijo:
"cetera" inquit "adsentior Crasso, ne aut de C. «Estoy conforme con casi todo lo que dices, oh
Laeli soceri mei aut de huius generi aut arte aut Craso, y en nada quiero disminuir el arte y la gloria
gloria detraham; sed illa duo, Crasse, vereor ut de mi suegro Cayo Lelio o de este yerno mío; pero
tibi possim concedere: unum, quod ab oratoribus dos cosas hay que no te puedo conceder: la una,
civitates et initio constitutas et saepe conservatas que los oradores hayan fundado y establecido en
esse dixisti, alterum, foro, contione, iudiciis, un principio las ciudades y después las hayan
senatu statuisti oratorem in omni genere salvado muchas veces; la otra, que aparte del foro,
sermonis et humanitatis esse perfectum. [36] de la tribuna, de los juicios, y del Senado, ha de ser
Quis enim tibi hoc concesserit aut initio genus perfecto el orador en todo género de elocuencia y
hominum in montibus ac silvis dissipatum non humanidades. ¿Quién ha de concederte que el
prudentium consiliis compulsum potius quam género humano, disperso antes por montes y
disertorum oratione delenitum se oppidis selvas, vino a edificar muros y ciudades, movido
moenibusque saepsisse? aut vero reliquas no tanto por los consejos de la prudencia
utilitates aut in constituendis aut in conservandis como por la energía oratoria? ¿Acaso las
civitatibus non a sapientibus et fortibus viris, sed demás utilidades; que de establecer y conservar
a disertis ornateque dicentibus esse constitutas? los pueblos se han seguido, se deben sólo a los
[37] An vero tibi Romulus ille aut pastores et varones elocuentes y de buen, decir y no a los
convenas congregasse aut Sabinorum conubia fuertes y sabios? ¿Te parece que Rómulo se valió
coniunxisse aut finitimorum vim repressisse antes de la elocuencia que de su buen consejo y
eloquentia videtur, non consilio et sapientia sabiduría singular para reunir a los pastores y
singulari? Quid? In Numa Pompilio, quid? In foragidos, para concertar las bodas con las Sabinas,
Servio Tullio, quid? In ceteris regibus, quorum o para reprimir la audacia de los comarcanos? Y en
multa sunt eximia ad constituendam rem Numa Pompilio, en Servio Tulio, en los demás
publicam, num eloquentiae vestigium apparet? reyes que tanto hicieron para afianzar la república,
Quid? Exactis regibus, tametsi ipsam exactionem ¿hallas algún vestigio de elocuencia? Y después de
mente, non lingua perfectam L. Bruti esse la expulsión de los reyes, la cual, Lucio Bruto
cernimus, sed deinceps omnia nonne plena llevó a cabo más con el entendimiento que con
consiliorum, inania verborum videmus? [38] Ego la lengua, ¿no vemos imperar entre nosotros el
vero si velim et nostrae civitatis exemplis uti et buen, consejo y no la vana locuacidad? Y si yo
aliarum, plura proferre possim detrimenta quisiera recordar ejemplos de nuestra ciudad y de
publicis rebus quam adiumenta, per homines otras, veríamos que los grandes oradores, han
eloquentissimos importata; sed ut reliqua traído más daño que provecho a la causa pública.
9
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
praetermittam, omnium mihi videor, exceptis, Y por no hablar de otros, sólo recordaré los dos
Crasse, vobis duobus, eloquentissimos audisse hombres más elocuentes que yo he oído fuera de
Ti. et C. Sempronios, quorum pater, homo vosotros dos, oh Craso: a Tiberio y a Cayo
prudens et gravis, haudquaquam eloquens, et Sempronio, cuyo padre, hombre prudente y grave,
saepe alias et maxime censor saluti reipublicae pero que nada tenía de elocuente, sirvió muy bien
fuit: atque is non accurata quadam orationis a la república, sobretodo cuando fue censor, y
copia, sed nutu atque verbo libertinos in urbanas no con elegantes discursos, sino con energía y
tribus transtulit, quod nisi fecisset, rem publicam, pocas palabras hizo entrar a los libertinos1 en las
quam nunc vix tenemus, iam diu nullam tribus urbanas. Y a fe que si no lo hubiera hecho, la
haberemus. At vero eius filii diserti et omnibus república, que ya apenas existe, hubiera perecido
vel naturae vel doctrinae praesidiis ad dicendum mucho tiempo hace. Pero sus hijos, tan doctos y
parati, cum civitatem vel paterno consilio vel elocuentes, con todas las cualidades de la
avitis armis florentissimam accepissent, ista naturaleza y del arte, habiendo recibido la
praeclara gubernatrice, ut ais, civitatum ciudad en un estado muy floreciente, gracias a
eloquentia rem publicam dissipaverunt. la prudencia de su padre y a las armas de sus
abuelos, dieron al traste con la república,
valiéndose de esa misma elocuencia que tú llamas
la mejor gobernadora de los Estados.
[X] [39] Quid? Leges veteres moresque »¿Y las leyes antiguas, y las costumbres de
maiorum; quid? Auspicia, quibus ego et tu, nuestros antepasados, y los auspicios que yo y tú,
Crasse, cum magna rei publicae salute Oh Craso, dirigimos con tanto provecho de la
praesumus; quid? Religiones et caerimoniae; república, y la religión, y las ceremonias, y el
quid? Haec iura civilia, quae iam pridem in derecho civil que está como vinculado en nuestra
nostra familia sine ulla eloquentiae et laude familia, sin ningún alarde do elocuencia, han
versantur, num aut inventa sunt aut cognita aut sido inventadas, conocidas ni aun tratadas por los
omnino ab oratorum genere tractata? [40] oradores? Bien me acuerdo de Servio Galba,
Equidem et Ser. Galbam memoria teneo divinum hombre divino en el decir, y de Marco Emilio
hominem in dicendo et M. Aemilium Porcinam Porcina, a quien siendo joven venciste, el cual
et C. ipsum Carbonem, quem tu adulescentulus era ignorante del derecho y desconocedor de las
perculisti, ignarum legum, haesitantem in costumbres de nuestros mayores; y hoy es el día en
maiorum institutis, rudem in iure civili; et haec que, fuera de ti, Craso, que más por afición propia
aetas vestra praeter te, Crasse qui tuo magis que por necesidad de la oratoria has aprendido
studio quam proprio munere aliquo disertorum conmigo el derecho civil, todos los demás
ius a nobis civile didicisti, quod interdum pudeat, oradores le ignoran del todo: cosa a la verdad
iuris ignara est. [41] Quod vero in extrema lamentable. Y lo que al fin dijiste, como hablando
oratione quasi tuo iure sumpsisti, oratorem in en nombre y en derecho propio, es a saber, que
omnis seris monis disputatione copiosissime el orador puede ejercitarse copiosamente de
versari posse, id, nisi hic in tuo regno essemus, causas; esto no lo toleraría yo si no estuviésemos
non tulissem multisque praeessem, qui aut aquí en tu reino, y daría la razón a los que te
interdicto tecum contenderent aut te ex iure pusieran interdicto o te llamasen a juicio por haber
manum consertum uocarent, quod in alienas invadido tan temerariamente las ajenas
possessiones tam temere inruisses. [42] Agerent posesiones. Hubieran promovido contra ti acción
enim tecum lege primum Pythagorei omnes judicial, en primer lugar los Pitagóricos, y los
atque Democritii ceterique in iure sua physici sectarios de Demócrito y todos los demás físicos
vindicarent [ornati homines in dicendo et en sus varias escuelas: hombres elocuentes y
graves], quibuscum tibi iusto sacramento graves en el decir, con los cuales no podrías
contendere non liceret; urgerent praeterea contender aunque tu causa fuera justa. Te
philosophorum greges iam ab illo fonte et capite perseguirían además todas las escuelas filosóficas
1
Se llamaba libertinos a los hijos de los libertos.
10
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
Socrate nihil te de bonis rebus in vita, nihil de que tienen por fuente y cabeza a Sócrates, y te
malis, nihil de animi permotionibus, nihil de convencerían de que nada habías aprendido,
hominum moribus, nihil de ratione vitae nada investigado, y que nada sabías de los bienes
didicisse, nihil omnino quaesisse, nihil scire ni de los males de la vida, nada de las pasiones del
convincerent; et cum universi in te impetum alma, nada de la razón y del método; y después que
fecissent, tum singulae familiae litem tibi todos te hubiesen atacado juntos, cada una de las
intenderent; [43] instaret Academia, quae, escuelas te pondría pleito. La Academia te
quicquid dixisses, id te ipsum negare cogeret; obligaría a negar lo mismo que antes habías
Stoici vero nostri disputationum suarum atque afirmado. Nuestros Estoicos te enredarían en
interrogationum laqueis te inretitum tenerent; los lazos de sus interrogaciones y disputas. Los
Peripatetici autem etiam haec ipsa, quae propria Peripatéticos te probarían que esos mismos
oratorum putas esse adiumenta atque ornamenta adornos que crees propios del discurso y del
dicendi, a se peti vincerent oportere, ac non orador, debes tomarlos de ellos, y que Aristóteles y
solum meliora, sed etiam multo plura Teofrasto escribieron sobre los asuntos que dices,
Aristotelem Theophrastumque de istis rebus, mejor y mucho más que todos los maestros de
quam omnis dicendi magistros scripsisse elocuencia. Omito a los matemáticos, gramáticos,
ostenderent. [44] Missos facio mathematicos, músicos, con cuyas artes tiene muy poco
grammaticos, musicos, quorum artibus vestra ista parentesco la de bien decir. Por lo tanto, oh
dicendi vis ne minima quidem societate Craso, juzgo que do debes extender tanto los
coniungitur. Quam ob rem ista tanta tamque límites de tu arte: bastará el conseguir en los
multa profitenda, Crasse, non censeo; satis id est juicios que la causa que defiendes parezca la mejor
magnum, quod potes praestare, ut in iudiciis ea y más probable; que en las arengas y
causa, quamcumque tu dicis, melior et deliberaciones valga mucho tu oración para
probabilior esse videatur, ut in contionibus et in persuadir al pueblo; en suma, que a los prudentes
sententiis dicendis ad persuadendum tua les parezca que has hablado con elegancia, y a los
plurimum valeat oratio, denique ut prudentibus ignorantes que has hablado con verdad. Si algo
diserte, stultis etiam vere videare dicere. Hoc más que esto consigues, no será por las facultades
amplius si quid poteris, non id mihi videbitur comunes a todo orador, sino por las propias y
orator, sed Crassus sua quadam propria, non especiales de Craso.»
communi oratorum facultate posse.".
[XI] [45] Tum ille "non sum" inquit "nescius, Entonces dijo éste: «No ignoro, Escévola, que
Scaevola, ista inter Graecos dici et disceptari entre los Griegos se suele decir y disputar esto
solere; audivi enim summos homines, cum mismo. Cuando después de mi cuestura en
quaestor ex Macedonia venissem Athenas, Macedonia, estuve en Atenas, oí a los hombres
florente Academia, ut temporibus illis ferebatur, más ilustres de la Academia, entonces muy
cum eam Charmadas et Clitomachus et floreciente, como que la gobernaban Carneades,
Aeschines obtinebant; erat etiam Metrodorus, qui Clitomaco y Esquines. También vivía entonces
cum illis una ipsum illum Carneadem diligentius Metrodoro, que había sido, como los otros,
audierat, hominem omnium in dicendo, ut estudioso discípulo de aquel Carneades a quien
ferebant, acerrimum et copiosissimum; tenían por el más acre y copioso en la
vigebatque auditor Panaeti illius tui Mnesarchus disputa. Florecían Mnesarco, discípulo de
et Peripatetici Critolai Diodorus; [46] multi erant Panecio y los peripatéticos Critolao y Diodoro.
praeterea clari in philosophia et nobiles, a quibus Todos a tina voz decían que se había de apartar al
omnibus una paene voce repelli oratorem a orador del gobierno de las ciudades, excluirle de
gubernaculis civitatum, excludi ab omni doctrina toda doctrina y ciencia seria, y reducirle sólo a la
rerumque maiorum scientia ac tantum in iudicia parte judicial y al foro, como si fuera un
et contiunculas tamquam in aliquod pistrinum esclavo, sujeto una tahona. Pero yo no convenía
detrudi et compingi videbam; [47] sed ego neque con ellos ni con el inventor y príncipe de este
illis adsentiebar neque harum disputationum género de disputas, el grave y elocuentísimo
11
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
inventori et principi longe omnium in dicendo Platón, cuyo Gorgias leí entonces en Atenas bajo
gravissimo et eloquentissimo, Platoni, cuius tum la dirección de Carneades, en cuyo libro admiraba
Athenis cum Charmada diligentius legi Gorgiam; yo mucho a Platón, que al burlarse de los oradores
quo in libro in hoc maxime admirabar Platonem, se había mostrado él mismo orador eximio.
quod mihi [in] oratoribus inridendis ipse esse La controversia de palabras ha atormentado
orator summus videbatur. Verbi enim siempre mucho a los Griegos, más amantes de la
controversia iam diu torquet Graeculos homines polémica que de la verdad.
contentionis cupidiores quam veritatis. [48] Nam »Y si alguno sostiene que es orador tan sólo el que
si quis hunc statuit esse oratorem, qui habla en juicio, o ante el pueblo o en el Senado,
tantummodo in iure aut in iudiciis possit aut apud necesario es que aun así, lo conceda muchas y
populum aut in senatu copiose loqui, tamen huic raras cualidades. Pues sin gran experiencia de las
ipsi multa tribuat et concedat necesse est; neque cosas públicas, sin ciencia de las leyes, de las
enim sine multa pertractatione omnium rerum costumbres y del derecho, y sin conocer la
publicarum neque sine legum, morum, iuris naturaleza y las costumbres humanas, apenas
scientia neque natura hominum incognita ac puede tratar con sabiduría y prudencia esos
moribus in his ipsis rebus satis callide versari et mismos asuntos. Y al que llega a poseer este
perite potest; qui autem haec cognoverit, sine conocimiento, sin el cual ninguna causa, ni
quibus ne illa quidem minima in causis quisquam aun de las menores, puede tratarse, ¿qué cosa de
recte tueri potest, quid huic abesse poterit de importancia le faltará saber? Y aunque el oficio del
maximarum rerum scientia? Sin oratoris nihil vis orador se redujese a hablar con ornato, compostura
esse nisi composite, ornate, copiose loqui, y abundancia, ¿crees que podría conseguirlo sin
quaero, id ipsum qui possit adsequi sine ea aquella ciencia que vosotros no le concedéis? Pues
scientia, quam ei non conceditis? Dicendi enim toda la fuerza del discurso se pierde cuando el que
virtus, nisi ei, qui dicet, ea, quae dicet, percepta habla no sabe a fondo la materia de que va a tratar.
sunt, exstare non potest. [49] Quam ob rem, si Por lo cual, si Demócrito el Físico tuvo buen estilo,
ornate locutus est, sicut et fertur et mihi physicus según dicen y a mí me lo parece, su materia
ille materies illa fuit physici, de qua dixit, perteneció a la física; pero la elegancia de las
ornatus vero ipse verborum oratoris putandus est; palabras a la oratoria. Y si Platón habló
et, si Plato de rebus ab civilibus controversiis divinamente de cosas remotísimas de toda
remotissimis divinitus est locutus, quod ego controversia civil, lo cual yo concedo; si
concedo; si item Aristoteles, si Theophrastus, si Aristóteles, Teofrasto y Carneades se mostraron
Carneades in rebus eis, de quibus disputaverunt, elocuentes en la disputa, y suaves y adornados en
eloquentes et in dicendo suaves atque ornati el decir, pertenezcan en buen hora a otros estudios
fuerunt, sint eae res, de quibus disputant, in aliis las materias de que escribieron, pero el estilo es
quibusdam studiis, oratio quidem ipsa propria est propio de este único arte de que ahora vamos
huius unius rationis, de qua loquimur et hablando. Así, vemos que de las mismas cosas
quaerimus. [50] Etenim videmus eisdem de rebus disputaron otros seca y áridamente, como aquel
ieiune quosdam et exiliter, ut eum, quem Crisipo, cuya agudeza tanto encomian, y no por
acutissimum ferunt, Chrysippum, disputavisse eso dejó de ser buen filósofo, aunque no tuvo el
neque ob eam rem philosophiae non satis fecisse, arte de bien decir propio de otra facultad que lo era
quod non habuerit hanc dicendi ex arte aliena extraña.
facultatem.
[XII] Quid ergo interest aut qui discernes eorum, »¿Dónde está, pues, la diferencia? ¿O cómo has de
quos nominavi, in dicendo ubertatem et copiam discernir la riqueza y abundancia de los que antes
ab eorum exilitate, qui hac dicendi varietate et nombré, y la aridez de estos otros que no tienen
elegantia non utuntur? Vnum erit profecto, quod variedad ni elegancia en el decir? Lo único que
ei, qui bene dicunt, adferunt proprium, tienen de característico los que hablan bien, es una
compositam orationem et ornatam et artificio elocución elegante, adornada, artificiosa y culta.
quodam et expolitione distinctam; haec autem Pero todo este adorno, si el orador no penetra y
12
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
oratio, si res non subest ab oratore percepta et domina su asunto, es cosa vana y digna de toda
cognita, aut nulla sit necesse est aut omnium irrisión. ¿No es un género de locura el vano son de
inrisione ludatur. [51] Quid est enim tam las palabras, por excelentes y escogidas que sean,
furiosum, quam verborum vel optimorum atque cuando no las acompaña ningún pensamiento ni
ornatissimorum sonitus inanis, nulla subiecta ciencia? Cualquier materia que el orador trate,
sententia nec scientia? Quicquid erit igitur de cualquier arte o género, si la aprende como
quacumque ex arte, quocumque de genere, orator si se tratara de la causa de un cliente, la dirá mejor
id, si tamquam clientis causam didicerit, dicet y con más elegancia que el mismo inventor y
melius et ornatius quam ipse ille eius rei inventor artífice de ella. Y si alguno dijere que hay
atque artifex. [52] Nam si quis erit qui hoc dicat, ciertas sentencias y causas propias de los
esse quasdam oratorum proprias sententias atque oradores, y una ciencia circunscrita a los
causas et certarum rerum forensibus cancellis canceles forenses, confesaré que estos son los
circumscriptam scientiam, fatebor equidem in his asuntos en que con más frecuencia se ejercita
magis adsidue versari hanc nostram dictionem, nuestro arte, pero que hay entre estas cosas muchas
sed tamen in his ipsis rebus permulta sunt, quae que los maestros de retórica ni saben ni enseñan.
ipsi magistri, qui rhetorici vocantur, nec tradunt ¿Quién no conoce el poder de la oratoria para
nec tenent. [53] Quis enim nescit maximam vim mover los ánimos a ira, a odio o a dolor, o para
exsistere oratoris in hominum mentibus vel ad trocar estos afectos en compasión y misericordia?
iram aut ad odium aut ad dolorem incitandis vel Por eso, quien no haya estudiado la naturaleza
ab hisce eisdem permotionibus ad lenitatem humana y la vehemencia de las pasiones y las
misericordiamque revocandis? Quae nisi qui causas que las irritan o sosiegan, no podrá
naturas hominum vimque omnem humanitatis conseguir en modo alguno el efecto que con
causasque eas, quibus mentes aut incitantur aut su oración se propone. Dices que todo esto es
reflectuntur, penitus perspexerit, dicendo quod propio de los filósofos. De buen grado lo
volet perficere non poterit. [54] Atque totus hic concederá el orador, pero siempre que dejándoles a
locus philosophorum proprius videtur, neque ellos el conocimiento de las cosas, en el cual
orator me auctore umquam repugnabit; sed, cum únicamente quisieron ejercitarse, le dejes a él el
illis cognitionem rerum concesserit, quod in ea cuidado del estilo, que sin estos conocimientos
solum illi voluerint elaborare, tractationem vale poco, porque ya dije que el oficio propio del
orationis, quae sine illa scientia est nulla, sibi orador es hacer un discurso grave, elegante y
adsumet; hoc enim est proprium oratoris, quod acomodado a la inteligencia y sentido de los
saepe iam dixi, oratio gravis et ornata et hombres.
hominum sensibus ac mentibus accommodata.
[XIII] [55] Quibus de rebus Aristotelem et »Confieso que Aristóteles y Teofrasto escribieron
Theophrastum scripsisse fateor; sed vide ne hoc, sobre esto; pero quizás, Escévola, venga todo
Scaevola, totum sit a me: nam ego, quae sunt ello en apoyo de mí sentir. Sólo tomo prestado
oratori cum illis communia, non mutuor ab illis, de ellos, lo que tienen de común con los oradores,
isti quae de his rebus disputant, oratorum esse al paso que ellos conceden que cuanto escriben
concedunt, itaque ceteros libros artis suae sobre el arte de bien decir pertenece a la
nomine, hos rhetoricos et inscribunt et appellant. oratoria, y así, a todos sus libros que tratan de
[56] Etenim cum illi in dicendo inciderint loci, ese arte los llaman libros retóricos.
quod persaepe evenit, ut de dis immortalibus, de »De manera que cuando en el discurso intervienen
pietate, de concordia, de amicitia, de communi aquellos argumentos tan usuales: de los Dioses
civium, de hominum, de gentium iure, de inmortales, de la piedad, de la concordia, de la
aequitate, de temperantia, de magnitudine animi, amistad, del derecho civil, del natural y de gentes,
de omni virtutis genere sit dicendum, clamabunt, de la equidad, de la templanza, de la
credo, omnia gymnasia atque omnes magnanimidad, y de todo género de virtudes,
philosophorum scholae sua esse haec omnia clamarán, por cierto, todos los gimnasios y todas
propria, nihil omnino ad oratorem pertinere; [57] las escuelas de los filósofos, que esta es materia
13
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
quibus ego, ut de his rebus in angulis propia suya, y que nada tiene que ver en eso el
consumendi oti causa disserant, cum concessero, orador. Y aunque yo les conceda que siempre, aun
illud tamen oratori tribuam et dabo, ut eadem, de en sus ratos de ocio, agitan ellos estas cuestiones,
quibus illi tenui quodam exsanguique sermone también concederé al orador el poder explicar
disputant, hic cum omni iucunditate et gravitate con majestad y gracia los mismos puntos que
explicet. Haec ego cum ipsis philosophis [tum] ellos discuten con estilo árido y frío. Esto decía yo
Athenis disserebam; cogebat enim me M. a los filósofos en Atenas. A ello me obligaba
Marcellus hic noster, qui [nunc aedilis curulis est nuestro Marco Marcelo, que es ahora Edil curul, y
et] profecto, nisi ludos nunc faceret, huic nostro que de seguro asistiría a nuestra conversación si no
sermoni interesset; ac iam tum erat tuviera que celebrar estos días los juegos. Entonces
adulescentulus his studiis mirifice deditus. era muy joven y ya se aficionaba a estos estudios.
»Pero, en cuanto a la institución de las leyes, a la
[58] Iam vero de legibus constituendis, de bello, guerra y la paz, a los aliados y tributarios, al
de pace, de sociis, de vectigalibus, de iure civium derecho civil, distribuido por órdenes y edades,
generatim in ordines aetatesque discriptorum digan los Griegos, si quieren, que Licurgo y Solon
dicant vel Graeci, si volunt, Lycurgum aut (a quienes pongo, sin embargo, en el número de los
Solonem - quamquam illos quidem censemus in hombres elocuentes) supieron más que Hipérides y
numero eloquentium reponendos - scisse melius Demóstenes, varones ya perfectos y consumados
quam Hyperidem aut Demosthenem, perfectos en el decir; o bien que nuestros decenviros, los que
iam homines in dicendo et perpolitos, vel nostri escribieron las doce tablas, y que sin duda
decem viros, qui XII tabulas perscripserunt, quos fueron muy prudentes, se adelantaron en este
necesse est fuisse prudentis, anteponant in hoc género a Servio Galba y a tu suegro Cayo Letio, de
genere et Ser. Galbae et socero tuo C. Laelio, quienes consta que sobresalieron en la oratoria.
quos constat dicendi gloria praestitisse. [59] Nunca negaré que hay ciertas artes propias y
Numquam enim negabo esse quasdam partis peculiares de los que ponen todo su estudio en
proprias eorum, qui in his cognoscendis atque conocerlas y tratarlas; pero sólo llamaré orador
tractandis studium suum omne posuerunt, sed pleno y perfecto a quien pueda discurrir de
oratorem plenum atque perfectum esse eum, qui todo, con variedad y hermosura.
de omnibus rebus possit copiose varieque dicere.
[XIV] Etenim saepe in eis causis, quas omnes »Muchas veces en las causas que todos tienen por
proprias esse oratorum confitentur,est aliquid, peculiares del orador, ocurre algo que no puede
quod non ex usu forensi, quem solum oratoribus resolverse por la práctica forense, único saber
conceditis, sed ex obscuriore aliqua scientia sit que nos concedéis, sino que ha de tomarse de
promendum atque sumendum. [60] Quaero enim alguna otra ciencia más oscura. Y ahora os
num possit aut contra imperatorem aut pro pregunto: ¿Se puede acusar o defender a un
imperatore dici sine rei militaris usu aut saepe general sin tener conocimientos de arte militar y de
etiam sine regionum terrestrium aut maritimarum las regiones terrestres y marítimas? ¿Se podrá
scientia; num apud populum de legibus iubendis tratar ante el pueblo de la abolición o
aut vetandis, num in senatu de omni rei publicae promulgación de las leyes, o en el Senado, de todo
genere dici sine summa rerum civilium el gobierno de la república, sin gran conocimiento
cognitione et prudentia; num admoveri possit y experiencia de los negocios civiles?
oratio ad sensus animorum atque motus vel ¿Podrá el discurso inflamar o sosegar los ánimos
inflammandos vel etiam exstinguendos, quod (verdadero triunfo del orador), sin una
unum in oratore dominatur, sine diligentissima diligentísima investigación de todo lo que los
pervestigatione earum omnium rationum, quae filósofos especularon sobre la humana naturaleza y
de naturis humani generis ac moribus a costumbres? No sé si podré convenceros de lo que
philosophis explicantur. [61] Atque haud scio an voy a decir; pero no dudaré en decirlo como lo
minus vobis hoc sim probaturus; equidem non siento. La física y las matemáticas, y todos los
dubitabo, quod sentio, dicere: physica ista ipsa et demás objetos que antes señalaste, son ciencias
14
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
mathematica et quae paulo ante ceterarum artium para el que las profesa, pero si quiere poseerlas con
propria posuisti, scientiae sunt eorum, qui illa elegancia, tiene que acudir a la facultad oratoria; y
profitentur, inlustrari autem oratione si quis istas aunque conste que Filon, el arquitecto que hizo el
ipsas artis velit, ad oratoris ei confugiendum est arsenal de Atenas, dio en términos muy elegantes
facultatem. [62] Neque enim si Philonem illum cuenta al pueblo de su obra, no hemos de creer que
architectum, qui Atheniensibus armamentarium lo hizo por arte de arquitecto y no de orador. Y si
fecit, constat perdiserte populo rationem operis nuestro Marco Antonio tuviera que defender a
sui reddidisse, existimandum est architecti potius Hermodoro, ¿no hablaría con artificio y gala, de la
artificio disertum quam oratoris fuisse; nec, si construcción naval? Y nuestro médico y amigo
huic M. Antonio pro Hermodoro fuisset de Asclepiades hablaba mejor que los demás médicos,
navalium opere dicendum, non, cum ab illo no por su saber en medicina, sino por su
causam didicisset, ipse ornate de alieno artificio elocuencia. Por eso es muy probable, aunque no
copioseque dixisset; neque vero Asclepiades, is del todo verdadero, lo que solía decir Sócrates: que
quo nos medico amicoque usi sumus tum todos son elocuentes en lo que saben bien.
eloquentia vincebat ceteros medicos, in eo ipso, Y aun es más verdadero que nadie puede hablar
quod ornate dicebat, medicinae facultate bien de lo que no sabe, y que aunque lo sepa, si
utebatur, non eloquentiae. [63] Atque illud est ignora el arte de construir y embellecer el discurso,
probabilius, neque tamen verum, quod Socrates no podrá explicar lo mismo que tiene bien
dicere solebat, omnis in eo, quod scirent, satis conocido.
esse eloquentis; illud verius, neque quemquam in
eo disertum esse posse, quod nesciat, neque, si
optime sciat ignarusque sit faciundae ac
poliendae orationis, diserte id ipsum, de quo
sciat, posse dicere.
[XV] [64] Quam ob rem, si quis universam et »Por tanto, si alguno quiere definir y abrazar la
propriam oratoris vim definire complectique vult, facultad propia del orador, aquel será, en mi
is orator erit mea sententia hoc tam gravi dignus opinión, digno de tan grave nombre que sepa
nomine, qui, quaecumque res inciderit, quae sit desarrollar cualquier asunto que se presente,
dictione explicanda, prudenter et composite et con prudencia, orden, elegancia, memoria y cierta
ornate et memoriter dicet cum quadam actionis dignidad de acción. Y si a alguno te parece
etiam dignitate. [65] Sin cuipiam nimis infinitum excesivo el decir yo: sobre cualquier materia, bien
videtur, quod ita posui "quaecumque de re," licet puede cortar y disminuir lo que bien le pareciere;
hinc quantum cuique videbitur circumcidat atque pero siempre sostendré que, aunque el orador
amputet, tamen illud tenebo, si, quae ceteris in ignore lo que es propio de otras artes y ciencias, y
artibus atque studiis sita sunt, orator ignoret se haya ejercitado sólo en las disputas forenses,
tantumque ea teneat, quae sint in cuando ocurra hablar de cosas para él
disceptationibus atque usu forensi, tamen his de desconocidas, debe acudir a los que poseen su
rebus ipsis si sit ei dicendum, cum cognoverit ab conocimiento, y podrá hablar de ellas mucho
eis, qui tenent, quae sint in quaque re, multo mejor que los mismos que las profesan. Por
oratorem melius quam ipsos illos, quorum eae ejemplo, si Sulpicio tuviese que hablar de arte
sint artes, esse dicturum. [66] Ita si de re militari militar acudiría a Cayo Mario nuestro pariente, y
dicendum huic erit Sulpicio, quaeret a C. Mario así que se hubiese enterado hablaría de tal
adfini nostro et, cum acceperit, ita pronuntiabit, manera, que el mismo Mario casi le tendría por
ut ipsi C. Mario paene hic melius quam ipse illa superior a él. Si tratara del derecho civil,
scire videatur; sin de iure civili, tecum consultaría contigo, oh Escévola, y a ti, hombre
communicabit, te hominem prudentissimum et prudentísimo y peritísimo, te vencería por su
peritissimum in eis ipsis rebus, quas abs te elocuencia con la misma doctrina que sin ti no
didicerit, dicendi arte superabit. [67] Sin quae res hubiera aprendido. Y si ocurre tratar algo de la
inciderit, in qua de natura, de vitiis hominum, de naturaleza, de los vicios y pasiones de los
15
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
cupiditatibus, de modo, de continentia, de dolore, hombres, del dolor, de la muerte (aunque esto
de morte dicendum sit, forsitan, si ei sit visum, - también debe saberlo el orador), quizá le parecerá
etsi haec quidem nosse debet orator -, cum Sex. conveniente consultar con Sexto Pompeyo,
Pompeio, erudito homine in philosophia, hombre erudito en filosofía; pero de seguro que
communicarit; hoc profecto efficiet ut, expondrá con más elegancia que él lo mismo que
quamcumque rem a quoquo cognoverit, de ea de él haya aprendido. Pero si oyes mis consejos,
multo dicat ornatius quam ille ipse, unde como la filosofía abraza tres partes: primera, los
cognorit. [68] Sed si me audiet, quoniam secretos naturales; segunda, el arte lógica; tercera,
philosophia in tris partis est tributa, in naturae la vida y costumbres, dejemos las dos primeras en
obscuritatem, in disserendi subtilitatem, in vitam obsequio a nuestra pereza, pero retengamos la
atque mores, duo illa relinquamus atque tercera, que fue siempre del dominio del orador,
largiamur inertiae nostrae; tertium vero, quod pues sin ella nada le quedará en que pueda
semper oratoris fuit, nisi tenebimus, nihil oratori, mostrarse grande. Este estudio debe hacerle con
in quo magnus esse possit, relinquemus. [69] mucho ahínco el orador; los demás, aunque no los
Qua re hic locus de vita et moribus totus est domine, podrá tocarlos cuando convenga, pidiendo
oratori perdiscendus; cetera si non didicerit, y recibiendo de otros las noticias.
tamen poterit, si quando opus erit, ornare
dicendo, si modo ad eum erunt delata et ei
tradita.
[XVI] Etenim si constat inter doctos, hominem Pues si consta entre los doctos que Arato, hombre
ignarum astrologiae ornatissimis atque optimis ignorante de la astrología, escribió del cielo y
versibus Aratum de caelo stellisque dixisse; si de de las estrellas en elegantísimos versos; si
rebus rusticis hominem ab agro remotissimum Nicandro de Colofon, con vivir muy apartado
Nicandrum Colophonium poetica quadam del campo, escribió de las cosas rústicas, guiado
facultate, non rustica, scripsisse praeclare, quid más por el genio de la poesía que por el de la
est cur non orator de rebus eis eloquentissime agricultura, ¿por qué el orador no ha de ser
dicat, quas ad certam causam tempusque elocuente en las materias que ha aprendido para
cognorit? [70] Est enim finitimus oratori poeta, cierta ocasión y tiempo? Porque el poeta se parece
numeris astrictior paulo, verborum autem licentia mucho al orador, aunque es más cedido en los
liberior, multis vero ornandi generibus socius ac números, más libre en las palabras, pero muy
paene par; in hoc quidem certe prope idem, nullis semejante y casi igual en el género de ornatos, así
ut terminis circumscribat aut definiat ius suum, como en no tener materia definida ni circunscrita,
quo minus ei liceat eadem illa facultate et copia fuera de la cual no le sea lícito extenderse con
vagari qua velit. [71] Nam quod illud, Scaevola, facilidad y abundancia. ¿Y por qué, oh Escévola,
negasti te fuisse laturum, nisi in meo regno esses, dijiste que, a no estar en mi reino, nunca
quod in omni genere sermonis, in omni parte hubieras tolerado el dicho de que el orador
humanitatis dixerim oratorem perfectum esse debe ser perfecto en todo género de elocuencia y
debere: numquam me hercule hoc dicerem, si leyes humanas? Nunca lo hubiera dicho, a fe mía,
eum, quem fingo, me ipsum esse arbitrarer. [72] si en el orador que describo hubiera querido
Sed, ut solebat C. Lucilius saepe dicere, homo pintarme a mí mismo. Pero como solía decir
tibi subiratus, mihi propter eam ipsam causam Cayo Lucilio (hombre que andaba algo enojado
minus quam volebat familiaris, sed tamen et contigo, y que por lo mismo me trataba con menos
doctus et perurbanus, sic sentio neminem esse in familiaridad que él quisiera, pero de quien nadie
oratorum numero habendum, qui non sit omnibus negará que era docto y muy gracioso), creo que
eis artibus, quae sunt libero dignae, perpolitus; nadie merece el título de orador si no está instruido
quibus ipsis si in dicendo non utimur, tamen en todas las artes propias de un hombre libre, pues
apparet atque exstat, utrum simus earum rudes an aunque no las usemos en el discurso, siempre
didicerimus: [73] ut qui pila ludunt, non utuntur se conoce y resulta claro si somos en ellas
in ipsa lusione artificio proprio palaestrae, sed ignorantes o no. Así como los que juegan a la
16
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
indicat ipse motus, didicerintne palaestram an pelota no usan en el juego el artificio propio
nesciant, et qui aliquid fingunt, etsi tum pictura de la palestra, pero con el movimiento indican si
nihil utuntur, tamen, utrum sciant pingere an han aprendido la palestra o no, y así como en las
nesciant, non obscurum est; sic in orationibus obras del escultor puede adivinarse si sabe dibujar
hisce ipsis iudiciorum, contionum, senatus, etiam o no, así en los discursos judiciales o en los que se
si proprie ceterae non adhibeantur artes, tamen pronuncian ante el pueblo y el Senado, aunque
facile declaratur, utrum is, qui dicat, tantum no se mezclen los conocimientos propios de
modo in hoc declamatorio sit opere iactatus an ad las demás artes, fácilmente se conoce si el
dicendum omnibus ingenuis artibus instructus declamador se ha ejercitado sólo en aquella obra
accesserit." o si llega al foro adornado con todas las artes
liberales.»
[XVII] [74] Tum ridens Scaevola "non luctabor Entonces dijo Escévola riéndose: «No lucharé más
tecum," inquit "Crasse, amplius; id enim ipsum, contigo, Craso, pues después de todo lo que contra
quod contra me locutus es, artificio quodam es mí has dicho, concediéndome por una parte no
consecutus, ut et mihi, quae ego vellem non esse ser propias del orador algunas cosas, has
oratoris, concederes et ea ipsa nescio quo modo torcido no sé cómo, el argumento y se las has
rursus detorqueres atque oratori propria traderes. concedido todas como si fuesen de su jurisdicción.
[75] Quae, cum ego praetor Rhodum venissem et Cuando yo estaba de Pretor en Rodas y
cum summo doctore istius disciplinae Apollonio confería con el gran maestro de retórica Apolonio
ea, quae a Panaetio acceperam, contulissem, lo que yo había aprendido de Panecio, burlóse
inrisit ille quidem, ut solebat, philosophiam atque mucho de la filosofía aquel retórico, como
contempsit multaque non tam graviter dixit quam acostumbraba, no con tanta gravedad como chiste.
facete; tua autem fuit oratio eius modi, non ut Tu discurso no fue para burlarse de ningún
ullam artem doctrinamve contemneres, sed ut arte o ciencia, sino para darlas todas por
omnis comites ac ministratrices oratoris esse compañeras y ministras de la oratoria. Y si
diceres. [76] Quas ego si quis sit unus complexus realmente hay alguno que las haya abrazado todas
omnis, idemque si ad eas facultatem istam y añadido a ellas la gala del estilo, no puedo menos
ornatissimae orationis adiunxerit, non possum de tenerle por hombre eximio y admirable. Pero si
dicere eum non egregium quendam hominem existe, o ha existido alguna vez, o puede existir, no
atque admirandum fore; sed is, si quis esset aut si será otro que tú, pues en mi juicio, y creo que en el
etiam umquam fuisset aut vero si esse posset, tu de todos los demás, apenas has dejado gloria
esses unus profecto, qui et meo iudicio et ninguna a los demás oradores (dicho sea con paz
omnium vix ullam ceteris oratoribus - pace de ellos). Pero si a ti nada te falta saber de
horum dixerim laudem reliquisti. [77] Verum si cuanto se aprende en los negocios forenses y
tibi ipsi nihil deest, quod in forensibus rebus civiles, y sin embargo no has conseguido todavía la
civilibusque versatur, quin scias, neque eam ciencia que atribuyes al orador, tengo para mi que
tamen scientiam, quam adiungis oratori, la extiendes mucho más de lo que la verdad y la
complexus es, videamus ne plus ei tribuamus justicia piden.» Entonces lo replicó Craso:
quam res et veritas ipsa concedat." [78] Hic «Acuérdate que no hablo de mí, sino de la facultad
Crassus "memento" inquit "me non de mea, sed oratoria. ¿Pues qué sabemos ni que hemos podido
de oratoris facultate dixisse; quid enim nos aut aprender los que hemos llegado a la acción antes al
didicimus aut scire potuimus, qui ante ad conocimiento; los que en el foro, en la ambición,
agendum quam ad cognoscendum venimus; quos en la república, en los negocios de los amigos,
in foro, quos in ambitione, quos in re publica, hemos visto abrumados antes que pudiéramos
quos in amicorum negotiis res ipsa ante confecit sospechar nada de la importancia de tales cosas?
quam possemus aliquid de rebus tantis suspicari? Y si crees que hay tales cualidades en mí (que si no
[79] Quod si tibi tantum in nobis videtur esse, carezco, según tú piensas, de ingenio he carecido
quibus etiam si ingenium, ut tu putas, non siempre de saber, de tiempo y aun de afición al
maxime defuit, doctrina certe et otium et hercule estudio), ¿a qué altura no se hubiera elevado el que
17
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
etiam studium illud discendi acerrimum defuit, juntara a un ingenio mayor toda esa ciencia que yo
quid censes, si ad alicuius ingenium vel maius apenas he saludado? ¡Cuán grande orador no
illa, quae ego non attingi, accesserint, qualem hubiera sido!»
illum et quantum oratorem futurum?"
[XVIII] [80] Tum Antonius "probas mihi" inquit Entonces dijo Antonio: «Bien pruebas, oh Craso,
"ista, Crasse, quae dicis, nec dubito quin multo tu opinión, y no dudo que será más abundante en el
locupletior in dicendo futurus sit, si quis omnium decir quien abrace el círculo completo de las artes
rerum atque artium rationem naturamque y ciencias. Pero en primer lugar, esto es muy
comprehenderit; [81] sed primum id difficile est difícil, sobre todo en nuestra vida, cercada de
factu, praesertim in hac nostra vita nostrisque tantas ocupaciones; y además, es de temer que
occupationibus; deinde illud etiam verendum est nos distraigamos y apartemos del ejercicio y
ne abstrahamur ab hac exercitatione et modo de decir popular y forense. Otro estilo me
consuetudine dicendi populari et forensi. Aliud parece el de aquellos filósofos de que antes
enim mihi quoddam orationis genus esse videtur hablabas, aunque hayan tratado de la naturaleza y
eorum hominum, de quibus paulo ante dixisti, de las cosas humanas con cierta majestad y
quamvis illi ornate et graviter aut de natura elegancia. Es un género de decir claro y brillante,
rerum aut de humanis rebus loquantur: nitidum pero más acomodado a la ungida palestra que al
quoddam genus est verborum et laetum, et tumulto civil y al foro. Yo mismo, que aprendí
palaestrae magis et olei, quam huius civilis muy tarde y ligeramente las letras griegas,
turbae ac fori. [82] Namque egomet, qui sero ac cuando, yendo de Proconsul a Cilicia, me
leviter Graecas litteras attigissem, tamen cum pro detuve muchos días en Atenas por las dificultades
consule in Ciliciam proficiscens venissem de la navegación, todos los días tenía conmigo
Athenas, compluris tum ibi dies sum propter hombres doctísimos, casi los mismos que
navigandi difficultatem commoratus; sed, cum nombraste antes; y como hubiesen sabido, no sé
cotidie mecum haberem homines doctissimos, cómo, que yo, lo mismo que tú, solía ejercitarme
eos fere ipsos, qui abs te modo sunt nominati, en causas de importancia disputaban, cada uno a
cum hoc nescio quo modo apud eos su manera, del arte y profesión del orador.
increbruisset, me in causis maioribus sicuti te Unos, como el mismo Mnesarco, decían que los
solere versari, pro se quisque ut poterat de officio que llamamos oradores no son más que unos
et de ratione oratoris disputabat. [83] Horum alii, operarios de lengua veloz y ejercitada; que nadie
sicuti iste ipse Mnesarchus, hos, quos nos es orador sino el sabio; que la misma elocuencia o
oratores vocaremus, nihil esse dicebat nisi arte de bien decir es una virtud, y que el que tiene
quosdam operarios lingua celeri et exercitata; una virtud las tiene todas, puesto que son iguales
oratorem autem, nisi qui sapiens esset, esse entre sí: por donde el que es elocuente viene a
neminem, atque ipsam eloquentiam, quod ex tener todas las virtudes y a ser sabio. Esto era su
bene dicendi scientia constaret, unam quandam espinoso y árido razonamiento, tan apartado de
esse virtutem, et qui unam virtutem haberet, nuestro gusto. Carneades, hablaba con más
omnis habere easque esse inter se aequalis et abundancia, del mismo asunto, no para descubrir
paris; ita, qui esset eloquens, eum virtutes omnis su parecer, pues es costumbre de los académicos
habere atque esse sapientem. Sed haec erat contradecir siempre a todos y gozar en la disputa;
spinosa quaedam et exilis oratio longaque a pero daba a entender que los llamados retóricos, y
nostris sensibus abhorrebat. [84] Charmadas vero los que daban preceptos de elocuencia, nada
multo uberius eisdem de rebus loquebatur, non absolutamente sabían, y que no podía nadie
quo aperiret sententiam suam; hic enim mos erat adquirir el arte de bien decir sin conocer las
patrius Academiae adversari semper omnibus in opiniones de los filósofos.
disputando; sed cum maxime tamen hoc
significabat, eos, qui rhetores nominarentur et
qui dicendi praecepta traderent, nihil plane tenere
neque posse quemquam facultatem adsequi
18
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
dicendi, nisi qui philosophorum inventa
didicisset.
[XIX] [85] Disputabant contra diserti homines Disputaban en contra algunos oradores atenienses,
Athenienses et in re publica causisque versati, in ejercitados en la república y en los negocios,
quis erat etiam is, qui nuper Romae fuit, entre ellos Menedemo, que fue, hace muy
Menedemus, hospes meus; qui cum diceret esse poco, mi huésped en Roma, el cual decía que
quandam prudentiam, quae versaretur in hay una ciencia del gobierno y ordenación de
perspiciendis rationibus constituendarum et la república. Y como era hombre de genio
regendarum rerum publicarum, excitabatur homo sacudido, llevaba mal la contradicción de otro
promptus atque omni abundans doctrina et hombre de tan abundante doctrina y de increíble
quadam incredibili varietate rerum atque copia: variedad y copia de noticias. Decía Cármadas que
omnis enim partis illius ipsius prudentiae todas las partes de esa ciencia habían de tomarse
petendas esse a philosophia docebat neque ea, de la filosofía, y que todo lo que en la república se
quae statuerentur in re publica de dis establece acerca de los Dioses inmortales, de la
immortalibus, de disciplina iuventutis, de iustitia, educación de la juventud, de la justicia, de la
de patientia, de temperantia, de modo rerum paciencia, de la templanza, de la moderación en
omnium, ceteraque, sine quibus civitates aut esse todo y de las demás instituciones sin las que las
aut bene moratae esse non possent, usquam in ciudades no pueden existir o ser bien gobernadas,
eorum inveniri libellis; [86] quod si tantam vim jamás se hallará en los libros de los retóricos. Si
rerum maximarum arte sua rhetorici illi doctores estos doctores hubiesen comprendido en su arte
complecterentur, quaerebat, cur de prooemiis et tantas y tan elevadas cosas, ¿cómo es posible que
de epilogis et de huius modi nugis - sic enim llenaran sus libros de reglas sobre proemios,
appellabat - referti essent eorum libri, de epílogos y otras necedades (así las llamaba), y que
civitatibus instituendis, de scribendis legibus, de no escribieran ni una letra de la fundación de las
aequitate, de iustitia, de fide, de frangendis ciudades, de la promulgación de las leyes, de la
cupiditatibus, de conformandis hominum equidad, de la justicia, de la fe, del modo de
moribus littera nulla in eorum libris inveniretur. refrenar las pasiones y arreglar las buenas
[87] Ipsa vero praecepta sic inludere solebat, ut costumbres? También solía burlarse de los
ostenderet non modo eos expertis esse illius preceptos, diciendo que los retóricos no solo eran
prudentiae, quam sibi asciscerent, sed ne hanc ignorantes de esa ciencia que se atribuían, sino
quidem ipsam dicendi rationem ac viam nosse: del mismo arte y método de bien decir. Porque él
caput enim esse arbitrabatur oratoris, ut et ipse creía que lo más importante en el orador era
eis, apud quos ageret, talis, qualem se esse parecer a los oyentes tal como él mismo deseara, y
optaret, videretur; id fieri vitae dignitate, de qua que esto sólo se conseguía con la dignidad de la
nihil rhetorici isti doctores in praeceptis suis vida (de la cual nada dijeron estos retóricos en
reliquissent; et uti ei qui audirent sic adficerentur sus preceptos), y afectar de tal manera los
animis, ut eos adfici vellet orator; quod item fieri ánimos de los oyentes corno quisiera afectarlos el
nullo modo posse, nisi cognosset is, qui diceret, orador, lo cual también es imposible si ignora éste
quot modis hominum mentes et quibus et quo de qué modo y por qué razones se determina a
genere orationis in quamque partem moverentur; obrar la voluntad humana; todos los cuales son
haec autem esse penitus in media philosophia conocimientos de recóndita filosofía que estos
retrusa atque abdita, quae isti rhetores ne retóricos no han gustado siquiera. Menedemo
primoribus quidem labris attigissent. [88] Ea intentaba refutarle más con ejemplos que con
Menedemus exemplis magis quam argumentis razones, trayendo a la memoria muchos y
conabatur refellere; memoriter enim multa ex brillantes trozos de las oraciones de Demóstenes,
orationibus Demostheni praeclare scripta para probar que conoció todos los recursos con
pronuntians docebat illum in animis vel iudicum que se conmueven los ánimos de los jueces y del
vel populi in omnem partem dicendo pueblo, lo cual suponía Cármadas que no podía
permovendis non fuisse ignarum, quibus ea rebus lograrse sin la filosofía.
19
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
consequeretur, quae negaret ille sine philosophia
quemquam nosse posse.
[XX] [89] Huic respondebat non se negare A esto replicó que él no negaba el sumo ingenio y
Demosthenem summam prudentiam elocuencia de Demóstenes, ya la hubiera alcanzado
summamque vim habuisse dicendi, sed sive ille por su propia disposición, ya por las lecciones de
hoc ingenio potuisset sive, id quod constaret, Platón, de quien consta que fue discípulo; pero que
Platonis studiosus audiendi fuisset, non quid ille no se trataba ahora de averiguar lo que aquel
potuisset, sed quid isti docerent esse grande orador había conseguido, sino lo que
quaerendum. [90] Saepe etiam in eam partem enseñaban los maestros de retórica. Muchas
ferebatur oratione, ut omnino disputaret nullam veces, arrebatado por el calor de la disputa,
artem esse dicendi: idque cum argumentis llegaba a sostener que no existe el arte retórica, y
docuerat, quod ita nati essemus, ut et blandiri eis probaba, con argumentos, que la naturaleza sola
subtiliter, a quibus esset petendum, et adversarios nos había enseñado a halagar y a insinuarnos
minaciter terrere possemus et rem gestam suavemente cuando deseábamos pedir algo, a
exponere et id, quod intenderemus, confirmare amenazar a los adversarios, a exponer los hechos, a
et, quod contra diceretur, refellere, ad extremum confirmar nuestro parecer y refutar los argumentos
deprecari aliquid et conqueri, quibus in rebus contrarios, y, por último, a rogar y a lamentarnos;
omnis oratorum versaretur facultas; et quod que a esto se reducía toda la facultad oratoria,
consuetudo exercitatioque intellegendi y que la costumbre y el ejercicio bastaban a
prudentiam acueret atque eloquendi celeritatem aguzar el ingenio y hacer la palabra fácil: todo esto
incitaret; tum etiam exemplorum copia nitebatur. lo confirmaba con muchos ejemplos. Decía, en
[91] Nam primum quasi dedita opera neminem primer lugar, que entre todos los preceptistas y
scriptorem artis ne mediocriter quidem disertum maestros, desde un cierto Córax y Tisias, que
fuisse dicebat, cum repeteret usque a Corace pasan por inventores y príncipes de este arte, no ha
nescio quo et Tisia, quos artis illius inventores et habido ninguno ni aun medianamente fecundo,
principes fuisse constaret; eloquentissimos autem y por el contrario, nombraba a innumerables
homines, qui ista nec didicissent nec omnino oradores elocuentísimos que jamás aprendieron
scire curassent, is innumerabilis quosdam estos preceptos ni se cuidaron de ellos, en cuyo
nominabat; in quibus etiam, sive ille inridens número (no sé si burlando, o porque así lo pensara,
sive quod ita putaret atque ita audisset, me in illo o así lo hubiera oído) me contaba a mí, que nunca
numero, qui illa non didicissem et tamen, ut ipse había aprendido el arte, y que sin embargo tenía
dicebat, possem aliquid in dicendo, proferebat; algún poder oratorio, según él afirmaba. Yo le
quorum ego alterum illi facile adsentiebar, nihil concedía fácilmente que nada había yo aprendido;
me didicisse, in altero autem me inludi ab eo aut pero en lo demás creía que se burlaba de mí, o más
etiam ipsum errare arbitrabar. [92] Artem vero bien, que en su juicio se engañaba. Seguía diciendo
negabat esse ullam, nisi quae cognitis penitusque que no hay ningún arte que no tenga su materia
perspectis et in unum exitum spectantibus et conocida y bien determinada y constante y
numquam fallentibus rebus contineretur; haec encaminada a un fin, pero que todo lo que el
autem omnia, quae tractarentur ab oratoribus, orador trataba era dudoso e incierto, como que
dubia esse et incerta; quoniam et dicerentur ab decía las cosas quien no las sabía plenamente, ni
eis, qui omnia ea non plane tenerent, et trataba de enseñar a los oyentes, sino de
audirentur ab eis, quibus non scientia esset persuadirlos, por poco tiempo, de una opinión falsa
tradenda, sed exigui temporis aut falsa aut certe o a lo menos oscura. ¿Qué más? llegó a
obscura opinio. [93] Quid multa? Sic mihi tum persuadirme de que no existía el arte de bien
persuadere videbatur neque artificium ullum esse decir, y que nadie puede ser orador si no conoce
dicendi neque quemquam posse, nisi qui illa, todo lo que enseñan los filósofos más doctos. En
quae a doctissimis hominibus in philosophia estos coloquios solía decir Cármadas, grande
dicerentur, cognosset, aut callide aut copiose admirador de tu ingenio, oh Craso, que me
dicere; in quibus Charmadas solebat ingenium encontraba oyente muy fácil y a ti pertinacísimo
20
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
tuum, Crasse, vehementer admirari: me sibi disputador.
perfacilem in audiendo, te perpugnacem in
disputando esse visum.
[XXI] [94] Itaque ego hac eadem opinione »Entonces yo, persuadido de esa misma opinión,
adductus scripsi etiam illud quodam in libello, escribí en cierto librillo (que, sin yo saberlo, ni
qui me imprudente et invito excidit et pervenit in quererlo, llegó a manos de todos), que había yo
manus hominum, disertos cognosse me non conocido muchos hombres disertos, pero ninguno
nullos, eloquentem adhuc neminem, quod eum elocuente. Llamaba yo diserto al que podía hablar,
statuebam disertum, qui posset satis acute atque según el parecer común, con cierta agudeza y
dilucide apud mediocris homines ex communi claridad, en presencia de hombres no vulgares; y
quadam opinione hominum dicere, eloquentem reservaba el nombre de elocuente para el que
vero, qui mirabilius et magnificentius augere pudiese con esplendidez y magnificencia
posset atque ornare quae vellet, omnisque amplificar y exornar cuanto quisiera, y tener en su
omnium rerum, quae ad dicendum pertinerent, ánimo y en su memoria las fuentes de todas las
fontis animo ac memoria contineret. Id si est cualidades que pertenecen al bien decir.
difficile nobis, quod ante, quam ad discendum »Si esto es difícil para nosotros, que antes de
ingressi sumus, obruimur ambitione et foro, sit empezar los estudios nos sentimos abrumados con
tamen in re positum atque natura: [95] ego enim, las fatigas de la ambición y del foro, está fundado,
quantum auguror coniectura quantaque ingenia sin embargo, en la realidad y en la naturaleza de
in nostris hominibus esse video, non despero fore las cosas. Y yo en cuanto puedo conjeturar,
aliquem aliquando, qui et studio acriore quam viendo tan buenos ingenios entre los nuestras,
nos sumus atque fuimus et otio ac facultate no desespero de que alguno con mayor estudio
discendi maiore ac maturiore et labore atque que el que nosotros tenemos o tuvimos, y con
industria superiore, cum se ad audiendum más sosiego y oportunidad de aprender, y con
legendum scribendumque dederit, exsistat talis trabajo e industria superior, si se dedica a oír, a
orator, qualem quaerimus, qui iure non solum leer o a escribir, llegue a ser tan grande orador
disertus, sed etiam eloquens dici possit; qui como yo le imagino, y pueda con razón llamársele
tamen mea sententia aut hic est iam Crassus aut, no sólo diserto sino elocuente; aunque a mi
si quis pari fuerit ingenio pluraque quam hic et entender, o este orador es Craso, o si más adelante
audierit et lectitarit et scripserit, paulum huic florece otro que con igual ingenio haya oído,
aliquid poterit addere." leído y escrito más, poco podrá añadir a su
mérito.»
[96] Hoc loco Sulpicius "insperanti" inquit "mihi Entonces dijo Sulpicio: «Sin esperarlo yo ni Cota,
et Cottae, sed valde optanti utrique nostrum aunque mucho lo deseábamos, hemos venido a
cecidit, ut in istum sermonem, Crasse, parar en esta disputa. Al venir aquí, nos
delaberemini; nobis enim huc venientibus satis parecía bastante suerte poder recoger algo
iucundum fore videbatur, si, cum vos de rebus digno de memoria de vuestra conversación sobre
aliis loqueremini, tamen nos aliquid ex sermone otras materias; pero apenas acertábamos a desear
vestro memoria dignum excipere possemus; ut que penetrarais en lo más íntimo de este estudio,
vero penitus in eam ipsam totius huius vel studi artificio o facultad. Yo, que desde mi primera
vel artifici vel facultatis disputationem paene edad, os tuve grande afición a entrambos, y
intimam veniretis, vix optandum nobis videbatur. especial amor a Craso, de quien nunca me
[97] Ego enim, qui ab ineunte aetate incensus separaba, jamás le pude oír una palabra sobre el
essem studio utriusque vestrum, Crassi vero método y arte de bien decir, aunque lo intenté por
etiam amore, cum ab eo nusquam discederem, mí mismo y por medio de Druso en muchas
verbum ex eo numquam elicere potui de vi ac ocasiones. Tú, Antonio, por el contrario (la verdad
ratione dicendi, cum et per me ipsum egissem et digo), nunca dejaste de responder a mis preguntas,
per Drusum saepe temptassem; quo in genere tu, y muchas veces me diste cuenta de las
Antoni, vere loquar - numquam mihi percontanti observaciones que habías hecho en la práctica
21
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
aut quaerenti aliquid defuisti et persaepe me, oratoria. Ahora que uno y otro habéis abierto el
quae soleres in dicendo observare, docuisti. [98] camino para la instrucción que buscamos, y ya que
Nunc, quoniam uterque vestrum patefecit earum Craso ha sido el primero en traer esta
ipsarum rerum aditum, quas quaerimus, et conversación, permitidnos que detenidamente os
quoniam princeps Crassus eius sermonis ordiendi preguntemos lo que, pensáis sobre todo género de
fuit, date nobis hanc veniam, ut ea, quae sentitis elocuencia.
de omni genere dicendi, subtiliter persequamini; Si nos lo concedéis, quedaré muy agradecido, oh
quod quidem si erit a vobis impetratum, magnam Craso, a tu palestra y a esta gran Tusculana, y
habebo, Crasse, huic palaestrae et Tusculano tuo antepondré con mucho a la Academia y al
gratiam et longe Academiae illi ac Lycio tuum Liceo este gimnasio suburbano.»
hoc suburbanum gymnasium anteponam."
[XXII] [99] Tum ille "immo vero," inquit Craso le replicó: «Mejor fuera, Sulpicio, que
"Sulpici, rogemus Antonium, qui et potest facere, rogáramos a Antonio, porque puede hacer mejor
quod requiris, et consuevit, ut te audio dicere: que yo lo que deseas, y porque ya tiene costumbre
nam me quidem [fateor semper] a genere hoc de hacerlo, según me dices. Yo, lo confieso,
toto sermonis refugisse et tibi cupienti atque siempre he sido extraño a este género de
instanti saepissime negasse, [ut] tute paulo ante razonamientos, y muchas veces rogándomelo tú,
dixisti; quod ego non superbia neque me he negado a responderte, como antes con
inhumanitate faciebam neque quod tuo studio verdad decías. Y no lo hice por soberbia ni por
rectissimo atque optimo non obsequi vellem, altivez, ni porque no quisiera corresponder a tu
praesertim cum te unum ex omnibus ad deseo tan recto y justo, especialmente cuando veía
dicendum maxime natum aptumque cognossem, en tí tan gran disposición y aptitud, mayor que la
sed me hercule istius disputationis insolentia de ningún otro, para la elocuencia; sino, a fe mía,
atque earum rerum, quae quasi in arte traduntur? por lo poco que yo me había ejercitado en la
inscitia." disputa y por la ignorancia de las reglas del arte.»
[100] Tum Cotta "quoniam [id,] quod Entonces dijo Cota: «Ya que hemos
difficillimum nobis videbatur, ut omnino de his conseguido lo que parecía más difícil, Craso, que
rebus, Crasse, loquerere, adsecuti sumus, de era hacerte hablar de estas cosas, culpa nuestra
reliquo iam nostra culpa fuerit, si te, nisi omnia, sería si te dejáramos sin que nos explicases todo lo
quae percontati erimus, explicaris, dimiserimus." que queremos preguntarte.
[101] "De eis, credo, rebus," inquit Crassus "ut in -Será de lo que yo pueda y sepa, dijo Craso.
cretionibus scribi solet: QVIBVS SCIAM - Y ellos contestaron: ¿Y de lo que tú no sepas ni
POTEROQVE." Tum ille "nam quod tu non puedas, quién de nosotros será tan atrevido que
poteris aut nescies, quis nostrum tam impudens crea saberlo ni poderlo?
est qui se scire aut posse postulet?" "Iam vero -Pues con esta condición, dijo Craso, de que me
ista condicione, dum mihi liceat negare posse sea lícito negar que puedo lo que realmente no
quod non potero et fateri nescire quod nesciam, puedo, y, confesar que ignoro lo que en verdad no
licet" inquit Crassus "vestro arbitratu sé, podéis preguntarme a vuestro antojo.
percontemini." [102] "Atqui" inquit [Sulpicius] -Ante todo, te preguntamos qué piensas de lo
"hoc ex te, de quo modo Antonius euit, quid que hace poco dijo Antonio. ¿Piensas que hay
sentias, quaerimus, existimesne artem aliquam un arte de bien decir?
esse dicendi?" "Quid? mihi vos nunc" inquit -¡Cómo! dijo Craso: ¿me tenéis por algún griego
Crassus "tamquam alicui Graeculo otioso et ocioso y locuaz, aunque quizá docto y erudito, para
loquaci et fortasse docto atque erudito ponerme a vuestro capricho una cuestión tan
quaestiunculam, de qua meo arbitratu loquar, inútil? ¿Creéis que me he cuidado alguna vez de
ponitis? Quando enim me ista curasse aut esas cosas, y que no me he burlado siempre de la
cogitasse arbitramini et non semper inrisisse imprudencia de esos hombres que, sentados en su
potius eorum hominum impudentiam, qui cum in cátedra, en medio de gran concurso, ofrecen
schola adsedissent, ex magna hominum contestar a todo lo que se les pregunte? Dicen
22
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
frequentia dicere iuberent, si quis quid quaereret? que el primero en hacer esto fue Gorgias
[103] Quod primum ferunt Leontinum fecisse Leontino, el cual quedaba muy satisfecho después
Gorgiam, qui permagnum quiddam suscipere ac de anunciar que estaba preparado a discurrir de
profiteri videbatur, cum se ad omnia, de quibus cualquier materia que le propusieran los oyentes.
quisque audire vellet, esse paratum denuntiaret; Después le imitaron muchos y hoy le imitan, de
postea vero vulgo hoc facere coeperunt hodieque suerte que no hay materia, por alta, imprevista o
faciunt, ut nulla sit res neque tanta neque tam nueva que sea, de la cual no ofrezcan decir cuanto
improvisa neque tam nova, de qua se non omnia, puede decirse. Y si yo hubiera podido pensar que
quae dici possint, profiteantur esse dicturos. tú, Cota, o tú, Sulpicio, queríais este género de
[104] Quod si te, Cotta, arbitrarer aut te, Sulpici, disertaciones, hubiera traído algún Griego que con
de eis rebus audire velle, adduxissem huc ellas os entretuviera; lo cual no es difícil, pues en
Graecum aliquem, qui nos istius modi casa de Marco Pison, joven de grande ingenio,
disputationibus delectaret; quod ne nunc quidem muy dado a estos estudios y amigo nuestro, vive
difficile factu est: est enim apud M. Pisonem el peripatético Estáseas, bastante conocido de
adulescentem [iam] huic studio deditum, summo todos nosotros, el cual, según dicen los que de
homo ingenio nostrique cupidissimus, esto entienden, en aquel género suyo es el más
Peripateticus Staseas, homo nobis sane familiaris aventajado de todos.
et, ut inter homines peritos constare video, in illo
suo genere omnium princeps."
[XXIII] [105] "Quem tu mihi" inquit Mucius -¿A qué me hablas, dijo Mucio, de Estáseas el
"Staseam, quem Peripateticum narras? Gerendus peripatético? Lo que debes hacer es dar gusto a
est tibi mos adulescentibus, Crasse, qui non estos jóvenes, que no han venido a oír la cotidiana
Graeci [alicuius] cotidianam loquacitatem sine e inútil locuacidad de un sofista griego, ni la
usu neque ex scholis cantilenam requirunt, sed ex cantilena de los retóricos, sino a un hombre el más
homine omnium sapientissimo atque sabio y elocuente de todos; al que no en los libros,
eloquentissimo atque ex eo, qui non in libellis, sino en las mayores causas, y en esta ciudad,
sed in maximis causis et in hoc domicilio imperi morada del imperio y de la gloria, se ha
et gloriae sit consilio linguaque princeps, cuius distinguido por el consejo y la elocuencia; y
vestigia persequi cupiunt, eius sententiam quieren seguir sus huellas y aprender su doctrina.
sciscitantur. [106] Equidem te cum in dicendo Yo, que siempre te juzgué un Dios de la palabra,
semper putavi deum, tum vero tibi numquam nunca tributé más elogios a tu elocuencia que a tu
eloquentiae maiorem tribui laudem quam cortesía, de la cual debes usar ahora, y no esquivar
humanitatis; qua nunc te uti vel maxime decet esta disputa, en la cual desean entrar dos jóvenes
neque defugere eam disputationem, ad quam te de excelente ingenio.
duo excellentes ingeniis adulescentes cupiunt -Yo, dijo Craso, procuraré complacerles, y
accedere." [107] "Ego vero" inquit "istis obsequi brevemente, según mi costumbre, diré de cada
studeo neque gravabor breviter meo more, quid cosa lo que siento. Y en primer lugar (pues no
quaque de re sentiam, dicere. Ac primum illud - creo, Escévola, que debo prescindir de tu
quoniam auctoritatem tuam neglegere, Scaevola, autoridad), respondo que a mi ver no hay arte
fas mihi non esse puto - respondeo, mihi dicendi oratoria, o que tiene poca importancia, o que toda
aut nullam artem aut pertenuem videri, sed cuestión entre hombres doctos se reduce a una
omnem esse contentionem inter homines doctos controversia de palabras. Pues si el arte se define
in verbi controversia positam. [108] Nam si ars según principios claros, bien conocidos,
ita definitur, ut paulo ante euit Antonius, ex independientes de toda opinión y sujetos a
rebus penitus perspectis planeque cognitis atque ciencia, no me parece que existe el arte
ab opinionis arbitrio seiunctis scientiaque oratoria, porque los recursos de la oratoria forense
comprehensis, non mihi videtur ars oratoris esse son muy varios y acomodados al sentir y a la
ulla; sunt enim varia et ad vulgarem opinión del vulgo. Pero si llamamos arte el
popularemque sensum accommodata omnia conjunto de observaciones hechas en la práctica
23
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
genera huius forensis nostrae dictionis. [109] Sin por hombres discretos y entendidos, y escritas
autem ea, quae observata sunt in usu ac luego y divididas y clasificadas (lo cual creo
tractatione dicendi, haec ab hominibus callidis ac posible), no sé por qué no ha de llamarse arte a la
peritis animadversa ac notata, verbis definita, oratoria en este sentido vulgar o menos científico.
generibus inlustrata, partibus distributa sunt - id Pero sea arte o alguna semejanza de arte, de
quod video potuisse fieri -, non intellego, quam ningún modo es despreciable; aunque sin
ob rem non, si minus illa subtili definitione, at olvidar nunca que otras cualidades más altas se
hac vulgari opinione ars esse videatur. Sed sive requieren para conseguir la elocuencia.»
est ars sive artis quaedam similitudo, non est ea
quidem neglegenda; verum intellegendum est
alia quaedam ad consequendam eloquentiam esse
maiora."
[XXIV] [110] Tum Antonius vehementer se Entonces, Antonio dijo con vehemencia que él
adsentiri Crasso dixit, quod neque ita asentía al parecer de Craso, porque no lo reducía
amplecteretur artem, ut ei solerent, qui omnem todo al arte, como suelen algunos, ni lo
vim dicendi in arte ponerent, neque rursus eam despreciaba del todo, como hacen muchos
totam, sicut plerique philosophi facerent, filósofos. Pero añadió:
repudiaret. "Sed existimo" inquit "gratum te his, «Mucho te agradecerán éstos, oh Craso, el que les
Crasse, facturum, si ista eueris quae putas ad digas qué cualidades son esas que crees más
dicendum plus quam ipsam artem posse necesarias para el buen decir.
prodesse." [111] "Dicam equidem, quoniam -Lo diré, respondió, ya que he comenzado; pero os
institui, petamque a vobis," inquit "ne has meas pido que no divulguéis mis inepcias, aunque me
ineptias efferatis; quamquam moderabor ipse, ne moderaré para no hablar como maestro y artista,
ut quidam magister atque artifex, sed quasi unus sino como uno de los ciudadanos, medianamente
ex togatorum numero atque ex forensi usu homo versado o no enteramente rudo en la práctica del
mediocris neque omnino rudis videar non ipse a foro. Y hablaré, no como quien lo hace de
me aliquid promisisse, sed fortuito in sermonem propósito, sino como quien por casualidad entra en
vestrum incidisse. [112] Equidem cum peterem una conversación. En verdad, cuando yo pretendía
magistratum, solebam in prensando dimittere a la magistratura, solía al solicitar los votos apartar
me Scaevolam, cum ita ei dicerem, me velle esse de mi lado a Escévola, diciéndole que yo quería
ineptum, id erat, petere blandius, quod, nisi hacer necedades, por ser este el mejor modo de
inepte fieret, bene non posset fieri; - hunc autem pretender, lo cual si no se hace neciamente, nunca
esse unum hominem ex omnibus, quo praesente se consigue. Y Escévola es uno de esos hombres
ego ineptum esse me minime vellem - quem en cuya presencia jamás quisiera aparecer necio, y
quidem nunc mearum ineptiarum testem et ahora hace la fortuna que venga a ser testigo y
spectatorem fortuna constituit: nam quid est espectador de mis inepcias. ¿Pues hay ninguna tan
ineptius quam de dicendo dicere, cum ipsum grande como discurrir sobre el arte de hablar,
dicere numquam sit non ineptum, nisi cum est siendo el hablar cosa tan vana cuando no es
necessarium?" [113] "Perge vero," inquit necesaria?
"Crasse," Mucius; "istam enim culpam, quam -Prosigue, Craso, dijo Mucio. Esa culpa que
vereris, ego praestabo." temes, yo la tomo a mi cargo.
[XXV] "Sic igitur" inquit "sentio," Crassus -Pienso, pues, dijo Craso, que la naturaleza y el
"naturam primum atque ingenium ad dicendum ingenio son la primera condición para la
vim adferre maximam; neque vero istis, de elocuencia, y que a esos preceptistas del arte de
quibus paulo ante dixit Antonius, scriptoribus que antes hablaba Antonio, no les faltó el arte
artis rationem dicendi et viam, sed naturam ni el método, sino la naturaleza. Porque los
defuisse; nam et animi atque ingeni celeres movimientos del arte y el ingenio deben ser
quidam motus esse debent, qui et ad rápidos, y es menester que el orador se muestre
excogitandum acuti et ad explicandum agudo en la invención, rico en la amplificación y
24
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
ornandumque sint uberes et ad memoriam firmi en el ornato, firme y tenaz en la memoria, y si
atque diuturni; [114] et si quis est qui haec putet alguno piensa que con el arte se puede aprender
arte accipi posse, - quod falsum est; praeclare esto (lo cual es falso, ¡ojalá que el arte bastara para
enim res se habeat, si haec accendi aut inflamar y conmover los ánimos! pero el arte no
commoveri arte possint; inseri quidem et donari puede comunicarlo todo, ni menos lo que es
ab arte non possunt; omnia sunt enim illa dona don de la naturaleza), -¿qué dirá de aquellas
naturae - quid de illis dicam, quae certe cum ipso facultades que nacen ciertamente con, el
homine nascuntur, linguae solutio, vocis sonus, mismo hombre; la soltura de lengua, la voz
latera, vires, conformatio quaedam et figura sonora, la amplitud de pecho, y el buen aire y
totius oris et corporis? [115] Neque enim haec ita disposición de todo el cuerpo? Y no digo que el
dico, ut ars aliquos limare non possit - neque arte no pueda animar algo, pues bien sé que la
enim ignoro, et quae bona sint, fieri meliora enseñanza puede hacer mejor lo que es bueno, y
posse doctrina, et, quae non optima, aliquo modo aguzar y corregir de algún modo lo que no es; pero
acui tamen et corrigi posse -, sed sunt quidam aut hay algunos tan titubeantes de lengua, o tan
ita lingua haesitantes aut ita voce absoni aut ita desapacibles de voz, o tan toscos y agrestes en
vultu motuque corporis vasti atque agrestes, ut, gestos y ademanes, que aunque sobresalgan por el
etiam si ingeniis atque arte valeant, tamen in ingenio y el arte, nunca pueden contarse en el
oratorum numerum venire non possint; sunt número de los oradores. Hay otros, por el
autem quidam ita in eisdem rebus habiles, ita contrario, tan hábiles en las cosas mismas, tan
naturae mulieribus ornati, ut non nati, sed ab adornados con todos los dones de la naturaleza,
aliquo deo ficti esse videantur. [116] Magnum que no parecen nacidos, sino creados por algún
quoddam est onus atque munus suscipere atque Dios. Grande y dificultosa empresa es el hablar
profiteri se esse, omnibus silentibus, unum donde todos callan, en una reunión grande de
maximis de rebus magno in conventu hominum hombres, y sobre muy difíciles asuntos, porque
audiendum; adest enim fere nemo, quin acutius ninguno de los que están presentes deja de notar
atque acrius vitia in dicente quam recta videat; con más agudeza y acierto los defectos que las
ita quicquid est, in quo offenditur, id etiam illa, perfecciones, y si algo te ofende, esto sólo basta
quae laudanda sunt, obruit. [117] Neque haec in para oscurecer el mérito de todo lo demás. Ni
eam sententiam disputo, ut homines adulescentis, digo esto para apartar del estudio de la elocuencia
si quid naturale forte non habeant, omnino a a los jóvenes que carezcan de alguna disposición
dicendi studio deterream: quis enim non videt C. natural. ¿Pues quién no ve cuánto honor ha dado a
Coelio, aequali meo, magno honori fuisse, mi contemporáneo Cayo Celio, hombre nuevo, esa
homini novo, illam ipsam, quamcumque adsequi misma medianía en el decir, de la cual nunca pasó?
potuerat, in dicendo mediocritatem? Quis Y Quinto Varo, que es de vuestro tiempo, hombre
vestrum aequalem, Q. Varium, vastum hominem tosco y feo, ¿no ha conseguido con sus facultades
atque foedum, non intellegit illa ipsa facultate, (sean las que fueren) mucho crédito en la ciudad?
quamcumque habuit, magnam esse in civitate
gratiam consecutum?
[XXVI] [118] Sed quia de oratore quaerimus, »Pero ya que del orador hablamos, hemos de
fingendus est nobis oratione nostra detractis imaginar uno que carezca de todo vicio y
omnibus vitiis orator atque omni laude merezca toda alabanza. Y si la multitud de
cumulatus. Neque enim, si multitudo litium, si pleitos, si la variedad de causas, si la turba y
varietas causarum, si haec turba et barbaria barbarie forense da lugar aun a viciosísimos
forensis dat locum vel vitiosissimis oratoribus, oradores, no por eso hemos de renunciar a la
idcirco nos hoc, quod quaerimus, omittemus. perfección que buscamos. ¡Con cuánta
Itaque in eis artibus, in quibus non utilitas escrupulosidad (por no decir desdeñosamente)
quaeritur necessaria, sed animi libera quaedam juzgamos en aquellas artes donde no se busca una
oblectatio, quam diligenter et quam prope utilidad necesaria, sino una libre recreación del
fastidiose iudicamus! Nullae enim lites neque ánimo! No hay litigios ni controversias que nos
25
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
controversiae sunt, quae cogant homines sicut in obliguen a sufrir en el teatro a los malos actores,
foro non bonos oratores, item in theatro actores como en el foro a los no buenos oradores. Ha de
malos perpeti. [119] Est igitur oratori diligenter procurar el orador no sólo satisfacer a los
providendum, non uti eis satis faciat, quibus clientes, sino atraerse la admiración de los que
necesse est, sed ut eis admirabilis esse videatur, pueden juzgar libremente. Y si queréis que os
quibus libere liceat iudicare; ac, si quaeritis, diga con franqueza lo que siento, os diré lo que
plane quid sentiam enuntiabo apud homines siempre tuve y creí que debía tener oculto. En mi
familiarissimos, quod adhuc semper tacui et concepto, los que hablan mejor y pueden hacerlo
tacendum putavi: mihi etiam qui optime dicunt con más facilidad y ornato, si no empiezan con
quique id facillime atque ornatissime facere cierta timidez, y en el exordio no se perturban algo,
possunt, tamen, nisi timide ad dicendum casi me parecen atrevidos e inmodestos, aunque
accedunt et in ordienda oratione perturbantur, puede no ser así, pues cuanto mejor se expresa el
paene impudentes videntur, - [120] tametsi id orador, tanto más conoce las dificultades y teme la
accidere non potest; ut enim quisque optime varia fortuna del discurso y el juicio de los
dicit, ita maxime dicendi difficultatem variosque hombres. Pero el que nada puede decir digno del
eventus orationis exspectationemque hominum asunto, ni del nombre de orador, ni de los oídos del
pertimescit; - qui vero nihil potest dignum re, público, aunque se conmueva al hablar, me
dignum nomine oratoris, dignum hominum parecerá atrevido. Pues no por avergonzarnos, sino
auribus efficere atque edere, is mihi, etiam si por no hacer nada indecoroso, podremos librarnos
commovetur in dicendo, tamen impudens de la tacha de impudencia. Al que no se ruboriza (y
videtur; non enim pudendo, sed non faciendo id, conozco muchos) le tengo no sólo por digno de
quod non decet, impudentiae nomen effugere reprensión, sino de pena. En vosotros suelo
debemus; [121] quem vero non pudet, - id quod advertir, y en mí he experimentado muchas veces
in plerisque video hunc ego non reprehensione que, al empezar el discurso, palidezco y
solum, sed etiam poena dignum puto. Equidem et empiezo a temblar. Así me aconteció, siendo muy
in vobis animum advertere soleo et in me ipso joven, al principiar una acusación, deber a Quinto
saepissime experior, ut et exalbescam in Máximo el favor de que disolviera el consejo
principiis dicendi et tota mente atque artubus apenas me vio desanimado y lleno de miedo.»
omnibus contremiscam; adulescentulus vero sic Aquí asintieron todos y comenzaron a hablar entre
initio accusationis exanimatus sum, ut hoc sí. Pues hubo siempre en Craso admirable
summum beneficium Q. Maximo debuerim, modestia, que lejos de perjudicar a sus
quod continuo consilium dimiserit, simul ac me discursos, les daba un realce de probidad y virtud.
fractum ac debilitatum metu viderit." [122] Hic
omnes adsensi significare inter sese et conloqui
coeperunt; fuit enim mirificus quidam in Crasso
pudor, qui tamen non modo non obesset eius
orationi, sed etiam probitatis commendatione
prodesset.
[XXVII] Tum Antonius "saepe, ut dicis," inquit Entonces dijo Antonio: «Siempre he advertido,
"animadverti, Crasse, et te et ceteros summos Craso, que tú y los demás ilustres oradores, aunque
oratores, quamquam tibi par mea sententia nemo a mi parecer ninguno ha habido igual a ti, os
umquam fuit, in dicendi exordio permoveri; conmovéis al empezar a hablar, y queriendo
[123] cuius quidem rei cum causam quaererem, investigar la causa de esto, y por qué cuanto más
quidnam esset cur, ut in quoque oratore vale el orador es más tímido, encontré dos razones:
plurimum esset, ita maxime is pertimesceret, has la una, que aquellos a quienes la naturaleza y la
causas inveniebam duas: unam, quod experiencia han instruido, conocen que el éxito
intellegerent ei, quos usus ac natura docuisset, del discurso no corresponde siempre al mérito
non numquam summis oratoribus non satis ex del orador, y por eso temen, no sin razón,
sententia eventum dicendi procedere; ita non cuando hablan, que les acontezca algún fracaso,
26
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
iniuria, quotienscumque dicerent, id, quod como más de una vez sucede. La otra, de la cual
aliquando posset accidere, ne illo ipso tempore suelo quejarme, consiste en que en las demás artes,
accideret, timere; [124] altera est haec, de qua cuando un hombre de bien sentada reputación
queri saepe soleo; quod ceterarum homines trabaja peor de lo que suele, creemos que no
artium spectati et probati, si quando aliquid quiso hacerlo bien o que por alguna indisposición
minus bene fecerunt quam solent, aut noluisse no pudo conseguirlo. Dicen (verbigracia): Hoy no
aut valetudine impediti non potuisse consequi id, pudo representar Roscio porque estuvo muy mal
quod scirent, putantur: "noluit" inquiunt "hodie del estómago. Por el contrario, si en el orador se
agere Roscius," aut "crudior fuit"; oratoris nota algún defecto, siempre se atribuye a
peccatum, si quod est animadversum, stultitiae ignorancia, y esta no tiene excusa porque nadie se
peccatum videtur; [125] stultitia autem hace el ignorante por su voluntad ni por estar mal
excusationem non habet, quia nemo videtur, aut del estómago. Por eso es tan grave el juicio que de
quia crudus fuerit aut quod ita maluerit, stultus los oradores se hace, pues cuantas veces hablamos,
fuisse; quo etiam gravius iudicium in dicendo otras tantas se nos juzga con rigor, al paso que,
subimus: quotiens enim dicimus, totiens de nobis cuando el histrion se equivoca en un gesto, no por
iudicatur, et, qui semel in gestu peccavit, non eso juzgamos que ignora su arte. Pero si el orador
continuo existimatur nescire gestum, cuius autem en algo se equivoca, la opinión de su torpeza será
in dicendo quid reprehensum est, aut aeterna in eterna, o por lo menos dudará mucho.
eo aut certe diuturna valet opinio tarditas.
[XXVIII] [126] Illud vero, quod a te dictum est, Y en cuanto a lo que dices que hay muchas
esse permulta, quae orator a natura nisi haberet, cualidades naturales en las que, muy poco vale el
non multum a magistro adiuvaretur, valde tibi arte, estoy muy conforme contigo, y en esto alabo
adsentior inque eo vel maxime probavi summum mucho a aquel ilustre doctor, el cual, aunque
illum doctorem, Alabandensem Apollonium, qui enseñaba por dinero, no permitía, sin embargo,
cum mercede doceret, tamen non patiebatur eos, que los discípulos en quienes veía poca
quos iudicabat non posse oratores evaderet, disposición para la oratoria perdiesen el tiempo
operam apud sese perdere, dimittebatque et ad con él, y así los despedía, aconsejándoles que se
quam quemque artem putabat esse aptum, ad dedicasen a alguna otra ciencia para la cual fuesen
eam impellere atque hortari solebat. [127] Satis más aptos. Pues para comprender los demás
est enim in ceteris artificiis percipiendis tantum estudios, basta ser hombre, y percibir y retener
modo similem esse hominis et id, quod tradatur en la memoria, siquiera a fuerza de oírla, la
vel etiam inculcetur, si qui forte sit tardior, posse enseñanza; no se busca agilidad de lengua, ni
percipere animo et memoria custodire; non facilidad de palabra, ni ninguna de las cualidades
quaeritur mobilitas linguae, non celeritas de semblante, de facción o de voz que nosotros
verborum, non denique ea, quae nobis non no podemos fingir ni inventar. En el orador se
possumus fingere, facies, vultus, sonus: [128] in pide la agudeza de los dialécticos, las sentencias
oratore autem acumen dialecticorum, sententiae de los filósofos, el estilo de los poetas, la memoria
philosophorum, verba prope poetarum, memoria de los jurisconsultos, la voz de los trágicos y el
iuris consultorum, voX] tragoedorum, gestus gesto de los mejores actores. Por eso nada más raro
paene summorum actorum est requirendus; quam y difícil de hallar en el género humano que un
ob rem nihil in hominum genere rarius perfecto orador perfecto. Y si en las demás artes basta una
oratore inveniri potest; quae enim, singularum tolerable medianía, en el orador es necesario que
rerum artifices singula si mediocriter adepti sunt, estén reunidas en grado sumo todas las
probantur, ea nisi omnia sunt in oratore summa, cualidades.»
probari non possunt. [129] Tum Crassus "atqui Entonces dijo Craso: «Ya ves cuánta más
vide" inquit "in artificio perquam tenui et levi diligencia se pone en las demás artes, aunque
quanto plus adhibeatur diligentiae, quam in hac sean ligeras y de poca monta que en esta de
re, is quam constat esse maximam: saepe enim la elocuencia, que es más importante que todas.
soleo audire Roscium, cum ita dicat, se adhuc Muchas veces he oído decir a Roselo que nunca
27
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
reperire discipulum, quem quidem probaret, ha podido encontrar un discípulo bueno, no porque
potuisse neminem, non quo non essent quidam no hubiera algunos tolerables, sino porque no
probabiles, sed quia, si aliquid modo esset viti, id podía sufrir en ellos el menor defecto. Pues
ferre ipse non posset; nihil est enim tam insigne nada es tan notable ni dura tanto en la
nec tam ad diuturnitatem memoriae stabile quam memoria, como lo que nos ofende. Y si
id, in quo aliquid offenderis. [130] Itaque ut ad aplicáramos el juicio de este histrion a la
hanc similitudinem huius histrionis oratoriam oratoria, ¿no veis que todo lo hace con
laudem dirigamus, videtisne quam nihil ab eo perfección, todo con suma gracia y de la manera
nisi perfecte, nihil nisi cum summa venustate más conveniente para mover y deleitar a todos? Y
fiat, nisi ita, ut deceat et uti omnis moveat atque así ha conseguido, hace mucho tiempo, que,
delectet? Itaque hoc iam diu est consecutus, ut, in cuando alguno sobresale en cualquier arte, digan
quo quisque artificio excelleret, is in suo genere que en su género es otro Roscio. Es en mí una
Roscius diceretur. Hanc ego absolutionem temeridad el desear en el orador esta perfección,
perfectionemque in oratore desiderans, a qua ipse cuando yo disto tanto de ella. Quiero que se me
longe absum, facio impudenter; mihi enim volo perdone, y no perdono a los demás. Pero el que no
ignosci, ceteris ipse non ignosco; nam qui non puede, el que tiene radicales defectos, el que no
potest, qui vitiose facit, quem denique non decet, sirve para el caso, debe, en opinión de Apolonio y
hunc, ut Apollonius iubebat, ad id, quod facere también en la mía, dedicarse a otra cosa.
possit, detrudendum puto."
[XXIX] [131] "Num tu igitur" inquit Sulpicius -De manera, dijo Sulpicio, que a mí y a Cota nos
"me aut hunc Cottam ius civile aut rem militarem obligas a estudiar el derecho civil o el arte
iubes discere? Nam quis ad ista summa atque in militar. ¿Pues quién puede llegar a ese punto de
omni genere perfecta potest pervenire?" Tum ille perfección en todo?»
"ego vero," inquit "quod in vobis egregiam Craso le contestó: «Por ver en vosotros una rara y
quandam ac praeclaram indolem ad dicendum excelente disposición para la elocuencia he dicho
esse cognovi, idcirco haec eui omnia; nec magis esto; no tanto para apartar de esta carrera a los que
ad eos deterrendos, qui non possent, quam ad no tienen aptitud, como para estimularos a
vos, qui possetis, exacuendos accommodavi vosotros que la tenéis. Y por más que en cada uno
orationem meam; et quamquam in utroque de vosotros he visto mucho ingenio y estudio, las
vestrum summum esse ingenium studiumque cualidades exteriores de que antes os he hablado
perspexi, tamen haec, quae sunt in specie posita, (quizá con más extensión que suelen hacerlo
de quibus plura fortasse dixi, quam solent Graeci los Griegos), en ti, oh Sulpicio, son divinas.
dicere, in te, Sulpici, divina sunt; [132] ego enim No me acuerdo de haber oído a ningún orador
neminem nec motu corporis neque ipso habitu que tuviera más gracia de cuerpo, más gallardo
atque forma aptiorem nec voce pleniorem aut ademán, más plenitud y suavidad de voz;
suaviorem mihi videor audisse; quae quibus a cualidades que, aunque no son las principales y las
natura minora data sunt, tamen illud adsequi da la naturaleza, pueden, sin embargo, aprovechar
possunt, ut eis, quae habent, modice et scienter mucho a quien las posee, siempre que sepa usar de
utantur et ut ne dedeceat. Id enim est maxime ellas con moderación, sabiduría y decoro. El
vitandum et de hoc uno minime est facile faltar a éste es lo que principalmente debe
praecipere non mihi modo, qui sicut unus evitarse; y esto no sólo os lo digo yo, que hablo
paterfamilias his de rebus loquor, sed etiam ipsi de estas cosas como un padre de familia, sino el
illi Roscio, quem saepe audio dicere caput esse mismo Roscio, a quien muchas veces he oído decir
artis decere, quod tamen unum id esse, quod tradi que lo principal del arte es el decoro, pero que es
arte non possit. [133] Sed, si placet, sermonem también lo único que no puede enseñarse. Mas si
alio transferamus et nostro more aliquando, non queréis, pasemos a otra cosa y hablemos en nuestro
rhetorico, loquamur." "Minime vero," inquit lenguaje y no en el de los retóricos.
Cotta; "nunc enim te iam exoremus necesse est, -Nada de eso, dijo Cota, y pues nos retienes en este
quoniam retines nos in hoc studio nec ad aliam estudio y no nos dejas dedicarnos a otro, te
28
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
dimittis artem, ut nobis explices, quicquid est rogamos que nos expliques cuál es el
istud, quod tu in dicendo potes; - neque enim fundamento de tu oratoria. Ya ves, que no pedimos
sumus nimis avidi; ista tua mediocri eloquentia mucho; nos contentamos con esa tu mediana
contenti sumus - idque ex te quaerimus, (ut ne elocuencia, aunque no pasemos nunca del grado en
plus nos adsequamur, quam quantulum tu in que tú estás. Y ya que afirmas que las cualidades
dicendo adsecutus es), quoniam, quae a natura de naturaleza no nos faltan, dinos qué más
expetenda sunt, ea dicis non nimis deesse nobis, condiciones se requieren.»
quid praeterea esse adsumendum putes?"
[XXX] [134] Tum Crassus adridens "quid Entonces dijo Craso sonriéndose: «¿Piensas, oh
censes," inquit "Cotta, nisi studium et ardorem Cota, que para la elocuencia no se requiere un
quendam amoris? sine quo cum in vita nihil estudio y vehemente ardor, sin el cual nada
quisquam egregium, tum certe hoc, quod tu egregio se hace en la vida ni nadie puede conseguir
expetis, nemo umquam adsequetur. Neque vero lo que tanto deseas? Aunque vosotros no necesitáis
vos ad eam rem video esse cohortandos, quos, de estímulo, y en vuestras mismas porfiadas
cum mihi quoque sitis molesti, nimis etiam instancias conozco vuestra vehemente afición.
flagrare intellego cupiditate. [135] Sed profecto Pero no basta el deseo para llegar a ninguna
studia nihil prosunt perveniendi aliquo, nisi illud, parte, si no se sabe y conoce el camino. Y
quo eo, quo intendas, ferat deducatque, cognoris. como no me imponéis una carga muy pesada,
Qua re quoniam mihi levius quoddam onus ni me preguntáis en general sobre el arte oratoria,
imponitis neque ex me de oratoris arte, sed de sino sobre esta facultad mía como quiera que ella
hac mea, quantulacumque est, facultate quaeritis, sea, os daré una razón, no muy recóndita, difícil,
exponam vobis non quandam aut perreconditam magnífica ni grave, del método que yo solía usar
aut valde difficilem aut magnificam aut gravem cuando en mi adolescencia ejercitaba estos
orationem consuetudinis meae, qua quondam estudios.»
solitus sum uti, cum mihi in isto studio versari Entonces dijo Sulpicio: «¡Oh día feliz para
adulescenti licebat." [136] Tum Sulpicius "o nosotros, Cota! Lo que nunca con ruegos, ni
diem, Cotta, nobis" inquit "optatum! Quod enim insinuaciones, ni por medio de Difilo, su lector y
neque precibus umquam nec insidiando nec copista, pudimos lograr que nos dijera Craso, es
speculando adsequi potui, ut, quid Crassus ageret decir, cómo medita y escribe sus discursos, ahora
meditandi aut is dicendi causa, non modo videre vamos a conseguirlo, y a saber lo que por tanto
mihi, sed ex eius scriptore et lectore Diphilo tiempo hemos estado deseando.
suspicari liceret, id spero nos esse adeptos
omniaque iam ex ipso, quae diu cupimus,
cognituros."
[XXXI] [137] Tum Crassus "atqui arbitror, -Antes pienso, oh Sulpicio, dijo Craso, que no te
Sulpici, cum audieris, non tam te haec admirarás tanto de lo que yo diga, como de la
admiraturum, quae dixero, quam existimaturum curiosidad que has tenido de oírme. Nada diré
tum, cum ea audire cupiebas, causam cur cuperes recóndito, nada digno de vuestra expectación,
non fuisse nihil enim dicam reconditum, nihil nada inaudito o nuevo para ninguno de vosotros.
exspectatione vestra dignum, nihil aut inauditum No he de negar que en un principio, como
vobis aut cuiquam novum. Iam principio, id quod conviene a todo hombre de buena familia y
est homine ingenuo liberaliterque educato liberalmente educado, aprendí esos preceptos
dignum, non negabo me ista omnium communia triviales y comunes: 1º, que el oficio del orador es
et contrita praecepta didicisse: [138] primum decir de una manera acomodada a la persuasión;
oratoris officium esse dicere ad persuadendum 2º, que todo discurso es o de cuestión ilimitada sin
accommodate; deinde esse omnem orationem aut designación de tiempo ni personas, o de cuestión
de infinitae rei quaestione sine designatione limitada a ciertas personas y tiempos. Aprendí
personarum et temporum aut de re certis in también que en uno y otro caso, y sea
personis ac temporibus locata; [139] in utraque cualquiera la controversia, se pregunta si la cosa
29
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
autem re quicquid in controversiam veniat, in eo se hizo o no; y si se hizo, cómo es y qué nombre ha
quaeri solere aut factumne sit aut, si est factum, de dársele, y aun algunos añaden si se hizo justa o
quale sit aut etiam quo nomine vocetur aut, quod injustamente. Que existen controversias sobre la
non nulli addunt, rectene factum esse videatur; interpretación de un escrito en que haya
[140] exsistere autem controversias etiam ex ambigüedad, o contradicción o discordancia entre
scripti interpretatione, in quo aut ambigue quid el sentido y la letra, y que cada uno de estos casos
sit scriptum aut contrarie aut ita, ut a sententia tiene sus argumentos propios. Que de las causas
scriptura dissentiat; his autem omnibus partibus que son remotas de la cuestión general, unas
subiecta quaedam esse argumenta propria. [141] son judiciales, otras deliberativas, y hay un tercer
Sed causarum, quae sint a communi quaestione género de causas, que consisten en la alabanza o en
seiunctae, partim in iudiciis versari, partim in el vituperio. Y que existen ciertos lugares
deliberationibus; esse etiam genus tertium, quod comunes, fundados en la equidad, de los cuales nos
in laudandis aut vituperandis hominibus valemos para los juicios; y otros en las
poneretur; certosque esse locos, quibus in deliberaciones, donde todo se dirige a la
iudiciis uteremur, in quibus aequitas quaereretur; utilidad y buen consejo; y otros, finalmente, en el
alios in deliberationibus, quae omnes ad género demostrativo, en que todo se refiere a la
utilitatem dirigerentur eorum quibus consilium dignidad de las personas. Y que como toda el arte
daremus; alios item in laudationibus, in quibus oratoria está dividida en cinco partes, lo primero
ad personarum dignitatem omnia referrentur; que ha de hacer el orador es inventar lo que ha de
[142] cumque esset omnis oratoris vis ac facultas decir; lo segundo, ordenar lo inventado, y pesarlo y
in quinque partis distributa, ut deberet reperire componerlo; lo tercero, vestir y adornar el
primum quid diceret, deinde inventa non solum discurso; lo cuarto, guardarlo en la memoria; lo
ordine, sed etiam momento quodam atque iudicio quinto, recitarlo con dignidad y gracia. También
dispensare atque componere; tum ea denique aprendí que en el exordio se debe conciliar el
vestire atque ornare oratione; post memoria ánimo de los oyentes, y luego hacer la exposición,
saepire; ad extremum agere cum dignitate ac establecer la controversia, confirmar nuestro
venustate. [143] Etiam illa cognoram et parecer, refutar el del contrario; y en el epílogo,
acceperam, ante quam de re diceremus, initio amplificar y poner de bulto todo lo que nos
conciliandos eorum esse animos, qui audirent; favorece, y debilitar y menoscabar lo que
deinde rem demonstrandam; postea favorezca a nuestros adversarios.
controversiam constituendam; tum id, quod nos
intenderemus, confirmandum; post, quae contra
dicerentur, refellenda; extrema autem oratione
ea, quae pro nobis essent, amplificanda et
augenda, quaeque essent pro adversariis,
infirmanda atque frangenda.
[XXXII] [144] Audieram etiam quae de orationis Aprendí también todo lo que enseñan sobre el
ipsius ornamentis traderentur, in qua praecipitur ornato del discurso: primero, que se hable con
primum, ut pure et Latine loquamur, deinde ut pureza de latinidad; segundo, clara y tersamente;
plane et dilucide, tum ut ornate, post ad rerum tercero con elegancia; cuarto, con decoro y según
dignitatem apte et quasi decore; singularumque la dignidad del argumento. Supe los defectos
rerum praecepta cognoram. [145] Quin etiam, de cada cosa, y vi que querían dar reglas hasta a las
quae maxime propria essent naturae, tamen his cualidades que más dependen de la naturaleza.
ipsis artem adhiberi videram; nam de actione et Sobre la acción y la memoria recibí pocos
de memoria quaedam brevia, sed magna cum preceptos, pero luego los fecundé con el ejercicio.
exercitatione praecepta gustaram. In his enim »A esto se reduce casi la doctrina de los retóricos,
fere rebus omnis istorum artificum doctrina que yo no tengo por inútil, dicho sea con verdad,
versatur, quam ego si nihil dicam adiuvare, porque tiene ciertos preceptos que advierten al
mentiar; habet enim quaedam quasi ad orador dónde ha de fijar el pié, y a dónde ha de
30
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
commonendum oratorem, quo quidque referat et mirar para apartarse menos del fin que se propone.
quo intuens ab eo, quodcumque sibi proposuerit, Pero creo que el valor de los preceptos no está en
minus aberret. [146] Verum ego hanc vim que, siguiéndolos, consiga el orador la palma de la
intellego esse in praeceptis omnibus, non ut ea elocuencia, sino en que son observaciones
secuti oratores eloquentiae laudem sint adepti, nacidas de la práctica espontánea de los
sed, quae sua sponte homines eloquentes grandes oradores, habiendo nacido así la
facerent. ea quosdam observasse atque elocuencia del arte, y no el arte de la elocuencia,
collegisse; sic esse non eloquentiam ex artificio, sin que por esto rechace yo el arte, pues aunque
sed artificium ex eloquentia natum; quod tamen, es menos necesario para el buen decir, no por
ut ante dixi, non eicio; est enim, etiam si minus eso hemos de tener por inútil su conocimiento.
necessarium ad bene dicendum, tamen ad Hay ciertos ejercicios en que debéis entrar,
cognoscendum non inliberale. [147] Et aunque estáis ya bastante adelantados en la carrera;
exercitatio quaedam suscipienda vobis est; pero a los que ingresan en el estadio puede serles
quamquam vos quidem iam pridem estis in muy útil este ejercicio casi festivo, para adiestrarse
cursu: sed eis, qui ingrediuntur in stadium, y disponerse a la palestra del foro.
quique ea, quae agenda sunt in foro tamquam in -Este ejercicio deseamos conocer
acie, possunt etiam nunc exercitatione quasi principalmente, dijo Sulpicio, aunque tampoco
ludicra praediscere ac meditari." [148] "Hanc nos estará mal oír esos preceptos del arte que
ipsam" inquit Sulpicius "nosse volumus; ac antes con brevedad has resumido, por más que no
tamen ista, quae abs te breviter de arte decursa nos sean del todo nuevos. Pero de eso hablaremos
sunt, audire cupimus, quamquam sunt nobis después; ahora dinos lo que piensas acerca de esos
quoque non inaudita; verum illa mox; nunc de ejercicios.
ipsa exercitatione quid sentias quaerimus."
[XXXIII] [149] "Equidem probo ista," Crassus -En verdad, dijo Craso, apruebo lo que soléis hacer
inquit "quae vos facere soletis, ut, causa aliqua cuando, propuesta una causa semejante a las que
posita consimili causarum earum, quae in forum en el foro se tratan, habíais de la manera más
deferuntur, dicatis quam maxime ad veritatem acomodada a la realidad. Pero muchos no hacen en
accommodate; sed plerique in hoc vocem modo, esto más que ejercitar la voz, aunque sin arte, y
neque eam scienter, et viris exercent suas et mover la lengua y deleitarse con la muchedumbre
linguae celeritatem incitant verborumque de las palabras. Les pierde el haber oído, decir
frequentia delectantur; in quo fallit eos, quod que hablando se aprende a hablar, cuando la
audierunt, dicendo homines, ut dicant, efficere verdad es que hablando mal es muy fácil conseguir
solere; [150] vere enim etiam illud dicitur, el hablar pésimamente. Y aunque en estos
perverse dicere homines perverse dicendo ejercicios es útil muchas veces el hablar aun de
facillime consequi. Quam ob rem in istis ipsis repente, todavía es más útil tomarse tiempo para
exercitationibus, etsi utile est etiam subito saepe pensarlo, y hablar con discreción y esmero. Y lo
dicere, tamen illud utilius, sumpto spatio ad principal de todo (aunque, a decir verdad, lo
cogitandum paratius atque accuratius dicere. que menos hacemos, porque huimos de todo gran
Caput autem est, quod, ut vere dicam, minime trabajo) es escribir mucho; él estilo es el mejor y
facimus (est enim magni laboris, quem plerique más excelente preceptor y maestro, y no sin razón,
fugimus), quam plurimum scribere. Stilus porque si el discurso meditado vence a la
optimus et praestantissimus dicendi effector ac improvisación, cuánto más no la vencerá la asidua
magister; neque iniuria; nam si subitam et y diligente escritura. Porque todos los argumentos,
fortuitam orationem commentatio et cogitatio todos los recursos oratorios, ya procedan del arte,
facile vincit, hanc ipsam profecto adsidua ac ya del ingenio y prudencia, se nos presentan y
diligens scriptura superabit. [151] Omnes enim, ofrecen cuando afanosamente los buscamos, y
sive artis sunt loci sive ingeni cuiusdam ac con toda, la atención de nuestro espíritu los
prudentiae, qui modo insunt in ea re, de qua contemplamos; y todas las sentencias y palabras
scribimus, anquirentibus nobis omnique acie que son más brillantes en cada género, es necesario
31
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
ingeni contemplantibus ostendunt se et que una tras otra pasen por los puntos de la pluma.
occurrunt; omnesque sententiae verbaque omnia, La misma colocación y armonía de las palabras
quae sunt cuiusque generis maxime inlustria, sub no se perfecciona sino escribiendo con cierto
acumen stili subeant et succedant necesse est; número y cadencia, no ciertamente poético, sino
tum ipsa conlocatio conformatioque verborum oratorio.
perficitur in scribendo, non poetico, sed quodam
oratorio numero et modo. [152] Haec sunt, quae Esto es lo que arranca aplauso y admiración para
clamores et admirationes in bonis oratoribus los buenos oradores, y nadie lo conseguirá si no ha
efficiunt; neque ea quisquam, nisi diu escrito mucho y por mucho tiempo, por más que se
multumque scriptitarit, etiam si vehementissime haya dedicado con todo afán al discurso
se in his subitis dictionibus exercuerit, improvisado. Y el que de escribir pasa a hablar,
consequetur; et qui a scribendi consuetudine ad trae la ventaja de que sus discursos, aunque sean
dicendum venit, hanc adfert facultatem, ut, etiam improvisados, parecerán escritos, y si trae algo
subito si dicat, tamen illa, quae dicantur, similia escrito no presentará discordancia alguna con el
scriptorum esse videantur; atque etiam, si quando resto de la oración. Así corno la nave no deja de
in dicendo scriptum attulerit aliquid, cum ab eo continuar su movimiento y curso aunque el
discesserit, reliqua similis oratio consequetur; remero suspenda el empuje de sus brazos, así el
[153] ut concitato navigio, cum remiges discurso, aunque se acabe la parte escrita,
inhibuerunt, retinet tamen ipsa navis motum et continuará con el mismo calor y brío hasta el fin.
cursum suum intermisso impetu pulsuque
remorum, sic in oratione perpetua, cum scripta
deficiunt, parem tamen obtinet oratio reliqua
cursum scriptorum similitudine et vi concitata.
[XXXIV] [154] In cotidianis autem »En los diarios ejercicios que hacía yo cuando
commentationibus equidem mihi adulescentulus muchacho, solía imitar a aquel Cayo Carbon,
proponere solebam illam exercitationem enemigo mío, del cual me constaba que para
maxime, qua C. Carbonem nostrum illum fijar en la memoria algunos versos insignes o algún
inimicum solitum esse uti sciebam, ut aut notable discurso, repetía lo mismo que había leído,
versibus propositis quam maxime gravibus aut con otras palabras, las mejores que él podía
oratione aliqua lecta ad eum finem, quem encontrar. Pero después noté que eso tenía un
memoria possem comprehendere, eam rem inconveniente, y era que las palabras mejores
ipsam, quam legissem, verbis aliis quam maxime y más propias y elegantes las había usado ya
possem lectis, pronuntiarem; sed post Ennio, si me ejercitaba en sus versos, o Graco, si
animadverti hoc esse in hoc viti, quod ea verba, me proponía por modelo sus discursos. El usar las
quae maxime cuiusque rei propria quaeque mismas palabras a nada conducía, y emplear otras
essent ornatissima atque optima, occupasset aut menos propias era una dañosa costumbre.
Ennius, si ad eius versus me exercerem, aut Después me ejercité, durante toda mi
Gracchus, si eius orationem mihi forte juventud, en traducir los mejores discursos de los
proposuissem: ita, si eisdem verbis uterer, nihil oradores griegos. Esto tenía la ventaja de que, al
prodesse; si aliis, etiam obesse, cum minus poner en latín lo que antes había leído en griego,
idoneis uti consuescerem. [155] Postea mihi no sólo buscaba yo las palabras mejores entre las
placuit, eoque sum usus adulescens, ut que usamos, sino que introducía, a modo de
summorum oratorum Graecas orationes imitación, algunos vocablos nuevos entre nosotros,
explicarem, quibus lectis hoc adsequebar, ut, con tal que fuesen propios. En cuanto a la voz, al
cum ea, quae legeram Graece, Latine redderem, aliento, al gesto y ademán del cuerpo, no es tan
non solum optimis verbis uterer et tamen usitatis, necesario al arte como el trabajo. Lo mejor es
sed etiam exprimerem quaedam verba imitando, imitar a aquellos a quienes más quisiéramos
quae nova nostris essent, dum modo essent parecernos, y no sólo a los oradores sino también a
idonea. [156] Iam vocis et spiritus et totius los actores, para no adquirir algún resabio o
32
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
corporis et ipsius linguae motus et exercitationes amaneramiento. Se ha de ejercitar la memoria
non tam artis indigent quam is laboris; quibus in aprendiendo muchos escritos propios y ajenos,
rebus habenda est ratio diligenter, quos imitemur, Tampoco es inútil para este ejercicio, sobre todo si
quorum similes velimus esse. Intuendi nobis sunt tenéis costumbre de hacerlo, el método de losa
non solum oratores, sed etiam actores, ne mala lugares y de las imágenes que se enseña en el arte.
consuetudine ad aliquam deformitatem De este doméstico y umbrátil ejercicio, ha de salir
pravitatemque veniamus. [157] Exercenda est luego la elocuencia a la arena, al polvo, en medio
etiam memoria ediscendis ad verbum quam de los clamores, al campamento y lucha forense.
plurimis et nostris scriptis et alienis; atque in ea Allí hay que acostumbrarse a todo y hacer prueba
exercitatione non sane mihi displicet adhibere, si de las fuerzas del ingenio, y sacar a luz toda esa
consueris, etiam istam locorum simulacrorumque doctrina largamente adquirida.
rationem, quae in arte traditur. Educenda deinde »Léanse los poetas, conózcase la historia,
dictio est ex hae domestica exercitatione et recórranse los escritores y maestros en todo género
umbratili medium in agmen, in pulverem, in de humanas letras; y para ejercicio provechoso,
clamorem, in castra atque in aciem forensem; alábeseles, interpréteseles, corríjaseles,
subeundus visus hominum et periclitandae vires vitupéreseles y refúteseles. Defiéndanse en toda
ingeni, et illa conimentatio inclusa in veritatis discusión las dos partes contrarias, y así se
lucem proferenda est. [158] Legendi etiam comprenderá lo que hay de probable en cada una:
poetae, cognoscendae historiae, omnium hay que aprender el derecho civil, conocer las
bonarum artium doctores atque scriptores leyes, la antigüedad, la organización del Senado,
eligendi et pervolutandi et exercitationis causa las instituciones de la república, los derechos de
laudandi, interpretandi, corrigendi, vituperandi los aliados, los tratados de paz, el estado del
[refellendi]; disputandumque de omni re in imperio, en una palabra. Cierto género de chistes
contrarias partis et, quicquid erit in quaque re, cultos y delicados es como la sal, que debe
quod probabile videri possit, eliciendum [atque derramarse por todo el discurso. Ya os he dicho
dicendum]; [159] perdiscendum ius civile, todo lo que sabía, que es lo mismo que hubiera
cognoscendae leges, percipienda omnis podido responderos el primer padre de familia a
antiquitas, senatoria consuetudo, disciplina rei quien os hubieseis dirigido.»
publicae, iura sociorum, foedera, pactiones,
causa imperi cognoscenda est; libandus est etiam
ex omni genere, urbanitatis facetiarum quidam
lepos, quo tamquam sale perspergatur omnis
oratio. Effudi vobis omnia quae sentiebam, quae
fortasse, quemcumque patremfamilias
adripuissetis ex aliquo circulo, eadem vobis
percontantibus respondisset."
[XXXV] [160] Haec cum Crassus dixisset, Habiendo dicho esto Craso, todos guardaron
silentium est consecutum, sed quamquam satis profundo silencio, porque aunque a todos les
eis, qui aderant, ad id, quod erat propositum, parecía que había contestado muy al propósito,
dictum videbatur, tamen sentiebant celerius esse sentían que su oración hubiese sido tan breve.
multo quam ipsi vellent ab eo peroratum. Tum Entonces dijo Escévola: «¿Qué es eso, Cota? ¿Por
Scaevola "quid est, Cotta?" inquit "quid tacetis? qué callas? ¿No se te ocurre nada más que pedir a
Nihilne vobis in mentem venit, quod praeterea ab Craso?
Crasso requiratis?" [161] "Id me hercule" inquit -A fe mía que en eso mismo estaba yo pensando,
"ipsum attendo: tantus enim cursus verborum fuit dijo Cota. Tan rápido ha sido el curso, o por mejor
et sic evolavit oratio, ut eius vim et incitationem decir el vuelo de sus palabras, que, aunque he
aspexerim, vestigia ingressumque vix viderim, et visto la fuerza y el arranque, apenas he podido
tamquam in aliquam locupletem ac refertam seguir sus huellas. Y como si hubiera yo entrado
domum venerim, non explicata veste neque en una casa rica y suntuosa, pero en que no
33
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
proposito argento neque tabulis et signis estuviesen a la vista y bien colocados las ricas
propalam conlocatis, sed his omnibus multis telas, la plata, los cuadros y estatuas, sino
magnificisque rebus constructis ac reconditis; sic amontonados y recónditos estos y otros no menos
modo in oratione Crassi divitias atque ornamenta preciados tesoros, así en el discurso de Craso he
eius ingeni per quaedam involucra atque traslucido como entre velos las riquezas de su
integumenta perspexi, sed ea contemplari cum ingenio, pero sin poder contemplarlas a mi sabor.
cuperem, vix aspiciendi potestas fuit; itaque nec Así que no puedo decir que absolutamente ignoro
hoc possum dicere, me omnino ignorare, quid lo que posee, pero tampoco que lo sé, ni que lo he
possideat, neque plane nosse atque vidisse." visto.
[162] "Quin tu igitur facis idem," inquit -¿Por qué no haces pues, dijo Escévola, lo que
Scaevola" quod faceres, si in aliquam domum harías si entrases en esa casa tan suntuosa? Si
plenam ornamentorum villamve venisses? Si ea deseabas ver todas esas preciosidades que allí
seposita, ut dicis, essent, tu, qui valde spectandi estaban guardadas, ¿no rogarías al dueño que te las
cupidus esses, non dubitares rogare dominum, ut mostrase, sobre tolo si eras amigo suyo? De igual
proferri iuberet, praesertim si esset familiaris: manera debes pedir a Craso que saque a luz, y
similiter nunc petes a Crasso, ut illam copiam coloque cada una en su lugar oportuno, todas
ornamentorum suorum, quam constructam uno in aquellas riquezas que tiene recogidas en tan breve
loco quasi per transennam praetereuntes strictim espacio y que sólo nos ha permitido contemplar a
aspeximus, in lucem proferat et suo quidque in través de un velo. Este favor te pedimos, Escévola;
loco conlocet." [163] "Ego vero" inquit Cotta "a porque así yo como Sulpicio, tenemos vergüenza
te peto, Scaevola: - me enim et hunc Sulpicium de preguntar estos que parecen elementos
impedit pudor ab homine omnium gravissimo, pueriles a un hombre tan grave corno Craso,
qui genus huius modi disputationis semper que siempre desdeñó este género de controversias.
contempserit, haec, quae isti forsitan puerorum Pero tú, Escévola, puedes suplicarle que amplíe y
elementa videantur, exquirere: - sed tu hanc dilate lo que en su discurso compendió y expuso
nobis veniam, Scaevola, da, et perfice, ut Crassus brevemente.
haec, quae coartavit et peranguste refersit in -Sí que lo haré, dijo Mucio; y no tanto por mi
oratione sua, dilatet nobis atque explicet." [164] interés como por el vuestro, deseaba yo antes esto,
"Ego me hercule" inquit Mucius "antea vestra porque me deleitan más los discursos de Craso en
magis hoc causa volebam, quam mea; neque el foro, que el oírle tratar de estas materias. Pero
enim tanto opere hanc a Crasso disputationem ahora también en mi nombre le ruego, que
desiderabam, quanto opere eius in causis pues tenemos tanto vagar, cuanto nunca hemos
oratione delector; nunc vero, Crasse, mea quoque tenido hace mucho tiempo, no lleve a mal coronar
te iam causa rogo, ut, quoniam tantum habemus el edificio que ha comenzado. Veo la forma que
oti, quantum iam diu nobis non contigit, ne has dado a este negocio, la mayor y mejor de
graveris exaedificare id opus, quod instituisti: todas; mucho lo apruebo.
formam enim totius negoti opinione meliorem
maioremque video, quam vehementer probo."
[XXXVI] [165] "Enimvero" inquit Crassus" -En verdad, dijo Craso, no puedo admirarme
mirari satis non queo etiam te haec, Scaevola, bastante de que tú también, Escévola, desees
desiderare, quae neque ego ita teneo, uti ei, qui oírme hablar en cosas que ni conozco también
docent, neque sunt eius generis, ut, si optime como los que hacen profesión de enseñarlas, ni
tenerem, digna essent ista sapientia ac tuis aunque yo las supiera, serían dignas de tu sabiduría
auribus." "Ain tu?" inquit ille: "si de istis y de tus oídos.
communibus et pervagatis vix huic aetati -¿Qué dices? replicó Escévola. Y aunque esos
audiendum putas, etiamne illa neglegere preceptos más comunes y vulgares no te
possumus, quae tu oratori cognoscenda esse parezcan dignos de un hombre de mi edad,
dixisti, de naturis hominum, de moribus, de ¿podré prescindir de esos conocimientos que
rationibus eis, quibus hominum mentes et exigías en el orador; de la naturaleza humana, de
34
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
incitarentur et reprimerentur, de historia, de las costumbres, del modo de excitar o reprimir los
antiquitate, de administratione rei publicae, ánimos, de la historia, de la antigüedad, de la
denique de nostro ipso iure civili? Hanc enim administración de la república; finalmente, de
ego omnem scientiam et copiam rerum in tua nuestro derecho civil? Sabía yo que poseías toda
prudentia sciebam inesse; in oratoris vero esta ciencia y riqueza de noticias, pero nunca vi
instrumento tam lautam supellectilem numquam tanta esplendidez en ningún otro orador.
videram." [166] "Potes igitur, "inquit Crassus" ut -¿Puedes, dijo Craso, emitiendo otras cosas
alia omittam innumerabilia et immensa et ad innumerables y de no escasa importancia, y,
ipsum tuum ius civile veniam, oratores putare limitándome a ese derecho civil que profesas,
eos, quos multas horas exspectavit, cum in tener por oradores a aquellos a quien se
campum properaret, et ridens et stomachans P. detenía a oir muchas horas Escévola entre
Scaevola, cum Hypsaeus maxima voce? plurimis enojado y risueño, cuando iba hacia el campo
verbis a M. Crasso praetore contenderet, ut ei, de los comicios y oía a Ipseo esforzarse con
quem defendebat, causa cadere liceret, Cn. autem muchos gritos y gran verbosidad ante el pretor
Octavius, homo consularis, non minus longa Craso, para hacer perder a su cliente la causa,
oratione recusaret, ne adversarius causa caderet mientras que Cneo Octavio, varón consular, en un
ac ne is, pro quo ipse diceret, turpi tutelae iudicio discurso no menos largo se oponía a que el
atque omni molestia stultitia adversarii adversario perdiese la causa y a que su
liberaretur?" [167] "Ego vero istos," inquit - defendido se librase del torpe juicio de tutela y de
"memini enim mihi narrare Mucium - non modo toda molestia, gracias a la necedad del abogado
oratoris nomine sed ne foro quidem dignos vix contrario? Me acuerdo de habérselo oído
putarim." "Atqui non defuit illis patronis" inquit contar a Mucio. A tales abogados los tengo por
Crassus "eloquentia neque dicendi ratio aut indignos, no sólo del nombre de oradores, sino
copia, sed iuris civilis scientia: quod alter plus hasta de presentarse en el foro. Y con todo eso, no
lege agendo petebat, quam quantum lex in XII les faltaba elocuencia, ni cierta abundancia, ni
tabulis permiserat, quod cum impetrasset, causa método en el decir, sino conocimiento del
caderet; alter iniquum putabat plus secum agi, derecho civil, porque el uno, apoyándose en la ley,
quam quod erat in actione; neque intellegebat, si pedía más que lo que la ley de las Doce Tablas
ita esset actum, litem adversarium perditurum. permite, y si lo hubiera conseguido, perdía del todo
su causa; al paso que el otro tenía por injusticia
que se le exigiese más de lo que en la acción legal
se contenía, sin entender que, dejando obrar así al
adversario, éste perdería el pleito.
[XXXVII] [168] Quid? In his paucis diebus »¡Y qué! en estos pocos días, estando yo en el
nonne nobis in tribunali Q. Pompei praetoris tribunal de mi amigo Quinto Pompeyo, pretor
urbani familiaris nostri sedentibus homo ex urbano, ¿no pedía uno de esos hombres tenidos
numero disertorum postulabat, ut illi, unde por discretos, que al demandado se le concediese la
peteretur, vetus atque usitata exceptio daretur antigua y usada excepción, que día se había
CVIVS PECVNIAE DIES FVISSET? Quod señalado para el pago, sin comprender que esta
petitoris causa comparatum esse non intellegebat, excepción era en favor del demandante, y que
ut, si ille infitiator probasset iudici ante petitam si el deudor probaba ante el juez que se le pedía el
esse pecuniam, quam esset coepta deberi, petitor dinero antes que hubiese cumplido el plazo, el
rursus cum peteret, ne exceptione excluderetur, acreedor, al presentar nueva demanda, seria
QVOD EA RES IN IVDICIVM ANTE excluido de la excepción por haber venido
VENISSET. [169] Quid ergo hoc fieri turpius aut antes este asunto a juicio? Nada más vergonzoso
dici potest, quam eum, qui hanc personam que contemplar que el que ha tomado a su cargo
susceperit, ut amicorum controversias causasque defender las causas de sus amigos, ayudar a
tueatur, laborantibus succurrat, aegris medeatur, los débiles, curar a los enfermos, consolar a los
adflictos excitet, hunc in minimis tenuissimisque afligidos, tropiece en las causas más pequeñas y
35
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
rebus ita labi, ut aliis miserandus, aliis inridendus venga a ser escarnio de unos y lástima de otros. A
esse videatur? [170] Equidem propinquum mi pariente Publio Craso, llamado el rico, con
nostrum P. Crassum [illum Divitem] cum multis haber sido en muchas cosas hombre elegante y
aliis rebus elegantem hominem et ornatum tum culto, le alabo principalmente porque, siendo
praecipue in hoc efferendum et laudandum puto, hermano de Publio Escévola, solía repetirle que
quod, cum P. Scaevolae frater esset, solitus est ei ni él alcanzaría la perfección en el derecho
persaepe dicere neque illum in iure civili satis civil si no agregaba el estudio de la elocuencia (lo
[illi arti] facere posse, nisi dicendi copiam cual ha hecho después su hijo, que fue cónsul
adsumpsisset - quod quidem hic, qui mecum conmigo), ni él había comenzado a tratar y
consul fuit, filius eius est consecutus - neque se defender las causas de sus amigos sino después de
ante causas amicorum tractare atque agere aprender el derecho civil. ¿Y qué diremos de
coepisse, quam ius civile didicisset. [171] Quid Mareo Caton? ¿No tuvo tanta elocuencia cuanta
vero ille [M.] Cato? Nonne et eloquentia tanta aquellos tiempos en esta ciudad consentían, y no
fuit, quantam illa tempora atque illa aetas in hac fue a la vez muy perito en el derecho civil? Con
civitate ferre maximam potuit, et iuris civilis mucha vergüenza me atrevo a decir esto, porque
omnium peritissimus? Verecundius hac de re iam nos está oyendo un varón insigne en el decir,
dudum loquor, quod adest vir in dicendo a quien yo he admirado siempre como a orador
summus, quem ego unum oratorem maxime único, y eso que ha despreciado siempre el derecho
admiror; sed tamen idem hoc semper ius civile civil. Pero ya que habéis querido ser partícipes de
contempsit. [172] Verum, quoniam sententiae mi opinión y dictamen, nada os ocultaré, y en
atque opinionis meae voluistis esse participes, cuanto pueda os expondré lo que sobre cada cosa
nihil occultabo et, quoad potero, vobis exponam, pienso.
quid de quaque re sentiam.
[XXXVIII] Antoni incredibilis quaedam et prope »Tan increíble y casi singular y divino me
singularis et divina vis ingeni videtur, etiam si parece el ingenio de Antonio, que, aun sin el
hac scientia iuris nudata sit, posse se facile auxilio de la ciencia delderecho, fácilmente puede
ceteris armis prudentiae tueri atque defendere; defender su causa con las demás armas de la
quam ob rem hic nobis sit exceptus; ceteros vero sabiduría. Exceptuémosle a él solo; pero en cuanto
non dubitabo primum inertiae condemnare a los otros no dudaré en condenarlos como
sententia mea, post etiam impudentiae; [173] perezosos y atrevidos. Porque andar siempre en el
nam volitare in foro, haerere in iure ac praetorum foro; no se pararse del tribunal del Pretor; tomar a
tribunalibus, iudicia privata magnarum rerum su cargo los juicios privados más importantes, en
obire, in quibus saepe non de facto, sed de que muchas veces no se controvierte el hecho sino
aequitate ac iure certetur, iactare se in causis la equidad y el derecho; arrojarse a las causas
centumviralibus, in quibus usucapionum, centunvirales de usucapiones, tutelas, derechos
tutelarum, gentilitatum, agnationum, gentilicios, agnaciones, aluviones, nexos,
adluvionum, circumluvionum, nexorum, servidumbres, paredes, luces, goteras, testamentos
mancipiorum, parietum, luminum, stillicidiorum, anulados o confirmados, y demás innumerables
testamentorum ruptorum aut ratorum, puntos del derecho, sin saber absolutamente lo
ceterarumque rerum innumerabilium iura que es propio ni ajeno, ni quién es ciudadano,
versentur, cum omnino, quid suum, quid extranjero o esclavo libre, es señaladísima
alienum, qua re denique civis aut peregrinus, imprudencia. ¿No fuera arrogancia visible en el
servus aut liber quispiam sit, ignoret, insignis est que confiesa que no sabe dirigir una barca,
impudentiae. [174] Illa vero deridenda empeñarse en gobernar una quinquerreme u
adrogantia est, in minoribus navigiis rudem esse otra nave de más alto bordo? Cuando en un
se confiteri, quinqueremis autem aut etiam corrillo te engaña tu adversario en cual quiera
maiores gubernare didicisse. Tu mihi cum in estipulación de poca importancia, y te obliga a
circulo decipiare adversari stipulatiuncula et cum firmar documentos que comprometen a tu
obsignes tabellas clientis tui, quibus in tabellis id cliente, ¿quieres que te confíen una causa de
36
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
sit scriptum, quo ille capiatur, ego tibi ullam gran trascendencia? Es como si se pusiera a
causam maiorem committendam putem? Citius dirigir en el Ponto Euxino la nave de los
hercule is, qui duorum scalmorum naviculam in argonautas el que perdió en el puerto una navecilla
portu everterit, in Euxino ponto Argonautarum de dos escalmos. Y si no sólo en las causas
navem gubernarit. [175] Quid? Si ne parvae pequeñas, sino en las más graves, entra el derecho
quidem causae sunt, sed saepe maximae, in civil, ¿cuál será la desvergüenza del patrono que
quibus certatur de iure civili, quod tandem os est sin las suficientes noticias jurídicas se atreve a
eius patroni, qui ad eas causas sine ulla scientia encargarse de estas causas?
iuris audet accedere? Quae potuit igitur esse ¿Cuál pudo ser más grave, que la de aquel soldado
causa maior, quam illius militis? De cuius morte de cuya muerte llegó falsa noticia a su casa, y
cum domum falsus ab exercitu nuntius venisset el padre, creyéndola, hizo nuevo testamento
et pater eius re credita testamentum mutasset et, nombrando heredero a quien le pareció? Después
quem ei visum esset, fecisset heredem essetque de la muerte del testador vuelve el soldado a su
ipse mortuus, res delata est ad centumviros, cum casa y reclama legalmente la herencia paterna,
miles domum revenisset egissetque lege in aunque estaba desheredado por el testamento.
hereditatem paternam testamento exheres filius. Llévase el negocio al tribunal de los Centunviros;
[Nempe] in ea causa quaesitum est de iure civili, se agita una cuestión de derecho civil: si puede
possetne paternorum bonorum exheres esse considerarse como desheredado de los bienes
filius, quem pater testamento neque heredem paternos el hijo a quien el padre no ha nombrado
neque exheredem scripsisset nominatim. expresamente en el testamento ni para heredarle ni
para desheredarte.
[XXXIX] [176] Quid? Qua de re inter Marcellos »¿Y qué, en la causa entre los patricios Marcelos y
et Claudios patricios centumviri iudicarunt, cum Claudios juzgada por los Centunviros, cuando los
Marcelli ab liberti filio stirpe, Claudii patricii Marcelos reclamaban la herencia por derecho de
eiusdem hominis hereditatem gente ad se redisse estirpe, como descendientes del hijo de un liberto,
dicerent, nonne in ea causa fuit oratoribus de toto y los Claudios por derecho gentilicio, no
stirpis et gentilitatis iure dicendum? [177] Quid? tuvieron los oradores que tratar ampliamente de
Quod item in centumvirali iudicio certatum esse todo el derecho de estirpe y de gentilidad? ¿Y en
accepimus, cum Romam in exsilium venisset, cui aquel otro juicio también centunviral, cuando se
Romae exsulare ius esset, si se ad aliquem quasi permitió a un desterrado volver a Roma si elegía
patronum applicavisset, intestatoque esset algún patrono, y luego murió abintestato, no tuvo
mortuus, nonne in ea causa ius applicationis el defensor que explanar en el juicio el derecho de
obscurum sane et ignotum patefactum in iudicio aplicación, tan oscuro e ignoto de suyo? Y
atque inlustratum est a patrono? [178] Quid? ahora poco, cuando yo defendí en juicio
Nuper, cum ego C. Sergi Oratae contra hunc privado a Cayo Sergio Aurata contra nuestro
nostrum Antonium iudicio privato causam Antonio, ¿no versó cobre el derecho toda nuestra
defenderem, nonne omnis nostra in iure versata defensa? Porque como Manlio Gratidiano había
defensio est? Cum enim M. Marius Gratidianus vendido una casa a Aurata sin advertir en el
aedis Oratae vendidisset neque servire quandam contrato que tenía cierta servidumbre, defendía yo
earum aedium partem in mancipi lege dixisset, que la incomodidad causada por la
defendebamus, quicquid fuisset incommodi in servidumbre debía ser de cuenta del vendedor, si
mancipio, id si venditor scisset neque sabiéndola no la declaraba. En una cuestión
declarasset, praestare debere. [179] Quo quidem semejante erró no ha mucho nuestro familiar
in genere familiaris noster M. Buculeius, homo Marco Buculeyo, hombre, a mi entender, nada
neque meo iudicio stultus et suo valde sapiens et necio, y en su opinión muy sabio, y no ajeno al
ab iuris studio non abhorrens, simili <in re> estudio del derecho. Había vendido a Lucio Fufio
quodam modo nuper erravit: nam cum aedis L. una casa, asegurándole en el contrato las luces tal
Fufio venderet, in mancipio lumina, uti tum como entonces estaban. Fufio, así que se empezó a
essent, ita recepit; Fufius autem, simul atque edificar en una parte de la ciudad que podía verse
37
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
aedificari coeptum est in quadam parte urbis, desde aquella casa, litigó en seguida con
quae modo ex illis aedibus conspici posset, egit Buculeyo, alegando que cualquier objeto aunque
statim cum Buculeio, quod, cuicumque estuviese lejos, siempre que le impidiese ver una
particulae caeli officeretur, quamvis esset procul, parte mayor o menor del cielo, alteraba las
mutari lumina putabat. [180] Quid vero? condiciones de la venta. Y aquella famosísima
Clarissima M'. Curi causa Marcique Coponi causa de Marco Curio y Marco Coponio que se
nuper apud centumviros quo concursu hominum, trató hace poco ante los Centunviros, ¿con qué
qua exspectatione defensa est? Cum Q. Scaevola, concurso de gentes, con qué expectación fue
aequalis et conlega meus, Homo omnium et defendida? Cuando Quinto Escévola, mi colega y
disciplina iuris civilis eruditissimus et ingenio amigo, hombre el más erudito de todos en el
prudentiaque acutissimus et oratione maxime derecho civil, y a la vez de agudísimo ingenio
limatus atque subtilis atque, ut ego soleo dicere, y prudencia, y muy limado y sutil en el
iuris peritorum eloquentissimus, eloquentium discurso, y a quien suelo llamar yo el más
iuris peritissimus, ex scripto testamentorum iura elocuente de los jurisconsultos y el más
defenderet negaretque, nisi postumus et natus et, jurisconsulto de los oradores, defendía las
ante quam in suam tutelam veniret, mortuus disposiciones escritas del testamento, y negaba que
esset, heredem eum esse posse, qui esset una persona llamada a la herencia después de
secundum postumum et natum et mortuum heres nacido y muerto un póstumo, pudiese ser heredero
institutus; ego autem defenderem eum hac tum si el póstumo moría antes de salir de la tutela; y yo
mente fuisse, qui testamentum fecisset, ut, si por el contrario defendía que la mente del testador
filius non esset, qui in suam tutelam veniret, M'. había sido dejar por heredero a Marco Curio en
Curius esset heres, num destitit uterque nostrum caso de no haber hijo póstumo que llegase a la
in ea causa in auctoritatibus, in exemplis, in tutela; en esta causa, ¿dejó alguno de nosotros de
testamentorum formulis, hoc est, in medio iure apoyarse en autoridades, en ejemplos, en fórmulas
civili versari? de testamentos, es decir, en el derecho civil?
[XL] [181] Omitto iam plura exempla causarum »Omito innumerables ejemplos de causas muy
amplissimarum, quae sunt innumerabilia: capitis graves, en que puede haber hasta peligro de la
nostri saepe potest accidere ut causae versentur vida. Así Cayo Mancino, varón consular,
in iure. Etenim si C. Mancinum, nobilissimum nobilísimo y óptimo, por haber hecho un
atque optimum virum atque consularem, cum deshonroso tratado de paz con Numancia, fue
eum propter invidiam Numantini foederis pater entregado por senadoconsulto, a los Numantinos, y
patratus ex s. c. Numantinis dedidisset eumque ellos no lo quisieron recibir. Habiéndose atrevido
illi non recepissent posteaque Mancinus domum Mancino después de su vuelta a Roma a
revenisset neque in senatum introire dubitasset, presentarse en el Senado, el tribuno de la
P. Rutilius, M. filius, tribunus plebis, iussit plebe Publio Rutilio, hijo de Marco, quiso hacerle
educi, quod eum civem negaret esse, quia salir, fundado en que, por costumbres de nuestros
memoria sic esset proditum, quem pater suus aut mayores, al que había sido vendido por su padre o
populus vendidisset aut pater patratus dedidisset, por el pueblo no se le concedía de modo alguno el
ei nullum esse postliminium, [182] quam derecho de postliminio. ¿Qué causa más
possumus reperire ex omnibus rebus civilibus importante entre todas las civiles podemos
causam contentionemque maiorem quam de hallar que esta en que se trataba del orden, del
ordine, de civitate, de libertate, de capite hominis derecho de ciudadanía, de la libertad y de la vida
consularis, praesertim cum haec non in crimine de un hombre consular, y no por ningún crimen
aliquo, quod ille posset infitiari, sed in civili iure que él pudiera negar, si no por una cuestión
consisteret? Similique in genere, inferiore ordine, de derecho civil? Y en otro género, aunque en
si quis apud nos servisset ex populo foederato orden inferior, si hubiese sido esclavo entre
seseque liberasset et postea domum revenisset, nosotros alguien nacido en país confederado, y
quaesitum est apud maiores nostros, num is ad luego hubiese recobrado la libertad y vuelto a su
suos postliminio redisset et amisisset hanc casa, disputaron muchas veces nuestros mayores si
38
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
civitatem. [183] Quid? De libertate, quo iudicium con esto perdía los derechos de ciudadano romano.
gravius esse nullum potest, nonne ex iure civili Y qué, tratándose de la libertad, que es el más
potest esse contentio, cum quaeritur, is, qui arduo de todos los negocios, ¿no es propio del
domini voluntate census sit, continuone, an, ubi derecho civil preguntar si el esclavo que por
lustrum sit conditum, liber sit? Quid? Quod usu voluntad de su amo fue comprendido en el
memoria patrum venit, ut paterfamilias, qui ex censo, queda inmediatamente libre, o no lo es
Hispania Romam venisset, cum uxorem hasta que se hacen las ceremonias de la lustración?
praegnantem in provincia reliquisset, Romae ¿Y en tiempo de nuestros mayores no sucedió, que
alteram duxisset neque nuntium priori remisisset, viniendo un padre de familias de España a Roma,
mortuusque esset intestato et ex utraque filius dejó en la provincia a su mujer embarazada, se
natus esset, mediocrisne res in contentionem casó en Roma con otra sin haber dado parte a la
adducta est, cum quaereretur de duobus civium primera, murió abintestato, y dejando hijos de las
capitibus et de puero, qui ex posteriore natus dos? ¿Os parece que fue de pequeña importancia
erat, et de eius matre, quae, si iudicaretur certis esta causa, en la cual se trataba de la suerte
quibusdam verbis, non novis nuptiis fieri cum de dos ciudadanos: del niño nacido de la
superiore divortium, in concubinae locum segunda mujer, y de la madre que iba a ser
duceretur? [184] Haec igitur et horum similia declarada, concubina si se decía que el primer
iura suae civitatis ignorantem erectum et celsum, matrimonio no había quedado disuelto por no
alacri et prompto ore atque vultu, huc atque illuc haberse cumplido las fórmulas del divorcio?
intuentem vagari cum magna caterva toto foro, Cuando se ignoran estas y otras leyes de la
praesidium clientibus atque opem amicis et prope ciudad, ¿no es una audacia detestable el andar
cunctis civibus lucem ingeni et consili sui arrogante y erguido por el foro con alegre y
porrigentem atque tendentem, nonne in primis satisfecho semblante, mirando a una parte y a otra,
flagitiosum putandum est? seguido de una turba de clientes, brindando
protección a los amigos y ofreciendo a todos sus
conciudadanos las luces de su saber y consejos?
[XLI] [185] Et quoniam de impudentia dixi, »Y esto no, sólo es imprudencia, sino abandono y
castigemus etiam segnitatem hominum atque dejadez, pues aunque este conocimiento del
inertiam; nam si esset ista cognitio iuris magna derecho fuera en sí largo y difícil, todavía su
atque difficilis, tamen utilitatis magnitudo grande utilidad debía mover a los hombres a
deberet homines ad suscipiendum discendi tomarse el trabajo de aprenderle.
laborem impellere: sed, o di immortales, non »Pero, oh Dioses inmortales, no afirmaría yo esto
dicerem hoc, audiente Scaevola, nisi ipse dicere delante de Escévola si él mismo no acostumbrara a
soleret nullius artis sibi faciliorem cognitionem decir que ningún arte le parece más fácil que este.
videri. [186] Quod quidem certis de causis a Verdad es que muchos por ciertas causas juzgan lo
plerisque aliter existimatur: primum, quia veteres contrario; en primer lugar, porque los antiguos que
illi, qui huic scientiae praefuerunt, obtinendae se dedicaron a esta ciencia no quisieron divulgarla,
atque augendae potentiae suae causa pervulgari con la mira de conservar y acrecentar así su poder;
artem suam noluerunt; deinde, postea quam est y en segundo lugar, porque después que Cneo
editum, expositis a Cn. Flavio primum Flavio dio a conocer las diversas formas de
actionibus, nulli fuerunt, qui illa artificiose acción judicial; nadie hubo que las distribuyera
digesta generatim componerent; nihil est enim, artificiosamente, pues nada hay que pueda
quod ad artem redigi possit, nisi ille prius, qui reducirse a arte, si el que conoce los elementos del
illa tenet, quorum artem instituere vult, habet arte no tiene además aquella ciencia que enseña a
illam scientiam, ut ex eis rebus, quarum ars tratar con orden las materias que todavía no le
nondum sit, artem efficere possit. [187] Hoc tienen. He dicho esto algo oscuramente, por anhelo
video, dum breviter voluerim dicere, dictum a de la brevedad. Si puedo, lo diré más claro.
me esse paulo obscurius; sed experiar et dicam,
si potero, planius.
39
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
[XLII] Omnia fere, quae sunt conclusa nunc »Todos los conocimientos que hoy constituyen
artibus, dispersa et dissipata quondam fuerunt; ut las diversas artes y disciplinas, estuvieron en otro
in musicis numeri et voces et modi; in geometria tiempo dispersos y separados, vg.: en la música,
lineamenta, formae, intervalla, magnitudines; in los números, las voces y los modos; en la
astrologia caeli conversio, ortus, obitus motusque geometría, las líneas, las figuras, los intervalos, la
siderum; in grammaticis poetarum pertractatio, extensión; en astrología, las revoluciones celestes,
historiarum cognitio, verborum interpretatio, el orto, el ocaso y el movimiento de las estrellas;
pronuntiandi quidam sonus; in hac denique ipsa en la gramática, el estudio de los poetas, el
ratione dicendi excogitare, ornare, disponere, conocimiento de la historia, la interpretación de las
meminisse, agere, ignota quondam omnibus et palabras, y hasta la buena pronunciación; en el arte
diffusa late videbantur. [188] Adhibita est igitur del bien decir, la invención, la disposición, la
ars quaedam extrinsecus ex alio genere quodam, elocución, la memoria y la pronunciación; cosas
quod sibi totum philosophi adsumunt, quae rem desconocidas antiguamente de todos o dispersas en
dissolutam divulsamque conglutinaret et ratione muchas partes. Hubo, pues, que acudir a un arte
quadam constringeret. Sit ergo in iure civili finis particular que se apropian como suyo los
hic: legitimae atque usitatae in rebus causisque filósofos, el cual reuniese los miembros
civium aequabilitatis conservatio. [189] Tum apartados y disueltos, y los trabase con cierto
sunt notanda genera et ad certum numerum orden.
paucitatemque revocanda. Genus autem id est, »Sea, pues, el fin del derecho civil la
quod sui similis communione quadam, specie conservación de la legítima y acostumbrada
autem differentis, duas aut pluris complectitur equidad en las causas y negocios civiles.
partis; partes autem sunt, quae generibus eis, ex Distínganse luego los géneros, reduciéndolos a un
quibus manant, subiciuntur; omniaque, quae sunt número determinado y pequeño.
vel generum vel partium nomina, definitionibus, El género abarca dos o más partes, que tienen
quam vim habeant, est exprimendum; est enim algo de común, pero difieren en especie. Las
definitio rerum earum, quae sunt eius rei partes están subordinadas al género de quien
propriae, quam definire volumus, brevis et emanan, y por medio de la definición declaramos
circumscripta quaedam explicatio. [190] Hisce el valor de los nombres de género y especie. Es la
ego rebus exempla adiungerem, nisi apud quos definición una breve y circunscrita explicación de
haec haberetur oratio cernerem; nunc complectar, las propiedades de la cosa que queremos definir.
quod proposui, brevi: si enim aut mihi facere Añadiría ejemplos, si no viera que hablo delante de
licuerit, quod iam diu cogito, aut alius quispiam vosotros. Ahora voy a explicar en breve lo que me
aut me impedito occuparit aut mortuo effecerit, he propuesto. Si algún día pudiera yo, llevar a cabo
ut primum omne ius civile in genera digerat, lo que hace tiempo medito, o si no pudiendo
quae perpauca sunt, deinde eorum generum quasi hacerlo yo por ocupaciones o muerte, algún otro lo
quaedam membra dispertiat, tum propriam ejercitara, quiero decir, que dividiese el derecho
cuiusque vim definitione declaret, perfectam civil en sus géneros, que son pocos, y distinguiese
artem iuris civilis habebitis, magis magnam luego las partes de estos géneros, tendríais una
atque uberem quam difficilem et obscuram. perfecta arte del derecho civil, más grande y rica
[191] Atque interea tamen, dum haec, quae que difícil y oscura. Pero en tanto que no se reúnen
dispersa sunt, coguntur, vel passim licet estos dispersos elementos, podemos recogerlos de
carpentem et conligentem undique repleri iusta una y otra parte, y constituir así hasta cierto punto
iuris civilis scientia. la ciencia del derecho civil.
[XLIII] Nonne videtis equitem Romanum, »¿No veis cómo Cayo Aculeon, caballero romano,
hominem acutissimo omnium ingenio, sed que vive y vivió siempre conmigo, hombre de
minime ceteris artibus eruditum, C. Aculeonem, agudísimo ingenio, pero poco instruido en las
qui mecum vivit semperque vixit, ita tenere ius demás artes, sabe el derecho civil de tal modo, que
civile, ut ei, cum ab hoc discesseritis, nemo de sólo le vence el que tenemos delante? En esta
eis, qui peritissimi sunt, anteponatur? [192] ciencia todo está a la vista, todo en el uso cotidiano
40
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
Omnia sunt enim posita ante oculos, conlocata in y en la práctica del foro. No se contienen en
usu cotidiano, in congressione hominum atque in muchas letras ni en grandes volúmenes; todos han
foro; neque ita multis litteris aut voluminibus tratado de lo mismo, y aun un mismo escritor
magnis continentur; eadem enim elata sunt repite muchas veces idénticas materias con sólo
primum a pluribus, deinde paucis verbis variar algunas palabras. Añádase a esto lo que
commutatis etiam ab eisdem scriptoribus scripta pocos creen, la increíble suavidad y deleite que
sunt saepius. [193] Accedit vero, quo facilius hace fácil y ameno el estudio de las leves. Si los
percipi cognoscique ius civile possit, quod estudios de la antigüedad nos interesan, en todo el
minime plerique arbitrantur, mira quaedam in derecho civil, en los libros de los pontífices y en
cognoscendo suavitas et delectatio; nam, sive las Doce tablas contemplaremos una imagen de la
quem haec Aeliana studia delectant, plurima est antigüedad que aun respira en la vetustez de las
et in omni iure civili et in pontificum libris et in palabras y en las acciones que declaran la vida y
XII tabulis antiquitatis effigies, quod et costumbres de nuestros mayores. Si alguien es
verborum vetustas prisca cognoscitur et aficionado a la ciencia política que Escévola no
actionum genera quaedam maiorum cree propia del orador, sino de otro género de
consuetudinem vitamque declarant; sive quem disciplina, en las Doce tablas hallará descrito todos
civilis scientia, quam Scaevola non putat oratoris los intereses y el gobierno de la república. Si le
esse propriam, sed cuiusdam ex alio genere deleita esa prepotente y gloriosa filosofía (me
prudentiae, totam hanc descriptis omnibus atrevería a decirlo), en el derecho civil y en las
civitatis utilitatibus ac partibus XII tabulis leyes encontrará las fuentes para todas sus
contineri videbit: sive quem ista praepotens et disputas.
gloriosa philosophia delectat, - dicam audacius - Allí llegaremos a conocer la dignidad de la virtud,
hosce habet fontis omnium disputationum el premio y honor que se debe al trabajo justo,
suarum, qui iure civili et legibus continentur: verdadero y honesto, y el dado, la ignominia, las
[194] ex his enim et dignitatem maxime cárceles, los azotes, el destierro y la muerte que
expetendam videmus, cum vera virtus atque están aparejados para el vicio y el fraude; y
honestus labor honoribus, praemiis, splendore aprenderemos, no por disputas interminables y
decoratur, vitia autem hominum atque fraudes erizadas contradicciones, sino por la autoridad y
damnis, ignominiis, vinclis, verberibus, exsiliis, mandato de las leyes, a domar las pasiones y
morte multantur; et docemur non infinitis apetitos, a defender nuestro derecho y apartar de lo
concertationumque plenis disputationibus, sed ajeno la mente, los ojos y las manos.
auctoritate nutuque legum domitas habere
libidines, coercere omnis cupiditates, nostra
tueri, ab alienis mentis, oculos, manus abstinere.
[XLIV] [195] Fremant omnes licet, dicam quod »Aunque todos lo lleven a mal, diré lo que siento:
sentio: bibliothecas me hercule omnium el solo libro de las Doce tablas excede, en mi
philosophorum unus mihi videtur XII tabularum juicio, a las bibliotecas de todos los filósofos, ya
libellus, si quis legum fontis et capita viderit, et por su autoridad, ya por la utilidad que encierra si
auctoritatis pondere et utilitatis ubertate superare. queremos conocer las fuentes y capítulos de
[196] Ac si nos, id quod maxime debet, nostra nuestras leyes. Pues si a todos nos agrada como es
patria delectat, cuius rei tanta est vis ac tanta debido, nuestra patria, y es tanta la fuerza de este
natura, ut Ithacam illam in asperrimis saxulis amor que aquel sapientísimo Ulises anteponía a la
tamquam nidulum adfixam sapientissimus vir inmortalidad el deseo de volver a su Itaca,
immortalitati anteponeret, quo amore tandem pendiente como un nido de rocas asperísimas,
inflammati esse debemus in eius modi patriam, ¿cuánto más cariño hemos de tener nosotros a
quae una in omnibus terris domus est virtutis, esta patria, que es el emporio de la virtud, del
imperi, dignitatis? Cuius primum nobis mens, poder y de la dignidad de toda la tierra? Antes que
mos, disciplina nota esse debet, vel quia est nada, debemos conocer su espíritu, costumbres y
patria parens omnium nostrum, vel quia tanta leyes, ya porque es nuestra patria madre común, ya
41
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
sapientia fuisse in iure constituendo putanda est porque debemos pensar que anduvo tan sabia en
quanta fuit in his tantis opibus imperi constituir el derecho como en acrecentar las
comparandis. [197] Percipietis etiam illam ex fuerzas de su imperio. Sentiréis asimismo alegría y
cognitione iuris laetitiam et voluptatem, quod, deleite grandes, conociendo por sus leyes cuánto
quantum praestiterint nostri maiores prudentia vencían en prudencia nuestros mayores a los
ceteris gentibus, tum facillime intellegetis, si Licurgos, Dracones y Solones. Increíble parece
cum illorum Lycurgo et Dracone et Solone cuán desordenado y casi ridículo es todo derecho
nostras leges conferre volueritis; incredibile est civil fuera del nuestro: de esto suelo hablar mucho
enim, quam sit omne ius civile praeter hoc en mis diarias conversaciones, anteponiendo la
nostrum inconditum ac paene ridiculum; de quo sabiduría de nuestros mayores a la de los demás
multa soleo in sermonibus cotidianis dicere, cum hombres y sobre todo a la de los griegos. Por
hominum nostrorum prudentiam ceteris omnibus éstas razones creo, Escévola que el conocimiento
et maxime Graecis antepono. His ego de causis del derecho civil es necesario a todo el que quiera
dixeram, Scaevola, eis, qui perfecti oratores esse ser perfecto orador.
vellent, iuris civilis esse cognitionem
necessariam.
[XLV] [198] Iam vero ipsa per sese quantum »¿Y quién ignora cuánto de honor, gracia y
adferat eis, qui ei praesunt, honoris, gratiae, dignidad proporciona por sí mismo a los que le
dignitatis, quis ignorat? Itaque, ut apud Graecos profesan? Así como entre los Griegos los
infimi homines mercedula adducti ministros se hombres más íntimos, a quienes llaman
praebent in iudiciis oratoribus, ei, qui apud illos prácticos, se ofrecen por vil salario a servir de
pragmatikoi vocantur, sic in nostra civitate ministros en las causas, así en nuestra ciudad, por
contra amplissimus quisque et clarissimus vir, ut el contrario, las personas más esclarecidas y de
ille, qui propter hanc iuris civilis scientiam sic mejor familia, como aquel a quien por su saber
appellatus a summo poeta est: en la jurisprudencia llamó nuestro gran Poeta:
egregie cordatus homo, catus Aelius Sextus, el noble, sabio y prudente varón, Elio Sextio,
multique praeterea, qui, cum ingenio sibi auctore y muchos más que, habiendo logrado reputación
dignitatem peperissent, perfecerunt ut in por su ingenio, alcanzaron después más
respondendo iure auctoritate plus etiam quam autoridad que por su mismo ingenio, por su
ipso ingenio valerent. [199] Senectuti vero ciencia jurídica. ¿Y qué refugio más honroso
celebrandae et ornandae quod honestius potest puede hallarse en la vejez que la interpretación de
esse perfugium quam iuris interpretatio? las leyes? Por eso yo desde mi adolescencia
Equidem mihi hoc subsidium iam inde ab procuré acaudalar este conocimiento, no sólo
adulescentia comparavi, non solum ad causarum para utilidad de las causas forenses, sino
usum forensem, sed etiam ad decus atque también para consuelo y alegría de mi vejez,
ornamentum senectutis, ut, cum me vires, quod cuando me vayan faltando las fuerzas (cuyo tiempo
fere iam tempus adventat, deficere coepissent, ya se acerca) y para libertar mi casa de soledad y
ista ab solitudine domum meam vindicarem. abandono. ¿Hay nada más glorioso para el que ha
Quid est enim praeclarius quam honoribus et rei desempeñado todos los honores y cargos de la
publicae muneribus perfunctum senem posse suo república que poder decir en su vejez lo que dice
iure dicere idem, quod apud Ennium dicat ille en Ennio el pítico Apolo, que él es a quien piden
Pythius Apollo, se esse eum, unde sibi, si non consejo, si no los pueblos y reyes, a lo menos
populi et reges, at omnes sui cives consilium todos sus conciudadanos:
expetant,
summarum rerum incerti: quos ego ope mea Inciertos van y de prudencia ajenos;
ex incertis certos compotesque consili Mas yo con mi consejo los ilustro,
dimitto, ut ne res temere tractent turbidas. Y disipo las nieblas de su mente.
[200] Est enim sine dubio domus iuris consulti »La casa de un jurisconsulto es sin duda como el
42
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
totius oraculum civitatis; testis est huiusce Q. oráculo de toda una ciudad. Testigos sean la
Muci ianua et vestibulum, quod in eius casa y el vestíbulo de Quinto Mucio, a quien
infirmissima valetudine adfectaque iam aetate aun en su vejez y agobiado de enfermedades,
maxima cotidie frequentia civium ac summorum vemos rodeado diariamente de escogidísima y
hominum splendore celebratur. numerosa clientela.
[XLVI] [201] Iam illa non longam orationem »No es necesario un largo discurso para probar
desiderant, quam ob rem existimem publica que el orador debe conocer así, el derecho
quoque iura, quae sunt propria civitatis atque público de la ciudad y del imperio como los
imperi, tum monumenta rerum gestarum et monumentos de las hazañas de nuestros mayores y
vetustatis exempla oratori nota esse debere; nam los ejemplos de la antigüedad, pues así como en
ut in rerum privatarum causis atque iudiciis las causas y juicios privados se han de tomar las
depromenda saepe oratio est ex iure civili et pruebas del derecho civil, deben estar presentes
idcirco, ut ante diximus, oratori iuris scientia al orador todos los recuerdos de la antigüedad, el
necessaria est, sic in causis publicis iudiciorum, derecho público, la ciencia de regir y gobernar los
contionum, senatus omnis haec et antiquitatis pueblos, como materia propia del que se ejercita en
memoria et publici iuris auctoritas et regendae negocios de interés general.
rei publicae ratio ac scientia tamquam aliqua »Lo que buscamos aquí no es un Causídico, un
materies eis oratoribus, qui versantur in re declamador o un Rábula, sino un orador que sea el
publica, subiecta esse debet. [202] Non enim primero en aquel arte, que con haber sido en dado
causidicum nescio quem neque clamatorem aut en potencia al hombre por la misma naturaleza, se
rabulam hoc sermone nostro conquirimus, sed creyó no obstante que era beneficio de un
eum virum, qui primum sit eius artis antistes, Dios, no adquirido por nosotros sino
cuius cum ipsa natura magnam homini divinamente revelado: a un hombre que pueda,
facultatem daret, auctor tamen esse deus putatur, defendido no por el caduceo sino por el nombre de
ut id ipsum, quod erat hominis proprium, non orador, salir incólume entre las armas enemigas;
partum per nos, sed divinitus ad nos delatum que sepa excitar el odio de los ciudadanos contra la
videretur; deinde, qui possit non tam caduceo maldad y el fraude y moverlos a la justicia; librar
quam nomine oratoris ornatus incolumis vel inter de injusta pena a los inocentes y levantar a la
hostium tela versari; tum, qui scelus fraudemque gloria el ánimo caído y débil del pueblo, o
nocentis possit dicendo subicere odio civium apartarle de un error, o inflamarle contra
supplicioque constringere; idemque ingeni los malos, o mitigar su animadversión contra
praesidio innocentiam iudiciorum poena liberare; los buenos; que pueda, en fin, excitar o serenar en
idemque languentem labentemque populum aut el ánimo de los oyentes todas las pasiones que el
ad decus excitare aut ab errore deducere aut asunto y la causa exigen. Si alguno cree que esta
inflammare in improbos aut incitatum in bonos fuerza oratoria ha sido enseñada por los que de
mitigare; qui denique, quemcumque in animis este punto han tratado, o que puedo yo
hominum motum res et causa postulet, eum exponerla en tan pocas palabras, mucho se
dicendo vel excitare possit vel sedare. [203] equivoca, y no solo desconoce mi poco saber, sino
Hanc vim si quis existimat aut ab eis, qui de también la magnitud e importancia de las cosas. Os
dicendi ratione scripserunt, eitam esse aut a me he mostrado, porque así lo queríais, las fuentes
posse exponi tam brevi, vehementer errat neque donde podéis beber, y el camino que habéis de
solum inscientiam meam sed ne rerum quidem seguir; no quise serviros de guía, lo cual fuera
magnitudinem perspicit: equidem vobis, inmenso y no necesario, sino mostraros el camino
quoniam ita voluistis, fontis, unde hauriretis, y enseñaros con el dedo las fuentes.
atque itinera ipsa ita putavi esse demonstranda,
non ut ipse duX] essem, quod et infinitum est et
non necessarium, sed ut commonstrarem tantum
viam et, ut fieri solet, digitum ad fontis
intenderem."
43
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
[XLVII] [204] "Mihi vero" inquit Mucius "satis -Me parece, dijo Mucio, que has hecho
superque abs te videtur istorum studiis, si modo bastante para excitar la afición de éstos, si
sunt studiosi, esse factum; nam, Socratem illum realmente son estudiosos. Pues así como Sócrates
solitum aiunt dicere perfectum sibi opus esse, si solía decir, según cuentan, que su obra era perfecta
qui satis esset concitatus cohortatione sua ad si con sus exhortaciones lograba mover a alguno
studium cognoscendae percipiendaeque virtutis; al deseo de conocer y a alcanzar la virtud, pues
quibus enim id persuasum esset, ut nihil mallent una vez que se ha persuadido a los hombres a
esse se, quam bonos viros, eis reliquam facilem que sean virtuosos, fácil cosa es instruirlos en todo
esse doctrinam; sic ego intellego, si in haec, quae lo restante, así entiendo yo que si queréis
patefecit oratione sua Crassus, intrare volueritis, penetrar en lo que Craso con su oración os ha
facillime vos ad ea, quae cupitis, perventuros, ab descubierto, fácilmente llegaréis al término
hoc aditu ianuaque patefacta." [205] "Nobis teniendo como tenéis la puerta abierta.
vero" inquit Sulpicius "ista sunt pergrata perque -Muy grato nos es todo esto, dijo Sulpicio; pero
iucunda; sed pauca etiam requirimus in quisiera que nos explicases algo más lo que
primisque ea, quae valde breviter a te, Crasse, de muy brevemente has dicho de este arte,
ipsa arte percursa sunt, cum illa te et non confesando que no le desprecias y que lo has
contemnere et didicisse confiterere: ea si paulo aprendido. Y si algo más te dilatares, colmarás
latius dixeris, expleris omnem exspectationem nuestra esperanza y deseo. Ya hemos oído lo que
diuturni desideri nostri; nam nunc, quibus se debe estudiar, cosa en verdad muy importante;
studendum rebus esset accepimus, quod ipsum ahora deseamos conocer el camino y el método.
est tamen magnum; sed vias earum rerum -¿Y por qué, dijo Craso, ya que, para daros gusto y
rationemque cupimus cognoscere." [206] "Quid reteneros en mi casa, he condescendido con
si," inquit Crassus "quoniam ego, quo facilius vuestra voluntad tan opuesta a mi natural
vos apud me tenerem, vestrae potius obsecutus inclinación, no pedimos a Antonio que nos
sum voluntati, quam aut consuetudini aut naturae explique lo que él sabe y que todavía no ha
meae, petimus ab Antonio, ut ea, quae continet divulgado, aunque hace tiempo comenzó a escribir
neque adhuc protulit, ex quibus unum libellum sobre ello un libro, de lo cual mucho se arrepentía
sibi excidisse iam dudum questus est, explicet antes? ¿Por qué no nos explica esos misterios del
nobis et illa dicendi mysteria enuntiet?" "Vt bien decir?
videtur," inquit Sulpicius; "nam Antonio dicente -Está bien, dijo Sulpicio; así por lo que tú
etiam quid tu intellegas, sentiemus." [207] "Peto respondas, Antonio, sabremos también tu opinión.
igitur" inquit Crassus "a te, quoniam id nobis, -Te ruego, pues, Antonio, dijo Craso, ya que los
Antoni, hominibus id aetatis oneris ab horum estudios de estos jóvenes imponen tan pesada
adulescentium studiis imponitur, ut exponas, carga a nosotros los viejos, que nos expongas tu
quid eis de rebus, quas a te quaeri vides, sentias." parecer sobre las cuestiones de que fueres
interrogado.
[XLVIII] "Deprehensum equidem me" inquit -Sorprendido me encuentro, dijo Antonio, no
Antonius "plane video atque sentio, non solum sólo porque se me preguntan cosas de que soy
quod ea requiruntur a me, quorum sum ignarus ignorante, sino porque en modo alguno puedo
atque insolens, sed quia, quod in causis valde evitar lo que tanto procuro huir en las causas, que
fugere soleo, ne tibi, Crasse, succedam, id me es el hablar después de tí, oh Craso. Sólo me da
nunc isti vitare non sinunt; [208] verum hoc confianza el creer que no esperáis de mí un
ingrediar ad ea, quae vultis, audacius, quod idem discurso elegante, como nadie puede esperarlo
mihi spero usu esse venturum in hac después que ha hablado Craso. No hablaré del arte
disputatione, quod in dicendo solet, ut nulla que nunca aprendí, sino de mi experiencia, y lo
exspectetur ornata oratio: neque enim sum de mismo que en mi libro consigné, no estaba tomado
arte dicturus, quam numquam didici, sed de mea de ninguna enseñanza, sino de la práctica y uso de
consuetudine; ipsaque illa, quae in los negocios. Si esto no os agradare, varones
commentarium meum rettuli, sunt eius modi, non eruditísimos, culpad vuestra ligereza en haberme
44
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
aliqua mihi doctrina tradita, sed in rerum usu preguntado lo que no sé y agradecedme la
causisque tractata; quae si vobis, hominibus docilidad con que os respondo, movido no por
eruditissimis, non probabuntur, vestram mi juicio, sino por vuestra afición.
iniquitatem accusatote, qui ex me ea quaesieritis,
quae ego nescirem; meam facilitatem laudatote,
cum vobis non meo iudicio, sed vestro studio
inductus non gravate respondero." [209] Tum -Entonces, dijo Craso, sigue hablando, Antonio: de
Crassus "perge modo," inquit "Antoni; nullum seguro será tu discurso tan prudente que a ninguno
est enim periculum, ne quid tu eloquare nisi ita le pese de haberte inducido a hablar.
prudenter, ut neminem nostrum paeniteat ad
hunc te sermonem impulisse."
"Ego vero," inquit, "pergam et id faciam, quod in -Haré, dijo Antonio, lo que creo que debe hacerse
principio fieri in omnibus disputationibus al principio de toda disputa: fijar bien el punto de
oportere censeo, ut, quid illud sit, de quo que se trata, cuando está en controversia, para que
disputetur, explanetur, ne vagari et errare cogatur así no ande errante y vagabundo el entendimiento.
oratio, si ei, qui inter se dissenserint, non idem Por ejemplo, si se nos preguntare qué cosa es el
[esse] illud, de quo agitur, intellegant. [210] Nam arte del general, tendríamos que explicar ante todo
si forte quaereretur quae esset ars imperatoris, quién es el general; diríamos que es el caudillo
constituendum putarem principio, quis esset supremo en tiempo de guerra: aquí entraría el
imperator; qui cum esset constitutus habar del ejército, de los campamentos, de los
administrator quidam belli gerendi, tum escuadrones, de las banderas, de la expugnación de
adiungeremus de exercitu, de castris, de las ciudades, de los víveres, de las asechanzas y
agminibus, de signorum conlationibus, de celadas; en suma, de todo lo que es propio de una
oppidorum oppugnationibus, de commeatu, de guerra, y añadiríamos, que los que rigen y
insidiis faciendis atque vitandis, de reliquis gobiernan todas estas cosas son los generales;
rebus, quae essent propriae belli administrandi; ilustrando todo esto con ejemplos de los Africanos,
quarum qui essent animo et scientia compotes, los Máximos, los Epaminondas, los Aníbal y
eos esse imperatores dicerem, utererque exemplis otros hombres semejantes. Y si se nos
Africanorum et Maximorum, Epaminondam preguntara quién es el ciudadano que aplica su
atque Hannibalem atque eius generis homines saber y estudio a la gobernación de la república, le
nominarem. [211] Sin autem quaereremus quis definiríamos de este modo: debe tenerse por buen
esset is, qui ad rem publicam moderandam usum administrador y consejero de la república al que
et scientiam et studium suum contulisset, sabe las cosas en que la utilidad de la república
definirem hoc modo: qui quibus rebus utilitas rei consiste y hace buen uso de ellas, vg., Publio
publicae pareretur augereturque, teneret eisque Léntulo, príncipe del Senado, y Tiberio Graco el
uteretur, hunc rei publicae rectorem et consili padre, y Quinto Metelo, y Publio Africano, y Cayo
publici auctorem esse habendum, Lelio, y otros innumerables, tanto de nuestra
praedicaremque P. Lentulum principem illum et ciudad como de las otras. Y si se me preguntare
Ti. Gracchum patrem et Q. Metellum et P. quién merece el nombre de jurisconsulto, diría yo
Africanum et C. Laelium et innumerabilis alios que sólo el que conozca las leyes y costumbres y el
cum ex nostra civitate tum ex ceteris. [212] Sin derecho privado de la ciudad, y pueda responder a
autem quaereretur quisnam iuris consultus vere todo el que le consulte, y defender los intereses
nominaretur, eum dicerem, qui legum et ajenos, como lo hacen Sexto Lelio y Publio Mucio.
consuetudinis eius, qua privati in civitate
uterentur, et ad respondendum et ad agendum et
ad cavendum peritus esset, et ex eo genere Sex.
Aelium, M'. Manilium, P. Mucium nominarem.
[XLIX] Atque, ut iam ad leviora artium studia »Y viniendo a estudios más ligeros, si se me
veniam, si musicus, si grammaticus, si poeta pregunta por el músico, por el dramático o por el
45
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
quaeratur, possim similiter explicare, quid eorum poeta; podré explicar de igual manera la profesión
quisque profiteatur et quo non amplius ab de cada uno; y todo lo que de ellos puede exigirse.
quoque sit postulandum. Philosophi denique Del mismo filósofo, con abarcar su profesión las
ipsius, qui de sua vi ac sapientia unus omnia razones de todo, puede darse alguna definición,
paene profitetur, est tamen quaedam descriptio, diciendo que sólo merece el nombre de filósofo el
ut is, qui studeat omnium rerum divinarum atque que conoce la naturaleza y las causas de todas las
humanarum vim naturam causasque nosse et cosas divinas y humanas, y sabe y practica el arte
omnem bene vivendi rationem tenere et persequi, de bien vivir.
nomine hoc appelletur. [213] Oratorem autem, Del orador, ya que de él tratamos, no tengo la
quoniam de eo quaerimus, equidem non facio misma idea que Craso, el cual me parece que
eundem quem Crassus, qui mihi visus est omnem quiere extender la jurisdicción oratoria a todo
omnium rerum atque artium scientiam linaje de artes y disciplinas. Llamo orador al que
comprehendere uno oratoris officio ac nomine; en causas forenses y comunes puede valerse de
atque eum puto esse, qui et verbis ad audiendum palabras agradables al oído y de sentencias
iucundis et sententiis ad probandum acomodadas a la confirmación. Pido en él además
accommodatis uti possit in causis forensibus voz, acción y cierta gracia.
atque communibus: hunc ego appello oratorem
eumque esse praeterea instructum voce et actione
et lepore quodam volo. [214] Crassus vero mihi Me parece que Craso ha señalado a la facultad
noster visus est oratoris facultatem non illius oratoria, no sus propios límites sino los de su
artis terminis, sed ingeni sui finibus immensis ingenio; casi inmensos. Porque concede a los
paene describere; nam et civitatum regendarum oradores hasta el gobierno de la república, lo cual
oratori gubernacula sententia sua tradidit, in quo apenas acabo de creer; pues vemos que muchas
per mihi mirum visum est, Scaevola, te hoc illi veces el Senado en asuntos gravísimos asintió a tu
concedere, cum saepissime tibi senatus breviter parecer, oh Escévola, aunque le exponías
impoliteque dicenti maximis sit de rebus brevemente y sin arte. Y Marco Escauro, que
adsensus. M. vero Scaurus, quem non longe ruri vive no lejos de aquí, en su casa de campo
apud se esse audio, vir regendae rei publicae (según tengo entendido), varón prudentísimo en
scientissimus, si audierit hanc auctoritatem cuanto al gobierno de la república, si supiera, oh
gravitatis et consili sui vindicari a te, Crasse, Craso, que le despojabas de su autoridad y consejo
quod eam oratoris propriam esse dicas, iam, para concedérselo al orador, vendría aquí y sólo
credo, huc veniat et hanc loquacitatem nostram con su rostro y mirada pondría freno a vuestra
vultu ipso aspectuque conterreat; qui quamquam locuacidad. Pues aunque su elocuencia no sea
est in dicendo minime contemnendus, prudentia despreciable, brilla más por su digresión y práctica
tamen rerum magnarum magis quam dicendi arte de los negocios, que por el arte de bien decir. Y
nititur. [215] Neque vero, si quis utrumque aunque se lleguen a reunir las dos cosas, ni el buen
potest, aut ille consili publici auctor ac senator senador y consejero es por este solo hecho orador,
bonus ob eam ipsam causam orator est aut hic ni se obtiene el lauro de la elocuencia por ser
disertus atque eloquens, si est idem in insigne en el gobierno de la ciudad.
procuratione civitatis egregius, illam scientiam Distan mucho entre sí estas facultades, son muy
dicendi copia est consecutus: multum inter se diversas y separadas, y Marco Caton, Publio
distant istae facultates longeque sunt diversae Africano, Quinto Metelo, Cayo Lelio, con ser
atque seiunctae neque eadem ratione ac via M. todos hombres elocuentes, trabajan de diverso
Cato, P. Africanus, Q. Metellus, C. Laelius, qui modo sus discursos y la gloria de la república.
omnes eloquentes fuerunt, orationem suam et rei Pues no está prohibido ni por la naturaleza de las
publicae dignitatem exornabant. [L] Neque enim cosas, ni por ley o costumbre alguna, el que cada
est interdictum aut a rerum natura aut a lege uno de los hombres pueda conocer más de un arte
aliqua atque more, ut singulis hominibus ne o ciencia. Y no porque en Atenas fuera por muchos
amplius quam singulas artis nosse liceat. [216] años el elocuentísimo Pericles el primero en los
Qua re non, si eloquentissimus Athenis Pericles consejos y deliberaciones públicas, hemos de
46
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
idemque in ea civitate plurimos annos princeps creer que las dos facultades dependen del
consili publici fuit, idcirco eiusdem hominis mismo arte: ni porque Publio Craso sea a la vez
atque artis utraque facultas existimanda est, nec, orador y jurisperito, deduciremos que la ciencia del
si P. Crassus idem fuit eloquens et iuris peritus, derecho civil sea una parte de la oratoria. Porque
ob eam causam inest in facultate dicendi iuris si alguno, eminente en un arte o profesión, se
civilis scientia. [217] Nam si ut quisque in aliqua dedica luego a otra y sobresale también en ella, se
arte et facultate excellens aliam quoque artem considerará la última como parte de la primera; y
sibi adsumpserit, is perficiet ut, quod praeterea así podríamos decir que la pelota y el juego de
sciet, id eius, in quo excellet, pars quaedam esse damas son propios del derecho civil, porque en una
videatur, licet ista ratione dicamus pila bene et y otra cosa se distinguió Publio Mucio, y que
duodecim scriptis ludere proprium esse iuris aquellos a quienes los Griegos llaman físicos,
civilis, quoniam utrumque eorum P. Mucius deben llamarse también poetas, porque el físico
optime fecerit; eademque ratione dicantur ei quos Empedocles hizo un espléndido poema. Ni
physikous Graeci nominant eidem poetae, siquiera los mismos filósofos, que lo reclaman
quoniam Empedocles physicus egregium poema todo como suyo y se creen poseedores de la ciencia
fecerit. At hoc ne philosophi quidem ipsi, qui universal, se atreven a decir que la geometría o la
omnia sicut propria sua esse atque a se possideri música sean propias del filósofo, por más que
volunt, dicere audent, geometriam aut musicam confiesen que Platón se distinguió mucho en
philosophi esse, quia Platonem omnes in illis ambas artes. Y si se quiere hacer entrar todas las
artibus praestantissimum fuisse fateantur. [218] disciplinas en la jurisdicción del orador, más
Ac si iam placet omnis artis oratori subiungere, tolerable fuera decir que la elocuencia no debe
tolerabilius est sic potius dicere, ut, quoniam andar pobre y desnuda; sino vestida y
dicendi facultas non debeat esse ieiuna atque adornada con agradable variedad, y que el buen
nuda, sed aspersa atque distincta multarum rerum orador debe oír, ver, pensar, meditar y leer mucho,
iucunda quadam varietate, sit boni oratoris multa y no poseer estos conocimientos como propios
auribus accepisse, multa vidisse, multa animo et sino libarlos como ajenos. Confieso que en todo
cogitatione, multa etiam legendo percucurrisse, asunto debe mostrarse el orador sagaz y hábil,
neque ea ut sua possedisse sed ut aliena libasse; no bisoño, ni rudo, ni peregrino.
fateor enim callidum quendam hunc et nulla in re
tironem ac rudem nec peregrinum atque
hospitem in agendo esse debere.
[LI] [219] Neque vero istis tragoediis tuis, quibus »Ni me convencen, oh Craso, esas declamaciones
uti philosophi maxime solent, Crasse, perturbor, trágicas de que tanto usan los filósofos y que tú
quod ita dixisti, neminem posse eorum mentis, has usado, queriéndonos probar que nadie
qui audirent, aut inflammare dicendo aut puede encender o calmar los ánimos de los
inflammatas restinguere, cum eo maxime vis oyentes (principal efecto y triunfo de la oratoria)
oratoris magnitudoque cernatur, nisi qui <rerum sino conoce la naturaleza y las costumbres e
omnium> naturam et mores hominum atque inclinaciones de los hombres, por lo cual es tan
rationes penitus perspexerit, in quo philosophia necesaria al orador la filosofía, en cuyo estudio
sit oratori necessario percipienda; quo in studio vemos que pasan toda su vida hombres
hominum [quoque] ingeniosissimorum ingeniosísimos, pero muy ociosos.
otiosissimorumque totas aetates videmus esse »Yo, lejos de despreciar, admiro mucho su riqueza
contritas. Quorum ego copiam magnitudinemque y variedad de conocimientos; pero a nosotros, que
cognitionis atque artis non modo non contemno, vivimos en el pueblo y en el foro, bástanos saber
sed etiam vehementer admiror; nobis tamen, qui y decir de las costumbres de los hombres lo
in hoc populo foroque versamur, satis est ea de que nos enseñan las costumbres mismas.
motibus animorum et scire et dicere quae non Porque, ¿quién es el orador grave y esclarecido
abhorrent ab hominum moribus. [220] Quis enim que, queriendo aquietar al juez contra el adversario
umquam orator magnus et gravis, cum iratum se vio, nunca dudoso por no saber si la ira era un
47
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
adversario iudicem facere vellet, haesitavit ob fervor de ánimo o un deseo de castigar la afrenta
eam causam, quod nesciret, quid esset iracundia, recibida? ¿Quién, queriendo mover y agitar los
fervorne mentis an cupiditas puniendi doloris? ánimos de los jueces o del pueblo, habló
Quis, cum ceteros animorum motus aut iudicibus como suelen los filósofos, siendo así que entre
aut populo dicendo miscere atque agitare vellet, éstos hay quienes juzgan nefando crimen el excitar
ea dixit, quae a philosophis dici solent? Qui las pasiones de los jueces; y otros, que
partim omnino motus negant in animis ullos esse quieren ser más tolerantes y acercarse más a la
debere, quique eos in iudicum mentibus verdad de la vida, dicen que las agitaciones del
concitent, scelus eos nefarium facere; partim, qui alma deben ser moderadas o muy leves? El orador
tolerabiliores volunt esse et ad veritatem vitae encarece con palabras y presenta como mucho más
propius accedere, permediocris ac potius levis acerbos los que en la vida común se tienen por
motus debere esse dicunt. [221] Orator autem males y molestias, y amplifica y exorna lo que al
omnia haec, quae putantur in communi vitae vulgo le parece bueno y apetecible, y no quiere
consuetudine mala ac molesta et fugienda, multo parecer sabio entre ignorantes, para que los que le
maiora et acerbiora verbis facit; itemque ea, quae oigan no le tengan por un sofista griego, o
vulgo expetenda atque optabilia videntur, admirando el ingenio del orador y su sabiduría,
dicendo amplificat atque ornat; neque vult ita lleven a mal que los tenga por necios; pero de tal
sapiens inter stultos videri, ut ei, qui audiant, aut modo se insinúa en los ánimos de los hombres, de
illum ineptum et Graeculum putent, aut, etiam si tal suerte explica sus inclinaciones y
valde probent ingenium, oratoris sapientiam costumbres, que ni necesita acudir a las
admirentur, se esse stultos moleste ferant; [222] descripciones de los filósofos, ni se pone a
sed ita peragrat per animos, ita sensus hominum investigar si el sumo bien consiste en el alma o en
mentisque pertractat, ut non desideret el cuerpo; si se define por la virtud o por el deleite;
philosophorum descriptiones neque exquirat si estas dos cosas pueden unirse y enlazarse entre
oratione, summum illud bonum in animone sit an si, o si como algunos creen, nada se puede saber
in corpore, virtute an voluptate definiatur, an ni conocer con certeza: materias todas de gran
haec inter se iungi copularique possint; an vero, dificultad e importancia, pero muy lejanas, oh
ut quibusdam visum, nihil certum sciri, nihil Craso, de lo que ahora buscamos. Lo que se
plane cognosci et percipi possit; quarum rerum necesita es un buen ingenio, aguzado por la
fateor magnam multiplicemque esse disciplinam naturaleza y la práctica, el cual sagazmente
et multas copiosas variasque rationes. [223] Sed investigue lo que piensan, asienten, opinan y
aliud quiddam, longe aliud, Crasse, quaerimus: esperan sus conciudadanos y los hombres a
acuto homine nobis opus est et natura usuque quienes trata de persuadir algo.
callido, qui sagaciter pervestiget, quid sui cives
eique homines, quibus aliquid dicendo
persuadere velit, cogitent, sentiant, opinentur,
exspectent;
[LII] teneat oportet venas cuiusque generis, »Es necesario que conozca las inclinaciones de
aetatis, ordinis, et eorum, apud quos aliquid aget cada sexo, y edad y la índole de aquellos ante
aut erit acturus, mentis sensusque degustet; [224] quienes hablan o han de hablar. En cuanto a los
philosophorum autem libros reservet sibi ad libros de los filósofos, bueno será que los reserve
huiusce modi Tusculani requiem atque otium, ne, para este ocio y descanso Tusculano; y cuando le
si quando ei dicendum erit de iustitia et fide, toque hablar de justicia y buena fe, no tome
mutuetur a Platone; qui, cum haec exprimenda prestada su doctrina de Platón, que fingió en
verbis arbitraretur, novam quandam finxit in sus libros una república ideal, apartada, en todo,
libris civitatem; usque eo illa, quae dicenda de del uso de la vida y de las costumbres de los
iustitia putabat, a vitae consuetudine et a ciudadanos. Y si esta doctrina fuera aceptada en
civitatum moribus abhorrebant. [225] Quod si ea los pueblos y en las ciudades, ¿quién te hubiera
probarentur in populis atque in civitatibus, quis permitido, Craso, con ser tú varón tan insigne y
48
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
tibi, Crasse, concessisset, clarissimo viro et esclarecido, decir como dijiste ante un gran
amplissimo et principi civitatis, ut illa diceres in número de ciudadanos: «libradnos de estas
maxima contione tuorum civium, quae dixisti? miserias; sacadnos de las fauces de éstos cuya
"Eripite nos ex miseriis, eripite ex faucibus crueldad no puede saciarse con nuestra sangre; no
eorum, quorum crudelitas nisi nostro sanguine nos permitáis ser esclavos de nadie, sino de todos
non potest expleri; nolite sinere nos cuiquam vosotros, de quienes podemos y debemos serlo.»
servire, nisi vobis universis, quibus et possumus Dejo aparte las miserias que, según dicen los
et debemus." Omitto miserias, in quibus, ut illi filósofos, nunca pueden recaer en un varón
aiunt, vir fortis esse non potest; omitto faucis, ex esforzado; prescindo de las fauces, de que deseas
quibus te eripi vis, ne iudicio iniquo exsorbeatur librarte, para que en juicio inicuo no sea devorada
sanguis tuus, quod sapienti negant accidere tu sangre, lo cual ellos dicen que jamás puede
posse: servire vero non modo te, sed universum acaecer al sabio. ¿Pero cómo te atreviste a decir
senatum, cuius tum causam agebas, ausus es que no sólo tú, sino todo el Senado, cuya causa
dicere? [226] Potestne virtus, Crasse, servire istis defendías, estábais en servidumbre? ¿Puede, oh
auctoribus, quorum tu praecepta oratoris Craso, según tus autores, ser esclava la virtud,
facultate complecteris? Quae et semper et sola cuyos preceptos incluyes en la facultad oratoria,
libera est, quaeque, etiam si corpora capta sint cuando ella es siempre libre, y aunque nuestro
armis aut constricta vinculis, tamen suum ius cuerpo esté en prisiones o cargado de cadenas,
atque omnium rerum impunitam libertatem ella conserva siempre su derecho e ilimitada
tenere debeat. Quae vero addidisti, non modo libertad? ¿Y qué filósofo, por muelle, lánguido
senatum servire posse populo, sed etiam debere, y enervado que sea, por más que lo refiera todo al
quis hoc philosophus tam mollis, tam languidus, deleite y dolor del cuerpo, podrá probar lo que
tam enervatus, tam omnia ad voluptatem corporis añadiste luego, es a saber, que el Senado, no sólo
doloremque referens probare posset, senatum puede, sino que debe servir al pueblo? ¿Servir el
servire populo, cui populus ipse moderandi et Senado al pueblo, cuando el pueblo mismo le ha
regendi sui potestatem quasi quasdam habenas concedido las riendas y el derecho de gobernarle y
tradidisset? regirle?
[LIII] [227] Itaque haec cum a te divinitus ego »Al paso que yo juzgaba divina esta oración tuya,
dicta arbitrarer, P. Rutilius Rufus, homo doctus Publio Rutilio Rufo, hombre docto y dado a la
et philosophiae deditus, non modo parum filosofía, no sólo la tachó de inoportuna, sino de
commode, sed etiam turpiter et flagitiose dicta torpe y vergonzosa. El mismo Rutilio solía
esse dicebat; idemque Servium Galbam, quem decir mal de Servio Galba (a quien mucho había
hominem probe commeminisse se aiebat, conocido), porque Galba, cuando le acusó Lucio
pergraviter reprehendere solebat, quod is, L. Escribonio, quiso excitar la misericordia del
Scribonio quaestionem in eum ferente, populi pueblo, después que Marco Caton, grave y
misericordiam concitasset, cum M. Cato, Galbae acérrimo enemigo de Galba, había pronunciado
gravis atque acer inimicus, aspere apud populum contra él, ante el pueblo romano, un áspero y
Romanum et vehementer esset locutus, quam vehemente discurso que trae el mismo Caton
orationem in Originibus suis euit ipse. [228] en sus Orígenes. Reprendía, pues; Rutilio a
Reprehendebat igitur Galbam Rutilius, quod is C. Galba, por haber levantado sobre sus hombros a un
Sulpici Gali propinqui sui Q. pupillum filium hijo huérfano de su pariente Cayo Sulpicio Galo,
ipse paene in umeros suos extulisset, qui patris para mover la compasión y el llanto del pueblo con
clarissimi recordatione et memoria fletum populo la memoria de su esclarecido padre, y por haber
moveret, et duos filios suos parvos tutelae populi encomendado sus dos hijos párvulos a la tutela del
commendasset ac se, tamquam in procinctu pueblo diciendo que hacía testamento sin balanza
testamentum faceret sine libra atque tabulis, ni tablillas, como aquel que va a entrar en combate,
populum Romanum tutorem instituere dixisset y que dejaba al pueblo romano como tutor de sus
illorum orbitati. Itaque, cum et invidia et odio huérfanos. Así pudo salvarse Galba de la
populi tum Galba premeretur, hisce eum indignación y del odio del pueblo, y por eso dejó
49
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
tragoediis liberatum ferebat; quod item apud escrito Catón que, si Sulpicio no hubiera acudido a
Catonem scriptum esse video, nisi pueris et los niños y a las lágrimas, hubiera sido castigado.
lacrimis usus esset, poenas eum daturum fuisse. Rutilio vituperaba mucho esa humillación,
Haec Rutilius valde vituperabat et huic humilitati diciendo que a ella debía anteponerse el destierro y
dicebat vel exsilium fuisse vel mortem hasta la misma muerte. Y no solo lo decía sino que
anteponendam. [229] Neque vero hoc solum lo pensaba y además lo ejecutó. Pues habiendo
dixit, sed ipse et sensit et fecit: nam cum esset sido, como sabéis, un modelo de inocencia, hasta
ille vir exemplum, ut scitis, innocentiae cumque el punto de no haber otro más íntegro ni más santo
illo nemo neque integrior esset in civitate neque en la ciudad, no sólo no quiso suplicar a los jueces,
sanctior, non modo supplex iudicibus esse noluit, sino ni aun emplear en su causa más ornato ni más
sed ne ornatius quidem aut liberius causam dici licencia que la que exigía la verdad. Sólo permitió
suam, quam simplex ratio veritatis ferebat. tomar alguna parte en su defensa a nuestro Cota,
Paulum huic Cottae tribuit partium, disertissimo elocuentísimo adolescente, hijo de su hermana.
adulescenti, sororis suae filio; dixit item causam También le defendió en algún modo Quinto Mucio
illam quadam ex parte Q. Mucius, more suo, sin aparato alguno, con pureza y claridad, como
nullo apparatu, pure et dilucide. [230] Quod si tu acostumbraba. Pero si hubieras hablado entonces
tunc, Crasse, dixisses, qui subsidium oratori ex tú, Craso, que decías antes que el orador debe
illis disputationibus, quibus philosophi utuntur, valerse de las armas que los filósofos usan; si
ad dicendi copiam petendum esse paulo ante hablando a tu manera, no a la de los filósofos,
dicebas, et, si tibi pro P. Rutilio non hubieras defendido a Rutilio, es seguro que por
philosophorum more, sed tuo licuisset dicere, malvados que hubiesen sido aquellos ciudadanos,
quamvis scelerati illi fuissent, sicuti fuerunt dignos del último suplicio, la fuerza de tu palabra
pestiferi cives supplicioque digni, tamen omnem hubiera arrancado de la mente de todos la opresión
eorum importunitatem ex intimis mentibus en que unos pocos los tenían. Ahora hemos
evellisset vis orationis tuae. Nunc talis vir perdido a un varón tan excelente, porque su causa
amissus est, dum causa ita dicitur, ut si in illa fue defendida como lo hubiera sido en la república
commenticia Platonis civitate res ageretur. Nemo ideal de Platón. Nadie lloró, nadie reclamó por los
ingemuit, nemo inclamavit patronorum, nihil patronos, a nadie le dolió, nadie se quejó, nadie
cuiquam doluit, nemo est questus, nemo rem suplicó ni imploró la misericordia del pueblo; ¿qué
publicam imploravit, nemo supplicavit; quid más? nadie en aquel juicio dio con el pié en la
multa? Pedem nemo in illo iudicio supplosit, tierra, sin duda por no hacerse sospechoso a los
credo, ne Stoicis renuntiaretur. Estoicos.
[LIV] [231] Imitatus est homo Romanus et »Imitó este hombre romano y consular a aquel
consularis veterem illum Socratem, qui, cum antiguo Sócrates que, con haber sido el más sabio
omnium sapientissimus esset sanctissimeque y virtuoso de todos, se defendió en el juicio capital
vixisset, ita in iudicio capitis pro se ipse dixit, ut de tal manera, que no parecía reo ni suplicante,
non supplex aut reus, sed magister aut dominus sino maestro o señor de sus jueces. Y habiéndole
videretur esse iudicum. Quin etiam, cum ei presentado el elocuentísimo orador Lisias una
scriptam orationem disertissimus orator Lysias oración escrita para que, si quería, la aprendiese de
attulisset, quam, si ei videretur, edisceret, ut ea memoria y la dijese en el juicio, leyóla con gusto y
pro se in iudicio uteretur, non invitus legit et dijo estaba bien, pero añadió: «Así como si me
commode scriptam esse dixit; "sed" inquit "ut, si trajeras zapatos de Sidon, no los usaría por más
mihi calceos Sicyonios attulisses, non uterer, que fuesen bien hechos y acomodados al pie,
quamvis essent habiles atque apti ad pedem, quia porque no son varoniles; así tu discurso me parece
non essent viriles," sic illam orationem disertam elegante y oratorio, pero no fuerte ni viril» Fue,
sibi et oratoriam videri, fortem et virilem non pues, condenado, no sólo por la primera sentencia
videri. Ergo ille quoque damnatus est; neque en que declaran los jueces si han de condenar o
solum primis sententiis, quibus tantum statuebant absolver, sino por la segunda, que debían
iudices, damnarent an absolverent, sed etiam pronunciar con arreglo a las leyes. Porque en
50
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
illis, quas iterum legibus ferre debebant; [232] Atenas, después de condenar el reo, si el delito no
erat enim Athenis reo damnato, si fraus capitalis era capital se procedía a la casación de la pena, y
non esset, quasi poenae aestimatio; et sententia los jueces, antes de dar la sentencia, interrogaban
cum iudicibus daretur, interrogabatur reus, quam al reo para que declarase de qué se creía
[quasi aestimationem] commeruisse se maxime merecedor. Preguntado Sócrates, respondió que él
confiteretur. Quod cum interrogatus Socrates merecía ser colmado de honores y premios y
esset, respondit sese meruisse ut amplissimis alimentado cotidianamente en el Pritánco a
honoribus et praemiis decoraretur et ut ei victus expensas del público, lo cual se tiene por grande
cotidianus in Prytaneo publice praeberetur, qui honor entre los Griegos. Con cuya respuesta se
honos apud Graecos maximus habetur. [233] enojaron tanto los jueces, que condenaron a muerte
Cuius responso iudices sic exarserunt, ut capitis a un hombre inocentísimo. Y si hubiera sido
hominem innocentissimum condemnarent; qui absuelto (lo cual, aunque no toca directamente a
quidem si absolutus esset, quod me hercule, nuestro asunto, hubiera sido de desear, siquiera por
etiam si nihil ad nos pertinet, tamen propter eius la magnitud de su ingenio), ¿cómo podríamos
ingeni magnitudinem vellem, quonam modo istos contestar a los filósofos que ahora atribuyen su
philosophos ferre possemus, qui nunc, cum ille condenación sólo a no haber sabido defenderse
damnatus est nullam aliam ob culpam nisi como convenía, y, sin embargo, sostienen que
propter dicendi inscientiam, tamen a se oportere los preceptos del bien decir se han de aprender
dicunt peti praecepta dicendi? Quibuscum ego de ellos? Yo no disputaré si su doctrina es mejor o
non pugno, utrum sit melius aut verius: tantum más verdadera; sólo digo que una cosa es la
dico et aliud illud esse atque hoc et hoc sine illo filosofía y otra cosa la elocuencia, y que la una
summum esse posse. puede ser grande sin la otra.
[LV] [234] Nam quod ius civile, Crasse, tam »Entiendo, Craso, por qué has ensalzado con tanta
vehementer amplexus es, video quid egeris; tum, vehemencia el derecho civil: lo conocí desde que
cum dicebas, videbam; primum Scaevolae te empezaste a hablar. Ante todo querías agradar a
dedisti, quem omnes amare meritissimo pro eius Escévola, a quien todos debemos tener mucho
eximia suavitate debemus; cuius artem cum cariño por su extremada cortesía. Viendo que
indotatam esse et incomptam videres, verborum su arte carece de ornato y es desaliñado,
eam dote locupletasti et ornasti; deinde quod in insistes en enriquecerle y adornarle con todas las
ea tu plus operae laborisque consumpseras, cum galas de la palabra. Después, como tú has gastado
eius studi tibi et hortator et magister esset domi, tanto tiempo y trabajo en ese estudio, cuyo maestro
veritus es, nisi istam artem oratione y consejero has tenido en casa, te empeñaste en
exaggerasses, ne operam perdidisses. [235] Sed ponderar la importancia de ese arte, para que no se
ego ne cum ista quidem arte pugno. Sit sane tanta te acusara de haber perdido el tiempo. Pero yo no
quantam tu illam esse vis - etenim sine impugno ese arte. Valga en buen hora todo lo que
controversia et magna est et late patet et ad tú quieras. Su importancia está fuera de
multos pertinet et summo in honore semper fuit controversia; toca y pertenece a muchos; estuvo
et clarissimi cives ei studio etiam hodie praesunt siempre en grande honor, y los más ilustres
- sed vide, Crasse, ne dum novo et alieno ornatu ciudadanos se han dedicado hasta ahora a su
velis ornare iuris civilis scientiam, suo quoque estudio. Pero mira, Craso, no sea que queriendo
eam concesso et tradito spolies atque denudes. adornar con nuevas y peregrinas galas la ciencia
[236] Nam, si ita diceres, qui iuris consultus del derecho civil, vengas a despojarla y desnudarla
esset, esse eum oratorem, itemque qui esset de las que siempre ha tenido y todos la
orator, iuris eundem esse consultum, praeclaras concedemos. Pues si dijeras que el jurisconsulto
duas artis constitueres atque inter se paris et debía ser orador, y el orador jurisconsulto, hubieras
eiusdem socias dignitatis. Nunc vero iuris distinguido dos artes iguales en dignidad entre sí.
consultum sine hac eloquentia, de qua Pero si dices que el jurisconsulto puede carecer de
quaerimus, fateris esse posse, fuisseque elocuencia, y que muchos han carecido, al paso
plurimos; oratorem negas, nisi illam scientiam que nadie puede ser orador sin saber la ciencia del
51
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
adsumpserit, esse posse. Ita est tibi iuris derecho, queda reducido, en tu opinión, el
consultus ipse per se nihil nisi leguleius quidam jurisconsulto a ser un leguleyo sagaz, y agudo
cautus et acutus, praeco actionum, cantor pregonero de acciones, cantor de fórmulas,
formularum, auceps syllabarum; sed quia saepe cazador de sílabas; pero como muchas veces se
utitur orator subsidio iuris in causis, idcirco istam vale el orador del auxilio del derecho en las
iuris scientiam eloquentiae tamquam ancillulam causas, de aquí que hayas puesto la jurisprudencia
pedisequamque adiunxisti. al servicio de la oratoria, como criado que sigue
los pasos de su amo.
[LVI] [237] Quod vero impudentiam admiratus »Te admiras de la imprudencia de los abogados,
es eorum patronorum, qui aut, cum parva que siendo incapaces para los negocios pequeños,
nescirent, magna profiterentur aut ea, quae se encargan de los más graves, o se arrojan a tratar
maxima essent in iure civili, tractare auderent in en las causas puntos de derecho civil que del todo
causis, cum ea nescirent numquamque ignoran; pero una y otra cosa tienen fácil
didicissent, utriusque rei facilis est et prompta explicación. Porque ni es de admirar que el que
defensio. Nam neque illud est mirandum, qui, ignora la fórmula de la coempcion pueda, defender
quibus verbis coemptio fiat, nesciat, eundem eius la causa de la mujer casada por coempción, ni
mulieris, quae coemptionem fecerit, causam porque se requiera mayor habilidad para regir una
posse defendere; nec, si parvi navigi et magni nave pequeña que otra grande, hemos de decir que
eadem est in gubernando scientia, idcirco qui, no puede defender una causa de partición de
quibus verbis erctum cieri oporteat, nesciat, idem herencia el que ignore los términos y fórmulas con
erciscundae familiae causam agere non possit. que la partición se hace. Dices que la mayor parte
[238] Nam, quod maximas centumviralis causas de las causas centunvirales se fundan en el derecho
in iure positas protulisti, quae tandem earum civil; pero ¿hay entre ellas alguna que no haya
causa fuit, quae ab homine eloquenti iuris podido ser bien defendida por un hombre
imperito non ornatissime potuerit dici? Quibus elocuente, aunque no conociera el derecho? En
quidem in causis omnibus, sicut in ipsa M'. Curi, todas esas causas, así en la de Marco Curio, que tú
quae abs te nuper est dicta, et in C. Hostili hace poco defendiste, como en la de Cayo Hostilio
Mancini controversia atque in eo puero, qui ex Mancino, y en la del niño nacido de la segunda
altera natus erat uxore, non remisso nuntio mujer sin haber sido legal el divorcio con la
superiori, fuit inter peritissimos homines summa primera, hubo gran discusión entre los más
de iure dissensio: [239] quaero igitur, quid sabios jurisconsultos. Pregunto ahora: ¿de qué le
adiuverit oratorem in his causis iuris scientia, sirve al orador en estás causas la ciencia del
cum hic iuris consultus superior fuerit derecho, cuando el más hábil jurisconsulto no
discessurus, qui esset non suo artificio, sed podría defenderlas con armas propias, sino
alieno, hoc est, non iuris scientia, sed eloquentia, ajenas, no con la ciencia del derecho, sino con la
sustentatus. Equidem hoc saepe audivi: cum elocuencia? Muchas veces he oído decir que
aedilitatem P. Crassus peteret eumque maior natu cuando Publio Craso pretendía la edilidad, y
et iam consularis Ser. Galba adsectaretur, quod Servio Galba, consular también (aunque de más
Crassi filiam Gaio filio suo despondisset, edad que él), le acompañaba en el foro (porque la
accessisse ad Crassum consulendi causa hija de Craso estaba prometida a Cayo, su hijo), se
quendam rusticanum, qui cum Crassum acercó a consultar a Craso un hombre rústico, y
seduxisset atque ad eum rettulisset habiendo recibido de él una contestación más
responsumque ab eo verum magis quam ad suam verdadera que acomodada a su negocio, se apartó
rem accommodatum abstulisset, ut eum tristem de él muy triste. Vióle Galba, le llamó por su
Galba vidit, nomine appellavit quaesivitque, qua nombre, y le preguntó qué consulta había hecho
de re ad Crassum rettulisset; ex quo ut audivit a Craso. Oída la relación, y visto el cesar del
commotumque ut vidit hominem, [240] pobre hombre, dijo Galba: «Sin duda que Craso
"suspenso" inquit "animo et occupato Crassum estaba distraído y preocupado cuando te
tibi respondisse video," deinde ipsum Crassum respondió.» Y volviéndose después a Craso, y
52
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
manu prehendit et "heus tu," inquit "quid tibi in tomándole por la mano añadió: «¡Eh! ¿cómo se te
mentem venit ita respondere?" Tum ille fidenter ha ocurrido dar esa respuesta?. Craso, con la
homo peritissimus confirmare ita se rem habere, confianza que su saber le daba, quiso sostener su
ut respondisset, nec dubium esse posse; Galba opinión, que era sin duda la mejor y más legal.
autem adludens varie et copiose multas Pero Galba, con muchas alusiones y similitudes,
similitudines adferre multaque pro aequitate invocaba la equidad contra la ley escrita; y Craso,
contra ius dicere; atque illum, cum disserendo que era muy inferior a él en elocuencia, aunque
par esse non posset - quamquam fuit Crassus in no hablaba mal, se refugió en sus autores y citó, en
numero disertorum, sed par Galbae nullo modo - apoyo de su opinión, los libros de su hermano
ad auctores confugisse et id, quod ipse diceret, et Publio Mucio y los comentarios de Sexto Elio;
in P. Muci fratris sui libris et in Sex. Aeli pero al fin tuvo que conceder que la opinión de
commentariis scriptum protulisse ac tamen Galba era mucho más probable que la suya y casi
concessisse Galbae disputationem sibi la única verdadera.
probabilem et prope veram videri.
[LVII] [241] Ac tamen, quae causae sunt eius »Pero las causas en que sobre el derecho no
modi, ut de earum iure dubium esse non possit, puede haber duda, nunca suelen venir a juicio.
omnino in iudicium vocari non solent. Num quis ¿Reclama alguno una herencia, fundado en el
eo testamento, quod paterfamilias ante fecit testamento que un padre de familias hizo antes
quam ei filius natus esset, hereditatem petit? que le naciera un hijo? Nadie; porque, con nacer
Nemo; quia constat agnascendo rumpi este hijo queda anulado el testamento. En esto no
testamentum; ergo in hoc genere iuris iudicia cabe disputa ni juicio alguno. Lícito es, pues, al
nulla sunt: licet igitur impune oratori omnem orador ignorar la parte del derecho que no está
hanc partem iuris non controversi ignorare, quae sujeta a controversias, y que es, sin duda, la mayor.
pars sine dubio multo maxima est; [242] in eo Y en las cuestiones dudosas aun para los más
autem iure, quod ambigitur inter peritissimos, peritos, no le es difícil hallar alguna autoridad en
non est difficile oratori eius partis, quamcumque pro de la causa que se defiende, y recibir de otro
defendet, auctorem aliquem invenire; a quo cum las armas que ha de esgrimir él después con todo
amentatas hastas acceperit, ipse eas oratoris su vigor y fuerzas. A no ser, Craso, que tú, para
lacertis viribusque torquebit. Nisi vero - bona defender la causa de Marco Curio (lo diré con paz
venia huius optimi viri dixerim - Scaevolae tu de nuestro buen Escévola) te valieras de los libros
libellis aut praeceptis soceri tui causam M'. Curi y preceptos, de tu suegro. ¿No te encargaste de la
defendisti, non adripuisti patrocinium aequitatis defensa de la equidad, de los testamentos y de la
et defensionem testamentorum ac voluntatis voluntad de los moribundos? Las veces que yo te
mortuorum. [243] Ac mea quidem sententia - oí y estuve presente, lo que más atrajo a los
frequens enim te audivi atque adfui - multo oyentes a parecer fueron las sales, gracias y cultas
maiorem partem sententiarum sale tuo et lepore felecias con que fingías alabar la agudeza de los
et politissimis facetiis pellexisti, cum et illud adversarios, admirando, vg., el ingenio de
nimium acumen inluderes et admirarere Escévola por haber descubierto que primero es
ingenium Scaevolae qui excogitasset nasci prius nacer que morir; y cuando reuniendo muchas
oportere quam emori; cumque multa conligeres leyes, senadoconsultos y ejemplos de la vida y
et ex legibus et ex senatus consultis et ex vita ac trato común, mostraste, no sólo aguda sino
sermone communi non modo acute sed etiam chistosa y cómicamente, que, si nos atuviéramos
ridicule ac facete, ubi si verba, non rem a la letra y no el espíritu, nada podría cumplirse.
sequeremur, confici nihil posset: itaque hilaritatis Juicio fue aquel lleno de gracia e ingenio, y no veo
plenum iudicium ac laetitiae fuit; in quo quid tibi que para nada te sirviera en él la práctica del
iuris civilis exercitatio profuerit, non intellego; derecho civil, sino la fuerza de tu palabra, unida a
dicendi vis egregia, summa festivitate et la felicidad y gracia de tu ingenio.
venustate coniuncta, profuit. [244] Ipse ille »El mismo Mucio, defensor del derecho del padre
Mucius paterni iuris defensor et quasi patrimoni y propugnador del patrimonio (digámoslo así),
53
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
propugnator sui, quid in illa causa, cum contra te ¿qué alegó contra tí en aquella causa que pudiera
diceret, attulit, quod de iure civili depromptum decirse tomado del derecho civil? ¿qué ley
videretur? Quam legem recitavit? Quid patefecit recitó? ¿qué secretos reveló, ocultos a los
dicendo, quod fuisset imperitis occultius? Nempe profanos? Todo su discurso se redujo a ponderar la
eius omnis oratio versata est in eo, ut scriptum importancia de la ley escrita, ni más ni menos que
plurimum valere oportere defenderet, at in hoc hacen los muchachos en las escuelas cuando se
genere pueri apud magistros exercentur omnes, ejercitan en causas fingidas, y uno defiende la
cum in eius modi causis alias scriptum, alias equidad, otro el escrito. Y creo que en la causa del
aequitatem defendere docentur. [245] Et, credo, soldado, si hubieses defendido al heredero o al
in illa militis causa, si tu aut heredem aut militem soldado mismo, no habrías tenido que acudir a las
defendisses, ad Hostilianas te actiones, non ad fórmulas de Hostilio, sino a los recursos de la
tuam vim et oratoriam facultatem contulisses: tu elocuencia. Así, defendiendo el testamento,
vero, vel si testamentum defenderes, sic ageres, hubieras dicho que de este juicio dependía la
ut omne omnium testamentorum ius in eo iudicio fuerza y validez de todas las disposiciones
positum videretur, vel si causam ageres militis, testamentarias; y si hablabas en defensa del
patrem eius, ut soles, dicendo a mortuis soldado, hubieras evocado (digámoslo así) de entre
excitasses; statuisses ante oculos; complexus los muertos la sombra de su padre, la hubieses
esset filium flensque eum centum viris puesto a nuestra vista, abrazando a su hijo y
commendasset; lapides me hercule omnis flere ac recomendándosela entra lágrimas a los
lamentari coegisses, ut totum illud VTI LINGVA centunviros; hubieras hecho, a fe mía, llorar a las
NVNCVPASSIT non in XII tabulis, quas tu mismas piedras; habrías conseguido, en suma, que
omnibus bibliothecis anteponis, sed in magistri la fórmula Uti lingua nuncupasset no pareciese
carmine scriptum videretur. escrita en las Doce Tablas, que prefieres a todas las
bibliotecas de los filósofos, sino en los preceptos
de algún retórico.
[LVIII] [246] Nam quod inertiam accusas »Tachas de perezosos a los jóvenes que no
adulescentium, qui istam artem primum aprenden ese arte, con ser facilísimo. No deben
facillimam non ediscant, [quae] quam sit facilis, pensar que lo es tanto los jurisconsultos que tan
illi viderint, qui eius artis adrogantia, quasi satisfechos andan con su saber como si costase
difficillima sit, ita subnixi ambulant, deinde grandes dificultades. Y tú mismo confiesas que la
etiam tu ipse videris, qui eam artem facilem esse jurispericia no es todavía arte, pero que podría
dicis, quam concedis adhuc artem omnino non llegar a serlo cuando alguno descubriese el
esse, sed aliquando, si quis aliam artem didicerit, método y sistema que ha de dársele. Dices
ut hanc artem efficere possit, tum esse illam además que es muy deleitable; pero de seguro que
artem futuram; deinde, quod sit plena los jóvenes te ceden de barato semejante
delectationis; in quo tibi remittunt omnes istam recreación y consienten en privarse de ella, porque
voluptatem et ea se carere patiuntur; nec no hallarás entre ellos ninguno que no aprenda con
quisquam est eorum, qui, si iam sit ediscendum más gusto el Teucro de Pacuvio que el tratado de
sibi aliquid, non Teucrum Pacuvi malit quam Manilio sobre compra y venta. Afirmas que por
Manilianas Venalium vendendorum leges amor a la patria debemos conocer las leyes e
ediscere; [247] tum autem quod amore patriae instituciones de nuestros mayores; pero ¿no
censes nos nostrorum maiorum inventa nosse conoces que muchas de ellas han caducado por
debere, non vides veteres leges aut ipsas sua su antigüedad o han sido sustituidas por otras
vetustate consenuisse aut novis legibus esse nuevas? Sostienes que el derecho civil hace buenos
sublatas? Quod vero viros bonos iure civili fieri a los hombres, porque tiene premios para la virtud
putas, quia legibus et praemia proposita sint y castigos para el vicio: siempre creí que la
virtutibus et supplicia vitiis, equidem putabam virtud se inculcaba a los hombres (si es que
virtutem hominibus, si modo tradi ratione possit, puede inculcarse) con la persuasión y la enseñanza,
instituendo et persuadendo, non minis et vi ac no con amenazas ni terrores. Aun sin el
54
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
metu tradi. Nam ipsum quidem illud etiam sine conocimiento del derecho, podemos distinguir el
cognitione iuris, quam sit bellum cavere malum, bien del mal, y hacer el uno y evitar el otro.
scire possumus. »En cuanto a mí, único a quien concedes, oh
[248] De me autem ipso, cui uni tu concedis, ut Craso, que sin saber el derecho civil pueda
sine ulla iuris scientia tamen causis satis facere defender causas, te diré que nunca he aprendido las
possim, tibi hoc, Crasse, respondeo, neque me leyes, pero que tampoco las he echado de menos
umquam ius civile didicisse neque tamen in eis en ninguna de las causas dependientes de ellas que
causis, quas in iure possem defendere, umquam he tenido que defender. Una cosa es ser artífice de
istam scientiam desiderasse; aliud est enim esse cualquier género, y otra no ser en la vida común y
artificem cuiusdam generis atque artis, aliud in vulgar hombre torpe y rudo. ¿Á quién de
communi vita et vulgari hominum consuetudine nosotros no es lícito recorrer por utilidad o
nec hebetem nec rudem. [249] Cui nostrum licet deleite sus casas y heredades? Ninguno hay
fundos nostros obire aut res rusticas vel fructus tan sin ojos y entendimiento que no sepa lo que
causa vel delectationis invisere? Tamen nemo es la mies y la sementera, la poda de los árboles y
tam sine oculis, tam sine mente vivit, ut quid sit de las vides, y en qué estación del año, y cómo, se
sementis ac messis, quid arborum putatio ac hacen estas cosas. Pero para examinar el fundo o
vitium, quo tempore anni aut quo modo ea fiant dar alguna orden al arrendador o al granjero,
omnino nesciat. Num igitur si qui fundus ¿tendrás que estudiar los libros del cartaginés
inspiciendus aut si mandandum aliquid Magon o te bastará con ese vulgar conocimiento?
procuratori de agri cultum aut imperandum vilico ¿Y por qué no ha de ser lo mismo en el derecho
est, Magonis Karthaginiensis sunt libri civil, sobre todo cuando hemos vivido siempre en
perdiscendi? An hac communi intellegentia el foro y entre causas y negocios, y hemos tratado
contenti esse possumus? Cur ergo non eidem in de ellos como ciudadanos, y no como peregrinos y
iure civili, praesertim cum in causis et in negotiis extranjeros? Y si alguna causa oscura y difícil se
et in foro conteramur, satis instructi esse nos presentare, fácil será consultarla con Escévola,
possumus ad hoc dumtaxat, ne in nostra patria si ya el interesado no nos la trae consultada y
peregrini atque advenae esse videamur? [250] Ac resuelta. Cuando se disputa de la cosa misma, de
si iam sit causa aliqua ad nos delata obscurior, límites que no tenemos a la vista, de tablas y
difficile, credo, sit, cum hoc Scaevola prescripciones, aprendemos muchas veces cosas
communicare; quamquam ipsi omnia, quorum intrincadas y difíciles; ¿y temeremos tropezar en
negotium est, consulta ad nos et exquisita la interpretación de las leyes y de los pareceres de
deferunt. An vero, si de re ipsa, si de finibus, los jurisconsultos, sólo porque no hemos estudiado
cum in rem praesentem [non] venimus, si de desde la adolescencia el derecho civil?
tabulis et perscriptionibus controversia est,
contortas res et saepe difficilis necessario
perdiscimus; si leges nobis aut si hominum
peritorum responsa cognoscenda sunt, veremur
ne ea, si ab adulescentia iuri civili minus
studuerimus, non queamus cognoscere?
[LIX] Nihilne igitur prodest oratori iuris civilis »¿No aprovecha, pues, al orador la ciencia del
scientia? Non negare prodesse ullam scientiam, derecho civil? No he de negar que toda ciencia
ei praesertim, cuius eloquentia copia rerum aprovecha, sobre todo a aquel cuya elocuencia
debeat esse ornata; sed multa et magna et debe estar adornada de variados conocimientos;
difficilia sunt ea, quae sunt oratori necessaria, ut pero grandes, muchas y difíciles son las
eius industriam in plura studia distrahere nolim. condiciones que en el orador se exigen para que
[251] Quis neget opus esse oratori in hoc oratorio pueda distraer su atención a otros estudios. ¿Quién
motu statuque Rosci gestum et venustatem? negará que el orador debe imitar en el ademán y en
Tamen nemo suaserit studiosis dicendi el gesto la elegancia de Roscio?
adulescentibus in gestu discendo histrionum Y sin embargo, nadie aconsejará a los
55
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
more elaborare. Quid est oratori tam necessarium jóvenes aficionados a la elocuencia que hagan
quam vox? Tamen me auctore nemo dicendi sobre el gesto el mismo estudio que Roscio. ¿Qué
studiosus Graecorum more tragoedorum voci cosa hay tan necesaria al orador como la voz? Y
serviet, qui et annos compluris sedentes sin embargo, por consejo mío, ninguno que se
declamitant et cotidie, ante quam pronuntient, dedique a la oratoria debe educar la voz al modo
vocem cubantes sensim excitant eandemque, de los Griegos y de los trágicos, que por muchos
cum egerunt, sedentes ab acutissimo sono usque años declaman sentados, y todos los días antes de
ad gravissimum sonum recipiunt et quasi recitar van alzando poco a poco la voz, y luego
quodam modo conligunt. Hoc nos si facere desde el tono más agudo la hacen bajar al más
velimus, ante condemnentur ei, quorum causas grave, recogiéndola, digámoslo así. Si nosotros
receperimus, quam totiens, quotiens quisiésemos hacer lo mismo, serían condenados
praescribitur, Paeanem aut hymnum recitarimus. los que nos encargan sus causas, antes que
[252] Quod si in gestu, qui multum oratorem aprendiésemos a recitar un Pean. Y si no debemos
adiuvat, et in voce, quae una maxime esmerarnos nimiamente en el gesto, que tanto
eloquentiam vel commendat vel sustinet, ayuda al orador, y en la voz, única que sostiene y
elaborare nobis non licet ac tantum in utroque da realce a la elocuencia; si sólo podemos
adsequi possumus, quantum in hac acie cotidiani ejercitarnos en estas cosas durante el brevísimo
muneris spati nobis datur, quanto minus est ad tiempo que nos dejan libre los negocios
iuris civilis perdiscendi occupationem cotidianos, ¿cuánto menos hemos de descender a la
descendendum? Quod et summatim percipi sine ocupación de aprender el derecho civil, que, en
doctrina potest et hanc habet ab illis rebus suma, puede comprenderse sin anterior doctrina?
dissimilitudinem, quod vox] et gestus subito A lo cual se añade que la voz y el gesto no
sumi et aliunde adripi non potest, iuris utilitas ad pueden tomarse de otro ni improvisarse, al paso
quamque causam quamvis repente vel a peritis que en las cuestiones de derecho puede consultarse
vel de libris depromi potest. [253] Itaque illi a los doctos o a los libros. Por eso los más
disertissimi homines ministros habent in causis elocuentes oradores griegos tienen a su servicio
iuris peritos, cum ipsi sint imperitissimi, ei qui, jurisperitos muy doctos, a los que suelen llamar
ut abs te paulo ante dictum est, pragmatici pragmáticos, como poco antes has dicho.
vocantur; in quo nostri omnino melius multo, »En esto aciertan más los nuestros, que han
quod clarissimorum hominum auctoritate leges et querido dar a las leyes y al derecho la autoridad
iura tecta esse voluerunt. Sed tamen non fugisset de los hombres más esclarecidos. Pero lo
hoc Graecos homines, si ita necesse esse arbitrati mismo hubieran hecho los Griegos, a habérseles
essent, oratorem ipsum erudire in iure civili, non ocurrido que el orador mismo debía conocer el
ei pragmaticum adiutorem dare. derecho civil y no contentarse con un ayudante
práctico.
[LX] [254] Nam quod dicis senectutem a »Lo que dices de que la ancianidad se consuela de
solitudine vindicari iuris civilis scientia, fortasse la tristeza y abandono con el estudio del derecho,
etiam pecuniae magnitudine; sed nos non quid será sin duda por las grandes riquezas que
nobis utile, verum quid oratori necessarium sit, proporciona. Pero aquí no buscamos lo que puede
quaerimus. Quamquam, quoniam multa ad sernos útil, sino lo que es necesario al orador.
oratoris similitudinem ab uno artifice sumimus, »Suele decir Roscio (ya que tantas veces nos
solet idem Roscius dicere se, quo plus sibi aetatis hemos valido de su ejemplo) que cuanto más vaya
accederet, eo tardiores tibicinis modos et cantus entrando en años, irá haciendo más tardo el son de
remissiores esse facturum. Quod si ille astrictus su flauta y más remiso su canto. Y si él, sujeto a
certa quadam numerorum moderatione et pedum las trabas del metro y de la cadencia, busca
tamen aliquid ad requiem senectutis excogitat, algún descanso para su vejez, ¿cuánto más
quanto facilius nos non laxare modos, sed totos fácilmente podemos nosotros, no suavizar el
mutare possumus? [255] Neque enim hoc te, tono de la voz, sino mudarle enteramente? Y no
Crasse, fallit, quam multa sint et quam varia se te oculta, Craso, cuán varios son los modos de
56
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
genera dicendi, id quod haud sciam an tu primus decir, y quizá has sido tú el primero en
ostenderis, qui iam diu multo dicis remissius et demostrarlo, porque antes solías perorar con
lenius quam solebas; neque minus haec tamen mucho más calor y vehemencia que ahora, y no
tua gravissimi sermonis lenitas, quam illa summa menos aplaudimos tu presente serenidad que la
vis et contentio probatur: multique oratores antigua fuerza y el pasado brío.
fuerunt, ut illum Scipionem audimus et Laelium, »Y hubo muchos oradores como Escipion y Lelio
qui omnia sermone conficerent paulo intentiore, que usaron siempre un tono de voz muy bajo, y no
numquam, ut Ser. Galba, lateribus aut clamore peroraron como Servio Galba, con toda la fuerza
contenderent. Quod si iam hoc facere non poteris de sus pulmones. Y aunque no puedas o no quieras
aut noles, vereris ne tua domus talis et viri et hacer esto, ¿temes por ventura que la casa de un
civis, si a litigiosis hominibus non colatur, a tan ilustre varón como tú se vea abandonada por
ceteris deseratur? Equidem tantum absum ab ista todos, sólo porque dejen de asediarte los litigantes?
sententia, ut non modo non arbitrer subsidium Tan lejos estoy de este parecer, que no sólo creo
senectutis in eorum, qui consultum veniant, que no es un alivio para la vejez la multitud de los
multitudine esse ponendum, sed tamquam que vienen a consultar, sino que espero como un
portum aliquem exspectem istam quam tu times, puerto esa soledad que temes, y pienso que el
solitudinem. Subsidium enim bellissimum mejor refugio en la vejez es la quietud.
existimo esse senectuti otium.
[256] Reliqua vero etiam si adiuvant, historiam »En cuanto a los demás estudios, la historia, el
dico et prudentiam iuris publici et antiquitatis derecho público, la antigüedad, la abundancia de
memoriam et exemplorum copiam, si quando ejemplos, podrá pedirlos prestados cuando sea
opus erit, a viro optimo et istis rebus menester a mi amigo Longino, varón óptimo y
instructissimo, familiari meo Congo mutuabor, muy sabedor de estas cosas. Y no repugno yo que
neque repugnabo, quo minus, id quod modo los jóvenes, siguiendo tu consejo, lo lean todo, lo
hortatus es, omnia legant, omnia audiant, in omni oigan todo y se ejerciten en los estudios de
recto studio atque humanitate versentur; sed me humanidades, aunque a fe mía que les ha de quedar
hercule non ita multum spati mihi habere poco tiempo si se empeñan en cumplir todos los
videntur, si modo ea facere et persequi volent, preceptos que les has dado, y que me parecen leyes
quae a te, Crasse, praecepta sunt; qui mihi prope harto duras para aquella edad, si bien casi
iam nimis duras leges imponere visus es huic necesarias para alcanzar lo que desean. Porque
aetati, sed tamen ad id, quod cupiunt, esos ejercicios improvisados a propósito de
adipiscendum prope necessarias. [257] Nam et cualquiera causa, esas reflexiones tan profundas
subitae ad propositas causas exercitationes et y meditadas, ese estilo tuyo que llamas maestro
accuratae ac meditatae commentationes ac stilus y perfeccionador del bien decir, es obra de
ille tuus, quem tu vere dixisti perfectorem mucho trabajo y sudor; y la comparación de los
dicendi esse ac magistrum, multi sudoris est; et discursos propios con los ajenos, y las
illa orationis suae cum scriptis alienis comparatio controversias de repente sobre un libro de otro
et de alieno scripto subita vel laudandi vel para alabarle, vituperarle, comprobarle o refutarle,
vituperandi vel comprobandi vel refellendi causa tienen no poca dificultad, ya para la memoria, ya
disputatio non mediocris contentionis est vel ad para la imitación.
memoriam vel ad imitandum.
[LXI] [258] Illud vero fuit horribile, quod me Pero lo que es terrible, y creo ¡por Hércules! que
hercule vereor ne maiorem vim ad deterrendum ha de tener más fuerza para desalentar que
habuerit quam ad cohortandum: voluisti enim in para persuadir, es el haber querido tú que cada
suo genere unum quemque nostrum quasi uno de nosotros sea en su género otro Roscio,
quendam esse Roscium; dixistique non tam ea, añadiendo que no agradan tanto las cosas buenas
quae recta essent, probari, quam quae prava, como las malas fastidian. Pero yo creo que al
fastidiis adhaerescere; quod ego non tam orador se le juzga con más benevolencia que a un
fastidiose in nobis quam in histrionibus spectari histrion. Así son oídos con atención, cuando la
57
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
puto; [259] itaque nos raucos saepe attentissime causa es interesante, oradores muy roncos, al paso
audiri video; tenet enim res ipsa atque causa; at que si Esopo enronqueciera, todos le silbaríamos.
Aesopum, si paulum inrauserit, explodi. A En las artes que buscan el deleite del oído, ofende
quibus enim nihil praeter voluptatem aurium todo lo que disminuye este placer. Pero en la
quaeritur, in eis offenditur, simul atque elocuencia hay muchas más cosas que atraigan, y
imminuitur aliquid de voluptate, in eloquenti aunque no todas sean perfectas, basta que muchas
autem multa sunt quae teneant; quae si omnia lo sean para que la oración nos parezca admirable.
summa non sunt et pleraque tamen magna sunt,
necesse est ea ipsa, quae sunt, mirabilia videri.
[260] Ergo, ut ad primum illud revertar, sit orator »Y volviendo a nuestra primera cuestión, sea el
nobis is, qui, ut Crassus descripsit, accommodate orador, tal como lo defendió Craso, el que
ad persuadendum possit dicere; is autem puede hablar de un modo acomodado a la
concludatur in ea, quae sunt in usu civitatum persuasión. Enciérrese en la práctica vulgar y
vulgari ac forensi, remotisque ceteris studiis, forense, y dejando los demás estudios, aunque
quamvis ea sint ampla atque praeclara, in hoc sean nobles y señalados, trabaje en esto sólo
uno opere, ut ita dicam, noctes et dies urgeatur; días y noches, imitando a aquel varón a quien
imiteturque illum, cui sine dubio summa vis todos conceden la palma de la elocuencia, al
dicendi conceditur, Atheniensem Demosthenem, ateniense Demóstenes, que con tanto estudio y
in quo tantum studium fuisse tantusque labor trabajo llegó a vencer los obstáculos de la
dicitur, ut primum impedimenta naturae naturaleza; pues siendo tartamudo, hasta el punto
diligentia industriaque superaret, cumque ita de no poder pronunciar la primera letra del arte que
balbus esset, ut eius ipsius artis, cui studeret, estudiaba, llegó a hablar más claro que nadie; y
primam litteram non posset dicere, perfecit siendo de respiración dificultosa, logró (como lo
meditando, ut nemo planius esse locutus vemos en sus escritos) con sólo retener el aliento,
putaretur; [261] deinde cum spiritus eius esset alzar y bajar dos veces la voz en el mismo período.
angustior, tantum continenda anima in dicendo Y aun dicen que se metía piedrecillas en la boca, y
est adsecutus, ut una continuatione verborum, id que recitaba en alta voz y de un sólo aliento
quod eius scripta declarant, binae ei contentiones muchos versos, y esto no parándose en un lugar,
vocis et remissiones continerentur; qui etiam, ut sino andando y subiendo agrias cuestas. Con estas
memoriae proditum est, coniectis in os calculis, exhortaciones, Craso, se debe convidar a los
summa voce versus multos uno spiritu jóvenes al estudio y a la labor. Todas las
pronuntiare consuescebat; neque is consistens in demás artes y disciplinas, aunque en todas te
loco, sed inambulans atque ascensu ingrediens distingues, las juzgo independientes del oficio y
arduo. [262] Hisce ego cohortationibus, Crasse, cargo del orador.»
ad studium et ad laborem incitandos iuvenis
vehementer adsentior; cetera, quae conlegisti ex
variis et diversis studiis et artibus, tametsi ipse es
omnia consecutus, tamen ab oratoris proprio
officio atque munere seiuncta esse arbitror."
[LXII] Haec cum Antonius dixisset, sane Así que acabó de hablar Antonio, quedaron
dubitare visus est Sulpicius et Cotta, utrius oratio Sulpicio y Cota en duda sobra cuál de las dos
propius ad veritatem videretur accedere. [263] opiniones se acercaba más a la verdad.
Tum Crassus "operarium nobis quendam, Entonces dijo Craso: «Nos has descrito al orador
Antoni, oratorem facis atque haud scio an aliter como una especie de operario, aunque no sé si lo
sentias et utare tua illa mirifica ad refellendum juzgas así o si has querido sólo valerte de tu
consuetudine, qua tibi nemo umquam praestitit; admirable facilidad de refutación, en la cual
cuius quidem ipsius facultatis exercitatio nadie te aventaja: la cual facultad es propia del
oratorum propria est, sed iam in philosophorum orador, aunque ya la suelen usar los filósofos,
consuetudine versatur maximeque eorum, qui de sobre todo los que en cualquier asunto defienden
58
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
omni re proposita in utramque partem solent las dos opiniones contrarias. Pero yo no
copiosissime dicere. [264] Verum ego non solum entendía tratar, y más hablando en presencia de
arbitrabar, his praesertim audientibus, a me éstos, del abogado de ínfima clase que no se
informari oportere, qualis esse posset is, qui levanta sobre el interés de la causa, sino que me
habitaret in subselliis neque quicquam amplius formaba del orador, sobre todo en nuestra
adferret, quam quod causarum necessitas república, una idea más alta, cuando dije que no
postularet, sed maius quiddam videbam, cum debía carecer de ningún género de cultura. Pero ya
censebam oratorem, praesertim in nostra re que has reducido a tan estrechos límites la
publica, nullius ornamenti expertem esse profesión oratoria, más fácil te será exponernos lo
oportere. Tu autem, quoniam exiguis quibusdam que piensas sobre los preceptos de este arte. Pero
finibus totum oratoris munus circumdedisti, hoc quédese para mañana. Por hoy bastante hemos
facilius nobis expones ea, quae abs te de officiis hablado. Ahora, Escévola, si quieres ir al
praeceptisque oratoris quaesita sunt; sed opinor Tusculano, descansa un poco hasta que pase el
secundum hunc diem; satis enim multa a nobis calor. Ya es tiempo también de que nosotros
hodie dicta sunt. [265] Nunc et Scaevola, vayamos a descansar.»
quoniam in Tusculanum ire constituit, paulum Todos dijeron que sí; y Escévola añadió: «Siento
requiescet, dum se calor frangat; et nos ipsi, haber dado a Lelio palabra de estar hoy en el
quoniam id temporis est, valetudini demus Tusculano, porque oiría con mucho gusto a
operam." Placuit sic omnibus. Tum Scaevola Antonio.»
"sane" inquit "vellem non constituissem <in Después se levantó y dijo riéndose: «No me ha
Tusculanum> me hodie venturum esse L. Aelio; sido tan molesto el desprecio que haces de nuestro
libenter audirem Antonium"; et, cum exsurgeret, derecho civil, como grato el oírte confesar que le
simul adridens "neque enim" inquit "tam mihi ignoras.»
molestus fuit, quod ius nostrum civile pervellit,
quam iucundus, quod se id nescire confessus
est."
59
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
M. TVLLI CICERONIS DE ORATORE AD QVINTVM FRATREM LIBER SECVNDVS

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 10 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57
58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84
85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108
109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 110 121 122 123 124 125 126 127 128
129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148
149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168
169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188
189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208
209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 210 221 222 223 224 225 226 227 228
229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248
249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268
269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288
289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308
309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 310 321 322 323 324 325 326 327 328
329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348
349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367

[I] [1] Magna nobis pueris, Quinte frater, si En nuestra infancia, hermano Quinto, recordarás
memoria tenes, opinio fuit L. Crassum non plus que era opinión muy acreditada la de que Lucio
attigisse doctrinae, quam quantum prima illa Craso no tuvo más instrucción que la que suele
puerili institutione potuisset; M. autem Antonium adquirirse en los primeros años; pero que Marco
omnino omnis eruditionis expertem atque Antonio carecía absolutamente de ella, y era
ignarum fuisse; erantque multi qui, quamquam ignorante. Muchos había que sin creer esta
non ita se rem habere arbitrarentur, tamen, quo opinión, tenían placer en divulgarla, para
facilius nos incensos studio discendi a doctrina desalentar así más fácilmente a los que veían
deterrerent, libenter id, quod dixi, de illis inflamados en el amor de la elocuencia. Porque
oratoribus praedicarent, ut, si homines non si aquellos hombres, no siendo eruditos, habían
eruditi summam essent prudentiam atque alcanzado tan increíble elocuencia, vano e inútil
incredibilem eloquentiam consecuti, inanis omnis sería nuestro trabajo, y el afán de nuestro padre,
noster esse labor et stultum in nobis erudiendis óptimo y prudentísimo varón, en instruirnos.
patris nostri, optimi ac prudentissimi viri, Refutábamos este parecer, como niños que
studium videretur. [2] Quos tum, ut pueri, éramos, citando como testigos domésticos a
refutare domesticis testibus patre et C. Aculeone nuestro padre y a nuestro pariente Cayo Acúleo, y a
propinquo nostro et L. Cicerone patruo nuestro tío Lucio Ciceron; porque del ingenio y
solebamus, quod de Crasso pater et Aculeo, doctrina de Craso nos habían hablado mucho
quocum erat nostra matertera, quem Crassus nuestro padre y Acúleo (casado con nuestra tía
dilexit ex omnibus plurimum, et patruus, qui cum materna), a quien Craso tuvo más cariño que a
Antonio in Ciliciam profectus una decesserat, nadie, y nuestro tío, que fue con Antonio a Sicilia.
multa nobis de eius studio et doctrina saepe Y habiéndonos educado con nuestros primos los
narravit; cumque nos cum consobrinis nostris, hijos de Acúleo, y aprendido lo que era del agrado
Aculeonis filiis, et ea disceremus, quae Crasso de Craso, y con los maestros que él elegía, vimos
placerent, et ab eis doctoribus, quibus ille muchas veces (porque esto es cosa que hasta los
uteretur, erudiremur, etiam illud saepe niños pueden ver) que sabía el griego como si
intelleximus, cum essemus eius domi, quod vel nunca hubiese hablado otra lengua, y conocimos
pueri sentire poteramus, illum et Graece sic por las cuestiones que él proponía a nuestros
loqui, nullam ut nosse aliam linguam videretur, doctores, y por lo que trataba en conversación,
60
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
et doctoribus nostris ea ponere in percontando que nada era nuevo ni inaudito para él.
eaque ipsum omni in sermone tractare, ut nihil
esse ei novum, nihil inauditum videretur. [3] De De Antonio, aunque había oído contar muchas
Antonio vero, quamquam saepe ex humanissimo veces a nuestro buen tío cuánto se había dedicado
homine patruo nostro acceperamus, quem ad en Atenas y Rodas al trato con los hombres más
modum ille vel Athenis vel Rhodi se doctos, sin embargo, cuanto lo consentía la timidez
doctissimorum hominum sermonibus dedisset, propia de un jóven, hice al mismo Antonio
tamen ipse adulescentulus, quantum illius muchas preguntas. Y no será nuevo para tí lo que
ineuntis aetatis meae patiebatur pudor, multa ex escribo, pues más de una vez te lo he dicho: que en
eo saepe quaesivi. Non erit profecto tibi, quod tantas y tan variadas conversaciones como tuve con
scribo, hoc novum; nam iam tum ex me audiebas él, nunca me pareció rudo ni ignorante en cosa
mihi illum ex multis variisque sermonibus nullius alguna que yo pudiera juzgar. Pero hubo en ambos
rei, quae quidem esset in eis artibus, de quibus esta particularidad: que Craso quería que se le
aliquid existimare possem, rudem aut ignarum tuviese por hombre docto, pero que despreciaba la
esse visum. [4] Sed fuit hoc in utroque eorum, ut ciencia de los Griegos anteponiéndoles en todo la
Crassus non tam existimari vellet non didicisse, sabiduría de los nuestros; mientras que Antonio
quam illa despicere et nostrorum hominum in creía hacer más agradables sus discursos al
omni genere prudentiam Graecis anteferre; pueblo fingiendo que lo ignoraba todo. Así, era
Antonius autem probabiliorem hoc populo punto de honra, en el uno, despreciar a los
orationem fore censebat suam, si omnino Griegos; en el otro, no conocerlos absolutamente.
didicisse numquam putaretur; atque ita se uterque Por qué hacían esto, no me toca ahora averiguarlo:
graviorem fore, si alter contemnere, alter ne hasta dejar sentado que nadie se aventajó en la
nosse quidem Graecos videretur. [5] Quorum elocuencia sin el estudio de los preceptos y sin una
consilium quale fuerit, nihil sane ad hoc tempus; grande y variada sabiduría.
illud autem est huius institutae scriptionis ac
temporis, neminem eloquentia non modo sine
dicendi doctrina, sed ne sine omni quidem
sapientia florere umquam et praestare potuisse.
[II] Etenim ceterae fere artes se ipsae per se Porque las demás artes tienen sus propios límites;
tuentur singulae; bene dicere autem, quod est pero el bien decir, el hablar con sabiduría,
scienter et perite et ornate dicere, non habet elegancia y ornato, no tiene región bien definida
definitam aliquam regionem, cuius terminis cuyos términos le circunscriban. Todo lo que
saepta teneatur: omnia, quaecumque in hominum puede ser materia de controversia entre los
disceptationem cadere possunt bene sunt ei hombres, debe decirlo bien el orador, si es que
dicenda, qui hoc se posse profitetur, aut merece este nombre; por lo cual, si en nuestra
eloquentiae nomen relinquendum est. [6] Qua re Roma y en la misma Grecia, que tanto estimó
equidem et in nostra civitate et in ipsa Graecia, siempre este arte, hubo muchos, que no sabiendo
quae semper haec summa duxit, multos et tanto, sobresalieron por su ingenio y facundia, no
ingeniis eximiis et magna laude dicendi sine puedo conceder, sin embargo, que exista tanta
summa rerum omnium scientia fuisse fateor; elocuencia cuanta hubo en Craso y Antonio, sin el
talem vero exsistere eloquentiam, qualis fuit in conocimiento de todas las cosas que pueden ser
Crasso et Antonio, non cognitis rebus omnibus, materia del arte. Por eso he accedido gustoso a
quae ad tantam prudentiam pertinerent, escribir el diálogo que ambos tuvieron sobre este
tantamque dicendi copiam, quanta in illis fuit, asunto; ya para desterrar la opinión de que el uno
non potuisse confirmo. [7] Quo etiam feci no fue doctísimo, y el otro fue del todo ignorante;
libentius, ut eum sermonem, quem illi quondam ya para compendiar y conservar por escrito lo que
inter se de his rebus habuissent, mandarem dos tan grandes oradores divinamente hablaron
litteris, vel ut illa opinio, quae semper fuisset, acerca de la elocuencia; ya para salvar del olvido y
tolleretur, alterum non doctissimum, alterum del silencio, en cuanto yo pueda, su fama, que ya
61
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
plane indoctum fuisse; vel ut ea, quae va decayendo y borrándose.
existimarem a summis oratoribus de eloquentia
divinitus esse dicta, custodirem litteris, si ullo
modo adsequi complectique potuissem; vel me
hercule etiam ut laudem eorum iam prope
senescentem, quantum ego possem, ab oblivione
hominum atque a silentio vindicarem. [8] Nam si Si pudiéramos conocerlos por sus escritos, menos
ex scriptis cognosci ipsi suis potuissent, minus necesario fuera este trabajo; pero el uno nos dejó
hoc fortasse mihi esse putassem laborandum; sed muy pocas cosas, y éstas escritas en su juventud,
cum alter non multum, quod quidem exstaret, et y el otro nada escribió. Justo es, pues, que los que
id ipsum adulescens, alter nihil admodum scripti conservamos viva la memoria de tales hombres,
reliquisset, deberi hoc a me tantis hominum procuremos hacerla inmortal en lo posible. Y
ingeniis putavi, ut, cum etiam nunc vivam emprendo éste trabajo con tanta mayor esperanza,
illorum memoriam teneremus, hanc immortalem cuanto que no escribo de la elocuencia de Servio
redderem, si possem. [9] Quod hoc etiam spe Galba o de Cayo Carbon, donde podría yo fingir lo
adgredior maiore ad probandum, quia non de Ser. que quisiera, sin que la memoria de ninguno
Galbae aut C. Carbonis eloquentia scribo aliquid, pudiera desmentirme, sino que escribo para los que
in quo liceat mihi fingere, si quid velim, nullius más de una vez oyeron a los oradores de quienes
memoria iam me refellente, sed edo haec eis hablo. De esta suerte, la memoria de los que
cognoscenda, qui eos ipsos, de quibus loquor, conocieron a aquellos dos oradores vivos y
saepe audierunt; ut duos summos viros eis, qui presentes, servirá para trasmitir sus alabanzas a los
neutrum illorum viderint, eorum, quibus ambo que no pudieron oír a ninguno de ellos.
illi oratores cogniti sint, vivorum et praesentium
memoria teste commendemus.
[III] [10] Nec vero te, carissime frater atque Ni me propongo, hermano carísimo y excelente,
optime, rhetoricis nunc quibusdam libris, quos tu importunarte con esos libros retóricos que tienes
agrestis putas, insequor ut erudiam; quid enim por bárbaros. ¿Pues qué cosa hay más sesuda ni
tua potest esse oratione aut subtilius aut ornatius? más elegante que tu dicción? Pero ya sea por
Sed sive iudicio, ut soles dicere, sive, ut ille pater prudencia, como sueles decir; ya por aquel pudor
eloquentiae de se Isocrates scripsit ipse, pudore a y timidez ingenua que detenía al mismo Isócrates,
dicendo et timiditate ingenua quadam refugisti, padre de la elocuencia; ya porque (como dices
sive, ut ipse iocari soleo, unum putasti satis esse con chiste) juzgabas suficiente que hubiese un
non modo in una familia rhetorem, sed paene in orador en una familia y aun en toda una ciudad,
tota civitate, non tamen arbitror tibi hos libros in te has abstenido siempre e hablar en público.
eo fore genere, quod merito propter eorum, qui Pienso, sin embargo, que no colocarás este libro
de dicendi ratione disputarunt, ieiunitatem entre los que, por la aridez de su estilo, merecen
bonarum artium possit inludi; [11] nihil enim agria censura. En estos coloquios de Craso y
mihi quidem videtur in Crassi et Antoni sermone Antonio creo que nada falta de lo que puede
esse praeteritum, quod quisquam summis conocerse y alcanzarse consumo ingenio,
ingeniis, acerrimis studiis, optima doctrina, infatigable estudio, copiosa doctrina y práctica
maximo usu cognosci ac percipi potuisse grande: lo cual podrás juzgar muy fácilmente tú,
arbitraretur, quod tu facillime poteris iudicare, que has querido aprender el arte por tí mimo,
qui prudentiam rationemque dicendi per te dejándome a mí la práctica. Mas para dar cima al
ipsum, usum autem per nos percipere voluisti. empeño, no leve, que sobre mí he tomado, dejemos
Sed quo citius hoc, quod suscepimus, non todo preámbulo, y volvamos al coloquio y disputa
mediocre munus conficere possimus, omissa de nuestros interlocutores.
nostra adhortatione ad eorum, quos proposuimus,
sermonem disputationemque veniamus.
62
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
[12] Postero igitur die, quam illa erant acta, hora Al día siguiente de la conversación ya referida,
fere secunda, cum etiam tum in lecto Crassus cerca de la hora segunda, estando todavía Craso en
esset et apud eum Sulpicius sederet, Antonius la cama y cerca de él sentado Sulpicio, y Antonio
autem inambularet cum Cotta in porticu, repente y Cota paseándose por el pórtico, se les presentó
eo Q. Catulus senex cum C. Iulio fratre venit; de repente Quinto Cátulo el viejo, con su hermano
quod ubi audivit, commotus Crassus surrexit Cayo Julio.
omnesque admirati maiorem aliquam esse Así que lo supo Craso, se levantó a toda prisa, no
causam eorum adventus suspicati sunt. [13] Qui alcanzando a comprender la causa de visita tan
cum inter se, ut ipsorum usus ferebat, amicissime inesperada; y después de haberse saludado muy
consalutassent: "quid vos tandem?" Crassus amistosamente como era costumbre entre ellos, les
"num quidnam" inquit "novi?" "Nihil sane," preguntó Craso: «Qué novedad os trae tan de
inquit Catulus "etenim vides esse ludos; sed - vel mañana?
tu nos ineptos licet" inquit "vel molestos putes - -Ninguna, dijo Cátulo, pues ya ves que es tiempo
cum ad me in Tusculanum" inquit "heri vesperi de juegos públicos; pero aunque nos tengas por
venisset Caesar de Tusculano suo, dixit mihi a se impertinentes y molestos, te diré que, habiendo
Scaevolam hinc euntem esse conventum, ex quo venido ayer tarde César de su granja Tusculana a
mira quaedam se audisse dicebat; te, quem ego la mía, se había encontrado con Escévola, el cual
totiens omni ratione temptans ad disputandum le había referido maravillas: que tú, de quien yo
elicere non potuissem, permulta de eloquentia nunca había conseguido con ruegos ni
cum Antonio disseruisse et tamquam in schola exhortaciones que hablases de estas cosas, habías
prope ad Graecorum consuetudinem disputasse: disputado largamente de la elocuencia con
[14] ita me frater exoravit ne ipsum quidem a Antonio, al modo de la escuela griega: entonces mi
studio audiendi nimis abhorrentem, sed me hermano me rogó encarecidamente que te trajera,
hercule verentem, ne molesti vobis a lo cual yo asentí por el deseo que tenía de oírte,
interveniremus, ut huc secum venirem; etenim si bien temía seros molesto. Escévola me había
Scaevolam ita dicere aiebat, bonam partem asegurado que buena parte de la conversación
sermonis in hunc diem esse dilatam. Hoc tu si había quedado para este día. Si crees que hemos
cupidius factum existimas, Caesari attribues; si obrado con ligereza, atribúyeselo a César; si con
familiarius, utrique nostrum; nos quidem, nisi amistad, a cualquiera de nosotros. Por lo demás, si
forte molesti intervenimus, venisse delectat." no os somos molestos, nos alegraremos mucho de
haber venido.»
[IV] [15] Tum Crassus "equidem, quaecumque Entonces dijo Craso: «Sea cualquiera la causa
vos causa huc attulisset, laetarer, cum apud me que aquí os haya traído, siempre me place ver en
viderem homines mihi carissimos et mi casa a tan buenos amigos míos, pero quisiera
amicissimos; sed tamen, vere dicam, quaevis que el motivo hubiera sido otro del que decís. Pues
mallem fuisset, quam ista, quam dicis. Ego enim, yo (y os lo digo como lo siento) nunca he
ut, quem ad modum sentio, loquar, numquam quedado más descontento de mí mismo que ayer;
mihi minus quam hesterno die placui; magis adeo aunque esto me sucedió más por mi
id facilitate quam alia ulla culpa mea contigit, condescendencia que por otra culpa mía, pues
qui, dum obsequor adulescentibus, me senem queriendo dar gusto a estos jóvenes, me he
esse sum oblitus fecique id, quod ne adulescens olvidado de que yo era un viejo, y he hecho lo que
quidem feceram, ut eis de rebus, quae doctrina nunca hice ni aun de joven: disputar sobre todo lo
aliqua continerentur, disputarem. Sed hoc tamen que abraza el arte de la palabra. Bien me ha
cecidit mihi peropportune, quod transactis iam venido que hayáis llegado cuando está acabada mi
meis partibus ad Antonium audiendum venistis." parte y empieza la de Antonio.»
[16] Tum Caesar "equidem," inquit "Crasse, ita Respondióle César: «En verdad, Craso, tanto gusto
sum cupidus in illa longiore te ac perpetua tengo de oírte, que si no logro una controversia
disputatione audiendi, ut, si id mihi minus larga y seguida, a lo menos he de disfrutar de tu
contingat, vel hoc sim cotidiano tuo sermone cotidiana conversación. Así veré si mi amigo
63
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
contentus; itaque experiar equidem illud, ut ne Sulpicio o Cota tienen más valimiento contigo, y
Sulpicius familiaris meus aut Cotta plus quam te suplicaré que hagas algo en obsequio mío y de
ego apud te valere videantur, et te exorabo Cátulo; pero si no quisieres complacerme, no
profecto, ut mihi quoque et Catulo tuae suavitatis insistiré más, para que no me tengas por inepto,
aliquid impertias; sin tibi id minus libebit, non te cosa que aborreces tanto.»
urgebo neque committam, ut, dum vereare tu ne Respondió Craso: «En verdad que de todas las
sis ineptus, me esse iudices." [17] Tum ille "ego palabras latinas apenas hallo ninguna que tenga
me hercule" inquit, "Caesar, ex omnibus Latinis tanta fuerza como ésta. Paréceme que el que no
verbis huius verbi vim vel maximam semper tiene aptitud para una cosa, debe ser calificado de
putavi; quem enim nos ineptum vocamus, is mihi inepto, y así lo prueba el uso común de nuestro
videtur ab hoc nomen habere ductum, quod non lenguaje. El que dice las cosas fuera de tiempo, o
sit aptus, idque in sermonis nostri consuetudine habla mucho, o es vanaglorioso, o no atiende a la
perlate patet; nam qui aut tempus quid postulet dignidad y al interés de los que lo oyen, o es
non videt aut plura loquitur aut se ostentat aut incoherente y descompuesto, debe ser calificado
eorum, quibuscum est, vel dignitatis vel de inepto. De este vicio adolece la eruditísima
commodi rationem non habet aut denique in nación de los Griegos, y como no les parece
aliquo genere aut inconcinnus aut multus est, is vicio, tampoco tienen nombre para él; pues si
ineptus esse dicitur. [18] Hoc vitio cumulata est preguntas qué es lo que entienden los Griegos por
eruditissima illa Graecorum natio; itaque quod inepto, no hallarás esta palabra en su lengua. De
vim huius mali Graeci non vident, ne nomen todas las inepcias, que son innumerables, no sé si
quidem ei vitio imposuerunt; ut enim quaeras hay otra mayor que la de los que suelen disputar
omnia, quo modo Graeci ineptum appellent, non con mucho aparato, en cualquier parte y ante
reperies. Omnium autem ineptiarum, quae sunt cualquier auditorio, de cosas muy difíciles o no
innumerabiles, haud sciam an nulla sit maior necesarias. Esto tuve yo que hacer con harta
quam, ut illi solent, quocumque in loco, repugnancia mía, movido por los ruegos de estos
quoscumque inter homines visum est, de rebus jóvenes.»
aut difficillimis aut non necessariis argutissime
disputare. Hoc nos ab istis adulescentibus facere
inviti et recusantes heri coacti sumus."
[V] [19] Tum Catulus "ne Graeci quidem," inquit Entonces dijo Cátulo: «Ni los mismos Griegos que
"Crasse, qui in civitatibus suis clari et magni en sus ciudades fueron tan ilustres y esclarecidos
fuerunt, sicuti tu es nosque omnes in nostra re como tú en la tuya y nosotros todos queremos
publica volumus esse, horum Graecorum, qui se serlo, fueron parecidos a esos Griegos que tanto
inculcant auribus nostris, similes fuerunt, nec in molestan nuestros oídos; y, sin embargo, en los
otio sermones huius modi disputationesque ratos de ocio no desdeñaban estas conversaciones y
fugiebant. [20] Ac si tibi videntur, qui temporis, disputas. Y si te parecen ineptos los que no tienen
qui loci, qui hominum rationem non habent, consideración con el lugar, el tiempo y los
inepti, sicut debent videri, num tandem aut locus hombres, por ventura ¿no te parece acomodado
hic non idoneus videtur, in quo porticus haec lugar este pórtico donde estamos, esta palestra y
ipsa, ubi nunc ambulamus, et palaestra et tot locis estos asientos? ¿no te traen a la memoria los
sessiones gymnasiorum et Graecorum gimnasios y las controversias de los Griegos? ¿Te
disputationum memoriam quodam modo parece inoportuno este tiempo de ocio tan deseado
commovent? Aut num importunum tempus in y tan rara vez concedido? ¿o tendrás por hombres
tanto otio, quod et raro datur et nunc peroptato ajenos de estos estudios a todos los que aquí
nobis datum est? Aut homines ab hoc genere estamos, y que sin estos coloquios no podemos
disputationis alieni, qui omnes ei sumus, ut sine pasar la vida?
his studiis vitam nullam esse ducamus?" [21]
"Omnia ista" inquit Crassus "ego alio modo -Todo esto, dijo Craso, lo interpreto yo de otro
interpretor, qui primum palaestram et sedes et modo, pues entiendo, Cátulo, que los mismos
64
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
porticus etiam ipsos, Catule, Graecos Griegos inventaron la palestra, los asientos y el
exercitationis et delectationis causa non pórtico para ejercicio y deleite, no para disputa;
disputationis invenisse arbitror; nam et saeculis y hubo gimnasios muchos siglos antes que los
multis ante gymnasia inventa sunt, quam in eis filósofos empezasen a graznar en ellos; y hoy
philosophi garrire coeperunt, et hoc ipso mismo, que se han apoderado de todos los
tempore, cum omnia gymnasia philosophi gimnasios, prefieren los circunstantes jugar al disco
teneant, tamen eorum auditores discum audire más bien que oir al filósofo, al cual abandonan en
quam philosophum malunt; qui simul ut la mitad de su discurso por más que trate de
increpuit, in media oratione de maximis rebus et materias de importancia, y se van a ungir a la
gravissimis disputantem philosophum omnes palestra. Así prefieren a la utilidad más grave la
unctionis causa relinquunt; ita levissimam diversión más frívola, según ellos mismos
delectationem gravissimae, ut ipsi ferunt, utilitati confiesan. Dices que gozamos de descanso: pero el
anteponunt. [22] Otium autem quod dicis esse, fruto del descanso ha de ser no la fatiga, sino el
adsentior; verum oti fructus est non contentio sosiego del ánimo.
animi, sed relaxatio.
[VI] Saepe ex socero meo audivi, cum is diceret »Muchas veces oí contar a mi suegro que cuando
socerum suum Laelium semper fere cum Lelio salía con Escipión al campo, se volvían
Scipione solitum rusticari eosque incredibiliter niños los dos de una manera increíble, escapando
repuerascere esse solitos, cum rus ex urbe de la ciudad como quien escapa de una prisión.
tamquam e vinclis evolavissent. Non audeo Apenas me atrevo a contarlo de varones tan
dicere de talibus viris, sed tamen ita solet narrare grandes; pero muchas veces oí referir a Escévola
Scaevola, conchas eos et umbilicos ad Caietam et que solían ambos coger conchas en Gaeta y
ad Laurentum legere consuesse et ad omnem Laurento, y entretenerse en los más pueriles
animi remissionem ludumque descendere. [23] juegos y diversiones. Pues así como los pájaros
Sic enim res sese habet, ut, quem ad modum construyen y edifican sus nidos por causa de
volucris videmus procreationis atque utilitatis procreación y utilidad, y luego que han terminado
suae causa effingere et construere nidos, easdem la obra vuelan libres y sin dirección como para
autem, cum aliquid effecerint, levandi laboris sui recrearse, así nosotros, cansados de los negocios
causa passim ac libere solutas opere volitare, sic forenses y urbanos, deseamos volar libres de todo
nostri animi negotiis forensibus atque urbano cuidado y trabajo. Por eso yo en la causa de Curio
opere defessi gestiant ac volitare cupiant vacui dije a Escévola, como lo sentía: «Si ningún
cura ac labore. [24] Itaque illud ego, quod in testamento está bien hecho sino los que tú
causa Curiana Scaevolae dixi, non dixi secus ac escribes, iremos todos los ciudadanos a tu casa con
sentiebam: nam "si," inquam "Scaevola, nullum las tablillas para que extiendas los testamentos de
erit testamentum recte factum, nisi quod tu todos; pero entonces, ¿cómo desempeñarás los
scripseris, omnes ad te cives cum tabulis negocios públicos, cómo los de tus amigos,
veniemus, omnium testamenta tu scribes unus. cómo los tuyos propios?» Y añadí: «porque para
Quid igitur?" inquam "Quando ages negotium mí no es libre sino el que alguna vez no hace
publicum? Quando amicorum? Quando tuum? nada.» En esta opinión persisto, Cátulo, y ya que
Quando denique nihil ages?" Tum illud addidi he venido aquí, nada me deleita tanto como no
"mihi enim liber esse non videtur, qui non hacer nada y descansar del todo. Y lo que en tercer
aliquando nihil agit." In qua permaneo, Catule, lugar añadiste, que la vida era para vosotros
sententia meque, cum huc veni, hoc ipsum nihil desagradable sin estos estudios, más bien que
agere et plane cessare delectat. [25] Nam, quod convidarme a la disputa, me detiene. Solía decir
addidisti tertium, vos esse eos, qui vitam Cayo Lucilio, hombre docto y muy gracioso, que
insuavem sine his studiis putaretis, id me non no quería que leyesen sus escritos ni los muy
modo non hortatur ad disputandum, sed etiam ignorantes ni los muy doctos, porque los unos no
deterret. Nam ut C. Lucilius, homo doctus et entendían nada, y los otros querían entender más
perurbanus, dicere solebat ea, quae scriberet de lo que él había escrito. «No quiero, decía, que
65
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
neque se ab indoctissimis neque a doctissimis me lea Persio, varón el más docto de todos los
legi velle, quod alteri nihil intellegerent, alteri nuestros; quiero que me lea Lelio Décimo, hombre
plus fortasse quam ipse; de quo etiam scripsit de bien y no literato, pero en nada comparable con
"Persium non curo legere," - hic fuit enim, ut Persio.» De igual suerte yo, si tuviera que hablar de
noramus, omnium fere nostrorum hominum estos estudios nuestros, no quisiera que me oyesen
doctissimus - "Laelium Decumum volo," quem los rústicos, pero mucho menos los otros; prefiero
cognovimus virum bonum et non inlitteratum, que no se entienda mi oración a que se reprenda.»
sed nihil ad Persium; sic ego, si iam mihi
disputandum sit de his nostris studiis, nolim
equidem apud rusticos, sed multo minus apud
vos; malo enim non intellegi orationem meam
quam reprehendi."
[VII] [26] Tum Caesar "equidem," inquit Entonces dijo César: «En verdad, Cátulo, que no
"Catule, iam mihi videor navasse operam, quod hemos perdido el tiempo en venir aquí, pues esta
huc venerim; nam haec ipsa recusatio misma recusación de la disputa, es ya una disputa
disputationis disputatio quaedam fuit mihi para mí muy agradable. Pero ¿por qué detenernos
quidem periucunda. Sed cur impedimus a Antonio, que se ha encargado de discurrir acerca
Antonium, cuius audio esse partis, ut de tota de toda la elocuencia y a quien Cota y Sulpicio
eloquentia disserat, quemque iam dudum et Cotta esperan ávidos hace mucho tiempo?
et Sulpicius exspectat?" [27] "Ego vero" inquit -Pero yo, dijo Craso, no permitiré a Antonio decir
Crassus "neque Antonium verbum facere patiar una palabra, y me callaré yo mismo, si antes no
et ipse obmutescam, nisi prius a vobis impetraro" logro de vosotros una cosa.
- "Quidnam?" inquit Catulus. "Vt hic sitis hodie." -¿Cuál? dijo Cátulo.
Tum, cum ille dubitaret, quod ad fratrem -Que hoy os quedéis aquí.»
promiserat, "ego" inquit Iulius "pro utroque Y dudando Cátulo si aceptar (porque había
respondeo: sic faciemus; atque ista quidem prometido a su hermano pasar el día con él), dijo
condicione, vel ut verbum nullum faceres, me Julio: «Yo respondo por los dos; y aunque me
teneres." [28] Hic Catulus adrisit et simul, impusieras la condición de no hablar tú una palabra,
"praecisa" inquit "mihi quidem est dubitatio, me quedaría.» Entonces se sonrió Cátulo, y dijo:
quoniam neque domi imperaram et hic, apud «Ya no queda duda, porque en casa no he mandado
quem eram futurus, sine mea sententia tam facile que me esperasen, y César, que me tenía
promisit." convidado, ha prometido quedarse, sin consultarme
nada.»
Tum omnes oculos in Antonium coniecerunt, et Entonces fijaron todos la vista en Antonio, y éste
ille "audite vero, audite," inquit "hominem enim dijo: «Escuchad, escuchad: oiréis a un hombre no
audietis de schola atque a magistro et Graecis salido de la escuela y de los maestros, ni erudito en
litteris eruditum, et eo quidem loquar letras griegas, y hablaré con tanta más confianza,
confidentius, quod Catulus auditor accessit, "cui cuanto que nos oye Cátulo, a quien no sólo
non solum nos Latini sermonis, sed etiam Graeci concedemos nosotros la palma en la pureza y
ipsi solent suae linguae subtilitatem elegancia de la lengua latina, sino también los
elegantiamque concedere. [29] Sed quia tamen Griegos en la suya. Pero como esto de la oratoria,
hoc totum, quicquid est, sive artificium sive sea artificio o estudio, requiere siempre algo de
studium dicendi, nisi accessit os, nullum potest audacia, os enseñaré, oh discípulos, lo que yo
esse, docebo vos, discipuli, id quod ipse non no aprendí nunca, lo que pienso sobre los
didici, quid de omni genere <dicendi> sentiam." distintos géneros oratorios.» Riéronse todos, y
[30] Hic postea quam adriserunt, "res mihi continuó Antonio: «La facultad oratoria me
videtur esse" inquit "facultate praeclara, arte parece gran cosa, pero el arte mediano; porque el
mediocris; ars enim earum rerum est, quae acto ha de versar sobre materias que se saben a
66
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
sciuntur; oratoris autem omnis actio opinionibus, ciencia cierta, al paso que el orador se ejercita en
non scientia, continetur; nam et apud eos cosas opinables y que no se pueden reducir a
dicimus, qui nesciunt, et ea dicimus, quae ciencia: pues hablamos delante de los que nada
nescimus ipsi; itaque et illi alias aliud eisdem de saben, o decimos los que nosotros mismos
rebus et sentiunt et iudicant et nos contrarias ignoramos; y por eso los distintos oradores
saepe causas dicimus, non modo ut Crassus sentimos y juzgamos muy diferentemente en unas
contra me dicat aliquando aut ego contra mismas causas, y no sólo hablo yo contra Graso, y
Crassum, cum alterutri necesse sit falsum dicere, Craso contra mí, por donde es forzoso que uno de
sed etiam ut uterque nostrum eadem de re alias los dos no tenga razón, sino que muchas veces
aliud defendat, cum plus uno verum esse non defiende un mismo orador, en causas semejantes,
possit. Vt igitur in eius modi re, quae mendacio opiniones contrarias, siendo así que una sola
nixa sit, quae ad scientiam non saepe perveniat, puede ser la verdadera. Os hablaré, pues, si queréis
quae opiniones hominum et saepe errores oírme, de una cosa que está fundada en la mentira,
aucupetur, ita dicam, si causam putatis esse, cur que nunca llega a ser ciencia y que se alimenta con
audiatis." las opiniones y errores de los hombres.
[VIII] [31] "Nos vero et valde quidem" Catulus -Sí que te oiremos con placer, dijo Cátulo, y tanto
inquit "putamus atque eo magis, quod nulla mihi más, cuanto que te presentas sin ostentación
ostentatione videris esse usurus; exorsus es enim alguna, puesto que has principiado no
non gloriose, ut tu putas, magis a veritate, quam a vanogloriosamente, sino atendiendo a la verdad
nescio qua dignitate." [32] "Vt igitur de ipso mucho más que a esa supuesta dignidad y alteza
genere sum confessus," inquit Antonius "artem de la materia.
esse non maximam, sic illud adfirmo, praecepta -Así como hablando en general, dijo Antonio,
posse quaedam dari peracuta ad pertractandos afirmé que él arte no era gran cosa, así afirmo
animos hominum et ad excipiendas eorum ahora que pueden darse algunos preceptos muy
voluntates. Huius rei scientiam si quis volet útiles para dominar los ánimos de los hombres y
magnam quandam artem esse dicere, non regir sus voluntades. Si alguno quiere llamar arte a
repugnabo; etenim cum plerique temere ac nulla estos preceptos, por mí no lo repugno, porque si
ratione causas in foro dicant, non nulli autem muchos defienden causas en el foro sin sujetarse
propter exercitationem aut propter a ninguna razón ni principio, hay otros que, ya sea
consuetudinem aliquam callidius id faciant, non por el continuo ejercicio, ya por cierta disposición
est dubium quin, si quis animadverterit, quid sit, natural, lo hacen con más destreza. Observando,
qua re alii melius quam alii dicant, id possit pues, en cada género la razón por qué unos hablan
notare: ergo id qui toto in genere fecerit, is si non mejor que otros, podrá llegar a constituirse una
plane artem, at quasi artem quandam inverterit. especie de arte, ya que no un arte perfecto, y ojalá
[33] Atque utinam, ut mihi illa videor videre in que pudiera yo explicárosle tan claramente como
foro atque in causis, item nunc, quem ad modum lo veo en el foro y en las causas. Pero yo veré lo
ea reperirentur, possem vobis exquirere! Sed de que puedo alcanzar; ahora sólo diré, porque estoy
me videro; nunc hoc propono, quod mihi persuadido de ello, que aunque la oratoria no sea
persuasi, quamvis ars non sit, tamen nihil esse un arte, nada hay más excelente que un buen
perfecto oratore praeclarius; nam ut usum dicendi orador. Y dejando aparte el poder que la palabra
omittam, qui in omni pacata et libera civitate ejerce en toda ciudad tranquila y libre, tanto
dominatur, tanta oblectatio est in ipsa facultate deleite causa ella por sí misma, que nada más
dicendi, ut nihil hominum aut auribus aut agradable pueden oír ni entender los hombres.
mentibus iucundius percipi possit. [34] Qui enim ¿Qué canto más dulce puede hallarse que una
cantus moderata oratione dulcior inveniri potest? oración armoniosamente pronunciada? ¿Qué
Quod carmen artificiosa verborum conclusione versos más rotundos que un período concluido con
aptius? Qui actor imitanda quam orator artificio? ¿Qué actor tan agradable en la ficción,
suscipienda veritate iucundior? Quid autem como el orador en la realidad? ¿Qué hay más
subtilius quam crebrae acutaeque sententiae? ingenioso que las sentencias agudas y frecuentes?
67
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
Quid admirabilius quam res splendore inlustrata ¿Qué más admirable que el esplendor de cosas y
verborum? Quid plenius quam omni genere palabras? ¿Qué más perfecto que un discurso lleno
rerum cumulata oratio? Neque ulla non propria de riquezas? Pues no hay materia ajena del orador,
oratoris res est, quae quidem ornate dici siempre que éste sepa tratarla con gravedad y
graviterque debet. ornato.
[IX] [35] Huius est in dando consilio de maximis A él pertenece el dar prudente consejo en los
rebus cum dignitate explicata sententia; eiusdem negocios dudosos; a él levantar al pueblo de su
et languentis populi incitatio et effrenati apatía o refrenar sus ímpetus. La elocuencia sirve a
moderatio eadem facultate et fraus hominum ad la vez para castigar el fraude y para salvar al
perniciem et integritas ad salutem vocatur. Quis inocente. ¿Quién puede exhortar con más
cohortari ad virtutem ardentius, quis a vitiis vehemencia a la virtud; quién apartar con más
acrius revocare, quis vituperare improbos fuerza de los vicios; quién vituperar a los
asperius, quis laudare bonos ornatius, quis malvados con más aspereza; quién alabar tan
cupiditatem vehementius frangere accusando magníficamente a los buenos; quién reprender y
potest? Quis maerorem levare mitius acusar los desórdenes; quién consolar mejor las
consolando? [36] Historia vero testis temporum, tristezas? La historia misma, testigo de los
lux veritatis, vita memoriae, magistra vitae, tiempos, luz de la verdad, vida de la memoria,
nuntia vetustatis, qua voce alia nisi oratoris maestra de la vida, mensajera de la antigüedad,
immortalitati commendatur? Nam si qua est ars ¿con qué voz habla a la inmortalidad sino con la
alia, quae verborum aut faciendorum aut voz del orador? Pues si hay alguna otra arte que
legendorum scientiam profiteatur; aut si enseñe la ciencia de usar y elegir las palabras, o si
quisquam dicitur nisi orator formare orationem de alguno más que del orador se dice que pueda
eamque variare et distinguere quasi quibusdam formar el discurso y variarle y adornarle con el
verborum sententiarumque insignibus: aut si via esplendor de palabras y sentencias, o si hay otro
ulla nisi ab hac una arte traditur aut arte fuera de este para hallar los argumentos y las
argumentorum aut sententiarum aut denique ideas o la descripción y el orden, tendremos que
discriptionis atque ordinis, fateamur aut hoc, confesar, o que la materia que este profesa es ajena
quod haec ars profiteatur, alienum esse aut cum de él, o que le es común con otras artes. Pero si de
alia aliqua arte esse commune: [37] sed si in hac ella sola han de tomarse la razón y los preceptos,
una est ea ratio atque doctrina, non, si qui por más que hablen bien los que profesan otras
aliarum artium bene locuti sunt, eo minus id est artes, habremos de confesar que el bien decir es
huius unius proprium; sed ut orator de eis rebus, propio de esta; pues así como el orador, según
quae ceterarum artium sunt, si modo eas decía ayer Craso, puede hablar con acierto de todas
cognovit, ut heri Crassus dicebat, optime potest materias, aunque superficialmente las conozca, así
dicere, sic ceterarum artium homines ornatius illa los cultivadores de otras artes pueden hablar con
sua dicunt, si quid ab hac arte didicerunt. [38] elegancia si han aprendido algo de retórica; pero
Neque enim si de rusticis rebus agricola no porque el labrador use un estilo elegante en las
quispiam aut etiam, id quod multi, medicus de cosas rústicas, o el médico al tratar de las
morbis aut si de pingendo pictor aliquis diserte enfermedades, o el pintor de pintura, hemos de
scripserit aut dixerit, idcirco illius artis putanda creer que la elocuencia entra en sus respectivos
est eloquentia; in qua quia vis magna est in conocimientos, porque es tal la fuerza del
hominum ingeniis, eo multi etiam sine doctrina ingenio humano, que muchos, sin especial
aliquid omnium generum atque artium cultura, consiguen adivinar algo de todas las artes
consequuntur; sed, quid cuiusque sit proprium, y ciencias. Pero aunque se pueda juzgar del objeto
etsi ex eo iudicari potest, cum videris, quid de cada una por lo que enseña, no es menos cierto
quaeque doceat, tamen hoc certius esse nihil que todas las artes pueden sin la elocuencia
potest, quam quod omnes artes aliae sine alcanzar su fin; pero que sin ella no puede
eloquentia suum munus praestare possunt orator conseguirse el nombre de orador. Los demás, si
sine ea nomen obtinere suum non potest; ut son disertos, lo deben en parte a este conocimiento;
68
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
ceteri, si diserti sint, aliquid ab hoc habeant, hic, pero el orador, si no está preparado con armas
nisi domesticis se instruxerit copiis, aliunde domésticas, no puede tomarlas prestadas de otro
dicendi copiam petere non possit." arte.»
[X] [39] Tum Catulus "etsi," inquit "Antoni, Entonces dijo Cátulo: «¡Oh Antonio, perdóname si
minime impediendus est interpellatione iste te interrumpo, aunque no debiera cortar el hilo de
cursus orationis tuae, patiere tamen mihique tu discurso! No puedo menos de exclamar como
ignosces; " non enim possum quin exclamem," ut aquel personaje del Trinunnio: «¡Con cuánto
ait ille in Trinummo: ita vim oratoris cum ingenio y elocuencia has expresado el poder de la
exprimere subtiliter visus es, tum laudare palabra! Solo al hombre elocuente corresponde
copiosissime; quod quidem eloquentem vel hablar de la elocuencia.» Pero sigue: estoy contigo
optime facere oportet, ut eloquentiam laudet; en que solo a vosotros pertenece el arte de bien
debet enim ad eam laudandam ipsam illam decir, y que si algún otro lo posee, es como
adhibere, quam laudat. Sed perge porro; tibi enim prestado, no como propio.»
adsentior vestrum esse hoc totum diserte dicere, Dijo entonces Craso: «La noche, Antonio, te ha
idque si quis in alia arte faciat, eum adsumpto hecho más culto y humano; pues en tu discurso de
aliunde uti bono, non proprio nec suo." [40] Et ayer nos habías descrito un remero u operario,
Crassus "nox te" inquit "nobis, Antoni, expolivit falto de toda instrucción y cultura, y (como dijo
hominemque reddidit; nam hesterno sermone Cecilio) hombre de un solo negocio.
unius cuiusdam operis, ut ait Caecilius, remigem -Ayer, contestó Antonio, me había propuesto
aliquem aut baiulum nobis oratorem descripseras, refutarte, para apartar de tí estos discípulos; pero
inopem quendam humanitatis atque inurbanum." ahora que me oyen Cátulo y César, paréceme que
Tum Antonius "heri enim" inquit "hoc mihi debo no tanto disputar contigo, como decir lo que
proposueram, ut, si te refellissem, hos a te realmente pienso. Y ya que el orador ha de
discipulos abducerem; nunc, Catulo audiente et presentarse en el foro y a los ojos de los
Caesare, videor debere non tam pugnare tecum ciudadanos, hemos de ver qué cargo y obligación
quam quid ipse sentiam dicere. [41] Sequitur le confiamos. Craso, ayer, cuando vosotros no
igitur, quoniam nobis est hic, de quo loquimur, in estabais presentes, hizo en breves palabras la
foro atque in civium constituendus, ut videamus, misma división del arte que suelen hacer los
quid ei negoti demus cuique eum muneri velimus Griegos, y no dijo lo que él sentía, sino lo que
esse praepositum; nam Crassus heri, cum vos, habían enseñado otros. Afirmó que había dos
Catule et Caesar, non adessetis, posuit breviter in géneros de cuestiones: unas definidas, y otras
artis distributione idem, quod Graeci plerique indefinidas. Parece que entendía por indefinidas las
posuerunt, neque sane quid ipse sentiret, sed quid que proceden en términos generales, vg.: ¿es
ab illis diceretur, ostendit: duo prima genera apetecible la elocuencia? ¿lo son los honores? Y
quaestionum esse, in quibus eloquentia llamaba definida a la que trae designación de
versaretur, unum infinitum, alterum certum. [42] personas y hechos, como son todas las causas que
Infinitum mihi videbatur id dicere, in quo aliquid se tratan en el foro y entre ciudadanos. En mi
generatim quaereretur, hoc modo: expetendane opinión, éstas pueden dividirse en litigios y
esset eloquentia? Expetendine honores? Certum deliberaciones. En cuanto al tercer género que
autem, in quo quid in personis et in constituta re admitió Craso, y según tengo entendido admite el
et definita quaereretur cuius modi sunt, quae in mismo Aristóteles, que tanto ilustró esta materia,
foro atque in civium causis disceptationibusque aunque es conveniente, me parece menos necesario.
versantur. [43] Ea mihi videntur aut in lite oranda -¿Cuál? dijo Cátulo. ¿El género demostrativo?
aut in consilio dando esse posita; nam illud
tertium, quod et a Crasso tactum est et, ut audio,
[ille] ipse Aristoteles, qui haec maxime
inlustravit, adiunxit, etiam si opus est, minus est
tamen necessarium." "Quidnam?" inquit Catulus;
"an laudationes?
69
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
[XI] [44] Id enim video poni genus tertium." -El mismo, respondió Antonio; y eso que yo, y
"Ita," inquit Antonius "et in eo quidem genere todos los que estaban presentes, se deleitaron
scio et me et omnis, qui adfuerunt, delectatos mucho con el panegírico que hiciste de tu madre
esse vehementer, cum a te est Popilia, mater Popilia, la primera mujer, según creo, a quien se
vestra, laudata, cui primum mulieri hunc ha concedido este honor en nuestra ciudad. Pero no
honorem in nostra civitate tributum puto. Sed creo que todos los discursos puedan reducirse al
non omnia, quaecumque loquimur, mihi videntur arte y a los preceptos; porque de las mismas fuentes
ad artem et ad praecepta esse revocanda; [45] ex de donde se toman las reglas generales, pueden,
eis enim fontibus, unde [ad] omnia ornamenta tomarse las particulares del género demostrativo. Y
dicendi [praecepta] sumuntur, licebit etiam aunque nadie las enseñara, ¿quién ignora lo que en
laudationem ornare neque illa elementa un hombre puede alabarse? Tomemos por ejemplo
desiderare, quae ut nemo tradat, quis est qui el exordio de Craso en aquella oración que
nesciat, quae sint in homine laudanda? Positis pronunció contra su colega: «En los bienes que son
enim eis rebus, quas Crassus in illius orationis de naturaleza o de fortuna, consentiré con ánimo
suae, quam contra conlegam censor habuit, resignado que él me aventaje, pero no en los que el
principio dixit: quae natura aut fortuna darentur hombre puede adquirir por sí mismo.» Así, el que
hominibus, in eis rebus se vinci posse animo intente elogiar a alguno, no deberá omitir sus
aequo pati; quae ipsi sibi homines parare possent, cualidades de fortuna; éstas son, el linaje, la
in eis rebus se pati non posse vinci; qui laudabit riqueza, los parientes y amigos, el poder, la salud,
quempiam, intelleget exponenda sibi esse la hermosura, la fuerza, el ingenio y las demás
fortunae bona; [46] ea sunt generis, pecuniae, cualidades, ya de cuerpo, ya extrínsecas. Si tiene
propinquorum, amicorum, opum, valetudinis, estas dotes, ponderará el buen uso que de ellas ha
formae, virium, ingeni et ceterarum rerum, quae hecho; si no las tiene, la paciencia con que ha
sunt aut corporis aut extraneae; si habuerit bene sobrellevado su falta; si las ha perdido, la
rebus eis usum; si non habuerit, sapienter moderación con que ha sabido carecer de ellas.
caruisse; si amiserit, moderate tulisse; deinde, Después elogiará los actos de sabiduría, liberalidad,
quid sapienter is, quem laudet, quid liberaliter, fortaleza, justicia, magnificencia, piedad, gratitud,
quid fortiter, quid iuste, quid magnifice, quid pie, humanidad; en suma, cualquiera de sus virtudes. En
quid grate, quid humaniter, quid denique cum todo esto, claro que ha de fijarse el que quiera
aliqua virtute aut fecerit aut tulerit: haec et quae alabar a una persona, como en los vicios contrarios
sunt eius generis facile videbit, qui volet laudare; el que se proponga vituperarla.
et qui vituperare, contraria." [47] "Cur igitur ¿Por qué dudas, dijo Cátulo, en admitir ese tercer
dubitas," inquit Catulus, "facere hoc tertium género, puesto que está en la naturaleza de las
genus, quoniam est in ratione rerum? Non enim, cosas? Y no porque sea el más fácil hemos de
si est facilius, eo de numero quoque est excluirle del número de tus otros.
excerpendum." "Quia nolo," inquit, "omnia, quae -Es, dijo Antonio, porque no quiero tratar de todo
cadunt aliquando in oratorem, quamvis exigua lo que alguna vez cae en la jurisdicción del
sint, ea sic tractare, quasi nihil possit dici sine orador, aunque sea de poca monta, con tanto
praeceptis suis; [48] nam et testimonium saepe esmero como si nada pudiera decirse sin preceptos
dicendum est ac non numquam etiam accuratius, especiales.
ut mihi etiam necesse fuit in Sex. Titium, También hay que dar muchas veces testimonio, y a
seditiosum civem et turbulentum; explicavi in eo veces muy por extenso, como me aconteció en la
testimonio dicendo omnia consilia consulatus causa de Sexto Ticio, ciudadano codicioso y
mei, quibus illi tribuno plebis pro re publica turbulento. En aquel testimonio tuve que explicar
restitissem, quaeque ab eo contra rem publicam todos los actos de su consulado, la resistencia que
facta arbitrarer, eui; diu retentus sum, multa había hecho a los tribunos de la plebe y sus actos
audivi, multa respondi. Num igitur placet, cum de sedición contra la república. Mucho me detuve
de eloquentia praecipias, aliquid etiam de en esto, mucho tuve que oír, mucho que responder.
testimoniis dicendis quasi in arte tradere?" "Nihil Ahora bien: cuando des preceptos de elocuencia,
70
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
sane" inquit Catulus "necesse est." ¿te parecerá necesario incluir entre ellos el modo
de dar testimonios en juicio?
-No por cierto, dijo Cátulo; no me parece necesario.
[XII] [49] "Quid si, quod saepe summis viris -¿Y qué? si como suele acontecer a los varones
accidit, mandata sint exponenda aut in senatu ab esclarecidos, te mandan con embajadas de un
imperatore aut ad imperatorem aut ad regem aut general al Senado, o del Senado a un general o a
ad populum aliquem a senatu, num quia genere un rey o a un pueblo, en cuyo caso tendríamos que
orationis in eius modi causis accuratiore est usar una oratoria más escogida, ¿nos parecerá esto
utendum, idcirco pars etiam haec causarum bastante para admitir un nuevo género, de causas o
numeranda videtur aut propriis praeceptis preceptos especiales?
instruenda?" "Minime vero," inquit Catulus; "non -De ninguna suerte, dijo Cátulo, porque al hombre
enim deerit homini diserto in eius modi rebus elocuente no le faltará en estos casos la facilidad
facultas ex ceteris rebus et causis comparata." de hablar bien, adquirida en el manejo de otras
[50] "Ergo item" inquit "illa, quae saepe diserte causas y negocios.
agenda sunt et quae ego paulo ante, cum -Pues por la misma razón, dijo Antonio; aun los
eloquentiam laudarem, dixi oratoris esse, neque mismos asuntos que requieren siempre cierta
habent suum locum ullum in divisione partium elegancia del lenguaje, y que yo mismo, al hacer
neque certum praeceptorum genus et agenda sunt antes el elogio de la elocuencia, dijo que eran
non minus diserte, quam quae in lite dicuntur, propios del orador, no ocupan lugar alguno en la
obiurgatio, cohortatio, consolatio, quorum nihil división de las partes, y se sujetan a preceptos
est, quod non summa dicendi ornamenta determinados, y sin embargo deben tratarse con no
desideret; sed ex artificio res istae praecepta non menor ornato que los litigios, reprensiones,
quaerunt." "Plane" inquit Catulus "adsentior." exhortaciones y consuelos; todo lo cual exige
[51] "Age vero," inquit Antonius "qualis oratoris grande ornato de palabra, pero no reglas artificiales
et quanti hominis in dicendo putas esse historiam y oficiosas.
scribere?" "Si, ut Graeci scripserunt, summi," -Estoy conforme, dijo Cátulo.
inquit Catulus; "si, ut nostri, nihil opus est -Ahora bien, dijo Antonio. ¿Crees que se necesita
oratore; satis est non esse mendacem." "Atqui, ne ser un grande orador para escribir historia?
nostros contemnas," inquit Antonius, "Graeci -Para escribirla como los Griegos la escriben,
quoque ipsi sic initio scriptitarunt, ut noster Cato, respondió Cátulo, me parece necesario; para
ut Pictor, ut Piso; [52] erat enim historia nihil escribirla como los nuestros, basta que el historiador
aliud nisi annalium confectio, cuius rei no sea mentiroso.
memoriaeque publicae retinendae causa ab initio -No te burles de los nuestros, dijo Antonio;
rerum Romanarum usque ad P. Mucium también los Griegos escribieron al principio como
pontificem maximum res omnis singulorum nuestro Caton, como Pictor, como Pison.
annorum mandabat litteris pontifex maximus La historia no era más que la composición de los
referebatque in album et proponebat tabulam anales, en que para perpetua memoria consignaba
domi, potestas ut esset populo cognoscendi, el Pontífice máximo los acontecimientos de cada
eique etiam nunc annales maximi nominantur. año, y los escribía en una tabla blanca, que
[53] Hanc similitudinem scribendi multi secuti suspendía a la puerta de su casa para que el pueblo
sunt, qui sine ullis ornamentis monumenta solum pudiera leerla; costumbre que duró desde el
temporum, hominum, locorum gestarumque principio de la república romana hasta el
rerum reliquerunt; itaque qualis apud Graecos pontificado de Publio Mucio. Estos anales se
Pherecydes, Hellanicus, Acusilas fuit aliique llaman Máximos; siguieron muchos este modo de
permulti, talis noster Cato et Pictor et Piso, qui escribir, consignando sin la menor elegancia los
neque tenent, quibus rebus ornetur oratio - modo tiempos, los sucesos y los lugares. Lo que entre los
enim huc ista sunt importata - et, dum Griegos fueron Ferécides, Helánico, Acusilao y
intellegatur quid dicant, unam dicendi laudem otros muchos, fueron entre los nuestros Caton,
putant esse brevitatem. [54] Paulum se erexit et Pictor y Pison, que ni tienen elegancia en la frase
71
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
addidit maiorem historiae sonum vocis vir (lo cual nos vino más tarde de Grecia), ni buscan
optimus, Crassi familiaris, Antipater; ceteri non otra alabanza que la de la brevedad, y la de que se
exornatores rerum, sed tantum modo narratores entienda bien lo que dicen. Algo más se elevó y
fuerunt." dio mayor dignidad a la historia aquel excelente
varón Antipatro, amigo de Craso; los demás no
fueron exornadores de los hechos, sino solamente
narradores.
[XIII] "Est," inquit Catulus "ut dicis; sed iste ipse -Cierto es lo que dices, respondió Cátulo; pero el
Caelius neque distinxit historiam varietate mismo Antipatro no adornó la historia con
colorum neque verborum conlocatione et tractu variedad de colores, ni atendió a la colocación de
orationis leni et aequabili perpolivit illud opus; las palabras, ni a la suavidad y elegancia del
sed ut homo neque doctus neque maxime aptus estilo, sino que trabajó como podía hacerlo un
ad dicendum, sicut potuit, dolavit; vicit tamen, ut hombre, que no era muy docto ni muy literato:
dicis, superiores." [55] "Minime mirum," inquit venció sin embargo, como has dicho muy bien,
Antonius "si ista res adhuc nostra lingua a los anteriores.
inlustrata non est; nemo enim studet eloquentiae -No es de admirar, prosiguió Antonio, que todavía
nostrorum hominum, nisi ut in causis atque in no se hayan escrito grandes historias en nuestra
foro eluceat; apud Graecos autem eloquentissimi lengua, porque entre los nuestros nadie se dedica
homines remoti a causis forensibus cum ad a la elocuencia, sino en cuanto ha de brillar en las
ceteras res inlustris tum ad historiam scribendam causas y en el foro, al paso que entre los Griegos,
maxime se applicaverunt: namque et Herodotum los hombres más elocuentes, como vivieron
illum, qui princeps genus hoc ornavit, in causis apartados de las causas forenses, se dedicaron a otro
nihil omnino versatum esse accepimus; atqui género, y sobre todo, a la historia: así de Herodoto,
tanta est eloquentia, ut me quidem, quantum ego el príncipe de ésta, no sabemos que se ejercitase
Graece scripta intellegere possum, magno opere nunca en las causas, y eso que su elocuencia es
delectet; [56] et post illum Thucydides omnis tan grande, que aun a mí, que entiendo poco el
dicendi artificio mea sententia facile vicit; qui ita griego, me deleita mucho. Vino en pos de él
creber est rerum frequentia, ut is verborum prope Tucídides, que, a mi parecer, venció a todos los
numerum sententiarum numero consequatur, ita demás en el artificio oratorio: tan grande es en
porro verbis est aptus et pressus, ut nescias, él la abundancia de ideas, que iguala casi el
utrum res oratione an verba sententiis número de las sentencias con el de las palabras, y
inlustrentur: atqui ne hunc quidem, quamquam es tan enérgico y cerrado en la frase, que apenas
est in re publica versatus, ex numero accepimus se puede determinar si las palabras ilustran en él a
eorum, qui causas dictitarunt; et hos ipsos libros las cosas o las cosas a las palabras. Y aunque
tum scripsisse dicitur, cum a re publica remotus anduvo mezclado en los negocios de la república,
atque, id quod optimo cuique Athenis accidere tampoco sabemos que defendiera ninguna causa,
solitum est, in exsilium pulsus esset; [57] hunc y sus libros los escribió cuando estaba ya apartado
consecutus est Syracosius Philistus, qui, cum de los negocios y desterrado; suerte común a todos
Dionysi tyranni familiarissimus esset, otium los grandes hombres de Atenas. Siguió a este el
suum consumpsit in historia scribenda siracusano Fillisto, que siendo muy amigo de
maximeque Thucydidem est, ut mihi videtur, Dionisio el Tirano, gastó sus ocios en escribir
imitatus. Postea vero ex clarissima quasi rhetoris historia, y a mi parecer se propuso a Tucídides
officina duo praestantes ingenio, Theopompus et por modelo. Después salieron de la famosa escuela
Ephorus ab Isocrate magistro impulsi se ad del retórico Isócrates dos grandes ingenios,
historiam contulerunt; causas omnino numquam Teopompo y Eforo; pero los dos se consagraron a
attigerunt. la historia; ninguno de ellos a las causas forenses.
[XIV] [58] Denique etiam a philosophia »De la filosofía salieron también, primero
profectus princeps Xenophon, Socraticus ille, Jenofonte, discípulo de Sócrates; después
72
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
post ab Aristotele Callisthenes, comes Alexandri, Calístenes, discípulo de Aristóleles y compañero
scripsit historiam, et is quidem rhetorico paene de Alejandro. Escribía éste en estilo casi retórico;
more; ille autem superior leniore quodam sono el otro, con más sencillez y sin llegar al ímpetu
est usus, et qui illum impetum oratoris non oratorio; pero si es menos vehemente, es, a mi
habeat, vehemens fortasse minus, sed aliquanto parecer, más dulce que el otro. Más reciente que
tamen est, ut mihi quidem videtur, dulcior. éstos fue Timeo, hombre eruditísimo (en cuanto
Minimus natu horum omnium Timaeus, quantum yo puedo juzgar), muy abundante en ideas y
autem iudicare possum, longe eruditissimus et sentencias, y no inculto ni rudo en la composición
rerum copia et sententiarum varietate de las palabras: tuvo ciertamente grande
abundantissimus et ipsa compositione verborum elocuencia, pero no práctica forense.»
non impolitus magnam eloquentiam ad Habiendo acabado de hablar Antonio, dijo César:
scribendum attulit, sed nullum usum forensem." «¿Qué te parece, Cátulo? ¿Dónde están los que
[59] Haec cum ille dixisset, "quid est," inquit niegan que Antonio sepa griego? Cuántos
"Catule?" Caesar; "ubi sunt, qui Antonium historiadores nombró, ¡con cuánta sabiduría y
Graece negant scire? Quot historicos nominavit! propiedad discurrió sobre todos ellos!
Quam scienter, quam proprie de uno quoque -En verdad, dijo Cátulo, que estoy admirado; pero
dixit!" "Id me hercule" inquit Catulus "admirans mucho más me admiraba antes de que siendo
illud iam mirari desino, quod multo magis ante Antonio, como decían, poco instruido, fuera tanta
mirabar, hunc, cum haec nesciret, in dicendo su elocuencia.
posse tantum." "Atqui, Catule," inquit Antonius -Por cierto, dijo Antonio, que suelo leer estos y
"non ego utilitatem aliquam ad dicendum algunos otros libros, no tanto por utilidad como
aucupans horum libros et non nullos alios, sed por recreo en mis ratos de ocio. ¿He sacado algún
delectationis causa, cum est otium, legere soleo. fruto de ellos? Quizá alguno, pues así como
[60] Quid ergo est? Est, fatebor, aliquid tamen; andando al sol se me enciende la cara, aunque no
ut, cum in sole ambulem, etiam si ego aliam ob sea este mi deseo, así cuando leo estos libros en
causam ambulem, fieri natura tamen, ut colorer, Miseno, porque en Roma apenas tengo tiempo,
sic, cum istos libros ad Misenum - nam Romae siento que a su contacto se va encendiendo y
vix licet - studiosius legerim, sentio illorum tactu coloreando mi discurso. Pero para que no os
orationem meam quasi colorari. Sed ne latius hoc parezca mi inteligencia de los Griegos mayor de lo
vobis patere videatur, haec dumtaxat in Graecis que en sí es, os diré que sólo conozco lo que
intellego, quae ipsi, qui scripserunt, voluerunt escribieron para el vulgo; y en cuanto a vuestros
vulgo intellegi: [61] in philosophos vestros si filósofos, si alguna vez los he abierto, engañado
quando incidi, deceptus indicibus librorum, qui por los títulos de sus libros, que ofrecen
sunt fere inscripti de rebus notis et inlustribus, de generalmente tratar de cosas conocidas y claras,
virtute, de iustitia, de honestate, de voluptate, vg., de la virtud, de la justicia, de la honestidad,
verbum prorsus nullum intellego; ita sunt del deleite, no entendí ni una palabra: tan concisas
angustis et concisis disputationibus inligati; y enredadas son sus disputas. En cuanto a los
poetas omnino quasi alia quadam lingua locutos poetas, nunca los toco, como si hablaran en otra
non conor attingere. Cum eis me, ut dixi, oblecto, lengua. Sólo me entretienen los historiadores, los
qui res gestas aut orationes scripserunt suas aut oradores y los que han escrito para el vulgo de las
qui ita loquuntur, ut videantur voluisse esse gentes que no son muy eruditas. Pero vuelvo a mi
nobis, qui non sumus eruditissimi, familiares. asunto.
[XV] [62] Sed illuc redeo: videtisne, quantum »Ya habéis visto cuán propio es del orador el
munus sit oratoris historia? Haud scio an flumine escribir historia, y no sé si es la empresa más alta,
orationis et varietate maximum; neque eam atendida, su variedad y la riqueza que ha de darse
reperio usquam separatim instructam rhetorum al estilo; y sin embargo no encuentro sobra ella
praeceptis; sita sunt enim ante oculos. Nam quis preceptos especiales en las obras de los retóricos:
nescit primam esse historiae legem, ne quid falsi será porque son claros y evidentes. ¿Pues quién
dicere audeat? Deinde ne quid veri non audeat? ignora que la primera ley de la historia es que el
73
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
Ne quae suspicio gratiae sit in scribendo? Ne escritor no diga nada falso, que no oculte nada
quae simultatis? [63] Haec scilicet fundamenta verdadero, que no haya sospecha de pasión y de
nota sunt omnibus, ipsa autem exaedificatio aborrecimiento? Estos son los fundamentos
posita est in rebus et verbis: rerum ratio ordinem conocidos de todos; pero el edificio estriba en las
temporum desiderat, regionum descriptionem; cosas y en las palabras. La narración pide orden en
vult etiam, quoniam in rebus magnis memoriaque los tiempos, descripción de las regiones; y como en
dignis consilia primum, deinde acta, postea los grandes sucesos lo primero que se ha de
eventus exspectentur, et de consiliis significari considerar es el propósito, lo segundo el hecho, y
quid scriptor probet et in rebus gestis declarari lo postrero el resultado, necesario es que indique el
non solum quid actum aut dictum sit, sed etiam historiador, no sólo lo que se hizo y dijo, sino el
quo modo? et cum de eventu dicatur, ut causae fin y el modo como se hizo, y las causas todas,
explicentur omnes vel casus vel sapientiae vel dando a la fortuna, a la prudencia o a la temeridad
temeritatis hominumque ipsorum non solum res la parte que respectivamente tuvieron; y no ha de
gestae, sed etiam, qui fama ac nomine excellant, limitarse a estas acciones, sino retratar la vida y
de cuiusque vita atque natura; [64] verborum costumbres de todos los que en fama y buen
autem ratio et genus orationis fusum atque nombre sobresalieron. El estilo debe ser abundante
tractum et cum lenitate quadam aequabiliter y sostenido, fluido y apacible, sin la aspereza
profluens sine hac iudiciali asperitate et sine judicial ni el aguijón de las contiendas forenses.
sententiarum forensibus aculeis persequendum De todas estas cosas tan importantes, ¿hallaréis
est. Harum tot tantarumque rerum videtisne nulla ningún precepto en las artes de los retóricos?
esse praecepta, quae in artibus rhetorum
reperiantur? In eodem silentio multa alia »En el mismo silencio han dejado otros muchos
oratorum officia iacuerunt, cohortationes, oficios propios del orador: las exhortaciones, las
praecepta, consolationes, admonita, quae consolaciones, los preceptos y advertencias; todo
tractanda sunt omnia disertissime, sed locum lo cual ha de tratarse con mucha elegancia, aunque
suum in his artibus, quae traditae sunt, habent no tiene lugar señalado en las artes que sobre esto
nullum. [65] Atque in hoc genere illa quoque est se han escrito. Hay, sin embargo, en este género
infinita silva, quod oratori plerique, ut etiam una materia casi infinita, porque la mayor parte
Crassus ostendit duo genera ad dicendum de los oradores (como antes decía Craso)
dederunt: unum de certa definitaque causa, distinguen dos géneros de elocuencia: versa el
quales sunt, quae in litibus, quae in uno sobre causas fijas y eterminadas, como son
deliberationibus versantur, addat, si quis volet, los litigios y deliberaciones, y aun puede añadirse
etiam laudationes; alterum, quod appellant omnes el género demostrativo; el otro, que casi todos
fere scriptores, explicat nemo, infinitam generis los escritores nombran y ninguno explica,
sine tempore et sine persona quaestionem. Hoc comprende las cuestiones indefinidas sin
quid et quantum sit, cum dicunt, intellegere mihi designación de persona ni de tiempo. Cuando
non videntur: [66] si enim est oratoris, dicen esto, no expresan, a mi parecer, con bastante
quaecumque res infinite posita sit, de ea posse claridad lo que pretenden; pues si al orador
dicere, dicendum erit ei, quanta sit solis pertenece hablar de cualquier asunto indefinido,
magnitudo, quae forma terrae; de mathematicis, tendrá que decir de la magnitud del sol, y de la
de musicis rebus non poterit quin dicat hoc onere forma de la tierra, y de matemáticas, y de música,
suscepto recusare; denique ei, qui profitetur esse sin que pueda excusarlo en manera alguna. En
suum non solum de eis controversiis, quae una palabra: el orador que crea que entran en su
temporibus et personis notatae sunt, hoc est, de jurisdicción, no sólo las causas del lugar y tiempo
omnibus forensibus, sed etiam de generum definido, como son todas las forenses, sino las
infinitis quaestionibus dicere, nullum potest esse infinitas cuestiones generales, tendrá que confesar
genus orationis, quod sit exceptum. que no hay asunto que esté fuera de su dominio.
[XVI] [67] Sed si illam quoque partem »Pero si queremos también conceder al orador
quaestionum oratori volumus adiungere vagam et ese género de cuestiones vagas, libres y extensas,
74
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
liberam et late patentem, ut de rebus bonis aut vg., de lo bueno y de lo malo, de lo apetecible y de
malis, expetendis aut fugiendis, honestis aut lo que debe huirse, de lo honesto y de lo torpe, de
turpibus, utilibus aut inutilibus, de virtute, de lo útil y de lo inútil, de la virtud de la justicia,
iustitia, de continentia, de prudentia, de de la continencia, de la prudencia, de la
magnitudine animi, de liberalitate, de pietate, de magnanimidad, de la liberalidad, de la piedad, de
amicitia, de officio, de fide, de ceteris virtutibus la amistad, de la buena fe, de las obligaciones, de
contrariisque vitiis dicendum oratori putemus; las virtudes y de sus vicios contrarios, y si
itemque de re publica, de imperio, de re militari, creemos que el orador ha de hablar asimismo de la
de disciplina civitatis, de hominum moribus, república, del imperio, de la milicia, de la
adsumamus eam quoque partem, sed ita, ut sit disciplina de la ciudad, de las costumbres;
circumscripta modicis regionibus. [68] Equidem concedámoslo también, pero dentro de justos
omnia, quae pertinent ad usum civium, morem límites. En verdad que todo lo que pertenece al
hominum, quae versantur in consuetudine vitae, trato social, a la vida de los ciudadanos, a sus
in ratione rei publicae, in hac societate civili, in costumbres, al gobierno de la república, al
sensu hominis communi, in natura, in moribus, estado social, al sentido común, a las inclinaciones
comprehendenda esse oratori puto; si minus ut naturales, es materia propia del orador, y todo
separatim de his rebus philosophorum more debe conocerlo, si no tanto que pueda contestar
respondeat, at certe ut in causa prudenter possit separadamente a cada una de estas cosas como
intexere; hisce autem ipsis de rebus ut ita hacen los filósofos, tanto a lo menos como es
loquatur, uti ei, qui iura, qui leges, qui civitates necesario para intercalar esas materias con
constituerunt, locuti sunt, simpliciter et discreción en una causa. Y debe hablar de estas
splendide, sine ulla serie disputationum et sine cosas como hablaron los que constituyeron las
ieiuna concertatione verborum. [69] Hoc loco ne leyes, el derecho y las ciudades: sencilla y
qua sit admiratio, si tot tantarumque rerum nulla espléndidamente, sin aparato de controversia, ni
a me praecepta ponentur, sic statuo: ut in ceteris seca disputa de palabras. Y para que nadie se
artibus, cum tradita sint cuiusque artis admire de que no dé yo precepto alguno sobre
difficillima, reliqua, quia aut faciliora aut similia tantas y tan importantes materias, diré que así en
sint, tradi non necesse esse; ut in pictura, qui esta como en las demás artes, aprendido lo más
hominum unam speciem pingere perdidicerit, difícil, no hay para qué insistir en lo más fácil o en
posse eum cuiusvis vel formae vel aetatis, etiam lo muy semejante. Así, en la pintura, el que sabe
si non didicerit, pingere neque esse periculum, hacer la figura de un hombre, puede, sin nuevas
qui leonem aut taurum pingat egregie, ne idem in reglas, darle la edad o las facciones que le
multis aliis quadrupedibus facere non possit - parezcan mejor, y no hay peligro que sabiendo
neque est omnino ars ulla, in qua omnia, quae illa pintar un león o un toro, no pueda hacer lo mismo
arte effici possint, a doctore tradantur, sed qui con cualquier otro cuadrúpedo. Pues no hay arte
primarum et certarum rerum genera ipsa alguna en que el maestro tenga que enseñar todo lo
didicerunt, reliqua [non incommode] per se que dentro del arte puede hacerse, sino que
adsequentur - [70] similiter arbitror in hac sive adquiridas las primeras nociones, fácil es deducir
ratione sive exercitatione dicendi, qui illam vim lo restante. Lo mismo pienso que sucede en este
adeptus sit, ut eorum mentis, qui aut de re ejercicio o facultad ratoria: el que haya adquirido
publica aut de ipsius rebus aut de eis, contra quos la fuerza que puede mover a su arbitrio los ánimos
aut pro quibus dicat, cum aliqua statuendi de los que oyen y han de decidir de los intereses
potestate audiant, ad suum arbitrium movere de la república o de los suyos propios o de sus
possit, illum de toto illo genere reliquarum amigos y enemigos; el que tenga esta fuerza, digo,
orationum non plus quaesiturum esse, quid dicat, no necesitará especiales preceptos sobre cada
quam Polyclitum illum, cum Herculem fingebat, género de discursos, a la manera que Policleto
quem ad modum pellem aut hydram fingeret, cuando labraba la estatua de Hércules, acertaba a
etiam si haec numquam separatim facere esculpir la piel y la hidra, aunque nunca lo había
didicisset." hecho separadamente.»
75
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
[XVII] [71] Tum Catulus "praeclare mihi videris, -Entonces, dijo Cátulo: «Paréceme, Antonio, que
Antoni, posuisse" inquit "ante oculos, quid nos has expuesto muy bien lo que debe saber el que
discere oporteret eum, qui orator esset futurus, se dedique a la oratoria, y aunque no lo haya
quid, etiam si non didicisset, ex eo, quod aprendido, de dónde puede con facilidad tomarlo;
didicisset, adsumeret; deduxisti enim totum pero sólo has hablado de dos géneros de causas;
hominem in duo genera solum causarum, cetera las demás, que son innumerables, las dejas a la
innumerabilia exercitationi et similitudini experiencia y al ejercicio. Pero mira no sea que
reliquisti: sed videto ne in istis duobus generibus esos dos géneros sean para tí la hidra y la piel, y
hydra tibi sit et pellis, Hercules autem et alia que el Hércules y todas las demás obras mayores
opera maiora in illis rebus, quas praetermittis, se queden entre las cosas que omites. No me
relinquantur; non enim mihi minus operis videtur parece tan fácil hablar de las cuestiones universales
de universis generibus rerum quam de como de las particulares, y es mucho más difícil
singulorum causis ac multo etiam maius de tratar de la naturaleza de los Dioses que de los
natura deorum quam de hominum litibus dicere." litigios humanos.
"Non est ita," inquit Antonius; [72] "dicam enim -No es así, replicó Antonio; y lo que voy a decir,
tibi, Catule, non tam doctus quam, id quod est Cátulo, no nace de mi ciencia, sino de mi larga
maius, expertus: omnium ceterarum rerum oratio, experiencia. Créeme, todos los demás géneros de
mihi crede, ludus est homini non hebeti neque discursos son como juegos para un hombre que no
inexercitato neque communium litterarum et sea rudo e inexperto, ni carezca de las letras y
politioris humanitatis experti; in causarum educación que suelen tenerse, al paso que en las
contentionibus magnum est quoddam opus atque luchas forenses la dificultad es grande, y quizá la
haud sciam an de humanis operibus longe mayor que cabe en obra humana, pues muchas
maximum; in quibus vis oratoris plerumque ab veces los ignorantes juzgan del mérito, del orador
imperitis exitu et victoria iudicatur; ubi adest por el éxito y la victoria, y además se presenta un
armatus adversarius, qui sit et feriendus et adversario armado, a quien hay que herir y
repellendus; ubi saepe is, qui rei dominus futurus rechazar. Allí, el que ha de decidir la cuestión es
est, alienus atque iratus aut etiam amicus muchas veces enemigo tuyo y amigo de tu
adversario et inimicus tibi est; cum aut docendus adversario, o está enojado contigo o no te conoce;
is est aut dedocendus aut reprimendus aut unas veces tendrás que instruirle, otras que
incitandus aut omni ratione ad tempus, ad desengañarle, o reprimirle, o incitarle o moderarle
causam oratione moderandus (in quo saepe con discursos acomodados a cada tiempo y causa,
benevolentia ad odium, odium autem ad trayéndole muchas veces de la benevolencia al
benevolentiam deducendum est); aut tamquam odio, o del odio a la benevolencia, y excitando los
machinatione aliqua tum ad severitatem tum ad distintos afectos de severidad, indulgencia,
remissionem animi, tum ad tristitiam ad laetitiam tristeza y alegría. A todo esto ha de añadirse la
est contorquendus; [73] omnium sententiarum gravedad de las sentencias, el peso de las
gravitate, omnium verborum ponderibus est palabras y la acción variada, vehemente, llena de
utendum; accedat oportet actio varia, vehemens, alma, llena de espíritu, llena de verdad. El que
plena animi, plena spiritus, plena doloris, plena consiga todo esto, y pueda, como Fidias, labrar la
veritatis. In his operibus si quis illam artem estatua de Minerva, no necesitará hacer nuevo
comprehenderit, ut tamquam Phidias Minervae estudio para cincelar el escudo de la Diosa.»
signum efficere possit, non sane, quem ad
modum, ut in clipeo idem artifex, minora illa
opera facere discat, "laborabit."
[XVIII] [74] Tum Catulus "quo ista maiora ac Entonces dijo Cátulo: «Cuánto más lo ponderas y
mirabiliora fecisti, eo me maior exspectatio tenet encareces, tanto más entro en curiosidad de saber
quibusnam rationibus quibusque praeceptis ea por qué medios y preceptos se adquiere esa
tanta vis comparetur; non quo mea quidem iam fuerza prodigiosa; y no porque me interese mucho
intersit - neque enim aetas id mea desiderat et el saberlo, pues ya mi edad no es para
76
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
aliud genus quoddam dicendi nos secuti sumus, aprender, y además, porque yo he seguido siempre
qui numquam sententias de manibus iudicum vi otro género de oratoria que no arranca por la
quadam orationis extorsimus ac potius placatis fuerza las sentencias de manos de los jueces, sino
eorum animis tantum, quantum ipsi patiebantur, que más bien procura calmar sus ánimos y recibe
accepimus - sed tamen ista tua nullum ad usum con agradecimiento cuanto ellos se dignan
meum, tantum cognoscendi studio adductus conceder. Sin embargo, deseo oír esas
requiro. [75] Nec mihi opus est Graeco aliquo explicaciones tuyas por satisfacer la curiosidad,
doctore, qui mihi pervulgata praecepta decantet, más que por sacar provecho de ellas. Ni eres tú un
cum ipse numquam forum, numquam ullum retórico griego que repite los vulgares preceptos
iudicium aspexerit; ut Peripateticus ille dicitur sin haber visto nunca el foro ni los juicios, a la
Phormio, cum Hannibal Karthagine expulsus manera que el peripatético Formion, cuando Aníbal
Ephesum ad Antiochum venisset exsul proque expulsado de Cartago se refugió en Efeso en casa
eo, quod eius nomen erat magna apud omnis de Antioco y fue invitado por su huésped a que
gloria, invitatus esset ab hospitibus suis, ut eum, oyera a aquel filósofo que tenía gran fama entre
quem dixi, si vellet, audiret; cumque is se non ellos, dicen que habló con mucha elegancia, por
nolle dixisset, locutus esse dicitur homo copiosus espacio de algunas horas, de los oficios del general
aliquot horas de imperatoris officio et de [omni] y de todo el arte de la guerra. Los oyentes estaban
re militari. Tum, cum ceteri, qui illum audierant, muy satisfechos, y preguntaron a Aníbal qué le
vehementer essent delectati, quaerebant ab parecía de aquel filósofo. Y dicen que el cartaginés
Hannibale, quidnam ipse de illo philosopho respondió, no como elegante Griego, sino con
iudicaret: hic Poenus non optime Graece, sed toda libertad y franqueza, que había visto
tamen libere respondisse fertur, multos se deliros muchos viejos delirantes, pero a ninguno que
senes saepe vidisse, sed qui magis quam Phormio delirase tanto como Formion. Y tenía razón a fe
deliraret vidisse neminem. [76] Neque me mía. ¿Pues qué mayor arrogancia y locuacidad que
hercule iniuria; quid enim aut adrogantius aut atreverse un sofista griego que nunca había visto
loquacius fieri potuit quam Hannibali, qui tot enemigos ni campamentos, ni había desempeñado
annis de imperio cum populo Romano omnium ningún cargo militar, a dar preceptos a Aníbal que
gentium victore certasset, Graecum hominem, por tantos años había disputado la victoria al
qui numquam hostem, numquam castra vidisset, pueblo romano, dominador de todas las naciones?
numquam denique minimam partem ullius Así me parece que obran todos los que dan
publici muneris attigisset, praecepta de re militari preceptos sobre el arte oratoria: quieren enseñar a
dare? Hoc mihi facere omnes isti, qui de arte los demás lo que ellos nunca aprendieron. Pero en
dicendi praecipiunt, videntur; quod enim ipsi esto quizá yerran menos que Formion, porque no
experti non sunt, id docent ceteros; sed hoc quieren enseñarte a ti (como él quería enseñar a
minus fortasse errant, quod non te, ut Aníbal), sino a niños y a jovenzuelos.
Hannibalem ille, sed pueros aut adulescentulos
docere conantur."
[XIX] [77] "Erras, Catule," inquit Antonius "nam -Te equivocas, Cátulo, dijo Antonio, pues yo
egomet in multos iam Phormiones incidi. Quis mismo he tropezado ya con muchos Formiones.
enim est istorum Graecorum, qui quemquam ¿Quién de esos Griegos deja de pensar que puede
nostrum quicquam intellegere arbitretur? Ac mihi enseñárselo todo a cualquiera de nosotros? Y, sin
quidem non ita molesti sunt; facile omnis embargo, no me son molestos. Fácilmente los
perpetior et perfero; nam aut aliquid adferunt, sufro y tolero. A veces lo que dicen no me
quod mihi non displiceat, aut efficiunt, ut me non desagrada, y me libra del sentimiento de no
didicisse minus paeniteat; dimitto autem eos non haberlo aprendido. Los despido, pues, no con
tam contumeliose quam philosophum illum ofensas, como hizo Aníbal con aquel filósofo, sino
Hannibal, et eo fortasse plus habeo etiam negoti. más bien burlándome de su ridícula doctrina.
Sed tamen est eorum doctrina, quantum ego Dividen todo el arte en dos géneros, controversia
iudicare possum, perridicula: [78] dividunt enim de causa y de cuestión. Llaman causa a toda
77
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
totam rem in duas partis, in causae controversiam controversia que se funda en hechos ciertos y
et in quaestionis: causam appellant rem positam determinados, cuestión, a la que es de materia
in disceptatione reorum et controversia; indefinida. Dan preceptos sobre la causa, pero
quaestionem autem rem positam in infinita guardan harto silencio respecto de la cuestión.
dubitatione; de causa praecepta dant; de altera Cinco partes admiten en la elocuencia: invención,
parte dicendi mirum silentium est. [79] Deinde disposición, exornación, memoria, y, finalmente,
quinque faciunt quasi membra eloquentiae, acción y pronunciación. Esto, a la verdad, no es
invenire quid dicas, inventa disponere, deinde cosa muy recóndita; ¿pues quién no ve por sí
ornare verbis, post memoriae mandare, tum ad mismo que nadie puede hablar bien si no sabe lo
extremum agere ac pronuntiare; rem sane non que va a decir, y las palabras y el orden con que
reconditam; quis enim hoc non sua sponte ha de decirlas, y si no lo retiene en la memoria?
viderit, neminem posse dicere, nisi et quid No digo que estas divisiones sean inútiles, pero sí
diceret et quibus verbis et quo ordine diceret que son evidentes, y que poco importa que sean
haberet et ea meminisset? Atque haec ego non cuatro, cinco, seis o siete las partes del discurso, ya
reprehendo, sed ante oculos posita esse dico, ut que ni aun en esto se hallan de acuerdo los autores.
eas item quattuor, quinque, sexve partis vel etiam Quieren éstos que en el exordio se haga al
septem, quoniam aliter ab aliis digeruntur, in auditorio benévolo, dócil y atento: que la narración
quas est ab his omnis oratio distributa: [80] sea verosímil, clara y breve: que después se divida
iubent enim exordiri ita, ut eum, qui audiat, la causa o se haga la proposición: que se confirme
benevolum nobis faciamus et docilem et nuestro parecer con argumentos y razones, y se
attentum; deinde rem narrare, et ita ut veri similis refute el del contrario. Después colocan algunos la
narratio sit, ut aperta, ut brevis; post autem conclusión o peroración, y otros quieren que
dividere causam aut proponere; nostra preceda al exordio una digresión que sirva a realzar
confirmare argumentis ac rationibus; deinde o amplificar lo que se ha dicho. Tampoco
contraria refutare; tum autem alii conclusionem reprendo esta división, porque es ingeniosa,
orationis et quasi perorationem conlocant, alii aunque no es práctica, como podía temerse de
iubent, ante quam peroretur, ornandi aut augendi hombres faltos de experiencia. Los preceptos que
causa digredi, deinde concludere ac perorare. ellos dan para los principios y narraciones deben
[81] Ne haec quidem reprehendo; sunt enim observarse en todo el discurso. Porque más fácil
concinne distributa, sed tamen, id quod necesse es captarse la benevolencia de los jueces en el
fuit hominibus expertibus veritatis, non perite: curso de la oración, que cuando todavía no han
quae enim praecepta principiorum et narrationum oído nada; y más fácil es atraerse su docilidad y
esse voluerunt, ea in totis orationibus sunt atención cuando se muestra y explana el asunto, y
conservanda; [82] nam ego mihi benevolum cuando de mil maneras se conmueve el ánimo de
iudicem facilius facere possum, cum sum in los jueces, que cuando sencillamente se anuncia lo
cursu orationis, quam cum omnia sunt inaudita; que se va a demostrar. Tienen razón en advertir
docilem autem non cum polliceor me que la narración debe ser verosímil, clara y breve;
demonstraturum, sed tum, cum doceo et explano; pero muchos se equivocan en creer que estas
attentum vero [crebro] tota actione excitandis cualidades son más propias de la narración que del
mentibus iudicum, non prima denuntiatione resto del discurso, y su error procede de juzgar
efficere possumus. [83] Iam vero narrationem que este arte no es desemejante de los otros, y que
quod iubent veri similem esse et apertam et se parece, por ejemplo, al del derecho civil de que
brevem, recte nos admonent: quod haec Craso nos hablaba el otro día, en el cual deberían
narrationis magis putant esse propria quam totius exponerse primero los géneros, siendo vicioso el
orationis, valde mihi videntur errare; omninoque omitir ninguno; después las partes de cada género,
in hoc omnis est error, quod existimant artificium sin que haya más ni menos que las necesarias, y
esse hoc quoddam non dissimile ceterorum, cuius finalmente, las definiciones de cada vocablo, en
modi de ipso iure civili hesterno die Crassus que nada falte ni sobre.
componi posse dicebat: ut genera rerum primum
78
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
exponerentur, in quo vitium est, si genus ullum
praetermittitur; deinde singulorum partes
generum, in quo et deesse aliquam partem et
superare mendosum est; tum verborum omnium
definitiones, in quibus neque abesse quicquam
decet neque redundare.
[XX] [84] Sed hoc si in iure civili, si etiam in Pero si en el derecho civil, si en cosas pequeñas
parvis aut mediocribus rebus doctiores adsequi o medianas pueden alcanzar esto los más doctos,
possunt, non idem sentio tanta hac in re tamque no creo que acontezca lo mismo con el arte
immensa posse fieri; sin autem qui arbitrantur, oratoria, que es de suyo tan inmensa. Y los que otra
deducendi sunt ad eos, qui haec docent; omnia cosa piensen, acudan a los preceptistas y lo
iam explicata et perpolita adsequentur; sunt enim hallarán todo explicado y desenvuelto, pues son
innumerabiles de his rebus libri neque abditi innumerables los libros de este arte, y no están
neque obscuri: sed videant quid velint; ad oscuros ni escondidos. Pero vean bien si lo que
ludendumne an ad pugnandum arma sint quieren es salir armados al juego y al simulacro o a
sumpturi; aliud enim pugna et acies, aliud ludus la pelea. Una cosa es la lucha y la batalla, y otra
campusque noster desiderat; ac tamen ars ipsa muy distinta el juego y la palestra. Y sin embargo,
ludicra armorum et gladiatori et militi prodest el arte de la esgrima es útil al gladiador y al
aliquid; sed animus acer et praesens et acutus soldado; pero lo que hace a los varones invictos es
idem atque versutus invictos viros efficit [non el valor, presencia y serenidad de ánimo, aunque a
difficilius arte coniuncta]. [85] Qua re ego tibi estas cualidades bueno es que se agregue el arte.
oratorem sic iam instituam, si potuero, ut quid »Por lo cual, si yo hubiera de educar a un orador,
efficere possit ante perspiciam: sit enim mihi miraría bien, ante todo, lo que él podía hacer.
tinctus litteris; audierit aliquid, legerit, ista ipsa Quisiera yo que tuviese alguna tintura de letras, que
praecepta acceperit; temptabo quid deceat, quid leyera y oyera algo, que aprendiera esos mismos
voce, quid viribus, quid spiritu, quid lingua preceptos, y luego que ejercitara la voz, las
efficere possit. fuerzas, la respiración, la lengua.
Si intellegam posse ad summos pervenire, non Si entendía yo que él podía llegar a la perfección, y
solum hortabor, ut elaboret, sed etiam, si vir me parecía además hombre de bien, no sólo le
quoque bonus mihi videbitur esse, obsecrabo; exhortaría a trabajar, sino que se lo suplicaría.
tantum ego in excellenti oratore et eodem bono Tengo para mí que un excelente orador que sea al
viro pono esse ornamenti universae civitati; sin mismo tiempo hombre de bien, es el mayor
videbitur, cum omnia summe fecerit, tamen ad ornamento de una ciudad. Pero si veía que a pesar
mediocris oratores esse venturus, permittam ipsi de todos sus esfuerzos no podría pasar de
quid velit; molestus magno opere non ero; sin mediano, le dejaría hacer lo que quisiera, sin
plane abhorrebit et erit absurdus, ut se contineat molestarle en nada. Y si era del todo incapaz, le
aut ad aliud studium transferat, admonebo; [86] aconsejaría que lo dejase o que se dedicase a otro
nam neque is, qui optime potest, deserendus ullo estudio. Porque soy de opinión, que al que tiene
modo est a cohortatione nostra neque is, qui excelentes disposiciones se le debe ayudar siempre
aliquid potest, deterrendus: quod alterum con nuestros consejos, y que tampoco debe
divinitatis mihi cuiusdam videtur, alterum, vel desanimarse al que puede llegar a ser mediano,
non facere quod non optime possis, vel facere pues lo primero, me parece propio de la Divinidad,
quod non pessime facias, humanitatis, tertium y lo segundo, es decir, el no empeñarse en lo que
vero illud, clamare contra quam deceat et quam no se puede hacer perfectamente, o el continuar
possit, hominis est, ut tu, Catule, de quodam haciendo lo que no se hace del todo mal, es propio
clamatore dixisti, stultitiae suae quam plurimos de la condición humana; pero el dar voces a tontas
testis domestico praeconio conligentis. [87] De y a locas es (como tú, Cátulo, decías de cierto
hoc igitur, qui erit talis, ut cohortandus declamador) reunir a voz de pregonero
adiuvandusque sit, ita loquamur, ut ei tradamus innumerables testigos: de la propia necedad. Yo
79
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
ea dumtaxat, quae nos usus docuit, ut nobis sólo hablará del que merece ser ayudado con
ducibus veniat eo, quo sine duce ipsi pervenimus, consejos, y le diré lo que la experiencia me ha
quoniam meliora docere non possumus. enseñado, para que él, llevándome por guía, llegue
al término adonde he llegado sin tener nadie que
me mostrase el camino.
[XXI] [88] Atque ut a familiari nostro exordiar, Y para empezar por un amigo nuestro, me
hunc ego, Catule, Sulpicium primum in causa acuerdo, Cátulo, que cuando oí por primera vez a
parvula adulescentulum audivi voce et forma et este nuestro Sulpicio, siendo todavía muy joven y
motu corporis et reliquis rebus aptis ad hoc defendiendo una causa de poca importancia,
munus, de quo quaerimus, oratione autem celeri descubrí en su voz, en su acción, en el movimiento
et concitata, quod erat ingeni, et verbis del cuerpo y en todo lo demás, disposición grande
effervescentibus et paulo nimium redundantibus, para la elocuencia: su discurso, era acelerado y
quod erat aetatis. Non sum aspernatus; volo enim ardiente, condición propia de su ingenio; sus
se efferat in adulescente fecunditas; nam facilius palabras eran acaloradas y un poco redundantes, lo
sicut in vitibus revocantur ea, quae se nimium cual no me disgustó por ser efecto de la edad. Me
profuderunt, quam, si nihil valet materies, nova agrada que en el joven se muestre esta fecundidad
sarmenta cultura excitantur; item volo esse in y exceso de vida; y así como en las vides es fácil
adulescente, unde aliquid amputem; non enim cortar las cepas qua arrojan demasiado, y no lo es
potest in eo sucus esse diuturnus, quod nimis cultivar nuevos sarmientos en tierra estéril, así
celeriter est maturitatem exsecutum. [89] Vidi quiero que haya en los discursos del joven algo que
statim indolem neque dimisi tempus et eum sum se pueda cortar, porque no puede durar mucho el
cohortatus, ut forum sibi ludum putaret esse ad jugo en los talentos que llegan demasiado pronto a
discendum, magistrum autem, quem vellet, madurez. Conocí en seguida su índole, y sin
eligeret; me quidem si audiret, L. Crassum: quod perder tiempo le aconsejé que mirara el foro como
iste adripuit et ita sese facturum confirmavit una especie de palestra, y que eligiera un maestro,
atque etiam addidit, gratiae scilicet causa, me advirtiéndole que, a mi parecer, el mejor sería
quoque sibi magistrum futurum. Vix annus Lucio Craso; él prometió hacerlo, y aun añadió, sin
intercesserat ab hoc sermone cohortationis meae, duda en muestra de gratitud, que yo sería otro de
cum iste accusavit C. Norbanum, defendente me: sus maestros. No había pasado un año de esta
non est credibile quid interesse mihi sit visum conversación, cuando él acusó a Cayo Norbano,
inter eum, qui tum erat et qui anno ante fuerat. defendiéndole yo, y es increíble cuánta diferencia
Omnino in illud genus eum Crassi magnificum me pareció notar entre lo que era entonces y lo
atque praeclarum natura ipsa ducebat sed ea non que había sido el año anterior. Ciertamente que su
satis proficere potuisset, nisi eodem studio atque naturaleza le llevaba a aquel estilo magnífico y
imitatione intendisset atque ita dicere consuesset, espléndido de raso, pero nunca hubiera llegado a él
ut tota mente Crassum atque omni animo si con todo ahínco y estudio no se hubiera
intueretur. propuesto imitar a Craso, fijando en la mente sus
discursos.
[XXII] [90] Ergo hoc sit primum in praeceptis Mi primera regla será, pues, el modelo que ha de
meis, ut demonstremus, quem imitetur [atque ita, imitarse, y en este modelo las cualidades más
ut, quae maxime excellent in eo, quem imitabitur, dignas de imitación. Añádase a esto el ejercicio,
ea diligentissime persequatur]; tum accedat que sirve para reproducir el modelo que se imita,
exercitatio, qua illum, quem delegerit, imitando no como muchos imitadores que yo conozco, que
effingat atque exprimat, non ut multos imitatores sólo trasladan lo que les parece más fácil, o lo que
saepe cognovi, qui aut ea, quae facilia sunt, aut es un verdadero defecto. Nada más fácil que imitar
etiam illa, quae insignia ac paene vitiosa, el traje, la estatura o el ademán de alguno.
consectantur imitando. [91] Nihil est facilius, Tampoco es muy difícil remedar sus defectos: así
quam amictum imitari alicuius aut statum aut este Julio, que con haber perdido la voz todavía es
80
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
motum; si vero etiam vitiosi aliquid est, id una calamidad para nuestra república, no alcanza el
sumere et in eo vitio similem esse non magnum nervio que tuvo en el decir Cayo Fimbria, pero
est, ut ille, qui nunc etiam, amissa voce, furit in reproduce su maledicencia y sus defectos de
re publica, Fufius, nervos in dicendo C. pronunciación; de suerte que ni supo elegir el
Fimbriae, quos tamen habuit ille, non adsequitur, mejor modelo, ni imitar en él más que los
oris pravitatem et verborum latitudinem imitatur; defectos. El que quiera evitar estos escollos,
sed tamen ille nec deligere scivit, cuius necesario es que elija un buen modelo, y, después,
potissimum similis esset, et in eo ipso, quem que estudie bien aquello que constituye su
delegerat, imitari etiam vitia voluit; [92] qui principal excelencia. ¿En qué pensáis que consiste
autem ita faciet, ut oportet, primum vigilet el que cada época haya tenido un género de
necesse est in deligendo; deinde, quem probarit, elocuencia propio? Y esto no se ve tanto en
in eo, quae maxime excellent, ea diligentissime nuestros oradores, porque dejaron pocos escritos
persequatur. Quid enim causae censetis esse cur que nos den luz como en los Griegos, por cuyas
aetates extulerint singulae singula prope genera obras podemos conocer el gusto e inclinaciones de
dicendi? Quod non tam is facile in nostris cada tiempo. Los más antiguos de quienes se
oratoribus possumus iudicare, quia scripta, ex conservan oraciones son Pericles, Alcibiades y
quibus iudicium fieri posset, non multa sane Tucídides, escritores sutiles, agudos y breves más
reliquerunt, quam in Graecis, ex quorum scriptis, abundantes en sentencias que en palabras. Su estilo
cuiusque aetatis quae dicendi ratio voluntasque no hubiera podido ser tan igual si no se hubieran
fuerit, intellegi potest. [93] Antiquissimi fere propuesto un mismo ejemplar y dechado. A estos
sunt, quorum quidem scripta constent, Pericles siguieron Critias, Teramenes, Lisias. De Lisias
atque Alcibiades et eadem aetate Thucydides, hay muchos escritos; algunos de Critias; de
subtiles, acuti, breves, sententiisque magis quam Teramenes nunca vi ninguno. Todos éstos
verbis abundantes: non potuisset accidere, ut conservaban el nervio de Pericles, pero el hilo de
unum genus esset omnium, nisi aliquem sibi su oración era más abundante.
proponerent ad imitandum. Consecuti sunt hos »Todos ellos habían tenido por maestro a Isócrates,
Critias, Theramenes, Lysias: multa Lysiae scripta de cuya escuela, como del caballo de Troya, no
sunt; non nulla Critiae; de Theramene audimus; salieron más que príncipes. Unos sobresalieron en
omnes etiam tum retinebant illum Pericli sucum, la pompa; otros en la batalla.
sed erant paulo uberiore filo. [94] Ecce tibi est
exortus Isocrates, [magister istorum omnium,]
cuius e ludo tamquam ex equo Troiano meri
principes exierunt; sed eorum partim in pompa,
partim in acie inlustres esse voluerunt.
[XXIII] Atque et illi, Theopompi, Ephori, Entre los primeros, se cuentan Teopompo, Eforo,
Philisti, Naucratae multique alii naturis differunt, Filisto, Panerates y muchos otros de diverso
voluntate autem similes sunt et inter sese et ingenio, pero semejantes entre sí, y con su
magistri; et hi, qui se ad causas contulerunt, ut maestro, en el gusto. Y los que se dedicaron a las
Demosthenes, Hyperides, Lycurgus, Aeschines, causas forenses como Demóstenes, Pericles,
Dinarchus aliique complures, etsi inter se pares Licurgo, Esquines, Dinareo y otros muchos,
non fuerunt, tamen omnes sunt in eodem veritatis aunque no fueron iguales entre sí, se parecieron
imitandae genere versati, quorum quam diu todos en el arte de imitar la naturaleza; y mientras
mansit imitatio, tam diu genus illud dicendi esta imitación duró, se mantuvo la sencillez y el
studiumque vixit; [95] postea quam exstinctis his buen gusto; pero después que ellos murieron y su
omnis eorum memoria sensim obscurata est et memoria se fue oscureciendo y apagando, empezó
evanuit, alia quaedam dicendi molliora ac a florecer otro estilo más muelle y remiso.
remissiora genera viguerunt. Inde Demochares, Entonces florecieron Democares (a quien dicen
quem aiunt sororis filium fuisse Demostheni; tum hijo de una hermana de Demóstenes) y Demetrio
Phalereus ille Demetrius omnium istorum mea Falereo, que a mi parecer fue más culto que todos
81
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
sententia politissimus, aliique horum similes ellos y tuvo muchos imitadores; y si quisiéramos
exstiterunt. Quae si volemus usque ad hoc prolongar es la reseña hasta nuestro tiempo,
tempus persequi, intellegemus, ut hodie etiam hallaríamos a Menecles Alabandense y a su
Alabandensem illum Meneclem et eius fratrem hermano Hiérocles, a quien, según he oído, imita
Hieroclem, quos ego audivi, tota imitetur Asia, ahora toda el Asia, porque siempre hay alguno a
sic semper fuisse aliquem, cuius se similis quien los demás quieren parecerse.
plerique esse vellent. [96] Hanc igitur »El que quiera con la imitación alcanzar tal
similitudinem qui imitatione adsequi volet, cum excelencia, debe ejercitarse continuamente en
exercitationibus crebris atque magnis tum hablar y en escribir, y a buen seguro que si
scribendo maxime persequatur; quod si haec nuestro Sulpicio lo hiciera, sería mucho más sobrio
noster Sulpicius faceret, multo eius oratio esset su estilo, en el cual (como de las hierbas dicen los
pressior; in qua nunc interdum, ut in herbis rústicos) suele notarse, en medio de una gran
rustici solent dicere in summa ubertate, inest riqueza, cierto lujo excesivo que convendría
luxuries quaedam, quae stilo depascenda est." enmendar.»
[97] Hic Sulpicius "me quidem" inquit "recte Entonces dijo Sulpicio: «Razón tienes en
mones, idque mihi gratum est; sed ne te quidem, advertírmelo, mucho te lo agradezco, aunque
Antoni, multum scriptitasse arbitror." Tum ille tampoco creo, Antonio, que tú bayas escrito
"quasi vero" inquit "non ea praecipiam aliis, quae mucho.»
mihi ipsi desint: sed tamen ne tabulas quidem Replicó Antonio: «¡Como si no pudiera yo
conficere existimor: verum et in hoc ex re aconsejar a otros lo que yo mismo no hago! Dicen
familiari mea et in illo ex eo, quod dico, que escribo tan poco, que dicen que ni aun llevo
quantulum id cumque est, quid faciam iudicari mis cuentas; pero te probará lo contrario el estado
potest. [98] Atque esse tamen multos videmus, de mi hacienda y el estilo de mis discursos, por
qui neminem imitentur et suapte natura, quod poco que valgan. Veo que hay muchos que a nadie
velint, sine cuiusquam similitudine consequantur; imitan, y por su propio ingenio hablan como
quod et in vobis animadverti recte potest, Caesar quieren, sin parecerse a nadie, lo cual puede
et Cotta; quorum alter inusitatum nostris quidem advertirse en vosotros, César y Cola, de los cuales,
oratoribus leporem quendam et salem, alter el uno tiene una sal y gracia desconocida de
acutissimum et subtilissimum dicendi genus est nuestros oradores, y el otro un género de decir
consecutus; neque vero vester aequalis C. Curio, agudo y sutil. Ni Curio, que es casi de nuestro
patre mea sententia vel eloquentissimo mismo tiempo, parece que se propuso imitar a
temporibus illis, quemquam mihi magno opere nadie (aunque su padre fue, a mi parecer, el más
videtur imitari; qui tamen verborum gravitate et elocuente de su tiempo, si no en lo grave de las
elegantia et copia suam quandam expressit quasi palabras, en la elegancia y riqueza) puede decirse
formam figuramque dicendi; quod ego maxime que se forjó un estilo y manera propios, lo cual
iudicare potui in ea causa, quam ille contra me pude juzgar en la causa que defendió contra mí
apud centumviros pro fratribus Cossis dixit; in ante los Centunviros en defensa de los hermanos
qua nihil illi defuit, quod non modo copiosus, sed Cosos, en la cual nada se echó de menos de cuanto
etiam sapiens orator habere deberet. puede exigirse a un fecundo y sabio orador.
[XXIV] [99] Verum ut aliquando ad causas »Pero traigamos ya al hecho de la causa al orador a
deducamus illum, quem constituimus, et eas quien instruímos, y fijémonos sobre todo en los
quidem, in quibus plusculum negoti est, juicios y pleitos que tienen más dificultad. Quizá
iudiciorum atque litium - riserit aliquis fortasse se burle alguno del precepto que voy a dar, pues no
hoc praeceptum; est enim non tam acutum quam es tan agudo como necesario, y parece más propio
necessarium magisque monitoris non fatui quam de un prudente consejero que de un erudito
eruditi magistri - hoc ei primum praecipiemus, maestro. Lo primero que le recomiendo es que
quascumque causas erit tractaturus, ut eas estudie bien la causa que va a defender. Estos
diligenter penitusque cognoscat. [100] Hoc in preceptos no se dan bien en las escuelas, porque
ludo non praecipitur; faciles enim causae ad las causas que se proponen a los muchachos son
82
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
pueros deferuntur; lex peregrinum vetat in fáciles, vg. esta: La ley prohíbe al extranjero subir
murum ascendere; ascendit; hostis reppulit: al muro; un extranjero sube, rechaza a los enemigos
accusatur. Nihil est negoti eius modi causam y es acusado. Poco trabajo cuesta el entender esta
cognoscere: recte igitur nihil de causa discenda causa; por eso los maestros de retórica, no dan
praecipiunt; [haec est enim in ludo causarum ningún precepto sobre este particular, como que en
formula fere.] At vero in foro tabulae testimonia, las escuelas la causa es una mera fórmula.
pacta conventa stipulationes, cognationes «Pero en el foro hay que conocer los documentos,
adfinitates, decreta responsa, vita denique eorum, los testimonios, los pactos, convenios,
qui in causa versantur, tota cognoscenda est; estipulaciones, parentescos afinidades, decretos,
quarum rerum neglegentia plerasque causas et respuestas; finalmente, toda la vida y, costumbres
maxime privatas - sunt enim multo saepe de los que litigan, y la ignorancia de estas cosas
obscuriores - videmus amitti. [101] Ita non nulli, hace que se pierdan muchas causas, sobre todo de
dum operam suam multam existimari volunt, ut las privadas, que son casi siempre las más
toto foro volitare et a causa ad causam ire oscuras. Algunos hay que por querer dar mucha
videantur, causas dicunt incognitas; in quo est importancia a su trabajo, y extender su nombre por
illa quidem magna offensio vel neglegentiae, el foro, y volar, digámoslo así, de causa en causa,
susceptis rebus, vel perfidiae, receptis; sed etiam se ponen a defender algunas que les son
illa maior opinione, quod nemo potest de ea re, enteramente desconocidas. En lo cual merecen
quam non novit, non turpissime dicere: ita dum grave censura o de negligencia o de perfidia,
inertiae vituperationem, quae maior est, porque cualquiera tiene que hablar muy mal de lo
contemnunt, adsequuntur etiam illam, quam que no sabe. Y así, queriendo librarse de la tacha
magis ipsi fugiunt, tarditatis. [102] Equidem de inercia, incurren en otra mucho más grave, y por
soleo dare operam, ut de sua quisque re me ipse ellos más temida, que es la de torpeza. Yo suelo
doceat et ut ne quis alius adsit, quo liberius hacer que cada uno me informe de su negocio, y
loquatur, et agere adversari causam, ut ille agat esto sin que ninguno esté presente, para que
suam et quicquid de sua re cogitarit in medium pueda él hablar con más libertad. Defiendo yo la
proferat: itaque cum ille discessit, tris personas causa del adversario; defiende el cliente la suya, y
unus sustineo summa animi aequitate, meam, encuentra ocasión de desarrollar todos sus
adversari, iudicis. Qui locus est talis, ut plus argumentos. Cuando él se ha retirado, procuro
habeat adiumenti quam incommodi, hunc iudico representar yo, sin pasión alguna de ánimo, tres
esse dicendum; ubi plus mali quam boni reperio, papeles; el mío, el del adversario y el del juez.
id totum abiudico atque eicio. [103] Ita adsequor, Elijo para el discurso los argumentos que tienen
ut alio tempore cogitem quid dicam et alio más ventajas que inconvenientes, y rechazo del
dicam; quae duo plerique ingenio freti simul todo los que no están en ese caso. Así consigo
faciunt; sed certe eidem illi melius aliquanto pensar lo que he de decir, antes de decirlo, al
dicerent, si aliud sumendum sibi tempus ad contrario de lo que hacen muchos fiados en su
cogitandum, aliud ad dicendum putarent. [104] ingenio. Y ciertamente que algo mejor hablarían si
Cum rem penitus causamque cognovi, statim se tomasen algún tiempo para meditar las causas
occurrit animo, quae sit causa ambigendi; nihil antes de defenderlas.
est enim, quod inter homines ambigatur, sive ex »Cuando he conocido ya el asunto y la causa, me
crimine causa constat, ut facinoris, sive ex fijo en el punto de la dificultad. No hay caso de
controversia, ut hereditatis, sive ex deliberatione, duda, ya se trate de una acusación criminal, ya de
ut belli, [sive ex persona, ut laudis,] sive ex una controversia de herencia, ya de una
disputatione, ut de ratione vivendi, in quo non aut deliberación de guerra, ya de la alabanza de una
quid factum sit aut fiat futurumve sit quaeratur persona, ya de una disputa sobre el método de vida,
aut quale sit aut quid vocetur. en que no se pregunte qué es lo que se ha hecho, o
lo que se va a hacer, o cuál es el asunto, o cómo se
ha de calificar.
[XXV] [105] Ac nostrae fere causae, quae »En nuestras causas, como son casi siempre
83
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
quidem sunt criminum, plerumque infitiatione criminales, basta generalmente negar. Así sucede
defenduntur; nam et de pecuniis repetundis quae en las causas de peculado, que son tan frecuentes.
maximae sunt, neganda fere sunt omnia, et de En las de concusión no es fácil distinguir siempre
ambitu raro illud datur, ut possis liberalitatem la liberalidad y generosidad de la ostentación y del
atque benignitatem ab ambitu atque largitione soborno; pero en las causas de asesinato, de
seiungere; de sicariis, de veneficiis, de peculatu envenenamiento, de peculado, es necesario
infitiari necesse est: id est igitur genus primum negarlo todo. Este es el primer género de causas,
causarum in iudiciis ex controversia facti; in fundado en controversias de hecho. En las
deliberationibus plerumque ex futuri, raro ex deliberaciones no se suele tratar del hecho
instantis aut acti. [106] Saepe etiam res non sit presente o pasado, sino del futuro. Muchas veces
necne, sed qualis sit quaeritur; ut cum L. Opimi no se pregunta si la cosa es o no es, sino cómo es;
causam defendebat apud populum, audiente me, así, cuando el cónsul Cayo Carbon defendía ante
C. Carbo consul, nihil de C. Gracchi nece el pueblo la causa de Lucio Opimio, no negaba la
negabat, sed id iure pro salute patriae factum esse muerte de Cayo Graco, sino que sostenía haber
dicebat; ut eidem Carboni tribuno plebis alia tum sido hecha con justicia y por la salvación de la
mente rem publicam capessenti P. Africanus de patria. A este mismo Carbon, siendo tribuno de la
Ti. Graccho interroganti responderat iure caesum plebe y gobernando con muy distintas ideas la
videri; iure autem omnia defenduntur, quae sunt república, le había contestado Publio Escipion
eius generis, ut aut oportuerit aut licuerit aut Africano que la muerte de Tiberio Graco había
necesse fuerit aut imprudentia aut casu facta esse sido justa y legítima. Todas estas causas se
videantur. [107] Iam quid vocetur, quaeritur, cum pueden defender con argumentos de
quo verbo quid appellandum sit, contenditur; ut conveniencia, o de necesidad, o de imprudencia o
mihi ipsi cum hoc Sulpicio fuit in Norbani causa de acaso. Se disputa a veces sobre el nombre, como
summa contentio; pleraque enim de eis, quae ab nos sucedió a Sulpicio y a mí en la causa de
isto obiciebantur, cum confiterer, tamen ab illo Norbano: yo concedía casi todo lo que éste me
maiestatem minutam negabam, ex quo verbo lege objetaba; pero no que el reo hubiese incurrido en
Appuleia tota illa causa pendebat. [108] Atque in el crimen de lesa majestad, del cual, según la ley
hoc genere causarum non nulli praecipiunt ut Apuleya, dependía toda aquella causa. En este
verbum illud, quod causam facit, breviter uterque género de cuestiones previenen algunos que se
definiat, quod mihi quidem perquam puerile definan claro y brevemente las palabras en que la
videri solet: alia est enim, cum inter doctos causa consiste; pero esto me parece muy pueril,
homines de eis ipsis rebus, quae versantur in porque de muy diverso modo se define cuando se
artibus, disputatur, verborum definitio, ut cum disputa entre hombres doctos de las cosas que son
quaeritur, quid sit ars, quid sit lex, quid sit materia de ciencia, vg., qué es el arte, qué es la ley,
civitas, in quibus hoc praecipit ratio et doctrina, qué es la ciudad. En estos casos mandan de
ut vis eius rei, quam definias, sic exprimatur, ut consuno la razón y los preceptos que se exprese de
neque absit quicquam neque supersit; [109] quod tal manera la naturaleza de la cosa que se define,
quidem in illa causa neque Sulpicius fecit neque que ni falte ni sobre nada. Lo cual ni Sulpicio
ego facere conatus sum; nam quantum uterque hizo en aquella causa, ni yo procuré hacer. Pero
nostrum potuit, omni copia dicendi dilatavit, quid en cuanto pudimos, explicamos con gran copia
esset in maiestatem minuere: etenim definitio de palabras lo que era crimen de lesa majestad.
primum reprehenso verbo uno aut addito aut Porque una definición, en cuanto se reprende,
dempto saepe extorquetur e manibus; deinde añade o quita una palabra, es un argumento
genere ipso doctrinam redolet exercitationemque perdido y que se nos arranca de las manos:
paene puerilem: tum et in sensum et in mentem además, por su forma huele a enseñanza y ejercicio
iudicis intrare non potest, ante enim pueril, y no puede penetrar en el ánimo y en la
praeterlabitur, quam percepta est. mente del juez, pues pasa y desaparece antes que él
haya podido hacerse cargo de ella.
[XXVI] [110] Sed in eo genere, in quo quale sit »Pero cuando se duda sobre la naturaleza del
84
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
quid, ambigitur, exsistit etiam ex scripti hecho, suele nacer toda controversia de la
interpretatione saepe contentio, in quo nulla interpretación de un escrito en que hay alguna cosa
potest esse nisi ex ambiguo controversia; nam ambigua. Aun cuando el escrito discrepa de la
illud ipsum, quod scriptum a sententia discrepat, sentencia, hay cierto género de ambigüedad, la
genus quoddam habet ambigui; quod tum cual se disipa supliendo las palabras que faltan,
explicatur, cum ea verba, quae desunt, suggesta añadidas las cuales, se explica y deja claro el
sunt, quibus additis defenditur sententiam scripti sentido de lo escrito. Cuando hay dos escritos
perspicuam fuisse; ex contrariisque scriptis si contrarios, no nace un nuevo género de
quid ambigitur, non novum genus nascitur, sed controversia, sino que se duplica la causa del
superioris generis causa duplicatur; idque aut género anterior, porque, o no se podrá resolver la
numquam diiudicari poterit aut ita diiudicabitur, dificultad, o se resolverá sólo supliendo algunas
ut referendis praeteritis verbis id scriptum, palabras en el escrito que defendemos. Así es que
quodcumque defendemus, suppleatur; ita fit, ut todas estas causas pueden reducirse a un sólo
unum genus in eis causis, quae propter scriptum género de controversia: ambigüedad en los
ambiguntur, relinquatur, si est scriptum aliquid términos.
ambigue. [111] Ambiguorum autem cum plura »Muchos géneros hay de ambigüedad y los
genera sunt, quae mihi videntur ei melius nosse, conocen muy bien los dialécticos; pero no los
qui dialectici appellantur, hi autem nostri oradores, aunque debían no menos saberlos,
ignorare, qui non minus nosse debeant, tum illud porque es frecuentísima en todo escrito o discurso
est frequentissimum in omni consuetudine vel la ambigüedad que nace de haberse omitido una o
sermonis vel scripti, cum idcirco aliquid varias palabras. Y es grave error de los nuestros
ambigitur, quod aut verbum aut verba sint haber separado este linaje de causas que estriban
praetermissa. [112] Iterum autem peccant, cum en la interpretación de un escrito, de aquellas otras
genus hoc causarum, quod in scripti en que se discute la naturaleza de una cosa, pues
interpretatione versatur, ab illis causis, in quibus, esto se hace casi siempre por escrito y nada tiene
qualis quaeque res sit, disceptatur, seiungunt; que ver con la controversia de hecho. Tres son,
nusquam enim tam quaeritur, quale sit genus pues, los géneros de causas en que puede haber
ipsum rei quam in scripto, quod totum a facti duda: qué se hace, se ha hecho o ha de hacerse;
controversia separatum est. [113] Ita tria sunt cómo se califica y cómo ha de llamarse. Y aunque
omnino genera, quae in disceptationem et los Griegos añaden un cuarto género, «si se obró
controversiam cadere possint: quid fiat factum con rectitud,» esto entra en la calificación misma
futurumve sit, aut quale sit, aut quo modo del hecho.
nominetur; nam illud quidem, quod quidam »Pero vuelvo a mi asunto.
Graeci adiungunt, "rectene factum sit," totum in
eo est "quale sit." Sed iam ad institutum revertar
meum.
[XXVII] [114] Cum igitur accepta causa et Cuando conocido el género de la causa empiezo a
genere cognito rem tractare coepi, nihil prius tratarla, determino ante todo el fin a donde se ha de
constituo, quam quid sit illud, quo mihi sit encaminar todo el discurso para que sea propio
referenda omnis illa oratio, quae sit propria de la cuestión y del juicio: después me fijo en los
quaestionis et iudici; deinde illa duo medios de hacerme agradable a los oyentes y de
diligentissime considero, quorum alterum conmover sus ánimos para determinarlos a lo que
commendationem habet nostram aut eorum, quos deseo. Todo el arte de la persuasión consiste en
defendimus, alterum est accommodatum ad probar que es cierto lo que defendemos, en
eorum animos, apud quos dicimus, ad id, quod atraernos la benevolencia de los oyentes, y en
volumus, commovendos. [115] Ita omnis ratio mover sus afectos del modo más favorable a
dicendi tribus ad persuadendum rebus est nixa: ut nuestra causa.
probemus vera esse, quae defendimus; ut
conciliemus eos nobis, qui audiunt; ut animos
85
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
eorum, ad quemcumque causa postulabit motum,
vocemus. [116] Ad probandum autem duplex est Tiene el orador dos géneros de pruebas: uno que él
oratori subiecta materies: una rerum earum, quae no inventa, sino que, dadas por el mismo asunto,
non excogitantur ab oratore, sed in re positae después con el raciocinio las desarrolla, vg.,
ratione tractantur, ut tabulae, testimonia, pacta escritos, testimonios, pactos, cuestiones, leyes,
conventa, quaestiones, leges, senatus consulta, decretos del Senado, sentencias en juicios,
res iudicatae, decreta, responsa, reliqua, si quae decretos, respuestas de los jurisconsultos, y todo
sunt, quae non reperiuntur ab oratore, sed ad lo demás que la causa y los reos facilitan. El
oratorem a causa [atque a re] deferuntur; altera segundo género de pruebas estriba todo en
est, quae tota in disputatione et in argumentatione argumentación y razonamiento. Por eso, en el
oratoris conlocata est; [117] ita in superiore primer caso importa sólo el modo de tratar los
genere de tractandis argumentis, in hoc autem argumentos; en el segundo hay que inventarlos.
etiam de inveniendis cogitandum est. Atque isti Los mismos que dividen las causas en muchos
quidem, qui docent, cum causas in plura genera géneros, señalan a cada uno de ellos gran copia
secuerunt, singulis generibus argumentorum de argumentos, lo cual, aunque sea útil para educar
copiam suggerunt; quod etiam si ad instituendos a los principiantes, porque, una vez presentada la
adulescentulos magis aptum est, ut, simul ac causa, tengan a donde acudir en demanda de
posita causa sit, habeant quo se referant, unde argumentos, sin embargo es muestra de ingenio
statim expedita possint argumenta depromere, tardo el buscar los arroyos y no ver las fuentes de
tamen et tardi ingeni est rivulos consectari, fontis las cosas, y ya en nuestra edad y en nuestra
rerum non videre, et iam aetatis est ususque experiencia debemos tomarlo todo desde su origen
nostri a capite quod velimus arcessere et unde y fuente. Y en primer lugar, debemos tener bien
omnia manent videre. [118] Et primum genus meditadas, para hacer uso de ellas en toda ocasión
illud earum rerum, quae ad oratorem deferuntur, oportuna, las pruebas del primer género, vg.: por
meditatum nobis in perpetuum ad omnem usum los escritos y contra los escritos, por los testigos y
similium rerum esse debebit; nam et pro tabulis contra los testigos, por las cuestiones y contra las
et contra tabulas et pro testibus et contra testis et cuestiones, ya separada y universalmente, ya
pro quaestionibus et contra quaestiones et item determinando personas, tiempos y causas. A
de ceteris rebus eiusdem generis vel separatim vosotros, Cota y Sulpicio, os recomiendo mucho
dicere solemus de genere universo vel definite de estudio y meditación sobre estos argumentos, para
singulis temporibus, hominibus, causis; quos que siempre se os ofrezcan fáciles y explícitos.
quidem locos - vobis hoc, Cotta et Sulpici, dico - Largo sería explicar la manera de confirmar o de
multa commentatione atque meditatione paratos refutar los testigos, los documentos, las cuestiones:
atque expeditos habere debetis. [119] Longum todo esto exige poco ingenio, pero mucho
est enim nunc me explicare, qua ratione aut ejercicio; y sólo es necesario el arte y los
confirmare aut infirmare testis, tabulas, preceptos para exornar los argumentos con
quaestiones oporteat. Haec sunt omnia ingeni vel elegancia de estilo. La invención de las pruebas del
mediocris, exercitationis autem maximae; artem segundo género, obra en todo del orador, no es
quidem et praecepta dumtaxat hactenus difícil, pero requiere una explicación lúcida y
requirunt, ut certis dicendi luminibus ornentur. ordenada. Por eso, en toda causa debemos atender
[120] Itemque illa, quae sunt alterius generis, primero a lo que se va a decir; segundo, al modo
quae tota ab oratore pariuntur, excogitationem de decirlo. Lo primero, aunque requiere arte, no
non habent difficilem, explicationem magis excede los límites de una mediana prudencia; en
inlustrem perpolitamque desiderant; itaque cum lo segundo, es decir, en el estilo adornado copioso
haec duo nobis quaerenda sint in causis, primum y vário, es donde más lucen la naturaleza y
quid, deinde quo modo dicamus, alterum, quod facultades del orador.
totum arte tinctum videtur, tametsi artem requirit,
tamen prudentiae est paene mediocris quid
dicendum sit videre; alterum est, in quo oratoris
86
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
vis illa divina virtusque cernitur, ea, quae
dicenda sunt, ornate, copiose varieque dicere.
[XXVIII] [121] Qua re illam partem superiorem, »De la primera parte no rehusaré hablar, ya que
quoniam semel ita vobis placuit, non recusabo tenéis tanto empeño; pero no sé con qué acierto lo
quo minus perpoliam atque conficiam - quantum ejecutaré: vosotros seréis jueces.
consequar, vos iudicabitis - quibus ex locis ad »Os diré de qué fuentes puede tomar el orador sus
eas tris res, quae ad fidem faciendam solae argumentos para conciliar los ánimos, enseñarlos y
valent, ducatur oratio, ut et concilientur animi et moverlos. En cuanto al modo de ilustrarlos,
doceantur et moveantur; [haec sunt enim tria.] Ea presente está quien puede enseñar a todos, quien
vero quem ad modum inlustrentur, praesto est, introdujo primero este arte en nuestras
qui omnis docere possit, qui hoc primus in costumbres, quien más le perfeccionó, quien le ha
nostros mores induxit, qui maxime auxit, qui ejercitado casi solo.
solus effecit. [122] Namque ego, Catule, - dicam »Pues yo, Cátulo (y lo diré sin temor de pasar por
enim non reverens adsentandi suspicionem - lisonjero), pienso que no ha habido en uestra
neminem esse oratorem paulo inlustriorem edad ningún orador algo ilustre, así griego como
arbitror [neque Graecum neque Latinum] quem latino, a quien yo más de una vez, y con
aetas nostra tulerit, quem non et saepe et diligencia, no haya oído. Y si algún talento hay en
diligenter audierim; itaque si quid est in me - mí (lo cual casi me atrevo a creer, viendo que
quod iam sperare videor, quoniam quidem vos, vosotros, hombres de tanto ingenio, prestáis tal
his ingeniis homines, tantum operae mihi ad atención a mis palabras), consiste en que nunca oí
audiendum datis - ex eo est, quod nihil - decir a un orador nada que inmediatamente no se
quisquam umquam ne audiente egit orator, quod fijase en mi memoria. Pero si algo vale mi juicio,
non in memoria mea penitus insederit: itaque ego sin vacilar afirmo que de cuantos oradores he
is, qui sum, quantuscumque sum ad iudicandum, oído, ninguno ha aventajado a Craso en ornato y
omnibus auditis oratoribus, sine ulla dubitatione gala de elocución. Si a vosotros os parece lo
sic statuo et iudico, neminem omnium tot et mismo, creo que no llevaréis a mal esta división
tanta, quanta sint in Crasso, habuisse ornamenta del trabajo; es decir, que yo, después de engendrar,
dicendi. [123] Quam ob rem, si vos quoque hoc criar y robustecer al orador, se lo entregue a Craso
idem existimatis, non erit, ut opinor, iniqua para que le vista y adorne.»
partitio, si, cum ego hunc oratorem, quem nunc Entonces dijo Craso: «Sigue educándole, Antonio,
fingo, ut institui, crearo, alvero, confirmaro, ya que empezaste; pues no es digno de un padre
tradam eum Crasso et vestiendum et ornandum." bueno y generoso dejar de vestir y adornar al hijo a
[124] Tum Crassus, "tu vero," inquit "Antoni, quien procreó y educó, especialmente cuando no
perge, ut instituisti; neque enim est boni neque puedes negar que eres rico. Pues ¿qué ornamento,
liberalis parentis, quem procrearis et eduxeris, qué fuerza, vigor o dignidad pudo faltar al orador
eum non et vestire et ornare, praesertim cum te que, en la peroración de una causa, no dudó en
locupletem esse negare non possis. Quod enim hacer levantar de su asiento a un reo consular, y
ornamentum, quae vis, qui animus, quae dignitas rasgando su túnica, mostrar a los jueces las
illi oratori defuit, qui in causa peroranda non cicatrices de las heridas que había recibido aquel
dubitavit excitare reum consularem et eius anciano general? ¿O cuando defendía a un hombre
diloricare tunicam et iudicibus cicatrices turbulento y sedicioso acusado por nuestro
adversas senis imperatoris ostendere? Qui idem, Sulpicio, y no dudó en elogiar la sedición misma,
hoc accusante Sulpicio, cum hominem demostrando con gravísimas palabras que muchos
seditiosum furiosumque defenderet, non ímpetus del pueblo no son injustos, y que nadie
dubitavit seditiones ipsas ornare ac demonstrare puede atajarlos, y que muchas sediciones han sido
gravissimis verbis multos saepe impetus populi útiles a la república, vg., la que expulsó a los reyes
non iniustos esse, quos praestare nemo posset; o la que constituyó la potestad tribunicia; y que la
multas etiam e re publica seditiones saepe esse sedición de Norbano, como producida por la
factas, ut cum reges essent exacti, ut cum indignación de los ciudadanos y por el odio contra
87
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
tribunicia potestas [esset] constituta; illam Cepion que había perdido su ejército, era justa y no
Norbani seditionem ex luctu civium et ex había podido reprimirse? ¿Cómo pudo tratarse un
Caepionis odio, qui exercitum amiserat, neque argumento tan difícil, tan inaudito, resbaladizo y
reprimi potuisse et iure esse conflatam? [125] nuevo, sino con una increíble vehemencia y
Potuit hic locus tam anceps, tam inauditus, tam habilidad en el decir? ¿Y qué diré de la
lubricus, tam novus sine quadam incredibili vi ac conmiseración que logró excitar a favor de Cneo
facultate dicendi tractari? Quid ego de Cn. Manli, Manlio y de Quinto Rex y de otros innumerables,
quid de Q. Regis commiseratione dicam? Quid en cuyas causas no sólo brilló la singular agudeza
de aliis innumerabilibus? In quibus hoc non de ingenio que te conceden todos, sino las mismas
maxime enituit quod tibi omnes dant, acumen cualidades que ahora tan liberalmente me otorgas?»
quoddam singulare, sed haec ipsa, quae nunc ad
me delegare vis, ea semper in te eximia et
praestantia fuerunt."
[XXIX] [126] Tum Catulus "ego vero" inquit "in Entonces dijo Cátulo: «Lo que yo más suelo
vobis hoc maxime admirari soleo, quod, cum admirar en vosotros, es que siendo tan
inter vos in dicendo dissimillimi sitis, ita tamen desemejantes en el modo de decir las cosas,
uterque vestrum dicat, ut ei nihil neque a natura habláis de tal manera que parece que ni la
denegatum neque a doctrina non delatum esse naturaleza ni el arte os han negado nada. Por lo
videatur; qua re, Crasse, neque tu tua suavitate cual, oh Craso, no nos prives de tu agradable
nos privabis, ut, si quid ab Antonio aut conversación, y si algo olvida o deja de decir
praetermissum aut relictum sit, non explices; Antonio, explícanoslo tú, aunque jamás
neque te, Antoni, si quid non dixeris, atribuiremos, Antonio, tu silencio a que no
existimabimus non potuisse potius quam a hubieras podido decirlo tan bien como Craso, sino
Crasso dici maluisse." [127] Hic Crassus "quin a que has querido dejárselo a él.»
tu," inquit "Antoni, omittis ista, quae proposuisti, Entonces dijo Craso: «¿Por qué, Antonio, no omites
quae nemo horum desiderat: quibus ex locis ea, eso que ibas a decir y que nadie de los presentes
quae dicenda sunt in causis, reperiantur; quae necesita, es decir, las fuentes o lugares de donde
quamquam a te novo quodam modo praeclareque pueden sacarse los argumentos? Pues aunque tú
dicuntur, sunt tamen et re faciliora et praeceptis sabrías tratarlo de un modo nuevo y excelente, al
pervagata; illa deprome nobis unde adferas, quae cabo es cosa fácil, y son ya muy conocidos esos
saepissime tractas semperque divinitus." preceptos. Dinos más bien los recursos oratorios
que sueles emplear, y siempre con mucho acierto.
[128] "Depromam equidem," inquit "et quo -Sí que lo haré, dijo Antonio, para conseguir de tí
facilius id a te exigam, quod peto, nihil tibi a me más fácilmente lo que deseo, no negándote yo
postulanti recusabo. Meae totius rationis in nada. Tres son las razones en que todos mis
dicendo et istius ipsius facultatis, quam modo discursos, y aun la misma facultad de hablar que
Crassus in caelum verbis extulit, tres sunt res, ut Craso ensalzaba tanto, se fundan: la primera
ante dixi: una conciliandorum hominum, altera conciliar los ánimos; la segunda instruirlos, y la
docendorum, tertia concitandorum. [129] Harum tercera moverlos: para lo primero se requiere cierta
trium partium prima lenitatem orationis, secunda suavidad de dicción; para lo segundo agudeza, y
acumen, tertia vim desiderat; nam hoc necesse para lo tercero fuerza. Porque es necesario que el
est, ut is, qui nobis causam adiudicaturus sit, aut que haya de sentenciar nuestra causa se incline a
inclinatione voluntatis propendeat in nos aut nosotros, o por natural propensión, o por los
defensionis argumentis adducatur aut animi argumentos que presentemos, o por moción de
permotione cogatur. Sed quoniam illa pars, in afectos. Pero como esta doctrina parece que está
qua rerum ipsarum explicatio ac defensio posita contenida casi entera en la parte del discurso que
est, videtur omnem huius generis quasi encierra la explicación y defensa de los hechos, de
doctrinam continere, de ea primum loquemur et esta hablaré primero, aunque poco, porque muy
88
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
pauca dicemus: pauca enim sunt, quae usu iam pocas son las observaciones que sobre esto tengo
tractata et animo quasi notata habere videamur. hechas y guardo en la memoria.
[XXX] [130] Ac tibi sapienter monenti, Crasse, Con gusto seguiré tus sabios consejos, Lucio
libenter adsentiemur, ut singularum causarum Craso, dejando aparte las defensas para cada una
defensiones quas solent magistri pueris tradere, de las causas, que suelen enseñar los maestros a
relinquamus, aperiamus autem capita ea, unde los niños, y fijándome sólo en los principios, de
omnis ad omnem et causam et orationem donde fácilmente desciende el raciocinio a todo
disputatio ducitur. Neque enim quotiens verbum linaje de causas y discursos. Pues no siempre que
aliquod est scribendum nobis, totiens eius verbi se escribe una palabra se ha de pensar en cada una
litterae sunt cogitatione conquirendae; nec de las letras de que se compone, ni cuantas veces se
quotiens causa dicenda est, totiens ad eius causae defiende una causa, otras tantas se ha de recurrir a
seposita argumenta revolvi nos oportet, sed los argumentos que le están subordinados, sino
habere certos locos, qui, ut litterae ad verbum tener ciertos lugares comunes que se nos
scribendum, sic illi ad causam explicandam presenten con tanta facilidad como las letras al
statim occurrant. [131] Sed hi loci ei demum escribir la palabra. Pero estos lugares sólo pueden
oratori prodesse possunt, qui est versatus in ser útiles al orador que esté versado en los
rerum vel usu, quem aetas denique adferet, vel negocios, ya por la experiencia y la edad, ya por el
auditione et cogitatione, quae studio et diligentia estudio y diligencia en oír y aprender, que muchas
praecucurrit aetatem. Nam si tu mihi quamvis veces se adelanta a la edad. Aunque me presentes
eruditum hominem adduxeris, quamvis acrem et un hombre erudito, severo y agudo en el pensar y
acutum in cogitando, quamvis ad pronuntiandum expedito en la pronunciación, si no está versado en
expeditum, si erit idem in consuetudine civitatis, las leyes, ejemplos o instituciones de la ciudad, si
in exemplis, in institutis, in moribus ac es peregrino en las costumbres y voluntades de sus
voluntatibus civium suorum hospes, non multum conciudadanos, no le servirán mucho los lugares de
ei loci proderunt illi, ex quibus argumenta donde se toman los argumentos. Lo que se necesita
promuntur: subacto mihi ingenio opus est, ut es un ingenio cultivado, no como el campo que
agro non semel arato, sed [novato et] iterato, quo se ara una sola vez, sino como el que se renueva
meliores fetus possit et grandiores edere; muchas veces para que dé mejores y más copiosos
subactio autem est usus, auditio, lectio, litterae. frutos. El cultivo del ingenio consiste en la práctica
[132] Ac primum naturam causae videat, quae del foro, en la lectura, en la instrucción y en el
numquam latet, factumne sit quaeratur, an quale ejercicio de escribir. Lo primero que el orador ha
sit, an quod nomen habeat; quo perspecto statim de ver es la naturaleza de la causa, porque siempre
occurrit naturali quadam prudentia, non his se trata, o del hecho mismo, o de su calificación, o
subductionibus, quas isti docent, quid faciat del nombre que le pertenece. Conocido esto, el
causam, id est, quo sublato controversia stare non buen juicio enseña mejor que los rodeos de los
possit; deinde quid veniat in iudicium: quod isti retóricos lo que constituye el nudo de la causa, sin
sic iubent quaerere: interfecit Opimius lo cual la causa misma no existiría: finalmente, la
Gracchum. Quid facit causam? Quod rei publicae cuestión que viene a juicio. Los retóricos enseñan
causa, cum ex senatus consulto ad arma vocasset. a buscar los argumentos de este modo: Mató
Hoc tolle, causa non erit. At id ipsum negat Opimio a Graco. ¿En qué estriba la causa? En que
contra leges licuisse Decius. Veniet igitur in le mató por el bien de la república y llamando a los
iudicium licueritne ex senatus consulto servandae ciudadanos a las armas por un senatusconsultum.
rei publicae causa. Perspicua sunt haec quidem et Si esto quitas, no habrá controversia; pero Decio
in vulgari prudentia sita; sed illa quaerenda, quae niega que la muerte haya sido legítima. La cuestión
et ab accusatore et a defensore argumenta ad id, que se liga es, pues, la siguiente ¿Fue lícito el
quod in iudicium venit, spectantia debent adferri. darle muerte por un senatusconsultum y para
salvar la república? Todo esto es evidente, y el
sentido común lo dicta; pero lo que conviene hallar
son los argumentos que han de alegar el acusador y
89
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
el defensor sobre el asunto en litigio.
[XXXI] [133] Atque hic illud videndum est, in Y aquí es de notar un grande error de los
quo summus est error istorum magistrorum, ad maestros a quienes enviarnos nuestros hijos; no
quos liberos nostros mittimus, non quo hoc porque esto tenga mucho que ver con la
quidem ad dicendum magno opere pertineat, sed elocuencia, sino para que veáis cuán torpes y rudos
tamen ut videatis, quale sit genus hoc eorum, qui son esos hombres que se tienen por tan eruditos.
sibi eruditi videntur. Hebes atque impolitum: Admiten dos géneros de causas: uno de cuestiones
constituunt enim in partiendis orationum modis universales sin personas ni tiempos; y otro en que
duo genera causarum: unum appellant, in quo se rijan los tiempos y las personas. Y no saben que
sine personis atque temporibus de universo toda controversia viene a resolverse en principios
genere quaeratur; alterum, quod personis certis et universales. En la misma causa que propuse antes,
temporibus definiatur; ignari omnis controversias nada importa para los argumentos del orador la
ad universi generis vim et naturam referri; [134] persona de Opimio ni la de Decio, porque la
nam in ea ipsa causa, de qua ante dixi, nihil cuestión es general; es decir: ¿habrá de ser
pertinet ad oratoris locos Opimi persona, nihil castigado el que mata a un ciudadano por salvar la
Deci; de ipso [enim] universo genere infinita patria y en virtud de un senatusconsultum, aunque
quaestio est, num poena videatur esse las leyes no lo permitan? No hay causa alguna de
adficiendus, qui civem ex senatus consulto cuantas vienen a juicio donde el interés dependa de
patriae conservandae causa interemerit, cum id la persona de los reos, y no de las proposiciones
per leges non liceret; nulla denique est causa, in universales. En las mismas cuestiones de hecho,
qua id, quod in iudicium venit, reorum personis vg., si Publio Decio tomó dinero contra lo
ac non generum ipsorum universa dubitatione prevenido por los leyes, es necesario reducir los
quaeratur. [135] Quin etiam in eis ipsis, ubi de argumentos a proposiciones universales.
facto ambigitur, ceperitne pecunias contra leges Si el reo fue pródigo, trataremos del lujo; si ávido
[P.] Decius, argumenta et criminum et de lo ajeno, de la avaricia; si sedicioso, de los
defensionis revocentur oportet ad genus et [ad] malos y turbulentos ciudadanos. Si las acusaciones
naturam universam: quod sumptuosus, de son muchas, de la calidad de los testimonios. Y por
luxurie, quod alieni appetens, de avaritia, quod el contrario, las pruebas en defensa del reo han de
seditiosus, de turbulentis et malis civibus, quod a abstraerse de las condiciones de persona y tiempo
multis arguitur, de genere testium; contraque, y resolverse en un principio más general. Quizá a
quae pro reo dicentur, omnia necessario a un hombre que no comprenda rápidamente la
tempore atque homine ad communis rerum et naturaleza de las cosas, lo parezcan muchos y
generum summas revolventur. [136] Atque haec complicados los puntos que se litigan en una
forsitan homini non omnia, quae sunt in natura cuestión de hecho; pero aunque el número de las
rerum, celeriter animo comprehendenti permulta acusaciones sea casi infinito, no lo es tanto el de las
videantur, quae veniant in iudicium tum, cum de defensas y el de las pruebas.
facto quaeratur: sed tamen criminum multitudo
est et defensionum, non locorum infinita.
[XXXII] [137] Quae vero, cum de facto non »Cuando no se duda del hecho, búsquese la
ambigitur, quaeruntur, qualia sint, ea si ex reis calificación que ha de dársele. Si atiendes a los
numeres, et innumerabilia sunt et obscura; si ex reos, estas calificaciones serán innumerables y
rebus, valde et modica et inlustria; nam si oscuras; si te fijas en las cosas mismas, serán muy
Mancini causam in uno Mancino ponimus, pocas y muy claras. Porque si reducimos la causa
quotienscumque is, quem pater patratus de Mancino a la sola persona de Mancino,
dediderit, receptus non erit, totiens causa nova siempre que los enemigos no quieran recibir al
nascetur; sin illa controversia causam facit, ciudadano que se les entrega, nacerá una nueva
videaturne ei, quem pater patratus dediderit, si is causa. Pero si la controversia es: ¿puede
non sit receptus, postliminium esse, nihil ad considerarse que tiene el derecho de Post liminio
90
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
artem dicendi nec ad argumenta defensionis el ciudadano que es entregado a los enemigos, pero
Mancini nomen pertinet; [138] ac, si quid adfert no recibido por ellos? nada importa aquí para los
praeterea hominis aut dignitas aut indignitas, argumentos de defensa el nombre de Mancino. Y si
extra quaestionem est et ea tamen ipsa oratio ad la dignidad o indignidad del hombre añade algo a la
universi generis disputationem referatur necesse gravedad del caso, esto queda fuera de la cuestión,
est. Haec ego non eo consilio disputo, ut homines y así y todo habrá que referirlo a otro principio
eruditos redarguam; quamquam reprehendendi más general. Yo no defiendo esto por empeño de
sunt qui in genere definiendo istas causas censurar a los retóricos, aunque merezcan
describunt in personis et in temporibus positas reprensión por haber admitido un género de causas
esse; [139] nam etsi incurrunt tempora et concretado a tiempos y personas. Pues aunque
personae, tamen intellegendum est, non ex eis, intervengan tiempos y personas, siempre se ha de
sed ex genere quaestionis pendere causas. Sed entender que no de éstas, sino del género de la
hoc nihil ad me; nullum enim nobis certamen cuestión, depende la causa. Pero esto nada importa
cum istis esse debet; tantum satis est intellegi ne ahora, ni es ocasión de disputar con los retóricos.
hoc quidem eos consecutos, quod in tanto otio Basta entender que ni siquiera han conseguido, a
etiam sine hac forensi exercitatione efficere pesar de estar apartados de los negocios forenses,
potuerunt, ut genera rerum discernerent eaque discernir los géneros de las causas y explicarlos
paulo subtilius explicarent. [140] Verum hoc, ut con alguna claridad. Repito que esto no me
dixi, nihil ad me; illud ad me ac multo etiam atañe. Lo único que me importa, y mucho más a
magis ad vos, Cotta noster et Sulpici: quo modo vosotros, Cota y Sulpicio, es que, según la
nunc se istorum artes habent, pertimescenda est doctrina de ésos, ha de ser temible y aun infinita la
multitudo causarum; est enim infinita, si in muchedumbre de causas, porque habrá tantas
personis ponitur; quot homines, tot causae; sin ad como personas. Pero si se refieren a cuestiones
generum universas quaestiones referuntur, ita generales, serán tan pocas, que los oradores
modicae et paucae sunt, ut eas omnis diligentes diligentes, memoriosos y sobrios podrán tenerlas
et memores et sobrii oratores percursas animo et todas en el pensamiento y recordarlas cuando el
prope dicam decantatas habere debeant; nisi forte caso llegue; a no ser que creáis que en la causa de
existimatis a M'. Curio causam didicisse L. Marco Curio, empleó Lucio Graso argumentos
Crassum et ea re multa attulisse, quam ob rem personales para probar que Curio, aunque no era
postumo non nato Curium tamen heredem hijo póstumo, debía heredar a Coponio. Para la
Coponi esse oporteret: [141] nihil ad copiam abundancia de argumentos y la naturaleza de la
argumentorum neque ad causae vim ac naturam causa, nada influía el nombre de Coponio ni el de
nomen Coponi aut Curi pertinuit; in genere erat Curio, la cuestión era universal y no dependiente
universo rei negotique, non in tempore ac de personas ni de tiempos, porque el testamento
nominibus, omnis quaestio: cum scriptum ita sit decía: «Si me naciere un hijo y éste muriere, aquel
SI MIHI FILIVS GENITVR, ISQVE PRIVS será entonces mi heredero.» La cuestión es ver si,
MORITVR, et cetera, TVM MIHI ILLE SIT no habiendo nacido el hijo, debe heredar el
HERES, si natus filius non sit videaturne is, qui legatario establecido para el caso en que el hijo
filio mortuo institutus heres sit, heres esse: muriere. Es un punto de derecho civil universal y
perpetui iuris et universi generis quaestio non perpetuo, que no requiere nombres de personas,
hominum nomina, sed rationem dicendi et sino arte en el decir y buena elección de
argumentorum fontis desiderat. argumentos.
[XXXIII] [142] In quo etiam isti nos iuris En esto, los mismos jurisconsultos nos ponen
consulti impediunt a discendoque deterrent; obstáculos y nos apartan del estudio de su arte.
video enim in Catonis et in Bruti libris Veo en los libros de Caton y de Bruto las
nominatim fere referri, quid alicui de iure viro consultas que ellos dieron sobre puntos jurídicos a
aut mulieri responderit; credo, ut putaremus in tal o cual varón o mujer, con sus nombres
hominibus, non in re consultationis aut expresos, como si quisieran persuadirnos de que en
dubitationis causam aliquam fuisse; ut, quod los hombres y no en las cosas estaban los motivos
91
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
homines innumerabiles essent, debilitati [a iure de la consulta o la duda, para que desistiésemos de
cognoscendo] voluntatem discendi simul cum conocer el derecho, perdiendo a vez la voluntad y
spe perdiscendi abiceremus. Sed haec Crassus la esperanza de aprenderle, por ser las personas tan
aliquando nobis expediet et exponet discripta innumerables.
generatim; est enim, ne forte nescias, heri nobis »Pero esto ya Craso nos lo explicará algún día,
ille hoc, Catule, pollicitus [se] ius civile, quod distribuyendo las cuestiones en géneros, porque
nunc diffusum et dissipatum esset, in certa has de saber, Cátulo, que ayer nos prometió
genera coacturum et ad artem facilem reducirlas a ciertas divisiones y formar un arte del
redacturum." [143] "Et quidem " inquit Catulus derecho civil, que ahora anda disperso y confuso.
"haudquaquam id est difficile Crasso, qui et, -Y ciertamente, dijo Cátulo, esto no ha de serle
quod disci potuit de iure, didicit et, quod eis, qui difícil a Craso, porque aprendió del derecho civil
eum docuerunt, defuit, ipse adferet, ut, quae sint cuanto se puede saber, y además tiene lo que ha
in iure, vel apte discribere vel ornate inlustrare faltado a sus maestros; así es que puede escribir e
possit." "Ergo " inquit "ista" Antonius "tum a ilustrar con elegancia todo lo que pertenece al
Crasso discemus, cum se de turba et a subselliis derecho.
in otium, ut cogitat, soliumque contulerit." [144] -Esto, dijo Antonio, lo aprenderemos todos de
"Iam id quidem saepe" inquit Catulus "ex eo Craso, cuando cumpla su propósito de trasladarse
audivi, cum diceret sibi iam certum esse a del tumulto del foro al tranquilo asiento del
iudiciis causisque discedere; sed, ut ipsi soleo jurisconsulto.
dicere, non licebit; neque enim auxilium suum -Muchas veces le he oído decir, replicó Cátulo,
saepe a viris bonis frustra implorari patietur que tenía pensamiento de alejarse de los negocios
neque id aequo animo feret civitas, quae si voce y de las causas; pero yo le respondo que esto no le
L. Crassi carebit, ornamento quodam se será lícito, ni podrá consentir que tantos hombres de
spoliatam putabit." "Nam hercle," inquit bien imploren en vano su auxilio, ni lo podrá
Antonius "si haec vere a Catulo dicta sunt, tibi tolerar la misma Roma, que careciendo de la voz
mecum in eodem est pistrino, Crasse, vivendum; de Lucio Craso quedará privada de uno de sus
et istam oscitantem et dormitantem sapientiam mejores ornamentos.
Scaevolarum et ceterorum beatorum otio
concedamus." [145] Adrisit hic Crassus leniter et
"pertexe modo," inquit "Antoni, quod exorsus es;
me tamen ista oscitans sapientia, simul atque ad
eam confugero, in libertatem vindicabit."
[XXXIV] "Huius quidem loci, quem modo sum -A fe mía, dijo Antonio, que si Cátulo dice verdad
exorsus, hic est finis," inquit Antonius; "quoniam en esto, tú, Craso, y yo, tendremos que moler
intellegeretur non in hominum innumerabilibus juntos en la misma tahona y dejar el ocio y el
personis neque in infinita temporum varietate, descanso para la perezosa y soñolienta sabiduría de
sed in generum causis atque naturis omnia sita los Escévolas y de otros no menos felices.»
esse, quae in dubium vocarentur, genera autem Craso se sonrió entonces blandamente, y dijo a
esse definita non solum numero, sed etiam Antonio: «Prosigue lo que has empezado: ojalá
paucitate, ut eam materiem orationis, quae me restituya pronto a mi libertad esa soñolienta
cuiusque esset generis, studiosi qui essent sabiduría, así que me refugie en ella»
dicendi, omnibus locis discriptam, instructam -He acabado ya lo que tenía que decir, dijo
ornatamque comprehenderent, rebus dico et Antonio; pues queda probado que no en la infinita
sententiis. [146] Ea vi sua verba parient, quae variedad de los hombres y de los tiempos, sino en
semper satis ornata mihi quidem videri solent, si la naturaleza y en los principios generales recae la
eius modi sunt, ut ea res ipsa peperisse videatur; duda y controversia; y que los géneros, no sólo son
ac si verum quaeritis, quod mihi quidem videatur en número limitado, sino muy pocos, de suerte que
- nihil enim aliud adfirmare possum nisi sea cual fuere la materia del discurso, los que sean
sententiam et opinionem meam - hoc estudiosos de la oratoria pueden fácilmente
92
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
instrumentum causarum et generum universorum construir, disponer y exornar con palabras y
in forum deferre debemus neque, ut quaeque res sentencias el discurso en todas sus partes. Las
delata ad nos erit, tum denique scrutari locos, ex palabras se ofrecerán naturalmente, y siempre serán
quibus argumenta ervamus; quae quidem felices, si nacen de las entrañas mismas del asunto.
omnibus, qui ea mediocriter modo considerarint, Mas si queréis saber con verdad lo que pienso
studio adhibito et usu pertractata esse possunt; (pues no me atrevo a afirmar sino mi parecer y
sed tamen animus referendus est ad ea capita et opinión), digo que debemos llevar al foro todo este
ad illos, quos saepe iam appellavi, locos, ex arsenal de principios y argumentos universales, y
quibus omnia ad omnem orationem inventa no escudriñar para cada asunto los lugares comunes
ducuntur. [147] Atque hoc totum est sive artis y sacar de ellos las pruebas. Esto es fácil a todo el
sive animadversionis sive consuetudinis nosse que después de algún estudio y práctica presta la
regiones, intra quas venere et pervestiges, quod debida atención a las cosas; pero siempre se elevará
quaeras: ubi eum locum omnem cogitatione el pensamiento a los principios y lugares capitales
saepseris, si modo usum rerum percallueris, nihil de donde nacen las pruebas para todo el discurso.
te effugiet atque omne, quod erit in re, occurret Todo esto es obra del arte, de la observación y de
atque incidet. la costumbre: después de saber el coto donde
vamos a cazar, nada se nos escapará, y cuanto
pertenezca al asunto nos saldrá al encuentro y
caerá en nuestro poder, si es que tenemos alguna
práctica de negocios.
[XXXV] Et sic, cum ad inveniendum in dicendo »Como para la invención son necesarias tres cosas:
tria sint: acumen, deinde ratio, quam licet, si primero, agudeza de ingenio; segundo, método, o
volumus, appellemus artem, tertium diligentia, si queréis, arte; tercero, diligencia; no puedo
non possum equidem non ingenio primas menos de conceder al ingenio la primacía, por más
concedere, sed tamen ipsum ingenium diligentia que el mismo ingenio se aguza con la diligente
etiam ex tarditate incitat; [148] diligentia, aplicación, que vale tanto en las causas como en
inquam, quae cum omnibus in rebus tum in todo lo demás. Esta debemos cultivar y ejercitar
causis defendendis plurimum valet. Haec principalmente; con esta se consigue todo.
praecipue colenda est nobis; haec semper Conocida ya en todos sus ápices una causa, es
adhibenda; haec nihil est quod non adsequatur: preciso oír atentamente al adversario y fijarnos no
causa ut penitus, quod initio dixi, nota sit, sólo en sus pensamientos, sino en todas sus
diligentia est; ut adversarium attente audiamus palabras y en su semblante, que muchas veces
atque ut eius non solum sententias sed etiam revela los afectos del alma; pero esto ha de hacerse
verba omnia excipiamus, vultus denique con disimulación, para que el adversario no se
perspiciamus omnis, qui sensus animi plerumque aproveche de nuestra torpeza. La atención hace que
indicant, diligentia est; [149] id tamen el orador ordene en su mente los lugares de que
dissimulanter facere, ne sibi ille aliquid proficere antes hablé, y se vaya insinuando hasta las entrañas
videatur, prudentia est; deinde ut in eis locis, de la causa, sirviéndose de la luz de la memoria.
quos proponam paulo post, pervolvatur animus, El estudio finalmente corrige y perfecciona la voz
ut penitus insinuet in causam, ut sit cura et y el gesto. Entre el ingenio y la aplicación poco
cogitatione intentus, diligentia est; ut his rebus lugar queda para el arte. El arte te dice dónde
adhibeat tamquam lumen aliquod memoriam, ut encontrarás lo que deseas; todo lo demás depende
vocem, ut viris, diligentia est. [150] Inter del estudio, de la atención, de la vigilancia,
ingenium quidem et diligentiam perpaulum loci asiduidad y trabajo; de la diligencia, en una
reliquum est arti: ars demonstrat tantum, ubi palabra; porque esta virtud comprende todas las
quaeras, atque ubi sit illud, quod studeas restantes. Ya vemos qué abundancia de dicción
invenire; reliqua sunt in cura, attentione animi, tienen los filósofos; los cuales (como tú, Cátulo,
cogitatione, vigilantia, adsiduitate, labore; mejor que yo sabes) no dan precepto alguno de
complectar uno verbo, quo saepe iam usi sumus, oratoria, y sin embargo hablan copiosa y
93
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
diligentia; qua una virtute omnes virtutes reliquae elegantemente de cualquier asunto que se les
continentur. [151] Nam orationis quidem copia proponga.»
videmus ut abundent philosophi, qui, ut opinor -
sed tu haec, Catule, melius - nulla dant praecepta
dicendi nec idcirco minus, quaecumque res
proposita est, suscipiunt, de qua copiose et
abundanter loquantur."
[XXXVI] [152] Tum Catulus "est," inquit "ut Entonces dijo Cátulo: «Dices bien, Antonio, que
dicis, Antoni, ut plerique philosophi nulla tradant muchos filósofos no dan precepto alguno de
praecepta dicendi et habeant paratum tamen quid oratoria, sino que tienen preparado siempre algo
de quaque re dicant; sed Aristoteles, is, quem ego que decir en cualquier materia. Pero Aristóteles, a
maxime admiror, posuit quosdam locos, ex quien yo admiro mucho, propuso ciertos lugares
quibus omnis argumenti via non modo ad comunes de los cuales se pueden sacar
philosophorum disputationem, sed etiam ad hanc argumentos, no sólo para las disputas filosóficas,
orationem, qua in causis utimur, inveniretur; a sino también para las forenses. Y por cierto que tus
quo quidem homine iam dudum, Antoni, non discursos, Antonio, no se alejan mucho de sus
aberrat oratio tua, sive tu similitudine illius divini preceptos, o sea que tú, por la semejanza de
ingeni in eadem incurris vestigia sive etiam illa ingenio, hayas venido a tropezar en las huellas de
ipsa legisti atque didicisti, quod quidem mihi aquel divino filósofo, o sea porque le has leído y
magis veri simile videtur; plus enim te operae estudiado, lo cual parece más verosímil, ya que te
Graecis dedisse rebus video quam putaramus." has dedicado a las letras griegas más de lo que
[153] Tum ille "verum" inquit "ex me audies, creímos.
Catule: semper ego existimavi iucundiorem et -Te diré la verdad, Cátulo: siempre creí que sería
probabiliorem huic populo oratorem fore, qui más agradable al pueblo el orador que manifestase
primum quam minimam artifici alicuius, deinde muy poco artificio y ningún conocimiento de las
nullam Graecarum rerum significationem daret: letras griegas; pero también juzgué siempre que
atque ego idem existimavi pecudis esse, non era de bestias y no de hombres el no oír a los
hominis, cum tantas res Graeci susciperent, Griegos cuando prometen enseñar cosas
profiterentur, agerent seseque et videndi res oscurísimas, y dar preceptos de buen vivir y de bien
obscurissimas et bene vivendi et copiose dicendi hablar, y no oírlos en público, por el pueril temor
rationem daturos hominibus pollicerentur, non de disminuir nuestra autoridad entre los
admovere aurem et, si palam audire eos non conciudadanos, sin perjuicio de atender con
auderes, ne minueres apud tuos civis disimulo a lo que dicen. Así lo hice, oh Cátulo, y
auctoritatem tuam, subauscultando tamen así adquirí un conocimiento sumario de las causas y
excipere voces eorum et procul quid narrarent de los géneros.
attendere. Itaque feci, Catule, et istorum omnium
summatim causas et genera ipsa gustavi."
[XXXVII] [154] "Valde hercule" inquit Catulus -¡Por vida de Hércules! dijo Cátulo, que te has
"timide tamquam ad aliquem libidinis scopulum acercado muy tímidamente, y como si fueras a
sic tuam mentem ad philosophiam appulisti, tropezar en algún escollo de liviandad, a la
quam haec civitas aspernata numquam est; nam filosofía, la cual nunca fue despreciada entre
et referta quondam Italia Pythagoreorum fuit nosotros. Porque en otro tiempo estuvo llena de
tum, cum erat in hac gente magna illa Graecia; ex Pitagóricos Italia, cuando una parte de esta región
quo etiam quidam Numam Pompilium, regem se llamaba Magna Grecia, y aun dicen algunos que
nostrum, fuisse Pythagoreum ferunt, qui annis nuestro rey Numa Pompilio fue también
ante permultis fuit quam ipse Pythagoras; quo pitagórico, siendo así que vivió muchos años antes
etiam maior vir habendus est, quoniam illam que Pitágoras; por lo cual es digno de mayor
sapientiam constituendae civitatis duobus prope admiración el que conociera el arte e constituir
94
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
saeculis ante cognovit, quam eam Graeci natam las ciudades, dos siglos antes que este arte naciera
esse senserunt; et certe non tulit ullos haec civitas entre los Griegos. Y ciertamente no ha tenido
aut gloria clariores aut auctoritate graviores aut Roma varones más gloriosos ni de más autoridad
humanitate politiores P. Africano, C. Laelio, L. ni discreción que Publio Africano, Cayo Lelio y
Furio, qui secum eruditissimos homines ex Lucio Furio, los cuales públicamente tuvieron
Graecia palam semper habuerunt. [155] Atque siempre consigo algunos eruditísimos Griegos.
ego hoc ex eis saepe audivi, cum dicerent Muchas veces les oí decir que los Atenienses
pergratum Atheniensis et sibi fecisse et multis habían hecho cosa muy grata a ellos y a muchos
principibus civitatis, quod, cum ad senatum personajes principales de la república, enviando de
legatos de suis maximis rebus mitterent, tris illius embajadores sobre gravísimos negocios a los tres
aetatis nobilissimos philosophos misissent, ilustres filósofos de aquella edad: Carneades,
Carneadem et Critolaum et Diogenem; itaque Critolao y Diógenes. Así es que mientras
eos, dum Romae essent, et a se et ab aliis estuvieron en Roma, iban los nuestros con mucha
frequenter auditos; quos tu cum haberes auctores, frecuencia a oírlos. Y me admiro, Antonio, de que
Antoni, miror cur philosophiae sicut Zethus ille cites esas autoridades, tú que has declarado guerra
Pacuvianus prope bellum indixeris." [156] o poco menos a la filosofía, lo mismo que el Zeto
"Minime," inquit Antonius; "ac sic decrevi de Pacuvio.
philosophari potius, ut Neoptolemus apud -Nada de eso, dijo Antonio, sino que más bien
Ennium "paucis: nam omnino haud placet." Sed quiero filosofar como el Neoptolemo de Ennio:
tamen haec est mea sententia, quam videbar poco, porque mucho me desagrada. Este es mi
euisse: ego ista studia non improbo, moderata parecer, que ya creo haber expuesto: no reprendo
modo sint: opinionem istorum studiorum et esos estudios, con tal que sean moderados; pero
suspicionem artifici apud eos, qui res iudicent, tengo por perjudicial al orador en el ánimo de los
oratori adversariam esse arbitror, imminuit enim jueces la menor sospecha de artificio, porque esto
et oratoris auctoritatem et orationis fidem. disminuye su autoridad y quita crédito a sus
discursos.
[XXXVIII] [157] Sed, ut eo revocetur, unde huc »Pero, volviendo al punto de donde habíamos
declinavit oratio, ex tribus istis clarissimis partido,¿No recuerdas que uno de esos tres
philosophis, quos Romam venisse dixisti, filósofos que a Roma vinieron fue Diógenes, el
videsne Diogenem eum fuisse, qui diceret artem cual prometía enseñar el arte de bien decir y de
se tradere bene disserendi et vera ac falsa distinguir lo verdadero de lo falso, el cual arte, con
diiudicandi, quam verbo Graeco dialektiken una palabra griega, llamamos dialéctica? En este, si
appellaret? In hac arte, si modo est haec ars, es que existe, no hay precepto alguno para
nullum est praeceptum, quo modo verum encontrar la verdad, sino sólo para juzgarla. Pues
inveniatur, sed tantum est, quo modo iudicetur; todo lo que hablamos al decir que una cosa es o no
[158] nam et omne, quod eloquimur sic, ut id aut es, se reduce en el sistema de los dialécticos a un
esse dicamus aut non esse, et, si simpliciter juicio sobre la verdad o falsedad de la proposición,
dictum sit, suscipiunt dialectici, ut iudicent, cuando ésta es sencilla; pero si va unida con otras,
verumne sit an falsum, et, si coniuncte sit elatum hay que ver si la unión es recta y legítima, y si el
et adiuncta sint alia, iudicant rectene adiuncta raciocinio que resulta es verdadero. En suma, ellos
sint et verane summa sit unius cuiusque rationis, se hieren con su propio aguijón, y a fuerza de
et ad extremum ipsi se compungunt suis indagar, no sólo tropiezan con dificultades
acuminibus et multa quaerendo reperiunt non insolubles, sino que destejen la tela que venían
modo ea, quae iam non possint ipsi dissolvere, tramando. De poco nos sirve, pues, ese tu filósofo
sed etiam quibus ante exorsa et potius detexta estoico, porque no nos enseña el modo de hallar lo
prope retexantur. [159] Hic nos igitur Stoicus iste que ha de decirse, sino que más bien nos estorba
nihil adiuvat, quoniam, quem ad modum inventando dificultades que él cree sin resolución,
inveniam quid dicam, non docet; atque idem y usando cierto género de estilo no claro, fluido y
etiam impedit, quod et multa reperit, quae negat elegante, sino seco, árido, conciso y menudo, que
95
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
ullo modo posse dissolvi, et genus sermonis podrá ser alabado, pero que de ninguna manera es
adfert non liquidum, non fusum ac profluens, sed a propósito para la oratoria. Porque nuestro estilo
exile, aridum, concisum ac minutum, quod si qui debe acomodarse a los oídos de la multitud para
probabit, ita probabit, ut oratori tamen aptum non deleitar los ánimos, y nuestras palabras han de ser
esse fateatur; haec enim nostra oratio pesadas, no en la balanza del joyero, sino en la
multitudinis est auribus accommodanda, ad balanza popular. Dejemos, ese arte tan mudo en
oblectandos animos, ad impellendos, ad ea la invención de los argumentos, tan locuaz en el
probanda, quae non aurificis statera, sed populari modo de juzgarlos. En cuanto a ese Critolao que
quadam trutina examinantur; [160] qua re istam dices que vino con Diógenes, algo más útil pudo
artem totam dimittimus, quae in excogitandis ser a estos estudios, porque era discípulo de
argumentis muta nimium est, in iudicandis Aristóteles, de cuyos principios no difiero yo
nimium loquax. Critolaum istum, quem cum mucho, según tú dices; y entre ese Aristóteles, de
Diogene venisse commemoras, puto plus huic quien he leído el libro en que expuso los preceptos
nostro studio prodesse potuisse; erat enim ab isto de todos los maestros anteriores, y aquellos otros
Aristotele, a cuius inventis tibi ego videor non en que él discurrió por su cuenta acerca de este
longe aberrare. Atque inter hunc Aristotelem, arte; entre éste, digo, y los legítimos maestros del
cuius et illum legi librum, in quo euit dicendi arte, creo que hay esta diferencia: que Aristóteles
artis omnium superiorum, et illos, in quibus ipse con aquella fuerza de entendimiento que le hizo
sua quaedam de eadem arte dixit, et hos penetrar la naturaleza de todas las cosas, dio
germanos huius artis magistros hoc mihi visum también con la que pertenecía al arte de bien decir,
est interesse, quod ille eadem acie mentis, qua mientras que los otros, dedicándose sólo al cultivo
rerum omnium vim naturamque viderat, haec de este arte, se encerraron en un estrecho circulo,
quoque aspexit, quae ad dicendi artem, quam ille no con la misma sabiduría que él, pero con más
despiciebat, pertinebant; autem, qui hoc solum práctica y estudio. Mucho debíamos envidiar
colendum ducebant, habitarunt in hac una ratione nosotros la increíble fuerza y variedad en el decir
tractanda non eadem prudentia qua ille, sed usu que tuvo Carneades, el cual nunca defendió
in hoc uno genere studioque maiore. [161] proposición que no probara, ni combatió ninguna
Carneadi vero vis incredibilis illa dicendi et que no destruyera; pero esto es pedir mucho más,
varietas perquam esset optanda nobis, qui nullam que lo que pueden darnos los que enseñan estas
umquam in illis suis disputationibus rem defendit materias.
quam non probarit, nullam oppugnavit quam non
everterit. Sed hoc maius est quiddam quam ab
his, qui haec tradunt et docent postulandum sit.
[XXXIX] [162] Ego autem, si quem nunc plane »Pero yo, si quisiera hacer orador a uno que fuese
rudem institui ad dicendum velim, his potius del todo ignorante, le entregaría más bien a esos
tradam adsiduis uno opere eandem incudem diem artífices incansables que día y noche machacan en
noctemque tundentibus, qui omnis tenuissimas el yunque, y que por decirlo así, meten en la boca
particulas atque omnia minima mansa ut nutrices de los discípulos el alimento en parte muy
infantibus pueris in os inserant; sin sit is, qui et pequeña, y ya mascado, como hacen las nodrizas
doctrina mihi liberaliter institutus et aliquo iam con sus criaturas. Pero si el que aspira a la oratoria
imbutus usu et satis acri ingenio esse videatur, ha sido ya liberalmente educado, y tiene alguna
illuc eum rapiam, ubi non seclusa aliqua acula práctica y es de agudo ingenio, le llevaré, no a
teneatur, sed unde universum flumen erumpat; algún apartado remanso, sino a la fuente del
qui illi sedis et quasi domicilia omnium caudaloso río, y le mostraré el asiento, y, por
argumentorum commonstret et ea breviter decirlo así, el domicilio, y se los definiré con
inlustret verbisque definiat. [163] Quid enim est, claridad y exactitud. ¿Pues cómo ha de dudarse en
in quo haereat, qui viderit omne, quod sumatur in la elección de argumentos, cuando es sabido que
oratione aut ad probandum aut ad refellendum, todas las pruebas y refutaciones se toman o de la
aut ex re sua sumi vi atque natura aut adsumi naturaleza del asunto o de fuera de él? Se toman de
96
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
foris? [Ex] sua vi, cum aut res quae sit tota la naturaleza del asunto cuando se examina, ya en
quaeratur, aut pars eius, aut vocabulum quod su totalidad, ya en parte, investigando el nombre o
habeat, aut quippiam, rem illam quod attingat; calificación que cuadra bien a la cosa. Otras veces
extrinsecus autem, cum ea, quae sunt foris neque se toman de circunstancias excéntricas y que no
haerent in rei natura, conliguntur. [164] Si res son inherentes a la cosa misma.
tota quaeritur, definitione universa vis explicanda »Si se pregunta por la totalidad, hay que dar una
est, sic: "si maiestas est amplitudo ac dignitas definición universal, vg.: «si la majestad es la
civitatis, is eam minuit, qui exercitum hostibus grandeza y dignidad de un pueblo, la disminuye el
populi Romani tradidit, non qui eum, qui id que entregó el ejército a los enemigos del pueblo
fecisset, populi Romani potestati tradidit." [165] romano, no el que entregó al pueblo romano al que
Sin pars, partitione, hoc modo: "aut senatui había cometido este crimen.» Si se pregunta por
parendum de salute rei publicae fuit aut aliud las partes, hay que hacer una división, vg.: «en el
consilium instituendum aut sua sponte peligro de la República era necesario obedecer al
faciendum; aliud consilium, superbum; suum, Senado, o buscar otro consejo, u obrar con
adrogans; utendum igitur fuit consilio senatus." autoridad propia: lo primero hubiera sido soberbia;
Si ex vocabulo, ut Carbo: "si consul est, qui lo segundo arrogancia: hubo, pues, que obedecer
consulit patriae, quid aliud fecit Opimius?" [166] al Senado.
Sin ab eo, quod rem attingit, plures sunt Si se trata del significado de la palabra, diremos
argumentorum sedes ac loci, nam et coniuncta como Carbon: «Si Cónsul es el que mira por el
quaeremus et genera et partis generibus subiectas bien de la República, ¿qué otra cosa hizo
et similitudines et dissimilitudines et contraria et Opimio?» Si se trata de lo que tiene relación con el
consequentia et consentanea et quasi asunto, hay muchos lugares y fuentes de
praecurrentia et repugnantia et causas rerum argumentación, porque pueden tomarse de las
vestigabimus et ea, quae ex causis orta sint et palabras conjuntas, de los géneros, de las especies,
maiora, paria, minora quaeremus. de la semejanza y desemejanza. de los contrarios,
de los consiguientes, de los antecedentes, de los
opuestos, de las causas y de los efectos, de lo
mayor, de lo igual y de lo menor.
[XL] [167] Ex coniunctis sic argumenta »Argumentos de palabras conjuntas: «Si a la
ducuntur: "si pietati summa tribuenda laus est, piedad se debe una alabanza, debéis enterneceros
debetis moveri, cum Q. Metellum tam pie lugere al ver a Quinto Metelo llorar tan piadosamente.»
videatis." Ex genere autem: "si magistratus in Argumento de género: «Si los magistrados deben
populi Romani esse potestate debent, quid estar sometidos a la potestad del pueblo, ¿por qué
Norbanum accusas, cuius tribunatus voluntati acusar a Norbano, que en su tribunado no hizo más
paruit civitatis?" [168] Ex parte autem ea, quae que cumplir como buen general?»
est subiecta generi: "si omnes, qui rei publicae Argumento de especie: «Si todos los que miran
consulunt, cari nobis esse debent, certe in primis por el bien de la República merecen nuestro cariño,
imperatores, quorum consiliis, virtute, periculis ninguno más que los generales, que con su valor y
retinemus et nostram salutem et imperi prudencia, y exponiéndose a todo género de
dignitatem." Ex similitudine autem: "si ferae peligros, mantienen nuestra seguridad y la dignidad
partus suos diligunt, qua nos in liberos nostros del imperio.»
indulgentia esse debemus?" [169] At ex Argumento de semejanza: «Si las fieras aman a sus
dissimilitudine: "si barbarorum est in diem cachorros, ¿no hemos de amar nosotros a nuestros
vivere, nostra consilia sempiternum tempus hijos?»
spectare debent." Atque utroque in genere et Argumento de desemejanza: «Si e los bárbaros es
similitudinis et dissimilitudinis exempla sunt ex vivir al día, nuestros designios deben tender a lo
aliorum factis aut dictis aut eventis et fictae inmutable y eterno.» En uno y otro género, en el
narrationes saepe ponendae. Iam ex contrario: "si de semejanza y en el de desemejanza, suelen
Gracchus nefarie" praeclare Opimius." [170] Ex intercalarse ejemplos de ajenos dichos o hechos o
97
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
consequentibus: "si et ferro interfectus ille et tu de narraciones fingidas.
inimicus eius cum gladio cruento comprehensus Argumento de contrariedad: «Si Graco obró mal,
in illo ipso loco et nemo praeter te ibi visus est et muy bien Opimio.»
causa nemini et tu semper audax, quid est quod Argumento de consecuencia: «Si tu amigo murió a
de facinore dubitare possimus?" Ex consentaneis hierro, y a ti se te encontró con la espada
et ex praecurrentibus et ex repugnantibus, ut olim ensangrentada en el mismo lugar donde se había
Crassus adulescens: "non si Opimium defendisti, consumado el delito, y nadie estaba allí sino tú, y
Carbo, idcirco te isti bonum civem putabunt: nadie más tenía interés en aquella muerte, ¿cómo
simulasse te et aliquid quaesisse perspicuum est, hemos de dudar de que tú fuiste el reo?»
quod Ti. Gracchi mortem saepe in contionibus Argumento de conformidad, de antecedentes y
deplorasti, quod P. Africani necis socius fuisti, de repugnancia, como cuando dijo en otro tiempo
quod eam legem in tribunatu tulisti, quod semper el joven Craso: «Oh Carbon, no por haber
a bonis dissedisti." [171] Ex causis autem rerum defendido a Opimio te llamarán buen ciudadano;
sic: "avaritiam si tollere vultis, mater eius est y es evidente que fingiste y que llevabas segunda
tollenda, luxuries." Ex eis autem, quae sunt orta intención, porque muchas veces en tus discursos
de causis: "si aerari copiis et ad belli adiumenta deploraste la muerte de Tiberio Graco: porque
et ad ornamenta pacis utimur, vectigalibus fuiste cómplice en la de Publio Escipion: porque
serviamus." [172] Maiora autem et minora et diste aquella ley en tu tribunado, porque disentiste
paria comparabimus sic: ex maiore: "si bona siempre de la opinión de los buenos.»
existimatio divitiis praestat et pecunia tanto opere Argumento de causa: «Si queréis matar la avaricia,
expetitur, quanto gloria magis est expetenda!" ex matad primero el lujo, que es su causa.»
minore: "hic parvae consuetudinis causa huius De efecto, vg.: Si nos valemos de los tesoros del
mortem tam fert familiariter: quid si ipse Erario para ayuda de la guerra y ornamento de la
amasset? Quid hic mihi faciet patri?" Ex pari: paz, tratemos de aumentar la renta pública.»
"est eiusdem et eripere et contra rem publicam Argumento de comparación: de lo mayor: «Si la
largiri pecunias." [173] Foris autem adsumuntur buena fama es preferible a la riqueza, y ésta la
ea, quae non sua vi, sed extranea sublevantur, ut deseamos tanto, ¿cuánto más debemos apetecer la
haec: "hoc verum est; dixit enim Q. Lutatius. Hoc gloria?»
falsum est; habita enim quaestio est. Hoc sequi De lo menor, vg.: «Si habiéndola tratado tan poco
necesse est; recito enim tabulas." De quo genere siente tanto su muerte, ¿qué haría si la hubiese
toto paulo ante dixi. amado? ¿qué hará cuando me pierda a mí que soy
su padre?»
Argumento de igualdad: «Igual delito es robar las
rentas públicas que hacer prodigalidades contra la
república.» Hay también argumentos extrínsecos
que no se fundan en la naturaleza de la cosa, sino
en circunstancias exteriores, vg.: «Esto es verdad;
lo dijo Quinto Lutacio: esto es falso; lo prueba la
cuestión de tormento: esta consecuencia es
necesaria; lo probaré con documentos.»
[XLI] [174] Haec, ut brevissime dici potuerunt, »He dicho estas cosas con la mayor brevedad
ita a me dicta sunt; ut enim si aurum cui, quod posible; pues si quisiera indicar a alguno dónde
esset multifariam defossum, commonstrare estaba enterrado el oro, me bastaría darle las señas
vellem, satis esse deberet, si signa et notas e indicios del terreno para que luego él, cavando, y
ostenderem locorum, quibus cognitis ipse sibi con poco trabajo, y sin engañarse, encontrase lo que
foderet et id quod vellet parvo labore, nullo deseaba: de la misma manera me basta saber
errore, inveniret; sic has ego argumentorum estas notas de los argumentos para encontrarlos
notavi notas quae quaerenti demonstrant, ubi cuando es necesario; lo demás es obra del cuidado y
sint; reliqua cura et cogitatione eruuntur; [175] de la atención.
98
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
quod autem argumentorum genus cuique »En cuanto al género de argumentos que más
causarum generi maxime conveniat, non est artis conviene a las causas, no es de un arte exquisito el
exquisitae praescribere, sed est mediocris ingeni prescribirlos, sino de un mediano juicio el
iudicare, neque enim nunc id agimus, ut artem estimarlos. Y yo no trato ahora de explicar el arte
aliquam dicendi explicemus, sed ut doctissimis oratorio, sino de comunicar a hombres muy doctos
hominibus usus nostri quasi quaedam monita las observaciones que me dicta la experiencia.
tradamus. Hic igitur locis in mente et cogitatione »Impresos en la mente estos lugares comunes, y
defixis et in omni re ad dicendum posita fijándose en ellos siempre que un nuevo asunto se
excitatis, nihil erit quod oratorem effugere possit presenta, nada habrá que pueda ocultarse al orador,
non modo in forensibus disceptationibus, sed así en las disputas forenses como en la teoría. Si
omnino in ullo genere dicendi. [176] Si vero consigue además que aparezca lo que él desea
adsequetur, ut talis videatur, qualem se videri demostrar, y mueve y atrae los ánimos de los que
velit et animos eorum ita adficiat, apud quos le escuchan, nada le faltará de cuanto exige la
aget, ut eos quocumque velit vel trahere vel elocuencia. Ya hemos visto que de ninguna manera
rapere possit nihil profecto praeterea ad basta la invención si no se sabe tratar bien lo
dicendum requiret. Iam illud videmus inventado. Y en esto debe haber variedad, para
nequaquam satis esse reperire quid dicas, nisi id que el oyente no conozca el artificio o no se fatigue
inventum tractare possis; [177] tractatio autem con la repetición de cosas muy semejantes. A
varia esse debet, ne aut cognoscat artem qui veces conviene proponer en forma, y dar las
audiat aut defetigetur similitudinis satietate: pruebas de la proposición, y unas veces sacar de
proponi oportet quid adferas et qua re ita sit ella las consecuencias, y otras abandonarlas y pasar
ostendere; ex eisdem illis locis interdum a otra materia. En ocasiones, la proposición va
concludere, relinquere alias alioque transire; envuelta en las mismas pruebas. En las
saepe non proponere ac ratione ipsa adferenda comparaciones, pruébese primero la semejanza, y
quid proponendum fuerit, declarare; si cui quid aplíquese luego al caso particular. No marques
simile dicas, prius ut simile [dicas] confirmes, demasiado las divisiones de los argumentos, y
deinde quod agitur, adiungas; interpuncta aunque estén distinguidos en realidad, parezcan
argumentorum plerumque occulas, ne quis ea confusos en las palabras.
numerare possit, ut re distinguantur, verbis
confusa esse videantur.
[XLII] [178] Haec properans ut et apud doctos et »He dicho todo esto de prisa, porque hablo entre
semidoctus ipse percurro, ut aliquando ad illa doctos y yo no lo soy, y porque deseo llegar a
maiora veniamus: nihil est enim in dicendo, mayores cosas. Nada hay, Cátulo, que favorezca
Catule, maius, quam ut faveat oratori is, qui tanto al orador como atraerse la voluntad de los
audiet, utique ipse sic moveatur, ut impetu que le escuchan, de suerte que se mueva, más
quodam animi et perturbatione magis quam por el ímpetu y perturbación del alma, que por el
iudicio aut consilio regatur: plura enim multo juicio o prudencia. Porque los hombres, la mayor
homines iudicant odio aut amore aut cupiditate parte de las veces juzgan por odio, por amor, por
aut iracundia aut dolore aut laetitia aut spe aut codicia, por ira, por dolor, por alegría, por
timore aut errore aut aliqua permotione mentis esperanza, por temor, por error, o algún otro afecto
quam veritate aut praescripto aut iuris norma del alma, más bien que por la verdad ni por la ley
aliqua aut iudici formula aut legibus. [179] Qua o el derecho, ni por las fórmulas del juicio; por lo
re, nisi quid vobis aliud placet, ad illa pergamus. cual, si os place, pasaremos a otra materia.
"Paulum" inquit Catulus "etiam nunc deesse -Paréceme, dijo Cátulo, que aún falta algo de lo
videtur eis rebus, Antoni, quas euisti, quod sit que ibas exponiendo, y debes acabarlo antes de
tibi ante explicandum, quam illuc proficiscare, pasar adelante.
quo te dicis intendere." "Quidnam?" inquit. "Qui -¿Qué me falta? dijo Antonio.
ordo tibi placeat" inquit Catulus "et quae -El orden y disposición de los argumentos, dijo
dispositio argumentorum, in qua tu mihi semper Cátulo, en el cual sueles parecerme un Dios.
99
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
deus videri soles." [180] "Vide quam sim" inquit Entonces respondió Antonio: «Ya ves, Cátulo,
"deus in isto genere, Catule: non hercule mihi cual lejos estoy de ser un Dios; pues, si no me lo
nisi admonito venisset in mentem; ut possis adviertes, de seguro que se me hubiera ido de la
existimare me in ea, in quibus non numquam memoria, y de aquí debes inferir que si alguna vez
aliquid efficere videor, usu solere in dicendo vel acierto en mis discursos es por casualidad, o en
casu potius incurrere. Ac res quidem ista, quam fuerza de la costumbre; y esta que yo omitía, como
ego, quia non noram, sic tamquam ignotum si nunca la hubiera conocido, tiene para vencer
hominem praeteribam, tantum potest in dicendo, más fuerza que ninguna otra cosa.
ut ad vincendum nulla plus possit; sed tamen »Creo, sin embargo, que me has hecho esta
mihi videris ante tempus a me rationem ordinis et pregunta antes de tiempo. Porque si yo hubiera
disponendarum rerum requisisse; [181] nam si hecho consistir toda la fuerza de la oratoria en los
ego omnem vim oratoris in argumentis et in re argumentos y pruebas, ya sería tiempo de tratar del
ipsa per se comprobanda posuissem, tempus orden y colocación de los argumentos; pero como
esset iam de ordine argumentorum et de he propuesto tres cosas y todavía estoy hablando de
conlocatione rerum aliquid dicere; sed cum tria la primera, ya llegará su turno a la disposición de
sint a me proposita, de uno dictum, cum de todo el discurso.
duobus reliquis dixero, tum erit denique de
disponenda tota oratione quaerendum.
[XLIII] [182] Valet igitur multum ad vincendum »Vale, pues, mucho para vencer, el que se forme
probari mores et instituta et facta et vitam eorum, buena opinión de las costumbres, acciones y vida
qui agent causas, et eorum, pro quibus, et item del orador y del defendido, y, por el contrario,
improbari adversariorum, animosque eorum, desventajoso concepto de los adversarios, y que
apud quos agetur, conciliari quam maxime ad se inspire benevolencia a los oyentes. Sirven
benevolentiam cum erga oratorem tum erga para conciliar los ánimos la dignidad personal,
illum, pro quo dicet orator. Conciliantur autem los grandes hechos, lo irreprensible de la vida; todo
animi dignitate hominis, rebus gestis, lo cual es más fácil de encarecer si es cierto, que de
existimatione vitae; quae facilius ornari possunt, fingirse si es falso.
si modo sunt, quam fingi, si nulla sunt. Sed haec Ayudan al orador la suavidad de la voz, la
adiuvant in oratore: lenitas vocis, vultus pudor[is serenidad apacible del semblante, la modestia y
significatio], verborum comitas; si quid cortesía, de suerte, que, aun en los momentos de
persequare acrius, ut invitus et coactus facere mayor acritud, muestre que obra así por necesidad
videare. Facilitatis, liberalitatis, mansuetudinis, y a disgusto. Muy útil será dar muestras de
pietatis, grati animi, non appetentis, non avidi liberalidad, gratitud, piedad, mansedumbre, y de no
signa proferre perutile est; eaque omnia, quae ber codicioso, ni avaro, ni acre, ni pertinaz, ni
proborum, demissorum, non acrium, non envidioso, ni acerbo; porque todo lo que indica
pertinacium? non litigiosorum, non acerborum probidad y modestia atrae los ánimos hacia el
sunt, valde benevolentiam conciliant orador, y por el contrario, los enajena de aquellos
abalienantque ab eis, in quibus haec non sunt; en quien no se hallan estas cualidades. Por eso debe
itaque eadem sunt in adversarios ex contrario procurarse hacer recaer en los adversarios las
conferenda. [183] Sed genus hoc totum orationis cualidades contrarias. Brilla sobre todo este género
in eis causis excellit, in quibus minus potest de oratoria en las causas que no requieren una
inflammari animus iudicis acri et vehementi vehemente y arrebatada moción de afectos. No
quadam incitatione; non enim semper fortis siempre se busca un modo ddecir vigoroso y
oratio quaeritur, sed saepe placida, summissa, enérgico: en ocasiones una defensa tranquila, en
lenis, quae maxime commendat reos. Reos autem lenguaje sumiso y blando, favorece más a los reos.
appello non eos modo, qui arguuntur, sed omnis, Llamo reos, no sólo a los acusados, sino a todos
quorum de re disceptatur; sic enim olim aquellos de cuyos negocios se trata en juicio,
loquebantur. [184] Horum igitur exprimere pues esta es la primitiva acepción de la
mores oratione iustos, integros, religiosos, palabra. Manifestar, pues, sus costumbres, y
100
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
timidos, perferentis iniuriarum mirum quiddam pintarlos como hombres justos, íntegros,
valet; et hoc vel in principiis vel in re narranda religiosos, tímidos, sufridores de injurias, es de
vel in perorando tantam habet vim, si est suaviter grande efecto, tanto en el exordio como en la
et cum sensu tractatum, ut saepe plus quam causa narración y en la peroración, y si se trata con juicio
valeat. Tantum autem efficitur sensu quodam ac y discreción, suele hacer más efecto que la causa
ratione dicendi, ut quasi mores oratoris effingat misma: tanto es lo que se consigue con esta
oratio; genere enim quodam sententiarum et habilidad oratoria, que quedan, por decirlo así,
genere verborum, adhibita etiam actione leni impresas en el discurso las costumbres del orador.
facilitatemque significante efficitur, ut probi, ut Con cierto género de palabras y sentencias, unidas
bene morati, ut boni viri esse videamur. a una acción agradable y fácil, se consigue que el
orador parezca hombre morigerado, probo y de
buenas costumbres. pasión de las que son análogas
a éstas.
[XLIV] [185] Huic autem est illa dispar adiuncta A este modo de decir, únese otro muy diverso que
ratio orationis, quae alio quodam genere mentis mueve e impele los ánimos de los jueces a odiar, o
iudicum permovet impellitque, ut aut oderint aut a amar, o a envidiar, o a desear la salvación de
diligant aut invideant aut salvum velint aut alguno, o a temer, o a esperar, o a aborrecer, o a
metuant aut sperent aut cupiant aut abhorreant alegrarse, o a entristecerse, o acompadecerse, o a
aut laetentur aut maereant aut misereantur aut castigar, o a cualquiera otra Lo que más puede
poenire velint aut ad eos motus deducantur, si qui desear el orador es que los jueces traigan ya
finitimi sunt [et de propinquis ac] talibus animi alguna disposición de ánimo favorable al interés
permotionibus. [186] Atque illud optandum est de su causa; porque es más fácil (como suele
oratori, ut aliquam permotionem animorum sua decirse) incitar al que corre, que mover al que
sponte ipsi adferant ad causam iudices ad id, está sentado. Pero si no existe esta disposición de
quod utilitas oratoris feret, accommodatam; ánimo en los jueces, o no se la conoce bien; así
facilius est enim currentem, ut aiunt, incitare como el médico diligente, antes de dar una
quam commovere languentem; sin id aut non erit medicina al enfermo se entera no sólo de la
aut erit obscurius, sicut medico diligenti, enfermedad que quiere curar, sino también del
priusquam conetur aegro adhibere medicinam, régimen y temperamento del paciente; así yo,
non solum morbus eius, cui mederi volet, sed cuando emprendo una causa dudosa y grave, pongo
etiam consuetudo valentis et natura corporis toda mi atención y cuidado en descubrir, con
cognoscenda est, sic equidem cum adgredior in cuanta sagacidad puedo, lo que sienten, piensan o
ancipiti causa et gravi ad animos iudicum quieren los jueces, para ver a dónde con más
pertractandos, omni mente in ea cogitatione facilidad pueden inclinarse sus ánimos. Si
curaque versor, ut odorer, quam sagacissime espontáneamente se entregan, como antes dijimos, y
possim, quid sentiant, quid existiment, quid propenden y se inclinan a nuestro lado, acepto lo
exspectent, quid velint, quo deduci oratione que se me da, y vuelvo las velas hacia la parte de
facillime posse videantur. [187] Si se dant et, ut donde sopla el viento. Si el juez es frío y sosegado,
ante dixi, sua sponte, quo impellimus, inclinant el trabajo será mayor, porque hay que excitar los
atque propendent, accipio quod datur et ad id, ánimos, sin que ayude la naturaleza. Pero tanta
unde aliquis flatus ostenditur, vela do; sin est fuerza tiene la elocuencia, que con razón la llama
integer quietusque iudex, plus est operis; sunt un buen poeta, domeñadora de los ánimos y reina
enim omnia dicendo excitanda, nihil adiuvante de todas las cosas. De suerte que no sólo impele al
natura. Sed tantam vim habet illa, quae recte a que está inclinado, sino que como hábil y esforzado
bono poeta dicta est flexanima atque omnium guerrero, puede vencer aun a los adversarios que
regina rerum oratio, ut non modo inclinantem más de frente le resistan.
excipere aut stantem inclinare, sed etiam
adversantem ac repugnantem, ut imperator fortis
ac bonus, capere possit.
101
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
[XLV] [188] Haec sunt illa, quae me ludens »Estos son los recursos que antes me pedía Craso
Crassus modo flagitabat, cum a me divinitus que os explicara, burlándose, sin duda, al decir que
tractari solere diceret et in causa M'. Aquili yo solía tratarlos divinamente, y trayendo por
Gaique Norbani non nullisque aliis quasi ejemplo la causa de Marco Aquilio, la de Cayo
praeclare acta laudaret, quae me hercule ego, Norbano y algunas otras. Yo si que suelo
Crasse, cum a te tractantur in causis, horrere admirarme del empleo que haces de estos recursos
soleo: tanta vis animi, tantus impetus, tantus en las causas que defiendes: tanta es la fuerza de
dolor oculis, vultu, gestu, digito denique isto tuo ánimo, el ímpetu, el dolor que manifiestas con los
significari solet; tantum est flumen ojos, con el semblante, y hasta con los mismos
gravissimorum optimorumque verborum, tam dedos; tan copioso es el río de gravísimas y
integrae sententiae, tum verae, tam novae, tam escogidas palabras; tan íntegras, verdaderas y
sine pigmentis fucoque puerili, ut mihi non nuevas las sentencias; tan sin pueriles y vanos
solum tu incendere iudicem, sed ipse ardere afeites de suerte que parece no sólo que abrasas a
videaris. [189] Neque fieri potest ut doleat is, qui los jueces sino que estás ardiendo tú mismo. Ni es
audit, ut oderit, ut invideat, ut pertimescat posible que el oyente sienta dolor, ni odio, ni
aliquid, ut ad fletum misericordiamque envidia, ni temor, ni se mueva a llanto o a
deducatur, nisi omnes illi motus, quos orator misericordia, si todos estos afectos que el orador
adhibere volet iudici, in ipso oratore impressi quiere excitar en el juez, no están impresos o
esse atque inusti videbuntur. Quod si fictus aliqui grabados en el mismo orador. Porque si quiere
dolor suscipiendus esset et si in eius modi genere fingir el dolor, y en su discurso nada se encuentra
orationis nihil esset nisi falsum atque imitatione que no sea falso y afectado, tendrá que recurrir a
simulatum, maior ars aliqua forsitan esset un artificio mayor. No sé, Craso, lo que te
requirenda: nunc ego, quid tibi, Crasse, quid sucederá, a tí y a los demás oradores: de mí puedo
ceteris accidat, nescio; de me autem causa nulla decir (y no mentiré en presencia de varones tan
est cur apud homines prudentissimos atque prudentes y tan amigos míos) que nunca he
amicissimos mentiar: non me hercule umquam intentado excitar en los jueces el dolor, la
apud iudices [aut] dolorem aut misericordiam aut misericordia, la envidia o el odio, sin estar yo
invidiam aut odium dicendo excitare volui quin antes conmovido de las mismas pasiones que
ipse in commovendis iudicibus eis ipsis sensibus, quería excitar. Ni es fácil de conseguir que el juez
ad quos illos adducere vellem, permoverer; [190] se enoje, si tú mismo pareces mirar con
neque est enim facile perficere ut irascatur ei, cui tranquilidad el crimen, ni que aborrezca a alguno,
tu velis, iudex, si tu ipse id lente ferre videare; si antes no te ve ardiendo en odio, ni que se mueva
neque ut oderit eum, quem tu velis, nisi te ipsum a misericordia, si antes no das muestras de tu dolor
flagrantem odio ante viderit; neque ad en palabras y sentencias, en la voz, en el rostro y
misericordiam adducetur, nisi tu ei signa doloris en las lágrimas. Pues así como no hay materia tan
tui verbis, sententiis, voce, vultu, fácil de encender que, si no le aplicamos fuego, se
conlacrimatione denique ostenderis; ut enim encienda, así el ánimo de ningún juez no llegará a
nulla materies tam facilis ad exardescendum est, encenderse, si el orador no le comunica su fuego y
quae nisi admoto igni ignem concipere possit, sic le abrasa en su propia llama.
nulla mens est tam ad comprehendendam vim
oratoris parata, quae possit incendi, nisi ipse
inflammatus ad eam et ardens accesserit.
[XLVI] [191] Ac, ne hoc forte magnum ac Y para que no os parezca cosa extraña y
mirabile esse videatur hominem totiens irasci, maravillosa que un mismo hombre se enoje tantas
totiens dolere, totiens omni motu animi concitari, veces y tantas veces se duela, y por tantos afectos
praesertim in rebus alienis, magna vis est earum se conmueva, espacialmente en negocios ajenos,
sententiarum atque eorum locorum, quos agas advertiré que es tan grande la fuerza de los
tractesque dicendo, nihil ut opus sit simulatione argumentos y sentencias de que se vale el orador
et fallaciis; ipsa enim natura orationis eius, quae en sus discursos, que no necesita simulación ni
102
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
suscipitur ad aliorum animos permovendos, falacia, porque la misma naturaleza del discurso
oratorem ipsum magis etiam quam quemquam con que se propone conmover los ánimos,
eorum qui audiunt permovet. [192] Et ne hoc in conmueve al orador mucho más que a ninguno de
causis, in iudiciis, in amicorum periculis, in los que lo oyen. ¿Y por qué no ha de acontecer esto
concursu hominum, in civitate, in foro accidere en las causas, en los juicios, en el peligro de los
miremur, cum agitur non solum ingeni nostri amigos, en la ciudad, en el foro, cuando se trata,
existimatio, nam id esset levius; - quamquam, no sólo de la estimación en que pueda tenerse
cum professus sis te id posse facere, quod pauci, nuestro ingenio (porque esto sería cosa leve y de
ne id quidem neglegendum est; - sed alia sunt poca entidad, aunque tampoco debe despreciarla el
maiora multo, fides, officium, diligentia, quibus que quiera hacer lo que hacen pocos) sino de cosas
rebus adducti, etiam cum alienissimos mucho mayores, la fe, el deber, la reputación, todo
defendimus, tamen eos alienos, si ipsi viri boni lo cual nos obliga, si queremos pasar por hombres
volumus haberi, existimare non possumus - [193] de bien, a no tener por ajenos ni aun los negocios
sed, ut dixi, ne hoc in nobis mirum esse videatur, más extraños? ¿Qué cosa puede haber más
quid potest esse tam fictum quam versus, quam fingida que los versos, la escena y las fábulas? Y
scaena, quam fabulae? Tamen in hoc genere sin embargo, muchas veces he visto centellear al
saepe ipse vidi, ut ex persona mihi ardere oculi través de la máscara los ojos del histrion al recitar
hominis histrionis viderentur - spondaulia illa aquellos versos:
dicentis: segregare abs te ausu's aut sine illo Sin él osaste entrar en Salamina?
Salamina ingredi? Neque paternum aspectum es ¿Y a mirar a tu padre te atreviste?
veritus? Numquam illum aspectum dicebat, quin Nunca pronunciaba aquella palabra, «mirar» sin
mihi Telamo iratus furere luctu fili videretur; at que me pareciese estar viendo a Telamon, furioso
idem inflexa ad miserabilem sonum voce, cum por la muerte de su hijo. Luego repetía con voz
aetate exacta indigem liberum lacerasti, orbasti, doliente y lastimera: «Has afligido, contristado y
exstinxti; neque fratris necis, neque eius gnati desesperado a tu miserable padre en su vejez, y no
parvi, qui tibi in tutelam est traditus, flens ac te ha conmovido la muerte de tu hermano ni de su
lugens dicere videbatur; quae si ille histrio, hijo pequeño, que estaba encomendado a tu
cotidie cum ageret, tamen [recte] agere sine custodia.» Parecía que recitaba esto llorando y
dolore non poterat, quid Pacuvium putatis in gimiendo. Y si aquel histrion, a pesar de repetir
scribendo leni animo ac remisso fuisse? Fieri esto todos los días, no podía decirlo sin lágrimas,
nullo modo potuit. [194] Saepe enim audivi ¿creéis que Pacuvio lo escribió con ánimo
poetam bonum neminem - id quod a Democrito tranquilo? De ningún modo. Pues muchas veces he
et Platone in scriptis relictum esse dicunt - sine oído decir, y lo sostienen Platón y Demóstenes en
inflammatione animorum exsistere posse et sine sus escritos, que no hay buen poeta sin fuego en el
quodam adflatu quasi furoris. alma y sin cierta manera de furor.

[XLVII] Qua re nolite existimare me ipsum, qui »Por lo cual bien podéis creer que yo, que no tenía
non heroum veteres casus fictosque luctus velim que imitar fingidas desgracias de antiguos héroes,
imitari atque adumbrare dicendo neque actor sim y que no representaba el papel de otra persona sino
alienae personae, sed auctor meae, cum mihi M'. el mío, no pude sin gran dolor defender la causa
Aquilius in civitate retinendus esset, quae in illa de Marco Aquilio, cuando quería yo salvarle del
causa peroranda fecerim, sine magno dolore destierro.
fecisse: [195] quem enim ego consulem fuisse, »Pues cuando yo recordaba que había sido cónsul,
imperatorem ornatum a senatu, ovantem in general victorioso y triunfador en el Capitolio;
Capitolium ascendisse meminissem, hunc cum cuando le veía afligido, debilitado, triste y en
adflictum, debilitatum, maerentem, in summum nuevo peligro, movíame yo mismo a compasión,
discrimen adductum viderem, non prius sum antes de conmover a los otros. Y observé que la
conatus misericordiam aliis commovere quam conmoción de los jueces llegó a su colmo cuando
misericordia sum ipse captus. Sensi equidem tum hice levantar de su asiento a este triste y
103
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
magno opere moveri iudices, cum excitavi malaventurado anciano. Y esto lo hice, oh Craso,
maestum ac sordidatum senem et cum ista feci, no por el arte, que apenas conozco, sino por un
quae tu, Crasse, laudas, non arte, de qua quid vehemente impulso y dolor que me hizo romper su
loquar nescio, sed motu magno animi ac dolore, túnica y mostrar sus cicatrices. Y cuando Mario,
ut discinderem tunicam, ut cicatrices ostenderem. que estaba sentado entre los jueces, acompañó mi
[196] Cum C. Marius maerorem orationis meae peroración con sus lágrimas, y yo, dirigiéndole de
praesens ac sedens multum lacrimis suis continuo la palabra, le llamaba colega suyo, y le
adiuvaret cumque ego illum crebro appellans incitaba a defenderle en aquel común peligro de
conlegam mendarem atque ipsum advocatum ad todos los generales, entonces sí que, no sin
communem imperatorum fortunam defendendam lágrimas, no sin gran dolor, invoqué a todos los
invocarem, non fuit haec sine meis lacrimis, non Dioses, a los hombres, a los ciudadanos y a los
sine dolore [magno] miseratio omniumque aliados. Pues ciertamente que si yo no hubiera
deorum et hominum et civium et sociorum sentido nada de lo que entonces dije, no sólo
imploratio; quibus omnibus verbis, quae a me hubiera sido digno de compasión sino de risa mi
tum sunt habita, si dolor afuisset meus, non modo discurso. Por lo cual, Sulpicio, el precepto que te
non miserabilis, sed etiam inridenda fuisset doy como bueno y práctico maestro, es que te
oratio mea. Quam ob rem hoc vos doceo, Sulpici, enojes, te duelas y llores de verdad. Pero ¿qué he
bonus ego videlicet atque eruditus magister, ut in de enseñarte a tí que en la acusación de aquel
dicendo irasci, ut dolere, ut flere possitis. [197] cuestor amigo mío, produjiste tal incendio, no sólo
Quamquam te quidem quid hoc doceam, qui in con la palabra, sino mucho más con la fuerza del
accusando sodali meo tantum incendium non dolor y la ira, que yo mismo apenas pude
oratione solum, sed etiam multo magis vi et extinguirle? Tenías todas las ventajas; clamabas en
dolore et ardore animi concitaras, ut ego ad id juicio contra la violencia, la fuga, el apedreo, la
restinguendum vix conarer accedere? Habueras crueldad tribunicia, el miserable caso de Cepion;
enim tu omnia in causa superiora: vim, fugam, constaba, además, que Marco Emilio, príncipe del
lapidationem, crudelitatem tribuniciam in Senado y de la ciudad, había sido apedreado, y
Caepionis gravi miserabilique casu in iudicium nadie podía negar que habían sido arrojados
vocabas; deinde principem et senatus et civitatis, violentamente del templo Lúcio Cota y Tito Didio,
M. Aemilium, lapide percussum esse constabat; por querer oponerse al decreto.
vi pulsum e templo L. Cottam et T. Didium, cum
intercedere vellent rogationi, nemo poterat
negare.
[XLVIII] [198] Accedebat ut haec tu adulescens »Añadíase a esto que parecía bien en tí, que eres
pro re publica queri summa cum dignitate joven, defender la dignidad de la república, al paso
existimarere; ego, homo censorius, vix satis que yo, que había sido censor, apenas podía
honeste viderer seditiosum civem et in hominis decorosamente abogar por un ciudadano sedicioso
consularis calamitate crudelem posse defendere. y que se había mostrado tan cruel con un varón
Erant optimi cives iudices, bonorum virorum consular. Eran jueces los mejores ciudadanos; el
plenum forum, vix ut mihi tenuis quaedam venia foro estaba lleno de hombres de bien, y apenas
daretur excusationis, quod tamen eum se me podía admitir la excusa que yo daba de que
defenderem, qui mihi quaestor fuisset. Hic ego defendía a un hombre que había sido mi cuestor.
quid dicam me artem aliquam adhibuisse? Quid ¿Diré que me valí entonces de algún artificio? Os
fecerim, narrabo; si placuerit, vos meam referiré sencillamente lo que hice, y si os agrada,
defensionem in aliquo artis loco reponetis. [199] vosotros diréis en qué lugar del arte debe colocarse
Omnium seditionum genera, vitia, pericula mi defensa.
conlegi eamque orationem ex omni rei publicae »Recordé todos los vicios y peligros de las
nostrae temporum varietate repetivi conclusique sediciones, trayendo a la memoria toda la variedad
ita, ut dicerem, etsi omnes semper molestae de tiempos de nuestra república, y de aquí deduje
seditiones fuissent, iustas tamen fuisse non nullas que aunque las sediciones fueran siempre
104
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
et prope necessarias. Tum illa, quae modo lamentables, podía haber algunas justas y casi
Crassus commemorabat, egi: neque reges ex hac necesarias.
civitate exigi neque tribunos plebis creari neque »Luego defendí (como antes ha dicho Craso) que
plebiscitis totiens consularem potestatem minui ni los reyes hubieran sido expulsados de la ciudad,
neque provocationem, patronam illam civitatis ac ni se hubieran establecido los tribunos de la plebe,
vindicem libertatis, populo Romano dari sine ni se hubiera podido disminuir con tantos
nobilium dissensione potuisse; ac, si illae plebiscitos la potestad consular, ni concederse al
seditiones saluti huic civitati fuissent, non pueblo romano la apelación, defensora de los
continuo, si quis motus populi factus esset, id C. derechos y libertad del ciudadano, sin que a todas
Norbano in nefario crimine atque in fraude estas cosas hubiese precedido una sedición de los
capitali esse ponendum. Quod si umquam populo nobles; y si estas sediciones habían sido útiles a la
Romano concessum esset ut iure incitatus ciudad, claro es que por el mero hecho de haber
videretur, id quod docebam saepe esse amotinado al pueblo, no debía acusarse a Cayo
concessum, nullam illa causa iustiorem fuisse. Norbano de tan nefando crimen ni condenarle a
Tum omnen, orationem traduxi et converti in pena capital. Y si alguna vez le concedió al pueblo
increpandam Caepionis fugam, in deplorandum romano el derecho de sublevarse, nunca con más
interitum exercitus: sic et eorum dolorem, qui razón que entonces.
lugebant suos, oratione refricabam et animos »Después encaminé todo mi discurso a reprender
equitum Romanorum, apud quos tum iudices la fuga de Cepion, a llorar la pérdida del ejército:
causa agebatur, ad Q. Caepionis odium, a quo así renové el dolor de los que lloraban a los suyos,
erant ipsi propter iudicia abalienati, renovabam. e infundí en el ánimo de los caballeros romanos,
que eran jueces de la causa, grande odio contra
Cepion, con quien andaban enojados por la cuestión
de los juicios.
[XLIX] [200] Quod ubi sensi me in »Cuando conocí que llevaba de vencida la causa,
possessionem iudici ac defensionis meae y que tenía segura la defensa, porque me había
constitisse, quod et populi benevolentiam mihi conciliado la benevolencia del pueblo, cuyos
conciliaram, cuius ius etiam cum seditionis derechos, hasta el de sedición, había yo defendido,
coniunctione defenderam, et iudicum animos y por haber predispuesto en favor de mi causa los
totos vel calamitate civitatis vel luctu ac ánimos de todos los jueces, ya por la calamidad
desiderio propinquorum vel odio proprio in pública, ya por la pérdida de sus amigos y
Caepionem ad causam nostram converteram, tum parientes, empecé a mezclar con este género de
admiscere huic generi orationis vehementi atque decir vehemente y terrible, otro más suave y
atroci genus illud alterum, de quo ante disputavi, reposado: dije que me exponía a todo por mi amigo,
lenitatis et mansuetudinis coepi: me pro meo a quien debía querer como a hijo, según la
sodali, qui mihi in liberum loco more maiorum costumbre de nuestros mayores, y que arriesgaba
esse deberet, et pro mea omni fama prope toda mi reputación y fortuna, y que nada podía
fortunisque decernere; nihil mihi ad acontecerme tan vergonzoso y acerbo como no
existimationem turpius, nihil ad dolorem acerbius poder salvar a mi amigo, yo que tantas veces
accidere posse, quam si is, qui saepe alienissimis había prestado auxilio a gente desconocida, sólo
a me, sed meis tamen civibus saluti existimarer por ser conciudadanos míos. Pedí a los jueces que
fuisse, sodali meo auxilium ferre non potuissem. considerasen mi edad, mis honores y servicios, y
[201] Petebam a iudicibus ut illud aetati meae, ut viesen si era justo y piadoso mi dolor, mucho más,
honoribus, ut rebus gestis, si iusto, si pio dolore cuando en otras causas podían haber conocido que
me esse adfectum viderent, concederent; nunca por interés propio, sino por el de mis
praesertim si in aliis causis intellexissent omnia amigos, había yo suplicado. Así es, que en toda
me semper pro amicorum periculis, nihil aquella defensa, lo que más breve y ligeramente
umquam pro me ipso deprecatum. Sic in illa traté fue la aplicación de la ley Apuleya de
omni defensione atque causa, quod esse in arte lesa majestad. Insistí principalmente en las dos
105
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
positum videbatur, ut de lege Appuleia dicerem, partes del discurso a que son menos aplicables los
ut quid esset minuere maiestatem explicarem, preceptos del arte: en concitar el odio contra
perquam breviter perstrinxi atque attigi; his Cepion, y en hacerme agradable a los jueces. Así
duabus partibus orationis, quarum altera es, que más bien por la moción de afectos que por
commendationem habet, altera concitationem, la convicción, ganó contra ti aquella causa, oh
quae minime praeceptis artium sunt perpolitae, Sulpicio.»
omnis est a me illa causa tractata, ut et acerrimus
in Caepionis invidia renovanda et in meis
moribus erga meos necessarios declarandis
mansuetissimus viderer: ita magis adfectis animis
iudicum quam doctis, tua, Sulpici, est a nobis
tum accusatio victa."
[L] [202] Hic Sulpicius, "vere hercle," inquit Entonces dijo Sulpicio: «A fe mía, Antonio, que es
"Antoni, ista commemoras; nam ego nihil verdad lo que dices, pues nunca he visto
umquam vidi, quod tam e manibus elaberetur, escapárseme nada de entre las manos como se me
quam mihi tum est elapsa illa ipsa causa. Cum escapó aquella causa. Pues habiéndote entregado yo
enim, quem ad modum dixisti, tibi ego non (como antes decías), no una acusación, sino un
iudicium, sed incendium tradidissem, quod tuum incendio que apagar, ¡qué principio el tuyo, oh
principium, di immortales, fuit! Qui timor! Quae dioses inmortales! ¡qué temor, qué duda y
dubitatio, quanta haesitatio tractusque verborum! vacilación y perplejidad en tas palabras! Después
Vt tu illud initio, quod tibi unum ad ignoscendum que en el exordio desarrollaste la única disculpa
homines dabant, tenuisti, te pro homine que podían concederte, y era que defendías a un
pernecessario, quaestore tuo, dicere! Quam tibi grande amigo y antiguo cuestor tuyo, ¡cómo fuiste
primum munisti ad te audiendum viam. [203] abriendo camino para que te oyeran con atención!
Ecce autem, cum te nihil aliud profecisse Y cuando parecía que nada habías logrado sino
arbitrarer, nisi ut homines tibi civem improbum que te perdonasen el defender a un ciudadano
defendenti ignoscendum propter necessitudinem perverso en obsequio a tu amistad con él;
arbitrarentur, serpere occulte coepisti, nihil dum empezaste ocultamente y por rodeos, sin que nadie
aliis suspicantibus, me vero iam pertimescente, ut lo sospechara, aunque yo ya me lo temía, a
illam non Norbani seditionem, sed populi defender, no la sedición de Norbano, sino el furor
Romani iracundiam neque eam iniustam, sed y venganza del pueblo, que tú decías haber sido
meritam ac debitam fuisse defenderes. Deinde justo y lícito. ¿Qué argumento hubo que no usaras
qui locus a te praetermissus est in Caepionem? contra Cepion, excitando a la vez los afectos de
Vt tu illa omnia odio, invidia, misericordia envidia, odio y misericordia?
miscuisti! Neque haec solum in defensione, sed Y esto, no sólo en la defensa, sino también en la
etiam in Scauro ceterisque meis testibus, quorum reputación de Scauro y demás testigos, la cual
testimonia non refellendo, sed ad eundem hiciste, no directamente, sino recurriendo al mismo
impetum populi confugiendo refutasti; [204] argumento del impulso popular. Cuando yo estaba
quae cum abs te modo commemorarentur, oyendo lo que acabas de decirnos, no echaba de
equidem nulla praecepta desiderabam; ipsam menos ningún precepto, porque el simple relato de
tamen istam demonstrationem defensionum la defensa encierra en sí doctrina no pequeña.
tuarum [abs te ipso commemoratam] doctrinam
esse non mediocrem puto." "Atqui, si ita placet," -Si os place, dijo Antonio, seguiré mostrándoos los
inquit [Antonius] "trademus etiam, quae nos medios de que suelo hacer más uso en mis
sequi in dicendo quaeque maxime spectare discursos, porque mi ya larga vida y experiencia
solemus; docuit enim iam nos longa vita ususque me ha enseñado a conocer y mover los afectos de
rerum maximarum, ut quibus rebus animi los hombres.
hominum moverentur teneremus.
106
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
[LI] [205] Equidem primum considerare soleo, »Lo primero que suelo considerar es si la causa
postuletne causa; nam neque parvis in rebus exige moción de afectos; porque ni en los asuntos
adhibendae sunt hae dicendi faces neque ita de poca importancia caben estas centellas oratorias,
animatis hominibus, ut nihil ad eorum mentis ni han de usarse tampoco delante de hombres tan
oratione flectendas proficere possimus, ne aut apasionados que sea imposible doblegar su
inrisione aut odio digni putemur, si aut tragoedias voluntad con palabras. En el primer caso, nos
agamus in nugis aut convellere adoriamur ea, haríamos dignos de irrisión, como quien convierte
quae non possint commoveri. [206] Iam quoniam en trágico un asunto burlesco. En el segundo,
haec fere maxime sunt in iudicum animis aut, incurriríamos en odio, pretendiendo arrastrar a los
quicumque illi erunt, apud quos agemus, oratione que ni aun pueden ser conmovidos.
molienda, amor odium iracundia, invidia »Porque los afectos que principalmente deben
misericordia, spes laetitia, timor molestia: excitarse en el ánimo de los Jueces o de los
sentimus amorem conciliari, si id iure videamur, oyentes son: el amor, el odio, la ira, la envidia, la
quod sit utile ipsis, apud quos agamus, defendere, misericordia, la esperanza, la alegría, el temor, la
aut si pro bonis viris aut certe pro eis, qui illis tristeza. Se concilia el amor cuando defendemos
boni atque utiles sint, laborare, namque haec res una causa útil a los que nos oyen, y cuando
amorem magis conciliat, illa virtutis defensio trabajamos por hombres buenos y útiles, o que a
caritatem; plusque proficit, si proponitur spes menos lo sean para el auditorio, porque esto nos
utilitatis futurae quam praeteriti benefici concilia amor, y más aprovecha la esperanza de la
commemoratio. [207] Enitendum est ut ostendas utilidad futura que el recuerdo del beneficio
in ea re, quam defendas, aut dignitatem esse aut pasado. Póngase grande ahínco en mostrar que la
utilitatem, eumque, cui concilies hunc amorem, causa que se defiende es de dignidad o de utilidad,
significes nihil ad utilitatem suam rettulisse ac y que nuestro defendido nada ha hecho por interés
nihil omnino fecisse causa sua; invidetur enim propio. Porque todo el mundo envidia al que
commodis hominum ipsorum, studiis autem trabaja por su propio bien, y favorece al que se
eorum ceteris commodandi favetur. [208] afana por el bien de los otros. Guardémonos mucho
Videndumque hoc loco est ne, quos ob benefacta de no ponderar con exceso el mérito y la gloria de
diligi volemus, eorum laudem atque gloriam, cui aquellos cuyos beneficios encarecemos, porque
maxime invideri solet, nimis efferre videamur; esto suele producir envidia.
atque eisdem his ex locis et in alios odium »Parecidos recursos usaremos para hacer recaer
struere discemus et a nobis ac nostris demovere; el odio en los contrarios, y apartarlo de nosotros
eademque haec genera sunt tractanda in iracundia y de los nuestros y para calmar o sosegar la ira.
vel excitanda vel sedanda; nam si, quod ipsis, qui Porque se exalta el odio poniendo de manifiesto lo
audiunt, perniciosum aut inutile sit, id factum inútil o pernicioso de algún hecho; el daño que ha
augeas, odium creatur; sin, quod aut in bonos recaído en algún hombre de bien, en quien menos
viros aut in eos, quos minime quisque debuerit, lo merecía o en la república; y si no siempre se
aut in rem publicam, tum excitatur, si non tam excita un odio tan cruel, puede concitarse cierta
acerbum odium, tamen aut invidiae aut odi non animosidad semejante al odio o a la envidia. El
dissimilis offensio; [209] item timor incutitur aut temor puede nacer, o del peligro propio, o del
ex ipsorum periculis aut ex communibus: interior peligro común: el que más nos conmueve es el
est ille proprius; sed hic quoque communis ad peligro propio; pero también el peligro común
eandem similitudinem est perducendus. puede ser tratado de manera que nosparezca
personal.
[LII] Par atque una ratio est spei, laetitiae, »Por iguales medios se infunden la esperanza, la
molestiae; sed haud sciam an acerrimus longe sit alegría y la tristeza; pero tengo para mí que el más
omnium motus invidiae nec minus virium opus vehemente de todos los afectos es la envidia, y que
sit in ea comprimenda quam in excitanda. cuesta no menos sosegarla que excitarla.
Invident autem homines maxime paribus aut »Envidian los hombres a sus iguales cuando ellos
inferioribus, cum se relictos sentiunt, illos autem se ven oscurecidos, mientras que los otros se han
107
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
dolent evolasse; sed etiam superioribus invidetur elevado; pero todavía envidian más a los
saepe vehementer et eo magis, si intolerantius se superiores, sobre todo cuando éstos muestran
iactant et aequabilitatem communis iuris arrogancia y quieren sobreponerse a la ley común,
praestantia dignitatis aut fortunae suae transeunt; prevalidos de su dignidad y fortuna.
quae si inflammanda sunt, maxime dicendum est Si hubiere que excitar la envidia contra alguno de
non esse virtute parata, deinde etiam vitiis atque estos, diremos que no debió tal posesión a su
peccatis, tum, si erunt honestiora atque graviora, virtud, sino a sus vicios y pecados; o si sus
tamen non esse tanta illa merita, quantam costumbres hubiesen sido honestas o irreprensibles,
insolentiam hominis quantumque fastidium; diremos que no son bastantes tales meritos para
[210] ad sedandum autem, magno illa labore, contrapesar su insolencia y engreimiento. Para
magnis periculis esse parta nec ad suum sosegar esta pasión se dirá, por el contrario, que el
commodum, sed ad aliorum esse conlata; acusado debe su fortuna a su propio mérito, y se
eumque, si quam gloriam peperisse videatur, encarecerán los grandes peligros a que se ha
tamen etsi ea non sit iniqua merces periculi, expuesto, no por su interés propio, sino por el bien
tamen ea non delectari totamque abicere atque de los demás, y que si alguna gloria ha alcanzado
deponere; omninoque perficiendum est, quoniam como premio no injusto, sin embargo no se
plerique sunt invidi maximeque hoc est envanece con ella y la renuncia y depone toda.
commune vitium et perpetuum, invidetur autem Y como la mayor parte de los hombres son
praestanti florentique fortunae, ut haec opinio envidiosos, y ésta es un vicio tan común y vulgar o
minuatur et illa excellens opinione fortuna cum inseparable de la próspera fortuna, ha de
laboribus et miseriis permixta [esse] videatur. procurarse por todos medios que esta opinión se
[211] Iam misericordia movetur, si is, qui audit, disminuya, y que mezclados con la fortuna resalten
adduci potest ut illa, quae de altero deplorentur, los trabajos y miserias que son su obligado
ad suas res revocet, quas aut tulerit acerbas aut acompañamiento. Muévese el oyente a compasión
timeat, ut intuens alium crebro ad se ipsum cuando ve alguna semejanza entre las calamidades
revertatur; et cum singuli casus humanarum ajenas y las que él ha padecido o teme, y
miseriarum graviter accipiuntur, si dicuntur contemplando a los demás, reflexiona con
dolenter, tum adflicta et prostrata virtus maxime frecuencia sobre sí mismo. Si cualquiera desgracia
luctuosa est. Et ut illa altera pars orationis, quae nos conmueve cuando se nos refiere en tono
probitatis commendatione boni viri debet lastimoso, ¿cuánto más no ha de conmovernos el
speciem tueri, lenis, ut saepe iam dixi, atque espectáculo de la virtud afligida y postrada? Y así
summissa, sic haec, quae suscipitur ab oratore ad como la parte del discurso en que el orador quiere
commutandos animos atque omni ratione encomendarse a la benevolencia de los oyentes, ha
flectendos, intenta ac vehemens esse debet. de ser tratada en suave y apacible estilo, así la
parte en que se trata de mover los afectos y
doblegar los ánimos ha de ser vehemente y
arrebatada.
[LIII] [212] Sed est quaedam in his duobus »Hay cierta semejanza difícil de distinguir entre
generibus, quorum alterum lene, alterum estos dos géneros, al primero de los cuales
vehemens esse volumus, difficilis ad llamamos reposado, y al segundo vehemente.
distinguendum similitudo; nam et ex illa lenitate, Porque conviene pasar de la serenidad y reposo
qua conciliamur eis, qui audiunt, ad hanc vim con que procuramos granjearnos la voluntad de los
acerrimam, qua eosdem excitamus, influat oyentes, a la vehemencia y arrebato con que
oportet aliquid, et ex hac vi non numquam animi excitamos sus afectos, y de esta vehemencia ha de
aliquid inflandum est illi lenitati; neque est ulla comunicarse algo también a aquella suavidad y
temperatior oratio quam illa, in qua asperitas templanza siendo el mejor discurso aquel en que
contentionis oratoris ipsius humanitate conditur, la aspereza de la contienda está templada por la
remissio autem lenitatis quadam gravitate et cortesía del orador, y robustecida por cierto vigor y
contentione firmatur. [213] In utroque autem fortaleza.
108
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
genere dicendi et illo, in quo vis atque contentio »En uno y otro modo de decir, ya en el que exige
quaeritur, et hoc, quod ad vitam et mores calor y discusión, ya en el que se limita a describir
accommodatur, et principia tarda [sunt] et exitus la vida y costumbres humanas, los principios deben
item spissi et producti esse debent. Nam neque ser tardos, pero los fines multiplicados y extensos.
adsiliendum statim est ad genus illud orationis; »Porque ni se ha de saltar de repente a la moción
abest enim totum a causa et homines prius ipsum de afectos, lo cual sería ajeno de la causa, porque
illud, quod proprium sui iudici est, audire lo primero de que los hombres desean saber es de
desiderant; nec cum in eam rationem ingressus la cuestión remitida a juicio, ni tampoco debe
sis, celeriter discedendum est; [214] non enim, abandonarse de ligero esta parte del discurso. Y el
sicut argumentum, simul atque positum est, excitar la misericordia, la ira o la envidia, no es
adripitur alterumque et tertium poscitur, ita como presentar un argumento, y luego otro y otro,
misericordiam aut invidiam aut iracundiam, los cuales son comprendidos tan pronto como
simul atque intuleris, possis commovere: alegados. El argumento tiene su apoyo en la
argumentum ratio ipsa confirmat idque, simul prueba, y ésta hace efecto por sí; pero la moción
atque emissum est, adhaerescit; illud autem de afectos no busca la convicción en el juez,
genus orationis non cognitionem iudicis, sed sino la perturbación de su ánimo, para conseguir lo
magis perturbationem requirit, quam consequi cual hay que valerse de muy rico y copioso estilo
nisi multa et varia et copiosa oratione et simili y vehemente acción. Por eso los que hablan seca
contentione actionis nemo potest; [215] qua re y pobremente pueden convencer al juez, pero no
qui aut breviter aut summisse dicunt, docere persuadirle, y en la persuasión está el secreto.
iudicem possunt, commovere non possunt; in quo
sunt omnia.
Iam illud perspicuum est, omnium rerum in »Claro es que los mismos lugares comunes
contrarias partis facultatem ex eisdem suppeditari pueden proporcionar argumentos para las dos
locis. Sed argumento resistendum est aut eis, partes contrarias. Y estos argumentos se refutan
quae comprobandi eius causa sumuntur, negando el medio de prueba o la consecuencia que
reprehendendis aut demonstrando, id, quod se quiere sacar de las premisas, y si esto no fuera
concludere illi velint, non effici ex propositis nec posible, presentando por la parte contraria otro
esse consequens, aut, si ita non refellas, argumento de tanta fuerza o de más. Las pasiones
adferendum est in contrariam partem, quod sit que el orador haya excitado, deberán de combatirse
aut gravius aut aeque grave. [216] Illa autem, con otras pasiones contrarias, vg., el odio con la
quae aut conciliationis causa leniter aut benevolencia, y la misericordia con la envidia.
permotionis vehementer aguntur, contrariis
commotionibus auferenda sunt, ut odio
benevolentia, ut misericordia invidia tollatur.
[LIV] Suavis autem est et vehementer saepe »A veces son de buen efecto los gracejos,
utilis iocus et facetiae; quae, etiam si alia omnia chistes y sales; pero aunque todo lo demás sea
tradi arte possunt, naturae sunt propria certe materia de arte, esto es propio de la naturaleza y no
neque ullam artem desiderant: in quibus tu longe puede enseñarse. Tú, César, que a mi parecer
aliis mea sententia, Caesar, excellis; quo magis aventajas a todos en esto, podrás decirnos si es
mihi etiam aut testis esse potes nullam esse artem verdad que hay arte para el chiste, y caso de que le
salis aut, si qua est, eam tu potissimum nos hubiere, tú sólo podrás enseñarlo.
docere." [217] "Ego vero," inquit "omni de re -Yo, contestó César, nada tengo por más insulso
facilius puto esse ab homine non inurbano, quam que oir disputar de los chistes y del arte de
de ipsis facetiis disputari. Itaque cum quosdam decirlos. Cuando vi algunos libros griegos titulados
Graecos inscriptos libros esse vidissem de Del ridículo, tuve esperanza de sacar algún
ridiculis, non nullam in spem veneram posse me provecho de ellos. Hallé, ciertamente, muchas
ex eis aliquid discere; inveni autem ridicula et agudezas y sales de los Griegos, porque en este
109
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
salsa multa Graecorum; nam et Siculi in eo género sobresalen los Sículos, los Rodios, los
genere et Rhodii et Byzantii et praeter ceteros Bizantinos, y sobre todo los Atenienses; pero los
Attici excellunt; sed qui eius rei rationem que han querido dar arte y preceptos para el chiste
quandam conati sunt artemque tradere, sic insulsi han sido tan insulsos que no han hecho reír más
exstiterunt, ut nihil aliud eorum nisi ipsa que de su propia simpleza. Yo creo que esto no
insulsitas rideatur; [218] qua re mihi quidem puede sujetarse a regla.
nullo modo videtur doctrina ista res posse tradi. »Dos géneros hay de facecias; uno que anima todo
Etenim cum duo genera sint facetiarum, alterum el discurso; y otro que se reduce a sentencias
aequabiliter in omni sermone fusum, alterum agudas y breves. Al primero llaman los antiguos
peracutum et breve, illa a veteribus superior ironía; al segundo dicacidad. Ligeros parecen estos
cavillatio, haec altera dicacitas nominata est. nombres, pero también es cosa leve el hacer reír.
Leve nomen habet utraque res. Quippe; leve A pesar de eso, bien dices, Antonio, que en
enim est totum hoc risum movere. [219] Verum muchas causas están bien los donaires y
tamen, ut dicis, Antoni, multum in causis agudezas. Pero en cuanto a la gracia esparcida
persaepe lepore et facetiis profici vidi. Sed cum por todo el discurso, no puede enseñarla el arte.
illo in genere perpetuae festivitatis ars non La naturaleza es la que crea a los chistosos
desideretur (natura enim fingit homines et creat narradores, en quienes todo ayuda, el semblante, la
imitatores et narratores facetos adiuvante et vultu voz, el modo mismo de hablar. ¿Y qué arte cabe en
et voce et ipso genere sermonis) tum vero in hoc la dicacidad, siendo así que los dichos agudos
altero dicacitatis quid habet ars loci, cum ante pasan, hieren, antes que se pueda pensar en
illud facete dictum emissum haerere debeat, ellos? ¿De qué le pudo servir el arte a mi hermano,
quam cogitari potuisse videatur? [220] Quid cuando preguntando por qué ladraba, respondió
enim hic meus frater ab arte adiuvari potuit, cum que porque veía a un ladrón? ¿Y qué diré de Craso
a Philippo interrogatus quid latraret, furem se en sus discursos contra Scévola ante los
videre respondit? Quid in omni oratione Crassus Centunviros, o contra el acusador Bruto en defensa
vel apud centum viros contra Scaevolam vel de Cneo Planco? Porque el mérito que tú me
contra accusatorem Brutum, cum pro Cn. Plancio atribuyes, Antonio, hay que concedérselo a Craso
diceret? Nam id, quod tu mihi tribuis, Antoni, por unánime parecer de todos. Apenas se hallara
Crasso est omnium sententia concedendum; non ningún orador más excelente que él en ambos
enim fere quisquam reperietur praeter hunc in géneros de chistes, en el que se derrama por todo el
utroque genere leporis excelleris: et illo, quod in discurso, y en el que consiste en prontitudes y
perpetuitate sermonis, et hoc, quod in celeritate agudezas. Toda su defensa de Curio contra
atque dicto est. [221] Nam haec perpetua contra Escévola rebosó de hilaridad y gracia, pero no
Scaevolam Curiana defensio tota redundavit tuvo breves chistes. Respetaba la dignidad de su
hilaritate quadam et ioco; dicta illa brevia non adversario, conservando así la suya propia; y eso
habuit; parcebat enim adversari dignitati, in quo que es muy difícil en hombres decidores y
ipse conservabat suam; quod est hominibus graciosos distinguir de personas y tiempos cuando
facetis et dicacibus difficillimum, habere se les ocurre algún donaire. Por eso algunos
hominum rationem et temporum et ea, quae decidores interpretan no sin gracia este pasaje de
occurrunt, cum salsissime dici possunt, tenere; Ennio: «Más fácil le es al sabio apagar una llama
itaque non nulli ridiculi homines hoc ipsum non dentro de su boca que retener un buen dicho;»
insulse interpretantur; [222] dicere enim aiunt entendiendo que los buenos dichos son los más
Ennium, flammam a sapiente facilius ore in agudos y salados, y hacen así un juego de palabras.
ardente opprimi, quam bona dicta teneat; haec
scilicet bona dicta, quae salsa sint; nam ea dicta
appellantur proprio iam nomine.
[LV] Sed ut in Scaevola continuit ea Crassus »Pero así como en la causa de Scévola se contuvo
atque in illo altero genere, in quo nulli aculei Craso y amenizó el discurso sin recurrir al
contumeliarum inerant, causam illam aguijón de la injuria; así en la causa de Bruto, a
110
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
disputationemque elusit, sic in Bruto, quem quien de todas veras odiaba y creía digno de toda
oderat et quem dignum contumelia iudicabat, afrenta, peleó con todo género de armas.
utroque genere pugnavit. [223] Quam multa de »¡Cuántas cosas le dijo de los baños que acababa
balneis, quas nuper ille vendiderat, quam multa de vender, cuántas de su perdido patrimonio! Y
de amisso patrimonio dixit! Atque illa brevia, aquella respuesta tan pronta, cuando diciéndole
cum ille diceret se sine causa sudare, "minime" Bruto que él sudaba sin causa, le respondió: nada
inquit "modo enim existi de balneis." tiene de maravilloso, porque acabas de salir del
Innumerabilia alia fuerunt, sed non minus baño.» Innumerables gracias dijo por este estilo;
iucunda illa perpetua: cum enim Brutus duo pero aun fue más agradable el tono jocoso de todo
lectores excitasset et alteri de colonia Narbonensi el discurso. Porque como Bruto hubiese presentado
Crassi orationem legendam dedisset, alteri de dos lectores, haciendo leer al uno la oración de
lege Servilia, et cum contraria inter sese de re Craso sobre la colonia Narbonense, y al otro la
publica capita contulisset, noster hic facetissime que pronunció en defensa de la ley Servilia, para
tris patris Bruti de iure civili libellos tribus poner de manifiesto las contradicciones políticas
legendos dedit. [224] Ex libro primo: "forte que encerraban, ocurriósele en buen hora, a
evenit ut in Privernati essemus." "Brute, nuestro Craso mandar leer los tres libros del padre
testificatur pater se tibi Privernatem fundum de Bruto sobre el derecho civil. Y cuando se leyó
reliquisse." Deinde ex libro secundo: "in Albano en el libro primero «sucedió que estando o en
eramus ego et Marcus filius." "Sapiens videlicet Privenate,» dijo Craso: «Bruto, tu padre testifica
homo cum primis nostrae civitatis norat hunc que te dejó una heredad en Privenate.» Prosiguióse
gurgitem; metuebat ne, cum is nihil haberet, nihil leyendo en el libro segundo: Estábamos en mi
esse ei relictum putaretur." Tum ex libro tertio, in heredad Albana, yo y mi hijo Marco... «Por cierto,
quo finem scribendi fecit - tot enim, ut audivi dijo Craso, este hombre, uno de los más sabios de
Scaevolam dicere, sunt veri Bruti libri - "in la ciudad, conocía bien a este abismo de
Tiburti forte adsedimus ego et Marcus filius." disipación, y temía que, cuando todo lo hubiera
"Vbi sunt hi fundi, Brute, quos tibi pater publicis gastado, se creyera que su padre no le había
commentariis consignatos reliquit? Quod nisi dejado nada.» Continuó leyéndose en el libro
puberem te, inquit, iam haberet, quartum librum tercero, que fue el último de los que escribió, pues
composuisset et se etiam in balneis lotum cum he oído decir muchas veces a Scévola que son tres
filio scriptum reliquisset." [225] Quis est igitur solamente los libros auténticos de Bruto:
qui non fateatur hoc lepore atque his facetiis non Estábamos casualmente en mi heredad Tiburtina
minus refutatum esse Brutum quam illis yo y mi hijo Marco. «¿Dónde están, Bruto,
tragoediis, quas egit idem, cum casu in eadem prosiguió Craso, los fundos que tu padre te dejó
causa efferretur anus Iunia. Pro di immortales, consignados en públicos documentos?. Porque si
quae fuit illa, quanta vis! Quam inexspectata! hubieras estado ya en la pubertad, de seguro que
Quam repentina! Cum coniectis oculis, gestu hubiera compuesto un libro cuarto, diciendo en él
omni ei imminenti, summa gravitate et celeritate que se había lavado en baños propios juntamente
verborum "Brute, quid sedes? Quid illam anum con su hijo.»
patri nuntiare vis tuo? Quid illis omnibus, ¿Quién habrá que no confiese que estas chanzas y
quorum imagines duci vides? Quid maioribus donaires contribuyeron a desacreditar a Bruto, no
tuis? Quid L. Bruto, qui hunc populum dominatu menos que las lamentaciones que en la misma
regio liberavit? Quid te agere? Cui rei, cui causa hizo Craso, describiendo el funeral de la
gloriae, cui virtuti studere? Patrimonione anciana Junia?
augendo? At id non est nobilitatis. [226] Sed fac ¡Oh Dioses inmortales! ¡cuánta vehemencia, cuán
esse, nihil superest; libidines totum inesperada, cuán repentina, cuando fijando los ojos
dissipaverunt. An iuri civili? Est paternum. Sed en Bruto y amenazándole con el gesto, decía
dicet te, cum aedis venderes, ne in rutis quidem grave y rápidamente: «¡Oh Bruto! ¿por qué te
et caesis tibi paternum recepisse. An rei militari? detienes? ¿qué noticia quieres que lleve esa
Qui numquam castra videris! An eloquentiae? anciana a ti padre? ¿qué a todos aquellos cuyas
111
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
Quae neque est in te, et, quicquid est vocis ac imágenes acompañan la pompa fúnebre? ¿qué a
linguae, omne in istum turpissimum calumniae tus mayores? ¿Qué a Lucio Bruto, el que libertó al
quaestum contulisti! Tu lucem aspicere audes? pueblo de la tiranía de los reyes? ¿Qué dirá de ti?
Tu hos intueri? Tu in foro, [tu in urbe,] tu in ¿a qué gloria, a qué virtud, a qué estudio te
civium esse conspectu? Tu illam mortuam, tu dedicas? ¿Dirá que has acrecentado tu patrimonio?
imagines ipsas non perhorrescis? Quibus non Esto no es nobleza; pero supongamos que lo sea:
modo imitandis, sed ne conlocandis quidem tibi ya no te queda nada; tus liviandades lo han
locum ullum reliquisti." disipado todo. ¿Dirá que te dedicas al derecho
civil? En esto imitarías a tu padre, pero al vender tu
casa, ni siquiera te has reservado entre los muebles
rotos la silla de jurisconsulto en que él se sentaba.
¿A la milicia? ¡Tú, que nunca viste un
campamento! ¿A la elocuencia? Ninguna hay en tí,
y lo que tienes de voz y de lengua lo has empleado
todo en este torpísimo lucro de la calumnia. ¿Y te
atreves a ver la luz? ¿a mirar a estos? ¿a
presentarte en el foro, en la ciudad, en presencia
de tus conciudadanos? ¿No te horrorizas de ese
cadáver y de esas imágenes de tus ascendientes, a
quienes no sólo no imitas, sino que ni aun tienes
lugar donde colocarlas?»
[LVI] [227] Sed haec tragica atque divina; faceta »Todo esto es trágico y divino; pero vosotros
autem et urbana innumerabilia vel ex una recordaréis cuánto abundan los dichos agudos y
contione meministis; nec enim maior contentio urbanos en cualquiera de sus arengas. Nunca
umquam fuit nec apud populum gravior oratio hubo mayor concurso ni se dijo ante el pueblo
quam huius contra conlegam in censura nuper más grave oración, que la de Craso contra su
neque lepore et festivitate conditior. Qua re tibi, colega en la censura, y por cierto que estuvo llena
Antoni, utrumque adsentior et multum facetias in do jocosidad y gracias.
dicendo prodesse saepe et eas arte nullo modo »Por lo cual, Antonio, estoy conforme enteramente
posse tradi: illud quidem admiror, te nobis in eo contigo, así en que las facecias valen mucho en el
genere tribuisse tantum et non huius rei quoque discurso, como en que no hay arte que pueda
palmam [ut ceterarum] Crasso detulisse." [228] enseñarlas. Lo que me admira, es que me hayas
Tum Antonius "ego vero ita fecissem," inquit elogiado tanto por este concepto, en vez de
"nisi interdum in hoc Crasso paulum inviderem; conceder la palma, así de esto como de todo lo
nam esse quamvis facetum atque salsum non demás, a Craso.»
nimis est per se ipsum invidendum; sed cum Respondió Antonio: «Ciertamente que yo lo
omnium sit venustissimus et urbanissimus, hubiera hecho, si no tuviera en esto alguna envidia
omnium gravissimum et severissimum et esse et a Craso, pues aunque el ser donairoso y agudo, no
videri, quod isti contigit uni, [id] mihi vix es por sí muy digno de envidia, apenas me parecía
ferendum videbatur." [229] Hic cum adrisisset tolerable el que éste sólo llegara a reunir lo que
ipse Crassus, "ac tamen," inquit Antonius "cum jamás alcanzó nadie: ser a la vez el más festivo y el
artem esse facetiarum, Iuli, [ullam] negares, más grave y elocuente de los oradores.»
aperuisti quiddam, quod praecipiendum Habiéndose sonreído Craso, continuó Antonio:
videretur: haberi enim dixisti rationem oportere «Aunque has negado, César, que los chistes
hominum, rei, temporis, ne quid iocus de puedan ser materia de arte, tú mismo has indicado
gravitate decerperet; quod quidem in primis a una cosa que tiene visos de precepto. Dijiste que
Crasso observari solet. Sed hoc praeceptum debía tenerse cuenta con las personas, el asunto y
praetermittendarum est facetiarum, cum eis nihil el tiempo, para que las agudezas no desdijesen de
opus sit; nos autem quo modo utamur, cum opus la gravedad general del discurso, en lo cual es
112
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
sit, quaerimus, ut in adversarium et maxime, si maestro Craso. No se empleen inoportunamente las
eius stultitia poterit agitari; in testem stultum, facecias. Lo que ahora tratamos de averiguar es
cupidum, levem, si facile homines audituri cuándo conviene emplearlas, vg., contra un
videbuntur. [230] Omnino probabiliora sunt, adversario, sobre todo si se puede poner de
quae lacessiti dicimus quam quae priores, nam et manifiesto su necedad, o contra un testigo rudo,
ingeni celeritas maior est, quae apparet in codicioso, liviano, si es que creemos que el
respondendo, et humanitatis est responsio; auditorio ha de oírnos con agrado. Siempre gusta
videmur enim quieturi fuisse, nisi essemus más lo que se dice en la réplica que lo que se
lacessiti, ut in ipsa ista contione nihil fere dictum explana en el discurso principal, porque en la
est ab hoc, quod quidem facetius dictum réplica luce más la prontitud de ingenio, y además
videretur, quod non provocatus responderit; erat el responder, es propio de la condición humana,
autem tanta in Domitio gravitas, tanta auctoritas, y parece que si no hubiéramos sido provocados,
ut, quod esset ab eo obiectum, lepore magis hubiéramos permanecido tranquilos. Así, en el
levandum quam contentione frangendum mismo discurso a que me refiero, nada que
videretur." pareciera chistoso dijo el orador sin haber sido
provocado antes. Pues tanta era la gravedad de
Domicio, que sus argumentos habían de ser mejor
destruidos con chistes que con razones.»
[LVII] [231] Tum Sulpicius "quid igitur? Entonces dijo Sulpicio: «¿Y qué? ¿Consentiremos
Patiemur" inquit "Caesarem, qui quamquam [M.] que César, que tanto ha trabajado en este género de
Crasso facetias concedit, tamen multo in eo las facecias, por más que conceda la palma a
studio magis ipse elaborat, non explicare nobis Craso, deje de explicarnos la naturaleza del chiste
totum genus hoc iocandi quale sit et unde y su origen, ya que confiesa lo útiles que son la sal
ducatur; praesertim cum tantam vim et utilitatem y los donaires?
salis et urbanitatis esse fateatur?" "Quid, si" -¿Y qué, contestó Julio, no acabo de convenir con
inquit Iulius "adsentior Antonio dicenti nullam Antonio en que no hay arte alguno para el chiste?»
esse artem salis?" [232] Hic cum Sulpicius Habiéndose callado Sulpicio, dijo entonces Craso:
reticuisset, "quasi vero" inquit Crassus "horum «Tampoco hay arte que enseñe las demás cosas de
ipsorum, de quibus Antonius iam diu loquitur, que Antonio nos ha hablado: sólo hay la
ars ulla sit: observatio quaedam est, ut ipse dixit, observación de los recursos oratorios; y si ella
earum rerum, quae in dicendo valent; quae si bastará a hacer hombres elocuentes, ¿quién no lo
eloquentis facere posset, quis esset non sería? ¿Quién no podría más o menos fácilmente
eloquens? Quis enim haec non vel facile vel certe aprender ese arte? Pero yo creo, que el valor y
aliquo modo posset ediscere? Sed ego in his utilidad de los preceptos no consiste en hallar por
praeceptis hanc vim et hanc utilitatem esse medio del arte lo que hemos de decir, sino en
arbitror, non ut ad reperiendum quod dicamus, hacer distinción de bueno o malo entre lo que por
arte ducamur sed ut ea, quae natura, quae studio, naturaleza, por estudio o por ejercicio se nos
quae exercitatione consequimur, aut recta esse ocurra, según el fin que en el discurso nos
confidamus aut prava intellegamus, cum quo propongamos. Por lo cual, César, te ruego, que
referenda sint didicerimus. [233] Qua re, Caesar, consientas en disputar acerca de este género
ego quoque hoc a te peto, ut, si tibi videtur, festivo, pues en una reunión como ésta, en que se
disputes de hoc toto iocandi genere quid sentias, ha hablado de todo, fuera grave pecado omitir esta
ne qua forte dicendi pars, quoniam ita voluistis, excepción del arte.
in hoc tali coetu atque in tam accurato sermone -Ya que exiges, Craso, respondió César, su escote a
praeterita esse videatur." "Ego vero," inquit ille cada convidado, no dejaré de satisfacer el mío,
"quoniam conlectam a conviva, Crasse, exigis, siquiera por que no tengas pretexto para negarnos
non committam ut, si defugerim, tibi causam luego nada. Aunque mucho suelo admirarme de los
aliquam recusandi dem. Quamquam soleo saepe que representan en la escena delante de Roscio,
mirari eorum impudentiam, qui agunt in scaena ¿pues quién podrá moverse sin que él vea todos
113
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
gestum inspectante Roscio; quis enim sese sus defectos? Así yo, ahora que me oye Craso,
commovere potest, cuius ille vitia non videat? hablaré del chiste y seré (como dice el proverbio)
Sic ego nunc, Crasso audiente, primum loquar de el cerdo que enseña a Minerva, es decir, a un
facetiis et docebo sus, ut aiunt, oratorem eum, orador de quien poco ha dijo Cátulo al oírle, que
quem cum Catulus nuper audisset, faenum alios todos los demás debían comer heno.
aiebat esse oportere." [234] Tum ille "iocabatur" -Sin duda, respondió Craso, que entonces se
inquit "Catulus, praesertim cum ita dicat ipse, ut burlaba Cátulo, porque su propia elocuencia es tal,
ambrosia alendus esse videatur. Verum te, que merece ser alimentado con ambrosía. Pero
Caesar, audiamus, ut Antoni reliqua videamus." oigámosle, César, para que Antonio nos explique
Et Antonius "perpauca quidem mihi restant," lo que le falta decir.
inquit "sed tamen defessus iam labore atque -Muy poco es lo que me falta, dijo Antonio; pero
itinere disputationis meae requiescam in Caesaris fatigado del largo camino y del trabajo de este
sermone quasi in aliquo peropportuno razonamiento, descansaré en lo de César, como si
deversorio." hubiera yo encontrado oportunamente una posada.
[LVIII] "Atqui" inquit Iulius "non nimis liberale -Y por cierto, continuó Julio, que no ha de ser
hospitium meum dices; nam te in viam, simul ac muy generosa mi hospitalidad, porque apenas
perpaulum gustaris, extrudam et eiciam." [235] hayas descansado un poco, te arrojaré y haré salir
Ac ne diutius vos demorer, de omni isto genere de mi casa. Y para no deteneros más, diré en pocas
quid sentiam perbreviter exponam. De risu palabras lo que siento. Cinco cosas hay que
quinque sunt, quae quaerantur: unum, quid sit; preguntar acerca de la risa: primera, lo que es;
alterum, unde sit; tertium, sitne oratoris risum segunda, de dónde procede; tercera, si es propio
velle movere; quartum, quatenus; quintum, quae del orador hacer reir; cuarta, hasta qué punto;
sint genera ridiculi. Atque illud primum, quid sit quinta, cuántos son los géneros de ridículo.
ipse risus, quo pacto concitetur, ubi sit, quo »En cuanto a lo primero, es decir, a lo que la risa
modo exsistat atque ita repente erumpat, ut eum misma es, y cómo se excita y mueve, y dónde
cupientes tenere nequeamus, et quo modo simul reside y cómo estalla de repente sin que podamos
latera, os, venas, oculos, vultum occupet, viderit contenerla, y de qué suerte se comunica a los
Democritus; neque enim ad hunc sermonem hoc costados, a la boca, a las venas, al rostro y a los
pertinet, et, si pertineret, nescire me tamen id non ojos, averígüelo Demócrito, pues a mi propósito
puderet, quod ne illi quidem scirent, qui nada importan esas cosas, y aunque importaran,
pollicerentur. [236] Locus autem et regio quasi no tendría yo reparo en confesar mi ignorancia en
ridiculi - nam id proxime quaeritur - turpitudine lo que ignoran los mismos que prometen enseñarlo.
et deformitate - quadam continetur; haec enim El lugar, digámoslo así, y la región de lo cómico
ridentur vel sola vel maxime, quae notant et (y esta es la segunda cuestión), consiste en cierta
designant turpitudinem aliquam non turpiter. Est torpeza y deformidad; pues casi siempre se reduce
autem, ut ad illud tertium veniam, est plane el chiste a señalar y censurar no ridículamente
oratoris movere risum; vel quod ipsa hilaritas alguna ridiculez. Y viniendo al tercer punto, diré:
benevolentiam conciliat ei, per quem excitata est; que es muy propio del orador mover la risa, ya
vel quod admirantur omnes acumen uno saepe in porque la misma hilaridad concilia la
verbo positum maxime respondentis, non benevolencia de los que participan de ella; ya
numquam etiam lacessentis; vel quod frangit porque admiran todos la agudeza, contenida a
adversarium, quod impedit, quod elevat, quod veces en una sola palabra, especialmente en la
deterret, quod refutat; vel quod ipsum oratorem réplica, ya que no en la invectiva; ya porque
politum esse hominem significat, quod eruditum, quebranta las fuerzas del adversario y le estorba y
quod urbanum, maxime quod tristitiam ac le aterra y le confunde; ya porque da a entender
severitatem mitigat et relaxat odiosasque res que el mismo orador es un hombre culto, erudito y
saepe, quas argumentis dilui non facile est, ioco urbano; pero sobre todo, porque mitiga y relaja la
risuque dissolvit. [237] Quatenus autem sint severidad y tristeza, y deshace en juego y risa la
ridicula tractanda oratori, perquam diligenter odiosidad que no es fácil destruir con argumentos.
114
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
videndum est, quod in quarto loco quaerendi Hasta qué punto puede emplear el orador lo
posueramus. Nam nec insignis improbitas et ridículo, es cuestión que merece atento examen y
scelere iuncta nec rursus miseria insignis agitata que trataremos en cuarto lugar. Porque ni la insigne
ridetur: facinerosos [enim] maiore quadam vi maldad, ni el crimen abominable, ni menos la
quam ridiculi vulnerari volunt; miseros inludi extrema miseria, son dignas de risa: a los
nolunt, nisi se forte iactant; parcendum autem facinerosos se los ha de castigar con armas más
maxime est caritati hominum, ne temere in eos fuertes que la del ridículo, y de los miserables es
dicas, qui diliguntur. cruel burlarse, a menos que no pequen de
jactanciosos. Respétense las aficiones de los
hombres, porque es muy fácil ofenderlos en lo que
más aman.
[LIX] [238] Haec igitur adhibenda est primum in »Esta moderación es la primera que debe
iocando moderatio; itaque ea facillime luduntur, observarse en los chistes. Y así las cosas de que es
quae neque odio magno neque misericordia más fácil burlarse son las que no merecen ni grande
maxima digna sunt; quam ob rem materies omnis odio ni misericordia extrema. Materia abundante
ridiculorum est in eis vitiis, quae sunt in vita de ridículo se encontrará en los defectos ordinarios
hominum neque carorum neque calamitosorum de la vida humana, sin necesidad de ofender a los
neque eorum, qui ob facinus ad supplicium hombres estimados, o a los muy infelices, o a los
rapiendi videntur; eaque belle agitata ridentur. que por sus maldades merecen ser llevados al
[239] Est etiam deformitatis et corporis vitiorum suplicio. También las deformidades y vicios
satis bella materies ad iocandum; sed quaerimus corporales son materia acomodada para el chiste,
idem, quod in ceteris rebus maxime quaerendum pero no más que hasta cierto punto, sin tropezar en
est, quatenus; in quo non modo illud praecipitur, insulsez ni pasar la raya de la lícita burla, evitando
ne quid insulse, sed etiam, quid perridicule siempre el orador confundirse con el truhan o el
possis, vitandum est oratori utrumque, ne aut chocarrero. Esto se entenderá mejor después que
scurrilis iocus sit aut mimicus. Quae cuius modi hayamos hecho la división de los géneros de
sint facilius iam intellegemus, cum ad ipsa chistes.
ridiculorum genera venerimus.
Duo sunt enim genera facetiarum, quorum Hay dos principales: uno de cosas, y otro de
alterum re tractatur, alterum dicto: [240] re, si palabras. De cosas, cuando se refiere alguna
quando quid tamquam aliqua fabella narratur, ut fabulilla; vg., cuando tú, Craso, inventaste que
olim tu, Crasse, in Memmium, comedisse eum Memmio había mordido el brazo de Largio en la
lacertum Largi, cum esset cum eo Tarracinae de riña que tuvieron en Terracina por celos de una
amicula rixatus: salsa, ac tamen a te ipso ficta querida. Toda aquella saladísima narración fue
[tota] narratio; addidisti clausulam: tota fingida por tí. Y añadiste que en todas las paredes
Tarracina tum omnibus in parietibus inscriptas de Terracina aparecieron escritas tres eles y dos
fuisse litteras L.L.L.M.M.; cum quaereres id quid emes. Y preguntando tú lo que era, te respondió
esset, senem tibi quendam oppidanum dixisse: un viejo ciudadano: «El mordaz Memmio laceró el
"lacerat lacertum Largi mordax Memmius." lacerto de Largio.» Ya veis cuán dichoso y
[241] Perspicitis genus hoc quam sit facetum, elegante, cuán oratorio es este género, ya sea
quam elegans, quam oratorium, sive habeas vere verdadero el hecho que se cuenta, aunque
quod narrare possis, quod tamen est mezclado con algunas mentirillas, ya del todo
mendaciunculis aspergendum, sive fingas. Est fingido. El mérito de este género consiste en
autem huius generis virtus, ut ita facta presentar los hechos de tal manera y describir con
demonstres, ut mores eius, de quo narres, ut tal viveza las costumbres, el modo de hablar y el
sermo, ut vultus omnes exprimantur, ut eis, qui semblante de las personas, que los oyentes se
audiunt, tum geri illa fierique videantur. [242] In imaginen estar presenciando lo mismo que se les
re est item ridiculum, quod ex quadam depravata refiere. También es chiste de cosa el que se funda
115
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
imitatione sumi solet, ut idem Crassus: "per tuam en alguna parodia o maligna imitación. Cuando
nobilitatem, per vestram familiam!" Quid aliud Craso decía: «por tu nobleza, por tu familia ...»
fuit in quo contio rideret, nisi illa vultus et vocis ¿qué es lo que hizo reir al concurso sino la
imitatio? "Per tuas statuas!" Vero cum dixit et imitación de la voz y del gesto de su adversario? Y
extento bracchio paulum etiam de gestu addidit, nuestra risa subió de punto cuando exclamó: «por
vehementius risimus. Ex hoc genere est illa tus estatuas,» y extendiendo el brazo, imitó tan
Rosciana imitatio senis: "tibi ego, Antipho, has bien el ademán de Bruto, a quien acusaba. De
sero", inquit; seniumst, quom audio. Atqui ita est este mismo género es la imitación que Roscio hace
totum hoc ipso genere ridiculum, ut cautissime de un anciano, cuando dice: «Para tí, Antifon,
tractandum sit; mimorum est enim et planto estos árboles.» Me parece estar oyendo a la
ethologorum, si nimia est imitatio, sicut misma vejez, cuando esto oigo. Pero todo este
obscenitas. Orator surripiat oportet imitationem, género de burlas ha de ser tratado con suma
ut is, qui audiet cogitet plura quam videat; cautela. La excesiva imitación, lo mismo que la
praestet idem ingenuitatem et ruborem suum obscenidad, es propia de los mímicos y de los
verborum turpitudine et rerum obscenitate histriones. Conviene que el orador suprima algo de
vitanda. la imitación para que el oyente supla con el
pensamiento mucho más de lo que ve. Debe
mostrar además ingenuidad y pureza, evitando toda
torpeza de cosas y de palabras.
[LX] [243] Ergo haec duo genera sunt eius »Estos son los dos géneros de ridículo que
ridiculi, quod in re positum est, quae sunt propria recaen en las cosas. Ambos son propios de esa
perpetuarum facetiarum, in quibus describuntur facecia sostenida que consiste en describir las
hominum mores et ita effinguntur, ut aut re costumbres de los hombres, y pintarlas de tal
narrata aliqua quales sint intellegantur aut manera que baste la narración para entenderlas, o
imitatione breviter iniecta in aliquo insigni ad una breve imitación cuando se trate de algún
inridendum vitio reperiantur. [244] In dicto defecto muy propio para la risa. Pero en los
autem ridiculum est id, quod verbi aut sententiae chistes de palabra todo el mérito está en la
quodam acumine movetur; sed ut in illo agudeza del vocablo y de la sentencia. Y así como
superiore genere vel narrationis vel imitationis en el género anterior debe evitarse
vitanda est mimorum et ethologorum similitudo, cuidadosamente toda semejanza con los mimos e
sic in hoc scurrilis oratori dicacitas magno opere histriones, así en este debe huirse de toda
fugienda est. Qui igitur distinguemus a Crasso, a dicacidad truhanesca. ¿Cómo distinguiremos,
Catulo, a ceteris familiarem vestrum Granium aut pues, a Craso, a Cátulo y tantos otros, de vuestro
Vargulam amicum meum? Non me hercule in amigo Granio o de Várgula que es amigo mío? No
mentem mihi quidem venit: sunt enim dicaces; me parece fácil distinguirlos, pues todos son
Granio quidem nemo dicacior. Hoc, opinor, decidores, y nadie más que Granio. Ante todo ha
primum, ne, quotienscumque potuerit dictum de tenerse presente que no es necesario
dici, necesse habeamus dicere. [245] Pusillus empeñarnos en decir chistes siempre que se nos
testis processit. "Licet" inquit "rogare?" ocurra. Se presenta un testigo muy bajo de
Philippus. Tum quaesitor properans "modo estatura, y dice Filipo: «¿Podré hacerle algunas
breviter." Hic ille "non accusabis: perpusillum preguntas?
rogabo." Ridicule. Sed sedebat iudex L. Aurifex -Si, con tal que sean breves, responde el cuestor
brevior ipse quam testis etiam: omnis est risus in que tenía prisa.
iudicem conversus; visum est totum scurrile -Serán tan breves como el testigo, replica el
ridiculum. Ergo haec, quae cadere possunt in orador.» El dicho es gracioso. Pero uno de los
quos nolis, quamvis sint bella, sunt tamen ipso jueces era Lucio Aurifex, todavía más pequeño
genere scurrilia; [246] ut iste, qui se vult dicacem que el testigo. Toda la risa recayó en el juez y el
et me hercule est, Appius, sed non numquam in juicio se convirtió en una bufonada. Así, pues,
hoc vitium scurrile delabitur. "Cenabo" inquit cuando el chiste, aunque sea feliz, pueda recaer en
116
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
"apud te," huic lusco familiari meo, C. Sextio; quien tú menos quisieras, debes abstenerte de él.
"uni enim locum esse video." Est hoc scurrile, et No hace esto Apio, que se precia de chistoso y
quod sine causa lacessivit et tamen id dixit, quod realmente lo es, pero que cae a veces en este
in omnis luscos conveniret; ea, quia meditata vicio de la chocarrería. «Cenaré contigo, porque
putantur esse, minus ridentur: illud egregium veo que hay lugar para uno, dijo a mi amigo
Sexti et ex tempore "manus lava" inquit "et Cayo Sextio, que es tuerto.» Este chiste tiene
cena." [247] Temporis igitur ratio et ipsius poca gracia, porque ofendió a Sextio sin motivo,
dicacitatis moderatio et temperantia et raritas aunque el dicho podía aplicarse a todos los tuertos.
dictorum distinguent oratorem a scurra, et quod La respuesta que de improviso le dio Sextio fue
nos cum causa dicimus, non ut ridiculi videamur, admirable: «Lávate las manos y cenarás
sed ut proficiamus aliquid, illi totum diem et sine conmigo.» Estos chistes agradan tanto más, cuanto
causa. Quid enim est Vargula adsecutus, cum son menos preparados. La oportunidad, pues, la
eum candidatus A. Sempronius cum M. fratre moderación y templanza, y la sobriedad misma en
suo complexus esset "puer, abige muscas"? los donaires, distinguirán al orador del bufón,
Risum quaesivit, qui est mea sententia vel porque nosotros hablamos, no para hacer reír, sino
tenuissimus ingeni fructus. Tempus igitur dicendi para algún fin de utilidad, al paso que ellos están
prudentia et gravitate moderabimur; quarum graceando todo el día sin causa. ¿Qué es lo que
utinam artem aliquam haberemus! Sed domina consiguió Várgula cuando, abrazándole el
natura est. candidato Aulo Sempronio y su hermano Marco,
dijo a su criado: muchacho, espántame estas
moscas? Buscó sólo la risa, que es a mi ver un
fruto bien mezquino del ingenio. La prudencia y
gravedad nos indicarán el lugar más oportuno para
tales gracias. ¡Ojalá hubiera algún arte que las
enseñara! pero sólo las dicta la madre naturaleza.
[LXI] [248] Nunc exponamus genera ipsa »Expongamos ahora sumariamente las diversas
summatim, quae risum maxime moveant. Haec maneras que hay de mover la risa. Sea la primera
igitur sit prima partitio, quod facete dicatur, id división la de palabras y cosas. Y aun son mejores
alias in re habere, alias in verbo facetias; maxime las facecias que consisten a la vez en cosas y en
autem homines delectari, si quando risus palabras; y no olvidéis nunca, que de las mismas
coniuncte re verboque moveatur. Sed hoc fuentes de donde nace lo ridículo pueden nacer
mementote, quoscumque locos attingam, unde también sentencias. No hay más diferencia sino que
ridicula ducantur, ex eisdem locis fere etiam las cosas honestas deben tratarse grave y
gravis sententias posse duci: tantum interest, seriamente, y las vergonzosas y deformes han de
quod gravitas honestis in rebus severisque, iocus tratarse en burla; de suerte que con las mismas
in turpiculis et quasi deformibus ponitur, velut palabras podemos alabar a un siervo bueno y
eisdem verbis et laudare frugi servum possimus vituperar a uno malo. Gracioso es aquel antiguo
et, si est nequam, iocari. Ridiculum est illud dicho de Neron, contra un siervo que le robaba
Neronianum vetus in furaci servo: solum esse, mucho: «Es el único para quien en mi casa no hay
cui domi nihil sit nec obsignatum nec occlusum, nada cerrado ni sellado:» lo cual, con las mismas
quod idem in bono servo dici solet. [249] Sed palabras, puede decirse de un siervo fiel. De las
hoc eisdem <etiam> verbis; ex eisdem [autem] mismas fuentes proceden, pues, lo serio y lo
locis [nascuntur] omnia. Nam quod Sp. Carvilio burlesco. Así, por ejemplo, cuando Espurio
graviter claudicanti ex vulnere ob rem publicam Carbilio cojeaba gravemente a consecuencia de
accepto et ob eam causam verecundanti in una herida recibida en defensa de la república, y
publicum prodire mater dixit "quin prodis, mi por esta causa no se atrevía a presentarse en
Spuri? Quotienscumque gradum facies, totiens público, díjole su madre: «¿Por qué no sales,
117
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
tibi tuarum virtutum veniat in mentem," Espurio mío? Cuantos pasos des, serán otros tantos
praeclarum et grave est: quod Calvino Glaucia recuerdos de tu valor.» Esto es noble y grave2.
claudicanti "ubi est vetus illud: num claudicat?
At hic clodicat"! Hoc ridiculum est; et utrumque
ex eo, quod in claudicatione animadverti potuit,
est ductum. "Quid hoc Navio ignavius?" Severe
Scipio; at in male olentem "video me a te
circumveniri" subridicule Philippus; at utrumque
genus continet verbi ad litteram immutati
similitudo. [250] Ex ambiguo dicta vel »Las palabras ambiguas tienen mucha agudeza,
argutissima putantur, sed non semper in ioco, pero no siempre se toman en burla, sino muchas
saepe etiam in gravitate versantur. Africano illi veces en serio. Así Publio Licinio Varo dijo a
superiori coronam sibi in convivio ad caput Escipion el Africano, cuando se le desasía una
accommodanti, cum ea saepius rumperetur, P. corona en el convite e intentaba en vano ajustarla a
Licinius Varus "noli mirari," inquit "si non la cabeza: «No es extraño que no te venga bien,
convenit, caput enim magnum est": et laudabile porque tienes la cabeza muy grande.» Este rasgo
et honestum; at ex eodem genere est "Calvo satis fue noble y digno de alabanza. Del mismo género
est, quod dicit parum." Ne multa: nullum genus es este otro: Es bastante calvo, pero habla poco.
est ioci, quo non ex eodem severa et gravia »En suma, no hay género de chistes que no pueda
sumantur. [251] Atque hoc etiam aplicarse también en sentido grave; y ha de
animadvertendum est, non esse omnia ridicula advertirse además que no todo lo ridículo es
faceta. Quid enim potest esse tam ridiculum gracioso. ¿Qué cosa hay más ridícula que Annio?
quam sannio est? Sed ore, vultu, [imitandis Pero es su voz, su semblante, su arte de remedar,
moribus,] voce, denique corpore ridetur ipso; su figura, lo que nos hace reír; podremos decir de
salsum hunc possum dicere atque ita, non ut eius él que es divertido, no como un orador, sino como
modi oratorem esse velim, sed ut mimum. un mimo.
[LXII] Qua re primum genus hoc, quod risum vel »Por lo cual, este primer género, aunque es el que
maxime movet, non est nostrum: morosum, mueve más a risa, no nos pertenece; ni el
superstitiosum, suspiciosum, gloriosum, stultum: representar al perezoso, al supersticioso, al
naturae ridentur ipsae, quas personas agitare vanaglorioso, al necio; todos personajes risibles
solemus, non sustinere. [252] Alterum genus est por sí mismos, y a quienes solemos zaherir, no
in imitatione admodum ridiculum, sed nobis representar: el otro género, que consiste en la
furtim tantum uti licet, si quando, et cursim; imitación, es muy gracioso; pero nosotros sólo
aliter enim minime est liberale; tertium, oris podemos usarle de cuando en cuando, y como de
depravatio, non digna nobis; quartum, obscenitas, paso y a hurtadillas, porque de otro modo es poco
non solum non foro digna, sed vix convivio liberal: el tercer género, es decir, la parodia de los
liberorum. Detractis igitur tot rebus ex hoc gestos, no es digna de nosotros: el cuarto, es decir,
oratorio loco facetiae reliquae sunt, quae aut in la obscenidad, no sólo es indigna del foro, sino
re, ut ante divisi, positae videntur esse aut in de los convites de personas libres. Quitadas,
verbo; nam quod, quibuscumque verbis dixeris, pues, de la oratoria todas estas especies de chistes,
facetum tamen est, re continetur; quod mutatis quedan sólo las facecias, de palabra y de cosa,
verbis salem amittit, in verbis habet omnem según la división que antes hice. Lo que por sí es
leporem. gracioso, sean cuales fueren las palabras con que
se dice, es facecia de cosa; lo que mudando las

2
Siguen otros ejemplos fundados en juegos de palabras: claudicat y clodicat, Naevio e ignavius, y en la significación
ambigua el verbo circumveniri: todo lo cual desaparece en castellano. Suprimiré algunos otros ejemplos no menos
insignificantes. De ellos dice el mismo Ciceron: «mutatis verbis non possut retinere eamdem venustatem.»
118
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
palabras pierde la sal tiene toda su gracia en las
palabras mismas.
[253] Ambigua sunt in primis acuta atque in Los equívocos son muy agudos, y aunque su
verbo posita, non in re; sed non saepe magnum gracia consiste en el vocablo y no en la sustancia,
risum movent; magis ut belle, ut litterate dicta suelen hacer reír mucho y son muy alabados
laudantur; ut in illum Titium, qui cum studiose cuando se dicen discreta y agradablemente. Así en
pila luderet et idem signa sacra noctu frangere el caso de aquel Ticio, que era muy aficionado a
putaretur gregalesque eum, cum in campum non jugar a la pelota, y además tenía fama de romper
venisset, requirerent, excusavit Vespa Terentius, de noche las estatuas sagradas, preguntando sus
quod eum bracchium fregisse diceret; ut illud compañeros por qué no venía al campo, le excusó
Africani, quod est apud Lucilium. Quid Decius? Vespa Terencio, diciendo que tenía un brazo roto.
Nuculam an confixum vis facere? Inquit: ut tuus Los llamados decidores sobresalen principalmente
amicus, Crasse, Granius, "non esse sextantis." en este género, pero aun hay otros chistes que
[254] Et si quaeritis, is, qui appellatur dicax, hoc provocan más la risa. El equívoco agrada por ser
genere maxime excellet; sed risum movent alia muestra de ingenio poder tomar la palabra en
maiorem. Ambiguum per se ipsum probatur id diverso sentido de aquel en que los demás la
quidem, ut ante dixi, vel maxime; ingeniosi enim toman. Pero esto mueve más a admiración que a
videtur vim verbi in aliud, atque ceteri accipiant, risa, a no ser que se dé la mano con otro género de
posse ducere; sed admirationem magis quam ridículo.
risum movet, nisi si quando incidit in aliud
quoque genus ridiculi, quae genera percurram
equidem.
[LXIII] [255] Sed scitis esse notissimum ridiculi »Recorreré estos otros géneros. Ya sabéis que uno
genus, cum aliud exspectamus, aliud dicitur: hic de los más frecuentes es el decir una cosa cuando
nobismet ipsis noster error risum movet: quod si se espera otra, porque entonces nuestro mismo
admixtum est etiam ambiguum, fit salsius; ut error nos mueve a risa. Y si a esto se añade el
apud Novium videtur esse misericors ille, qui equívoco, aun tiene el chiste más gracia. También
iudicatum duci videt: percontatur ita: "quanti es de muy buen efecto en una disputa arrebatar al
addictus?" "Mille nummum." Si addidisset adversario sus palabras y herirle con sus propias
tantummodo "ducas licet"; esset illud genus armas, como hizo Cátulo contra Filipo. Pero
ridiculi praeter exspectationem; sed quia addidit como son muchos los géneros de ambigüedad, y
"nihil addo, ducas licet"; addito ambiguo [altero difícil de compendiar su doctrina, convendrá
genere ridiculi], fuit, ut mihi quidem videtur, observar y atender a los vocablos para evitar todo
salsissimus. Hoc tum est venustum, cum in lo que parezca frío y rebuscado, y limitarnos a lo
altercatione arripitur ab adversario verbum et ex que tenga verdadera agudeza.
eo, ut a Catulo in Philippum, in eum ipsum »Otras veces está la gracia en una pequeña
aliquid, qui lacessivit, infligitur. [256] Sed cum alteración, a veces de una sola letra, en la palabra.
plura sint ambigui genera, de quibus est doctrina A esto llaman los Griegos «paranomasia;» así
quaedam subtilior, attendere et aucupari verba Caton llamaba a Nobilio, Mobilio. También la
oportebit; in quo, ut ea, quae sint frigidiora, interpretación del nombre tiene agudeza cuando
vitemus, - est enim cavendum, ne arcessitum sirve para el ridículo. Así dijo yo, hace poco, que
dictum putetur - permulta tamen acute dicemus. el divisor Nummio había conquistado renombre en
Alterum genus est, quod habet parvam verbi el campo Marcio como Neoptolemo delante de
immutationem, quod in littera positum Graeci Troya.
vocant paronomasian, ut "Nobiliorem
mobiliorem" Cato; aut, ut idem, cum cuidam
dixisset "eamus deambulatum" et ille "quid opus
fuit de?" "Immo vero" inquit "quid opus fuit te?"
119
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
Aut eiusdem responsio illa "si tu et adversus et
aversus impudicus es." [257] Etiam interpretatio
nominis habet acumen, cum ad ridiculum
convertas, quam ob rem ita quis vocetur; ut ego
nuper Nummium divisorem, ut Neoptolemum ad
Troiam, sic illum in campo Martio nomen
invenisse; atque haec omnia verbo continentur.
[LXIV] Saepe etiam versus facete interponitur, Muchas veces se cita por donaire algún verso, ya
vel ut est vel paululum immutatus, aut aliqua tal como es, ya un poco alterado, ya alguna parte
pars versus, ut Stati a Scauro stomachante; ex de verso, como hizo Estacio con Escauro en aquella
quo sunt non nulli, qui tuam legem de civitate disputa, de la cual dicen que nació la ley de
natam, Crasse, dicant: st, tacete, quid hoc ciudadanía de Craso: «Callad; ¿a qué esos gritos?
clamoris? Quibus nec mater nec pater, tanta ¿por qué tenéis tanta arrogancia los que no
confidentia? Auferte istam enim superbiam. Nam conocísteis padre ni madre? Deponed esa
in Caelio sane etiam ad causam utile fuit tuum soberbia.» Como estos dichos pierden la gracia en
illud, Antoni, cum ille a se pecuniam profectam mudándose las palabras, deben considerarse como
diceret testis et haberet filium delicatiorem, chistes de vocablo y no de sentencia. Hay otro
abeunte iam illo, sentin senem esse tactum género, y no insulso, que consiste en tomar las
triginta minis? [258] In hoc genus coniciuntur palabras en su valor literal, y no en el que les da
etiam proverbia, ut illud Scipionis, cum Asellus el que habla. De este género es lo que tú, Craso,
omnis se provincias stipendia merentem respondiste, no ha mucho, a uno que te preguntaba
peragrasse gloriaretur: "agas asellum" et cetera; si te sería molesto el que fuera a visitarte antes del
qua re ea quoque, quoniam mutatis verbis non amanecer. «No me serás molesto,» le respondiste.
possunt retinere eandem venustatem, non in re, «Mandarás que te despierten,» añadió él. Y tú: «Si
sed in verbis posita ducantur. [259] Est etiam in te he dicho que no me serías molesto...» También
verbo positum non insulsum genus ex eo, cum ad tuvo gracia aquel dicho de Lucio Porcio Nasica
verbum, non ad sententiam rem accipere videare; al censor Caton, cuando le preguntaba éste:
ex quo uno genere totus est Tutor, mimus vetus, «Según tu voluntad, ¿tienes mujer?
oppido ridiculus. Sed abeo a mimis; tantum -No, según mi voluntad» contestó. Estos chistes
genus huius ridiculi insigni aliqua et nota re son fríos cuando no son inesperados.
notari volo; est autem ex hoc genere illud, quod Es natural, como antes dije, que nos haga gracia
tu, Crasse, nuper ei, qui te rogasset, num tibi el error en que caemos, y suele hacernos reir el ver
molestus esset futurus, si ad te bene ante lucem burladas nuestras esperanzas.
venisset, "tu vero" inquisti "molestus non eris."
"Iubebis igitur te" inquit "suscitari?" Et tu "certe
negaram te molestum futurum." [260] Ex eodem
hoc vetus illud est, quod aiunt Maluginensem
illum [M.] Scipionem, cum ex centuria sua
renuntiaret Acidinum consulem praecoque
dixisset "dic de L. Manlio": "virum bonum"
inquit "egregiumque civem esse arbitror."
Ridicule etiam illud L. [Porcius] Nasica censori
Catoni; cum ille "ex tui animi sententia tu
uxorem habes?" "Non hercule" inquit "ex mei
animi sententia." Haec aut frigida sunt aut tum
salsa, cum aliud est exspectatum. Natura enim
nos, ut ante dixi, noster delectat error; ex quo,
cum quasi decepti sumus exspectatione, ridemus.
120
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
[LXV] [261] In verbis etiam illa sunt, quae aut ex Son también chistes de palabra los que se toman
immutata oratione ducuntur aut ex unius verbi de alguna alusión, traslación o inversión de
translatione aut ex inversione verborum. Ex vocablos. De alusión, vg., cuando Marco Servilio
immutatione, ut olim Rusca cum legem ferret quiso oponerse a la ley de Rusea sobre la edad que
annalem, dissuasor M. Servilius "dic mihi," debía tenerse para las magistraturas: «Dime, Marco
inquit "M. Pinari, num, si contra te dixero, mihi Pinario, si afirmo algo contra tí, ¿me contestarás
male dicturus es, ut ceteris fecisti?" "Vt con injurias como a los otros?» «Según siembres,
sementem feceris, ita metes" inquit. [262] Ex así cogerás,» le respondió Pinario. Por traslación,
translatione autem, ut, cum Scipio ille maior como Escipion el Mayor respondió a los de Corinto
Corinthiis statuam pollicentibus eo loco, ubi que querían levantarle una estatua en el sitio donde
aliorum essent imperatorum, turmalis dixit estaban las de los otros generales, «que no le
displicere. Invertuntur autem verba, ut, Crassus agradaban las estatuas en escuadrones.» A veces
apud M. Perpernam iudicem pro Aculeone cum se invierten las palabras, como hizo Craso
diceret, aderat contra Aculeonem Gratidiano L. defendiendo a Acúleo ante el juez Mareo Perpenna.
Aelius Lamia, deformis, ut nostis; qui cum Era defensor de Gratidiano, Lucio Elio Lámia,
interpellaret odiose, "audiamus" inquit hombre tan feo como sabéis, y habiendo
"pulchellum puerum" Crassus; cum esset interrumpido a Craso, dijo éste: «Oigamos a ese
arrisum, non potui mihi" inquit Lamia "formam hermoso mancebo.» Riéronse todos, y Lámia
ipse fingere, ingenium potui"; tum hic continuó: «No puedo yo darme hermosura, pero
"audiamus" inquit "disertum": multo etiam sí ingenio.
arrisum est vehementius. Sunt etiam illa venusta -Oigamos, pues, a ese hombre tan sabio,» continuó
ut in gravibus sententiis, sic in facetiis - dixi Craso; y todavía fue mayor la risa. Dije antes que
enim dudum rationem aliam esse ioci, aliam estos recursos valían así en lo grave como en lo
severitatis, gravium autem et iocorum unam esse serio, pues aunque la materia de lo cómico sea
materiam - [263] ornant igitur in primis distinta de la de los discursos graves, la forma de
orationem verba relata contrarie, quod idem unos y otros es la misma. Adornan mucho la
genus saepe est etiam facetum, ut Servius ille oración las palabras en sentido contrario. Así
Galba cum iudices L. Scribonio tribuno plebis Servio Galba, acusado por el tribuno de la plebe
ferret familiaris suos et dixisset Libo "quando Lucio Estribonio, escogió por jueces a sus
tandem, Galba, de triclinio tuo exibis? " "Cum familiares y amigos, y diciéndole Libon: «Oh
tu" inquit "de cubiculo alieno." A quo genere ne Galba, ¿cuándo sales de tu triclinio?
illud quidem plurimum distat, quod Glaucia -Cuando tú salgas de la alcoba ajena,» le respondió.
Metello "villam in Tiburti habes, cortem in
Palatio."
[LXVI] [264] Ac verborum quidem genera, quae »De los chistes de palabra creo haber dicho
essent faceta, dixisse me puto; rerum plura sunt, bastante: los de cosas son más y excitan más la
eaque magis, ut dixi ante, ridentur; in quibus est risa, sobre todo cuando entra en ellos la narración
narratio, res sane difficilis; exprimenda enim sunt (cosa bastante difícil). Porque han de expresarse y
et ponenda ante oculos ea, quae videantur et veri ponerse a la vista las cosas de tal manera, que
similia, quod est proprium narrationis, et quae parezcan verosímiles, lo cual es propio de la
sint, quod ridiculi proprium est, subturpia; cuius narración, y además es necesario que los hechos
exemplum, ut brevissimum, sit sane illud, quod que se narran sean materia acomodada a la risa.
ante posui, Crassi de Memmio. Et ad hoc genus Pondré un ejemplo brevísimo, el mismo que antes
ascribamus etiam narrationes apologorum. [265] cité, el de Craso contra Minucio. En este género
Trahitur etiam aliquid ex historia, ut, cum Sex. debe incluirse también la narración de apólogos.
Titius se Cassandram esse diceret, "multos" Tómase a veces algo de la historia, como cuando
inquit Antonius "possum tuos Aiaces Oileos Sexto Ticio decía que él era otra Casandra: «Yo,
nominare." Est etiam ex similitudine, quae aut dijo Antonio, puedo nombrar a tus muchos
conlationem habet aut tamquam imaginem: Ayaces o Oiléos.» Otras veces el chiste es de
121
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
conlationem, ut ille Gallus olim testis in semejanza, comparación o imágen. De
Pisonem, cum innumerabilem Magio praefecto comparación: siendo Galo testigo contra Pison, y
pecuniam dixisset datam idque Scaurus tenuitate censurando al prefecto Magio por haber recibido
Magi redargueret,"erras," inquit "Scaure; ego una gran cantidad de dinero, lo cual Escauro no
enim Magium non conservasse dico, sed quería admitir, alegando la pobreza de Magio: «Te
tamquam nudus nuces legeret, in ventre equivocas, oh Escauro, le dijo, porque yo no
abstulisse"; ut illud M. Cicero senex, huius viri afirmo que Magio conserve ese dinero, sino que
optimi, nostri familiaris, pater,"nostros homines le sepultó en su vientre, como hace un hombre
similis esse Syrorum venalium: ut quisque desnudo que recoge nueces.» Y Marco Cicerón
optime Graece sciret, ita esse nequissimum." el viejo, padre de este excelente amigo nuestro,
[266] Valde autem ridentur etiam imagines, quae solía decir que nuestros conciudadanos eran
fere in deformitatem aut in aliquod vitium parecidos a los esclavos sirios, que en cuanto saben
corporis ducuntur cum similitudine turpioris: ut un poco de griego, son peores. También tienen
meum illud in Helvium Manciam "iam ostendam gracia las alusiones a deformidades o vicios
cuius modi sis," cum ille "ostende, quaeso"; corporales, porque suelen indicar alguna mala
demonstravi digito pictum Gallum in Marian cualidad de ánimo. Tal es aquel dicho mío contra
scuto Cimbrico sub Novis distortum, eiecta Elvio Mancia: «Demostraré quién eres, le dije.
lingua, buccis fluentibus; risus est commotus; -Muéstralo, pues, me replicó.» Y yo señalé con el
nihil tam Manciae simile visum est; ut cum Tito dedo a un Galo pintado en el escudo címbrico de
Pinario mentum in dicendo intorquenti: "tum ut Mario, bajo las tiendas nuevas, torcido, con la
diceret, si quid vellet, si nucem fregisset." [267] lengua fuera y caídas las mejillas. Riéronse
Etiam illa, quae minuendi aut augendi causa ad todos, porque la semejanza con Mancia era
incredibilem admirationem efferuntur; velut tu, completa. Otra vez dije a Tito Pinario, que se
Crasse, in contione: "ita sibi ipsum magnum torcía la barba al hablar: «Dí lo que quieras,
videri Memmium, ut in forum descendens caput después que hayas quebrado esa nuez.» También
ad fornicem Fabianum demitteret"; ex quo genere son chistosas las ponderaciones que se hacen para
etiam illud est, quod Scipio apud Numantiam, ensalzar o deprimir alguna cosa. Así tú, Craso,
cum stomacharetur cum C. Metello, dixisse dijiste ante el pueblo que Minucio se tenía por tan
dicitur: "si quintum pareret mater eius, asinum grande, que cuando pasaba por el foro, bajaba la
fuisse parituram." [268] Arguta etiam significatio cabeza para no tropezar con el arco de Fabio. Del
est, cum parva re et saepe verbo res obscura et mismo género es lo que cuentan que dijo Escipion
latens inlustratur; ut, cum C. Fabricio P. ante Numancia, enojado con Cayo Metelo: «Si la
Cornelius, homo, ut existimabatur, avarus et madre de éste pare por quinta vez, parirá de fijo
furax, sed egregie fortis et bonus imperator, un asno.» También tiene agudeza el indicar
gratias ageret quod se homo inimicus consulem brevemente, y a veces con una sola palabra, una
fecisset, bello praesertim magno et gravi "nihil cosa oscura. Habiendo ido Publio Cornelio, que
est, quod mihi gratias agas," inquit "si malui pasaba por hombre avaro y rapaz, pero muy fuerte
compilari quam venire"; ut Asello Africanus y buen general, a dar las gracias a Cayo Futiricio,
obicienti lustrum illud infelix, "noli" inquit porque siendo enemigo suyo le había hecho cónsul
"mirari; is enim, qui te ex aerariis exemit, en tiempo de una grande y peligrosa guerra: «No
lustrum condidit et taurum immolavit." [Tacita tienes por qué darme gracias, le contestó Fabricio;
suspicio est, ut religione civitatem obstrinxisse quise, más ser hurtado que puesto en venta.»
videatur Mummius, quod Asellum ignominia
levarit.]
[LXVII] [269] Vrbana etiam dissimulatio est, »También es elegante la disimulación que
cum alia dicuntur ac sentias, non illo genere, de consiste en decir una cosa distinta de lo que se
quo ante dixi, cum contraria dicas, ut Lamiae piensa, aunque no la contraria, como en la
Crassus, sed cum toto genere orationis severe respuesta de Craso a Lumia: de esta especie de
ludas, cum aliter sentias ac loquare; ut noster severa ironía se valió nuestro Escévola, contra
122
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
Scaevola vola Septumuleio illi Anagnino, cui pro Septumuleyo de Anagnia, que había recibido el
C. Gracchi capite erat aurum repensum, roganti, dinero ofrecido por la cabeza de Cayo, y rogaba a
ut se in Asiam praefectum duceret "quid tibi vis," Escévola que le llevase al Asia de prefecto. «¿Qué
inquit "insane? Tanta malorum est multitudo quieres, insensato? le dijo; tan grande es el número
civium, ut tibi ego hoc confirmem, si Romae de malos ciudadanos, que, si te quedas en Roma,
manseris, te paucis annis ad maximas pecunias reunirás en pocos años muchísimo dinero.» Cuenta
esse venturum." [270] In hoc genere Fannius in Fannio en sus anales que a este género de chistes
annalibus suis Africanum hunc Aemilianum dicit fue muy dado Escipion el Africano, y por eso con
fuisse egregium et Graeco eum verbo appellat palabra griega le llama el irónico. Pero según
eirona; sed, uti ei ferunt, qui melius haec norunt, dicen los que mejor entienden de esto, Sócrates
Socratem opinor in hac ironia dissimulantiaque aventaja a todos en la ironía y disimulación, por
longe lepore et humanitate omnibus praestitisse. su gracia y buen gusto. Este género es muy
Genus est perelegans et cum gravitate salsum elegante; tiene gravedad mezclada con la agudeza,
cumque oratoriis dictionibus tum urbanis y se acomoda, ya a la dicción oratoria, ya a las
sermonibus accommodatum. [271] Et hercule conversaciones urbanas. Y en verdad, todos los
omnia haec, quae a me de facetiis disputantur, chistes que he enumerado sirven para
non maiora forensium actionum quam omnium condimentar no sólo las acciones forenses sino
sermonum condimenta sunt. Nam sicut quod todo género de discursos. Por eso leo en Caton, de
apud Catonem est - qui multa rettulit, ex quibus a cuyos escritos he tomado muchos ejemplos, que
me exempli causa non nulla ponuntur - per mihi Cayo Publicio solía decir:
scitum videtur, C. Publicium solitum dicere "P. «Publio Muminio es hombre para todo tiempo.» Y
Mummium cuiusvis temporis hominem esse," sic tenía razón, porque no hay tiempo de la vida en
profecto se res habet, nullum ut sit vitae tempus, que no convenga usar de gracia y jovialidad. Pero
in quo non deceat leporem humanitatemque pasemos a los otros géneros.
versari. [272] Sed redeo ad cetera. Est huic »Muy parecida a la disimulación es la figura que
finitimum dissimulationi, cum honesto verbo consiste en dar un nombre honesto a una cosa
vitiosa res appellatur; ut cum Africanus censor viciosa, como hizo Escipion el Africano, cuando,
tribu movebat eum centurionem, qui in Pauli siendo censor, arrojó de su tribu a un centurión
pugna non adfuerat, cum ille se custodiae causa que no había asistido a la batalla de Paulo, y
diceret in castris remansisse quaereretque, cur ab dándole el centurión por disculpa que se había
eo notaretur, "non amo" inquit "nimium quedado en los reales para custodiarlos, replicó
diligentis." [273] Acutum etiam illud est, cum ex Escipion: «No gusto de soldados tan cuidadosos.»
alterius oratione aliud excipias atque ille vult; ut Agudeza hay también en tomar las palabras de otro
Salinatori Maximus, cum Tarento amisso arcem en un sentido diferente de aquel en que él las usa:
tamen Livius retinuisset multaque ex ea proelia así, cuando Livio Salinator, después de haber
praeclara fecisset, cum aliquot post annis perdido a Tarento, conservó solamente la fortaleza,
Maximus id oppidum recepisset rogaretque eum y desde ella resistió muy bien a los enemigos,
Salinator, ut meminisset opera sua se Tarentum hasta que algunos años después recobró Máximo la
recepisse, "quidni" inquit "meminerim? ciudad, diciéndole Salinator que se acordase de sus
Numquam enim recepissem, nisi tu perdidisses." servicios, pues gracias a él había recobrado a
[274] Sunt etiam illa subabsurda, sed eo ipso Tarento: ¿«Cómo no he de acordarme? le dijo;
nomine saepe ridicula, non solum mimis nunca la hubiera recobrado yo, si tú no la
perapposita, sed etiam quodam modo nobis: hubieses perdido.» Hay otros dichos algo necios,
homo fatuus, postquam rem habere coepit, est pero que mueven a risa, y que no sólo pueden
emortuus. Et quid est tibi ista mulier? Vxor. usarlos los mimos, sino también hasta cierto punto
Similis me dius fidius. Et quamdiu ad aquas fuit, los oradores, verbigracia:
numquam est emortuus. «¡Qué hombre tan necio! cuando empezaba a ser
rico, se murió.
-¿Es parienta tuya esta mujer?
123
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
-Es mi esposa.
-Ciertamente que lo parece.
-Mientras estuvo en los baños, no se murió.»
[LXVIII] Genus hoc levius et, ut dixi, mimicum, »Este modo de chiste es algo ligero y propio de
sed habet non numquam aliquid etiam apud nos la comedia, como antes dije, pero tiene también
loci, ut vel non stultus quasi stulte cum sale dicat algún lugar entre nosotros, cuando un hombre
aliquid: ut tibi, Antoni, Mancia, cum audisset te que no es necio dice con aire de ingenuidad
censorem a M. Duronio de ambitu postulatum, alguna cosa picante, vg., lo que a tí, oh Antonio,
"aliquando" inquit "tibi tuum negotium agere te dijo Mancia, habiendo oído que Marco Duronio
licebit." [275] Valde haec ridentur et hercule te acusaba de peculado, en el tiempo que fuiste
omnia, quae a prudentibus [quasi] per censor: «alguna vez te había de ser lícito tratar de
simulationem [non intellegendi] subabsurde tus negocios.» Estas ocurrencias hacen reír mucho,
salseque dicuntur. Ex quo genere est etiam non como todos los aparentes absurdos que con ironía
videri intellegere quod intellegas, ut Pontidius dicen los hombres de ingenio. Así, fingimos a
"qualem existimas, qui in adulterio veces no entender lo que en realidad entendemos,
deprehenditur?" "Tardum!" Vt ego, qui in dilectu vg.: preguntaron a Pontidio. «¿Que piensas tú del
Metello, cum excusationem oculorum a me non que es sorprendido en adulterio?
acciperet et dixisset "tu igitur nihil vides?" [276] -Que es muy torpe en dejarse sorprender.» Así
"Ego vero" inquam "a porta Esquilina video yo, cuando Metelo quería incluirme en el
villam tuam;" ut illud Nasicae, qui cum ad alistamiento sin atender a la excusa que yo daba de
poetam Ennium venisset eique ab ostio quaerenti ser corto de vista, y me decía: «¿nada ves?
Ennium ancilla dixisset domi non esse, Nasica –Lo único que veo, le repliqué, desde la puerta
sensit illam domini iussu dixisse et illum intus Esquilina, es tu casa de campo.» De Escipion
esse; paucis post diebus cum ad Nasicam Nasica cuentan que, habiendo ido a visitar al poeta
venisset Ennius et eum ad ianuam quaereret, Ennio y preguntando por él, la criada que salió a la
exclamat Nasica domi non esse, tum Ennius puerta le respondió que Ennio no estaba en casa.
"quid? Ego non cognosco vocem" inquit "tuam?" Nasica conoció que lo había dicho por orden de su
Hic Nasica "homo es impudens: ego cum te amo, y que realmente estaba en casa el poeta. A
quaererem ancillae tuae credidi te domi non esse, los pocos días fue uno a ver a Nasica, y el mismo
tu mihi non credis ipsi?" [277] Est bellum illud Nasica le contestó a gritos: «No estoy en casa.
quoque, ex quo is, qui dixit inridetur in eo ipso -¿Cómo no, si conozco tu voz?» le dijo Ennio. A lo
genere, quo dixit; ut, cum Q. Opimius consularis, cual respondió Nasica: «Qué atrevido eres: cuando
qui adulescentulus male audisset, festivo homini yo te buscaba, creí a tu sierva que me dijo que no
Egilio, qui videretur mollior nec esset, dixisset estabas en casa, y ahora tú no me quieres creer a
"quid tu, Egilia mea? Quando ad me venis cum mí.»
tua colu et lana?" "Non pol" inquit "audeo, nam También se puede hacer burla de alguno con las
me ad famosas vetuit mater accedere." mismas palabras con que él ha querido burlarse.
Así, Quinto Opimio, varón consular que no había
tenido en su juventud buena fama, dijo a Egilio,
hombre festivo y que parecía afeminado, aunque no
lo era: «¿Qué tal, Egilia mía, cuándo vienes a mi
casa con tu rueca y lana?
-No me atrevo, contestó Egilio, porque mi madre
me ha prohibido acercarme a mujeres de mala
fama.»
[LXIX] [278] Salsa sunt etiam, quae habent »Saladas son también las expresiones que llevan
suspicionem ridiculi absconditam, quo in genere oculta la sospecha de ridiculez: de este género fue
est Siculi illud, cui cum familiaris quidam el dicho de aquel siciliano a quien un amigo suyo
124
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
quereretur quod diceret uxorem suam se quejaba de que su mujer se había ahorcado de
suspendisse se de ficu, "amabo te," inquit "da una higuera. «Dame, le dijo, algún renuevo de ese
mihi ex ista arbore quos seram surculos." In árbol para plantarlo.» De una manera semejante
eodem genere est, quod Catulus dixit cuidam respondió Cátulo a un mal orador, que le
oratori malo: qui cum in epilogo misericordiam preguntaba si en el epílogo había conseguido mover
se movisse putaret, postquam adsedit, rogavit a compasión. «Y muy grande, le dijo, porque
hunc videreturne misericordiam movisse, "ac ninguno hay de tan duras entrañas a quien tu
magnam quidem," inquit "neminem enim puto discurso no haya parecido digno de lástima.» A mi
esse tam durum, cui non oratio tua misericordia me agradan mucho los chistes que se dicen con
digna visa sit." [279] Me tamen hercule etiam illa enfado; cuando es hombre de ingenio el que los
valde movent stomachosa et quasi submorosa dice, porque entonces se aplaude la naturalidad aun
ridicula, non cum a moroso dicuntur; tum enim más que la gracia. Por eso me hace gracia aquel
non sal, sed natura ridetur; in quo, ut mihi pasaje de Nevio: «¿Por qué lloras, padre?
videtur, persalsum illud est apud Novium: "quid -¿Y he de cantar cuando estoy condenado?» Casi
ploras, pater?" "Mirum ni cantem: condemnatus contrario a este género de ridiculez es el dicho de
sum." Huic generi quasi contrarium est ridiculi un hombre paciente e imperturbable, vg.: habiendo
genus patientis ac lenti, ut, cum Cato percussus tropezado con Caton un hombre que llevaba a
esset ab eo, qui arcam ferebat, cum ille diceret cuestas una arca, le dijo: «¡Cuidado, apártate!» y
"cave," rogavit "num quid aliud ferret praeter Caton le preguntó:
arcam." [280] Est etiam stultitiae salsa «¿Llevas todavía algo más que el arca?»
reprehensio, ut ille Siculus, cui praetor Scipio »También cabe chiste en las burlas contra la
patronum causae dabat hospitem suum, hominem ignorancia. Así hizo aquel siciliano a quien el
nobilem, sed admodum stultum, "quaeso," inquit pretor Escipion había dado por defensor en una
"praetor, adversario meo da istum patronum, causa a su huésped, hombre noble, pero muy
deinde mihi neminem dederis." Movent illa necio. «Te ruego, dijo al pretor, que des ese
etiam, quae coniectura explanantur longe aliter patrón a mi adversario, aunque después no me des
atque sunt, sed acute atque concinne; ut cum ninguno.»
Scaurus accusaret Rutilium ambitus, cum ipse
consul esset factus, ille repulsam tulisset, et in
eius tabulis ostenderet litteras A. F. P. R. idque
diceret esse, actum fide P. Rutili; Rutilius autem,
ante factum, post relatum; C. Canius, eques
Romanus, cum Rufo adesset, exclamat, neutrum
illis litteris declarari: "quid ergo?" inquit
Scaurus; "Aemilius fecit, plectitur Rutilius."
[LXX] [281] Ridentur etiam discrepantia: "quid »¿Y qué diremos de las contradicciones, vg.?
huic abest nisi res et virtus?" Bella etiam est «¿Qué le falta a éste sino hacienda y virtud?»
familiaris reprehensio quasi errantis; ut cum También es agradable la reprensión amistosa y el
obiurgavit Albium Granius quod, cum eius consejo y advertencia familiar, vg.: aconsejaba
tabulis quiddam ab Albucio probatum videretur, Granio a un mal abogado que se había puesto
et valde absoluto Scaevola gauderet neque ronco en el foro, que bebiese vino frío y mezclado
intellegeret contra suas tabulas esse iudicatum. con miel así que volviese a su casa. «Perderé la
[282] Huic similis est etiam admonitio in consilio voz si tal hago.
dando familiaris, ut cum patrono malo, cum -Más vale que pierdas la voz que no que pierdas a
vocem in dicendo obtudisset, suadebat Granius, tu cliente.» El chiste más incisivo es el que mejor
ut mulsum frigidum biberet, simul ac domum se acomoda al carácter de las personas. Escauro,
redisset, "perdam" inquit "vocem, si id fecero": que era muy aborrecido porque sin testamento se
"melius est" inquit "quam reum." [283] Bellum había apoderado de los bienes de Pompeyo de
etiam est, cum quid cuique sit consentaneum Frigia, hombre rico, abogaba en defensa de Bestia,
125
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
dicitur; ut, cum Scaurus non nullam haberet cuando acertó a pasar un entierro. Entonces gritó el
invidiam ex eo, quod Phrygionis Pompei, acusador Cayo Memmio. «Mira, Escauro, allí
locupletis hominis, bona sine testamento llevan un muerto; a ver si puedes heredarle.» Los
possederat, sederetque advocatus reo Bestiae, chistes que más hacen reir son los más
cum funus quoddam duceretur, accusator C. inesperados. De éstos hay innumerables ejemplos,
Memmius "vide," inquit "Scaure, mortuus vg., el de Apio el Mayor, cuando se trataba en el
rapitur, si potes esse possessor." [284] Sed ex his Senado de los campos públicos y de la ley Thoria,
omnibus nihil magis ridetur, quam quod est y acusaban a Lucilio de que apacentaba su ganado
praeter exspectationem, cuius innumerabilia sunt en los campos públicos. «No es de Lucilio ese
exempla, vel Appi maioris illius, qui in senatu, ganado, dijo Apio en son de defenderle. Es un
cum ageretur de agris publicis et de lege Thoria ganado libre que pasta donde quiere.» También
et peteretur Lucullus ab eis, qui a pecore eius me agrada un dicho de Escipion Nasica, el que
depasci agros publicos dicerent, "non est" inquit mató a Tiberio Graco: después de decirle muchas
"Luculli pecus illud; erratis"; - defendere injurias, Marco Flaco le había propuesto por juez
Lucullum videbatur - "ego liberum puto esse: qua a Publio Mucio. «Le recuso, dijo Escipion, por
libet pascitur." [285] Placet etiam mihi illud inicuo.» Levantóse un murmullo y Nasica continuó:
Scipionis illius, qui Ti. Gracchum perculit: cum «Le recuso por inicuo, no sólo conmigo, sino con
ei M. Flaccus multis probris obiectis P. Mucium todos nosotros.» Pero en este género nada más
iudicem tulisset; "eiero," inquit "iniquus est"; gracioso que un chiste de Craso. El testigo Silo
cum esset admurmuratum, "ah," inquit "P. C., había ofendido a Pison, refiriendo contra él cosas
non ego mihi illum iniquum eiero, verum que decía haber oído. «Puede ser, dijo Craso, que
omnibus." Ab hoc vero Crasso nihil facetius: ese a quien tú se las has oído las dijese enojado.»
cum laesisset testis Silus Pisonem, quod se in Silo hizo señas de asentimiento con la cabeza.
eum audisse dixisset, "potest fieri," inquit "Sile, «Puede también que tú lo entendieses mal.»
ut is, unde te audisse dicis, iratus dixerit." Adnuit Silo dijo que sí con la cabeza. Puede ser también,
Silus. "Potest etiam, ut tu non recte intellexeris." continuó Craso, que lo que dices haber oído no lo
Id quoque toto capite adnuit, ut se Crasso daret. oyeras nunca.» Esto fue tan inesperado, que
"Potest etiam fieri," inquit "ut omnino, quod te provocó la risa de todos y confundió al testigo. De
audisse dicis, numquam audieris." Hoc ita praeter este género de sales está lleno Névio; vg.:
exspectationem accidit, ut testem omnium risus «Aunque seas muy sabio, temblarás si tienes frío;»
obrueret. Huius generis est plenus Novius, cuius y a este tenor otros muchos.
iocus est familiaris "sapiens si algebis, tremes" et
alia permulta.
[LXXI] [286] Saepe etiam facete concedas »Muchas veces se concede graciosamente al
adversario id ipsum, quod tibi ille detrahit; ut C. adversario lo mismo que él nos niega: así, diciendo
Laelius, cum ei quidam malo genere natus a Cayo Lelio un hombre de mala familia: «Eres
diceret, indignum esse suis maioribus, "at indigno de tus mayores,» le respondió Lelio: «Y tú
hercule" inquit "tu tuis dignus." Saepe etiam ciertamente que eres muy digno de los tuyos.» A
sententiose ridicula dicuntur, ut M. Cincius, quo veces hay gracia en manifestar un deseo de cosa
die legem de donis et muneribus tulit, cum C. imposible: así, Marco Lépido, recostado en la
Cento prodisset et satis contumeliose "quid fers, hierba mientras que los otros se ejercitaban en el
Cinciole?" quaesisset, "Vt emas," inquit "Gai, si campo, decía:
uti velis." [287] Saepe etiam salse, quae fieri non «¡Ojalá que esto fuese trabajar!» Tiene también
possunt, optantur; ut M. Lepidus, cum, ceteris se chiste el responder fuera de propósito a los
in campo exercentibus, ipse in herba recubuisset, importunos preguntadores; vg.: habiendo
"vellem hoc esset," inquit "laborare." Salsum est expulsado el censor Lépido a Marco Antistio
etiam quaerentibus et quasi percontantibus lente Pirgense, del orden de los caballeros, quejábanse
respondere quod nolint; ut censor Lepidus, cum sus amigos, y preguntaban qué había de contestar
M. Antistio Pyrgensi equum ademisset amicique a su padre cuando quisiera saber por qué había sido
126
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
[cum] vociferarentur et quaererent, quid ille patri separado del orden ecuestre un colono tan
suo responderet, cur ademptum sibi equum excelente, parco, modesto y frugal. «Diré,
diceret, cum optimus colonus, parcissimus, respondió Lépido, que yo no creo ninguna de esas
modestissimus, frugalissimus esset "me istorum" cosas.»
inquit "nihil credere." [288] Conliguntur a »A estas maneras añaden los Griegos algunas
Graecis, alia non nulla, exsecrationes, otras, como son las execraciones, admiraciones y
admirationes, minationes; sed haec ipsa nimis amenazas. Pero me parece que ya he explicado
mihi videor in multa genera discripsisse; nam más de las que debía, pues las que consisten en
illa, quae verbi ratione et vi continentur, certa juegos de palabras son en corto número, y, como
fere ac definita sunt; quae plerumque, ut ante antes dije, más suelen merecer alabanza que risa.
dixi, laudari magis quam rideri solent; [289] haec Los chistes de cosa son innumerables en sus
autem, quae sunt in re ipsa et sententia, partibus especies, pero muy pocos en sus géneros. Puede
sunt innumerabilia, generibus pauca; excitarse la risa con esperanzas engañadas, o
exspectationibus enim decipiendis et naturis describiendo con gracejo el carácter de otro, o
aliorum inridendis [ipsorum ridicule indicandis] comparando una cosa con otra más torpe y fea, o
et similitudine turpioris et dissimulatione et disimulando, o diciendo cosas muy absurdas y
subabsurda dicendo et stulta reprehendendo risus reprendiendo necedades. Así, el que quiere hablar
moventur. Itaque imbuendus est is, qui iocose jocosamente ha de tener una disposición natural
volet dicere, quasi natura quadam apta ad haec para este género, y ademanes y semblante
genera et moribus, ut ad cuiusque modi genus acomodado a este linaje de ridículo. A veces,
ridiculi vultus etiam accommodetur; qui quidem cuanto más severo y triste es el rostro, como sucede
quo severior est et tristior, ut in te, Crasse, hoc con el tuyo, oh Craso, tanta más gracia tiene lo que
illa, quae dicuntur, salsiora videri solent. [290] se dice.
Sed iam tu, Antoni, qui hoc deversorio sermonis Pero ya es hora, oh Antonio, de que abandones
mei libenter acquieturum te esse dixisti, esta posada de mi discurso, que es lugar tan poco
tamquam in Pomptinum deverteris, neque ameno y saludable como si te hubieras hospedado
amoenum neque salubrem locum, censeo, ut satis en las lagunas pontinas. Creo que ya has descansado
diu te putes requiesse et iter reliquum conficere bastante, y puedes continuar tu viaje.
pergas."
"Ego vero, atque hilare quidem a te acceptus," -Por cierto, respondió Antonio, que he sido
inquit "et cum doctior per te, tum etiam audacior generosa y alegremente hospedado por ti, y que me
factus iam ad iocandum; non enim vereor ne quis has hecho a la vez más docto con los ejemplos de
me in isto genere leviorem iam putet, quoniam esos Fabricios, Africanos, Máximos, Catones y
quidem tu Fabricios mihi auctores et Africanos, Lépidos que me has citado.
Maximos, Catones, Lepidos protulisti. [291] Sed »Por lo demás, ya sabéis todo lo que queríais oir
habetis ea, quae vultis ex me audire, de quibus de mis labios, a lo menos lo más importante y
quidem accuratius dicendum et cogitandum fuit; difícil. Todo lo restante es fácil y se infiere de
nam cetera faciliora sunt atque ex eis, quae dicta estos principios.
sunt, reliqua nascuntur omnia.
[LXXII] Ego enim cum ad causam sum »Yo cuando me he encargado de una causa y he
adgressus atque omnia cogitando, quoad facere reflexionado, en cuanto he podido, todo lo que a
potui, persecutus, cum et argumenta causae et ella se refiere, y he visto y considerado los
eos locos, quibus animi iudicum conciliantur, et argumentos y los recursos para mover el ánimo de
illos, quibus permoventur, vidi atque cognovi, los jueces, y para atraerlos, me fijo sobre todo en el
tum constituo quid habeat causa quaeque boni, lado bueno y en el lado malo de la causa. No hay
quid mali; nulla enim fere potest res in dicendi asunto traído a discusión o controversia que no
disceptationem aut controversiam vocari, quae presente estos dos aspectos. Lo difícil es averiguar
non habeat utrumque, sed, quantum habeat, id hasta qué grado cada uno de ellos. El método que
127
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
refert; [292] mea autem ratio haec esse in suelo seguir consiste en amplificar, exornar y
dicendo solet, ut, boni quod habeam, id ponderar lo bueno de la causa, insistiendo y
amplectar, exornem, exaggerem, ibi commorer, deteniéndome en esto, a la vez que me aparto del
ibi habitem, ibi haeream; a malo autem vitioque lado malo y desfavorable, no de suerte que parezca
causae ita recedam, non ut me id fugere appareat, que le eludo, sino de manera que quede oscurecido
sed ut totum bono illo ornando et augendo y como abrumado por la parte favorable. Si el
dissimulatum obruatur; et, si causa est in interés de la causa está en los argumentos, me
argumentis, firmissima quaeque maxime tueor, detendré en los más firmes, sean muchos o uno
sive plura sunt sive aliquod unum; sin autem in sólo; pero si lo esencial es atraerse la
conciliatione aut in permotione causa est, ad eam benevolencia o excitar la pasión del auditorio,
me potissimum partem, quae maxime movere hago el mayor hincapié en la moción de afectos.
animos hominum potest, confero. [293] Summa Del mismo modo; si la refutación de las pruebas
denique huius generis haec est, ut si in refellendo del adversario tiene más importancia que la
adversario firmior esse oratio quam in confirmación de las nuestras, contra él debemos
confirmandis nostris rebus potest, omnia in illum dirigir todas las armas; pero si es más fácil
tela conferam; si nostra probari facilius, quam comprobar nuestras razones que redargüir las
illa redargui possunt, abducere animos a suyas, apartemos los ánimos de la defensa del
contraria defensione et ad nostram conor contrario y hagámosle fijarse en la nuestra. Como
deducere. [294] Duo denique illa, quae facillima por derecho propio, me valgo de dos recursos que
videntur, quoniam quae difficiliora sunt, non parecen muy fáciles, porque lo difícil excede
possum, mihi pro meo iure sumo: unum, ut mis fuerzas: el primero consiste en no responder
molesto aut difficili argumento aut loco non nada a un argumento molesto o difícil: quizá
numquam omnino nihil respondeam, quod alguno se ría de esto, y con razón, porque ¿quién
forsitan aliquis iure inriserit; quis enim est, qui id no puede emplear ese medio? Pero yo hablo de
facere non possit? Sed tamen ego de mea nunc, mis facultades, no de las de los demás, y confieso
non de aliorum facultate disputo confiteorque que cuando me veo muy apurado suelo retirarme,
me, si quae premat res vehementius, ita cedere pero no arrojando ni separando el escudo, sino con
solere, ut non modo non abiecto, sed ne reiecto una fuga semejante a una batalla, y mostrando más
quidem scuto fugere videar, sed adhibere pompa y esplendidez de dicción que nunca;
quandam in dicendo speciem atque pompam et retraído en suma a mis posiciones, de tal suerte
pugnae similem fugam; consistere vero in meo que parezca que no por huir del enemigo, sino por
praesidio sic, ut non fugiendi hostis, sed capiendi mejorar de puesto, me he retirado. Lo segundo,
loci causa cessisse videar; [295] alterum est illud, que el orador debe mirar con mucha atención y
quod ego maxime oratori cavendum et diligencia, y lo que más miro yo, no es tanto el ser
providendum puto quodque me sollicitare summe útil a la causa que se defiende, como el no ser
solet: non tam ut prosim causis, elaborare soleo, perjudicial, no porque deba desatenderse ninguna
quam ut ne quid obsim; non quin enitendum sit de las dos cosas, sino porque es mucho más
in utroque, sed tamen multo est turpius oratori vergonzoso en un orador el perjudicar a su cliente
nocuisse videri causae quam non profuisse. Sed que el no sacarle victorioso.
quid hoc loco vos inter vos, Catule?
[LXXIII] An haec, ut sunt contemnenda, »¿Pero qué estáis hablando entre vosotros,
contemnitis?" "Minime" inquit ille "sed Caesar Cátulo? ¿Acaso despreciáis estas cosas, que
de isto ipso quiddam velle dicere videbatur." "Me realmente son despreciables?
vero libente" inquit Antonius "dixerit sive -Nada de eso, respondió Cátulo; pero me parece
refellendi causa sive quaerendi." [296] Tum que César quiere decirte algo sobre ese particular.
Iulius "ego me hercule," inquit "Antoni, semper -Con mucho gusto lo oiré, ya sea para refutarme,
is fui, qui de te oratore sic praedicarem, unum te ya para preguntarme.
in dicendo mihi videri tectissimum propriumque -A fe mía, dijo César, que siempre he dicho de
hoc esse laudis tuae nihil a te umquam esse tí que ningún orador te vencía en prudencia, y que
128
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
dictum, quod obesset ei, pro quo diceres; idque era muy particular alabanza tuya no haber dicho
memoria teneo, cum mihi sermo cum hoc Crasso, nunca nada que pudiera perjudicar a tu cliente. Y
multis audientibus, esset institutus Crassusque recuerdo muy bien que hablando de tí, con este
plurimis verbis eloquentiam laudaret tuam, mismo Craso, delante de mucho auditorio, y
dixisse me cum ceteris tuis laudibus hanc esse ponderando Craso tu elocuencia, dije yo que el
vel maximam quod non solum quod opus esset primero y más grande de tus méritos estaba, no en
diceres, sed etiam quod non opus esset non decir lo necesario, sino en callar todo lo que no
diceres; [297] tum illum mihi respondere hace falta; y acuérdome que él respondió, que todo
memini, cetera in te summe esse laudanda, illud lo demás era en tí digno de alabanza, pero que
vero improbi esse hominis et perfidiosi, dicere sólo un hombre malvado y pérfido podía decir
quod alienum esset et noceret ei, pro quo quisque cosas ajenas al asunto y perjudicar al que le había
diceret; qua re non sibi eum disertum, qui id non confiado su defensa; por lo cual no le parecía a
faceret, videri, sed improbum, qui faceret. Nunc, Craso grande orador quien esto dejaba de hacer,
si tibi videtur, Antoni, demonstres velim, qua re sino malvado, el que no lo hacía. Ahora, Antonio,
tu hoc ita magnum putes nihil in causa mali quisiera que nos dijeses por qué das tanta
facere, ut nihil tibi in oratore maius esse importancia a esto de no perjudicar al cliente y lo
videatur." consideras como la primera cualidad del orador.
[LXXIV] [298] "Dicam equidem, Caesar," inquit -Diré lo que entiendo, César, respondió Antonio,
"quid intellegam, sed et tu et vos hoc omnes," pero acuérdate tú y acordaos los demás que no
inquit, "mementote, non me de perfecti oratoris hablo de la divina excelencia de un orador
divinitate quadam loqui, sed de exercitationis et perfecto, sino de mi propia medianía acrecentada
consuetudinis meae mediocritate. Crassi quidem con el ejercicio y la costumbre. La respuesta de
responsum excellentis cuiusdam est ingeni ac Craso fue propia de su excelente y singular
singularis; cui quidem portenti simile esse visum ingenio: paréciale monstruoso que pudiera hallarse
est posse aliquem inveniri oratorem, qui aliquid un orador que hiciese daño a la misma causa que
mali faceret dicendo obessetque ei, quem defendía. Juzgaba por sí mismo, y como es tal la
defenderet; [299] facit enim de se coniecturam; grandeza de su talento, no podía imaginar que
cuius tanta vis ingeni est, ut neminem nisi nadie, a no ser adrede, pudiera hablar contra su
consulto putet, quod contra se ipsum sit, dicere; propia causa. Pero yo no trato de los ingenios raros
sed ego non de praestanti quadam et eximia, sed y excelentes, sino de los vulgares y comunes. Así,
prope de vulgari et communi vi nunc disputo. Ita entre los Griegos cuéntase como muestra de la
apud Graecos fertur incredibili quadam increíble grandeza de entendimiento y ánimo del
magnitudine consili atque ingeni Atheniensis ille ateniense Temístocles, que en cierta ocasión se la
fuisse Themistocles; ad quem quidam doctus acercó un hombre muy erudito, y le prometió
homo atque in primis eruditus accessisse dicitur enseñarle el arte de la memoria, que empezaba,
eique artem memoriae, quae tum primum entonces a ser conocido. Preguntóle Temístocles
proferebatur, pollicitus esse se traditurum; cum para qué servía aquel arte: respondió el maestro
ille quaesisset quidnam illa ars efficere posset, que para acordarse de todo; y Temístocles replicó:
dixisse illum doctorem, ut omnia meminisset; et «Más te agradecería que me enseñases el arte de
ei Themistoclem respondisse gratius sibi illum olvidar lo que yo quisiera.» ¿Veis qué fuerza de
esse facturum, si se oblivisci quae vellet quam si ingenio, qué entendimiento tan poderoso? Y si
meminisse docuisset. [300] Videsne quae vis in respondió así, fue para dar a entender que nada de
homine acerrimi ingeni, quam potens et quanta lo que una vez había entrado en su ánimo podía
mens fuerit? Qui ita responderit, ut intellegere borrarse nunca, aunque hubiera deseado más poder
possemus nihil ex illius animo, quod semel esset olvidar muchas cosas que había oído o visto.
infusum, umquam effluere potuisse; cum quidem Pero ni por esta respuesta de Temístocles, hemos
ei fuerit optabilius oblivisci posse potius quod de abandonar el cultivo de la memoria, ni esta mi
meminisse nollet quam quod semel audisset cautela y timidez en las causas ha de ser tenida
vidissetve meminisse. Sed neque propter hoc en menos, puesta en parangón con la suma
129
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
Themistocli responsum memoriae nobis opera prudencia de Craso. Porque ninguno de ellos me ha
danda non est neque illa mea cautio et timiditas comunicado sus facultades y sólo han hecho
in causis propter praestantem prudentiam Crassi gallarda muestra de las suyas. Hay en las causas y
neglegenda est; uterque enim istorum non mihi en todas las partes del discurso mucho que reparar,
attulit aliquam, sed suam significavit facultatem. mucho en que tropezar. A veces un testigo no nos
[301] Etenim permulta sunt in causis in omni ofendería, o nos ofendería menos si no le
parte orationis circumspicienda, ne quid provocásemos; nos ruega el reo, nos instan los
offendas, ne quo inruas: saepe aliqui testis aut abogados para que acometamos, para que
non laedit aut minus laedit, nisi lacessatur; orat injuriemos; finalmente, para que interroguemos. Si
reus, urgent advocati, ut invehamur, ut male no me muevo, si no obedezco, si no satisfago sus
dicamus, denique ut interrogemus: non moveor, deseos, no alcanzaré ninguna gloria. Los
non obtempero, non satis facio; neque tamen ignorantes pueden reprender mejor lo que se dice
ullam adsequor laudem; homines enim imperiti neciamente que lo que sabiamente se calla.
facilius quod stulte dixeris reprehendere quam ¡Cuánto mal puede resultar entonces de ofender a
quod sapienter tacueris laudare possunt. [302] un testigo que esté enojado, y no sea necio ni
Hic quantum fit mali, si iratum, si non stultum, si liviano! Porque entonces la ira le da voluntad de
non levem testem laeseris! Habet enim et ofender y su vida autoridad; y aunque Craso no lo
voluntatem nocendi in iracundia et vim in haga, otros muchos lo hacen. Y nada me parece
ingenio et pondus in vita. Nec, si hoc Crassus más torpe que oír decir después de un discurso:
non committit, ideo non multi et saepe «Le mató.
committunt. Quo quidem mihi turpius videri nihil -¿A quién, a su adversario?
solet, quam quod ex oratoris dicto aliquo aut -Nada de eso, se mató a sí mismo y a su
responso aut rogato sermo ille sequitur: "occidit." defendido.»
"Adversariumne?" "Immo vero" aiunt "se et eum,
quem defendit."
[LXXV] [303] Hoc Crassus non putat nisi »Craso juzga que esto no puede acontecer sino por
perfidia accidere posse; ego autem saepissime mala fe, y sin embargo, he visto oradores que
video in causis aliquid mali facere homines personalmente no son malos, hacer mucho mal
minime malos. Quid, illud, quod supra dixi, con sus defensas. Pues que, lo que antes dije, de
solere me cedere et, ut planius dicam, fugere ea, que acostumbro ceder, y digámoslo más claro, huir
quae valde causam meam premerent, cum id non de todo lo que puede comprometer mi causa,
faciunt alii versanturque in hostium castris ac sua ¿cuando otros no lo hacen, y se aventuran en el
praesidia dimittunt, mediocriterne causis nocent, campo enemigo, y abandonan sus propios reales,
cum aut adversariorum adiumenta confirmant aut os parece que hacen poco daño a la causa
ea, quae sanare nequeunt, exulcerant? [304] acrecentando las fuerzas de los enemigos y
Quid, cum personarum, quas defendunt, rationem exacerbando las llagas que no pueden sanar? ¿Y
non habent, si, quae sunt in eis invidiosa, non qué diré cuando no tienen cuenta con las personas
mitigant extenuando, sed laudando et efferendo a quienes defienden, y en vez de mitigar la
invidiosiora faciunt, quantum est in eo tandem indignación que pueda haber contra ellas, la
mali? Quid, si in homines caros iudicibusque acrecientan con desmedidas alabanzas? ¡Cuánto
iucundos sine ulla praemunitione orationis mal no causan con esto! Y qué, si afrentas e
acerbius et contumeliosius invehare, nonne a te injurias sin provocación alguna a hombres queridos
iudices abalienes? [305] Quid, si, quae vitia aut y estimados de los jueces, ¿no te enajenarás su
incommoda sunt in aliquo iudice uno aut favor con esto solo? ¿Y es leve pecado reprender
pluribus, ea tu in adversariis exprobrando non en el adversario vicios y defectos de que participan
intellegas te in iudices invehi, mediocrene alguno o muchos de los jueces, de modo que
peccatum est? Quid, si, cum pro altero dicas, parezca que la reprensión va contra estos? Y qué,
litem tuam facias aut laesus efferare iracundia, si en son de defender a otro, defiendes sólo tu
causam relinquas, nihilne noceas? In quo ego, propia causa, o, arrebatado por la ira te alejas del
130
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
non quo libenter male audiam, sed quia causam asunto, ¿no le harás con esto ningún daño? De aquí
non libenter relinquo, nimium patiens et lentus que yo, no porque guste de que hablen mal de mí,
existimor; ut, cum te ipsum, Sulpici, obiurgabam, sino porque no me agrada abandonar la causa,
quod ministratorem peteres, non adversarium; ex estoy reputado por hombre sufrido y tranquilo; y
quo etiam illud adsequor, ut, si quis mihi male así te reprendía, Sulpicio, porque acometías no al
dicat, petulans aut plane insanus esse videatur. adversario, sino a su defensor. De esta manera
[306] In ipsis autem argumentis si quid posueris consigo que si alguno habla mal de mí, pase él por
aut aperte falsum aut ei, quod dixeris dicturusve petulante o casi por loco. En los mismos
sis, contrarium aut genere ipso remotum ab usu argumentos, si pones algo abiertamente falso o
iudiciorum ac foro, nihilne noceas? Quid multa? contrario a lo que has dicho y has de decir o
Omnis cura mea solet in hoc versari semper - alejado de la práctica forense, ¿no harás ningún
dicam enim saepius - si possim ut boni efficiam daño con esto? ¿Qué más? Toda mi atención suelo
aliquid dicendo; sin id minus, ut certe ne quid fijarla siempre en hacer algún bien con mis
mali. discursos, y si esto no lo consigo, a lo menos en no
hacer ningún mal.
[LXXVI] [307] Itaque nunc illuc redeo, Catule, »Vuelvo ahora, Catulo, a lo que poco antes
in quo tu me paulo ante laudabas, ad ordinem alababas, en mí, al orden y colocación de las
conlocationemque rerum ac locorum; cuius ratio pruebas y argumentos. El método es doble;
est duplex; altera, quam adfert natura causarum, depende el primero de la naturaleza de la causa, el
altera, quae oratorum iudicio et prudentia segundo del juicio y prudencia del orador. Porque
comparatur: nam ut aliquid ante rem dicamus, el decir algo antes del asunto, el exponer en
deinde ut rem exponamus, post ut eam probemus seguida, el confirmar nuestro parecer y refutar el
nostris praesidiis confirmandis, contrariis del contrario, el concluir y hacer una peroración,
refutandis, deinde ut concludamus atque ita todo este orden lo dicta la naturaleza misma. Pero
peroremus, hoc dicendi natura ipsa praescribit; el modo mejor de ordenar las pruebas y los
[308] ut vero statuamus ea, quae probandi et medios de persuasión, esto es propio solamente de
docendi causa dicenda sunt quem ad modum la prudencia del orador. Muchos argumentos se
componamus, id est vel maxime proprium ocurren, muchos que parecen aprovechables; pero
oratoris prudentiae. Multa enim occurrunt parte de ellos son tan leves y de poco momento que
argumenta; multa, quae in dicendo profutura pueden despreciarse; parte, aunque traigan alguna
videantur; sed eorum partim ita levia sunt, ut utilidad, no están exentos de vicio, y es más el
contemnenda sint; partim, etiam si quid habent daño que pueden hacer que el bien que pueden
adiumenti, sunt non numquam eius modi, ut insit causar. Si los útiles y sólidos son muchos, como
in eis aliquid viti neque tanti sit illud, quod sucede con frecuencia, conviene dejar fuera de la
prodesse videatur, ut cum aliquo malo oración los de menos fuerza o los que no tienen
coniungatur; [309] quae autem utilia sunt atque ninguna. Cuando reúno los argumentos de las
firma, si ea tamen, ut saepe fit, valde multa sunt, causas, no suelo contarlos, sino pesarlos.
ea, quae ex eis aut levissima sunt aut aliis
gravioribus consimilia, secerni arbitror oportere
atque ex oratione removeri: equidem cum
conligo argumenta causarum, non tam ea
numerare soleo quam expendere.
[LXXVII] [310] Et quoniam, quod saepe iam Y como he dicho ya que de tres maneras podemos
dixi, tribus rebus homines ad nostram sententiam inclinar a todos a nuestro parecer, es decir,
perducimus, aut docendo aut conciliando aut enseñando, deleitando y persuadiendo, con todo eso
permovendo, una ex tribus his rebus res prae una sola de estas cosas ha de predominar sobre las
nobis est ferenda, ut nihil aliud nisi docere velle otras, de suerte que parezca que sólo nos
videamur; reliquae duae, sicuti sanguis in proponemos enseñar: en cuanto al deleite y a la
131
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
corporibus, sic illae in perpetuis orationibus persuasión, han de estar esparcidos por todo el
fusae esse debebunt; nam et principia et ceterae discurso lo mismo que la sangre por todo el
partes orationis, de quibus paulo post pauca cuerpo. El exordio y las demás partes de la
dicemus, habere hanc vim magno opere debent, oración, de que hablaré luego, han de tener tal
ut ad eorum mentis, apud quos agetur, movendas fuerza que arrastren los ánimos del auditorio. Pero
pertinere possint. [311] Sed his partibus orationis en cuanto a las partes del discurso, que sin servir
quae, etsi nihil docent argumentando, directamente para la argumentación, aprovechan
persuadendo tamen et commovendo perficiunt mucho para persuadir y conmover, aunque su
plurimum, quamquam maxime proprius est locus lugar propio es en el exordio y en la peroración,
et in exordiendo et in perorando, digredi tamen sin embargo, es útil a veces apartarse del propósito
ab eo, quod proposueris atque agas, y de la causa para concitar las pasiones. Así,
permovendorum animorum causa saepe utile est; después de la narración cabe la moción de afectos,
[312] itaque vel re narrata et eita saepe datur ad o en la confirmación, o en la refutación, o en una
commovendos animos digrediendi locus, vel y otra, o en todas las partes del discurso puede
argumentis nostris confirmatis vel contrariis hacerse esto, si la causa tiene bastante dignidad e
refutatis vel utroque loco vel omnibus, si habet importancia. Las que más ancho campo ofrecen a
eam causa dignitatem atque copiam, recte id fieri la pompa y ornato son las que mejor se prestan a
potest; eaeque causae sunt ad augendum et ad este género de digresiones, y en las cuales puede
ornandum gravissimae atque plenissimae, quae usarse de esos lugares comunes con que se mueve
plurimos exitus dant ad eius modi digressionem, o aplaca la pasión de los que oyen. Y en esto
ut eis locis uti liceat, quibus animorum impetus reprendo también a los que colocan primero las
eorum, qui audiant, aut impellantur aut pruebas menos firmes. Creo que yerran también
reflectantur. [313] Atque etiam in illo reprehendo los que teniendo muchos defensores (cosa que
eos, qui, quae minime firma sunt, ea prima nunca me agradó) hacen que hable primero el que
conlocant; in quo illos quoque errare arbitror, tienen por más débil: el asunto mismo pide que se
qui, si quando - id quod mihi numquam placuit - satisfaga desde el principio la expectación de los
pluris adhibent patronos, ut in quoque eorum que oyen, porque si no, vano será todo lo que se
minimum putant esse, ita eum primum volunt trabaje en el resto de la causa. Mal parece ésta, si
dicere: res enim hoc postulat, ut eorum desde que se empieza a defender no presenta ya
exspectationi, qui audiunt, quam celerrime favorable aspecto. Así, pues, en los oradores
succurratur; cui si initio satis factum non sit; búsquese el mejor, y en el discurso póngase
multo plus sit in reliqua causa laborandum; male primero lo más fuerte, guardando siempre esta
enim se res habet, quae non statim, ut dici coepta medida: que algunos de los más excelentes se
est, melior fieri videtur. [314] Ergo ut in oratore reserven para la peroración. Y en cuanto a los
optimus quisque, sic in oratione firmissimum medianos (porque a los viciosos no se les da
quodque sit primum; dum illud tamen in utroque cabida) basta arrojarlos en medio de la turba y del
teneatur, ut ea, quae excellent, serventur etiam ad tropel. Considerando todo esto, lo último en que
perorandum; si quae erunt mediocria, nam suelo pensar es lo que he de decir en el exordio,
vitiosis nusquam esse oportet locum, in mediam porque siempre que he empezado por pensar en él,
turbam atque in gregem coniciantur. [315] Hisce no se me ha ocurrido nada que no fuese pobre,
omnibus rebus consideratis tum denique id, quod débil, vulgar o común.
primum est dicendum, postremum soleo cogitare,
quo utar exordio. Nam si quando id primum
invenire volui, nullum mihi occurrit nisi aut exile
aut nugatorium aut vulgare aut commune.
[LXXVIII] Principia autem dicendi semper cum »Los exordios deben ser muy trabajados, agudos,
accurata et acuta et instructa sententiis, apta llenos de sentencias y discretas palabras, y propios
verbis, tum vero causarum propria esse debent; de la causa. Porque el exordio es como la primera
prima est enim quasi cognitio et commendatio recomendación del discurso, y debe suavizar y
132
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
orationis in principio, quaeque continuo eum, qui atraer desde luego al oyente. Y en esto suelo
audit, permulcere atque allicere debet; [316] in admirarme, no ya de los que nunca ponen
quo admirari soleo non equidem istos, qui nullam cuidado en estas cosas, sino de Filipo, orador
huic rei operam dederunt, sed hominem in primis tan elocuente y diserto, que suele decir que se
disertum atque eruditum, Philippum, qui ita solet levanta a hablar sin saber cuáles son las primeras
surgere ad dicendum, ut quod primum verbum palabras que tiene que decir, y añade que él sólo
habiturus sit, nesciat; et ait idem, cum bracchium pelea después de haberse calentado el brazo, sin
concalfecerit, tum se solere pugnare; neque advertir que los mismos de quienes toma este
attendit eos ipsos, unde hoc simile ducat, primas símil, se arrojan tan ligeramente las primeras
illas hastas ita iactare leniter, ut et venustati vel lanzas, que a la vez que sirven para mostrar la
maxime serviant et reliquis viribus suis gallardía de sus movimientos, economizan sus
consulant. [317] Nec est dubium, quin exordium fuerzas. Y no es dudoso que el exordio debe ser en
dicendi vehemens et pugnax non saepe esse ocasiones vehemente y guerrero; pero si en el
debeat; sed si in ipso illo gladiatorio vitae mismo certamen de los gladiadores, donde decide
certamine, quo ferro decernitur, tamen ante de la victoria el hierro, se hacen antes del
congressum multa fiunt, quae non ad vulnus, sed encuentro final muchas cosas no tanto para
ad speciem valere videantur, quanto hoc magis in herirse cuanto para muestra de valor y destreza,
oratione est spectandum, in qua non vis potius ¿cuánto más no se requiere esto en la oración,
quam delectatio postulatur! Nihil est denique in donde no se busca tanto la fuerza como el deleite?
natura rerum omnium, quod se universum Nada hay en la naturaleza que se difunda
profundat et quod totum repente evolvat; sic totalmente y de súbito: aun a las cosas más
omnia, quae fiunt quaeque aguntur acerrime, extraordinarias da la naturaleza pequeños
lenioribus principiis natura ipsa praetexuit. [318] principios. Estos no han de traerse de fuera, sino
Haec autem in dicendo non extrinsecus alicunde sacarse de las entrañas de la causa. Recorrida y
quaerenda, sed ex ipsis visceribus causae examinada ésta, imaginados y dispuestos los
sumenda sunt; idcirco tota causa pertemptata argumentos, entonces ha de buscarse el exordio, y
atque perspecta, locis omnibus inventis atque entonces se hallará fácilmente, porque se tomará
instructis considerandum est quo principio sit de las fuentes que parezcan más copiosas, ya en
utendum. [319] Sic et facile reperientur; los argumentos, ya en las digresiones. Serán de
sumentur enim ex eis rebus, quae erunt más efecto cuando de tal manera estén tomados de
uberrimae vel in argumentis vel in eis partibus, la causa, que parezca no sólo que no son comunes
ad quas dixi digredi saepe oportere; [ita] et ni pueden trasladarse a otras causas, sino que
momenti aliquid adferent, cum erunt paene ex proceden únicamente de la que entonces va
intima defensione deprompta, et apparebit ea non tratándose.
modo non esse communia nec in alias causas
posse transferri, sed penitus ex ea causa quae
[tum] agatur, effloruisse.
[LXXIX] [320] Omne autem principium aut rei »Todo exordio, o debe dar una idea del asunto de
totius, quae agetur, significationem habere que se trata, o servir de introducción a la causa y a
debebit aut aditum ad causam et communitionem la defensa, o se usa solamente para ornato y
aut quoddam ornamentum et dignitatem; sed dignidad. Y así como la entrada o el vestíbulo han
oportet, ut aedibus ac templis vestibula et aditus, de ser proporcionados a la casa o el templo, así los
sic causis principia pro portione rerum exordios han de guardar proporción con la
praeponere; itaque in parvis atque infrequentibus importancia de la causa. En las vulgares y de poca
causis ab ipsa re est exordiri saepe commodius; importancia, vale más empezar por la cosa misma.
[321] sed cum erit utendum principio, quod Pero si ha de usarse algún exordio, fúndese en el
plerumque erit, aut ex reo aut ex adversario aut reo, o en el adversario, o en la materia, o en el
ex re aut ex eis, apud quos agetur, sententias duci auditorio. Del reo (comprendiendo bajo este
licebit. Ex reo (reos appello, quorum res est), nombre a todo aquel cuya causa se defiende)
133
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
quae significent bonum virum, quae liberalem, dígase todo lo que puede aplicarse a un varón
quae calamitosum, quae misericordia dignum, bueno, liberal, desdichado, digno de misericordia,
quae valeant contra falsam criminationem; ex todo lo que tiene fuerza contra una falsa
adversario eisdem ex locis fere contraria; [322] acusación: contra el adversario se usan los
ex re, si crudelis, si nefanda, si praeter mismos lugares comunes, pero en sentido opuesto.
opinionem, si immerito, si misera, si ingrata, si Del hecho se dirá que es cruel, infando, nunca
indigna, si nova, si quae restitui sanarique non oído, injusto, indigno, nuevo, irremediable, o que
possit; ex eis autem, apud quos agetur, ut ha sido una muestra de ingratitud. En cuanto a los
benevolos beneque existimantis efficiamus, quod oyentes, mejor nos captaremos su benevolencia
agendo efficitur melius quam rogando. Est id defendiendo bien la causa que implorando antes su
quidem in totam orationem confundendum nec favor. En todo el discurso, y no menos en la
minime in extremam; sed tamen multa principia peroración, se ha de ver este deseo de agradar, pero
ex eo genere gignuntur. [323] Nam et attentum también puede fundarse en él exordios. Los
monent Graeci ut principio faciamus iudicem et Griegos nos aconsejan que hagamos a los jueces
docilem; quae sunt utilia, sed non principi magis atentos y dóciles, lo cual es útil, pero no más propio
propria quam reliquarum partium; faciliora etiam del exordio que de las demás partes, y es más fácil
in principiis, quod et attenti tum maxime sunt, de conseguir al principio, porque entonces están
cum omnia exspectant et dociles magis in initiis todos en expectación y suelen hallarse mejor
esse possunt; inlustriora enim sunt, quae in dispuestos. Siempre se fija más en el
principiis quam quae in mediis causis dicuntur entendimiento lo que se dice en el exordio que lo
aut arguendo aut refellendo. [324] Maximam que se arguye o reprende en el cuerpo del
autem copiam principiorum ad iudicem aut discurso. Gran copia de exordios, para atraer o
adliciendum aut incitandum ex eis locis incitar a los jueces, se toma de los argumentos y
trahemus, qui ad motus animorum conficiendos recursos que para moverlos ánimos presenta la
inerunt in causa, quos tamen totos explicare in causa misma; pero no conviene explicarlos todos
principio non oportebit, sed tantum impelli al principio, sino insinuarse primero levemente
iudicem primo leviter, ut iam inclinato reliqua en el ánimo del juez, para que, ya inclinado a favor
incumbat oratio. nuestro, se convenza con el resto del discurso.
[LXXX] [325] Conexum autem ita sit principium El exordio ha de estar tan enlazado con lo demás
consequenti orationi, ut non tamquam citharoedi de la oración, que no parezca como un proemio que
prooemium adfictum aliquid, sed cohaerens cum añade el citaredo a la pieza que va a tocar, sino
omni corpore membrum esse videatur. Nam non como un miembro inseparable de los demás del
nulli, cum illud meditati ediderunt, sic ad reliqua cuerpo. Porque muchos oradores, después de decir
transeunt, ut audientiam fieri sibi non velle el exordio que traen aprendido, pasan a lo restante
videantur. Atque eius modi illa prolusio debet con tanta ligereza como si no quisieran que se les
esse, non ut Samnitium, qui vibrant hastas ante oyese. Y este preludio debe ser, no como el de los
pugnam, quibus in pugnando nihil utuntur, sed ut Samnitas que vibran las lanzas antes de la pelea, y
ipsis sententiis, quibus proluserint, vel pugnare luego no hacen uso ninguno de ellas, sino que con
possint. las mismas sentencias, que juegan en el exordio, ha
de combatirse después.
[326] Narrare vero rem quod breviter iubent, si »Mandan los retóricos que la narración sea breve;
brevitas appellanda est, cum verbum nullum si por brevedad se entiende el que no haya ninguna
redundat, brevis est L. Crassi oratio; sin tum est palabra redundante, breves son los discursos de
brevitas, cum tantum verborum est quantum Lucio Craso. Pero si la brevedad consiste en que
necesse est, aliquando id opus est; sed saepe haya sólo las palabras necesarias, a veces conviene
obest vel maxime in narrando, non solum quod esto, pero otras muchas daña, principalmente en las
obscuritatem adfert, sed etiam quod eam narraciones, no sólo porque trae oscuridad, sino
virtutem, quae narrationis est maxima, ut iucunda porque quita a la narración su mayor virtud, que es
134
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
et ad persuadendum accommodata sit, tollit. la de ser agradable y acomodada a la persuasión,
Videant illa nam is postquam excessit ex ephebis vg., aquella de Terencio: «Así que este salió de la
... [327] quam longa est narratio! Mores juventud.» ¡Cuán larga es! ¡Cuán varia y
adulescentis ipsius et servilis percontatio, mors agradablemente se describen en ella las costumbres
Chrysidis, vultus et forma et lamentatio sororis, del mismo joven, las preguntas de los esclavos, la
reliqua pervarie iucundeque narrantur. Quod si muerte de Crisis, el rostro, la hermosura y los
hanc brevitatem quaesisset: effertur, imus, ad lamentos de su hermana! Pero si el poeta hubiese
sepulcrum venimus, in ignem imposita est, [fere] buscado esta brevedad: «la sacan, llegamos al
decem versiculis totum conficere potuisset; sepulcro, la ponen en el fuego,» etc. con diez
quamquam hoc ipsum "effertur, imus," concisum versos habría podido referirlo todo; aunque estas
est ita, ut non brevitati servitum sit, sed magis mismas palabras: «la sacan, caminamos» son
venustati. [328] Quod si nihil fuisset, nisi "in concisas, de tal suerte que no se ha atendido tanto a
ignem imposita est," tamen res tota cognosci la brevedad como a la elegancia; pues con sólo que
facile potuisset. Sed et festivitatem habet narratio hubiera dicho: la pusieron en el fuego, bastaba para
distincta personis et interpuncta sermonibus, et dar a conocer todo el asunto. La narración tiene
est et probabilius, quod gestum esse dicas, cum mucha más gracia cuando se introducen en ella
quem ad modum actum sit exponas, et multo personas y se refieren sus pláticas, y parece mucho
apertius ad intellegendum est, si constituitur más probable lo que se narra cuando se expone el
aliquando ac non ista brevitate percurritur. [329] modo como acaeció, y es mucho más clara de
Apertam enim narrationem tam esse oportet entender si nos detenemos en algunas partes y no la
quam cetera; sed hoc magis in hac elaborandum recorremos con nimia brevedad. La narración ha de
est, quod et difficilius est non esse obscurum in ser tan clara como el resto del discurso; y todavía
re narranda quam aut in principio aut in es más reprensible ser oscuro en el relato de los
argumentando aut in perorando; et maiore etiam hechos, que en el exordio o en el argumento o
periculo haec pars orationis obscura est quam en la refutación o peroración. Es tanto mayor el
ceterae, vel quia, si quo alio in loco est dictum peligro de oscuridad en esta parte de la oración
quid obscurius, tantum id perit, quod ita dictum sobre todas las restantes, cuanto que si en otro
est, narratio obscura totam occaecat orationem; lugar se dice algo oscuro, nada hay perdido más
vel quod alia possis, semel si obscurius dixeris, que aquel pasaje, mientras la narración oscura
dicere alio loco planius, narrationis unus est in ciega todo el discurso, porque lo que se ha dicho
causa locus. Erit autem perspicua narratio, si oscuramente en otra parte, puede volver a
verbis usitatis, si ordine temporum servato, si explanarse, pero la narración tiene un solo lugar en
non interrupte narrabitur. la causa. La narración será perpiscua, si se hace
con palabras fáciles y muy usadas, conservando el
orden de los tiempos y sin interrupción.
[LXXXI] [330] Sed quando utendum sit aut non »Cuándo se ha de usar o no de la narración, esta
sit narratione, id est consili; neque enim si nota es la dificultad, porque si la cosa es demasiado
res est nec dubium quid gestum sit, narrare conocida o no hay duda en ella, puede excusarse la
oportet, nec si adversarius narravit, nisi si narración, y lo mismo si el adversario la ha hecho
refellemus; ac si quando erit narrandum, nec illa, ya, a no ser que refutemos la suya. Si la narración
quae suspicionem et crimen efficient contraque es necesaria, no insistiremos demasiado en las
nos erunt, acriter persequemur et, quicquid circunstancias que puedan engendrar sospecha y
potuerit, detrahemus; ne illud, quod Crassus, si mala voluntad contra nosotros, antes procuraremos
quando fiat, perfidia, non stultitia fieri putat, ut atenuarla para no incurrir en lo que dice Craso, de
causae noceamus, accidat. Nam ad summam que peca más de malicia que de ignorancia quien
totius causae pertinet, caute an contra daña a la causa que defiende. Porque a la sustancia
demonstrata res sit, quod omnis orationis misma de la causa interesa mucho el que los
reliquae fons est narratio. hechos hayan sido expuestos con más o menos
habilidad, y de todo el resto del discurso es fuente
135
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
la narración.
[331] Sequitur, ut causa ponatur, in quo »Síguese la exposición de la causa, es decir, el
videndum est, quid in controversiam veniat; tum punto sujeto a controversia, y entonces han de
suggerenda sunt firmamenta causae coniuncte et alegarse las pruebas más firmes, ya para
infirmandis contrariis et tuis confirmandis. confirmar nuestra opinión, ya para debilitar la del
Namque una in causis ratio quaedam est eius contrario. En las causas sólo hay un método para la
orationis, quae ad probandam argumentationem parte de argumentación: este requiere a la vez la
valet; ea autem et confirmationem et confirmación y la refutación, porque ni se puede
reprehensionem quaerit; sed quia neque reprender lo que el contrario dice sin confirmar lo
reprehendi, quae contra dicuntur, possunt, nisi tuyo, ni defender tu causa sin contestar a sus
tua confirmes, neque haec confirmari, nisi illa argumentos: de aquí que por naturaleza, utilidad y
reprehendas, idcirco haec et natura et utilitate et método estén unidas estas dos partes. En pos de
tractatione coniuncta sunt. [332] Omnia autem todo viene la peroración, ya amplificando las
concludenda sunt plerumque rebus augendis vel cosas, ya inflamando o mitigando el ánimo de los
inflammando iudice vel mitigando; omniaque jueces.
cum superioribus orationis locis tum maxime »En esta parte, todavía más que en las anteriores,
extremo ad mentis iudicum quam maxime debe reunir el orador cuanto pueda mover los
permovendas et ad utilitatem nostram vocandas ánimos y ser de utilidad para su causa.
conferenda sunt.
[333] Neque sane iam causa videtur esse cur Y pienso que no hay razón bastante para separar
secernamus ea praecepta, quae de suasionibus los preceptos que se dan acerca de la suasión, de
tradenda sunt aut laudationibus, sunt enim los relativos al género laudatorio, antes casi todos
pleraque communia, sed tamen suadere aliquid son comunes. Sin embargo, el aconsejar o el
aut dissuadere gravissimae mihi personae videtur disuadir me parece oficio de más grave persona.
esse; nam et sapientis est consilium explicare De sabios es dar un consejo en los negocios más
suum de maximis rebus et honesti et diserti, ut arduos, y de hombre honrado y discreto prever
mente providere, auctoritate probare, oratione con el entendimiento, probar con la autoridad y
persuadere possis. persuadir con el discurso.
[LXXXII] Atque haec in senatu minore apparatu Todo esto ha de hacerse con menor aparato en el
agenda sunt; sapiens enim est consilium Senado, porque es una asamblea sabia, en que se
multisque aliis dicendi relinquendus locus, ha de dejar lugar para que todos hablen, y evitarse
vitanda etiam ingeni ostentationis suspicio: [334] así toda sospecha de ostentación de ingenio. Pero
contio capit omnem vim orationis et gravitatem en los discursos que se hacen al pueblo, cabe toda
varietatemque desiderat. Ergo in suadendo nihil la fuerza, gravedad y variedad: por eso en las
est optabilius quam dignitas; nam qui utilitatem suasorias nada se ha de encarecer sino lo digno y
petit, non quid maxime velit suasor, sed quid noble. Los que ponen por fin único la utilidad,
interdum magis sequatur, videt. Nemo est enim, atienden sólo a lo que generalmente ven que
praesertim in tam clara civitate, quin putet sucede. Nadie hay, sobre todo en una ciudad tan
expetendam maxime dignitatem, sed vincit ilustre, que no crea que la dignidad debe preferirse
utilitas plerumque, cum subest ille timor ea a todo; pero en muchas ocasiones vence la utilidad,
neglecta ne dignitatem quidem posse retineri. cuando entra el temor de que, abandonada ésta, ni
[335] Controversia autem est inter hominum siquiera se pueda retener el honor. La controversia,
sententias aut in illo, utrum sit utilius; aut etiam, pues, y discordia de pareceres se reduce, a esto:
cum id convenit, certatur, utrum honestati potius cuál de dos cosas es más útil, o si ha de atenderse
an utilitati consulendum sit; quae quia pugnare más a lo honesto o a lo útil. Cuando uno y otro
inter se saepe videntur, qui utilitatem defendet, estén en pugna, el defensor de lo útil enumerará las
enumerabit commoda pacis, opum, potentiae, ventajas de la paz, las utilidades de la riqueza, del
vectigalium, praesidi militum, ceterarum rerum, poder, del dinero, de los tributos, de los ejércitos,
136
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
quarum fructum utilitate metimur, itemque y de todas las demás cosas cuyo fruto se mide por
incommoda contrariorum; qui ad dignitatem la utilidad, y pondrá de manifiesto los
impellit, maiorum exempla, quae erant vel cum inconvenientes contrarios. El que está por lo
periculo gloriosa, conliget, posteritatis honesto, traerá a la memoria los grandes
immortalem memoriam augebit, utilitatem ex ejemplos de los antepasados que fueron gloriosos
laude nasci defendet semperque eam cum aun en el peligro mismo, apelará a la inmortal
dignitate esse coniunctam. [336] Sed quid fieri memoria de la posteridad, y defenderá que lo útil
possit aut non possit quidque etiam sit necesse nace de lo glorioso y está unido siempre con la
aut non sit, in utraque re maxime est dignidad. Pero qué es posible o no, qué es
quaerendum; inciditur enim omnis [iam] necesario o no en uno u otro caso, es lo que hemos
deliberatio, si intellegitur non posse fieri aut si de examinar ahora.
necessitas adfertur; et qui id docuit non »Toda deliberación queda cortada si se trata de
videntibus aliis, is plurimum vidit. [337] Ad una cosa imposible, o por el contrario,
consilium autem de re publica dandum caput est absolutamente necesaria; y el que esto vea, sin
nosse rem publicam; ad dicendum vero verlo los otros, pasará por varón prudentísimo. Para
probabiliter nosse mores civitatis, qui quia crebro dar consejos sobre los negocios de la república, lo
mutantur, genus quoque orationis est saepe primero es conocerlos; para hablar con algún
mutandum; et quamquam una fere vis est fundamento, es preciso saber las costumbres de la
eloquentiae, tamen quia summa dignitas est ciudad; y como estas varían a cada paso, de aquí
populi, gravissima causa rei publicae, maximi que varíe también el género de oratoria. Aunque
motus multitudinis, genus quoque dicendi su fuerza sea siempre la misma, la dignidad del
grandius quoddam et inlustrius esse adhibendum pueblo, los gravísimos negocios de la república, los
videtur; maximaque pars orationis admovenda alborotados movimientos de la plebe parece que
est ad animorum motus non numquam aut exigen un género de oratoria más grande y
cohortatione aut commemoratione aliqua aut in vigoroso, y la mayor parte del discurso ha de
spem aut in metum aut ad cupiditatem aut ad emplearse en excitar los ánimos con alguna
gloriam concitandos, saepe etiam a temeritate, exhortación o recuerdo, a la esperanza, al miedo, a
iracundia, spe, iniuria, invidia, crudelitate la codicia o a la gloria, y retraerlos de la
revocandos. temeridad, de la iracundia, de la esperanza, del
odio, de la envidia y de la crueldad.
[LXXXIII] [338] Fit autem ut, quia maxima »Y parece que así como la arena del foro es el
quasi oratoris scaena videatur contionis esse, mejor teatro para el orador, así la naturaleza misma
natura ipsa ad ornatius dicendi genus excitemur; como que le inspira entonces un modo de decir
habet enim multitudo vim quandam talem, ut, más espléndido. Tiene la muchedumbre tal
quem ad modum tibicen sine tibiis canere, sic fuerza, que a la manera que el músico no puede
orator sine multitudine audiente eloquens esse tocar sin instrumento, así el orador sin pueblo que
non possit. [339] Et cum sint populares multi le oiga, no puede ser elocuente. Y como el pueblo
variique lapsus, vitanda est acclamatio adversa es tan vario e inconstante en sus afectos, han de
populi, quae aut orationis peccato aliquo evitarse con cuidado sus aclamaciones adversas,
excitatur, si aspere, si arroganter, si turpiter, si de las cuales la mayor parte de las veces tiene la
sordide, si quo animi vitio dictum esse aliquid culpa el mismo orador, si con aspereza, arrogancia,
videtur, aut hominum offensione vel invidia, o algún otro vicio de ánimo, habla o se concita el
quae aut iusta est aut ex criminatione atque fama, odio y la animadversión justa o injusta de los
aut res si displicet, aut si est in aliquo motu suae oyentes, ya porque la causa misma desagrade, ya
cupiditatis aut metus multitudo. His quattuor por cualquier otro impulso de codicia o miedo en
causis totidem medicinae opponuntur: tum la multitud. A estas cuatro causas se ponen otros
obiurgatio, si est auctoritas; tum admonitio quasi tantos remedios: la reprensión, si hay autoridad
lenior obiurgatio; tum promissio, si audierint, para ello; la advertencia, que es una reprensión
probaturos; tum deprecatio, quod est infirmum, blanda; la promesa de que, si nos oyen, apoyarán
137
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
sed non numquam utile. [340] Nullo autem loco lo que vamos a decir, y finalmente, la
plus facetiae prosunt et celeritas et breve aliquod deprecación, que es lo último que puede ser útil. En
dictum nec sine dignitate et cum lepore; nihil ninguna otra parte aprovechan tanto las facecias y
enim tam facile quam multitudo a tristitia et los dichos breves y rápidos que tengan dignidad y
saepe ab acerbitate commode et breviter et acute no carezcan de gracia. Pasa fácilmente la multitud,
et hilare dicto deducitur. del dolor y de la indignación a la alegría, con
alguna expresión aguda y graciosa.
[LXXXIV] Eui fere, ut potui, vobis in utroque »Acabo de exponeros, conforme he podido, lo que
genere causarum quae sequi solerem, quae en ambos géneros de causas suelo hacer, evitar y
fugere, quae spectare quaque omnino in causis considerar, y de qué manera me gobierno en todas.
ratione versari. [341] Nec illud tertium Ni es difícil el tercer género, es decir, el laudatorio,
laudationum genus est difficile, quod ego initio que yo desde el principio había separado casi de
quasi a praeceptis nostris secreveram; sed et quia nuestros preceptos y tenía intención de omitir, por
multa sunt orationum genera et graviora et lo mismo que hay muchos géneros de oraciones más
maioris copiae, de quibus nemo fere praeciperet, graves y frecuentes, de los cuales nadie había
et quod nos laudationibus non ita multum uti preceptuado nada. Los mismos Griegos, más por
soleremus, totum hunc segregabam locum; ipsi dar materia a lectura deleitosa, o por honrar la
enim Graeci magis legendi et delectationis aut memoria de algún hombre, que por causa de
hominis alicuius ornandi quam utilitatis huius utilidad forense, escribieron muchos libros en
forensis causa laudationes scriptitaverunt: alabanza de Temístocles, Arístides, Agesilao,
quorum sunt libri, quibus Themistocles, Epaminondas, Filipo, Alejandro y otros; por el
Aristides, Agesilaus, Epaminondas? Philippus, contrario, las alabanzas que usamos nosotros en el
Alexander aliique laudantur; nostrae laudationes, foro, o tienen la brevedad desnuda y sencilla de un
quibus in foro utimur, aut testimoni brevitatem testimonio, o se escriben para una memoria
habent nudam atque inornatam aut scribuntur ad fúnebre que no consiente mucha pompa oratoria.
funebrem contionem, quae ad orationis laudem Pero como alguna vez se pronuncian y aun se
minime accommodata est. Sed tamen, quoniam escriben, como cuando Cayo Lelio hizo para Publio
est utendum aliquando, non numquam etiam Tuberon el elogio de su tío Escipion el Africano, y
scribendum, vel ut Q. Tuberoni Africanum porque podamos nosotros mismos, imitando a los
avunculum laudanti scripsit C. Laelius, vel ut Griegos y por ejercicio de estilo, hacer la alabanza
nosmet ipsi ornandi causa Graecorum more, si de quien queramos, paréceme que debemos tratar
quos velimus, laudare possimus, sit a nobis también este lugar oratorio. Claro que en el
quoque tractatus hic locus. [342] Perspicuum est hombre hay algunas cualidades apetecibles y otras
igitur alia esse in homine optanda, alia laudanda: dignas de alabanza. El linaje, la hermosura, la
genus, forma, vires, opes, divitiae cetera[que], riqueza, las fuerzas, todos los demás bienes que la
quae fortuna dat aut extrinsecus aut corpori, non fortuna da, extrínsecos y corporales, no tienen en sí
habent in se veram laudem, quae deberi virtuti verdadero motivo de alabanza, la cual sólo se debe
uni putatur; sed tamen, quod ipsa virtus in earum a la virtud; pero como la misma virtud resplandece,
rerum usu et moderatione maxime cernitur, sobre todo, en el uso moderado de las cosas, de
tractanda in laudationibus etiam haec sunt aquí que en estos discursos haya que ponderar los
naturae et fortunae bona; in quibus est summa bienes de naturaleza y fortuna, entre los cuales es
laus non extulisse se in potestate, non fuisse sumamente glorioso no haber sido arrogante en el
insolentem in pecunia, non se praetulisse aliis poder, ni insolente en la riqueza, ni haber ofendido
propter abundantiam fortunae, ut opes et copiae a otros en la abundancia o en la fortuna: de suerte,
non superbiae videantur ac libidini, sed bonitati que sus riquezas no le hayan servido para
ac moderationi facultatem et materiam dedisse. liviandad y soberbia, sino para bondad y
moderación. La virtud, que es por sí digna de
alabanza, y sin la que no puede alabarse nada,
tiene, sin embargo, muchas partes, unas más
138
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
[343] Virtus autem, quae est per se ipsa acomodadas que otras para el elogio. Hay virtudes
laudabilis et sine qua nihil laudari potest, tamen que parecen consistir en cierto agrado y
habet pluris partis, quarum alia est alia ad benevolencia natural o adquirida con el trato de los
laudationem aptior; sunt enim aliae virtutes, quae hombres; otras, que se derivan del vigor y grandeza
videntur in moribus hominum et quadam de alma o de alguna de las más nobles facultades
comitate ac beneficentia positae; aliae, quae in del espíritu. Por eso la clemencia, la justicia, la
ingeni aliqua facultate aut animi magnitudine ac benignidad, la fe, la fortaleza en los peligros
robore; nam clementia, iustitia, benignitas, fides, comunes, son virtudes que con gusto oímos
fortitudo in periculis communibus iucunda est celebrar como útiles, no sólo a los que las poseen,
auditu in laudationibus; [344] omnes enim hae sino a todo el género humano. Por el contrario, la
virtutes non tam ipsis, qui eas habent, quam sabiduría y grandeza del alma que estima en poco
generi hominum fructuosae putantur. Sapientia et todas las cosas humanas, y la fuerza inventiva del
magnitudo animi, qua omnes res humanae tenues ingenio, y la misma elocuencia, infunden no
ac pro nihilo putantur, et in excogitando vis menor admiración, pero sí menos agrado, porque
quaedam ingeni et ipsa eloquentia admirationis parece que más bien honramos y queremos
habet non minus, iucunditatis minus: ipsos enim captarnos la benevolencia del personaje elogiado
magis videntur, quos laudamus, quam illos, apud que de los que oyen el elogio. Tampoco puede
quos laudamus, ornare ac tueri. Sed tamen in prescindirse de este género de virtudes, ya que los
laudando iungenda sunt etiam haec genera oídos de los hombres toleran que se ensalce en la
virtutum; ferunt enim aures hominum cum illa, virtud no sólo lo agradable sino también lo
quae iucunda et grata, tum etiam illa, quae maravilloso.
mirabilia sunt in virtute, laudari.
[LXXXV] [345] Et quoniam singularum »Me he extendido algo más de lo que debía sobre
virtutum sunt certa quaedam officia ac munera et este genero, no tanto por la utilidad forense, que es
sua cuique virtuti laus propria debetur, erit la que voy persiguiendo en todo este tratado, sino
explicandum in laude iustitiae, quid cum fide, para que vierais que si los elogios entran en la
quid cum aequabilitate, quid cum eius modi jurisdicción del orador, lo cual nadie niega, es
aliquo officio is, qui laudabitur, fecerit; itemque necesario al orador el conocimiento de todas las
in ceteris res gestae ad cuiusque virtutis genus et virtudes, y sin él el elogio sería imposible. En
vim et nomen accommodabuntur. [346] cuanto a los preceptos para vituperar, claro es que
Gratissima autem laus eorum factorum habetur, han de tomarse de los vicios contrarios, y también
quae suscepta videntur a viris fortibus sine lo es que, así como no puede elogiarse con
emolumento ac praemio; quae vero etiam cum propiedad y abundancia a un hombre de bien sin
labore ac periculo ipsorum, haec habent el conocimiento de las virtudes, tampoco es
uberrimam copiam ad laudandum, quod et dici posible reprender y vituperar con bastante acritud
ornatissime possunt et audiri facillime; ea enim y vehemencia a un malvado sin el conocimiento
denique virtus esse videtur praestantis viri, quae de los vicios. De estos lugares comunes de
est fructuosa aliis, ipsi aut laboriosa aut alabanza y vituperio se hace bastante uso en todo
periculosa aut certe gratuita. Magna etiam illa género de causas. Ya sabéis lo que pienso sobre la
Laus et admirabilis videri solet tulisse casus invención y disposición. Añadiré algo acerca de la
sapienter adversos, non fractum esse fortuna, memoria, para hacer más leve el trabajo de Craso,
retinuisse in rebus asperis dignitatem; [347] y no dejarle nada de que discurrir sino lo
neque tamen illa non ornant, habiti honores, perteneciente al estilo y ornato del discurso.
decreta virtutis praemia, res gestae iudiciis
hominum comprobatae; in quibus etiam
felicitatem ipsam deorum immortalium iudicio
tribui laudationis est. Sumendae autem res erunt
aut magnitudine praestabiles aut novitate primae
aut genere ipso singulares; neque enim parvae
139
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
neque usitatae neque vulgares admiratione aut
omnino laude dignae videri solent. [348] Est
etiam cum ceteris praestantibus viris comparatio
in laudatione praeclara. De quo genere libitum
mihi est paulo plura quam ostenderam dicere,
non tam propter usum forensem, qui est a me
omni hoc sermone tractatus, quam ut hoc
videretis, si laudationes essent in oratoris officio,
quod nemo negat, oratori virtutum omnium
cognitionem, sine qua laudatio effici non possit,
esse necessariam. [349] Iam vituperandi
praecepta contrariis ex vitiis sumenda esse
perspicuum est; simul est illud ante oculos, nec
bonum virum proprie et copiose laudari sine
virtutum nec improbum notari ac vituperari sine
vitiorum cognitione satis insignite atque aspere
posse. Atque his locis et laudandi et vituperandi
saepe nobis est utendum in omni genere
causarum. [350] Habetis de inveniendis rebus
disponendisque quid sentiam; adiungam etiam de
memoria, ut labore Crassum levem neque ei
quicquam aliud, de quo disserat, relinquam nisi
ea, quibus haec exornentur."
[LXXXVI] "Perge vero," inquit Crassus "libenter -Sigue, le dijo Craso: ya voy conociendo cuán
enim te cognitum iam artificem aliquandoque grande artífice eres; ya te veo al descubierto y sin
evolutum illis integumentis dissimulationis tuae los velos de tu disimulación, y me es muy grato el
nudatumque perspicio; et quod mihi nihil aut que no me dejes nada o casi nada que decir.
[quod] non multum relinquis, percommode facis -Lo que yo te deje, repuso Antonio, dependerá de
estque mihi gratum." [351] "Iam istuc, quantum tu voluntad; tú podrás acortarlo o estrecharlo. Si
tibi ego reliquerim," inquit Antonius "erit in tua quieres tratarlo de veras, te lo dejo todo; si quieres
potestate; si enim vere agere volueris, omnia tibi valerte de tu disimulación, tú verás cómo has de
relinquo; sin dissimulare, tu quem ad modum his satisfacer a éstos. Pero volviendo al asunto, no soy
satis facias, videris. Sed, ut ad rem redeam, non de tanto ingenio como Temístocles, que prefería el
sum tanto ego" inquit "ingenio, quanto arte de olvidar al de recordar, y doy muchas
Themistocles fuit, ut oblivionis artem quam gracias a Simónides de Cea, a quien llaman
memoriae malim; gratiamque habeo Simonidi illi primer inventor del arte de la memoria. Cuentan
Cio, quem primum ferunt artem memoriae que cenando Simónides en Cranion de Tesalia en
protulisse. [352] Dicunt enim, cum cenaret casa de Escopas, hombre rico y noble, como
Crannone in Thessalia Simonides apud Scopam hubiese cantado unos versos que en alabanza del
fortunatum hominem et nobilem cecinissetque id mismo Escopas había compuesto, donde, como
carmen, quod in eum scripsisset, in quo multa suelen los poetas, introducía un largo episodio en
ornandi causa poetarum more in Castorem scripta loor de Cástor y Pólux, díjole Escopas con sórdida
et Pollucem fuissent, nimis illum sordide avaricia que le daría la mitad de lo que le había
Simonidi dixisse se dimidium eius ei, quod prometido por aquellos versos, y que lo demás se lo
pactus esset, pro illo carmine daturum; reliquum pidiese a los Tindáridas, a quienes tanto había
a suis Tyndaridis, quos aeque laudasset, peteret, elogiado. Poco después vinieron a decir a
si ei videretur. [353] Paulo post esse ferunt Simónides que saliera, porque había a la puerta dos
nuntiatum Simonidi, ut prodiret; iuvenis stare ad jóvenes que preguntaban por él; se levantó, salió,
ianuam duo quosdam, qui eum magno opere pero no vio a nadie. Entretanto vino a tierra el
140
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
evocarent; surrexisse illum, prodisse, vidisse aposento donde comía Escopas, y entre las ruinas
neminem: hoc interim spatio conclave illud, ubi perecieron él y los suyos, sin que se pudiesen
epularetur Scopas, concidisse; ea ruina ipsum reconocer ni distinguir los cadáveres para
cum cognatis oppressum suis interisse: quos cum enterrarlos. Y dicen que Simónides, por acordarse
humare vellent sui neque possent obtritos del lugar en que cada uno había comido, fue
internoscere ullo modo, Simonides dicitur ex eo, indicando donde se los había de sepultar. Este
quod meminisset quo eorum loco quisque acontecimiento le hizo fijarse en que el orden es
cubuisset, demonstrator unius cuiusque quien da mayor luz a la memoria. Por eso los que
sepeliendi fuisse; hac tum re admonitus invenisse cultiven esta facultad del ingenio deben elegir
fertur ordinem esse maxime, qui memoriae ciertos lugares y colocar en ellos las imágenes de
lumen adferret. [354] Itaque eis, qui hanc partem las cosas que quieran recordar, de suerte que el
ingeni exercerent, locos esse capiendos et ea, orden de los lugares conserve el orden de las
quae memoria tenere vellent effingenda animo cosas, y éstas sean recordadas por sus imágenes,
atque in eis locis conlocanda; sic fore, ut ordinem valiéndonos de los lugares como de la cera, y de
rerum locorum ordo conservaret, res autem ipsas los simulacros como de las letras.
rerum effigies notaret atque ut locis pro cera,
simulacris pro litteris uteremur.
[LXXXVII] [355] Qui sit autem oratori »De cuánto fruto sea la memoria al orador, de
memoriae fructus, quanta utilitas, quanta vis, cuánta utilidad y poder, no me correspondo decirlo:
quid me attinet dicere? Tenere, quae didiceris in gracias a ella, podemos retener lo que hemos
accipienda causa, quae ipse cogitaris? Omnis pensado, tener fijas en la mente todas las ideas, el
fixas esse in animo sententias? Omnem orden y aparato de las palabras, y oír de tal suerte a
descriptum verborum apparatum? Ita audire vel aquel de quien aprendemos o a quien hemos de
eum, unde discas, vel eum, cui respondendum sit, responder, que parezca, no que han infundido en
ut illi non infundere in auris tuas orationem, sed nuestros oídos sus discursos, sino que los han
in animo videantur inscribere? Itaque soli qui grabado en nuestra alma. Así, pues, sólo los que
memoria vigent, sciunt quid et quatenus et quo tienen memoria saben lo que han de decir, y
modo dicturi sint, quid responderint, quid cuándo y cómo han de responder y lo que les
supersit: eidemque multa ex aliis causis falta, porque recuerdan mucho de lo que hicieron
aliquando a se acta, multa ab aliis audita en otras causas y de lo que oyeron a otros.
meminerunt. [356] Qua re confiteor equidem Confieso que de este bien es madre la Naturaleza,
huius boni naturam esse principem, sicut earum como de las demás facultades de que antes
rerum, de quibus ante locutus sum, omnium; sed hablábamos; pero este arte de bien decir, a su
haec ars tota dicendi, sive artis imago quaedam et imagen y semejanza, tiene la fuerza no sólo de
similitudo est, habet hanc vim, non ut totum engendrar y procrear en nuestro ingenio algo que
aliquid, cuius in ingeniis nostris pars nulla sit, absolutamente no había, sino de educar y
pariat et procreet, verum ut ea, quae sunt orta iam robustecer las facultades ya nacidas y criadas en
in nobis et procreata, educet atque confirmet; nosotros. Sin embargo, nadie hay de tan firme
[357] verum tamen neque tam acri memoria fere memoria, que sin disponer y anotar las cosas,
quisquam est, ut, non dispositis notatisque rebus, pueda abrazar el orden de las palabras y sentencias,
ordinem verborum omnium aut sententiarum ni nadie tan torpe a quien esta costumbre y
complectatur, neque vero tam hebeti, ut nihil hac ejercicio no aproveche. Consideró bien Simónides,
consuetudine et exercitatione adiuvetur. Vidit o quien quiera que fuese el inventor de este arte,
enim hoc prudenter sive Simonides sive alius que se fijaba con más eficacia en nuestros ánimos
quis invenit, ea maxime animis effingi nostris, lo que era trasmitido e impreso por los sentidos, y
quae essent a sensu tradita atque impressa; principalmente por el de la vista: de aquí dedujo
acerrimum autem ex omnibus nostris sensibus que lo que se oye o piensa, más fácilmente podría
esse sensum videndi; qua re facillime animo retenerse cuando penetrara con la recomendación
teneri posse ea, quae perciperentur auribus aut de los ojos; de modo que una cierta imagen,
141
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
cogitatione, si etiam commendatione oculorum semejanza y figura recordase las cosas ocultas y
animis traderentur; ut res caecas et ab aspectus lejanas del juicio de la vista, de suerte que lo que
iudicio remotas conformatio quaedam et imago et no pudiésemos abrazar con el pensamiento lo
figura ita notaret, ut ea, quae cogitando complecti retuviéramos, por decirlo así, con la mirada. Con
vix possemus, intuendo quasi teneremus. [358] estas formas y cuerpos, como con todos los
His autem formis atque corporibus, sicut demás que están al alcance de la vista, se advierte
omnibus, quae sub aspectum veniunt, [admonetur y excita nuestra memoria; pero es necesario
memoria nostra atque excitatur;] sede opus est, colocar en alguna parte las imágenes, porque el
etenim corpus intellegi sine loco non potest. Qua cuerpo sin el lugar no es inteligible. Diré, pues,
re ne in re nota et pervulgata multus et insolens para no detenerme en cosas sabidas y vulgares,
sim, locis est utendum multis, inlustribus? que los lugares han de ser muchos y separados por
explicatis, modicis intervallis; imaginibus autem cortos intervalos, y las imágenes fuertes, brillantes,
agentibus, acribus, insignitis, quae occurrere que hieran el ánimo en cuanto se presenten. Esta
celeriterque percutere animum possint; quam facultad la dará el hábito y el ejercicio; de aquí la
facultatem et exercitatio dabit, ex qua consuetudo conversión de palabras semejantes, y la mutación
gignitur, et similium verborum conversa et de casos, o la traslación de la especie al género,
immutata casibus aut traducta ex parte ad genus y el representar con la imagen de una sola palabra
notatio et unius verbi imagine totius sententiae toda una idea, a semejanza de un pintor, que con la
informatio pictoris cuiusdam summi ratione et variedad de formas sabe distinguir los lugares.
modo formarum varietate locos distinguentis.
[LXXXVIII] [359] Sed verborum memoria, quae »Pero la memoria de palabras es menos necesaria al
minus est nobis necessaria, maiore imaginum orador: se distingue por la mayor variedad de
varietate distinguitur; multa enim sunt verba, imágenes, pues son muchas las palabras, que como
quae quasi articuli conectunt membra orationis, articulaciones, enlazan los miembros del discurso,
quae formari similitudine nulla possunt; eorum y que es difícil representar con imagen alguna. La
fingendae sunt nobis imagines, quibus semper memoria de cosas es propia del orador: por ella,
utamur; rerum memoria propria est oratoris; eam y colocando en su lugar cada una de las ideas,
singulis personis bene positis notare possumus, podemos recordar las sentencias por sus imágenes y
ut sententias imaginibus, ordinem locis el orden por sus lugares. Y es verdad lo que dicen
comprehendamus. [360] Neque verum est, quod los perezosos, que la memoria se oprime con el
ab inertibus dicitur, opprimi memoriam peso de las imágenes, y que se oscurece aun lo
imaginum pondere et obscurari etiam id, quod que la naturaleza misma podría recordar. Pero yo
per se natura tenere potuisset: vidi enim ego he visto a hombres admirables y de memoria casi
summos homines et divina prope memoria, divina, en Atenas a Carneades, en Asia a Metrodoro
Athenis Charmadam, in Asia, quem vivere hodie Escepsio, que según creo vive todavía; uno y tro
aiunt, Scepsium Metrodorum, quorum uterque decían que así como se graban las letras en cera,
tamquam litteris in cera, sic se aiebat imaginibus así grababan ellos con imágenes lo que querían
in eis locis, quos haberet, quae meminisse vellet, recordar. Claro es que con este ejercicio no puede
perscribere. Qua re hac exercitatione non eruenda adquirirse la memoria, si no hay disposición
memoria est, si est nulla naturalis; sed certe, si natural; pero ciertamente que si está oculta, puede
latet, evocanda est. despertarse.
[361] Habetis sermonem bene longum hominis, »Habéis oído un razonamiento bien largo de un
utinam non impudentis! Illud quidem certe, non hombre que ojalá no haya pecado de imprudente
nimis verecundi; qui quidem, cum te, Catule, tum y temerario hablando tanto de la elocuencia en
etiam L. Crasso audiente, de dicendi ratione tam presencia tuya, oh Cátulo, y también de Lucio
multa dixerim; nam istorum aetas minus me Craso, porque la edad de estos otros no me infundía
fortasse movere debuit. Sed mihi ignoscetis tanto temor; pero ciertamente que me perdonaréis,
profecto, si modo, quae causa me nunc ad hanc sabiendo la causa que me ha movido a esta
142
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
insolitam mihi loquacitatem impulerit, insólita locuacidad.
acceperitis."
[LXXXIX] [362] "Nos vero," inquit Catulus -Nosotros, dijo Cátulo (y en esto respondo por mí y
"etenim pro me hoc et pro meo fratre respondeo, mi hermano), no sólo te perdonamos, sino que te
non modo tibi ignoscimus, sed te diligimus damos muchas gracias; y reconociendo tu cortesía
magnamque tibi habemus gratiam; et cum y agrado, admirarnos al mismo tiempo tu ciencia y
humanitatem et facilitatem agnoscimus tuam, sabiduría. Yo he salido hoy de un grande error y
tum admiramur istam scientiam et copiam. admiración en que estaba, porque solía
Equidem etiam hoc me adsecutum puto, quod asombrarme con muchos otros de la divina
magno sum levatus errore et illa admiratione perfección de tus discursos, y estaba persuadido
liberatus, quod multis cum aliis semper admirari de que ni siquiera habías saludado los preceptos,
solebam, unde esset illa tanta tua in causis y ahora veo que los conoces perfectamente y que
divinitas; nec enim te ista attigisse arbitrabar, los has recogido de todas partes, y que, amaestrado
quae diligentissime cognosse et undique por el uso, has corregido unos y comprobado otros.
conlegisse usuque doctum partim correxisse Y no por eso admiro menos tu elocuencia, aunque
video, partim comprobasse; [363] neque eo más tu virtud y estudio, y a la vez me huelgo de
minus eloquentiam tuam et multo magis virtutem ver confirmada la opinión que siempre tuve de que
et diligentiam admiror et simul gaudeo iudicium nadie puede alcanzar la gloria de sabiduría y
animi mei comprobari, quod semper statui elocuencia sin sumo estudio, trabajo y doctrina.
neminem sapientiae laudem et eloquentiae sine ¿Pero qué quisiste dar a entender cuando decías
summo studio et labore et doctrina consequi que te perdonaríamos sí supiéramos la causa que te
posse. Sed tamen quidnam est [id] quod dixisti había movido a hablar? ¿Qué otra causa pudo
fore, ut tibi ignosceremus, si cognossemus, quae haber sino satisfacer nuestros deseos y los de
te causa in sermonem impulisset? Quae est enim estos jóvenes que con tanta atención te oyeron?»
alia causa, nisi quod nobis et horum Antonio respondió: «Quise quitar todo escrúpulo
adulescentium studio, qui te attentissime a Craso, de quien temía que por modestia o por
audierunt, morem gerere voluisti?" [364] Tum repugnancia (pues de hombre tan dulce no quiero
ille "adimere" inquit "omnem recusationem decir cosa más grave) no querría tomar parte en
Crasso volui, quem ego paulo ante sciebam vel esta discusión. Pero ahora ¿qué podrá decir?
pudentius vel invitius, nolo enim dicere de tam ¿qué es hombre consular y censorio? También lo
suavi homine fastidiosius, ad hoc genus sermonis soy yo. ¿Recurrirá a su edad? Yo tengo cuatro
accedere. Quid enim poterit dicere? Consularem años más que él. ¿Alegará ignorancia? Lo que yo
se [esse] hominem et censorium? Eadem nostra tarde, de prisa y en ratos de ocio, como suelen
causa est. An aetatem adferet? Quadriennio decir, he aprendido, él lo ha profesado desde niño
minor est. An se haec nescire? Quae ego sero, con grande estudio y con los mejores maestros.
quae cursim arripui, quae subsicivis operis, ut Nada diré de su ingenio, que no tiene igual.
aiunt, iste a puero, summo studio, doctoribus. Ciertamente que cualquiera que me haya oído, por
Nihil dicam de ingenio, cui par nemo fuit: etenim muy despreciador que sea de sus cosas, no habrá
me dicentem qui audiret, nemo umquam tam sui dejado de esperar que podría él hacerlo mejor o
despiciens fuit quin speraret aut melius aut del mismo modo; pero, cuando habla Craso, nadie
eodem modo se posse dicere; Crasso dicente hay tan arrogante que espere poder hacerlo nunca
nemo tam arrogans, qui similiter se umquam tan bien; por lo cual, y para que no haya sido en
dicturum esse confideret. Quam ob rem ne frustra vano la venida de estos amigos, oigamos alguna
hi tales viri venerint, te aliquando, Crasse, vez a Craso.»
audiamus."
[XC] [365] Tum ille "ut ita ista esse concedam," Entonces dijo él: «Oh Antonio, aunque te conceda
inquit "Antoni, quae sunt valde secus, quid mihi que todo lo que has dicho es así, de lo cual estoy
[tu] tandem hodie aut cuiquam homini quod dici muy lejos, ¿qué me has dejado que explicar hoy, a
143
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
possit reliquisti? Dicam enim vere, amicissimi mí o a cualquier otro? Diré con verdad, amigos
homines, quod sentio: saepe ego doctos homines, míos, lo que siento: he oído muchas veces a
quid dico saepe? Immo non numquam; saepe hombres doctos. ¿qué digo muchas veces? de
enim qui potui, qui puer in forum venerim neque cuando en cuando, porque desde niño me dediqué
inde umquam diutius quam quaestor afuerim? al foro y sólo estuve ausente cuando fui cuestor;
Sed tamen audivi, ut heri dicebam, et Athenis sin embargo, cuando estaba en Atenas oí a
cum essem, doctissimos viros et in Asia istum doctísimos varones, y en el Asia a ese mismo
ipsum Scepsium Metrodorum, cum de his ipsis Metrodoro Escepsio, que de estas cosas disputaba;
rebus disputaret; neque vero mihi quisquam pero ninguno me pareció tan sutil en este género
copiosius umquam visus est neque subtilius in de elocuencia como me has parecido tú hoy. Si
hoc genere dicendi quam iste hodie esse versatus: fuera de otro modo y yo entendiese que Antonio
quod si esset aliter et aliquid intellegerem ab había omitido algo, no soy tan grosero y poco
Antonio praetermissum, non essem tam cortés que no procurara complacerte.»
inurbanus et paene inhumanus, ut in eo gravarer, Y añadió Sulpicio: «¿No recuerdas, Craso, que
quod vos cupere sentirem." [366] Tum Sulpicius Antonio convino contigo en que él expondría el
"an ergo" inquit "oblitus es, Crasse, Antonium ita mecanismo de la oratoria, y a tí te dejaría la
partitum esse tecum, ut ipse instrumentum distinción y el ornato?»
oratoris exponeret, tibi eius distinctionem atque Respondió Craso: «En primer lugar, ¿quién
ornatum relinqueret?" Hic ille "primum quis permitió a Antonio hacer esas divisiones y quedarse
Antonio permisit," inquit "ut et partis faceret et con la parte que quiso? Además, si no le he
utram vellet prior ipse sumeret? Deinde, ego si entendido mal cuando con tanto gusto le he oído,
recte intellexi, cum valde libenter audirem, mihi él ha tratado juntamente de una cosa y otra.
coniuncte est visus de utraque re dicere." "Ille -De los adornos del discurso nada ha dicho,
vero" inquit Cotta "ornamenta orationis non interrumpió Cota, ni de la elocución de donde la
attigit neque eam laudem, ex qua eloquentia elocuencia misma tomó su nombre.
nomen suum invenit." "Verba igitur" inquit -Por consiguiente, replicó Antonio, me dejó Craso
Crassus "mihi reliquit Antonius, rem ipse las palabras y se reservó las cosas.»
sumpsit." [367] Tum Caesar "si, quod difficilius Y añadió César: «Si lo que te ha dejado es lo más
est, id tibi reliquit, est nobis" inquit "causa, cur te difícil, razón de más para que deseemos oírte; si es
audire cupiamus; sin, quod facilius, tibi causa lo más fácil, no tienes pretexto para excusarte.
non est, cur recuses." Et Catulus "quid, quod -Y lo que hoy nos prometiste, dijo Cátulo, de que
dixisti," inquit "Crasse, si [hic] hodie apud te si nos quedábamos en tu casa, harías por
maneremus, te morem nobis esse gesturum, complacernos, ¿juzgas que no debe hacerte fuerza
nihilne ad fidem tuam putas pertinere?" Tum ninguna?»
Cotta ridens "possem tibi," inquit "Crasse, A lo cual, riéndose Cota, replicó: «Pudiéramos,
concedere: sed vide ne quid Catulus attulerit Craso, aceptar tus excusas; pero lo que alega
religionis: opus hoc censorium est, id autem Cátulo es grave y caso de religión. Asunto es que
committere vides quam homini censorio pertenece a los censores; y mira que el faltar a sus
conveniat." "Agite vero" [ille] inquit "ut vultis. promesas está muy mal en un hombre que ha sido
Sed nunc quidem, quoniam est id temporis, censor.
surgendum censeo et requiescendum; post -Sea como queráis, replicó él; pero ahora creo que
meridiem, si ita vobis est commodum, loquemur ya es tiempo de levantarnos y descansar; a la tarde,
aliquid, nisi forte in crastinum differre mavultis." si os parece bien, hablaremos algo, a no ser que
Omnes se vel statim vel si ipse post meridiem queráis diferirlo para mañana.»
mallet, quam primum tamen audire velle Todos a una voz contestaron que deseaban oírle
dixerunt. cuanto antes, o a más tardar después del mediodía.
144
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
M. TVLLI CICERONIS DE ORATORE AD QVINTVM FRATREM LIBER TERTIVS

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 10 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57
58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84
85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108
109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 110 121 122 123 124 125 126 127 128
129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148
149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168
169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188
189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208
209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 210 221 222 223 224 225 226 227 228
229 230

[I] [1] Instituenti mihi, Quinte frater, eum Cuando yo me preparaba, oh hermano Quinto, a
sermonem referre et mandare huic tertio libro, referir y copiar en este tercer libro el razonamiento
quem post Antoni disputationem Crassus que después de Antonio hizo Craso, un acerbo
habuisset, acerba sane recordatio veterem animi recuerdo vino a renovar en mi ánimo los antiguos
curam molestiamque renovavit. Nam illud cuidados y molestias. Aquel ingenio digno de
immortalitate dignum ingenium, illa humanitas, la inmortalidad, aquella cortesía y virtud de Lucio
illa virtus L. Crassi morte exstincta subita est Craso fue extinguida de súbito por la muerte, apenas
vix diebus decem post eum diem, qui hoc et habían pasado diez días después de la conversación
superiore libro continetur. [2] Vt enim Romam que en este libro y en el anterior se refiere. Pues
rediit extremo ludorum scaenicorum die, habiendo vuelto a Roma en el último día de los
vehementer commotus oratione ea, quae juegos escénicos, muy indignado con el discurso
ferebatur habita esse in contione a Philippo, que había hecho ante el pueblo el cónsul Filipo, de
quem dixisse constabat videndum sibi esse quien constaba haber dicho que con aquel Senado
aliud consilium; illo senatu se rem publicam era imposible gobernar la república: por la mañana,
gerere non posse, mane Idibus Septembribus et el día de los idus de Setiembre, vino a la curia,
ille et senatus frequens vocatu Drusi in curiam donde Druso había convocado el Senado. Y
venit; ibi cum Drusus multa de Philippo habiéndose quejado del discurso de Filipo, refirió al
questus esset, rettulit ad senatum de illo ipso, Senado la grave ofensa que contra aquel orden se
quod in eum ordinem consul tam graviter in había hecho ante el pueblo.
contione esset invectus. [3] Hic, ut saepe inter Siempre oí decir a los hombres más sabios que,
homines sapientissimos constare vidi, cuando Craso hablaba con algún cuidado, parecía
quamquam hoc Crasso, cum aliquid accuratius imposible hacerlo mejor, y superaba a todos; pero
dixisset, semper fere contigisset, ut numquam aquel día, por unánime confesión de los oyentes, se
dixisse melius putaretur, tamen omnium excedió a sí mismo. Deploró la desdicha y orfandad
consensu sic esse tum iudicatum ceteros a del Senado, de cuyo orden debía ser el Cónsul como
Crasso semper omnis, illo autem die etiam un buen padre o un tutor fiel, y no un nefando
ipsum a se superatum. Deploravit enim casum ladrón que disipase el patrimonio de su dignidad, y
atque orbitatem senatus, cuius ordinis a añadió que no era de admirar que quien con sus
consule, qui quasi parens bonus aut tutor fidelis consejos había trastornado la república, quisiera
esse deberet, tamquam ab aliquo nefario rechazar el buen consejo del Senado. Como
praedone diriperetur patrimonium dignitatis; Filipo era hombre vehemente, de fácil palabra y
neque vero esse mirandum, si, cum suis muy fuerte para la resistencia, no toleró aquellas
consiliis rem publicam profligasset, consilium encendidas teas; enojóse mucho y quiso refrenar a
senatus a re publica repudiaret. [4] Hic cum Craso con la amenaza de confiscarle los bienes.
145
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
homini et vehementi et diserto et in primis forti Cuentan que Craso dijo entonces cosas divinas,
ad resistendum Philippo quasi quasdam declarando que él no estimaba como Cónsul, a quien
verborum faces admovisset, non tulit ille et no le consideraba a él mismo como Senador.
graviter exarsit pigneribusque ablatis io «¿Acaso tú, que miras como usurpada la autoridad
Crassum instituit coercere. Quo quidem ipso in de todo el orden senatorial y pretendes
loco multa a Crasso divinitus dicta esse desacreditarle ante el pueblo romano, piensas
ferebantur, cum sibi illum consulem esse aterrarme con esa amenaza de la confiscación? Si
negaret, cui senator ipse non esset. "An tu, cum quieres contener a Craso, no le has de quitar los
omnem auctoritatem universi ordinis pro bienes sino la lengua, y aun arrancada ésta,
pignere putaris eamque in conspectu populi respirará en su aliento la libertad y el odio a tu
Romani concideris, me his existimas pigneribus tiranía.»
terreri? Non tibi illa sunt caedenda, si L.
Crassum vis coercere: haec tibi est incidenda
lingua, qua vel evulsa spiritu ipso libidinem
tuam libertas mea refutabit."
[II] [5] Permulta tum vehementissima Consta que habló largo tiempo con extraordinaria
contentione animi, ingeni, virium ab eo dicta vehemencia de ingenio y de fuerzas, y que redactó
esse constabat sententiamque eam, quam en graves y magníficas palabras el parecer que
senatus frequens secutus est ornatissimis et siguió todo el Senado: «Que estuviese satisfecho el
gravissimis verbis, ut populo Romano satis pueblo de que nunca habían faltado a la república el
fieret, numquam senatus neque consilium rei consejo y fidelidad del Senado.» Él mismo escribió
publicae neque fidem defuisse ab eo dictam et estas palabras, según consta en los registros. Fue
eundem, id quod in auctoritatibus perscriptis aquella oración como la voz del cisne de aquel
exstat, scribendo adfuisse. [6] Illa tamquam hombre divino, y nosotros, cual si esperáramos
cycnea fuit divini hominis vox et oratio, quam todavía oirle, íbamos después de su muerte a la curia,
quasi exspectantes post eius interitum para contemplar el sitio en que había pronunciado
veniebamus in curiam, ut vestigium illud aquellas últimas palabras. Cuando aun estaba
ipsum, in quo ille postremum, institisset, hablando, te acaeció un dolor de costado seguido de
contueremur: namque tum latus ei dicenti copiosísimo sudor; volvió con fiebre a su casa, y a
condoluisse sudoremque multum consecutum los siete días murió. ¡Oh falaz esperanza de los
esse audiebamus; ex quo cum cohorruisset, hombres! ¡Oh frágil fortuna y vanas ambiciones
cum febri domum rediit dieque septimo lateris nuestras que tantas veces se quebrantan y hunden
dolore consumptus est. [7] O fallacem en mitad de la carrera o antes de ver el puerto!
hominum spem fragilemque fortunam et inanis Mientras la vida de Craso estuvo ocupada por los
nostras contentiones, quae medio in spatio cuidados de la ambición, brilló más por sus
saepe franguntur et corruunt aut ante in ipso beneficios privados y la fama de su ingenio, que por
cursu obruuntur, quam portum conspicere los altos honores y dignidades que tuviera en la
potuerunt! Nam quam diu Crassi fuit república. Y cuando pasado un año después de su
ambitionis labore vita districta, tam diu privatis censura, el consentimiento de todos le abría el
magis officiis et ingeni laude floruit quam camino a los más altos honores, vino a destruir todas
fructu amplitudinis aut rei publicae dignitate; sus esperanzas y proyectos la muerte. Lamentable
qui autem annus ei primus ab honorum fue esto para los suyos, acerbo para la patria,
perfunctione aditum omnium concessu ad doloroso para todos los buenos; pero tales
summam auctoritatem dabat, is eius omnem calamidades vinieron luego sobre la república, que
spem atque omnia vitae consilia morte bien puede decirse que los Dioses inmortales no
pervertit. [8] Fuit hoc luctuosum suis, acerbum quitaron a Lucio Craso la vida, sino que le dieron la
patriae, grave bonis omnibus; sed ei tamen rem muerte. No vio ardiendo en guerra la Italia, en
publicam casus secuti sunt, ut mihi non erepta envidia el Senado, y a los principales de la ciudad
L. Crasso a dis immortalibus vita, sed donata reos de nefandos crímenes, ni el llanto de su hija, ni
146
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
mors esse videatur. Non vidit flagrantem bello el destierro de su yerno, ni la triste fuga de Cayo
Italiam, non ardentem invidia senatum, non Mario, ni la cruelísima matanza que siguió a su
sceleris nefarii principes civitatis reos, non muerte, ni, finalmente, el completo desorden de
luctum filiae, non exsilium generi, non aquella ciudad, antes tan floreciente y teatro de su
acerbissimam C. Mari fugam, non illam post gloria.
reditum eius caedem omnium crudelissimam,
non denique in omni genere deformatam eam
civitatem? in qua ipse florentissima multum
omnibus [gloria] praestitisset.
[III] [9] Et quoniam attigi cogitatione vim Pero ya que he venido a tratar del poder e
varietatemque fortunae, non vagabitur oratio inconstancia de la fortuna, no necesito ir a buscar
mea longius atque eis fere ipsis definietur viris, ejemplos muy lejanos; basta ver a los mismos
qui hoc sermone, quem referre suscepimus, varones que en este diálogo hablan. ¿Quién no
continentur. Quis enim non iure beatam L. llamará con razón dichosa la muerte de Lucio
Crassi mortem illam, quae est a multis saepe Craso que fue llorado por muchos, cuando traiga a
defleta, dixerit, cum horum ipsorum sit, qui la memoria el fin que tuvieron todos los que por
tum cum illo postremum fere conlocuti sunt, última vez hablaron entonces con él? Todos
eventum recordatus? Tenemus enim memoria recordamos que Quinto Cátulo, varón en todo
Q. Catulum, virum omni laude praestantem, excelente, cuando pedía, no ya la salvación, sino el
cum sibi non incolumem fortunam, sed destierro y la fuga, se vio obligado a privarse él
exsilium et fugam deprecaretur, esse coactum, mismo de la vida. La cabeza de Marco Antonio,
ut vita se ipse privaret. [10] Iam M. Antoni in que había salvado las de tantos ciudadanos, fue
eis ipsis rostris, in quibus ille rem publicam clavada en aquellos mismos rostros donde él había
constantissime consul defenderat quaeque defendido con tanta constancia la república, y que,
censor imperatoriis manubiis ornarat, positum siendo censor, había adornado con los despojos
caput illud fuit, a quo erant multorum [civium] imperatorios. No lejos de él fue puesta la cabeza de
capita servata; neque vero longe ab eo C. Iuli Cayo Julio, entregado por traición de su huésped
caput hospitis Etrusci scelere proditum cum L. Arusco, y con ella la de su hermano Lucio Julio.
Iuli fratris capite iacuit, ut ille, qui haec non De quien tales cosas no llegó a ver, bien puede
vidit, et vixisse cum re publica pariter et cum decirse que vivió con la república y murió
illa simul exstinctus esse videatur. Neque enim juntamente con ella. No vio a su pariente Publio
propinquum suum, maximi animi virum, P. Craso, varón de tan esforzado ánimo, muerto por su
Crassum, suapte interfectum manu neque propia mano, ni vio el simulacro de Vesta teñido con
conlegae sui, pontificis maximi, sanguine la sangre de su colega el Pontífice máximo. ¡Con
simulacrum Vestae respersum esse vidit; cui cuánta tristeza (siendo tan grande como era su amor
maerori, qua mente ille in patriam fuit, etiam C. a la patria) hubiera visto aquel día la horrenda
Carbonis, inimicissimi hominis, eodem illo die muerte de Cayo Carbon, con ser éste tan enemigo
mors fuisset nefaria; [11] non vidit eorum suyo! No vio la miserable suerte de aquellos dos
ipsorum, qui tum adulescentes Crasso se jóvenes que entonces acompañaban a Craso. Cayo
dicarant, horribilis miserosque casus; ex quibus Cota, a quien él había dejado en tanta prosperidad,
[C.] Cotta, quem ille florentem reliquerat, fue desposeído del tribunado por envidia, no
paucis diebus post mortem Crassi depulsus per muchos días después de la muerte de Craso, y a los
invidiam tribunatu non multis ab eo tempore pocos meses fue arrojado de la ciudad. Sulpicio,
mensibus eiectus est e civitate; Sulpicius víctima del mismo odio, hizo, siendo tribuno,
autem, qui in eadem invidiae flamma fuisset, despojar de toda dignidad a los mismos que en
quibuscum privatus coniunctissime vixerat, hos otro tiempo habían sido sus amigos, y cuando
in tribunatu spoliare instituit omni dignitate; cui empezaba a florecer para gloria de la elocuencia, el
quidem ad summam gloriam eloquentiae hierro le quitó la vida en pena de su temeridad,
efflorescenti ferro erepta vita est et poena aunque no sin grave daño de la república. Por eso
147
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
temeritatis non sine magno rei publicae malo yo, cuando veo a Craso tan ilustre en vida y muerto
constituta. [12] Ego vero te, Crasse, cum vitae tan a tiempo, no puedo menos de atribuir a divina y
flore tum mortis opportunitate divino consilio especial providencia su nacimiento y su fin, porque
et ornatum et exstinctum esse arbitror; nam tibi según era el valor y constancia de su ánimo, o
aut pro virtute animi constantiaque tua civilis hubiera sido víctima de la crueldad de las guerras
ferri subeunda fuit crudelitas aut, si qua te civiles, o si la fortuna le hubiera librado de muerte
fortuna ab atrocitate mortis vindicasset, eadem tan atroz, hubiera tenido que ser espectador de la
esse te funerum patriae spectatorem coegisset; ruina de su patria, y no sólo la admiración de los
neque solum tibi improborum dominatus, sed malos, sino la misma victoria de los buenos le
etiam propter admixtam civium caedem hubiera causado tristeza grande, por venir manchada
bonorum victoria maerori fuisset. con la sangre de tantos ciudadanos.
[IV] [13] Mihi quidem, Quinte frater, et eorum Considerando yo, hermano Quinto, estas
casus, de quibus ante dixi, et ea, quae nosmet calamidades y las que yo mismo, por mi amor
ipsi ob amorem in rem publicam incredibilem increíble y singular a la república, he sufrido, ha
et singularem pertulimus ac sensimus, cogitanti llegado a parecerme verdadero y sabio tu consejo,
sententia saepe tua vera ac sapiens videri solet, cuando citándome tantas y tan arrebatadas caídas de
qui propter tot tantos tam praecipitisque casus ilustres y excelentes varones, procurabas apartarme
clarissimorum hominum atque optimorum de toda contienda y disputa. Pero como ya no es
virorum me semper ab omni contentione ac hora de desandar lo andado, y la gloria viene a
dimicatione [animi] revocasti. [14] Sed compensar mis mayores trabajos, prosigamos en
quoniam haec iam neque in integro nobis esse estos solaces, que no sólo pueden ser agradables,
possunt et summi labores nostri magna sino provechosos en las molestias que de continuo
compensati gloria mitigantur, pergamus ad ea nos abruman, y recordemos el razonamiento de
solacia, quae non modo sedatis molestiis Lucio Craso, casi el único que pronunció en su
iucunda, sed etiam haerentibus salutaria nobis vida, y démosle la debida alabanza, si no igual a su
esse possint, sermonemque L. Crassi reliquum ingenio, a lo menos proporcionada a nuestra afición.
ac paene postremum memoriae prodamus, Ninguno de nosotros cuando lee los admirables
atque ei, si nequaquam parem illius ingenio, at libros de Platón, en todos los cuales se dibuja la
pro nostro tamen studio meritam gratiam figura de Sócrates, deja de formarse una idea aun
debitamque referamus. [15] Neque enim más alta del personaje, con estar divinamente
quisquam nostrum, cum libros Platonis escritos aquellos diálogos. Yo también pido, no a tí
mirabiliter scriptos legit, in quibus omnibus que me lo concedes todo, sino a los demás que
fere Socrates exprimitur, non, quamquam illa tomen en manos este libro, que sospechen del
scripta sunt divinitus, tamen maius quiddam de mérito de Craso algo más de lo que yo acierte a
illo, de quo scripta sunt, suspicatur; quod item expresar. Porque como yo no estuve presente a la
nos postulamus non a te quidem, qui nobis conversación, y Cota me refirió sólo los
omnia summa tribuis, sed a ceteris, qui haec in principales puntos y argumentos, he procurado hacer
manus sument, maius ut quiddam de L. Crasso, hablar a cada uno en su estilo propio, tal como le
quam quantum a nobis exprimetur, suspicentur. conocí por sus discursos; y si hay alguno que,
[16] Nos enim, qui ipsi sermoni non llevado de la opinión vulgar, piense que Antonio fue
interfuissemus et quibus C. Cotta tantum modo más seco, o Craso más abundante que como yo
locos ac sententias huius disputationis los he descrito, será sin duda quien nunca los oyó
tradidisset, quo in genere orationis utrumque o quien no puede juzgar. Porque, como antes dije,
oratorem cognoveramus, id ipsum sumus in uno y otro, así en estudio como en ingenio y
eorum sermone adumbrare conati: quod si quis doctrina, se aventajaron a todos, y en su línea fueron
erit, qui ductus opinione vulgi aut Antonium perfectos, de suerte que ni faltaba ornato en los
ieiuniorem aut Crassum pleniorem fuisse putet, discursos de Antonio ni redundaba en los de Craso.
quam quo modo a nobis uterque inductus est, is
erit ex eis, qui aut illos non audierit aut iudicare
148
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
non possit; nam fuit uterque, ut eui antea, cum
studio atque ingenio et doctrina praestans
omnibus, tum in suo genere perfectus, ut neque
in Antonio deesset hic ornatus orationis neque
in Crasso redundaret.
[V] [17] Vt igitur ante meridiem discesserunt Así que se separaron antes del mediodía y
paulumque requierunt, in primis hoc a se Cotta descansaron un poco, narraba Cota que había
animadversum esse dicebat, omne illud tempus llamado mucho la atención el ver que Craso había
meridianum Crassum in acerrima atque estado en atenta y fija meditación, y que él, como
attentissima cogitatione posuisse seseque, qui conocía muy bien, por haberlo visto en muchas
vultum eius, cum ei dicendum esset, ocasiones, el semblante y la mirada que Craso solía
obtutumque oculorum in cogitando probe tener cuando meditaba o se disponía a hablar, vino
nosset atque in maximis causis saepe vidisset, entonces, mientras los otros descansaban, a aquel
tum dedita opera quiescentibus aliis in eam aposento donde Craso se había acostado en su
exedram venisse, in qua Crassus posito lectulo lecho, y viéndole absorto en la meditación, se retiró
recubuisset, cumque eum defixum in en seguida, pasándose en este silencio no menos de
cogitatione esse sensisset, statim recessisse dos horas. Y cuando ya el día se inclinaba hacia el
atque in eo silentio duas horas fere esse ocaso, vinieron todos a ver a Craso, y dijo Julio:
consumptas. Deinde cum omnes inclinato iam «¿Qué es eso, no nos sentamos? Venimos, no a
in posmeridianum tempus die venissent ad pedirte, sino a recordarte tu palabra.» A lo cual
Crassum, "quid est, Crasse," inquit Iulius respondió Graso: «¿Me juzgáis tan imprudente que
"imusne sessum? Etsi admonitum venimus te, pueda dilatar por más tiempo el cumpliros lo que os
non flagitatum." [18] Tum Crassus "an me tam prometí?
impudentem esse existimatis, ut vobis hoc -¿Y qué lugar te parece bien en medio de la selva?
praesertim munus putem me diutius posse Este es el más opaco y frío.
debere?" "Quinam igitur" inquit "ille locus? An -Sea, dijo Craso: nada más a propósito que ese lugar
in media silva placet? Est enim is maxime et para nuestra conversación.» Y habiéndoles parecido
opacus et frigidus." "Sane," inquit Crassus bien a todos, fuéronse al bosque, y allí se sentaron
"etenim est in eo loco sedes huic nostro non con gran deseo de oír.
importuna sermoni." Cum placuisset idem
ceteris, in silvam venitur et ibi magna cum
audiendi exspectatione considitur.
[19] Tum Crassus "cum auctoritas atque Craso comenzó a hablar así: «Ya que por una parte
amicitia vestra tum Antoni facilitas eripuit" vuestra amistad y por otra la facilidad de Antonio
inquit "mihi in optima mea causa libertatem me ha quitado en tan excelente causa como es la
recusandi: quamquam in partienda disputatione mía toda libertad de negar, procuraré complaceros,
nostra, cum sibi de eis, quae dici ab oratore por más que al partir la materia de que tratamos
oporteret, sumeret, mihi autem relinqueret, ut tomara Antonio para sí el hablar de las cosas que
explicarem, quem ad modum illa ornari debe decir el orador, dejándome a mí el explicar
oporteret, ea divisit, quae seiuncta esse non cómo han de adornarse, con lo cual vino a dividir
possunt. Nam cum omnis ex re atque verbis lo que nunca puede estar separado. Constando todo
constet oratio, neque verba sedem habere discurso de cosas y palabras, ni las palabras pueden
possunt, si rem subtraxeris, neque res lumen, si tener valor si se quita el asunto, ni las cosas luz si
verba semoveris. [20] Ac mihi quidem veteres se quitan las palabras. Paréceme que los antiguos
illi maius quiddam animo complexi plus multo alcanzaron y vieron mucho más que cuanto pueden
etiam vidisse videntur, quam quantum ver y alcanzar nuestros ingenios, porque los
nostrorum ingeniorum acies intueri potest, qui antiguos filósofos decían que todo, así lo superior
omnia haec, quae supra et subter, unum esse et como lo inferior, es uno, y que una fuerza y una ley
149
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
una vi atque [una] consensione naturae rige a toda la naturaleza. Ni hay cosa alguna que
constricta esse dixerunt; nullum est enim genus separada de las otras tenga existencia por sí misma,
rerum, quod aut avulsum a ceteris per se ipsum ni tampoco las demás, si ella les falta, pueden
constare aut quo cetera si careant, vim suam conservar su fuerza y eterna duración.
atque aeternitatem conservare possint.
[VI] [21] Sed si haec maior esse ratio videtur, »Pero si esta razón parece superior al entendimiento
quam ut hominum possit sensu aut cogitatione y sentido humanos, no acontece así ciertamente con
comprehendi, est etiam illa Platonis vera et tibi, aquellas tan verdaderas y para tí, oh Cátulo, no
Catule, certe non inaudita vox, omnem desconocidas palabras de Platón, cuando sostiene
doctrinam harum ingenuarum et humanarum que todas las artes humanas y liberales tienen entre
artium uno quodam societatis vinculo contineri; sí cierto vínculo y alianza; y considerando bien las
ubi enim perspecta vis est rationis eius, qua causas y fines de las cosas, se halla un admirable
causae rerum atque exitus cognoscuntur, mirus concierto y armonía entre todas las doctrinas. Y si
quidam omnium quasi consensus doctrinarum todavía parece esta consideración demasiado alta
concentusque reperitur. [22] Sed si hoc quoque para que nosotros tan apegados a la tierra la
videtur esse altius, quam ut id nos humi strati podamos contemplar, a lo menos debemos
suspicere possimus? illud certe tamen, quod comprender y recordar el arte que hemos abrazado,
amplexi sumus, quod profitemur, quod el que profesamos y al que nos dedicamos. Una sola
suscepimus, nosse et tenere debemus. Vna est es la elocuencia de que yo hablaba ayer, y la que
enim, quod et ego hesterno die dixi et aliquot Antonio nos explicaba hace algunas horas en la
locis antemeridiano sermone significavit conversación de esta mañana, sea cualquiera el
Antonius, eloquentia, quascumque in oras terreno en que la discusión se coloque.
disputationis regionesve delata est; [23] nam Porque ya trate de la naturaleza del cielo, ya de la
sive de caeli natura loquitur sive de terrae, sive tierra, ya de las cosas divinas, ya de las humanas, ya
de divina vi sive de humana, sive ex inferiore de lo inferior, ya de lo igual, ya de lo superior; ya
loco sive ex aequo sive ex superiore, sive ut determine a los hombres a la acción, ya los instruya,
impellat homines sive ut doceat sive ut ya los disuada, ya los arrebate, ya reflexione, ya
deterreat sive ut concitet sive ut reflectat sive ut encienda, ya calme las pasiones; ora se dirija a
incendat sive ut leniat, sive ad paucos sive ad pocos oyentes, ora a muchos, a los extraños o a los
multos sive inter alienos sive cum suis sive propios, o aunque sea, finalmente, un monólogo,
secum, rivis est diducta oratio, non fontibus, et, siempre brota la elocuencia de las mismas fuentes,
quocumque ingreditur, eodem est instructu por más que luego se divida en arroyos; y a donde
ornatuque comitata. [24] Sed quoniam oppressi quiera que llega va adornada y ataviada con las
iam sumus opinionibus non modo vulgi, verum mismas galas. Pero como estamos dominados por
etiam hominum leviter eruditorum, qui, quae las falsas opiniones, no sólo del vulgo, sino de los
complecti tota nequeunt, haec facilius divulsa hombres de liviana erudición que, no pudiendo
et quasi discerpta contrectant, et qui tamquam comprenderlo todo, gustan de aprender las cosas
ab animo corpus, sic a sententiis verba separadas y sueltas, y que apartan las palabras de la
seiungunt, quorum sine interitu fieri neutrum sentencia como quien separa el alma del cuerpo,
potest, non suscipiam oratione mea plus quam cual si el una pudiera existir sin la otra, no abrazará
mihi imponitur; tantum significabo brevi neque en mi discurso más que lo que se me encarga: sólo
verborum ornatum inveniri posse non partis indicará brevemente, que ni puede encontrarse el
expressisque sententiis, neque esse ullam ornato de la palabra sin pensamientos claros y bien
sententiam inlustrem sine luce verborum. [25] divididos, ni hay sentencia alguna que brille sin la
Sed prius quam illa conor attingere, quibus luz de la palabra. Por eso antes de llegar a estos
orationem ornari atque inluminari putem, matices y lumbres de la oración, dirá en pocas
proponam breviter quid sentiam de universo palabras lo que pienso de la elocuencia en general.
genere dicendi.
150
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
[VII] Natura nulla est, ut mihi videtur, quae »Nada hay, a mi ver, en la naturaleza, que no abrace
non habeat in suo genere res compluris en su género muchas cosas desemejantes entre sí,
dissimilis inter se, quae tamen consimili laude aunque todas ellas dignas de alabanza. Porque
dignentur; nam et auribus multa percipimus, nuestros oídos perciben muchas voces tan variadas
quae etsi nos vocibus delectant, tamen ita sunt que siempre la última nos parece la más agradable, y
varia saepe, ut id, quod proximum audias, son casi innumerables las formas que se ofrecen a
iucundissimum esse videatur; et oculis nuestros ojos y de diverso modo nos deleitan, sin
conliguntur paene innumerabiles voluptates, que sea fácil decidir cuál es la más agradable. Lo
quae nos ita capiunt, ut unum sensum in mismo acontece en los demás sentidos; y lo que
dissimili genere delectent; et reliquos sensus se dice de la naturaleza puede aplicarse a las artes.
voluptates oblectant dispares, ut sit difficile Hay un solo arte de escultura, en el cual
iudicium excellentis maxime suavitatis. [26] sobresalieron Miron, Policleto, Lisipo, todos
Atque hoc idem, quod est in naturis rerum, diversos entre sí, pero de tal suerte, que no
transferri potest etiam ad artis; una fingendi est quisiéramos que ninguno de ellos fuese diferente
ars, in qua praestantes fuerunt Myro, Polyclitus, de sí mismo. Uno es también el arte de la pintura, y
Lysippus, qui omnes inter se dissimiles fuerunt, muy diferentes son entre sí Zeuxis, Aglaofon,
sed ita tamen, ut neminem sui velis esse Apeles, y no hay uno entre ellos a quien haya
dissimilem; una est ars ratioque picturae, faltado ninguno de los primores de su arte. Y si esto
dissimillimique tamen inter se Zeuxis, es admirable, aunque sea verdad, en artes casi
Aglaophon, Apelles, neque eorum quisquam mudas, ¿cuánto más admirable no será en el
est, cui quicquam in arte sua deesse videatur. Et discurso y en el lenguaje, que aun manejando las
si hoc in his quasi mutis artibus est mirandum mismas sentencias y palabras, presenta grandes
et tamen verum, quanto admirabilius in diferencias, pero no de suerte que merezcan
oratione atque in lingua? Quae cum in eisdem vituperio los que no se amoldan a un
sententiis verbisque versetur, summas habet determinado estilo, sino antes bien alabanza en
dissimilitudines; non sic, ut alii vituperandi géneros diversos? Y esto es de ver sobre todo en los
sint, sed ut ei, quos constet esse laudandos, in poetas, que tienen tan próximo parentesco con los
dispari tamen genere laudentur. [27] Atque id oradores. Ved cuán diferentes son entre sí Ennio,
primum in poetis cerni licet, quibus est proxima Pacuvio, Accio; cuánto lo son entre los griegos
cognatio cum oratoribus: quam sunt inter sese Esquilo, Sófocles y Eurípides, por más que a todos
Ennius, Pacuvius Acciusque dissimiles, quam se otorgue casi igual alabanza en géneros diversos.
apud Graecos Aeschylus, Sophocles, Euripides, Contemplad ahora a los oradores de quien tratamos,
quamquam omnibus par paene laus in dissimili y ved qué diferencias hay entre ellos. Isócrates tuvo
scribendi genere tribuitur! [28] Aspicite nunc suavidad, Lisias sutileza, Hipérides agudeza,
eos homines atque intuemini, quorum de Esquines armonía, Demóstenes fuerza. ¿Quién de
facultate quaerimus [quid intersit inter ellos no fue excelente, y sin embargo, a quién se
oratorum studia atque naturas]: suavitatem pareció cualquiera de ellos sino a sí mismo?
Isocrates, subtilitatem Lysias, acumen Escipion el Africano fue grave en su oratoria,
Hyperides, sonitum Aeschines, vim Lelio suave, Galba áspero, Carbon rotundo y
Demosthenes habuit. Quis eorum non egregius? abundante. ¿Quién de ellos no fue el primero en su
Tamen quis cuiusquam nisi sui similis? tiempo y modelo en un género distinto?
Gravitatem Africanus, lenitatem Laelius,
asperitatem Galba, profluens quiddam habuit
Carbo et canorum. Quis horum non princeps
temporibus illis fuit? Et suo tamen quisque in
genere princeps.
[VIII] [29] Sed quid ego vetera conquiram, »¿Pero para qué busco ejemplos antiguos, cuando
cum mihi liceat uti praesentibus exemplis atque puedo valerme de otros presentes y vivos? ¿Qué
vivis? Quid iucundius auribus nostris umquam cosa tan agradable ha sonado nunca en nuestros
151
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
accidit huius oratione Catuli? Quae est pura sic, oídos como la dicción de Cátulo, la cual es tan
ut Latine loqui paene solus videatur, sic autem pura que parece que él sólo sabe hablar el latín, y
gravis, ut in singulari dignitate omnis tamen en la cual dichosamente se unen con singular
adsit humanitas ac lepos. Quid multa? Istum majestad las gracias y los donaires? ¿Y qué mucho?
audiens equidem sic iudicare soleo, quicquid Cuando lo oigo, juzgo siempre que no se puede
aut addideris aut mutaris aut detraxeris, añadir, quitar o alterar algo de sus discursos sin
vitiosius et deterius futurum. [30] Quid, noster echarlos a perder. ¿Y qué diré de nuestro César, que
hic Caesar nonne novam quandam rationem ha introducido un nuevo género de oratoria y un
attulit orationis et dicendi genus induxit prope estilo casi singular? ¿Quién sino él trató nunca las
singulare? Quis umquam res praeter hunc cosas trágicas cómicamente, las tristes y severas
tragicas paene comice, tristis remisse, severas con hilaridad y alegría, las forenses, con todo el
hilare, forensis scaenica prope venustate arte de la escena, y de tal modo que ni la gravedad
tractavit atque ita, ut neque iocus magnitudine de los asuntos excluyese los chistes, ni éstos
rerum excluderetur nec gravitas facetiis aminorasen lo grave y serio de la cuestión?
minueretur? [31] Ecce praesentes duo prope Presentes están Cota y Sulpicio, los dos casi de la
aequales Sulpicius et Cotta. Quid iam inter se misma edad: ¡qué cosa menos parecida entre sí, y
dissimile? Quid tam in suo genere praestans? sin embargo, cada cual en su género es eximio! El
Limatus alter et subtilis, rem explicans propriis uno, limado y sutil, explicando las cosas con
aptisque verbis; haeret in causa semper et quid palabras propias y exactas, está siempre atento a la
iudici probandum sit cum acutissime vidit, causa, y cuando su agudo ingenio le inspira el
omissis ceteris argumentis in eo mentem argumento de más fuerza para convencer a los
orationemque defigit; Sulpicius autem jueces, omite todas las demás pruebas y en ella
fortissimo quodam animi impetu, plenissima et concentra todo su vigor y atención. Sulpicio,
maxima voce, summa contentione corporis et vehemente y arrebatado, junta a una voz llena y
dignitate motus, verborum quoque ea gravitate sonora y a un noble ademán y gracia en los
et copia est, ut unus ad dicendum movimientos, una gravedad y abundancia de
instructissimus a natura esse videatur. palabras, que lo hacen parecer privilegiado por la
naturaleza en disposiciones oratorias.
[IX] [32] Ad nosmet ipsos iam revertor, »Vengo ahora a nosotros mismos, ya que siempre
quoniam sic fuimus semper comparati, ut nos han comparado, como en un juicio de
hominum sermonibus quasi in aliquod competencia. ¿Qué cosa hay menos parecida que
contentionis iudicium vocaremur. Quid tam Antonio y yo en el decir? Él es tan grande orador,
dissimile quam ego in dicendo et Antonius? que no se puede hallar otro más excelente, y yo me
Cum ille is sit orator, ut nihil eo possit esse avergüenzo de verme comparado con él. Veis qué
praestantius, ego autem, quamquam memet mei género es el de Antonio: fuerte, vehemente,
paenitet, cum hoc maxime tamen in animado en la acción, apercibido y resguardado por
comparatione coniungar. Videtisne, genus hoc todas partes, agudo, claro; se detiene en cada cosa,
quod sit Antoni? Forte, vehemens, commotum cede cuando honradamente puede cederse, y
in agendo, praemunitum et ex omni parte persigue y rinde al adversario, amenazando unas
causae saeptum, acre, acutum, enucleatum, in veces, suplicando otras, con una infinita variedad
sua quaque re commorans, honeste cedens, que jamás cansa nuestros oídos. Pero yo, ya que
acriter insequens, terrens, supplicans, summa queréis contarme en el número de los oradores, sea
orationis varietate, nulla nostrarum aurium cualquiera mi valor absoluto, ciertamente disto
satietate. [33] Nos autem, quicumque in mucho de ese género. No me atrevo a decir cuál
dicendo sumus, quoniam esse aliquo in numero es mi estilo, porque nadie se conoce a sí propio, y
vobis videmur, certe tamen ab huius multum es muy difícil juzgarse; pero se ve una diferencia
genere distamus; quod quale sit, non est meum en lo calmoso y reposado de mi acción, y en que
dicere, propterea quod minime sibi quisque suelo caminar siempre sobre las huellas que
notus est et difficillime de se quisque sentit; sed estampé al principio, y por lo mismo que pongo
152
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
tamen dissimilitudo intellegi potest et ex motus más cuidado que él en elegir las sentencias y las
mei mediocritate et ex eo, quod, quibus palabras, ando siempre temeroso de que parezca mi
vestigiis primum institi, in eis fere soleo discurso afectado e indigno de la expectación del
perorare et quod aliquanto me maior in verbis auditorio y del silencio con que me escuchan.
[quam in sententiis] eligendis labor et cura »Pues si sólo entre los que estamos aquí hay tanta
torquet verentem, ne, si paulo obsoletior fuerit diferencia de estilos y cada uno tiene el suyo,
oratio, non digna exspectatione et silentio distinguiéndose más por sus facultades que por el
fuisse videatur. [34] Quod si in nobis, qui género de elocuencia en que se ejercita, y siendo
adsumus, tantae dissimilitudines sunt, tam digno de alabanza todo lo que en su género es
certae res cuiusque propriae et in ea varietate perfecto, ¿qué sucedería si nos fijáramos en todos
fere melius a deteriore facultate magis quam los oradores que han existido o existen? ¿No
genere distinguitur atque omne laudatur, quod encontraríamos tantos estilos como hombres?
in suo genere perfectum est, quid censetis, si »Todo este razonamiento se encamina a probar
omnis, qui ubique sunt aut fuerunt oratores, que siendo casi innumerables las formas y modos
amplecti voluerimus, nonne fore ut, quot de decir, diversos en especie, aunque todos ellos
oratores, totidem paene reperiantur genera laudables, no se pueden reducir a los mismos
dicendi? Ex qua mea disputatione forsitan preceptos y a un mismo arte cosas que tanto
occurrat illud, si paene innumerabiles sint quasi discrepan entre sí.
formae figuraeque dicendi, specie dispares, »Por eso los que educan e instruyen a otros deben
genere laudabiles, non posse ea, quae inter se tener muy en cuenta el género a que más inclina a
discrepant, eisdem praeceptis atque una cada cual la naturaleza. Vemos que de una misma
institutione formari. [35] Quod non est ita, escuela de excelentes artífices y maestros han salido
diligentissimeque hoc est eis, qui instituunt discípulos nada semejantes entre sí, pero todos
aliquos atque erudiunt, videndum, quo sua ilustres, porque el maestro supo acomodar su
quemque natura maxime ferre videatur. Etenim enseñanza al genio de cada uno. De esto es grande
videmus ex eodem quasi ludo [summorum in ejemplo (omitiendo otras artes) lo que decía
suo cuiusque genere artificum et magistrorum] Isócrates, singular maestro: «que usaba de espuelas
exisse discipulos dissimilis inter se ac tamen con Eforo, y de freno con Teopompo», porque en
laudandos, cum ad cuiusque naturam institutio el uno reprimía el excesivo lujo y audacia de
doctoris accommodaretur. [36] Cuius est vel dicción, mientras que tenía que alentar la timidez y
maxime insigne illud exemplum, ut ceteras artis modestia del otro. Y no los hizo semejantes, pero
omittamus, quod dicebat Isocrates doctor tanto añadió al uno y limó al otro, que los
singularis se calcaribus in Ephoro, contra autem conformó en cuanto la índole peculiar de cada uno
in Theopompo frenis uti solere: alterum enim consentía.
exsultantem verborum audacia reprimebat
alterum cunctantem et quasi verecundantem
incitabat. Neque eos similis effecit inter se, sed
tantum alteri adfinxit, de altero limavit, ut id
conformaret in utroque, quod utriusque natura
pateretur.
[X] [37] Haec eo mihi praedicenda fuerunt, ut »He anticipado todas estas ideas para que entendáis
si non omnia, quae proponerentur a me, ad que si no todo lo que voy a proponeros se acomoda
omnium vestrum studium et ad genus id, quod a la índole y gusto particular de cada uno de
quisque vestrum in dicendo probaret, vosotros en la oratoria, es porque sólo me he
adhaerescerent, id a me genus exprimi propuesto explicar el método y estilo que yo tengo
sentiretis, quod maxime mihi ipsi probaretur. por mejor.
Ergo haec et agenda sunt ab oratore, quae »El orador ha de hacer todo lo que explicó Antonio
explicavit Antonius, et dicenda quodam modo. y ha de decir las cosas de cierto modo. ¿Y qué
153
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
Quinam igitur dicendi est modus melior, nam modo mejor da decir (porque de la acción hablaré
de actione post videro, quam Latine, ut plane, luego) que expresarse con pureza latina, con
ut ornate, ut ad id, quodcumque agetur, apte claridad y ornato y en los términos más acomodados
congruenterque dicamus? [38] Atque eorum al fin que nos proponemos? No creo que me
quidem, quae duo prima dixi, rationem non preguntéis la razón que tengo para exigir pureza y
arbitror exspectari a me puri dilucidique claridad en el lenguaje, porque ni tratamos de
sermonis, neque enim conamur docere eum enseñar a quien no sabe su lengua, ni es de esperar
dicere, qui loqui nesciat; nec sperare, qui Latine que quien no sepa latín pueda hablar nunca con
non possit, hunc ornate esse dicturum; neque elegancia, ni es posible admirar a quien habla de
vero, qui non dicat quod intellegamus, hunc modo que no se le entiende. Dejemos, pues, esto,
posse quod admiremur dicere. Linquamus que es de conocimiento fácil y uso necesario, ya
igitur haec, quae cognitionem habent facilem, que la pureza de lengua se aprende en la niñez y en
usum necessarium. Nam alterum traditur litteris los primeros estudios, y la claridad es lo menos que
doctrinaque puerili, alterum adhibetur ob eam se la puede exigir a un orador.
causam, ut intellegatur quid quisque dicat, quod »Pero toda elegancia de estilo, aunque se
videmus ita esse necessarium, ut tamen eo perfecciona con la ciencia de las letras, todavía se
minus nihil esse possit. [39] Sed omnis acrecienta más con la lectura de los oradores y
loquendi elegantia, quamquam expolitur poetas, y aquellos antiguos escritores nuestros que
scientia litterarum, tamen augetur legendis aun no sabían adornar su estilo, casi todos hablaron
oratoribus et poetis; sunt enim illi veteres, qui con mucha pureza de lengua, y tan acostumbrados
ornare nondum poterant ea, quae dicebant, estaban a ello, que ni aun poniéndose de intento
omnes prope praeclare locuti; quorum sermone hubieran conseguido hablar malamente. Ni por eso
adsuefacti qui erunt, ne cupientes quidem se ha de abusar de las palabras que el uso tiene ya
poterunt loqui nisi Latine. Neque tamen erit desterradas, a no ser por causa de ornato y con
utendum verbis eis, quibus iam consuetudo moderación; aunque el escoger, entre las palabras
nostra non utitur, nisi quando ornandi causa que están en uso, las más selectas, requiera largo y
parce, quod ostendam; sed usitatis ita poterit diligente estudio de los antiguos escritores.
uti, lectissimis ut utatur, is, qui in veteribus erit
scriptis studiose et multum volutatus.
[XI] [40] Atque, ut Latine loquamur, non solum »Para hablar bien el latín, no basta emplear
videndum est, ut et verba efferamus ea, quae palabras que nadie pueda reprender con razón, y
nemo iure reprehendat, et ea sic et casibus et usarlas en sus casos, tiempos, género y número,
temporibus et genere et numero conservemus, evitando toda perturbación, discrepancia y trastorno,
ut ne quid perturbatum ac discrepans aut sino que debe educarse la lengua, el aliento y hasta
praeposterum sit, sed etiam lingua et spiritus et el mismo sonido de voz; las letras no se han de
vocis sonus est ipse moderandus. [41] Nolo pronunciar oscura y confusamente, ni las palabras
exprimi litteras putidius, nolo obscurari han de salir flojas y desmayadas, ni por el contrario,
neglegentius; nolo verba exiliter exanimata hinchadas y como nacidas de fatigosa respiración. Y
exire, nolo inflata et quasi anhelata gravius. no hablo aquí todavía de la voz, como parte de la
Nam de voce nondum ea dico, quae sunt acción, sino en cuanto tiene enlace con el discurso.
actionis, sed hoc, quod mihi cum sermone quasi Hay ciertos vicios que todo el mundo quiere
coniunctum videtur: sunt enim certa vitia, quae evitar: una voz afeminada y mujeril, o por el
nemo est quin effugere cupiat; mollis vox aut contrario, desentonada y absurda. Hay otro
muliebris aut quasi extra modum absona atque defecto que algunos buscan de propósito. Agrádales
absurda. [42] Est autem vitium, quod non nulli una voz rústica y agreste, y creen que esto da a sus
de industria consectantur: rustica vox et discursos cierto color de antigüedad: así lo hace, oh
agrestis quosdam delectat, quo magis Cátulo, tu amigo Lucio Cota, que a mi entender
antiquitatem, si ita sonet, eorum sermo retinere confunde lo rústico con lo anticuado. Por el
videatur; ut tuus, Catule, sodalis, L. Cotta, contrario, a mí me deleita la suavidad de tu voz;
154
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
gaudere mihi videtur gravitate linguae sonoque prescindo ahora de la suavidad de las palabras,
vocis agresti et illud, quod loquitur, priscum aunque es la más esencial y sólo se adquiere con el
visum iri putat, si plane fuerit rusticanum. Me estudio y con el ejercicio de leer y de hablar. Sólo
autem tuus sonus et subtilitas ista delectat, trato de la perfecta pronunciación, que así como
omitto verborum, quamquam est caput; verum entre los Griegos es propia de los áticos, así
id adfert ratio, docent litterae, confirmat entre los latinos es gala de nuestra ciudad. Mucho
consuetudo et legendi et loquendi; sed hanc tiempo hace que en Atenas se extinguió la sabiduría
dico suavitatem, quae exit ex ore; quae quidem de los mismos Atenienses; sólo queda en aquella
ut apud Graecos Atticorum, sic in Latino ciudad la morada de los estudios, en que ya no se
sermone huius est urbis maxime propria. [43] ejercitan los ciudadanos, sino los extranjeros
Athenis iam diu doctrina ipsorum atraídos por el nombre y autoridad de aquel pueblo.
Atheniensium interiit, domicilium tantum in Y, sin embargo, a los hombres más doctos de Asia
illa urbe remanet studiorum, quibus vacant los vence cualquier Ateniense indocto, no en las
cives, peregrini fruuntur capti quodam modo palabras, sino en el acento, y no tanto por hablar
nomine urbis et auctoritate; tamen bien cuanto por hablar con dulzura. Los nuestros
eruditissimos homines Asiaticos quivis se dedican a las letras menos que los latinos, y no
Atheniensis indoctus non verbis, sed sono vocis obstante, ninguno de los de la ciudad, por pocas
nec tam bene quam suaviter loquendo facile letras que tenga, dejará de vencer en condiciones de
superabit. Nostri minus student litteris quam voz y acento a Quinto Valerio Sorano, el más sabio
Latini; tamen ex istis, quos nostis, urbanis, in de todos los Itálicos.
quibus minimum est litterarum, nemo est quin
litteratissimum togatorum omnium, Q.
Valerium Soranum, lenitate vocis atque ipso
oris pressu et sono facile vincat.
[XII] [44] Qua re cum sit quaedam certa vox »Teniendo, pues, los Romanos de la ciudad una
Romani generis urbisque propria, in qua nihil pronunciación suya, en la cual nada que ofenda,
offendi, nihil displicere, nihil animadverti nada que desagrade, nada que suene o huela a
possit, nihil sonare aut olere peregrinum, hanc peregrino y anticuado puede admitirse, imitémosla,
sequamur neque solum rusticam asperitatem, y no sólo huyamos la rústica aspereza, sino también
sed etiam peregrinam insolentiam fugere las innovaciones extranjeras. Cuando oigo a mi
discamus. [45] Equidem cum audio socrum suegra Lelia (porque es sabido que las mujeres
meam Laeliam - facilius enim mulieres conservan mejor la tradición, antigua, y como oyen
incorruptam antiquitatem conservant, quod hablar a poca gente, retienen siempre lo primero
multorum sermonis expertes ea tenent semper, que oyeron) me parece oír a Plauto o a Nevio; su
quae prima didicerunt - sed eam sic audio, ut pronunciación es recta y sencilla, sin rastro de
Plautum mihi aut Naevium videar audire, sono ostentación o imitación: así habló su padre, así sus
ipso vocis ita recto et simplici est, ut nihil mayores; no con aspereza, como el orador que antes
ostentationis aut imitationis adferre videatur; ex cité; no con grosería y rusticidad, sino con
quo sic locutum esse eius patrem iudico, sic precisión, llaneza y agrado. Por eso nuestro Cota, a
maiores; non aspere ut ille, quem dixi, non quien tú, Sulpicio, sueles imitar cuando suprimes la
vaste, non rustice, non hiulce, sed presse et jota y pronuncias muy llena la e, no me parece que
aequabiliter et leniter. [46] Qua re Cotta noster, imita a los oradores antiguos, sino a los segadores.»
cuius tu illa lata, Sulpici, non numquam Habiéndose reído Sulpicio, añadió Craso: «Ya
imitaris, ut Iota litteram tollas et E plenissimum que me habéis obligado a hablar, me he de vengar
dicas, non mihi oratores antiquos, sed messores mostrándoos algunos de vuestros defectos.
videtur imitari." Hic cum adrisisset ipse -Ojalá lo hagas, replicó él; todos lo deseamos, y creo
Sulpicius, "sic agam vobiscum" inquit Crassus que si lo haces, dejaremos hoy muchos de nuestros
"ut quoniam me loqui voluistis, aliquid de defectos.
vestris vitiis audiatis." "Vtinam quidem!" inquit -Pero a tí, Sulpicio, dijo Craso, no te puedo
155
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
ille "id enim ipsum volumus, idque si feceris, reprender sin peligro propio, porque dijo Antonio
multa, ut arbitror, hic hodie vitia ponemus." que te pareces mucho a mí.
[47] "At enim non sine meo periculo" Crassus -También nos aconseja, replicó Sulpicio, que
inquit "possum, Sulpici, te reprehendere, imitemos lo mejor de cada uno, y mucho me temo
quoniam Antonius mihi te simillimum dixit sibi no haber imitado de tí más que los golpes que das
videri." Tum ille "tu vero, quod monuit idem, con el pié en el suelo, y unas cuantas palabras, y
ut ea, quae in quoque maxima essent, quizá algún movimiento.
imitaremur; ex quo vereor ne nihil sim tui nisi -De lo que tengas parecido a mí, respondió Craso,
supplosionem pedis imitatus et pauca quaedam no te reprenderé, por no reprenderme a mí mismo:
verba et aliquem, si forte, motum." "Ergo ista," son mis defectos muchos más y mayores que los
inquit Crassus "quae habes a me, non que tú imaginas: en cuanto a los que son tuyos
reprehendo, ne me ipsum inrideam - sunt autem enteramente o imitados de algún otro, de éstos ya
ea multo et plura et maiora, quam dicis - quae te advertiré cuando la ocasión se presente.
autem sunt tua plane aut imitatione ex aliquo
expressa, de his te, si qui me forte locus
admonuerit, commonebo.
[XIII] [48] Praetereamus igitur praecepta »Pasemos en silencio los preceptos relativos a la
Latine loquendi quae puerilis doctrina tradit et lengua latina, que se aprenden en la enseñanza de la
subtilior cognitio ac ratio litterarum alit aut niñez, se desarrollan con el más sutil y razonado
consuetudo sermonis cotidiani ac domestici, conocimiento de las letras o con el hábito diario y
libri confirmant et lectio veterum oratorum et familiar de la conversación, y se acrecen con la
poetarum; neque vero in illo altero diutius lectura de los antiguos historiadores y poetas. Ni
commoremur, ut disputemus, quibus rebus nos paremos tampoco a disputar cómo podremos
adsequi possimus, ut ea, quae dicamus, hacer inteligibles las cosas que decimos.
intellegantur: [49] Latine scilicet dicendo, »Hablando en buen latín, con palabras usadas y que
verbis usitatis ac proprie demonstrantibus ea, indiquen propiamente lo que queremos significar y
quae significari ac declarari volemus, sine declarar, sin vocablos ni frases ambiguas, sin
ambiguo verbo aut sermone, non nimis longa períodos demasiado largos, sin dilatar excesivamente
continuatione verborum, non valde productis los símiles, sin sentencia desligada, sin confusión de
eis, quae similitudinis causa ex aliis rebus tiempos, de personas o de orden. ¿Qué más? Tan
transferuntur, non discerptis sententiis, non fácil es todo esto, que muchas veces me admiro de
praeposteris temporibus, non confusis personis, que sea más difícil entender lo que el patrono nos
non perturbato ordine. Quid multa? Tam facilis quiere decir, que lo que diría el mismo cliente si
est tota res, ut mihi permirum saepe videatur, hablase en causa propia.
cum difficilius intellegatur, quid patronus velit
dicere, quam si ipse ille, qui patronum adhibet,
de re sua diceret. [50] Isti enim, qui ad nos »Los que vienen a encargarnos causas, suelen
causas deferunt, ita nos plerumque ipsi docent, explicarse de tal modo que no puede apetecerse más
ut non desideres planius dici; easdem res autem claridad. Pero cuando tratan el mismo asunto Furio
simul ac Fufius aut vester aequalis Pomponius o vuestro amigo Coponio, no puedo entender lo que
agere coepit, non aeque quid dicant, nisi dicen, si no presto mucha atención: tan confuso, tan
admodum attendi, intellego; ita confusa est enredado es su discurso; allí no se distingue lo
oratio, ita perturbata, nihil ut sit primum, nihil primero de lo segundo, y es tal el tropel y lo
ut secundum, tantaque insolentia ac turba desusado de las palabras, que lejos de dar luz a las
verborum, ut oratio, quae lumen adhibere rebus ideas, traen oscuridad y tinieblas, viniendo a
debet ea obscuritatem et tenebras adferat atque reducirse la oración a un vano ruido. Pero si esto no
ut quodam modo ipsi sibi in dicendo obstrepere os agrada, principalmente a los que sois de mayor
videantur. [51] Verum, si placet, quoniam haec edad, y os parece molesto y pesado, hablemos de
satis spero vobis quidem certe maioribus otras cosas todavía menos agradables.
156
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
molesta et putida videri, ad reliqua aliquanto
odiosiora pergamus."
[XIV] "Atqui vides" inquit Antonius "quam -Ya ves, dijo Antonio, con qué disgusto te oímos;
alias res agamus [quam te inviti audiamus], qui yo de mí sé decir que lo abandonaría todo por oírte:
adduci possimus - de me enim conicio - relictis tienes el arte de dar claridad a lo más escabroso,
ut rebus omnibus te sectemur; [te audiamus] ita plenitud a lo más seco, novedad a lo más vulgar.
de horridis rebus nitida, de ieiunis plena, de -Fáciles eran, continuó Craso, las dos partes que
pervulgatis nova quaedam est oratio tua." [52] hasta ahora he recorrido, o que más bien he pasado
"Faciles enim," inquit "Antoni, partes eae en silencio: el hablar con pureza latina, y la
fuerunt duae, quas modo percucurri vel potius claridad de expresión. Las demás cualidades son
paene praeterii, Latine loquendi planeque muchas, difíciles, variadas, graves, y en ellas se
dicendi; reliquae sunt magnae, implicatae, funda todo el triunfo del ingenio y toda la gloria de
variae, graves, quibus omnis admiratio ingeni, la elocuencia. Nadie hay que se admire de un
omnis laus eloquentiae continetur; nemo enim orador porque hable bien el latín. Si le habla mal, se
umquam est oratorem, quod Latine loqueretur, rien de él lo mismo que de cualquiera otro, aunque
admiratus; si est aliter, inrident neque eum no sea orador. Nadie ensalza la claridad del que se
oratorem tantum modo, sed hominem non deja entender de sus oyentes, pero todos desprecian
putant; nemo extulit eum verbis, qui ita al que no puede hacerlo. ¿De qué se admiran, pues,
dixisset, ut, qui adessent, intellegerent quid los hombres? ¿Qué es lo que les deja estupefactos
diceret, sed contempsit eum, qui minus id y arranca sus exclamaciones? ¿A quién tienen,
facere potuisset. [53] In quo igitur homines digámoslo así, por Dios entre los hombres? Al que
exhorrescunt? Quem stupefacti dicentem habla con distinción, riqueza, abundancia y lucidez
intuentur? In quo exclamant? Quem deum, ut en cosas y palabras, y pone en la oración un ritmo
ita dicam, inter homines putant? Qui distincte, y número poético. Esto es lo que llamo ornato: los
qui explicate, qui abundanter, qui inluminate et que modelan su estilo según el asunto y las personas
rebus et verbis dicunt et in ipsa oratione quasi lo exigen, merecen ser alabados, pues hablan con
quendam numerum versumque conficiunt, id oportunidad y afluencia. Dice Antonio que nunca
est, quod dico, ornate. Qui idem ita moderantur, ha visto oradores de este género, y que a ellos solos
ut rerum, ut personarum dignitates ferunt, ei debe concederse el lauro de la elocuencia. Burlaos
sunt in eo genere laudandi laudis, quod ego de todos aquellos que con haber aprendido los
aptum et congruens nomino. [54] Qui ita preceptos de los retóricos, creen haber alcanzado
dicerent, eos negavit adhuc se vidisse Antonius toda la facultad oratoria, sin saber siquiera qué
et eis hoc nomen dixit eloquentiae solis esse papel representan o qué se proponen. Ya que la vida
tribuendum. Qua re omnis istos me auctore humana es materia propia del orador, debe
deridete atque contemnite, qui se horum, qui investigar, oir, leer, disputar, tratar y experimentar
nunc ita appellantur, rhetorum praeceptis todo lo que ella abraza. La elocuencia es una de las
omnem oratoriam vim complexos esse principales virtudes; y no porque las virtudes dejen
arbitrantur neque adhuc quam personam de ser todas iguales entre sí, sino porque hay
teneant aut quid profiteantur intellegere algunas más hermosas y esclarecidas que otras,
potuerunt. Vero enim oratori, quae sunt in como es ésta que, abrazando la ciencia de las
hominum vita, quandoquidem in ea versatur cosas, de tal manera explica con palabras los
orator atque ea est ei subiecta materies, omnia designios y afectos del ánimo, que fácilmente
quaesita, audita, lecta, disputata, tractata, puede llevar adonde quiera el ánimo de los que
agitata esse debent. [55] Est enim eloquentia oyen. Cuanto mayor es su fuerza, más conviene que
una quaedam de summis virtutibus; quamquam vaya unida con una probidad y exquisita prudencia:
sunt omnes virtutes aequales et pares, sed si al que carece de estas virtudes le damos la
tamen est specie alia magis alia formosa et facilidad y abundancia en el decir, no haremos de él
inlustris, sicut haec vis, quae scientiam un orador, sino que pondremos un arma en manos
complexa rerum sensa mentis et consilia sic de un loco furioso.
157
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
verbis explicat, ut eos, qui audiant, quocumque
incubuerit, possit impellere; quae quo maior est
vis, hoc est magis probitate iungenda
summaque prudentia; quarum virtutum
expertibus si dicendi copiam tradiderimus, non
eos quidem oratores effecerimus, sed furentibus
quaedam arma dederimus.
[XV] [56] Hanc, inquam, cogitandi »A este arte de pensar y bien decir le llamaban los
pronuntiandique rationem vimque dicendi antiguos Griegos sabiduría. Ella educó a los
veteres Graeci sapientiam nominabant; hinc illi Licurgos, Pitacos, Solones, y muy semejantes a
Lycurgi, hinc Pittaci, hinc Solones atque ab hac ellos nuestros Coruncanios, Fabricios, Catones,
similitudine Coruncanii nostri, Fabricii, Escipiones, quizá no tan doctos, pero con igual
Catones, Scipiones fuerunt, non tam fortasse vehemencia de ánimo e incorrupta voluntad. Otros
docti, sed impetu mentis simili et voluntate. por el mismo entendimiento, pero con diversas
Eadem autem alii prudentia, sed consilio ad ambiciones, prefirieron la quietud y el sosiego:
vitae studia dispari quietem atque otium secuti, así Pitágoras, Demócrito, Anaxágoras, que,
ut Pythagoras, Democritus, Anaxagoras, a abandonando el gobierno de la ciudad, se dedicaron
regendis civitatibus totos se ad cognitionem del todo a la investigación de las causas: la cual
rerum transtulerunt; quae vita propter vida, por su tranquilidad y por la dulzura de la
tranquillitatem et propter ipsius scientiae misma ciencia, que es lo más agradable que hay
suavitatem, qua nihil est hominibus iucundius, entre los hombres, deleitó a muchos más de los que
pluris, quam utile fuit rebus publicis, delectavit. convenía a la utilidad pública. Así que se dedicaron
[57] Itaque, ut ei studio se excellentissimis a este estudio hombres de excelente ingenio, libres
ingeniis homines dediderunt, ex ea summa de toda otra ocupación y cuidado, siguiéronles en
facultate vacui ac liberi temporis multo plura, las mismas investigaciones y estudios otros
quam erat necesse, doctissimi homines otio muchos, quizá en mayor número que el que
nimio et ingeniis uberrimis adfluentes curanda hubiera convenido. Porque la antigua sabiduría era a
sibi esse ac quaerenda et investiganda duxerunt. la vez maestra del bien decir y del bien obrar, y eran
Nam vetus quidem illa doctrina eadem videtur unos mismos los preceptos de la vida y de la
et recte faciendi et bene dicendi magistra; elocuencia: así, en Homero aquel Fénix, a quien
neque disiuncti doctores, sed eidem erant Peleo había elegido por compañero de su hijo en
vivendi praeceptores atque dicendi, ut ille apud la guerra, le enseñaba a ser orador elocuente y
Homerum Phoenix, qui se a Peleo patre Achilli ejecutor de grandes hazañas. Pero así como los
iuveni comitem esse datum dicit ad bellum, ut hombres habituados a un trabajo diario y asiduo,
efficeret oratorem verborum actoremque rerum. cuando por el mal tiempo tienen que suspenderlo, se
[58] Sed ut homines labore adsiduo et cotidiano refugian en el juego de pelota, o de los dados, o de
adsueti, cum tempestatis causa opere las tesseras, o inventan en la ociosidad alguna
prohibentur, ad pilam se aut ad talos aut ad nueva recreación; así ellos, excluidos de los
tesseras conferunt aut etiam novum sibi ipsi negocios públicos por la mala condición de los
aliquem excogitant in otio ludum, sic illi a tiempos o por su propia voluntad, se dedicaron unos
negotiis publicis tamquam ab opere aut a la poesía, otros a la geometría, otros a la música,
temporibus exclusi aut voluntate sua feriati otros, como los dialécticos, inventaron nueva
totos se alii ad poetas, alii ad geometras, alii ad ocupación y nuevo juego, y consumieron su
musicos contulerunt, alii etiam, ut dialectici, tiempo y su vida en aquellas artes inventadas para
novum sibi ipsi studium ludumque pepererunt educar y formar el ánimo de los jóvenes.
atque in eis artibus, quae repertae sunt, ut
puerorum mentes ad humanitatem fingerentur
atque virtutem, omne tempus atque aetates suas
consumpserunt.
158
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
[XVI] [59] Sed quod erant quidam eique multi, »Y como había muchos que florecían en la
qui aut in re publica propter ancipitem, quae república por esa doble sabiduría de bien obrar y de
non potest esse seiuncta, faciendi dicendique bien decir, que no puede separarse, y que brilló en
sapientiam florerent, ut Themistocles, ut Temístocles, en Pericles y Teramenes, y como había
Pericles, ut Theramenes, aut, qui minus ipsi in otros que, sin ejercitarse en el gobierno de la
re publica versarentur, sed huius tamen república, eran preceptores de esa misma
eiusdem sapientiae doctores essent, ut Gorgias, sabiduría, como Gorgias, Trasímaco, Isócrates,
Thrasymachus, Isocrates, inventi sunt, qui, cum encontráronse también algunos varones en ingenio y
ipsi doctrina et ingeniis abundarent, a re autem doctrina excelentes, pero que calculadamente se
civili et a negotiis animi quodam iudicio apartaban de los negocios civiles, y reprendían y
abhorrerent, hanc dicendi exercitationem tenían en poco este ejercicio oratorio. El principal
exagitarent atque contemnerent; quorum de ellos fue Sócrates, a quien por universal
princeps Socrates fuit. [60] Is qui omnium testimonio de los doctos y juicio de toda la Grecia
eruditorum testimonio totiusque iudicio nadie venció en prudencia, agudeza, ingenio y
Graeciae cum prudentia et acumine et venustate gracia, ni tampoco en variedad y copia de decir,
et subtilitate tum vero eloquentia, varietate, fuese cual fuese el asunto en que se ejercitara.
copia, quam se cumque in partem dedisset Cuando los maestros de quienes hemos hablado,
omnium fuit facile princeps, eisque, qui haec, trataban, enseñaban y disputaban estas materias
quae nunc nos quaerimus, tractarent, agerent, retóricas, cuando todos los conocimientos, y entre
docerent, cum nomine appellarentur uno, quod ellos el de la oratoria, se llamaban filosofía,
omnis rerum optimarum cognitio atque in eis Sócrates les arrebató este nombre común, y separó
exercitatio philosophia nominaretur, hoc las ciencias antes tan unidas, el discurrir bien, y el
commune nomen eripuit sapienterque sentiendi hablar con ornato. Esto hizo en aquellos coloquios y
et ornate dicendi scientiam re cohaerentis disputas suyas, que Platón inmortaliza en sus obras,
disputationibus suis separavit; cuius ingenium porque Sócrates no dejó escrita ni una letra. De aquí
variosque sermones immortalitati scriptis suis esa discordia entre el pensamiento y la lengua,
Plato tradidit, cum ipse litteram Socrates absurdo ciertamente, inútil y digno de reprensión,
nullam reliquisset. [61] Hinc discidium illud como si a unos estuviera concedido el recto juicio y
exstitit quasi linguae atque cordis, absurdum a otros el bien decir. Habiendo sido tantos los
sane et inutile et reprehendendum, ut alii nos discípulos de Sócrates, y conservando todos alguna
sapere, alii dicere docerent. Nam cum essent parte de su enseñanza esparcida en tantas y tan
plures orti fere a Socrate, quod ex illius variis variadas discusiones, nacieron de aquí muchas
et diversis et in omnem partem diffusis sectas entre sí discordes, aunque todos sus adeptos
disputationibus alius aliud apprehenderat, se llamasen socráticos y se tuviesen por fieles
proseminatae sunt quasi familiae dissentientes discípulos de Sócrates.
inter se et multum disiunctae et dispares, cum
tamen omnes se philosophi Socraticos et dici
vellent et esse arbitrarentur.
[XVII] [62] Ac primo ab ipso Platone Y primero fueron discípulos de Platón Aristóteles y
Aristoteles et Xenocrates, quorum alter Xenócrates, padre el uno de la escuela peripatética, y
Peripateticorum, alter Academiae nomen el otro de la Academia; fueron después discípulos
obtinuit, deinde ab Antisthene, qui patientiam de Antístenes (que había tomado de los discursos de
et duritiam in Socratico sermone maxime Sócrates la paciencia y la severidad), primero los
adamarat, Cynici primum, deinde Stoici, tum cínicos y luego los estoicos. De Aristipo, a quien
ab Aristippo, quem illae magis voluptariae agradaban más las disputas sobre el placer, nació la
disputationes delectarant, Cyrenaica filosofía cirenáica que él y sus sucesores
philosophia manavit, quam ille et eius posteri defendieron de buena fe, mientras hoy los que lo
simpliciter defenderunt, hi, qui nunc voluptate miden todo por el deleite, aun cuando con más
omnia metiuntur, dum verecundius id agunt, delicadeza lo hagan, ni satisfacen a la dignidad
159
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
nec dignitati satis faciunt, quam non humana, que no desprecian sin embargo, ni saben
aspernantur, nec voluptatem tuentur, quam defender esa misma causa del deleite que quieren
amplexari volunt. Fuerunt etiam alia genera que abracemos. Hubo otras sectas filosóficas, que
philosophorum, qui se omnes fere Socraticos casi todas se llamaban socráticas: los Eretrios,
esse dicebant, Eretricorum, Erilliorum, Heríilios, Megareos y Pirrónicos, pero ya todas
Megaricorum, Pyrrhoneorum; sed ea horum vi estas escuelas están quebrantadas y deshechas.
et disputationibus sunt iam diu fracta et Entre las que quedan, la que ha tomado a su
exstincta. [63] Ex illis autem quae remanent, ea cargo la defensa del placer, aunque a algunos les
philosophia, quae suscepit patrocinium parezca verdadero, dista mucho, no obstante, de
voluptatis, etsi cui vera videatur? procul abest convenir al orador que estamos formando y que
tamen ab eo viro, quem quaerimus et quem queremos sea autor del consejo público, caudillo en
auctorem publici consili et regendae civitatis el gobierno de la ciudad, y el primero por su
ducem et sententiae atque eloquentiae elocuencia y sabiduría en el Senado, en el pueblo y
principem in senatu, in populo, in causis en las causas públicas. Y no por eso hacemos
publicis esse volumus. Nec ulla tamen ei injuria alguna a esta filosofía. Cumpla en buen
philosophiae fiet iniuria a nobis; non enim hora lo que desea, pero descanso en sus huertos,
repelletur inde, quo adgredi cupiet, sed in donde recostada muelle y delicadamente, nos
hortulis quiescet suis, ubi vult, ubi etiam aparta de los rostros, del tribunal y de la curia.
recubans molliter et delicate nos avocat a Quizá obra sabiamente, sobre todo en el presente
Rostris, a iudiciis, a curia, fortasse sapienter, estado de la república. Pero yo no trato ahora de
hac praesertim re publica. [64] Verum ego non averiguar cuál es la filosofía más verdadera, sino
quaero nunc, quae sit philosophia verissima, cuál es la que conviene más al orador. Por lo cual
sed quae oratori coniuncta maxime; qua re istos dejémoslos sin agraviarlos en nada: después de
sine ulla contumelia dimittamus; sunt enim et todo son hombres de bien y se creen felices: sólo les
boni viri et, quoniam sibi ita videntur, beati; aconsejaremos que, aunque sea verdad, tengan
tantumque eos admoneamus, ut illud, etiam si oculta como un misterio esa sentencia de que el
est verissimum, tacitum tamen tamquam sabio no ha de tomar parte en el gobierno de la
mysterium teneant, quod negant versari in re república, porque si llegan a persuadirnos de eso a
publica esse sapientis; nam si hoc nobis atque los que somos buenos ciudadanos, no podrán ellos
optimo cuique persuaserint, non poterunt ipsi mismos gozar por mucho tiempo de ese ocio que
esse, id quod maxime cupiunt, otiosi. tanto desean.
[XVIII] [65] Stoicos autem, quos minime »A los estoicos no los reprendo en nada, porque
improbo, dimitto tamen nec eos iratos vereor, no quiero que se enojen, aunque no saben ni
quoniam omnino irasci nesciunt; atque hanc eis enojarse. Hasta les agradezco el haber sido los
habeo gratiam, quod soli ex omnibus únicos que han dicho que la elocuencia es virtud y
eloquentiam virtutem ac sapientiam esse sabiduría. Pero hay en ellos dos cosas que no
dixerunt. Sed nimirum est in his, quod ab hoc, convienen al orador: la primera el decir, como
quem instruimus oratore, valde abhorreat; vel dicen, que todo el que no es sabio, es siervo,
quod omnis, qui sapientes non sint, servos, ladrón, enemigo, insano, y afirmar por otra parte
latrones, hostis, insanos esse dicunt, neque que no hay ningún hombre verdaderamente sabio.
tamen quemquam esse sapientem: valde autem Es muy absurdo que hable en el foro, en el Senado
est absurdum ei contionem aut senatum aut o en cualquiera otra reunión de hombres, uno a
ullum coetum hominum committere, cui nemo quien le parezca que ninguno de los presentes está
illorum, qui adsint, sanus, nemo civis, nemo sano ni es buen ciudadano ni hombre libre.
liber esse videatur. [66] Accedit quod orationis Añádase a esto que tienen un estilo quizá sutil y
etiam genus habent fortasse subtile et certe ciertamente agudo, pero que para un orador es seco,
acutum, sed, ut in oratore, exile, inusitatum, desusado, ingrato a los oídos del vulgo, oscuro,
abhorrens ab auribus vulgi, obscurum, inane, árido; tal, en suma, que de ninguna manera puede
ieiunum, ac tamen eius modi, quo uti ad vulgus usarse ante el pueblo. Los estoicos discurren acerca
160
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
nullo modo possit: alia enim et bona et mala del bien y el mal de un modo muy distinto que los
videntur Stoicis et ceteris civibus vel potius demás ciudadanos, o por mejor decir, estiman de
gentibus; alia vis honoris, ignominiae, praemi, otra manera que los demás el honor, la ignominia, el
supplici; vere an secus nihil ad hoc tempus; sed premio y el suplicio. Si en esto aciertan o yerran no
ea si sequamur, nullam umquam rem dicendo es ahora ocasión de discutirlo, pero siguiendo su
expedire possimus. [67] Reliqui sunt doctrina, nunca haremos nada en el campo de la
Peripatetici et Academici; quamquam oratoria.
Academicorum nomen est unum, sententiae »Restan sólo los peripatéticos y los académicos:
duae; nam Speusippus Platonis sororis filius et éstos forman dos escuelas con un mismo nombre,
Xenocrates, qui Platonem audierat, et qui porque Espeusipo, hijo de una hermana de Platón;
Xenocratem Polemo et Crantor, nihil ab Xenócrates, discípulo del mismo Platón, y Polemon
Aristotele, qui una audierat Platonem, magno y Crántor, que lo fueron de Xenócrates, se
opere dissensit; copia fortasse et varietate diferencian poco de Aristóteles, que fue, juntamente
dicendi pares non fuerunt: Arcesilas primum, con ellos, discípulo de Platón; sólo difieren mucho
qui Polemonem audierat, ex variis Platonis en la abundancia y variedad del estilo. Arcesilao,
libris sermonibusque Socraticis hoc maxime discípulo de Polemon, fue el primero que de varios
adripuit, nihil esse certi quod aut sensibus aut diálogos platónicos y razonamientos de Sócrates
animo percipi possit; quem ferunt eximio dedujo la consecuencia de que no hay certidumbre
quodam usum lepore dicendi aspernatum esse alguna en el conocimiento adquirido por los
omne animi sensusque iudicium primumque sentidos o por el entendimiento, y cuentan que con
instituisse - quamquam id fuit Socraticum suma gracia en el decir despreció todo criterio, lo
maxime - non quid ipse sentiret ostendere, sed mismo el de la razón que el de los sentidos, y fue el
contra id, quod quisque se sentire dixisset, primero en renovar el método ya usado por
disputare. [68] Hinc haec recentior Academia Sócrates: no demostrar lo que él mismo pensaba,
manavit, in qua exstitit divina quadam sino disputar contra la opinión de cualquier otro. De
celeritate ingeni dicendique copia Carneades; aquí nació la nueva Academia, en la cual se
cuius ego etsi multos auditores cognovi distinguió por su divina prontitud de ingenio y
Athenis, tamen auctores certissimos laudare abundancia de decir, Carneades. Y aunque yo
possum et socerum meum Scaevolam, qui cum conocí muchos discípulos suyos en Atenas, sin
Romae audivit adulescens, et Q. Metellum L. F. embargo, los testigos más fidedignos que puedo
familiarem meum, clarissimum virum, qui citar son mi suegro Scévola, que le oyó en Roma
illum a se adulescente Athenis iam adfectum siendo joven, y mi amigo Quinto Metelo, hijo de
senectute multos dies auditum esse dicebat. Lucio, varón muy ilustre, que lo alcanzó en Atenas,
aunque muy viejo, y le oyó por muchos días.
[XIX] [69] Haec autem, ut ex Appennino »Así como los ríos se dividen al caer de la cumbre
fluminum, sic ex communi sapientiae iugo sunt del Apenino, así huyendo de esta común altura de la
doctrinarum facta divortia, ut philosophi sabiduría, se dividieron los estudios, cayendo los
tamquam in superum mare [Ionium] defluerent filósofos en el mar superior de Jonia, mar griego y
Graecum quoddam et portuosum, oratores abundante en puertos, al paso que los oradores
autem in inferum hoc, Tuscum et barbarum, cayeron en este mar inferior Tirreno y bárbaro,
scopulosum atque infestum laberentur, in quo lleno de escollos y de peligros, en el cual el mismo
etiam ipse Vlixes errasset. [70] Qua re, si hac Ulises hubiera andado errante. Por lo cual, si nos
eloquentia atque hoc oratore contenti sumus, contentamos con un orador que sepa negar lo que se
qui sciat aut negare oportere, quod arguare, aut, le arguye o defender a lo menos la conducta del
si id non possis, tum ostendere, quod is fecerit, acusado sosteniendo que ha obrado bien, o por culpa
qui insimuletur, aut recte factum aut alterius de otro, o según la ley, o no contra la ley, o con
culpa aut iniuria aut ex lege aut non contra imprudencia, o por necesidad, o que no se ha de dar
legem aut imprudentia aut necessario, aut non a su acción el nombre que se le da, o que la
eo nomine usurpandum, quo arguatur, aut non acusación no es en debida forma; y si creéis que
161
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
ita agi, ut debuerit ac licuerit; et, si satis esse basta aprender lo que los preceptistas de este arte
putatis ea, quae isti scriptores artis docent, enseñan, y que con mucho más ornato y
discere, quae multo tamen ornatius, quam ab abundancia que ellos acaba de exponer Antonio; si
illis dicuntur, et uberius explicavit Antonius - os contentáis, digo, con estas cosas y con lo que
sed, si his contenti estis atque eis etiam, quae queréis que yo añada, venís a reducir al orador a
dici voluistis a me, ex ingenti quodam oratorem un círculo exiguo, quitándole el vasto e inmenso
immensoque campo in exiguum sane gyrum campo en que se espaciaba. Pero si queréis imitar al
compellitis. [71] Sin veterem illum Periclem antiguo Pericles o a Demóstenes, que nos es más
aut hunc etiam, qui familiarior nobis propter familiar por la multitud de sus escritos, y si
scriptorum multitudinem est, Demosthenem amáis aquella hermosa y soberana idea del orador
sequi vultis et si illam praeclaram et eximiam perfecto, tenéis que seguir el método de Carneades
speciem oratoris perfecti et pulcritudinem o el de Aristóteles. Porque, como ya he dicho, los
adamastis, aut vobis haec Carneadia aut illa antiguos que precedieron a Sócrates juntaban con el
Aristotelia vis comprehendenda est. [72] arte de bien decir la ciencia de las costumbres, de la
Namque, ut ante dixi, veteres illi usque ad vida, de la virtud y de la república, hasta que
Socratem omnem omnium rerum, quae ad separados después por Sócrates y sus discípulos
mores hominum, quae ad vitam, quae ad los disertos de los doctos, despreciaron los filósofos
virtutem, quae ad rem publicam pertinebant, la elocuencia y los oradores la sabiduría, y sólo de
cognitionem et scientiam cum dicendi ratione vez en cuando tomaban algo prestado los unos de
iungebant; postea dissociati, ut eui, a Socrate los otros, siendo así que antes hubieran podido usar
[diserti a doctis] et deinceps a Socraticis item alternativamente de la misma riqueza, a haber
omnibus philosophi eloquentiam despexerunt, permanecido en su primitiva alianza. Y así, como
oratores sapientiam, neque quicquam ex los antiguos Pontífices, aunque Numa les había
alterius parte tetigerunt, nisi quod illi ab his aut encargado de los convites sagrados, quisieron que
ab illis hi mutuarentur; ex quo promisce hubiese tres Epulones por ser tantos los sacrificios,
haurirent, si manere in pristina communione así los socráticos apartaron de su gremio y del
voluissent. [73] Sed ut pontifices veteres nombre común de filósofos a los defensores de
propter sacrificiorum multitudinem tris viros causas, cuando por el contrario habían querido los
epulones esse voluerunt, cum essent ipsi a antiguos que hubiese una admirable unión entre el
Numa, ut etiam illud ludorum epulare arte de bien decir y la sabiduría.
sacrificium facerent, instituti, sic Socratici it se
causarum actores et a communi philosophiae
nomine separaverunt, cum veteres dicendi et
intellegendi mirificam societatem esse
voluissent.
[XX] [74] Quae cum ita sint, paululum »Siendo esto así, he de pediros sinceramente que en
equidem de me deprecabor et petam a vobis, ut lo que voy a decir, no creáis que hablo de mí
ea, quae dicam, non de memet ipso, sed de mismo, sino del orador. Porque yo, habiendo sido
oratore dicere putetis. Ego enim sum is, qui educado por mi padre con grande estudio en la
cum summo studio patris in pueritia doctus niñez, y habiendo traído al foro el ingenio que en mí
essem et in forum ingeni tantum, quantum ipse conozco y no el que vosotros imagináis, nunca he
sentio, non tantum, quantum [ipse] forsitan aprendido, sin embargo, las materias de que voy a
vobis videar, detulissem, non possim dicere me hablar, con el esmero que os recomiendo a
haec, quae nunc complector, perinde, ut dicam vosotros; empecé a defender antes que nadie causas
discenda esse, didicisse; quippe qui omnium públicas, y cuando tenía veintiun años, llamé a
maturrime ad publicas causas accesserim juicio a un hombre muy ilustre y elocuentísimo: mi
annosque natus unum et viginti nobilissimum disciplina fue el foro, mi maestro el uso, y las
hominem et eloquentissimum in iudicium leyes e instituciones del pueblo romano, y las
vocarim; cui disciplina fuerit forum, magister costumbres de los mayores. Sediento luego de
162
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
usus et leges et instituta Populi Romani mosque adquirir esos conocimientos de que hablo, sólo
maiorum. [75] Paulum sitiens istarum artium, llegué a buscarlos cuando estuve de cuestor en
de quibus loquor, gustavi, quaestor in Asia cum Asia, donde fue mi maestro el académico
essem, aequalem fere meum ex Academia Metrodoro, de cuya memoria ha hablado Antonio;
rhetorem nactus, Metrodorum illum, de cuius de allí me fui a Atenas, donde hubiera permanecido
memoria commemoravit Antonius; et inde más tiempo a no haberme enojado con los
decedens Athenis, ubi ego diutius essem Atenienses, porque no querían repetir los misterios
moratus, nisi Atheniensibus, quod mysteria non que habían celebrado dos días antes de mi llegada.
referrent, ad quae biduo serius veneram, Así es que, cuando extiendo el término de la
suscensuissem; qua re hoc, quod complector elocuencia a tanta variedad de conocimientos y
tantam scientiam vimque doctrinae, non modo doctrina, no sólo no hablo de mí, sino contra mí, ni
non pro me, sed contra me est potius - non disputo de mis facultades, sino de las del orador, y
enim quid ego, sed quid orator possit disputo - tengo por muy ridículos a todos los que escriben arte
atque hos omnis, qui artis rhetoricas exponunt, retórica y disputan del género judicial, de los
perridiculos; scribunt enim de litium genere et principios y de las narraciones. Pero el poder de
de principiis et de narrationibus; [76] illa vis la elocuencia es tal, que explica el origen, la
autem eloquentiae tanta est, ut omnium rerum, naturaleza y las alteraciones de todas las cosas,
virtutum, officiorum omnisque naturae, quae las virtudes, los deberes; describe las costumbres,
mores hominum, quae animos, quae vitam y las leyes, dirige la república, y da palabras
continet, originem, vim mutationesque teneat, copiosas y elegantes en cualquier asunto. En este
eadem mores, leges, iura describat, rem género nos hemos ejercitado, a decir verdad, cuanto
publicam regat, omniaque, ad quamcumque podemos, con mediano ingenio, y, sin embargo, no
rem pertineant, ornate copioseque dicat. [77] In concedemos mucha ventaja en la disputa a los que
quo genere nos quidem versamur tantum han hecho de la filosofía el tabernáculo de su vida.
quantum possumus, quantum ingenio, quantum
mediocri doctrina, quantum usu valemus;
neque tamen istis, qui in una philosophia quasi
tabernaculum vitae suae conlocarunt, multum
sane in disputatione concedimus.
[XXI] [78] Quid enim meus familiaris C. »¿Qué puede decir mi amigo Cayo Veleyo para
Velleius adferre potest, quam ob rem voluptas probar que el deleite es el sumo bien, lo cual yo no
sit summum bonum, quod ego non copiosius pueda, si quiero, defender más copiosamente,
possim vel tutari, si velim, vel refellere ex illis valiéndome de los argumentos que expuso
locis, quos euit Antonius, hac dicendi Antonio, con este arte de decir, en que Veleyo es
exercitatione, in qua Velleius est rudis, unus rudo, y en que cada uno de nosotros está versado?
quisque nostrum versatus? Quid est, quod aut ¿Qué pueden decir Sexto Pompeyo, o los dos
Sex. Pompeius aut duo Balbi aut meus amicus, Balbos, o mi amigo Marco Vigelio, el que vivió con
qui cum Panaetio vixit, M. Vigellius de virtute Panecio, de la virtud al modo de los estoicos, hasta
hominum Stoici possint dicere, qua in el punto de obligarme a mí o a cualquiera de
disputatione ego his debeam aut vestrum vosotros a ceder en la disputa? Porque la filosofía no
quisquam concedere? [79] Non est enim se asemeja a las demás artes. ¿Qué hará en
philosophia similis artium reliquarum: nam geometría el que no la ha aprendido?
quid faciet in geometria qui non didicerit? Quid ¿Qué en música? Tendrá que callar o pensaremos
in musicis? Aut taceat oportebit aut ne sanus que no está en su juicio. Pero en filosofía sólo un
quidem iudicetur. Haec vero, quae sunt in ingenio acre y agudo descubrirá lo más verosímil y
philosophia, ingeniis eruuntur ad id, quod in lo expondrá con elegancia. Un orador vulgar y poco
quoque veri simile est, eliciendum acutis atque docto, pero que esté ejercitado en el decir, sólo con
acribus eaque exercitata oratione poliuntur. Hic esto tiene bastante para triunfar de los maestros y
noster vulgaris orator, si minus erit doctus, at para no dejarse despreciar ni tener en menos por
163
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
tamen in dicendo exercitatus, hac ipsa ellos.
exercitatione communi istos quidem [nostros] »Pero si ha existido alguno que al modo de
verberabit neque se ab eis contemni ac despici Aristóteles pueda sostener acerca de todas las cosas
sinet; [80] sin aliquis exstiterit aliquando, qui dos pareceres contrarios, y lo mismo en toda causa,
Aristotelio more de omnibus rebus in utramque sólo con conocer los preceptos de aquel filósofo, y
partem possit dicere et in omni causa duas que sepa refutar al modo de Arcesilao y Carneades
contrarias orationes, praeceptis illius cognitis, toda proposición, y que a este método una el arte
explicare aut hoc Arcesilae modo et Carneadi oratorio y el hábito y ejercicio de decir, éste será el
contra omne, quod propositum sit, disserat, verdadero, perfecto y solo orador. Sin el nervio
quique ad eam rationem adiungat hunc forense no puedo ser el orador bastante enérgico y
[rhetoricum] usum [moremque] grave, ni sin la variedad de la doctrina bastante
exercitationemque dicendi, is sit verus, is culto y sabio. Dejemos, pues, a ese vuestro
perfectus, is solus orator. Nam neque sine Córax empollar en el nido sus hijuelos hasta que
forensibus nervis satis vehemens et gravis nec tomen el vuelo, convertidos en declamadores
sine varietate doctrinae satis politus et sapiens odiosos, y molestos: dejemos a ese Pánfilo, que no
esse orator potest. [81] Qua re Coracem istum sé quién es, pintar en vendas o fajas una cosa tan
veterem patiamur nos quidem pullos suos importante, tratándola como si fuera algún juego de
excludere in nido, qui evolent clamatores odiosi niños: y nosotros, en esta breve discusión de ayer y
ac molesti, Pamphilumque nescio quem hoy, expliquemos todo el oficio del orador,
sinamus in infulis tantam rem tamquam puerilis mostrando que nada de lo contenido en los libros de
delicias aliquas depingere; nosque ipsi hac tam los filósofos está fuera de los límites de la oratoria.»
exigua disputatione hesterni et hodierni diei
totum oratoris munus explicemus, dum modo
illa res tanta sit, ut omnibus philosophorum
libris, quos nemo [oratorum] istorum umquam
attigit, comprehensa esse videatur."
[XXII] [82] Tum Catulus "haudquaquam Entonces dijo Cátulo: «En verdad, Craso, que no es
hercule" inquit "Crasse, mirandum est esse in te admirable que haya en tí tanta fuerza, suavidad y
tantam dicendi vel vim vel suavitatem vel abundancia de decir; yo creí antes que estas
copiam; quem quidem antea natura rebar ita cualidades eran naturales y que no sólo eras un
dicere, ut mihi non solum orator summus, sed grande orador, sino también un hombre
etiam sapientissimus homo viderere; nunc sapientísimo; pero ahora entiendo que has estimado
intellego illa te semper etiam potiora duxisse, siempre más lo que se dirige, a la sabiduría, y que de
quae ad sapientiam spectarent, atque ex his ahí nace esa tu abundancia oratoria. Pero cuando
hanc dicendi copiam fluxisse. Sed tamen cum recuerdo los sucesos de tu vida y considero tus
omnis gradus aetatis recordor tuae cumque estudios, ni puedo comprender cuándo has aprendido
vitam tuam ac studia considero, neque, quo ni cómo has tenido tiempo para oír a los filósofos y
tempore ista didiceris, video, nec magno opere estudiar sus libros. Ni sé qué es lo que me causa
te istis studiis, hominibus, libris intellego más admiración, si el que hayas aprendido en
deditum. Neque tamen possum statuere, utrum medio de tantas ocupaciones todas esas cosas, cuya
magis mirer te illa, quae mihi persuades utilidad quieres persuadirnos, o el que no
maxima esse adiumenta, potuisse in tantis tuis habiéndolas aprendido, puedas hablar del modo que
occupationibus perdiscere? an, si non potueris, lo haces.»
posse isto modo dicere." [83] Hic Crassus "hoc Respondió Craso: «Lo primero que quiero
tibi" inquit "Catule, primum persuadeas velim, persuadirte, Cátulo, es que hablo del orador casi
me non multo secus facere, cum de oratore como podría hablar de un histrion. Yo negaría que
disputem, ac facerem, si esset mihi de histrione éste pudiera sobresalir en el gesto si no había
dicendum. Negarem enim posse eum satis aprendido la palestra y la danza. Para decir esto,
facere in gestu, nisi palaestram, nisi saltare no era necesario que yo fuera histrion, sino que
164
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
didicisset; neque, ea cum dicerem, me esse me bastaba con ser no mal apreciador del artificio
histrionem necesse esset, sed fortasse non ajeno. De un modo semejante, estoy ahora, a ruego
stultum alieni artifici existimatorem. [84] vuestro, hablando del orador, es decir, del orador
Similiter nunc de oratore vestro impulsu perfecto, y siempre que se pregunta por algún arte o
loquor, summo scilicet; semper enim, facultad, se habla de ella como absoluta y perfecta.
quacumque de arte aut facultate quaeritur, de Si queréis tenerme por orador mediano o bueno, no
absoluta et perfecta quaeri solet. Qua re si iam lo repugnaré, ni soy tan necio que ignore que esa es
me vultis esse oratorem, si etiam sat bonum, si la fama que tengo. Como quiera que sea, no soy
bonum denique, non repugnabo; quid enim perfecto. Ni hay entre los hombres cosa más difícil,
nunc sim ineptus? Ita me existimari scio: quod ni mayor, ni que exija más aparato de doctrina. Pero
si ita est, summus tamen certe non sum; neque claro es que si disputamos del orador, nos hemos de
enim apud homines res est ulla difficilior neque referir al orador perfecto. Porque si no se tiene a la
maior neque quae plura adiumenta doctrinae vista la idea perfecta de la cosa, nunca se entenderá
desideret. [85] Ac tamen, quoniam de oratore bien cuán grande es su excelencia. Confieso, Cátulo,
nobis disputandum est, de summo oratore que hoy no vivo con los filósofos ni con sus libros, y
dicam necesse est; vis enim et natura rei, nisi como has advertido muy bien, nunca he tenido
perfecta ante oculos ponitur, qualis et quanta sit tiempo para aprender, ni he dedicado al estudio mas
intellegi non potest. Me autem, Catule, fateor que seis años infantiles y mis vacaciones forenses.
neque hodie in istis libris et cum istis
hominibus vivere nec vero, id quod tu recte
commeministi, ullum umquam habuisse
sepositum tempus ad discendum ac tantum
tribuisse doctrinae temporis, quantum mihi
puerilis aetas, forenses feriae concesserint.
[XXIII] [86] Ac, si quaeris, Catule, de doctrina »Pero si me preguntas, oh Cátulo, lo que pienso de
ista quid ego sentiam, non tantum ingenioso esta enseñanza, te diré que un hombre ingenioso
homini et ei, qui forum, qui curiam, qui causas, ocupado en el foro, en la curia, en las causas y en la
qui rem publicam spectet, opus esse arbitror república, no necesita tanto tiempo como el que se
temporis, quantum sibi ei sumpserunt, quos toman los que en aprender gastan la vida. Todas las
discentis vita defecit: omnes enim artes aliter artes son tratadas de diverso modo por los que las
ab eis tractantur, qui eas ad usum transferunt, aplican a la práctica y por los que, absortos en el
aliter ab eis, qui ipsarum artium tractatu arte mismo, no hacen otra cosa en la vida. El
delectati nihil in vita sunt aliud acturi. Magister maestro de los gladiadores Samnitas es muy
hic Samnitium summa iam senectute est et anciano, y sin embargo todos los días hace ejercicios
cotidie commentatur, nihil enim curat aliud: at y no se cuida de más. Pero Quinto Velocio aprendió
Q. Velocius puer addidicerat, sed quod erat la esgrima cuando muchacho, y como era apto para
aptus ad illud totumque cognorat, fuit, ut est ella y la sabía muy bien, fue, como dice Lucilio,
apud Lucilium, quamvis bonus ipse Samnis in «buen Samnita en la lid y hábil en el florete,»
ludo ac rudibus cuivis satis asper; sed plus aunque dedicaba mucho más tiempo al foro, a los
operae foro tribuebat, amicis, rei familiari. amigos y a la hacienda. Valerio cantaba todos los
Valerius cotidie cantabat; erat enim scaenicus: días, porque era cómico. ¿Qué otra cosa podía
quid faceret aliud? [87] At Numerius Furius, hacer? Pero Numerio Furio, nuestro amigo, canta
noster familiaris, cum est commodum, cantat; cuando le viene bien: porque es padre de familia, es
est enim paterfamilias, est eques Romanus; caballero romano, y aprendió de niño lo que tenía
puer didicit quod discendum fuit. Eadem ratio que enseñar. Lo mismo sucede con otros estudios
est harum artium maximarum; dies et noctis mayores.
virum summa virtute et prudentia videbamus, »Día y noche veíamos a Quinto Tuberon, hombre
philosopho cum operam daret, Q. Tuberonem; de suma virtud y prudencia, dedicarse a la filosofía.
at eius avunculum vix intellegeres id agere, Pero de su tío el Africano pocos sabían que se
165
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
cum ageret tamen, Africanum. Ista discuntur dedicase al mismo estudio, y sin embargo lo hacía.
facile? si et tantum sumas, quantum opus sit, et Todo esto se aprende fácilmente tomando sólo lo
habeas qui docere fideliter possit et scias etiam necesario en cada ocasión, y teniendo alguno que
ipse discere; [88] sed si tota vita nihil velis pueda enseñarnos bien, y sabiendo nosotros
aliud agere, ipsa tractatio et quaestio cotidie ex aprender. Pero si en toda la vida no hacemos otra
se gignit aliquid, quod cum desidiosa cosa, la misma ciencia y ejercicio producirá cada
delectatione vestiges. Ita fit, ut agitatio rerum día nuevas cuestiones, en cuya indagación te
sit infinita, cognitio facilis, si usus doctrinam empeñarás afanoso. Así resulta que el conocimiento
confirmet, mediocris opera tribuatur, memoria es movible o infinito. El uso fácilmente confirmará
studiumque permaneat. Libet autem semper la doctrina, con tal que se emplee un mediano
discere; ut si velim ego talis optime ludere aut trabajo, y no se abandone la memoria y el estudio.
pilae studio tenear, etiam fortasse, si adsequi Yo gustaría de aprender a jugar bien a los dados o a
non possim; at alii, quia praeclare faciunt, la pelota, aunque quizá no pudiera conseguirlo; pero
vehementius, quam causa postulat, delectantur, otros, por lo mismo que lo hacen bien, se deleitan
ut Titius pila, Brulla talis. [89] Qua re nihil est en ello más de lo justo, como Ticio con la pelota y
quod quisquam magnitudinem artium ex eo, Brula con los dados.
quod senes discunt, pertimescat, namque aut »Nadie tema, pues, la dificultad de las artes, sólo
senes ad eas accesserunt aut usque ad porque vea a los viejos aprenderlas. Esto consiste, o
senectutem in studiis detinentur aut sunt en que se dedicaron al estudio siendo ya muy
tardissimi; res quidem se mea sententia sic ancianos, o en que prolongaron su estudio hasta en
habet, ut nisi quod quisque cito potuerit, la vejez, o en que son muy tardos. Yo opino que
numquam omnino possit perdiscere." el que no pueda aprender pronto, nunca aprenderá
bien.
[XXIV] [90] "Iam, iam," inquit Catulus -Ya entiendo, Craso, lo que dices, replicó Cátulo, y
"intellego, Crasse, quid dicas; et hercule mi opinión es la misma. Comprendo que con tu
adsentior; satis video tibi homini ad facilidad de aprender te haya sobrado tiempo para
perdiscendum acerrimo ad ea cognoscenda, adquirir esos conocimientos que muestras.
quae dicis, fuisse temporis." "Pergisne" inquit -¿Persistes, dijo Craso, en creer que hablo de mí,
Crassus "me, quae dicam, de me, non de re y no del arte?
putare dicere? Sed iam, si placet, ad instituta Volvamos, si te place, a la materia comenzada.
redeamus." "Mihi vero" Catulus inquit "placet." -Si que me place, dijo Cátulo.»
[91] Tum Crassus "quorsum igitur haec Y prosiguió Craso: «¿A qué viene, ese discurso tan
spectat" inquit "tam longa et tam alte repetita largo y traído de tan lejos? Las dos partes que me
oratio? Hae duae partes, quae mihi supersunt, restan, y que sirven para ilustrar el discurso y
inlustrandae orationis ac totius eloquentiae coronar el edificio de la elocuencia, dándole
cumulandae, quarum altem dici postulat ornate, esplendor y ornato, tienen la cualidad de ser las
altera apte, hanc habent vim, ut sit quam más agradables, las que influyen más en el ánimo
maxime iucunda, quam maxime in sensus de los oyentes, y las más adornadas con todo
eorum, qui audiunt, influat et quam plurimis sit género de riquezas. El estilo forense es litigioso,
rebus instructa; [92] instrumentum autem hoc acre, vulgar, pobre y miserable, en una palabra; y el
forense, litigiosum, acre, tractum ex vulgi estilo que enseñan esos que se dicen maestros de
opinionibus exiguum saneque mendicum est; retórica, es mucho mejor que el vulgar y el forense.
illud rursus ipsum, quod tradunt isti, qui Requiere éste grande aparato de cosas exquisitas
profitentur se dicendi magistros, non multum traídas y recogidas de todas partes, como tendrás
est maius quam illud vulgare ac forense: que hacerlo tú, César, dentro de un año, porque
apparatu nobis opus est et rebus exquisitis, calculo que con cosas diarias y vulgares no podrás
undique conlectis, arcessitis, comportatis, ut satisfacer a este pueblo. El método de elegir y
tibi, Caesar, faciendum est ad annum; ut ego in colocar las palabras y de cerrar los períodos es fácil,
166
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
aedilitate laboravi, quod cotidianis et vernaculis y aun sin método basta el mismo ejercicio. De
rebus satis facere me posse huic populo non conocimientos hay una gran selva que los últimos
putabam. [93] Verborum eligendorum et Griegos no han tenido, y por eso nuestra juventud
conlocandorum et concludendorum facilis est salía de las escuelas ignorando más que sabiendo.
vel ratio vel sine ratione ipsa exercitatio; rerum También entre los latinos hubo durante estos dos
est silva magna, quam cum Graeci iam non años últimos maestros de retórica, que yo siendo
tenerent ob eamque causam iuventus nostra censor prohibí por un edicto, no porque yo no
dedisceret paene discendo, etiam Latini, si dis quisiera (como sé que decían algunos) que se
placet, hoc biennio magistri dicendi exstiterunt; aguzasen los ingenios de los jóvenes, sino antes al
quos ego censor edicto meo sustuleram, non contrario, porque no quise que se embotasen sus
quo, ut nescio quos dicere aiebant, acui ingenia entendimientos y que creciese su petulancia. A lo
adulescentium nollem, sed contra ingenia menos entre los Griegos veía (fuera de este
obtundi nolui, conroborari impudentiam. [94] ejercicio de lengua) alguna doctrina de humanidades
Nam apud Graecos, cuicuimodi essent, digna del nombre de ciencia; pero estos nuevos
videbam tamen esse praeter hanc maestros nada podían enseñar, sino la audacia,
exercitationem linguae doctrinam aliquam et que aun unida a un verdadero mérito, es
humanitate dignam scientiam, hos vero novos intolerable, y mucho más cuando nada la
magistros nihil intellegebam posse docere, nisi disculpa. Como sólo esto enseñaban, y su escuela lo
ut auderent; quod etiam cum bonis rebus era de impudencia, juzgué obligación del censor
coniunctum per se ipsum est magno opere atajar el daño. Mas no por eso desespero de que
fugiendum: hoc cum unum traderetur et cum alguna vez se traten en lengua latina digna y
impudentiae ludus esset, putavi esse censoris, decorosamente las materias de que ahora
ne longius id serperet, providere. [95] disputamos; porque así nuestra lengua como la
Quamquam non haec ita statuo atque decerno, naturaleza de las cosas, toleran que aquella antigua
ut desperem Latine ea, de quibus disputavimus, y excelente sabiduría de los Griegos se aplique y
tradi ac perpoliri posse, patitur enim et lingua traslade a nuestros usos y costumbres; mas para
nostra et natura rerum veterem illam esto se requieren hombres eruditos que todavía en
excellentemque prudentiam Graecorum ad este género no han florecido, y si alguna vez
nostrum usum moremque transferri, sed aparecieren, quizá merezcan ser antepuestos a los
hominibus opus est eruditis, qui adhuc in hoc mismos Griegos.
quidem genere nostri nulli fuerunt; sin quando
exstiterint, etiam Graecis erunt anteponendi.
[XXV] [96] Ornatur igitur oratio genere »Ornase, pues, el discurso conforme a su naturaleza
primum et quasi colore quodam et suco suo; y con un color y jugo propio, y para que sea grave,
nam ut gravis, ut suavis, ut erudita sit, ut elegante, erudito, liberal, admirable, culto, para que
liberalis, ut admirabilis, ut polita, ut sensus, ut tenga afectos y grandes ideas, no se requiere el
doloris habeat quantum opus sit, non est ornato en cada una de las articulaciones, sino que
singulorum articulorum; in toto spectantur haec debe verse en todo el cuerpo.
corpore. Vt porro conspersa sit quasi verborum »Las flores de palabras y sentencias no han de
sententiarumque floribus, id non debet esse estar derramadas igualmente por toda la oración,
fusum aequabiliter per omnem orationem, sed sino distribuidas con oportunidad y gusto, como
ita distinctum, ut sint quasi in ornatu disposita matices y lumbres del estilo.
quaedam insignia et lumina. [97] Genus igitur »Ha de elegirse un modo de decir que entretenga
dicendi est eligendum, quod maxime teneat mucho a los que oyen y que no sólo deleite, sino
eos, qui audiant, et quod non solum delectet, que deleite sin saciedad; no creo necesario
sed etiam sine satietate delectet; non enim a me advertiros que vuestro discurso no ha de ser pobre,
iam exspectari puto, ut moneam, ut caveatis, ne ni vulgar ni anticuado: algo más importante exigen
exilis, ne inculta sit vestra oratio, ne vulgaris, vuestro ingenio y vuestra edad.
ne obsoleta; aliud quiddam maius et ingenia me »Es difícil explicar la razón de que las cosas que
167
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
hortantur vestra et aetates. [98] Difficile enim más deleitan nuestros sentidos, y que más nos
dictu est, quaenam causa sit, cur ea, quae conmueven a primera vista, son las que más pronto
maxime sensus nostros impellunt voluptate et nos producen saciedad y fastidio. ¡Cuánto más
specie prima acerrime commovent, ab eis brillantes suelen ser en colorido, las pinturas nuevas
celerrime fastidio quodam et satietate que las antiguas! Y, sin embargo, las nuevas,
abalienemur. Quanto colorum pulcritudine et aunque a primera vista nos deslumbren, no nos
varietate floridiora sunt in picturis novis deleitan largo tiempo, y por el contrario en las
pleraque quam in veteribus! Quae tamen, etiam antiguas su misma severidad nos encanta y detiene.
si primo aspectu nos ceperunt, diutius non ¡Cuánto más blandas y delicadas son en el canto las
delectant; cum eidem nos in antiquis tabulis illo flexiones y las voces falsas que las ciertas y
ipso horrido obsoletoque teneamur. Quanto severas! Y, sin embargo, no sólo la gente austera,
molliores sunt et delicatiores in cantu flexiones sino la misma multitud prefiere las segundas. Lo
et falsae voculae quam certae et severae! mismo puede verse en los demás sentidos: nos
Quibus tamen non modo austeri, sed, si saepius agradan menos los ungüentos de fuerte y
fiunt, multitudo ipsa reclamat. [99] Licet hoc penetrante aroma, que los suaves y delicados: más
videre in reliquis sensibus unguentis minus diu alabado suele ser el olor de la cera que el del
nos delectari summa et acerrima suavitate azafrán; y al mismo tacto no convienen superficies
conditis quam his moderatis, et magis laudari demasiado tersas y bruñidas.
quod terram quam quod crocum olere videatur; El gusto mismo, que es de todos los sentidos el
in ipso tactu esse modum et mollitudinis et más voluptuoso y el que más siente la dulzura,
levitatis. Quin etiam gustatus, qui est sensus ex llega a hastiarse y a repugnar pronto lo que es
omnibus maxime voluptarius quique demasiado dulce, así en alimentos como en bebidas,
dulcitudine praeter ceteros sensus commovetur, siendo así que en uno y otro género lo que
quam cito id, quod valde dulce est, aspernatur ligeramente agrada a los sentidos es lo que menos
ac respuit! Quis potione uti aut cibo dulci cansa. Así en todas las cosas, sobre todo en los
diutius potest? Cum utroque in genere ea, quae mayores placeres, está muy cerca el fastidio. No es
leviter sensum voluptate moveant, facillime de admirar que lo mismo acontezca en los poetas
fugiant satietatem. [100] Sic omnibus in rebus que en los oradores, y que un discurso claro,
voluptatibus maximis fastidium finitimum est; distinto, adornado, festivo, sin intermisión, sin
quo hoc minus in oratione miremur in qua vel desaliños, sin variedad, aunque esté adornado de
ex poetis vel oratoribus possumus iudicare bellísimos colores poéticos, no puede causar un
concinnam, distinctam, ornatam, festivam, sine largo deleite.
intermissione, sine reprehensione, sine »Y todavía desagradan más en el orador o en el
varietate, quamvis claris sit coloribus picta vel poeta los afeites y relumbrones, porque en los
poesis vel oratio, non posse in delectatione esse deleites de los sentidos proviene la saciedad de la
diuturna. Atque eo citius in oratoris aut in naturaleza y no del entendimiento, mientras que en
poetae cincinnis ac fuco offenditur, quod los escritos y en los discursos juzga los defectos no
sensus in nimia voluptate natura, non mente sólo el oído sino el entendimiento.
satiantur; in scriptis et in dictis non aurium
solum, sed animi iudicio etiam magis infucata
vitia noscuntur.
[XXVI] [101] Qua re "bene et praeclare" Gusto de oír: «Bien, admirablemente,» aunque me lo
quamvis nobis saepe dicatur; "belle et festive" digan muchas veces; pero no me agrada oir a cada
nimium saepe nolo; quamquam illa ipsa paso: «Hermosamente, con gracia,» si bien no me
exclamatio "non potest melius" sit velim pesaría que fuese más frecuente aquella
crebra; sed habeat tamen illa in dicendo exclamación: «¡No se puede hacer mejor!». Pero
admiratio ac summa laus umbram aliquam et esta misma admiración y suma alabanza ha de
recessum, quo magis id, quod erit inluminatum, tener cierta sombra y claroscuro que hagan brillar y
exstare atque eminere videatur. [102] sobresalir la parte iluminada. »Nunca dice Roscio
168
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
Numquam agit hunc versum Roscius eo gestu, con toda la fuerza que puede, este verso: Premio y
quo potest: nam sapiens virtuti honorem honor, y no riquezas, busca con la virtud el sabio, Y
praemium, haud praedam petit: sed abicit cuando añade : ¿Mas qué miro? de hierro armado
prorsus, ut in proximo: set quid video? Ferro invade nuestros templos, lo dice con aire de
saeptus possidet sedis sacras, incidat, aspiciat, admiración, estupor y aturdimiento. Y cuando
admiretur, stupescat. Quid, ille alter quid petam exclama: ¿Mas qué defensa buscaré? ¡con qué
praesidi? Quam leniter, quam remisse, quam abandono, con qué dulzura pronuncia estas
non actuose! Instat enim o pater, o patria, o palabras! Y luego exclama con más entonación: ¡Oh
Priami domus! In quo tanta commoveri actio patria, oh casa de Príamo!
non posset, si esset consumpta superiore motu »No sería tanta su conmoción en este último verso si
et exhausta. Neque id actores prius viderunt hubiera consumido y agotado sus fuerzas en el
quam ipsi poetae, quam denique illi etiam, qui primero; y esto antes que los actores lo conocieron
fecerunt modos, a quibus utrisque summittitur los poetas, que establecieron esa variedad de tonos
aliquid, deinde augetur, extenuatur, inflatur, empezando por los más humildes, y ora
variatur, distinguitur. [103] Ita sit nobis igitur aumentando, ora disminuyendo, ora elevando,
ornatus et suavis orator - nec tamen potest aliter introdujeron variedad y distinción. El ornato y
esse - ut suavitatem habeat austeram et dulzura del orador tiene que ser austero y sólido,
solidam, non dulcem atque decoctam. Nam ipsa no liviano y empalagoso. Los preceptos que se dan
ad ornandum praecepta, quae dantur, eius modi para el ornato, son tales, que el más vicioso orador
sunt, ut ea quivis vel vitiosissimus orator puede explicarlos. Por eso, como antes dije, lo
explicare possit; qua re, ut ante dixi, primum primero que ha de adquirirse, es una selva de
silva rerum [ac sententiarum] comparanda est, palabras y sentencias, como antes dijo Antonio: con
qua de parte dixit Antonius; haec formanda filo estas ha de irse tejiendo e hilando el discurso,
ipso et genere orationis, inluminanda verbis, iluminado con palabras y variado en sentencias.
varianda sententiis.
[104] Summa autem laus eloquentiae est »El mayor mérito de la elocuencia es la
amplificare rem ornando, quod valet non solum amplificación, que consiste no sólo en encarecer y
ad augendum aliquid et tollendum altius ponderar las cosas, sino en despreciarlas y abatirlas.
dicendo, sed etiam ad extenuandum atque
abiciendum.
[XXVII] Id desideratur omnibus eis in locis, Es necesaria en todos los argumentos que Antonio
quos ad fidem orationis faciendam adhiberi señaló para dar autoridad al discurso, vg., cuando
dixit Antonius, vel cum explanamus aliquid vel explanamos algo o cuando queremos conciliarnos
cum conciliamus animos vel cum concitamus; los ánimos o mover los afectos. En esto último
[105] sed in hoc, quod postremum dixi, puede mucho la amplificación, y en ella debe
amplificatio potest plurimum, eaque una laus extenderse el orador. Aún es mayor el uso de la
oratoris est [et] propria maxime. Etiam maior amplificación en la alabanza y en el vituperio, que
est illa exercitatio quam extremo sermone es lo último que explicó Antonio. Porque nada hay
instruxit Antonius, primo reiciebat, laudandi et tan a propósito para exagerar y amplificar, como
vituperandi; nihil est enim ad exaggerandam et poder hacerlo con abundancia y ornato. Vienen
amplificandam orationem accommodatius, después aquellos lugares que, aunque deben ser
quam utrumque horum cumulatissime facere propios de la causa y salir de sus mismas entrañas,
posse. [106] Consequentur etiam illi loci, qui como quiera que suelen aplicarse a asuntos
quamquam proprii causarum et inhaerentes in generales, recibieron entre los preceptistas antiguos
earum nervis esse debent, tamen quia de el nombre de lugares comunes. Algunos de ellos
universa re tractari solent, communes a encierran una censura amplificada de los vicios y
veteribus nominati sunt; quorum partim habent pecados, o una invectiva a la cual nada suele ni
vitiorum et peccatorum acrem quandam cum puede responderse, vg., contra un concusionario, un
169
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
amplificatione incusationem aut querelam, traidor, o un parricida: estos argumentos sólo pueden
contra quam dici nihil solet nec potest, ut in usarse cuando los crímenes están bien comprobados:
depeculatorem, in proditorem, in parricidam; de otro modo, serán una declamación vana e inútil.
quibus uti confirmatis criminibus oportet, aliter Otros tienen por objeto mover a compasión, a
enim ieiuni sunt atque inanes; [107] alii autem misericordia, y otros se aplican a cuestiones
habent deprecationem aut miserationem; alii dudosas, en que puede discutirse largamente por
vero ancipitis disputationes, in quibus de ambas partes. Este último ejercicio es propio
universo genere in utramque partem disseri ahora de las dos filosofías de que hablé antes. Entre
copiose licet. Quae exercitatio nunc propria los antiguos pertenecía también a los que se
duarum philosophiarum, de quibus ante dixi, dedicaban a la enseñanza forense. Sobre la virtud, el
putatur, apud antiquos erat eorum, a quibus deber, lo justo y bueno, la dignidad, utilidad, honor,
omnis de rebus forensibus dicendi ratio et copia ignominia, premio, pena, y otras cosas semejantes,
petebatur; de virtute enim, de officio, de aequo debemos estar prontos a disputar con habilidad y
et bono, de dignitate, utilitate, honore, fuerza por entrambas partes. Pero ya que arrojados
ignominia, praemio, poena similibusque de de nuestras posesiones, se nos ha encerrado en
rebus in utramque partem dicendi etiam nos et este pequeño predio, y aun éste anda en litigio, y
vim et artem habere debemus. [108] Sed siendo nosotros patrones y defensores de otros no
quoniam de nostra possessione depulsi in parvo hemos podido conservar lo que era nuestro,
et eo litigioso praediolo relicti sumus et aliorum tomemos prestado lo que necesitamos, de los que
patroni nostra tenere tuerique non potuimus, ab indignamente usurparan nuestro patrimonio.
eis, quod indignissimum est, qui in nostrum
patrimonium inruperunt, quod opus est nobis
mutuemur.
[XXVIII] [109] Dicunt igitur nunc quidem illi, »Dicen, los que de una parte y lugar pequeño de la
qui ex particula parva urbis ac loci nomen ciudad de Atenas se llaman filósofos peripatéticos o
habent et Peripatetici philosophi aut Academici académicos, y a quienes por su exquisito
nominantur, olim autem propter eximiam rerum conocimiento de las cosas más importantes y aun
maximarum scientiam a Graecis politici de los negocios públicos, llamaron antiguamente los
philosophi appellati universarum rerum Griegos filósofos políticos; dicen, repito, que todo
publicarum nomine vocabantur, omnem discurso civil entra en uno de estos dos géneros: o es
civilem orationem in horum alterutro genere una controversia definida, en que se señalan
versari: aut de finita controversia certis personas y tiempos, vg.: «¿Convendrá rescatar de
temporibus ac reis; hoc modo: placeatne a los Cartagineses nuestros cautivos, entregándoles
Karthaginiensibus captivos nostros redditis suis los suyos?» o es una cuestión indefinida y
recuperari? Aut infinite de universo genere universal, vg.: «¿Qué hemos de pensar y decidir
quaerentis: quid omnino de captivo statuendum respecto de los cautivos?» Al primer género le
ac sentiendum sit? Atque horum superius illud llaman causa o controversia, y le dividen en tres
genus causam aut controversiam appellant especies: litigio, deliberación y alabanza. A las
eamque tribus, lite aut deliberatione aut cuestiones indefinidas las llaman consultas. La
laudatione, definiunt; haec autem altera misma división usan para enseñar; pero no por
quaestio infinita et quasi proposita consultatio derecho propio, ni por sentencia, ni por recuperar
nominatur. [110] Atque [hactenus loquantur] una posición perdida, sino por una usurpación que
etiam hac in instituendo divisione utuntur, sed han cometido, según el derecho civil, rompiendo
ita, non ut iure aut iudicio, vi denique una rama en señal de dominio. También poseen el
recuperare amissam possessionem, sed ut [iure segundo género de cuestiones, en que se señalan
civili] surculo defringendo usurpare videantur. tiempos, lugares y personas; pero tampoco esta
Nam illud alterum genus, quod est temporibus, posesión es muy segura. Hoy se celebra mucho en
locis, reis definitum, obtinent, atque id ipsum Filon, el más ilustre de los académicos, este
lacinia - nunc enim apud Philonem, quem in conocimiento y ejercicio de las causas. Las
170
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
Academia [maxime] vigere audio, etiam harum cuestiones indefinidas tan sólo las nombran al
iam causarum cognitio exercitatioque principio del arte, y dicen que son propias del
celebratur - alterum vero tantum modo in prima orador; pero ni penetran su naturaleza, ni las dividen
arte tradenda nominant et oratoris esse dicunt; en partes o géneros; así es que más les valiera
sed neque vim neque naturam eius nec partis pasarlas del todo en silencio, que abandonar la
nec genera proponunt, ut praeteriri omnino materia después de haberla empezado a tratar, pues
fuerit satius quam attactum deseri; nunc enim ahora parece que callan por ignorancia, y entonces
inopia reticere intelleguntur, tum iudicio podía creerse que lo hacían por buen juicio.
viderentur.
[XXIX] [111] Omnis igitur res eandem habet »Toda cuestión está sujeta a dudas, ya verse sobre
naturam ambigendi, de qua quaeri et disceptari materias indefinidas, ya sobre las causas que se
potest, sive in infinitis consultationibus discuten en la ciudad y en el foro, y no hay ninguna
disceptatur sive in eis causis, quae in civitate et que no se refiera o al conocimiento o a la acción.
forensi disceptatione versantur; neque est ulla, Porque, o se busca el conocimiento y ciencia de la
quae non aut ad cognoscendi aut ad agendi vim cosa misma, vg.., «¿Ha de apetecerse la virtud por
rationemque referatur; [112] nam aut ipsa su dignidad o por sus propios frutos?» o se trata de
cognitio rei scientiaque perquiritur, ut virtus tomar consejo para determinarse a la acción, vg.:
suamne propter dignitatem an propter fructum «¿Debe el sabio gobernar la república?» Los modos
aliquem expetatur; aut agendi consilium de conocimientos son tres: conjetura, definición y
exquiritur, ut sitne sapienti capessenda res consecuencia. Conjetura, vg.: «¿Existe en el género
publica. [113] Cognitionis autem tres modi, humano la sabiduría?» La definición explica la
coniectura, definitio et, ut ita dicam, naturaleza de la cosa, vg.: «¿Qué es la sabiduría?»
consecutio: nam quid in re sit, coniectura Consecuencia, vg.: «¿Puede mentir alguna vez el
quaeritur, ut illud, sitne in humano genere hombre de bien?» La conjetura pueden dividirla en
sapientia, quam autem vim quaeque res habeat, cuatro géneros; porque, o se pregunta lo que es, vg.:
definitio explicat, ut si quaeratur, quid sit «¿El derecho entre los hombres procede de la
sapientia; consecutio autem tractatur, cum quid naturaleza o de la opinión?» o se investiga el
quamque rem sequatur, anquiritur, ut illud, origen de alguna cosa, vg.: «¿Cuál es el origen de
sitne aliquando mentiri boni viri. [114] Redeunt las leyes y del gobierno?» o se pregunta la causa y
rursus ad coniecturam eamque in quattuor razón, vg.: «¿Por qué los hombres más doctos
genera dispertiunt; nam aut quid sit quaeritur, disienten en asuntos de grande importancia?» o se
hoc modo: naturane sit ius inter homines an in disputa acerca de las alteraciones y mudanzas, vg.:
opinionibus; aut, quae sit origo cuiusque rei, ut «¿Puede morir la virtud en el hombre o convertirse
quod sit initium legum aut rerum publicarum; en vicio?» Son casos de definición cuando se habla
aut causa et ratio, ut si quaeratur, cur doctissimi de principios universales y grabados en la mente de
homines de maximis rebus dissentiant; aut de todos, vg.: «Lo justo es lo que conviene a la
immutatione, ut, si disputetur, num interire mayor parte de los ciudadanos,» o cuando se
virtus in homine aut num in vitium possit investigan las propiedades de una cosa, vg.: «¿El
convertere. [115] Definitionis autem sunt hablar con ornato es propio del orador, o puede
disceptationes aut, cum quaeritur, quid in hacerlo algún otro?» o cuando la cosa se divide en
communi mente quasi impressum sit, ut si partes, vg.: «¿Cuántos géneros hay de bienes
disseratur, idne sit ius, quod maximae parti sit apetecibles? ¿Son por ventura tres, bienes de alma,
utile; aut, cum quid cuiusque sit proprium de cuerpo o exteriores?» o cuando se describe la
exquiritur, ut ornate dicere propriumne sit forma y carácter de alguna persona, vg.,el avaro, el
oratoris an id etiam aliquis praeterea facere sedicioso y el vanaglorioso.
possit, aut? cum res distribuitur in partis, ut si »La consecuencia abraza dos géneros de cuestiones,
quaeratur, quot sint genera rerum porque, o es sencilla, vg.: «¿Ha de apetecerse la
expetendarum, ut sintne tria, corporis, animi gloria?» o procede por comparación, vg.: «¿Es más
externarumque rerum, aut, cum, quae forma et apetecible la gloria que la riqueza?» La discusión
171
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
quasi naturalis nota cuiusque sit, describitur, ut sencilla tiene tres modos, según se trate de lo que
si quaeratur avari species, seditiosi, gloriosi. se ha de apetecer o huir, vg.: «¿Podemos desear los
[116] Consecutionis autem duo prima honores? ¿Debemos huir de la pobreza?» O se
quaestionum genera ponuntur; nam aut simplex disputa de lo justo y de lo injusto, vg.: «¿Es justo
est disceptatio, ut si disseratur, expetendane sit vengar las injurias de nuestros parientes?» O de lo
gloria, aut ex comparatione, laus an divitiae honesto y de lo torpe, vg.: «¿Es honesto morir por
magis expetendae sint; simplicium autem sunt alcanzar gloria?» Los modos de la comparación son
tres modi: de expetendis fugiendisve rebus, ut dos: en el uno se busca la semejanza o diferencia
expetendine honores sint, num fugienda entre dos cosas, vg., entre temer y respetar, entre el
paupertas; de aequo aut iniquo, ut aequumne sit rey y el tirano, entre el adulador y el amigo; o se
ulcisci iniurias etiam propinquorum; de honesto pregunta cuál de dos cosas ha de ser preferida, vg.:
aut turpi, ut hoc, sitne honestum gloriae causa «¿El sabio ha de guiarse por la alabanza de los
mortem obire. [117] Comparationis autem duo mejores o por el aplauso popular?» Estas son las
sunt modi: unus, cum idemne sit an aliquid divisiones que los retóricos más doctos hacen de las
intersit quaeritur; ut metuere et vereri, ut rex et cuestiones relativas al conocimiento.
tyrannus, ut adsentator et amicus; alter, cum
quid praestet aliud alii quaeritur, ut illud,
optimine cuiusque sapientes an populari laude
ducantur. Atque eae quidem disceptationes,
quae ad cognitionem referuntur, sic fere a
doctissimis hominibus describuntur.
[XXX] [118] Quae vero referuntur ad »Las que se refieren a la acción, o versan sobre el
agendum, aut in offici disceptatione versantur, deber, y se pregunta qué es lo recto y lo que debe
quo in genere quid rectum faciendumque sit hacerse (y aquí entra todo el tratado de las virtudes
quaeritur, cui loco omnis virtutum et vitiorum y los vicios), o tienen por objeto excitar o calmar
est silva subiecta, aut in animorum aliqua los afectos. A este género pertenecen las
permotione aut gignenda aut sedanda exhortaciones, reprensiones, consuelos, quejas y
tollendave tractantur. Huic generi subiectae todo impulso propio para mover los ánimos o para
sunt cohortationes, obiurgationes, mitigarlos.
consolationes, miserationes omnisque ad »Explicados estos géneros y modos de controversia,
omnem animi motum et impulsio et, si ita res poco importa que nuestra división difiera algo de la
feret, mitigatio. [119] Explicatis igitur his de Antonio, porque iguales son los miembros de
generibus ac modis disceptationum omnium una y otra, aunque yo los distribuyo de un modo
nihil sane ad rem pertinet, si qua in re algo diferente que él. Paso adelante, y vuelvo a mi
discrepavit ab Antoni divisione nostra partitio: asunto y propósito.
eadem sunt membra in utriusque disputatione, »De los lugares que expuso Antonio, pueden
sed paulo secus a me atque ab illo partita ac tomarse argumentos para todo género de cuestiones;
tributa. Nunc ad reliqua progrediar meque ad pero los hay más acomodados a unas cuestiones que
meum munus pensumque revocabo. Nam ex a otras. En esto no insistiré, por ser cosa tan
illis locis, quos euit Antonius, omnia sunt ad evidente.
quaeque genera quaestionum argumenta »Son más elegantes las oraciones que ofrecen más
sumenda; sed aliis generibus alii loci magis campo donde explayarse y que de una controversia
erunt apti; de quo non tam quia longum est singular y privada se elevan a los principios
quam quia perspicuum est, dici nihil est generales, de suerte que los oyentes, conocida la
necesse. [120] Ornatissimae sunt igitur naturaleza, género y universalidad del asunto,
orationes eae, quae latissime vagantur et a puedan juzgar del caso particular, del reo, del
privata [et a singulari] controversia se ad crimen o del litigio. A este género de ejercicio ha
universi generis vim explicandam conferunt et convidado a estos jóvenes Antonio, y ha juzgado
convertunt, ut ei, qui audiant, natura et genere que de las más estrechas y agudas cuestiones debíais
172
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
et universa re cognita de singulis reis et elevaros en vuestros discursos a lo más universal y
criminibus et litibus statuere possint. [121] variado. Este no es asunto de pocos libros, como se
Hanc ad consuetudinem exercitationis vos, persuaden los que escribieron del arte de bien decir,
adulescentes, est cohortatus Antonius atque a ni se aprende con un paseo por el Tusculano antes
minutis angustisque concertationibus ad de comer, ni con una sesión como la de esta tarde.
omnem vim varietatemque vos disserendi No basta aguzar y tener expedita la lengua, sino
traducendos putavit; qua re non est paucorum henchir y llenar el pecho de cosas admirables y
libellorum hoc munus, ut ei, qui scripserunt de excelentes por su dulzura, elegancia y variedad.
dicendi ratione, arbitrantur, neque Tusculani
atque huius ambulationis antemeridianae aut
nostrae posmeridianae sessionis; non enim
solum acuenda nobis neque procudenda lingua
est, sed onerandum complendumque pectus
maximarum rerum et plurimarum suavitate,
copia, varietate.
[XXXI] [122] Nostra est enim - si modo nos Si somos oradores, si figuramos como los primeros
oratores, si in civium disceptationibus, si in en las contiendas de los ciudadanos, en los peligros
periculis, si in deliberationibus publicis y en las deliberaciones públicas, nuestra es, repito,
adhibendi auctores et principes sumus - nostra la posesión de toda esa sabiduría y doctrina, de la
est, inquam, omnis ista prudentiae doctrinaeque cual otros hombres que tenían ocio mientras
possessio, in quam homines quasi caducam nosotros estábamos ocupados, se apoderaron como
atque vacuam abundantes otio, nobis occupatis, si se tratara de cosa abandonada y baldía.
involaverunt atque etiam aut inridentes Y después de esto, o se burlan del orador con
oratorem, ut ille in Gorgia Socrates, cavillantur cavilaciones, como hace Sócrates en el Gorgias, o
aut aliquid de oratoris arte paucis praecipiunt escriben sobre el arte oratoria algunos librillos que
libellis eosque rhetoricos inscribunt, quasi non llaman retóricos, cual si no fuera propio de los
illa sint propria rhetorum, quae ab eisdem de oradores lo que los mismos filósofos discuten
iustitia, de officio, de civitatibus instituendis et acerca de la justicia, el deber, el régimen y gobierno
regendis, de omni vivendi denique etiam de de las ciudades, el método de vida y hasta la
naturae ratione dicuntur. [123] Quae quoniam naturaleza de las cosas. Todo lo cual, ya que no
iam aliunde non possumus, sumenda sunt nobis podemos tomarlo de otra parte, quitémoslo a los
ab eis ipsis, a quibus expilati sumus; dum modo mismos que nos lo han robado; con tal que lo
illa ad hanc civilem scientiam, quo pertinent et apliquemos a la ciencia política a que se refiere, y,
quam intuentur, transferamus, neque, ut ante como antes dije, no gastemos toda la vida en
dixi, omnem teramus in his discendis rebus aprender estas cosas, sino que, en habiendo
aetatem; sed cum fontis viderimus, quos nisi conocido las fuentes, que nunca sabremos bien si
qui celeriter cognorit, numquam cognoscet no las sabemos pronto, vengamos a beber en ellas
omnino, tum, quotienscumque opus erit, ex eis siempre que la ocasión lo exija. Ni es tan agudo el
tantum, quantum res petet, hauriemus; [124] ingenio del hombre, que pueda ver tantas cosas si no
nam neque tam est acris acies in naturis sele muestran, ni es tanta la oscuridad de las
hominum et ingeniis, ut res tantas quisquam cosas que un hombre de agudo ingenio no alcance
nisi monstratas possit videre, neque tanta tamen a distinguirlas si con atención las mira. En este tan
in rebus obscuritas, ut eas non penitus acri vir inmenso campo donde es lícito al orador vagar
ingenio cernat, si modo aspexerit. In hoc igitur libremente por dominios suyos, fácilmente hallará
tanto tam immensoque campo cum liceat aparato y adorno para sus discursos. La abundancia
oratori vagari libere atque ubicumque de ideas engendra la abundancia de palabras. Y si
constiterit, consistere in suo, facile suppeditat hay nobleza en las cosas mismas de que se habla,
omnis apparatus ornatusque dicendi; [125] en el esplendor de la materia se reflejan las
rerum enim copia verborum copiam gignit; et, palabras. Si el que habla o escribe ha recibido una
173
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
si est honestas in rebus ipsis, de quibus dicitur, educación liberal y esmerada, y arde en amor al
exsistit ex re naturalis quidam splendor in estudio, y la naturaleza le ayuda, y se ha ejercitado
verbis. Sit modo is, qui dicet aut scribet, en todo linaje de disputas, y conoce e imita a los
institutus liberaliter educatione doctrinaque más elegantes oradores y escritores, ni siquiera
puerili et flagret studio et a natura adiuvetur et tendrá que preguntar a sus maestros cómo ha de dar
in universorum generum infinitis ornato y esplendor a su palabra, porque en tanta
disceptationibus exercitatus ornatissimos abundancia de ideas y conocimientos la naturaleza
scriptores oratoresque ad cognoscendum misma con poco ejercicio encuentra todos los
imitandumque delegerit, ne ille haud sane, adornos del discurso.»
quem ad modum verba struat et inluminet, a
magistris istis requiret; ita facile in rerum
abundantia ad orationis ornamenta sine duce
natura ipsa, si modo est exercitata, delabitur."
[XXXII] [126] Hic Catulus "di immortales," Entonces dijo Cátulo: «¡Oh dioses inmortales, qué
inquit "quantam rerum varietatem, quantam variedad de cosas, qué fuerza, abundancia y
vim, quantam copiam, Crasse, complexus es grandeza has abrazado en tu discurso, Craso, y
quantisque ex angustiis oratorem educere ausus cómo de un círculo estrecho has sacado al orador
es et in maiorum suorum regno conlocare! para colocarle en el reino de sus mayores! Bien
Namque illos veteres doctores auctoresque sabemos que los antiguos maestros en el arte de
dicendi nullum genus disputationis a se hablar, ningún género de disputa tuvieron por ajeno
alienum putasse accepimus semperque esse in de su arte, y se ejercitaron en todo linaje de oratoria.
omni orationis ratione versatos; [127] ex quibus Por lo cual Hipias Eleo, habiendo venido a Olimpia
Elius Hippias, cum Olympiam venisset maxima en aquella gran festividad de los juegos, se glorió,
illa quinquennali celebritate ludorum, gloriatus delante de casi toda la Grecia, de no haber arte
est cuncta paene audiente Graecia nihil esse alguno que ignorase, y no sólo las artes liberales e
ulla in arte rerum omnium quod ipse nesciret; ingenuas, la geometría, la música, el conocimiento
nec solum has artis, quibus liberales doctrinae de las letras y de los poetas, y las ciencias que tratan
atque ingenuae continerentur, geometriam, de la naturaleza de las cosas, de las costumbres y de
musicam, litterarum cognitionem et poetarum los negocios públicos, sino que dijo que él, por su
atque illa, quae de naturis rerum, quae de propia mano, había hecho el anillo que llevaba, el
hominum moribus, quae de rebus publicis manto con que iba vestido, y los zuecos con que
dicerentur, se tenere sed anulum, quem haberet, estaba calzado. Sin duda que éste fue demasiado
pallium, quo amictus, soccos, quibus indutus adelante; pero de aquí es fácil conjeturar qué amor
esset, [se] sua manu confecisse. [128] Scilicet tuvieron aquellos oradores a las artes liberales,
nimis hic quidem est progressus, sed ex eo ipso cuando ni siquiera despreciaron las más humildes.
est coniectura facilis, quantum sibi illi oratores »¿Qué diré de Pródico Ceo, qué de Trasimaco
de praeclarissimis artibus appetierint, qui ne Calcedonio o de Protágoras Abderita? Cada uno de
sordidiores quidem repudiarint. Quid de estos disertó y escribió mucho en sus tiempos, aun
Prodico Cio, de Thrasymacho Calchedonio, de sobre ciencias naturales. Y el mismo Gorgias
Protagora Abderita loquar? Quorum unus Leontino, a quien quiso describirnos Platón como a
quisque plurimum ut temporibus illis etiam de un orador vencido por un filósofo, o no fue vencido
natura rerum et disseruit et scripsit. [129] Ipse nunca por Sócrates, ni es verdadero aquel diálogo
ille Leontinus Gorgias, quo patrono, ut Plato de Platón; o aunque fuese vencido, no ha de
voluit, philosopho succubuit orator, qui aut non negarse que Sócrates era más elocuente y diserto,
est victus umquam a Socrate neque sermo ille o, como tú dices, más copioso y mejor orador. Y
Platonis verus est; aut, si est victus, eloquentior con todo, en ese mismo libro de Platón ofrece
videlicet fuit et disertior Socrates et, ut tu Gorgias hablar copiosamente de todo asunto que se
appellas, copiosior et melior orator - sed hic in presente a discusión, y fue el primero en proponer
illo ipso Platonis libro de omni re, quaecumque ante un concurso numeroso que él hablaría de lo
174
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
in disceptationem quaestionemque vocetur, se que cada uno quisiera. Por eso se le tributó tanto
copiosissime dicturum esse profitetur; isque honor en Grecia, y a él sólo se erigió en Delfos una
princeps ex omnibus ausus est in conventu estatua, no dorada, sino de oro. Estos que nombro, y
poscere qua de re quisque vellet audire; cui otros muchos excelentes maestros de elocuencia,
tantus honos habitus est a Graecia, soli ut ex florecieron casi al mismo tiempo, de donde puede
omnibus Delphis non inaurata statua sed aurea inferirse que las cosas pasaron como tú, Craso, las
statueretur. [130] Sed hi, quos nominavi, has expuesto, y que el nombre de orador tuvo entre
multique praeterea summique dicendi doctores los antiguos Griegos más estimación, y exigía más
uno tempore fuerunt; ex quibus intellegi potest ciencia.
ita se rem habere, ut tu, Crasse, dicis, Pero dudo si se debe a tí más alabanza que
oratorisque nomen apud antiquos in Graecia vituperio a los Griegos, porque tú, nacido en otra
maiore quadam vel copia vel gloria floruisse. lengua y costumbres, en una ciudad ocupadísima,
[131] Quo quidem magis dubito tibine plus distraído en los negocios de casi todos los
laudis an Graecis vituperationis statuam esse particulares y en el gobierno de una ciudad que rige
tribuendum: cum tu in alia lingua ac moribus todo el orbe, has llegado a abarcar tanta suma de
natus occupatissima in civitate vel privatorum conocimientos y a unirlos con la ciencia y ejercicio
negotiis paene omnibus vel orbis terrae del que por tus consejos y palabra tiene más
procuratione ac summi imperi gubernatione autoridad en la república, mientras que ellos,
destrictus tantam vim rerum cognitionemque nacidos en las letras y entregados con ardor a los
comprehenderis eamque omnem cum eius, qui estudios en medio del ocio más completo, no sólo
consilio et oratione in civitate valeat, scientia no acrecentaron nada, sino que ni aun supieron
atque exercitatione sociaris; illi nati in litteris conservar ni trasmitir lo que sus mayores les habían
ardentesque his studiis, otio vero diffluentes, dejado.»
non modo nihil acquisierint, sed ne relictum
quidem et traditum et suum conservarint."
[XXXIII] [132] Tum Crassus "non in hac" Prosiguió Craso: «No sólo en esto, sino en otras
inquit "una, Catule, re, sed in aliis etiam muchas cosas, se ha menoscabado la grandeza de los
compluribus distributione partium ac conocimientos con la distribución y separación de
separatione magnitudines sunt artium partes. ¿Crees que en tiempo de Hipócrates el de
deminutae. An tu existimas, cum esset Cos hubo médicos que curaban, unos las
Hippocrates ille Cous, fuisse tum alios enfermedades, otros las heridas, otros los ojos?
medicos, qui morbis, alios, qui vulneribus, Cuando Euclides o Arquímedes enseñaban la
alios, qui oculis mederentur? Num geometriam geometría, cuando Damon o Aristójeno profesaban
Euclide aut Archimede, num musicam Damone la música, o Aristófanes y Calímaco las letras,
aut Aristoxeno, num ipsas litteras Aristophane ¿crees que estuvieron tan separadas que nadie
aut Callimacho tractante tam discerptas fuisse, abrazó la totalidad, sino que cada uno eligió una
ut nemo genus universum complecteretur atque parte para trabajar en ella? Yo mismo oí a mi
ut alius aliam sibi partem in qua elaboraret padre y a mi suegro que nuestros mayores,
seponeret? [133] Equidem saepe hoc audivi de cuando querían alcanzar la gloria de la sabiduría,
patre et de socero meo, nostros quoque abrazaban todas las ciencias conocidas entonces en
homines, qui excellere sapientiae gloria vellent, nuestra ciudad. Ellos se acordaban de Sexto Elio.
omnia, quae quidem tum haec civitas nosset, Nosotros hemos visto a Marco Manilio pasearse por
solitos esse complecti. Meminerant illi Sex. el foro, como ofreciendo a todos los ciudadanos el
Aelium; M'. vero Manilium nos etiam vidimus auxilio de su consejo. Y ora estuviese en el foro, ora
transverso ambulantem foro; quod erat insigne en su casa sentado en la silla de jurisconsulto, no
eum, qui id faceret, facere civibus suis omnibus sólo iban a consultarle sobre el derecho civil, sino
consili sui copiam; ad quos olim et ita sobre el matrimonio de una hija, sobre la compra de
ambulantis et in solio sedentis domi sic un fundo, sobre el cultivo de un campo, sobre todo
adibatur, non solum ut de iure civili ad eos, negocio u obligación. Esta fue la sabiduría del
175
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
verum etiam de filia conlocanda, de fundo antiguo Publio Craso; esta la de Tiberio
emendo, de agro colendo, de omni denique aut Coruncanio; esta la del prudentísimo Escipion,
officio aut negotio referretur. [134] Haec fuit P. bisabuelo de mi yerno, todos los cuales fueron
Crassi illius veteris, haec Ti. Coruncani, haec Pontífices máximos, y se les consultaba sobre todas
proavi generi mei Scipionis prudentissimi las cosas divinas y humanas, y ellos daban su
hominis sapientia, qui omnes pontifices maximi parecer y consejo en el Senado y ante el pueblo, y
fuerunt, ut ad eos de omnibus divinis atque en las causas de los amigos, en la paz y en la guerra.
humanis rebus referretur; eidemque in senatu et ¿Qué le faltó a Marco Caton sino esta culta
apud populum et in causis amicorum et domi et doctrina, venida del otro lado del mar? ¿Acaso
militiae consilium suum fidemque praestabant. porque sabía el derecho civil no era elocuente, o
[135] Quid enim M. Catoni praeter hanc porque lo era, ignoraba el derecho civil? En uno y
politissimam doctrinam transmarinam atque otro género sobresalió igualmente. ¿Acaso por
adventiciam defuit? Num, quia ius civile servir a los particulares dejó de atender a los
didicerat, causas non dicebat? Aut quia poterat negocios públicos? No hubo en el pueblo mejor
dicere, iuris scientiam neglegebat? Vtroque in senador ni más excelente general. En suma, nada
genere et elaboravit et praestitit. Num propter se supo o hizo en aquellos tiempos en la ciudad sin
hanc ex privatorum negotiis conlectam gratiam que él lo investigara y supiera, y aun escribiese sobre
tardior in re publica capessenda fuit? Nemo ello.
apud populum fortior, nemo melior senator; et Ahora, por el contrario, vienen muchos a pretender
idem facile optimus imperator; denique nihil in los honores y a gobernar la república desprevenidos
hac civitate temporibus illis sciri discive potuit, e inermes, sin ningún conocimiento de las cosas ni
quod ille non cum investigarit et scierit tum ciencia alguna. Y si se aventaja al uno entre muchos,
etiam conscripserit. [136] Nunc contra plerique bástale para envanecerse el sobresalir en un solo
ad honores adipiscendos et ad rem publicam concepto, vg., en el valor guerrero o en el manejo de
gerendam nudi veniunt atque inermes, nulla las armas, cosas ahora algo anticuadas, o en la
cognitione rerum, nulla scientia ornati. Sin ciencia del derecho, y no todo, por que nadie estudia
aliquis excellit unus e multis, effert se, si unum el derecho pontificio, o en la elocuencia, que ellos
aliquid adfert, aut bellicam virtutem aut usum hacen consistir en el ruido y torrente de las palabras,
aliquem militarem; quae sane nunc quidem pero ignorando el parentesco y alianza de todas las
obsoleverunt; aut iuris scientiam, ne eius buenas artes y de las virtudes entre sí.
quidem universi; nam pontificium, quod est
coniunctum, nemo discit; aut eloquentiam,
quam in clamore et in verborum cursu positam
putant; omnium vero bonarum artium, denique
virtutum ipsarum societatem cognationemque
non norunt.
[XXXIV] [137] Sed ut ad Graecos referam »Volviendo ahora a los Griegos (ya que no se puede
orationem, quibus carere hoc quidem in prescindir de ellos en esta discusión, porque así
sermonis genere non possumus - nam ut virtutis como tomamos de los nuestros ejemplos de valor,
a nostris, sic doctrinae sunt ab illis exempla hemos de tomar de los Helenos ejemplos de
petenda - septem fuisse dicuntur uno tempore, doctrina), dícese que hubo al mismo tiempo siete
qui sapientes et haberentur et vocarentur: hi llamados sabios y tenidos por tales. Todos éstos,
omnes praeter Milesium Thalen civitatibus suis fuera de Thales de Mileto, tuvieron el poder
praefuerunt. Quis doctior eisdem temporibus supremo en sus ciudades respectivas. ¿Quién fue
illis aut cuius eloquentia litteris instructior más docto en aquellos tiempos, o quién supo unir
fuisse traditur quam Pisistrati? Qui primus la elocuencia y las bellas letras tan bien como
Homeri libros confusos antea sic disposuisse Pisistrato, de quien se dice que fue el primero en
dicitur, ut nunc habemus. Non fuit ille quidem corregir los libros de Homero, confusos antes, y en
civibus suis utilis, sed ita eloquentia floruit, ut disponerlos por el orden en que ahora los tenemos?
176
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
litteris doctrinaque praestaret. [138] Quid »No fue, ciertamente, hombre útil a sus
Pericles? De cuius vi dicendi sic accepimus, ut, conciudadanos; pero en elocuencia, como en letras
cum contra voluntatem Atheniensium y doctrina, aventajó a todos. ¿Y qué diremos de
loqueretur pro salute patriae severius, tamen id Pericles? cuya abundancia en el decir fue tal, que
ipsum, quod ille contra popularis homines hasta cuando se oponía a la voluntad de los
diceret, populare omnibus et iucundum Atenienses, y por el interés de la patria hablaba con
videretur; cuius in labris veteres comici, etiam alguna dureza contra el pueblo, era a pesar de todo
cum illi male dicerent (quod tum Athenis fieri popular y aplaudido, y de él dijeron los antiguos
licebat), leporem habitasse dixerunt tantamque cómicos (aunque alguna vez le satirizaron según la
in eodem vim fuisse, ut in eorum mentibus, qui costumbre de Atenas) que la gracia habitaba en sus
audissent, quasi aculeos quosdam relinqueret. labios, y que era tanta la fuerza de su palabra que
At hunc non declamator aliqui ad clepsydram dejaba siempre una especie de aguijón en el ánimo
latrare docuerat, sed, ut accepimus, de los que le oían. Pero no le había enseñado ningún
Clazomenius ille Anaxagoras vir summus in hablador a dar gritos, midiendo el tiempo por la
maximarum rerum scientia: itaque hic doctrina, Clepsidra, sino que su maestro fue Anaxágoras de
consilio, eloquentia excellens quadraginta annis Clazomene, varón consumado en muchas ciencias.
praefuit Athenis et urbanis eodem tempore et Éste con su doctrina, consejo y elocuencia, gobernó
bellicis rebus. [139] Quid Critias? Quid cuarenta años a Atenas, así en la paz como en la
Alcibiades? Civitatibus quidem suis non boni, guerra. Y Cricias y Alcibiades, malos ciudadanos
sed certe docti atque eloquentes, nonne uno y otro, pero en verdad doctos y elocuentes, ¿no
Socraticis erant disputationibus eruditi? Quis habían recibido las enseñanzas de Sócrates?
Dionem Syracosium doctrinis omnibus ¿Y quién hizo consumado en todas las ciencias a
expolivit? Non Plato? Atque eum idem ille non Dion Siracusano?
linguae solum, verum etiam animi ac virtutis ¿No fue Platón, el cual, maestro no sólo de lengua,
magister ad liberandam patriam impulit, sino de ánimo y virtud, le impulsó y armó para que
instruxit, armavit. Aliisne igitur artibus hunc libertase su patria? ¿Fue distinta la enseñanza que
Dionem instituit Plato, aliis Isocrates dio Platón a este su discípulo, de la que dio
clarissimum virum Timotheum Cononis Isócrates al hijo del ilustre caudillo Conon, a
praestantissimi imperatoris filium, summum Timoteo, gran general al mismo tiempo que hombre
ipsum imperatorem hominemque doctissimum? doctísimo, o el pitagórico Lisís al tebano
Aut aliis Pythagorius ille Lysis Thebanum Epaminondas, quizá el hombre más esclarecido de
Epaminondam, haud scio an summum virum toda la Grecia, o Jenofonte a Agesilao, o Arquitas
unum omnis Graeciae? Aut Xenophon Tarentino a Filolao, o el mismo Pitágoras a toda
Agesilaum? Aut Philolaus Archytam aquella Italia griega que se llamó Magna Grecia?
Tarentinum? Aut ipse Pythagoras totam illam
veterem Italiae Graeciam, quae quondam
magna vocitata est?
[XXXV] [140] Equidem non arbitror; sic enim Yo pienso que no. De aquí infiero que en otro
video, unam quandam omnium rerum, quae tiempo fue una misma la enseñanza propia del
essent homine erudito dignae atque eo, qui in re hombre erudito y del que había de gobernar la
publica vellet excellere, fuisse doctrinam; quam república, y que los que recibían esta enseñanza, si
qui accepissent, si eidem ingenio ad tenían ingenio para la oratoria y se dedicaban a
pronuntiandum valuissent et se ad dicendum ella, eran los que más se aventajaban en la
quoque non repugnante natura dedissent, elocuencia. Así, el mismo Aristóteles, viendo tan
eloquentia praestitisse. [141] Itaque ipse floreciente y llena de discípulos la escuela de
Aristoteles cum florere Isocratem nobilitate Isócrates, porque había convertido éste en vana
discipulorum videret, quod [ipse] suas elegancia la oratoria del foro y de la plaza pública,
disputationes a causis forensibus et civilibus ad mudó de repente todo su método de enseñanza, y
inanem sermonis elegantiam transtulisset, aplicóse con poca alteración un verso del Filoctetes.
177
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
mutavit repente totam formam prope Había dicho éste: «Vergonzoso es callar cuando
disciplinae suae versumque quendam hablan los bárbaros.»
Philoctetae paulo secus dixit: ille enim turpe Y dijo Aristóteles: «Vergüenza es permitir que hable
sibi ait esse tacere, cum barbaros, hic autem, Isócrates. «Y por eso adornó e ilustró toda esta
cum Isocratem pateretur dicere; itaque ornavit doctrina, y procuró juntar el conocimiento de las
et inlustravit doctrinam illam omnem rerumque cosas con el ejercicio de la palabra. Ni se ocultó
cognitionem cum orationis exercitatione esto al sapientísimo rey Filipo, que le puso por
coniunxit. Neque vero hoc fugit maestro de su hijo Alejandro, para que aprendiera
sapientissimum regem Philippum, qui hunc de él al mismo tiempo los preceptos de bien decir y
Alexandro filio doctorem accierit, a quo eodem de bien obrar.
ille et agendi acciperet praecepta et eloquendi. »Y si alguno quiere llamar orador al filósofo que
[142] Nunc sive qui volet, eum philosophum, posea abundancia de ideas y riqueza de dicción, yo
qui copiam nobis rerum orationisque tradat, per no me opondré, ni tampoco a que se llame filósofo
me appellet oratorem licet; sive hunc oratorem, al orador que une la sabiduría con la elocuencia;
quem ego dico sapientiam iunctam habere siempre que convengamos en que no es digna de
eloquentiae, philosophum appellare malet, non alabanza ni la torpeza del que tiene ideas, pero que
impediam; dum modo hoc constet, neque no sabe expresarlas, ni la vana locuacidad del que
infantiam eius, qui rem norit, sed eam explicare habla sin tener nada que decir. Y si hubiera de elegir
dicendo non queat, neque inscientiam illius, cui entre una de las dos cosas, mejor escogería la
res non suppetat, verba non desint, esse sabiduría inelegante que la locuaz ignorancia. Pero
laudandam; quorum si alterum sit optandum, si buscamos lo mejor de todo, eberemos otorgar la
malim equidem indisertam prudentiam quam palma al orador sabio. Consintamos en que le
stultitiam loquacem; [143] sin quaerimus quid llamen filósofo, y cesa toda controversia. Si se
unum excellat ex omnibus, docto oratori palma quiere establecer división entre oradores y filósofos,
danda est; quem si patiuntur eundem esse siempre resultarán estos últimos inferiores, porque
philosophum, sublata controversia est; sin eos el orador perfecto posee la ciencia del filósofo, al
diiungent, hoc erunt inferiores, quod in oratore paso que en el filósofo no es de rigor la elocuencia.
perfecto inest illorum omnis scientia, in Quizá ellos la desprecien, pero siempre tendrán que
philosophorum autem cognitione non continuo convenir en que es algo que se añado a su arte.»
inest eloquentia; quae quamvis contemnatur ab Habiendo dicho esto Craso, guardó silencio por
eis, necesse est tamen aliquem cumulum algunos instantes y callaron también los demás,
illorum artibus adferre videatur." Haec cum
Crassus dixisset, parumper et ipse conticuit et a
ceteris silentium fuit.
[XXXVI] [144] Tum Cotta "equidem," inquit hasta que dijo Cota: «No puedo quejarme, Craso,
"Crasse, non possum queri, quod mihi videare de que hayas hablado de otra cosa distinta de la que
aliud quiddam, id quod non susceperis, te habíamos pedido, porque nos has dado
disputasse; plus enim aliquanto attulisti, quam mucho más que lo que acertábamos a desear;
tibi erat tributum a nobis ac denuntiatum; sed pero ciertamente, lo que habías tomado a tu cargo
certe ut eae partes fuerunt tuae, de inlustranda era explicarnos el ornato del discurso, y ya habías
oratione ut diceres, et eras ipse iam ingressus entrado en materia, dividiéndola en cuatro partes,
atque in quattuor partis omnem orationis y nos habías dicho bastante de las dos primeras,
laudem discripseras, cum de duabus primis aunque a tu parecer breve y ligeramente, pero
nobis quidem satis, sed, ut ipse dicebas, todavía te faltaba explicar las otras dos: primera,
celeriter exigueque dixisses, duas tibi reliquas cómo se ha de hablar con ornato; segunda, con
feceras, quem ad modum primum ornate, oportunidad. Apenas habías comenzado a tratar
deinde etiam apte diceremus: [145] quo cum este punto, el ardor de tu ingenio te levantó a tal
ingressus esses, repente te quasi quidam aestus distancia de la tierra, que casi te perdimos de vista.
ingeni tui procul a terra abripuit atque in altum Abrazaste todo linaje de ciencias, y aunque en tan
178
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
a conspectu paene omnium abstraxit; omnem breve tiempo no pudiste agotar todo el caudal de tu
enim rerum scientiam complexus non tu saber, ni sé el efecto que en los demás harías, de mí
quidem eam nobis tradidisti; neque enim fuit puedo decirte, que me moviste a entrar en la
tam exigui temporis; sed apud hos quid Academia. Mas no por eso juzgo necesario consumir
profeceris nescio, me quidem in Academiam toda la vida en esos estudios, sino poder (como tú
totum compulisti. In qua velim sit illud, quod mismo has dicho) abarcarlos de una mirada. Pero
saepe posuisti, ut non necesse sit consumere aunque fuera su estudio más difícil o yo más
aetatem atque ut possit is illa omnia cernere, tardo y rudo que lo que soy, no descansaré hasta
qui tantum modo aspexerit; sed etiam si est haber aprendido el doble método que tienen los
aliquando spissius aut si ego sum tardior, académicos para defender el pro y el contra en
profecto numquam conquiescam neque todo género de cuestiones.»
defatigabor ante, quam illorum ancipitis vias
rationesque et pro omnibus et contra omnia
disputandi percepero." [146] Tum Caesar Entonces dijo César: «Una cosa hay en tu discurso,
"unum" inquit "me ex tuo sermone maxime, Craso, que me ha llamado mucho la atención, y es
Crasse, commovit, quod eum negasti, qui non el negar tú que pueda aprender nunca el que no
cito quid didicisset, umquam omnino posse aprende pronto. La prueba no es difícil: o yo
perdiscere; ut mihi non sit difficile periclitari et adquiriré pronto esa ciencia que tanto condenas, o si
aut statim percipere ista, quae tu verbis ad no lo consigo no me empeñaré en perder el tiempo,
caelum extulisti, aut, si non potuerim, tempus y me contentaré con la escasa doctrina que ahora
non perdere, cum tamen his nostris possim esse poseo.»
contentus." [147] Hic Sulpicius "ego vero," A esto añadió Sulpicio: «Yo, Craso, no quiero
inquit "Crasse, neque Aristotelem istum neque competir ni con Aristóteles, ni con Carneades, ni
Carneadem nec philosophorum quemquam con ninguno de los filósofos. Tú dirás si es porque
desidero. Vel me licet existimes desperare ista desespero de poder aprender sus filosofías, o porque
posse perdiscere vel, id quod facio, hago de ellas muy poca estimación. Para la
contemnere; mihi rerum forensium et elocuencia que yo busco, bástame un vulgar
communium vulgaris haec cognitio satis magna conocimiento de las cosas forenses y comunes, y
est ad eam, quam specto, eloquentiam; ex qua aun de éstas ignoro muchas, que sólo aprendo
ipsa tamen permulta nescio; quae tum denique, cuando la causa que he de defender lo exige. Por lo
cum causa aliqua, quae a me dicenda est, cual, si no estás ya cansado y no te parece molesto,
desiderat, quaero. Quam ob rem, nisi forte es vuelve a tratar de lo que se refiere al esplendor
iam defessus et si tibi non graves sumus, refer y ornato del discurso; lo cual he querido oír de tí,
ad illa te, quae ad ipsius orationis laudem no para perder yo toda esperanza de conseguir
splendoremque pertinent; quae ego ex te audire alguna vez la elocuencia, sino para aprender algo
volui, non ut desperarem me eloquentiam y ponerme en camino.
consequi posse, sed ut aliquid addiscerem."
[XXXVII] [148] Tum Crassus "pervulgatas res -Vulgares cosas me preguntas, respondió Craso, y
requiris" inquit "et tibi non incognitas, Sulpici: de tí, oh Sulpicio, no desconocidas. Porque, ¿quién
quis enim de isto genere non docuit, non no ha enseñado o ha dejado escrito algo sobre
instituit, non scriptum etiam reliquit? Sed esta materia? Pero te daré gusto y te expondré
geram morem et ea dumtaxat, quae mihi nota brevemente lo que yo alcanzo, remitiéndote en lo
sunt, breviter exponam tibi; censebo tamen ad demás a los autores e inventores de estas menudas
eos, qui auctores et inventores sunt harum sane reglas.
minutarum rerum, revertendum. [149] Omnis »Toda oración se compone de palabras, y éstas
igitur oratio conficitur ex verbis; quorum pueden considerarse ya separadas, ya unidas. Hay
primum nobis ratio simpliciter videnda est, un género de ornato propio de cada una de las
deinde coniuncte. Nam est quidam ornatus palabras, y otro que resulta de su construcción y
orationis, qui ex singulis verbis est; alius, qui enlace. Usemos, pues, o de palabras propias, que
179
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
ex continuatis [coniunctis] constat. Ergo utimur son el nombre verdadero de las cosas, y nacieron,
verbis aut eis, quae propria sunt et certa quasi digámoslo así; con las cosas mismas, o de palabras
vocabula rerum, paene una nata cum rebus trasladadas de su significado primitivo, o de
ipsis; aut eis, quae transferuntur et quasi alieno palabras nuevas e inventadas por nosotros mismos.
in loco conlocantur; aut eis, quae novamus et Cuando se usa de palabras propias, el mérito del
facimus ipsi. [150] In propriis igitur est [verbis] orador está en huir de las abatidas y desusadas, y
illa laus oratoris, ut abiecta atque obsoleta valerse de las más selectas y elegantes, de las más
fugiat, lectis atque inlustribus utatur, in quibus llenas y armoniosas; el oído será el juez en la
plenum quiddam et sonans inesse videatur. Sed elección de estas palabras, para lo cual influye
in hoc verborum genere propriorum dilectus est mucho la costumbre de hablar correctamente. Por
habendus quidam atque is aurium quodam eso, lo que dice de los oradores el vulgo: «éste usa
iudicio ponderandus est; in quo consuetudo de palabras elegantes, o usa de palabras no
etiam bene loquendi valet plurimum. [151] elegantes,» no es efecto del arte, sino de un cierto
Itaque hoc, quod vulgo de oratoribus ab sentido natural, porque no es grande alabanza huir
imperitis dici solet "bonis hic verbis," aut de los defectos (aunque esto importe mucho). El
"aliquis non bonis utitur," non arte aliqua fundamento casi único del edificio es la elección y
perpenditur, sed quodam quasi naturali sensu uso de las palabras. Qué especie de edificio es el que
iudicatur: in quo non magna laus est vitare el orador levanta y cómo ha de adornarle, es lo que
vitium, quamquam est magnum, verum tamen vamos a indagar y a explicar ahora.
hoc quasi solum quoddam atque fundamentum
est, verborum usus et copia bonorum. [152] Sed
quid ipse aedificet orator et in quo adiungat
artem, id esse nobis quaerendum [atque
explicandum] videtur.
[XXXVIII] Tria sunt igitur in verbo simplici, Tres son, pues, los géneros de palabras de que el
quae orator adferat ad inlustrandam atque orador se sirve para ilustrar y adornar el discurso:
exornandam orationem: aut inusitatum verbum inusitadas, nuevas o trasladadas. Inusitadas son las
aut novatum aut translatum. [153] Inusitata sunt arcaicas y vetustas, desterradas ya del lenguaje
prisca fere ac vetustate ab usu cotidiani común, y de las cuales pueden hacer más uso los
sermonis iam diu intermissa, quae sunt poetas que nosotros. No obstante, hace buen efecto
poetarum licentiae liberiora quam nostrae; sed en el discurso alguna frase poética, y yo no dejaría
tamen raro habet etiam in oratione poeticum de decir como Celio: «cuando el Cartagines vino a
aliquod verbum dignitatem. Neque enim illud Italia,» y usaría otros muchos giros que, colocados
fugerim dicere, ut Caelius "qua tempestate oportunamente, dan a la oración un aspecto de
Poenus in Italiam venit," nec "prolem" aut antigüedad. Se usan también palabras nuevas,
"subolem" aut "effari" aut "nuncupare" aut, ut formadas ya por composición, ya sin composición.
tu soles, Catule, "non rebar" aut "opinabar"; aut »De la tercera clase son las palabras trasladadas,
alia multa, quibus loco positis grandior atque nacidas, ya de la necesidad y de la pobreza de
antiquior oratio saepe videri solet. [154] lenguaje, ya del deleite y elegancia. porque así
Novantur autem verba, quae ab eo, qui dicit, como los vestidos se inventaron primero para
ipso gignuntur ac fiunt, vel coniungendis defenderse del frío, y luego se usaron para adorno y
verbis, ut haec: tum pavor sapientiam omnem gala del cuerpo, así las traslaciones reconocieron
mi exanimato expectorat. Num non vis huius por primera causa la necesidad, por segunda el
me versutiloquas malitias... videtis enim et placer. Que las vides producen yemas, que las
"versutiloquas" et "expectorat" ex coniunctione hierbas están lujosas y los sembrados alegres, hasta
facta esse verba, non nata; sed saepe vel sine los rústicos lo dicen. Las palabras trasladadas
coniunctione verba novantur ut "ille senius explican lo que con palabras propias apenas puede
desertus," ut "di genitales," ut "bacarum declararse, y la semejanza en que la traslación se
ubertate incurvescere." [155] Tertius ille modus funda aclara más nuestro pensamiento. Estas
180
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
transferendi verbi late patet, quem necessitas traslaciones son una especie de préstamo en que
genuit inopia coacta et angustiis, post autem tomamos de otra parte lo que no tenemos. Hay otras
iucunditas delectatioque celebravit. Nam ut más audaces, que no indican pobreza, sino que
vestis frigoris depellendi causa reperta primo, añaden algún esplendor al discurso. ¿Pero para qué
post adhiberi coepta est ad ornatum etiam he de explicar sus géneros y el modo de hallarlos?
corporis et dignitatem, sic verbi translatio
instituta est inopiae causa, frequentata
delectationis. Nam gemmare vitis, luxuriem
esse in herbis, laetas segetes etiam rustici
dicunt. Quod enim declarari vix verbo proprio
potest, id translato cum est dictum, inlustrat id,
quod intellegi volumus, eius rei, quam alieno
verbo posuimus, similitudo. [156] Ergo hae
translationes quasi mutuationes sunt, cum quod
non habeas aliunde sumas, illae paulo
audaciores, quae non inopiam indicant, sed
orationi splendoris aliquid arcessunt; quarum
ego quid vobis aut inveniendi rationem aut
genera ponam?
[XXXIX] [157] [Similitudinis est ad verbum »En la metáfora la comparación está reducida a una
unum contracta brevitas, quod verbum in alieno sola palabra, puesta en lugar ajeno como si fuera
loco tamquam in suo positum si agnoscitur, propio: si se comprende, agrada; si la semejanza no
delectat, si simile nihil habet, repudiatur]; sed existe, la metáfora queda sin efecto alguno. Solo
ea transferri oportet, quae aut clariorem faciunt conviene usar de metáforas para hacer más clara
rem, ut illa omnia: inhorrescit mare, tenebrae una cosa, vg.: «el mar se alborota; las tinieblas se
conduplicantur, noctisque et nimbum occaecat duplican; la negra noche lo oscurece todo; la llama
nigror, flamma inter nubis coruscat, caelum brilla entre las nubes; el cielo se estremece con los
tonitru contremit, grando mixta imbri largifico truenos; el granizo mezclado con larga lluvia cae
subita praecipitans cadit, undique omnes venti precipitado de las nubes; por todas partes se agitan
erumpunt, saevi exsistunt turbines, fervit aestu los furiosos vientos y se levantan recios torbellinos;
pelagus: omnia fere, quo essent clariora, el piélago hierve.» Aquí casi todas las expresiones
translatis per similitudinem verbis dicta sunt; son figuradas, y ellas hacen más clara la descripción
[158] aut quo significatur magis res tota sive de las cosas materiales. Lo mismo sucede con un
facti alicuius sive consili, ut ille, qui hecho humano, o un propósito o intención, como
occultantem consulto, ne id, quod ageretur, aquel que aludiendo a uno que hablaba oscuramente
intellegi posset, duobus translatis verbis para que nadie penetrara su intención, lo da a
similitudine ipsa indicat: quandoquidem is se entender con dos palabras trasladadas: «Este
circum vestit dictis, saepit se dolo. Non disfraza y rodea sus discursos.» A veces por medio
numquam etiam brevitas translatione conficitur, de la transición se consigue la brevedad, vg.: «Si el
ut illud "si telum manu fugit": imprudentia teli arma se escapó de sus tiranos.» Muchas palabras
missi brevius propriis verbis exponi non potuit, propias no darían a entender tan bien como una sola
quam est uno significata translato. [159] Hoc in trasladada, la imprudencia de haber dejado escapar el
genere persaepe mihi admirandum videtur quid arma. »Y me parece digno de notarse por qué
sit, quod omnes translatis et alienis magis agradan más a todos las palabras trasladadas y
delectentur verbis quam propriis et suis. ajenas que las propias y naturales.
[XL] Nam si res suum nomen et vocabulum Si la cosa no tiene nombre propio, como el pié en
proprium non habet, ut pes in navi, ut nexum, la nave, como el nexo en el matrimonio, como en la
quod per libram agitur, ut in uxore divortium, Mujer el divorcio, la necesidad obliga a tomar de
181
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
necessitas cogit, quod non habeas, aliunde otra parte lo que no se tiene; pero por grande que
sumere; sed in suorum verborum maxima copia sea la abundancia de palabras propias, siempre
tamen homines aliena multo magis, si sunt agradan más las ajenas, si la traslación está hecha
ratione translata, delectant. [160] Id accidere con arte. Creo que esto sucede o porque es una
credo, vel quod ingeni specimen est quoddam prueba de ingenio el saltar por encima de los
transilire ante pedes posita et alia longe repetita obstáculos y traer cosas de lejos, o porque el oyente
sumere; vel quod is, qui audit, alio ducitur muda de puntos de vista, sin apartarse, no obstante,
cogitatione neque tamen aberrat, quae maxima del principal asunto, o porque vemos al mismo
est delectatio; vel quod in singulis verbis res ac tiempo el asunto y lo que a él se parece, o porque
totum simile conficitur; vel quod omnis toda traslación que está racionalmente hecha se
translatio, quae quidem sumpta ratione est, ad dirige a los sentidos, y especialmente al de la vista,
sensus ipsos admovetur, maxime oculorum, qui que es el más agudo de todos. El perfume de la
est sensus acerrimus. [161] Nam et odor urbanidad, la delicada cortesía, el mu mullo del
urbanitatis et mollitudo humanitatis et murmur mar, la dulzura del discurso, son comparaciones
maris et dulcitudo orationis sunt ducta a ceteris tomadas de los demás sentidos; pero las de los ojos
sensibus; illa vero oculorum multo acriora, son mucho más vivas, y ponen casi en presencia del
quae paene ponunt in conspectu animi, quae ánimo lo que no podemos ver con los ojos. No hay
cernere et videre non possumus. Nihil est enim en la naturaleza cosa alguna de cuyo nombre no
in rerum natura, cuius nos non in aliis rebus podamos servirnos para expresar cosas diferentes.
possimus uti vocabulo et nomine. Vnde enim De donde quiera que se tomen similitudes (y se
simile duci potest, potest autem ex omnibus, pueden hallar casi en todo), puede sacarse también
indidem verbum unum, quod similitudinem la metáfora, que por el símil que contiene, da luz y
continet, translatum lumen adferet orationi. esplendor a todo el discurso.
[162] Quo in genere primum est fugienda »Lo primero que debe evitarse en este, género es la
dissimilitudo: "caeli ingentes fornices"; falta de exactitud en la comparación, vg.: «grandes
quamvis sphaeram in scaenam, ut dicitur, arcos del cielo;» y por más que Ennio, según
attulerit Ennius, tamen in sphaera fornicis cuentan, llevara una esfera a la escena, nunca podría
similitudo inesse non potest. Vive, Vlixes; dum encontrarse semejanza entre una esfera y un arco.
licet: oculis postremum lumen radiatum rape! «Vive mientras puedes, oh Ulises: arrebata con los
Non dixit "pete" non "cape," - haberet enim ojos este último rayo de luz.» No dijo toma ni
moram sperantis diutius esse victurum - sed recibe, porque eso indicaría más esperanzas de
"rape": est hoc verbum ad id aptatum, quod vivir largo tiempo que las que podía tener Ulises,
ante dixerat, "dum licet." sino que dijo: arrebata, lo cual conviene mejor con
lo que antes había dicho: mientras puedes.
[XLI] [163] Deinde videndum est ne longe »El símil tampoco ha de estar traído de lejos. Yo
simile sit ductum: "Syrtim" patrimoni, diría mejor el escollo, que no la sirte del patrimonio;
"scopulum" libentius dixerim; "Charybdim" mejor el abismo que la Caribdis de los bienes,
bonorum, "voraginem" potius; facilius enim ad porque más fácilmente se inclinan los ojos del
ea, quae visa, quam ad illa, quae audita sunt, entendimiento a lo que se ha visto que a lo que se ha
mentis oculi feruntur; et quoniam haec vel oído.
summa laus est in verbis transferendis, ut »Y aunque es gran mérito de la traslación el que
sensum feriat id, quod translatum sit, fugienda hiera los sentidos, ha de evitarse, sin embargo, toda
est omnis turpitudo earum rerum, ad quas torpeza en las ideas. No quiero que se diga que con
eorum animos, qui audient, trahet similitudo. la muerte de Escipion el Africano quedó castrada la
[164] Nolo dici morte Africani "castratam" esse república; no quiero que se llame a Glaucias el
rem publicam, nolo "stercus curiae" dici estiércol de la curia, porque aunque la
Glauciam; quamvis sit simile, tamen est in comparación no sea inexacta, la idea que sugiere
utroque deformis cogitatio similitudinis; nolo nada tiene de limpia. No quiero tampoco que la
esse aut maius, quam res postulet: "tempestas comparación sea mayor que lo que pide el asunto,
182
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
comissationis"; aut minus: "comissatio vg.: «la tempestad de la revuelta,» ni tampoco
tempestatis"; nolo esse verbum angustius id, menor, vg.; «la revuelta de la tempestad.» No
quod translatum sit, quam fuisset illud quiero que la palabra trasladada exprese menos que
proprium ac suum: quidnam est, obsecro? Quid lo que expresaría la propia, vg. «¿Por qué me haces
te adirier abnutas? Melius esset vetas, prohibes, señas para que no vaya a tu casa?» Mejor estaría:
absterres; quoniam ille dixerat: ilico istic, ne me lo vedas, me lo prohibes, me lo impides,
contagio mea bonis umbrave obsit ... [165] porque él había dicho: «Pronto, ahí mismo, para
Atque etiam, si vereare, ne paulo durior que mi contagio ni mi sombra no dañe a los
translatio esse videatur, mollienda est buenos.»
praeposito saepe verbo; ut si olim, M. Catone »Y si temes que la traslación parezca un poco dura,
mortuo, "pupillum" senatum quis relictum puedes suavizarla anteponiendo alguna palabra. vg.:
diceret, paulo durius; sin, "ut ita dicam, decir que, muerto Marco Caton, quedó como
pupillum," aliquanto mitius: etenim verecunda huérfano el Senado, es un poco duro; pero diciendo
debet esse translatio, ut deducta esse in alienum quedó como huérfano, digámoslo así, resulta ya
locum, non inrupisse, atque ut precario, non vi, algo más suave. Porque ha de haber cierto pudor en
venisse videatur. [166] Modus autem nullus est la metáfora, de suerte que parezca que ha entrado en
florentior in singulis verbis neque qui plus lugar ajeno, no por fuerza sino rogada.
luminis adferat orationi; nam illud, quod ex hoc »Entre las figuras que consisten en una sola
genere profluit non est in uno verbo translato, palabra, no hay ninguna más galana que esta, ni que
sed ex pluribus continuatis conectitur, ut aliud comunique más esplendor al discurso. La alegoría
dicatur, aliud intellegendum sit: neque me que de aquí nace, no consiste en una sola palabra
patiar iterum ad unum scopulum ut olim trasladada, sino en muchas continuadas, de suerte
classem Achivom offendere. Atque illud, erras, que se diga una cosa y se entienda otra, vg.: «ni
erras; nam exsultantem te et praefidentem tibi he de consentir otra vez que la armada de los
repriment validae legum habenae atque imperi Aquivos, tropiece en el mismo escollo y en las
insistent iugo. [167] Sumpta re simili verba mismas armas.» Y aquel otro ejemplo: «Yerras: tu
illius rei propria deinceps in rem aliam, ut dixi, insolente y temeraria confianza será contenida por
transferuntur. las fuertes riendas de la ley y del imperio.»
[XLII] Est hoc magnum ornamentum orationis, »Esta figura es grande ornato del discurso, pero ha
in quo obscuritas fugienda est; etenim hoc fere de huirse de la oscuridad, porque de aquí resulta lo
genere fiunt ea, quae dicuntur aenigmata; non que llaman enigmas. Este modo de la metáfora no
est autem in verbo modus hic, sed in oratione, consiste en una sola palabra, sino en el hilo y
id est, in continuatione verborum. Ne illa continuación de todas. Ni el artificio de aquella
quidem traductio atque immutatio in verbo traslación y cambio consiste en las palabras del
quandam fabricationem habet [sed in oratione]: discurso, vg.: «El Africa se estremece y tiembla al
Africa terribili tremit horrida terra tumultu; horrible tumulto.» Aquí el Africa está tomada por
[pro Afris est sumpta Africa,] neque factum est los Africanos. Ni es una palabra inventada, como:
verbum, ut "mare saxifragis undis"; neque «las olas quebrantan las peñas;» ni trasladada,
translatum, ut "mollitur mare"; sed ornandi como: «la mar se calma;» sino que es una palabra
causa proprium proprio commutatum: desine, propia puesta en lugar de otra, vg.: «Roma, deja a
Roma, tuos hostis ... et testes sunt campi magni tus enemigos,» o en este otro ejemplo: «Testigos
... Gravis est modus in ornatu orationis et saepe son estos dilatados campos.»
sumendus; ex quo genere haec sunt, Martem »Al mismo género pertenecen Marte, por la guerra,
belli esse communem, Cererem pro frugibus, Céres, por los frutos; Baco, por el vino; Neptuno,
Liberum appellare pro vino, Neptunum pro por el mar; la Curia, por el Senado; el campo
mari, curiam pro senatu, campum pro comitiis, Marcio, por los Comicios; la Toga, por la Paz, las
togam pro pace, arma ac tela pro bello; [168] Armas, por la guerra. De la misma manera se
quo item in genere et virtutes et vitia pro ipsis, sustituyen los nombres de las virtudes y de los
in quibus illa sunt, appellantur: "luxuries quam vicios a los de las personas que los tienen: así se
183
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
in domum inrupit," et "quo avaritia penetravit"; dice que la lujuria o la avaricia penetraron en una
aut "fides valuit, iustitia confecit." Videtis casa, o que la fe y la justicia prevalecieron. Ya veis
profecto genus hoc totum, cum inflexo cómo todo este género de figuras, por medio de
immutatoque verbo res eadem enuntiatur inflexiones y cambios de palabras, expresan las
ornatius; cui sunt finitima illa minus ornata, sed cosas con más elegancia. Enlázanse con esta figura
tamen non ignoranda, cum intellegi volumus otras menos notables, pero que tampoco deben
aliquid aut ex parte totum, ut pro aedificiis cum pasarse en silencio: así, se toma la parte por el todo,
parietes aut tecta dicimus; aut ex toto partem, ut vg., las paredes o los techos por todo el edificio; o
cum unam turmam equitatum populi Romani bien el todo por la parte, como cuando decimos de
dicimus; aut ex uno pluris: at Romanus homo, un sólo escuadrón: la Caballería romana; o se usa
tamen etsi res bene gesta est corde suo trepidat; el singular por el plural, vg.: «El soldado romano,
aut cum ex pluribus intellegitur unum: nos aunque salga vencedor, tiembla en su corazón;» o el
sumus Romani, qui fuimus ante Rudini; aut plural por el singular, vg.«Somos Romanos los que
quocumque modo, non ut dictum est, in eo antes éramos Rudinos.» O de cualquier modo que
genere intellegitur, sed ut sensum est. sea se da a entender en este género una cosa distinta
de lo que se dice.
[XLIII] [169] Abutimur saepe etiam verbo non »El abusar del sentido de las palabras no es tan
tam eleganter quam in transferendo, sed etiam elegante como la metáfora, pero aunque es muy
si licentius, tamen interdum non impudenter; ut atrevido, puede usarse con cierta parsimonia, vg.,
cum grandem orationem pro longa, minutum un gran discurso, en vez de un discurso largo.
animum pro parvo dicimus. Verum illa »Ya habéis visto que estas figuras no resultan de
videtisne esse non verbi, sed orationis, quae ex una sola palabra trasladada, sino de la conexión y
pluribus, ut eui, translationibus conexa sunt? encadenamiento de muchas. Las que nacen del
Haec autem, quae aut immutata esse dixi aut cambio de una sola palabra o de que esta se
aliter intellegenda ac dicerentur, sunt translata entienda de diverso modo que como suena, pueden
quodam modo. [170] Ita fit, ut omnis considerarse también como metáforas. De aquí
singulorum verborum virtus atque laus tribus resulta, que todo el mérito y fuerza de las palabras
exsistat ex rebus: si aut vetustum verbum sit, depende de tres cosas: o de que la palabra sea
quod tamen consuetudo ferre possit; aut factum anticuada (aunque no la haya desterrado del todo la
vel coniunctione vel novitate, in quo item est costumbre); o nueva y formando composición, en lo
auribus consuetudinique parcendum; aut cual se ha de atender mucho al uso y al juicio del
translatum, quod maxime tamquam stellis oído; o trasladado. Las palabras de esta última clase
quibusdam notat et illuminat orationem. son como estrellas que iluminan todo el discurso.
[171] Sequitur continuatio verborum, quae duas »Síguese la continuación y enlace de las palabras,
res maxime, conlocationem primum, deinde que requiere sobre todo dos cosas: primero, la
modum quendam formamque desiderat. colocación; segundo, cierto modo y forma. A la
Conlocationis est componere et struere verba colocación pertenece el componer y colocar las
sic, ut neve asper eorum concursus neve palabras de suerte que en su concurso no haya
hiulcus sit, sed quodam modo coagmentatus et aspereza ni hiato, sino que todo sea terso y fácil. De
levis; in quo lepide soceri mei persona lusit is, este esmero se burló en la persona de mi suegro
qui elegantissime id facere potuit, Lucilius: Scévola el elegantísimo poeta Lucilio cuando dijo:
quam lepide lexeis compostae! Vt tesserulae «¡Qué palabras tan bien colocadas! Parecen
omnes arte pavimento atque emblemate piedrecillas, emblemas y labores que adornan con
vermiculato. Quae cum dixisset in Albucium arte el pavimento.» Y después de haberse burlado de
inludens, ne a me quidem abstinuit: Crassum Albucio, ni siquiera me perdonó a mí: «Tengo por
habeo generum, ne rhetoricoterus tu sis. Quid yerno a Craso, que es más retórico que tú.» Ahora
ergo? Iste Crassus, quoniam eius abuteris bien: ¿qué te hizo ese Craso, de cuyo nombre
nomine, quid efficit? Illud quidem; scilicet, ut abusas? Yo intenté lo mismo ue tú, hacer lo que
184
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
ille vult et ego vellem, melius aliquanto quam hizo mi suegro, y hacerlo algo mejor que Albucio;
Albucius: verum in me quidem lusit ille, ut pero él quiso burlarse de mí, como acostumbra.
solet. [172] Sed est tamen haec conlocatio »Ha de atenderse mucho, repito, a la colocación de
conservanda verborum, de qua loquor; quae las palabras, porque ellas hacen el discurso
vinctam orationem efficit, quae cohaerentem, enlazado, coherente, suave y armonioso.
quae levem, quae aequabiliter fluentem; id Conseguiréis esto si se enlazan las palabras
adsequemini, si verba extrema cum antecedentes con las consiguientes, de modo que el
consequentibus primis ita iungentur, ut neve concurso no resulte áspero, ni la pronunciación
aspere concurrant neve vastius diducantur. dificultosa.»
[XLIV] [173] Hanc diligentiam subsequitur A esta diligencia síguese el modo de dar armonía a
modus etiam et forma verborum, quod iam la expresión, lo cual temo que a Cátulo le parezca
vereor ne huic Catulo videatur esse puerile; pueril. Los antiguos, sin embargo, creyeron que
versus enim veteres illi in hac soluta oratione cabía en la prosa número y hasta versos. Querían
propemodum, hoc est, numeros quosdam nobis que las cláusulas estuviesen separadas, no por los
esse adhibendos putaverunt: interspirationis intervalos de nuestra respiración, ni por las notas
enim, non defetigationis nostrae neque del manuscrito, sino por la armonía de las palabras
librariorum notis, sed verborum et sententiarum y sentencias, lo cual dicen que inventó Isócrates
modo interpunctas clausulas in orationibus esse para sujetar a números la ruda manera de decir de
voluerunt; idque princeps Isocrates instituisse los antiguos y deleitar así los oídos, según escribe
fertur, ut inconditam antiquorum dicendi su discípulo Naucrates. Los músicos, que en otro
consuetudinem delectationis atque aurium tiempo eran también poetas, inventaron el verso y
causa, quem ad modum scribit discipulus eius el canto, para que con el número de las palabras y la
Naucrates, numeris astringeret. [174] Namque modulación de las voces no llegara a hastiarse el
haec duo musici, qui erant quondam idem oído, de un solo deleite. Creyeron, pues, que todo
poetae, machinati ad voluptatem sunt, versum esto podía aplicarse a la oratoria, en cuanto la
atque cantum, ut et verborum numero et vocum severidad de ésta lo consiente.
modo delectatione vincerent aurium satietatem.
Haec igitur duo, vocis dico moderationem et
verborum conclusionem, quoad orationis
severitas pati posset, a poetica ad eloquentiam
traducenda duxerunt. [175] In quo illud est vel Y aquí es de notar que cuando resulta algún verso
maximum, quod versus in oratione si efficitur en la prosa, es un defecto, y sin embargo, queremos
coniunctione verborum, vitium est, et tamen que la prosa, al modo del verso, tenga cierto
eam coniunctionem sicuti versum numerose número y cadencia, y apenas hay cosa que distinga
cadere et quadrare et perfici volumus. Neque tanto al orador del que ignora el arte de bien decir,
est ex multis res una, quae magis oratorem ab como que el uno dice sin arte cuanto se le ocurre,
imperito dicendi ignaroque distinguat, quam no haciendo más pausas que las del aliento,
quod ille rudis incondite fundit quantum potest mientras que el orador de tal manera liga la
et id, quod dicit, spiritu, non arte determinat, sentencia con las palabras, que da a la frase un
orator autem sic inligat sententiam verbis, ut número más o menos libre y suelto. Y cuando ya ha
eam numero quodam complectatur et astricto et encadenado las palabras con cierta medida y ritmo,
soluto. [176] Nam cum vinxit forma et modis, vuelve a dejarlas libres con sólo alterar el orden, de
relaxat et liberat immutatione ordinis, ut verba suerte que las palabras ni están sujetas a ninguna
neque adligata sint quasi certa aliqua lege ley tan rigurosa como la del metro, ni están
versus neque ita soluta, ut vagentur. tampoco desordenadas y sueltas.
[XLV] Quonam igitur modo tantum munus »¿Cómo nos abriremos camino para conseguir
insistemus ut arbitremur nos hanc vim esta armonía de dicción? No es cosa tan difícil
numerose dicendi consequi posse? Non est res como necesaria. Nada hay tan blando ni tan flexible,
185
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
tam difficilis quam necessaria; nihil est enim nada que tan fácilmente vaya por donde quiera que
tam tenerum neque tam flexibile neque quod le lleves, como el discurso. De aquí resultan los
tam facile sequatur quocumque ducas quam versos, de aquí los números desiguales, de aquí la
oratio. [177] Ex hac versus, ex hac eadem prosa en sus varios géneros. No son unas las
dispares numeri conficiuntur; ex hac haec etiam palabras de la conversación y otras las de la
soluta variis modis multorumque generum disputa, ni unas las del uso diario y otras las de la
oratio; non enim sunt alia sermonis, alia escena y pompa, sino que nosotros tomándolas, por
contentionis verba, neque ex alio genere ad decirlo así, de un fondo común, las trabajamos a
usum cotidianum, alio ad scaenam pompamque nuestro arbitrio como blandísima cera, y unas
sumuntur; sed ea nos cum iacentia sustulimus e veces usamos el estilo grave, otras un medio entre
medio, sicut mollissimam ceram ad nostrum los dos, acomodándose el estilo al pensamiento, de
arbitrium formamus et fingimus. Itaque ut tum modo que deleite los oídos y conmueva los
graves sumus, tum subtiles, tum medium afectos. Sabiamente dispuso la naturaleza que las
quiddam tenemus: sic institutam nostram cosas que tienen en sí mayor utilidad, tengan
sententiam sequitur orationis genus idque ad también más gracia y hermosura. Contemplemos la
omnem aurium voluptatem et animorum armonía del mundo y de la naturaleza. El cielo
motum mutatur et vertitur. [178] Sed ut in redondo; la tierra en medio, sostenida por su propio
plerisque rebus incredibiliter hoc natura est ipsa peso; el sol, que ora se acerca al solsticio de
fabricata, sic in oratione, ut ea, quae maximam invierno, y luego insensiblemente asciende al otro
utilitatem in se continerent, plurimum eadem hemisferio; la luna que en su creciente y menguante
haberent vel dignitatis vel saepe etiam recibe luz del sol, y las cinco estrellas, que con
venustatis. Incolumitatis ac salutis omnium diverso movimiento y curso recorren el mismo
causa videmus hunc statum esse huius totius espacio. Tan admirable es este orden, que cualquiera
mundi atque naturae, rotundum ut caelum pequeña alteración le destruiría, y tanta hermosura
terraque ut media sit eaque sua vi nutuque tiene, que nada puede imaginarse más perfecto.
teneatur, sol ut eam circum feratur, ut accedat Volved ahora la atención a la forma y figura del
ad brumale signum et inde sensim ascendat in hombre o de los demás animales, y no hallaréis
diversam partem; ut luna accessu et recessu ninguna parte del cuerpo que no sea necesaria, y
[suo] solis lumen accipiat; ut eadem spatia ninguna forma que no sea perfecta; y esto no por
quinque stellae dispari motu cursuque casualidad, sino por arte.
conficiant. [179] Haec tantam habent vim,
paulum ut immutata cohaerere non possint,
tantam pulchritudinem, ut nulla species ne
cogitari quidem possit ornatior. Referte nunc
animum ad hominum vel etiam ceterarum
animantium formam et figuram. Nullam partem
corporis sine aliqua necessitate adfictam
totamque formam quasi perfectam reperietis
arte, non casu.
[XLVI] Quid in eis arboribus? In quibus non »¿Y qué diré de los árboles, en los cuales ni el
truncus, non rami, non folia sunt denique nisi tronco, ni las ramas, ni las hojas, sirven para otra
ad suam retinendam conservandamque cosa que para retener y conservar su naturaleza, y
naturam, nusquam tamen est ulla pars nisi sin embargo, no hay ninguna de esas partes que no
venusta. Linquamus naturam artisque sea hermosa? ¿Qué cosa hay tan necesaria en una
videamus. [180] Quid tam in navigio nave como la quilla, los costados, la proa, la popa,
necessarium quam latera, quam cavernae, quam las antenas, las velas, los mástiles, todo lo cual
prora, quam puppis, quam antennae, quam vela, tiene tal hermosura que no parece inventado sólo
quam mali? Quae tamen hanc habent in specie para la utilidad, sino para el deleite? Las columnas
venustatem, ut non solum salutis, sed etiam sostienen los pórticos y los templos, mas no por eso
186
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
voluptatis causa inventa esse videantur. dejan de ser tan hermosas como útiles. La cima
Columnae templa et porticus sustinen; tamen del Capitolio, como la de cualquier otro edificio, no
habent non plus utilitatis quam dignitatis: la fabricó en primer lugar el arte, sino la necesidad,
Capitoli fastigium illud et ceterarum aedium pues no habiendo medio de que el agua cayera por
non venustas, sed necessitas ipsa fabricata est; los dos lados del techo, vino a inventarse aquel
nam, cum esset habita ratio, quem ad modum remate tan útil como grandioso; de tal suerte que
ex utraque tecti parte aqua delaberetur, si el Capitolio estuviera en el cielo, donde no hay
utilitatem templi fastigi dignitas consecuta est; lluvia, parecería que sin aquella cúpula le faltaba
ut, etiam si in caelo Capitolium statueretur, ubi gran parte de su majestad.
imber esse non posset, nullam sine fastigio »Lo mismo acontece en todas las partes del
dignitatem habiturum fuisse videatur. [181] discurso, donde a lo útil y necesario se junta casi
Hoc in omnibus item partibus orationis evenit, siempre la gracia y la hermosura. Porque las
ut utilitatem ac prope necessitatem suavitas cláusulas y la distinción de los períodos nacieron de
quaedam et lepos consequatur; clausulas enim la necesidad de respirar y tomar aliento; y, sin
atque interpuncta verborum animae interclusio embargo, la invención de estas pausas es tan
atque angustiae spiritus attulerunt: id inventum agradable, que si hubiera algún orador que tuviese
ita est suave, ut, si cui sit infinitus spiritus un aliento incansable, no por eso desearíamos que
datus, tamen eum perpetuare verba nolimus; id eternizase sus períodos.
enim auribus nostris gratum est [inventum],
quod hominum lateribus non tolerabile solum,
sed etiam facile esse posset.
[XLVII] [182] Longissima est igitur complexio »El período más largo es el que puede decirse de un
verborum, quae volvi uno spiritu potest; sed hic sólo aliento. Puede ser natural o artificioso. Y
naturae modus est, artis alius. Nam cum sint siendo muchos los pies métricos, oh Cátulo, vuestro
numeri plures, iambum et trochaeum preceptor Aristóteles suele excluir de la oratoria el
frequentem segregat ab oratore Aristoteles, yambo y el troqueo, los cuales, sin embargo, ocurren
Catule, vester, qui natura tamen incurrunt ipsi naturalmente muchas veces en la conversación y en
in orationem sermonemque nostrum; sed sunt el razonamiento, pero son pies ligeros y de poco
insignes percussiones eorum numerorum et grave sonido. Mucho más nos convidan los pies
minuti pedes. Qua re primum ad heroum nos heroicos, el dáctilo, el anapesto, el espondeo, en
[dactylici et anapaesti spondi pedem] invitat: in el cual impunemente podemos alargarnos hasta dos
quo impune progredi licet duo dumtaxat pedes pies o más, con tal que no hagamos versos o algo
aut paulo plus, ne plane in versum aut que a versos se parezca. Estos tres pies heroicos
similitudinem versus incidamus. "Altae sunt suelen caer bien al principio de la cláusula.
geminae, quibus." Hi tres [heroi] pedes in Aristóteles gusta mucho del peón, el cual es doble.
principia continuandorum verborum satis Porque consta, o de una larga seguida de tres breves,
decore cadunt. [183] Probatur autem ab eodem vg., desinite, incipito, comprimite, o de tres breves y
illo maxime paean, qui est duplex: nam aut a una larga, vg., domueran, sonnípedes. Quiere el
longa oritur, quam tres breves consequuntur, ut filósofo que se empiece por el primero de estos
haec verba "desinite, incipite? comprimite," aut peones y se acabe por el segundo, el cual se parece
a brevibus deinceps tribus, extrema producta no por el número de sílabas, sino por la impresión
atque longa, sicut illa sunt "domuerant, que hace en el oído (lo cual es el juicio más
sonipedes"; atque illi philosopho ordiri placet a infalible), al pie crético, que consta de larga, breve
superiore paeane, posteriore finire; est autem y larga, vg., ¿Quid petam prœsidii, aut exequar?
paean hic posterior non syllabarum numero, sed quodve nunc? Con este número empezó el discurso
aurium mensura, quod est acrius iudicium et de Fannio.
certius, par fere cretico, qui est ex longa et
brevi et longa: ut Quid petam praesidi, aut
exsequar? Quove nunc ... A quo numero
187
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
exorsus est Fannius: "si, Quirites, minas illius."
Hunc ille clausulis aptiorem putat, quas vult »Aristóteles quiere que las cláusulas se acaben,
longa plerumque syllaba terminari. siempre que sea posible, con una sílaba larga.
[XLVIII] [184] Neque vero haec tam acrem »Todo esto no exige tanto cuidado y esmero como
curam diligentiamque desiderant, quam est illa el que han de usar los poetas, a quienes obliga la
poetarum; quos necessitas cogit et ipsi numeri necesidad y el mismo número y ritmo a incluir de
ac modi sic verba versu includere, ut nihil sit ne tal manera las palabras en el verso, que nada haya
spiritu quidem minimo brevius aut longius, más breve ni más largo que lo necesario, sin que se
quam necesse est. Liberior est oratio et plane, les permita añadir ni quitar una sola sílaba. La prosa
ut dicitur, sic est vere soluta, non ut fugiat es más libre y suelta, pero no tanto que ande errante
tamen aut erret, sed ut sine vinculis sibi ipsa y vagabunda, sino que ella misma se modere y
moderetur. Namque ego illud adsentior corrija. Yo pienso, como Teofrasto, que la prosa por
Theophrasto, qui putat orationem, quae quidem culta y esmerada que sea, no ha de estar sujeta a
sit polita atque facta quodam modo, non un número riguroso: por eso él sospecha que entre
astricte, sed remissius numerosam esse todos los pies métricos floreció primero el anapesto,
oportere. [185] Etenim, sicut ille suspicatur, et y que de él nació el libre y audaz ditirambo, cuyos
ex istis modis, quibus hic usitatus versus miembros y pies, como el mismo dice, están
efficitur, post anapaestus, procerior quidam derramados en todo elegante discurso.
numerus, effloruit, inde ille licentior et divitior »Y si lo más armonioso en todo género de sonidos
fluxit dithyrambus, cuius membra et pedes, ut y de voces es lo que causa ciertas impresiones y lo
ait idem, sunt in omni locupleti oratione que podemos medir por intervalos iguales, con
diffusa; et, si numerosum est in omnibus sonis razón se cuenta este género de armonía, siempre
atque vocibus, quod habet quasdam que no sea continua, entre los méritos del orador.
impressiones et quod metiri possumus Si tenemos por ruda e inculta la locuacidad
intervallis aequalibus, recte genus hoc perenne, copiosa y sin intervalos, ¿cuál es la causa
numerorum, dum modo ne continui sint, in de que la rechacemos, sino el que nuestro oído tiene
orationis laude ponitur. Nam si rudis et instinto natural de las modulaciones? lo cual no
impolita putanda est illa sine intervallis podría suceder si en la voz no hubiese número.
loquacitas perennis et profluens, quid est aliud
causae cur repudietur, nisi quod hominum
auribus vocem natura modulatur ipsa? Quod
fieri, nisi inest numerus in voce, non potest.
[186] Numerus autem in continuatione nullus En la continuidad no cabe el número, porque éste
est; distinctio et aequalium aut saepe variorum resulta de la distinción y percusión de intervalos
intervallorum percussio numerum conficit, iguales, y muchas veces variados, los cuales
quem in cadentibus guttis, quod intervallis podemos distinguir en el caer de las gotas, pero no
distinguuntur, notare possumus, in amni en el río desbordado. Y si este género de períodos,
praecipitante non possumus. Quod si libremente dividido en artículos y miembros, es
continuatio verborum haec soluta multo est mucho más agradable que los períodos continuados
aptior atque iucundior, si est articulis y sin fin, necesario será que estos miembros tengan
membrisque distincta, quam si continuata ac cierta medida, porque si son demasiado breves, se
producta, membra illa modificata esse pierde el ámbito de las palabras, que así llaman los
debebunt; quae si in extremo breviora sunt, Griegos a las cláusulas de la oración. Los miembros
infringitur ille quasi verborum ambitus; sic posteriores deben ser iguales a los anteriores, y aun
enim has orationis conversiones Graeci es preferible y agrada más que sean más largos.
nominant. Qua re aut paria esse debent
posteriora superioribus, et extrema primis aut,
quod etiam est melius et iucundius, longiora.
188
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
[XLIX] [187] Atque haec quidem ab eis »Esta es la doctrina de esos filósofos griegos que
philosophis, quos tu maxime diligis, Catule, tanto admiras, olh Cátulo, y bueno es que me
dicta sunt; quod eo saepius testificor, ut escude con su autoridad para que no digáis que me
auctoribus laudandis ineptiarum crimen he entretenido en simplezas.
effugiam." "Quarum tandem?" inquit Catulus -¿Cómo así? dijo Cátulo. ¿Qué cosa puede haber
"aut quid disputatione ista adferri potest más elegante ni más sutil que ese razonamiento
elegantius aut omnino dici subtilius?" [188] "At tuyo?
enim vereor," inquit Crassus "ne haec aut -Pero temo, dijo Craso, que todo esto les parezca a
difficiliora istis ad persequendum esse esos jóvenes muy difícil, o que, por el contrario,
videantur aut, quia non traduntur in vulgari ista viendo que no se enseña por los preceptores
disciplina, nos ea maiora ac difficiliora videri vulgares, vengan a creer que hemos querido dar a
velle videamur." Tum Catulus "erras," inquit tales cosas mayor importancia que la que realmente
"Crasse, si aut me aut horum quemquam putas tienen.
a te haec opera cotidiana et pervagata -Mucho te equivocas, Craso, si piensas que yo o
exspectare. Ista, quae dicis, dici volumus; alguno de éstos esperábamos de tí esos preceptos
neque tam dici quam isto dici modo; neque tibi triviales y vulgares. Lo que dices es lo que
hoc pro me solum, sed pro his omnibus sine deseamos oir, y sobre todo, dicho de esa manera; te
ulla dubitatione respondeo." [189] "Ego vero" lo aseguro con toda sinceridad, en nombre propio y
inquit Antonius "inveni iam, quem negaram in en el de todos éstos.
eo, quem scripsi, libello me invenisse -Yo, dijo Antonio, he encontrado por fin el orador
eloquentem. Sed eo te ne laudandi quidem perfecto que había buscado en vano, según dije en
causa interpellavi, ne quid de hoc tam exiguo aquel librillo que escribí; pero no he querido
sermonis tui tempore verbo uno meo interrumpirte ni aun con alabanzas, para no perder
deminueretur." [190] "Hanc igitur" Crassus ni una palabra sola de tu breve discurso.
inquit "ad legem cum exercitatione tum stilo, -Conforme a esta ley, prosiguió Craso, formaremos
qui et alia et hoc maxime ornat ac limat, el estilo, mediante el ejercicio de hablar y escribir,
formanda nobis oratio est. Neque tamen hoc que es de tanta importancia en la oratoria, sobre
tanti laboris est, quanti videtur, nec sunt haec todo para el ornato y rima. Ni es esto de tanto
rhythmicorum aut musicorum acerrima norma trabajo como parece, ni hemos de sujetarnos a las
dirigenda; efficiendum est illud modo nobis, ne duras leyes de los poetas y los músicos; sólo hemos
fluat oratio, ne vagetur, ne insistat interius, ne de procurar que la oración no corra demasiado, ni
excurrat longius, ut membris distinguatur, ut se aparte del camino, ni se detenga, ni se extravíe;
conversiones habeat absolutas. Neque semper que estén bien distinguidos los miembros y
utendum est perpetuitate et quasi conversione redondeadas las cláusulas. Ni el estilo ha de ser
verborum, sed saepe carpenda membris siempre periódico: conviene muchas veces usar
minutioribus oratio est, quae tamen ipsa miembros más cortos, pero sujetos también a cierto
membra sunt numeris vincienda. [191] Neque número. Ni os asusten el pié ni el metro heroico;
vos paean aut herous ille conturbet: ipsi ellos se os ocurrirán y responderán sin que los
occurrent orationi; ipsi, inquam, se offerent et llaméis, con tal que hayáis adquirido costumbre de
respondebunt non vocati. Consuetudo modo illa escribir y de hablar, de redondear las sentencias y
sit scribendi atque dicendi, ut sententiae verbis de juntar los números majestuosos con los libres,
finiantur eorumque verborum iunctio nascatur especialmente el pie heroico con el peón primero
ab proceris numeris ac liberis, maxime heroo o el crético, todo con la posible variedad y
aut paeane priore aut cretico, sed varie distinción. Nótese también la semejanza en las
distincteque considat. Notatur enim maxime pausas, y siempre que estén colocados así los
similitudo in conquiescendo. Et, si primi et primeros y los últimos pies, pueden quedar ocultos
postremi [illi] pedes sunt hac ratione servati, los del medio, con tal que no sea la cláusula más
medii possunt latere, modo ne circuitus ipse breve que lo que esperan los oídos ni más larga
verborum sit aut brevior, quam aures que lo que las fuerzas y el aliento consienten.
189
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
exspectent, aut longior, quam vires atque anima
patiatur.
[L] [192] Clausulas autem diligentius etiam »En el modo de cerrar los períodos está la mayor
servandas esse arbitror quam superiora, quod in perfección y dificultad. En el verso llama la
eis maxime perfectio atque absolutio iudicatur. atención, así la primera como la media y última
Nam versus aeque prima et media et extrema parte, y el efecto se pierde o debilita en habiendo
pars attenditur, qui debilitatur, in quacumque cualquier tropiezo; pero en la prosa pocos ven los
est parte titubatum; in oratione autem pauci primeros miembros, y casi todos se fijan en los
prima cernunt, postrema plerique: quae últimos. Por esto conviene variar las terminaciones
quoniam apparent et intelleguntur, varianda para que no causen hastío en el ánimo ni en los
sunt, ne aut animorum iudiciis repudientur aut oídos de los jueces. Si los primeros miembros no
aurium satietate. [193] Duo enim aut tres fere son muy breves y concisos, bastará acentuar los dos
sunt extremi servandi et notandi pedes, si modo o tres pies últimos, que conviene que sean coréos,
non breviora et praecisa erunt superiora; quos heroicos o alternados; o el peón posterior, que
aut chorios aut heroos aut alternos esse Aristóteles recomienda; o el crético, que es casi
oportebit aut in paeane illo posteriore, quem igual. Esta variedad hará que ni los oyentes
Aristoteles probat, aut ei pari cretico. Horum sientan el fastidio de la monotonía, ni parezca
vicissitudines efficient, ut neque ei satientur, que obramos de caso pensado. Y si aquel Antipatro
qui audient, fastidio similitudinis, nec nos id, Sidonio, de quien tú, Cátulo, te acordarás muy bien,
quod faciemus, opera dedita facere videamur. solía improvisar versos exámetros y otros de varias
[194] Quod si Antipater ille Sidonius, quem tu medidas y números, y había conseguido tanto con
probe, Catule, meministi, solitus est versus su ejercicio, ingenio y memoria, que en aplicando la
hexametros aliosque variis modis atque atención a componer un verso, se le ocurrían en
numeris fundere ex tempore tantumque hominis seguida las palabras, ¿cuánto más fácilmente podrá
ingeniosi ac memoris valuit exercitatio, ut, cum conseguirse esto en la oratoria, contando siempre
se mente ac voluntate coniecisset in versum, con el hábito y estudio?
verba sequerentur; quanto id facilius in
oratione, exercitatione et consuetudine adhibita,
consequemur!
[195] Illud autem ne quis admiretur, quonam »Y nadie se admire de que el vulgo indocto note y
modo haec vulgus imperitorum in audiendo censure los defectos del orador, porque en esto y en
notet, cum in omni genere tum in hoc ipso otras muchas cosas es grande e increíble la
magna quaedam est vis incredibilisque naturae. espontaneidad de la Naturaleza. Todos, por un
Omnes enim tacito quodam sensu sine ulla arte secreto instinto, sin ningún arte ni razón, distinguen
aut ratione quae sint in artibus ac rationibus lo que es bueno y lo que es malo en las artes. Y si
recta ac prava diiudicant; idque cum faciunt in esto hacen con las estatuas y los cuadros y otras
picturis et in signis et in aliis operibus, ad obras de arte, para cuya inteligencia les dio la
quorum intellegentiam a natura minus habent Naturaleza menos auxilios, mucho más lo
instrumenti, tum multo ostendunt magis in muestran en el juicio de las palabras, números y
verborum, numerorum vocumque iudicio; quod voces, porque este juicio es de sentido común y
ea sunt in communibus infixa sensibus nec la Naturaleza no ha querido privar de él a nadie;
earum rerum quemquam funditus natura esse así es que todos se conmueven, no sólo por las
voluit expertem. [196] Itaque non solum verbis palabras colocadas según arte, sino con los números
arte positis moventur omnes, verum etiam y la armonía. ¡Cuán pocos hay que sepan este
numeris ac vocibus. Quotus enim quisque est arte! Y sin embargo, apenas se comete el más
qui teneat artem numerorum ac modorum? At leve tropiezo y se alarga una breve, o se abrevia
in eis si paulum modo offensum est, ut aut una larga, todo el teatro estalla en clamores. La
contractione brevius fieret aut productione multitud y el pueblo silba lo mismo a los coros que
190
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
longius, theatra tota reclamant. Quid, hoc non a cada uno de los cantores, apenas desafinan.
idem fit in vocibus, ut a multitudine et populo
non modo catervae atque concentus, sed etiam
ipsi sibi singuli discrepantes eiciantur?
[LI] [197] Mirabile est, cum plurimum in »Admirable es que haya tanta diferencia entre el
faciendo intersit inter doctum et rudem, quam hombre docto y el rudo en cuanto a la ejecución,
non multum differat in iudicando. Ars enim habiendo tan poca en cuanto al juicio. Porque el arte,
cum a natura profecta sit, nisi natura moveat ac como nacido de la Naturaleza, si no mueve y deleita
delectet, nihil sane egisse videatur; nihil est a la Naturaleza misma, puede decirse que nada ha
autem tam cognatum mentibus nostris quam conseguido. Nada es tan conforme con la índole de
numeri atque voces; quibus et excitamur et nuestros ánimos como los números y la armonía:
incendimur et lenimur et languescimus et ad ellos nos excitan, nos inflaman, nos sosiegan y nos
hilaritatem et ad tristitiam saepe deducimur; hacen sentir alegría o tristeza; de aquí el sumo
quorum illa summa vis carminibus est aptior et poder de los versos y del canto, no olvidado por
cantibus, non neglecta, ut mihi videtur, a Numa Numa, rey doctísimo, y por nuestros mayores,
rege doctissimo maioribusque nostris, ut como lo indican las flautas y cantos de los
epularum sollemnium fides ac tibiae convites, y los versos de los sacerdotes Sálios, pero
Saliorumque versus indicant; maxime autem a todavía más celebrada por la antigua Grecia. ¡Ojalá
Graecia vetere celebrata. Quibus utinam que hubiérais querido disputar de estas y
similibusque de rebus disputari quam de semejantes cosas, más bien que de pueriles
puerilibus his verborum translationibus traslaciones de palabras!
maluissetis! [198] Verum ut in versu vulgus, si »Así como el vulgo ve cualquier defecto que haya
est peccatum, videt, sic, si quid in nostra en los versos, así nota la falta de armonía en el
oratione claudicat, sentit; sed poetae non discurso; pero al poeta no lo perdona, mientras que
ignoscit, nobis concedit: taciti tamen omnes con nosotros tiene alguna indulgencia, por más que
non esse illud, quod diximus, aptum tácitamente reconozcamos todos que lo que dijimos
perfectumque cernunt. Itaque illi veteres, sicut no es oportuno ni perfecto.
hodie etiam non nullos videmus, cum circuitum »Por eso los antiguos, como todavía lo hacen
et quasi orbem verborum conficere non algunos, no pudiendo hacer períodos redondos,
possent, nam id quidem nuper vel posse vel porque ésta es invención que de poco acá hemos
audere coepimus, terna aut bina aut non nulli empezado a ejercitar, ponían las palabras de tres en
singula etiam verba dicebant; qui in illa infantia tres, de dos en dos, y aun de una en una; y aun en
naturale illud, quod aures hominum flagitabant, aquella infancia del arte, no ignoraban lo que podía
tenebant tamen, ut et illa essent paria, quae halagar los oídos, y procuraban que las frases se
dicerent, et aequalibus interspirationibus correspondiesen y estuvieran separadas por pausas
uterentur. iguales.
[LII] [199] Eui fere, ut potui, quae maxime ad »Ya expuse como he podido lo que principalmente
ornatum orationis pertinere arbitrabar. Dixi toca el ornato del discurso. Hablé de cada una de las
enim de singulorum laude verborum, dixi de palabras, de su unión, de su número y forma. Si
coniunctione eorum, dixi de numero atque queréis saber cómo ha de ser el colorido general del
forma; sed si habitum etiam orationis et quasi discurso, os diré que puede ser rico, pero al mismo
colorem aliquem requiritis, est et plena tiempo firme y entero: o sencillo, pero no sin
quaedam, sed tamen teres, et tenuis, non sine nervio y fuerzas: o templado y que participe de los
nervis ac viribus, et ea, quae particeps utriusque dos en cierta medianía.
generis quadam mediocritate laudatur. His »En estas tres figuras hay cierto color de belleza, no
tribus figuris insidere quidam venustatis non postizo, sino difundido en la sangre. El orador ha
fuco inlitus, sed sanguine diffusus debet color. de perfeccionarse en palabras y sentencias. A la
[200] Tum denique hic nobis orator ita manera que los gladiadores o los que combaten en
191
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
conformandus est et verbis et sententiis, ut, la palestra, que no sólo hacen estudio de evitar los
quem ad modum qui utuntur armis aut golpes y de herir, sino también de moverse con
palaestra, non solum sibi vitandi aut feriendi elegancia, así el orador usará de las palabras para la
rationem esse habendam putet, sed etiam, ut mejor composición y decoro del discurso, y de las
cum venustate moveatur, ut ei qui in armorum sentencias para la brevedad de él.
tractatione versantur, <sic verbis quidem ad »Hay innumerables formas de palabras y de
aptam compositionem et decentiam, sententiis sentencias. De seguro que no las ignoráis. Hay
vero ad gravitatem orationis utatur>. Formantur entre ellas esta diferencia: que la figura de palabras
autem et verba et sententiae paene desaparece cuando las palabras se mudan, y la de
innumerabiliter, quod satis scio notum esse sentencia permanece, sean cualesquiera las voces de
vobis; sed inter conformationem verborum et que se use.
sententiarum hoc interest, quod verborum
tollitur, si verba mutaris, sententiarum
permanet, quibuscumque verbis uti velis. [201]
Quod quidem vos etsi facitis, tamen Y aunque vosotros ya lo ejecutáis, sin embargo,
admonendos puto, ne quid esse aliud oratoris quiero advertiros que el orador no tiene que hacer
putetis, quod quidem sit egregium atque otras maravillas sino cumplir en cada una de las
mirabile, nisi in singulis verbis illa tria tenere, palabras estas tres condiciones: usar con frecuencia
ut translatis utamur frequenter, interdum factis, de vocablos trasladados, a veces de los nuevos,
raro autem etiam pervetustis. In perpetua autem rarísima vez de los antiguos. En lo que hace al
oratione, cum et coniunctionis levitatem et conjunto de la oración, después que hayamos
numerorum, quam dixi, rationem tenuerimus, cumplido todas las condiciones de suavidad y
tum est quasi luminibus distinguenda et armonía, adornaremos el discurso con todo el
frequentanda omnis oratio sententiarum atque esplendor de palabras y sentencias.
verborum.
[LIII] [202] Nam et commoratio una in re »Porque la commoración, deteniéndose mucho
permultum movet et inlustris explanatio en un asunto, mueve en gran manera los afectos, y
rerumque, quasi gerantur, sub aspectum paene la explanación pone, digámoslo así, a la vista las
subiectio; quae et in exponenda re plurimum cosas que van sucediendo, lo cual vale mucho, ya
valent et ad inlustrandum id, quod exponitur, et para ilustrar lo que se expone, ya para amplificar. A
ad amplificandum; ut eis, qui audient, illud, esta figura es contraria la precisión, y la
quod augebimus, quantum efficere oratio significación que da a entender más que lo que se
poterit, tantum esse videatur; et huic contraria dice, y la brevedad distinta y concisa, y la
saepe percursio est et plus ad intellegendum, atenuación y la ironía que pertenece a la materia
quam dixeris, significatio et distincte concisa tratada por César, y la digresión que debe volver con
brevitas et extenuatio et huic adiuncta inlusio a gracia el asunto, después de algún agradable
praeceptis Caesaris non abhorrens; [203] et ab incidente, y la proposición en que se anuncia lo que
re digressio, in qua cum fuerit delectatio, tum se va a decir, y la separación de lo que se ha dicho,
reditus ad rem aptus et concinnus esse debebit; y la vuelta al propósito, y la repetición, y la
propositioque quid sis dicturus et ab eo, quod conclusión, y la exageración o hipérbole, ya para
est dictum, seiunctio et reditus ad propositum et engrandecer, ya para disminuir un objeto, y la
iteratio et rationis apta conclusio; tum augendi interrogación y la exposición de su parecer, y la
minuendive causa veritatis supralatio atque disimulación que se va insinuando en los ánimos,
traiectio; et rogatio atque huic finitima quasi diciendo una cosa y significando otra, lo cual es,
percontatio eitioque sententiae suae; tum illa, muy agradable, no en la disputa, sino en la
quae maxime quasi inrepit in hominum mentis, conversación, y la duda, y la distribución, y la
alia dicentis ac significantis dissimulatio; quae corrección, o antes de decir una cosa, o después de
est periucunda, cum orationis non contentione, haberla dicho, o cuando rechazamos alguna objeción
sed sermone tractatur; deinde dubitatio, tum que pueda hacérsenos, y la prevención, y la
192
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
distributio, tum correctio vel ante vel postquam reyección de la culpa a otro y la comunicación, que
dixeris vel cum aliquid a te ipso reicias; [204] es una especie de deliberación con los mismos
praemunitio etiam est ad id, quod adgrediare, et oyentes; la imitación de las costumbres y de la
traiectio in alium; communicatio, quae est quasi vida, ya introduciendo a las personas, ya sin ellas,
cum eis ipsis, apud quos dicas, deliberatio; grande ornamento del discurso y muy a propósito
morum ac vitae imitatio vel in personis vel sine para conciliar los ánimos o conmoverlos: la
illis, magnum quoddam ornamentum orationis introducción de personas fingidas que da tanta luz a
et aptum ad animos conciliandos vel maxime, la amplificación, la descripción, la inducción a
saepe autem etiam ad commovendos; [205] error, el impulso a la alegría, la anteocupación, la
personarum ficta inductio vel gravissimum semejanza y el ejemplo, la distribución, la
lumen augendi; descriptio, erroris inductio, ad interpelación, la contraposición, la reticencia, la
hilaritatem impulsio, anteoccupatio; tum duo recomendación, el uso da alguna palabra libre o
illa, quae maxime movent, similitudo et atrevida para encarecer más un objeto, la ira, la
exemplum; digestio, interpellatio, contentio, reprensión, la promesa, el ruego, la obsecración, un
reticentia, commendatio; vox quaedam libera breve apartarse del asunto, la justificación, la
atque etiam effrenatio augendi causa; iracundia, conciliación, la ofensa, la optación y la execración.
obiurgatio, promissio, deprecatio, obsecratio, Todas estas son las figuras de sentencia que ilustran
declinatio brevis a proposito, non ut superior el discurso.
illa digressio, purgatio, conciliatio, laesio,
optatio atque exsecratio. His fere luminibus
inlustrant orationem sententiae.
[LIV] [206] Orationis autem ipsius tamquam En cuanto a las figuras de palabras, el discurso es
armorum est vel ad usum comminatio et quasi como el arte de las armas, que no sólo sirve para el
petitio vel ad venustatem ipsam tractatio. Nam acometimiento y la pelea, sino también para la
et geminatio verborum habet interdum vim, gallardía y destreza. Porque la duplicación de las
leporem alias, et paulum immutatum verbum palabras unas veces da fuerza, y otras gracia al
atque deflexum et eiusdem verbi crebra tum a discurso, y lo mismo las pequeñas alteraciones y
primo repetitio, tum in extremum conversio et mudanzas de palabras, y la repetición de una
in eadem verba impetus et concursio et palabra al principio, y su conversión al fin, y el
adiunctio et progressio et eiusdem verbi ímpetu y concurso de los vocablos, y la adyección,
crebrius positi quaedam distinctio et revocatio y la progresión y la distinción de una misma
verbi et illa, quae similiter desinunt aut quae palabra frecuentemente repetida, y la revocación y
cadunt similiter aut quae paribus paria similicadencia o similidisidencia, y la igualdad o
referuntur aut quae sunt inter se similia. [207] semejanza de los miembros que entre sí se
Est etiam gradatio quaedam et conversio et corresponden. Hay también la gradación y la
verborum concinna transgressio et contrarium conversión, y la elegante trasposición de las
et dissolutum et declinatio et reprehensio et palabras, la contrariedad, la disolución, la
exclamatio et imminutio et quod in multis declinación, la reprensión, la exclamación, la
casibus ponitur et quod de singulis rebus disminución, y la prueba añadida a cada una de las
propositis ductum refertur ad singula et ad proposiciones, y la concesión y otro género de
propositum subiecta ratio et item in distributis duda, y las palabras imprevistas, y la y
supposita ratio et permissio et rursum alia enumeración y otro linaje de corrección, y la
dubitatio et improvisum quiddam et separación, y lo continuado o interrumpido, y la
dinumeratio et alia correctio et dissipatio et imagen y la respuesta a sí mismo, la metonimia, la
continuatum et interruptum et imago et sibi ipsi disyunción, el orden, la relación, la digresión y
responsio et immutatio et diiunctio et ordo et circunscripción. Estas y otras semejantes a estas
relatio et digressio et circumscriptio. [208] (porque puede haber muchas más) son las figuras de
Haec enim sunt fere atque horum similia vel palabras y sentencias que ilustran y embellecen el
plura etiam esse possunt, quae sententiis discurso.
193
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
orationem verborumque conformationibus
inluminent."
[LV] "Quae quidem te, Crasse, video," inquit -Veo, Craso, dijo Cota, que nos has dicho esas
Cotta "quod nota esse nobis putes, sine figuras sin definiciones y sin ejemplos, como si nos
definitionibus et sine exemplis effudisse." "Ego fueran ya conocidas.
vero" inquit Crassus "ne illa quidem, quae -Yo, respondió Craso, nunca pensé que fueran
supra dixi, nova vobis esse arbitrabar, sed nuevas para vosotros las mismas cosas que antes os
voluntati vestrum omnium parvi. [209] His dije; pero quise obedecer a la voluntad de todos.
autem de rebus sol me ille admonuit, ut brevior Cuando empezaba a hablar, el sol me advirtió
essem, qui ipse iam praecipitans me quoque que fuera yo breve: ahora que ya declinando, me
haec praecipitem paene evolvere coegit. Sed obliga a acabar cuanto antes este razonamiento.
tamen huius generis demonstratio est et Afortunadamente, la explicación de estas figuras y
doctrina ipsa vulgaris; usus autem gravissimus su doctrina misma es bastante vulgar; en cambio su
et in hoc toto dicendi studio difficillimus. [210] aplicación es lo más difícil de este arte. Ya, pues,
Quam ob rem quoniam de ornatu omni que hemos mostrado todos los elementos del ornato
orationis sunt omnes, si non patefacti, at certe del discurso, veamos qué es lo más oportuno y lo
commonstrati loci, nunc quid aptum sit, hoc que más conviene en la oración. Porque es claro
est, quid maxime deceat in oratione, videamus. que no a toda causa, auditorio, persona o tiempo
Quamquam id quidem perspicuum est, non conviene un mismo género de discursos. De
omni causae nec auditori neque personae neque distinta manera ha de hablarse en las causas
tempori congruere orationis unum genus; [211] capitales que en las privadas y pequeñas: diverso
nam et causae capitis alium quendam verborum estilo ha de usarse en las deliberaciones, en las
sonum requirunt, alium rerum privatarum atque alabanzas, en los juicios, en los sermones, en la
parvarum; et aliud dicendi genus consolación, en la reprensión, en la disputa, en la
deliberationes, aliud laudationes, aliud iudicia, historia. Repárese también si quien oye es el
aliud sermones, aliud consolatio, aliud Senado, el pueblo o los jueces; si son muchos,
obiurgatio, aliud disputatio, aliud historia pocos o uno solo, y quién es el orador mismo, qué
desiderat. Refert etiam qui audiant, senatus an edad, honores y autoridad tiene; y si el tiempo es de
populus an iudices: frequentes an pauci an paz o de guerra, de apresuramiento o de reposo. En
singuli, et quales: ipsique oratores qua sint esta parte no puede darse más precepto, sino que
aetate, honore, auctoritate, debet videri; elijamos un estilo, más o menos grave, sencillo o
tempus, pacis an belli, festinationis an oti. templado, que se acomode al asunto de que
[212] Itaque hoc loco nihil sane est quod tratamos. Los adornos serán casi siempre los
praecipi posse videatur, nisi ut figuram mismos; pero unas veces con más parsimonia,
orationis plenioris et tenuioris et item illius otras con más abundancia. En todas las cosas, al
mediocris ad id, quod agemus, accommodatam arte y a la naturaleza corresponde el poder hacer lo
deligamus. Ornamentis eisdem uti fere licebit que conviene; a la prudencia el saber cuándo y en
alias contentius, alias summissius; omnique in qué manera conviene.
re posse quod deceat facere artis et naturae est,
scire quid quandoque deceat prudentiae.
[LVI] [213] Sed haec omnia perinde sunt, ut »Pero a todo esto ha de añadirse la acción,
aguntur. Actio, inquam, in dicendo una verdadera reina del discurso: sin ésta no puede
dominatur; sine hac summus orator esse in haber orador perfecto, y con ella un orador mediano
numero nullo potest, mediocris hac instructus vencerá a los más insignes. A ésta dicen que dio la
summos saepe superare. Huic primas dedisse primacía Demóstenes, cuando le preguntaban cuál
Demosthenes dicitur, cum rogaretur quid in era la primera dote del orador: a ésta dio el
dicendo esset primum; huic secundas, huic segundo lugar y también el tercero. Esto me
tertias; quo mihi melius etiam illud ab Aeschine recuerda aquel dicho de Esquines, que habiendo
194
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
dictum videri solet; qui cum propter salido de Atenas, condenado en un juicio, y
ignominiam iudicii cessisset Athenis et se trasladóse a Rodas, leyó a instancia de los Rodios
Rhodum contulisset, rogatus a Rhodiis legisse aquel admirable discurso que había pronunciado
fertur orationem illam egregiam, quam in contra Ctesifon y Demóstenes: rogáronle al día
Ctesiphontem contra Demosthenem dixerat; siguiente que leyese el de Demóstenes en defensa de
qua perlecta petitum ab eo est postridie, ut Ctesifon: hízolo él con voz suavísima y entonada:
legeret illam etiam, quae erat contra ab admiráronse todos, y él dijo: «¡Cuánto más os
Demosthene pro Ctesiphonte dicta: quam cum admiraríais si le hubiérais oído a él!» Con lo cual,
suavissima et maxima voce legisset, bien claramente dio a entender el poder de la acción,
admirantibus omnibus "quanto" inquit "magis como que le parecía que el discurso era otro en
miraremini, si audissetis ipsum!" Ex quo satis cuanto se mudaba el actor. Y tú te acordarás muy
significavit, quantum esset in actione, qui bien, oh Cátulo, de aquel rasgo de un discurso de
orationem eandem aliam fore putarit actore Graco tan ponderado cuando yo era niño: «¿A
mutato. [214] Quid fuit in Graccho, quem tu dónde iré, infeliz? ¿a dónde me encaminaré? ¿al
melius, Catule, meministi, quod me puero tanto Capitolio? ¡Si está teñido con la sangre de mi
opere ferretur? "Quo me miser conferam? Quo hermano! ¿A mi casa, para ver a mi madre mísera,
vertam? In Capitoliumne? At fratris sanguine llorosa y abatida?» Y cuentan que esto lo dijo con
madet. An domum? Matremne ut miseram tal voz, gesto y mirada, que ni siquiera pudo
lamentantem videam et abiectam?" Quae sic ab contener las lágrimas. Y hablo mucho de esto,
illo esse acta constabat oculis, voce, gestu, porque los oradores, que son representantes de la
inimici ut lacrimas tenere non possent. Haec verdad misma, tienen muy abandonada la acción,
ideo dico pluribus, quod genus hoc totum de la cual se han apoderado los histriones, meros
oratores, qui sunt veritatis ipsius actores, imitadores de la verdad..
reliquerunt; imitatores autem veritatis,
histriones, occupaverunt.
[LVII] [215] Ac sine dubio in omni re vincit Sin duda en todas las cosas vence a la imitación la
imitationem veritas, sed ea si satis in actione verdad; pero si ésta bastara por sí a la acción, no
efficeret ipsa per sese, arte profecto non necesitaríamos ciertamente del arte. Por que los
egeremus; verum quia animi permotio, quae afectos del ánimo, que han de ser declarados o
maxime aut declaranda aut imitanda est imitados con la acción, suelen estar tan perturbados,
actione, perturbata saepe ita est, ut obscuretur oscurecidos y casi borrados, que hay que apartar
ac paene obruatur, discutienda sunt ea, quae las nieblas que los oscurecen, y escoger la expresión
obscurant, et ea, quae sunt eminentia et más fácil y propia »Toda pasión del alma ha recibido
prompta, sumenda. [216] Omnis enim motus de la naturaleza, digámoslo así, su semblante, gesto
animi suum quendam a natura habet vultum et y sonido, y todo el cuerpo humano, y su semblante y
sonum et gestum; corpusque totum hominis et su voz resuenan como las cuerdas de la lira, así que
eius omnis vultus omnesque voces, ut nervi in la pasión las pulsa.
fidibus, ita sonant, ut a motu animi quoque sunt »Las voces, como las cuerdas, están tirantes y
pulsae. Nam voces ut chordae sunt intentae, responden a cualquier tacto: una es aguda, otra
quae ad quemque tactum respondeant, acuta grave, una pronto, otra tarda; una grande, otra
gravis, cita tarda, magna parva; quas tamen pequeña; entre todas las cuales, sin embargo, y en
inter omnis est suo quoque in genere mediocris, todas ellas caben variedades intermedias.
atque etiam illa sunt ab his delapsa plura »De aquí nacen muchos tonos: suave, áspero,
genera, leve asperum, contractum diffusum, rápido, difuso, continuo, interrumpido, quebrado,
continenti spiritu intermisso, fractum scissum, roto, hinchado, atenuado, etc.: no hay ninguno de
flexo sono extenuatum inflatum; [217] nullum ellos que no pueda tratarse con arte y moderación;
est enim horum generum, quod non arte ac son como los colores que tiene a su disposición el
moderatione tractetur. Hi sunt actori, ut pictori, pintor.
eiti ad variandum colores.
195
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
[LVIII] Aliud enim vocis genus iracundia sibi »Otro tono debe usarse para la ira: agudo, y
sumat, acutum, incitatum, crebro incidens: arrebatado, vg.: «¡Mi hermano impío me exhorta a
ipsus hortatur me frater, ut meos malis miser devorar infeliz a mis propios hijos!» y aquello que
mandarem natos ... et ea, quae tu dudum, decías antes, ¡oh Antonio! «¿Te atreviste a
Antoni, protulisti segregare abs te ausu's ... et separarle de tí?», y aquel otro pasaje: «¿Quién le
ecquis hoc animadvortet? Vincite ... et Atreus oye? atadle.» Y casi todo el Atreo.
fere totus. Aliud miseratio ac maeror, flexibile, »Otro tono exige la compasión y el llanto: flexible,
plenum, interruptum, flebili voce: quo nunc me lleno, interrumpido y lloroso, vg.: «A dónde iré?
vortam? Quod iter incipiam ingredi? Domum ¿qué camino seguirá? ¿me dirigiré a la casa
paternamne? Anne ad Peliae filias? et illa o paterna o a la del hijo de Pelias?» Y aquellos otros
pater, o patria, o Priami domus! Et quae versos: «¡Oh padre, oh patria, oh casa de Príamo!»
sequuntur haec omnia videi inflammarei, y los que siguen:
Priamo vi vitam evitarei. [218] Aliud metus, «Vimos ardiendo todo, y arrancada la vida a
demissum et haesitans et abiectum: multis sum Príamo.»
modis circumventus, morbo, exsilio atque »El tono del miedo será sumiso, vacilante y
inopia: tum pavor sapientiam omnem mi abatido, vg.: «¡Muchos males me cercan; la
exanimato expectorat; mater terribilem minatur enfermedad, el destierro, la pobreza; el temor me
vitae cruciatum et necem, quae nemo est tam quita toda prudencia: me amenazan con tormentos y
firmo ingenio et tanta confidentia, quin refugiat muerte: nadie hay de tan firme condición y de tanta
timido sanguen atque exalbescat metu. [219] audacia a quien la sangre no se le hiele y retire con
Aliud vis, contentum, vehemens, imminens el miedo!»
quadam incitatione gravitatis: iterum Thyestes »El tono de la violencia, será apresurado, impetuoso,
Atreum adtrectatum advenit, iterum iam amenazador, vg.: «Otra vez quiere Tiestes ablandar a
adgreditur me et quietum exsuscitat. maior mihi Atreo; otra vez me insta y despierta mi enojo. Yo le
moles, maius miscendumst malum, qui illius oprimiré con mayores males, hasta que reprima y
acerbum cor contundam et comprimam. Aliud abata su corazón cruel.» Requiere el placer un
voluptas, effusum, lene, tenerum, hilaratum ac acento suave, tierno, alegre y sumiso: «Cuando me
remissum: sed sibi cum tetulit coronam ob ofreció la corona nupcial, a tí te la daba fingiendo
conligandas nuptias, tibi ferebat cum simulabat dársela a otra; fue ardid ingenioso y delicado para
se sibi alacriter dare, tum ad te ludibunda docte engañarte.» El tono del pesar ha de ser grave sin
et delicate detulit. Aliud molestia, sine mover a conmiseración, triste y monótono, vg.:
commiseratione grave quoddam et uno pressu «Cuando Páris se juntó a Elena en ilícita unión, yo
ac sono obductum: qua tempestate Helenam estaba ya a punto de cumplir los meses del
Paris innuptis iunxit nuptiis, ego tum gravida, embarazo. Por el mismo tiempo tuvo Hécuba a
expletis iam fui ad pariendum mensibus; per Polidoro, en su último parto.»
idem tempus Polydorum Hecuba partu
postremo parit.
[LIX] [220] Omnis autem hos motus subsequi »A todos estos movimientos debe acompañar el
debet gestus, non hic verba exprimens gesto; no el gesto escénico que expresa cada
scaenicus, sed universam rem et sententiam non palabra, sino el que declara, no por demostración,
demonstratione, sed significatione declarans, sino por significación, la totalidad de la idea. La
laterum inflexione hac forti ac virili, non ab inflexión del cuerpo ha de ser fuerte; y varonil, no
scaena et histrionibus, sed ab armis aut etiam a como la de los histriones en la escena, sino como la
palaestra; manus autem minus arguta, digitis del que se prepara a las armas o a la palestra. Las
subsequens verba, non exprimens; bracchium manos deben seguir con los dedos los movimientos
procerius proiectum quasi quoddam telum de las palabras, pero no expresarlas; el brazo ha del
orationis; supplosio pedis in contentionibus aut estar levantado como para lanzar el rayo de la
incipiendis aut finiendis. [221] Sed in ore sunt elocuencia; se han de dar golpes con el pie en la
omnia, in eo autem ipso dominatus est omnis tierra, al comienzo o al fin de la disputa. Pero en el
196
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
oculorum; quo melius nostri illi senes, qui rostro consiste todo, y en él, lo principal son los
personatum ne Roscium quidem magno opere ojos; y esto lo entendían bien nuestros mayores,
laudabant; animi est enim omnis actio et imago que no aplaudían mucho a ningún actor con
animi vultus, indices oculi: nam haec est una máscara, aunque fuese el mismo Roscio. El alma,
pars corporis, quae, quot animi motus sunt, tot es la que inspira la acción; el rostro es el espejo
significationes [et commutationes] possit del alma; sus intérpretes son los jos; sólo ellos
efficere; neque vero est quisquam qui eadem pueden hacer tantos movimientos y cambios cuantas
conivens efficiat. Theophrastus quidem son las pasiones del alma, y no hay nadie que lo
Tauriscum quendam dicit actorem aversum consiga mirando siempre a un mismo objeto.
solitum esse dicere, qui in agendo contuens »Contaba Teofrasto que un tal Taurisco solía
aliquid pronuntiaret. [222] Qua re oculorum est decir que el actor hablaba vuelto de espaldas al
magna moderatio; nam oris non est nimium público, siempre que al representar tenía los ojos
mutanda species, ne aut ad ineptias aut ad fijos en un solo punto. Gran moderación se ha de
pravitatem aliquam deferamur; oculi sunt, tener con los ojos. Ni ha de alterarse mucho la
quorum tum intentione, tum remissione, tum expresión del semblante, para no caer en alguna
coniectu, tum hilaritate motus animorum vaguedad o extravagancia. Con los ojos ya atentos,
significemus apte cum genere ipso orationis; ya sumisos, ya alegres, significamos los
est enim actio quasi sermo corporis, quo magis movimientos del alma, más conformes con la
menti congruens esse debet; oculos autem naturaleza del discurso. Es la acción como la lengua
natura nobis, ut equo aut leoni saetas, caudam, del cuerpo, y por eso ha de seguir siempre al
auris, ad motus animorum declarandos dedit, pensamiento. Para declarar los afectos del alma,
qua re in hac nostra actione secundum vocem nos dio la naturaleza los ojos, como dio al caballo
vultus valet; [223] is autem oculis gubernatur. y al león la melena, la cola y los oídos.
Atque in eis omnibus, quae sunt actionis, inest »Después de la voz, lo más poderoso es el
quaedam vis a natura data; qua re etiam hac semblante, y en éste los ojos. En todo lo que
imperiti, hac vulgus, hac denique barbari depende de la acción hay una fuerza natural que
maxime commoventur: verba enim neminem mueve hasta a los ignorantes, al vulgo y a los
movent nisi eum, qui eiusdem linguae societate bárbaros.
coniunctus est sententiaeque saepe acutae non »Las palabras no conmueven a nadie sino al que
acutorum hominum sensus praetervolant: accio entiende la lengua, y las sentencias, por demasiado
quae prae se motum animi fert, omnis movet; agudas, a veces se dejan entender sólo de ingenios
isdem enim omnium animi motibus concitantur delicados; pero la acción, que expresa por sí los
et eos isdem notis et in aliis agnoscunt et in se afectos del alma, conmueve a todos y excita las
ipsi indicant. pasiones que cada cual siente en sí mismo y conoce
en los demás.
[LX] [224] Ad actionis autem usum atque »Grande importancia tiene sin duda en la acción la
laudem maximam sine dubio partem vox voz. Hemos de desearla buena, pero sea cual fuere,
obtinet; quae primum est optanda nobis; conviene educarla. El cómo, no es materia propia de
deinde, quaecumque erit, ea tuenda. de quo este lugar: sólo diré que conviene educarla con
illud iam nihil ad hoc praecipiendi genus, quem mucho esmero, y repetiré lo que antes dije, que en
ad modum voci serviatur: equidem tamen muchas cosas lo más provechoso es también lo más
magno opere censeo serviendum; sed illud agradable. Para conservar la voz nada más útil que
videtur ab huius nostri sermonis officio non una frecuente variedad de tonos; nada más
abhorrere, quod, ut dixi paulo ante, plurimis in pernicioso que una entonación monótona e
rebus quod maxime est utile, id nescio quo inflexible. ¿Qué cosa hay más acomodada a nuestros
pacto etiam decet maxime. Nam ad vocem oídos que la alternativa y variada sucesión de tonos?
obtinendam nihil est utilius quam crebra Por eso el mismo Graco (según puedes oírlo, oh
mutatio; nihil perniciosius quam effusa sine Cátulo, de tu cliente Licinio, hombre literato que le
intermissione contentio. [225] Quid, ad auris sirvió de esclavo y amanuense) solía tener detrás de
197
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
nostras et actionis suavitatem quid est sí, cuando hablaba, un músico diestro que con una
vicissitudine et varietate et commutatione flauta de marfil le daba rápidamente el tono,
aptius? Itaque idem Gracchus, quod potes haciéndole pasar de lo más sumiso a lo más
audire, Catule, ex Licinio cliente tuo, litterato remontado, o al contrario.
homine, quem servum sibi ille habuit ad -Sí que lo he oído contar, dijo Cátulo, y he
manum, cum eburneola solitus est habere admirado muchas veces así el estudio de este
fistula qui staret occulte post ipsum, cum hombre como su doctrina y ciencia.
contionaretur, peritum hominem, qui inflaret
celeriter eum sonum, quo illum aut remissum
excitaret aut a contentione revocaret." "Audivi
me hercule," inquit Catulus "et saepe sum
admiratus hominis cum diligentiam tum etiam
doctrinam et scientiam." [226] "Ego vero," -Mucho me duelo, continuó Craso, de que tan
inquit Crassus "ac doleo quidem illos viros in esclarecidos varones cayesen en aquella traición
eam fraudem in re publica esse delapsos; contra la república, aunque tal tela se va tejiendo, y
quamquam ea tela texitur et ea in civitate ratio tal modo de vivir se va entrando en nuestra ciudad,
vivendi posteritati ostenditur, ut eorum civium, que ya quisiéramos tener ciudadanos semejantes a
quos nostri patres non tulerunt, iam similis los que no pudieron sufrir nuestros padres.
habere cupiamus." "Mitte, obsecro," inquit -Ruégote, Craso, replicó Julio, que dejes esa
"Crasse," Iulius "sermonem istum et te ad conversación, y vuelvas a la flauta de Graco, cuyo
Gracchi fistulam refer; cuius ego nondum plane uso todavía no comprendo bien.
rationem intellego."
[LXI] [227] "In omni voce" inquit Crassus "est -En toda voz, dijo Craso, hay un medio propio de
quiddam medium, sed suum cuique voci: hinc ella: el ir desde él subiendo la voz gradualmente,
gradatim ascendere vocem [utile] et suave est es útil y agradable. Gritar desde el principio tiene
(nam a principio clamare agreste quiddam est), algo de rústico: levantar la voz poco a poco, es
et idem illud ad firmandam est vocem salutare; muy conveniente. Hay también un extremo cercano
deinde est quiddam contentionis extremum, a los clamores agudos, al cual la flauta no te
quod tamen interius est, quam acutissimus dejará llegar, antes te apartará de él, si a él te
clamor, quo te fistula progredi non sinet, et iam acercas. Hay, por el contrario, sonidos muy bajos, a
ab ipsa contentione revocabit: est item contra los cuales tampoco ha de descenderse sino
quiddam in remissione gravissimum quoque gradualmente. Esta variedad y este tránsito de un
tamquam sonorum gradibus descenditur. Haec sonido a otro hará mucha gracia a la acción. Pero al
varietas et hic per omnis sonos vocis cursus et flautista podéis dejarle en casa, y llevar con vosotros
se tuebitur et actioni adferet suavitatem. Sed y al foro tan sólo la razón de esta costumbre. He
fistulatorem domi relinquetis, sensum huius dicho lo que he podido, no como he querido, sino
consuetudinis vobiscum ad forum deferetis. como la estrechez del tiempo me lo permitía. Ya
[228] Edidi, quae potui, non ut volui, sed ut me sabéis que es costumbre echar la culpa al tiempo,
temporis angustiae coegerunt; scitum est enim cuando no se puede decir más aunque se quiera.
causam conferre in tempus, cum adferre plura, -Mas yo creo, dijo Cátulo (en cuanto puedo juzgar),
si cupias, non queas." "Tu vero" inquit Catulus que has recogido todos los preceptos tan
"conlegisti omnia, quantum ego possum admirablemente, que no parece que los has
iudicare, ita divinitus, ut non a Graecis aprendido de los Griegos, sino que se los puedes
sumpsisse, sed eos ipsos haec docere posse enseñar. Mucho me huelgo de haber participado de
videare; me quidem istius sermonis participem esta conversación, y siento que no haya estado
factum esse gaudeo; ac vellem ut meus gener, presente mi yerno y amigo tuyo Hortensio, de quien
sodalis tuus, Hortensius, adfuisset; quem espero que llegará a reunir todos los méritos que en
quidem ego confido omnibus istis laudibus, tu discurso has enumerado.
quas tu oratione complexus es, excellentem -¿Dices que llegará a ser un gran orador? replicó
198
Marco Tulio Cicerón Diálogos del Orador
fore." [229] Et Crassus "fore dicis?" inquit, Craso. Yo creo que ya lo es, y lo mismo juzgué
"ego vero esse iam iudico et tum iudicavi, cum cuando en el Senado defendió la causa del África, y
me consule in senatu causam defendit Africae todavía más ahora poco, cuando habló en defensa
nuperque etiam magis, cum pro Bithyniae rege del rey de Bitinia. Pienso que a este joven no le falta
dixit. Quam ob rem recte vides, Catule; nihil ninguna de las dotes de la naturaleza ni del arte. Por
enim isti adulescenti neque a natura neque a tanto, Cota y Sulpicio, debéis trabajar con mucho
doctrina deesse sentio: [230] quo magis est tibi, esfuerzo, porque no es un orador mediano el que
Cotta, et tibi, Sulpici, vigilandum ac se levanta a vuestro lado, sino de agudo ingenio, de
laborandum; non enim ille mediocris orator in ardiente estudio, rico en sabiduría y de memoria
vestram quasi succrescit aetatem, sed et ingenio singular. Yo, aunque lo admiro mucho, quiero sólo
peracri et studio flagranti et doctrina eximia et que florezca entre los de su edad: a vosotros, que
memoria singulari; cui quamquam faveo, tamen sois mucho menores, fuera casi vergonzoso dejaros
illum aetati suae praestare cupio, vobis vero vencer por él.
illum tanto minorem praecurrere vix honestum
est." "Sed iam surgamus" inquit "nosque »Levantémonos, continuó: hora es ya de que
curemus et aliquando ab hac contentione descansen nuestros ánimos de esta prolija disputa.»
disputationis animos nostros curamque
laxemus."

También podría gustarte