Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
yookin
chi tzolok
Q’eqchi’
Campus San Pedro Claver, s.j. de la Verapaz
Facultad de Humanidades
Licenciatura en Educación Intercultural Bilingüe
Qawa’ K’utunel
Lic. Mario Sebastian Caal Jucub
Aj tz’iib’anel
Raul G. Riedel Galeano
Re xk’eeb’al xsa sahil ru xnawb’al chi Para enriquecer el aprendizaje de nuestro idioma
materno, en este caso el idioma Q’eqchi', es necesario que
tz’aqal li qa tinob’aal Q’eqchi’, aajer ru q’ajk regresemos al momento en el que aprendíamos a articular
jun sut chik sa’ xhonalil naq xootzolok palabras y escuchabamos las historias que nos contaban
chaq, xtz’ilb’al rix eb’ li aatin. Jo’ ajwi’ nuestros padres o las adivinanzas en el patio de juegos de la
escuela. Por ello se ha elaborado esta pequena recopilacion
xrab’inkil li seeraq’, xyee hom ut
de escritos, a base de cantos, poemas, adivinanzas,
xb’aanuhomeb’ li qa xe’ qatoon aj Mayab’. pequenos relatos, remedios caseros, entre otros.
Li neke’ xseeraq’i li qa na’, qa yuwa’. Con el fin de expandir nuestro conocimiento sobre el
Rab’inkil li seeraq’ aatin ut li eek’amb’il idioma que fue perdiendo su valor luego de la invasion
aatin. Sa’ eb’ xne’b’aal li tzoleb’aal. Sa’ espanola, se ha visto la necesidad de una apertura en el
rescate, promocion y desarrollo de nuestros idiomas mayas.
xk’ab’a a’an xtz’iib’amonk ut xt’ilmank rix
Es por ello que al leer cada inciso de esta recopilacion, se
sa’ ch’ut li li kok’ seeraq, uutz’ujimb’il aatin, pretende enriquecer el idioma y tener la apertura y una
eeq’amb’il aatin, niqi seeraq’ aatin, seehel mejor convivencia con otras comunidades linguísticas tanto
mayas como hispanas. Con ello se fortalecera y conservara
aatin, jo’ li b’an li na oksimank sa’ li ochoch
la practica y difusion del idioma Q’eqchi'.
ut wank chik xkomon li yoo chi lajk. Sa’
Se ha comprobado que el fortalecimiento del
xk’ab’a a’in wanq xpukankil, roksinkil, chi aprendizaje de un idioma, se agiliza al tener un
yeeb’il ut chi tz’iib’amb’il, chi tz’aqal re ru li conocimiento basico de lo que se esta leyendo, historias
qanawom. simples e interesantes que pueden encantar a chicos y
grandes, dejando volar su imaginacion a traves de
Sa’ xk’ab’a li qa tinob’aal Q’eqchi’, naq
adivinanzas, estimular la articulacion de las palabras por
yo chi sachq li xloq’al ut xwankil xeehom, medio de cantos y captar la atencion de los mayores por
b’aahuhom li qan’a, qa yuwa’. medio de remedios caseros del cual ellos saben la mejor
Aajel ru naq li kok’al tento te’xk’e forma de uso y empleo de los mismos. En simples palabras,
este pequeno esfuerzo de recopilacion de vivencias diarias
xloq’al li najter naleb’, li seeraq’, li
en el idioma Q’eqchi’, es para todo aquel que desee
uutz’u’jinb’il aatin, li b’ich, li b’atz’unk entretenerse unos momentos sin importar la edad que
b’olotz, re xwaklesink’il xch’ooleb’ li kok’al. tenga.
K’a’ut Qaawa’ Lu’ aj mayejanel re li tenamit Karcha
Nakexsaaraq’i chaq li junxil poyanam naq xe’ k’ulunk chaq eb’ laj ye’chihom raatin li
Ajaw sa’ li na’jej re Tetzulutla’n, wankeb’ chaq li yib’ aj musiq’ej kolb’ileb’ sa’ li tenamit.
Eb’ li chinam xe’ aatinak rik’in eb’ li nake'ye'chi'in raatin yos re naq te’xsik’ xyaalalil li
cha’ajkilal a’an.
Jun reheb’ li laj tijonel xjultika naq li Qaawa’ Lu’ rik’in a’an wan li xteeb’al li choxa ut li
tojb’amaak, jo’ haq xye li qayuwa’ sa’ choxa naq wank arin sa’ ruuchich’och’. Jo’kan ajwi’
naq xjultika jun li chek’al winq ak kamenq chikan kix yere’ naq aran Karcha sa’ li okleb’al
xib’alb’a.
Jun reheb’ li chinam Aj B’ex xk’ab’a, naq’ te’ ex yiib’ junaq li teeleb’aal re li Qaawa’ Lu’
wank sa’ li tijleb’aal. Ut xe’ xk’ula sa’ ruq’ li Qaaw’a Lu’. Wank aran sa’ li tijleb’aal, ut
xe’xk’ula sa’ ruq’ li Qaawa’ a’an chiru oxib’ kutank kiru wi’. Sa’ li ewukil a’an
xe’ xb’eresi sa’ xsutam li tenamit Karcha’ naq yookeb’ chi b’ichankil chaab’il
aatin wan sa’ li Qaawa’ Lu’, jo’kan awi’ li b’ich re patz’ok o tenq’ re li choxa.
Sa’ xtuq q’oqyink xe’xk’e li jalamb’uuch sa’ li okeb’aal re tijleb’aal, laj tijonel Qawa’ Cheep kixchap
li teeleb’al ochoch ut kixk’ut li eetalil re xtz’apb’al li iq’, ki ab’imank jun yaab’ sa’ chi xjunil li tenamit
toj sa’ li kutank a’an ink’a’ chik na’ ilmak li yib’ aj musiq’ej sa’ li tenamit, sa’ xk’ab’a’ naq li Qaaw’a Lu’
naxk’ula li teeleb’al sa’ li ruq’ re naq maa’ani tyalo’q xteeb’al ut xk’eeb’aleb’ x-xiw li komon.
Li Po
Sursu junelik li po junelik
kutank ru.
Chank li mel sa’ naril iloc po Li Imul
laj Mek ut laj Tuk chi re li
Li imul salso chire li jul ut
och’och’
sa’ naril li pim.
Sa naril pim li imul chire li
jul ut chok’cho la kana aran
Sa’ jun mayejak, jun ch’uut li poyanam yooket chi k’atok sa’ loq’laj ochoch pek
re, tz’aqal naq wankeb’ sa’ xyi li xmayejeb’ kihulak jun li tz’ik ut nat’anb’ak sa’
xxamlel li mayej. Junpaat kichal jun aj k’amolb’e kixxok li ch’ina xul a’an ut
xe’ok chi ka’uxlak chi rix.
Jun reheb’ a’an kixye naq aajel ru te’xperaasi re naq te’xk’e sa’ xkomon li
xsachomeb’. Jo’ka’an ke’ xb’aanu ut naq yookeb’ xcho’b’al li xsa’, sa’ li xk’amk’ot
xe’xtaw kaayib’ li ixim: jun kaq, jun q’an, jun q’eq ut li jun a’an saq li xb’onol.
Sa’ komonil xe’xk’uub’ rib’ naq aajel ru rawb’al li iyaj a’an re rib’al naq a’an jun
loq’laj si maatan xk’e li loq’laj tzuul taq’a. Ut naq kiyo’la li loq’laj ixim,
ch’ina’us naq kik’i ut ox’ox li xhalel
naq kixpuchuxi. Nake’ saho’ li
komon ut chi jo’ka’an naq
kitawlimank riyajil li Loq’laj Ixim.
Li ch'ina b'aluk
Junxil chaq kutan, wank jun li saaj winq kik’amok sa’ jun
li k’aleb’aal ab’anan rajlal naq naxik xa’ xk’anjel nake’xtaqla
jun li ch’ina’al cho’q rochb’een. Ab’an jun len chik kutan
xkoheb’ chi rilb’al li xk’aleb’ ma axkitub’la xhalel.
Arin arin
Aran aran
Laa’at yookat chi b’eek sa’ junpaat
Arin arin
Aran aran
Laa’o yooko chi b’eek sa’ junpaat
Arin arin
Aran aran
Laa’ex yookex chi b’eek sa’ junpaat
Arin sa’ li xoral...
Arin sa’ li xoral
kiwil chaq jun li tz’i’ Arin sa’ li xoral
wow, wow, kiwil chaq jun li kaxlan,
naxye li tz’i’ chiu, chiu,
(ka’numsink) naxye li kaxlan.
(ka’numsink)
Arin sa’ li xoral
kiwil chaq jun li mes Arin sa’ li xoral
miau, miau, kiwil chaq jun li patux.
naxye li mes. wak, wak,
(ka’numsink) naxye li patux.
(ka’numsink)
Arin sa’ li xoral
kiwil chaq jun li Arin sa’ li xoral
chib’aat. kiwil chaq jun li
b’ee’, b’ee’, kawax.
naxye li chib’aat mu’, mu’,
(ka’numsink) naxye li kawax.
(ka’numsink)
Sahil ch’oolejil
Jo’ xsaqenk li yu’amej
Sahil ch’oolejil
Jo’ jun aj ch’uuch’ poyanam naxjap re xb’aan xsahil xch’ool
Sahil ch’oolejil
Chi rix li xkawil xjapb’al re
Sahil ch’oolejil
Xb’aan xrahil xch’ool sa’ xkaanil li ru, naq’unaak
xch’ool
Sahil ch’oolejil
Kama’ li xmetz’ewil li rahok
Sahil ch’oolejil
Jo’ jun xchiq’b’al li xsahil li ch’oolej
Eb’ li k’ehiq’ aj q’e
B'aq b'aq ut saq, ab'anan tk'e a
xiw xb'aan naq wank sa'
qayanqil junelik ut nako
xk'am sa' jalan chik yu'am.
K’a’ru a’an.
___________________________________
Risk’i'ij pur
Q’ixnank wiib’ b’iis
taq’e li ha’ ut jun
yooj li risk’i’ij pur.
Ch’ajok li cho’olal
rik’in re b’an chiru
jun xeman.
Eb’ li uutz’u’jinb’il aatin
Li q’un iq’
Li q’un iq’ na’ajsink
ch’oolej re naq aj ajaq qu
Naq aj aja qu
nokoxra li Ajaw
Nokoxra li Ajaw
naxke’ li qayu’am
Ut wank li qayu’am
sa’ xkab’a’ li q’un iq’
Li hab’
At loq’laj hab’
nakakehob’ resi ru li loq’laj ch’och’