Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
MultiCalculus Leqciebi
MultiCalculus Leqciebi
1. R n sivrce
1) x y y x, x, y X ;
2) x y z x y z , x, y , z X ;
3) 0 X iseTi, rom x X x 0 x;
4) x X x X iseTi, rom x x 0.
1) x x, , R, x X ;
2) 1 x x, x X ;
1
3) x x x, , R, x X ;
4) x y x y, R, x, y X .
X2
x x1 , x2
x2
X1
x1
2
X3
x3
x x1 , x2 , x3
x2 X2
x1
X1
2. geometria R n -Si
3
y1 , y2 , y3
y1 , y2 , x3
x1 , x2 , x3
kerZod, Tu aRvniSnavT x -iT manZils x x1 , x2 , x3 -dan 0, 0, 0 koordinatTa
saTavemde R 3 -Si, maSin
x x12 x22 x32 .
maSasadame gvaqvs d x, y x y .
magaliTi 2. 1. Tu x 1, 2, 3 da y 3, 2,1 , maSin manZili x -dan koordinatTa
saTavemde aris
2
x 12 22 3 14
xolo, manZili x -dan y -mde aris y x 2, 4, 4 4 16 16 6 .
ganmarteba 2. 1. vTqvaT x x1 , x2 ,..., xn R n . x veqtoris sigrZe (norma)
aRiniSneba x simboloTi da ganimarteba Semdegnairad
x x12 x22 xn2 ,
xolo x R n da y R n veqtorebs Soris manZili aRiniSneba d x, y -iT da
ganimarteba Semdegnairad d x, y y x .
advili dasanaxia, rom
x d x, 0 .
magaliTi 2. 2. Tu x 2,3, 1,5 aris wertili R 4 -Si, maSin manZili x -dan
koordinatTa saTavemde aris
x 4 9 1 25 39 .
Tu y 3, 2,1, 4 , maSin manZili x -sa da y -s Soris aris
d x, y y x 1, 1, 2, 1 7 .
ganmarteba 2. 2. standartuli bazisi R n -Si ewodeba Semdeg veqtorebs
4
e1 : 1, 0, 0..., 0
e2 : 0,1, 0,..., 0
en : 0, 0, 0,...,1 .
y
5
x1
cos ,
x
y1
cos ,
y
x2
sin ,
x
y2
sin .
y
radganac
cos cos cos cos sin sin ,
gvaqvs,
x1 y1 x y x y x y
cos 2 2 1 1 2 2.
x y x y x y
x1 y1 x2 y2 x3 y3
cos .
x y
6
skalaruli namravlis Tvisebebi:
x, y y, x ;
x, y z x, y x, z ;
x, y x, y ;
0, x 0;
x, x 0;
x, x 0 x 0;
2
x, x x .
koSi-Svarcis utoloba. vTqvaT, x, y R n , maSin
| x, y | x y .
damtkiceba. nebismieri x, y R n veqtorebisaTvis ganvixiloT funqcia
f t x ty , x ty .
zemoT moyvanili Tvisebebis ZaliT gvaqvs
f (t ) x, x x, ty ty, x ty , ty
x, x t x, y t y, x t 2 y , y
x, x 2t x, y t 2 y, y 0.
meores mxriv, imisaTvis rom es utoloba Sesruldes nebismieri t -Tvis
aucilebelia da sakmarisi, rom
D x, y 2 x, x y , y 0.
2 2
Tu gaviTvaliswinebT, rom x, x x , y , y y , miviRebT utolobis
damtkicebas.
7
ganmarteba 3. 3. vTqvaT, x, y R n , maSin x da y veqtorebs ewodeba
orTogonaluri (perpendikularuli) Tu x, y 0 da vwerT x y.
2 2 2
x y x y, x y x, x 2 x, y y , y x 2 x, y y .
radganac x, y x y , miviRebT:
2 2 2 2
x y x 2 x y y x y .
2 2 2
x y x y .
8
4. Ria da Caketili birTvi R n -Si. Ria da Caketili
simravleebi
damtkiceba. x Gi i0 , x Gi0 B ( x; r ) Gi0 Gi .
i i
Teorema 4. 2. Ria simravleebis sasruli TanakveTa Riaa, e.i. (Gi , i 1,..., p
p
Riaa) ( Gi Riaa).
i 1
9
damtkiceba.
p
x Gi B x; i Gi , i 1,..., p
i 1
p
1i p
B x; Gi , i 1,..., p, min i B x; Gi .
i 1
SeniSvna. 4. 2. Teorema 4. .2 ar aris samarTliani, Tu pirobaSi ,,sasruli”
1 1
SevcvliT usasrulo simravliT. marTlac, vTqvaT, Gn , Ria
n n
simravlea, magram G n {0} , rac ar aris Ria.
n 1
10
ganmarteba 4. 8. vTqvaT M R n da x R n . x -s uwodeben M -is Sexebis
wertils, Tu x -is nebismieri B x; r birTvi Seicavs M -is erT wertils
mainc.
r
advili dasanaxia, rom B x; M , rac ewinaaRmdegeba Teoremis pirobas.
2
Teorema 4. 5. imisaTvis, rom F R n iyos Caketili aucilebelia da sakmarisi,
rom is Seicavdes yvela Tavis dagrovebis wertils.
11
ganmarteba 4. 12. x R n wertils uwodeben S -is gare wertils, Tu is aris
R n \ S -is Siga wertili.
s a v a r j i S o e b i
1) x 3) 2 x 3 y
2) 2 x 4) 7 y
(1) x, y (3) z , 7 x 3 y
(2) 3x z, y (4) 2 x 3 y , x 2 z
12
1. 5. gamoTvaleT kuTxe mocemul veqtorsa da koordinatTa RerZebs Soris
1 1 1
1) x (1,2,3) 3) x ( , , , )
2 3 n
2) x (1,2,3,5) 4) x (1,4, , n )
2
1
1) x (1,2,3) , y (1,0, )
3
1
2) x (1,2,3,5) , y (1,0, ,1)
3
1 1 1
3) x ( , , , ) , y (2, 3, 4, , ( 1) n n)
2 3 n
1 1 1
4) x (1,4, , n 2 ) , y (1, , , , (1) n1 2 )
4 9 n
1) x (1,2,3) , y (2,4,6)
1 2 5
2) x (1,2,3,5) , y ( , ,1, )
3 3 3
1 1 1 2a a 2a
3) x ( , , , ) , y (a, , , , )
2 3 n 3 2 n
4) x (1,4, , n ) , y (1,4, 9, , n 2 )
2
13
2. Ria da Caketili birTvi. Caketili da Ria simravleebi R n -Si
1 1
1) A , : n N
n n
1 1
2) A , : n, m N
n m
1 1
3) A n , m : n, m N
2 5
n 1
4) A 1 , : n, m N
m
14
aRvniSnoT S : M \ { A} {C} .
15
5. mimdevrobebi R n -Si
lim x A 1, N , p : p N , x A 1
p
p p
r max x1 ,..., xN , A 1 ,
maSin p : p N -isTvis samkuTxedis utolobis ZaliT gvaqvs
xp xp A A 1 A r, pN, (1)
roca p 1, 2,..., N , gvaqvas
xp r . (2)
(1) da (2)-dan gamomdinareobs dasamtkicebeli.
Teorema 5. 3. imisaTvis, rom x p : p 1 mimdevroba iyos krebadi,
aucilebelia da sakmarisi, rom nebismieri qvemimdevroba x pk
: p 1 iyos
krebadi.
damtkiceba. lim x A : 0, N ( ), p : p N ( ), x A .
p
p p
16
radganac x pk
: k 1 aris x p : p 1 mimdevrobis qvemimdevroba, amitom k0
iseTi, rom k : k k0 , pk N , saidanac vRebulobT, rom
x pk A , k : k k0 .
ganmarteba 5. 3. vityviT, rom x p : p 1 mimdevroba aris koSis mimdevroba, Tu
0, N , iseTi, rom p, q N
x p xq .
Teorema 5. 4. imisaTvis, rom x p : p 1 mimdevroba iyos krebadi
aucilebelia da sakmarisi, rom is iyos koSis mimdevroba.
SeniSvna 5. 1. radganac
Ak xk p A x p A1 x1 p An xn p ,
amitom cxadia, rom
lim x A lim x
p
p
p
p
k
Ak , k 1, 2,..., n .
s a v a r j i S o e b i
mimdevrobebi R n -Si
1 1 1 (1) p 1
1) x p ( , (1) p 2 ) ; 2) x p ( , ,1 ) ;
p p 1 p p p
1 p 1 (1) p
3) x p ((1 ) , (1) p 2 ) ; 4) x p (1, , 2) ;
p p 1 p
1 2 1 2
5) x p ((1 2 )4 p 3 p , (1) p 3 ,3, ).
3p 2 p 5 3 p
p 1 p p p p2
1) x p 1 , , ; 3) x p 1 , , ;
p 1 3 p 1 p 1 3 p 1
p 2p3 4p p p p
2) x p 1 p, , ; 4) x p 2 , , .
p 1 3 p 1 p 1 3 p 1
17
M 6. m r a v a l i c v l a d i s f u n q c i e b i
18
magaliTi 6. 3. vTqvaT, mocemulia funqcia f : R n R formuliT f ( x) x, a ,
sadac a R n raime fiqsirebuli veqtoria. cxadia, es aris wrfivi funqcia.
magaliTi 6. 4. vTqvaT, mocemulia funqcia
f x f ( x1 , x2, ..., xn ) 1 x12 x22 ... xn2 .
am funqciis gansazRvris area D ( f ) x R n : x12 x22 ... xn2 1 , rac
warmoadgens Caketil birTvs radiusiT r 1 da centriT koordinatTa
saTaveSi. xolo mniSvnelobaTa simravlea E ( f ) 0;1 .
SeniSvna 6. 1. rodesac mocemuli gvaqvs ori cvladis funqcia f : R 2 R an
sami cvladis funqcia f : R 3 R , maSin zogjer arguments ( x1 , x2 ) -is an
Sesabamisad ( x1 , x2 , x3 ) -is nacvlad aRvniSnavT ( x, y ) -iT an Sesabamisad
( x, y , z ) -iT.
magaliTi 6. 5. vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia
f ( x, y ) 1 x y .
am funqciis gansazRvris area D ( f ) R 2 , xolo mniSvnelobaTa simravlea
E ( f ) R . misi grafiki warmoadgens sibrtyes da samganzomilebian marTkuTxa
sakoordinato sistemaSi gamoisaxeba Semdegnairad:
19
magaliTi 6. 6. vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia
f ( x, y ) 1 x 2 y 2 .
am funqciis gansazRvris area D ( f ) ( x, y ) R 2 : x 2 y 2 1 , rac warmoadgens
erTeulovan wres xoy sibrtyeSi. xolo mniSvnelobaTa simravlea
E ( f ) 0;1 . funqciis grafiki warmoadgens naxevarsferos da
samganzomilebian marTkuTxa sakoordinato sistemaSi gamoisaxeba
Semdegnairad:
20
magaliTi 6. 7. vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia
x2 y2
f ( x, y ) .
10
am funqciis gansazRvris area D ( f ) R 2 , xolo mniSvnelobaTa simravlea
E ( f ) 0, . misi grafiki warmoadgens wriul paraboloids da
samganzomilebian marTkuTxa sakoordinato sistemaSi gamoisaxeba
Semdegnairad:
21
magaliTi 6. 8. vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia
f ( x, y ) x 2 y 2 .
am funqciis gansazRvris area D ( f ) R 2 , xolo mniSvnelobaTa simravlea
E ( f ) 0, . misi grafiki warmoadgens konusur zedapirs da
samganzomilebian marTkuTxa sakoordinato sistemaSi gamoisaxeba
Semdegnairad:
22
magaliTi 6. 9. 8vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia
x2 y2
f ( x, y ) 2 1 .
16 9
x2 y2
am funqciis gansazRvris area D ( f ) ( x, y ) R 2 : 1 ,rac warmoadgens
16 9
elifsis Siga ares xoy sibrtyeSi. xolo mniSvnelobaTa simravlea E ( f ) 0; 2 .
funqciis grafiki warmoadgens elifsoidis zeda nawils da
samganzomilebian marTkuTxa sakoordinato sistemaSi gamoisaxeba
Semdegnairad:
23
magaliTi 6. 10. vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia
x2 y2
f ( x, y ) .
4 3
am funqciis gansazRvris area D ( f ) R 2 , xolo mniSvnelobaTa simravlea
E ( f ) R . misi grafiki warmoadgens hiperbolur paraboloids da
samganzomilebian marTkuTxa sakoordinato sistemaSi gamoisaxeba
Semdegnairad:
24
7. mravali cvladis funqciis zRvari
0, 0, x A, 0 x a , f ( x) b .
lim f x a lim g x b ,
x p x p
maSin
1) lim f x g x a b
x p
2) lim f x a
x p
3) lim f x g x ab
x p
f ( x) a
4) lim , Tu g ( x) 0 da b 0
x p g ( x) b
5) lim f ( x) a
x p
25
ori cvladis funqciis ormagi da ganmeorebiTi zRvrebi
lim[lim f x, y ] (iii)
y b x a
x3 y3
magaliTi 7. 2. vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia f ( x, y ) .
x y
x3 y 3
vipovoT zRvari lim .
( x , y ) (0,0) x y
26
am funqciis gansazRvris area D ( f ) ( x, y ) R 2 : x y . aviRoT wertilTa
nebismieri x1 , y1 , x2 , y2 , x3 , y3 ,..., xn , yn ,... mimdevroba R 2 -dan iseTi, rom
xk yk , xk 0, yk 0, maSin
x3 y3
lim lim( xk2 xk yk yk2 ) 0 .
( x , y ) (0,0) x y k
xy
magaliTi 7. 3. vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia f ( x, y ) .
x y2
2
27
am funqciis gansazRvris area D ( f ) R 2 \ 0, 0 . gansazRvris aridan avirCioT
1 1
0, 0 wertilisken krebadi ori mimdevroba pk , , k 1 da
k k
1
pk 0, , k 1 . maSin gveqneba:
k
1/ k 2 1 0
lim f ( pk ) lim 2
da lim f ( pk ) lim 0.
k k 2 / k 2 k k 1/ k 2
x2 y2 2
2 2
, x y 2 0,
f x, y x y
0, x 2 y 2 0
lim[lim f x, y ] 1
x0 y0
lim[lim f x, y ] 1 .
y 0 x 0
28
magaliTi 7. 5. sazogadod ( i i ) da ( i i i ) ganmeorebiTi zRvrebis toloba ar
uzrunvelyofs ( i ) zRvris arsebobas. marTlac, ganvixiloT funqcia
x2 y 2
f x, y 2 2 .
x y ( x y)2
lim[lim f x, y ] 0
x 0 y 0
lim[lim f x, y ] 0
y 0 x 0
x y sin 1/ x , x 0
f x, y ,
0 , x0
29
cxadia, rom
lim f x, y 0,
x , y 0,0
lim[lim f x, y ] 0,
x0 y 0
amasTan,
lim[lim f x, y ]
y 0 x0
ar arsebobs.
samarTliania Semdegi
1) y b 2 , b 2 , y b
lim f x , y : y
x a
2) x a 1 , a 1 , x a
lim f x , y : x
yb
3) lim f x , y : L
x , y a ,b
maSin
lim y lim x L
y b x a
30
8. mravali cvladis uwyveti funqciebi
31
s a v a r j i S o e b i
1. mravali cvladis funqciebi
1. A x, y : 0 x 1,1 y 4 ;
2. A x, y : 4 x 4, x 2 y x 2 ;
3. A x, y :1 y 2 x, y : y x 2 ;
4. A x, y : x 2 y 2 1, x 0 ;
5. A x, y : x 2 y 2 1 x, y : y x 2 ;
6. E u , v : u v ;
7. E u , v : u v 1 ;
8. E u , v : u v 1 ;
9. E u , v : u 2 v 2 ;
10. E u , v : u 2 v 2 ;
11. E u, v : max u , v 1 ;
12. E u , v : max u , v 1 .
1. f ( x, y ) x y ;
2. f ( x, y ) 1 x 2 y 2 1 ;
3. f ( x, y ) 1 x 2 y 2 ;
1
4. f ( x, y ) ;
x2 y 2 1
5. f ( x, y ) ( x 2 y 2 1)(4 x 2 y 2 ) ;
x2 y2 x
6. f ( x, y ) ;
2x x2 y2
7. f ( x, y ) 1 ( x 2 y ) 2 ;
8. f ( x, y ) ln( x y ) ;
y
9. f ( x, y ) arcsin ;
x
10. f ( x, y ) ln( xyz ) ;
32
2. mravali cvladis funqciis zRvari
x 2 4 xy
1) lim
x , y 2,3 5 x2 y x 2 6 y 2 3) lim
x , y 1,3 x3 y 2 2
5 x3 y 2 6 x x 2 x 2 y 3x
2) lim 4) lim
x , y 2,0 y2 1 x , y 1,3 2 xy 2
2 x 2 3 xy y 2 5sin | x | 2tg | y |
1) f x, y (0, 0) Si 3) f x, y (0, 0) Si
x 2 5 xy y 2 x2 y 2
sin(5 x ) tg (7 y ) tg 2 x 7 y
2) f x, y (0, 0) Si 4) f x, y (0, 0) Si
8x 5 y sin 3x 5 y
| x |3 | y |3 xy 2
1) lim 3) lim
x , y 0,0 x 2 y 2 x , y 0,0 x 2 y 2
xy x4 y 4
2) lim 4) lim
x , y 0,0 x2 y 2 x , y 0,0 x 2 y 2
xy | x |3 | y |3
1) lim 3) lim
x , y 0,0 x y 2
2
x , y , 1 x y
4
x2 y 2 x2 y2
2) lim 4) lim
x , y 0,0 x 2 y 2 | x | | y | x , y 0,0 x2 y2 x y
2
33
2.5. arsebobs Tu ara Semdegi funqciebis ganmeorebiTi da ormagi
zRvrebi:
x x2 y 2
1) f x, y , 0,0 -Si 3) f x, y 2 , 0, 0 -Si
x y2 x y2
x 2 y2 sin x sin y
1 e
2) f x, y , 0, 0 -Si 4) f x, y , 0, 0 -Si
x2 y 2 x y
x2 y2 1 1
5) f ( x, y ) , (0,0)-Si 6) f ( x, y ) ( x y ) sin sin , (0,0)-Si
x 2 y 2 ( x y) 2 x y
2 xy
7) f ( x, y ) , (0,0)-Si
x y2
2
x2 y 2
1 e
, x, y 0, 0
f x, y x 2 y 2
1)
1, x, y 0, 0
x2 y2
4
4 , x, y 0,0
f x, y x y
2) 1, x, y 0, 0
34
3 x5 y 2
6
6 , x, y 0, 0
f x, y x y
3) 1, x, y 0, 0
x2 y 2
2
2 , x, y 0,0
f x, y x y
4) 1, x, y 0, 0
xy x2 y
2 , x 2 y 2 0, , x 2 y 2 0,
2 2 3
1) f x, y x y 3) f x, y | x | | y |3
2 2 0, x 2 y 2 0
0, x y 0
x2 y | xy |
4 4
, x 2 y 2 0, , x 2 y 2 0,
2) f x, y x y 4) f x, y | x | | y |
0, x 2 y 2 0 2 2
0, x y 0
35
9. mimarTuli warmoebuli
2
magaliTi 9. 2. vTqvaT f x x , maSin
2 2 2
F t f x0 tu x0 tu x0 tu , x0 tu x0 2t x0 , u t 2 u
maSasadame
F t F 0
f ' x0 ; u F ' 0 lim
t 0 t
2 2 2
x0 2t x0 , u t 2 u x0
lim
t 0 t
lim 2 x0 , u t u
t 0
2
2 x ,u .
0
36
ori cvladis funqciis kerZo warmoebulebis geometriuli
Sinaarsi
37
magaliTi 9. 3. arsebobs f : R 2 R funqcia, romelsac gaaCniaT kerZo
warmoebulebi, xolo yvela danarCeni mimarTulebiT warmoebulebi ar
arseboben, marTlac
x y, x 0 y 0
f x, y :
1, x 0, y 0
maSin
f f x, 0 f 0, 0
0, 0 lim 1
x x 0 x
f f 0, y f 0, 0
0, 0 lim 1
y x 0 y
f 0 tu f 0 f tu f ta1 , ta2 1
lim lim lim lim .
t 0 t t 0 t t 0 t t 0 t
x2 y
, y 0,
f x, y : x 4 y 2
0, y0
38
10. mravali cvladis funqciis diferenciali
n
df x0 h df x0 h1e1 hn en hk df x0 ek
k 1
n n
.
f
hk f ' x0 ; ek hk x0
k 1 k 1 xk
39
SeniSvna 10. 1. ganvixiloT funqcia i : R n R gansazRvruli tolobiT
i x xi . maSin i x h i x hi , meores mxriv,
i x h i x d i x h h Ex h
e. i.
dxi h d i x h hi .
maSin (10.2) toloba miiRebs Semdeg saxes
f f
df x h x dx1h x dxn h
x1 xn
an rac igivea
f f
df x x dx1 x dxn .
x1 xn
f f
f ' x0 ; h x0 cos(1 ) x0 cos( n ). (10.3)
x1 xn
G
SeniSvna 10. 3. 3oori cvladis f ( x, y ) funqciis SemTxvevaSi diferencialis
f ( x, y ) f ( x, y )
formula miiRebs Semdeg saxes: df ( x, y ) dx dy .
x y
samarTliania Semdegi
Teorema 10. 3. Tu f : E R, E R n funqcia diferencirebadia x0 E
wertilSi, maSin is uwyvetia x0 -Si.
D
damtkiceba. vTqvaT h h1 e1 hn en , maSin
n
f x0 h f x0 Lx0 h h E x0 h hk Lx0 ek h Ex0 h 0 h 0 .
k 1
40
SeniSvna 10. 4. arsebobs funqcia, romelsac gaaCnia warmoebuli wertilSi
yvela mimarTulebiT, magram diferencirebadi ar aris. (ix. magaliTi me-9
paragrafis bolos)
magaliTi 10. 1.1 vTqvaT f x1 , x2 x23 3 x12 x22 4 x13 . vipovoT mocemuli funqciis
mimarTuli warmoebuli u (2,1) veqtoris gaswvriv 1, 2 wertilSi.
amoxsna:
f f
f ' 1, 2 ; 2,1 2 1, 2 1, 2
x1 x2
da
f
x1 , x2 6 x1 x22 12 x12 ,
x1
f
x1 , x2 3x22 6 x2 x12 ,
x2
maSin
f f
f ' 1, 2 ; 2,1 2 1, 2 1, 2 2 (36) 24 96
x1 x2
41
Teorema 10. 6. (funqciaTa kompoziciis diferencirebadobis Sesaxeb) vTqvaT
f : X Y , X R n , Y R, g : Y R . f diferencirebadia x X wertilSi, xolo
g ki y f x -Si. maSin : g f : X R diferencirebadia x -Si da adgili
aqvs tolobas
d g f x dg y df x .
42
11. rTuli funqciis warmoebuli
z z u z v z z u z v
da .
x u x v x y u y v y
wx wu ux wv vx wtt x da wy wu u y wvv y wtt y
u 2x 3 y
f x fuu x f vvx 2 ln v 2 x 2 ln( x 2 y 2 ) 2 x 2
v x y2
da
u 2x 3 y
f y fuu y f vv y 3ln v 2 y 3ln( x 2 y 2 ) 2 y 2 .
v x y2
43
12. mravali cvladis aracxadi funqciebi. maTi diferencireba
44
maSin arsebobs erTaderTi z f ( x, y ) funqcia, romelic gansazRvrulia
( x0 , y0 ) wertilis momcvel raime birTvSi da am birTvidan aRebuli
nebismieri ( x, y ) wertilisTvis es funqcia akmayofilebs F ( x, y , z ) 0
gantolebas da z0 f ( x0 , y0 ) pirobas.
45
s a v a r j i S o e b i
4) f ( x1 , x 2 ) 2 x12 x 22 , u 1;0 .
1. 2. 1) f ( x1 , x 2 ) ( x1 , x 2 ), p , p 3;1 , u 2;3 ;
2) f ( x1 , x 2 ) p, x1 , x 2 , p 1;1 , u 2;1 ;
2
3) f ( x1 , x 2 ) x1 ,2 x 2 , x1 , x 2 x1 , x 2 , u 4;1 ;
2
4) f ( x1 , x 2 ) x1 , x 2 , 2 x1 , x 2 3 x1 , x 2 , u 2;2 .
1. 3. 1) f ( x1 , x 2 , x3 ) 2 x1 x 2 x32 ;
2) f ( x1 , x 2 , x3 ) 4 x12 x 22 3 x32 ;
3) f ( x1 , x 2 , x3 ) 3x12 x1 x 2 x 2 x 3 ;
4) f ( x1 , x 2 , x3 ) x1 x 2 x3 .
1. 4. 1) f ( x1 , x 2 , x3 ) x, 0;2;1 ;
2) f ( x1 , x 2 , x3 ) 3;1;1, x ;
2
3) f ( x1 , x 2 , x3 ) 2 x1 , x 2 ,2 x 3 ;
2
4) f ( x1 , x 2 , x3 ) x, 1, x ,1 .
ipoveT pirveli da meore rigis kerZo warmoebulebi:
1. 5. 1) f ( x, y ) x 2 2 xy y 2 ; 2) f ( x, y ) x 3 y 3 4 x 2 y 2 ;
x x
3) f ( x, y ) xy ; 4) f ( x, y ) .
y x2 y2
46
cos x 2
1. 6. 1) f ( x, y ) x sin( x y ) ; 2) f ( x, y ) ;
y
x2
3) f ( x, y ) ln( x 2 y 2 ) ; 4) f ( x, y ) tan .
y
y x y
1. 7 1) f ( x, y ) arctan ; 2) f ( x, y ) arctan ;
x 1 xy
x
3) f ( x, y ) arcsin ; 4) f ( x, y ) 2 x ln( x y ) .
2 2
x y
1. 9. 1) f ( x, y ) 3 xy ; 2) f ( x, y ) 3 x 3 y 3 ;
3) f ( x, y ) 3 x 2 y 2 ; 4) f ( x, y ) 3 x 4 y 4 .
1. 10. 1) f ( x, y ) x 4 y 4 ; 2) f ( x; y ) 4 x 4 y 4 ;
3) f ( x, y ) 3 x sin y ; 4) f ( x, y ) 3 y tgx .
21 2
x y , x 2 y 2 0,
1. 11. 1) f ( x, y ) e
0, x 2 y 2 0.
x4 y4
, x 2 y 2 0,
2) f ( x, y ) x 2 y 2
0, x 2 y 2 0.
1. 12. 1) f ( x, y ) 2 x 2 xy ; 2) f ( x, y ) x 2 xy y 2 ;
3) f ( x, y ) x 2 y 3 yx 3 ; 4) f ( x, y ) x 4 2 x 2 y 2 .
47
2. mravali cvladis funqciis diferenciali
1) x 0 1,2 ; 2) x0 3,2 ;
3) x0 1,3 ; 4) x0 0,3 .
2.2 gamoTvaleT df ( x0 )h , Tu f ( x1 , x 2 ) x13 x 22 3 x1 x 23 , h h1 , h2 da
1) x0 2,3 ; 2) x0 1,2 ;
3) x 0 1,0 ; 4) x0 4,2 .
48
3. rTuli funqciis warmoebuli
3.1. 1) w f ( x1 x 2 ) ;
2) w f (2 x1 3 x 2 ) ;
3) w f ( x12 x 22 ) ;
x
4) w f ( 1 ) .
x2
3.2. 1) w f ( x1 x 2 x3 ) ;
2) w f (2 x1 x 2 4 x3 ) ;
3) w f ( x12 x 22 x32 ) ;
4) w f ( x1 x 2 x3 ) .
3.3. 1) w f ( x1 x 2 ... x n ) ;
2) w f ( x1 2 x 2 ... nx n ) ;
3) w f ( x12 x 22 ... x n2 ) ;
4) w f ( x1 x 2 ... x n ) .
49
3) w f (1 , 2 , 3 ) , sadac 1 x1 x 2 , 2 x12 x 22 da 3 x1 x 2 ;
4) w f (1 , 2 , 3 ) , sadac 1 x12 x 22 , 2 x12 x 22 da 3 2 x1 x 2 ;
4. aracxadi funqciebi
50
13. mxebi sibrtye da zedapiris normali
51
A( x x0 ) B ( y y0 ) C ( z z0 ) 0 saxis, saidanac (13.1) sistemebis
gaTvaliswinebiT miviRebT, rom T1 da T2 mxebebze gamavali sibrtyis
gantoleba iqneba
f x( x0 , y0 )( x x0 ) f y ( x0 , y0 )( y y0 ) ( z z0 ) 0 .
x x0 y y0 z z0
. (13.2)
f x( x0 , y0 ) f y ( x0 , y0 ) 1
x x0 y y0 z z0
.
Fx( x0 , y0 , z0 ) Fy( x0 , y0 , z0 ) Fz( x0 , y0 , z0 )
52
14. maRali rigis kerZo warmoebulebi da diferenciali.
teiloris formula
3 f ( x, y ) 3 f ( x, y ) 3 f ( x, y ) 3 f ( x, y ) 3 f ( x, y ) 3 f ( x, y ) 3 f ( x, y ) 3 f ( x, y )
, , , , , , , .
x 3 x 2 y xy 2 xy x yxy y x 2 y 2 x y 3
53
magaliTi 14. 1. vTqvaT
xy ( x 2 y 2 ) 2
2 2
, x y2 0
f ( x, y ) x y
0, x y 0
f ( y ( x 2 y 2 ) 2 x 2 y )( x 2 y 2 ) 2 x 2 y ( x 2 y 2 )
( x, y )
x ( x2 y2 )2
y[(3 x 2 y 2 )( x 2 y 2 ) 2 x 4 2 x 2 y 2 ]
( x2 y2 )2
y( x4 4 x 2 y 2 y 4 )
, ( x, y ) 0
( x2 y2 )2
f f x, 0 f 0, 0
0, 0 lim 0
x x 0 x
maSin
f f
2
f 0, y 0, 0
0, 0 lim x x 1 .
yx y 0 y
meores mxriv,
f x x 4 4 x2 y 2 y 4
x, y 2
y x2 y 2
f
0, 0 0,
y
f f
2 x, 0 0, 0
f y y
0, 0 lim 1
xy x 0 x
e. i.
2 f 2 f
0, 0 0, 0 .
xy yx
54
analogiuri gziT ganimarteba maRali rigis kerZo warmoebulebi n
cvladis f ( x1 , x2 ,..., xn ) funqciis SemTxvevaSi. kerZod:
vTqvaT f : G R gansazRvruli funqciaa, xolo G R n area da am
funqcias gaaCnia kerZo wamoebuli romeliRac xi cvladis mimarT, e.i.
arsebobs
f
Di f ( x) ( x) .
xi
Di f : G R .
D j ( Di f ) : G R
2 f
D ji f ( x) an ( x) .
x j xi
k f
Dik ,...,i1 f ( x ) ( x) ,
xik xi1
k 1 f k f
( x) Dik 1 ,ik ,...,i1 f ( x ).
xik 1 xik xi1 xik 1 xik xi1
2 f 2 f
x da x .
xi x j x j xi
55
Tu es warmoebulebi uwyvetia x wertilis momcvel raime birTvSi, maSin
adgili aqvs tolobas
2 f 2 f
x x .
xi x j x j xi
d 3 f ( x, y ) f xxx
( x, y )dx 3 3 f xxy
( x, y )dx 2 dy 3 f xyy
( x, y )dxdy 2 f yyy
( x, y )dy 3 .
d n f ( x, y ) ( dx dy ) n f ( x, y ) .
x y
56
s a v a r j i S o e b i
1. zedapiris mxebi sibrtye da normali
3w 3w
2.1 1) da , Tu w cos( x1 x 2 ) ;
x1x 22 x12 x 2
3w 3w
2) da , Tu w sin( x1 x 2 ) ;
x1x 22 x12 x 2
3w 3w
3) da , Tu w cos(2 x1 x 2 ) ;
x13 x 23
3w 3w
4) da , Tu w sin( 3x1 4 x 2 ) .
x13 x 23
6w
2.2 1) , Tu w x13 cos x 2 x 23 cos x1 ;
x13 x 23
6w
2) , Tu w x13 sin x 2 x 23 sin x 1 ;
x13 x 23
8 w
3) , Tu w x14 cos x 2 x 24 cos x 1 ;
x14 x 24
8 w
4) , Tu w x14 sin x 2 x 24 sin x1 ;
x14 x 24
3w
2.3 1) , Tu w e x1 x2 x3 ;
x1x 2 x3
57
3w
2) , Tu w x1 ln( x1 x 2 ) ;
x12 x 2
6w x1 x 2
3) , Tu w ;
x13 x 23 x1 x 2
8 w
4) , Tu w ( x1 x 2 ) 4 .
x14 x 24
nw nw
2.4 1) da , Tu w cos( x1 x 2 ) ;
x1n x 2n
nw nw
2) da , Tu w sin( x1 x 2 ) ;
x1n x 2n
mn w
3) , Tu w x1m x 2n ;
x1m x 2n
mn w
4) , Tu w ( x12 x 22 )e x1 x2
x1m x 2n
gamoTvaleT dw , d 2w da d 3 w , Tu
3. teiloris formula
58
15. ori cvladis funqciis eqstremumi
59
Teorema 15. 2. vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia z f ( x, y ) , romelsac
gaaCnia meore rigis uwyveti kerZo warmoebulebi B ( P0 , ) birTvSi da
P0 ( x0 , y0 ) aris misi stacionaluri wertili. vTqvaT,
f xx ( P0 ) f xy ( P0 ) A B
D ( P0 ) AC B 2 .
f xy ( P0 ) f yy ( P0 ) B C
maSin P0 ( x0 , y0 ) stacionaluri wertili aris:
1) lokaluri maqsimumis wertili, Tuki D ( P0 ) 0 da f xx ( x0 , y0 ) 0 ;
2) lokaluri minimumis wertili, Tuki D ( P0 ) 0 da f xx ( x0 , y0 ) 0 ;
3) Tu D ( P0 ) 0 , maSin P0 ( x0 , y0 ) stacionaluri wertili ar aris lokaluri
eqstremumis wertili.
damtkiceba. vTqvaT, z f ( x, y ) funqcias P0 ( x0 , y0 ) wertilSi aqvs
lokaluri maqsimumi, maSin arsebobs birTvi B ( P0 , ) iseTi, rom yoveli
( x, y ) B( P0 , ) wertilisTvis adgili eqneba utolobas z f ( x, y ) f ( x0 , y0 ) 0 ,
xolo lokaluri minimumis SemTxvevaSi ki adgili eqneba utolobas:
z f ( x, y ) f ( x0 , y0 ) 0 .
z -is niSnis garkvevisaTvis P0 ( x0 , y0 ) wertilis midamoSi z f ( x, y )
funqcia gavSaloT teiloris formulis gamoyenebiT:
1 1 1
z df ( x0 , y0 ) d 2 f ( x0 , y0 ) d 3 f ( , ) ,
1! 2! 3!
1 1
sadac x0 x da y0 y . aqedan ki gveqneba z df ( x0 , y0 ) d 2 f ( x0 , y0 ) .
1! 2!
Tu gaviTvaliswinebT, rom df ( x0 , y0 ) 0 , miviRebT
1 1
z d 2 f ( x0 , y0 ) ( f xx ( x0 , y0 )h12 2 f xy ( x0 , y0 )h1h2 f yy ( x0 , y0 )h22 )
2 2
2
h2 h h h2
2 ( A 1 2 B 1 C ) 2 ( At 2 2 Bt C )
2 h2 h2 2
h
sadac t 1 .
h2
miRebuli gamosaxulebidan Cans, rom z -is niSani ganisazRvreba
2
At 2 Bt C kvadratuli samwevris niSniT, amitom gveqneba:
1) Tu D ( P0 ) AC B 2 0 da A f xx ( x0 , y0 ) 0 , maSin P0 ( x0 , y0 ) aris
lokaluri maqsimumis wertili;
2) Tu D ( P0 ) AC B 2 0 da A f xx ( x0 , y0 ) 0 , maSin P0 ( x0 , y0 ) aris
lokaluri minimumis wertili;
3) Tu B 2 AC 0 , maSin At 2 2 Bt C kvadratuli samwevri Rebulobs
rogorc dadebiT, ise uaryofiT mniSvnelobas, amitom P0 ( x0 , y0 )
stacionaluri wertili ar aris lokaluri eqstremumis wertili.
damatebiT SevniSnoT, rom Tu B 2 AC 0 , maSin A 0 SemTxvevaSi P0 ( x0 , y0 )
aris lokaluri minimumis wertili, xolo Tu A 0 , maSin P0 ( x0 , y0 ) aris
lokaluri maqsimumis wertili.
60
1
Tu B 2 AC 0 da A 0 , maSin z Ch22 , amitom C 0 SemTxvevaSi P0 ( x0 , y0 )
2
aris lokaluri minimumis wertili, xolo Tu C 0 , maSin P0 ( x0 , y0 ) aris
lokaluri maqsimumis wertili.
1
vTqvaT, B 2 AC 0 da A B C 0 , maSin z d 3 z P0 , amitom z -is niSani
3!
ganisazRvreba P0 ( x0 , y0 ) wertilis midamoSi damatebiTi SeswavliT.
SeniSvna 15. 2. Teoremis damtkicebis dros vigulisxmeT, rom h2 0 . Tu
davuSvebT, rom h2 0 , maSin saqme daiyvaneba z f ( x, y0 ) erTi cvladis
funqciis eqstremumis Seswavlaze.
x
magaliTi 15. 1. vipovoT f ( x, y ) e 2 ( x y 2 ) funqciis eqstremumi.
amoxsna: gamovTvaloT mocemuli funqciis pirveli rigis kerZo
warmoebulebi:
1 2x 2
x
f x ( x, y ) e ( x y 2)
da f y ( x, y ) 2 ye ;
2
2
axla vipovoT savaraudo eqstremumis wertilebi, risTvisac amovxsnaT
sistema:
1 2x
xf ( x , y ) e ( x y 2 2) 0
2 x0 2, y0 0
x
f y( x, y ) 2 ye 2 0
A B 1
vinaidan D ( P0 ) 0 da A 0 , amitom P0 (2; 0) wertili iqneba
B C e2
2
lokaluri minimumis wertili da f min f (2, 0) .
e
61
16. ori cvladis funqciis pirobiTi eqstremumi
62
Teorema 16. 2. vTqvaT, mocemulia ori cvladis funqcia z f ( x, y ) da
( x, y ) 0 piroba. vTqvaT, f da funqciebs P0 ( x0 , y0 ) wertilis momcvel
raime B ( P0 , ) birTvSi gaaCniaT meore rigis uwyveti kerZo warmoebulebi da
y x0 , y0 0 . vTqvaT, P0 ( x0 , y0 ) wertili aris z f ( x, y ) funqciis savaraudo
pirobiTi eqstremumis wertili, e. i. sruldeba tolobebi
f
x ( x0 , y0 ) ( x0 , y0 ) 0
x
f ( x , y ) ( x , y ) 0 .
y 0 0 y
0 0
( x0 , y0 ) 0
ganvixiloT L( x, y ) f ( x, y ) ( x, y ) lagranJis funqcia da Sesabamisi
kvadratuli forma
2 L( x0 , y0 ) 2 2 L( x0 , y0 ) 2 L ( x0 , y 0 ) 2
h 2 h ,
x 2 xy y 2
sadac h da akmayofileben gantolebas
( x0 , y0 ) ( x0 , y0 )
h 0.
x y
maSin samarTliania Semdegi:
1) Tu kvadratuli forma dadebiTadaa gansazRvruli, maSin x0 , y0
warmoadgens pirobiTi lokaluri minimumis wertils;
2) Tu kvadratuli forma uaryofiTadaa gansazRvruli, maSin x0 , y0
warmoadgens pirobiTi lokaluri maqsimumis wertils.
3) Tu kvadratuli forma niSangansazRvruli ar aris, maSin x0 , y0 ar
aris eqstremumis wertili.
magaliTi 16. 1. vTqvaT f x, y x 2 y 2 , x, y 2 x y 3 0 . ganvixiloT
lagranJis funqcia
L x, y x 2 y 2 2 x y 3 .
davweroT pirobiTi eqstremumis arsebobisaTvis aucilebeli pirobebi
L
x 2 x 2 0
L
2 y 0
y
2 x y 3 0
saidanac miviRebT, rom 2, x 2, y 1. ganvixiloT forma
2 L 2 2 L 2 L 2
h 2 h : A h, ,
x 2 xy y 2
meores mxriv
2 L 2 L 2 L
2, 0, 2
x 2 xy y 2
63
da maSasadame
A h, 2h 2 2 2 .
Tu gaviTvaliswinebT im faqts, rom
h, e. i. 2h ,
y x
miviRebT
A h, 2h 2 8h 2 6h 2 0.
rac imas niSnavs, rom (2,1) wertili pirobiTi maqsimumis wertilia.
s a v a r j i S o e b i
1.1. 1) f ( x1 , x 2 ) x12 x1 x 2 x 22 ;
2) f ( x1 , x 2 ) x12 x1 x 2 x 22 ;
3) f ( x1 , x 2 ) x12 2 x1 x 22 1 ;
4) f ( x1 , x 2 ) x12 x 22 2 x 2 1 .
1.2. 1) f ( x1 , x 2 ) x12 x1 x 2 x 22 2 x1 x 2 ;
2) f ( x1 , x 2 ) 2 x12 2 x1 x 2 x 22 2 x 2 ;
3) f ( x1 , x 2 ) x12 2 x1 x 2 2 x 22 2 x1 ;
4) f ( x1 , x 2 ) ( x1 x 2 1) 2 .
1.3. 1) f ( x1 , x 2 ) x13 x 23 ( x1 x 2 ) 2 ;
2) f ( x1 , x 2 ) x13 2 x 23 3 x1 6 x 2 ;
3) f ( x1 , x 2 ) x14 x 24 ( x1 x 2 ) 2 ;
4) f ( x1 , x 2 ) 2 x14 x 24 x12 2 x 22 .
64
1.5. 1) f ( x1 , x 2 ) e x1 2 x2 ( x12 x 22 ) ;
2) f ( x1 , x 2 ) e x1 x2 ( x12 2 x1 x 2 2 x 22 ) ;
3) f ( x1 , x 2 ) e 2 x1 3 x2 (8 x12 6 x1 x 2 3x 22 ) ;
2
4) f ( x1 , x 2 ) e x1 x2 (5 2 x1 x 2 ) .
2 2
1.6. 1) f ( x1 , x 2 ) ( x1 2 x 2 )e ( x1 x2 ) ;
2 2
2) f ( x1 , x 2 ) ( x12 x 22 )e ( x1 x2 ) ;
3) f ( x1 , x 2 ) x12 x1 x 2 x 22 4 ln x1 10 ln x 2 ;
4) f ( x1 , x 2 ) x1 x 2 ln( x12 x 22 ) .
1.7. 1) f ( x1 , x 2 ) 1 x12 x 22 ;
2) f ( x1 , x 2 ) x1 x 2 1 x12 x 22 ;
3) f ( x1 , x 2 ) sin x1 cos x 2 cos( x1 x 2 ) , 0 x1 , 0 x2 ;
2 2
4) f ( x1 , x 2 ) sin x1 sin x 2 sin( x1 x 2 ) , 0 x1 , 0 x 2 .
2. pirobiTi eqstremumebi
65
17. jeradi integralebi marTkuTxedebze
Tu ganvixilavT danawilebas P : I I ,
'
k
''
j maSin advili dasanaxia, rom
k, j
P P ', P '' .
66
Gganmarteba 17. 5 vityviT, rom f funqcia integrebadia I marTkuTxedze,
Tu 0, P danawileba, iseTi rom masSi Caxazuli nebismieri P
danawilebisaTvis adgili aqvs utolobas
| f , P , J |
nebismieri SerCeuli wertilebisaTvis. J ricxvs ewodeba f funqciis
integrali I marTkuTxedze da aRiniSneba Semdegnairad
J : f x dx
I
an
b1 b2
J : f x , x dx dx
a1 a2
1 2 1 2 .
67
darbus zeda da qveda jamebi
ricxvebs
m
S f , P : M k f | I k |
k 1
da
m
S f , P : mk f | I k |
k 1
uwodeben f funqciis darbus zeda da qveda jamebs.
samarTliania Semdegi
Teorema 17. 2.
1) S f , P inf f , P, f , P, sup f , P, S f , P ;
2) Tu P ' P , maSin
S f , P S f , P ' S f , P ' S f , P ;
3) P1 , P2 I S f , P1 S f , P2 .
2) radganac P ' Caxazulia P -Si, amitom I i P I 'j1 ,..., I 'jk j P ' iseTi, rom
68
kj
I j I ' jr .
r 1
advili dasanaxia, rom
kj kj
S f , P m j f | I j | m j f | I jr | m ' jr f | I jr | S f , P ' ,
j j r 1 j r 1
sadac
m'jr f : inf{ f x : x I 'jr } .
analogiurad,
kj
S f , P ' M ' jr f | I jr | m j f | I j | S f , P .
j r 1 j
f ( x )dx inf S ( f , p) : p ( I )
I
da
def
f ( x )dx sup S ( f , p) : p ( I ) .
I
advili dasanaxia, rom
f ( x )dx f ( x )dx .
I I
69
SeniSvna 17. 2. dirixles D[0,1] ( x) funqciebisaTvis adgili aqvs utolobas
J (D) J (D) .
marTlac M k ( D) 1, mk ( D ) 0 , amitom
J (D) 0 1 J (D) .
rimanis piroba
70
m
S ( f , p ) S ( f , p) M k ( f ) mk ( f ) | I k |
k 1
m
2
f ( k ) f (k' ) | I k |
.
k 1 3 3 3
axla davamtkicoT, rom 2) 3). 2) –is ZaliT 0, P iseTi, rom masSi
Caxazuli nebimsieri p danawilebisaTvis adgili aqvs utolobas
s( f , P) s( f , P) ,
maSasadame
J S ( f , P) S ( f , P) J ,
-is nebismierobis gamo
J( f ) J( f ),
meores mxriv,
J( f ) J( f ),
maSasadame
J ( f , P) J ( f , P) .
bolos davamtkicoT, rom 3) 1). davuSvaT, rom
J( f ) J( f ) J ,
infinumis ganmartebis ZaliT 0, P ' iseTi, rom
s ( f , P' ) J ,
Teorema 5.3.1-is ZaliT P' danawilebaSi Caxazuli danawilebisaTvis adgili
aqvs utolobas
S ( f , P) J .
analogiurdad P'' danawileba iseTi, rom masSi Caxazuli nebismieri P
danawilebisaTvis adgili aqvs utolobas
S ( f , P) J .
aRvniSnoT P -iT danawileba, romelic Caxazulia rogorc P' -Si aseve P'' -Si,
maSin vRebulobT
J S ( f , P) ( f , P) S ( f , P) J
P danawilebaSi Caxazuli nebismieri P danawilebisaTvis. vinaidan
J J J , amitom vRebulobT
( f , P) J
P danawilebaSi Caxazuli nebismieri P danawilebisaTvis. e.i. f R( I ) .
71
I marTkuTxedze funqciis rimanis azriT
integrebadobis lebegis kriteriumi
M
k 1
k ( f ) mk ( f ) | I k | (*)
maSin E 0 .
damtkiceba. 0, E j I jk iseTi, rom
k
| Ik
jk |
2j
,
72
radganac
E E j I jk ,
j j k
amitom
| I
j k
jk |
j 2j
.
73
Teorema 17. 8. (fubinis). . vTqvaT, f uwyveti funqciaa raime I a, b c, d
marTkuTxedze.. maSin adgili aqvs tolobas
d b b d
74
18. arasakuTrivi integralebi
f ( x)dx .
a
SemdgomSi vityviT, rom arasakuTrivi integrali
f ( x)dx
a
Kkrebadia Tu zemoT miTiTiTebuli zRvari arsebobs, winaaRmdeg SemTxvevaSi
vityviT, rom arasakuTrivi integrali ganSladia.
1
magaliTi 18. 1. gamovikvlioT arasakuTrivi integralis x dx krebadobis
1
sakiTxi.
b
1 1 1 b
Ggvaqvs : roca 1 x
dx x |1
1 1
b
1 b
roca 1 x dx ln x 1
.
1
b
1
Aamitom zRvari lim x
dx arsebobs mxolod maSin, roca 1 da
b
1
b
1 1
lim
b x dx 1 .
1
1 1
MmaSasadame x dx 1 Tu 1 da parametris sxva mniSvnelobisaTvis
1
arasakuTrivi integrali ganSladia.
ganmarteba 18. 2.. vTqvaT funqcia f : [a, B) R rimanis azriT integrebadia
nebismier [a, b] [a, B) segmentze. sidides
b
lim f ( x )dx Tu es zRvari arsebobs uwodeben rimanis arasakuTriv integrals
b B
a
f funqciidan [a, B) simravleze da mas aRniSnaven simboloTi
B
f ( x)dx .
a
Aam ganmartebis arsi mdgomareobs imaSi, rom f funqcia B wertilis
ragind mcire midamoSi SesaZlebelia aRmoCndes SemousazRvreli.
ganmarteba 18. 3.. vTqvaT funqcia f : ( A, b] R rimanis azriT integrebadia
nebismier [a, b] ( A, b] segmentze. sidides
75
b
lim f ( x)dx Tu es zRvari arsebobs uwodeben rimanis arasakuTriv
a A
a
integrals f funqciidan ( A, b] simravleze da mas aRniSnaven simboloTi
b
f ( x)dx .
A
b b
f ( x)dx lim f ( x)dx
a
a
1
1
magaliTi 18. 2. gamovikvlioT arasakuTrivi integralis x dx krebadobis
0
sakiTxi.
1
1 1 1 1
Ggvaqvs : roca 1 x
dx x |a ,
a
1
b
1 b
roca 1 x dx ln x 1
.
1
1
1
Aamitom zRvari lim dx arsebobs mxolod maSin, roca 1 da
a 0
a
x
1
1 1
lim
a0 x dx 1 .
a
1
1 1
MmaSasadame x dx 1 Tu 1 da parametris sxva mniSvnelobisaTvis
0
arasakuTrivi integrali ganSladia.
76
AarasakuTrivi integrali f ( x)dx krebadia maSin da mxolod maSin, roca
a
t
funqcia F (t ) f ( x)dx SemosazRvrulia [a, ) -ze.
a
Ddamtkiceba. sakmarisia SevniSnoT, rom funqcia F araklebadia [a, ) -ze,
amitom mas gaaCnia zRvari roca b maSin da mxolod maSin, roca is
SemosazRvrulia.
Sedegi. (ricxviTi mwkrivis krebadobis integraluri niSani) Tu funqcia
f : [1,) R arauaryofiTi, arazrdadi funqciaa., maSin ricxviTi mwkrivi
f (1) f (2) ... f (n) ...
Dda arasakuTrivi integrali f ( x)dx erTdroulad krebadia an ganSladi.
1
Ddamtkiceba. n N gvaqvs
n 1
f (n 1) f ( x)dx
n
f (n)
n 1
f (n 1) f ( x )dx f (n)
n 1
(1)
1
t
Aanu S k 1 f (1) F (k 1) S k , sadac S k f (1) f (2) .... f (k ) da F (t ) f ( x)dx .
1
Tu gaviTvaliswinebT (1) utolobas da im faqts, rom S k mimdevroba da F (t )
funqcia araklebadia mivRebT dasamtkicebel debulebas.
magaliTi 18. 3. Tu gaviTvaliswinebT magaliT 18.1-s davaskvniT, rom
1
n 1 n
krebadia mxolod maSin, roca 1 .
f ( x)dx g ( x)dx ,
a a
(2)
xolo f ( x )dx integralis ganSladobidan gamomdinareobs g ( x)dx
a a
integralis ganSladoba.
77
magaliTi 18. 4. integrali
cos x cos x 1
2
dx absoliturad krebadia vinaidan 2
2 , roca x 1 da amitom
1 x
x x
cos x 1
1 x 2 dx 1 x 2 dx 1 .
x2 2
magaliTi 14. e dx krebadia, vinaidan e x e x roca x 1 da
1
x2 x 1
1 e dx 1 e dx 1 e .
1 1 1
magaliTi 18. 5. ln x dx ganSladia vinaidan sakmaod didi x -ebisaTvis
10
ln x x
1
da x dx ganSladia.
10
sin x
magaliTi 18. 6.. vaCvenoT, rom integrali dx pirobiT krebadia.
/2
x
cos x sin x
vinaidan 2
dx krebadia amitom integralic dx krebadia.
/2 x /2 x
vaCvenoT, rom es ukanaskneli integrali ar aris absoliturad krebadi.
marTlac, nebismieri b / 2 ricxvisaTvis gveqneba
b b b b
sin x sin 2 x 1 1 1 cos 2 x
dx dx dx dx (4)
/2
x /2
x 2 /2 x 2 /2 x
cos 2 x
integrali dx krebadia, es ukanaskneli SegviZlia davamtkicoT
/2
x
sin x
analogiurad rogorc vaCveneT dx krebadoba (ix. (3) toloba).
/2
x
(4) tolobaSi Tu gadavalT zRvarze roca b davaskvniT, rom
sin x 1 cos 2 x
dx (vinaidan dx da dx krebadia).
/2
x /2 x /2
x
78
s a v a r j i S o e b i
1. a) f ( x, y ) 2 x 4 y , ( x, y ) ([0;2]) 2 ;
b) f ( x, y ) 2 x 3 y , ( x, y ) ([2;4]) 2 ;
g) f ( x, y ) 3x 5 y , ( x, y ) [1;1] [0;2] ;
d) f ( x, y ) 4 x y , ( x, y ) [1;3] [3;1] ;
2. a) f ( x, y ) 5 x y 2 , ( x, y ) ([0;2]) 2 ;
b) f ( x, y ) x 4 y 3 , ( x, y ) [0;2] [2;0] ;
g) f ( x, y ) 2 xy , ( x, y ) [2;4] [3;5] ;
d) f ( x, y ) xy 3 , ( x, y ) [3;1] [4;2] .
3. a) f ( x, y ) x 5 y ; b) f ( x, y ) 2 x y ;
g) f ( x, y ) 3x 5 y ; d) f ( x, y ) x 4 y .
4. a) f ( x, y ) 3xy ; b) f ( x, y ) 2 xy 1 ;
g) f ( x, y ) x y 2 ; d) f ( x, y ) x 2 y 2 .
5. a) f ( x, y ) 3 x 4 y ; b) f ( x, y ) x xy ;
g) f ( x, y ) xy 2 y ; d) f ( x, y ) x 2 y 2 .
79
gamoTvaleT orjeradi integrali, rogorc rimanis integraluri jamebis
zRvari. amisaTvis funqciis integrebis are [0;1] [0;1] dayaviT kvadratebad
i j
x da y (i, j 0,1,2,..., n) wrfeebis saSualebiT. ij wertilebis rolSi
n n
aarCieT danawilebis kvadratebis centrebi:
1 1 1 1
6. a) xydxdy ; b) ( xy x)dxdy ;
0 0 0 0
1 1 1 1
2
g) ( xy 2 y)dxdy ; d) (x y 2 )dxdy .
0 0 0 0
gamoTvaleT integralebi:
1 1 1 2
7. a) dx (2 x y)dy ; b) dx ( x 5 y)dy ;
0 0 0 0
3 1 1 1
g) dy ( x y)dx ; d) dy (8x 3 y)dx .
0 0 2 1
1 1 1 1
3
8. a) dx (3xy)dy ; b) dy (2 x y )dx ;
0 0 3 0
1 3 1
4
g) dx (2 x sin 3 y)dy ; d) dx (2 y cos x)dy .
0 0 0
4
1 3 1 2
2 3
9. a) dx (2 x y )dy ; b) dx (2 x y)dy ;
0 2 0 1
2 3 1 3
2 2
g) dy (2 x xy )dx ; d) dy (2 x xy )dx .
1 2 0 1
80