001 Huichol Mibes3 Libro

Nemçtiterçwawe mççri nemçti'utçawe neniukikç.
Wixarica
Leo y escribo en mi lengua. Huichol
n este material encontrarás actividades de gran
utilidad, que te ayudarán a poner en práctica el
conocimiento que tienes sobre la lectura y la escritura
de tu lengua, a través del trabajo con diferentes textos.
La finalidad de este material es que sigas interesándote
del adulto
Libro
por aprender más sobre la lectura y la escritura en tu

lengua.
Nemçtiterçwawe
Nemçtiterçwawe mççri nemçti'utçawe
mççri nemçti'utçawe
neniukikç.
Te invitamos a que descubras todo lo que puedes neniukikç.
conocer en este módulo.
Wixarika
Leo y escribo
en mi lengua.
Wixarika
Huichol kç xaapatsie pepçkaxeiyakepemçti'uximayata, pç
'atsiparewieni'a'uximayatsikatsiekepemçtiuyema
tepemçrexeiyaterç warikatsie mççri 'utçarikatsie'a
niukikç, 'a'uximayatsikatsieyçkç'utçarika'aneneme.
'Ikç xaapatewaçkápemçretimamatekenikçterçwarika
mççri'utçarika'a niukikç.
Tematsi'iniepemçtiutaxexeiyanikç naimepemçtimaikakç'ikç
Leo y escribo
mçrayepinetsie. en mi lengua.
Huichol
Ter wame ‘anem yumate

Libro del adulto
wixarika • huichol Terçwame 'anemçyumate

Libro del adulto
DISTRIBUCIÓN GRATUITA
M KAYUTUA
Este programa es público, ajeno a cualquier partido político. Queda prohibido su uso para fines distintos a los establecidos en el programa. MEVyT Indígena Bilingüe
Mi nombre es:
Vivo en:
MEVyT Indígena Bilingüe
DIRECTORIO
Esteban Moctezuma Barragán
Secretario de Educación Pública
Rodolfo Lara Ponte

Director General del INEA
______________________________________________
Créditos de la presente edición
Coordinación general Dirección gráfica y cuidado de la edición

Celia del Socorro Solís Sánchez Greta Sánchez Muñoz
Adriana Barraza Hernández
Coordinación académica
Sara Elena Mendoza Ortega Seguimiento editorial
Carmen Díaz González María del Carmen Cano Aguilar
Elisa Vivas Zúñiga
Lilia Karina Benavides Gutiérrez Revisión editorial
Ramiro Gerardo Jiménez Chavero Agustín Escamilla Viveros
Laura de la Torre Rodríguez
Autoría Laura Sainz Olivares
Guillermina Duarte Hernández
Elisa Vivas Zúñiga Diseño de portada
Ricardo Figueroa Cisneros
Adaptación para la población hablante en lengua indígena
Ausencia de la Cruz González Diseño de interiores
Agustín Martínez de la Cruz Blanca Lydia Sánchez Zamora
Gilberto López Parra
Arturo Aguilar López Diagramación
Blanca Lydia Sánchez Zamora
Asesoría académica Ricardo Pérez Rovira
Adriana Berenice Blancas Pérez
Ilustración
Revisión técnica Ernesto Arce Ortega
Maribel Eloisa Hidalgo Morales Alejandro Villalobos González
Ricardo Figueroa Cisneros
Ismael David Nieto Vital
Blanca Lydia Sánchez Zamora
Mario Grimaldo González
Vanessa Hernández Gusmão
Fotografía de portada
Lizeth Arauz Velasco
Fotografía de interiores
Pedro Hiriart y Valencia
Lizeth Arauz Velasco
Juan Manuel Juárez
Leo y escribo en mi lengua. Huichol. MIBES 3. Libro del adulto. D. R. 2018 ©Instituto Nacional para la Educación de los
Adultos, INEA. Francisco Márquez 160, Col. Condesa, Alcaldía Cuauhtémoc, Ciudad de México. C. P. 06140.
Esta obra es propiedad intelectual de sus autores, y los derechos de publicación han sido legalmente transferidos al INEA.
Prohibida su reproducción parcial o total por cualquier medio, sin autorización escrita de su legítimo titular de derechos.
Algunas veces no fue posible encontrar la propiedad de los derechos de algunos textos y/o imágenes aquí reproducidos. La
intención es ayudar a personas sin educación básica, y sin fines de lucro. Si usted conoce la fuente de alguna referencia sin
crédito, agradeceremos establecer contacto con nosotros para otorgar el crédito correspondiente.
ISBN Modelo Educación para la Vida y el Trabajo. Obra completa: 970-23-0274-9

ISBN MEVyT Indígena Bilingüe con Español como Segunda Lengua: 970-23-0500-4
ISBN Leo y escribo en mi lengua. Huichol. MIBES 3. Libro del adulto: En trámite
Impreso en México, 2019.

Terçwarika maye'uxa
Miye'inçatarçme
Terçwarika mçkatsutç mçrayemie . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

Kemçyçni 'uximayatsika. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Kepemçti 'a'çkitçani 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Kepemçtiyurieni 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Huutarieka yapemçtikayani. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Kepemçti 'a'çkitçani 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Kepemçtiyurieni 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
Kepemçtiyurieni 3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Huutarieka yapemçtikayani. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Xaapate kemçrayuweiyatçka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

Terçwarika mçkatsutç mçrayemie
'Ikç xaapa temetsiyetuirie 'ahetsie te'uti 'erietç, 'ikçtsie
waçkawa pepçtikaxeiya petiterçwawetç pemayanikç mççri
peti'utçawetç.
Xçka pe'ititerçwani pepçretimamatekeni ketçtç mçreuku

'utçka 'utçarika mayehu, tsiere waçkawa pepçtikaxeiya
mareuyehçatç maayani xaapatesie, pepçretmaani kemçrayu
'utçwa mççri xeimieme pepeitimaitçyeikani.
Tita pemçretimaani 'ikç terçwarikatsie pepçyçwekaxçani

pemita'utçani kepemçreiti'enietçyani, mççri tsiere
pepçretimaani ke'anenetç terçwarika metsiparewieni
tçxaçtç'aixç pemçtiyurienikç.
'Ikç xaapa huutame 'inçarikç pçkatsutç, haikametç terçwariya

payehu mççri xexuimetsie pepçretimaani, pepçtita'utçani,
'aniuki 'aixç pepçretimaani mççri pepeitimaani kehapaç
mçreukuwewiyatçka 'utçarika.
Yapemçtikayanikç titapemçtiwawiyarie naimitç

pçtiyunaki'erie 'apinitçarika tsie mçrayepine, 'ayumieme
temeteha hçawe tuukarikç pepçtikupineneni.
¡Tseepa kepauka pemçretimaani pçyçwe!

Kemçyçni 'uximayatsika
'Ikç xaapatsie 'çkiyate pç'aneneme pepçkaxeiya,
mçkç yametikuhçaweni kepemçtiyurieni, yakatixaç
kepemçti 'uximayata.
Terçwarika
Kemçreuku'utç pepçretimani.
'Ikç'çkiya pçmerahçawe kename 'çkiyate mayehu
mççri 'utçarika peke'utixeiya. Tsiere pepçtikuxatani
hakewa pçhauyewetse terçwarika.
Pekahekaterçwawetç'arike pepeitimani.
'Ikç'çkiya metsiha'iniwa pemimaikakç yakatixaç
pemiti'eriwanikç, ketçtç mçreuku 'uxa 'ikç
xaapa, pemçyu 'çwiyatsie yakatixaç yapaçmime
pemakaterçwatsie.
'Utçarika pemayeterçwa.
'Ikç'çkiya pçmerahçawe kename peyuku'çwiyatç
pepçrakaterçwani. Peha'eriwatç kename
xçka heiwamieme perakaterçwa 'aixç
pemçkareitimaitçyani; ketçtç mekuyçneni
'aniuki, 'aparewiwame pçketineuta hçawi
kemerakaterçwirieni tsepa kepaçmexa, xçkata
'ekç'axaçta perakaterçwa, waçkawamexa
ketinakaterçwaxça.
'Utçarika keneutimaixça.
'Ikç'çkiya matsiha'iniwa pemaye'erietçyanikç
titamatsi waçkawame pemçreti 'enietçya
pemçrakaterçwaxçatsie.
Kemçreuku'utç'utçarika.
'Ikç'çkiya metsiparewieni pemikuxexeiyanikç
kehapaçtçtç mçreukuwewiyatçka 'utçarika,
hakewa meka'uxa miye'inçatarçmetsie mççri tita
mçreuyu'utçwa mukutetewatsie.
Ketinakaterçwa 'atçrçkarima
Terçwariya 'utçarikatsie yuwaçkawatç meta'enanakaku

'Ikç'uximayatsika pemçtsutçatsie 'aixç pemçtiu niukanikç,
waçkawa peyu'eniçriçkitç mççri kemçrayuterçwa.
Huutarieka 'uximayatsikatsie pepçyu'çkitçaneni
terçwarika yuwaçkawa memetsita 'eniekaku, 'etsiwa yçkç
pe'enukuyuruwatç yakatixaç yçkçpçta petikuterçwatç. 'Ikç
metsiparewieni pemçretimamatekenikç kename 'utçarika
yçkçpçta mekuyçne xçka 'etsiwa pe'ipata 'aniukitçarika.
Petimaikairí…
Kename hikç pemeitaxeiya çkitçarika 'aterçwarikatsie mieme
'atçrçkarima pemçreuta terçwawenikç.
Terçwarika yuwaçkawa meta'enanakaku 'utçarika
mayehu
Xçka petitatsutçamikç ketinakaterçwa 'atçrçkarima'utçarikatsie
pçtematehahçawe kename:
• 'Axçkaikamekç kenakaterçwa.
• Ketineutixaata ketçtç merahçawe mita'utça.
• Waçkawamexa ketinakaterçwa 'atçrçkarima mççri
yaketineuxata kemçreuku'uxa.
• Pemçtita hayewatsie keneuyu'çwiya keepetikatça
'aterçwarikatsie 'ikçtsie pe'itimaitçyeikatç:
kepemçtiuterçwa, kepe'enukuyuruwatç, xeiyakamekç
pekautiterçwawe mççri xeyukuxeçrieme xeketeneutixata
kexemçyçni 'aixç xete'uterçwatç xemakçnekç.
'Ikç'çkiya pçmerahçawe kename peke'ekaterçwa

xaapa neterçwame.
'Ikç'çkiya pçmerahçawe kename 'utçarika

peke'utiwauni xaapa 'amçyewa mçxexuitsie
pemçtita'uximayatakç.
'Utçarika
Kemçreuku'utç pepçretimani.
'Ikç'çkiya yamç'ane pçmerahçawe peke'itixeiya
'çkiya mayehu mççri 'utçarika yakatixaç
ketineutixata titamçreuyewetse 'ikç'utçarika
pepita'utçani.
Kemçreuku'utç'utçarika.
'Ikç'çkiya matsi'inie pemçyuku 'çwiyanikç tita
mçrakapine 'utçarika, hakewa meka'uxa
miye'inçatarçmetsie mççri ketçtç mçtiku'utçwa.
Kepemçti'utçani.
'Ikç'çkiya matsi'inie pemitimaitçyeikanikç
kepemçtayçni 'a'utçarikatsie: ke'aneme
pemçtita 'utçirieni, kepemçtitahçawe, kehapaç
pemçtitahçawe mççri kehapaç pemçti'utçani
'a'iyaritçarika 'utçarikatsie. 'Ikç tinaimitç ketçtç
pemaine 'axaapa pemita 'utçanitsie.
'Utçarika pepçta'utçani.
'Ikç'çkiya yametitahçawe hakewa pemçraka'çke
yakatixaç pemçraka'utçani, tita pemçtita'utçani
mççri kepemçtayçni 'a'utçarikatsie.
Pe'itixeiyame mççri 'aixç pemçti'utçani.

'Ikç'çkiya metsihaye'erikatsitçani kename
petitahayewame 'utçarikakç, pemitaxeiya
'a'utçarika 'axaapatsie: tinaimitç kapçrayehu
kepemçti'akuhçawe 'a'utçarikatsie, 'aku
yakaureuku'uxa kepemaine, yapçreuyewetse
'akuxi kaniyçweni 'aixç pemiyurieni.
Keneuti maixça 'aniukikç
'Utçarika pemayeterçwa yakatixaç pemeitimani 'aniuki
ke'anemekç mayu'utçwa
• Pemçtitatsutçanitsie 'utçarika
pemayeterçwa'aparewiwame metsiparewiekaku
ketinakaterçwa pemçretimaanikç tita niukiyarikç
pemçti'ata 'çkitçani.
• Pepçrakaterçwaxçani niukitçarika kehepaç mçtiu
'a'çkitçani matsi waçkawa pemçrakumaikakç'aniukitsie
timieme, peyuparewietç'axaapatsie
mçrakamanetçkakç “Petimaikairí…”.
Keneutimaixça titamçrayehu 'aniukitsie

• Pepçretimaani kemçtiyunaki'erie'a'uximayatsikatsie.
• 'Uximayatsika yçkç'aneneme pepçtiwewieni waçkawa
pemçrakumaikakç.
Pemikuxeçrieni 'aniuki hipame 'utçarikatsie

Pepitiwewieni kemçtiyunaki'erie wixarika 'utçarikaya
'a'uximayatsikatsie.
Tepitixeiyaxçani 'utçarika.
'Ikç'çkiya pçmerahçawe pemiti xeiyaxçani
titatsie yaxeikça kati'anene, kaniyu hekçaka
yu'utçarikatsie mççri yuniukitçarikatsie.'Ikç'çkitçari
ka metsi parewieni 'a'utçarikatsie mççri tsiere tita
niukiyari pemçtikaxeiya mçkçtsie.
Kepemçti 'a'çkitçani
1
Temaikç mççri 'amçyumaate:
Pepçyu 'çwiya mççri pepititerçwa
hau'erietç yapemçtayçnikç kemçreuku'u
xa.
Pepixeiya tita mçrayemie mççri ketçtç

mçtikuxata 'utçarika.
Pepikatsutçani terçwarika yuwaikawatç

memetsita'eniekaku.
Pepçretimaani kemçtiyunaki'erie mççri

hakewa meyunaki'erie mçkç 'utçarika.
Pepçtita'utçani mauyewekanitsie:
kehapaç, 'utçarika mççri 'aixç
pemiyurieni xçka pehauyeweni
'a'utçarikatsie.
Aniukitçarikatsie pepeitaxeiya
'utçarika yçkç'aneneme.
Kepemçtiyurieni
1
Kepemçtiyurieni
Ketemçteyurieni:
'£kiyate
pepçxeiya pemçretimaanikç titamçrayemie
'utçarika 'çkiya 'ayemietç xaapa 'ayeumetsie mçtitewa
“Kwiniya pçrawirieni tikuyeme matia xçka pe'ukahuní”.
P emekaterçwa mççri pemeiti'enietçyani 'utçarika 'çkiya
'ayemietç xaapa 'ayeumetsie “Kwiniya pçrawirieni
tikuyeme matia xçka pe'ukahuní”.
P epçrakaterçwa 'atçrçkarima yapehaitç ketçtç mçtikuxata
mita'utça.
P epçtita'utçani, pepekaxeiya mççri 'aixç pepiyurieni
mçraka'utç.
P epeitimaani kemçreukuwewiya 'utçarika 'çkiya 'ayemietç
xaapa 'ayeumetsie mççri mçraka'utç.
P epçretimaani titakç mçtiyuna ki'erie utçarika 'çkiya
'ayemietç mççri mçraka'utçtsie.
' Utçarika pepçkaxeiya wixarika 'utçarieyatsie.
12
Terçwame 'anemçyumate
'Çkiya keneutixeiya mççri kenakaterçwaxça

kememçte kuxata teçteri.
Keneyu'çwiyatç kwiniya mçweriwekç xçka xeime

pe'ukumayçani.
¡Petixeiri kereuku'uxa! Keneyu 'çwiyani

waniu ja, ja.
Waikç, xeimetsiere Petiutanawe,

nekaneixeiya ¿'ekç perakumate
temçwayuti'aitatsie. titamçtihçkç?
Teheta'axçame 'Au, temçte

tepeitiwauni. 'akumaikakç.
13
Nemçtiterçwawe mççri nemçti'utçawe neniukikç. Wixarika
Ketinekuxaatani.
• ¿Ketitewa 'utçarika kçyetsie maukuwerekai?
• ¿Hakewatsiere 'utçarika pç'aneme pepexei?
• ¿Tita niukiyari metiyetuirie 'utçarika mçraye'uxa?
'Çkiya 'utçarika 'çkiya

'ayemietç xaapa 'ayeumetsie
mççri ketineutixata
kepemçtiku 'iwawiyarçwa.
• ¿Ke'utiyuane 'çkiya xaapa 'amçyewatsie mayehu?

• ¿Ke'anetç pçrekema pçmçtitewaka xaapa'amçyewa?
• ¿Tita 'iwaurikayari petikaxeiyawe mçkçtsie?
Kenakaterçwa 'utçarika 'çkiya 'ayemietç xaapa

'ayeumetsie.
14
Kenakaterçwa 'utçarika 'çkiya 'ayemietç

xaapa 'ayeumetsie mççri keneuku
huyetça ke'aneme hamatça 'aixçmç'ane,
keneuyu'çwiyaka mçwewiyatsie.
Kwiniya tiyuwiriewetç Sífilis,

mçxuawe gonorrea,
metsikuwiyawe xçka: VIH/SIDA.
Kwiniya xçka Xeime

'ahetsie hamatça
'uwere 'ikç pe'ukahuni
mepçteyurie: pekayu
'çwiyatç.
Pçkahekça 'ikç
'Ikç hipatç kwiniya yamuyçnitsie
pçhçkç: waçkawa
pçranayeneika.
15
eneutiwawa 'utçarika 'çkiya 'ayemietç xaapa

K
'ayeumetsie mççri 'iwaurika keneuti'eiya.
Kepeyçanekaku metsikuwiyawe kwiniya pçrawirieni
tikuyeme matia xçka pe' xçka pe'ukahuní (its).

Kenaka'utça 2 kemçtiyu'çwiyatçre kwiniya pçrawirieni

tikuyeme matia xçka pe' xçka pe'ukahuní.
1

2

Ketinaka'utça kemçtiyurieka 'ahetsie wamukahane xçka

kwiniya mçweriwe kwinimieme mayatç metsi'ukuwiya
VIH-SIDA.

16
Ketinekuxaatani.
• ¿Tita petimate xaapa 'amçyeyeutsie?

• ¿Ke'anene?
• ¿Tita raye'utçka?
• ¿Kehepaç reukuwewiya 'utçarika 'çkiya 'ayemietç xaapa
'ayeumetsie?
çka hawai 'utçarika 'çkiya 'ayemietç xaapa

X
'ayeumetsie pehexeiya'ena keneutawewi.
17
'Utçarika kenakaterçwa.
Pera'a'eriwa:
'Utçarika 'çkiya 'ayemietç xaapa 'ayeumetsie

mçhçkç'çkiyatsie niukitçarika mçyetua mççri 'utçarikatsie
pçreuku'utçkaitç tita niukiyari mçtiyetua yakatixaç matsi yuri
pemçrayeitçwanikç kepemçtimaarie.
'Utçarika 'çkiya 'ayemietç xaapa 'ayeumetsie:
• Xeime keneuta'utça
• 'Inçarika pexeiya
• Pçraye'uxa 'etsiwa mççri 'aixç reuku'utç
• 'Utçarika 'çkiya 'ayemietç xaapa
'ayeumetsie'çkiya xekuxexeiyatç.
• Tseepa keneneme pemuyuri
mççri tseepa ke'aneneme
'utçarika mçxexui.
• Tseepa hakewa pemeita'utça
pçyçwe.
• Hakewa pepçretaxatçarieni
tawarie.
18
çkeneuyuri ( ) xçka 'ikç 'utçarika yuritçni yamçti

P
'itarika.
'Utç arika 'ayehutatç Yuri 'Itarika
'Utçarika 'çkiya 'ayemietç

xaapa 'ayeumetsie'çkiya
pçka'ayehu.
'Utçarika 'çkiya 'ayemietç

xaapa 'ayeumetsie
waçkawa pçkumaçwa
'utçarika mçxexuitsie.
'£kiyate niukitçarika
pçyetua.
Waçkawa niukitçarika
payemie.
Terçwarika kemçtitewa
paka'uxa.
19
1 2
1
Kenaka'utça ketitewa 'utçarika 'çkiya 'ayemietç xaapa
'ayeumetsie, hakewa pçhayemie 'ikç'utçarika.
3Hakewatsie
12Kemçtiutaine 2
23
Terçwarika 4 '£kiyate
kemçtitewa
3
34 45
4 5
5
5
20
etinakaterçwa 'atçrçkarima'utçarika mççri

K
yakeneutayçki kemçtiku'eriwa mita'utça.
'Axaçtameri kenakaterçwaka 'axçkaikamekç mççri
kepçreiti'enietçya yakeneutayçki.
Hamiku
Kepauka 'aixç pemçreu 'amaika a'iyaritsie
xeime keneutuiri waçkawa peminaki'erie,
neuta 'çkitça kename heiwerika mçkaxuawe,
mççri kepauka mçretimaani:
Heiwerika wapuyehçatçyani.
Mita'utça:
Celia Méndez Guillermo
Ketinekuxaatani.
• ¿Tita pekareti'enietçya pemçtiuta terçwaxçtsie?
• ¿Kepereka 'erietçya yapemçtiuterçwaxç? Hipame
keniwaruta 'iwawiya mçkçta kemeteheka'erietçkç
mematsi 'u'eni.
• ¿Kemeteheitimaixça 'ikç'utçarika?
21
Kenakaterçwa a'utçarika.
Petimaikairí…
Pekatita tsutçaweti 'akuxi, ketinakaterçwa 'atçrçkarima,

'aixç muyçne, ketçtç mçtikuxata mita'utça, 'ikç'utçariaka
'aixç tiyu'eniçriçki mekç, xeihaniyari mççri 'aixç 'anemekç
memçta'enana.
'Utçarika kenakaterçwa “Tsuri mççri 'açte”,

Neterçwame, mççri aixç keneuyukuyuri kwii
pemçrakaterçwakç.
'Ena mçka'uxakç pe'aparewietç 'aixç pemçtiterçwakç:
• enakaterçwa 'axçkai peheitimaitçyeçkatç

K
kememçtekuxata.
• 'Aixç ketineuterçwa 'atçrçkarima 'utçárika.
• 'Aixç pemçti 'a'eniçriçkçnikç, kenewakekatç,
manuyunçtsatsie.
• 'Aixç ketinekuterçwatç kepauka mçrayu
'iwauritçwanitsie, marikatsie mççri yçkç pemçkara
'eriwanitsie.
• Kenexeiyatç kemçtitewa 'utçarika, hakewa meka'uxa
mççri ke'ane pita'utça yunuikikç. Peka'ekaterçwawetç
keneutixeiya 'ikç.
22
Kenakaterçwa kememaitçka teçteri.
¿Ke'anetç pala mççri

piku pçtiyuniçtçani?
Tepçxe'aka'utçani.
Kexemçtetewa
nepçxe'aka'utçani
Nehutame palate. mççri tita
temçteyuniçtçaxçani.
23
Teçteri titamemçte'uyuniçtçaxça
Titewatç Tiyuparewiwame
Juana Hernández Martínez 2 palate
José López Juárez 2 pikute
Pedro González Sánchez 1 kaxetiya
María López Juárez 1 kçyexi tixitekeme
Ketinekuxaatani.
• ¿Hakewa hauyewetç pçhayani 'ikç'utçarika?
• ¿Ke'ayumieme 'ikç'utçarika?
• ¿Ketitewa 'utçarika 'amçyumaate mç'utça?
24
Kenaka terçwa mçraka'utç tepçatehetsie

mieme.
Mçraka 'utç tita

mçreyutinaneni
Mçraka 'utç
tepçate hetsie
timieme 2 kiruyari paapa
Xeime 'imumui 1 kiruyari narakaxi
Haikame palate 1 kiruyari wakanari
Haikame pikute 2 kahayari kayeta
Xeime kaxetiya 1 mamayari kukuri
Xeime xaari ½ kiruyari tuumati
Xeime maxitiyu 1 mu'uyari 'ahu
Tepçate 1 wiyariyari 'apaxuti

keweme
Xeime kçyexç
tixitekeme
Xeime
ti'inçnçatame
Huta kuweta ç teçteri
tepça Memaka 'ut
Tepça xitekeme
Domínguez
1. José Or tiz
les
a ri b el H idalgo Mora
2. M
z
é Iv á n Qu ezada Lópe
3. Jos
arcía
4. Catalina G
ález
. M a ría Ra mírez Gonz
5
25
Yurimekç ketineuta'utça.
¿Kereukuwewiya mçraka'utç?

¿Mçraka'utç titarayemie?

¿Titayari mçraka'utç tiyutiwewiwa?

Kenakaterçwa 'utçarika.
Pera'a'eriwa:
Mçraka'utç panuyçne memayuka'utçwatsie, heitserie,

titamçreuyewetse mçreyutinaneni.
'Utçarikatsie payuka'utçwa:
• Titamçreuyewekani.
• Heimana yukatsutçati hetçana haukayunetç.
Mçraka'utç waçkawa pçrayemiewe: tiwaçkakawatç, 'aixç
tiyuku'utçwatç'inçarika, kepauka, 'utçarika payemieni hakewa
meyutawewi, wakuruxi keme'anenetç memçte'uparewi,
hipatç tsiere.
Mçraka'utç pçyutiwewiwa pemaka'utçrekç kepemçtitewaka
yakatixaç kepauka pemçnuani, yakatixaç teyu'çkitçwamete
wahepaç kepemçtimateni.
26
'Iwaurika keneuti'eiya.
¿Mçraka'utç titarayemieni?

Mçraka'utç keneutawewi mççri

keneutimaixça kepemçtiku'eriwa.
Ke'ane nepçta'inieni
Memçte'a
ku ma
kemçraye'a ikakç
tçka
aiyu
Temçtenan
¿Mçraka'utç ke'aneme pepçtawewieni?

¿Titarayemieni 'utçarikatsie?

27
Keneutawewi mçraka'utç.
'A' mçraka'utç keneutaxeiya.
• Waçkawa rayemieni.
• 'Aixç kereuku'ukani.
• Kepemçtiku'eriwa rayemieni.
• Xçka teçteri me'aka 'utçarieni, ¿'amçnenekç
keneuta 'utça?
' mçraka'utç hekwamekç keneutiwewi xçka 'aixç

A
katiuwewiere.
28
Keneuti maixça 'aniukiçkç
'Ikç kenakaterçwa.
kutsira kwiemuxa huuyé
xuutsi meeta tépu
není ketsç maye'uxa
maaye tsççkç wiiki
Kenaka'çki 'utçarika, yaxeikça pekatiku'utçwat.
29
¿Kepaçmetç'utçarika mutiyuane pexeiya wixarika 'utçarieya?

¿Ke'aneneme 'utçarika nçitçwame pexeiya wixarika

'utçarieya?

Petimaikairí…
Wixarika 'utçarieya Kani hçkçtçni 'utçarika mçxexui

katini'utçwametçni mççri taniuki kaniparewiwametçni, naitç
yaxeikça pçkatiyuku'eniwa temutiniukatsie.
Wixarika 'utçarieya pçtaparewie ketemçteku'eriwa.
'Ayumieme, Wixarika 'utçarieya tsiere pçti'utçwame,
hipame tepeuyehçwa mçtiuta'utçanitsie, tepitaxata:
ke'ayumieme 'utçarika tepçtawewieni, ke'anemekç pçta'ure,
kereukuwewiyaka 'utçarika, kwi muyutiterçwa, hipatç tsiere.
Wixarika 'utçarieya yakatineuku wewiyaka: a, e h i, ç, k, kw,
m, n, p, r, t, ts, w, x, y,'.
Wixarika 'utçarieya tsiere yçkçpçta katiniuyu 'utçwani
heiwa, 'ayumieme 'aixç ketineu'utçaxça. 'utçarika nçitiwame
pçhçkç: aa,ee, Ii,çç,uu.
ee li çç uu
30
enaye'atçaxça 'utçarika pe 'aparewietç 'utçarika

K
mçxexuikç.
me a ' ka kie ari
' rç ma a ka ari
urit u e ' çte
t wari w rçkç t ka
t we atsa teikwa i
taika ita utça
31
Kenaye'atçaxça 'utçarika mçxexuikç meuyewetçkatsie.
X i witari 'a uyeyeikakaku 'ikçri neixa

atineika, hairieka mççri naurieka t uukari
tam mata metseritsie.
Kie eritari yunaitç
mepçteparewie, uwewiekame me awaçritçwatç
mçtiutixuaweri çkç.
Hai ieka tukaritsie taikai teç eri
yunaitç'i ai mepçteyetuani, 'ikçri, xu i
m ri tihipame, 'ukari me ika'etsakç
t karikç.
32
Nayehçniya wixarika 'utçarieya.
a e i
k m
n p r
u x
y ' aa
ii uu
33
Tita 'çkiyari tihçkç keneuta 'utça.
34
Keneuxeiya mççri ketineutixata 'utçarika

'ena mçka'uxatsie.
tçaxça
a me m çte'uyuniç
Teçteri tit iwame
Tiyuparew
Titewatç
tínez 2 palate
He r n ández Mar
Juana 2 pikute
z Juárez
José Lópe ez 1 kaxetiya
n z ález Sánch itekeme
Ped ro Go 1 kçyexi tix
ez Juárez
María Lóp
Ketinekuxaatani.
• ¿Tita'utçarikayari tihçkç?
• ¿Kereukuwewiyatçka 'utçarika?
35
Kepemçtiyurieni
2
Kepemçtiyurieni
Ketemçteyurieni:
Hipame 'etsiwa pakaterçwa 'Utçarika mçraye'utç hakewa

pemeti'uayemariwani meitimanikç ke'ayetaine.
Pçrakaterçwa mççri 'Utçarika mçraye'utç hakewa
pemeti'uayemariwani memati'uayemariwatsie.
Pçrakaterçwa 'eniçriçkiçmekç'aixç tikuterçwatç mççri
tiwara'çkitçwatç.
Pçtita'utçani, pitixeiya mççri 'aixç pitiyurieni
kepemçtiwaxaatçani 'aniukikç niukameta.
Peitimaani kemçreuku'utçka 'Utçarika mçraye'utç hakewa
pemeti'uayemariwani mççri kepemçtiwaxaatçani 'aniukikç
niukameta.
Peitimani titayari mçrayukaterçwa mayuka'utçatsie mççri
Hakewa meyukumaçwa 'utçarika tinçitçwame petimani a,
e, i, ç, u/mççri aa, ee, ii, çç, uu 'utçarikatsie mieme.
36
Kenaka terçwa kemetekuxata teçteri.
¿Ke'ane pepaka'utçani?
Ne'çya mççri neniwe.
Kepetitewa mççri kememçte

'hauyukumu'u hçatçka.
Ketinekuxaatani.
• ¿Tita xaapateyari reyuku'iwawa temçwati'uayemeriwatsie?
• ¿Xapate ke'ayumieme?
• ¿Ketinuani nehetsie 'ikç xaapatekç?
37
Keneutiwawa 'Utçarika mçraye'utç

hakewa pemeti'uayemariwani,
nakaterçwa mççri ketineutixaata.
¿Ke'anetç xaapa putawewi?

¿Titaperekaxeiya 'ekçpemaka'uxatsie?

¿Titaperekaxeiya yunaitç xemaka'uxatsie?

akewa pçreku'uxa 'Utçarika mçraye'utç hakewa

H
pemeti'uayemariwani.
Kenakaterçwa mayuka'utçatsie'ikç
pemçtiwaunikç.
¿Kepauka puyutawewi mayuka'utçatsie?

38
¿Kepauka puti'axe 'aixç'anetç?

¿Ketitewa mççri kemçrauteré peparewiyatç?

¿Keme'aneneme pemçware'utça?

¿Ke'ayumieme 'ikç xaapa?

enakaterçwa 'utçarika 'enamçka'uxa keme'anenetç

K
mepaye'uxa mççri 'aixç ketineu'utça.
¿Titaranuyçne cecasoeh?

¿Kereuhana 'ikç cecasoeh?

39
¿Kehepaç tiuyu'utçani mayuka'utçatsie hawaikç

temçkahehekça?

Kanakaterçwa mayuka'utçatsie.
'£kiya: '£kiya Mayuka 'utça tsiemieme.

Folio: Miye'inçatarçme pçhçkç xaapa.
Kepauka putawewiya: Mutawewiyatsie mççri
mayehçniyarie xaapa.
Hakewa meye: Hakewa meyutiwewiwa xaapate.
Estado: Hakewa metinuiwaxç menupini xaapa.
Kemçreutere: Kemçreutere 'aixç'anetç xaapa.
Temçwati'uayemariwatsie: Teçteri
memçwati'uayemariwatsie.
Manuhaitça kemçtitewa: 'Utçarika ke'ane xaapa
manuyurieni: ketitewa, kememçte'anukumu'uhçatçka, curp
mççri kewapeka.
Keme'anenetç memaye'uxa: Kemetetewa niwemama,
wamama 'uayem'ranupineni yakatixaç.
Pemçramaikakç kemç'ayumieme: 'Utçarika manuhaitça
mçrakumaikakç.
Kuruxi keneuteka yapemçra'eriwakç: Kuruxieya
yakatixaç kemçtitewa mççri kemçreuyukumu'uhça
manuhaitça.
40
Keneutiwawa xaapa 'amçyewa

mçraye'uxatsie la 'Utçarika mçraye'utç
hakewa pemeti'uayemariwani mççri
keneukunaxça xikçraçyemekç.
1. Manuhaitça kemçtitewa
2. Temçwati'uayemariwatsie
3. Kenemçtiyurieneni 'ikç xaapatsie
4. Keme'aneneme pemçwaraye'utça
Pera'a'eriwa:
'Utçarika mçraye'utç hakewa pemeti'uayemariwani

tewi pçtipinieya mççri 'iwatçarimama, memçyu'aitanikç,
'uayete mççri memçkawiyariekakç, teyu'uayemawamete
memçwaye'utsie, 'ikç pçrawiya (causes) pixeiya 275 kwiniya.
'Ikç xaapa piyetuaya ta'ukiyari, Mayuka'utçatsie temanu'uwa
taestadotsie.
Mçrayemie pçhçkç:
• Folio
• Estado
• Temçwati'a kemçtetewa
• Manuhaitça kemçtitewa
• Keme'anenetç memaye'uxa
• Kenemçtiyurieneni 'ikç xaapatsie
• Manuhaitça kuruxieya
41
enaka'utça mayuka'utçatsie, kenetaxeiya hakewa

K
peka'uxa.
ARI WATSIE
XAPA PEMATIUAYEM
Mçratiuayemariwa
PROSALUD 5
'Utçarika mçraye'utç hak

ewa
311035584 97
1
pemetiuayemariwani Inçari mayeteewi: xx-x xx-x xxx x:xx:xx am
wiya
ahç kwiniyat siekç Kepuka 'a xapa mutawe
Yunaime kiekatari mçw wa: PROSALUD
Akewa xapate mati'aitsi
iyatç
Kemçrauteré peparew
1/REUXITA /2016 'uti
'atç 31/HAWITA /2019 Estado 2
yetey
Uayetamete memuwa
ikç
Xçka peti ’iwani yahawa
ka'utç xapaya
Het siena mieme mçra 3 Pemçkayeiyarieni xçka
Ace do Hernández Mario peti'akutuayamçkç ya haw
aikç: 03
Kemçtitewa:
aç
curp
achm
'utçarika mayemie mçp
pemçkatiyurienenikç'
Hakewa me'akie: Domicilio Conocido #4
Keti'amare
Memuparewiya Kepetitita Anuiwarika
Kemçtitewa:
A'inçari mayatewi:
Maribel Ramírez García 7
3110358497-1
z
Gabriel Acedo Mar tíne
3110358497-2
Diana Reyes Soto
3110358497-3
Julián Ramírez García
3110358497- 4
'aneneme 'uaye
itiku 'uayemariwanikç 'aixç
'utça rika 'em aye tew i mat sitçrçkariya 'aixç pem yan i xçka waç ká petiwawiyarieka.
• 'Ikç yuk utua
çrawiyat sie, mççri 'ikç mçti 6
pemçkç'çitçariwanikç pem
aitç.
çari may uka'utça 'aye 'utç kememçtekakçne yun
çane mat
• Mçyetuiriyarieni kem Mana
a met sayaritsie/2016.
tç secasoe kaniuti'aka
haika witari 31 /'atahaik
mat si pare wie .
• Kemçrauteré aka'utsieni secasoe
pe'ayu'utçamçkçni pem
mautiyçne, hutarieka xçka atç.
i xeiwitari pekati 'akutuay
a yunaitç xemuparewiyan
çrau teré pep arew iyatç secasoe 'ekç 'aniwem tiyçn e mem çparewi yakakç.
• Kem ri mau
ç mepçteyukutuayani wita
Hipatçta xeinuwarite mçk i
xapate mati 'a'it siwa mççr
auka pepumie hakewa
pemuparewiyat sie yap
• Xçka petiupata 'axapa
pemçretaxaatçarieni naki'erie hau'erietç
rawiya. Mçpaç pçkatiyu
ti'ai ta, haw aikç texa xaatamete, wahetsie pçka
• Yunaitç memayu
etekç.
pemuparewiyaka 'uay
ulo 77 BIS. 4,
ani xapa kemaine artíc
ç mçkç 'aixçpçretienatçy
Kemçane matçari maye'ut ley kwiniyatsie mieme.
fracción I, II o III de la
4
yu kuruxi mau'utçani.
Xçka 'aixç reti'enatçyani
Temçwati'uayemariwatsie Estado
Keme'aneneme pemçwaraye'utça Folio
Kenemçtiyurieni 'ikç xaapatsie
Manuhaitça kemçtitewa Manuhaitça kuruxieya
42
Kenakaterçwa kepemçtiyurieni.
Petinç'atç:
a) Paapa nenanaimie.
e) Kçmç, pemçretimanikç.
Petiyexatatç:
h) Kçmç, pemçretimanikç.
i) Paapa nenanaimie.
¿Kepereitimaitçyeika 'utçarika mayemawetsie i?

¿Xçkape'eka terçwa tawarie, yexeikça rekuyçne?

¿Pemçrakateriwatsie titayari 'aixç petikuterçwani?

43
Petimaikairí…
Tseepa ke'anemekç niukikç pemçtiutaterçwaxç 'aixç

pepçtikuterçwani 'utçarika, temçtekuxatani ketemçteku'eriwa
yakatixaç kemçtixata mita'utça.
Kepemçtiuniukani mepçmatsi'enieka 'enakaremete,
hakewa meyutawewieni.
'Atçrçkarima kenakaterçwa 'utçarika.

Ketineutiterçwa meri'axçkai pemeiti'enietçyanikç'utçarika.
Confucio putayç:
“ Tita petimate. Pemçtimateni hepaç pepçkayçaneni,

mçkç pemimate pçhçkç”.
“ 'Aixç tiuka 'iyarime xçkape'anukunake tewi,
waçriyarika pepç'apitçani hepaçna pepçtiniuni. Haxa
tiuka 'iyarime matçata keneu'ati'iwawiya yaxeikça
kapumayare”.
“ 'Ahamiku pemçta hçawetsie 'aixç pepçtikayani”.
44
Kenakaterçwa 'utçarika tawarie.

Xewi 'utçarika: kepemçtiyurieni.
Hutarieka 'utçarika:
• Kepemçyçni heiwa,
• Kepemçtiyurieni hutarieka.
Hairieka 'utçarika: kepemçyçni.
Nepitimaixçani neterçwame
Ketinekuxaatani.
• ¿Ketçtçpçtikuxata mita'utça?
• ¿Pereitimaixça ketçtçmutaine 'utçarika?
• Pereitimaixça kename naitç yaxeikça mçkareuku'utçka.
'Utçarika kenakaterçwa “'Ayé mççri wiirçkç”,

Neterçwame, mççri aixç keneuyukuyuri kwii
'Ena mçka'uxakç pe'aparewietç 'aixç pemçtiterçwakç:
• enakaterçwa 'axçkai peheitimaitçyeçkatç

K
kememçtekuxata.
• 'Aixç ketinakaterçwa 'atçrçkarima'utárika.
manuyunçtsatsie.
45
• 'Aixç ketinekuterçwatç kepauka

mçrayu'iwauritçwanitsie, marikatsie mççri
hikçpemçkara'eriwanitsie.
mççri ke'ane pita'utça yunuikikç. Peka'ekaterçwawetç
keneutixeiya 'ikç.
Kenakaterçwa kemetekuxata teçteri.
'Ena tepçtahayewa,
¡'aixç pçyçnikeyu!
Kwii pçwiye.
Tepita 'utçani.
Xaapa tepanunç'ani
kepemçtiwaxaatçani
'aniukikç niukameta
yamemçteha'eriwanikç kename
'aixç temçtehau'erie.
46
'Iwaurika keneuti'eiya
¿Tita'utçarikayari metetiwewieni teçteri?

¿Ke'ayumieme 'utçarika?

¿Heiwa petita'utçakairi?, ¿ke'ayumiemetsie?

'Utçarika kenakaterçwa
Pera'a'eriwa:
Kepemçtiwaxaatçani 'aniukikç
niukameta'utçarika kanihçtçni tçrçkarima
terçwarietç. Pçtaterçwarieni yuwaikawa
memç'enananikçteçteri.
Hipatç kanihçkçtçni:
• 'Etsitewitç'aixçti'eniçrçikitç
• 'Ayetçrçkaçyetç
açkawatç pçxuawe, kepemçtiwaxaatçani 'aniukikç

W
niukameta:
47
• 'Ahetsiemieme
• Municipales
• Takiekari hetsiemieme
• Institucionales
Mutihaitça 'utçarikatsie titamçrayu'iwawa mççri kemayetaine,

teçteri memçtehamaikakç kememçteyurieni.
'Ikçpçhçkç:
• Ke'anehetsça peye'ani (hetsiena timieme)
• Ke'ayetaine titatiyutaxata
• Kepauka mççri hakewa
• Ke'anetç peiyenç'a (ke'anetç peita'utça)
enakaterçwa 'utçarika mayehutatçka mççri

K
keneukuruxitça xçka yuritçni yapçti'itarika.
'Utç arika 'ayehutatç Yuri 'Itarika
Niukitçarika hçkçkepemçtiwaxaatçani
'aniukikç niukameta 'atçrçkarima
kenakaterçwa 'utçarika.
'Utçarika 'etitçtçre mççri keyu'eniçriçkitç.
Ke'anetç menç'airiyarie pei'enieni.
'Utçarikatsie tihaikame pçrexeiya.
48
1 1
enaka'utça ke'anetçpçhçkç kepemçtiwaxaatçani
K
'aniukikç niukameta, hakewa peka'uxa.
1 2
Meiyenç'a 2 Ke'aye taine /
ketikuxata
Hetsiena
2 3 timieme 3
3 4 4
4
5 5
Kiekaritari xemuyehane xepahç awarçwa kename
'ikçtsemaana makamietsie tççri mepçtitsekieni
'auxçwime wiityari memexeiyatçka, takie mçtiwati
5
'uayemariwatsie.
'Atçrçkarima kenakaterçwa 'utçarika

49
Kenakaterçwa mççri keneuparewi

Guadalupe keneuta'utça xeime
Guadalupe pçkiekame San Isidro mççri

yu'iwama pçtiwataxatçanikeyu Santa Cruz
kiekatari kename huye 'aixç kaye'ane,
ka'anuyeyçkç.
¿Ke'anetç pita'utçani ke'ayetaine?

¿Ke'ayetaineni ke'ayetaine?

¿Ke'anetç penç'airiyarie ke'ayetaine?

¿Kepauka mççri hakewa meyutawewi tepau'utçani?

50
Keneutawewi
kepemçtiwaxaatçani
'aniukikç niukameta.

51
'Utçarika mayuyexeiya
Kenayexeiya 'utçarika kepemçtiwaxaatçani

'aniukikç niukameta kanayemiemçkç:
• Waçkawa raye'utç
• Hetsiena timieme
• 'Utçarika 'aixç ti 'eniçriçkçme
• Kepauka
• Ke'ane pita'utça
'Aixç keneuyuri 'utçarikakç

kepemçtiwaxaatçani 'aniukikç niukameta,
xçka hauyewekani.

52
enakaterçwaxça mççri keneutixeiyaxça

K
kemçreuku'utçka.
wirçkç tetsu kwixç
kwitapiç waakana 'atsi
tçpina 'etsi tsççkç
tihçtsiwame wiiki tawari
tuutu tçkç mata
53
enakaterçwa 'utçarika 'atçrçkarima, Keneuku

K
huyetçaxça ke'anenetç mayetçtç.
Petimaikairí…
'Utçarika mayetçtç kanihçkçtçni hutatç yaxeikça 'anenetç,

pemçtitaterçwatsie pekatineuterimçkç.
'Utçarika mayetçtç kanihçkçtçni: aa, ee, ii, çç, uu.
Keneuta'utça hetçana ketitetewa 'ikç'çkiyate.

54

aikame kenanuyeteçxi mççri kçmana haikame

H
'utçarika keneutiwewi.
1

2

3

55
'Utçarika kenakaterçwa mççri keneukuhuyetça

ke'anenetç'aixç mçkareuku'utçka.
Kiekari Piní 'Emçpa
Kiekari Piní 'Emçpa yu'aurie 'aki mariwetçkaime huta

pexeiya. Tsipçtiu'ane hetsiena mepatei teiwarixi
mçri wixáritari, yunaitç meyuwiyatç xçka wakiekaritsie
hatsitiuyçni.
Kiekari niuki pexeiya meripai kemçtçiyç. Teçteri
mepçtexaxata mçixa witari panukamie putawiyexç
katineuteré xeitewiyari tukari, pçkahaununuwakai
tuukarikçmççri tçkarikç.
Yamçtiçyçnekaikç'ikwai naitç pçreukuxçxça, kçyé
tixçriyame kitata. Kiekarie kanexeiyakaitçni xeime
mçtiwatuiya, yemçtiwiyekaikç, naitç katiniwayexççni
mçtituiyakai mepçkayçwawekai memçteheunanaiyuni.
56
'Utçarika keneutaxeiya tawarie mççri

'aixçketineu'utçaxça.
Kiekari Piní 'Emçpa

Kiekari Piní 'Emçpa yu'aurie 'aki mariwetçkaime huta
pexeiya. Tsipçtiu'ane hetsiena mepatei teiwarixi
wixáritari, yunaitç meyuwiyatç xçka
wakiekaritsie hatsitiuyçni.
Kiekari niuki pexeiya meripai kemçtçuyç Teçteri
mçixa witari panukamie putawiyexç
katineuteré xeitewiyari , pçkahaununuwakai
tçkarikç.
Yamçtiçyçnekaikç'ikwai naitç pçreukuxçxça, kçyé
. Kiekarie
kanexeiyakaitçni xeime mçtiwatuiya, yemçtiwiyekaikç,
naitç katiniwayexçni mçtituiyakai mepçkayçwawekai
memçteheunanaiyuni.
57
Keneutixeiyaxça mççri ketineutixata hutame

'utçarika pemutiwewi.
Kiekaritari
xemuyehane xepahç awarçwa kename
'ikçtsemaana
makamietsie tççri mepçtitsekieni
'auxçwime
wiityari memexeiyatçka, takie mçtiwati
'uayemariwatsie.

58
TSIE
MA RIWA
IUAYE
PEMA
T
ar iwa
X APA iu ayem
M ç rat
4 97 m
3 55 8 x:x x a
3 11 0 x x:x
x-x x x
x x-x x
ALUD
ALU D
teewi: wiya PROS
PROS çraye'utç hakewa

maye pa mutawe :
Inçari 'a xa it s iwa
Kepu
k a a ti 'a
ate m
tsiekç a xa p
ika m ni Akew
'Utçar ariwa winiya
e t iu ayem ri mçwahç k
pem e kiekata Estad
o
19
Yunaim atç IT A /20 awaik
ç
re w iy
pepa ti'atç 31/H
A W ni yah
u te ré 'u a p e ti ’iwa çk a
03
a Xçk x
Kemçr ITA /2016 ayetey y e iy arieni ya hawaikç:
X u w a
1/REU ete mem Pemçk tuayamçkç
m
apaya ku
Uayeta a'utç x z Mario peti'a çpaç
m çr a k
n án d e mie m
a m ie m e
e d oH e r
ri k a maye nikç'
n A c 'utç a en e
Hetsie atiyuri
itewa
: pemçk mare
Kemçt achm Keti'a
4
o n o cido # u iw a ri ka
ilio C An
curp
Domic titita
e'akie
: Kepe
w a m
Hake
:
wiya itewa rcía
upare Kemçt ez Ga
Mem tewi: l Ramír z
n ça ri m a y a
M a ri b e
o M ar tíne
A'i ce d
3 5 8 4 97-1 G a briel A oto
3110 -2 Reyes
S
e 'uay
e
58497 Diana García e ne m
31103 -3 R a mírez ik ç 'a ixç 'an wiyarieka.
5849 7 Juliá n n a
ariwa etiw
31103 ayem çka waçká p
58497
-4 iku 'u x
31103 ix ç pemit kutuayani
ya 'a iyu naitç. na
çrçkari kç mçt çne yu 6 . Ma
i matsit tsie, mççri 'i m çtekak ie/201
'e m aye te w
a w iya 'u tç k e m e
m e ts ayarits
ka em çr a 'aye ika
'utçari riwanikç p ka'utç 'ataha
• 'Ikç ç'çitça mayu ri 31 / ayatç.
pemçk atçari ik a wita ecasoe. 'akutu
k e m ça n e m
iu ti'a ka h a
ts ie n is it a ri pekati
arieni e ka
n
e ma k
a'u eiw
iyani x akakç.
etuiriy ietç se
c a so
çkçni p parew
• Mçy i parew e'ayu'utçam ç xemu emçparew
iy
ççri
m a ts u n a it m iwa m
ap ema y mautiyçne
çr auteré tarieka xçk iw ti 'a'its
• K e m
e , hu 'e k ç 'a n
i w it a ri
x a p a te ma
y çn e n
mauti tuaya akewa
s o
seca etç
wiyatç epçteyuku mie h au'eri
epare pe pu erie h
çr a u teré p arite mçkç m y a p auk a a ti y unaki'
• Kem tçta xeinuw atsie pçk
arewiy Mçpaç
Hipa emu p wiya.
'a x a pa p ts ie pçkara
w ah e
upata eni mete,
a peti ri xaata BIS. 4
,
• Xçk etaxaatça ç texa ulo 77
p e m çr
it a, ha w a ik
m a in e ar tíc
uti'a a ke
emay etekç. ni xap mieme.
aitç m a 'uay natçya
• Yun parewiyak ix çp çretie k winiyatsie
pem u çkç 'a la ley
e'utç m III de
ri may ción I, II o
n e matça fr ac 'utçan
i.
Kem ça i ma u
i y u kurux
ya n
'enatç
ixç reti
Xçka 'a
Ketinekuxaatani.
• ¿Kereukuwewiyatçka 'ikç'utçarika?
59
Kepemçtiyurieni
3
Ketemçteyurieni:
'£kiyate kenitixeiyamçkç meitimanikç'utçarika maye'utç

kemçtiuyuwewiwa kwitame ha mçkahauyehçwá.
Kanekaterçwamçkç tsiere peitimani maye'utç
kemçtiuyuwewiwa kwitame ha mçkahauyehçwá.
'Eniçriçkçmekç kanekateriwamçkç yutemawietç mççri
yuheiwerietç.
Pçraka'utçani, pitixeiyaxçani mççri 'aixç pçti'utçani 'uaye
kemçtiu'ieni.
Pitixeiya kemçreuku'utçka maye'utç kemçtiuyuwewiwa
kwitame ha mçkahauyehçwá mççri 'utçarika 'uaye
kemçtiu'ieni.
Pçretimanitsiere titayari tiuyuta'utçwa 'uaye kemçtiu'ieni.
Hakewa meyukumaçwa 'utçarika mutiyu'ane petimani k
mççri kw 'utçarika tsiemieme.
60
'Çkiya keneutixeiya mççri kenakaterçwa

kememaitçka teçteri.
Pepçti'inemeri xçka
kwitame petawewiemçkç.
¿Ke'uyeyeume?
Keneuxeiya, 'enapçtika
kehaukatewame
Hç, 'enapçtika pemçti'ine.
kepemçtiwewieni.
61
Ketinekuxaatani.
• ¿Ketitewa 'utçarika 'amemçyumate memiterçwa?
• ¿'Ikç'utçarika heiwamieme petikumayçakairi?
• ¿Kepauka?
Xaapa maye'utç kemçtiuyuwewiwa

kwitame ha mçkahauyehçwá.
tiuwewieni
H. kwitame kemç
Teetexi tçkçme çti'iné 1.80 a
i 'akwitame. Pem
1
ume 2 teewime)
utç (1.80 m 'ataye
1. Pemçtawewien
tepça
Tsimçtsuyé'ataye Waçká rauhaname
6
utç (1.80 m teewime
mççri 10 cm 2 tihçayame m hau kat ew am e.
Tsimçtsuyé 'ataye 2.50 itekç,
Keuruwite 2.5 m
teewime
i mukamaré tepçax
2. Pemçtawewien se'ikç'ixumawame
25 'atayeume) 4
4 pulgadas
Kurumawi PVC de
100 Kçrapuxi
1 y 2.5 m teewime teetexikç mççri mçt aré , pem itsutçani
e mukam
Haxukç wewiyatç
ki wewiwame pulgadas xiekarikç. Pe'inçm ukç
ni naukamexa hax awame
PVC de 4
200 1 Matituni
'ituparitsie maum
ariketçka
Naaxí waçká tsaku
yari pemuwakuwewie riet ç'ix um
Tepça 'axaxawatç 4
Kwie pekawi
mçwewiyatçkakç.
3
mçti'ixumare
ukeka 'ituparitsie
yari 1 Tepça mauk
çnik ç yax eik ça
10 Tumuaní waçká tsaku
mçtse'ikç. 'Aixç mçy yçnikç.
çmç
a kwitame manukamaré 'aix
E. Kemçtiwewiw tsá mukurumaçye
3. 'Aixç ketineuke
ari mayukuwiyatsie,
wiwetç'a kwitame, muxawá'ixum a
Akuxi peka'itawe ç ketineuwiyatsitç
çtimaika kepaç muwakumatsie 'aix puxikç. Xçka
pauyewetse pem ayepaçme yuwewiya, mçtihçiwakç mççri
kçra
ni muxawá
pemçtiwewieni. Kem çtiwewiwa iyatsitça matitu
kem hauyeweká, keneuw kwiepa.
kaniyuxaçtsinçaka, ma nut i'an ikç wap aitç
yemaré.
peyeweiyatç. i kwitametsie mu
4. Pemitawewien atç'ixumawame
2 teewime
pe'uti'ine em aré we wiy

çtçni xçka kwiepa Manuy e
Xaawatá: Kani hçk kietçkaitç, 'akwitam çkç
puyuwewixime 1.8
0 'a mçtse'ikç,kçyé xite uim
çha uka tew atç sie 'auriena kanau'
mççri 'ipa muwakuwewiyat aré ,
1.80 m 'atayeume
ç 30 cm . Ma nuy em
2.50 m.
i hçkçtçnimuwakuw
ew iwa mçpaç hautitewat
Wakutse'itç: Kan kukeni, 'çxatsi
xaierietsie mççri kaniwakuw
ewiwani ha mçkapitça mauka paitç.
, mei'in ikç'u
mme exawat ame mçtse'i. mçkahaukawiwien muyemaré,
kí h a ik a
a tçwewiyatçkaitç ki wewiw i 'akwitame heimá
a m a 'a
eukun ççri peikuwiya teeaté
tshax
it çw ukç
aré, 'ixumari mçk
ahe wa' unekç 5. Pemitawewien ma çwa tç, haxu pemçmu
iná
7. Ken rikçauy iku
Kan mew eká kwietayeik tç mukam titamçtiuyçne pet
texitsimçpepe, tum
uanari
kçyeya e h e ik atsinatç ets ie pe' ent inçi tçam e tee a,
kçrapme
kçp uwewiya.
uxiwak tsie. mem
titçtçye' exats ie çtçnimanuyema 'a kwitam ri xiekari. Manuy
em
kem
witex ikçu mu ixu
xe ime : Kan
ihçk
a mituikanikç'upai
tç mutse'irike, ha mçç nuyematsie, pe'ihayewatç
keuru Tee ka ke'e riek ma
naki ri e
'eane heiamá ,kat
riyá ,
iniy una iwiyetsie. 'aixçmçreukumaká ni yeixame.
niyuwak
Katimu um exa wamçkahaukakunekç upaitç mukaw ma na ma nyu we wie
tsie , peew miya, ha exa mewatixawatsie kçyé, keuruwi
maumçt wieiwa kuw
ikç.a: Kani hçk tsi uma ikç ema 'akwitametsie me
tsunuy çye rieka
make'e ien i 'akw itam e
'e ka n
em
uta nuy ani tepça ts im çtçn
u
ççri a heimá ri
mççní mkat
u iniy
ku ruuna 6. Pemitawew 4 pemukauitçani.
Keuruwi
maMa tç manukhaye ni mma e nuy
kç m em u ti ke
matuikanikç.uyema 'e ts iwa kçyeyari naukame akaku 30-40 cm akwitame
e mwee n ukiatç,
wiy ti ça ya m u w açmi m ew
8. P yatçita maana
çaakw aníitç mçkKi heimá
w'aka sie, tablakç xçka muka'uiré haukat ixçrienikç.
eikçh
ri pne
mççke'a mçt ç, m xa aui ka we. a mçtakwitat nikç. ayaritsie, mçk a hat
WKanapait çtçni tew m manayeix namarike manuyema 'itsikin
Kw
kçra xikç. e:
puitam ihçk
kwieta ie, ha mçka'a
itç,pçy
'e te w çwe .e ts
mu wa ewienuikawiwiy
xaitaw
pe' kwitam e ya kç .
heirimá Maye'utç kemçtiuyuwewiwa kwitame ha 3
wiei tçhçkmçtçni ki muyutawewienim exakçye çraukuwewiya

'an uka
Ki: Kan ixame
kw it ameye pemixeiya ke wani
m mçkahauyehçwá
ieni 'a çwe tite
itawew ekç. Pçy 'axipau kenikç.
9. P2em i'atayeyeum anyeyaxetsie emanukayaxi
mççrits se'ikç. Mem u m ate m açwatç Kemçraniuwa mçpaç pemçtiyurieni
çt
haxu m umate, tsime
m çy pekum
m çy m e xa kçyeyari ani Xçka yutawewimçkç kwitame ha mçkahauyehçwá, waçkáreuyewetçkaitç
'am e uwieni, pemaumana xç pçtiuyçne mççri 'utçarika maye'utç kwitame kemçtiuwewieni.
ri pema 'Upaitç,
, 'itupa wi maxaxawa namirikenikç. aitç Pauyewetse tewi mçtimate kwitame kemçtiwewiwa pixeiya xçka 'aku
'inçmeri a iu p
10. Pe tepça mçxçxçr nikç mççri mçt arçmikenikç'u 'aixç reukuwewiyaka.
mççri iuyepie
rike aun
upá mçr
'aixç mçt ré tepça 'em Kwitame pçkawewiwa'ahurawa haki'utça harakuna mççri mçkurumawi
a u ku ke
m .
kaikaku ha mukunetçyeika. Pemitiwauní kemçrau'eka, muye'ekanikç. Kwitame
pe'aye kç meta,
çreuteré 'akwita
mçkahautitenini tau manatineikatsie kaiwá pçta hakuniereme.
m e w açká m çkahaukakunekç Kwitame ha mçkahauyehçwá.
a
I. ak wit wiyatç'upaitç ha
m
.
Pe'iç aré. itameta
ewati'ç 'ani, 'akw A. Mçreuyewetçka mçraka'utç
'axamçr epçkaraukatu
ç p hutakça
Tixa çt
ye'itiwa
tç. 15 cm,
wiwatç
Yapetiu tç'itupari. naxi p e h a u ka Kepame Mçreuyewetçka Kepame Mçreuyewetçka
a
Yapetin , yapaçmeme atixawa
tsie 2 Tepçatsimçtsutsui 1 Teetexi tsimçpepe tçkçme
Tuukari
kç e mew ani.
ççri pçyçw
5 Tepçate 1 Xiekari tçkçme
. m wiwiw
tukarikç rewatiçakakç ri, pemeuka
a ya
Axamçk etá naxi kçye 1
m
'akwita
62
enakaterçwa 'amçnenekç maka'utçka mççri mçyçyçwi

K
mççri keneuta'utça kepemçra'eriwa kemçreuku'uxa.
1
2
3
4
5

¿Ke'ayetaine E tsie mçka'uxa?

63
'£kiyate H tsie mayemie, ¿kepera'eriwa ketikuxata?

1

2

3

4

5

6

7

8

9

64
10
Kenakaterçwa 'utçarika naimime.
6 Tsimçtsuyé'atayeutç (1.80 m 'atayeume 2 teewime) 1 Teetexi tçkçme H. kwitame kemçtiuwew

Tsimçtsuyé 'atayeutç (1.80 m teewime mççri 10 cm Waçká rauhaname tepça
25 2
'atayeume) tihçayame
1. Pemçtawewieni 'akwitame
100 Kçrapuxi 4 Keuruwite 2.5 m teewime
2.50 m haukatewame.
Kurumawi PVC de 4 pulgadas
200 Haxukç wewiyatç ki wewiwame 1
y 2.5 m teewime
2. Pemçtawewieni mukamar
3 Tepça 'axaxawatç'ituparitsie maumariketçka 1 Matituni PVC de 4 pulgadas teetexikç mççri mçtse'ikç'ix
4 Naaxí waçká tsakuyari xiekarikç. Pe'inçme mukam
10 Tumuaní waçká tsakuyari
1 Tepça maukukeka 'ituparitsie pemuwakuwewieni nauka
mçwewiyatçkakç. Kwie pek
E. Kemçtiwewiwa kwitame mçtse'ikç. 'Aixç mçyçnikç ya
manukamaré 'aixçmçyçnik
ha
kwitame Akuxi peka'itawewiwetç'a kwitame, 3. 'Aixç ketineuketsá mukuru
m çt iu y u wewiwa pauyewetse pemçtimaika kepaç muxawá'ixumari mayukuw

ke
Maye'utç hçwá pemçtiwewieni. Kemayepaçme yuwewiya, muwakumatsie 'aixç ketin
mçtihçiwakç mççri kçrapuxik
ye kaniyuxaçtsinçaka, kemçtiwewiwa
mçkahau peyeweiyatç. hauyeweká, keneuwiyatsi
1.80 m 'atayeume 2 teewime

eni ewetçkai
tç
mçpaç epha emçtiyuauriyehçwá, waçkáreniuy. manuti'anikç wapaitç kwie
n iu wa m çk ah ew ie Xaawatá: Kani hçkçtçni xçka kwiepa pe'uti'ine 4. Pemitawewieni kwitamet
Kemçra m mçtiuw ka 'aku
çkç kwita
wewim itame ke
e'utç kw pixeiya xç mççri 'ipaçhaukatewatç puyuwewixime 1.80 'a Manuyemaré wewiyatç'ixu
ewiwa
Xçka yuta ççri 'utçarika may itame kemçtiw 2.50 m. mçtse'ikç,kçyé xitekietçkait
m mate kw
pçtiuyçne tewi mçti i Wakutse'itç: Kani hçkçtçnimuwakuwewiwa muwakuwewiyatsie 'aurie
ew et se urumaw
Pauy
uwewiyak
a. mççri mçk e mewati'inierietsie mççri kaniwakuwewiwani mçpaç hautitewatç 30 cm.
'aixç reuk harakuna ekanikç. Kwitam ha mçkapitça maukakuken
ur aw a haki'utça a, m uye' e.
haxukç wewiyatçkaitç ki wewiwame mçtse'i.
ew iwa'ah m çrau'ek nierem Kanauyeweká kwieta teeté mukamaré, 'ixumari mçkahewa'unekç mçkahaukawiwienikç'upai
pç ka w au ní ke ta haku
Kwitame etçyeika. Pemitiw eikatsie kaiwá pç mewakuwewiya. 5. Pemitawewieni 'akwitame
in
ha mukun enini tau manat Teetexikç muye'ixume: Kanihçkçtçnimanuyema 'a kwitametsie titamçtiuyçne petikumaçw
mçkahau
tit au yehçwá. pe'entinçitçame teetexitsi
ha mçkah muwakumane heimá,katiniyunake'erieka mituikanikç'upaitç
Kwitame mçtiwakuwewiya, ha mçkahaukakunekç upaitç mukawiwiyetsie. mutse'irike, ha mççri xieka
a mçr aka'utç Manuyema: Kani hçkçtçni manuyema 'akwitametsie meexa 'aixçmçreukumaká manuy
yewetçk wetçka
A . Mçreu
Mçreuye mewatixawatsie mana ma
Kepame tçk çme wewiyatç, manukayeni manuyema heimá mççri katiniyunake'erieka
tsimçpepe 6. Pemitawewieni 'akwitame
Teetexi ke'ane mçtakwita mana 'akaitç mçkçmituikanikç.
wetçka 1
Mçreuye çme kçyeyari naukame 4 pemu
1 Xiekari tçk Kwitame: Kanihçkçtçni tewi manayeixa mçtakwitatsie, tablakç xçka
Kepame muka'uiré haukatewakaku
çtsutsui pe'itawewieni pçyçwe.
2 Tepçat sim 1
Tepçate Ki: Kani hçkçtçni ki muyutawewieni kwitame heimá. manuyema 'itsikinayaritsi
5
atayeume 2 teewime) 1 Teetexi tçkçme H. kwitame kemçtiuwewieni

teewime mççri 10 cm Waçká rauhaname tepça
2
tihçayame
1. Pemçtawewieni 'akwitame. Pemçti'iné 1.80 a 7. K
ene
4 Keuruwite 2.5 m teewime
2.50 m haukatewame. kçyey ukunama
me 1
2. Pemçtawewieni mukamaré tepçaxitekç, kçrap arikç mççri 'akí haika
u
keuru xikçpehe peikuwiy mexa, me
y 2.5 m teewime
teetexikç mççri mçtse'ikç'ixumawame a
Katin wi kemu ikatsinatç tsitçwatç xa
maumariketçka 1 Matituni PVC de 4 pulgadas
xiekarikç. Pe'inçme mukamaré, pemitsutçani iy ti y
mauw unaki'e tçtçtsie. eikatç
4 Naaxí waçká tsakuyari
pemuwakuwewieni naukamexa haxukç ri
mauta ietsie, p eka xeim
1 Tepça maukukeka 'ituparitsie
mçwewiyatçkakç. Kwie pekawirietç'ixumawame 8. P 'e em e
Kemçtiwewiwa kwitame mçtse'ikç. 'Aixç mçyçnikç yaxeikça mçti'ixumare eme kanikç. exaawari mexatsie
manukamaré 'aixçmçyçnikç. mççri nukitçani yá,
kçrap p e ik çhçay te p ça tsim
3. 'Aixç ketineuketsá mukurumaçye u a
uxi peka'itawewiwetç'a kwitame,
muxawá'ixumari mayukuwiyatsie, muxa xikç. Wa tç tihçaya utsutsuik
p
uyewetse pemçtimaika kepaç
muwakumatsie 'aixç ketineuwiyatsitça 'anuk wa 'etew aitç, max mekç mçç ç
awie it a ri
mçtiwewieni. Kemayepaçme yuwewiya,
mçtihçiwakç mççri kçrapuxikç. Xçka tç mu ç, kwieta waní mu
niyuxaçtsinçaka, kemçtiwewiwa 9. P kawiw m wa
hauyeweká, keneuwiyatsitça matituni muxawá emit
a iyets aukawe. mautike
yeweiyatç. mççri wewien ie , ha m Ki heim ní muk
manuti'anikç wapaitç kwiepa. ts i çka'a á u
haxu i'atayey 'akwitam
e nama muyema rumaçye
awatá: Kani hçkçtçni xçka kwiepa pe'uti'ine 4. Pemitawewieni kwitametsie muyemaré. 'ame mçtse'ikç. umekç. P eyeixame riken
ikç.
'etsiw
a
mçyu çy
ri 'ipaçhaukatewatç puyuwewixime 1.80 'a Manuyemaré wewiyatç'ixumawame mate Memany çwe pem mexakçy
0 m. mçtse'ikç,kçyé xitekietçkaitç, 'akwitame 10. , tsim eyax ix e iya k e y a rikç
Pe'in emçy etsie e
akutse'itç: Kani hçkçtçnimuwakuwewiwa muwakuwewiyatsie 'auriena kanau'uimçkç çmeri umate 'axipa m çra
mççri , 'itup mem utitewa ukuwewiy
wati'inierietsie mççri kaniwakuwewiwani mçpaç hautitewatç 30 cm. Manuyemaré, 'aixç tepça mçx ari pem anuk
ayax i
n a
m a
xukç wewiyatçkaitç ki wewiwame mçtse'i. ha mçkapitça maukakukeni, 'çxatsi mauk çtiuyepie çxçrawi m uwieni, m ikenik
ç.
a
té mukamaré, 'ixumari mçkahewa'unekç mçkahaukawiwienikç'upaitç. pe'a ukeré tep rikenikç m xaxawa p exa kçye
yeka y
5. Pemitawewieni 'akwitame heimá muyemaré, ikaku ça 'emup ççri mçtiu emauma ari peku
. á mçr n n maçw
Kanihçkçtçnimanuyema 'a kwitametsie titamçtiuyçne petikumaçwatç, haxu pemçmuiná I. ak
witam auna amiriken axçani atç
rçmik ik
iniyunake'erieka mituikanikç'upaitç pe'entinçitçame teetexitsimçpepe, tumuanari
Pe'içw e waçk enikç' ç. 'Upaitç,
mutse'irike, ha mççri xiekari. Manuyema, u p a
'axam iyatç'upa á mçreu
ahaukakunekç upaitç mukawiwiyetsie. itç
manuyema 'akwitametsie meexa 'aixçmçreukumaká manuyematsie, pe'ihayewatç it teré
Tixaçt çrewati'ça ç ha mçk
mewatixawatsie mana manyuwewieni yeixame. ahau kç
anuyema heimá mççri katiniyunake'erieka
6. Pemitawewieni 'akwitame kçyé, keuruwi Yape ç pepçkararé. kaku
akaitç mçkçmituikanikç. tiuye u k atu'a nekç'
kçyeyari naukame 4 pemukauitçani. Keuruwi Yape 'itiwa ni, 'a akwit
ti ameta
wi manayeixa mçtakwitatsie, tablakç xçka
muka'uiré haukatewakaku 30-40 cm akwitame Tuuk natç'itup tç. kwita ,
arikç, a ri . meta
tukari yapa .
manuyema 'itsikinayaritsie, mçka hatixçrienikç. k çm
awewieni kwitame heimá. Axam ç. eme
naxi
'akwit çkarewati peha
ukaw
ametá çakak iwatç
3 naxi çm
4 kçyey ççri pçyçw 15 cm
, huta
ari, p e me kça
eme w
ukaw atixawa
iwiwa ts
ni. ie
65
'Epaç'aneme keneuteka () xçka'utçarika

mayehutatçka yuritçni yapiti'itarika.
Yuri 'Itarika
Maye'utçtsie payemie titamçtiuyçne

kwitame mutawewieni.
Kwitame 10 pçrexeiya titetewakame.

Kwitame mewati'inirietçka haa
kareuyehçwa.
Kwitame kanitawewiemçkç mçrakumate.
Kwitame hatça tiwewiwa.
¿Kemeteyukuxaxatçwa kwitame memçtawewienikç?

¿Kwitame ketitetewakame pçrexeiya?

66

Keneuta'utça haikakç maka'uxa kemçtiwewiya kwitame:

¿Ke'ayumieme kwitame hetsiemaka?

¿Mçixa mçtihunikç kememaitçka yapepçtikayani?

67
Kenaka'utça titamemçtimate maye'utçtsie.
¿Ke'ane?

¿Titarayemie?

¿Hakewa peyuyetua 'ikç'utçarika?

Xeime 'çkiçya keneutawewi hawaixçka peheixeiya.
68
Pera'a'eriwa:
May'e'utç utçarika kanihçkçtçni mitaterçwa yakatixaç

mita'utçwa titanemçreuye hçwa.
Maye'utçtsie kanayemieni kehepaç pemçtiyurieni, turuki
kepemçtimayçani, pemçtita'uximayatatsie.
Hipatç maye'utçtsie 'ikç katinaye huuni:
• Kemçtitewa maye'utç
• Titamçrayu'iwawa yakatixaç kepemçyçni
• Mçraka'utç titapemçreuyehçwa
• Kepemitikumari'utçariwa May'e'utç
pemanukuweiya
• Kepemiyurieni 1.
Kanixuaweni maye'utç hipatç waçkawa

rayemietç, kanihçkçtçni: inierika mççri çkiyari, 2.
xçka xewitç'ihekçata ti'uximayatamete
mukuwetçkatsie; pçrayemietçkatsiere
3.
kepemçkatiyurieneni, pewamatç,
kepemçtiyurieni yakatixaç kepemçtiu'çwiya.
Waçkawa kanixuaweni maye'utç:
4.
'aixç pemçtiyurienitsie, tixaçtç
pemçtitawewienikç, xaapa pemçtahçniyakç,
tixaçtç pemçtitawewienikç yakatixai
5.
ketikutairiketçka tseepatita.
69
eneu'utça maye'utçtsie ke'anetç'aixçmçreuku'uxa

K
'utçarikatsie.
1. Terçwarika kemçtitewa
2. Kemçraniuwa mçpaç
pemçtiyurieni
3. Mçreuyewetçka mçraka'utç
4. Kemçtiwewiwa kwitame
5. Kwitame kemçtiuwewieni
6. Akwitame waçká
mçreuterékç
70
6 Tsimçtsuyé'atayeutç (1.80 m 'atayeume 2 teewime) 1 Teetexi tçkçme H. kwitame kemçtiuwewieni

25 2
itame ha
1. Pemçtawewieni 'akwitame. Pemç
kw
wewiwa
2.50 m haukatewame.
emçtiuyu
k 2. Pemçtawewieni mukamaré tepça
Ma ye 'u tç 200 Haxukç wewiyatç ki wewiwame 1
y 2.5 m teewime
teetexikç mççri mçtse'ikç'ixumawa
yehçwá
3 Tepça 'axaxawatç'ituparitsie maumariketçka 1 Matituni PVC de 4 pulgadas
mçkahau eni ewetçkai

tç
4 Naaxí waçká tsakuyari xiekarikç. Pe'inçme mukamaré, p
emçtiyuauriyehçwá, waçkáreniuy.
1 Tepça maukukeka 'ituparitsie pemuwakuwewieni naukamexa h
n iu wa mçpaç epha m çk ah ew ie mçwewiyatçkakç. Kwie pekawiriet

Kemçra m mçtiuw ka 'aku mçtse'ikç. 'Aixç mçyçnikç yaxeikça m
çkç kwita
wewim itame ke
e'utç kw pixeiya xç E. Kemçtiwewiwa kwitame
ewiwa
Xçka yuta ççri 'utçarika may itame kemçtiw manukamaré 'aixçmçyçnikç.
m mate kw 3. 'Aixç ketineuketsá mukurumaçye
pçtiuyçne tewi mçti i Akuxi peka'itawewiwetç'a kwitame,
ew et se urumaw muxawá'ixumari mayukuwiyatsie
Pauy
uwewiyak
a. mççri mçk me
pauyewetse pemçtimaika kepaç
'aixç reuk harakuna ikç. Kwita pemçtiwewieni. Kemayepaçme yuwewiya, muwakumatsie 'aixç ketineuwiyat
ahur aw a haki'utça eka, muye'ekan e. mçtihçiwakç mççri kçrapuxikç. Xçka
iwa' çrau' erem kaniyuxaçtsinçaka, kemçtiwewiwa
pçkawew auní kem ta hakuni
Kwitame etçyeika. Pemitiw eikatsie kaiwá pç peyeweiyatç. hauyeweká, keneuwiyatsitça mat

in
ha mukun enini tau manat manuti'anikç wapaitç kwiepa.
tit á.
mçkahau auyehçw Xaawatá: Kani hçkçtçni xçka kwiepa pe'uti'ine 4. Pemitawewieni kwitametsie muy
ha mçkah
Kwitame mççri 'ipaçhaukatewatç puyuwewixime 1.80 'a Manuyemaré wewiyatç'ixumawam
a'utç mçtse'ikç,kçyé xitekietçkaitç, 'akwit
a mçrak 2.50 m.
yewetçk wetçka muwakuwewiyatsie 'auriena kana
A . Mçreu
Mçreuye Wakutse'itç: Kani hçkçtçnimuwakuwewiwa
Kepame tçk çme
mçpaç hautitewatç 30 cm. Manuy
tsimçpepe mewati'inierietsie mççri kaniwakuwewiwani
Teetexi
wetçka 1
Mçreuye
Xiekari tçk
çme
haxukç wewiyatçkaitç ki wewiwame mçtse'i. ha mçkapitça maukakukeni, 'çxats
1
Kepame
çtsutsui Kanauyeweká kwieta teeté mukamaré, 'ixumari mçkahewa'unekç mçkahaukawiwienikç'upaitç.
Tepçat sim
2 1
mewakuwewiya. 5. Pemitawewieni 'akwitame heimá
Tepçate
5
Teetexikç muye'ixume: Kanihçkçtçnimanuyema 'a kwitametsie titamçtiuyçne petikumaçwatç, hax
muwakumane heimá,katiniyunake'erieka mituikanikç'upaitç pe'entinçitçame teetexitsimçpepe
mçtiwakuwewiya, ha mçkahaukakunekç upaitç mukawiwiyetsie. mutse'irike, ha mççri xiekari. Man
Manuyema: Kani hçkçtçni manuyema 'akwitametsie meexa 'aixçmçreukumaká manuyematsie
wewiyatç, manukayeni manuyema heimá mççri katiniyunake'erieka mewatixawatsie mana manyuwe
ke'ane mçtakwita mana 'akaitç mçkçmituikanikç. 6. Pemitawewieni 'akwitame kçyé, k
Kwitame: Kanihçkçtçni tewi manayeixa mçtakwitatsie, tablakç xçka kçyeyari naukame 4 pemukauitça
pe'itawewieni pçyçwe. muka'uiré haukatewakaku 30-40
Ki: Kani hçkçtçni ki muyutawewieni kwitame heimá. manuyema 'itsikinayaritsie, mçka
7. K
ene
kçyey ukunama
H. kwitame kemçtiuwewieni kçrap arikç mççri 'akí haika
u
keuru xikçpehe peikuwiy mexa, me
1 Teetexi tçkçme
a
Katin wi kemu ikatsinatç tsitçwatç xa
Waçká rauhaname tepça
2
tihçayame
1. Pemçtawewieni 'akwitame. Pemçti'iné 1.80 a iy ti y
2.50 m haukatewame. mauw unaki'e tçtçtsie. eikatç
ie ts rieka
ma ie, xe
8. P uta'ekan pemexa ime mex
1
y 2.5 m teewime
2. Pemçtawewieni mukamaré tepçaxitekç,
eme ikç. awari a
1 Matituni PVC de 4 pulgadas teetexikç mççri mçtse'ikç'ixumawame
mççri nukitçani yá, tsie
xiekarikç. Pe'inçme mukamaré, pemitsutçani p e te
4 Naaxí waçká tsakuyari
kçrap ikçhçay pça tsim
pemuwakuwewieni naukamexa haxukç u a
muxa xikç. Wa tç tihçaya utsutsuik
p
mçwewiyatçkakç. Kwie pekawirietç'ixumawame 'anuk wa 'etew aitç, max mekç mçç ç
mçtse'ikç. 'Aixç mçyçnikç yaxeikça mçti'ixumare awie it a ri
wiwa kwitame tç mu ç, kwieta waní mu
manukamaré 'aixçmçyçnikç. 9. P kawiw mauk wa m
emit iy a w au
ewiwetç'a kwitame, 3. 'Aixç ketineuketsá mukurumaçye mççri awewien
e ts ie, ha . Ki he tikení m
e
mçka im uk
mçtimaika kepaç muxawá'ixumari mayukuwiyatsie, haxu
tsi'ata
yeye
i 'akw
itam 'anam á muyem urumaçye
m u e arike a
Kemayepaçme yuwewiya, muwakumatsie 'aixç ketineuwiyatsitça 'ame çtse'ikç. mekç. P yeixame nikç. 'etsiwa
mçyu çy
a, kemçtiwewiwa mçtihçiwakç mççri kçrapuxikç. Xçka mate Memany çwe pem mexakçy
hauyeweká, keneuwiyatsitça matituni muxawá 10. , tsim eyax ix eiya e y arikç
Pe'in emçy ets
manuti'anikç wapaitç kwiepa. çmeri umate ie 'axipa kemçrau
mççri , 'itup mem utitewa kuwewiy
hçkçtçni xçka kwiepa pe'uti'ine 4. Pemitawewieni kwitametsie muyemaré. 'aixç tepça mçx ari pem anuk
a yaxik
ni a
m a
ewatç puyuwewixime 1.80 'a Manuyemaré wewiyatç'ixumawame mauk çtiuyepie çxçrawi m uwieni, m enikç.
a
mçtse'ikç,kçyé xitekietçkaitç, 'akwitame pe'a ukeré tep rikenikç m xaxawa p exa kçye
yeka y
ni hçkçtçnimuwakuwewiwa muwakuwewiyatsie 'auriena kanau'uimçkç ikaku ça 'emup ççri mçtiu emauma ari peku
. á mçr n n maçw
e mççri kaniwakuwewiwani mçpaç hautitewatç 30 cm. Manuyemaré, I. ak
ha mçkapitça maukakukeni, 'çxatsi rçmik ikç. 'U
kaitç ki wewiwame mçtse'i. Pe'içw e waçk e nikç'u
p aitç
paitç,
, 'ixumari mçkahewa'unekç mçkahaukawiwienikç'upaitç.
'axam iy a tç 'upait
á m çreute
5. Pemitawewieni 'akwitame heimá muyemaré,
Tixaçt çrewati'ça ç ha mçk ré
titamçtiuyçne petikumaçwatç, haxu pemçmuiná ahau kç
anuyema 'a kwitametsie Yape ç pepçkararé. kaku
pe'entinçitçame teetexitsimçpepe, tumuanari tiuye u nekç'
ka mituikanikç'upaitç Yape 'itiwa katu'an akwit
ti i, 'ak ameta
upaitç mukawiwiyetsie. mutse'irike, ha mççri xiekari. Manuyema, Tuuk natç'itup tç. witam ,
'aixçmçreukumaká manuyematsie, pe'ihayewatç arikç, a ri eta.
akwitametsie meexa tukari yapa .
má mççri katiniyunake'erieka mewatixawatsie mana manyuwewieni yeixame. Axam kç. çmem
çk e nax
uikanikç. 6. Pemitawewieni 'akwitame kçyé, keuruwi 'akwit a rew i peha
mçtakwitatsie, tablakç xçka kçyeyari naukame 4 pemukauitçani. Keuruwi ametá atiçakak ukaw
iwatç
naxi çm
muka'uiré haukatewakaku 30-40 cm akwitame 4 kçyey ççri pçyçw 15 cm
, huta
ari, p e me kça
tame heimá. manuyema 'itsikinayaritsie, mçka hatixçrienikç. eme watix
ukaw a
iwiwa watsie
ni.
3
71
eneukuhuyetçaxça ke'anenetç mçhçkç maye'utç

K
piniyari. 'Ikç mç'anehepaç.
Yamatikuhçaweni Terçwarika
kwitame kemçtitewa
kepemçtiwewieni mççri
kepemçtimayçani
Payemie kemçtitewa Mçreuyewetçka

mççri kepaçme mçraka'utç
pemçreuye
hçwa kwitame
pemçtawewienitsie
Kemçraniuwa
Kemçtitewa mçpaç
kanayemieni maye'utç pemçtiyurieni
Kwitame
pekatawewiwetç Kwitame
niuki matsiyetuirie kemçtiuwewieni
pemitixeiyaxçanikç
72
'Utçarika 'amayetçtç kenakaterçwa

kepemçrahçawarçwa.
Xçyarika:
a ) Mçkç'aixç pçtiuka'iyari.
e ) Titamçtiuyçne pçtiç'atça mçtitineiyanikç.
Heiwerika:
h ) Waçriyariçka nepei'eniekai temçtehetixatsie.
i ) Neçmatsi heparewienikekai.
¿Ketçtçpaine 'utçarika a'ikç hamatça i?

¿Xçka yaxeikça petiterçwa 'utçarika heimana mçka'uxa, ya

xeikça tikuxata?

¿Titayari 'utçarika pemçtaterçwatsie 'aixç petikuterçwani?

73
Petimaikairi…
Pemçrakateriwatsie 'atçrçkarima, 'ekç pepçyçwe

kepemçtikuteriwani. 'Ayumieme 'ikçneuweiyatç: Xewi,
'utçarika pe'enietç, ketçtç mçtikuxata mita'utça. Hutarieka,
keneutiterçwani 'atçrçkarimakç, pe'ikuwaunetç, kemekuyçne
mççri 'axçyarimekç, petikuterçwatç mematsiheti'enietçkçkanikç'e
nakaremete.
'Ikçmatsiparewieni 'utçarika 'aixç pemçretimamatenikç mççri
terçwarika.
'Utçarika kenakaterçwa 'atçrçkarima mççri 'aniuki

pe'çwiyatç kepemçtikuterçwa.
'Axaçta pepçrakaterçwa 'axçkai mççri, ketineutaxata

kepemçreiti'enietçya.
74
Xatsika kehepaç mçtiukwanikç

Meripai neteukari waçkawa tiutixaxatakai.
Neteukari pçtitewa Tiburcio. Heiwa
neputatsuakakai netikuxaxatçwakaku.
'Apçyumaikairi mççri waçriyarçka pçwa'eniekai
memiku hçawekaitsie. Yutçrçkarimake 'itahçaweyu
kaneu'enakaitçni. 'Aixç pçtiuxaxatakai. Ne 'etsi
nepçnemaikai 'akuxi'ana.
—Paapa mçxçxçka pepçkakwaaka
—pçneti kuhçawekai 'akaitç.
—Keneuti haçtçriya peka'itikwaiwetç, xçkatsç
xçxçkani. Mçpaç 'ataamete mçixa pçtihini. Kwitç
pçka'ati xçrieni. Tixçxçkame pepçkatikwa'ani.
Ketinekuxaatani.
• ¿'Ikç muta'utça kepereiti'enietçya?
• ¿'Aixç pereitimaixça 'utçarika ketçtçmaine?
75
'Utçarika kenakaterçwa “Yeuxu mççri

yaawi”, Neterçwame, mççri aixç
keneuyukuyuri kwii pemçrakaterçwakç.
'Ena mçka 'uxakç pe'aperewietç 'aixç pemçtiterçwaakç:
• enakaterçwa 'axçkai peheitimaitçyeçwaakç

K
kememçtekuxata.
• 'Aixç ketinakaterçwa 'atçrçkarima'utçarika.
manuyunçtsatsie.
mçrayu'iwauritçwanitsie, marikatsie mççri yçkç pemçkara
'eriwanitsie.
mççri ke'ane pita'utça yuniukikç. Peka'ekaterçwawetç
keneutixeiya 'ikç.
76
'Çkiyate keneuxeiya mççri kenakaterçwa

xatsika.
'A'iwa nepçreu'utçirieni
mçrakumaikakç
kemçreyurieni…
Titayarimatsi mçpaç
pekarehçawe.
Waikç. 'Aixç matsi

pç'ane 'utçarikatsie,
yaxemçteha'eriwanikç
kename 'aixç xete'uxaa.
¡A!... tiyuri, mepaç

nepçkatiu'eri.
77
'Ateukari nepç'ixçarimie.
Taikaike nepçnuani, 'ikwai
neuwewi.
'Iwaurika keneuta'eiya.
¿Tita'utçarikayari titawewieni 'uka 'amçyumaate?

¿Ke'ayumieme xaapa mçraye'utç?

78
'Iwaurika keneuta'eiya.
¿Ke'ane penç'airiyarie?

79
¿Ke'ane pita'utç a?

¿Ke'ayetaine 'utç arika?

¿Xaapa pemakaterç waxç ketipaç meme pç rexeiya?

enueku huyetça ke'anetç pçkahauyewekani 'utçarika

K
tsi'ayetewime.
Kuruxi
Teutçarika Wiiyari
'utçarika
Inierika yakatixai Titatsie

Waçritsika
iwaurika petikumaçwa
Xatçarika Ketitewatç
Kepauka
'aixç'anetç pita'utça
Ketitewakamehetsça peye'ani
Ketinekuxaatani kepetiu'utça.
80
Pera'a'eriwa:
'Utçarika tsi'ayetewime kanihçkçtçni 'etsiwa mçraka'uxa

xeiya memçtetamarienikç teçteriç kemçreyç.
'Utçarika tsi'ayetewime kanihçkçtçni 'etsiwa mçraye'uxa,
xaapatsie, yçkç pçta ti'anemetsie.
'Utçarika tsi'ayetewime 'ikç pçkaheuyewekani:
• Ketitewatç pita'utça
• Ketitewatç menuhurieni 'utçarika tsi'ayetewime
• Kepemçtiwaxaatçani 'a'utçarikatsie
• Kepauka 'utçarika tsi'ayetewime muwa meyutiwiwi
Heiwatsiere ke'upaukakaku pemiyetuani pepeka'utçani.

'Utçarika tsi'ayetewime pçyukumaçwatsiere: kepauka xewitç
mauniumçkçni xeime hetsça mççri
xçka kayçweni memçyuxeiya; tixaitç
memçkatehatçmaiyakç; yakatixaç
memçtetamarienikç teçteri
kemçraniuwa.
81
enaka'utça kemayepaçme 'utçarika tsi'ayetewime,

K
hakewa peka'uxa kemçraniuwa.
i pita'u tça
Ketitewat
Ketitewatç
enuhurieni 'utçarika
'Utçar tsi'ayetewime
ika
Nekutsi: ni'atahaik a metsayari 2017

15 pçretixaatsie
a m çre w a y u 'çk it çatsie.

Nepetçarí Rosit n e m e tiu xa a tç a 'a 'uayete
ani ke
Pepçkaratçtçmaiy
kepemçti'ieni:
m e 'ie n i'itçt s ie 'u aye kuukiya
kaku pe
• 11:0 0, 'upauku
ta.
'uayeyari mçxe
a x a çy e , w ats u ta ha hixçapa
imçpe mçta apenimçkç
• 13:30, 'uaye ts n e u k w e w i k an it
ukahçwá, ke
'akameta kene sik i p e m uye'ieni.
m çh a x it
mççri naime
'ie n i, k e n e m a ra hçawe 'ik ç
te pe'a
Nçká waçká 'uaye
xapatsie. 'Ateukari Rosalía
82
Kenakaterçwa pereka'utçanita kemayetaine

'uçarika tsi'ayetewime.
'Ekç pepayeyani xieya reyetewakaku Santa

Cruz mççri xaatç mepanu'ini 'akie mieme
tsiere xaari pepanuhana 'a'aurie Muka
hetsça. 'Utçarika tsi'ayetewime pepçtiwiwirieni
keranupini 'a'aurie mukahetsça.
eneuta'utça titamçrayemieni 'utçarika

K
tsi'ayetewimetsie.
¿Ketitewa 'a'aurie muka?

Yaketineutahçawi titayari pekaranupini

pemçtiutawawiyarie.

¿Kepetitahçawekeyu 'utçarika tsi'ayetewime?

83
eneutimaixça mççri yaketinekaya'a xçka

K
'ikçpehau'utçamçkç'a'uitçarika tsi'ayetewime:
¿Rayemieni ke'upaukakaku mçreyetuani

pemçtiwawiyarie?
Hç ( ) Waikç ( )

¿Rayemieni hakewatsie meyuyetuani?
Hç ( ) Waikç ( )

¿Ketawarie petayçni?
84
'Utçarika tsi'ayetewime
keneuta'utça.
Keneutaxeiya 'aixç kapçtiu'utçarixç.

Keneutaxeiya 'a'utçarikatsie:
• Kahauyewekani hetsiena timieme.
• Kepetitewa.
• Titapemçra'iwawa 'a'utaçrikatsie.
• Kahauyewekame kepemaine 'a'utçarikatsie xikepaitç
pemita'utça.
85
'Aixç ketineu'utia xçkahauyewekani.
'A'iwama yatiniwarutahçawi kepemçtiu'utça.
etinakaterçwa 'atçrçkarima mççri keneutixeiya

K
kemçrayu'utçwatçka.
1. Neteukari kwikari puta'utça.
2. Xakç nemama pçtipinieya.
3. Hatça kwaaxu hautuxatç pçyewe.
4. Pedro tuuka putaxei.
86
Kenaka'çki ke'anenetç'ikçkç payu'utçwa.
K Kw
¿Titaperetaxei 'a'utçarika?

¿Pemitateriwatsie yaxeikça rekuyçtçka?

87
Petimaikairi…
K, mççri kw kanihutani 'utçarika mçxexui yçkçpçta

katinayuterçwatçkani mççri yu'utçarikatsie.
Kw'utçarika mçxexui yuxaçta puyutateriwa, tsepa hutatç
maka'u 'utçarika mçxexui.
Kw'ena mçkawe hepaç pçtiuyuterçwa k tsiere yçkçpçta
pçrayuterçwa: pemitaterçwatsie, 'etsiwa yçkç pepçtiterçwa.
'Aixç ketineu'utçaxça kemçrayu'utçwatçka.

1. 'Iya kçyeyari pçhçkç.
kwiemuxa kuiemuxa
2. pçharene hatça.

kuaatsa kwaatsa
3. Nepapa te waçkawa pçwa 'atça takie.
ketsç kweetsç
4. Nunutsi pçkwa'a.
kaarú kwaarú
Ketinekuxaatani kepetiu'utça.
88
'Utçarika kenakaterçwa mççri 'aixç ketineu'utçaxça xçka

hauyewetçkani.
tepçtekwani tekutsuna
kwiikatç kanari
'etsikwera kiekari
kwaaxu 'eeka
etineuta'utça 'utçarika mçxexuikç 'ayu'utçwatç kaimekç

K
k mççri kw.
k

kw

'Atçrçkarima kenakaterçwa 'a'utçarika mççri

xekeneutixeiya 'aixç xe'itiyuruwatç.
89
Keneutixeiyaxça mççri ketinekuxaatani

'a'utçarika pemutiwewitsie.
6 Tsimçtsuyé'atayeutç (1.80 m 'atayeume 2 teewime) 1 Teetexi tçkçme H. kwitame kemçtiuwewien

25 2
1. Pemçtawewieni 'akwitame. Pe
2.50 m haukatewame.
200 Haxukç wewiyatç ki wewiwame 1
y 2.5 m teewime
2. Pemçtawewieni mukamaré te
3 Tepça 'axaxawatç'ituparitsie maumariketçka 1 Matituni PVC de 4 pulgadas teetexikç mççri mçtse'ikç'ixuma
4 Naaxí waçká tsakuyari xiekarikç. Pe'inçme mukamaré
pemuwakuwewieni naukame
e ha
itam
wiwa kw
mçwewiyatçkakç. Kwie pekawi
kem çtiuyuwe E. Kemçtiwewiwa kwitame mçtse'ikç. 'Aixç mçyçnikç yaxeik

Maye'utç hçwá manukamaré 'aixçmçyçnikç.
çk a h a u ye Akuxi peka'itawewiwetç'a kwitame, 3. 'Aixç ketineuketsá mukurumaç

m muxawá'ixumari mayukuwiyat
urieni á, waçkáreuyewetçkai
tç pauyewetse pemçtimaika kepaç
ç pemçtiy muwakumatsie 'aixç ketineuw
wa mçpitaame ha mçkahaueyekemçtiuwewieni. xçka 'aku
hçw pemçtiwewieni. Kemayepaçme yuwewiya,
çra n iu kaniyuxaçtsinçaka, kemçtiwewiwa mçtihçiwakç mççri kçrapuxikç. Xç
Kem ewimçkç
kw
utç kwita
e'
m
iwa pixe
iya
peyeweiyatç. hauyeweká, keneuwiyatsitça m

w ew
Xçka yuta ççri 'utçarika may itame kemçtiw manuti'anikç wapaitç kwiepa.
m çtimate kw
pçtiuyçne
se tewi m awi Xaawatá: Kani hçkçtçni xçka kwiepa pe'uti'ine 4. Pemitawewieni kwitametsie m
Pauyewet ewiyaka. i mçkurum me
uw kuna mççr ita mççri 'ipaçhaukatewatç puyuwewixime 1.80 'a Manuyemaré wewiyatç'ixuma
'aixç reuk a haki'utça hara muye'ekanikç. Kw 2.50 m. mçtse'ikç,kçyé xitekietçkaitç, 'ak
aw
iwa'ahur ní kemçrau'eka, hakuniereme.
pçkawew au ta Wakutse'itç: Kani hçkçtçnimuwakuwewiwa muwakuwewiyatsie 'auriena k
Kwitame etçyeika. Pemitiw eikatsie kaiwá pç mewati'inierietsie mççri kaniwakuwewiwani mçpaç hautitewatç 30 cm. Man
in
ha mukun enini tau manat haxukç wewiyatçkaitç ki wewiwame mçtse'i. ha mçkapitça maukakukeni, 'çx
au tit hç w á.
mçkah auye
ha mçkah Kanauyeweká kwieta teeté mukamaré, 'ixumari mçkahewa'unekç mçkahaukawiwienikç'upaitç.
Kwitame 5. Pemitawewieni 'akwitame hei
a mçr aka'utç mewakuwewiya.
titamçtiuyçne petikumaçwatç, h
yewetçk wetçka Teetexikç muye'ixume: Kanihçkçtçnimanuyema 'a kwitametsie
A . Mçreu
Mçreuye
Kepame tçk çme muwakumane heimá,katiniyunake'erieka mituikanikç'upaitç pe'entinçitçame teetexitsimçp
tsimçpepe
a Teetexi mutse'irike, ha mççri xiekari. M
Mçreuye
wetçk 1
çme mçtiwakuwewiya, ha mçkahaukakunekç upaitç mukawiwiyetsie.
Xiekari tçk 'aixçmçreukumaká manuyema
Kepame
1 Manuyema: Kani hçkçtçni manuyema 'akwitametsie meexa
çtsutsui mewatixawatsie mana manyu
2 Tepçat sim 1 wewiyatç, manukayeni manuyema heimá mççri katiniyunake'erieka
5 Tepçate ke'ane mçtakwita mana 'akaitç mçkçmituikanikç. 6. Pemitawewieni 'akwitame kçy
Kwitame: Kanihçkçtçni tewi manayeixa mçtakwitatsie, tablakç xçka kçyeyari naukame 4 pemukau
pe'itawewieni pçyçwe. muka'uiré haukatewakaku 30-
Ki: Kani hçkçtçni ki muyutawewieni kwitame heimá. manuyema 'itsikinayaritsie, m
me 2 teewime) 1 Teetexi tçkçme H. kwitame kemçtiuwewieni

e mççri 10 cm Waçká rauhaname tepça
2
tihçayame
1. Pemçtawewieni 'akwitame. Pemçti'iné 1.80 a
2.50 m haukatewame. 7. K
2. Pemçtawewieni mukamaré tepçaxitekç, ene
kçyey ukunama
1
y 2.5 m teewime
teetexikç mççri mçtse'ikç'ixumawame
riketçka 1 Matituni PVC de 4 pulgadas
kçrap arikç mççri 'akí haika
u
4 Naaxí waçká tsakuyari xiekarikç. Pe'inçme mukamaré, pemitsutçani keuru xikçpehe peikuwiy mexa, me
a
1 Tepça maukukeka 'ituparitsie pemuwakuwewieni naukamexa haxukç Katin wi kemu ikatsinatç tsitçwatç xa
iy ti y
mçwewiyatçkakç. Kwie pekawirietç'ixumawame mauw unaki'e tçtçtsie. eikatç
ri
mçtiwewiwa kwitame mçtse'ikç. 'Aixç mçyçnikç yaxeikça mçti'ixumare mauta ietsie, p eka xeim
manukamaré 'aixçmçyçnikç. 8. P 'e em e
eme kanikç. exaawari mexatsie
eka'itawewiwetç'a kwitame, 3. 'Aixç ketineuketsá mukurumaçye mççri nukitçani yá,
muxawá'ixumari mayukuwiyatsie, kçrap p e ik çhçay te p ça tsim
wetse pemçtimaika kepaç
u a
wewieni. Kemayepaçme yuwewiya, muwakumatsie 'aixç ketineuwiyatsitça muxa xikç. Wa tç tihçaya utsutsuik
p
açtsinçaka, kemçtiwewiwa mçtihçiwakç mççri kçrapuxikç. Xçka 'anuk wa 'etew aitç, max mekç mçç ç
awie it a ri
eiyatç. hauyeweká, keneuwiyatsitça matituni muxawá tç mu ç, kwieta waní mu
9. P kawiw m wa
manuti'anikç wapaitç kwiepa. emit
a iyets aukawe. mautike
mççri wewien ie, ha Ki n
tá: Kani hçkçtçni xçka kwiepa pe'uti'ine 4. Pemitawewieni kwitametsie muyemaré.
ts i mçka heimá m í mukurum
Manuyemaré wewiyatç'ixumawame haxu i'atayey 'akwitam 'anam uy a
açhaukatewatç puyuwewixime 1.80 'a e arike ema 'ets çye
mçtse'ikç,kçyé xitekietçkaitç, 'akwitame 'ame mçtse'ikç. umekç. P eyeixame nikç. iwa
mçyu çy
se'itç: Kani hçkçtçnimuwakuwewiwa muwakuwewiyatsie 'auriena kanau'uimçkç mate Memany çwe pem mexakçy
10. , tsim ey ix ey
'inierietsie mççri kaniwakuwewiwani mçpaç hautitewatç 30 cm. Manuyemaré, Pe'in emçy axetsie 'a eiya kem arikç
çmeri umate xip çra
wewiyatçkaitç ki wewiwame mçtse'i. ha mçkapitça maukakukeni, 'çxatsi mççri
te
, 'itup
a mem autitewa ukuwewiy
pça m ri pe anuk n a
mukamaré, 'ixumari mçkahewa'unekç mçkahaukawiwienikç'upaitç. 'aixç
m çx ma ayax i
5. Pemitawewieni 'akwitame heimá muyemaré, mauk çtiuyepie çxçrawi m uwieni, m ikenik
ç.
a
hçkçtçnimanuyema 'a kwitametsie titamçtiuyçne petikumaçwatç, haxu pemçmuiná pe'a ukeré tep rikenikç m xaxawa p exa kçye
yeka y
nake'erieka mituikanikç'upaitç pe'entinçitçame teetexitsimçpepe, tumuanari ikaku ça 'emup ççri mçtiu emauma ari peku
. á mçr n n maçw
kakunekç upaitç mukawiwiyetsie. mutse'irike, ha mççri xiekari. Manuyema, I. ak
rçmik ikç. 'U
nuyema 'akwitametsie meexa 'aixçmçreukumaká manuyematsie, pe'ihayewatç Pe'içw e waçk e nikç'u
p aitç
paitç,
ema heimá mççri katiniyunake'erieka mewatixawatsie mana manyuwewieni yeixame. 'axam iyatç'upa á mçreu
6. Pemitawewieni 'akwitame kçyé, keuruwi it
Tixaçt çrewati'ça ç ha mçk
teré
ahau kç
ç mçkçmituikanikç.
anayeixa mçtakwitatsie, tablakç xçka kçyeyari naukame 4 pemukauitçani. Keuruwi Yape ç pepçkararé. kaku
muka'uiré haukatewakaku 30-40 cm akwitame tiuye u k atu'a nekç'
Yape 'itiwa ni, 'a akwit
ti ameta
wieni kwitame heimá. manuyema 'itsikinayaritsie, mçka hatixçrienikç. Tuuk natç'itup tç. kwita ,
arikç, a ri . meta
tukari yapa .
Axam kç. çmem
çk e naxi
3
'akwit a re w p ehau
ametá atiçakak kawiw
naxi çm atç 15
4 kçyey ççri pçyçw cm, h
ari, p e me utakça
eme w
ukaw atixawa
iwiwa tsie
ni.
90
Ketinekuxaatani.
• ¿Yaxeikça reukuwewiyatçka 'utçarika?
• ¿Ke'ayumieme xexuitç'utçarika?
91
Huutarieka yapemçtikayani
Pe'itimaitçyeiçkatç kenakaterçwa mççri keneuti'eiya
titapemçrawawiyarçwa.
'Utçarika tsi'ayetewime keneutawewi 'aniwe yu'uaye

ma'ienikç
enakaterçwa 'utçarika 'çkiya 'ayemietçxaapa

K
'ayeumetsie kwiniya pçrawirieni tikuyemematça
xçka pe'ukahuni mççri kenaka'utça 'aniukikç,
¿kepemçti'a'çwiyani pemçkatitakwinekç?

92
Keneutixeiya mççri keneu'utçaxça ketitetewa xaapate.
93
x ça
m ç te'u yuniçtça e
e ç t e r i ti t a m e iy u p a rewiwam
T T
t ç
Titewa 2 palate
ar tíne z
He r ná ndez M 2 pikute
Juana z
s é Ló p ez Juáre 1 kaxetiy
a
Jo e z e
o n z á le z Sánch k çye x i tixitekem
Pedro G e z
1
á r
ópez Ju
María L
Kenaka'utça 'aixç petiku'utçwatçwixarika 'utçarieya.
94
Keneukuhuyetçaxça 'çkiyate kemçtitetewa.
meeta
maaye
tau
xuuxui
maxa
'çteçri
xaawari
95
Kepemçti 'a'çkitçani
2
Temaikç mççri 'amçyumaate:
Pikaxeiya 'uximayatsika 'aixç'aneme
'utçarikatsie mçrayehu.
Naimime pçraka'utçani yu'iyaritçarika

kemçti'erieni.
Pçraka terçwa yuwaçkawatç me'ita

'eniekaku.
Pepikaxeiya kemçrayu'utçwa
mççrihakewa meyunaki'erie 'utçarika.
Pepçtita 'utçani mauyewekanitsie:

kehapaç, 'utçarika mççri 'aixç
pemiyurieni xçka pehauyeweni
'a'utçarikatsie.
'Aniukitçarikatsie pepeitaxeiya
'utçarika yçkç'aneneme.
Kepemçtiyurieni
1
Kepemçtiyurieni
Ketemçteyurieni:
Pçraka'utçani kemçreiti'enietçyeika terçwarika mçkatsutç
mçxeiyatsiemççri'uayete takiekaritsie mieme
mçreuku'uxatsie.
Pepçrakaterçwa tsiere pepçretimaani'uayete takiekaritsie

mieme mçreuku'uxatsie mççri yapepçtixaata.
'Utçarika pepakaterçwaxçani yuwaçkawatç memetsita

'eniekaku pekatiwamaritçatç mççri peha'atç.
Pçtita'utçani, pitixeiyaxçani mççri 'aixç piyurieni tita

mçtituiyani.
Pepeitimaani kemç'anene'uayete takiekaritsie mieme

mççri tita mçtituiyani.
Pepçretimaani kemçtiyunaki'erie 'uayete takiekaritsie

mieme mççritita mçtituiyani.
Hakewa meyukumaçwa 'utçarika mutiyu'ane petimani t

mççri ts'utçarikatsie mieme.
98
Terçwame'anemçyumate
Ketinakaterçwaxça peyu'çwiyatç mççri

ketinaka 'utçaxça pemçti wawiyarie.
¡Patsç'ikç'utçarika neuxeiya!
Kenanutanieritça teteukarima
¿Kereuku 'uxa? tuupiriya kememçte naki'eriekai.
• ¿Kepera'eriwa tita 'utçarikayari metehekaxei?

• ¿Hakewa peyunaki'erie 'ikç'utçarika?
• ¿Hakewa pepeiyexexeiya 'ikç'utçarika?

Keneutiwawa'çkiya
'uayete takiekaritsie mieme
'axaapa'amçyewa mçraye'uxatsie.
'Çkiyatsie:
tikwikame hetsie mieme Mççkixiya
1. Pepçta 'itiyani, 'Uaye takieritsie
xeime tawari
'anuta kuruxime Mçç Tuupiriya pçti
yatsie kixiya pçrakuw
me
pçtikurupa, mu'u takierit sie mie iya xçka hax teyu'uayemawatetewa: tuxú. hipatç
meri pçtik atsut çani, kwitçwa 'Çkiyatsie: 'Uaye 'akuma riwekaku; yak
xewitç pçtsiy
a'an
atixaç mççkite
ekça pe'uyeyan
i, winukç mççkç mete mekan
i 'çyani
arita a,ieri
katutsitçan a, maan mieme, Pita'ima num etsie xçka pe' wakie xçka pe' tuu
mekata'itiwaw piriya tikwikame
arieyatsie, ras: Uaye takieritsie uyeyani. uyeyani, yatç
tawieyatsi e, naip Subrayar las palab ka Kem ni etç.
teuri eyatsie Mççkixiya, Kereu'erie çreu'erieka:
mamateyatsie, Pçtiyukuku 2. Pitawirien
pçranu Xçka
mççri çkateyatsie tepçte heiku xeiya teyux
pek
exuitç. ine yumu'utsie
hei war pepçta' itiya
i yakatixaç piti
'çya,
ame yçkç aha ita
hçani. Tiyu'uayemaw ri Kiekaritsie kwiniya te takie uwaçretç mçç
kiekatari ri pehaux tseepa hakewa ni tuupiriya
yati yuriemetari,
tawa teyu 'uayemawame pe'uhayaka
we kwitatç , peranaka kuu erimçtç; 'akwita pç'açray
tixaç wamukahan waçkawamekç
kwiniya tawekani çku waçti e, kçyetça
uta yeuta mieme mep pehçiyatç 'aix IYA
ç peka tiku'eri yetç mççri penutuixietç;
eni, 'aku'etçkaku
kani taramçkç wats werika yapa, 'uaye sie mieme, KWIN kiepa 'etsiwa
. 'Uaye takiekarit e yapetikayayu,
watç. heiwa hautewakaku.
yakatixaç xakçtsie kiekaritsie mçtixuawe tiyu'uayem awam
ha'a 'uyemakameta. tita hçawe 'Auxçwtsie
'uaye ime 'utçarika tematsi
Tuupiriya pçti
pçnuitçawe, kema rakum aikam e
memikuxata 3. Pitakçtsiwiy tetewa: tuwí
tikwikame e, waçkawa 'aixç pemçrek taxatçaniteyu'uayemawam
Tiyu'uayemawame keneutiwawa xeim a'erietçyanikç.
a,
yaa, çkwa kçts tuxú titaiyame,
reuku kuye ete
pçtita xatçani kemç timieme. 1. Tuupiri 4. Pita'ipçtsiy ikç mçkixiya pçtaweiya.
ere.
xçka 'anayewemçkçtsi e
mççri takwiniya 'uay yakç pemçta a, tiyu'uayem
'Aixç pereu'erietç tsie miemekç naimitç pepçta 'itiyani'itiyani, pekanita “itiyamçkç”
u waçkawamexa awame haa
tawari, xeime wats tikwikame kan 'utatekumame 'aixç 'an
pçtitetewa: xeime takiekari 'u'çatçkaimekç kepemuutewi , 'epaç'i,
Tiita mçtinaki'erie , 'amu'utsie tuupiriyakç wiit 5. Mita hçts ita 'ipçtsiy emeri kçmana
ha'a aye maka me. puukaneni. tikatsutçame si ieni, tiyu'ua amçkç.
yaka tixaç xakç kukuineni 'aixç
'a'çkatetsiepai
tç mççri kçmana yemawame
iyarieni, xçka 'aku Xçka tixaç kametiu tikwikame kan yana kan
itahçtsiemçk itawewiemçkç
i, tikwikame pçxe 'utsie mççri mçyunaki'erie
2. Kaputa 'iwe 'akux ka. Tiyu 'uayemawame pçretimaa
ni pepçreu 'erieka, 'amu ri 'ena 6. 'Uaye 'iiya pçhçkç yaa mçç
ri xama
ç. Tuupiriya
e teçte
xuriyaya ti'uximaya xçka xuriy aya 'aixç katiku 'a'iyaaritsie, taam naka tsie. pçyu'ieneni
tç, haika tuu
kari yakatixaç
iyani yurie
“xçka 'iyarieya katse utseiyani”. temu'uwanikç, tatei tuu
tuxú mççri tsak piriya 'etsariekame. Tuu
nauka tuukar
i
kaha
'uximayatani xçka eyu kepauka 'aixç uxa. piriya pçtitete
te mepeitimaanik 'aixç pekareu'erietç wa:
Teyu'uayemawame pemçreu kuyenitsie, 'ayumieme Kwiniya panuyçne
u hçiyatç, 'eekç
pemçreu 'erieka mççri awe mepiwautçwe mççri pehau xerimçtç peha Muti mariutsi
'a'çwiyani,
kwiniya kepaçmet
ç mçxu
iya. Tepçti niere, 'ena pepçyçwe kepemçti Hierba de la enitsie
weme mççkç kwin pemçreu'eriekakç. mula
tupiriya i'uayema memçkate temanu'uwatsie 'aixç
ri 'ikç mepç wautçwe te Tabaco y ma Kereu'erieka:
temanu'uwatsie teçte mawame manuwetçka hipatç 'uaye zorc a
kukuyenik ç, tiyu 'uaye tsiere mepi Santa Maria Pepçkareu kwa
miem e mep auye hçwa, kwiniya mççri tupiriya pehau kumçtç, imçkçni, pehau 'uxetç, pe'
tekiekarit sie hekçta; tikwikam aheiwe
uaye maw ame te tewa muwetçka 3 Margarita pekahau 'aw e pçtawani xeimrietç mççri waçkawa
wautçwe teyu' mççri 'amu'u
açriyatç; heiwa ieme mçç
'uayeme. 4 metsi'ukukuitç pe'u hak witatç, pe'uta hee ri
. watç, hçiyatç
2 'Ikç pçhçkç kep
emç tiu'a 'uay
emani:
99
'Utçarikatsie kenakaterçwa kemçtitewa mççri

tita mçrayemie mççri yaketinekaye'a tita
pemçrawawiyarçwa.
¿Kepera'eriwa tita niukiyari petikaxeiya xçka 'ikç'utçarika
pe'akaterçwaxçani?

'Çkiya kenakaterçwa peyu'çwiyatç.
Ketinaka'utça tita niukiyari rayemie

'çkiyatsie.

'Iwaurikatsie ketineu'utçaxça.
¿Ketinaka 'utça kehapaç mçtiuyu 'uayemani xçka 'eeka
haxa 'u'çakame pehaxçni?

100
¿Yakeneutayçki kehapaç mçtiu 'ikwaiyarieni?

Haikame tuupiriya kenaka'utça mçyunaki'erie pemçti

'ikwaiyarienitsie.
1
2
3
'Akuupanieruma wahamatça ketineutixata tita

mçrayemie 'çkiyatsie.
Ketinaka 'utçaxça tita pemçrakumate

'çkiyatsie timieme.
¿Hawai tsiere yaxeikça pereterçwaxç?

¿Titatsie timieme rekuxatakai 'utçarika?

101
¿Kepapaçmetç pçraka'utçkatei 'utçarika?

'Ena ketineutawewi xeime 'çkiya xçka pemateni

hepaçna 'aneme.
102
'Ikç'utçarika kenakaterçwa pe'itimaitçyeikatç.
Pera'a'eriwa:
Kename 'çkiyamçhçkç'utçarika 'ayemietç yapaçmetç tikuxatatç

kemç'ayumieme. 'Ikçtsie matsi waçkawa pçrayehu:
Ketçtç mçreuku'uxa: Yamerahçawe kemçtikuxata 'utçarika
'ena mayemie.
Tita mçrayemie: 'Utçarika payemie 'aixç
reuku'utç'etsipemimetsie.
Tita mçrayemiekai: Yapçreuku 'uxa ketçtç mçreuku'ukai.
Kemçreutiyçxça: 'Utçarika 'ayemietç hakewa tsiere meika
xeiya 'ikç niukitçarika, xçka metsi'unake niukitçarika.
eneuyu 'çwiya 'çkiyatsie kemçreukuwewiya mççri

K
xikçraçyemekç keneukunaxça kemçtitetewa.
'£kiyatsie payemie:
Ketçtç
Tuukari Meiyenç'awa
mçreuku'uxa
Ketçtç
Kemçtitita Tita mçrayemie mçreuku'uxa
Tita Tuukari mççri Kemçreutiyçxça

mçrayemiekai kepauka
103
'Çkiya kenakaterçwa kemçreukuwewiya mççri 'aixç

ketineu'uitça.
Kemçreukuwewiya Kemçreutiyçxça
Ketçtç mçreuku'uxa Tita mçrayemiekai
1
2
3
4
Terçwarika yuwaçkawa meta'enanakaku
uwaçkawatç meta'enanakaku ketinakaterçwaxça

Y
kepemçtikuwawiyarçwa.
Tsikara'eriwakaku
a) ¡Kepauka penua!
e) ¡Yatiutemaikç'uwa!
Ha'atç
h) Yanetineutahçawi kereyç.
i) 'Aixç nepçkareu'erie yapemçtiuka 'iyarikç.
'Ekçta hipame keneutiwewi yaxeikça 'aneneme.
104
uwaçkawatç memetsita'eniekaku 'ikç

Y
kenakaterçwaxça pemeitimanikç.
Muyeutayatsie pçtsiçraçye.
Xçka 'utatani pçyçxaçye.
Takie pçtikwaxiyame taatç.
¿Tita tihçkç?
Tita mçtihçkç: kçye tçyatç
Waçkawa ka'aku werikaku,

'ukiratsi hepaç'anenetç pçtixuawe.
Kwinimieme tiumçxitç
mççri taameteya kwaiwatç.
¿Tita tihçkç?
Tita mçtihçkç: 'ikççri
Keneutimaixça 'aterçwarika
Ketinekuxaatani.
• ¿Xeimetsie waçriyarika perakaterçwaxç
pemeitimanikekaitsie?
• ¿'Aixç petiuterçwaxça naimime pemeiti maixçatsie?
• ¿Hakewa netsihauyehçwa nemçtiterçwaweni yuwaçkawa
menetsita'eniekaku?
105
'Ikç'utçarika kenakaterçwa 'amaarima.
Petimaikairí…
Kename xçka perakaterçwa yuwaçkawa

meta'enanakaku,'aixç muyçne hekewa kwikamekç
pemçrakaterçwa hakewa peha'atç pemeta niuni,
tsipekara'eriwatç, penutuxietç, mççri waçkawamatsi.
'Axaapa mçraye'utçtsie terçwarika pepçkaxeiya
yçkç'umayareme, mepaç ketineuterçwaxça 'akupanieruma
mematsi ta'eniekaku.
'Ikç pepauyehçwa xçka yuwaçkawatç memetsita

'eniekaku perakaterçwamçkç.
'Utçarika kenakaterçwa
“Çxatsi tçwe mççri xuuxui”, Neterçwame,
mççri aixç keneuyukuyuri kwii
'Ena mçka 'uxakç pe'aparewietç 'aixç pemçtiterçwakç:

• Kenakaterçwa 'axçkai peheitimaitçyeçkatç
kememçtekuxata.
• 'Aixçketinakaterçwa 'atçrçkarima 'utárika.
• 'Aixçpemçti'a'eniçriçkçnikç, kenewakekatç,
manuyunçtsatsie.
• 'Aixç ketinekuterçwatç kepauka mçrayu'iwauritçwanitsie,
marikatsie mççri yçkç pemçkara 'eriwanitsie.
106
• enexeiyatç kemçtitewa 'utçarika, hakewa meka'uxa

K
mçri ke'ane pita'utça yunuikikç. Peka'ekaterçwawetç
keneutixeiya 'ikç.
Ketinakaterçwa mççri'iwaurika ketineutixata

'akupanieruma wahamatça.
Yunaimime kiekaitari p
texetehah awe kename'ari
kexiu hekwame tem tua
Takiekaritsie m tixuawek wewiyat

kaime
Pç'upaukakaku: Ximeri 'atanaukakaku

'uti'arçkame 'atexewikaku taikai.
Xçka waçkawa pereumaimçkçni mçtitewa
hetsça Guadalupe Domínguez.
Pemauniuni pçpaçme: 291 765 876
'Ikwai mçwatuiyatsie mççri
mçtiwatikwaiwatsie tepiyetuaya.
Hakewa mçre'ane pçyumaate.
• ¿Tita 'utçarikayari tihçkç?

• ¿Kepauka pçyunaki'erie 'ikç'utçarika?
• ¿Ke'anenetç mepinaki'erie 'ikç yamçti'anene?
107
'Ikç kenakaterçwaxça.
Paapa tiu'çnetçkaitçmçwatuiya
Aixçha'anetç:
Paapa matikukuni raye'çnetçkaitç
$3 pçraye'axe
Teetsu 8:00 utinieremetsie
Paapa kexiu muye'çnetçka 20:00.
De 18:00 pm a 21:00 pm.
Kii hçxitetsie mieme

Tau pçtiuyetewa xapatuxi
mçwatuiya
mçwatuiya
Xçkari 'aixç pekatiniereni...

'ikçkç pepçkatiuka 'eniwani.
Tepçkateyuwiya xçka
'ahxite te'uti 'ixçarieni.
Kenenaneka xapatuxi witsi mç'anene mççri

mçka'çri, puti'axe xeikça 4 mççri 5 de marzo
Pç'upaukakaku pçyçwe 'upaukakaku 10:00 am a 14:00 pm.
7: 00 a 17:00
'Ikwai mçwatuiya Niniereme mçwatuiya Xapatuxi mçwatuiya
108
'Iwaurika 'aixç keneutiyuri.

¿Tita rexeiyatçka 'ikç'utçarika temuxei?

¿Titatsie yaxeikça ti'anene 'ikç'utçarika?

Keneukunaxça ke'anetç'aixç mçkuyçne.

Xaapa tita pemçtitua weretçkani mçtiwa tuiyatsie:
'Etsipçyeyeu Kwinimieme pçyeyeu
Xaapa tita pemçtitua werarçwa pçyunaki'erie:

Ya'anetç mçyumaika tita Tixaçtç pemçtiuta'aita
pemçtitua
Xaapa'etsimçyeyeu pçyçwe kwitçwa:
Pemetçmaiya Pemeye'erieni
Xaapa tita pemçtitua tita pemçtitua mçrayemie:
'£kiyate pçka'ayehu '£kiyate payehu
109
Xaapa tita pemçtitua witsi pçtixeiyarie kepaitsç:
Katinaka'urikenixeikça tita 'Utçarika kwinie tewitç

teçteri mçtiwanake kanayemieni
Ketinakaterçwa pe'itimaitçyeikatç.
Pera'a'eriwa:
Xaapa tita pemçtitua mçraye'uxa tita pemçre xeiya,

yapemçtayçnikç yakatixaç pemitaxaata tita peha'iniwatç
mççriyuwaçkawatç memçte hamaikakç xaapa pemçtitua:
• 'Etsipçpaçme mççri 'aixç reuku'utç
• Mçkayutçmaiyançakakç
• Ya'ayetaitç keme'anenetç memçtekuhçawarçwa
• Xçka xewitç'ekaterçwa heiti'enietçyeikame
Kenakaterçwa 'ikç'utçarika.
Nacho 'ikççri mukatç pçtuanikeyu

mççri manku, narakaxi, mççri
merunixi.
110
'Ena kenaka'utça kehapaç petayçyu yuwaçkawatç

mematenanairieni.

Kenaka'utça ke'anenetç mçtikwaiwa pçraka'ure.

Kenaka'utça kemçraye'ani xexuitç.
111
¿Tita petitawewieyu pçmepçte'erieni kename mççkç

pemçtitua?
Ketinaka 'utça tita peretimaa pemuti

'iwawiyarietsie.
112
Xaapa tita pemçtitua 'aixç tepçyurieni
Pç' 'anemexkeneu 'utçaxça Ke'anetç 'aixç

mekuyçne.
Neuyu'çwiya kapçrayemie: Hç Hawaikç
Tita mçtituiya rayemie.

Kemç'anene mçtituiya rayemie.
Kemçraye'axe rayemie.
Rayemie hakewa yati'anenetç mçretuiya.
Rayemie tuukari mççri ke'upaukakaku.
Xçka tixaçtç reuyewetç rayani 'utçarikatsie, 'aixç

keneuyuri.
113
'Ikç'utçarika kenakaterçwaxça mççri ketinaka 'utçaxça.
tetsu watsiya tarçkçxa keetse
'itsaari tuumati 'çxatsi 'itsçkate
¿Titatsie yaxeikça kati'anene xçka pe'itaterçwa mççri 'ikç

pe'uta 'utçani t mççri ts?

Petimaikairí…
'Utçarika t mççri ts wixarika 'utçarieyatsie mayehu mççri

waçkamexa mçyuterçwança. 'Ikç matsi waçkawa ts, xçka
huutani 'utçarika, pemitaterçwatsie tawa'atç mçti yuxaçta
mçtiyuku 'eniçriçkçre.
114
Hetçana keneka 'utçaxça kemçtitetewa 'çkiya.

115
'Çkiya hutçapaitç miemetsie, 'auxçwime 'utçarika

kenanayehapani mççri'utçarika keneutiwewi mçkçkç.
1
2
3
4
5
'Utçarikatsie keneuku huyetçaxça ke'anenetç aixç

mçkareuku'utçka.
Nuunuti mutahekçarixç
Xewitsç temaikç yu tuxeri hetie neuyakeitçni 6
mexa kiepa nuiyeyani'kekaitçni mçta 'anikekaitie
'uká hetsça. Yu tsuxeri meta teutia tsieri kane
yçwikaitçni, niumiekaitçni yukie he yaka peruta
niumatsekaitçni tçtç.
'Aixç ketineu'utçaxça ke'aneneme ke'aneneme

pemekaxei 'aixç mçkareuku 'utç.
mutahekçarixç
temaikç yu tuxeri neuyakeitçni 6
mexa kiepa nuiyeyani'kekaitçni mçta _
'uká hetsça. Yu meta teutia tsieri kane
yçwikaitçni, niumiekaitçni yukie he yaka peruta
niumatsekaitçni tçtç.
116
Xekeneutixeiyaxça mççri xeketeneutixata

'ikç 'utçarikatsie timieme.
1. Pepçta 'itiy
ani, tikwikame
'anuta kuruxim hetsie
e xeime tawari
pçtikurupa, mu'
uyatsie
meripçtikatsutç
ani,
katutsitçana, maa kwitçwa 'Çkiyatsie:
tawieyatsie, naip narita 'Uaye takieritsi
mamateyatsie, arieyatsie, e mieme
teu
mççri çkateyatsie rieyatsie
pçranu 'Çkiyatsie: 'Ua
hçani. Tiyu'uay ye takieritsie
emawame
yati yuriemetari
, tawari
miem e
Subrayar las pala
kani taramçkç bras: Uaye taki
watsuta eritsie mieme,
yakatixaç xakçtsie Mççkixiya, Ker Pita'ipçtsiya,
ha'a 'uyemak eu'erieka
ame Kiekaritsie kwi
Tiyu'uayemawam ta. niya yçkç tepçte
e tikwikame kwiniya taweka heiku xeiya teyu
pçtita xatçani ni xexuitç. Xçka
kem werika yapa, 'uay teyu 'uayemawamete takie
xçka 'anayewemç ç reuku kuye kiekatari
kçtsiere. kiekaritsie mçt e yeuta mieme mepçku waç
ixuawe. 'Uaye tiwe yaka tixa
Tiita mçtinaki'eri pçnuitçawe, kem takiekaritsie mie ç
e pçtitetewa: xeim atita hçawe tiyu me, KWINIYA
keneutiwawa
yaka tixaç xak
ç ha'a aye mak e tawari, xeim
e watsu xeime, waçkaw 'uayemawame yapetikayayu,
ame. timieme. a rakumaikam
e 'uayetsie
2. Kaputa 'iwe
'akuxi, tikwikam 'Aixç pereu'eri
pa xuri
tç yay a ti'ux e pçxeiyarieni etç mççri
tuxú. hi an“xçk imayaka. Tiyu
'uayemawam
, xçka 'aku
takiekaritsie takwiniya 'uaye
etewa: i a 'iya
ya pçtit ekani 'çy 'uximay rieya katseiyani xçka xuriyay e pçretimaani miemekç
Tuupiri awamete m kame atani xçka kah a 'aixç katiku Xçka tixaç kam
em tik wiTey autseiyani”.
teyu'uay ççkç tuupiriya u'uayemawamet
e mepeitimaan
etiu
pepçreu 'erieka, kukuineni 'aixç
m pem
winukç tç. çreu 'erieka mççr ikeyu kepauka 'am
'a'iyaaritsie, taam u'utsie mççri
a itiwawe kwiniya i pemçreu kuy 'aixç
Mççkixiy mekata' açiriya
çya,açmetç mçx
piti'kep uawe mepiwa
enitsie, 'ayumie
me temu'uwanikç, e teçteri 'ena
yakatix tup i'uayemaweme utçwe mççri tatei yurienakats
wirieni iriya mççkç kwiniya. ie.
yani, tçni 2. Pita ' itiyani tuup tem anu'uwatsie teçt
eri 'ikç mepç wau Tep çti nier e, 'ena
a pe'uye yani, ya pepçta kçyekuk tçauye Kwiniya panuyçn
xa'anekç kie xçka pe'uye amekç nikç
tsiw a , tiyu 'uayema tçwe
wame manuwe memçkate
e 'aixç pekareu
xçka ha waçkaw aku kiep a 'e
teki ekaritsie mieme pehau xerimçt
ç pehau hçiyatç, 'erietç
pç ra kuwiya tixaç mççkite wa . 'aku'etçk aku. wautçwe wí mepauye hçw tçka hipatç 'uay
a, kwiniya tsie ete pepçyçwe kep 'eekç
Mççkixiya ekaku; yaka ka pe'uyeyani ak
hautew pçtitet ew a: tu teyu'uayemawamete
'uayeme. yame, tewa muwetçk re mepi
emç
temanu'uwatsi ti 'a'çwiyani,
iw xç
'akumar anumierietsie mukah
ane,
Tuupiri
ya titai iya. a mççri tupiriya e 'aixç pemçreu
'eriekakç.
xewitç m kewa wa kç ts iw iya, tuxú ixiya pçtawe a a
eepa ha 'açrayeni, 3. Pita wa kçtsikç 2mçk yemawame ha nemeri kçman
: arita ts
m çre u'erieka mu'utsie heiw çtç; 'akwita pç ietç; heiwa yaa, çk iya, tiyu'ua
mame
'aixç 'a ç Santa Maria
Ke yu erim
ukuine mççri pehaux ç mççri penutu
ix
4. Pita
'ipçts 'utateku mçkç. wiemçk
Pçtiyuk amexa iya kanitawe
uwaçre
tç
ka kuuy
et waçkaw e kanita 'ipçts mawame yana ç. Tuupiriya
pekaha itatç, perana eriwatç. ete m
tikwika ieni, tiyu'uaye kanitahçtsiem
çk
kw u' emawam
pe'uha 'aixç peka tik ay hçts me a i 3
pehçiya
tç niteyu'u 5. Mita kçmana tikwika yaa mççri xam nauka tuukar ewa:
sitaxatça mççri hçkç tixaç pçtitet
rik a temat rietçyanikç. ç'i, i'erie pç ari yaka upiriya
e 'u tça ka'e çkç”, 'epa mçyunak tç, haika tuuk tsariekame. Tu
'Auxçwim a 'aixç pemçre “itiyam wiitsi e 'ii ya ya 'e
uxat kanita iriyakç 6. 'Uay neni tuupiri
memik ani, pe
pe m çta 'itiy muutewi tuup'çkatetsiepaitç pçyu'ie i tsakuxa.
ççr
iriyakç ni kepe me 'a tuxú m nit sie
1. Tuup pepçta 'itiya utsie tikatsutça ariutsie
naimitç mekç, 'amu'
ai Muti m
'u'çatçk
an en i. çkawa
puuk mççri wa
iwerietç mççri
pe'ahe
'uxetç, imieme iyatç
re u'erieka: mçkçni, pehau e pçtawani xe ta heewatç, hç
Ke ai m 'u
reu kw tik wika itatç, pe
Pepçka mçtç, hekçta; a pe'u hakw
ku iw
ca pehau 'awaçriyatç; he tç.
y mazor u ui
Tabaco pekaha u'u metsi'ukuk 5
m
mççri 'a 'uayem
ani:
ula mç tiu'a
de la m kç kepe
Hierba a 'Ikç pçhç
Margarit
Paapa tiu'çn
etçkaitçmçw
atuiya
Aixçha'anetç
:
Paapa mati
kukuni raye
'çnetçkaitç
Teetsu
Paapa kexiu
muye'çnetçk
De 18:00 pm a
a 21:00 pm.
Ketinekuxaatani.
• ¿Titatsie yaxeikça kati'anene'utçarika xexuitç?
• ¿Titakç tete 'inakierie 'utçarika xexuitç?
117
Kepemçtiyurieni
2
Kepemçtiyurieni
Ketemçteyurieni:
Pekaterçwa kemçtiu taine “Kemçtiuti kwa'ani 'ayehukatç”
mçrakumaikakç kemayetaine.
Pekaterçwa mççri pitixeiyaxçani titamatsi tikwinimieme
Kemçtiu taine ”Kemçtiuti kwa'ani 'ayehukatç” mççri
yapçtayçni.
Yuwaikawatç me'ita pekatitawe'erietç tawe'erika.
Pçtita 'utçani, pitixeiyaxçani mççriaixç piyurieni 'utçarika
ne'iwa hetsiemieme.
Pçretimaani kemçreukuwewiya kemçtiu taine ”Kemçtiuti
kwa'ani 'ayehukatç” mççri 'utçarika ne'iwa hetsiemieme.
Peitimaitçyani kemçtiyunaki'erie kemçtiu taine mççri
'utçarika ne'iwa hetsiemieme.
Pitixeiyaxçani hakewa meyunaki'erie mçranutiyaxike.
118
'Çkiya keneutixeiya mççri kenakaterçwaxça

kememçtekuxaata.
¿Aixç payetaine?
¿Tita?
Tita mçti kwaiwa raye'uxa

xçka 'ayehukani.
Ketinekuxaatani.
• ¿Tita'utçarikayari titerçwa 'uka 'amçyumaate?
• ¿Hakewa tsiere pepeixei pçreuku 'ukame?
• ¿Kepauka 'aixç puyçne mekaterçwa 'ikç'utçarika?
119
'Utçarika kenakaterçwaxça
mçkuhuyetçarietçka mççri
'çkiya keneutixeiya.
ekakç
pç 'aixç memçte hau'eri
Kemçtiu tain e pemçti kwakatsie, pe

tseiyeni 'aixç pe
'anunutsi 'aixç pçtiku
reu 'eri etç 'an iwema, 'ayumieme,
waçkawa pepçtiuti kw
tuu karikç.
a'ani
ni, wewereni.
'A ixç ketineutikwa'a
pemçreu'eriekakç • Mçti wiyatçka pepçk
a ti
pemayehuka 'aixç
atçka.
kwaka mççri mçra kak
pç
nutsi 'aixç nuu • Ha'a waçkawa pe
a'ani pe’ayehukatç hareka tukarikç.
Xçka 'aixç petiutikw
weni. a'ati:
reu'er iek ame pe pçt ini • Haçkakç petiuti kw
ai;
ximeri, tuka mççri taik
Omar Flores pemçti kwanitsie,
sie, 31 marzo 2016.
Mékiku kiekariyarit tihaikame pepçtiuti
kwa'ani 'ikwaxi mççri
i pepç'a lácteos.
Aixç mçtiku weweren ç ácido
'Aixç petiuti kwa'atç çwiyani aixç petiuti kw
a'ati • Waçkawa petikwaat
cio,
heyeme, 'aixç pepçr
eu
ekç tsitsieya. Ena tep
eka fólico, hierro mççri cal
ikç,
'erieka, matsi hukaka
te
utçani tita pemçti kw
aka, waçkawa peme xeiyan
yamemç tiyu 'uayemawame
'aixç mepçte kwaka xemu huka pçxe hat
sie
weme keneuta 'iwawiya tita
'ananenitsie, petini mieme.
waritana tsiere. pemçti 'ieka.
peka
'Uka 'ikç pçti'a hetsie
mieme: • Peka yenati mççri
'Aixç petuiti kwa'atç • Mçti ‘uriyatika pepçt
i ye'etç.
'ukari ‘aixç xepçte kwaaka ('iku, muum
e • Kuka pepçka'ieka.
atç, ri
hau'erieka; 'aixç petikw mççri karimutsi hipam
e • Pe'aye hukatç mçç
ç pepçka
pemçniwenenitsie yçk tsiere); ikwaxi mççri petitsitsitçatç kape
atç
pepçka reu'erieka hip mçtitsitsiçrawi (narak
axi, 'iek a.
çkawa.
pepçta kukuwe 'aixç yççna, turanixi kaaru, • Una peka kwaka wa
kç. eik ça
memçka te'utikwa'a wayewaxi, xutsi, xaa
ta, • Pe'a 'çw iya tç yax
, pemçreu hananikç.
'Uka 'aixç mçti kwa'a maara, hipame tsie
re);
a i
maye hukanitsie pçk tewaxi waiyari (retsi, 'Ekç 'uká 'aixç pepçt
nutsi 'a'çwiyani 'aixç pemçr
eu
'anuye iwetsieni, nuu tawari, kexiu, waaka
na,
aixç mççri
pçkamççni yakatixaç ketsç, waakaxi waiya
ri 'eriekaku, werenikç
'ikç
pçreu hana. mççri tuixu). Waçkawa
uutame kenaka'utua kepemçtiku'eriwa mçrayemieni

H
'ikç'utçarikatsie.

120
Kemçtiu taine kenakaterçwa pe'itimaitçyeikatç.
Tita mçrayemie kemçtiu tainetsie mçpaç

ketineu'utçaxça.
¿Ketitayarikç ti'aixç pemçtiutikwa'ani?

¿Ketitakç tiutikwa'ani xçka 'ayehukani?

¿Ketita petita'aitçawe 'uka yuniwema mçtiwarutimikwanikç?

¿Taame'ukari keteteyu 'çwiyani temçkate tikwikwinenikç?

121
ç'aneneme keneu 'utçaxça () xçka 'ikç'utçarika

P
yuritçni yamçti'itarika.
'Utçarika 'ayehutatç Yuri 'Itarika

'Uka xçka 'ayehukani pçyçwe 'una waçkawa
mukwani.
'Uka 'ayehukatç xçka 'aixç tiutikwa'ani
pçka'anuye 'iwetsieni mççri 'aixç'anetç
nuunutsi pçtinuiwa.
Ácido fólico pemçkwewani pçyçwe
petiutikwa'atç.
Calcio pemexeiyanikç retsi keneutiye'eni
mççri, muume.
Hierro pepexeiyani xçka waakana waiyari
pe'uti kwa'ani, keetsç yatçni neema.
Ácido fólico pepçkwewani xçka
petiutikwa'ani tawari, ke'uxa mççri narakaxi.
Keneuyu'çwiya yatçni keneutixeiyaxça

ke'aneme kemçtiu taine pemçwawiyarie.
¿£kemçtiu taine ketitewa?

¿Ketitewa kemçtiu taine mç'utça?

¿Hakewa peyutawewi kemçtiu taine?

122
¿Titasie tikuxata kemçtiutaine?

¿Kemçtiu tainetsie hakewatsie peka'urike niukitçarika?

'Amaarima ketinakaterçwa.
Pera'a'eriwa:
Kenaame kemçtiu tainetsie mçrayemie wapaitç muyehane

kemçreuyçane. Xçka kemçtiutaine pewewimçkçni pç'aixç xçka
'ikç'iwaurika naimime maana pekayunitçwani:
¿Ketita? ¿Ke'ane? ¿Kepauka? ¿Hakewa? ¿Kehepaç? ¿Ketitayari?
Kemçtiyçanetsie pçrayemie ketita mçtiyuri mççri pçkaraka'uxa
xeimetsie xeikça timieme.
Kemçtiyçane 'epaç'i pçreukuwewiya:
Kemçtitewa kemçtiyçane: Naimitç pçraka'uxa mççri
'anenemekç paka'urike yakatixaç'çkiya.
Kemçtitewa 'utçarika: tinaimitç pçrayemie mççri 'utçarika
'etsipaçmimetsie.
Kemçtitewa kemçtiyçane mutawewi: Hutçapaitç'etsiwa
pçka'uxa titamçrayemietsie.
Tita mçrayemie kemçtiyçanetsie: Pçraka'uxa tita
mçrayemie mççri kemçreyç pçrayemie.
Kemçtiuyç xaapatçtç pçhçkç raye'utç kemçtiyçane, 'ikç
xaapatsie waçkawa pçrayemie yçkçpçta ranuyçtçkaitç.
Heiwa kemçtiuyç'çkiyatsie payemieni.
123
Kenakaterçwaxça kemçtiukuteetewatçka kemçtiuyçtsie.

Kemçtitewa kemçtiyçane
Kemçtiu taine
Kemçtitewa 'Aixç ketineutikwa'ani,
'utçarika pemayehuka 'aixç pemçreu'eriekakç
Xçka 'aixç petiutikwa'ani pe’ayehukatç nuunutsi 'aixç
reu'eriekame pepçtiniweni.
Omar Flores
Mékiku kiekariyaritsie, 31 marzo 2016.
Kemçtitewa 'Aixç petiuti kwa'atç Aixç mçtiku wewereni pepç'a

kemçtiyçane heyeme, 'aixç pepçreu çwiyani aixç petiuti kwa'ati
mutawewi 'erieka, matsi hukakate ekç tsitsieya. Ena tepeka
'aixç mepçte kwaka yamemç utçani tita pemçti kwaka,
'ananenitsie, petiniweme xemu huka pçxe hatsie
waritana tsiere. mieme.
'Aixç petuiti kwa'atç 'Uka 'ikç pçti'a hetsie mieme:

'ukari ‘aixç xepçte • Mçti ‘uriyatika pepçti
hau'erieka; 'aixç petikwatç, kwaaka ('iku, muume
pemçniwenenitsie yçkç mççri karimutsi hipame
pepçka reu'erieka hipatç tsiere); ikwaxi mççri
pepçta kukuwe 'aixç mçtitsitsiçrawi (narakaxi,
memçka te'utikwa'akç. yççna, turanixi kaaru,
'Uka 'aixç mçti kwa'a, wayewaxi, xutsi, xaata,
maye hukanitsie pçka maara, hipame tsiere);
'anuye iwetsieni, nuunutsi tewaxi waiyari (retsi,
pçkamççni yakatixaç aixç tawari, kexiu, waakana,
pçreu hana. ketsç, waakaxi waiyari
mççri tuixu). Waçkawa 'ikç
124
Tita mçrayemie kemçtiyçanetsie
pemçti kwakatsie, pepç 'aixç memçte hau'eriekakç

tseiyeni 'aixç pereu 'erietç 'aniwema, 'ayumieme,
'anunutsi 'aixç pçtiku waçkawa pepçtiuti kwa'ani
wewereni. tuukarikç.
• Mçti wiyatçka pepçka ti
kwaka mççri mçra kakatçka.
• Ha'a waçkawa pepç
hareka tukarikç.
• Haçkakç petiuti kwa'ati:
ximeri, tuka mççri taikai;
pemçti kwanitsie,
tihaikame pepçtiuti
kwa'ani 'ikwaxi mççri
lácteos.
• Waçkawa petikwaatç ácido
fólico, hierro mççri calcio,
waçkawa peme xeiyanikç,
tiyu 'uayemawame
keneuta 'iwawiya tita
pemçti 'ieka.
• Peka yenati mççri peka
ye'etç.
• Kuka pepçka'ieka.
• Pe'aye hukatç mççri
petitsitsitçatç kape pepçka
'ieka.
• Una peka kwaka waçkawa.
• Pe'a 'çwiyatç yaxeikça
pemçreu hananikç.
'Ekç 'uká 'aixç pepçti
'a'çwiyani 'aixç pemçreu
'eriekaku, werenikç mççri
125
eneuku huyetçaxça titamçrayemie kemçtiuyçtsie

K
'utçarika 'atserie mçka 'uxakç ke'anetç 'aixç mçkuyçne.
Kemçtitewa Aixç mçtiku wewereni

'utçarika pepç'a çwiyani aixç
petiuti kwa'ati ekç
tsitsieya. Ena tepeka
'utçani tita pemçti
kwaka, xemu huka
pçxe hetsie mieme.
Kemçtitewa
kemçtiyçane
mutawewi
Omar Flores
Xçka 'aixç ti'aneme

Tita mçrayemie petiutikwa'ani
kemçtiyçanetsie pe'ayehukatç nuunutsi
'aixç reu'eriekame
pepçtiniweni.
'Ikwai 'aixç ti'anetç,

Kemçtitewa pçyunaki'erie 'aixç
kemçtiyçane pemçreu 'eriekakç
pemayehukanitsie.
126
Yuwaçkawa meta'enanakaku ketinakaterçwa

Kenakaterçwaxça mççri keneuyuti 'çkitça kepemçtiku
wawiyarçwa.
Pekatitawe'erietç
a) Yçwikçta 'akuxi pçka'ayeiwe, xurawerita pçmaine
kename 'ari mçkuyçre.
e) Xçka 'umaariwekaku pekiekaa, kenemie hakewa
me'aixça.
h) 'Ikç wiyaritsie tame tepanuye haitçtça.
Tawe'erika
i) Tewi 'aixç pçtiuka'iyari.
ç) ¿Xete 'uximaya 'akuxi?
k) Kwinimieme nepçxereuyehçwa.
'Utçarika hipame keneutiwewi mççri kenakaterçwaxça

'ena mayehukaitsie hepaç.

127
Yuwaçkawatç memetsita 'eniekaku ketinakaterçwa.
Mawieriwe mççri temú

(Yapaçmetç)
Mçixa tuukari mautinena, haxa mçtiu'anetsie

muyeikakai jaguar. Yunaitç tewaxç muwa
memu'uwakai mçwa 'ukiyaritçkai.
Heiwa, el rey jaguar mayetça wareu'iwatamieka

yuhamikuma, yatimiemakaku yuhutatç huupamete
memitatuaxixç tepçakç. Ayçwekata kwinimieme
mçtiuyeiwekç, takwe me'imieme.
Kwinimieme mçtiuyçximekaitsie
'unautsarçmetç, kanetiwitseni
kçyetsie mççri yatakatiniuweni,
xeikça xeimieme
kananukukeni mççri
kaneyani 'unautsarçmetç
yatiuyeikatç yukiepaitç
kaniuye'ani.
Mita'utça: Gerónimo
Ricardo Can Tec
128
Kepemçreitimaitçya 'aterçwariya
Ketinekuxaatani.
• ¿Tita pereti'enietçya ketçtçmçtikuxata mita'utça?
• ¿Pereiti'enietçya tita mçrayemie 'utçarikatsie?
Petimaikairí…
Xçka 'aixç peyukuyuruwani mçirikça perakaterçwake

'aixç kani'aneni xçka yapereutetereni mçrakatetçkatsie,
mçpaç mematsi heti'enietçkçne; xçka metçritçni, teemari
yatçni 'amemçtehauyumate; xçka mete 'akumaika yatçni
hawaikç kemayetaine; xçka wanakeni yahawaikç, 'ikç
matsiparewieni kemçtiuterçwa; pçyçwetsiere yçkçpe'uyçtç
yakatixaç petametçyeikatç, yakatixaç pewataxexeiyatç
pemçretimamatekenikç'aku mekauta 'enanatçtç.
Tsiere pç'aixça pemçrakumaika kename naitç'utçarika,
mçrayukema 'iterçwame kemçtiterçwa, mçpaç tiiterçwame
peti'enierietçyani.
129
ahapaç'utçarika mçtiuterçwa yuwaikawatç

K
meta'enanakaku.
'Utçarika kenakaterçwa “Mççki mççri

tewi mu'umetsetç”, Neterçwame, mççri aixç
keneuyukuyuri kwii pemçrakaterçwakç.

• Axçkaikamekç meri kenakaterçwa mççri keneti
'enietçya'a.
• Keneyuku 'çwiyatç kehapaç mçrayuterçwa.
• Keneutixeiyaxça ketçtç mçtikuxata mççri kemayetaine,
'utçarika kenakaterçwaxça waçkawamexa,
mççri kenewataxexeiyatç mematsita'enie,
pekahauyewautsetç hakewa pemau'a
pemikatsutçanikç.
• Pehe'eriwatç ketitewakame pemçyuriene,
kepaimimetsie mçka'uxa mççri ke'ane mita'utça mççri
yuniukikç mita'utça. 'Ikç xatsika pauyewetse terçwarika
pekakatsutçawetç.
130
Ketinakaterçwa kemçtiku'eriwa 'uka.
Ne'iwa nepçtita 'utçirieni

Chihuahua meyeika, mçixa
tuukari pçkahayenewe mççri
nemçkarakumate kemçreu'erie.
131
'Iwaurikatsie ketinaka'utçaxça.
¿'Uka tita tita'utçani?

¿Keti'anekaku puyuwewixime 'ikç xaapa?

¿Heiwamiemeri petitawewi xaapa 'ikç'utçarika

'ayemiekame?, ¿keti'anekaku?

'Ena ketinaka'utça tita mçrayemie

'utçarikatsie.

132
enakaterçwaxça mççri Keneuku huyetçaxça ketita

K
peraka 'utça 'ekç'utçarika pemutawewitsie.
Hakewa mççri tuukari Heiwerika
Kepemçtayini Ke'anetç menç'aiyarie
Ketitewatçmein'ç'awa Sika
Pera'a'eriwa:
Kename 'utçarika mçraye'uxakç yamuyçnikç yakatixaç xeime

yamçtiutahçawekç kemçtiuyç, pçyçwe tseepa kemçtinç'ani
yakatixaç xaapa 'aixç reukunakameta.
'Utçarika xapatsie mayemie 'epaç'i pçreukuwewiya:
Hakewa mççri tuukari: yapaine hekewa meyutawewi
mççri kepauka muyuta'utça.
Hetsiena timieme: ketitewatç menç'aiyarçwa utçarika,
pçyçwetsiere pemçreu'utçani rekanaketçyeikame.
Waçritsika: kepemçreihçawimiçkçni xaapa pemeinç'airiwa.
Kepemçtayçni: 'ena pçraye'uxa hetsiena timieme.
Naitç'iyaritçarika 'ena pçtikayuyuipike.
Heiwerika: 'ikç paka'urike pemçranu nçximenitsie,
'utçarika 'etsipaçmetç yatçni waçkawatç.
Ketitewatç meinç'awa: 'ena pçka'urike ketitewatç xaapa
menç'awa.
133
'Ena Keneuku huyetçaxça ke'anetç menç'aiyarçwa,

waçritsika mççri heiwerika.
d e julio de 2017
ay., a 8
Nayarit, N
Rosaura: a 'a ix ç p e re u'erieka.

ç xçk
Neniwe, pç'aix metitahçaweke,
çne
Nepçti'utça p n e m çt i 'çkitçariekç.
'e r ie
'aixç nepçreu
a k ie paitç m e puta'axike
T t e m ççri 'aixç
w iw am e
taapare çw a . W a hamatça
'çk it
mepçtateku e , 'ik ç n e ne pita'utça.
atek
nepçretimaam ruxi nemau'utçani.
eku
Nepçyçweri n
m çk a t i t e rçw awekai
Juana tsiere ,
w e k a i, n e t s i 'uwairitça
nimçkati'utça 'e n a h u r awa kii
u k ç,
temçyu'utçay r iw a m a n u w etsie.
ema
temçwati 'uay çt e 'u y u y e 'çkitçatçkçka
tem
Te'atahaikatç r i teyunaitç,
ika k u , m çç
'utaika e m çt in çn ikç tita
ie t
tepçyuparew taaparewiwamete,
ça
memçtate'çkit çtsiere
kik
kepaitsç taniu i.
kan
mekaniutiniu
134
e h e yu k a te m a w ie n i, nehepaç
Heiwatiuyçni p ri n e m çti'u tçawekç.
a w e k ç m çç
ne nemçtiterçw ie, 'çxa ts i nemetsi
a n u a n i 'a k
Kepauka pem e“ mççki mççri
rçw ir ien itite w a k a m
'akate mie xaapa
m ets e tç”; m çk ç p a ye
tewi mu'u ts ie . Paratsç
m u ta h u ri tç a rie
neterçwame te
m e p e m çtit in a n e n i nehepaç,
k winimie
aiyçkç.
k winimieme pçtinan
ix ç ke tin ihe yu 'çw iy a tç, mççri 'axaçta

'A
e p çk ah ew aye ye ik a ni pemçrewa
p eu k u'uxa xaapa
ie , w a 'a tç p çm çr
'uximayats ke n a me, Estados
e ye n ç'a ir it sie ,
pemçnetsi h u ye 'amçhatayeyeu
te w a ts ie , h
Unidos mçreye
ke n a m e te çte ri m e mçka hexuawe.
mççri ewayeyeikani,
a w a h a m a tç a ke n ih
A'iwam
yunaitç xeyu'çwiyatç.
naineni kename k winimieme

'Apaapa, pçka
mera'eriwa.
a xeik ça nemetitahçaweke nepita 'utça

£y
nehauyu temawietç.
E s pe r a n z a G ó m e z Sá n c h e z
135
eneutixeiya mççri 'aixç keneutiyuri hakewa

K
mau'urike
Hakewa mççri tuukari
Ke anetç menç aiyarie
d e julio de 2017
ay., a 8
Nayarit, N
Waçritsika
Rosaura: a 'a ix ç p e re u'erieka.

ç xçk
Neniwe, pç'aix metitahçaweke,
çne
Nepçti'utça p n e m çt i 'çkitçariekç.
'e r ie
'aixç nepçreu
a k ie paitç m e puta'axike
T t e m ççri 'aixç
w iw am e
taapare çw a . W a hamatça
'çk it
mepçtateku e , 'ik ç n e ne pita'utça.
atek
nepçretimaam ruxi nemau'utçani.
eku
Nepçyçweri n
m çk a t i t e rçw awekai
Juana tsiere ,
w e k a i, n e t s i 'uwairitça
nimçkati'utça 'e n a h u r awa kii
u k ç,
temçyu'utçay r iw a m a n u w etsie.
ema
temçwati 'uay çt e 'u y u y e 'çkitçatçkçka
tem
Te'atahaikatç r i teyunaitç,
ika k u , m çç
'utaika e m çt in çn ikç tita
ie t
tepçyuparew taaparewiwamete,
Kepemçtayçni ça
memçtate'çkit çtsiere
kik
kepaitsç taniu i.
kan
mekaniutiniu
136
Kepemçtayçni
e h e yu k a te m a w ie n i, nehepaç
Heiwatiuyçni p ri n e m çti'u tçawekç.
a w e k ç m çç
ne nemçtiterçw ie, 'çxa ts i nemetsi
a n u a n i 'a k
Kepauka pem e“ mççki mççri
rçw ir ien itite w a k a m
'akate mie xaapa
m ets e tç”; m çk ç p a ye
tewi mu'u ts ie . Paratsç
m u ta h u ri tç a rie
neterçwame te
m e p e m çtit in a n e n i nehepaç,
k winimie
aiyçkç.
k winimieme pçtinan
ix ç ke tin ihe yu 'çw iy a tç, mççri 'axaçta

'A
e p çk ah ew aye ye ik a ni pemçrewa
p eu k u'uxa xaapa
ie , w a 'a tç p çm çr
'uximayats ke n a me, Estados
e ye n ç'a ir it sie ,
pemçnetsi h u ye 'amçhatayeyeu
te w a ts ie , h
Unidos mçreye
ke n a m e te çte ri m e mçka hexuawe.
mççri ewayeyeikani,
a w a h a m a tç a ke n ih
A'iwam
yunaitç xeyu'çwiyatç.
naineni kename k winimieme

'Apaapa, pçka
mera'eriwa.
a xeik ça nemetitahçaweke nepita 'utça

£y
nehauyu temawietç.
E s pe r a n z a G ó m e z Sá n c h e z Ketitewatç
meinç'awaWçrit
Heiwerika
137
Keneutixeiyaxça niukitçarika
'Ena ketinaka'utça
tita mçrayemieni
'axaapa pemita 'utçanitsie.

Keneuyu 'çwiya naimetç kapçrayemie 'utçarika

kemçtiuwewieni, 'ikçtsie keneyu'çwiyatç.
ç'aneneme keneu'uitçaxça ( ) tita mçrayemie a

P
'utçarikatsie.
Hç Hawaikç
Hetsiena timieme
Waçritsika
Ketçtç mçreuku'uxa
Ketitewatç meinç'awa
138
Kehepaç'utçarika ne'iwa hetsie mieme mçtiuwewieni
¿Kepetitahçawe mççkç tewi?

'Aixç ketineu 'uitça tita pemçraka'utça: ¿ke'anetç meri

puhaitça? ¿Ke'anenetçta 'utçmana muhu?

139
'A'utçarika 'aixç memçteheiti 'enietçkçkanikç'aixç

ketineu'uitça, 'ayumieme 'ena 'aixç ketineu'uitça.
Tita peraka'utçayu metsi

Kepemçtuku'eriwa:
heti'enietçyani:
1 1

2 2

3 3

140
'Enarita ketinaka'utçaxça tita 'aixç mçtikuyçne

hutçapaitç pemika'utçaxçakç.
1

2

3

4

141
'Utçarika keneutawewi.
Pekaratçtçmaiyatç tita mçrakapine 'utçarika.

142
'Utçarika keneutaxeiya
Pç'aneneme keneutiwewi'utçarika ne'iwa

Hetsie mieme maka'urike.
Tita mçrayemie:
• ¿Mayemie tuukari mççri hakewa meyenç'arie?
• ¿Mayemie hetsiena timieme?
• ¿Mayemie ke'anetç menç'aiyarçwa?
• ¿Waçritsikakç mçkatsutç?
• ¿Ketçtç mçreuku'uxa mayemie?
• ¿Mayemie heiwerika?
• ¿Mayemie ke'anetç meinç'awa?
Mçraye'uxa:
• ¿'Utçarika'aixç'anetç maka'urike?
• ¿Niukitçarika'aixç'anetç peyuti'eniçriçkitçyeika?
• ¿'Iyaritçarika pauyutinç'ç'utçarikatsie?
• ¿'Ena'utçarika mayehu yu'eniçrikimekç pçtikuxata mççri
mautinçtçka meyuti 'enietçyeikanikç?
Aixç'utçarika:
'Amçnenekç petiuyuri:
• Teçteri kememçtetewa pemaka 'utçaxçatsie mççri
kiekari kemçtiukutetewatsie
• 'Utçarika pemçkatsutçanitsie
• 'Utçarika mçrakayaxike pemikatsutçanitsie
143
Mçrakayaxiketsie yapetikatça:
• Pewakeme pemiyeweiyani
• 'Utçarika manu'axiketsie
• Estsiwa yapemçreutere
eime 'akupanieru keneuta 'aitça a'utçarika

X
kanakaterçwamçkç mççri 'ikç kamatinitaxatçamçkç.
1. ¿Tita reuyewetç ratça mççri tita pekareti'enietçya?
2. ¿Mçrakayaxike metiuparewi 'aixç pemçreiti
'enietçyanikç?
3. ¿Metinake 'ikç niukiyari nemçtiuyurikç?
4. ¿Tita tsiere 'aixç ti'ane 'utçarika 'aixç mçyçnikç?
'Utçarika 'a'iwa hetsie mieme xçka 'aixç peyuriemçkç,

'ena'i kenaka'utça.

144
'Ikç'utçarika kenakaterçwaxça.
Mçraka'utç 1 Mçraka'utç 2
'ukí kutuxie
'uká mepakçkani
piní' yameteyça
'uká naime
mçretimá teçteri
etineutixata 'akupanieruma wahamatça mççri

K
ketinaka'utça kepemçtiku 'iwawiyarçwa.
¿Titatsie yaxeikça ti'anene 'utçarika pemakaterçwaxça
mçraka'utçtsie 1 mççri 2?

145
ikçraçyemekç keneuhekçata hakewa 'utçarikatsie

X
tçrçkarima pçyu'eniçriçki mçraraka'utçtsie 2.
Kutuxie
Petimaikairí…
Naimimetsie 'utçarika mayehu 'utçarika yutçrçkarima

mayuterç.
Kamç pemçtiuyuta 'çkitça, 'aniukitçarikatsie tsiere
tixuawe 'utçarika ranutiyaxiketç, 'ikç pçtiuyumamateke
acento'utçarika.
146
Kenanuyewawamççri'utçarika 'aixç keneuyuri

ke'anemekç'aixç mçkuyçne.
Neteukari kie iteçri

mewe kwinimieme utewitç. íteçri
Takakaçma kwíkari
tepçwatawewirieni kwikari
tuuturite
'inawari túuturite

íwi
'Uka tuxame manahçwa iwi
tççri
wakii pçtuxa tççrí

enaka 'utçaxça ke'anenetç'utçarika aixç mçka

K
'anenekai.

147
'Utçarikatsie ketita mçreuyewetçka ketinanutiyatsaxça.
1. Xewi 9. Yçna
2. Waikari 10. Ixçarari
3. Xeta 11. Tepçtekwani
4. Tewari 12. Aki utça
5. Tuxa 13. Kename
6. Iteçri 14. Tsaapari
7. 'Uka 15. Waikari
8. Tuixuri 16. Itiyari
148
Ketinanutiyatsaxça hauyewetç maakç 'ikç 'utçarikatsie.
Tuutu mççri temu
Titayarikç yameteyça, tuutu pçretima 'auriena teemu

mariwetç kaniutikateitçni, mççri hauyçwitç, mççri ye'umieme,
hurawa mepçka'ikuxexeiyakai. Kwinie katiniuyeha'ani
yamçtiunierixçkç, teemu katiniutahçawarieni kenemie teçteri
hurawa nehetsça mepakçkani.
Yapaçmexa 'anukayaku, teemu niukuyani tuutiu
manuyewekai mççri pçka'inakixç mixeitsie naime yçname,
kahekaxawarime mççri kahekatuuturime. Teemu mçpaç
tinitahçawe.
'Utçarika kenaka terçwaxça mççri keneutixeiya

payaxeikça pekapçti'utça hutçapaitç hapaç.
Tuutú mççri temú
Titayarikç yameteyça, tuutú pçretimá 'auriena teemú

mariwetç kaniutikateitçni, mççri hauyçwitç, mççri ye'umieme,
hurawa mepçka'ikuxexeiyakai. Kwinie katiniuyeha'ani
yamçtiunierixçkç, teemú katiniutahçawarieni kenemie teçteri
hurawa nehetsça mepakçkani.
Yapaçmexa 'anukayaku, teemú niukuyaní tuutú
manuyewekai mçri pçka'inakixç mixeitsie naime yçname,
kahekaxawarime mççri kahekatuuturime. Teemú mçpaç
tinitahçawe.
149
'Ena kenaka'utça ke'aneneme haxa pepçtiu'utça.


'ikç 'utçarikatsie timieme.
ekakç
çte hau'eri
'aixç mem yumieme,
epç , 'a
akatsie, p 'aniwema a'ani
pemçti kw pereu 'erietç epçtiuti kw
ix
tseiyeni 'a ç pçtiku
ç waçkawa p
m çtiu ta ine 'anunutsi

'aix tuukarikç.
Ke wewe re n i.
çka ti
atçka pep
i, • Mçti wiy katçka.
utikwa'an akç çr a ka
çreu'eriek
ri m
e kwaka mçç a pepç
'A ixç ketinuka 'a ix ç p em • Ha'a wa
çkaw
pemayeh
rikç.
unutsi 'aix
ç hareka tuka uti kwa'ati:
hukatç nu peti
ni pe’aye
a'a • H a çk a kç ikai;
petiutik w ka mççri ta
Xçka 'aixç p çt iniweni. ximeri, tu itsie,
ame pe pemçti kw
an
reu'eriek pepçtiuti
res tihaikame axi mççri
Omar Flo itsie, 31 m
arzo 2016
.
kwa'ani 'ik
w
ekariyar
Mékiku ki o s .
láct e atç ácido
u wewere a'ati
ni pepç'a a petikwa
Aixç mçtik • Waçkaw lcio,
k w rro mççri ca
ti k wa'atç
ç petiuti
çwiyani aix Ena tepeka fólico, hie me xeiyanikç,
'Aixç petiu ç pepçreu ya . waçkawa p wame
e
ix ekç tsitsie çti k waka, ma
heyeme, 'a i hukakate a ni tita pem hatsie tiyu 'uaye wiya tita
m a ts u tç a
'erieka ,
e k waka ya
mem ç
xemu huka
pçxe keneuta 'iw .
'aixç mepçt , petiniweme iem e .
ka
pemçti 'ie mççri peka
e m
'ananenitsi re. • Peka ye
nati
ie mieme:
waritana ts çti'a hetsie ye'etç.
'Uka 'ikç p e p çt i pçka'ieka.
iti k wa'atç
yatika p
• Mçti ‘uri u, muume • Kuka pe
'Aixç petu ukatç mççri
xepçte
ik
kwaaka (' tsi hipame • Pe'aye h tç kape pepçka
'ukari ‘aixç ixç petik watç, u peti ts it si tça
rie ka ; 'a mççri karim ççri
hau'e
e n e n it sie yçkç ts ie re ); ikwaxi m kaxi, 'ieka.
kwaka wa
çkawa.
pemçniw ara
u'erieka h
ipa tç
mçtitsits içr a w i (n • Una peka tç yaxeikça
pepçka re we 'aixç ixi kaaru, • Pe'a 'çw ananikç.
iya
çna, turan
pep çt a ku ku yç tsi, xaata, pemçreu h ç pepçti
te 'u tik wa'akç. w a yewaxi, xu tsiere); ix
memçk a ame
maara, hip ri (retsi, 'Ekç 'uká 'a ç pemçreu
mçti k wa'a, 'aix
'Uka 'aixç itsie pçka waiya 'a 'ç w iy a n i ççri
n
maye huka ieni, nuunutsi
te w a xi
, waakana
, werenikç m
ts ta wari, kexiu waiyari 'eriekaku,
'anu ye iw e kaxi
ixç ketsç, waa Waçkawa 'ikç
yakatixaç a
pçkamççni çç ri tu ixu).
a. m
pçreu han
150
de 2017
, a 8 de julio
Nayarit, Nay.
Rosaura: 'erieka.
e , pç'a ix ç xç ka 'aixç pereu
Neniw weke,
çnemetitahça
Nepçti'utça p e nemçti 'çkitçariekç.
ri
'aixç nepçreu'e ta'axike
p u
Takiepaitç me te mççri 'aixç
m e
taaparewiwa tçwa. Wahamatça
'ç ki
me p çt a te ku epita'utça.
çre tim a a m a teke, 'ikç nen ani.
ne p au'utç
ekuruxi nem
Nepçyçweri n
wekai
mçkati terçwa
Juana tsiere, kai, netsi 'uwairitça
e
nimçkati'utçaw , 'ena hurawa kii Heiwatiu
yçn
tça yu kç ne nemçt i peheyukatemaw
temçyu'u wetsie.
mariwa manu iterçwawe ieni, nehe
temçwati 'uaye mçte'uyuye 'çkitçatçkçka Kepauka kç
pemanua mççri nemçti'utçaw aç
p
te
Te'atahaikatç 'akaterçw ni 'akie, 'ç ekç.
a ku , m ççri teyunaitç, irienititew xa
akame“ m tsi nemetsi
'utaikaik ç tita tewi mu'u
ie temçtinçnik me ççki mççri
tepçyuparew taaparewiwamete, neterçwam tsetç”; mçkç payem
tça ie xaapa
memçtate'çki kçtsiere k winimie
e temuta
huritçarie
ta n iu ki me pemçt tsie. Para
kepaitsç ni. k winimie itinaneni tsç
iu tin iu ka me pçtina nehepaç,
mekan naiyçkç.
'Aixç ketin
ih
pepçkahe eyu'çwiyatç, mççri 'a
wayeyeik xaçta
'uximayats ani
ie, wa'atç pemçrewa
xaapa pe p
mçnetsi h çmçreuku'uxa
Estados U e yenç'airits
n ie,
'amçhatay idos mçreyetewats kename,
eyeu mççri ie, huye
memçka h k
exuawe. ename teçteri
kenihewa A
yeyeikani, 'iwama wahamatça
yunaitç xe
yu'çwiyatç
'Apaapa, .
pçkanaine
mera'eriw ni kenam
a. e k winimie
me
£yaxeikça
n
nehauyu emetitahçaweke n
temawietç epita 'utç
. a
Esperanza Góm
ez Sánchez
Ketinekuxaatani.
• ¿Tita 'utçarikayari tihçkç?
• ¿Titatsie yaxeikça kati'anene 'utçarika xexuitç?
• ¿Titakç tete 'inakierie 'utçarika xexuitç?
151
Kepemçtiyurieni
3
Ketemçteyurieni:
'£kiyate pçtixeiya mççri pekaterçwaxçani'utçarika

yutaçta maukatunirike haikamexa “Huka kwiniya”
mçrakumaikakç tita mçrayemie.
'Utçarika yutaçta maukatunirike haikamexatsie
pitixeiyaxçani tita mçrayemie “Huka kwiniya mççri”
yapçtayçni.
'Utçarika pakaterçwaxçani yuwaikawa me'ita 'eniekaku
kahauwaçriyatç mççri kareuterçwamçkçni hepaç.
Pçtita'utçani, pitixeiyaxçani mççri 'aixç piyurieni
napane'iwauritçwa.
Pçretimani kemçreukuwewiya 'utçarika yutaçta
maukatunirike haikamexa mççri nepane'iwauritçwa.
Pepçretimani kemç 'ayumieme 'utçarika yutaçta
maukatunirike haikamexa mççri nepane'iwauritçwa.
Pepitixeiyaxçani mççri'utçarika pauyehçatç pemayani
tseepa hakewa pemçraka 'uitçaxçanitsie mççri teçteri
wahetsie.
152
'Çkiya keneutixeiya mççri ketineutixata.
Xekenakaterçwa
xepçtehetimaani kemçtiyu
'çwiyatçre yuhukatsie
mçkatikuyenikç.
• ¿'Utçarika ketitewakame pçyetua tiyu'uayemawame?

• ¿Xaitsie tsiere pçti'aneneme perakaterçwaxça?
• ¿Hakewa tsiere peyunaki'erie 'ikç'utçarika?
153
'Utçarika yutaçta maukatunirike

haikamexatsie keneutiwawa
“Huka kwiniya” mççri 'çkiya
keneutixeiya.
'Utçarika yutaçta
í…
maukatunirike
Petimaikair
?
¿Kereu'erieka
¿Tita tihçkç kw
iniya hukats
iem ieme?
a petikuuyetç:
haikamexa Kwiniya
Kepereu'eriek
çta haani mççri
'akwinuritets
ie. • 'Utaheewatç tsi 'ukukuitç a'kawa 'aneni
't',
hauhaarim tsie hukatsiemieme
Ahukatsie pep • 'Ah ukatsie ma
wata waçkawa
. y'neni w wauket', 'ri h'iyat'
atç 'etsiwa hei Kananu pe'a ta
tsie pe pçtita kwine
? • Pe'u hak wit kat', at'
pe'uy'y'a ita; pewati y'yn '.
m
ç 'ah uka
¿Kepeyçanet a mçpaç 'anen i? m'ri 'ats
ur riwewet
¿Ke'uyçni xçk m'ri 'uta ¿Kepetiu'a 'çwçya pemçka
• Haa tçnime pçye'ani mççri titakwinekç 'ahukatsie?
ime. wame hetsça
• 'Ikwai tipçpçn ari 'akiita pemçrewati • Tiyu'uayema kemeti'çkitçani.
• Hauyewetç
'itiy
çwati 'utatsie
. yapetikamietç •
ie mççri haa pem ri • Haxietçme
ti'ietç.
we wiw ats kwitakaku mçç karikç. Xçka Neuka maimawatç pekati kwaiwietç.
'erietç me’uti wa haretç, tuu
• Tewaxi hau itatçkaikaku. • Haa waçka itçaka.
me hau kw tsitsieya pitsits
teçteri hau'eri
etç
ikç mççri nuunutsitçni •
u 'çwatç tuukar • Kuka ka'ietç
.
• 'Aixç pekatik atç. Kwitame pehexeiyatç 'eeka pemçka
tsie pekamaim
pemçti kwani kwiemakakç.
•
Aixç petiku hauxinatç piinite.
•
Haa 'etsime peharetç. Petimaikairí…
•
Tikwikame 'aurie pepçka a'hekçatani.
kanihçkçtçni
Kwiniya hukatsiemieme
kuwetsie 'ena
yuwaçkawa memçtakuu , maatsi
waan a mçra haane
mekiku mççri
wahetsie
katinikwinimiemetçni tççri
mççri 'amemçyumate.
Xeketeneutixaata.
• ¿Tita xetexeiya 'çkiyatsie?
• ¿'£kiya ya'aneneme pemçxeiya 'ekç kepera'eriwa tita
niukiyari mçkçtsie petikaxeiya?
apapaçmime kenakaterçwaxça 'utçarika yutaçta

Y
maukatunirike haikamexa mççri ketineutixata
kepemçreiti 'enietçyeika, nakaterçwa kepaçmexa
yapemçra 'eriwani.
154
Ketinaka'utça ketita mçrayemie 'utçarika

yutaçta maukatunirike haikamexa.
¿Ketitakç tiwaparewie teçteri memauyuta 'çwiyawawe?

¿Ketitayari ti'aixça temçyu'çwiyani huka kwiniyakç?

¿'Ekçkepe'uyçwexçka xewitç tiutakwine haa heiyehçakaku?

155
uwa keneukuyunitçaxça ke'aneme hamatça 'aixç

M
mekuyçne.
Xçka haa pe'uka pçkwiniya.

'eetsani.
Xçka mçtikwaiwa yuhukatsie

pekatiuti hauxinani. pçratakwine.
tatsçari
Xçka waçkawa pehauyuta
pe'uhakwitani. 'çwiyawetç.
156
Xçka xeime pexexeiyani 'utçarika

yutaçta maukatunirike haikamexa 'ena
keneutawewi.
'Iwaurikatsie ketineu'utçaxça.
¿Tita miukiyari rayemiekai?

157
¿Titatsie yaxeikça tiyuhekçkça hikç pemekaterçwaxçtsie?

¿Tita tsiere tiyçwe mçrayemieni?

Pera'a'eriwa:
'Utçarika yutaçta maukatunirike haikamexa niukitçarika

pçyetua, pç'ayumieme niuki manutçaxçanikç xeimieme
niukitçarika 'ayemietç mççri xeimieme.
'Utçarika yutaçta maukatunirike haikamexatsie 'ikç
pepçtikaxeiya:
Xaapa manukanama. 'Ikçtsie pçyçwe mayehuni 'çkiya,
mççri 'utçarika titamçrayemie reuku'utç.
Terçwa rika kemçtitewá. Niukitçarika mayemie paye'uxa
yapapaçmetç mççri mçkçtsie niukitçarika yçkçpçta 'anenetç
payehutçka.
Xaapa manukanama 'utçamumie. Xaapa waritana
mayemie pçhçkç kepemçtiyurieni pçrayemie tsiere parewiya
mççri 'çkitçarika pçyetua.
158
enakaterçwa mççri 'utçarika yutaçta maukatunirike

K
haikamexa 'aixç keneuyuri “huka kwiniya” mççri hç
yakatixaç waikç keneu'utçaxça pe'ekaterçwatç'utçarika
'ayehutatç mayehu.
'Utçarika 'ayehutatç Hç Waikç

'£kiya payehu.
Yapapaçtç terçwariya payehu.
Pç'utçarika niuki yetuatç tseepa titatsie
timieme.
'Etsipaçmimekç raye'utç.
Mçkatsutç matsiha hekçaririeni tita
mçrayemie.
Terçwarika yuwaçkawatç meta'enanakaku

'Utçarika 'amayetçtç kenakaterçwaxça kepemçra
hçawarçwa
Kahauwaçriyatç
a) Nepçkaheitaxei
e) Manamepayehu hipatç
Hauyutemawietç
h) Wiyeri 'ari pçnua
i) ¿Keperaka 'iyuniwa?
Hipame 'utçarika 'ayehutatame keneutiwewi.Karima

kenakaterçwa 'utçarika.
159
'Ikçtsie pekanieretç terçwarika keneuyuti'çkitça:

• 'Axaçtameri kenakaterçwa mççri 'axçkaikamekç.
• Keneutixeiyaxça ketçtç mçreuku'uxa mççri kenetimatsi
kereka'erietçyani xçka 'ekaterçwa.
• Terçwarika keneuyuti'çkitça mççri 'aixç
keneuyukuyuri'akarima pemekaterçwakç.
Principito
(Yapaçmetç: Kauxai manukunakixç)
…Kauxai Principito pçtiniutahçawe:

Netuukari haxapç'ayumieme: wakanari nemçwatakukuya
mççrita ne teçteri menetememiwa. Yunaitç wakanari
yaxeikça memç'anene mççri teçteritsiere yaxeikça
mete'anene. 'Ayumieme, nepçkayutemawie. Xçka 'ekç
penetsi'iyamakake, netuukari witsi pç'anenike mççri
nepçxçyariekake.
Nemçrakumaikake kememçte'ukçka nemçyu'awietanikç

teerçta nemçwayekatsie. 'Ekçta 'ayeiyari, yçkçpçta
mçtiyu'eniçriçki, nemçwayeyeikanike neteerçta; kwikari
nemu'enieni hepaç. Mççri, tsiere ¿'iya petixeiya 'etsi
pany kçmana muyuwewiwa? Ne pany nepçka kwa'a
mççri mçkç'etsi nepçkatinehetsiemieme, manaya'anekça
mçkumane ne 'atsinepçkara'eriwa. ¡Punutuixiya!
'Ekç hçrixça 'akçpate mçtataxawi. Mççri xçka 'ekç penetsi
'iyamakake, ¡witsi nepçreu 'eriekake!, naitsarie yamçtiuku
'anenenetsie 'akçpate mçtataxawi nemaye 'eriwanike, mççri
'eeka nemçnaki'eriekake naitsarie pçmçtiuku 'anenetsie…
Mita'utça: A. De Saint-Exupéry, El Principito. 4ª edición, México,

Editores Mexicanos Unidos, 1996, pp. 74-75.
160
Ketineutixata mematsita'eniekai wahamatça.

• ¿Ke'ayetaine 'utçarika?
• ¿Kemetetewatç manamepayehu?
• ¿Kepera'eriwa ketikunçtsirike 'çxatsi?
Neterçwarika nepçtimaixçani
Ketinekuxaatani.
• ¿Mita'utça ketçtç mçtikuxata pereitima?
• ¿Pereitima niukitçarika ke'aneme mçtayetuirie 'utçarika?
Kenakaterçwa 'utçarika peyu'çwiyatç.
Pera'a'eriwa:
Karima terçwarikatsie, hç, Pemeiti 'enietçyeika 'etsiwa

xaatsika, pemeiti'enietçyani waçkawa ketçtçmçreuku 'uxa,
ketçtç mçreuku 'uxa mukuhuyetçaxçani mççri mçrakatetçka
pemuweiyani, pepçretimani kehapaç memçkamete
muririeni mematsita'enie.
Kemçtiuyurieni 'aixç pemçtikayanikç'atçrçkarima

pemçrakaterçwakç'utçarikatsie.
161
'Utçarika kenakaterçwa “Tsççkç mççri tepç”,

Neterçwame, mççri aixç keneuyukuyuri
kwii pemçrakaterçwakç.
• Kenakaterçwa 'axçkai peheitimaitçyeçkatç
kememçtekuxata.
• 'Aixç ketinakaterçwa
'atçrçkarima'utárika.
• 'Aixç pemçti 'a'eniçriçkçnikç,
kenewakekatç, manuyunçtsatsie.
mçrayu'iwauritçwanitsie, marikatsie
mççri hikçpemçkara'eriwanitsie.
mççri ke'ane pita'utça yunuikikç.
'Utçarika kenakaterçwa peyumariyatç.
Xemahçawaruwa tççri wa'ukitsiema

Etsikwera memç'uitçarie mepuyuti 'uitça xaapa wewiyari
takiekari mçrawiyatsie meteta'iwaunike, kwitame 'aixç
mçti'itçarienikç.
Ketinekuxaatani.
• ¿Tita xaapayari memeteta 'utçani memç'uitçarie?
• ¿Ketitewa?
• ¿Titakç tiyunaki'erie'ikç'utçarika?
• ¿Kepauka pçyunaki'erie 'ikç'utçarika?
162
'Utçarika kenakaterçwaxça
mçreukamanetsie mayehu mççri keneuyu
'çwiya hakewamçtsie pç'itçiyarietçka.
Kemçtitewa mççri hakewa mçreparewie
Alumbres, Hgo., 23 de enero del 2017.
Lic. Raúl Gutiérrez Cervantes

Presidente municipal de Zacualtipán, Hidalgo
Tita çrayu'iwawa
Hikç:
'Ekç tematsi'ayexeiya teteheuyehçatç takiekari

hetsiemieme 27 kwitame tepçti wewienikeyu mçraku
tewatsie Alumbres, tepçteta 'uximayatakeyu teyunaitç.
Temçte hauye hçwa 'ikç pçtihçkç: 10 000 ladrillos, 15 000
rahetetç varilla, 60 000 rahetetç cemento, 40 000 rahetetç
calidra, 30 turukiyari xiekari mççri 27 yeixame mutakwita.
'Ikç waçkawa pçtahauyehçwa temçka teti kwikwinenikç
kiekaritsie, tsiere 'aixç temçte 'uku tetçkanikç.
Heiwatiuyçni peta'u parewieni mççri peta'u 'enieni,

hau'erietç tepçka 'ikumayçani; tepçmatsi'inie
pepçtahaxeiyamie temiwewietçweni tsie.
Tepitakwewieka 'aniuki, 'aixç pepçreu 'erieka tepaitika.
Meiyenç'a
Waçritsika mççri kemçtitewa Kiekari hçkame

mçra'iwawa
163
Pemçrakaterçwaxçkç'iwaurika keneuti'eiya.
¿Tita niukiyari rayemie mçrayu'iwawatsie?

¿Ketçtçhaine kemç'ayumieme?

¿Tita niukiyari rayemie kemçtitewa mççri hakewa

mçreparewietsie?

164
Pera'a'eriwa:
Kename nepane'iwauritçwa mç'utçarikatçtç

mçnç'aiyarçwa'itsçkame tixaçtç rayu'iwautç, pçreuku'utçç ketita
yarikçyati'anenetçmçrayu'iwawa.
Nepane'iwauritçwatsie 'ikç payehu:
1. H akewa mççri tuukari: 'ena payemie hakewa
meyenç'arie kepaç tuukaritsie metawewiya
nepane'iwauritçwa.
2. H etsiena timieme mççri hakewa mçreparewie:
'ikççhçkç ke'anetç'itsçkameyari menç'aiyarçwamççri
kemçtitewa, mççri hakewa mçreparewie.
3. Tita mçrayu'iwawa: 'ena naimitç pçtika'urike titayarikç
yati'anenetç mçrayu'iwawa; xçka pe'itawewiemçkç'ikç
pçyunaki'erie: ¿tita petita iwauni?, ¿ketitayarikç?,
¿titayarikç? y ¿tita petiyukaxeirieni?
4. Heiwerika mççri ketitewatç meinç'awa: ena pçka'urike
kepemçrei waçritçamçkçni mççri pau'urike kemçtitewa
mççrikuruxi 'utçariya ke'anetç mçra'iwawa.
165
enaka'utçaxça kemçtiukutetewa mauyewetçka

K
nepane'iwauritçwatsie.
Aumbres, Hgo., 23 de enero del 2017.
Lic. Raúl Gutiérrez Cervantes

Presidente municipal de Zacualtipán, Hidalgo
Hikç:
'Ekç tematsi'ayexeiya teteheuyehçatç takiekari

hetsiemieme 27 kwitame tepçti wewienikeyu mçraku
tewatsie Alumbres, tepçteta 'uximayatakeyu teyunaitç.
Temçte hauye hçwa 'ikç pçtihçkç: 10 000 ladrillos, 15 000
rahetetç varilla, 60 000 rahetetç cemento, 40 000 rahetetç
calidra, 30 turukiyari xiekari mççri 27 yeixame mutakwita.
'Ikç waçkawa pçtahauyehçwa temçka teti kwikwinenikç
kiekaritsie, tsiere 'aixç temçte 'uku tetçkanikç.
Heiwatiuyçni peta'u parewieni mççri peta'u 'enieni,

hau'erietç tepçka 'ikumayçani; tepçmatsi'inie
pepçtahaxeiyamie temiwewietçweni tsie.
Tepitakwewieka 'aniuki, 'aixç pepçreu 'erieka tepaitika.
Meiyenç'a
Kiekari hçkame
166
'Iyaritçarika xekeneutiwewi
nepayu'iwauritçwatsie miemekç.
¿Kepetitahçawe mççkç tewi?

'Aixç ketineu'uitça 'iyaritçarika xemuwewi, ¿ke'anemeri

pumie? mççri ¿ke'anenetç'utçmana muhu?

167
'A'iwaurika 'aixç mç'anenikç'aixç ketineu 'uitçaxça tita

pemçtita 'iwauni, 'ayumieme 'ikçtsie kenaka'utçaxça.
Hipatç'eriika manutinçirike
'Eriika 'aixç mçkuyçtçka
'aixç mekuyçnenikç
1.
2.
3.
'Ena yamanukuyeutçkatsie keneuta'utça'iyaritçarika

'aixç mekuyçnenikç'iparewietç.
1

2

3

4

168
Nepane'iwauritçwa keneutawewi.
Pakaratçtçmaiyatç tita mçraka'urike nepane'iwauritçwatsie.

169
Nepane 'iwauritçwa keneutaxeiya
Nepane'iwauritçwatsie keneukuhekçataxça
tita pemçra'iwawiyarçwa.
Tita mçrayemie
• ¿Mayemie tuukari mççri hakewa meyenç'arie?
• ¿Mayemie hetsiena timieme?
• ¿Mayemie ke'anetç menv'aiyarçwa?
• ¿Waçritsikakç mçkatsutç?
• ¿Ketçtç mçreuku'uxa mayemie?
• ¿Mayemie heiwerika?
• ¿Mayemie ke'anetç meinç'awa?
Mçraye'uxa
• ¿'Utçarika'aixç'anetç maka'urike?
• ¿Niukitçarika'aixç'anetç peyuti'eniçriçkitçyeika?
• ¿'Iyaritçarika pauyutinç'ç'utçarikatsie?
• ¿'Ena'utçarika mayehu yu'eniçrikimekç pçtikuxata mççri
mautinçtçka meyuti 'enietçyeikanikç?
Aixç'utçarika
'Amçnene pereu'utçaxça:
• Teçteri kememçtetetewa pemaka'utçaxçatsie mççri
kemçtiukutetewa kiekaritsie
• 'Utçarika pemukatsutçaxçatsie
• Mçrakayaxiketsie 'utçma
Mçrakayaxiketsie yapetikatça:
• Pewakeme pemiyeweiyani
• 'Utçarika manu'axiketsie
• Estsiwa yapemçreutere
170
eime'akupanieru keneuta 'aitça kanekaterçwamçkç'a'

X
nepane 'iwauritçwa mççri yakanitayçmçkç.
• ¿ Titatsie pereiti'enietçya mççri titatsie
pekanereti'enietçya ketçtçnemaine?
• ¿'Utçarika mçrakatetçka metsiparewieni 'aixç
pemçreitienietçyanikç?
• ¿'Aixç ti'ane 'ikç niukiyarikç nemçtiuyuri?
• ¿Tita penetixatça matsi 'aixç nemiyurienikç ne'utçarika?
çka hutarieka'aixç pe'iyuriemçkç nepçra'iwawa, 'ena

X
kenaka'utça.

171
'Utçarika kenakaterçwaxça mççri keneukunama

ke'anetç mikuhekçata kename 'ekç mçti'apini.
Mepç puuxu 'Eekç xuuxi Ne'ipaç tsç çkç P tsikeeruç
Keneuku huyetça ke'anete 'aixç mç'ane.

Hakewa pau'urike 'utçarika kename mçti'apini
mayetainenikç:
a) Mçkatsutçtsie 'utçarika
e) 'Utçarika manuyunçtsatsie
h) Mçkatsutçtsie mççri manuyunçtsatsie 'utçarika
Mautinçirike kename mçti'apini mainenikç hakewa paumie:

a) Ya'akatewatç'utçarikatsie
e) 'Utçarikatsie 'anuyuwiyatç
z'Ikç'utçarika xekenakaterçwa.
Petimaikairi…
'Ikç niuki mepç, 'eekç, wa, ne'ipaç, ne, pç, Kani hçkçtçni niukç
mçyu'itça tapinitsie mççri 'ikç Kaniuyu 'utçaximeni mçka tsutçkatsie
'apinitsie mçti 'ahetsie, kaniuyu'utçaximeni 'akatetewatç.
172
'Utçarika kenayençxça ne, te, ya, mama, a, .

ke'anetç'aixç mekuyçneni.
1. Taame Durango teputinunuiwaxç niwe

xeikça Nayarit putinuiwaxç.
2. Ne nemçtiterçwawe mççri nemçti'utçawe 'aixç

neniukikçxeikçata paapama hawaikç.
3. kamiuni payeyeika ximeri 'atahaika

'upaukakaku.
4. Nemaama'iku mçwarutimikwa waakanari.
5. Netatatsi Joel memeixeiya kii hatça 'aurie.
6. tsççkç mçtitewa Pinto.
'Utçarika kenakaterçwaxçamççri'aixç ketinekaye'a.

Keneuyu 'çwiyaka mçwewiyatsie.
Ne tsççkç nemexeiya. 'Ikç ne mçnetsççkç.

'Ekç tsççkç pemexeiya.
Mçkç tsççkç mexeiya.
'Iya tsççkç mexeiya.
Taame tsççkç temexeiya.
Xeme tsççkç xemexeiya.
Mçkçmexi tsççkç memexeiya.
173
'Utçarika kenaka terçwa metatsiere keneutixeiyaxça

ke'anenetç'aixç mçkareuku 'utçka.
Ne'ipaçnepçtitewa Mirna, 'ikç mepçneniwema.

Ne nepçwanaki'eriewa'ukitsiema. Mepçtetetewa
Carmen mççri Joel.
Ne nepexeiyane'iwa 'ukí mççri 'uká, pçtitewa

Omar mççri'eekçpepçtitewá Elisa. Ne tsççkç
nepexeiya, 'eekçpepçtitewá Mancha.
Ne'ikwaimçnetsinakepçhçkç waakanahatsimatç.
'Ena keneu 'utçaxça kehepaç'aixç mekuyçne.
nemçtitewa Mirna, 'ikç

memçne'iwama. Ne nepçwanaki
'erie 'ukitsiema. Memçtetetewa
Carmen mççri Joel.
Ne 'uki nemç'iwa mççri 'uka, mçtitewa

Omar mççri mçtitewa Elisa. Ne tsççkç
nemexeiya, mçtitewa Mancha.
'ikwai mçhçkç waakana 'itsaari.
174

'ikç'utç arikatsietimieme.
í…
mieme?
¿Kereu'erie
ka?
Petimaikair
niya hukatsie
¿Tita tihçkç kwi ka petikuuyetç:
Kepereu'erie 't',
i 'akwinuritetsi
e. • 'Utaheewatç si 'ukukuitç uhaarim ie
çta haani mççr 'kawa ha its
Ahukatsie pep • 'Ahukatsie
mat
heiwata waçk
awa. y'neni wa a wauket', 'anen at'
itatç 'etsiwa Kananu
kwine? • Pe'u hakw kat', pe'at t' m'ri h'iy
tç 'ahu katsie pepçtita pe'uy'y'a ita; pewati y'yna
çane t'.
¿Kepey mçpaç 'aneni? m'ri 'atsur m'ri 'utariwewe
¿Ke'uyçni xçka
i
• Haa tçnim
e pçye'ani mççr
çnime. wame hetsça
• 'Ikwai tipçp pemçrewati • Tiyu'uayema kemeti'çkitçani.
'itiyari 'akiita yapetikamietç
• Hauyewetç çwati 'utatsie.
mççri haa pem akaku mççri • Haxietçme
ti'ietç.
wewiwatsie kwit tuuk arikç . Xçka
erietç me’uti • Haa waçkawa
hare tç,
• Tewaxi hau' tç mehau kwitatçkaikaku. tsitsieya pitsi
tsitçaka.
teçteri hau'erie tuuk arikç mççri nuunutsitçni
'çwa tç tç.
• 'Aixç pekatiku e pekamaimatç. • Kuka ka'ie
pemçti kwanitsi
.
ero del 2017
go., 23 de en
Aumbres, H
'Utçarika yutaçta
ntes
maukatunirike
iérrez Cer va idalgo
haikamexa Kwiniya Lic. Raúl Gut al d e Za cualtipán, H
en te m un ic ip
hukatsiemieme
Presid
¿Kepetiu'a 'çwçya pemçka
titakwinekç 'ahukatsie?
Hikç:
takiekari
•
teheuyehçatç
Neuka maimawatç pekati kwaiwietç.
'ayexeiya te nikeyu mçrak

u
•
kç te m at si w ew ie
'E itame tepçti
Kwitame pehexeiyatç 'eeka pemçka
naitç.
kwiemakakç.
ie m e 27 kw ak ey u te yu
hetsiem ta 'uximayat
•
mbres, tepçte drillos, 15

•
tewat sie Alu ç pç tih çkç: 10 00 0 la
, 40 00 0
Petimaikairí…
Haa 'etsime peharetç.
hç w a 'ik
Temçte hauy
e tetç cemento
, 60 00 0 rahe
•
ril la yeixame
Tikwikame 'aurie pepçka a'hekçatani.
te tç va ççr i 27
00 0 rahe yari xiekari m
kanihçkçtçni
Kwiniya hukatsiemieme
etsie 'ena
yuwaçkawa memçtakuukuw
haane, maatsi
, 30 tu ru ki a teti
ra ehçwa temçk
mekiku mççri waana mçra
rahetetç calid
tççri wahetsie
katinikwinimiemetçni
wa pçtahauy
mççri 'amemçyumate .
. 'Ik ç w aç ka mçte 'u ku

mutak wita tsiere 'aixç te
ç kiekarit sie,
kwik winenik
tetçkanikç.
'enieni,
mççri peta'u
iu yç ni pe ta 'u parewieni si 'in ie
Heiwat çani; tepçm at
pçka 'ikumay ie.
hau'erietç te m iw ewietçweni ts
amie te
pepçtaha xeiy itika.
'erieka tepa
ka 'a ni uk i, 'aixç pepçreu
ie
Tepitakwew
Meiyenç'a
e
Kiekari hçkam
Xeketeneutixata.
• ¿Tita 'utç arikayari tihçkç?
• ¿Titatsie yaxeikç a kati'anene 'utç arika?
• ¿Titakç teteheiyehç wa 'utç arika mayehu?
175
Huutarieka yapemçtikayani
'Inçari keneu'utça maana mçti kamanetsie pe'ixeiyame

tita mçti hççkç.
1. 'Utçarika yutaçta maukatunirike haikamexa
2. N epane 'iwauritçwa
3. 'Utçarika
er o del 2017.
o., 23 de en
Aumbres, Hg
antes
iérrez Cerv lgo
Lic. Raúl Gut pal de Zacu
altipán, Hida
te m un ici
Presid en
Hikç:
kiekari
heuyehçatç ta
( ) 'E
he
kç
ts
te
ie
m
m
at
ie
si'
m
ayexeiya tete
e 27 kwitam
e te pçti we
ta 'u xim
wi
ay
en
at
ikeyu mçraku
ak ey u teyunaitç
.
ts ie Al um bres, te pçte 00 0 la dr illo s, 15

tewa tihçk ç: 10
e hçwa 'ik ç pç tetç cemento
, 40 00 0
Temçte hauy , 60 00 0 rahe
te tç va ril la m ççr i 27 yeixame
00 0 rahe turukiyari xie
kari
ca lid ra , 30 a te m çk a teti
rahetetç pçtahauyehçw
'Ik ç waçkawa mçte 'uku
mutak wita. ie re 'ai xç te
kiekarit sie, ts
kwik winenikç
tetçkanikç.
ta'u 'enieni,
wieni mççri pe
iw at iu yçn i peta'u pare m at si' inie
He çani; te pç
pçka 'ikumay eni tsie.
hau'erietç te m iw ew ie tçw
iyamie te
pe pçtaha xe
te paitika.
pçreu 'erieka
ew ie ka 'an iuki, 'aixç pe
Te pitakw
Meiyenç'a
e
Kiekari hçkam
( )
'Utçarika yutaçta
maukatunirike
haikamexa Kwiniya
hukatsiemieme
¿Kepetiu'a 'çwçya pemçka

titakwinekç 'ahukatsie?
•
Neuka maimawatç pekati kwaiwietç.
•
Kwitame pehexeiyatç 'eeka pemçka
kwiemakakç.
( )
•
¿Kereu'erieka? Petimaikairí…
Haa 'etsime peharetç. Petimaikairí…
ieme?
iya hukatsiem petikuuyetç:
¿Tita tihçkç kwin Kepereu'erieka
•
'akwinuritetsie. • 'Utaheewa
tç haarim't', Tikwikame 'aurie pepçka a'hekçatani.
a haani mççri matsi 'ukukuitç kawa hau tsie kanihçkçtçni
Ahukatsie pepçt • 'Ahukatsie heiwata waçka
wa. y'neni wa' wauket', 'aneni at' Kwiniya hukatsiemieme
itatç 'etsiwa Kananu sie 'ena
tita kwine? • Pe'u hakw at', pe'ata at' m'ri
h'iy yuwaçkawa memçtakuukuwet maatsi
'ahukatsie pepç pe'uy'y'ak a; pewati y'yn haane,
¿Kepeyçanetç mekiku mççri waana mçra
mçpaç 'anen
i? m'ri 'ats
urit riwewet'. wahetsie
¿Ke'uyçni xçka m'ri 'uta katinikwinimiemetçni tççri
e ani mççri mççri 'amemçyumate.
• Haa tçnim ame hetsça pçye'
çnime. • Tiyu'uayemaw kemeti'çkitçani.
• 'Ikwai tipçp pemçrewati
ç 'itiyari 'akiita wati 'utatsie. yapetikamietç .
• Hauyewet
mççri haa pemç kaku mççri ti'ietç
wewiwatsie • Haxietçme rikç. Xçka
rietç me’uti kwitatçkaikaku. • Haa waçka
wa haretç, tuuka sitçaka.
• Tewaxi hau'e mehau kwita tsitsieya pitsit
teçteri hau'erietç ç tuukarikç mççri nuunutsitçni
tiku 'çwat ka'ietç.
• 'Aixç peka atç. • Kuka
itsie pekamaim
pemçti kwan
176
uwa keneukuyunitçaxça kemç'ayumieme

M
pe'akaterçwaxçame kemç'anene.
'Utçarika hekwamekç
'£kiya kemçtiyçane teçteri
memçtemariekakç.
'Utçarika mçyunaki'erie
mçmatiwanikç, yakatixaç
Kemçtiu taine mçtiyexaata tixaçtç
wawaçritçatç teçteri.
Utçarika'etsipaçmetç
Xaa tita mayemie tixaçtç
pemçtituta tikuxatatç'etsipaçmimetsie.
177
Pe'itimaitçyeikatç kenaka terçwa 'ikç'utçarika.
Pani mçwatuiya
Ne hamiku
Kwiniwa mççri kena 'inçata pani takiekaritsie

temiwewie.
pani makaka $3.50 c/u. panqués $10.00 c/u.
mçkurumawi $1.00 c/u.
Tepçte hauyepiwa runitsi xawatitsie 'uti'akame 'uximerikaku 8:00
'uti'akame 6.00 taikai. Tatemawierima tematsikwewieka huye'utça
Corregidora 15 inçariyaritsie, kiekaripa El Rincón.
Keneu hekçata ke'anetç'aixç mçkuyçne'ikç'iwaurikatsie.

¿Tita mete xatçarie kiekaritari?
a) pani e) kexiu h) wai
¿Hakewa petuiya?
a) Orizaba e) El Rincón h) San Santiago
¿Ketiyetewa mçtiwatuiyatsie?
a) Ne hamiku e) Doña Martha h) Don Francisco
178
¿Keraye'axe panqué?
a) 3.50 e) 5.00 h) 10.00
¿Kepauka tuukari putituiwa?
a) Runitsi'utinieremetsiewewetsi
e) Runitsi'utinieremetsiexawati
h) Runitsi 'utinieremetsie tumikuti

Hetçana keneu'utçaxça kemçtitetewa.

179
Kenanutiyatsiriexça ke'anenetç mauyewetçka.
tççri watuutu kutuxie

nçawari metça teiwari
tewari iteçri ixçarari
aikame 'utçarika keneutiwewi pçpehaitç kename

H
mçti'apini.
1

2

3

180
Notas
181
Notas
182
!
Nemçtiterçwawe mççri nemçti'utçawe XAAPATE KEM£RAYUWEIYAT£KA
neniukikç. Wixarika.
Kem'titewa kutsikame
Apa'apa hetsiemiemekç Atsiitsi hetsiemiemekç Kepemçtitewa
Pç'aneneme keneu'uitçaxça ke'anenetç mayuye'atçaxça yapaçtç RFE o CURP

terçwariyatsie
Kepemçti 'a'çkitçani 1 Kepemçti 'a'çkitçani 2
• Pepç yu 'ç wiya mç ç ri pepç tititerç wa • Pikaxeiya 'uximayatsika 'aixç 'aneme 'utç
hau'erietç yapemç tayç nikç kemç reuku'uxa. arikatsie mç rayehu.
• Pepixeiya tita mç rayemie mç ç ri ketç tç mç • Naimime pç raka'utç ani yu'iyaritç arika
tikuxata 'utç arika. kemç ti'erieni.
• Pepikatsutç ani terç warika yuwaikawatç • Pç raka terç wa yuwaç kawatç me'ita
memetsita'eniekaku. 'eniekaku.
• Pepç retimaani kemç tiyunaki'erie mç ç ri • Pepikaxeiya kemç rayu'utç wa mç ç ri
hakewa meyunaki'erie mç kç 'uç arika. hakewa meyunaki'erie 'utç arika .
• Pepç tita'utç ani mauyewekanitsie: kehapaç • Pepç tita 'utç ani mauyewekanitsie:
, 'utç arika mç ç ri 'aixç pemiyurieni xç ka kehapaç , 'utç arika mç ç ri 'aixç
pehauyeweni 'a'utç arikatsie. pemiyurieni xç ka pehauyeweni 'a'utç
• 'Aniukitç arikatsie pepeitaxeiya 'utç arika yç arikatsie.
kç 'aneneme. • 'Aniukitç arikatsie pepeitaxeiya 'utç arika
yç kç 'aneneme.
Pçnepaine 'ikç uximayatsika payuye'atça 'aixç Pçnepaine 'ikç uximayatsika payuye'atça 'aixç
'anemekç Kepauka mçtiu'yç __________________ 'anemekç Kepauka mçtiu'yç __________________
__________________________________________ __________________________________________
Kemçtitewa mççri kuruxieya 'aparewiwame Kemçtitewa mççri kuruxieya 'aparewiwame
'£kitçarika taniukikç
Nemçtiterçwawe mççri nemçti'utçawe XAAPATE KEM£RAYUWEIYAT£KA
neniukikç. Wixarika.
M£YUYE'UTAR£ME KEPEM£RETIMANI
¿Ketita neretima? ¿Titayarikç netinaki'erie?
Ke'anetç mçrapinitçarika
Muyutiwewi 'utçarikaya Kepauka mçtiu'yç
Hakewa meyutiwewi
Kemçtitewa mççri kuruxieya mçxe'utiwewiri
'£kitçarika taniukikç
Mi nombre es:
Vivo en:
Nemçtiterçwawe mççri nemçti'utçawe neniukikç. Wixarica
Leo y escribo en mi lengua. Huichol
n este material encontrarás actividades de gran
utilidad, que te ayudarán a poner en práctica el
conocimiento que tienes sobre la lectura y la escritura
de tu lengua, a través del trabajo con diferentes textos.
La finalidad de este material es que sigas interesándote
del adulto
Libro
por aprender más sobre la lectura y la escritura en tu

lengua.
Nemçtiterçwawe
Nemçtiterçwawe mççri nemçti'utçawe
mççri nemçti'utçawe
neniukikç.
Te invitamos a que descubras todo lo que puedes neniukikç.
conocer en este módulo.
Wixarika
Leo y escribo
en mi lengua.
Wixarika
Huichol kç xaapatsie pepçkaxeiyakepemçti'uximayata, pç
'atsiparewieni'a'uximayatsikatsiekepemçtiuyema
tepemçrexeiyaterç warikatsie mççri 'utçarikatsie'a
niukikç, 'a'uximayatsikatsieyçkç'utçarika'aneneme.
'Ikç xaapatewaçkápemçretimamatekenikçterçwarika
mççri'utçarika'a niukikç.
Tematsi'iniepemçtiutaxexeiyanikç naimepemçtimaikakç'ikç
Leo y escribo
mçrayepinetsie. en mi lengua.
Huichol
Ter wame ‘anem yumate

Libro del adulto
wixarika • huichol Terçwame 'anemçyumate

Libro del adulto
DISTRIBUCIÓN GRATUITA
M KAYUTUA
Este programa es público, ajeno a cualquier partido político. Queda prohibido su uso para fines distintos a los establecidos en el programa. MEVyT Indígena Bilingüe

001 Huichol Mibes3 Libro

Cargado por

Información del documento

Título original

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

001 Huichol Mibes3 Libro

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

Nemçtiterçwawe mççri nemçti'utçawe neniukikç.

por aprender más sobre la lectura y la escritura en tu

Ter wame ‘anem yumate

wixarika • huichol Terçwame 'anemçyumate

Rodolfo Lara Ponte

Créditos de la presente edición

Coordinación general Dirección gráfica y cuidado de la edición

ISBN Modelo Educación para la Vida y el Trabajo. Obra completa: 970-23-0274-9

Impreso en México, 2019.

Terçwarika mçkatsutç mçrayemie . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

Xaapate kemçrayuweiyatçka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

Xçka pe'ititerçwani pepçretimamatekeni ketçtç mçreuku

Tita pemçretimaani 'ikç terçwarikatsie pepçyçwekaxçani

'Ikç xaapa huutame 'inçarikç pçkatsutç, haikametç terçwariya

Yapemçtikayanikç titapemçtiwawiyarie naimitç

¡Tseepa kepauka pemçretimaani pçyçwe!

Terçwariya 'utçarikatsie yuwaçkawatç meta'enanakaku

'Ikç'çkiya pçmerahçawe kename peke'ekaterçwa

'Ikç'çkiya pçmerahçawe kename 'utçarika

Pe'itixeiyame mççri 'aixç pemçti'utçani.

Keneutimaixça titamçrayehu 'aniukitsie

Pemikuxeçrieni 'aniuki hipame 'utçarikatsie

Pepixeiya tita mçrayemie mççri ketçtç

Pepikatsutçani terçwarika yuwaikawatç

Pepçretimaani kemçtiyunaki'erie mççri

'Çkiya keneutixeiya mççri kenakaterçwaxça

Keneyu'çwiyatç kwiniya mçweriwekç xçka xeime

¡Petixeiri kereuku'uxa! Keneyu 'çwiyani

Waikç, xeimetsiere Petiutanawe,

Teheta'axçame 'Au, temçte

'Çkiya 'utçarika 'çkiya

• ¿Ke'utiyuane 'çkiya xaapa 'amçyewatsie mayehu?

Kenakaterçwa 'utçarika 'çkiya 'ayemietç xaapa

Kenakaterçwa 'utçarika 'çkiya 'ayemietç

Kwiniya tiyuwiriewetç Sífilis,

Kwiniya xçka Xeime

 eneutiwawa 'utçarika 'çkiya 'ayemietç xaapa

Kenaka'utça 2 kemçtiyu'çwiyatçre kwiniya pçrawirieni

Ketinaka'utça kemçtiyurieka 'ahetsie wamukahane xçka

• ¿Tita petimate xaapa 'amçyeyeutsie?

 çka hawai 'utçarika 'çkiya 'ayemietç xaapa

'Utçarika 'çkiya 'ayemietç xaapa 'ayeumetsie

'Utçarika 'çkiya 'ayemietç xaapa 'ayeumetsie:

 çkeneuyuri ( ) xçka 'ikç 'utçarika yuritçni yamçti

'Utç arika 'ayehutatç Yuri 'Itarika

'Utçarika 'çkiya 'ayemietç

'Utçarika 'çkiya 'ayemietç

 etinakaterçwa 'atçrçkarima'utçarika mççri

Pekatita tsutçaweti 'akuxi, ketinakaterçwa 'atçrçkarima,

'Utçarika kenakaterçwa “Tsuri mççri 'açte”,

'Ena mçka'uxakç pe'aparewietç 'aixç pemçtiterçwakç:

•  enakaterçwa 'axçkai peheitimaitçyeçkatç

Kenakaterçwa kememaitçka teçteri.

¿Ke'anetç pala mççri

Kenaka terçwa mçraka'utç tepçatehetsie

Mçraka 'utç tita

Xeime 'imumui 1 kiruyari narakaxi

Haikame palate 1 kiruyari wakanari

Haikame pikute 2 kahayari kayeta

Xeime kaxetiya 1 mamayari kukuri

Xeime xaari ½ kiruyari tuumati

Xeime maxitiyu 1 mu'uyari 'ahu

Tepçate 1 wiyariyari 'apaxuti

'Çkiya 'utçarika 'çkiya

Kenakaterçwa 'utçarika 'çkiya 'ayemietç xaapa

Kenakaterçwa 'utçarika 'çkiya 'ayemietç

eneutiwawa 'utçarika 'çkiya 'ayemietç xaapa

çka hawai 'utçarika 'çkiya 'ayemietç xaapa

çkeneuyuri ( ) xçka 'ikç 'utçarika yuritçni yamçti

etinakaterçwa 'atçrçkarima'utçarika mççri

'Utçarika kenakaterçwa “Tsuri mççri 'açte”,

• enakaterçwa 'axçkai peheitimaitçyeçkatç

Kenakaterçwa kememaitçka teçteri.

Mçraka'utç keneutawewi mççri

' mçraka'utç hekwamekç keneutiwewi xçka 'aixç

enaye'atçaxça 'utçarika pe 'aparewietç 'utçarika

Kenaye'atçaxça 'utçarika mçxexuikç meuyewetçkatsie.

akewa pçreku'uxa 'Utçarika mçraye'utç hakewa

enakaterçwa 'utçarika 'enamçka'uxa keme'anenetç

enaka'utça mayuka'utçatsie, kenetaxeiya hakewa

• enakaterçwa 'axçkai peheitimaitçyeçkatç

• 'Aixç ketinekuterçwatç kepauka

açkawatç pçxuawe, kepemçtiwaxaatçani 'aniukikç

enakaterçwa 'utçarika mayehutatçka mççri

'Atçrçkarima kenakaterçwa 'utçarika