Está en la página 1de 18

POEMAS EN NAHUATL

ALFREDO RAMiREZ C.

Traducción al castellano:
E. FERNANDO NAVA L.
de las ramas. )!
tenido un encue
prendía gritando
do. Pero, ¿cuál I
raíz, abandonara
SIETE POEMAS EN NÁHUATL
NÁHUATL DE XALITLA, GUERRERO trozara su vida I
bajo la tierra y
azahares y frutos
ALFREDO RAMÍREZ C. poemas se conver
Traducción: E. FERNANDO NAVA L. trada por los vi~
leemos que Alfre
Presentación que se le hace a siete poemas de Alfredo Ramírez, ha­ ha- que él ha creado
blante de náhuatl, en la que se nota parte del origen de dichas obras raíz.
y parte de la naturaleza de este autor; escrito por Enrique Fernando No sólo hay ~
Nava López. un caracol que e
Quiero comenzar diciendo que quc es gran honra para mí tomar la bién como un pe:
palabra en este momento y para este asunto. Tenga por verdad el poteamos y nos z;
gentil lector que me es grato hablar del poeta Alfredo y de esta parte las flores marinas
de su obra que ahora comparte con nosotros. En seguida paso a ma­ ma- sólo su lengua, el
nifestar lo que ya está advertido. sino que también
Algunas de las poesías aquí incluidas, las ha dedicado el poeta a otras cosas, la de<
quien esto escribe. El total de los textos están dispuestos de modo cro­
cro- La inteligench
nológico y arrancan de los tiempos en que Alfredo y yo comenzamos no he hecho come
a hablar de nuestras poesías y de las palabras de nuestras respectivas estos dos poemas,
lenguas. El periodo será de escasos seis meses, tenninando
terminando en marzo sí me incumbe es
de 1986. pectiva secuencia
En las poesías, Alfredo plasma una serie de sentimientos que han tengo, habla en f¡:
sido disparados por situaciones que nos ha tocado vivir juntos. Por cantos escritos prt
ahí se habla de una música que ha conducido a una buena tierra d<l existencia.
cultivo donde las notas son fructífero abono y las letras son sol y ro­
ro- Con 10 anteria
cío. Alude a nuestros respectivos cantares y sigue, pues, la música de turaleza del poe~
fondo; está la música como alfombra donde corren y descansan, gri­ gri- palabras que harár
tan y murmuran sus voces en náhuatl y mis voces castellanas. Luego tento, llorar ante II
hay lluvias y torrentes, hay abundancia que beneficia y que también sía popular; lo he
satura. Todo esto es motivado por vivencias concretas; Alfredo ob­ ob- te; orgulloso y c:fu
serva, siente, matiza y escribe. Sabe que la palabra ayuda a conservar que mis palabras 1
y en su poesía, él siembra árboles milenarios que llevan en sus hojas
los recuerdos de aquello que nos ha hecho reír y de lo que nos ha
hecho enojar. Sí, son muchos árboles con raíces nahuas que siguen
abrazadas a las entrañas de la tierra. Poco más adelante hay un brin­
brin-
co de la raíz a la liana, pero sin salir del mismo tronco, sin bajarse
POEMAS EN NÁHUATL 409

de las ramas. Y es ahí afuera, como dice el poema, donde hemos


tenido un encuentro; donde aquel bárbaro del norte, que antes sor­ sor-
prendía gritando y tirando flechas, ha llegado cantando y bendicien~
do. Pero, ¿cuál sería el valor de todo esto si acaso Alfredo dejara su
raíz, abandonara su lengua náhuatl? Creo que si mi amigo, el poeta,
UERRERO trozara su vida de modo que la raíz permaneciera inerte y hundida
bajo la tierra y tratara sólo de mantener el tronco, sus ramas, hojas,
azahares y frutos, no muy lejano estaría el momento en que todos sus
MÍREZ C. arras-
poemas se convertirían en ram erío, en hojarasca muy fácil de ser arras­
NAVA L. trada por los vientos. Pero esto no ocurre así; en la última poesía
leemos que Alfredo posee sus flores, las que a él le han brotado, las
Ramírez, ha­ que él ha creado. Y ese nacer de flores sería imposible sin tener una
dichas obras raíz.
lue Fernando No sólo hay en Alfredo raíz e inconmovible tronco; se asemeja a
un caracol que es dueño de una invaluable espiral interna. Es tam­ tam-
mí tomar la bién como un pez, dueño de un mundo en el que nosotros solo cha­ cha-
or verdad el poteamos y nos zambullimos; mientras que él puede oler el aroma de
de esta parte las flores marinas y percibir la fragancia de los mantos de coral. No
• paso a ma­ sólo su lengua, el náhuatl, le da estos matices que vengo nombrando,
sino que también el puño de su alma, la letra de su corazón, y, entre
lo el poeta a otras cosas, la decisión de ser poeta.
de modo cro­ La inteligencia de quien lee, le habrá llevado a la razón de que
comenzamos no he hecho comentario a un par de poesía'l. En cuanto al origen de
as respectivas estos dos poemas, primero y quinto, yo nada tuve que ver. Lo que
do en marzo sí me incumbe es decir que el autor tuvo a bien incluirlas, en su res­res..
pectiva secuencia temporal, junto a las demás. Esto, por entendido lo
ntos que han tengo, habla en favor de Alfredo, porque nos muestra el total de sus
r juntos. Por cantos escritos provenientes de un lapso de su vida; íntegra es su
lena tierra de existencia.
son sol y ro­ Con lo anterior, habrá captado el lector algunos rasgos de la na­ na-
la música de turaleza del poeta, pero intento terminar esta presentación con otras
~ansan, gri­ con-
palabras que harán por describirle: he visto a Alfredo llenarse de con­
Uanas. Luego poe-
tento, llorar ante la plática de los campesinos y regocijarse con la poe­
que también combatien-
sía popular; lo he visto disgustado y desesperado; tímido y combatien­
Alfredo oh­ te; orgulloso y dispuesto. Sé que nunca lo veré derrotado y espero
~ a conservar que mis palabras no lleguen a decepcionarlo.
h .
¡ en sus OJas
!

t que nos ha
~ que siguen
!hay un brin­
~, sin bajarse
410 ,ALFREDO RAMÍREZ c.

MOCHALCHIU y AU
Aho.ra has caído
Aman otihuetz ihuan timococohua'
timo.coeo.hua' fuiste a caer do.]
otihuetzito' campa' miac huiztli' dentro. del agua
itic zoquiatl Tu cuerpo abor,
motlacayo'
motlaeayo' aman yezquiza' cómo. quisiera n
quen nicnequizquia
nienequizquia nichocaz mohuan porque yo. tamb
pampa nehua' no' no.' onicmat
o.nicmat lo. que abo.ra tú
din aman tehua' ticmaztoc Aho.ra estás dolit
aman timococotoc y de tu corazón
ihuan timoyolcocotoc
timo.yolcocotoc Ahora llueve y ti
aman quiahui' ihuan nochi' xoxohqui' xo.xohqui' aho.ra riegas el 1
aman xihutli ticatequia' ica mixayo' ahora todo. se va
aman nochi'
noehi' yau tlatzintlan todas tus lágrima
nochi' mixayo'
mixayo.' peyahui' ihuan notlalohua'
no.tlalo.hua' Ahora qu.isiera U
aman nicnequizquia nichocaz mohuan mo.huan y que juntos regt
ihuan zepan ticatequizquian xochime ica tixayo' tixayo.' porqué lo eonociIJ
tleca otiquixmat
o.tiquixmat ihuan tleca oniquixmat eso que tú co.noo
un din
dio otiquixmat
o.tiquixmat es lo mismo que
zano'
zano.' yehua' oniquixmat ese chalchihuite q
un chalchihuid
ehalchihuitl din
tlin tehua' tictIazotlaya'
tictIazo.tlaya' muchas lo. deseabi
miaque quitlazotlayan y él busca su cm
ihuan .yehua' quitetemohuaya'
quitetemo.huaya' ichalchiu ese chalchihuite q
un ch~chihuitl
ch~ehihuitl din xqueman quinamiquiz de esos chalchihui
un chalchihuitl din tlin yehua' quitetemohua'
quitetemo.hua' ya no se ven, ya
xoquitla xocnezin
xo.enezin y, pro.bablemente,
ihuan ihcon
iheo.n caz noziauhcahuaz
no.ziauhcahuaz Porque ahora ya 1
pampa aman xocquichihuan
xo.equichihuan chalchiuhte
ehalchiuhte de ese ehalchihuiu
un din
dio yehua' quita' chalchihuitl es so.lo. tono verdOf
zan tlapahli xoxohqui'
xo.xo.hqui' Ahora perdiste tu
aman mochalchiu oticpolo
oticpo.lo. y él perdió tambic
¡huan yehua' no' oquipolo ichalchiu
iehalehiu ahora siéntate y al
aman xmotlali' ihuan xquita' mochalchiu porque él siempre
pampa yehua' nochipa' quipolohua' Ahora, ¿sabes pore¡
¿aman ticmati' tleca xonicnec
xo.nicnee onimitzixmat? porque juntos sufri
pampa zepan titlayohuizquian y yo. no. quería ne~
ihuan nehua' xocnicnequi' nitlayohuiz aunque ahora esto.:
mazque aman nitlayohuitoc
nitlayo.huitoc po.rque en este mo.
pampa amantzin nicmaztoc quenon tidayohuitoc. tidayo.huito.c.
POEMA
POEMA$$ EN
EN NÁHUA
NÁHUATL
TL 411

TU CHAL CHIH UITE SE VA


CHALCHIHUITE
Ahora hashas caído y te dueles,
fuiste a caer donde hay mucha muchass espinas
espinas,,
dentro del agua lodosa.
Tu cuerpo ahora sangra sangra;;
cómo
c6mo quisier
quisieraa llegar a llorar contigo
porque yo tambié
también n sentí
lo que ahora tú estás sintiensintiendo
do:=
Ahora estás dolient
dolientee
y de tu corazó
corazón n tambié
también doliendo.
n te estás doliend o.
Ahora llueve y todo reverdereverdece,
ce,
ahora riegas el bosque con tus lágrima lágrimas,
s,
ahora todo se va hacia abajo,
todas tus lágrim
lágrimas resbalan
as resbala n y corren.
Ahora quisier
quisieraa llegar a llorar contigo
y que juntos reguem
reguemos os las flores con nuestra
nuestrass lágrim
lágrimas;
as;
tixayo' porqué lo conocis
conocistete y porqué lo conocí,
eso que tú conocis
conocistete
es lo mismo que conocí;
ese chalch ihuite que tú amaba
chalchihuite amabass
mucha
muchass lo deseab
deseaban;
an;
y él busca su chalchihuite,
chalchihuite,
chalchihuite que jamás encontrará,
ese chalchihuite encontrará,
chalchihuites que busca
de esos chalchihuites
ya no se ven, ya no surgen
probablemente, así llegará a cansarse.
y, probablemente, cansarse.
Porque ahora ya no se hacen chalchihuites:
chalchihuites:

,
J chalchihuite que él ve
de ese chalchihuite
es solo tono verdoso.
verdoso.

perdiste tu chalchihuite
Ahora perdiste chalchihuite

I
y él perdió también
también su chalchihuite;
chalchihuite;

ahora siéntate
siéntate y aprecia tu chalchihuite
porque él siempre
siempre los extravía.
chalchihuite

extravía.

Ahora, ¿sabes porqué no quise conocerte?conocerte?

~?
porque juntos sufriríamos
sufriríamos

~
y yo no quería llegar a sufrir,

~
aunque ahora estoy sufriendo
sufriendo

porque en este momen


~uitOC.

porque momento to me estoy dando cuenta como te te encuentras


encuentras
[sufriendo.
[sufriendo.
28.
28.
412 ALFREDO RAMÍREZ C.

CE XOCHITL IZTAC IHUPAN CE CHICHILTIC UNA FLORE


OTIQUINMECOTI IPAN NOMAHUAN

TIaco' motlahuil oniquixmat Conocí


zan tlaco' oniquixmat solamen
ohue1oniquitac un tlaco' ihuan pude aF
xohueloniquitac nochi' no le p1
tehua' motoca tlahuihli' Tú te 1]
ica motlahuil otinech-chocti con tu i
ka motlatzotzonal otinechpacti con tu I
oye coque
motlahuil ihuan motlatzotzonal oyecoque tu iluml
nechpactian ihuan nech-choctian me vuel
aman onazic campa naziznequia mohuan Ahora 1]
ihuan tonazitoc campa xaca huelazi' y estás
pampa umpa nochi' ohuitziohuaca' porque:
aman nochi' polihui' ipan in otli' Ahora t,
campa nehua' nimohuitiaya' por dOD!
opoliuque huitzcuhte campa nomelahuaya nohui' se perdí«
aman nomelahuan xochime ipan in odi' Ahora ~
ihuan nitlacza' innenepantlan xochime y doy p:
nohui' quiyecanan xochime Mi cam:
ihuan huizte nocuepan xochime ahora la
aman xochime iztaque ihuan chichiltique guían m
quiyecanan nohui' y ando:
ihuan ninenemi' ípan
ipan inxihuío'
inxihuio' ahora tu
aman motlatzotzonal quínpactia
quinpactia xochime y las flo
íhuan
ihuan xochime quinmatequia ahuixtli' y tu ilu
ihuan motlahuil nechyecana' Mis flon
noxochihuan tehua' tiquimpia' y tus flo
ihuan moxochihuan nehua' niquimpia' ahora tú
aman tehua' tiquinmatequia' ica mahuix mis flore
noxochihuan ihuan moxochihuan y las ale
ihuan tiquimpactia ica motlahuil íhuan
ihuan mocuicau y las bai
ihuan tiquínmaltia'
tiquinmaltia' ka mahuix porque 1
pampa oponiton ipan motlalhuan.
POEMAS EN NÁHUATL 413

rHILTIC UNA FLOR BLANCA Y UNA ROJA LAS HICISTE LLEGAR


tAN A MIS MANOS

,~
¡
Conocí la mitad de tu iluminar,
solamente la mitad he conocido,
pude apreciar esa mitad y
no le pude ver completa.
Tú te llamas "luz":
con tu iluminación me hiciste llorar,
con tu música me causaste alegría;
tu iluminar y tu música llegaron,
me vuelven contento y me ponen a llorar.
Ahora llegué a donde quería llegar contigo.
y estás llegando a donde nadie puede llegar
porque ahí todo se había transformado en espinas.
Ahora todo se pierde en ese camino,
por donde yo caminaba;
Inohui' se perdieron los espinales donde se tendía mi camino.
I Ahora se tienden las flores en ese camino
y doy pasos entre las flores.
Mi camino es guiado por las flores;
ahora las flores blancas y rojas
guían mi camino
y ando sobre sus pétalos;
ahora tu música alegra a las flores
y las flores son regadas por el rocio.
y tu iluminar me guía.
Mis flores tú las posees
y tus flores yo las tengo,
ahora tú las riegas con tu rocío:
mis flores y tus flores.
~ y las alegras con tu iluminar y tu canto,
bcWcau y las bañas con tu rocío
porque han renacido por tus tierras.
414

.IN TONALTZINTLI OYECOC MOXIUHXOCHICUICA.U


EN ESTE'j

Ipan in tonah1i oyecoc moamau En este día llegó


ipan in tonahli onimitzitac. ihuan ot.Ínechrnac. moxochicuicau En este día te ví
in tonahli onic-hueycachiu yo hice de este d
ihuan aman caz tehua' ticmayanaz noamacuicau ,
ticmayanaznoamacuicau y ahora, quizás; ~
pampa opoliu aquin quimayanaya' Porque se ha pe]
nican opoliu ipan noamacuicau Aquí se perdió, «
ihuan aman tehua' oticyoltilico' y ahora tú veñís't~
noamacuicau ica moxochicuicau
moxochicukau mi canto escrito
aman oyecoc moxochicuicau Ahora llegó tu e
muan aman in muitl, ye hueltlatlapahlotia' y ahora esta plUl
ipan in tonahli oticueliti, en este día, tú 1<
ihuan ohuel oticquixtili, tlapahIí' y fue posible que
aman papaqui' pampa occepa' tlapapahlotia Ahora, qué alegr
ihuan ihcon oticyoltili ica moxochicuicau
in tonah1i opeu nononotzan mohuiu muan nohuiu y así la revitaliz2
aman matiquincahuilican manononotzacan Este día comenza
maquiquixtican mo:x:ochicuicau muan noamacuicau ahora dejémoslas
matiq uincahuilican manocuicatican que les salga tu c;
quen ome' xiuhtototzitzinte dejémoslas que C2
aman xcahuili' manocuicati' mohuiu muan. nohuiu Como dos precios:
que n cua' nocuicatiaya quen ce cenzontli'" Ahora permítele' (
ihuan manopatilican incuicau como cuando caIl
xmaca' mocuicau y que se alternen
ihuan mamitzmaca icuicau dale tu canto
manotlacualtican cazano' ce' cuicatl y que te de su cz
mocuicau ihuan icuicau que se alimenten
pampa un aquin ihuan nocuicatiaya oquipolo Tu canto y su ca
ihuan aman in tototzintli' papaqui' ihuan ,nocuicatia' Porque aquél, con
pampa oquinexti ce' xiuhtototzintli' y ahora este paja¡
aquin cuica' ixochicuicau porque encontró t
aman oticyoltilili iamacuicau quien lleva su 'CaiJ
aman nocniu tinechpapactia' ica ka moxiuhxochicuicau. Ahora le revita1iz~
Ahora, amigo mio
POEMAS EN" NÁBUATL 415

fIC.UICAU EN ESTE'iJfALLEC6 TU'BELLO CANTO FLORIDO

En este día llegó tu escrito.


moxochicuicau En este día te ví y me diste' tú cantó 'florido,
yo hice de este dia' el más glorioso .
au y ahora, quttás; tu conducirás dé la mano a mi canto escrito.
Porque se ha perdido quien antes lós orientaba.
Aquí se perdió, en 'mi Caílto escrito
y ahora tú venísd~ a revitalizar . ,
mi canto escrito mediante tu canto florido.
Ahora llegó tu canto florido
y ahora esta pluma ya puede pintar todo lo existente,
en este día, tú lograste que pudiera hacer esto.
y fue posible que motivaras a que la tinta de colores saliera.
Ahora, qué alegría, porque de nuevo los colores se aplican a todas
. [las cosas.
huiu y así la revitalizaste con tu canto florido.
Este día comenzaron a platicar entre sí, tu pluma y mi pluma;
uicau ahora dejémoslas que se platiquen,
que les salga tu canto florido y mi canto escrito,
dejémoslas que canten. .'
iOhuiu Como dos preciosas avecillas.
Ahora permíte1e' que cante tu pluma y mi pluma,
como cuando cantaba' como un cenzontle
y que se alternen el canto;
dale tu canto
y que te de su canto, '
que se alimenten mutuamente. con un mismo canto.
Tu canto y su canto,
Porque aquél, con el cual cantaba, se perdió
y ahora este pajarillo está muy feliz y se desvive cantando
porque encontró una hermosa ave pequeña
I quien lleva su caÍito florido.
~cuicau. Ahora le revitalizaste su canto escrito;'
i Ahora, amigo mío, haces que esté' feliz con tu bello canto florido.
!
416 ALFREDO RAMÍREZ C.

OQUICEHUI QUIAUTLI NOTLIU

Opeu xopaniztli Comen:


ihuan tlacame pehuan tequipanohuan y los h
pehua' xopaniztli ihuan pehua' quiahui' Comie:r:
nochime tlacame yahue' ihuan tequipanohuan todos 14
cuican inau cuican intlaxcal llevan I
ihuan tehua' ticuica' zan ce' tlaxcah1i' y tú lle
aman oyecoc xopaniztli ihuan opeu quiahui' Ahora I
quiahui' catonahli quiahui' cayehuali llueve (
aman nochi' cuhxiuhtli ihuan cuhte Ahora t
pehuan itzmolinin empieza
ihuan nochime in yopilincan y todos
opeu quiahui' ihuan xopaniztli empezó
aman nochi' xoxohuia' ahora tl
ihuan tlacame tlacuan itlampa cuhte y los h
in tlacame tlatlatian itlampa cuhte y los he
quiahui' ihuan tlacame quicuan tlaxcahli cecee Llueve
pampa quiautli oquincecehuili intliu porque
quiautli' oquicecehui nochi' tecohli' la lluvü
ihuan tehua' oticcehui notliu y tú ap
quiahui' quiahui' ihuan quiautoc Llueve,
ihuan cocone nahuiltian itlampa quiautli' y los nt
cocone nopaltilian itlampa quiautli' los niño
nochime tlacame tequipanohuan Todos 14
ihuan cocone nohuapahuan y los nií
aman tehua' ihcon timohuapahua' ahora, t
quiautli' nochi' cue1quihuapahua' la lluvia
ihuan nochi' hue1quicehuia' y todo I
quen tehua' nochi' hue1tic-huapahua' Como ti
ihuan nochi' huelticcehuia' y puede!
opeu xopaniztli ihuan opeu quiahui' Com~
ihuan nochime tlacame opeu tequipanohuan y todos 1
quiautli' nochi' oquicehui La lluw
ihuan nochi' oquixoxohuili y todo 14
aman nochi' xoxohqui' ihuan nochi' ceutoc ahora ~
ihuan tehua' oticcehui notliu. tú has a
EN NÁ~UATL
POEMAS EN
POEMAS NÁ~UATL 417
417

APAGÓ LA
APAGÓ LA LLUVIA
LLUVIA MI
MI FOGATA
FOGATA

Comenzó el
Comenzó el tiempo
tiempo de
de las
las lluvias
lluvias
y los hombres comenzaron a trabajar.
Comienza el tiempo de las lluvias y empieza a llover:
todos los hombres van a trabajar,
llevan sus bebidas, llevan sus tortillas
y tú llevas una sola tortilla.
Ahora empezó el tiempo de las lluvias y empezó a llover.
llueve de dia, llueve de noche.
Ahora todo retoño y árbol
empiezan a revestirse de verde
y todos ellos ya estaban marchitos;
empezó a llover y comenzó el tiempo de las lluvias,
ahora todo reverdece.
y los hombres comen bajo los árboles
y los hombres hacen su fogata bajo los árboles.
~c Llueve y los hombres comen tortilla fría,
I porque la lluvia apagó sus fogatas;
la lluvia apagó todas las brazas
y tú apagaste mi fogata.
Llueve, llueve y está lloviendo
y los niños juegan bajo la lluvia,
los niños se empapan bajo la lluvia.
Todos los hombres trabajan
y los niños se crian;
ahora, tú, así te desenvuelves;
la lluvia todo puede criar
y todo puede apagar.
Como tú, que puedes hacer que todo se desenvuelva
y puedes apagarlo todo.
Comenzó el tiempo de las lluvias y comenzó a llover
yy todos los hombres
hombres comenzaron
comenzaron aa trabajar.
trabajar.
La
La lluvia
lluvia apagó
apagó todo
todo
todo 10
yy todo 10 reverdeció;
reverdeció;
ahora
ahora todo
todo está
está reverdecido
reverdecido yy todo
todo está
está apagado;
apagado;

tú has
has apagado
apagado mi mi fogata.
fogata.
418 ALFREDo RAMÍREZ c.

TEHU.t1' OTIHUAC

Onimitzmamanca ipan ce ixtlahuac Te planté en


nochipa' upma nimitzitaya' ipan in ixtlahuac ahí te miraba
ihuan tehiía' xocóticnec otinen :tnazque nimitzatequiaya' Ytúyanode
opeu tihuaqui' opeu timiqui' comenzaste a
oniquitac cua opehque huaqum momahuan ví cuando con
opeu huaqui' motlacayo' ihuaa'mixtehuan notzacuayan comenzó a sec
onimitimaman ihuan nimitzatequiya" . Te planté y te
ihuan tehua' ticnequia' tihuaquiz Y tú querías II
ihuan nehua' nictetemohuaya' quen maca tihuaquiz y yo buscaba 1
pampa nehua' nimitztlazotlaya' ihuanyehuaica nimitzatequiaya' Porque yo te ;
ninenemia' tlacpac nmenemia' tlatzintlan.· Caminaba arri
nictetemohuaya' quen xtihuaquiz buscaba cómo
ihuan tehua' xocticoniya tlin nimitzmaniliaya' y tú ya no be
aman nehua' xoc-huelnimitzyoltiliz " Ahora ya no ,
pampa xocoticceli tlin nimitzmaniliaya' porque ya no
aman onoman atl can nimitzmaniliaya Ahora se ench
nehua' onimitzmamanca ihuan xocoticceli nau Yo te planté y
aman noxal cohuac Ahora se secó
ihuan aman quema aic huelticpiaz nau y ahora sí, jar
cua onimitzmaman nochipa' nimitzmaniliaya atl Cuando te pla
icuacon nochi' ticceliaya tlin mimitzmaniliaya' en aquel enton
aman onimitzxhuiti nau ihuan xocmeya ipan in ameyah1i . Ahora mi agua
ihuan tehua' ticnequia' tihuaquiz aman' te xhuaqui' y tú querías llc
pampa nehua' aman onimatlami Porque se me 1
xoc-huelnimitzmaniliz tlin nimitimaniliaya' ya no podré 01
pampa aman tlin nocahua' xoc-huelnimitzinaniliz porque ahora (
pampa nehua' ocnicnequi ninemiz . porque yo aún
un tlin oucamancau aman nehua' nicchichinaz aquello que de
aman in nechnemititoc tlin onimitzmanili ihuan xoticceli ahora esto me e
tehua' zan' tidetemohuaya quenon .tihuaquiz Tú solo buscab
ihuan aman tlin onicn'l.amanca omic y ahora aquellc
ihuan tehua' ticnequia' tihuaquiz y tú querías lIe
aman te TEHUA' OTIHUAC. Ahora sí, tú, te
POEMAS EN NÁHUATL 419

TÚ TE SECASTE

Te planté en un llano;
ahí te miraba siempre en ese llano.
Lya' . y tú ya no deseaste vivir a pesar de que yo te regaba;
comenzaste a secarte, comenzaste a morir,
vi cuando comenzaron tus ramas a secarse;
yan ... comenzó a secarse tu cuerpo y tus ojos se cerraban.
Te planté y te regaba ..
y tú querías llegar' a sécarte
y yo buscaba la forma de que no fueras a secarte.
Itzatequiaya' Porque yo te amaba y por· por' eso mismo te regaba.
Caminaba arriba, caminába abajo,
buscaba cómo no te· te' secaras
y tú ya no bebías de aquello que te ofrendaba.
Ahora ya no podré reanimarte .
porque ya no recibiste de aquello que te ofrendaba.
Ahora se encharcó el agua donde te ofrendaba.
Yo te planté y ya no recibiste mi agua,
Ahora se secó el agua de mi arena
y ahora sí,. jamás podrás tener de mi agua.
Cuando te planté siempre te ofrendé agua;
en aquel entonces todo recibías de aquello que te ofrendaba.
Ahora mi agua fastidió tus adéntros y ya no emana de este manantial;
y tú .querías llegar a secarte, ahora pues, sécate.
Porque se me terminó el agua,
ya no podré ofrendarte de aquello que te ofrendaba,
porque ahora de aquello que queda, ya no lo podré ofrendar
vivir;'
porque yo aún qúiero vivir; .
. . . . ..
aquello que dejaste encharcar ahora yo lo sorberé,
ahora esto me está reanimando, de aquello que te ofrendé y no recibiste.
Tú solo buscabas cómo llegar a secarte . .
y ahora aquello que planté murió
y tú querías llegar a secarte.
Ahora sí, tú, te secaste.
420 ALFREDO RAMÍREZ C.

O TINECHOLINALTI

Nimolinia' ipan ce mecatzintli' Yo me colun


niau ihuan nihuahlau ihuan zan nimolinia' voy y vengo
ihuan tehua' mecatzintli' tinecholinaltia y tú, liana, }
aman mopan nimacopilohua' mecatzintli' Ahora es en t
ihuan tinecholinaltia y haces que
aman tinechnemitia ihuan tinechyoltilia Ahora me da
tinechmaca' mochicahualiz mecatzintli' me transmites
aman zepan tipatlanin ihuan tehua' tinechpatlanaltia Ahora juntos
tinemi' ihuan ninemi' ihuan nehua' nimitznemilia vives y vivo )
otecoc chihcimacatzin ihuan otinechyoltili llegaste Chicb
aman tehua' tinechtlatzotzonilia ihuan tinechpactia Ahora tú ejec
oyecoc moteotzin chichimecatzin ihuan nechmachiotia llegó tu Dios,
aman quema tehua' ohuelotinecholinalti Ahora sí, bier
ihuan nehua' yehuelnimolinia y yo ya pued<
hueca onipatlanito' campa zan nimitznemilia Lejos fui a Vi
oyecoc moteotzin ihuan onechmachioti llegó tu Dios
aman ipan in amatl nimitznemitia Ahora es en (
campa nimitzelnamiqui' ihuan nimitzmanilia donde te tengl
hueca otinechpatlanalti ihuan umpa onimitznemili Lejos fue a d;
yehuaica aman mazque hueca tinemi' tinechnemitia pero ahora au
otecoc chichimecatzin ihuan ica momecatzin tinecholinia Llegaste Chic!
aman yau nonemilizcampa onimitznemiti ahora va mi 1
opeu ninemi' ihuan opeu ninenerni'
ninenemi' pampa tehua' no' hueltimolinia inició mi vida
chihcimacatzin tehua' nochi' huelticpachihuitia
aman opeu ninemi' ihuan opeu ninenemi' ihuan tehua' nochi' otic­otic- Chichimeca, ti
[pachihuiti ahora inició m
pampa tehua' hueltipetlani ihuan hueltinechpetlanaltia
ticpetlanaltia un aquin nolinia porque en ti es
aman nochihuian ninezi' pampa tehua' otinechpetlanalti Haces resp1anc
opeu tinezi' ihuan opeu nimitztenehua' Ahora me hall
ihuan moteotzin yecoya' ihuan nechmachiotiaya
aman tehua' CHICHIMECA otimecoti Comenzaste a ;
ihuan tehua' CHICHIMECA otinecholinalti Ahora tú Chic
quema OTICOLINALTI nocuicau. Y tú, Chichim.
Sí, estremeciste
POEMAS EN NÁHUATL 421

TO ME ESTREMECISTE

Yo me columpio en una liana,


voy y vengo y es simplemente columpianne;
y tú, liana, haces que me columpie.
Ahora es en tu cuello que me descuelgo, liana
y haces que me columpie.
Ahora me das vida y me haces resucitar,
me transmites tu fortaleza, liana.
Ahora juntos volamos y es que tú me haces volar,
vives y vivo y es en tí en que estoy pensando;
llegaste Chichimeca y me has hecho resucitar.
Ahora tú ejecutas música para mí y me alegras;
lleg6 tu Dios, Chichimeca, y me bendice.
Ahora sí, bien has logrado tú estremecenne
y yo ya puedo columpianne.
s610 en tí pienso
Lejos fui a volar, allá en donde s6lo
lleg6 tu Dios y me bendijo.
Ahora es en este papel en que te vivifico perpetuamente, di
donde te tengo presente y así es como te doy mi ofrenda.
Lejos fue a donde me hiciste volar y allá en tí pensé
pero ahora aunque andas lejos, logras que esté vivo.
Llegaste Chichimeca y con tu liana me columpias;
ahora va mi pensamiento ahí a donde te puse en vida;
r hueltimolinia inici6 mi vida y comencé a caminar porque tú también puedes co­ co-
f [lumpiarte.
¡ua' nochi' otic­ Chichimeca, tú, con un gesto reverencial, a todo deseas un bien seguir;
[pachihuiti ahora inici6 mi vida y comencé a caminar y tú a todo deseas un. bien
[seguir
porque en ti está poder resplandecer y logras que yo resplandezca.
~ti Haces resplandecer a quien se columpie.
Ahora me hallo en todas partes porque tu lograste hacerme resplan­
I resplan-
[decer.

I
I
Comenzaste a estar en todo lugar y yo comencé a decir lo que tú eres.
Ahora tú Chichimeca, te manifestaste
y tú, Chichimeca, me has . llegado a estremecer.
Sí, estremeciste mi canto.
422 ALFREDO RAMÍREZ c.

XOCHIME NOQUITZQUIAN IPAN MOTLACAYO'


Ahora todo l(
Aman nochi' niquiyehua' ihuan tehua', nochi' tiquiyehua' a donde vas,
can tiau can tinenemi' tiquiyeutinemi' Tu flor la gu
moxochiu niquiyehua' ihuan tehua' tiquiyehua' noxochiu Mi flor comiel
noxochiu pehua' momolehui' ihuan notepehuan' ipan motlacayo' Ahora tu cuer
aman motlacayo' chichilihui' ihuan iztaya' porque dos fl~
pampa ome xochime momolehuin y se deslizan
ihuan notepehuan ipan motlacayo' . Ahora guarda
aman xquiyehua' noyoltzin maca notepehuaz ipan' :ruotlacayo'
motlacayo'
pampa noxochiu i~tac ihu:m chichiltic omomoleuque porque mi floi
ihuan peyahuin ipan motlacayo' y resbalan pru
aman nechnemitian moxochihuan Ahora me rev
pampa noxochihuan peyahuin ipan 'mótlacayo' porque mis fl(
ixihuiotzitzihuan caltian motlacayo' sus pétalos bai
quitlapachohuan motlacayo' tapan tu cuer¡
ihuan ihcon nicmatoca motlacayo' y de ese modl
aman timoquentitoc ica ixihuiotzitzihuan noxochihuan Ahora te estás
ihuan nehua' xoc-huelnimitzita'
xoc-hueInimitzita' y yo ya no lo¡
pampa ixihuiotzitzihuan noxochihuan porque los pét
pehuan noquitzquian ipan motlacayo' cuechahuac comienzan a F
ocuechau motlacayo' Se humedeció
ihuan pehua' ponin noxochihuan ipan motlacayo' y se comienza¡
aman otimoquenti ica xochime
Ahora te has ,
ihuan tinechteeuia
tinechtecuia ica moxihuiotzitzihuan
y me envuelve
ihuan yehua' tictlapachohua'
tictlapaehohua' ica moxochitlacayo'
moxochitlaeayo' y la cubres a
aman noehi'
nochi' tiquiyehua' ihuan nochi' niquiyehua' Ahora todo lo
ihuan noxochihuan tiquinmiyehua' ipan motlacayo'
motlaeayo' cuechahuac
cuechahuae y mis flores lru
aman xquiyehua' in amatl Ahora guarda
ihuan xquinmiyehua' noxochihuan
noxoehihuan y guarda mis f
mitzhueyieachihu~
pampa yehuame mitztlazotlan ihuan' mitzhueyicachihu~ porque ellas te
motlacayo' cuechahui'
cueehahui' ihuan in xochime nohuapahuan Tu cuerpo hun
ihuan tehua' ihcon
iheon tinechhuapahua'
tineehhuapahua' y tú así me ac
ihuan moxochiu tic-hueyicachihua'
tie-hueyieaehihua' . y a tu flor la ,
ihuan nonemitia ipan motlacayo' cuechahuac
cuechahuae
y cobra vida ~
aman xtlazotla moxochiu ,.'
Ahora ama a t
pampa ononemitito' ipan motlacayo'
motlaeayo' cuechahuac
euechahuac porque fue a o
ihuan ticnemitia ica motlacayo' cuechahuac" , y tú la vivifica;
ihuan zano' umpa nonemitian noamahuan y allá mismo SI
ihuan tehua' tiquinhueyicachihua' noamahuan. y tú glorificas 1
POEMAS EN NÁHUATL 423

LAS FLORES PRENDEN EN TU CUERPO


~AYO'
Ahora todo lo guardo y tú todo lo guardas,
ehua' a donde vas, por donde caminas, andas guardando.
Tu flor la guardo y tú guardas mi flor.
ochiu Mi flor comienza a desintegrarse y se desliza para estar sobre tu cuerpo.
i motlacayo' Ahora tu cuerpo se tiñe de rojo y de blanco
porque dos flores se desintegran
y se deslizan para estar sobre tu cuerpo.
Ahora guarda mi corazón, que no llegue a deslizarse para estar sobre
Iilotlata.yo' [tu cuerpo
porque mi flor blanca y la roja se desintegran
y resbalan para estar sobre tu cuerpo.
Ahora me revitalizan tus flores
porque mis flores resbalan para estar sobre tu cuerpo;
sus pétalos bañan tu cuerpo,
tapan tu cuerpo
y de ese modo yo acaricio tu cuerpo.
Ahora te estás vistiendo con los pétalos de mis flores
y yo ya no logro mirarte
porque los pétalos de mis flores
comienzan a prender sobre tu cuerpo humedecido.
Se humedeció tu cuerpo
y se comienzan a abrir mis flores sobre tu cuerpo.
Ahora te has vestido de flores
y me envuelves con tus pétalos;
y la cubres a ella con tu cuerpo enflorecido.
Ahora todo lo guardas y todo lo guardo
r . y mis flores las guardas en tu cuerpo humedecido.
tuechahuac
Ahora guarda este papel
y guarda mis flores,
porque ellas te aman y te glorifican.
Tu cuerpo humedece y estas flores se acrecentan
y tú así me acrecentas;
y a tu flor la glorificas
I . y cobra vida sobre tu cuerpo humedecido.
r Ahora ama a tu flor
I porque fue a cobrar vida sobre tu cuerpo humedecido
y tú la vivificas con tu cuerpo humedecido
y allá mismo se vivifican mis escritos
y tú glorificas mis escritos.

También podría gustarte