Está en la página 1de 80

mravalganzomilebiani kalkulusi

1. R n sivrce

ganmarteba 1. 1. vTqvaT x1 , x2 ,..., xn namdvili ricxvebia.  x1 , x2 ,..., xn  dalagebul


n -euls uwodeben n -ganzomilebian wertils an veqtors da aRniSnaven
Semdegnairad:
x :  x1 , x2 ,..., xn 
xk -s uwodeben x veqtoris k -ur koordinats. n -ganzomilebiani wertilebis
simravles aRniSnaven R n -iT, e. i.
R n :  x1 , x2 ,..., xn  : xi  R , i  1, 2,..., n

ganmarteba 1. 2. vTqvaT x :  x1 , x2 ,..., xn  , y :  y1 , y2 ,..., yn   R n . ganvsazRvroT:


1) toloba x  y maSin da mxolod maSin, roca xi  yi , i  1, 2,..., n;
2) jami
x  y :  x1  y1 ,..., xn  yn  ;
3) skalarze namravli
 x :  x1 ,...,  xn  ,   R;
4) sxvaoba x  y : x   1 y;
5) nulovani veqtori
0 :  0,..., 0  .

ganmarteba 1. 3. vTqvaT X nebismier obieqtTa simravlea. vityviT, rom X


aris wrfivi anu veqtoruli sivrce, Tu masSi gansazRvrulia Sekrebisa da
skalarze namravlis operacia ise, rom Sesrulebulia Semdegi pirobebi:

I. Sekrebis operaciis mimarT

1) x  y  y  x, x, y  X ;
2) x   y  z    x  y   z , x, y , z  X ;
3)  0  X iseTi, rom x  X x  0  x;
4) x  X  x  X iseTi, rom x    x   0.

II. skalarze namravlis operaciis mimarT

1)    x     x,  ,   R, x  X ;
2) 1  x  x, x  X ;

1
3)     x   x   x,  ,   R, x  X ;
4)   x  y    x   y,   R, x, y  X .

zemoT ganxiluli Sekrebisa da ricxvze gamravlebis operaciebis mimarT


R n warmoadgens wrfiv sivrces.

magaliTi 1. 1. roca n  2 , R 2 :  x1 , x2  : x1 , x2  R warmoadgens 2-ganzomilebian


sibrtyes.

X2

x   x1 , x2 
x2

X1
x1

magaliTi 1. 2. roca n  3 , R 3 :  x1 , x2 , x3  : x1 , x2 , x3  R warmoadgens 3-


ganzomilebian sivrces.

2
X3

x3

x   x1 , x2 , x3 

x2 X2

x1

X1

magaliTi 1. 3. vTqvaT x :  2, 3,1 da y :  4,1, 2  aris ori veqtori. maSin


x  y   2, 2, 1 ,
x  y   6, 4,3 ,
y  x   6, 4, 3 ,
3 x   6, 9,3 ,
da
2 y   8, 2, 4  .

2. geometria R n -Si

SegaxsenebT, rom Tu x   x1 , x2  da y   y1 , y2  aris R 2 -is ori veqtori, maSin


piTagoris Teoremis Tanaxmad x da y veqtorebs Soris manZili
gamoiTvleba formuliT:
2 2
d  x, y    y1  x1    y2  x2  .
Sesabamisi ganzogadeba gvaqvs R 3 -is SemTxvevaSi. marTlac, vTqvaT
x   x1 , x2 , x3  da y   y1 , y2 , y3  aris R 3 -is ori veqtori da z   y1 , y2 , x3  ,

3
 y1 , y2 , y3 

 y1 , y2 , x3 

 x1 , x2 , x3 

maSin piTagoris Teoremis gamoyenebiT advili dasanaxia rom manZili x da y


veqtorebs Soris aris
2
d  x, y  :   y1  x1    y2  x2    y3  x3   y1  x1    y2  x2    y3  x3  .
2 2 2 2 2 2

 
kerZod, Tu aRvniSnavT x -iT manZils x   x1 , x2 , x3  -dan  0, 0, 0  koordinatTa
saTavemde R 3 -Si, maSin
x  x12  x22  x32 .
maSasadame gvaqvs d  x, y   x  y .
magaliTi 2. 1. Tu x  1, 2, 3 da y   3, 2,1 , maSin manZili x -dan koordinatTa
saTavemde aris
2
x  12  22   3  14
xolo, manZili x -dan y -mde aris y  x   2, 4, 4   4  16  16  6 .
ganmarteba 2. 1. vTqvaT x   x1 , x2 ,..., xn   R n . x veqtoris sigrZe (norma)
aRiniSneba x simboloTi da ganimarteba Semdegnairad
x  x12  x22  xn2 ,
xolo x  R n da y  R n veqtorebs Soris manZili aRiniSneba d  x, y  -iT da
ganimarteba Semdegnairad d  x, y   y  x .
advili dasanaxia, rom
x  d  x, 0  .
magaliTi 2. 2. Tu x   2,3, 1,5  aris wertili R 4 -Si, maSin manZili x -dan
koordinatTa saTavemde aris
x  4  9  1  25  39 .
Tu y   3, 2,1, 4  , maSin manZili x -sa da y -s Soris aris
d  x, y   y  x  1, 1, 2, 1  7 .
ganmarteba 2. 2. standartuli bazisi R n -Si ewodeba Semdeg veqtorebs

4
e1 : 1, 0, 0..., 0 
e2 :  0,1, 0,..., 0 

en :  0, 0, 0,...,1 .

magaliTi 2. 3. R 2 -Si veqtorebi e1  1, 0  , e2   0,1 warmoadgens standartul


baziss. Tu x   x1 , x2  , maSin
x   x1 , 0    0, x2   x1 1, 0   x2  0,1  x1e1  x2e2 ,
n
sazogadod, x  R -Tvis gvaqvs
x  x1e1    xn en .

3. or veqtors Soris kuTxe da skalaruli namravli

vTqvaT, x   x1 , x2  da y   y1 , y2  aris R 2 -is ori veqtori.  ,  aRvniSnoT


Sesabamisad kuTxeebi am veqtorebsa da ox1 RerZis dadebiT mimarTulebas
Soris. vTqvaT,    , :    .

y


advili dasanaxia, rom

5
x1
cos    ,
x
y1
cos     ,
y
x2
sin    ,
x
y2
sin     .
y

radganac
cos    cos      cos   cos     sin   sin    ,
gvaqvs,
x1 y1 x y x y x y
cos     2 2  1 1 2 2.
x y x y x y

magaliTi 3. 1. vTqvaT  aris umciresi kuTxe x  (2,1) da y  1,3 veqtorebs


Soris. MmaSin,
2 1  1  3 1
cos     ,
5 10 2

 .
4

analogiurad, R 3 -is SemTxvevaSi damtkicdeba, rom

x1 y1  x2 y2  x3 y3
cos    .
x  y

ganmarteba 3. 1. vTqvaT x   x1 , x2 ,..., xn  , y   y1 ,..., yn   R n . maSin x da y


veqtorebis skalaruli namravli aRiniSneba  x, y  -iT da ganimarteba
Semdegnairad:
 x, y : x1 y1    xn yn .

magaliTi 3. 2. vTqvaT, x  1, 4, 3, 2  , y   3,5, 6,1 , maSin


 x, y  3  20  18  2  7.

6
skalaruli namravlis Tvisebebi:

 x, y  y, x ;
 x, y  z  x, y    x, z ;
  x, y    x, y ;
 0, x  0;
 x, x  0;
 x, x  0  x  0;
2
 x, x  x .
koSi-Svarcis utoloba. vTqvaT, x, y  R n , maSin
| x, y | x y .
damtkiceba. nebismieri x, y  R n veqtorebisaTvis ganvixiloT funqcia
f  t   x  ty , x  ty  .
zemoT moyvanili Tvisebebis ZaliT gvaqvs
f (t )  x, x    x, ty    ty, x    ty , ty 
 x, x  t  x, y  t  y, x  t 2  y , y 
 x, x  2t  x, y  t 2  y, y  0.
meores mxriv, imisaTvis rom es utoloba Sesruldes nebismieri t -Tvis
aucilebelia da sakmarisi, rom
D  x, y  2   x, x  y , y  0.
2 2
Tu gaviTvaliswinebT, rom  x, x  x ,  y , y  y , miviRebT utolobis
damtkicebas.

koSi-Svarcis utolobidan gamomdinareobs, rom


 x, y 
1   1.
x y
ganmarteba 3. 2. vTqvaT, x, y  R n , maSin kuTxe x da y veqtorebs Soris
ganimarteba Semdegnairad
  x, y  
 : arc cos   .
 x y 

magaliTi 3. 3. vTqvaT, x  R n da ek aris standartuli bazisi, xolo  k iyos


kuTxe x veqtorsa da k -ur RerZs Soris, maSin gvaqvs
 x, ek  xk
cos  k    .
x ek x
Tu x aris erTeulovani veqtori x  1 maSin xk  cos  k  da
x   cos 1  ,..., cos  k   .

7
ganmarteba 3. 3. vTqvaT, x, y  R n , maSin x da y veqtorebs ewodeba
orTogonaluri (perpendikularuli) Tu  x, y  0 da vwerT x  y.

nolovani veqtori nebismieri veqtoris orTogonaluria, amasTan aseTi


Tviseba gaaCnia mxolod 0 veqtors.

magaliTi 3. 4. veqtorebi x   1, 2  da y  1, 2  orTogonaluria z   2, 1


veqtoris.

ganmarteba 3. 4. vTqvaT, x, y  R n . x da y veqtorebs ewodeba paraleluri, Tu


x  y .

advili dasanaxia, rom Tu x, y  R n paraleluria, maSin


2
 x,  x   x 
cos     2
  1,
x x  x 
maSasadame   0 an    .

magaliTi 3. 4. veqtorebi x   1, 2  da y   3, 6  paraleluria.

samkuTxedis utoloba. vTqvaT, x, y  R n , maSin


x y  x  y .
damtkiceba.

2 2 2
x  y  x  y, x  y  x, x  2  x, y    y , y  x  2  x, y   y .

radganac  x, y  x y , miviRebT:

2 2 2 2
x y  x 2 x y  y  x  y  .

advili dasanaxia, rom


2 2 2
x y  x  y
maSin da mxolod maSin, roca x  y.

maSasadame Cven viRebT Semdeg cnobil debulebas

piTagoras Teorema. imisaTvis rom x da y veqtorebi R n -dan iyos


orTogonaluri, aucilebeli da sakmarisia rom

2 2 2
x y  x  y .

8
4. Ria da Caketili birTvi R n -Si. Ria da Caketili
simravleebi

ganmarteba 4. 1. 11vTqvaT, a  R n da r dadebiTi namdvili ricxvia, maSin


simravles
 x : x  a  r
uwodeben Ria birTvs R n -Si centriT a wertilSi da radiusiT r , is
aRiniSneba B  a; r  -iT, e. i. B  a; r  =  x : x  a  r

SeniSvna 4. 1. roca n  1 , es simravle emTxveva a wertilis r midamos, roca


n  2 - maSin Ria wres (wrewiris gareSe) centriT a wertilSi da radiusiT
r , xolo, roca n  3 , maSin gvaqvs Ria birTvi (sferos gareSe) centriT a
wertilSi da radiusiT r .
B  a;   simravles uwodeben a wertilis  midamos R n -Si.

ganmarteba 4. 2. vTqvaT S  R n da a  S . a -s uwodeben S -is Siga wertils, Tu


B  a; r   S . S simravlis Siga wertilTa simravles aRniSnaven int S -iT.

ganmarteba 4. 3. S  R n uwodeben Ria simravles, Tu is Sedgeba mxolod Siga


wertilebisagan, e.i. S  int S

magaliTi 4. 1. R n Ria simravlea.

magaliTi 4. 2. miRebulia, rom carieli simravle Ria simravlea.

magaliTi 4. 3. B  a; r  Ria simravlea, marTlac


x  B  a; r   x  a  r .
davafiqsiroT    0; r  x  a  da davamtkicoT, rom B  x;    B  a; r  .
 y  B  x;     x  y 
 ya  x  y  x  a   x  a  r  x  a  x  a  r.

Teorema 4. 1.. Ria simravleebis nebismieri gaerTianeba Riaa. e.i.  Gi Ria,


i     (  Gi Riaa).
i

   
damtkiceba.  x   Gi   i0  , x  Gi0   B ( x; r )  Gi0   Gi  .
 
 i   i 
Teorema 4. 2. Ria simravleebis sasruli TanakveTa Riaa, e.i. (Gi , i  1,..., p
p
Riaa)  ( Gi Riaa).
i 1

9
damtkiceba.
p
 
 x   Gi    B  x;  i   Gi , i  1,..., p 
 i 1 
p
 
 1i  p


 B  x;    Gi , i  1,..., p,   min  i   B  x;     Gi  .
i 1 
SeniSvna. 4. 2. Teorema 4. .2 ar aris samarTliani, Tu pirobaSi ,,sasruli”
 1 1
SevcvliT usasrulo simravliT. marTlac, vTqvaT, Gn    ,  Ria
 n n

simravlea, magram G n  {0} , rac ar aris Ria.
n 1

ganmarteba 4. 4. 11vTqvaT, a  R n da r dadebiTi namdvili ricxvia, maSin


simravles
 x : x  a  r
uwodeben Caketil birTvs R n -Si centriT a wertilSi da radiusiT r . is
aRiniSneba B (a; r ) -iT, e. i. B (a; r ) =  x : x  a  r
ganmarteba 4. 5. 11vTqvaT, a  R n da r dadebiTi namdvili ricxvia, maSin
simravles
 x : x  a  r
uwodeben sferos R n -Si centriT a wertilSi da radiusiT r . is
aRiniSneba S  a; r  -iT.
cxadia, rom S  a; r  =  x : x  a  r   R n \  x : x  a 
 r    x : x  a  r  = B ( a; r ) \ B  a ; r 

ganmarteba 4. 6. F  R n simravles uwodeben Caketils, Tu misi damateba


R n \ F aris Ria.

Teorema 4. 3. a) Caketil simravleTa nebismieri TanakveTa Caketilia;


b) Caketil simravleTa sasruli gaerTianeba Caketilia.

damtkiceba. Teoremis samarTlianoba gamomdinareobs Teorema 4.1, Teorema4.2,


Caketili simravlis ganmartebisa da oradobis Semdegi principebidan:
 
R n \   Fi    R n \ Fi ;  
 i  i
p
n   p
R \   Fi     R n \ Fi  .
 i 1  i 1

ganmarteba 4. 7. vTqvaT M  R n da x  R n . x -s uwodeben M -is dagrovebis


wertils, Tu x -is nebismieri B  x; r  birTvi Seicavs M -is erT wertils
mainc, gansxvavebuls x -gan.

10
ganmarteba 4. 8. vTqvaT M  R n da x  R n . x -s uwodeben M -is Sexebis
wertils, Tu x -is nebismieri B  x; r  birTvi Seicavs M -is erT wertils
mainc.

ganmarteba 4. 9. Tu M -is Sexebis wertili x ar aris M -is dagrovebis


wertili, maSin mas uwodeben M -is izolirebul wertils.

SeniSvna 4. 3. dagrovebis wertili SeiZleba ekuTvnodes M -s, SeiZleba ara.

SeniSvna 4. 4. simravlis yoveli wertili am simravlis an dagrovebis


wertili, an izolirebuli wertilia.

Teorema 4. 4. Tu x aris M -is dagrovebis wertili, maSin B( x; r ) birTvi


Seicavs M -is usasrulo raodenobiT wertils.

damtkiceba. davuSvaT sawinaaRmdego: B( x; r ) birTvi, romelic Seicavs M -is


sasrul raodenoba x1 ,..., x p wertilebs. vTqvaT r  min  x  xi  .
1 i  p

 r
advili dasanaxia, rom B  x;   M   , rac ewinaaRmdegeba Teoremis pirobas.
 2
Teorema 4. 5. imisaTvis, rom F  R n iyos Caketili aucilebelia da sakmarisi,
rom is Seicavdes yvela Tavis dagrovebis wertils.

damtkiceba. vTqvaT F Caketilia da x aris F -is dagrovebis wertili. unda


davamtkicoT, rom x  F . davuSvaT sawinaaRmdego. vTqvaT, x  F . maSin
x  R n \ F . vinaidan R n \ F aris Ria, amitom B ( x; r )  R n \ F , e.i. B( x; r )  F   ,
rac ewinaaRmdegeba im faqts, rom x aris F -is dagrovebis wertili.
piriqiT, vTqvaT, F Seicavs yvela Tavis dagrovebis wertils. unda vaCvenoT,
rom F Caketilia, anu rac igivea davamtkicoT, rom R n \ F Riaa. aviRoT
x  R n \ F , maSin x  F , amitom B( x; r ) , romelic ar Seicavs F -is arc erT
wertils. e.i. B ( x; r )  R n \ F .

ganmarteba 4. 10. S  R n simravleze misi dagrovebis wertilebis mierTebis


operacias uwodeben simravlis Caketvas da miRebul simravles aRniSnaven
S -iT.
maSin Teorema 4.5 SeiZleba Camoyalibdes Semdegnairad:

Teorema 4. 6. imisaTvis, rom S iyos Caketili aucilebelia da sakmarisi,


rom S  S .

ganmarteba 4. 11. S simravlis dagrovebis wertilTa simravles uwodeben S -


is warmoebuls da aRniSnaven S ' -iT.
maSasadame, S  S  S ' .

11
ganmarteba 4. 12. x  R n wertils uwodeben S -is gare wertils, Tu is aris
R n \ S -is Siga wertili.

ganmarteba 4. 13. Tu x  R n ar aris S -is arc Siga da arc gare wertili,


maSin x -s uwodeben S -is sazRvris wertils.
S -is sazRvris wertilTa simravle aRiniSneba S -iT.

s a v a r j i S o e b i

1. geometria R n -Si. or veqtors Soris kuTxe da skalaruli


namravli

1. 1. vTqvaT x   2, 0,5  , y   3, 4, 3 , z   6,3,1 . gamoTvaleT


2 2
1) x  3 y 3) x  3z  y
5 3
2)  2 x  y  4 z 4)  z  4 x

1. 2. vTqvaT x   2,1, 5 , y   3, 0, 4  . gamoTvaleT

1) x 3) 2 x  3 y
2) 2 x 4) 7 y

1. 3. vTqvaT x  1, 7, 3 , y   3, 2, 4  , z   2, 0, 4  . gamoTvaleT

(1)  x, y  (3)   z , 7 x  3 y 
(2)  3x  z, y  (4)  2 x  3 y ,  x  2 z 

1. 4. gamoTvaleT kuTxe Semdeg or veqtors Soris

1) x  1,1,1 , y   1,1,1 3) x   1, 2, 4  , y   2, 3, 1


2) x  1, 2,12  , y   2,1, 2,1 4) x  1, 2,3, 4,5  , y   5, 4, 3, 2,1

12
1. 5. gamoTvaleT kuTxe mocemul veqtorsa da koordinatTa RerZebs Soris

1) x   2, 4  3) w   1, 2,1


2) y   2, 1, 4,3 4) z   3, 1, 2, 2 

1. 6. gaSaleT standartuli bazisis mimarT Semdegi veqtorebi

1 1 1
1) x  (1,2,3) 3) x  ( , , , )
2 3 n
2) x  (1,2,3,5) 4) x  (1,4,  , n )
2

1. 7. aris Tu ara Semdegi veqtorebi perpendikularuli

1
1) x  (1,2,3) , y  (1,0, )
3
1
2) x  (1,2,3,5) , y  (1,0,  ,1)
3
1 1 1
3) x  ( , , , ) , y  (2, 3, 4, , ( 1) n n)
2 3 n
1 1 1
4) x  (1,4,  , n 2 ) , y  (1, , , , (1) n1 2 )
4 9 n

1. 8. aris Tu ara Semdegi veqtorebi paraleluri

1) x  (1,2,3) , y  (2,4,6)
1 2 5
2) x  (1,2,3,5) , y  ( , ,1, )
3 3 3
1 1 1 2a a 2a
3) x  ( , , , ) , y  (a, , ,  , )
2 3 n 3 2 n
4) x  (1,4,  , n ) , y  (1,4, 9,  , n 2 )
2

1. 9. a parametris ra mniSvnelobisTvis iqneba Semdegi veqtorebi


perpendikularuli

1) x  (1, 2a, 3) , y  (2, 4,6a 2 )


2) x  (a,2  a 2 ,3, 4) , y  (2,4,a,2)
3) x  (1,2,3, , n) , y  (2, a, a, , a )
4) x  (1,2,4, ,2 n ) , y  (2, a, a, a,, a )

13
2. Ria da Caketili birTvi. Caketili da Ria simravleebi R n -Si

2. 1. ipoveT Semdegi simravleebis dagrovebis wertilebi, Sexebis wertilebi,


Siga wertilebi, sazRvris wertilebi, gare wertilebi

 1 1  
1) A   ,  : n  N 
 n n  
 1 1  
2) A   ,  : n, m  N 
 n m  
 1 1  
3) A    n , m  : n, m  N 
 2 5  
 n 1  
4) A    1 ,  : n, m  N 
 m 

2. 2. Semdegi simravleebidan romelia Ria, Caketili, arc Ria da arc


Caketili
 1 1 
1) A   ,1   : n  N 
 n n 
 1 n 
2) A   ,  1  : n, m  N 
 m  
2. 3. daadgineT ekuTvnis Tu ara 1, 4,5  wertili B   1, 2, 3 , 4  birTvs.
2. 4. daamtkiceT, rom Tu || x  y || R  r , maSin B  y , r   B  x, R  . samarTliania Tu
ara Sebrunebuli debuleba ?
2. 5. daamtkiceT, rom Tu || x  y || r   , maSin B  x, r   B  y ,     . samarTliania
Tu ara Sebrunebuli debuleba ?
2. 6. daamtkiceT, rom
1) B  1, 2, 0  ; 2   B   2, 1,1 ; 6  . 3) B   2, 1, 2,1 ; 2   B   0, 0, 0, 0  ; 6 
2) B   2,3, 1 ;1  B  1, 1, 2  ;7  . 4) B  1, 1, 2,1, 0, 0  ;1  B   0, 0,1, 0, 2,1 ; 6  .
2. 7. daamtkiceT, rom
1) B   1, 2,1 ,1  B   1, 2, 1 ,1   3) B  1, 0, 0, 2,1 ,1  B   1, 1, 0,1, 0  ,1  
2) B  1, 2, 0, 4  ,1  B   1, 1, 0,1 , 3   4) B   0, 0, 0, 0  ,1  B   3, 2, 0, 2  ,3   .
2. 8. vTqvaT mocemulia M simravle

14
aRvniSnoT S :  M \ { A}  {C} .

aris Tu ara S simravlisTvis A, B, C , D wertilebi


1) Siga wertilebi
2) gare wertilebi
3) Sexebis wertilebi
4) dagrovebis werilebi
5) izolirebuli wertilebi
6) sazRvris wertilebi

2. 9. aageT simravle A  R 2 , romelic Sedgeba mxolod izolirebuli


wertilebisagan da A '   .
 
2. 10 a) daamtkiceT, rom simravle G  x  R n : x  a  r aris Ria.
b) daamtkiceT, rom simravle x : x  a  r Caketilia R n -Si
2. 11. vTqvaT, G Ria simravlea da F Caketilia. daamtkiceT, rom G \ F Riaa
da F \ G Caketilia.

15
5. mimdevrobebi R n -Si

vTqvaT mocemulia R n -Si veqtorTa Semdegi mimdevroba


x   x
p
 p
1  
,..., x  p n : p  1 .
vityviT, rom mocemuli mimdevroba krebadia A   A1 ,..., An  veqtorisken, Tu
lim x p  A  0,
p 

anu sxva sityvebiT rom vTqvaT,   0, N     N , n  N : n  N     xn  A   .

Teorema 5. 1. 4 Tu x p : p  1 mimdevrobas gaaCnia zRvari, maSin is


erTaderTia.
damtkiceba. dauSvaT winaamRdegi, vTqvaT,   lim x : A    lim x : B  , maSin
p 
p
p 
p

samkuTxedis utolobis ZaliT


0  A  B  A  xp  xp  B  0  p   ,
rac imis niSnavs, rom A  B.

ganmarteba 5. 1. S  R n simravles uwodeben SemosazRvruls, Tu arsebobs


birTvi B  x, r   R n , iseTi, rom S  B  x, r  .
ganmarteba 5. 2. x   x
p
 p
1  
,..., x p  n : p  1 mimdevrobas uwodeben
SemosazRvruls, Tu arsebobs birTvi B  x, r   R n , iseTi, rom x p  B  x, r 
yoveli p  N ricxvisTvis.

Teorema 5. 2. yoveli krebadi mimdevroba SemosazRvrulia.


damtkiceba.

  lim x  A    1, N , p : p  N , x  A  1
p 
p p

r  max  x1 ,..., xN , A  1 ,
maSin p : p  N -isTvis samkuTxedis utolobis ZaliT gvaqvs
xp  xp  A  A  1  A  r, pN, (1)
roca p  1, 2,..., N , gvaqvas
xp  r . (2)
(1) da (2)-dan gamomdinareobs dasamtkicebeli.
Teorema 5. 3. imisaTvis, rom  x p : p  1 mimdevroba iyos krebadi,
aucilebelia da sakmarisi, rom nebismieri qvemimdevroba x pk 
: p 1 iyos
krebadi.
damtkiceba.   lim x  A :   0, N ( ), p : p  N ( ), x  A    .
p 
p p

16
radganac x pk 
: k  1 aris x p : p  1 mimdevrobis qvemimdevroba, amitom k0
iseTi, rom k : k  k0 , pk  N    , saidanac vRebulobT, rom
x pk  A   , k : k  k0 .
ganmarteba 5. 3. vityviT, rom x p : p  1 mimdevroba aris koSis mimdevroba, Tu
  0, N    , iseTi, rom p, q  N   
x p  xq   .
Teorema 5. 4. imisaTvis, rom x p : p  1 mimdevroba iyos krebadi
aucilebelia da sakmarisi, rom is iyos koSis mimdevroba.

SeniSvna 5. 1. radganac
Ak  xk p   A  x p  A1  x1 p     An  xn p  ,
amitom cxadia, rom

  lim x  A   lim x
p 
p
p 
 p
k 
 Ak , k  1, 2,..., n .

s a v a r j i S o e b i

mimdevrobebi R n -Si

1. ipoveT ( x p ) p 1 mimdevrobis zRvari, Tu

1 1 1 (1) p 1
1) x p  ( , (1) p 2 ) ; 2) x p  ( , ,1  ) ;
p p 1 p p p
1 p 1 (1) p
3) x p  ((1  ) , (1) p 2 ) ; 4) x p  (1, , 2) ;
p p 1 p
1 2 1 2
5) x p  ((1  2 )4 p 3 p , (1) p 3 ,3, ).
3p  2 p 5 3 p

2. SeiswavleT SemosazRvrulobaze Semdegi mimdevrobebi

 p 1 p   p p p2 
1) x p    1 , ,  ; 3) x p    1 , ,  ;
 p 1 3 p 1   p  1 3 p  1
 
 p 2p3 4p   p p p 
2) x p    1 p, , ; 4) x p    2  , , .
 p 1 3 p 1   p 1 3 p 1 

17
M 6. m r a v a l i c v l a d i s f u n q c i e b i

vTqvaT, mocemulia R n wrfivi sivrce da Sesabamisobis wesi, romelic


R n -is yovel elements x -s uTanadebs R namdvil ricxvTa simravlis
erTaderT y ricxvs. maSin Sesabamisobis am wess uwodeben n cvladis
funqcias da es faqti ase Caiwereba
f : Rn  R .
y -s uwodeben x -is anasaxs da is aRiniSneba y  f  x   f ( x1 , x2, ..., xn ) -iT.
SeiZleba moxdes, rom f funqcia (anu Sesabamisobis wesi) gansazRvruli
iyos ara mTlian R n -ze, aramed mis raRac A qvesimravleze, maSin es funqcia
Caiwereba
f : A  R, A  R n .
A -s uwodeben f funqciis gansazRvris ares da mas aRniSnaven D  f  -iT.
vTqvaT, B  A , maSin f  B  -s qveS gvesmis simravle im f  x  -ebisa, sadac x  B ,
e.i.
f  B    f  x  : x  B .
f  B  -s uwodeben B simravlis anasaxs f funqciiT. Tu A f funqciis
gansazRvris area, maSin f  A  -s uwodeben mniSvnelobaTa ares da aRniSnaven
E  f  -iT.
vTqvaT, mocemulia funqciebi
f , g : A  R, A  R n ,
maSin am funqciebis jami da namravli ganimarteba Semdegnairad
 f  g  x   f ( x )  g  x  , ( f  g )( x )  f ( x)  g ( x ) .
vTqvaT, mocemulia funqciebi f : A  R, A  R n da g : R  R . maSin
ganimarteba kompozicia g  f : A  R formuliT: ( g  f )( x)  g ( f ( x))
magaliTi 6. 1. vTqvaT, mocemulia funqciebi
f ( x )  f ( x1 , x2 ,...xn )  x1  x2  ...  xn da g ( x )  g ( x1 , x2 ,...xn )  x1  x2  ...  xn .
maSin
( f  g )( x )  2 x1 da ( f  g )( x )  x12  ( x2  x3  ...  xn )2 ,
magaliTad, ( f  g )(e1 )  2 da ( f  g )(e2 )  ( f  g )(e3 )  ...  ( f  g )(en )  0 ;
aseve, ( f  g )(e1 )  1 da ( f  g )(e2 )  ( f  g )(e3 )  ...  ( f  g )(en )  1
magaliTi 6. 2. vTqvaT, mocemulia funqcia f : R n  R formuliT
f ( x )  a1 x1  a2 x2  ...  an xn , x  R n
sadac a1 , a2 ,..., an nebismieri fiqsirebuli namdvili ricxvebia. am saxis
funqcias n cvladis wrfiv funqcias uwodeben. mas aqvs Semdegi Tvisebebi:
1) f ( x  y )  f ( x)  f ( y ) , x, y  R n -isTvis;
2) f ( x)   f ( x) , x  R n -isTvis da   R -isTvis.

18
magaliTi 6. 3. vTqvaT, mocemulia funqcia f : R n  R formuliT f ( x)  x, a  ,
sadac a  R n raime fiqsirebuli veqtoria. cxadia, es aris wrfivi funqcia.
magaliTi 6. 4. vTqvaT, mocemulia funqcia
f  x   f ( x1 , x2, ..., xn )  1  x12  x22  ...  xn2 .
am funqciis gansazRvris area D ( f )   x  R n : x12  x22  ...  xn2  1 , rac
warmoadgens Caketil birTvs radiusiT r  1 da centriT koordinatTa
saTaveSi. xolo mniSvnelobaTa simravlea E ( f )   0;1 .
SeniSvna 6. 1. rodesac mocemuli gvaqvs ori cvladis funqcia f : R 2  R an
sami cvladis funqcia f : R 3  R , maSin zogjer arguments ( x1 , x2 ) -is an
Sesabamisad ( x1 , x2 , x3 ) -is nacvlad aRvniSnavT ( x, y ) -iT an Sesabamisad
( x, y , z ) -iT.
magaliTi 6. 5. vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia
f ( x, y )  1  x  y .
am funqciis gansazRvris area D ( f )  R 2 , xolo mniSvnelobaTa simravlea
E ( f )  R . misi grafiki warmoadgens sibrtyes da samganzomilebian marTkuTxa
sakoordinato sistemaSi gamoisaxeba Semdegnairad:

19
magaliTi 6. 6. vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia
f ( x, y )  1  x 2  y 2 .
am funqciis gansazRvris area D ( f )  ( x, y )  R 2 : x 2  y 2  1 , rac warmoadgens
erTeulovan wres xoy sibrtyeSi. xolo mniSvnelobaTa simravlea
E ( f )   0;1 . funqciis grafiki warmoadgens naxevarsferos da
samganzomilebian marTkuTxa sakoordinato sistemaSi gamoisaxeba
Semdegnairad:

20
magaliTi 6. 7. vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia
x2  y2
f ( x, y )  .
10
am funqciis gansazRvris area D ( f )  R 2 , xolo mniSvnelobaTa simravlea
E ( f )   0,   . misi grafiki warmoadgens wriul paraboloids da
samganzomilebian marTkuTxa sakoordinato sistemaSi gamoisaxeba
Semdegnairad:

21
magaliTi 6. 8. vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia
f ( x, y )  x 2  y 2 .
am funqciis gansazRvris area D ( f )  R 2 , xolo mniSvnelobaTa simravlea
E ( f )   0,   . misi grafiki warmoadgens konusur zedapirs da
samganzomilebian marTkuTxa sakoordinato sistemaSi gamoisaxeba
Semdegnairad:

22
magaliTi 6. 9. 8vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia
x2 y2
f ( x, y )  2 1   .
16 9
 x2 y2 
am funqciis gansazRvris area D ( f )  ( x, y )  R 2 :   1 ,rac warmoadgens
 16 9 
elifsis Siga ares xoy sibrtyeSi. xolo mniSvnelobaTa simravlea E ( f )   0; 2 .
funqciis grafiki warmoadgens elifsoidis zeda nawils da
samganzomilebian marTkuTxa sakoordinato sistemaSi gamoisaxeba
Semdegnairad:

23
magaliTi 6. 10. vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia
x2 y2
f ( x, y )   .
4 3
am funqciis gansazRvris area D ( f )  R 2 , xolo mniSvnelobaTa simravlea
E ( f )  R . misi grafiki warmoadgens hiperbolur paraboloids da
samganzomilebian marTkuTxa sakoordinato sistemaSi gamoisaxeba
Semdegnairad:

24
7. mravali cvladis funqciis zRvari

ganmarteba 7. 1. vTqvaT, mocemulia funqcia


f : A  R, A  R n ,
a aris A -s dagrovebis wertili da b  R .
vityviT, rom f funqcias a wertilSi gaaCnia zRvari b ricxvi da CavwerT
lim f  x   b , Tu yoveli a -ken krebadi  xs : s  1 mimdevrobisaTvis A \ a -dan,
x a
gveqneba rom
lim f  xs   b , (1)
s 

e. i. Tu xs  A , xs  a da lim xs  a , maSin unda Sesruldes (1) tolobac.


s 

SeniSvna 7. 1. zRvris aRniSnuli ganmarteba tolfasia zRvris Semdegi


ganmartebis:

ganmarteba 7. 2. vTqvaT, mocemulia funqcia


f : A  R, A  R n ,
a aris A -s dagrovebis wertili da b  R .
vityviT, rom f funqcias a wertilSi gaaCnia zRvari b ricxvi da CavwerT
lim f  x   b , Tu
x a

  0,   0, x  A, 0  x  a   , f ( x)  b   .

Teorema 7. 1. vTqvaT, mocemulia funqciebi


f , g : A  R, A  R n ,
p aris A -s dagrovebis wertili da

 lim f  x   a     lim g  x   b ,
x p x p

maSin

1) lim  f  x   g  x    a  b
x p

2) lim  f  x    a
x p

3) lim f  x  g  x   ab
x p

f ( x) a
4) lim  , Tu g ( x)  0 da b  0
x p g ( x) b

5) lim f ( x)  a
x p

25
ori cvladis funqciis ormagi da ganmeorebiTi zRvrebi

vTqvaT mocemulia funqcia f : R 2  R da  a, b   R 2 . ganvixiloT zRvrebi


lim f  x, y  (i )
 x , y   a , b 
lim[lim f  x, y ] (ii )
x a y b

lim[lim f  x, y ] (iii)
y b x  a

( i ) zRvari, romelic zemoT ukve ganvixileT, aRniSnavs ormag zRvars,


xolo ( i i ) da ( i i i ) zRvrebs uwodeben ganmeorebiT zRvrebs.

magaliTi 7. 1. vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia


f ( x, y )  x 2  2 xy .

aviRoT wertili P  1, 3 da vipovoT am wertilSi mocemuli funqciis


zRvari. am funqciis gansazRvris area D ( f )  R 2 , amitom P  1, 3 wertilisken

krebadi nebismieri  x1 , y1  ,  x2 , y2  ,  x3 , y3  ,...,  xn , yn  ,... mimdevrobisaTvis R 2 -dan


gveqneba:
lim( xk2  2 xk yk )  12  2  1 3  7 .
k 
amrigad,
lim ( x 2  2 xy )  7 .
( x , y )  (1,3)

x3  y3
magaliTi 7. 2. vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia f ( x, y )  .
x y
x3  y 3
vipovoT zRvari lim .
( x , y )  (0,0) x  y

26
am funqciis gansazRvris area D ( f )  ( x, y )  R 2 : x  y . aviRoT wertilTa
nebismieri  x1 , y1  ,  x2 , y2  ,  x3 , y3  ,...,  xn , yn  ,... mimdevroba R 2 -dan iseTi, rom
xk  yk , xk  0, yk  0, maSin
x3  y3
lim  lim( xk2  xk yk  yk2 )  0 .
( x , y )  (0,0) x  y k 

xy
magaliTi 7. 3. vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia f ( x, y )  .
x  y2
2

davamtkicoT, rom am funqcias ara aqvs zRvari  0, 0  wertilSi.

27
am funqciis gansazRvris area D ( f )  R 2 \  0, 0  . gansazRvris aridan avirCioT
1 1
 0, 0 wertilisken krebadi ori mimdevroba pk   ,  , k  1 da
k k
 1
pk   0,  , k  1 . maSin gveqneba:
 k
1/ k 2 1 0
lim f ( pk  )  lim 2
 da lim f ( pk  )  lim  0.
k  k  2 / k 2 k  k  1/ k 2

radganac zRvrebi gansxvavebuli ricxvebi miviReT, amitom mocemul


funqcias ara aqvs zRvari  0, 0  wertilSi.

magaliTi 7. 4. 4arsebobs funqcia, romlisTvisac ( i i ) da ( i i i ) ganmeorebiTi


zRvrebi erTmaneTs ar emTxveva. marTlac, ganvixiloT

 x2  y2 2
 2 2
, x  y 2  0,
f  x, y    x  y
0, x 2  y 2  0

advili dasanaxia, rom

lim[lim f  x, y ]  1
x0 y0

lim[lim f  x, y ]  1 .
y  0 x 0

28
magaliTi 7. 5. sazogadod ( i i ) da ( i i i ) ganmeorebiTi zRvrebis toloba ar
uzrunvelyofs ( i ) zRvris arsebobas. marTlac, ganvixiloT funqcia
x2 y 2
f  x, y   2 2 .
x y  ( x  y)2

advili dasanaxia, rom

lim[lim f  x, y ]  0
x  0 y 0

lim[lim f  x, y ]  0
y  0 x 0

e. i. ( i i ) da ( i i i ) ganmeorebiTi zRvrebi tolia.


meores mxriv,
lim f  x, 0   0 da lim f  x, x   1.
x0 x0
maSasadame ( i ) ormagi zRvari ar arsebobs.

magaliTi 7. 6. sazogadod ( i ) zRvris arsebobidan ar gamomdinareobs ( i i ) da


( i i i ) ganmeorebiTi zRvrebis arseboba, marTlac ganvixiloT funqcia

 x  y sin 1/ x  , x  0
f  x, y    ,
0 , x0

29
cxadia, rom
lim f  x, y   0,
 x , y   0,0 
lim[lim f  x, y ]  0,
x0 y 0

amasTan,
lim[lim f  x, y ]
y 0 x0

ar arsebobs.

samarTliania Semdegi

Teorema 7. 2. vTqvaT f  x, y  funqcia gansazRvrulia  a, b  wertilis


Semcvel  a  1 , a  1    b   2 , b   2  marTkuTxedSi, garda SesaZlebelia x  a
da y  b wrfeebze. vTqvaT

1)  y   b   2 , b   2  , y  b
 lim f  x , y  :   y 
x a

2)  x   a   1 , a   1  , x  a
 lim f  x , y  :   x 
yb

3)  lim f  x , y  : L
 x , y    a ,b 

maSin
 lim  y   lim   x   L
y b x a

30
8. mravali cvladis uwyveti funqciebi

ganmarteba 8. 1. vTqvaT, mocemulia funqcia


f : A  R, A  R n
da p , p  A aris A -s dagrovebis wertili. vityviT, rom f funqcia uwyvetia
p wertilSi , Tu adgili aqvs tolobas lim f  x   f ( p) .
x p

f funqcias uwodeben uwyvets A simravleze, Tu is uwyvetia A simravlis


yovel wertilSi.
Teorema 8. 1. vTqvaT, mocemulia funqciebi
f , g : A  R, A  R n ,
Tu f da g funqciebi uwyvetia p  A wertilSi, maSin p  A wertilSi
f
uwyveti iqneba  f   g , (  ,   R ) , f  g da Tu g ( x)  0 , maSin funqciebic.
g
Teorema 8. 2. (ori uwyveti funqciis kompoziciis uwyvetobis Sesaxeb) vTqvaT,
f : A  R, A  R n da g : R  R mocemuli funqciebia. Tu f uwyveti funqciaa
a  A wertilSi da g uwyvetia b  f  a  wertilSi, maSin
h g f
uwyvetia a  A wertilSi.

ganmarteba 8. 2. vTqvaT, mocemulia funqcia


f : A  R, A  R n
f funqcias uwodeben SemosazRvruls, Tu SemosazRvrulia f ( A) simravle.

Teorema 8. 3. vTqvaT funqcia f : A  R , A  R n uwyvetia a  A wertilSi. maSin


f SemosazRvrulia a -s raime B(a, r ) midamoSi, anu SemosazRvrulia f ( B(a, r ))
simravle.

Teorema 8. 4. vTqvaT funqcia f : A  R , A  R n uwyvetia a  A wertilSi da


f  a   0 , maSin B(a, r ) birTvi, romlisTvisac
f  x   0, x  B (a, r ) .

ganmarteba 8. 3. A  R n simravles uwodeben kompaqts, Tu is aris Caketili


da SemosazRvruli simravle.

Teorema 8. 5..   R n kompaqtze uwyveti f funqcia SemosazRvrulia.

Teorema 8. 6. 6 Tu f :   R uwyvetia   R n kompaqtze, maSin is aRwevs  -ze


udides da umcires mniSvnelobebs, anu p1 , p2  K iseTi, rom Sesruldeba
f ( p1 )  f ( x)  f ( p2 ) x  K -Tvis.

31
s a v a r j i S o e b i
1. mravali cvladis funqciebi

1.1. daStrixeT sakoordinato sibrtyeze Semdegi simravleebi:

1. A   x, y  : 0  x  1,1  y  4 ;
2. A   x, y  : 4  x  4,  x 2  y  x 2  ;
3. A   x, y  :1  y  2   x, y  : y  x 2  ;
4. A   x, y  : x 2  y 2  1, x  0 ;
5. A   x, y  : x 2  y 2  1   x, y  : y  x 2  ;
6. E   u , v  : u  v  ;
7. E   u , v  : u  v  1 ;
8. E   u , v  : u  v  1 ;
9. E   u , v  : u 2  v 2  ;
10. E   u , v  : u 2  v 2  ;
11. E   u, v  : max  u , v   1 ;
12. E   u , v  : max  u , v   1 .

1.2. ipoveT funqciaTa gansazRvris areebi da daStrixeT marTkuTxa


sakoordinato sistemaze:

1. f ( x, y )  x  y ;
2. f ( x, y )  1  x 2  y 2  1 ;
3. f ( x, y )  1  x 2  y 2 ;
1
4. f ( x, y )  ;
x2  y 2  1
5. f ( x, y )  ( x 2  y 2  1)(4  x 2  y 2 ) ;
x2  y2  x
6. f ( x, y )  ;
2x  x2  y2
7. f ( x, y )  1  ( x 2  y ) 2 ;
8. f ( x, y )  ln( x  y ) ;
y
9. f ( x, y )  arcsin ;
x
10. f ( x, y )  ln( xyz ) ;

32
2. mravali cvladis funqciis zRvari

2.1. gamoTvaleT ormagi zRvrebi:

x 2  4 xy
1) lim
 x , y   2,3  5 x2 y  x 2  6 y 2  3) lim
 x , y   1,3 x3 y 2  2

5 x3 y 2  6 x  x  2 x 2 y  3x
2) lim 4) lim
 x , y   2,0  y2 1  x , y   1,3 2 xy  2

2.2. gamoTvaleT Semdegi funqciebis ganmeorebiTi zRvrebi:

2 x 2  3 xy  y 2 5sin | x | 2tg | y |
1) f  x, y   (0, 0)  Si 3) f  x, y   (0, 0)  Si
x 2  5 xy  y 2 x2  y 2

sin(5 x )  tg (7 y ) tg  2 x  7 y 
2) f  x, y   (0, 0)  Si 4) f  x, y   (0, 0)  Si
8x  5 y sin  3x  5 y 

2.3. gamoTvaleT ormagi zRvrebi:

| x |3  | y |3 xy 2
1) lim 3) lim
 x , y   0,0  x 2  y 2  x , y   0,0  x 2  y 2

xy x4  y 4
2) lim 4) lim
 x , y   0,0  x2  y 2  x , y   0,0  x 2  y 2

2.4. aCveneT, rom ar arsebobs zRvari

xy | x |3  | y |3
1) lim 3) lim
 x , y   0,0  x  y 2
2
 x , y    ,   1   x  y
4

x2 y 2 x2 y2
2) lim 4) lim
 x , y   0,0  x 2 y 2  | x |  | y |  x , y   0,0  x2 y2   x  y 
2

33
2.5. arsebobs Tu ara Semdegi funqciebis ganmeorebiTi da ormagi
zRvrebi:

x x2  y 2
1) f  x, y   ,  0,0  -Si 3) f  x, y   2 ,  0, 0  -Si
x  y2 x  y2


 x 2  y2  sin  x   sin  y 
1 e
2) f  x, y   ,  0, 0  -Si 4) f  x, y   ,  0, 0  -Si
x2  y 2 x y

x2 y2 1 1
5) f ( x, y )  , (0,0)-Si 6) f ( x, y )  ( x  y ) sin sin , (0,0)-Si
x 2 y 2  ( x  y) 2 x y

2 xy
7) f ( x, y )  , (0,0)-Si
x  y2
2

3. mravali cvladis funqciis uwyvetoba

3.1. SeiswavleT uwyvetobaze Semdegi funqciebi:

   x2  y 2 
 1  e
,  x, y    0, 0 
f  x, y    x 2  y 2
1) 
1,  x, y    0, 0 

 x2 y2
4 
 4 , x, y    0,0 
f  x, y    x  y
2) 1,  x, y    0, 0 

34
 3 x5 y 2
6 
 6 , x, y    0, 0 
f  x, y    x  y
3) 1,  x, y    0, 0 

 x2  y 2
2 
 2 , x, y    0,0 
f  x, y    x  y
4) 1,  x, y    0, 0 

3.2. aCveneT, rom Semdegi funqciebi (0,0) wertilSi uwyvetia calcalke


cvladebis mimarT, magram am wertilSi ganicdis wyvetas, rogorc ori
cvladis funqcia

 xy  x2 y
 2 , x 2  y 2  0, , x 2  y 2  0,
2 2  3

1) f  x, y    x  y  3) f  x, y    | x |  | y |3

 2 2 0, x 2  y 2  0
0, x  y  0 

 x2 y  | xy |
 4 4
, x 2  y 2  0,  , x 2  y 2  0,
2) f  x, y    x  y 4) f  x, y    | x |  | y |
0, x 2  y 2  0  2 2
 0, x  y  0

35
9. mimarTuli warmoebuli

vTqvaT, mocemulia f : E  R funqcia, sadac E  R n . davuSvaT, rom


x0  int E .

Gganmarteba 9. 1. f funqciis mimarTuli warmoebuli u veqtoris gaswvriv


aRiniSneba f '  x0 ; u  -Ti da ganimarteba Semdegnairad
f  x0  ut   f  x0 
f '  x0 ; u  : lim .
t 0 t

vTqvaT u : ek   0,..., 0,1, 0,..., 0  , maSin gvaqvs


f  x0  tek   f  x0 
f '  x0 ; ek  : lim
t 0 t
.
 lim

f x1 ,..., xk 1 , t  xk , xk 1 ,..., xn   f x1  ,..., xn 
0 0  0 0 0
  0 0

t 0 t

Gganmarteba 9. 2. f '  x0 ; ek  -s ewodeba f funqciis kerZo warmoebuli k -uri


f
cvladis mimarT da AaRiniSneba  x0  -iT. kerZo warmoebulis
xk
aRniSvnisaTvis gamoiyeneba agreTve Dk f  x0  an f x'k  x0  .

magaliTi 9. 1. vTqvaT F  t   f  x0  tu  . maSin cxadia rom F '  0   f '  x0 ; u  .

2
magaliTi 9. 2. vTqvaT f  x   x , maSin
2 2 2
F  t   f  x0  tu   x0  tu  x0  tu , x0  tu  x0  2t  x0 , u  t 2 u
maSasadame
F t   F  0
f '  x0 ; u   F '  0   lim
t 0 t
2 2 2
x0  2t  x0 , u  t 2 u  x0
 lim
t 0 t

 lim 2  x0 , u  t u
t 0
2
  2  x ,u  .
0

36
ori cvladis funqciis kerZo warmoebulebis geometriuli
Sinaarsi

vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia z  f ( x, y ) . maSin ( x0 , y0 )


wertilSi kerZo warmoebulebis gansazRvreba miiRebs Semdeg saxes:
f ( x0  h, y0 )  f ( x0 , y0 ) f ( x0 , y0  h)  f ( x0 , y0 )
f x( x0 , y0 )  lim da f y( x0 , y0 )  lim .
h 0 h h 0 h
axla gavarkvioT kerZo warmoebulebis geometriuli Sinaarsi.
vTqvaT, z  f ( x, y ) ori cvladis funqciis grafikia raime Q zedapiri.
aviRoT raime P  ( x0 , y0 )  D ( f ) wertili. mas Q zedapirze Seesabameba
M  ( x0 , y0 , z0 ) wertili. Q zedapiri gadavkveToT y  y0 sibrtyiT. kveTaSi
miviRebT z  f ( x, y0 ) wirs, romelic grafikze AMB wiriT aris gamosaxuli.
es wiri SegviZlia ganvixiloT rogorc z  f ( x, y0 ) erTi cvladis funqciis
grafiki y  y0 sibrtyeSi.

maSin erTi cvladis funqciis warmoebulis geometriuli Sinaarsis


Tanaxmad z  f ( x, y ) funqciis f x( x0 , y0 ) kerZo warmoebuli tolia im  kuTxis
tangesis, romelic Seqmnilia AMB wirisadmi M wertilSi gavlebuli
mxebiTa da OX RerZis dadebiTi mimarTulebiT, e. i. f x( x0 , y0 )  tan  .
analogiurad ganixileba y cvladiT kerZo warmoebulis geometriuli
Sinaarsi.

37
magaliTi 9. 3. arsebobs f : R 2  R funqcia, romelsac gaaCniaT kerZo
warmoebulebi, xolo yvela danarCeni mimarTulebiT warmoebulebi ar
arseboben, marTlac

 x  y, x  0  y  0
f  x, y  : 
1, x  0,  y  0

maSin

f f  x, 0   f  0, 0 
 0, 0   lim 1
x x 0 x
f f  0, y   f  0, 0 
 0, 0   lim 1
y x 0 y

meores mxriv, Tu u   a1 , a2  , a1  0, a2  0, maSin

f  0  tu   f  0  f  tu  f  ta1 , ta2  1
lim  lim  lim  lim  .
t 0 t t 0 t t 0 t t 0 t

erTi cvladis SemTxvevaSi CvenTvis kargadaa cnobili, rom Tu funqcia


warmoebadia wertilSi, maSin is uwyvetia, mravali cvladebis SemTxvevaSi
arsebobs funqcia, romelsac yvela mimarTulebiT gaaCnia warmoebuli,
magram funqcia wyvetilia am wertilSi, marTlac

 x2 y
 , y  0,
f  x, y  :  x 4  y 2
0, y0

vTqvaT u   a1 , a2  . maSin gvaqvs

f  0  tu   f  0  f  ta1 , ta2  a2a a2


lim  lim  lim 2 41 2 2  1
t 0 t t 0 t t 0 t a  a a2
1 2
e. i. arsebobs warmoebuli yvela mimarTulebiT, meores mxriv, es funqcia
wyvetilia, marTlac
1
lim f  x, x 2   ,
x0 2
amasTan f  0, 0   0.

38
10. mravali cvladis funqciis diferenciali

Gganmarteba 10. 1. vTqvaT, mocemulia f : E  R funqcia, sadac E  R n .


davuSvaT, rom x0  int E .
vityviT, rom f funqcia deferencirebadia x0 wertilSi, Tu arsebobs
wrfivi asaxva Lx0 : R n  R iseTi, rom
f  x0  h   f  x0   Lx0  h   h E x0  h  (10.1)
sadac E x0  h   0, h  0.

(10. 1) tolobas pirveli rigis teiloris formulas uwodeben. Lx0 : R n  R


wrfiv asaxvas f funqciis diferencials uwodeben x0 wertilSi. f
funqciis diferenciali x0 wertilSi aRiniSneba df  x0  -iT.

Teorema 10. 1. vTqvaT f funqcia diferencirebadia x0 wertilSi. maSin


nebismieri h  R n veqtoris gaswvriv arsebobs f '  x0 ; h  warmoebuli da
samarTliania Semdegi toloba
df  x0  h  f '  x0 ; h  .
Ddamtkiceba. diferencialis ganmartebis ZaliT vwerT
f  x0  th   f  x0   Lx0  th   th E x0  th 
,
 tLx0  h   | t | h Ex0  th 
maSasadame
f  x0  th   f  x0  |t |
f '  x0 ; h   lim  Lx0  h   lim h E x0  th   Lx0  h  .
t 0 t t 0 t

Teorema 10. 2 vTqvaT f funqcia diferencirebadia x0 wertilSi da


h  h1e1    hn en , maSin adgili aqvs tolobas
f f
df  x0  h   x0  h1     x0  hn . (10.2)
x1 xn

Ddamtkiceba. radganac df  x0  wrfivi asaxvaa gvaqvs

n
df  x0  h  df  x0  h1e1    hn en    hk df  x0  ek
k 1
n n
.
f
  hk f '  x0 ; ek   hk  x0 
k 1 k 1 xk

39
SeniSvna 10. 1. ganvixiloT funqcia  i : R n  R gansazRvruli tolobiT
 i  x   xi . maSin  i  x  h    i  x   hi , meores mxriv,
 i  x  h    i  x   d  i  x  h  h Ex  h 
e. i.
dxi h  d i  x  h  hi .
maSin (10.2) toloba miiRebs Semdeg saxes
f f
df  x  h   x  dx1h     x  dxn h
x1 xn
an rac igivea
f f
df  x    x  dx1     x  dxn .
x1 xn

vTqvaT h  1 . radganac hk  cos( k ) , sadac  k aris kuTxe h


SeniSvna 10. 2.
veqtorsa da k -ur RerZs Soris, miviRebT

f f
f '  x0 ; h    x0  cos(1 )     x0  cos( n ). (10.3)
x1 xn
G
SeniSvna 10. 3. 3oori cvladis f ( x, y ) funqciis SemTxvevaSi diferencialis
f ( x, y ) f ( x, y )
formula miiRebs Semdeg saxes: df ( x, y )  dx  dy .
x y

ganmarteba 10. 2. veqtors


 f f 
  x0  ,...,  x0  
 x1 xn 
uwodeben f funqciis gradients x0 wertilSi da aRiniSneba gradf  x0  -iT.
maSin (10.2) formula Caiwereba Semdegnairad
f '  x0 ; h   df  x0  h  gradf  x0  , h  .

samarTliania Semdegi
Teorema 10. 3. Tu f : E  R, E  R n funqcia diferencirebadia x0  E
wertilSi, maSin is uwyvetia x0 -Si.
D
damtkiceba. vTqvaT h  h1 e1    hn en , maSin
n
f  x0  h   f  x0   Lx0  h   h E x0  h    hk Lx0  ek   h Ex0  h   0  h  0  .
k 1

40
SeniSvna 10. 4. arsebobs funqcia, romelsac gaaCnia warmoebuli wertilSi
yvela mimarTulebiT, magram diferencirebadi ar aris. (ix. magaliTi me-9
paragrafis bolos)

magaliTi 10. 1.1 vTqvaT f  x1 , x2   x23  3 x12 x22  4 x13 . vipovoT mocemuli funqciis
mimarTuli warmoebuli u  (2,1) veqtoris gaswvriv  1, 2  wertilSi.
amoxsna:
f f
f '   1, 2  ;  2,1   2  1, 2    1, 2 
x1 x2
da

f
 x1 , x2   6 x1 x22  12 x12 ,
x1
f
 x1 , x2   3x22  6 x2 x12 ,
x2
maSin
f f
f '   1, 2  ;  2,1   2  1, 2    1, 2   2  (36)  24  96
x1 x2

Teorema 10. 4 vTqvaT f , g : E  R, E  R n diferencirebadia x  E wertilSi,


maSin maTi wrfivi kombinacia  f   g  : E  R diferencirebadia da
samarTliania toloba
d  f   g  x    d  f  x    d  g  x  .

Teorema 10. 5. vTqvaT f , g : E  R, E  R n diferencirebadia x  E wertilSi,


maSin

1) diferencirebadia maTi namravli da adgili aqvs Semdeg tolobas


d  fg  x   g  x  df  x   f  x  dg  x  ; .

2) Tu g  x   0, x  E , maSin diferencirebadia f / g da adgili aqvs tolobas


1
d  f / g  x   2  g  x  df  x   f  x  dg  x   .
g  x
amave dros, samarTliania Semdegi:
  fg  g f
 x  f  x  x  g  x  x,
xi xi xi
 f / g 1  f g 
 x  2  g  x  x  f  x  x
xi g  x  xi xi 

41
Teorema 10. 6. (funqciaTa kompoziciis diferencirebadobis Sesaxeb) vTqvaT
f : X  Y , X  R n , Y  R, g : Y  R . f diferencirebadia x  X wertilSi, xolo
g ki y  f  x  -Si. maSin  : g  f : X  R diferencirebadia x -Si da adgili
aqvs tolobas
d  g  f  x   dg  y   df  x  .

funqciis diferencirebadobisaTvis sakmarisi piroba

rogorc Cven vnaxeT, Tu funqcias wertilSi gaaCnia kerZo warmoebulebi,


aqedan sazogadod ar gamomdinareobs funqciis uwyvetoba am wertilSi da
miT umetes diferencirebadoba. Tumca samarTliania Semdegi

Teorema 10. 7. vTqvaT f : B  x0   R , B  x0   R n da B  x0  -ze f funqcias


f
gaaCnia kerZo warmoebulebi  x  , i  1, 2,..., n da es warmoebulebi uwyvetia
xi
x0 -Si. maSin f funqcia diferencirebadia x0 -Si .

Sedegi vTqvaT f : B  x0   R , B  x0   R n arsebobs kerZo warmoebulebi


f
 x j  1, 2,..., n, x  B  x0  .
x j
Tu es kerZo warmoebulebi uwyvetia x0 wertilSi maSin f funqcias x0
wertilSi gaaCnia mimarTuli warmoebuli nebismieri h veqtoris gaswvriv
da samarTliania Semdegi formula
f '  x0 ; h   gradf  x0  , h  .

ganmarteba 10. 3. funqcias, romelsac aqvs uwyveti kerZo warmoebulebi,


ewodeba uwyvetad diferencirebadi.
magaliTad, f ( x, y )  y 2 e xy funqcia uwyvetad diferencirebadia nebismier
( x, y )  R 2 wertilSi, radgan f x' ( x, y )  y 3e xy da f y' ( x, y )  2 ye xy  xy 2 e xy kerZo
warmoebulebi uwyveti funqciebia.

42
11. rTuli funqciis warmoebuli

vTqvaT, mocemulia z  f (u , v) ori cvladis funqcia, romlis TiToeuli


cvladi aris ori damoukidebeli x da y cvladebis funqcia, e. i. u  u ( x, y )
da v  v( x, y ) . maSin z  f (u ( x, y ), v( x, y )) aris ori damoukidebeli x da y
cvladebis rTuli funqcia, xolo u  u ( x, y ) da v  v( x, y ) Sualeduri
argumentebia.

Teorema 11. 1. Tu z  f (u , v) funqcia diferencirebadia M  (u0 , v0 ) wertilSi,


xolo u  u ( x, y ) da v  v( x, y ) funqciebi diferencirebadia P  ( x0 , y0 )  D ( f )
wertilSi, maSin z  f (u ( x, y ), v( x, y )) rTuli funqcia diferencirebadia
P  ( x0 , y0 )  D ( f ) wertilSi da misi kerZo warmoebulebi gamoiTvleba
formulebiT:

z z u z v z z u z v
  da   .
x u x v x y u y v y

es formulebi SegviZlia asec CavweroT:

z x  zu u x  zv vx da z y  zu u y  zv v y .

SeniSvna 11. 1. vTqvaT, mocemulia w  f (u , v, t ) sami cvladis funqcia,


romlis TiToeuli cvladi aris ori damoukidebeli x da y cvladebis
funqcia, e. i. u  u ( x, y ) , v  v( x, y ) da t  t ( x, y ) . maSin w  f (u ( x, y ), v ( x, y ), t ( x, y ))
aris ori damoukidebeli x da y cvladebis rTuli funqcia, romlis kerZo
warmoebulebi gamoiTvleba formulebiT:

wx  wu ux  wv vx  wtt x da wy  wu u y  wvv y  wtt y

magaliTi 11. 1 vipovoT Semdegi ori cvladis rTuli funqciis kerZo


warmoebulebi:
f (u , v)  u ln v , sadac u  2 x  3 y da v  x 2  y 2 .
u
gvaqvs: u x  2 , vx  2 x , u y  3 , v y  2 y , fu  ln v da f v  . maSin miviRebT
v

u 2x  3 y
f x  fuu x  f vvx  2 ln v  2 x  2 ln( x 2  y 2 )  2 x 2
v x  y2
da

u 2x  3 y
f y  fuu y  f vv y  3ln v  2 y  3ln( x 2  y 2 )  2 y 2 .
v x  y2

43
12. mravali cvladis aracxadi funqciebi. maTi diferencireba

vTqvaT, mocemulia erTi cvladis funqcia y  f ( x ) . maSin es funqcia


SesaZlebelia mocemul iqnas aracxadi saxiT x da y cvladebis
x2
damakavSirebeli F ( x, y )  0 gantolebiT. magaliTad, y  funqcia
3
SesaZlebelia mocemul iqnas gantolebiT 3 y  x  2  0 ; gantoleba x 2  y 2  0
gansazRvravs mxolod erT (0, 0) wertils, xolo gantoleba x 2  y 2  5  0
saerTod aranair y  f ( x ) saxis funqcias ar gansazRvravs.
CamovayaliboT pirobebi, romlis drosac F ( x, y )  0 gantolebidan
erTerTi cvladi ganisazRvreba, rogorc meore cvladis funqcia:

Teorema 12. 1. (aracxadi funqciis arsebobis Sesaxeb) vTqvaT, mocemulia


F ( x, y )  0 gantoleba Semdegi pirobebiT:
1) arsebobs wertili P0  ( x0 , y0 ) , romlisTvisac F ( x0 , y0 )  0 ;
2) Fy ( x0 , y0 )  0 ;
3) Fx( x, y ) da Fy ( x, y ) funqciebi uwyvetebia P0  ( x0 , y0 ) wertilis
momcvel raime birTvSi;
maSin arsebobs erTaderTi y  f ( x ) funqcia, romelic gansazRvrulia x0
wertilis momcvel raime intervalze da am intervalidan aRebuli
nebismieri x -isTvis es funqcia akmayofilebs F ( x, y )  0 gantolebas da
y0  f ( x0 ) pirobas.

magaliTi 12. 1.d davamtkicoT, rom y 3  2 xy  x 4  4  0 gantoleba gvaZlevs


aracxad funqcias.
vTqvaT, F ( x, y )  y 3  2 xy  x 4  4 . SevarCioT wertili P0  (1,1) . cxadia, rom
F (1,1)  0 . aseve, Fy (1,1)  (3 y 2  2 x ) |( x , y )(1,1)  5  0 . amasTan Fx  2 y  4 x 3 da
Fy  3 y 2  2 x kerZo warmoebulebi uwyveti funqciebia P0  (1,1) wertilis
momcvel nebismier birTvSi. amitom arsebobs erTaderTi y  f ( x ) funqcia,
romelic akmayofilebs y 3  2 xy  x 4  4  0 gantolebasa da f (1)  1 pirobas.

ori cvladis aracxadi funqcia moicema F ( x, y , z )  0 gantolebiT,


romelic erTmaneTTan akavSirebs sam cvlads. am SemTxvevaSic samarTliania
zemoT moyvanili Teoremis analogiuri:

Teorema 12. 2. vTqvaT, mocemulia F ( x, y , z )  0 gantoleba Semdegi pirobebiT:


1) arsebobs wertili P0  ( x0 , y0 , z0 ) , romlisTvisac F ( x0 , y0 , z0 )  0 ;
2) Fz( x0 , y0 , z0 )  0 ;
3) Fx( x, y , z ) , Fy ( x, y , z ) da Fz( x, y , z ) funqciebi uwyvetebia P0  ( x0 , y0 , z0 )
wertilis momcvel raime birTvSi;

44
maSin arsebobs erTaderTi z  f ( x, y ) funqcia, romelic gansazRvrulia
( x0 , y0 ) wertilis momcvel raime birTvSi da am birTvidan aRebuli
nebismieri ( x, y ) wertilisTvis es funqcia akmayofilebs F ( x, y , z )  0
gantolebas da z0  f ( x0 , y0 ) pirobas.

vTqvaT, mocemulia F ( x, y )  0 gantoleba, romlisTvisac sruldeba


Teorema 12.1-is pirobebi da am gantolebidan ganisazRvreba y  f ( x ) funqcia.
Tu F ( x, y )  0 gantolebaSi y -is magivrad CavsvamT f ( x ) -s, miviRebT
F ( x, f ( x ))  0 .
aqedan ki rTuli funqciis gawarmoebis wesiT gveqneba:
dy
Fx 1  Fy 0.
dx
maSin
dy F ( x, y )
 x .
dx Fy( x, y )

magaliTi 12. 2. vTqvaT, mocemulia aracxadi funqcia gantolebiT:


x2 y 2
  1  0 . vipovoT am funqciis warmoebuli:
4 9
x2 y2 x 2y dy 9x
vTqvaT F ( x, y )    1 . maSin Fx( x, y )  da Fy ( x, y )  . amitom  .
4 9 2 9 dx 4y

vTqvaT, axla F ( x, y , z )  0 gantolebidan ganisazRvreba z , rogorc x da y


damoukidebeli cvladebis funqcia, e.i. z  f ( x, y ) . maSin miviRebT
F ( x, y, f ( x, y ))  0 ,
saidanac gveqneba
z z
Fx  Fz  0 da Fy  Fz  0 .
x y
maSasadame
z F ( x, y, z ) z Fy ( x, y , z )
 x da  .
x Fz( x, y , z ) y Fz( x, y, z )

magaliTi 12. 3. vTqvaT, mocemulia aracxadi funqcia gantolebiT:


e  xy  2 z  e z  0 . vipovoT aracxadi funqciis kerZo warmoebulebi:
gvaqvs, Fx   ye  xy , Fy   xe  xy , Fz  2  e z . amitom
z ye  xy z xe  xy
 da  .
x e z  2 y e z  2

45
s a v a r j i S o e b i

1. mimarTuli warmoebuli. kerZo warmoebulebi

ipoveT f funqciis mimarTuli warmoebuli x0  x10  , x 20   wertilSi u


veqtoris gaswvriv, Tu
1. 1. 1) f ( x1 , x 2 )  2 x1  3 x 2 , u  (1;2) ;
2) f ( x1 , x 2 )  2 x1  x 2 , u   1;1 ;
3) f ( x1 , x 2 )  x1  3 x1 x 2 , u  0;3 ;
2

4) f ( x1 , x 2 )  2 x12  x 22 , u   1;0  .

1. 2. 1) f ( x1 , x 2 )  ( x1 , x 2 ), p  , p   3;1 , u   2;3 ;
2) f ( x1 , x 2 )  p,  x1 , x 2   , p   1;1 , u  2;1 ;
2
3) f ( x1 , x 2 )   x1 ,2 x 2 ,  x1 , x 2     x1 , x 2  , u   4;1 ;
2
4) f ( x1 , x 2 )   x1 , x 2 , 2 x1 , x 2   3  x1 , x 2  , u   2;2  .

ipoveT f ( x0 ; ei ) , i  1,2,3 , Tu x0  (1;0;2) da

1. 3. 1) f ( x1 , x 2 , x3 )  2 x1  x 2  x32 ;
2) f ( x1 , x 2 , x3 )  4 x12  x 22  3 x32 ;
3) f ( x1 , x 2 , x3 )  3x12  x1 x 2  x 2 x 3 ;
4) f ( x1 , x 2 , x3 )  x1 x 2 x3 .

1. 4. 1) f ( x1 , x 2 , x3 )  x, 0;2;1  ;
2) f ( x1 , x 2 , x3 )   3;1;1, x  ;
2
3) f ( x1 , x 2 , x3 )  2 x1 , x 2 ,2 x 3  ;
 2
4) f ( x1 , x 2 , x3 )  x, 1, x ,1  . 
ipoveT pirveli da meore rigis kerZo warmoebulebi:

1. 5. 1) f ( x, y )  x 2  2 xy  y 2 ; 2) f ( x, y )  x 3  y 3  4 x 2 y 2 ;
x x
3) f ( x, y )  xy  ; 4) f ( x, y )  .
y x2  y2

46
cos x 2
1. 6. 1) f ( x, y )  x sin( x  y ) ; 2) f ( x, y )  ;
y
x2
3) f ( x, y )  ln( x 2  y 2 ) ; 4) f ( x, y )  tan .
y
y x y
1. 7 1) f ( x, y )  arctan ; 2) f ( x, y )  arctan ;
x 1  xy
x
3) f ( x, y )  arcsin ; 4) f ( x, y )  2 x ln( x  y ) .
2 2
x y

1. 8. 1) f ( x, y , z )  x 2  y 2  z 2  3 xyz ; 2) f ( x, y , z )  sin( xyz )  cos( xy  yz ) ;


z y
x z
3) f ( x, y, z )    ; 4) f ( x, y , z )  x .
 y

aqvs Tu ara funqcias kerZo warmoebulebi O (0,0) wertilSi?

1. 9. 1) f ( x, y )  3 xy ; 2) f ( x, y )  3 x 3  y 3 ;
3) f ( x, y )  3 x 2 y 2 ; 4) f ( x, y )  3 x 4  y 4 .

1. 10. 1) f ( x, y )  x 4  y 4 ; 2) f ( x; y )  4 x 4  y 4 ;
3) f ( x, y )  3 x sin y ; 4) f ( x, y )  3 y  tgx .
  21 2
 x  y , x 2  y 2  0,
1. 11. 1) f ( x, y )  e
 0, x 2  y 2  0.
 x4  y4
 , x 2  y 2  0,
2) f ( x, y )   x 2  y 2
 0, x 2  y 2  0.

gamoTvaleT Semdegi Ffunqciis gradienti:

1. 12. 1) f ( x, y )  2 x 2  xy ; 2) f ( x, y )  x 2  xy  y 2 ;
3) f ( x, y )  x 2 y 3  yx 3 ; 4) f ( x, y )  x 4  2 x 2 y 2 .

1. 13. 1) f ( x, y , z )  xyz ; 2) f ( x, y , z )  cos( xyz ) ;


2
3) f ( x1 , x 2 ,...x n )  ln( x1 x 2    x n ) ; 4) f ( x )  x .

47
2. mravali cvladis funqciis diferenciali

2.1 gamoTvaleT df ( x0 )h , Tu f ( x1 , x 2 )  2 x12  x1 x 2 , h  h1 , h2  da

1) x 0   1,2  ; 2) x0  3,2  ;
3) x0  1,3 ; 4) x0  0,3 .
2.2 gamoTvaleT df ( x0 )h , Tu f ( x1 , x 2 )  x13 x 22  3 x1 x 23 , h  h1 , h2  da

1) x0  2,3 ; 2) x0  1,2 ;
3) x 0   1,0  ; 4) x0  4,2  .

2.3 gamoTvaleT df ( x0 )h , Tu f ( x1 , x 2 )  sin( x1  x 2 ) , h  h1 , h2  da


     
1) x 0   ,  ; 2) x 0   ,  ;
4 3 2 3
   
3) x0    ,  ; 4) x 0   ,0  .
 2 4 
2.4 gamoTvaleT df ( x0 )h , Tu f ( x1 , x 2 , x3 )  x12  2 x 22  x 2 x3 , h  h1 , h2 , h2  da

1) x 0   1,1,2  ; 2) x 0  0,2, 1 ;


3) x 0  (3,2, 2) ; 4) x 0  2, 4,0  .

aris Tu ara diferencirebadi funqcia O (0,0) wertilSi?


2.5 1) f ( x, y )  3 xy ; 2) f ( x, y )  3 x 3  y 3 ;
3) f ( x, y )  3 x 2 y 2 ; 4) f ( x, y )  3 x 4  y 4 .
2.6 1) f ( x, y )  x 4  y 4 ; 2) f ( x; y )  4 x 4  y 4 ;
3) f ( x, y )  3 x sin y ; 4) f ( x, y )  3 y  tgx .
  21 2
 x  y , x 2  y 2  0,
2.7 1) f ( x, y )  e
 0, x 2  y 2  0.
 x4  y4
 , x 2  y 2  0,
2) f ( x, y )   x 2  y 2
 0, x 2  y 2  0.

48
3. rTuli funqciis warmoebuli

gamoTvaleT w rTuli funqciis pirveli da meore rigis kerZo


warmoebulebi da diferenciali, sadac x1 , x 2 ,..., x k damoukidebeli cvladebia:

3.1. 1) w  f ( x1  x 2 ) ;
2) w  f (2 x1  3 x 2 ) ;
3) w  f ( x12  x 22 ) ;
x
4) w  f ( 1 ) .
x2
3.2. 1) w  f ( x1  x 2  x3 ) ;
2) w  f (2 x1  x 2  4 x3 ) ;
3) w  f ( x12  x 22  x32 ) ;
4) w  f ( x1 x 2 x3 ) .

3.3. 1) w  f ( x1  x 2  ...  x n ) ;
2) w  f ( x1  2 x 2  ...  nx n ) ;
3) w  f ( x12  x 22  ...  x n2 ) ;
4) w  f ( x1 x 2  ...  x n ) .

3.4. 1) w  f (1 ,  2 ) , sadac 1  2x1 da  2  3x 2 ;


2) w  f (1 ,  2 ) , sadac 1   x1 da  2  4x 2 ;
3) w  f (1 ,  2 ) , sadac 1  2 x1  5 da  2   x 2  1 ;
4) w  f (1 ,  2 ) , sadac 1  px1 da  2  qx 2 .

3.5. 1) w  f (1 ,  2 ) , sadac 1  x1  x 2 da  2  x1  x 2 ;


2) w  f (1 ,  2 ) , sadac 1  x12  x 22 da  2  x12  x 22 ;
3) w  f (1 ,  2 ) , sadac 1  x1  x 2 da  2  x1 x 2 ;
x
4) w  f (1 ,  2 ) , sadac 1  x1 x 2 da  2  1 .
x2

3.6. 1) w  f (1 ,  2 ) , sadac 1  x1  x 2  x3 da  2  x12  x 22  x32 ;


2) w  f (1 ,  2 ) , sadac 1  x1  x 2 da  2  x 2  x3 ;
3) w  f (1 ,  2 ) , sadac 1  x1  x 2 da  2  x 3 ;
x1 x2
4) w  f (1 ,  2 ) , sadac 1  da  2  ;
x2 x3

3.7. 1) w  f (1 ,  2 ,  3 ) , sadac 1  x1  x 2 ,  2  x1  x 2 da  3  x1 x 2 ;


2) w  f (1 ,  2 ,  3 ) , sadac 1  x1  x 2 ,  2  2 x1  3 x 2 da  3  2 x1 x 2 ;

49
3) w  f (1 ,  2 ,  3 ) , sadac 1  x1 x 2 ,  2  x12  x 22 da  3  x1  x 2 ;
4) w  f (1 ,  2 ,  3 ) , sadac 1  x12  x 22 ,  2  x12  x 22 da  3  2 x1 x 2 ;

3.8. 1) w  f (1 ,  2 ,  3 ) , sadac 1  x1  x 2 ,  2  x1  x3 da  3  x 2  x3 ;


2) w  f (1 ,  2 ,  3 ) , sadac 1  x1 ,  2  2x 2 da  3  3x 3 ;
3) w  f (1 ,  2 ,  3 ) , sadac 1  x1 ,  2  x1  x 2 da  3  x1  x 2  x 3 ;
4) w  f (1 ,  2 ,  3 ) , sadac 1  x1 x 2 ,  2  x1 x 3 da  3  x 2 x3 ;

3.9. 1) w  f ( x1 , x1  x 2 ,..., x1  x 2  ...  x n ) ;


2) w  f ( x1 , x1 x 2 ,..., x1 x 2 ...x n )

4. aracxadi funqciebi

4.1. ipoveT mocemuli aracxadi funqciis warmoebuli:


1) x 2  xy  2 y 2  x  y  1 ;
2) x 2  xy  y 2  3 ;
y
3) y  2 x arctan  0 ;
x
y
4) ln x 2  y 2  arctan .
x
4.2. ipoveT mocemuli aracxadi funqciis kerZo warmoebulebi:
1) z 3  3 xyz  1 ;
2) x  y  z  e z ;
z
4.3. mocemulia aracxadi funqcia z 3  xyz  y 2  16 . ipoveT
x
x1
4.4. ipoveT Tu x1 x23  x2  x3 .
x2
x3 xx
4.5. ipoveT Tu x32  x1 x23  1 3 .
x2 x2
x2
4.6. ipoveT Tu e x2 x3  x12 x3 ln x2   .
x3

50
13. mxebi sibrtye da zedapiris normali

vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia z  f ( x, y ) , romlis grafiki R 3


sivrceSi aris raRac Q zedapiri. avirCioT masze raime M  ( x0 , y0 , z0 )
wertili.
Gganmarteba 13. 1. 1 Q zedapiris mxebi sibrtye mocemul M wertilSi ewodeba
sibrtyes, romelic moicavs M wertilze zedapirSi gavlebuli yvela
SesaZlo wirebis mxebebs.

vipovoT z  f ( x, y ) zedapiris M wertilSi gavlebuli mxebi sibrtyis


gantoleba. amisaTvis ganvixiloT Q zedapiris kveTa x  x0 da y  y0
sibrtyeebiT.
vTqvaT, L1 wiri aris Q zedapiris kveTa x  x0 sibrtyiT, maSin is moicema
 z  f ( x, y )  z  f ( x, y )
sistemiT  . analogiurad, L2 wiri moicema  sistemiT.
 x  x0  y  y0
vTqvaT, L1 da L2 wirebis mxebebi M  ( x0 , y0 , z0 ) wertilSi aris T1 da T2
wrfeebi. maSin isini moicema sistemebiT:
 z  z0  f y( x0 , y0 )( y  y0 )  z  z0  f x( x0 , y0 )( x  x0 )
 da  . (13.1)
 x  x0  y  y0
M  ( x0 , y0 , z0 ) wertilze gamavali nebismieri sibrtyis gantoleba aris

51
A( x  x0 )  B ( y  y0 )  C ( z  z0 )  0 saxis, saidanac (13.1) sistemebis
gaTvaliswinebiT miviRebT, rom T1 da T2 mxebebze gamavali sibrtyis
gantoleba iqneba

f x( x0 , y0 )( x  x0 )  f y ( x0 , y0 )( y  y0 )  ( z  z0 )  0 .

Tu Q zedapiri mocemuli iqneba F ( x, y , z )  0 aracxadi funqciiT, maSin


F ( x , y , z ) Fy ( x0 , y0 , z0 )
f x( x0 , y0 )   x 0 0 0 da f y( x0 , y0 )   ,
Fz( x0 , y0 , z0 ) Fz( x0 , y0 , z0 )
amitom T1 da T2 mxebebze gamavali sibrtyis gantoleba miiRebs saxes:

Fx( x0 , y0 , z0 )( x  x0 )  Fy ( x0 , y0 , z0 )( y  y0 )  Fz( x0 , y0 , z0 )( z  z0 )  0 .

axla aviRoT Q zedapirze nebismieri sxva L wiri, romelic gadis


M  ( x0 , y0 , z0 ) wertilze. vTqvaT, is mocemulia parametruli saxiT:
x  x(t ), y  y (t ), z  z (t ) , sadac t  S . maSin F ( x (t ), y (t ), z (t ))  0 , t  S . aqedan ki
gawarmoebiT viRebT Fxxt  Fy yt  Fzzt  0 . miRebuli toloba sruldeba
M  ( x0 , y0 , z0 ) wertilSi, rac imas niSnavs, rom M  ( x0 , y0 , z0 ) wertilSi
L wirisadmi gavlebuli mxebis mgezavi  ( xt, yt, zt ) veqtori  mxebi sibrtyis
n( Fx, Fy, Fz) normalis marTobulia, amitom M  ( x0 , y0 , z0 ) wertilSi
L wirisadmi gavlebuli mxebi wrfe  mxeb sibrtyeSi mdebareobs.
Gganmarteba 13. 2. wertils, romelSic Fx  Fy  Fz  0 , an erTi mainc
aRniSnuli warmoebulebidan ar arsebobs, zedapiris gansakuTrebul
wertils uwodeben. aseT wertilSi zedapirs SesaZloa ar qondes mxebi
sibrtye.
Gganmarteba 13. 3. Q zedapiris normali M  ( x0 , y0 , z0 ) wertilSi ewodeba
wrfes, romelic gadis M  ( x0 , y0 , z0 ) wertilze Q zedapirisadmi am
wertilSi gavlebuli mxebi sibrtyis marTobulad.
z  f ( x, y ) zedapirisadmi M  ( x0 , y0 , z0 ) wertilSi gavlebuli normalis
gantolebas eqneba saxe:

x  x0 y  y0 z  z0
  . (13.2)
f x( x0 , y0 ) f y ( x0 , y0 ) 1

Tu Q zedapiri mocemulia F ( x, y , z )  0 aracxadi funqciiT, maSin (13.2)


gantoleba miiRebs saxes:

x  x0 y  y0 z  z0
  .
Fx( x0 , y0 , z0 ) Fy( x0 , y0 , z0 ) Fz( x0 , y0 , z0 )

52
14. maRali rigis kerZo warmoebulebi da diferenciali.
teiloris formula

maRali rigis kerZo warmoebulebi. vTqvaT, mocemulia z  f ( x, y ) funqcia,


romelsac P  ( x, y )  D( f ) wertilSi gaaCnia uwyveti kerZo warmoebulebi
f x( x, y ) da f y( x, y ) . maT vuwodoT pirveli rigis kerZo warmoebulebi. isini
Tavis mxriv arian funqciebi x da y cvladebis mimarT, amitom maT P  ( x, y )
wertilSi SesaZloa kvlav gaaCndeT kerZo warmoebulebi x da y cvladebis
mimarT, romlebsac z  f ( x, y ) funqciis meore rigis kerZo warmoebulebs
vuwodebT da aRvniSnavT:
a) Tu f gawarmoebulia TanmimdevrobiT orjer x cvladiT, maSin
 2 f ( x, y )
an f xx ( x, y ) simboloTi;
x 2
b) Tu f gawarmoebulia jer x cvladiT, Semdeg y cvladiT, maSin
 2 f ( x, y )
an f xy ( x, y ) simboloTi;
xy
g) Tu f gawarmoebulia jer y cvladiT, Semdeg x cvladiT, maSin
 2 f ( x, y )
an f yx ( x, y ) simboloTi;
yx
d) Tu f gawarmoebulia TanmimdevrobiT orjer y cvladiT, maSin
 2 f ( x, y )
an f yy ( x, y ) simboloTi.
y 2
meore rigis warmoebulebi SeiZleba kvlav gavawarmooT rogorc x
cvladiT, ise y cvladiT, ris Sedegadac miviRebT mesame rigis rva kerZo
warmoebuls:

 3 f ( x, y )  3 f ( x, y )  3 f ( x, y )  3 f ( x, y )  3 f ( x, y )  3 f ( x, y )  3 f ( x, y )  3 f ( x, y )
, , , , , , , .
x 3 x 2 y xy 2 xy x yxy y x 2 y 2 x y 3

amrigad, n  1 rigis kerZo warmoebulebis gawarmoebis Sedegad vRebulobT


n rigis kerZo warmoebulebs.
sxvadasxva cvladiT gawarmoebis Sedegad miRebul kerZo warmoebulebs
Sereul kerZo warmoebulebs uwodeben. samarTliania Semdegi
Teorema 14. 1. Tu z  f ( x, y ) funqcia da misi kerZo warmoebulebi f x( x, y ) ,
f y( x, y ) , f xy ( x, y ) da f yx ( x, y ) gansazRvrulia da uwyvetia P  ( x0 , y0 ) wertilis
momcvel raime birTvSi, maSin f xy ( x, y ) = f yx ( x, y ) .
qvemoT moyvanili magaliTi gviCvenebs, rom sazogadod f xy ( x, y ) = f yx ( x, y )
toloba samarTliani ar aris

53
magaliTi 14. 1. vTqvaT
 xy ( x 2  y 2 ) 2
 2 2
, x  y2  0
f ( x, y )   x  y
0, x  y  0

f ( y ( x 2  y 2 )  2 x 2 y )( x 2  y 2 )  2 x 2 y ( x 2  y 2 )
( x, y )  
x ( x2  y2 )2
y[(3 x 2  y 2 )( x 2  y 2 )  2 x 4  2 x 2 y 2 ]
 
( x2  y2 )2
y( x4  4 x 2 y 2  y 4 )
 , ( x, y )  0
( x2  y2 )2
f f  x, 0   f  0, 0 
 0, 0   lim 0
x x  0 x
maSin
f f
2
 f  0, y    0, 0 
 0, 0   lim x x  1 .
yx y  0 y
meores mxriv,
f x  x 4  4 x2 y 2  y 4 
 x, y   2
y  x2  y 2 
f
 0, 0   0,
y
f f
2  x, 0    0, 0 
 f y y
 0, 0   lim 1
xy x  0 x
e. i.
2 f 2 f
 0, 0    0, 0  .
xy yx

54
analogiuri gziT ganimarteba maRali rigis kerZo warmoebulebi n
cvladis f ( x1 , x2 ,..., xn ) funqciis SemTxvevaSi. kerZod:
vTqvaT f : G  R gansazRvruli funqciaa, xolo G  R n area da am
funqcias gaaCnia kerZo wamoebuli romeliRac xi cvladis mimarT, e.i.
arsebobs

f
Di f ( x)  ( x) .
xi

gawarmoebis Sedegad miRebuli axali funqcia isev aris G areze


gansazRvruli e.i.

Di f : G  R .

vTqvaT Di f funqcias Tavis mxriv gaaCnia kerZo warmoebuli j -uri


cvladis mimarT. funqcias

D j ( Di f ) : G  R

uwodeben f funqciis meore rigis warmoebuls jer i -uri, xolo Semdeg j -


uri cvladebis mimarT da is ase aRiniSneba

2 f
D ji f ( x) an ( x) .
x j xi

Tu gansazRvrulia kerZo warmoebuli

k f
Dik ,...,i1 f ( x )  ( x) ,
xik  xi1

maSin k  1 rigis kerZo warmoebuli ganimarteba Semdegnairad

 k 1 f   k f 
   ( x)  Dik 1 ,ik ,...,i1 f ( x ).
xik 1 xik  xi1 xik 1  xik  xi1 

Teorema 14. 2. vTqvaT f : G  R , sadac G  R n area da x  G arsebobs kerZo


warmoebulebi

2 f 2 f
 x da  x .
xi x j x j xi

55
Tu es warmoebulebi uwyvetia x wertilis momcvel raime birTvSi, maSin
adgili aqvs tolobas

2 f 2 f
 x   x .
xi x j x j xi

maRali rigis diferenciali. vTqvaT, mocemulia z  f ( x, y ) funqcia,


romelic diferencirebadia D ( f ) gansazRvris areze, e. i. adgili aqvs
tolobas

df ( x, y )  f x( x, y )dx  f y( x, y )dy ,

romelsac pirveli rigis diferencials uwodeben.


vTqvaT, pirveli rigis diferenciali kvlav diferencirebadia. pirveli
rigis diferencialis diferencials P  ( x, y )  D( f ) wertilSi uwodeben
meore rigis diferencials da misTvis adgili aqvs tolobas

d 2 f ( x, y )  f xx ( x, y )dx 2  2 f xy ( x, y )dxdy  f yy ( x, y )dy 2 .

analogiuri gziT miviRebT mesame rigis diferencials da misTvis adgili


aqvs tolobas:

d 3 f ( x, y )  f xxx
 ( x, y )dx 3  3 f xxy
 ( x, y )dx 2 dy  3 f xyy
 ( x, y )dxdy 2  f yyy
 ( x, y )dy 3 .

sazogadod, n -uri rigis diferencialisTvis adgili aqvs formalur


tolobas:

 
d n f ( x, y )  ( dx  dy ) n f ( x, y ) .
x y

teiloris formula. vTqvaT, mocemulia z  f ( x, y ) funqcia, romelic ( n  1 )-


jer diferencirebadia raime B( P, r ) birTvze, sadac P  ( x0 , y0 ) fiqsirebuli
wertilia gansazRvris aridan. maSin samarTliania teiloris formula:
1 1 1 1
f ( x, y )  f ( x0 , y0 )  df ( x0 , y0 )  d 2 f ( x0 , y0 )  ...  d n f ( x0 , y0 )  d n 1 f ( , ) ,
1! 2! n! (n  1)!
sadac x0    x da y0    y .
Tu teiloris formulaSi x0  y0  0 , maSin miviRebT maklorenis
formulas ori cvladis funqciisaTvis.

56
s a v a r j i S o e b i
1. zedapiris mxebi sibrtye da normali

dawereT zedapiris mxebi sibrtyisa da normalis gantolebebi miTiTebul


wertilebSi:
1.1. z  x 2  y 2 , M  (1, 2, 5) ;
2 2
1.2. z  5  x  y , M  (1,1,3) ;
y 
1.3. z  arctan , M  (1,1, ) ;
x 4
2 2 2
1.4. x  y  z  169 , M  (3, 4,12) ;
1.5. x 2  2 y 2  3 z 2  5 , M  (0,1,1)

2. maRali rigis warmoebulebi

gamoTvaleT Semdegi maRali rigis warmoebulebi:

 3w  3w
2.1 1) da , Tu w  cos( x1 x 2 ) ;
x1x 22 x12 x 2
 3w  3w
2) da , Tu w  sin( x1 x 2 ) ;
x1x 22 x12 x 2
3w 3w
3) da , Tu w  cos(2 x1  x 2 ) ;
x13 x 23
3w 3w
4) da , Tu w  sin( 3x1  4 x 2 ) .
x13 x 23

6w
2.2 1) , Tu w  x13 cos x 2  x 23 cos x1 ;
x13 x 23
6w
2) , Tu w  x13 sin x 2  x 23 sin x 1 ;
x13 x 23
8 w
3) , Tu w  x14 cos x 2  x 24 cos x 1 ;
x14 x 24
8 w
4) , Tu w  x14 sin x 2  x 24 sin x1 ;
x14 x 24

 3w
2.3 1) , Tu w  e x1 x2 x3 ;
x1x 2 x3

57
 3w
2) , Tu w  x1 ln( x1 x 2 ) ;
x12 x 2
6w x1  x 2
3) , Tu w ;
x13 x 23 x1  x 2

8 w
4) , Tu w  ( x1 x 2 ) 4 .
x14 x 24

nw nw
2.4 1) da , Tu w  cos( x1  x 2 ) ;
x1n x 2n
nw nw
2) da , Tu w  sin( x1  x 2 ) ;
x1n x 2n
 mn w
3) , Tu w  x1m x 2n ;
x1m x 2n
 mn w
4) , Tu w  ( x12  x 22 )e x1  x2
x1m x 2n

gamoTvaleT dw , d 2w da d 3 w , Tu

2.5 1) w  sin( x12  x 22 ) ; 2) w  cos( x12  x 22 ) ;


3) w  x1 x 2 ; 4) w  ln( x1  x 2 ) .

3. teiloris formula

3.1 gaSaleT mocemuli funqcia mocemuli wertilis midamoSi teiloris


formuliT:
1) f ( x1 , x 2 )  ( x1  1) 2  ( x1  x 2 ) 2 , M  (0;0) ;
2) f ( x1 , x 2 )  2 x12  x1 x 2  x 22  6 x1  3x 2  5 , M  (1; 2) ;
3) f ( x1 , x 2 )  x1  2 x 2  x12  3x1 x 2  4 x 22 , M  (1; 2)
3 3
4) f ( x1 , x2 )  x1  x2  3 x1 x2 , M  (1;1) .

58
15. ori cvladis funqciis eqstremumi

vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia z  f ( x, y ) .


Gganmarteba 15. 1. P0  ( x0 , y0 ) wertils ewodeba z  f ( x, y ) funqciis
lokaluri minimumis (maqsimumis) wertili, Tu arsebobs birTvi B ( P0 ,  )
iseTi, rom yoveli ( x, y )  B( P0 ,  ) wertilisTvis adgili eqneba
f ( x, y )  f ( x0 , y0 ) ( f ( x, y )  f ( x0 , y0 ) ) utolobas. TviT f ( x0 , y0 ) mniSvnelobas ki
uwodeben lokalur minimums (maqsimums) da weren : min f ( x, y )  f ( x0 , y0 ) ,
( x , y )B ( P0 , )

( max f ( x, y )  f ( x0 , y0 ) ). im SemTxvevaSi, roca f ( x, y )  f ( x0 , y0 ) an


( x , y )B ( P0 , )

f ( x, y )  f ( x0 , y0 ) utolobaSi toloba sruldeba mxolod P0  ( x0 , y0 )


wertilisaTvis, vambobT, rom gvaqvs mkacri lokaluri minimumi an maqsimumi.
minimumisa da maqsimumis wertilebs eqstremumis wertilebs uwodeben, xolo
TviT minimumsa da maqsimums uwodeben eqstremums.

Teorema 15. 1. vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia z  f ( x, y ) da


P0  ( x0 , y0 ) wertilSi arseboben f x( x0 , y0 ) da f y( x0 , y0 ) kerZo warmoebulebi.
maSin, imisaTvis, rom z  f ( x, y ) funqcias P0  ( x0 , y0 ) wertilSi gaaCndes
lokaluri eqstremumi, aucilebelia Sesruldes toloba
f x( x0 , y0 )  f y ( x0 , y0 )  0 .
damtkiceba. vTqvaT, z  f ( x, y ) funqcias P0  ( x0 , y0 ) wertilSi gaaCnia
lokaluri eqstremumi, maSin arsebobs birTvi B ( P0 ,  ) iseTi, rom yoveli
( x, y )  B( P0 ,  ) wertilisTvis adgili eqneba f ( x, y )  f ( x0 , y0 ) an f ( x, y )  f ( x0 , y0 )
utolobas. ganvixiloT B ( P0 ,  ) birTvidan yvela is wertili, romlisTvisac
y  y0 . maSin miRebuli z  f ( x, y0 )   ( x ) funqcia iqneba erTi cvladis
funqcia, romelsac x0 wertilSi eqneba lokaluri eqstremumi, amitom
 ( x0 )  f x( x0 , y0 )  0 . analogiurad mtkicdeba, rom f y( x0 , y0 )  0 .

Gganmarteba 15. 2. 2 P0  ( x0 , y0 ) wertils, romelSic sruldeba


f x( x0 , y0 )  f y ( x0 , y0 )  0 toloba, stacionalur wertils uwodeben, xolo
wertils, romelSic kerZo warmoebulebi nulis tolia, an erTi mainc ar
arsebobs, kritikuli wertili ewodeba.
SeniSvna 15. 1. z  f ( x, y ) funqciis stacionaluri wertili yovelTvis ar
aris eqstremumis wertili. marTlac, ganvixiloT z  xy 2 funqcia. (0,0)
wertilSi gvaqvs f x(0, 0)  f y(0, 0)  0 , meore mxriv funqciis mniSvneloba (0,0)
wertilSi aris nulis toli, xolo (0,0) wertilis nebismier midamoSi
funqcia Rebulobs rogorc dadebiT, ise uaryofiT mniSvnelobebs, amitom am
funqcias (0,0) wertilSi ara aqvs eqstremumi.

59
Teorema 15. 2. vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia z  f ( x, y ) , romelsac
gaaCnia meore rigis uwyveti kerZo warmoebulebi B ( P0 ,  ) birTvSi da
P0  ( x0 , y0 ) aris misi stacionaluri wertili. vTqvaT,
f xx ( P0 ) f xy ( P0 ) A B
D ( P0 )    AC  B 2 .
f xy ( P0 ) f yy ( P0 ) B C
maSin P0  ( x0 , y0 ) stacionaluri wertili aris:
1) lokaluri maqsimumis wertili, Tuki D ( P0 )  0 da f xx ( x0 , y0 )  0 ;
2) lokaluri minimumis wertili, Tuki D ( P0 )  0 da f xx ( x0 , y0 )  0 ;
3) Tu D ( P0 )  0 , maSin P0  ( x0 , y0 ) stacionaluri wertili ar aris lokaluri
eqstremumis wertili.
damtkiceba. vTqvaT, z  f ( x, y ) funqcias P0  ( x0 , y0 ) wertilSi aqvs
lokaluri maqsimumi, maSin arsebobs birTvi B ( P0 ,  ) iseTi, rom yoveli
( x, y )  B( P0 ,  ) wertilisTvis adgili eqneba utolobas z  f ( x, y )  f ( x0 , y0 )  0 ,
xolo lokaluri minimumis SemTxvevaSi ki adgili eqneba utolobas:
z  f ( x, y )  f ( x0 , y0 )  0 .
z -is niSnis garkvevisaTvis P0  ( x0 , y0 ) wertilis midamoSi z  f ( x, y )
funqcia gavSaloT teiloris formulis gamoyenebiT:
1 1 1
z  df ( x0 , y0 )  d 2 f ( x0 , y0 )  d 3 f ( , ) ,
1! 2! 3!
1 1
sadac x0    x da y0    y . aqedan ki gveqneba z  df ( x0 , y0 )  d 2 f ( x0 , y0 ) .
1! 2!
Tu gaviTvaliswinebT, rom df ( x0 , y0 )  0 , miviRebT
1 1
z  d 2 f ( x0 , y0 )  ( f xx ( x0 , y0 )h12  2 f xy ( x0 , y0 )h1h2  f yy ( x0 , y0 )h22 ) 
2 2
2
h2  h  h h2
 2 ( A  1   2 B 1  C )  2 ( At 2  2 Bt  C )
2  h2  h2 2
h
sadac t  1 .
h2
miRebuli gamosaxulebidan Cans, rom z -is niSani ganisazRvreba
2
At  2 Bt  C kvadratuli samwevris niSniT, amitom gveqneba:
1) Tu D ( P0 )  AC  B 2  0 da A  f xx ( x0 , y0 )  0 , maSin P0  ( x0 , y0 ) aris
lokaluri maqsimumis wertili;
2) Tu D ( P0 )  AC  B 2  0 da A  f xx ( x0 , y0 )  0 , maSin P0  ( x0 , y0 ) aris
lokaluri minimumis wertili;
3) Tu B 2  AC  0 , maSin At 2  2 Bt  C kvadratuli samwevri Rebulobs
rogorc dadebiT, ise uaryofiT mniSvnelobas, amitom P0  ( x0 , y0 )
stacionaluri wertili ar aris lokaluri eqstremumis wertili.
damatebiT SevniSnoT, rom Tu B 2  AC  0 , maSin A  0 SemTxvevaSi P0  ( x0 , y0 )
aris lokaluri minimumis wertili, xolo Tu A  0 , maSin P0  ( x0 , y0 ) aris
lokaluri maqsimumis wertili.
60
1
Tu B 2  AC  0 da A  0 , maSin z  Ch22 , amitom C  0 SemTxvevaSi P0  ( x0 , y0 )
2
aris lokaluri minimumis wertili, xolo Tu C  0 , maSin P0  ( x0 , y0 ) aris
lokaluri maqsimumis wertili.
1
vTqvaT, B 2  AC  0 da A  B  C  0 , maSin z  d 3 z P0 , amitom z -is niSani
3!
ganisazRvreba P0  ( x0 , y0 ) wertilis midamoSi damatebiTi SeswavliT.
SeniSvna 15. 2. Teoremis damtkicebis dros vigulisxmeT, rom h2  0 . Tu
davuSvebT, rom h2  0 , maSin saqme daiyvaneba z  f ( x, y0 ) erTi cvladis
funqciis eqstremumis Seswavlaze.

x
magaliTi 15. 1. vipovoT f ( x, y )  e 2 ( x  y 2 ) funqciis eqstremumi.
amoxsna: gamovTvaloT mocemuli funqciis pirveli rigis kerZo
warmoebulebi:
1 2x 2
x

f x ( x, y )  e ( x  y  2) 
da f y ( x, y )  2 ye ;
2
2
axla vipovoT savaraudo eqstremumis wertilebi, risTvisac amovxsnaT
sistema:
 1 2x
 xf ( x , y )  e ( x  y 2  2)  0
 2  x0  2, y0  0
x

 f y( x, y )  2 ye 2  0

amrigad, miviReT wertili P0  (2; 0) . axla gavarkvioT, aqvs Tu ara am


wertilSi funqcias eqstremumi. amisaTvis vipovoT meore rigis kerZo
warmoebulebi:
x x x
1 1 2
A  f xx ( P0 )  e 2 ( x  y 2  4)  , B  f xy ( P0 )  ye 2  0, C  f yy ( P0 )  2e 2  ,
4 P
2e P0 P0
e
0

A B 1
vinaidan D ( P0 )    0 da A  0 , amitom P0  (2; 0) wertili iqneba
B C e2
2
lokaluri minimumis wertili da f min  f (2, 0)   .
e

61
16. ori cvladis funqciis pirobiTi eqstremumi

z  f ( x, y ) funqciis eqstremumebis moZebnisas zogjer saWiroa ara mTel


gansazRvris areze mocemuli funqciis eqstremumis wertilebis moZebna,
aramed gansazRvris aris raime qvesimravleze, magaliTad raime T  D( f )
wirze mocemuli funqciis eqstremumis wertilebis moZebna. aseT wertilebs
z  f ( x, y ) funqciis T wirze pirobiTi eqstremumis wertilebs uwodeben.
Cveulebrivi (upirobo) eqstremumis wertilebis moZebnisagan gansxvavebiT, am
SemTxvevaSi amocanaa vipovoT T wirze P0  ( x0 , y0 ) wertili, romelSic
funqciis mniSvneloba udidesi an umciresia T wirze P0  ( x0 , y0 ) wertilis
raime midamodan aRebul wertilebSi funqciis mniSvnelobebs Soris.

Gganmarteba 16. 1. vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia z  f ( x, y ) da


T  ( x, y ) :  ( x, y )  0 . P0  ( x0 , y0 )  T wertils ewodeba z  f ( x, y ) funqciis
pirobiTi minimumis (maqsimumis) wertili  ( x, y )  0 pirobiT, Tu arsebobs
birTvi B ( P0 ,  ) iseTi, rom yoveli ( x, y )  T  B ( P0 ,  ) wertilisTvis adgili
eqneba f ( x, y )  f ( x0 , y0 ) ( f ( x, y )  f ( x0 , y0 ) ) utolobas. TviT f ( x0 , y0 )
mniSvnelobas ki uwodeben pirobiT minimums (maqsimums) .
pirobiTi minimumisa da maqsimumis wertilebs pirobiTi eqstremumis
wertilebs uwodeben.

Teorema 16. 1. vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia z  f ( x, y ) da


 ( x, y )  0 piroba. vTqvaT, f da  funqciebs P0  ( x0 , y0 ) wertilis momcvel
raime B ( P0 ,  ) birTvSi gaaCniaT uwyveti kerZo warmoebulebi da  y  x0 , y0   0 .
Tu P0  ( x0 , y0 ) wertili aris z  f ( x, y ) funqciis pirobiTi eqstremumis
wertili  ( x, y )  0 pirobiT, maSin arsebobs  namdvili ricxvi iseTi, rom
Sesruldeba tolobebi:
 f 
 x ( x0 , y0 )   x ( x0 , y0 )  0
 f .
 ( x0 , y0 )    ( x0 , y0 )  0
 y y

qvemoT gamoviyenebT damxmare funqcias, romelsac lagranJis funqcias


uwodeben.
Gganmarteba 16. 2. vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia z  f ( x, y ) da
 ( x, y )  0 piroba. maSin L( x, y )  f ( x, y )   ( x, y ) funqcias lagranJis funqcias
uwodeben.

62
Teorema 16. 2. vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia z  f ( x, y ) da
 ( x, y )  0 piroba. vTqvaT, f da  funqciebs P0  ( x0 , y0 ) wertilis momcvel
raime B ( P0 ,  ) birTvSi gaaCniaT meore rigis uwyveti kerZo warmoebulebi da
 y  x0 , y0   0 . vTqvaT, P0  ( x0 , y0 ) wertili aris z  f ( x, y ) funqciis savaraudo
pirobiTi eqstremumis wertili, e. i. sruldeba tolobebi
 f 
 x ( x0 , y0 )   ( x0 , y0 )  0
x

 f ( x , y )    ( x , y )  0 .
 y 0 0 y
0 0


 ( x0 , y0 )  0
ganvixiloT L( x, y )  f ( x, y )   ( x, y ) lagranJis funqcia da Sesabamisi
kvadratuli forma
 2 L( x0 , y0 ) 2  2 L( x0 , y0 )  2 L ( x0 , y 0 ) 2
h 2 h   ,
x 2 xy y 2
sadac h da  akmayofileben gantolebas
 ( x0 , y0 )  ( x0 , y0 )
h  0.
x y
maSin samarTliania Semdegi:
1) Tu kvadratuli forma dadebiTadaa gansazRvruli, maSin  x0 , y0 
warmoadgens pirobiTi lokaluri minimumis wertils;
2) Tu kvadratuli forma uaryofiTadaa gansazRvruli, maSin  x0 , y0 
warmoadgens pirobiTi lokaluri maqsimumis wertils.
3) Tu kvadratuli forma niSangansazRvruli ar aris, maSin  x0 , y0  ar
aris eqstremumis wertili.
magaliTi 16. 1. vTqvaT f  x, y   x 2  y 2 ,   x, y   2 x  y  3  0 . ganvixiloT
lagranJis funqcia
L  x, y   x 2  y 2    2 x  y  3 .
davweroT pirobiTi eqstremumis arsebobisaTvis aucilebeli pirobebi
 L
  x  2 x  2  0

 L
  2 y    0
 y
2 x  y  3  0


saidanac miviRebT, rom   2, x  2, y  1. ganvixiloT forma
2 L 2 2 L 2 L 2
h  2 h    : A  h,   ,
x 2 xy y 2
meores mxriv
2 L 2 L 2 L
 2,  0,  2
x 2 xy y 2

63
da maSasadame
A  h,    2h 2  2 2 .
Tu gaviTvaliswinebT im faqts, rom
 
  h, e. i.   2h ,
y x
miviRebT
A  h,    2h 2  8h 2  6h 2  0.
rac imas niSnavs, rom (2,1) wertili pirobiTi maqsimumis wertilia.

s a v a r j i S o e b i

1. ori cvladis funqciis eqstremumi

ipoveT Semdegi funqciis lokaluri eqstremumis wertilebi da lokaluri


eqstremumebi:

1.1. 1) f ( x1 , x 2 )  x12  x1 x 2  x 22 ;
2) f ( x1 , x 2 )  x12  x1 x 2  x 22 ;
3) f ( x1 , x 2 )  x12  2 x1  x 22  1 ;
4) f ( x1 , x 2 )  x12  x 22  2 x 2  1 .

1.2. 1) f ( x1 , x 2 )  x12  x1 x 2  x 22  2 x1  x 2 ;
2) f ( x1 , x 2 )  2 x12  2 x1 x 2  x 22  2 x 2 ;
3) f ( x1 , x 2 )  x12  2 x1 x 2  2 x 22  2 x1 ;
4) f ( x1 , x 2 )  ( x1  x 2  1) 2 .

1.3. 1) f ( x1 , x 2 )  x13  x 23  ( x1  x 2 ) 2 ;
2) f ( x1 , x 2 )  x13  2 x 23  3 x1  6 x 2 ;
3) f ( x1 , x 2 )  x14  x 24  ( x1  x 2 ) 2 ;
4) f ( x1 , x 2 )  2 x14  x 24  x12  2 x 22 .

1.4. 1) f ( x1 , x 2 )  x14  2 x12 x 22  x 23 ;


2) f ( x1 , x 2 )  x13  x 23  3( x1 x 2  1) ;
3) f ( x1 , x 2 )  x12 x 23 (6  x1  x 2 ) ;
1
4) f ( x1 , x 2 )  x1 x 2  .
2( x1  x 2 )

64
1.5. 1) f ( x1 , x 2 )  e x1  2 x2 ( x12  x 22 ) ;
2) f ( x1 , x 2 )  e x1  x2 ( x12  2 x1 x 2  2 x 22 ) ;
3) f ( x1 , x 2 )  e 2 x1 3 x2 (8 x12  6 x1 x 2  3x 22 ) ;
2
4) f ( x1 , x 2 )  e x1  x2 (5  2 x1  x 2 ) .

2 2
1.6. 1) f ( x1 , x 2 )  ( x1  2 x 2 )e  ( x1  x2 ) ;
2 2
2) f ( x1 , x 2 )  ( x12  x 22 )e  ( x1  x2 ) ;
3) f ( x1 , x 2 )  x12  x1 x 2  x 22  4 ln x1  10 ln x 2 ;
4) f ( x1 , x 2 )  x1 x 2 ln( x12  x 22 ) .

1.7. 1) f ( x1 , x 2 )  1  x12  x 22 ;
2) f ( x1 , x 2 )  x1 x 2 1  x12  x 22 ;
 
3) f ( x1 , x 2 )  sin x1  cos x 2  cos( x1  x 2 ) , 0  x1  , 0  x2  ;
2 2
4) f ( x1 , x 2 )  sin x1 sin x 2 sin( x1  x 2 ) , 0  x1   , 0  x 2   .

ipoveT Semdegi funqciis is kritikuli wertilebi, romlebSic eqstremumi


ar arsebobs:
1.8 1) f ( x1 , x 2 )  x13 x 23 ;
2) f ( x1 , x 2 )  3 x12 x 2  x13  x 24 ;
3) f ( x1 , x 2 )  4 x14  x 24  8 x12 ;
4) f ( x1 , x 2 )  12 x1 x 22  x14  8 x 23 .

ipoveT f aracxadi funqciis eqstremumebi:


1.9. 1) ( f ( x1 , x 2 )) 3  x1 x 2 f ( x1 , x 2 )  x 22  16  0 ;
2) x12  x 22  ( f ( x1 , x 2 )) 2  2 x1  2 x 2  4 f ( x1 , x 2 )  10  0 ;
3) x12  x 22  ( f ( x1 , x 2 )) 2  ( x1  x 2  2) f ( x1 , x 2 )  2 x1  2 x 2  2  0 ;
4) [ x12  x 22  ( f ( x1 , x 2 )) 2 ] 2  x12  x 22  ( f ( x1 , x 2 )) 2 .

2. pirobiTi eqstremumebi

ipoveT Semdegi funqciis pirobiTi eqstremumebi:


2.1. 1) f ( x1 , x 2 )  x1 x 2 , Tu x1  x 2  2 ;
2) f ( x1 , x 2 )  x1 x 2 , Tu x1  x 2  2 ;
3) f ( x1 , x 2 )  x1  x 2 , Tu x12  x 22  1 ;
4) f ( x1 , x 2 )  x12  x 22 , Tu x1  x 2  1

65
17. jeradi integralebi marTkuTxedebze

Gganmarteba 17. 1. simravles


I : ( x1 , x2 )  R 2 : a1  x1  b1 , a2  x2  b2 
ewodeba organzomilebiani marTkuTxedi, an pirdapir marTkuTxedi.
mocemuli marTkuTxedis zoma ewodeba mis farTobs da aRiniSneba I
simboloTi:
| I | (b1  a1 )(b2  a2 ) .

Gganmarteba 17. 2. vTqvaT, Pk aris [ak , bk ] (k  1, 2) segmentis danawileba. maSin


I marTkuTxedis danawileba ganisazRvreba Semdegnairad
P : P1  P2 .
kerZod, vTqvaT P1   x0 , x1 , x2 ,..., xn  da P2   y0 , y1 , y2 ,..., ym  Sesabamisad  a1 , b1  da
 a2 , b2  segmentebis danawilebebia, sadac a1  x0  x1  ...  xn  b1 da
a2  y0  y1  ...  ym  b2 ; maSin I marTkuTxedi P : P1  P2 danawilebiT
warmodgindeba mn cali marTkuTxedis gaerTianebis saxiT, romelTagan
TiToeulis saxea  xi 1 , xi    y j 1 , y j  , i  1, 2,..., n da j  1, 2,..., m .

Gganmarteba 17. 3. vTqvaT P da P ' I marTkuTxedis ori danawilebaa.


vityviT, rom P ' danawileba aris Caxazuli P danawilebaSi da vwerT P '  P
(an P ' warmoadgens P danawilebis gagrZelebas) Tu I k'  P ', I j  P , iseTi,
rom
I k'  I j .

GSeniSvna 17. 1. nebismieri ori P ' da P '' danawilebisaTvis arsebobs P


danawileba, romelic Caxazulia rogorc P ' -Si, aseve P '' -Si, e. i. P  P ', P '' .
marTlac, vTqvaT
P ' :  I k' , P '' :  I ''j .
k j

Tu ganvixilavT danawilebas P :  I  I ,
'
k
''
j maSin advili dasanaxia, rom
k, j

P  P ', P '' .

Gganmarteba 17. 4 vTqvaT f I  R 2 marTkuTxedze gansazRvruli da


SemosazRvruli funqciaa da P :  I k ,  k  I k . maSin jams
k
m
  f ; p,   :  f k  | I k |
k 1
uwodeben f funqciis rimanis jams.

66
Gganmarteba 17. 5 vityviT, rom f funqcia integrebadia I marTkuTxedze,
Tu   0, P danawileba, iseTi rom masSi Caxazuli nebismieri P
danawilebisaTvis adgili aqvs utolobas
|   f , P ,    J | 
nebismieri  SerCeuli wertilebisaTvis. J ricxvs ewodeba f funqciis
integrali I marTkuTxedze da aRiniSneba Semdegnairad
J :  f  x  dx
I
an
b1 b2

J :   f  x , x  dx dx
a1 a2
1 2 1 2 .

I marTkuTxedze rimanis azriT integrebad funqciaTa klasi aRiniSneba


R  I  -Ti.

funqciis rimanis azriT integrebadobisaTvis aucilebeli piroba

Teorema 17. 1. Tu f  R  I  , maSin f funqcia SemosazRvrulia I -ze.


damtkiceba. vTqvaT f ar aris SemosazRvruli I -ze da P :  I j . radganac
j

f ar aris SemosazRvruli I -ze, amitom j0 iseTi, rom f ar aris


SemosazRvruli I j0 -ze, maSasadame  j0 -is SerCevis xarjze, sidide | f  j0 || I j0 |  
SeiZleba gavxadoT ragind didi, e. i. f  R  I  , rac amtkicebs Teoremis
samarTlianobas.

67
darbus zeda da qveda jamebi

I marTkuTxedis yvela P danawilebaTa simravle aRvniSnoT   I  -Ti.


ganmarteba 17. 6. vTqvaT P    I  da f aris SemosazRvruli funqcia I -ze.
SemoviRoT aRniSvnebi:
mk  f  : inf{ f  x  : x  I k } ,
M k  f  : sup{ f  x  : x  I k } ,
m
sadac P :  I j .
j 1

ricxvebs
 m
S  f , P  :  M k  f  | I k |
k 1
da
m
S  f , P  :  mk  f  | I k |

k 1
uwodeben f funqciis darbus zeda da qveda jamebs.
samarTliania Semdegi
Teorema 17. 2.


1) S  f , P   inf   f , P,      f , P,    sup   f , P,    S  f , P  ;
  

2) Tu P '  P , maSin
 
S  f , P   S  f , P '  S  f , P '   S  f , P  ;
 

3) P1 , P2   I   S  f , P1   S  f , P2  .

damtkiceba. 1) infinumis ganmartebis ZaliT,   0 , i  I i iseTi, rom



f (i )  mi ( f )  ,
|I|
maSin
m m
 ( f , P,  )   f (i ) | I i |   mi ( f ) | Ii |    s( f , P)   (17.1)
i 1 i 1
meores mxriv
S ( f , P)   ( f , P,  ) (17.2)
(17.1), (17.2) da infinumis ganmartebidan vRebulobT
inf  ( f , P,  )  S ( f , P ) .

analogiurad damtkicdeba, rom


S ( f , P)  sup  ( f , P,  ) .

2) radganac P ' Caxazulia P -Si, amitom I i  P I 'j1 ,..., I 'jk j  P ' iseTi, rom

68
kj

I j   I ' jr .
r 1
advili dasanaxia, rom
kj kj

S  f , P    m j  f  | I j |  m j  f   | I jr |   m ' jr  f  | I jr | S  f , P ' ,
 
j j r 1 j r 1

sadac
m'jr  f  : inf{ f  x  : x  I 'jr } .
analogiurad,
 kj 
S  f , P '    M ' jr  f  | I jr |  m j  f  | I j | S  f , P  .
j r 1 j

3) vTqvaT P  P1 , P2 . maSin 2)-dan gamomdinareobs, rom


 
S  f , P1   S  f , P   S  f , P   S  f , P2  .
 
Teorema 4. 3. 1 –is ZaliT simravleebi
{S  f , P  : P   I }

da

{S  f , P  : P    I }
Sesabamisad SemosazRvrulia zemodan da qvemodan, amitom arsebobs

inf S ( f , p ) : P  ( I )  (17.3)
da
sup S ( f , p ) : P   ( I ) (17.4)

(17.3)-s uwodeben f funqciis zeda integrals da aRiniSneba J -iT an  f ( x)dx ,
I

xolo (17.4) –s f funqciis qveda integrals da aRiniSneba J an  f ( x )dx -iT,


I
maSasadame
 def

 
f ( x )dx  inf S ( f , p) : p  ( I ) 
I
da
def

 f ( x )dx  sup S ( f , p) : p  ( I ) .
I
advili dasanaxia, rom

 f ( x )dx   f ( x )dx .
I I

69
SeniSvna 17. 2. dirixles D[0,1] ( x) funqciebisaTvis adgili aqvs utolobas
J (D)  J (D) .
marTlac M k ( D)  1, mk ( D )  0 , amitom
J (D)  0  1  J (D) .

rimanis piroba

ganmarteba 17. 7. vityviT, rom f funqcia akmayofilebs rimanis pirobas, Tu


nebismieri   0, P danawileba, iseTi, rom P danawilebaSi
Caxazuli nebismieri P danawilebisTvis adgili aqvs utolobas
0  S ( f , P)  S ( f , P)   .
Teorema 17. 3. Semdegi sami winadadeba erTmaneTis eqvivalenturia
1) f  R( I ) ;
2) f akmayofilebs rimanis pirobas;
3) J ( f )  J ( f ) .
damtkiceba. jer davamtkicoT, rom 1)  2).
radganac f  R ( I )    0, P iseTi, rom masSi Caxazuli nebismieri P
danawilebisaTvis adgili eqneba utolobebs
m

k 1
f ( k ) | I k |  J 
3
da
m

 f ( k' ) | I k |  J  ,
k 1 3
saidanac vRebulobT
m
2
  f (k )  f ( k' )  | I k |  .
k 1 3
vinaidan
M k ( f )  mk ( f )  sup  f ( x)  f ( x ') : x, x '  I k  ,
amitom arsebobs  k , k'  I k iseTi, rom

f (k )  f ( k' )  M k ( f )  mk ( f )  .
3| I |
maSasadame

70
m
S ( f , p )  S ( f , p)    M k ( f )  mk ( f )  | I k |
k 1
m
 2 
   f ( k )  f (k' )  | I k | 
   .
k 1 3 3 3
axla davamtkicoT, rom 2)  3). 2) –is ZaliT   0, P iseTi, rom masSi
Caxazuli nebimsieri p danawilebisaTvis adgili aqvs utolobas
s( f , P)  s( f , P)   ,
maSasadame
J  S ( f , P)  S ( f , P)    J   ,
 -is nebismierobis gamo
J( f )  J( f ),
meores mxriv,
J( f )  J( f ),
maSasadame
J ( f , P)  J ( f , P) .
bolos davamtkicoT, rom 3)  1). davuSvaT, rom
J( f )  J( f )  J ,
infinumis ganmartebis ZaliT   0, P ' iseTi, rom
s ( f , P' )  J   ,
Teorema 5.3.1-is ZaliT P' danawilebaSi Caxazuli danawilebisaTvis adgili
aqvs utolobas
S ( f , P)  J   .
analogiurdad P'' danawileba iseTi, rom masSi Caxazuli nebismieri P
danawilebisaTvis adgili aqvs utolobas
S ( f , P)  J   .
aRvniSnoT P -iT danawileba, romelic Caxazulia rogorc P' -Si aseve P'' -Si,
maSin vRebulobT
J    S ( f , P)   ( f , P)  S ( f , P)  J  
P danawilebaSi Caxazuli nebismieri P danawilebisaTvis. vinaidan
J  J  J , amitom vRebulobT
 ( f , P)  J  
P danawilebaSi Caxazuli nebismieri P danawilebisaTvis. e.i. f  R( I ) .

71
I marTkuTxedze funqciis rimanis azriT
integrebadobis lebegis kriteriumi

rogorc viciT imisaTvis, rom f  R( I ) aucilebelia, rom f iyos


SemosazRvruli, meores mxriv, es ar aris sakmarisi piroba. amis magaliTs
warmoadgens dirixles funqcia. SeiZleba damtkicdes, rom Caketil
marTkuTxedze gansazRvruli da uwyveti funqcia yovelTvis integrebadia
rimanis azriT. ismis kiTxva: ramdeni wyvetis wertili SeiZleba hqondes
rimanis azriT integrebad funqcias? am kiTxvaze amomwurav pasuxs iZleva
lebegis Teorema.
rogorc viciT, imisaTvis rom funqcia iyos integrebadi rimanis azriT
aucilebelia da sakmarisi, rom sruldebodes rimanis piroba, e.i.
m

M
k 1
k ( f )  mk ( f ) | I k | (*)

es sxvaoba unda SeiZlebodes gavxadoT ragind mcire.


(*) jami davSaloT or jamad s1  s2 . s1 -Si gavaerTianoT is Sesakrebebi,
romel marTkuTxedSic f funqcia uwyvetia, xolo s2 -Si da yvela sxva
danarCeni. radganac uwyvetobis SemTxvevaSi M k ( f )  mk ( f ) SeiZleba gavxadoT
ragind mcire, amtom amis xarjze s1 Sesakrebi SeiZleba gavxadoT mcire,
xolo meore SesakrebSi M k ( f )  mk ( f ) ver gavxdiT mcires, magram
M k ( f )  mk ( f ) SemosazRvrulia raRac ricxviT, e.i.
| s2 | const  | I k | .
maSin imisaTvis, rom s2 gavxadoT mcire sakmarisia, rom im marTkuTxedebis
zomaTa jami, romlebic monawileoben s2 jamSi unda iyos winaswar
dasaxelebul mcire ricxvze naklebi. swored es ukavSirdeba lebegis
nulzomis simravlis cnebas da lebegis Teoremis damtkicebis ideac amaSi
mdgomareobs. vidre gadavidodeT lebegis Teoremis Camoyalibebaze, jer
ganvmartoT lebegis azriT nulzomis simravleTa klasi.
ganmarteba 17. 8. vTqvaT, E  R n . vityviT, rom E lebegis azriT nulzomis
simravlea, Tu   0 arsebobs E -s dafarva araumetes Tvladi raodenoba
Ria marTkuTxedebisa, romelTa zomaTa jami naklebia  -ze, e.i.
  0, E   I j ,  | I j |  .
j

Teroema 17. 4. nulzomis simravleTa Tvladi gaerTianeba nulzomis


simravlea, e.i.
E   E j ,  E j  0, j ,
j

maSin  E  0 .
damtkiceba.   0, E j   I jk iseTi, rom
k

| Ik
jk |
2j
,

72
radganac
E   E j   I jk ,
j j k

amitom

 | I
j k
jk | 
j 2j
 .

Sedegi. nebismieri Tvladi simravle nulzomisaa. arseboben simravleebi,


romlebic kontiniumis simZlavrisaa, magram misi lebegis zoma nulias
tolia.

Teorema 17. .5. vTqvaT, f : I  R uwyveti funqciaa da sadac I Caketili


marTkuTxedia R n 1 -Si, maSin am funqciis grafiki  f  ( x, f ( x)) : x  I  lebegis
azriT nulzomis simravlea R n -Si.

Teorema 17. 6. (lebegis kriteriumi) vTqvaT, f I marTkuTxedze


gansazRvruli da SemosazRvruli funqciaa. imisaTvis, rom f  R( I )
aucilebelia da sakmarisi, rom f funqciis wyvetis wertilTa zoma iyos
nulis toli.

rimanis integralis Tvisebebi

Teorema 17. 7. vTqvaT, f da g integrebadi funqciebia raime I marTkuTxedze.


maSin
1)  ( f ( x, y )  g ( x, y ))dxdy   f ( x, y )dxdy   g ( x, y )dxdy ;
I I I

2)  kf ( x, y)dxdy  k  f ( x, y)dxdy , sadac k nebismieri namdvili ricxvia;


I I

3) Tu f ( x, y )  g ( x, y ) yoveli ( x, y )  I -Tvis, maSin  f ( x, y)dxdy   g ( x, y )dxdy .


I I

ganmarteba 17. 8. vTqvaT, f funqcia gansazRvrulia I   a, b   c, d 


marTkuTxedze da uwyvetia. ganmeorebiTi integralebi f funqciidan
v I   a, b   c, d  marTkuTxedze ganimarteba formulebiT:aT
d b b d

 dy  f ( x, y)dx da  .dx  f ( x, y)dy ..


c a a c

73
Teorema 17. 8. (fubinis). . vTqvaT, f uwyveti funqciaa raime I   a, b   c, d 
marTkuTxedze.. maSin adgili aqvs tolobas
d b b d

 f ( x, y )dxdy   dy  f ( x, y )dx =  .dx  f ( x, y )dy .


I c a a c

SeniSvna. fubinis Teorema samarTliania sazogadod integrebadi f funqciis


b d
SemTxvevaSic. Aam SemTxvevaSi .  .dx  f ( x, y)dy Canaweri gaigeba Semdegnairad:
a c
d
nebismieri fiqsirebuli x  [a, b] -Tvis gamoiTvleba  f ( x, y)dy , romelic
c
SeiZleba ar arsebobdes. am SemTxvevaSi igi Seicvleba Sesabamisi zeda an
qveda integraliT (dawvrilebiT ixileT saleqcio kursi: u. goginava.
analizi III. moodle.science.tsu.ge maTematikuri analizis mimarTuleba). am
SemTxvevaSi Teorema miiRebs saxes
Teorema 17. 9. (fubinis). f vTqvaT, f integrebadi funqciaa raime
I   a, b   c, d  marTkuTxedze.. maSin arsebobs integralebi
d b b d

 dy  f ( x, y)dx , .  .dx  f ( x, y)dy . u.


c a a c
da adgili aqvs tolobas
d b b d

 f ( x, y )dxdy   dy  f ( x, y )dx =  .dx  f ( x, y )dy ,


I c a a c

magaliTi 17. 1. vTqvaT, I  1, 2   0,1 . gamovTvaloT  x


2
ydxdy :
I
2 1 2 2 2 1 2 2 3 2
2 x y x x 8 1 7
 x ydxdy    x 2 ydydx   dx   dx     .
I 1 0 1
2 0 1
2 6 1
6 6 6

74
18. arasakuTrivi integralebi

ganmarteba 18. 1.. vTqvaT funqcia f : [a,)  R rimanis azriT integrebadia


nebismier [a, b]  [a,) segmentze. sidides
b
lim  f ( x)dx Tu es zRvari arsebobs uwodeben rimanis arasakuTriv
b  
a
integrals f funqciidan [a,) simravleze da mas aRniSnaven simboloTi


 f ( x)dx .
a
SemdgomSi vityviT, rom arasakuTrivi integrali


 f ( x)dx
a
Kkrebadia Tu zemoT miTiTiTebuli zRvari arsebobs, winaaRmdeg SemTxvevaSi
vityviT, rom arasakuTrivi integrali ganSladia.

1
magaliTi 18. 1. gamovikvlioT arasakuTrivi integralis  x  dx krebadobis
1
sakiTxi.
b
1 1 1 b
Ggvaqvs : roca   1 x 
dx  x |1
1 1
b
1 b
roca  1 x dx  ln x 1
.
1
b
1
Aamitom zRvari lim x 
dx arsebobs mxolod maSin, roca   1 da
b 
1
b
1 1
lim
b    x dx    1 .
1

1 1
MmaSasadame  x  dx    1 Tu   1 da  parametris sxva mniSvnelobisaTvis
1
arasakuTrivi integrali ganSladia.
ganmarteba 18. 2.. vTqvaT funqcia f : [a, B)  R rimanis azriT integrebadia
nebismier [a, b]  [a, B) segmentze. sidides
b
lim  f ( x )dx Tu es zRvari arsebobs uwodeben rimanis arasakuTriv integrals
b B
a
f funqciidan [a, B) simravleze da mas aRniSnaven simboloTi
B

 f ( x)dx .
a
Aam ganmartebis arsi mdgomareobs imaSi, rom f funqcia B wertilis
ragind mcire midamoSi SesaZlebelia aRmoCndes SemousazRvreli.
ganmarteba 18. 3.. vTqvaT funqcia f : ( A, b]  R rimanis azriT integrebadia
nebismier [a, b]  ( A, b] segmentze. sidides

75
b
lim  f ( x)dx Tu es zRvari arsebobs uwodeben rimanis arasakuTriv
a A
a
integrals f funqciidan ( A, b] simravleze da mas aRniSnaven simboloTi
b

 f ( x)dx .
A

Aanalogiurad SegviZlia ganvmartoT

b b


 f ( x)dx  lim  f ( x)dx
a  
a
1
1
magaliTi 18. 2. gamovikvlioT arasakuTrivi integralis  x dx krebadobis
0
sakiTxi.
1
1 1 1 1
Ggvaqvs : roca   1 x 
dx  x |a ,
a
1
b
1 b
roca  1 x dx  ln x 1
.
1
1
1
Aamitom zRvari lim  dx arsebobs mxolod maSin, roca   1 da
a  0
a
x
1
1 1
lim
a0  x  dx  1   .
a
1
1 1
MmaSasadame  x dx  1   Tu   1 da  parametris sxva mniSvnelobisaTvis
0
arasakuTrivi integrali ganSladia.

arasakuTrivi integralis absolituri krebadoba



ganmarteba 18. 4. 44 vityviT, rom arasakuTrivi integrali  f ( x)dx krebadia
a

absoliturad, Tu krebadia arasakuTrivi integrali  | f ( x) | dx .
a
ganmarteba 18. 5..Tu arasakuTrivi integrali krebadia, magram araa
absoliturad krebadi, maSin amboben rom arasakuTrivi integrali pirobiT
krebadia
Teorema 18. 1. vTqvaT funqcia f : [a,  )  R sadac rimanis azriT
integrebadia nebismier [a, b]  [a,  ) segmentze da x  [a,  ) f ( x )  0 .

76

AarasakuTrivi integrali  f ( x)dx krebadia maSin da mxolod maSin, roca
a
t
funqcia F (t )   f ( x)dx SemosazRvrulia [a,  ) -ze.
a
Ddamtkiceba. sakmarisia SevniSnoT, rom funqcia F araklebadia [a,  ) -ze,
amitom mas gaaCnia zRvari roca b   maSin da mxolod maSin, roca is
SemosazRvrulia.
Sedegi. (ricxviTi mwkrivis krebadobis integraluri niSani) Tu funqcia
f : [1,)  R arauaryofiTi, arazrdadi funqciaa., maSin ricxviTi mwkrivi
f (1)  f (2)  ...  f (n)  ...

Dda arasakuTrivi integrali  f ( x)dx erTdroulad krebadia an ganSladi.
1
Ddamtkiceba. n  N gvaqvs
n 1
f (n  1)   f ( x)dx 
n
f (n)

Aam utolobebis Sekrebis Sedegad miviRebT


k k 1 k


n 1
f (n  1)   f ( x )dx   f (n)
n 1
(1)
1
t
Aanu S k 1  f (1)  F (k  1)  S k , sadac S k  f (1)  f (2)  ....  f (k ) da F (t )   f ( x)dx .
1
Tu gaviTvaliswinebT (1) utolobas da im faqts, rom S k mimdevroba da F (t )
funqcia araklebadia mivRebT dasamtkicebel debulebas.
magaliTi 18. 3. Tu gaviTvaliswinebT magaliT 18.1-s davaskvniT, rom

1
n 1 n

krebadia mxolod maSin, roca   1 .

arasakuTrivi integralis krebadobis Sedarebis niSani

Teorema 18. 2. 2 vTqvaT mocemulia funqciebi f , g : [a,  )  R , romlebic


nebismier [a, b]  [a,  ) segmentze integrebadi arian. Tu [a,  ) simravleze
0  f ( x )  g ( x)
 
maSin  g ( x)dx integralis krebadobidan gamomdinareobs integralis  f ( x)dx
a a
krebadoba da samarTliania utoloba

 

 f ( x)dx   g ( x)dx ,
a a
(2)

 
xolo  f ( x )dx integralis ganSladobidan gamomdinareobs  g ( x)dx
a a
integralis ganSladoba.

77
magaliTi 18. 4. integrali

cos x cos x 1
 2
dx absoliturad krebadia vinaidan 2
 2 , roca x  1 da amitom
1 x
x x
 
cos x 1
1 x 2 dx  1 x 2 dx  1 .

 x2 2
magaliTi 14. e dx krebadia, vinaidan e  x  e  x roca x  1 da
1
 
 x2 x 1
1 e dx  1 e dx  1  e .

1 1 1
magaliTi 18. 5.  ln x dx ganSladia vinaidan sakmaod didi x -ebisaTvis 
10
ln x x

1
da  x dx ganSladia.
10


sin x
magaliTi 18. 6.. vaCvenoT, rom integrali  dx pirobiT krebadia.
 /2
x

Tu visargeblebT nawilobiTi integrebis formuliT nebismieri b   / 2


ricxvisaTvis gveqneba
b b b
sin x cos x cos x
 dx     2
dx . (3)
 /2 x x  /2  /2 x
Tu am tolobis orive mxareSi gadavalT zRvarze b   gveqneba
 
sin x cos x

 /2 x
dx  
 /2 x
2
dx

 
cos x sin x
vinaidan  2
dx krebadia amitom integralic  dx krebadia.
 /2 x  /2 x
vaCvenoT, rom es ukanaskneli integrali ar aris absoliturad krebadi.
marTlac, nebismieri b   / 2 ricxvisaTvis gveqneba
b b b b
sin x sin 2 x 1 1 1 cos 2 x
 dx   dx   dx   dx (4)
 /2
x  /2
x 2  /2 x 2  /2 x

cos 2 x
integrali  dx krebadia, es ukanaskneli SegviZlia davamtkicoT
 /2
x

sin x
analogiurad rogorc vaCveneT dx krebadoba (ix. (3) toloba).

/2
x 
(4) tolobaSi Tu gadavalT zRvarze roca b   davaskvniT, rom
  
sin x 1 cos 2 x
 dx   (vinaidan  dx   da  dx krebadia).
/2
x  /2 x  /2
x

78
s a v a r j i S o e b i

jeradi integralebi marTkuTxedebze

gamoTvaleT f funqciis darbus zeda da qveda integraluri jamebi


gansazRvris aris 4 tol kvadratad danawilebis SemTxvevaSi.

1. a) f ( x, y )  2 x  4 y , ( x, y )  ([0;2]) 2 ;
b) f ( x, y )  2 x  3 y , ( x, y )  ([2;4]) 2 ;
g) f ( x, y )  3x  5 y , ( x, y )  [1;1]  [0;2] ;
d) f ( x, y )  4 x  y , ( x, y )  [1;3]  [3;1] ;

2. a) f ( x, y )  5 x  y  2 , ( x, y )  ([0;2]) 2 ;
b) f ( x, y )  x  4 y  3 , ( x, y )  [0;2]  [2;0] ;
g) f ( x, y )  2 xy , ( x, y )  [2;4]  [3;5] ;
d) f ( x, y )  xy  3 , ( x, y )  [3;1]  [4;2] .

CawereT f funqciis darbus zeda da qveda integraluri jamebi ,


risTvisac funqciis gansazRvris are [1;2]  [1;3] dayaviT marTkuTxedebad
i 2j
x 1 da y  1  (i, j  0,1,2,..., n) wrfeebis saSualebiT:
n n

3. a) f ( x, y )  x  5 y ; b) f ( x, y )  2 x  y ;
g) f ( x, y )  3x  5 y ; d) f ( x, y )   x  4 y .
4. a) f ( x, y )  3xy ; b) f ( x, y )  2 xy  1 ;
g) f ( x, y )  x  y 2 ; d) f ( x, y )  x 2  y 2 .

CawereT f funqciis rimanis integraluri jamebi , risTvisac funqciis


i 2j
gansazRvris are [0;1]  [0;2] dayaviT marTkuTxedebad x  da y 
n n
(i, j  0,1,2,..., n) wrfeebis saSualebiT.  ij wertilebis rolSi aarCieT
danawilebis marTkuTxedebis centrebi:

5. a) f ( x, y )  3 x  4 y ; b) f ( x, y )  x  xy ;
g) f ( x, y )  xy  2 y ; d) f ( x, y )  x 2  y 2 .

79
gamoTvaleT orjeradi integrali, rogorc rimanis integraluri jamebis
zRvari. amisaTvis funqciis integrebis are [0;1]  [0;1] dayaviT kvadratebad
i j
x da y  (i, j  0,1,2,..., n) wrfeebis saSualebiT.  ij wertilebis rolSi
n n
aarCieT danawilebis kvadratebis centrebi:

1 1 1 1
6. a)   xydxdy ; b)   ( xy  x)dxdy ;
0 0 0 0
1 1 1 1
2
g)   ( xy  2 y)dxdy ; d)   (x  y 2 )dxdy .
0 0 0 0

gamoTvaleT integralebi:

1 1 1 2
7. a)  dx  (2 x  y)dy ; b)  dx  ( x  5 y)dy ;
0 0 0 0
3 1 1 1
g)  dy  ( x  y)dx ; d)  dy  (8x  3 y)dx .
0 0 2 1
1 1 1 1
3
8. a)  dx  (3xy)dy ; b)  dy  (2 x y )dx ;
0 0 3 0

1  3 1
4
g)  dx  (2 x sin 3 y)dy ; d)  dx  (2 y cos x)dy .
0 0 0
4
1 3 1 2
2 3
9. a)  dx  (2 x y )dy ; b)  dx  (2 x  y)dy ;
0 2 0 1
2 3 1 3
2 2
g)  dy  (2 x  xy )dx ; d)  dy  (2 x  xy )dx .
1 2 0 1

80

También podría gustarte