Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Ay apullay ! Pachamama
Oh Dios mío ! Madre tierra
wañuq sonqo rikch'arichiq,
el que despierta el corazón sin vida,
qoyllurpa akchin murk'iriq.
el que filtra el brillo de la estrella.
Atipachiy kay kallpa ñawita
Ordena a esta fuente de fuerza
willkasqa sonqo yurinanpaq.
para que nazca el corazón glorificado.
LLUVIA GARUA
JILGUERO "CH'AYÑA"
Un primer verano
Recorrí un oscuro bosque,
Al reconocer al sauce, me hizo
añorar a mi pueblo.
PADRE "TAYTA"
¡Padre!
Anoche soñé contigo
en nosotros se detuvo el tiempo
hasta el sol se puso a dormir.
El mango de tu arado
carcomido está,
tirado en un rincón
añora tu ausencia.
¡Padre mio!
Ata este sueño
para que nunca se vaya,
y llenandome de tí
viva eternamente.
Muju T'inkay, es otra ceremonia que se ofrece a los Apus y la Pachamama para agradecer de
las semillas producidas, las mismas que se reproducirán al próximo año.
Muju T'inkay
Michiqñinchis, taytanchis khuyaq Apu yayanchiskunaq kamariyñinmantaya, ñoqapas
taytaykuna mamaykuna t'inkaykusaq kay hatun p’unchaypi, chunka iskayñiyuq taqellata,
urpichakunaq siminwan takirispa, watantillan p'unchaykuna raymisqa kanankupaq.
Apu Wankaririta khuyaqñiyta churayuspan, tawa taqeta awkinchiskunapaq churaykusaq.
Suyupanpapi sumaqta uwinawan, pisqo runtuwan, parwankuwan waqtarinayukuspa
poqorinankupaq, sumaq q'apayñinkuwantaq q'ala harq'okuna wiñayta tarinankupaq.
Huk kaqñin tawa taqetataqmi, t'inkayullasaqtaq, llipillan wamant'alla sipaskunapaq. Kaytaqcha
wayllarinqa Qollpapanpapi, Apu Urimaylla, choqllo poqochiq munayñinwan. P'alta paraqay,
saqsa, ch'ullpi, phanqankumantapas asirispa phanchirinanpaq, chaywan ch'ayñakunaq
kusirikunankupaq.
Qhepa kaq tawa taqetaqcha kanqa, llapallan ñut'u wakcha erqechakunapaq. Chiwanuway, kulli,
chimur, misk'i hillinta aysarinqa Apu Suyt'u Rumiq khuyayñinwan, Wayunka panpata
phatarichispa, q'ala wiksakunata hunt'ata saksachinqa. Sapanka parwapitaqmi pichinchuta
malqochinqa, hinallataq poqoriyñinwan hut'uskurukunata amichinqa.
Ch'eqemayuq yakunwan kallpachakuspataqmi, Apu Chawpi orqo, qolqe chuwakunapi samita
chaskirispa, qori makinkunawan rakirinqa, chunka iskayñiyuq taqekunaq sumaqta
phoqchiriyunanpaq. Ñoqanchis sisikunaq ñut'untaqcha chayman illanchiskunata
q'onyayusunchis, hunp'irispanku mana hayk'aq khulluyanankupaq, apantintaraq wachayta
atipanankupaq.
Chayllatan wayqe panaykuna, ñoqapas t'inkaykuni, q'aya kunan hina qelqasqa qerupi
llapallanchis, huñulla, kay kusi yawarta mallichinayukunanchispaq. Urpinta sonqonta, anchatan
añanchaykuni hatun khuyaqñiyta.
Hanpuchun, hanpuchun, hanpuchun
!Chaviku! "Chaviku"
Hermano dónde vas
por ese negro y oscuro camino,
con qué dolor andas
por la senda de lo desconocido.
Tú no quebraste el corazón de la paloma,
tampoco arrancaste sus pétalos al t'ankar,
para navegar sobre las aguas turbias
y sucumbir en las llagas del abismo.
Herido "K'irinchasqa"
"T'inkay" Es la ceremonia en agradecimiento por todas las bondades que los Apus, Dioses del
Olimpo Quechua y la Pachamama madre tierra nos brinda cada día. Para publicar por este
medio este ritual que se halla en mi libro "Chinchaypukyu Paqariy" contamos con fotos y videos
tomados de diferentes localidades del Perú, donde los paisajes y restos arqueológicos
predominan. El fondo musical esta interpretada por el grupo "Aguaclara" con el tema "Waqanki-
Apachetacha" (Tradicionales Cotabambas), como siempre contamos con la valiosa
colaboración de amigos como Susana Condori Nina, Luz M. Camposano, Brian Pacheco. En
las fotografías Yolanda Nowakoswka, Nels Echegaray Pacheco, Abigail Pachecoy otros.
T’inkay….. khaynatan malta turilluchakunata t’inkakun yapuy yachasqankunamta. Kawsaq
kawsaykunatan t’inkana, wañusqa kawsaykunatataqmi samana.
"Apu Qañaku, Apu Ch'uru q'asa, Apu Hak'aklluyuq. llipi Apukunaq, Awkikunaq sutinta
hoqariykuspan, ñoqa huchasapa t'inkaykusaq, kay inti taytaq k'anchariyñin p'unchaypi, kinsa
hatullata. Qankunaq khuyayñiykichismanta taytaykuna mamaykuna.
Hukñin hatunmi kanqa yana ch'illu llumpay, chaykunataqmi Qollpapanpa yachanayuq, Wayllaru
wichay suchurinayuq, Hillp’uriki mayu yaku ukyanayuq kanqaku. T'antanta pallaspan,
wilulukuna q'osñichinqa hanaqpachapi phuyukunata picharispa, inti taytaq k'anchayñinwan
q'ochurikuspa hatun, huch'uy samarinankupaq. Kusikuywan pacha mamanchista
wanuyuspataqmi taqeyukunqa wanlla sara. Hinapin kay hatuta t'inkaykusaq Urinsaya ayllupaq,
chaywan Apu taytakunaman haywarikunankupaq.
Huk kaq hatutataqmi t'inkaykusaq, yuraq muruta kama, Qespiwanka yachanayuqta,
Sik'uypanpa suchurinayuqta, Chiwakumayu yaku ch'oqorinayuqta. Kaytan t'inkaykusaq
Hanansaya ayllupaq, mirayñinwan kallpata hoqarispa, Ñust'aq tiyanan patapi, q'onyata
haywarikunankupaq, huch'uyta, hatunta q'ochurichispa wayllarichinankupaq.
Huk kaqñin kaq hatutataqmi t'inkaykusaq taytaykuna mamaykuna, ch'unpi halq'ata kama,
Qoqos ranra yachanayuqta, P'anpajti suchurinayuqta, Wanphumayu yaku ukyanayuqta,
T'eraqanchi t'anta wisñirinayuqta. Kay hatutan t'inkaykusaq Chinchaypukyu llaqta ayllupaq,
k'allmayñinkunawan ñawin aqhata phosuqochispa kuraq Apukunawan chaskiyachikunankupaq.
Kinsantin hatutataqcha mujuchayunqaku llusk'arishaq iwayllukuna. Chay iwayllukunan
lloqsimunqaku pacha phuyuq chawpinpipi, wayq'ontinta manchayta turuchayukuspanku,
Qollpapanpapi pukyuq ñawinñinmanta.
Ñawpaq kamachikuqcha kanqa Apu Wamant'ika, hina qhepanmantaq Apu Wamansinchi kanqa.
Paykunaq rakirinanpaqtaqmi Luychu Yunkamanta chayamunqa, kinsa tupillu moqllu rumu
mulaq q'episqan; Challway Yunkamantataqmi chayamullanqataq, kinsa wayaqa k'intu khuyaq
Awkikunaman haywarinankupaq. Pachak siminmantataqmi llama untu chayamunqa, qolqe
waskhawan, qori waskhawan mat'isqa. Unkamanta thupasqa wist'anachapi, huch'uypa hatunpa
malliykunanpaq. Llapantataqmi Apu Qañaku, qori p'ukukunapi chaskirispa rakirinqa llipin
wayqenkunaman, q'ochurikuy sonqo t'inpuypi, mujunchiskunaq phanchhirispa rururinankupaq.
Chaninchayñiykichiswantaq taytaykuna, mamaykuna, ñoqa huchasapa, wakcha runapas, tukuy
sonqoymanta chaskiyachikusaq, mama saranchispa hillinmanta phuturiq, ñawinñin
yawarninchista, hinantinpi michiqñinchis Apunchiskunawan, Awkinchiskunawan. Hinallataq
pachamamanchismanpas haywariyullasaqtaq, paypas allinta yawarñinchista ukyayuspa
kallpacharikunanpaq, kay inti taytaq akchiriyñin p'unchaypi t'añukunaq wachu
reqsiykusqankumanta.
Chayllatan taytaykuna, mamaykuna urpillay sonqollay ñoqapas t'inkaykuni, amaya
p'enqaruwankichischu".
-Llapankumantataqmi chayman kutichinku.
"Hanpuchun, hanpuchun, hanpuchun" nispanku.
Mi corazón me respondió
más claro que un cristal.
¿Cuántas veces
hiciste llorar al sol?,
¿Cuántas noches
le mentiste a la luna?,
¿En cuántas
manos sembraste sangre?,
¿En cuántos ojos
pusiste el dolor?.
Lleno de vergüenza
escondí mi alma
entre las nieblas.
Y al no hallar camino
con los pies destrozados
por cada espina,
caí al fondo del pantano.
La muerte huidiza
apenada me respondió.
¿Has llorado cuando el niño lloraba?,
¿Has muerto cuando el jilguero moría?,
¿Has sufrido cuando el pobre sufría?,
¿Has padecido cuando todos padecían?,
¿Has agonizado cuando la paloma agonizaba?.
PALOMA "URPI"
Yo tu humilde criatura
tropezado en mis zandalias,
de rodillas en tu encuentro
he perdido el sueño.
Mamaypa qhasqonpiqa...
... manan
suni chukchallanchu saman,
... qhasqonmantaqa
sut'i waylluymi... q'aparin,
... ñuñunkunamantataqmi
inti p'unchay... phuturin,
ººººººººººº F I N ºººººººº
MANA WAÑUQ
Manawañukuqmi kani
Yaninmi musquyniypi weqochuyki hina
Pampapi uchkupuyki chayllapi puñuykachinaypaq.
INMORTAL
Soy aquel que no muere
A veces en mis sueños cual tu panteonero
Cavo tu tumba para ponerte a dormir en ella.
Waytariq takimkani
Guitarrapa sonqunpi,
Wakiqnin runapa siminkunamana wañunan rayku takiq.
Runasimipa mohunmi karqani pachapa qasqunpi,
Qespi chullu yarqapa patanpi,
Waytawan qeqarasqa chakrapim
Tutan tutan kallpakacharqani
Ninauruchakunata qatikachaspa.
Llakikuypa mitu mitu ñanninpim
Taririqani huk yarawiqta,
Llaqtanpa yarawinkuna takichkaqta.
Payqa hatun qaqniy otaq illapukaytam munanman karqa.
Hinaspam tarirqanitaq
Aymarakunata, ashaninkawawqenchikkunata,
Kikinkupa siminkuta chinkananmanta waqaychayta munaspa
Harawiyninkunawan.
HARAWIKUYNIYKU
Chaymi paykunaqa
Musqusqankupa pachakutiqninta suyapayanku
Llaqtaypa harawiyninwan.
NUESTRA POESÍA
Cuánto sufrimiento nos trajo
El habernos vuelto parias de pronto.