Está en la página 1de 31

Laa’in

yookin
chi tzolok
Q’eqchi’
Campus San Pedro Claver, s.j. de la Verapaz
Facultad de Humanidades
Licenciatura en Educación Intercultural Bilingüe
Qawa’ K’utunel
Lic. Mario Sebastian Caal Jucub

Aj tz’iib’anel
Raul G. Riedel Galeano

San Juan Chamelco, Alta Verapaz, Guatemala


B’eeleb’ Keme / 03 de junio 2021
Kujuk Introducción

Re xk’eeb’al xsa sahil ru xnawb’al chi Para enriquecer el aprendizaje de nuestro idioma
materno, en este caso el idioma Q’eqchi', es necesario que
tz’aqal li qa tinob’aal Q’eqchi’, aajer ru q’ajk regresemos al momento en el que aprendíamos a articular
jun sut chik sa’ xhonalil naq xootzolok palabras y escuchabamos las historias que nos contaban
chaq, xtz’ilb’al rix eb’ li aatin. Jo’ ajwi’ nuestros padres o las adivinanzas en el patio de juegos de la
escuela. Por ello se ha elaborado esta pequena recopilacion
xrab’inkil li seeraq’, xyee hom ut
de escritos, a base de cantos, poemas, adivinanzas,
xb’aanuhomeb’ li qa xe’ qatoon aj Mayab’. pequenos relatos, remedios caseros, entre otros.
Li neke’ xseeraq’i li qa na’, qa yuwa’. Con el fin de expandir nuestro conocimiento sobre el
Rab’inkil li seeraq’ aatin ut li eek’amb’il idioma que fue perdiendo su valor luego de la invasion
aatin. Sa’ eb’ xne’b’aal li tzoleb’aal. Sa’ espanola, se ha visto la necesidad de una apertura en el
rescate, promocion y desarrollo de nuestros idiomas mayas.
xk’ab’a a’an xtz’iib’amonk ut xt’ilmank rix
Es por ello que al leer cada inciso de esta recopilacion, se
sa’ ch’ut li li kok’ seeraq, uutz’ujimb’il aatin, pretende enriquecer el idioma y tener la apertura y una
eeq’amb’il aatin, niqi seeraq’ aatin, seehel mejor convivencia con otras comunidades linguísticas tanto
mayas como hispanas. Con ello se fortalecera y conservara
aatin, jo’ li b’an li na oksimank sa’ li ochoch
la practica y difusion del idioma Q’eqchi'.
ut wank chik xkomon li yoo chi lajk. Sa’
Se ha comprobado que el fortalecimiento del
xk’ab’a a’in wanq xpukankil, roksinkil, chi aprendizaje de un idioma, se agiliza al tener un
yeeb’il ut chi tz’iib’amb’il, chi tz’aqal re ru li conocimiento basico de lo que se esta leyendo, historias
qanawom. simples e interesantes que pueden encantar a chicos y
grandes, dejando volar su imaginacion a traves de
Sa’ xk’ab’a li qa tinob’aal Q’eqchi’, naq
adivinanzas, estimular la articulacion de las palabras por
yo chi sachq li xloq’al ut xwankil xeehom, medio de cantos y captar la atencion de los mayores por
b’aahuhom li qan’a, qa yuwa’. medio de remedios caseros del cual ellos saben la mejor
Aajel ru naq li kok’al tento te’xk’e forma de uso y empleo de los mismos. En simples palabras,
este pequeno esfuerzo de recopilacion de vivencias diarias
xloq’al li najter naleb’, li seeraq’, li
en el idioma Q’eqchi’, es para todo aquel que desee
uutz’u’jinb’il aatin, li b’ich, li b’atz’unk entretenerse unos momentos sin importar la edad que
b’olotz, re xwaklesink’il xch’ooleb’ li kok’al. tenga.
K’a’ut Qaawa’ Lu’ aj mayejanel re li tenamit Karcha
Nakexsaaraq’i chaq li junxil poyanam naq xe’ k’ulunk chaq eb’ laj ye’chihom raatin li
Ajaw sa’ li na’jej re Tetzulutla’n, wankeb’ chaq li yib’ aj musiq’ej kolb’ileb’ sa’ li tenamit.

Eb’ li chinam xe’ aatinak rik’in eb’ li nake'ye'chi'in raatin yos re naq te’xsik’ xyaalalil li
cha’ajkilal a’an.

Jun reheb’ li laj tijonel xjultika naq li Qaawa’ Lu’ rik’in a’an wan li xteeb’al li choxa ut li
tojb’amaak, jo’ haq xye li qayuwa’ sa’ choxa naq wank arin sa’ ruuchich’och’. Jo’kan ajwi’
naq xjultika jun li chek’al winq ak kamenq chikan kix yere’ naq aran Karcha sa’ li okleb’al
xib’alb’a.

Jun reheb’ li chinam Aj B’ex xk’ab’a, naq’ te’ ex yiib’ junaq li teeleb’aal re li Qaawa’ Lu’
wank sa’ li tijleb’aal. Ut xe’ xk’ula sa’ ruq’ li Qaaw’a Lu’. Wank aran sa’ li tijleb’aal, ut
xe’xk’ula sa’ ruq’ li Qaawa’ a’an chiru oxib’ kutank kiru wi’. Sa’ li ewukil a’an
xe’ xb’eresi sa’ xsutam li tenamit Karcha’ naq yookeb’ chi b’ichankil chaab’il
aatin wan sa’ li Qaawa’ Lu’, jo’kan awi’ li b’ich re patz’ok o tenq’ re li choxa.

Sa’ xtuq q’oqyink xe’xk’e li jalamb’uuch sa’ li okeb’aal re tijleb’aal, laj tijonel Qawa’ Cheep kixchap
li teeleb’al ochoch ut kixk’ut li eetalil re xtz’apb’al li iq’, ki ab’imank jun yaab’ sa’ chi xjunil li tenamit
toj sa’ li kutank a’an ink’a’ chik na’ ilmak li yib’ aj musiq’ej sa’ li tenamit, sa’ xk’ab’a’ naq li Qaaw’a Lu’
naxk’ula li teeleb’al sa’ li ruq’ re naq maa’ani tyalo’q xteeb’al ut xk’eeb’aleb’ x-xiw li komon.

Jok’an utan re xtenq’ankil li tenamit a’an xkana cho’oq aj mayejanel re li Karcha.


Nima’ Kalich ut xjunkab’al
Nima’ Kalich ch’utlaak li xjunkab’al re toxye we chan ru
xb’aanu nimqo’k. A’an axye we naxik sa’ li nimha’ rik’in xwas,
a’aneb’ sa naril li nimha’ ut la b’anu karab’k eb’ li tap ut eb’ li kar.
Xwas Laj B’ex xk’utuk sa’ li ha’ re li nimla pek sa’ ras re li
nimha’. Xyuwa’ xye re ink’a’ tixk’ut rib’ sa’ xiwxiw ru li nimla
pek, li xwas melb’ej ink’a’ paab’ajel k’a’ ru xye xyuwa’ ut
naxkutuk sa’ li nimha’. Laj B’ex naxkut sa’ li ha’
naxkanab’ sa’ jun che’, chix junil li xwas
aanilak kolok ut xye re ink’a’ chik tab’anu.
Chix junil a’in nakanab’ jowe’ tzolok
qayu’am re toowab’i chix junil naxye qayuwa’,
chi jo’kan axye li nima’ Kalich.
Eb’li b’ab’ay seeraq’

Li Po
Sursu junelik li po junelik
kutank ru.
Chank li mel sa’ naril iloc po Li Imul
laj Mek ut laj Tuk chi re li
Li imul salso chire li jul ut
och’och’
sa’ naril li pim.
Sa naril pim li imul chire li
jul ut chok’cho la kana aran
Sa’ jun mayejak, jun ch’uut li poyanam yooket chi k’atok sa’ loq’laj ochoch pek
re, tz’aqal naq wankeb’ sa’ xyi li xmayejeb’ kihulak jun li tz’ik ut nat’anb’ak sa’
xxamlel li mayej. Junpaat kichal jun aj k’amolb’e kixxok li ch’ina xul a’an ut
xe’ok chi ka’uxlak chi rix.

Jun reheb’ a’an kixye naq aajel ru te’xperaasi re naq te’xk’e sa’ xkomon li
xsachomeb’. Jo’ka’an ke’ xb’aanu ut naq yookeb’ xcho’b’al li xsa’, sa’ li xk’amk’ot
xe’xtaw kaayib’ li ixim: jun kaq, jun q’an, jun q’eq ut li jun a’an saq li xb’onol.

Sa’ komonil xe’xk’uub’ rib’ naq aajel ru rawb’al li iyaj a’an re rib’al naq a’an jun
loq’laj si maatan xk’e li loq’laj tzuul taq’a. Ut naq kiyo’la li loq’laj ixim,
ch’ina’us naq kik’i ut ox’ox li xhalel
naq kixpuchuxi. Nake’ saho’ li
komon ut chi jo’ka’an naq
kitawlimank riyajil li Loq’laj Ixim.
Li ch'ina b'aluk
Junxil chaq kutan, wank jun li saaj winq kik’amok sa’ jun
li k’aleb’aal ab’anan rajlal naq naxik xa’ xk’anjel nake’xtaqla
jun li ch’ina’al cho’q rochb’een. Ab’an jun len chik kutan
xkoheb’ chi rilb’al li xk’aleb’ ma axkitub’la xhalel.

Naq xe’hulak aran sa’ li k’al, xk’o’o li xb’alk toj taq’a ut li


ch’ina’al kinaka sa’ xjolom lil k’al. Ma’laqaq chik chiyaal xxikik li b’alkej ut li kisach len
sa’ xch’ool naq wank li rochb’een sa’ xjolom li k’al. Xtitz’ik li ch’ina’al, ki’ok xyaab’ankil
ut chikaw najap re b’aluk, b’aluk cha’ank ut maa’ani nasumenk re.

Xiikil naq kititz’ xjapb’al re ut xnume’ li wa’leb, kichal li kawil


iq’ ut naq naxjap len re, narab’i tzajaja’, tzajaja’, yaab’ li xxaq li k’al.
Kichal xjosq’il li ch’ina’al ut kixchap xk’alenkil li k’al. Kaw len
xyaab’ naq li xb’al ink’a’chik kixtaw naq ki’ewuuk li kutan ut re
tojb’al xmaak naq kixyok’ li k’al. Li loq’laj tzuul taq’a kixjaltasi
cho’q tz’ik ut b’aluk xk’e cho’q xk’ab’a’.
Chi b’eek sa’ junpaat
Arin arin
Aran aran
Laa’in yookin chi b’eek sa’ junpaat

Arin arin
Aran aran
Laa’at yookat chi b’eek sa’ junpaat

Arin arin
Aran aran
Laa’o yooko chi b’eek sa’ junpaat

Arin arin
Aran aran
Laa’ex yookex chi b’eek sa’ junpaat
Arin sa’ li xoral...
Arin sa’ li xoral
kiwil chaq jun li tz’i’ Arin sa’ li xoral
wow, wow, kiwil chaq jun li kaxlan,
naxye li tz’i’ chiu, chiu,
(ka’numsink) naxye li kaxlan.
(ka’numsink)
Arin sa’ li xoral
kiwil chaq jun li mes Arin sa’ li xoral
miau, miau, kiwil chaq jun li patux.
naxye li mes. wak, wak,
(ka’numsink) naxye li patux.
(ka’numsink)
Arin sa’ li xoral
kiwil chaq jun li Arin sa’ li xoral
chib’aat. kiwil chaq jun li
b’ee’, b’ee’, kawax.
naxye li chib’aat mu’, mu’,
(ka’numsink) naxye li kawax.
(ka’numsink)
Sahil ch’oolejil
Jo’ xsaqenk li yu’amej

Sahil ch’oolejil
Jo’ jun aj ch’uuch’ poyanam naxjap re xb’aan xsahil xch’ool

Sahil ch’oolejil
Chi rix li xkawil xjapb’al re

Sahil ch’oolejil
Xb’aan xrahil xch’ool sa’ xkaanil li ru, naq’unaak
xch’ool

Sahil ch’oolejil
Kama’ li xmetz’ewil li rahok

Sahil ch’oolejil
Jo’ jun xchiq’b’al li xsahil li ch’oolej
Eb’ li k’ehiq’ aj q’e
B'aq b'aq ut saq, ab'anan tk'e a
xiw xb'aan naq wank sa'
qayanqil junelik ut nako
xk'am sa' jalan chik yu'am.
K’a’ru a’an.
___________________________________

Na aatinak kama'an winq,


ab'anan moko winq ta, rax li
xb'onol rix ut jwal aatinak na
hulak chi ru.
K’a’ru a’an.
___________________________________
Ink'a' nak'uxuk ut na wahok,
ab'anan wank ruuchire ut li
ochoch naril.
K’a’ru a’an.
__________________________________

Wank xwankin jo' jun ixq


ab'anan moko a'an ta, wank
xk'ixal ab'an moko kar ta.
K’a’ru a’an.
__________________________________
Xb’an li tenamit
B’aqche’ Isk’i’j
 Q’ixnank se jun sek’ taq’e  Q’ixnank qiib’ uk’leb’,
li ha ut oob’ xxaq li taq’e li ha ut jun yooj li
b’aqche’. isk’i'j.
 Wuq’uk sa’ rox li uk’a’, jun  Wuq’uk sa’ rox li uk’a’,
b’itzil atz’am ut lamunx. jun b’itzil atz’am ut
 Te ruuq’ rajlal oxib’ sa lamunx.
kutan xbeen naq’ tex  Te ruuq’ rajlal oxib sa
wuaaq’ chiru oxib’ kutan kutan xbeen naq’ tex
chi tustu’. wuaaq’.

Risk’i'ij pur
 Q’ixnank wiib’ b’iis
taq’e li ha’ ut jun
yooj li risk’i’ij pur.
 Ch’ajok li cho’olal
rik’in re b’an chiru
jun xeman.
Eb’ li uutz’u’jinb’il aatin
Li q’un iq’
Li q’un iq’ na’ajsink
ch’oolej re naq aj ajaq qu

Naq aj aja qu
nokoxra li Ajaw

Nokoxra li Ajaw
naxke’ li qayu’am

Ut wank li qayu’am
sa’ xkab’a’ li q’un iq’
Li hab’
At loq’laj hab’
nakakehob’ resi ru li loq’laj ch’och’

Naq nakakehob’ resi li ruchich’och’


nasaanak sa’ li waan

Naq nasaanak sa’ li waam


naweek’a li xrahom li Ajaw

Ut naweek’a li xrahom li Ajaw


aawikin at loq’laj hab’
Atz'umak Saq'ehil
A’an naq najulak A’an xkutankil li saq’ehil
xkutankil xjolonalil naq b’ar win a kam, ut
na aatz’umak, na k’ajb’ak nachaqik li ha’, li loq’laj
li che’ k’aham. awiinq, jwal tie.
Hab'alq'e
K'ajb'ak A’an li kutan b’arwi’
A’an xkutankil naq naxk’e bayaq li hab’ iq’ ut
najire’ chizjunil li xaq li eb’a li xaq li che’ nake’
ch’e k’aham. A’an naq tane’ x-xaq, sa kutan a’an
najalok li che’ k’aham. nawank li xhonalil chi
k’iik li hal sa’ qa sutam.
Kaq Q’eq
A’an xb’onol A’an xb’onol
naxjunajirib’ rik’in li naxjunajirib’ sa’ li loq’ laj
xaml. Xkik’el ut q’ojyink, li kenq’ ut sa’ li
xyo’olajik li loq’ laj saq’e. ch’och’.
Q’an
Saq A’an xb’onol
A´an xb´onol li saq´ , naxjunajirib’ sa’ li
saq´ b´aq, xsakenkil ch’oqok , sa’ li junkab’al,
xpaab´aal. Li saqil ixim. wank junelik sa li
ruuchich ut li ixim.
Raxmoyin Rax
A’an xb’onol li loq’ laj na’
A’an xb’onol li choxa ut li
ch’och’, eb’ li che’
nimha’.
k’aham.
Releb’aal saq’e
A’an li releb’ saq’e, naraj
Rokeb’l saq’e
naxye xtiklajik junaq A’an b’ar wi’ na’ok li
k’anjel sa’ xhonalil y li saq’e. B’ar wi’ na’ux li
na’jej. hilank, na’ok li q’ojyink.
Releb’aal iq’ Rokeb’l iq’
Xb’eel xkutum iq’ b’ar
Xb’eel releb’ xkutum iq’,
wi’, ok li iq’, b’ar
b’ar na’yola li loq’laj iq´.
naxk’ularib’ li iq’.
B’e Iq’
Li nawal B’e naxk’utb’esi li Li nawal Iq’ a’an li iq’ li
xb’ehil li yu’am ut li xpool ut naxk’e li yu’am, na
xchaimal li junjunq b’arwi’ nawmank ru jo xnawal li
taanume’eq li xwanjik. hab’.
Kej No’oj
Li nawal Kej, a’an re’eb’ li Li nawal No’oj a’an
winq, xb’aan naq a’aneb’ reheb’ li seeb’eb’ li
li nake’ jolomink ut li xk’a’uxl, li nake’ k’ehok
xyaab’ li xkux rajlal na’leb’, kama’ nake’xye
reewinq. eb’ li qixa’an.
Choyok Conclusión
Desde mi experiencia siendo unicamente
Toj sa’ intzolb’al ut sa0 in nawom, hispanohablante, dada la carrera que he optado en el nivel
yookin chi xkeeb’al neetal naq aajel ru superior, puedo dar fe que es justo y necesario que desde
xtzolb’al junaq chik li aatinob’aal jo’ li pequenos debemos de aprender otro idioma diferente al
materno pero sin perder el valor de nuestras raíces, ya que
Q’eqchi’ jo’ ajwi’ li Kaxlan aatin,
la lengua o el idioma es uno de los principales
xtz’iib’ankil ut chi yeeb’il. Junaq chik li demostrativos de nuestra cultura. A traves del mismo,
aatinob’aal Mayab’, re naq oksimanq ut nuestros mayores han transmitido muchos conocimientos
de generacion en generacion, manteniendo viva la fuente
k’eemanq xwankil xyeehom ut
de sabiduría que procede de nuestros ancestros.
b’aanuhom li qana’, li qayuwa’. Aj ral Con la era digital, podemos plasmar por escrito lo que
ch’ooch’ xb’aan naq cjixjunil a’in yoo en nuestros hogares o comunidades se relatan, desde
pequenos cuentos o fabulas, las populares leyendas, hasta
chisach xb’aaneb’ laj kimal ch’ooch’.
medicamentos naturales, recetas de cocina o como
Jo’ roksinkil li loq’laj q’ehen, li proteger y trabajar la tierra. En pocas palabras, podemos
nab’anok ut jokan ajwi’ chan ru sistematizar los conocimientos propios de nuestros
pueblos. Es por ello la importancia de hacer este ejercicio
xk’ub’ankil ut roksinkil, ut li yaajel
de recopilacion, que deja una ensenanza en la mejora de la
naxb’an. escritura para que el mensaje que se desea transmitir sea el
Jo’ ajwi’ xk’anjelankil li loq’laj correcto y adecuado, y tambien el fortalecimiento de la
misma.
ch’ooch’. Li awimq, na k’ii, ut na uuchink,
Tambien el tener conocimientos de otro idioma nos
ut li nak’anjelak chi ru li poyanam. abre las puertas “al otro”, el projimo que por anos ha sido
Tento li awk, xb’aan naq sa’ xk’ab’a li callado y, aun en la actualidad tratan de callar, aquel que
awimq nataw mank li loq’laj tumin. Tento desciende de linajes de grandes líderes que supieron llevar
a sus pueblos a traves de las tierras que habitaron como en
li tzolok, tento xnawb0al chixjunil xb’aan la historia de Aj Pop O’ B’atz’. Abrirse al otro es reconocerle,
naq wankeb’ poyana, nako’xtz’eq taana, respetarle, convivir y aprender de el. La interculturalidad
nako’xjot’, sa’ xk’ab’a maak’a’ li qatzolb’al. nos invita a esto, un aprendizaje muto de uno y de otro, ya
que el puede ensenarme cosas que desconozco, como
Jo’ xseeraq’ Aj Pop B’atz’. Tento too elq sa’ puedo hacer lo mismo, con el fin de enriquecer la cultura
mutz’il. que ambos tenemos, aunque sean distintas.

También podría gustarte