Está en la página 1de 145

saqarTvelos ganaTlebisa da mecnierebis saministro

Sida qarTlis saero universiteti

ciuri nozaZe, zurab TeTruaSvili, soso nozaZe

kompiuteruli qselebi
interneti
kompiuteruli usafrTxoeba

Tbilisi
2007
Tanamedrove msoflioSi savaWro Tu sawarmoo
urTierTobebSi Cabmulia uamravi kerZo Tu saxelmwifo subieqti.
qveynebs Soris ekonomikuri urTierTobebis gaRrmavebis sul ufro
mzardi moTxovnilebis dakmayofileba SeuZlebelia Sesabamisi
sakomunikacio momsaxurebis gareSe.
Tanamedrove sakomunikacio saSualebebidan yvelaze
popularuli samsaxuri interneti, dReisaTvis nebismier
kontinentze ara marto adamianebis piradi komunikaciis saSu-
alebaa, aramed firmebis ekonomikuri urTierTobebis ganxor-
cielebis swrafi da moqnili saSualebac.
wignSi ganxilulia Tanamedrove komunikaciis saSualebebis
agebisa da gamoyenebis sakiTxebi. igi gankuTvnilia maTTvis, vinc
gadawyvita damoukideblad Cawvdes Tanamedrove sakomunikacio
saSualebebis arssa da samsaxurebs, internetis muSaobis zogad
principebsa da programul uzrunvelyofas.

mkiTxvels vTxovT SeniSvnebi da mosazrebebi gamoagzavnoT


misamarTze: gori 1400, saqarTvelo, cxinvalis gzatkecili 9/2, Sida
qarTlis saero universiteti.
E-mail: university@sknu.edu.ge
znozadze@rambler.ru

redaqtori: giorgi ubiria, bar-ilanis universitetis


doqtori;
teqnikuri redaqtori: ilia muradeli.

wigni ibeWdeba Sida qarTlis saero universitetis samecniero


sabWos gadawyvetilebiT da amave universitetis finansuri
mxardaWeriT.

ISBN 978-99940-68-68-5

2
Sinaarsi

Tavi 1. kompiuteruli qselebi, interneti ................................................ 5

1.1 kompiuteruli qselebis arsi da mniSvneloba. ............... 5


1.2 lokaluri da globaluri qselebi. .................................... 7
1.3 internetis ganviTarebis istoria. ...................................... 10
1.4 internetis ZiriTadi cnebebi. ............................................... 13
1.5 internetis samsaxurebi. .......................................................... 17
1.6 internetTan SeerTeba............................................................... 33

Tavi 2. informaciis miReba internetidan. .............................................. 38

2.1 World Wide Web _ ZiriTadi cnebebi ..................................... 38


2.2 Iinternet Exproler programasTan muSaoba. ............................... 42
2.3 Web gverdis daTvaliereba .................................................. 44
2.4 brauzeris marTvis meTodebi. ............................................... 46
2.5 failebis miReba internetidan ............................................. 52
2.6 informaciis Zebna internetSi. ............................................. 54
2.7 Tanamedrove saZiebo mimTiTeblebis ZiriTadi
problemebi. ................................................................................... 64
2.8 uaxlesi saZiebo teqnologiebi. ........................................... 66
2.9 efeqturi Zebnis xerxebi. ......................................................... 70
2.10 saZiebo sistemebis gamoyenebis rekomendaciebi. ........... 71

Tavi 3. eleqtronuli fosta. ............................................................................74

3.1 zogadi mimoxilva ...................................................................... 74


3.2 eleqtronul fostasTan muSaobis zogadi wesebi ...... 76
3.3 WWW-ze dafuZnebuli eleqtronuli fosta .................. 78

3
3.4 eleqtronuli fostis Setyobinebebis struqtura. ..... 81
3.5 safosto klientebis funqciebi da Tvisebebi. ............... 82
3.6 safosto klientebis damatebiTi funqciebi ................... 86
3.7 eleqtronuli fostis saSualebebis specialuri
funqciebi. ....................................................................................... 94
3.8 eleqtronuli fostis eTika .................................................. 98
3.9 eleqtronuli fostis usafrTxoeba. ............................... 104

Tavi 4. kompiuteruli usafrTxoeba ........................................................ 108

4.1 kompiuteruli usafrTxoebis cneba.................................. 108


4.2 kompiuteruli virusebisagan dacvis meTodebi. .......... 112
4.3 informaciis dacva internetSi. .......................................... 116
4.4 informaciuli usafrTxoeba ................................................ 118
4.5 qseluri usafrTxoebis reJimis darRvevis ZiriTadi
saxeebi............................................................................................ 123
4.6 internetis zogierTi sasargeblo gverdebi ................ 140

4
Tavi 1. kompiuteruli qselebi, interneti

1.1 kompiuteruli qselebis arsi da mniSvneloba.


kompiuteruli qseli ori an meti kompiuteris
fizikuri SeerTebiiT warmoiqmneba. saerTod, kompiuteruli
qselebis Sesaqmnelad aucilebelia specialuri aparatuli
(qselis mowyobilobebi) da specialuri programuli ( qselis
programebi) saSualebebi. ori kompiuteris umartives
SeearTebas monacemebis gacvlisaTvis pirdapiri SeerTeba
ewodeba. kompiuterebis pirdapiri SeerTebis Sesaqmnelad,
romlebic Windows operaciul sistemaSi muSaoben, saWiro
araa specialuri aparatuli da programuli saSualebebi. am
SemTxvevaSi aparatul saSualebebs warmoadgenen Setana-
gamotanis standartuli portebi (mimdevrobiTi an para-
leluri), xolo programuli uzrunvelyofis saxiT gamo-
iyeneba operaciuli sistemis standartuli saSualebebi.
StartProgrammAccesories Communications Network Connections.
ganurCevlad yvela kompiuterul qselebs aqvT erTi
daniSnuleba - saerTo resursebTan erToblivi SeRwevis
uzrunvelyofa. Asityva resursi aq moxerxebulia radgan
qselis daniSnulebis mixedviT masSi SeiZleba CavdoT esa
Tu is azri. resursebi sami tipisaa: aparatuli, programuli
da informaciuli. magaliTad, beWvdis mowyobiloba
(printeri) - aparatuli resursia. xisti diskis (vinCesteri)
tevadoba agreTve aparatuli resursia. rodesac mcire
kompiuteruli qselis yvela momxmarebeli iyenebs erT

5
saerTo printers, maSasadame isini iyeneben saerTo apa-
raturul resurs. igive SeiZleba iTqvas qselze, romelsac
aqvs gazrdili tevadobis xisti diski (failebis serveri),
romelzec qselis yvela momxmarebeli inaxavs Tavis
arqivebs da muSaobis Sedegebs.
garda aparaturuli resursebisa, kompiuteruli
qselebi iZlevian programuli resursebis erToblive
gamoyenebis saSualebasac. ase magaliTad, rTuli da
xangrZlivi gamoTvlebis Sesasruleblad SeiZleba davu-
kavSirdeT daSorebul, did kompiuters da gavagzavnoT
masze gamoTvlevis davaleba, xolo gamoTvlebis damTav-
rebis Semdeg amave gziT miviRoT Sedegebi.
monacemebi, romlebic inaxeba daSorebul kom-
piuterze qmnian informaciul resurs. am resursebis roli
naTlad Cans internetis magaliTze, romelic aRiqmeba
rogorc giganturi informaciul-sacnobaro sistema.
resursebis aparatul, programul da informaciul
resursebad dayofis es magaliTebi sakmaod pirobiTia.
sinamdvvileSi, nebismieri tipis kompiuterul qselSi mu-
Saobisas xdeba yvela tipis resursebis erToblivi gamo-
yeneba. ase magaliTad, mivmarTavT ra internets cnobe-
bisaTvis saRamos telegadacemebis Sesaxeb, Cven aucileblad
viyenebT aparatul saSualebas, romlebSic muSaoben viRacis
programebi, romlebic uzrunvelyofen moTxovnili mona-
cemebis mowodebas.

6
1.2 lokaluri da globaluri qselebi.
kompiuterul qselebSi, rogorc aparaturis, aseve
programebis Tavsebadobis uzrunvelsayofad moqmedebs
specialuri standartebi, romlebsac protokolebs
uwodeben. protikolebi gansazRvraven, rogorc qselis
aparatuli komponentebis urTierTqmedebis xasiaTs da maT
aparatuli protokolebs uwodeben, aseve programebis da
monacemebis urTierTqmedebis xasiaTs, romlebsac progra-
mul protokolebs uwodeben. fizikurad protokolebis
dacvis funqciebs asruleben aparatuli mowyobilobebi
(interfeisi) da programuli saSualebebi (protokolis
momsaxurebis programebi). programebs, romlebic uzrun-
velyofen protokolis momsaxurebas xSirad protokolebsac
uwodeben.
ase magaliTad, Tu ori kompiuteri erTmaneTTan
pirdapiri SeerTebiTaa dakavSirebulia, maSin fizikur
doneze maTi urTierTqmedebis protokols gansazRvraven
fizikuri portis (paraleluri an mimdevrobiTi)
konkretuli mowyobilobebi da meqanikuri komponentebi
(CamrTvelebi, kabeli da sxva). ufro maRal doneze
kompiuterebis urTierTqmedebas gansazRvraven monacemebis
gadacemis marTvis programuli saSualebebi. yvelaze maRal
doneze urTierTqmedebis protokols uzrunvelyofen
operaciuli sistemis danarTi programebi. magaliTad,
Windows-isaTvis esaa standartuli programa-pirdapiri
sakabelo SeerTeba Network Connections.

7
gamoyenebuli protokolebis Sesabamisad miRebulia
kompiuteruli qselebis dayofa lokalur (LAN-Local Area
Network) da globalur (WAN -Wide Area Network) qselebad.
lokaluri qselis kompiuterebi umetesad gamoiyeneben
protokolebis erTian kompleqts yvela monawilisaTvis.
teritoriuli niSnis mixedviT lokaluri qselebi
gansxvavdebian kompaqturobiT. isini SeiZleba aerTianebdnen
erTi Senobis, sarTulis, oTaxis, kompaqturad ganlagebuli
nagebobebis kompiuterebis jgufs. globalur qselebs,
rogorc wesi aqvT gazrdili geografiuli zomebi. maT
SeuZliaT gaaerTianon rogorc cakleuli kompiuterebi,
aseve cakleuli lokaluri qselebi, maT Soris iseTebic,
romlebic sxvadasxva protokolebs iyeneben.
TanamSromelTa jgufs, romlebic lokaluri
qselis farglebSi erT proeqtze muSaoben muSa jgufebs
uwodeben. erTi lokaluri qselis farglebSi SeiZleba
muSaobdes ramodenime muSa jgufi. muSa jgufis monawileebs
SeiZleba qondeT qselis saerTo resursebiT sargeblobis
sxvadasxvanairi ufleba. kompiuteruli qselis monawileebis
uflebebis ganawilebisa da SezRudvis wesebis erTobliobas
qselis politikas uwodeben. qselis politikis (is SeiZleba
oyos ramodenime erT qselSi) marTvas administrirebas
uwodeben. pirs, romelic lokaluri kompiuteruli qselis
muSaobis organizacias marTavs sistemur administrators
uwodeben.
lokaluri qselebis Seqmna damaxasiaTebelia
calkeuli sawarmoebisa an sawarmoebis calkeuli qve-

8
ganyofilebebisaTvis. Tu sawarmos (an dargs) ukavia didi
teritiria, maSin cakleuli lokaluri qselebi SeiZleba
gaerTiandnen globalur qselSi. aseT SemTxvevaSi lokalur
qselebs erTmaneTs ukavSireben nebismieri, tradiciuli
kavSiris arxebiT (sakabelo, Tanamgzavri, radiosareleo da
sxva). rogorc SemdegSi vnaxavT am miznisaTvis specialuri
pirobebis dacviT SeiZleba gamoyenebuli iqnas satelefono
arxebi, Tumca isini yvelaze naklebad akmayofileben
cifruli kavSiris pirobebs.
sxvadasxva protokolebiT momuSave ramodenime
lokaluri qselis urTierTkavSirs emsaxureba specialuri
saSualebebi-Sliuzebi.. Sliuzebi SeiZleba iyos rogorc
aparatuli, aseve programuli. magaliTad, igi SeiZleba iyos
specialuri kompiuteri (Sliuzeruli serveri), an
kompiuteruli programa - Sliuzeruli danarTi. bolo
SemTxvevaSi kompiuters SeuZlia Seasrulos ara marto
Sliuzeris funqcia aramed muSa sadgurebisaTvis
damaxasiaTebeli sxva romelime tipiuri funqcia.
sawarmos lokaluri qselis globalur qselTan
mierTebisas mniSvnelovania qselis usafrTxoebis dacva.
kerZod, SezRuduli unda iqnas lokalur qselSi garedan
ucxo pirebis daSveba, aseve SezRudulia lokaluri qselis
farglebs gareT gasvla sawarmos im TanamSromlebisaTvis,
romlebsac ara aqvT Sesabamisi ufleba. qseluri
usafrTxoebis uzrunvelsayofad lokalur da globalur
qselebs Soris ayeneben egreTwodebul brandmauerebs.
brandmaueri SeiZleba iyos specialuri kompiuteri an

9
kompiuteruli programa, romelic ewinaaRmdegeba qselebs
Soris monacemebis arasanqcirebul gadaadgilebas.

1.3 internetis ganviTarebis istoria.


kompiuteris saSualebiT informaciis miReba-
gadacemis adreuli eqsperimentebi daiwyo jer kidev *^*
saukunis 50-an wlebSi da laboratoriuli xasiaTi hqonda.
amerikis SeerTebul StatebSi pirveli nacionaluri
masStabis globaluri qselis Seqmnis gadawyvetileba
miRebuli iyo 1958 wels, romelic gaxldaT reaqcia yofil
sabWoTa kavSirSi dedamiwis pirveli xelovnuri
Tanamgzavris gaSvebaze.
globaluri kompiuteruli qselis Seqmnis sababi
pentagonis mier raketebis gaSvebis Sesaxeb adreuli
Setyobinebebis globaluri sistemis (NORAD-North American
Aerospace Defance Command) damuSaveba gaxda. sistemis
sadgurebi ganlagebuli iyo kanadis CrdiloeTiT
aliaskidan grenlandiamde, xolo miwisqveSa sabrZanebo
punqti qalaq kolorado-springis maxloblad, mTa Seinis
wiaRSi. marTvis centri moqmedebaSi Sevida 1964 wels da
swored am droidan daedo saTave pirveli globaluri
sauwyebo kompiuteruli qselis muSaobas. 60-iani wlebis Sua
periodidan mas SeuerTdnen saaviacio, meteorologiuri da
sxva samxedro da samoqalaqo samsaxurebi.
qselis muSaobas kurirebda specialuri
organizacia, aSS-s Tavdacvis saministros perspeqtiuli
damuSavebebis sammarTvelo (DARPA-Defense Advansed Research

10
Project Agcncy). centralizebuli qselis ZiriTadi nakli iyo
arasakmarisi mdgradoba, romelic dakavSirebuli iyo
imasTan, rom raime kvanZis mwyobridan gamosvlisas,
mwyobridan gamodioda misi mTeli momdevno seqtori, xolo
marTvis centris mwyobridan gamosvlisas ki mTeli qseli.
zesaxelmwifoebis birTvuli dapirispirebis xanaSi es nakli
metad kritikuli iyo.
qselis mdgradobisa da saimedobis problemebis
gadawyveta daevala samarTvelos DARPA. kvlevis ZiriTadi
mimarTulebebi qselis momsaxurebis axali principebis Zieba
gaxda. axali principebis gamocdis poligonebi gaxdnen aSS-
is msxvili universitetebi da samecniero centrebi,
romelTa Soris gayvanili iyo kompiuteruli kavSiris
xazebi. Tavdacvis saministros mxridan samuSaoebs
kurirebda igive samarTvelo DARPA da pirvelma arasauwyebo
nacionalurma kompiuterulma qselma, romelic 1969 wels
dainerga miiRo saxelwodeba ARPANET.
qseli ARPANET 70-an wlebSi nela viTardeboda.
ganviTareba ZiriTadad regionaluri qselebis mierTebis
xarjze xdeboda, romlebic qmnidnen ARPANET-is saerTo
struqturas regionalur an lokalur masStabSi. ARPANET-is
ZiriTad gacxadebul amocanad erTian mecnierul-teqnikur
proeqtebze momuSave koleqtivTa jgufebis koordinacia
gaxda, xolo ZiriTad daniSnulebas mecnieruli da
saproeqto-sakonstruqtoro dokumentebis failebis da
eleqtruli fostis gacvla warmoadgenda. Amave dros ar
wydeboda muSaoba gaucxadebel amocanaze - axali qseluri

11
protokolebis damuSavebaze, romlebic uzrunvelyofda
globaluri qselis sicocxlisunarianobas birTvuli
konfliqtebis drosac.
internetis dabadebis meore TariRad 1983w. iTvleba,
rodesac kompiuteruli qselebis programul uzrunve-
lyofaSi revoluciuri cvlilebebi moxda. globaluri
qselebis mdgradobis problema gadawyda TCPIP protokolis
danergviT, romelic dResac safuZvlad udevs saerTaSoriso
qselis muSaobas. am amocanis gadawyvetis Semdeg
sammarTvelom DARPA Sewyvita Tavisi monawileoba proeqtSi
da qselis marTva gadasca nacionalur samecniero fonds
(NSF), romelic aSS-Si igive rols asrulebs, rasac CvenSi
mecnierebaTa akademia. amgvarad, 1983 wels warmoiqmna
globaluri qseli NSFNET. 80-iani wlebis Sua periodSi
masTan aqtiurad daiwyes mierTeba sxva qveynebis akademiurma
da samecniero qselebma, magaliTad didi britaneTis
akademiurma qselma JANET (Joined Academic Network).
wlebi, rodesac globalur qsels xelmZRvanelobda
aSS-s nacionaluri samecniero fondi istoriaSi Sevida,
rogorc qselebis komercializaciis mcdelobis epoqa.
qseli finansdeboda samTavrobo saxsrebiT. nacionaluri
samecniero fondi anawilebda mas kvanZebs Soris da
materialurad sjida maT, vinc cdilobda gverdiTi
Semosavlebi qonoda qselidan. amasTan erTad, TCPIP
protokolis danergvis Semdeg qselis gnviTareba
mniSvnelovnad daCqarda, NSF ukve veRar aswrebda

12
TviToeuli kvanZis saqmianobis Tvalyuris devnebas, xolo
ucxouri seqtorebis mierTebiT misi roli simboluri gaxda.
80-iani wlebis meore naxevarSi saerTaSoriso
qselis dayofa moxda domenebad kuTvnilebis principis
mixedviT. domeni gov - finansdeboda mTavrobis saxsrebiT,
domeni SCI - samecniero wreebis saxsrebiT, domeni edu -
ganaTlebis sistemis saxsrebiT, xolo domeni com -
(komerciuli) ar finansdeboda aravisgan, anu misi kvanZebi
unda ganviTarebuliyo sakuTari resursebis xarjze. sxva
qveynebis nacionaluri qselebi ganixilebodnen, rogorc
calkeuli domenebi. magaliTad, uk - didi britaneTis
domeni, ru - ruseTis domeni.
rodesac 80-iani wlebis meore naxevarSi
Camoyalibda da amuSavda domenebis saxelebis sistema (DNS,
Domain Name Sistem), aSS-s nacionalurma samecniero fondma
dakarga kontroli qselis ganviTarebaze. am dros gaCnda
internetis, rogorc TviTganviTarebadi, decentralizebuli
ierarqiuli struqturis cneba. Tu ARPENET da NSNET
qselebis dros qseli finansdeboda zemodan qvemoT, axla ki
igi finansdeba periferiebidan, qvemodan zeviT - saboloo
momxmareblidan qselebis ZiriTadi mflobelebisaken.

1.4 internetis ZiriTadi cnebebi.


zogadad, interneti aris qselebis gaerTianeba.
magram, bolo xans am sityvam ufro farTo azri SeiZina -
saerTaSoriso kompiuteruli qseli. interneti fizikuri
gagebiT SeiZleba ganvixiloT rogorc yvela SesaZlo

13
kavSiris arxebiT erTmaneTTan dakavSirebuli milionobiT
kompiuteri, magram internetis aseTi `fizikuri~ xedva Zalze
viwroa, umjobesia ganvixiloT igi rogorc raime
informaciuli sivrce.
interneti ar aris kompiuterebs Soris pirdapiri
SeerTebebis erToblioba. magaliTad, Tu sxvadasxva
kontinentze ganlagebuli ori kompiuteri cvlian
monacemebs internetSi sulac ar niSnavs, rom maT Soris
arsebobs erTi pirdapiri SeerTeba. monacemebi, romlebsac
isini ugzavnian erTmaneTs iyofa calkeul paketebaT da
ufro metic, erTi Setyobinebis sxvadasxva paketebma
kavSiris erTi seansis dros SeiZleba gaiaron sxvadasxva
marSuti. ra marSutiTac ar unda imoZraon monacemTa
paketebma, miaRweven ra isini daniSnulebis adgils
gaerTiandebian mTlian dokumentad. amasTan, gvian
gagzavnili monacemTa paketebi SeiZleba mivides ufro adre,
magram es xels ar SeuSlis sworad aikinZos dokumenti,
radganac TviToeul pakets aqvs Tavisi specialuri niSani
(markeri).
amgvarad, interneti warmoadgens TiTqos `sivrces~,
romlis SigniTac xorcieldeba monacemebis uwyveti
cirkulacia. am gagebiT igi SeiZleba SevadaroT tele da
radio eTers, Tumca aris arsebiTi gansxvaveba, romelic
mdgomareobs imaSi, rom eTerSi araviTari informacia ar
SeiZleba Seinaxos, xolo internetSi informacia
gadaadgildeba qselis kvanZebis Semadgenel kompiuterebs

14
Soris da inaxeba maT xist diskebze mocemuli drois
ganmavlobaSi.
TCPIP protokolebis steki. TCPIP protokolma
mniSvnelovani roli daimkvidra internetis CamoyalibebaSi.
TCPIP protokoli teqnikuri gagebiT aris ara erTi
qseluri protokoli, aramed ori sxvadasxva doneze myofi
protokoli (e.w. protokolebis steki). protokoli TCP-
satransporto donis protokolia, is marTavs monacemebis
gadacemis process. protokoli IP - samisamarToa. is
miekuTvneba qselur dones da gansazRvravs Tu sad xdeba
gadagzavna.
protokoli TCP. TCP protokolis Tanaxmad
gadasagzavni monacemebi `iWreba~ mcire paketebad,
TviToeuli paketi moiniSneba iseTnairad, rom masSi iyos
mimRebis kompiuterze dokumentis swori awyobisaTvis
saWiro monacemebi.
erTi fizikuri SeerTebiT dakavSirebul or
kompiuters SeuZlia erTdroulad ramodenime TCP-SeerTebis
momsaxureba. ase magaliTad, or Sualedur qselur servers
erTdroulad SeuZlia erTi kavSiris arxiT, gadasces
erTmaneTs orive mimarTulebiT mravali TCP- paketebi
mravalricxovani klientebisagan.
rodesac vmuSaobT internetSi, erTaderTi
satelefono xaziT SegviZlia erTdroulad miviRoT
dokumentebi amerikidan, avstraliidan da evropidan.
TviToeuli dokumentis paketebi miiReba calcalke, droSi

15
ganawilebuli da miRebisTanave erTiandebian sxvadasxva
dokumentebSi.
IP-protokoli. IP (Internet Protokol) samisamarTo
protokolia da misi arsi mdgomareobs imaSi, rom
saerTaSoriso qselis TviToeul monawiles unda qondes
Tavisi unikaluri misamararTi (IP-misamarTi). amis gareSe
SeuZlebelia TCP - paketebis zustad daniSnulebis adgilze
mitana. es misamarTi martivad oTxi baitiT gamoixateba,

magaliTad: 195384611. IP - misamarTi organizebulia ise,


rom TviToeul kompiuters, romlis gavliTac gadaecema
romelime TCP - paketi, SeuZlia am oTxi ricxviT
gansazRvros romel uaxloes `mezobels~ unda gadaegzavnos
paketi, rom is moxvdes `axlos~ mimRebTan bolo gadagzavnis
Semdeg TCP - paketi aRwevs adresatamde.
sityva `axlo~-Si ar igulisxmeba geografiuli
`axlo~. mxedvelobaSia kavSiris pirobebi da xazis
gamtarunarianoba. sxvadasxva kontinentze ganTavsebuli,
maRalmwarmoebluri kosmosuri kavSiris arxiT dakavSi-
rebuli ori kompiuteri iTvleba ufro `axlo~ erTmaneTTan,
vidre ubralo telefonis xaziT dakavSirebuli ori
mezobeli dasaxlebis kompiuterebi. sakiTxs ra CaiTvalos
`axlo~ da ra `Sors~ wyvets specialuri saSualeba-
marSutizatori. qselSi marSutizatoris rols Cveuleb-
rivad asrulebs specializirebuli kompiuteri an kvanZis
serverebSi momuSave specialuri programebi. vinaidan erTi
baiti moicavs 256 sxvadasxva mniSvnelobas, Teoriulad oTxi
baitiT SeiZleba gamovsaxoT oTx miliardze meti unikaluri

16
IP-misamarTi. (2564 - ramodenime sasamsaxuro misamarTis
gamoklebiT). praqtikaSi, zogierTi tipis lokaluri
qselebis Taviseburebebis gaTvaliswinebiT SesaZlo
misamarTebis raodenoba or miliards Seadgens. es sakmaod
didi ricxvia, magram misi SemosazRvruloba sul ufro
SesamCnevi xdeba. rogorc ki internetSi farTod Semova
kavSiris mobilur saSualebebTan (fiWuri radio-telefo-
nebiT) urTierTqmedebis samsaxurebi, Tavs iCens IP-samisa-
marTo velebis simcire.

1.5 internetis samsaxurebi.


internetSi muSaobaze an internetis gamoyenabaze
saubrisas laparakia ara mTlianobaSi internetze aramed
misi mravalricxovani samsaxurebidan erTerTze. konkretuli
miznebisa da amocanebidan gamomdinare qselis klientebi
iyeneben im samsaxurebs, romlebic maTTvisaa aucilebeli.
martivi gagebiT samsaxuri aris programebis wyvili,
romlebic erTmaneTTan urTierTqmedeben gansazRvruli
wesebiT-protokolebiT. am wyvilis erT-erT programas
ewodeba serveri, xolo meores-klienti. Sesabamisad rodesac
saubroben internetis samsaxurebis muSaobaze, saqme exeba
serveruli mowyobilobebisa da programuli uzrunvelyofis
urTierTqmedebas klientis mowyobilobasa da programul
uzrunvelyofasTan.
sxvadasxva samsaxurebs sxvadasxva protokolebi
aqvT. internetis samsaxurebis protokolebs danarT
protokolebs uwodeben. maTi dacva da momsaxureba

17
xorcieldeba specialuri programebis muSaobiT. maSasadame,
imisaTvis rom visargebloT internetis romelime
samsaxuriT, aucilebelia davayenoT kompiuterze klientis
programa, romelic uzrunvelyofs mocemuli samsaxuris
protokoliT muSaobas da davukavSiroT igi serveris
programas. magaliTad, failebis gadasacemad internetSi
gamoiyeneba specialuri protokoli FTP (File Transler Protocol).
Sesabamisad internetidan failis misaRebad aucilebelia:
gvqondes kompiuterze programa, romelic warmoadgens
FTP-is klients (FTP-klienti);
davamyaroT kavSiri serverTan, romelic uzrunvelyofs
FTP-is momsaxurebas (FTP-serveri).
eleqtronuli fostiT sargeblobisaTvis ki, aucilebelia
Setyobinebebis miRebisa da gagzavnis protokolis dacva.
amisaTvis unda gvqondes programa ( fostis klienti) da
ganvaxorcieloT kavSiri safosto serverTan. aseve myardeba
kavSiri sxva samsaxurebTanac.
terminalis reJimi. istoriulad erT-erT yvelaze
adreul samsaxurs warmoadgens kompiuteris daSorebuli
marTva Telnet. mivuerTdebiT ra daSorebul kompiuters am
samsaxuris protokoliT, SesaZlebelia misi muSaobis
marTva. aseT marTvas agreTve terminalurs uwodeben.
warsulSi am samsaxurs farTod iyenebdnen daSorebul
gamoTvliT centrebSi rTuli gamoTvlebis Casatareblad.
Tu rTuli gamoTvlebisaTvis personaluri kompiuteris
erTi kviris ganuwyveteli muSaoba iyo saWiro, xolo
daSorebul super kompiuterebze sul ramodenime wuTi,

18
maSin personalur kompiuters iyenebdnen mxolod
daSorebul kompiuterebSi monacemebis Sesatanad da
gamoTvlebis Sedegebis misaRebad.
amJamad, personaluri kompiuterebis simZlavreebis
swrafi zrdis gamo, msgavs momsaxurebaze moTxovna
Semcirda, Tumca Telnet samsaxuri agrZelbs internetSi Tavis
arsebobas. xSirad Telnet protokolebs iyeneben daSorebuli
teqnikuri obieqtebis samarTavad, magaliTad: teleskopebi,
videokamerebi, sawarmoo robotebi, avtomatizirebuli
sawyobebi, agreTve savaWro avtomatebic.
yoveli serveri, romelic asrulebs Telnet-samsaxurs,
Cveulebrivad Tavazobs Tavis klient-danarTs. is unda
miiRoT qseliT (magaliTad FTP-protokoliT), daayenoT
Tqvens kompiuterze, daukavSirdeT servers da imuSaoT
daSorebuli mowyobilobiT. umartivesi klienti-Telnet Sedis
operaciuli sistemis Windows -is SemadgenlobaSi (faili
Telnet.exe).
eleqtronuli fosta (E-Mail). es samsaxuric erT-erT
adreul samsaxurs warmoadgens. internetSi mas
uzrunvelyofs specialuri safosto serveri da ara
specialuri gamoyofili kompiuteri. aq da SemdegSic
serveris qveS SeiZleba igulisxmebodes programuli
uzrunvelyofa. amgvarad, internetis erTi sakvanZo
kompiuteri SeiZleba asrulebdes ramodenime serveris
funqciebs da uzrunvelyofdes sxvadasxva samsaxurebis
samuSaos, amasTanave igi rCebodes universalur

19
kompiuterad, romelzedac SeiZleba Sesruldes gamoTvliTi
teqnikisaTvis damaxasiaTebeli sxva amocanebi.
safosto serverebi Setyobinebebs iReben klien-
tebisagan da gadascemen maT adresatebis safosto ser-
verebs, sadac es Setyobinebebi grovdeba. adresatisa da misi
safosto serveris dakavSirebis Semdeg Semosuli Setyo-
binebebi avtomaturad gadaecema adresatis kompiuters.
safosto samsaxuri damyarebulia ori protokoli-
danarTis gamoyenebaze: SMTP da POP3. pirveli protokoliT
xdeba korespondenciebis gagzavna kompiuteridan serverze,
xolo meoreTi - Semosuli Setyobinebebis miReba. arsebobs
klientis mravali programa, magaliTad Microsoft Outlook
Express, romelic Sedis operaculi sistemis Windows-is
standartul kompleqtSi. ufro mZlavri programaa Microsoft
Outlook 2000, 2003, romelic Windows 2000, 2003-is standartuli
danarTia. maTSi garda eleqtruli fostisa integrirebulia
saqmeTwarmoebis sxva saSualebebi. specializirebuli
safosto programebidan kargi popularoba aqvT programebs
The Bat!, Eudora, Pegasus mail.
dagzavnis siebi (Mailing List). Cveulebrivi eleq-
tronuli fosta gulisxmobs mimoweraSi ori partnioris
arsebobas. Tu partniorebi ar arian, maSin Cvens misamarTze
informaciis sakmarisad didi nakadi SeiZleba vuzrun-
velyoT dagzavnis siebze xelmoweriT. es specialuri
Tematuri serverebia, romlebic agroveben informacias
gansazRvrul Temebze da gadagzavnian xelmomweris
kompiuterze eleqtronuli fostis Setyobinebebis saxiT.

20
dagzavnis siebis Tema SeiZleba nebismieri iyos,
magaliTad, ucxo enebis Seswavlis sakiTxebi, komerciuli
da finansuri mimoxilvebi, gamoTvliTi teqnikis axali
programuli da aparatuli saSualebebis prezentacia da
sxva. mravali telekompaniebi qmnian Tavis kvanZebze
dagzavnis siebs, romlis saSualebiTac ugzavnian klientebs
teleprogramebis anotirebul mimoxilvas. dagzavnis siebi
saSualebas iZlevian efeqturad gadavwyvitoT monacemebis
regularuli miwodebis sakiTxebi.
telekomferenciebis samsaxuri (Usnet). es samsaxuri
eleqtronuli fostis cirkularuli dagzavnis msgavsia,
romlis drosac erTi Setyobineba gaegzavneba ara erT
aramed korespondentebis mraval jgufs (aseT jgufebs
telekomferenciebs an siaxleebis jgufs uwodeben).
eleqtronuli fostis Cveulebrivi Setyobineba
gamgzavnidan mimRebs daegzavneba serverebis viwro wrediT.
amasTan Sualed serverebze misi Senaxva ar ivaraudeba.
siaxleTa jgufis serverze mimarTuli Setyobineba
gaigzavneba masTan dakavSirebul yvela serverze Tu
mocemuli Setyobineba maTze jer kidev ar aris miRebuli.
SemdegSi procesi meordeba.
TviToeul serverze misuli Setyobineba inaxeba
SezRuduli drois ganmavlobaSi (Cveulebrivad kvira) da
yvela msurvels SeuZlia gaecnos mas am drois
ganmavlobaSi. vrceldeba ra yovel mxares Setyobineba dRe-
Rameze nakleb droSi moivlis mTel dedamiwas. Semdeg
gavrceleba neldeba, vinaidan serverze, romelsac miRebuli

21
aqvs mocemuli Setyobineba ganmeorebiT gadagzavna aRar
xdeba.
yoveldRiurad msoflioSi milionibiT Setyobineba
iqmneba siaxleTa jgufisaTvis. namdvilad sasrgeblo
informaciis amorCeva am masivSi praqtikulad SeuZlebelia.
amitom telekomferenciebis mTeli sistema dayofilia
Tematur jgufebad. dRes msoflioSi 50 000-mde siaxleebis
Tematur jgufs iTvlian. isini moicaven masebisaTvis
metnaklebad saintereso Temebs. gansakuTrebuli popula-
robiT sargeblobs gamoTvliTi teqnikis siaxleTa jgufi.
siaxleTa jgufis gamoyenebis ZiriTadi wesi
mdgomareobs imaSi, rom mivmarTavT ra mTel msoflios
davsvaT CvenTvis mniSvnelovani sakiTxi da miviRoT pasuxi
an rCeva maTgan vinc ukve gaerkva am sakiTxSi. amasTan
mniSvnelovania Tvalyuri vadevnoT, rom sakiTxis Sinaarsi
Seesabamebodes mocemuli telekomferenciis Temas.
msoflios mravali kvalificiuri specialistebi (mecnierebi,
eqimebi, pedagogebi, iuristebi, mwerlebi, ekonomistebi,
programistebi da sxva) regularulad aTvaliereben
telekomferencis Setyobinebebs maTi saqmianobis sferos
Sesabamis jgufebidan. aseT daTvalierebas informaciis
monitorings uwodeben. informaciis regularuli
monitoringi saSualebas aZlevs specialistebs zustad
icodnen Tu ra siaxleebia msoflioSi maTi specialobiT, ra
problemebi awuxebs adamianebis did jgufs da raze
gaamaxvilon Tavis saqmianobaSi yuradReba.

22
Setyobinebis gagzavnisas telekomferenciaSi
miRebulia adresatis eleqtronuli fostis misamarTis
miTiTeba pasuxis misaRebad. im SemTxvevaSi, rodesac aris
eleqtronuli `fostis yuTis~ korespondenciebiT gadavsebis
saSiSroeba, romelic uSualod sawarmoo saqmianobas ar
miekuTvneba, saqmiani mimowerisaTvis gankuTvnili ZiriTadi
misamarTis nacvlad miuTiTeben damatebiT misamarTs.
rogorc wesi, aseT misamarTs qiraoben erTerT ufaso
anonimuri safosto samsaxuris serverze. magaliTad:
www.hotmail.com.
didi moculobis Setyobinebebi siaxleTa jgufSi
mniSvnelovnad aZnelebs maT mizanmimarTul monitorings,
amitom zogierT jgufSi winaswar xdeba im usargeblo
informaciis `gacxrilva~, romelic ar exeba konferenciis
Temas. aseT komferenciebs moderirebuls uwoedben.
moderatoriis funqcias SeiZleba asrulebdes ara mxolod
adamiani, aramed programac, romelic filtravs
Setyobinebebs gasaRebi sityvis mixedviT. am SemTxvevaSi
saubroben avtomatur moderaciaze.
telekomferenciebis samsaxurebTan samuSaod
arseboben klientis specialuri programebi. magaliTad
danarTi Microsoft Outlook Express, romelic garda fostisa
telekomferenciebis samsaxurTan muSaobis saSualebasac
iZleva. dasawyisSi aucilebelia programis gamarTva
siaxleTa jgufis serverTan samuSaod, kerZod formdeba
`xelmowera~ garkveul jgufebze da periodulad miiRebT
Setyobinebebs am jgufis Temebis Sesaxeb. sityva

23
`xelSekruleba~ klientis mxridan ar iTvaliswinebs
araviTar valdebulebebs an gadasaxads. es mxolod
Setyobinebaa serverisaTvis, rom miTiTebul Temaze
Setyobinebebi unda gaugzavnos miTiTebul klients da ara
sxvas. xelmoweris gauqmeba an Temis Secvla SesaZlebelia
nebismier dros.
World Wide Web (WWW) samsaxuri. WWW samsaxuri
yvelaze popularulia Tanamedrove internetSi. mas xSirad
aigiveben internetTan, Tumca is internetis erTerTi
samsaxuria.
World Wide Web aris urTierTdakavSirebuli
eleqtronuli dokumentebisagan Semdgari erTiani
informaciuli sivrce, romelic inaxeba Web-serverze. Web-
sivrcis Semadgenel calkeul dokumentebs Web-gverdebs
uwodeben. am droisaTvis unikaluri Web-gverdebis
raodenoba or miliardze metia, amasTan zrdis tempi iseTia,
rom es monacemebi Zalze swrafad Zveldeba.
Tematurad gaerTianebul Web-gverdebs Web-kvanZebs
uwodeben. erTi fizikuri Web-serveri SeiZleba Seicavdes
sakmarisad bevr Web-kvanZebs, romelTagan TviToeuls,
rogorc wesi, gamoyofili aqvs calke katalogi serveris
xist diskze. Web-gverdi Cveulebrivi teqsturi
dokumentebisagan imiT gansxvavdeba, rom isini gaformebulia
romelime konkretul matarebelze damoukideblad.
magaliTad, qaRaldze dabeWdili dokumentis gaformeba
damokidebulia sabeWdi qaRaldis parametrebze, romelsac
aqvs gansazRvruli sigane, simaRle da velebis zomebi.

24
eleqtronuli Web-dokumentebi ki gankuTvnilia kompiuteris
ekranze dasaTvaliereblad, amasTan winaswar araa cnobili
romel kompiuterze, ucnobia ekranis zomebi, ferisa da
grafikuli gamtarianobis parametrebi, ucnobia agreTve
klientis kompiuterze dayenebuli operaciuli sistema.
amitom, Web-dokuments ar SeiZleba qondes `xisti~
daformateba. dokumentis gaformeba klientis kompiuterze
uSualod misi gamotanisas xdeba im programis Sesabamisad
romelic asrulebs daTvalierebis operacias.
Web-gverdebis dasaTvalierebel programebs
brauzerebs uwodeben. literaturaSi SeiZleba SevxvdeT
agreTve ar Semdgar termins `mimomxilveli~. yvela
SemTxvevaSi saubaria Web-dokumentis daTvalierebis raime
saSualebaze (programaze).
brauzeri asrulebs dokumentis ekranze gamosaxvas
im brZanebebis mixedviT romelic dokumentis avtorma Cado
teqstSi, (Tu avtori iyenebs Web-dokumentis gaformebis
avtomatur saSualebebs, aucilebeli brZanebebi
avtomaturad ideba teqstSi). aseT brZanebebs `tegebs~
(niSnulebs) uwodeben. Cveulebrivi teqstisagan isini imiT
gansxvavdebian, rom moTavsebulia kuTxur frCxilebSi.
tegebis umravlesoba wyvilad gamoiyenebian: gamRebi tegi da
damxuravi tegi. damxuravi tegi iwyeba `~ simboloTi.
mag: <CENTER> es teqsti ganTavsdeba ekranis centrSi <CENTER>
<P ALIGN = `LEFT~> es teqsti ganTavsdeba ekranis marcxena
sazRvarze <P>.

25
<P ALIG = `RIGHT~> es teqsti ganTavsdeba ekranis marjvena
sazRvarze <P>.
rTul tegebs garda gasaRebi sityvisa aqvT
damatebiTi parametrebi da atributebi, romlebic azusteben
maTi gamoyenebis wesebs. tegebis Caweris wesebi Setanilia
daprogramebis enebis msgavs, gansakuTrebuli moniSvnis
enis specifikaciaSi. am enas hiperteqstis moniSvnis enas
HTML (Hiper Text Markup Language) uwodeben da igi gankuTvnilia
hiperteqsturi dokumentebis mosamzadeblad. maSasadame Web-
dokumenti warmoadgens Cveulebriv teqstur dokuments,
romelic moniSnulia HTML tegebiT. aseT dokumentebs HTML-
dokumentebs an dokumentebs HTML formatSi uwodeben.
brauzeris saSualebiT HTML-dokumentis ekranze
gamosaxvisas ekranze tegebi ar Canan, vxedavT mxolod
dokumentis Semadgenel teqsts. magram am teqstis gaformeba
(ganTavseba, feri, zomebi, Sriftis moxazuloba da sxva)
sruldeba teqstSi Cadebuli tegebis Sesabamisad.
arseboben teqstSi grafikuli da multimediis
obeqtebis ganTavsebis (musika, xmebi, videoklipebi)
specialuri tegebi. Sexvdeba ra brauzeri aseT tegs, tegTan
dakavSirebul failis misaRebad miakiTxavs servers da
warmoadgens mas tegis mocemuli parametrebisa da atri-
butebis Sesabamisad, ris Sedegadac vxedavT ilustraciebs
an vismenT xmebs.
bolo wlebSi, Web-dokumentebSi farTo gamoyeneba
moipoves egreT wodebulma aqtiurma komponentebma. es igive
dokumentebia, magram isini Seicaveen ara marto teqsts, an

26
grafikul da multimediur monacemebs, aramed programul
kodebsac da SeuZliaT ara ubralod aisaxon klientis
kompiuteris ekranze, aramed Seasrulon programaSi
Cadebuli samuSao.
HTML-is tegebis saSualebiT teqstSi grafikuli an
sxva obieqtebis CarTvis SesaZlebloba yvelaze efeqturia
Web-gverdebis gaformebis TvalsazrisiT, magram ara yvelaze
mniSvnelovani TviTon World Wide Web ideis TvalsazrisiT.
HTML-is tegebis saSualebiT ganxorcielebuli Web-
gverdebis yvelaze mniSvnelovani Tviseba hiperteqsturi
mimarTvebia. teqstis nebismier fragmentTan an magaliTad
suraTTan tegebis saSualebiT SeiZleba davukavSiroT sxva
Web-dokumenti, anu davamyaroT hipermimarTva. am SemTxvevaSi
im teqstze an suraTze, romelic hipermimarTvas
warmoadgens, mausis marcxena Rilakis dawkapunebiT
igzavneba axali dokumentis miRebis moTxovna Sesabamis
serverze. am dokuments ki Tavis mxriv, SeiZleba qondes
hipermimarTva sxva dokumentze da a.S..
amrigad, WWW serverze Senaxuli didi raodenobis
hiperteqsturi eleqtronuli dokumentebis erToblioba
warmoqmnian dokumentebis Tavisebur hipersivrces, romelTa
Soris SesaZlebelia gadaadgileba. Web-sivrcis dokumentebs
Soris Tavisuflal gadaadgilebas gacnobiTi xasiaTis
daTvalierebis mizniT Web-serfings uwodeben, xolo
miznobriv gadaadgilebas informaciis moZebnis mizniT Web-
navigacias uwodeben.

27
internetis fizikur serverebze Senaxul miliar-
dobiT dokumentebs Soris hiperteqsturi kavSiri warmo-
adgens World Wide Web-is logikuri sivrcis arsebobis
safuZvels. magram aseTi kavSiri ver iarsebebda Tu am
sivrcis yovel dokuments ar eqneboda unikaluri misamarTi.
nebismieri failis saxeli saerTaSoriso qselis masStabiT
ganisazRvreba resursis unificirebuli maCvenebliT - URL
(Iniform Resourse Lokator).
URL misamarTi Sedgeba sami nawilisagan.
1. samsaxuris miTiTeba, romelic axorcielebs mocemul
resursTan miRwevas (mocemuli samsaxuris Sesabamisi
gamoyenebiTi protokolis saxeli). magaliTad www
samsaxurisaTvis gamoyenebiTs warmoadgens HTTP (Hyper
Text Transler Protokol - hiperteqstis gadacemis
protokoli). protokolis saxelis Semdeg ismeba ori
wertili (:) da ori niSani `~ (daxrili xazi):
http: . . .
2. kompiuteris (serveris) domenuri saxelis miTiTeba,
romelzec inaxeba mocemuli resursi.
http:www.pcworld.com ...
3. mocemul kompiuterze failTan SeRwevis sruli gzis
miTiTeba. gamyof niSnad gamoiyeneba simbolo `/~
(daxrili xazi)
http:www.psworld.com/software_lib/index.html
URL misamarTis Cawerisas mniSvnelovania
simboloebis registrebis zusti dacva. MS DOS-Si da Windows-

28
Si muSaobis wesebisagan gansxvavebiT, internetSi xelnaweri
da beWduri asoebi sxvadasxvad iTvlebian.
swored URL formiT ukavSireben resursis
misamarTs hiperteqstur mimarTvebTan Web-gverdebze.
hipermimarTvaze mausis dawkapunebiT brauzeri servers
ugzavnis moTxovnas im resursis moZebnisa da gadmogzavnis
Sesaxeb, romelic miTiTebulia mimarTvaSi. Tu raime mizezis
gamo resursi ver moiZebna, gaicema Setyobineba imaze, rom
resursi miuRwevelia (SesaZlebelia rom serveria gaTiSuli
an Secvlilia resursis misamarTi).
domenebis (DNS) saxelebis samsaxuri. rodesac
vsaubrobdiT internetis protokolebze, avRniSneT, rom,
nebismieri kompiuteris an lokaluri qselis misamarTi
internetSi SeiZleba aRiniSnos oTxi baitiT, magaliTad ase:

1952813297
aseve ganvacxadeT, rom TviToeul kompiuters aqvs
unikaluri domenuri saxeli, magaliTad aseTi
www.pcworld.com
xom ar aris aq winaaRmdegoba? araviTari
winaaRmdegoba aq ar aris, radganac es qselis erTi da igive
kompiuteris misamarTis Caweris ori sxvadasxva formaa.
adamianisaTvis mouxerxebulia ricxviT warmodgenil IP-
misamarTTan muSaoba, samagierod domenuri saxeli advilad
dasamaxsovrebelia, gansakuTrebiT Tu mxedvelobaSi
miviRebT rom, rogorc wesi es saxeli Sinaarsis
matarebelia. magaliTad, Microsoft kompaniis Web-serveris
saxelia www.microsoft.com, xolo www.internet.ge domeni ge

29
miuTiTebs imaze, rom serveri ekuTvnis internetis
saqarTvelos seqtors.
meore mxriv, qselis serverebis avtomaturi muSoaba
organizebulia oTxniSna ricxviTi misamarTis gamoyenebiT.
misi saSualebiT Sualeduri serverebi asruleben saTanado
mimarTulebiT moTxovnebisa da pasuxebis gadagzavnas ise,
rom ucnobia Tu sad imyofoba konkretulad gamgzavni an
mimRebi. amitom aucilebelia domenuri saxelebis gadayvana
maTTan dakavSirebul IP-misamarTebSi. am saqmes emsaxurebian
serveris domenis saxelebis samsaxurebi DNS. Cveni moTxovna
www.pcworld.com gverdis miRebaze jer damuSavdeba DNS-
serverSi, xolo Semdeg is miemarTeba IP-misamarTiT da ara
domenis saxeliT.
failebis gadacemis samsaxuri (FTP). failebis
miReba da gadacema internetis sxva samsaxurebTan SedarebiT
mniSvnelovan procents Seadgens. failis gadacemis
aucilebloba warmoiSoba magaliTad programis failebis
miRebisas, didi moculobis dokumentebis gadagzavnisas,
agreTve arqivebis gadacemisas, romlebSic didi moculobis
informaciaa Tavmoyrili.
FTP - samsaxurs (File Translate Protocol-failebis
gadagzavnis protokoli) aqvs Tavisi serverebi
saerTaSorisi qselSi, romlebSic inaxeba monacemebis arqivi.
klientis mxridan FTP-serverTan samuSaod SeiZleba
dayenebuli iyos specialuri programuli uzrunvelyofa,
Tumca umetes SemTvxexaSi www brauzerebs aqvT CarTuli
saSualebebi, romlebic asruleben FTP-protokolis

30
umartives operaciebs, magaliTad failebis CatvirTvas
serverebidan.
FTP protokoli muSaobs erTdroulad or TCP-
SeerTebasTan serversa da klients Soris. erTi SeerTebiT
xdeba monacemebis gadacema, xolo meore SeerTeba
gamoiyeneba, rogorc mmarTveli. FTP protokoli aseve
warudgens servers im klientis identifikaciis saSualebebs,
romelmac servers mimarTa. amiT xSirad sargebloben
komerciuli serverebi da SezRuduli SeRwevis serverebi,
romlebic informacias mxolod registrirebul klientebs
awvdian, isini moiTxoven momxmareblis saxelisa da masTan
dakavSirebuli parolis miTiTebas. magram, amas garda,
arseboben aTi aTasobiT FTP-serverebi yvela msurve-
lisaTvis anonimuri mimarTviT. am SemTxvevaSi momxmareblis
saxelis magier uTiTeben sityvas anonymous, xolo parolis
nacvlad eleqtronuli fostis misamarTs. umetes
SemTxvevaSi FTP-is programa-klientebi amas avtomaturad
akeTeben.
IRC - samsaxuri. samsaxuri IRC (Internet Relay Chat)
gankuTvnilia ramodenime adamianis pirdapiri dakavSirebi-
saTvis realur droSi. zogjer IRC-samsaxurs Cat-
komferenciebs an ubralod Cats (layboba) uwodeben.
telekomferenciis sistemebisagan gansxvavebiT, romelSic
monawileebs Soris kavSiri Temis ganxilvisas Riaa mTeli
samyarosaTvis, IRC-sistemaSi kavSiri sruldeba mxolod erT
arxSi, romlis muSaobaSi mxolod ramodenime adamiani iRebs
monawleobas. TviToeul momxmarebels SeuZlia Seqmnas

31
sakuTari arxi da moiwvios masSi `saubris~ monawileebi an
SeuerTdes mocemul momentSi erTerT romelime Ria arxs.
arseboben ramodenime popularuli programa-
klientebi im serverebsa da qselebTan samuSaod, romlebic
Tavazoben IRC-samsaxurs. aseT erT erT popularul
programas warmoadgens Mirc.exe
ICQ - samsaxuri. es samsaxuri gankuTvnilia im
adamianis IP misamarTis mosaZebnad, romelic mocemul
momentSi mierTebulia internetTan. msgavsi samsaxuris
arsebobis aucilebloba dakavSirebulia imasTan, rom
mraval momxmarebels ara aqvT mudmivi IP-misamarTi.
samsaxuris dasaxeleba aris gamoTqmis I seek you-me Sen geZeb
akronimi. am samsaxuriT sargeblobisaTvis saWiroa
daregistrireba mis centralur serverze (http://www.icq.com)
da personaluri saidentifikacio nomeris UIN (Universal
Internet Number) miReba. es nomeri SeiZleba acnoboT Tqvens
partniorebs kavSirSi da maSin ICQ samsaxuri iZens internet-
peijeris xasiaTs. iciT ra partnioris UIN nomeri, magram ar
iciT misi mimdinare IP-misamarTi, SesaZlebelia ICQ
samsaxuris centraluri serveris saSualebiT gaugzavnoT
mas Setyobineba dakavSirebis winadadebiT.
rogorc zemoT iyo naTqvami internetTan mierTebul
TviToeul kompiuters unda qondes oTxniSna IP-misamarTi. es
misamarTi SeiZleba iyos mudmivi an dinamiuri (droebiTi). is
kompiuterebi, romlebic mierTebulia qselSi mudmivad aqvT
mudmivi IP-misamarTi. mravali momxmarebeli ki mierTebulia
internetTan seansis ganmavlobaSi. maT eZlevaT dinamiuri IP-

32
misamarTi, romelic ZalaSia mxolod seansis ganmavlobaSi.
am misamarTs iZleva is serveri, romlis saSualebiTac xdeba
dakavSireba. sxvadasxva seansebis dros dinamiuri IP-
misamarTi SeiZleba iyos gansxvavebuli, amasTan igi winaswar
ucnobia.
internetTan yoveli mierTebis dros Tqvens
kompiuterze dayenebuli ICQ-programa gansazRvravs IP-
misamarTs da acnobebs centralur samsaxurs, romelic,
Tavis mxriv acnobebs mas Tqvens sakontaqto partniorebs,
Semdeg Tqven partniorebs (Tu isinic arian agreTve
mocemuli samsaxuris klientebi) SeuZliaT daamyaron
pirdapiri kavSiri TqvenTan. programa iZleva reJimis
amorCevis saSualebas (`mzada var kontaqtisaTvis~, gTxovT
ar SemawuxoT, magram mzad var miviRo saswrafo
Setyobineba~ da a.S). kontaqtis damyarebis Semdeg kavSiri
sruldeba IRC serveris analogiur reJimSi.

1.6 internetTan SeerTeba.


internetSi samuSaod aucilebelia:
fizikurad miuerToT kompiuteri saerTaSoriso qselis
erT erT romelime kvanZs.
miiRoT mudmivi an drobeTi IP-misamarTi.
daayenoT da gamarToT internetis im samsaxurebis
programuli uzrunvelyofa - programa-klientebi, romlis
momsaxurebiTac apirebT isargebloT.
organizaciebs, romlebic gTavazoben Tavis kvanZTan
mierTebis SesaZleblobas da giyofen IP-misamarTs,

33
internetis momsaxurebis momwodeblebs servis
provaiderebs uwodeben. msgavs momsaxurebas servis
provaiderebi axorcieleben xelSekrulebis safuZvelze.
fizikuri mierTeba SeiZleba iyos gamoyofili an
komutirebuli. gamoyofili mierTebisaTvis aucilebelia an
axali xazis gayvana an mza fizikuri kavSiris xazis
daqiraveba (sakabelo, optikuri, radio arxi, Tanamgzavris
arxi da a.S). aseT mierTebas iyeneben is organizaciebi an
sawarmoebi, romlebsac esaWiroebaT didi moculobis
monacemebis gadacema. kavSiris xazis tipzea damokidebuli
misi gamtarianoba (izomeba erTeulebSi biti-wamSi). amJamad
mZlavri kavSiris xazebis gamtarianoba (optikuri da
Tanamgzavruli) Seadgens aseul megabaits wamSi.
satelefono (komutirebuli) xazebiT kavSirisaTvis
damaxasiaTebelia dabali gamtarianoba. imis mixedviT Tu
rogori mowyobiloba gamoiyeneba signalis gacvlisaTvis
avtomatur satelefono sadgurebSi, ganasxvaveben analogiur
da cifrul satelefono xazebs. satelefono xazebis
ZiriTad nawils yofili sabWoTa kavSiris respublikebis
qalaqebSi Seadgens ZiriTadad moZvelebuli analogiuri
xazebi. maTi zRvruli gamtarianoba 31 k.biti/wm-ze cota
metia (teqstis erTi-ori gverdi an standartuli zomis
erTi-ori fotosuraTi wamSi). cifruli satelefono xazebis
gamtarianoba Seadgens 60-120 k.bit/wm-Si, rac 2-4 jer
maRalia. analogiuri satelefono xazebiT SeiZleba
videoinformaciis gadacemac (rac gamoiyeneba videokom-
ferenciebSi), magram fanjris zoma, romelSic aisaxaba

34
videomonacemebi Cveulebrivad mcirea da mcirea kadrebis
cvlis sixSirec xarisxiani videofiris misaRebad (1-2 kadri
wamSi). SedarebisaTvis Cveulebrivi telexedvis kadrebis
sixSire - 25 kadria wamSi. kavSiris satelefono xazebi
arasodes ar iyo gankuTvnili cifruli signalebis gada-
sacemad. maTi maxasiaTeblebi mxolod xmebis gadacemi-
saTvisaa vargisi. amasTan sixSiris sakmaod viwro - 3000
herci diapazonSi. amitom bgeriTi sixSiris signalebis
matarebeli cifruli informaciis gadacemisaTvis maT
gardaqmnian (modulacia) amplitudsa, fazasa da droSi. aseT
gardaqmnas specialuri mowyobiloba - modemi asrulebs
(saxelwodeba modemi warmoqmnilia sityvebisagan modula-
tori da demodulatori).
modemis dayeneba.
mierTebis wesebis mixedviT ganasxvaveben gare da
Sida modemebs. gare modems aerTeben sistemuri blokis
ukana mxares gamotanil mimdevrobiTi portis CamrTvelSi.
Sida modems ki ayeneben deda (Mother board) platis
gamafarToeblis erT-erT CamrTvelSi.
modemSi gamavali monacemebis nakadi gacilebiT
mcirea vidre kompiuteris sxva mowyobilobebSi gamavali
nakadebi. amitom bolo dromde modemebs uerTebdnen
moZvelebul, mcire warmadobis mqone salteebis ISA (Industry
Standart Architecture) CamrTvelebs (slotebs). amJamad iwarmoeba
modemebi, romelTa mierTeba gaTvlilia PCI (Peripherial Control
Interface) salteze.

35
rogorc kompiuteris sxva mowyobilobebi, modemic
saWiroebs ara marto aparatul dayenebas aramed programul
gamarTvasac. operaciul sistemaSi Windows igi SeiZleba
SevasruliT standartuli saSualebebiT. StartSetting
ControlPanelAdd Hardware. Tumca modemisaTvis aris specia-
luri programuli saSualeba StartSettingControlPanel
Phone And Modem.
PCI saltesTan mierTebul modemisaTvis dayenebis problema
ar warmoiqmneba, radganac isini Seesabamebian TviTdaye-
nebadi mowyobilobebis (plung-and-play) standarts. ISA sal-
tesTan mierTebuli modemebi yovelTvis ar arian
TviTdayenebadi (iseve, rogorc am saltesTan mierTebuli
kompiuteris sxva mowyobilobebi) da operaciulma sistemam
SeiZleba arakoreqtulad Seasrulos avtomaturi progra-
muli dayeneba da gamarTva. Tu amasTan erTad, warmoiSveba
aparatuli komfliqti, maT xSirad mivyevarT modemisa da
mausis araswor muSaobasTan. komfliqtis aRmosafxvrelad
modemisa da mausis mimdevrobiT portebs ucvlian daniS-
nulebas da xelaxla asruleben dayenebas.

servis-provaideris kompiuterTan dakavSireba.


servis-provaideris anu internetis momsaxurebis
momwodeblis kompiuterTan dasakavSireblad saWiroa swo-
rad gavmarToT qselTan daSorebuli SeRwevis parametrebi
(Deal-Up Setting). programis gamarTvisas aucilebeli mona-
cemebi, romelic provaiderma unda mogawodoT Semdegia:
telefonis nomeri romliTac xdeba dakavSireba;
momxmareblis saxeli (Login)

36
paroli (password)
DNS-serveris IP-misamarTi (yovel SemTxvevaSi SeaqvT
ori misamarTi: ZiriTadi da dametebiTi, romelic
gamoiyeneba Tu raime mizeziT ZiriTadi DNS-serveri
droebiT ar muSaobs).
es monacemebi sakmarisia internetTan misaerTeblad, Tumca
provaiderTan xelSekrulebis dadebisas SeiZleba dama-
tebiTi informaciis miReba, magaliTad, samsaxuris telefo-
nebis nomrebi. programis gasamarTavad sakuTari IP-misa-
marTis Setana saWiro ar aris. momsaxurebis momwodeblis
serveri atomaturad gamoyofs mas muSaobis seansis
ganmavlobaSi.

37
Tavi 2. informaciis miReba internetidan.

2.1 World Wide Web _ ZiriTadi cnebebi


interneti gamoiyeneba, rogorc codnis sxvadasxva
sferoebSi mravalmxrivi informaciis miRebis wyaro.
dokumentebis umravlesobas, romelic xelmisawvdomia
internetis sxvadasxva serverebze, hiperteqsturi formati
aqvT. internetis samsaxurs, romelic marTavs aseTi
dokumentebis gadacemas World Wide Web (Web, WWW) _ msoflio
ablabudas uwodeben. amave terminiT an WWW garemoTi
iwodeba Webdokumentebis erToblioba, romelTa Soris
arsebobs hiperteqsturi kavSiri.
WWW garemos ara aqvs centralizebuli struqtura.
igi ivseba maT mier, visac surs ganaTavsos internetSi
Tavisi masalebi da SeiZleba ganixilos rogorc infor-
maciuli sivrce. rogorc wesi WWWdokumentebi inaxeba
internetTan mudmivad mierTebul kompiuterze Web
serverze. Cveulebrivad, Webserevrze ganaTavseben ara
calkeul dokumentebs, aramed urTierTdakavSirebul
dokumentebis jgufs. aseTi jgufi warmoadgens Web kvanZs.
Web_kvanZebze momzadebuli dokumentebis ganTavsebas
Web_gamomcemlobas an Web _ publikaciebs uwodeben.
Web_arxebi. Cveulebrivi Web_kvanZi informacias
mxolod klientis mimarTvis pasuxad gascems. Tvalyuri rom
adevnos gamoqveynebuli masalebis ganaxlebas, momxmarebeli

38
iZulebulia regularulad miakiTxos mocemul kvanZs.
Web_kvanZis Tanamedrove modeli saSualebas iZleva
mocemul droSi gadasces ganaxlebuli informacia regis-
trirebuli klientis kompiuterze. iseT Web_kvanZebs, rom-
lebsac unari aqvT damoukideblad Seasrulon informaciis
miwodeba - arxebs uwodeben. arxebis koncefciis mxardaWeras
axorcielebs operaciuli sistema Windows. kerZod, maszea
dafuZnebuli samuSao magidis - Active Desktop dinamiuri
ganaxleba.
Web _ gverdi. World Wide Web_is calkeul dokuments
Web_gverdebs uwodeben (Web Site). Cveulebridad igi aris
kombinirebuli dokumenti, romelic SeiZleba Seicavdes
teqsts, grafikul ilustraciebs, multimediur da sxva
CarTul obieqtebs. Web_gverdis Sesaqmnelad gamoiyeneba
HTML (Hyper Text Markup Language) _ hiperteqstis moniSvnis ena,
romelic dokumentSi CarTuli tegebis - specialuri niS-
nebis saSualebiT aRweren dokumentis logikur struqturas,
marTaven teqstis daformatebas da CarTuli obieqtebis
ganlagebas. interaqtiuli Web_kvanZebi momxmareblisagan
informacias iReben formebiT da axdenen moTxovnili Web
gverdis generacias specialuri programebis (scenari CGI),
dinamiuri HTML da sxva saSualebebiT.

hiperteqsturi mimarTvebi. World Wide Web garemos


ganmasxvavebel Taviseburebebs warmoadgenen, yovelgvari
misamarTis miTiTebis gareSe, erTi dokumentidan, masTan
Tematurad dakavSirebul meore dokumentze gadasvlis

39
saSualebebis arseboba. dokumentebs Soris kavSiri xor-
cieldeba hiperteqsturi mimarTvebis (an ubralod
hipermimarTvebis - Hiper Link) saSualebiT. hipermimarTva aris
dokumentis gamoyofili fragmenti (teqsti an ilustracia),
romelTanac asocirebulia sxva Web_dokumentis misamarTi.
hipermimarTvis gamoyenebisas (masze mausis mimTiTeblis
mitana da erTxel dawkapuneba) sruldeba hipermimarTvaze
gadasvla, anu im Web_gverdis gaxsna, romelzec miuTiTebs
mimarTva. hipermimarTvebis gamoyenaba saSualebas iZleva
World Wide Web_garemoSi vawarmooT Tematuri mogzaurobebis
organizacia konkretuli gverdebis misamarTebis codnis
gareSe.

dokumentebis misamarTebi. internetis dokumentebis


misamarTebis Casawerad gamoiyeneba forma, romelsac URL
misamarTs uwodeben (Uniform Recourse Locator). URL misamarTi
Seicavs miTiTebebs protokolis, kompiuteris misamarTisa
da am kompiuterze dokumentis moZebnis gzis Sesaxeb. kom-
piuteris misamarTi Sedgeba ramodenime, erTmaneTisagan wer-
tilebiT gamoyofili nawilisagan. magaliTad, www.internet.ge.
misamarTis elementebi, ganlagebuli marjvniv, gansazRvraven
kompiuteris mikuTvnebas qselisadmi, xolo marcxena elemen-
tebi miuTiTeben mocemuli qselis konkretul kompiuterze.
URL misamarTis IP_misamarTis cifrul formaSi gardaqmnas
awarmoebs domenebis saxelebis samasxuri (Domain Name Servise,
DNS). internetis dokumentis moZebnis gzaSi ganmamxoloebel
niSnad gamoiyeneba daxrili xazi `~.

40
internetis gverdebis daTvalierebis saSualebebi.
internetis dokumentebi gankuTvnilia eleqtronul formaSi
gamosasaxavad, amasTan dokumentis avtorisaTvis ucnobia im
kompiuteris SesaZleblobebi, romelzec aisaxeba dokumenti.
amitom, ena HTML uzrunvelyofs ara imdenad dokumentis
formatirebas, aramed misi logikuri struqturis aRweras.
dokumentis formatireba da gamosaxva kompiuterebze
sruldeba specialuri programiT brauzeriT (Browser).

brauzeris ZiriTadi funqciebia:


Web - serverTan kavSiris damyareba, romelzec inaxeba
dokumenti da kombinurebuli dokumentis yvela kom-
ponentebis CatvirTva;
HTML enis tegebis interpretacia, Web - gverdis for-
matireba da asaxva im kompiuteris SesaZleblobebis
Sesabamisad, romelzec muSaobs brauzeri;
Web - gverdSi Semavali multimediis da sxva obieqtebis
asaxvis saSualebebis miwodeba, agreTve im saSua-
lebebis miwodeba, romelic momarTavs programas axali
tipis obieqtTan samuSaod;
Web - gverdis moZebnis avtomatizaciis uzrunvelyofa
da im Web - gverdebTan miRwevis gamartiveba, romleb-
Tanac adrec iyo mimarTvebi;
internetis sxva samsaxurebTan samuSaod Sesabamisi
saSualebebis miwodeba.

41
2.2 Iinternet Exproler programasTan muSaoba.

internetis mxridan WWW samsaxuris muSaobas


uzrunvelyofen serveruli programebi, Web serverebi.
momxmareblis mxridan muSaobas uzrunvelyofs klientis
programebi, Web - brauzerebi. ufro metad cnobili brau-
zerebia: Internet Exproler (kompania Microsoft), Netscape Navigator
(kompania Netscape Communications) da Opera (kompania Opera
Software). principSi, yvela brauzerebi erTi da igive
funqciebs asruleben, xolo ama Tu im konkretuli
brauzeris amorCeva gemovnebisa da Cvevebis saqmea. magram,
brauzers Microsoft Internet Exproler (internetis megzuri) yvela
sxva danarCenebTan is upiratesoba aqvs, rom igi Sedis
operaciuli sistemis SemadgenlobaSi da warmoadgens mis
ganuyofel komponents.
Windows 98 operciuli sistemis bolo versiidan
moyolebuli momxmarebels miewodeba brauzeris Internet
Exproler 5.0 da Semdgomi versiebi. programa uzrunvelyofs
kompiuteris lokalur dokumentebTan, korporaciuli
qselis - Internet resursebTan da internetiT xelmisawvdom
informaciasTan SeRwevis erTian meTods. igi uzruyvelyofs
World Wide Web is muSaobas, gvaZlevs kompiuteris lokalur
saqaRaldebTan (Folder) da FTP failebis arqivebTan muSaobis
identur saSualebebs. programebi (Outlook Express da Microsoft
Netmeeting) avtonomiuria, magram ganixilebian, rogorc Internet
Exproler paketis nawili. Internet Exproler saSualebiT internetis
gamoyenebis sqema mocemulia naxazze 1.

42
nax 1 internetis resursebTan SeRwevis organizacia

Internet Exproler brauzeris gasaSvebad SeiZleba gamoviyenoT


Internet Exproler-is piktograma samuSao magidaze an swrafi
gaSvebis panelze. agreTve mTavari meniu (Start
Programm
Internet Exproler). garda amisa programa avtomaturad eSveba
internetis dokumentis an HTML formatSi lokaluri
dokumentis gaxsnis mcdelobisas. am mizniT SeiZleba
gamoviyenoT Web gverdis iarliyi an punqti Favorites (rCeuli)
programa Internet Exproler-is menius striqonidan an Setanis
veli dialogur fanjaraSi Start
Run (programis gaSveba).
Internet Exproler-is parametrebis gamarTva (momxmareblis
garemos dayeneba) xorcieldeba Internet Options dialogur
fanjaraSi, romlis gaaqtiureba SesaZlebelia, rogorc
Internet Exproler-is meniudan brZanebiT Tool
Internet Options ise
marTvis panelidan Start
SettingControl PanelInternet Options.
Tu internetTan kavSiri araa damyarebuli SenarCunebulia
adre CatvirTvuli Web dokumentebis avtonomiur reJimSi
daTvalierebis SesaZlebloba. kavSiris arsebobisas, prog-

43
ramis gaSvebis Semdeg ekranze gamodis e.w. sawyisi gverdi,
romelic miTiTebulia programis gamarTvisas.

2.3 Web gverdis daTvaliereba

dasaTvalierebeli Webgverdi aisaxeba fanjris


muSa areSi. gaCumebiT ekranze warmoCndeba mTeli misi
Semadgenloba grafikuli ilustraciebis da CarTuli
multimediuri obieqtebis CaTvliT. daTvalierebis marTva
xorcieldeba menius striqonidan, instrumentis panelidan,
agreTve Ria dokumentSi arsebuli aqtiuri elementebis
saSuelebiT, kerZod hipermimarTvebiT.
Tu Webgverdis URL misamarTi cnobilia, igi
Seitaneba misamarTis - Adress velSi da aqtiurdeba Rilaki
Go (gadadi). misamarTis velSi miTiTebuli gverdi aisaxeba
ekranze ukve gamosaxuli gverdis nacvlad. misamarTis
ganmeorebiT Setanas amartivebs striqonis avtoSevsebis
SesaZleblobis arseboba. Sesatani misamarTi avtomaturad
dardeba adre daTvalierebuli Web gverdis misamarTebs.
yvela Sesaferisi misamarTi aisaxeba misamarTis velSi
gaxsnil siaSi. Tu siaSi aris saWiro misamarTi, misi
amorCeva xdeba klaviSebiT `zeviT~ da `qveviT~ da masze
dawkapunebiT, ris Sedegadac dawkapundeba Rilakze gadadi
(Go). siaSi misamarTis ar arsebobos SemTxvevaSi misamarTis
Setana xdeba Cveulebrivad xeliT.
hipermimarTvebTan muSaoba. xSirad internetSi
navigacia ara URL misamarTis SetaniT xdeba, aramed hiper-
mimarTvebis gamoyenebiT. Web gverdis ekranze gamosaxvisas

44
hipermimarTvebi Cveulebrivad lurjiT feriT an xazgasmiT
gamoirCevian. Cveulebrivad xazgasma gamoiyeneba mxolod
hipermimarTvebis gamosayofad. ufro saimedo niSans
warmoadgens mausis mimTiTeblis forma. hipermimarTvaze
moxvedrisas is iRebs xelis mtevnis formas, xolo TviTon
hipermimarTva, brauzeris Sesabamisi gamarTvisas icvlis
fers. URL misamarTi, romelzedac miuTiTebs mimarTva,
aisaxeba mdgomareobis striqonSi. hipermimarTveaze dawkapu-
nebisas, CaitvirTveba Sesabamisi Webgverdi mimdinaris
nacvlad. Tu hipermimarTva miuTiTebs nebismier fails, misi
CatvirTva xdeba FTP protokoliT.
Webgverdebze SeiZleba agreTve Segvxvdes grafi-
kuli mimarTvebi anu naxatebiT warmodgenili hipermi-
marTvebi da gamosaxuleba-niSnebiT, romlebic aerTianeben
ramodenime mimarTvas erTi gamosaxulebis CarCoebSi. Ria
Webgverdze mimarTvebis dasaTvaliereblad moxerxebulia
Tab klaviSis gamoyeneba. am klaviSze xelis daWerisas
Seyvanis fokusi (wyvetilxaziani CarCo) gadaadgildeba
momdevno mimTiTebelze. mimTiTebelze gadasvla SeiZleba
Enter Rilakze xelis daWeriTac. aseTi midgomiT, TandaTa-
nobiT gadairCeva teqsturi da grafikuli mimarTvebi,
agreTve gamosaxuleba-niSnebis calkeuli sferoebi.
hipermimarTvebis gamoyenebis damatebiT saSuale-
bebs iZleba maTi konteqsturi meniu. axali gverdis gasax-
snelad Zvelis daxurvis gareSe iyeneben brZanebas Open New
Window (gaxseni axal fanjaraSi). Sedegad gaixsneba brauze-
ris axali fanjara. URL mimarTviT miTiTebuli misamarTi

45
SeiZleba movaTavsoT gacvlis buferSi (Clipboard) brZanebiT
Create Shortcut (iarliyis asli). igi SeiZleba CavsvaT misa-
marTis velSi (Adress) an sxva nebismier dokumentSi Semdgomi
gamoyenebis mizniT.
aseve moxerxebulia konteqsturi menius gamoyeneba
mimdinare gverdsa da mis elementebze sxva operaciebis
gansaxorcieleblad. ase magaliTad, gverdze moTavsebuli
suraTi SeiZleba:
SevinaxoT, rogorc faili (Save Picture As);
gamoviyenoT, rogorc fonuri suraTi (gavxadoT, ro-
gorc samuSao magidis suraTi) an rogorc aqtiuri
elementi (SevinaxoT, rogorc samuSao magidis elementi).
Tu naxati asrulebs grafikuli mimarTvis fun-
qciebs, masze SeiZleba gamoviyenoT brZanebebi, romlebic
exebian rogorc gamosaxulebas, aseve mimarTvebs.

2.4 brauzeris marTvis meTodebi.

WWW dokumentebis daTvalierebis dros garkveuli


moqmedebebis aucilebloba TviT muSaobis msvlelobiTaa
nakarnaxevi. aseT SemTxvevebSi moxerxebulia instrumentebis
panelis Rilakebis, (Standard Buttons) gamoyeneba. imisaTvis, rom
davubrundeT ramodenime xnis win daTvalierebul gverds,
gamoiyeneba Rilaki `Back~ (ukan). ramodenime gverdiT ukan
dasabruneblad SeiZleba, agreTve gamoviyenoT masTan
dakavSirebuli CamosaSleli siis Rilaki. Sesrulebuli
moqmedebis gasauqmeblad gamoiyeneba Rilaki Forward (win). Tu
gverdis CatvirTvis procesi gaWianurda an aRaraa aucile-

46
beli, iyeneben Rilaks Stop (SeCerdi). Web gverdis xelaxla
CatvirTva, Tu misi CatvirTva Sewyda an dokumentis Sinaarsi
Seicvala, sruldeba RilakiT Update (ganaxleba). sawyisi
gverdis dauyonebliv CatvirTvisaTvis, romliTac Cveuleb-
rivad brauzeri iwyebs muSaobas, iyeneben Rilaks home
(sawyisi gverdi).
axali fanjris Seqmna, gaxsnili dokumentis Senaxva
kompiuterze, dabeWvda, avtonomiuri reJimis CarTvagamorTva,
agreTve programasTan muSaobis damTavreba sruldeba File
menius brZanebebiT.
gacvlis buferSi dokumentis fragmentebis aslis
Senaxva da Web gverdze teqstis Zebna sruldeba Edit menius
brZanebebiT.
fanjris momsaxure elementebis gamotanis CarTva
da gamorTva (instrumentebis paneli, damatebiTi panelebi,
mdgomareobis striqoni), simboloebis Sriftisa da kodi-
rebis SerCeva, sruldeba Wiev menius brZanebebiT.
regularulad dasaTvalierebeli gverdebis siis
warmoeba da maTTan swrafi SeRweva xorcieldeba menius
Favorite brZanebebiT. internetis sxva samsaxurebTan samuSao
programebis gamoyenebaze gadasvla, agreTve brauzeris ga-
marTva (parametrebis da reJimebis gamarTva) xorcieldeba
menius Tools Sesabamisi brZanebebiT.
ramodenime fanjarasTan muSaoba. arc Tu iSviaTad
warmoiqmneba axali Web dokumentis gaxsnis aucilebloba
mimdinare dokumentis dauxuravad. magaliTad, im SemTxve-
vebSi, rodesac mimdinare dokumenti Seicavs saintereso

47
mimTiTeblebs. Internet Exproler programis axali fanjaris
gasaxsnelad iyeneben brZanebas File
New Window. TviToeuli
fanjara asaxavs Tavis Web dokuments da SeiZleba gamo-
yenebuli iqnas damoukideblad. kerZod, RilakebiT Back da
Forward siebi TviToeul fanjaraSi individualurad ganax-
ldeba.
Internet Exproler programis fanjrebis daxurva SeiZleba
nebismieri TanmimdevrobiT da ara mxolod im Tan-
mimdevrobiT, romliTac isini gaixsna. magram, bolo fanjris
daxurvisas kompiuterze, SeiZleba aRar darCes Ria prog-
ramebi, romlebic gamoiyeneba internetis mier. am SemTx-
vevaSi ekranze gamoitaneba gamafrTxilebeli Setyobineba,
romelic Tuki kavSiri sinamdvileSi saWiro aRar aris
SeerTebis gaTiSvis (Disconnect) SesaZleblobas iZleva.
brauzeris parametrebis gamarTva. internetSi kom-
fortuli da efeqturi muSaobisaTvis aucilebelia brau-
zeris parametrebis gamarTva. optimaluri gamarTvis para-
metrebi damokidebulia mraval faqtorze:
kompiuteris videosistemis parametrebi;
internetTan moqmedi SerTebis warmadoba;
mimdinare Web dokumentis Semadgenloba;
individualuri momxmareblis piradi upiratesobebi.
Internet Exproler programis gamarTva SeiZleba
daviwyoT, rogorc TviT am programidan ToolsInternet Options,
aseve zogad sistemuri meniudan Start Setting Control Panel

Internet Options gaxsnili dailoguri fanjara am SemTxveveSi

48
mxolod saxeliT gansxvavdeba (Internet Options da Internet
Property). sxvadasxva parametrebis jgufis gasamarTavad igi
Seicavs 6 CanarTs (suraTi 2). brauzeris muSaobis saerTo
parametrebs ayeneben CanarTidan saerTo (General). aq SeiZleba
mivuTiToT, romeli gverdi gamoviyenoT rogorc sawyisi
CatvirTvis gverdi, mivuTiToT diskuri sivrcis moculoba
internetidan miRebuli droebiTi failebis Sesanaxad,
droebiTi failebis waSla, agreTve gverdebi, romlebic
momzadebuli iyo avtonomiur reJimSi wasakiTxad. droebiTi
failebis Senaxvis wesis miTiTeba xdeba RilakiT Setting
(parametrebi). rac ufro iSviaTad amowmebs programa adre
CatvirTuli gverdis da realuri dokumentis versiis
Sesabamisobas, miT metia gverdis CatvirTvis drois ekonomia,
magram izrdeba maTi moZvelebis riski. standartuli
instrumentebis panelze moTavsebuli Rilaki Update iZleva
dokumentis yvelaze bolo versiis miRebis saSualebas.
gamosasaxi Webgverdebis gaformebis marTvac srul-
deba CanarTis Genaral marTvis elementebiT. gamosayenebeli
ferebis dayeneba xdeba RilakiT Color, xolo Sriftebisa
RilakiT Font. es parametrebi eqvemdebarebian TviT
WebdokumentSi miTiTebul parametrebs.

49
sur. 2 Web-gverdis gamosaxvis ZiriTadi parametrebis gamarTvis marTva.

internetTan SeerTebis parametrebis gamarTva


sruldeba CanarTidan Connect. aq xelmisawvdomia igive
operaciebi, rac uSualod qselTan daSorebuli SeRwevis
saqaRaldis (Networc Connections) uSualo gamoyebebisas. garda
amisa SeiZleba mivuTiToT, Tu zustad romeli SeerTeba
gamoiyeneba brauzeris muSaobis dros. gadamrTvelebis

50
saSualebiT SeiZleba mieTiTos uari avtomaturi SeerTebis
gamoyenebaze da sxva.
internetSi samuSaod programebis amorCeva srul-
deba CanarTidan - Programm. yvela saxis programebi, garda
kalendarisa, (saqmeTa warmoebis, Sexvedrebis, dResaswau-
lebis da sxva) Sedian uSualod Internet Exproler-is distri-
butul paketSi.

Webdokumentebis potencialurad saSiSi Semadgen-


lobisagan dacvis saSualebas gvaZlevs CanarTi Cecurity
(usafrTxoeba). igi saSualebas iZleva mivuTiToT is
WebkvanZebi, romlebTanac urTierToba SeiZleba saSiSad
CaiTvalos da aukrZaloT maTgan informaciis miReba.

sxva parametrebi Tavmoyrilia CanarTSi Advansed


(damatebiTi), maTi saSualebiT SesaZlebelia:
muSaobis konfidencialobis dacva daSifriT, eleqtru-
li serTipikatis gamoyenebiT da droebiTi failebis
drouli ganadgurebiT;
enis Java (java) gamoyenebis kontroli;
multimediis obieqtebis gamosaxvis marTva;
gaformebis damatebiTi gamarTvebis gamoyeneba;
saWiro informaciis Semcveli Webgverdebis Zebnis
reJimebis marTva.

51
2.5 failebis miReba internetidan

Webgverdze arsebuli hipermimarTvebi SeiZleba


miuTiTebdnen sxvadasxva tipis dokumentebze. Tu brauzers
ar SeuZlia asaxos gansazRvruli tipis failebi (magali-
Tad, programis failebi gafarToebiT .Exe, arqivebi .Zip da
sxva) inicirdeba mocemuli failis kompiuterSi CatvirTvis
procesi.
programa Internet Exproler uSvebs failis CatvirTvis
ostats (Wizard), romlis muSaobis pirvel etepze saWiroa
mieTiTos unda giaxsnas faili Tu Seinaxos diskze. failis
`gaxsna~-Si igulisxmeba misi Senaxva droebiTi failebis
katalogSi da dauyoneblivi gaSveba (Tu es programis
failia) an gaxsna im programis saSualebiT, romelic
gankuTvnilia am tipis failebTan samuSaod. aseTi midgoba
gzas uxsnis kompiuterze safrTxis Semcvel informacias.
ufro saimedoa failis Senaxva diskze. am SemTxvevaSi
saWiroa im saqaRaldis amorCeva, romelSic Seinaxeba faili
da failze saxelis darqmeva.
failis CatvirTvis msvleloba aisaxeba specialur
fanjaraSi (suraTi 3).

suraTi 3. FTP -kvanZidan failis CatvirTva.

52
muSaobis msvlelobis procesi gamoCndeba mxolod
im SemTxvevaSi, rodesac CatvirTvis marTvis ostats SeuZlia
miiRos informacia failis srul moculobaze, es ki SesaZ-
lebelia mxolod maSin Tu faili itvirTeba uSualod
WebkvenZidan.
failis FTP kvenZidan CatvirTvis msvlelobas
SeiZleba Tvali vadevnoT fanjris saTauris striqoniT, an
Tu fanjara daxurulia an dafaruli sxva fanjrebiT maSin
amocanebis panelze Rilakis warweriT. failis CatvirTvis
procesi xels ar uSlis paralelurad Webgverdis
daTvalierebas an internetis sxva operaciebis Sesrulebas.
CatvirTvis Semdeg fanjara avtomaturad ixureba Tu
dayenebulia alami "daxure dialoguri fanjara Cat-
virTvis damTavrebis Semdeg". winaaRmdeg SemTxvevaSi,
CatvirTvis damTavrebis Semdeg gaaqtiurdeba Rilakebi
gaxsna an saqaRaldis gaxsna, romlebic saSualebas gvaZle-
ven, Sesabamisad gavxsnaT axlaxan CatvirTvuli faili an am
fails Semcveli folderi.
failebis CatvirTva nebismier dros SeiZleba
Sewydes RilakiT Cansel. momxmareblis mier CatvirTvis an
kavSiris gawyvetiT es operacia saWiroa Tavidan daiwyos.
Windows operaciul sistemas ara aqvs raime mizeziT
Sewyvetili CatvirTvis ganaxlebis saSualebebi. es
SesaZlebelia mxolod specialuri programebis gamoyenebiT.
failebi, romlebic misawvdomia CasatvirTad nebis-
mieri momxmareblisaTvis, umeteswilad inaxebian FTP kvan-
Zebze. FTP kvanZze SesaRwevad saWiroa misamarTis velSi misi

53
URL misamarTis miTiTeba. gaCumebiT (Default) brauzeri (Internet
Exproler) uzrunvelyofs FTP - kvanZTan anonimur mierTebas,
romlis drosac daSvebulia mxolid folderebis
daTvaliereba da failebis CatvirTva, Tu anonimuri SeRweva
nebadarTuli ar aris, ekranze gamoCndeba dialoguri fan-
jara saxelisa da parolis moTxovniT. FTP-kvanZis fanjara
iseve gamoiyureba, rogorc Cveulebrivi saqaRaldis fanja-
ra, magram daSorebuli saqaRaldis niSnis gamoyenebiT.
failis CasatvirTvad saWiroa mis niSanze mausis marjvena
Rilakis dawkapuneba da konteqstur meniuSi aslis gadata-
nis brZanebis (Cory Folder) amorCeva. Tu FTP protokolis
mocemuli saqaRaldisaTvis daSvebulia yvela failuri
operaciebi, maSin maTTan SeiZleba iseve muSaoba, rogorc
saqaRaldis fanjarasTan. SeuZlebelia mxolod erTi
kvanZidan meoreze failebis pirdapiri gadatana. aseTi
operaciebis Sesasruleblad saWiroa failis gadatana jer
kompiuteris lokalur saqaRaldeSi, xolo Semdeg failis
gagzavna aqedan sxva FTP - kvanZze an igive FTP kvanZis sxva
saqaRaldeSi. vinaidan Setyobinebebi Semodian da igzavnebian
serveris saSualebiT, programaSi moiTxoveba serveris Sesa-
xeb informaciis miTiTeba. es informacia inaxeba saaRricxvo
Canaweris saxiT.

2.6 informaciis Zebna internetSi.


internets sami funqcia aqvs: sakomunikacio,
sainformacio da marTviTi. sxvadasxva samsaxurebs SeuZliaT
uzrunvelyon sxvadasxva funqciebi. Tumca WWW samsaxuris

54
farglebSi arian servisebi, romlebic asruleben sakomuni-
kacio da marTvis funqciebs, magram am samsaxuris ZiriTadi
daniSnuleba sainformacioa. rodesac gvinda raime cnobebis
moZieba, monacemebisaTvis pirvel rigSi vakiTxavT Web
sainformacio sivrces.
es sivrce gamoirCeva giganturi zomebiT, masSi
warmodgenilia uamravi Webdokumenti. movnaxoT maT Soris
saWiro gverdi gansakuTrebuli, arc Tu martivi amocanaa. ra
Tqma unda, SeiZleba visargebloT nacnobebis rCeviT, ma-
siuri informaciis saSualebebSi gamoqveynebuli URLmisa-
marTebiT, magram WWWsamsaxurisaTvis aucilebelia Tavisi
saZiebo servisebi, da isini arseboben kidec. es servisebi
ufasod muSaoben. maTi saqmianobis ekonomikur safuZvels
uzrunvelyofs klientebis Zalze maRali ukugebis koefi-
cienti.
saZiebo sistema warmoadgens specializirebul
WebkvanZs. momxmarebeli saZiebo sistemas atyobinebs mona-
cemebs saZebni Webgverdis Sinaarsze, xolo sistema wa-
rudgens mas im gverdebis hipermimarTvebis sias, romlebic
Sesabamebian moiTxovnas. arsebobs ramodenime modeli, ro-
melzedac damyarebulia saZiebo sistemebis muSaoba, magram
istoriulad meti popularoba orma modelma moipova. esenia:
saZiebo katalogebi da Ziebis mimTiTeblebi.
saZiebo katalogebi. saZiebo katalogebi awyobilia
igve principze, rogorc msxvili biblioTekebis Tematuri
katalogebi. saZiebo katalogebze mimarTvisas, mis ZiriTad
gverdze vnaxulobT msxili Tematuri kategoriebis sias,

55
magaliTad iseTi, rogoricaa ekonomika da mewarmeoba (Busines
Economika), romelic naCvenebia saZiebo katalogebis yahoo!
magaliTze (sur. 5).
katalogebis siis TviToeuli Canaweri hipermi-
marTvaa. masze dawkapunebiT ixsneba saZiebo katalogis Sem-
degi gverdi, romelzec dawvrilebiTaa warmodgenili moce-
muli Tema, magaliTad, Temebze: samewarmeo samarTali, mom-
xmareblis uflebebis dacva,

sur. 5 saZiebo katalogebis yahoo! mTavari gverdi

ekonomikuri maCvebeblebi da bazris indikatorebi, reklama


da marketingi, eleqtronuli komercia da sxva mravali.
Temis dasaxelebaze dawkapunebiT (mag. eleqtronuli komer-
cia) ixsneba axali gverdi ganyofilebebis siiT -
eleqtronuli sagadasaxado sistemebi, internet-maRaziebi,
eleqtronuli komerciis sawarmoebis dabegvra, programuli

56
uzrunvelyofa da sxva. TemaSi CaRrmavebis gagrZelebiT,
SeiZleba mivaRwioT konkretuli Webgvedebis siasTan da
amovirCioT is resursebi, romelic ukeT Seesabameba amo-
canis gadawyvetas. saZiebo sistemebTan muSaoba intuiciurad
martivia. maTSi informaciis Zieba cota Tu bevrad praqtiku-
lad yovelTvis nayofierad mTavrdeba. Tumca am simartivis
miRma katalogebis Seqmnisa da warmoebis metismeti sirTule
imaleba. maRalkvakificiuri redaqtorebi piradad aTvalie-
reben WWW sainformaciio sivrces, arCeven imas, rac maTi
TvalsazrisiT sazogadoebis interess warmoadgens da
SeaqvT misamarTebi katalogSi. msoflios umsxvilesi
saZiebo katalogia Yahoo! (www.yahoo.com). mas emsaxureba
daaxloebiT 150 redaqtori, amis miuxedavad katalogizire-
buli Web resursebis saerTo moculoba Seadgens milion
Webgverdze mets, rac mTeli WWW resursebis 10%ze
naklebia.
miuxedavad aseTi dabali koeficientisa saZiebo
katalogebi didi popularobiT sargebloban. miRebulia
maTi gamoyeneba mocemul Temaze informaciis pirveladi,
referatuli ZebnisaTvis. Tu Tema momxmareblisaTvis axalia
da gamoukvlevi, maSin is albaT ar saWiroebs Zebnis farTo
Sedegebs. umetesad is saWiroebs cotad Tu bevrad
Sinaarsiani resursebis mimTiTeblebs, rasac uzrunvelyofen
swored saZiebo katalogebi. gamomdinare iqidan, rom kata-
logis Sedgenaze muSaoben adamianebi da ara programebi
uzrunvelyofs TviToeul Temaze ufro mniSvnelovani
resursebis SerCevas.

57
saZiebo katalogebis ricxvi msoflioSi SedarebiT
mcirea. rac dakavSirebulia maTi Senaxvisa da momsaxurebis
maRal SromatevadobasTan da kvalificiuri redaqtorebis
simciresTan. msoflios umsxvilesi saZiebo katalogi ukve
davasaxeleT, ruseTis udidesi saZiebo katalogia Atrus-i
(atrus.aport.ru). zogierTi Tanamedrove saZiebo katalogebis sia
motanilia wignis boloSi.

saZiebo mimTiTeblebi. saZiebo katalogebis ZiriTad


problemas WWWresursebis mocvis dabali koeficienti
warmoadgens. Tumca referatuli ZebnisaTvis igi kritiku-
lad ar gamoiyureba, magram mainc arseboben aqtualur,
unikalur, specialur informaciaze moTxovnebi, romelsac
ar moicavs da arc SeiZleba moicavdes saZiebo katalogebi.
imisaTvis, rom mravaljer gaizardos Webresur-
sebis mocvis koeficienti, saZiebo sistemis manacemTa bazis
Sevsebis procesidan aucilebelia adamianis faqtoris
gamoricxva, samuSao unda iyos avtomatizirebuli, amasTan
erTad mniSvnelovnad ecema sistemis mier Ziebis Sedegad
mowodebuli mimarTvebis xarisxi, magram imavdroulad
izrdeba maTi raodenoba. Webresursebis avtomatur kata-
logizacias da klientebis moTxovnebis dakmayofilebas
axorcieleben e.w. saZiebo mimTiTeblebi.
saZiebo mimTiTeblebis muSaobis principi Webre-
sursebis `gasaRebi sityviT~ ZebnaSi mdgomareobs. momxma-
rebeli aRwers saZebn resurs "gasaRebi sityvis" saSua-
lebebiT da aZlevs Zebnis davalebas. saZiebo sistema

58
aanalizebs Tavis bazaSi Senaxul monacemebs da gascems
moTxovnis Sesabamis Webgverdebis sias. hipermimarTvebTan
erTad gaicema mokle cnobebi mopovebul resursebze, ris
safuZvelzec momxmarebels SeuZlia SearCios misTvis saWi-
ro resursebi.
dRes msoflioSi arsebobs daaxloebiT 10 aTasi
saZiebo mimTiTeblebi. siis TavSi adgils ikavebs ori aTe-
uli sazRvargareTuli sistemebi: Alta Vista (WWW. altavista.com);
Excite (WWW.excite .com) da sxva.
ruseTSic arsebobs ramodenime Zebnis maCveneblebi,
romelTa Soris udidesi da popularulia www.aport.ru, www.
yandex.ru da www.rambler.ru, amJamad saqarTveloSi popularulia
saZiebo sistema google.com.
sxvadasxva saZiebo mimTiTeblebma momxmarebelTa
moTxovnebis damuSavebisaTvis SeiZleba gamoiyenon sxvada-
sxva informaciuli teqnologiebi. efeqturad rom Sevasru-
loT WWWSi informaciis Zieba, unda warmovidginoT
TviToeuli sistemis Rirsebebi da nakli da zogadad mainc
CavwvdeT maTi muSaobis princips.
saZiebo mimTiTeblebis muSaobis sami etapi . saZiebo
mimTiTeblis muSaoba SeiZleba sam etapad davyoT. maT Soris
ori etapi mosamzadebelia da SeumCnevelia klientisaTvis,
mxolod mesame etapze xdeba momxmarebelTan urTierToba,
magram TviToeul am etapzea damokidebuli saZiebo sistemis
funqcionaluri Tvisebebi da masTan muSaobis efeqturoba.
pirveladi monacemTa bazis Segroveba. pirvel
etapze saZiebo sistema axdens WWW informaciuli sivrcis

59
skanirebas. am mizniT iyeneben specialur agentur
programebs - `Wiayela~. saZiebo sistemis agentebi ar unda
avurioT qselis kompiuteruli virusebis saxesxvaobaSi,
romlebsac agreTve `Wiayelebi~ hqviaT. saZiebo sistemis
`Wiayelebi~ sruliad uvnebelia serverebisa da
klientebisaTvis. Tavisi SinaarsiT is Zalian efeqturi,
mcire zomis brauzeria. maTi amocanaa mxolod moZebnon
avtomaturad qselSi Webresursebi hipermimarTvebis Tanmim-
devrobiT, da darwmundebian ra, rom es resursi sis-
temisaTvis ucnobia, gaakeTon asli monacemTa bazaSi. aseve
xdeba adre miRebuli dokumentebis ganaxleba, romlebmac
ganicades cvlilebebi winamdebare aslis gadaRebis Semdeg.
samZebro `Wiayelas~ muSaobis efeqturobaze bev-
radaa damokidebuli saZiebo mimTiTeblis Sinaarsobrivi
nawili. TviToeuli sistema iyenebs sakuTar saZiebo
programas da konkurentebisagan saidumlod inaxavs misi
muSaobis algoriTms.
monacemTa bazis indeqsacia. qselis Webresursebi-
sagan Sekrebili monacemTa baza kargi, magram saZiebo
sistemis funqcionirebisaTvis arasakmarisi safuZvelia. misi
saSualebiT SeiZleba ukve movemsaxuroT klientebis moT-
xovnebs, magram SeuZlebelia amis swrafad gakeTeba. mom-
xmareblis mier miTiTebuli gasaRebi sityvis Zebna farTo
monacemTa bazaSi metad xangrZlivi operaciaa. arasasur-
velia klientis dayovneba wamis nawilze meti xaniT. amitom
Sekrebili monacemTa baza gadis winaswar damuSavebas, e.w.
indeqsacias. indeqsaciis etapze iqmnebian specializirebuli

60
dokumentebi - saZiebo mimTiTeblebi. umartives mimTiTebels
vicnobT saswavlo saxelmZrvanelosTan muSaobidan. ara
iSviaTad wignis boloSi moyvanilia sagnobrivi mimTiTe-
beli, romlis saSualebiTac, terminis mixedviT, swrafad
SeiZleba moiZebnos gverdi, romlebzec es terminia ganmar-
tebuli. analogiuradaa mowyobili saZiebo mimTiTeblebi.
saZiebo mimTiTeblis umartives tips `uku fails~ uwodeben.
es ubralod sityvaria, romlebSiac Sedian Webresursis
daTvalierebis dros Sexvedrili yvela sityva. TviToeuli
sityvis gaswvriv miTiTebulia mimarTvaTa sia, romlebic
uCveneben monacemTa bazaSi Sesabamisi resursis adgils.
momxmareblisagan gasaRebi sityvebis miRebisas
saZiebo mimTiTeblebis gadaTvaliereba Zalian swrafad
xdeba, radgan is winaswaraa anbanis mixedviT mowesrigebuli.
Sedegad klienti sakmarisad swrafad iRebs miTiTebaTa sias
misTvis saintereso WebserverebiT.
saSedego siis rafinireba. es mesame etapia, romlis
drosac xorcieldeba momxmarebelTan urTierTqmedeba. am
etapze iqmneba miTiTebaTa sia, romelic gadaecema momxmare-
bels saSedego siis saxiT. momxmareblis warmodgena saZi-
ebo sistemis muSaobis xarisxze pirdapiraa damokidebuli am
etapze gamoyenebul saZiebo teqnologiebze.
saSedego siis rafinireba mdgomareobs Zebnis
Sedegebis gafiltvrasa da ranJirebaSi. gafiltvraSi igu-
lisxmeba im miTiTebebisagan gacxrilva, romlis miwodeba
momxmareblisaTvis mizanSewonili araa, uwinares yovlisa
mowmdeba aslebis arseboba. Tu sistema erT siaSi erTi da

61
igive Web resursebze mraval miTiTebas Seicavs, es
miuTiTebs imaze, rom misma saSualebebma keTilsindisierad
imuSaves, pirvel or etapze, magram araferi gaakeTes mesame
etapze. ganmeorebadi mimTiTebebiT gadatvirTvuli saSedego
siebi, arTuleben namdvilad sasargeblo resursebis
SerCevas.
raJinireba mdgomareobs saSedego siis warmodgenis
specialuri wesrigis SeqmnaSi, romlis drosac ufro metad
`sasargeblo~ (saZiebo sistemis TvalsazrisiT) miTiTebebi
gadaitaneba siis TavSi, xolo naklebad sasargeblo siis
boloSi. ama Tu im miTiTebebis `sargeblianobis~ krite-
riumis gageba klientisaTvis SeiZleba sruliad
sxvadasxvagvari iyos. swored amitom, erT bazasTan momuSave
sxvadasxva saZiebo sistemebi iZlevian Zebnis sxvadasxva
Sedegs. upirvelesad, raJinirebisas gaiTvaliswineba Web
dokumentSi gasaRebi sityvis gamoCenis raodenoba. principi
`rac metia-miT ukeTesia~ sakmaod naTelia magram ara mTlad
koreqtuli. namdvilad kargia, roca saZebni sityva
sakmarisad xSirad dokumentis pirvel 5-10 abzacSi gvxvdeba,
xolo dokumentis danarCeni nawilebi naklebad gaiTvalis-
wineba. Zalian kargia, rodesac gasaRebi sityva gvxvdeba
dokumentis saTaurSi an naxatis qveSa warwerebSi.
inteleqtualur sistemebs SeuZlia agreTve Tan-
mdevi sityvebis arsebobis Semowmeba. ase magaliTad, mravali
Webgverdis Sinaarsis analizis Sedegad, romelic jer
kidev indeqsaciis etapze Sesruldnen, SeiZleba dadgindes,
rom sityvebs `eleqtronuli komercia~ Zalian xSirad Tan

62
sdevs sityvebi` cifruli xelmowera~ da `sagadasaxado
sistemebi~. Tu saZiebo sistemam amis Sesaxeb icis, maSin
miiRebs ra klientisagan sityvebiT-`eleqtronuli komercia~
Zebnis davalebas, igi siis TavSi ganaTavsebs im
Webgverdebsac, romlebSic agreTve moixsenieba cifruli
xelmowera da sagadasaxado sistema. yvelgan, sadac
SeiZleba, avtomaturi sistemebi iswrafian daeyrdnon
`adamianur faqtors~. avtomaturi sistemisTvis amis gakeTeba
martivi araa, magram arseboben specialuri teqnologiebi.
ase magaliTad, jer kidev indeqsaciis etapze maRali
reitingi SeiZleba miiRon im gverdebma, romlebzedac meti
miTiTebebia sxva Webgverdebidan. ramdenadac hipermimarT-
vebs adamianebi qmnian, da ara manqanebi, es faqti SeiZleba
gamoviyenoT rogorc subieqturi Sefaseba im dokumentebis
`sargeblianobaze~, romlebic xSiradaa citirebuli.
am wignis farglebSi ar SegviZlia movicvaT yvela
is meTodebi, romlebsac iyebeben saZiebo sistemebi mim-
TiTebeli siis formirebisaTvis, magram am etapis roli
Znelad Sesafasebelia. moSinjeT ramodenime saZiebo
sistemasTan muSaoba SeafaseT Tu rogoraa aqvT maT
Sedegebis filtraciis da raJinirebis saqme. Tqven,
namdvilad, SeamCnevT, rom gulmodgine filtracia da
gonivruli raJinireba aRiTqmeba momxmareblis mier, rogorc
sistemis muSaobis xarisxis maCvenebeli.

63
2.7 Tanamedrove saZiebo mimTiTeblebis ZiriTadi
problemebi.
msoflios udidesi saZiebo mimTiTeblebis
umravlesoba amJamad krizisul mdgomareobaSia. saZiebo
sistemis saerTo kriziss aqvs mTeli rigi obieqturi
mizezebi. yvela isini dakavSirebulia obieqtur winaaRmdego-
basTan, romlebic internetis ganviTarebis procesSi
warmoiqmnebian. sxvadasxva qveynebSi es krizisuli movlenebi
sxvadasxvagvarad gamovlindebian.
saZiebo sistemebSi krizisuli situaciis gansaz-
Rvrul ZiriTad winaaRmdegobas warmoadgens Webinfor-
maciuli sivrcis da TviT saZiebo sistemebis ganviTarebis
dinamikis Seusabamoba. adreul etapze, rodesac saZiebo
sistemebi jer kidev yalibdebodnen Web resursebis mocvis
koeficienti 50%-s aRwevda. 1994 wlisaTvis Webresursebis
raodenoba 100 milion Webgverdze mets Seadgenda,
romelTaganac aTobiT milioni indeqsirebuli iyo.
arsebuli informaciuli sivrcis mocvis koefici-
enti 2000 wlisTvis 20% ar aRemateboda, amasTan igi
yoveldRiurad ganagrZobs dacemas. Websivrce viTardeba
aTobiTi milioni adamianis ZalisxmeviT, xolo ramodenime
saZiebo sistema ver aswrebs maT indeqsirebas.
meore winaaRmdegoba wmindad ekonomikuria. 1997-2006
wlebis mijnaze Webinformaciuli sivrcis ganviTarebam
iseT masStabebs miaRwia, rom misi indeqsaciisaTvis saWiro
gaxda bevrad ufro mZlavri aparaturuli, programuli da

64
sakadro resursebis mozidva. amave periodSi msxvili
investorebis interesebi mimarTuli iyo internetis
sainformacio samsaxurebisken, ris Sedegadac moxda rigi
sainformacio sistemebis investireba. aman ki imoqmeda maTi
muSaobis xasiaTze, radganac saZiebo sistemebis adminis-
tracia iZulebuli iyo yuradReba miepyro ara imdenad
swrafad mzardi Webgverdis indeqsaciaze, aramed aqcio-
nerebis interesebis dakmayofilebaze. mTelma rigma
msxvilma saZiebo sistemebma daiwyes indeqsaciis xelovnuri
damuxruWeba da yuradReba saqmianobis komerciul mxareze
gaamaxviles. warsulSi Sinaarsobrivad popularuli mrava-
li saZiebo sistemebi dRes gardaiqmnen mosaxerxebel da
lamaz Webportalebad (Sesasvlelebad), magram mecnieruli
Ziebis amocanebs Tavs aradamakmayofileblad arTmeven.
internetis gafarToebasTan erTad, ikveTeba
klientis interesebTan dakavSirebuli winaaRmdegoba. maT
ukve aRar awyobT hipermimarTvebis amomwuravi siebi, rom-
lebsac saWiro WebresurebTan mivyavarT. rodesac saZiebo
sistemebi iZlevian Zalian bevr mimarTvebs, maTi gamoyeneba
iseve Znelia, rogorc Zalian cotasi. klients unda imdeni
`hipermimarTva~ ramdensac SesZlebs aiTvisos, amasTan
misTvis sasurvelia `yvelaze saukeTeso~ mimarTvebi. amanac
mniSvnelovnad daamuxruWa Webis indeqsaciis samuSaoebi.
mravalma saZiebo sistemebma saerTod Sewyvites informaciis
Segroveba da misi analizi. amis nacvlad isini klientis
moTxovnebs gadaamisamarTeben teqnikurad ufro kargad
aRWurvil saZiebo sistemebze, xolo TviTon yuradRebas

65
amaxvileben mesame etapze miRebuli Sedegebis filtraciasa
da ranJirebaze. ase magaliTad, mravali saZiebo sistemebi
eyrdnobian saZiebo sistemas Inktomi (www.Inktomi.com), rome-
lic asrulebs saZiebo operaciebs sxva saZiebo sistemebis
SekveTiT.

2.8 uaxlesi saZiebo teqnologiebi.

avtomaturi katalogizacia. Websivrcis gamok-


vleul da gamoukvlevel moculobebs Soris saZiebo
katalogebisaTvis winaaRmdegoba ufro mwvavea vidre saZiebo
mimTiTeblebisaTvis. miuxedavad amisa, aq aris perspeqtiuli
ganviTarebis mimarTuleba. isini dafuZnebulia avtomaturi
katalogizaciis SMARTteqnologiaze. arsebobs mravali
Teoriuli gamokvlevebi SMARTteqnologiebis sferoSi,
magram ufro metad perspeqtiulia veqtoruli informaciuli
sivrcis modeli. warmovidginoT eqsperti raime sferoSi
magaliTad, iurisprudenciaSi Tu mas davusaxavT amocanas,
mas SeeZleba Seadginos iseTi sferoebisaTvis damaxasi-
aTebeli leqsikoni, rogoricaa saavtoro ufleba, samoqa-
laqo samarTali, sisxlis samarTali da a.S.. mravali
dokumentebis gaanalizebiT am sferodan is SeZlebs ara
marto miuTiTos am sferosaTvis damaxasiaTebeli terminebi
da cnebebi, aramed misces maT mniSvnelobiTi Sefasebebi. ase
magaliTad, naTelia, rom sityvas `xelSekruleba~ aqvs ufro
didi mniSvneloba samoqalaqo samarTlis dokumentSi, vidre
sisxlis samarTlis. terminebisa da mniSvnelobiTi koefi-
cientebis kombinaciiT, SeiZleba aigos mravalganzomi-

66
lebiani koordinatTa sistema, romlebSic SeiZleba aRi-
weros codnis sxvadasxva sferoebi sxvadasxvagvari, mraval-
ganzomilebiani veqtorebiT.
miiRebs ra axal Webgverds, saZiebo sistemas
SeuZlia misTvis avtomaturad aagos Sinaarsis formalur
analizze dafuZvnebuli maTematikuri veqtori. Seadarebs ra
am veqtors codnis sxvadasxva sferoSi ukve gaangariSebul
veqtorebTan, sistemas adamianis monawileobis gareSe
SeuZlia ivaraudos romel kategorias, Temas da ganyofi-
lebas miekuTvneba esa Ti is dokumenti.
aseTi midgomisas aucilebeli araa yvela cnobili
Webgverdis aslis Senaxva, aseve saWiro araa maTi saZiebo
mimTiTeblebis Senaxvac. sruliad sakmarisia TviToeuli
WebdokumentisaTvis Seinaxos mxolod misi URL misamarTi
da veqtoris Sesabamisi ricxvi. amJamad SMART teqnologiis
konkretuli algoriTmebi ar qveyndebian, vinaidan siaxles
warmoadgenen, magram SegviZlia vivaraudoT, rom isini ukve
muSaoben magaliTad realuri drois saZiebo sistemebSi,
iseTebSi rogoricaa, Alexa (www.alexa.com).
realuri drois sistemebi. informaciis Zebnis
teqnologiaSi am axal mimarTulebas ganvixilavT saZiebo
samsaxuris Alexa (www.alexa.com) magaliTze. am samsaxurTan
samuSaod momxmarebeli unda daukavSirdes mis centralur
servers, miiRos misgan da daayenos Tavis kompiuterze
klientis programa. es programa miuerTdeba brauzers da
muSaobs, rogorc damatebiTi paneli Microsoft Internet Exproler-is
an Netscape Navigator-is fanjaraSi.

67
brauzeris yoveli gaSvebisas klientis programa
kavSirs amyarebs Tavis centralur serverTan da SemdegSi
muSaobs masTan wyvilSi. igi servers gadaugzavnis yvela im
Webgverdebis aslebs, romelsac momxmarebeli mimarTavs,
e.i. asrulebs igive funqcias, rasac avtomaturi `Wiayela~,
romelsac gadahqonda Webresursis asli tradiciuli
saZiebo sistemis serverze. magram amasTan aris ori arsebiTi
gansxvaveba:
jer erTi, adamiani internetSi navigaciis dros ar
xelmZRvanelobs igive principiT, riTac avtomaturi
programa, amitom serveri iRebs ara yvela
Webresursebis aslebs, aramed mxolod imas ramac
daainteresa romelime misi klientebidan.
meores vxriv gasagebia, rom rodesac Webresursebis
miwodebas axdenen ramodenime milioni mudmivi klienti,
maSin Websivrcis indeqsacia ramdenadme ufro
swrafad xdeba.
Tavis mxriv, agreTve momxmarebelsac aqvs mniSvne-
lovani upiratesoba. romel Webgverdzec ar unda iyos igi,
sistema yovelTvis mzadaa SesTavazos mas sxva Web
gverdebis sia, romlebsac aqvT msgavsi Sinaarsis Tematika.
igi amzadebs am sias sxva adamianebTan muSaobiT miRebuli
gamocdilebis safuZvelze. ase SeiZleba miviRoT

68
sur. 7 realuri drois saZiebo sistema Aport mTavari gverdi gTavazobT
mimarTvebs Web- gverdebze

rekomendaciebi, romelTa moZebna Zalian Zneli iqneboda


(zogjer SeuZlebelic) tradiciuli saZiebo sistemebiT.
realuri drois saZiebo sistemebTan muSaoba Cveulebriv
navigacias WWWresursebSi gadaaqcevs momxiblav interaq-
tiul kvlevad. suraTze 7, naCvenebia realuri drois
saZiebo sistemis mTavari gverdi wignis daweris momen-
tisaTvis.

69
2.9 efeqturi Zebnis xerxebi.
referatuli Zebnis Casatareblad, maSin rodesac
saZiebo Tema farTodaa mocemuli, rekomendirebulia iseTi
saZiebo katalogebis gamoyeneba, rogoricaa Yahoo
(www.yahoo.com) an Atrus (atrus.aport.ru). isini saSualebas
gvaZleven swrafad davadginoT pirvelwyaroebis adgilmdeba-
reoba. pirvelwyaroebis gacnobisas saWiroa, pirvel rigSi,
yuradReba gavamaxviloT cnebebis bazaze. ZiriTadi cnebebis
da terminebis codna mogvcems saZiebo mimTiTeblebSi gasa-
Rebi sityvebis gamoyenebiT CaRrmavebuli Zebnis saSualebas.
saZebn Temaze pirveladi cnobebis arsebobisas,
dokumentebi SeiZleba moiZebnos saZiebo mimTiTeblebSi.
amasTan unda ganvasxvaoT martivi, gafarToebuli,
konteqsturi da specialuri Zebnis xerxebi.

martivi Zebnis qveS igulisxmeba Webresursebis


moZebna erTi an ramodenime gasaRebi sityviT. martivi Zebnis
nakls warmoadgens is, rom igi iZleva Zalian bevr
dokuments, romelTa Soris Znelia xelsayreli dokumentis
amorCeva.
gafarToebuli Zebnis gamoyenebisas gasaReb sityvebs
erTmaneTs ukavSireben logikuri damokidebulobebis opera-
torebiT. gafarToebul Zebnas iyeneben im SemTxvevaSi, roca
martivi Zebna Zalian bevr dokumentebs iZleva. logikuri
damokidebulobebis saSualebiT Zebnis davalebas iseTnai-
rad ayalibeben, rom ufro detalurad aRiweros davaleba

70
da SeizRudos SerCevis sfero, magaliTad, gamoqveynebis
TariRiT an monacemebis tipiT.
konteqsturi Zebna zusti fraziT Zebnaa. is
moxerxebulia informaciis referatuli Zebnisas, magram
xelmisawvdomi araa yvela saZiebo sistemebisaTvis. aseTi
SesaZleblobebis uzrunvelsayofad sistema upirveles yov-
lisa unda muSaobdes ara marto indeqsirebul failebTan,
aramed Web gverdebis srulfasovan gamosaxulebasTan. es
sakmarisad neli operaciaa da mas yvela saZiebo sistema ver
axorcielebs.
specialuri Zebna gamoiyeneba im Webgverdebis
mosaZebnad, romlebic Seicaven mimarTvebs micemul URL
misamarTebze, agreTve samsaxurebriv velebSi, magaliTad,
saTauris velSi miwodebul monacemebs.

2.10 saZiebo sistemebis gamoyenebis rekomendaciebi.


mecnieruli Zebnis Casatareblad, kerZod samarTlis
da ekonomikis Temaze, rekomendirebulia saZiebo sistemis
Norther Light (www. norther light.com) gamoyeneba. am sistemas aqvs
Websivrcis mocvis erTerTi saukeTeso koeficienti da misi
administracia mimarTavs specialur Zalisxmevas Tavisi
mimTiTeblebis aqtualobis mxardasaWerad. amas garda
sistema warmatebiT uTavsebs erTmaneTs saZiebo mimTiTeb-
lisa da katalogis Tvisebebs. ufro popularul Temebze
SeiZleba movnaxoT masSi katalogis tipis specialuri
ganyofilebebi, maT Special Editions uwodeben da xeliT
mzaddebian. damatebiT sistema gvTavazobs aqtualuri

71
mecnieruli dokumentebis mowodebis fasian momsaxurebas.
isini ganTavsebulia ganyofilebaSi Special Collection.
yvelaze didi saZiebo mimTiTebeli aqvs saZiebo
sistemas Fast Search (www. alltheWeb .com). am droisaTvis is
moicavs 400 milion unikalur Webgverds da Zalian
swrafad viTardeba. saZiebo sistema, gaSvebis Semdeg sul
erT welSi, indeqsirebuli sivrcis moculobis mixedviT
msoflioSi pirvel adgilze gavida da rogorc varaudoben,
2005 wlisaTvis pirveli miaRwevs fsiqologiur zRvars-erT
miliard unikalur Webgverds.
istoriulad, metad popilarulia saZiebo sistema
Alta Vista (www.altavista.com), magram 1997 wlidan moyolebuli
igi ganviTarebis dinamikaSi CamorCeba da orientacias iRebs
komerciul amocanebze. miuxedavad amisa, is kvlavindeburad
iTvleba erTerT saukeTeso saSualebad konteqsturi Zebnis
operaciebisaTvis, Tumca, sistemamac Fast Serach bolo dros
agreTve daiwyo konteqsturi ZebniT momsaxureba.
amJamad ruseTSi moqmedebs sami, simZlavriT TiTqmis
erTnairi, saZiebo mimTiTebeli: `Aport 2000~ (www.aport.ru),
`rambler~ (www.rambler.ru) da "yandex" (www.yandex.ru). isini
floben TiTqmis erTnair `codnas~ internetis rusuli
seqtoris resursebze da muSaoben sakmarisad swrafad.
sistemis `Aport 2000~ gamoyeneba moxerxebulia martivi Zebnis
operaciebSi, mas gamoarCevs gansakuTrebiT yuradRebiani
midgoma filtraciisa da ranJirebis Sedegebisadmi. am
sistemaSi miRebulia Zebnis specialuri zomebi Sedegebis

72
TvalsaCino warmodgenisaTvis, dublikatebis gamosaricxavad
da araaqtualuri mimarTvebis mosacileblad.
sistema `Rambler~ Tavisi arsiT warmoadgens ara
mxolod saZiebos, aramed asrulebs moxerxebuli Web
portalis (mTavari Sesasvlelis) funqciebsac.
sistema `Yandex~ gamoyeneba moxerxebulia rTuli
saZiebo davalebebis formirebisaTvis, ramdenadac igi
flobs ufro metad moqnil enas gafarToebuli ZebnisaTvis.

73
Tavi 3. eleqtronuli fosta.

zogadi mimoxilva
eleqtronuli fosta erTerTi adreuli qseluri
samsaxuria. misi Tavdapirveli daniSnuleba mokle teqsturi
Setyobinebebis gamgzavnisagan adresatamde Sualeduri
safosto serverebiT gadacemaSi mdgomareobda. dReisaTvis
eleqtronuli fostis saSualebiT gadaicema ara mxolod
teqsturi Setyobinebebi, aramed nebismieri monacemTa
failebi grafikis, xmis Canawerebis elementebiTa da sxva
multimediuri komponentebiT. arsebobs agreTve saSualebebi.
romlebiTac iqmneba, redaqtirdeba, gadaicema, miiReba da
aRdgeba xmovani da video Setyobinebebi. dReisaTvis
eleqtronuli fostis funqcionaluri gaumjobesebis erT-
erTi mimarTulebaa mobiluri da faqsimiluri kavSirebis
saSualebebTan integracia. amJamad eleqtronul fostasTan
muSaobis teqnikuri saSualebebi ar Semoifargleba mxolod
kompiuterebiT, teqsturi da xmovani Setyobinebebis
gagzavnisa da miRebisaTvis SeiZleba kavSiris iseTi
saSualebebis gamoyeneba, rogoricaa fiWuri telefonebi,
peijerebi, mobiluri gamoTvliTi mowyobilobebi (Personal
Digital Assistant).
Semavali da gamomavali fostis protokolebi.
rogorc yvela qseluri samsaxuris, eleqtronuli fostis
realizaciac xdeba programaTa wyvilisa da maT Soris
urTierTqmedebis protokolebis daxmarebiT. internetis

74
mxridan muSaobs programa-serveri, xolo momxmareblis
mxridan programa-klienti. eleqtronuli fostis dama-
xasiaTebeli Tavisebureba, riTac igi gansxvavdeba
internetis sxva samsaxurebisagan, mdgomareobs imaSi, rom
misi muSaoba dafuZnebulia ori protokolis gamoyenebaze.
erTi gamoiyeneba gamomavali Setyobinebebis gasagzavnaT,
meore ki Semavali korespondenciebis misaRebad. Sesabamisad,
internetis mxridan eleqtronuli fostis muSaoba
uzrunvelyofilia ori serveriT: gamomavali Setyobinebebis
serveriT da Semavali Setyobinebebis serveriT. Semavali
Setyobinebebis servers xSirad ubralod `safosto yuTs~
uwodeben. ori ganmasxvavebeli protokolis arsebobis
aucilebloba dakavSirebulia usafrTxoebis moTxovnebTan.
magaliTad, Setyobinebebis gadacemisas Cveulebriv saWiro
ar aris gamgzavnis identifikaciis mkacri procedura.
analogiur movlenasTan gvaqvs saqme Cveulebriv fostaSi,
roca werilis gagzavnisaTvis sakmarisia konvertis Cagdeba
nebismier safosto yuTSi. gamomavali Setyobinebebis
samsaxuri dafuZnebulia protokolze SMTP (Simple Mail Transler
Protokol-fostis gadacemis umartivesi protokoli) da
internetis mxridan uzrunvelyofilia SMTP serverebiT.

Semavali Setyobinebebisas saqme sxvagvaradaa.


Setyobinebebis miRebisaTvis klientma unda warmoadginos
garkveuli uflebebi. Cveulebriv fostaSi SekveTili
korespondenciebis miRebisas klienti an warmoadgens
dokuments safosto ganyofilebaSi an mas unda hqondes
sakuTari safosto yuTis gasaRebi (gasaRebi aris pirovnebis

75
identifikacis meqanikuri saSualeba). eleqtronuli fostis
Semavali Setyobinebebis samsaxuri faqtiurad asrulebs
safosto ganyofilebebis rols. igi amowmebs klientis
uflebebs misi saregistracio saxelisa da parolis
meSveobiT, ris Semdegac miawodebs mas `safosto yuTSi~
dagrovil korespondencias. am samsaxuris SedarebiT
gavrcelebul protokols warmoadgens POP3 (Post Offise
Protocol 3 - safosto ganyofilebis oqmi, versia 3).

eleqtronul fostasTan muSaobis zogadi wesebi


eleqtronul fostasTan muSaobisaTvis momxmare-
belma unda Seasrulos Semdegi moqmedebebi:

1. daregistrirdes eleqtronuli fostis erT-erT ser-


verze, romelic emsaxureba rogorc SPTP, ise POP3
protokols. registracia ewodeba saaRricxvo
Canaweris miRebas. registraciis Sedegad klienti
Rebulobs saaRricxvo Canawers SMTP da saaRricxvo
Canawers POP3. Teoriulad es Canawerebi SeiZleba mi-
Rebuli iqnas sxvadasxva serverebze, magram es
mouxerxebelia da Cveulebriv maT Rebuloben servis-
provaiderTan.
2. daayenos sakuTar kompiuterze programa-eleqtronuli
fostis klienti. rogorc wesi, Semavali da gamoma-
vali eleqtronul fostasTan muSaoba xdeba erTi da
igive programiT, Tumca es aucilebeli araa.
3. gamarTos safosto klienti saaRricxvo CanawerebTan
SMTP da POP3 samuSaod. gamarTvis dros programaSi

76
Seitaneba momxmareblis saregistracio monacemebi
(saregistracio saxeli da paroli), romlebic miiReba
eleqtronuli fostis momsaxurebis mimwodebelTan
xelSekrulebis dadebisas. es mosaxexrxebelia, raTa
POP3 serverTan mierTebisas programas SeeZlos
servers avtomaturad warudginos uflebebi da yovel-
Tvis ar iyos aucilebeli monacemebis xeliT Setana.

klientis programuli uzrunvelyofis gamarTvis


Semdeg momxmarebels SeuZlia misi saSualebiT Seqmnas
Setyobinebebi, Seitanos mimRebis eleqtronuli fostis
misamarTi da gasces gagzavnis brZaneba.

SemdegSi Setyobineba moZraobs safosto serverebis


gavliT gamgzavnis SMTP-serveridan mimRebis POP3-serveramde,
sadac grovdeba miRebuli Setyobinebebi im momentamde,
vidre adresati moaxdens serverTan dakavSirebas.

Tavis `safosto yuTTan~ dakavSirebis momentSi adresats


SeuZlia miiRos:

Setyobineba safosto gzavnilebis arsebobis Sesaxeb;

samsaxurebrivi informacia, romelic miiReba Setyobi-


nebis saTauris velidan (gamgzavnis saxeli, gagzavnis
TariRi, Setyobinebis zoma da Tema da a.S.);

Setyobinebis sruli teqsti.

kerZod ras miiRebs adresati, damokidebulia imaze,


Tu rogoraa momarTuli misi klientis programa. mas ar
SeuZlia marTos serverze `safosto yuTSi~ miRebuli
informaciis moculoba da Semadgenloba, magram mas

77
SeuZlia marTos ra moculobiT moxdes am informaciis
transportireba mis kompiuterSi. es SesaZlebelia, Tu misi
programa-klienti aRWurvilia saTanado funqciebiT.

WWW-ze dafuZnebuli eleqtronuli fosta

SMTP da POP3 oqmebze dafuZnebul `Cveulebriv~


eleqtronul fostas E-Mail ewodeba. masTan erTad bolo
wlebSi Seiqmna da ganviTarda WWW samsaxurze dafuZnebuli
internetis eleqtronuli fostis sistemac, romelsac Web-
Mail ewodeba. es aris ara damoukidebeli samsaxuri, aramed
World Wide Web samsaxuris saSualebebiT realizebuli
servisi, Cvens mier ganxiluli oqmis HTTP-s safuZvelze.
internetis mxridan es servisi warimarTeba Cveulebrivi Web-
serveriT, xolo klientis mxridan masTan samuSaod sakma-
risia Cveulebrivi Web-brauzeris qona. es mosaxerxebelia
maTTvis, vinc kargad aiTvisa Web-brauzerTan muSaoba da ar
surs drois dakargva eleqtronuli fostis specifikuri
programuli saSualebebis asaTviseblad.

Web-Mail aris Zveli, damoukidebeli samsaxuris


E-Mail-is muSaobis Web-teqnologiiT warmarTva misi funq-
ciebis sruli nakrebis SenarCunebiT, ise, rom momxmareb-
lisaTvis gansxvaveba gamovlindeba mxolod imaSi, romeli
programebi gamoiyeneba muSaobisaTvis, da imaSic Tu rogor
sruldeba samsaxurTan CarTva.

Web -Mail eleqtronul fostasTan muSaobis zogadi


wesebi Mdgomareobs SemdegSi:

78
1. Web-Mail eleqtronuli fostis saaRricxvo Canaweri
iqmneba samsaxuris Web-kvanZSi. masTan CarTva xdeba
brauzeris daxmarebiT Cveulebrivad URL-misamarTze
gadasvliT. registracia sruldeba erT-erT Web-
gverdze HTML - formis Sevsebis gziT.

2. safosto Setyobinebis momzadeba da gagzavna srul-


deba Web-formis velebis Sevsebis gziT. SemdegSi
Setyobineba gadaecema miTiTebuli misamarTiT. Seqmni-
li Setyobinebebi faqtiurad

3.
sur 1. `safosto yuTis~ registracia Hotmail.com
samsaxurSi

warmoadgens HTML dokumentebs da maTi daTvaliereba


xdeba nebismieri brauzeriT. rogorc HTML dokumen-
tebs, maT SeiZleba hqondeT Sriftuli da feradi

79
formatireba, fonuri gamosaxuleba, grafika da sxva
obieqtebi. Soreuli aRmosavleTisa da samxreT-aRmo-
savleT aziis qveynebisaTvis Web-ze dafuZnebuli
eleqtronuli fostis upiratesobaa is, rom Setyobi-
nebebSi SeiZleba gamoyenebuli iqnas simboloTa
nakrebi, romelSic TiToeuli simbolos kodireba
xdeba ori baitiT. es niSnavs, rom HTML formatSi
SeiZleba gadaigzavnos Setyobineba Cinur, iaponur,
koreul da sxva ieroglifuri simboloebis enaze. Tu
daiSveba, rom adresats ara aqvs saaRricxvo Canaweri
Web-serverze da iyenebs `Cveulebriv~ eleqtronul
fostas saaRricxvo CanaweriT POP3 serverze, maSin
Setyobinebis formati avtomaturad gardaiqmneba Cveu-
lebriv teqstad. Tumca dReisaTvis POP3 saasRricxvo
CanaweriT momuSave bevr safosto klientsac aqvs
SesaZlebloba aRadginos Setyobineba HTML formatSi.

4. Web-Mail-is misamarTze miRebuli Setyobinebebi inaxeba


serverze da maTi daTvaliereba SeiZleba brauzeris
saSualebiT, rogorc Cveulebrivi Web-gverdebisa.
aucileblobis SemTxvevaSi SeiZleba maTi kopireba
xist diskze, amis gakeTeba aucilebeli ar aris.
sakuTari `safosto yuTi~ Web-serverze SeiZleba
ganixilebodes rogorc daSorebuli Web-papkebi da
saerTod ar moxdes informaciis Senaxva kompiuterSi.

80
eleqtronuli fostis Setyobinebebis struqtura.
eleqtronul fostasTan muSaobisas miRebuli ar
aris yoveli cakleuli Setyobinebis (`werilis~) , rogorc
damoukidebeli dokumentis ganxilva da misTvis cakle
failis gamoyofa, Tumca safosto klientebSi arsebobs
funqcia, romelic amis saSualebas iZleva. miRebulia
eleqtronuli fostis Setyobinebebis monacemTa bazis
cakleuli Canawerebad ganxilva. am azriT `safosto yuTi~
POP3 warmoadgens daSorebul monacemTa bazas, xolo
kompiuterze miRebuli Setyobinebebi qmnian lokalur mona-
cemTa bazas. Setyobinebebis miReba da gagzavna eqvivalen-
turia erTi bazidan meoreSi Canawerebis kopirebis opera-
ciisa, xolo eleqtronul fostasTan muSaobis programa-
klienti Tavisi bunebiT warmoadgens monacemTa ganawilebul
bazasTan muSaobis saSualebas.
maSasadame, TiToeuli Setyobineba - monacemTa bazis
calkeuli Canaweria. rogorc yvela Canawers, masac aqvs
velebi. calkeuli velebis Canawerebis Semadgenlobaze SeiZ-
leba vimuSaod calcalke sxva Semadgenlobisagan damouki-
deblad. eleqtronuli fostis es Tavisebureba aqtiurad
gamoiyeneba fostis klientebis mier, rasac SemdgomSi
davinaxavT.
Setyobinebis saTauri. yvelaze martivi gagebiT
eleqtronuli fostis Setyobineba ori ganyofilebisagan
Sedgeba: Setyobinebis saTauri da Setyobinebis `tani~.
saTaurs aqvs velebi: To (vis-adresatis saxeli); CC (asli-aq
moicema im adresatebis saxelebi, visTvisac gankuTvnilia

81
mocemuli werilis asli), Subject (Tema-aq mokled moicema
Setyobinebis Tema) da sxva. saTauris velebs Soris aris
TariRis veli, agreTve veli, romelSic Seitaneba infor-
macia SetyobinebaSi Calagebuli failebis arsebobis Sesa-
xeb. safosto Calagebebis meqanizmi saSualebas iZleva
teqstur SetyobinebebTan erTad gadaigzavnos arateqsturi
bunebis dokumentebi, magaliTad, multimediis, arqivis,
programuli da sxva failebi.
Setyobinebis ZiriTadi ganyofileba. ZiriTad
ganyofilebaSi, romelsac agreTve Setyobinebis `tans~
uwodeben, mocemulia ZiriTadi Sinaarsobrivi teqsti.
pirobiTad masSi SeiZleba gamoiyos iseTi komponentebi,
rogoricaa mimarTva da xelmowera. Tumca isini warmod-
genili ar aris cakleuli velebiT da ganlagebulia iqve,
sadac Setyobinebis teqstia, maT xandaxan ganixilaven cal-
ke, ramdenadac eleqtronuli fostis bevri klienti iZleva
maTi Seqmnis avtomatizebis SesaZleblobas.

safosto klientebis funqciebi da Tvisebebi.


amJamad msoflioSi gavrcelebulia eleqtronuli
fostis klientebis ramodenime aseuli programa. isini
erTmaneTisagan gansxvavdebian aparatul-programuli plat-
formiT, momxmareblis interfeisis da Sesasrulebeli
funqciebis SemadgenlobiT. Windows-is platformisaTvis
SedarebiT popularul safosto klientebs warmoadgenen
sistemebi:

82
Microsoft Outlook, romelic Sedis Microsoft Offise paketis
SemadgenlobaSi;

Microsoft Outlook Express, romelic Sedis operaciuli


sistema Microsoft Windows-is SemadgenlobaSi standar-
tuli danarTis uflebiT);

Eudora (www.eudora.com);

Pegasus Mail (www.pegasus .usa.com)

The Bat! (www.ritlabs.com)


safosto klientebis ganxilvisas SeiZleba gamoiyos:

sabazo, ZiriTadi funqciebi;

damatebiTi, gafarToebuli funqciebi;

specialuri funqciebi.
safosto klientebis sabazo funqciebi. safosto
klientebis sabazo funqciebis daniSnulebaa eleqtronuli
fostis Setyobinebebis gagzavnisa da miRebis umartivesi
funqciebis Sesruleba.

Setyobinebebis miReba da avtometuri daTvaliereba


yvela safosto klientis ZiriTadi funqciaa. POP3 serverze
CarTvis SemTxvevaSi warmoebs yvela miRebuli Setyobine-
bebis avtomaturi kopireba safosti klientis monacemTa
bazaSi, ris Sedegadac SeiZleba maTi wakiTxva avtomatur
reJimSi (an qselidan gamorTvisas).

83
sur 2. safosto klientis fanjris struqtura Outlook Express

axali Setyobinebebis Seqmna safosto klientis


meore mniSvnelova funqciaa. misi realizaciisaTvis
programas SeuZlia hqondes CaSenebuli teqsturi redaqtori.
redaqtoris funqcionaloba damokidebulia konkretuli
programis Tvisebebze. Windows operaciul sistemaSi momuSave
safosto klientebisaTvis miRebulad iTvleba operaciebis
warmarTva buferis gamoyenebiT (fragmentebis gadatana sxva
dokumentebidan kopirebiTa da CasmiT) da teqstis kodirebis
arCevis SesaZleblobiT.
Setyobinebebis mowesrigeba. Semavali da gamomavali
Setyobinebebis mowesrigeba warmoebs dajgufebisa da
daxarisxebis gziT. dajgufeba sruldeba Setyobinebebis
ganawilebiT logikur saqaRaldeebSi. SegaxsenebT, rom
fizikurad yvela Setyobinebeba inaxeba saerTo monacemTa
bazis erT failSi. maTi gadanawileba saqaRaldeebSi bazis

84
Canawerebis gafiltvris eqvivalenturi logikuri operaciaa.
yoveli saqaRalde-filtria, rogorc magaliTad, saqaRal-
deSi Inbox (Semavali) aisaxeba mxolod miRebuli Setyobi-
nebebi, saqaRaldeebSi Sent (gagzavnili) gagzavneli Outbox -
gasagzavnaT momzadebuli Setyobinebebi, magram jer-jerobiT
raime mizeziT gaugzavneli. bevri safosto klienti qmnis
specialur saqaRaldes Drafts (Savi piri) iseTi Setyobine-
bebis Sesanaxad, romlebic ar aris mzad gasagzavnad. daxa-
risxeba filtraciis Semdeg gamoiyeneba saqaRaldeebs Sig-
niT Setyobinebebis mowesrigebisaTvis. daxarisxebis Cveuleb-
rivi Tanmimdevrobaa - TariRis mixedviT, Tumca igi SeiZleba
Seicvalos, Tu safosto klients aqvs Sesabamisi funqciebi.
sapasuxo Setyobinebebis momzadebis avtomatizacia.
sapasuxo Setyobinebebis momzadebisas safosto klients
SeuZlia gamoiyenos sawyisi Setyobinebis saTauris velidan
aRebuli monacemebi. es amartivebs velebis, vis - To, Tema -
Object da a.S. Sevsebas. aRar aris aucilebeli aseve mimRebis
misamarTis xeliT Setana.
mosaxerxeblad iTvleba sawyisi Setyobinebebis
citirebis funqcia. igi SesaZleblobas iZleva pasuxis
momzadebisas gamoyenebuli iqnas sawyisi Setyobinebidan
arCeuli fragmentebi da Seiqmnas sapasuxo teqsti.

operaciebi Calagebuli failebiT. Tavisi bunebiT


eleqtronuli fosta gankuTvnilia wminda teqsturi Set-
yobinebebis gadasagzavnad, romlebic upiratesad inglisur
enazea Sesrulebuli, anu simboloebiT, romlebic Sedis
ASCII standartSi. am simboloebis ganmasxvavebeli Tavisebu-

85
reba mdgomareobs imaSi, rom maTi kodebi ar aRemateba 127-s.
amave dros nebismier failSi (programul, saarqivo, mul-
timediur, formalizebuli dokumentebis failebSi da sxva)
SeiZleba iyos baiti kodiT 128-idan 255-mde mniSvnelobiT.
maTi gadagzavnisaTvis eleqtronuli fostis Setyobinebas-
Tan erTad saWiroa specialuri gardaqmna, ris Sedegadac
simboloebi kodebiT 128-dan 255-mde icvleba simboloebis
kombinaciiT kodebiT 0-dan 127-mde. adresatis mxares safos-
to klienti asrulebs Sebrunebul gardaqmnas.

Tavisufali failebis gadagzavnis aseT meqanizms


safosto Calagebebs uwodeben. eleqtronuli fostis Set-
yobinebis momzadebisas gamgzavni miuTiTebs misaerTebeli
failis ganlagebis adgils. amasTan safosto klienti
asrulebs Sesabamis Canawers Setyobinebis saTauris erT-erT
velSi, sadac miuTiTebs failis saxelsa da gamoyenebuli
kodirebis meTods. kodirebis ZiriTadi meTodebia: MIME,
BinHex da UUEncode. Tanamedrove safosto klientebis
umravlesobas SeuZlia gaigos yvela es meTodi.

Setyobinebis miRebisas safosto klienti saSuale-


bas iZleva gamocalkevdes safosto Calagebebi da moxdes
misi Senaxva avtonomiuri failis saxiT miTiTebul adgilze.

safosto klientebis damatebiTi funqciebi


eleqtronuli fostis klientebis (programebis)
damatebiTi funqciebis daniSnulebaa momsaxurebis operaci-
ebis avtomatizaciis uzrunvelyofa an mocemul samsaxurTan
muSaobis gaumjobeseba.

86
saidentifikacio Canawerebis uzrunvelyofa. saiden-
tifikacio Canaweri ewodeba konkretul momxmarebelze
orientirebuli programebis gamarTvebis erTobliobas. Tu
programasTan muSaobs ramodenime adamiani, maSin zogierTi
safosto klienti TiToeuls saSualebas aZlevs Seqmnas
sakuTari saidentifikacio Canaweri da amiT miiRos
logikuri saqaRaldeebis sakuTari kompleqti. mxedvelobaSi
miiReba rom safosto serverTan mierTebisas xdeba mxolod
im Setyobinebebis CatvirTva, romlebic gankuTvnilia mimdi-
nare saidentifikacio Canaweris mflobelisaTvis. momxmareb-
lis Secvlisas xdeba saidentifikacio Canaweris Secvlac
da maSin SesaZlebelia sxva miRebuli Setyobinebebis kopi-
reba. usafrTxoebis dacvis mizniT saidentifikacio Canawe-
ris Secvlis operacias SeiZleba Tan axldes parolis
moTxovna.

saaRricxvo Canawerebis uzrunvelyofa. saaRricxvo


Canaweri ewodeba konkretul mimwodebelze eleqtronuli
fostis momsaxurebis gamarTvebis erTobliobas. Tu momxma-
rebels aqvs sxvadasxva serverze gaxsnili ramodenime
`safosto yuTi~, maSin zogierTi safosto klienti saSua-
lebas iZleva airCios mimdinare saaRricxvo Canaweri da
martivad moxdes maT Soris gadarTva.

WWW-s saaRricxo Canawerebis uzrunvelyofa. Tu


safosto klienti iyenebs Web-Mail saaRricxo CanawerebTan
muSaobas, maSin misi gamoyeneba SesaZlebelia, rogorc
`Cveulebriv~ eleqtronul fostasTan samuSaod aseve inter-
netze dafuZnebuli eleqtronuli fostis samsaxuris `sa-

87
fosto yuTebze~ misamarTavad. es funqcia damaxasiaTebelia
Web-brauzeris funqciebiT aRWurvili an Web-brauzeran
integrirebuli safosto klientebisaTvis.

HTML-formatTan muSaoba. Tu safosto klienti


iyenebs dokumentebis HTML-formats, es saSualebas qmnis
momzaddes, gaigzavnos, miiRos da daTvalierdes Setyobi-
nebebi, romlelbSic aris gaformebis iseTi elementebi, ro-
goricaa Sriftuli da feradi gaformeba, Calagebuli mul-
timediuri obieqtebi da sxva.

samisamarTo wignTan muSaoba. safosto programaSi


samisamarTo wigni aris safosto misamarTebis monacemTa
bazis marTvis saSualeba, romlic emsaxureba kontaqtebis
aRricxvas. kontaqtebi ewodeba samisamarTo wignis Canawe-
rebs, romelsac qmnis regularuli korespondenti da
Seicavs monacemebs adamianebsa da maTi eleqtronuli fos-
tis misamarTebze. samisamarTo wignTan muSaobis standar-
tuli funqciebia:

kontaqtis avtomatizirebuli Seqmna miRebuli Setyobi-


nebebis saTauris velidan aRebuli monacemebis safuZ-
velze.

axali Setyobinebebis Sablonis avtomatizebuli Seqmna


saWiro kontaqtis arCevis Semdeg;

kontaqtebis siis mowesrigeba dajgufebisa da daxa-


risxebis gziT.

Cadgmuli texsturi redaqtoris gafarToebuli


funqciebi.

88
teqsturi redaqtoris Tvisebebidan yvelaze sasur-
vel funqcias warmoadgens gansakuTrebiT mravalenovani
marTlweris Semowmebis saSualebebis arseboba. damatebiT
funqciebSi SeiZleba Sediodes mikrobrZanebebi mimarTvebisa
da xelmowerebis Sesatanad, aseve xelmowerebis generaciis
saSualebebi, maT Soris, SemTxveviTi amorCevis gziT winas-
war momzadebuli gare teqsturi failebidan. am xerxebiT
sargebloben safosto Setyobinebebis `gasaformeblad~ maT-
Si damamTavrebeli citatebis, aforizmebis, andazebis
CarTvisaTvis.

Setyobinebebis funqciebi. Cveulebriv am funqciebis


realizacia xdeba damatebiTi sistemiT, romelic gankuTv-
nilia POP3 da Web-Mail serverebze saaRricxvo Canawerebis
mdgomareobis Sesamowmeblad. ganasxvaveben Setyobinebis
qselur da avtonomiur saSualebebs. qseluri saSualebebi
muSaoben internetTan kavSiris seansebis dros da axor-
cieleben saaRricxvo Canawerebis periodul gamokiTxvas.
Setyobinebebis avtonomiuri saSualebebi muSaoben dadgeni-
li ganawesiT, amasTan maT SeuZliaT damoukideblad daam-
yaron daSorebuli SeRwevis kavSiri da saaRricxvo
Canawerebis Semowmebis Semdeg gawyviton igi. Setyobinebebis
SedarebiT ganviTarebul saSualebebs SeuZliaT gaanalizon
miRebuli Setyobinebis saTauri da moaxdinon Setyobinebis
gadamisamarTeba eleqtronuli fostis sxva misamarTze (iq,
sadac mocemul momentSi imyofeba saaRricxvo Canaweris
mflobeli) an kavSiris sxva saSualebebze (Cveulebrivi an

89
qseluri telefoni, peijeri, faqsmanqana). amasTan zogierT
programas SeuZlia miRebuli teqstis gaxmovanebac.

Setyobinebis signalis saxiT SeiZleba gamoyenebuli


iqnes xmovani an vizualuri signali (dialoguri fanjara).
axali fostis miRebis Sesaxeb Setyobinebebis saSualebaTa
umravlesobas SeuZlia signalis micema mocemuli programis
gaSvebisas, zogierTs ki friad egzotikuri saSualebiT,
magaliTad klaviaturis Suqdiodebis cimcimiT.

`safosto yuTebis~ marTvis saSualebebi. saTauris


velSi mocemuli monacemebis damaxasiaebeli gansxvaveba
Setyobinebis `tanis~ monacemebisagan maTi mcire zomebia. im
SemTxvevaSi, roca yoveldRiurad miRebuli Setyobinebebis
moculoba mniSvnelovania, mizanSewonilia im safosto
klientis gamoyeneba, romelic aRWurvilia serveridan
Setyobinebis CatvirTvamde saTauris velebis winaswari
daTvalierebis funqciebiT. es saSualebas iZleva ar moxdes
iseTi korespondenciebis CatvirTva, romelic ar iyo moT-
xovnili, Tavidan iqnas acilebuli safosto CalagebebiT
arasasurveli failebis miReba, waSlili iqnas Seuvsebel
velebiani Setyobinebebi. SerCevisa da waSlis yvela opera-
cia sruldeba uSualod serverze, rac amcirebs kavSiris
arxebis datvirTvas da maTi eqspluataciis xarjebs.

Setyobinebebis gafiltvra. saTauris velebis zemoT


aRwerili analizi SeiZleba Catardes avtomaturad prog-
ramuli filtrebis daxmarebiT. ase magaliTad, safosto
klientebi, romelTac aqvT filtraciis saSualebebi arasa-
survel Setyobinebes avtomaturad Slian da adresati maT

90
arasodes naxavs, xolo gamgzavni ar miiRebs cnobas imis
Sesaxeb, rom misi Setyobineba miRebulia da wakiTxulia.

gafiltvra gamoiyeneba "spamis" negatiur movlenas-


Tan sabrZolvelad. spami - esaa mouTxovneli koresponden-
ciis dagzavna. arsebobs sxvadasxva Sexeduleba spamis
kvalifikaciisadmi. kerZod, pirveli mimarTva, rogorc wesi,
spamad ar iTvleba - mas arc Tu iSviaTad iyeneben
eleqtronuli vaWrobis sareklamo samsaxurebi, magram
aramotivirebuli ganmeorebiTi mimarTva ukve iTvleba eleq-
tronuli fostiT sargeblobis wesebis darRvevad da SeiZ-
leba gasaCivrdes.

gafiltvris kidev erTi sasargeblo funqciaa miRe-


buli Setyobinebebis avtomaturi dajgufeba Tematur an
personalur folderebSi. ase magaliTad, velis To (vis)
Sinaarsis gaanalizebisas programas SeuZlia gaanawilos
miRebuli fosta sxvadasxva momxmareblis Sesabamis fol-
derebSi. am funqcias iyeneben mcire dawesebulebebSi, roca
ramodenime TanamSromeli iyenebs eleqtronuli fostis erT
saerTo saaRricxvo Canawers.

`Savi~ da `TeTri~ siebis uzrunvelyofa. gafil-


tvris saSualebebs SeuZliaT imuSaon safosto misamarTebis
winaswar momzadebul siebTan. `Savi~ ewodeba eleqtronuli
fostis misamarTebis sias, romelTagan miRebuli Setyobine-
bebic avtomaturad daiblokeba da nadgurdeba uSualod
serverze lokalur kompiuterSi CatvirTvis gareSe. `TeTri~
sia ki gamoiyeneba arCeuli Setyobinebebis gasaSvebad im

91
SemTxvevebSi, roca safosto klienti momarTulia yvela
miRebuli Setyobinebis blokirebaze.

dReisaTvis internetSi aris samsaxurebi, romlebic


aRricxaven eleqtronuli fostis etiketis damrRvev cnobil
spamerebs da sareklamo samsaxurebs. safosto klients
SeuZlia avtomaturad Seadaros Semomavali Setyobinebebis
gamomgzavnebis misamarTebi qseluri samsaxurebis monacemebs
da maTi rekomendaciebis safuZvelze dablokos miRebuli
korespondenciebi.

samuSaos Sesrulebaze TvaTvalisa da kontrolis


funqciebi. organizaciebisaTvis, romlebic moqalaqeebisagan
an sxva organizaciebisagan eleqtronuli fostis saSua-
lebiT iReben Setyobinebebis (mimarTvebis) did nakads, mniS-
vnelovania Semomavali dokumentebis moZraobisa da Sesru-
lebis efeqturi kontroli. did organizaciebSi, romlebic
weliwadSi aTasobiT mimarTvas amuSaveben am mizniT gamoi-
yeneba saqmiswarmoebis marTvis specialuri sistemebi. mcire
da saSualo organizaciebSi xSir SemTxvevaSi xerxdeba im
safosto klientiT dakmayofileba, romelsac aqvs Semsru-
leblebis adgilebis mixedviT Semomavali Setyobinebebis
moZraobis kontrolis Sesabamisi funqciebi.

rezervirebisa da arqivaciis funqciebi. im SemTxve-


vebSi, roca organizaciis eleqtronuli fosta gamoirCeva
gansakuTrebiT mniSvnelovani dokumentaciiT, maSin iyeneben
eleqtronuli fostasTan muSaobis im saSualebebs, romel-
Tac aqvT monacemebis SemWidroebul formatSi avtomaturi
rezervirebisa da arqivaciis funqciebi. aseTi funqciebis

92
arseboba mniSvnelovnad amaRlebs safosto programis saime-
dobasa da mdgradobas. ase magaliTad, safosto programis
mwyobridan gamosvlis SemTxvevaSi saSualeba iqmneba mTli-
anad aRdgenili iqnas mTeli mimowera samisamarTi wignis
monacemebis CaTvliT.

pasuxebis avtomaturi generaciisa da gadamisamar-


Tebis funqciebi. miRebul safosto Setyobinebaze pasuxis
avtomaturi generacia saSualebas iZleva daculi iqnes
eleqtronuli fostis eTika da operatiulad gaeces pasuxi
miRebul Setyobinebas xangrZlivad aryofnis SemTxvevaSic
ki. Cveulebriv, yvela miRebul Setyobinebaze gaicema stan-
dartuli pasuxi kavSiris droebiTi Seferxebis mizezis
miTiTebiT. Tu am SemTxvevaSi gamoyenebuli iqneba filt-
raciis funqcia, SesaZlebelia Semavali Setyobinebebis kla-
sifikacia gamgzavnis saxelis an Setyobinebis Temis mixed-
viT da Sesabamisad gansxvavebul Setyobinebebze gansxvave-
buli avtopasuxebis generacia. isini vinc xangrZlivad ar
imyofebian adgilze, avtopasuxis funqciasTan erTad iyene-
ben avtomaturi gadamisamarTebis funqciasac. sayovelTaod
miRebuli praqtikaa Web-Mail-is samsaxuris erTerT serverze
droebiTi `safosto yuTis~ Seqmna da masze im koresponden-
ciebis gadamisamarTeba, romelic miRebulia saaRricxvo
CanawerebiT POP3 serverze. vinaidan Web-ze dafuZnebul
eleqtronul fostasTan muSaobisaTvis ar aris saWiro arc
safosto klientis arseboba, arc misi gamarTva, droebiT
`safosto yuTTan~ muSaoben Cveulebrivi brauzeriT kav-
Siris nebismieri adgilidan. sadac ar unda imyofebodes

93
momxmarebeli mas yovelTvis aqvs saSualeba gadaaTvalieros
miRebuli eleqtronuli fosta erTerT xelmisawvdom Web-
kvanZze.

eqsport-importis funqciebi. formatebi, romlebSic


sxvadasxva safosto klientebi inaxaven eleqtronuli fos-
tis Setyobinebebs, SeiZleba gansxvavdebodnen. gansxvavebu-
lia aseve logikuri folderebis struqtura da Sida
samisamarTo wignebis monacemTa formatebi. eleqtronul
fostasTan muSaobis mZlavri programebi iZlevian sxva
programebis formatSi monacenebis eqsportirebis an piri-
qiT, importirebis saSualebas.

eleqtronuli fostis saSualebebis specialuri


funqciebi.
safosto saSualebebis specialuri funqciebi upir-
veles yovlisa uzrunvelyofen didi informaciuli nakade-
bis momsaxurebasTan dakavSirebul operaciebis avtomatiza-
cias da ZiriTadad gamoiyenebian biznesSi.

masobrivi dagzavnebis funqciebi. eleqtronuli


fostis Cvveulebrivi saSualebebi SesaZlebels xdian
gaigzavnos erTi Setyobineba ramodenime misamarTze aslis
(CC) velSi damatebiTi misamarTebis miTiTebiT. es sakmarisi
ar aris Tuki saWiroa aTasobiT safosto gzavnilebis
gagzavna, amasTan yovelTvis sasurveli ar aris, rom
klientma gaigos sxva adresatis misamarTebi am velis
Canawerebis mixedviT. aseT SemTxvevebSi xdeba safosto
programis integracia dagzavnis siebis samsaxurebTan..

94
dagzavnis siebi aris teqsturi faili, romelic warmoadgens
Cveulebriv monacemTa bazas, romelSic calkeuli Canawerebi
gamoyofilia standartul gamyofebiT " : " an tabulaciis
simboloTi. Setyobinebebis dagzavna xdeba siaSi mocemul
yvela misamarTze. programis damatebiTi saSualebebi aseve
SesaZlebels xdian:

miRebuli Setyobinebebis analizis safuZvelze avtoma-


turad Seitanos dagzavnis siaSi misamarTi (magali-
Tad, klientis Txovnis mixedviT xelmowera sainfir-
macio biuletenze, eleqtronul katalogze da a.S.);

avtomaturad amoiRos misamarTi dagzavnis siidan (maga-


liTad, klientis TxovniT misi misamarTiT reklamis
gagzavnis Sewyvetis SemTxvevaSi);

dajgufdes dagzavnis siebSi Canawerebi; mravali firma


ugzavnis axal klientebs erTi da imave Sinaarsis
werilebs (yuradRebisaTvis madlobas gadagixdiT),
xolo mudmiv klientebs sxva Sinaarsis werilebs
(axali winadadebebiT);

moZebnos erTnairi Canawerebi dagzavnis siebSi da


gaanadguros;

daadginos da gaauqmos ara aqtualuri Canawerebi (maga-


liTad, eleqtronuli fostis klientis misamarTis
Secvlis SemTxvevaSi).

saWiroa ganvasxvavoT masobrivi dagzavna da `sa-


fosto dabombva~. safosto dabombva aris masobrivi dag-
zavnebis gziT mouTxovneli korespondenciebiT `safosto

95
yuTis" gadavsebis mizanmimarTuli, borotuli aqcia. es aris
internetis sargeblobis wesebis uxeSi darRveva, romelTa
winaaRmdeg servisis provaiders SeuZlia administraciuli
zomebis miReba. zogierT SemTxvevaSi, sistemis funqcioni-
rebis ganzrax darRveva SeiZleba dakvalificirdes rogorc
samarTlebrivi danaSauli. aseT kvalifikacias mimarTaven
Tuki SesaZl;ebelia pirdapiri zianis arsebobis damtkiceba.

masobrivi dagzavna gamoirCeva imiT, rom Setyobi-


nebebi igzavneba sxvadasxva misamarTze. is ar warmoadgens
kanondarRvevas, Tumca yovelTvis ar Seesabameba servis-
provaiderTan dadebul xelSekrulebas. Cveulebriv praqtika
iTvaliswinebs, rom masobrivi dagzavnebis warmoebisaTvis
saWiroa xelSekrulebaSi Sesabamisi punqtis gaTvaliswineba
da finansuri mxaris ganxilva.

lokaluri SMTP-serveris funqciebi. korespondenci-


ebis masobrivi dagzavna servisis mimwodeblis mier SMTP-
serveris gamoyenebiT did dros moiTxovs, vinaidan serverze
iqmneba sxvadasxva klientisgan miRebuli Setyobinebebis
rigi. specialur SemTxvevebSi iyeneben safosto sistemebs,
romlebic iTavseben safosto klientisa da SMTP-serveris
funqciebs. isini saSualebas iZlevian gaigzavnos korespon-
denciebi SMTP serveris gverdis avliT da uzrunvelyofen
maRal warmadobas (ramodenime aTasi gzavnili saaTSi).
personalizaciis funqciebi. masobrivi dagzavnisas
mniSvnelovania calkeuli Setyobinebebis personalizacia.
igi mdgomareobs imaSi, rom TiToeul Setyobinebas aqvs
individualuri elementebi, magaliTad mimarTva (batono,

96
qalbatono, batonebo da a.S), adresatis saxeli da raime
personaluri cnobebi mis Sesaxeb. personalizacia srul-
deba safosto programis monacemTa bazasTan da dagzavnis
siebTan urTierTqmedebis gziT. Setyobineba mzaddeba pake-
tis saxiT, romelsac aqvs Serwymis velebi.. monacemebi Ser-
wymis velebSi Caismeba monacemTa bazidan dagzavnis siebSi
miTiTebuli parametrebis Sesabamisad. personalizaciis teq-
nologiis wyalobiT SesaZlebeli xdeba mniSvnelovnad
gaizardos sareklamo-marketingul kompaniebSi gamoxmaurebe-
bi, klientebis anketirebis warmoebisa da SemkveTTan ndobis
damyarebisaTvis. mocemul magaliTSi, suraTze 3,

pativcemulo <batono> <kikviZe>!

<21.04.00> Tqven SeukveTeT Cvens maRazias wigni


<i. WavWavaZe. tomi 2.>. vimedobnebT, igi miiReT
droulad da SesaZlebelad CaTvliT SemdgomSic
isargebloT Cveni momsaxurebiT.

gatyobinebT, rom dawyebuli <15.12.00>-dan gayidvaSi


iqneba axali wigni analogiuri TematikiT <i. WavWavaZe
tomi 3.>. rogorc mudmiv klients, Tqven mogecemaT
damatebiTi SeRavaTi <15> procenti fasdaklebiT.
viRebT SekveTebs.
didi pativiscemiT:
"sasargeblo wigni"-is samsaxuri administracia
sainformacio samsaxuris Setyobinebebi gaegzavneba
mxolod im klientebs, visac surT regularulad
Seityon gayidvaSi miRebuli wignebis Sesaxeb. Tu Tqven
gsurT uari TqvaT regularuli Setyobinebis miRebaze,
gTxovT gamogzavnoT Cvens misamarTze nebismieri
Setyobineba TemiT Unsubscribe.
.

sur. 3 Setyobinebis personalizacia Serwymis velebis gamoyenebiT

97
Serwymis velebi Casmulia kuTxur frCxilebSi. Setyobinebis
mom-zadebisas monacemebi maTTvis monacemTa bazidan aiReba.

daSorebuli administrirebis funqciebi. zogierT


safosto klients SeuZlia ara mxolod gaugzavnos
Setyobinebis signali daSorebuli kavSiris saSualebebs,
aramed miiRos kidec maTgan mmarTveli signalebi. safosto
sistemebis daSorebuli marTva xdeba telefonis aparatebis
daxmarebiT, romelTac aqvT nomrebis tonaluri akrefis
reJimi. kavSiris damyarebis Semdeg sistema aRiqvams
cifruli nakrebis signalebs, rogorc brZanebebs. msgavsi
sistemebi saSualebas iZlevian gadamisamarTdes miRebuli
Setyobineba an avtomaturad gaigzavnos winaswar momza-
debuli pasuxis erT-erTi varianti. SesaZlebelia aseve
xmovani Setyobinebis gagzavna, romelic nakarnaxevia
daSorebuli satelefono aparatidan.

eleqtronuli fostis eTika


etiketis moTxovnebis mixedviT eleqtronul fos-
tas ukavia Sualeduri mdgomareoba Cveulebrvi fostasa da
satelefono kavSirs Soris. es moTxovnebi ufro mkacria,
vidre Cveulebrivi mimowerisas, magram arc ise mkacri,
rogorc satelefono urTierTobisas. eleqtronuli fosta
SeiZleba ganvixiloT rogorc `gadadebuli satelefono
zari~, amitom ar aris aucilebeli mimarTvis drois gaT-
valiswineba.
eleqtronuli fostis eTikis ganxilvisas cal-
calke ganixileba samsaxurebrivi da piradi mimowera.

98
samsaxurebrivSi igulisxmeba mimowera organizaciebs Soris
an organizaciebsa da kerZo pirebs Soris.

samsaxurebrivi mimoweris eTika.


Setyobinebis momzadebisas aucilebelia saTa-
uris yvela velis Sevseba. Setyobinebaze Seuvsebeli
velebiT pasuxi SesaZlebelia ar movides, vinaidan avto-
maturi filtraciis saSualebebs SeuZliaT ar dauSvan
miRebuli Setyobineba adresatamde.
Setyobinebis Sinaarsi (tani) unda iyos mokle.
masSi unda iyos aRwerili mimarTvis mizezebi da mkafiod
gamoxatuli konkretuli Txovna (moTxovna). swored Txovna
(moTxovna) warmoadgens gadawyvetilebis miRebis safuZvels
sapasuxo Setyobinebis SesrulebisaTvis. moTxovnis mkafiod
formulirebis gareSe pasuxi ar aris garantirebuli.
eleqtronuli fostis SetyobinebaSi gamoxa-
tuli Txovna an moTxovna, ar unda moiTxovdes adre-
satisagan eleqtronuli fostis garda sxva kavSiris sa-
Sualebebis gamoyenebas. rogorc wesi, upasuxod rCeba
romelime Web-kvanZze stumrobis, faqsis gagzavnis an miTi-
Tebul nomerze telefoniT darekvis Sesaxeb TxovniT
mimarTva.
eleqtronuli fostis Setyobinebebze pasuxis
vadaa 24 saaTi. pasuxis Sinaarsi unda Seesabamebodes
moTxovnis Sinaarss. Tu srulfasovani pasuxis gacema am
droSi ar xerxdeba, saWiroa gaices formaluri pasuxi
gadawyvetilebis miRebis mosalodneli vadis miTiTebiT.

99
pasuxis miuReblobis SemTxvevaSi saWiroa
Semowmdes sworad iyo Tu ara daculi Setyobinebaze
formaluri moTxovnebi (velebis Sevseba, mosalodneli
reaqciis mkafio miTiTeba, Setyobinebis avtoris xelmowera).
samsaxurebrivi mimowerisas ganmeorebiTi mimarTvebi dasaS-
vebia mxolod drois garkveuli intervalis Semdeg, ara
naklebi erTi kvirisa (Tu garemoebebi saSualebas iZleva
ukeTesia Setyobinebebs Soris orkviriani intervalis dacva).
ufro xSiri mimarTvebi ganxilul iqnas rogorc spam-i, ris
Semdegac mimarTvis wyaros blokireba moxdeba filtraciis
saSualebebiT.
samsaxurebriv mimoweraSi failebis gada-
sagzavnad safosto Calagebebis meqanizmis gamoyeneba
dasaSvebia mxolod partnioris pirdapiri TxovniT. ar unda
moxdes araviTari safosto Calagebebis gagzavna sakuTari
iniciativiT.
eleqtronuli fostiT Calagebuli failiT
mouTxovneli Setyobinebis miRebis SemTxvevaSi, safosto
Calagebebi unda ganadgurdes gauxsnelad, waukiTxavad.
bevri safosto klientis susti mxare dakavSirebulia
safosto Calagebebis arakoreqtul damuSavebasTan. aseT
sisusteebs xSirad iyeneben borotmzraxvelebi kompiute-
ruli sistemebis funqcionirebis darRvevis mizniT.
Tu safosto Calagebebis gagzavna SeTan-
xmebulia orive mxaris mier, saWiroa Sefasdes gadasagzavni
failis zoma. dasaSvebad iTvleba zoma 100 k.baitamde. Tu
realuri zoma metia, saWiroa amis Sesaxeb winaswar ecnobos

100
partniors (kavSiris nebismieri saSualebis gamoyenebiT).
winaswari gafrTxilebis aucilebloba dakavSirebulia
imasTan, rom adresatis safosto klienti SeiZleba momar-
Tuli iyos didi zomis Calagebebis mqone Setyobinebebis
dablokvaze. zogierTi safosto programa saSualebas iZleva
`daiWras~ grZeli safosto Calagebebi mokle fragmentebad,
romlebic ramdenime jerze gadaigzavneba. am SemTxvevaSi
winaswaraa saWiroa imaSi darwmuneba, rom adresatis sa-
fosto klients (safosto programas) SeuZlia maTi sworad
awyoba.

piradi mimoweris eTika.


Setyobinebis momzadebisas aucilebelia saTa-
uris yvela velis Sevseba. Setyobinebaze Seuvsebeli
velebiT pasuxi SeiZleba ar movides zemoT aRniSnuli
mizezebis gamo.
aramarTebulia ucnob pirebTan mimarTva,
romlebic ar aqveyneben Tavis misamarTs qselSi an masobrivi
informaciis saSualebebSi. ukiduresi aucileblobis
SemTxvevaSi saWiroa Setyobinebis pirvel striqonebSi ward-
gena da axsna Tu saidan gaxda cnobili misamarTi.
pirad mimarTvaze pasuxis vada ar aris
reglamentirebuli. misi dadgena xdeba or partniors Soris
urTierTobis arsebuli praqtikiT. Tu aseTi praqtika ar
arsebobs (pirveli mimarTvisas), pasuxi unda gaeces 24
saaTis ganmavlobaSi.

101
pasuxis momzadebisas saWiroa gamoyenebul iq-
nas originaluri Setyobinebis ena da kodirebis simbolo-
ebi.
ucnobi pirisaTvis gagzavnil Setyobinebaze
pasuxis miuReblobis SemTxvevaSi ganmeorebiTi mimarTva
dauSvebelia da ganixileba rogorc spam-i.
ucnobi wyarodan mouTxovneli Setyobinebis
miRebis SemTxvevaSi ar aris rekomendirebuli pasuxis
gacema mimarTvis Sewyvetis TxovniTac ki. internetSi aris
samsaxurebi, romlebic axdenen eleqtronuli fostis misa-
marTebis Segrovebas sareklamo kompaniebisaTvis miyidvis
mizniT. klientisagan nebismieri pasuxis miRebis faqti
amtkicebs misamarTis arsebobas, mniSvnelovnad amaRlebs mis
komerciul faseulobas sareklamo samsaxurebisaTvis, xels
uwyobs misamarTis axal gadayidvas da Sesabamisad, mxolod
zrdis arasasurveli Setyobinebebis moculobas.
Calagebuli failebis mqone mouTxovneli Set-
yobinebebis miRebisas isini gauxsnelad unda ganadgurdes.
es moTxovna kategoriulia, igi vrceldeba iseT failebzec
ki romlebic miRebulia axlobeli adamianebisagan, megob-
rebisa da nacnobebisagan.
Calagebuli failis gagzavnis aucileblobis
SemTxvevaSi saWiroa winaswar partnioris gafrTxileba
calke SetyobinebebiT, winaaRmdeg SemTxvevaSi es faili
ganadgurdeba. Tu Calagebuli faili didi zomisaa (100 k
baitze meti), saWiroa ara mxolod adresatis winaswar
gafrTxileba, aramed misi Tanxmobis miReba - gadagzavnaze.

102
eleqtronuli fostis SeTanxmebebi.
samsaxurebrivi mimowerisaTvis gamoiyeneba is ena da
simboloebis kodirebis is meTodi, romelic damtkicebulia
mocemul organizaciaSi, imisgan damoukideblad Tu romel
enaze da romeli kodirebiT miiReba Setyobinebebi
korespondentisagan. gaurkvevlobis SemTxvevaSi saWiroa
mimarTva uflebamosil pirze, magaliTad sistemur
administratorze.
piradi mimowerisas sapasuxo Setyobinebebis
momzadebisas saWiroa imave enisa da kodirebis meTodis
gamoyeneba, romelic gamoyenebulia sawyis SetyobinebaSi.
eleqtronuli fostis Setyobinebebis momzadebisas
gamoiyeneba egreT wodebuli emotikonebi da abreviaturebi.
emotikoni aris avtoris emociebis gadmosacemad gankuTv-
nili simboloebis kombinacia. abreviatura aris sayovel-
Taod miRebuli sityvis Semokleba, romelic gamoiyeneba
klaviaturidan informaciis Setanis gamartivebisaTvis. ro-
gorc wesi, emotikonebisa da abreviaturebis gamoyeneba
Semoifargleba piradi mimoweriT. samsaxurebriv mimoweraSi
maTi gamoyeneba arasasurvelia. emotikonebs qmnian simbolo-
ebis klaviaturuli kombinaciis gamoyenebiT. gamosaxulebebi
unda aRviqvaT warmosaxviT 90-iT mobrunebuli saaTis isris
mimarTulebiT.
mag: :-)-Rimili; :-/ ironia; :-(- dardi; da sxva
SesaZlo emotikonebis raodenoba aseulobiT izome-
ba. maTi gamoyeneba SesaZlebels xdis gamococxldes ara-
formaluri mimowera, magram amasTan saWiroa zomierebis

103
dacva. emotikonebis daniSnulebaa martivi da gasagebi
grZnobebis gadacema da ara partnioris dayeneba gamocanis
winaSe.
yvelaze farTod gamoyenebuli abreviaturebidan ki
unda avRniSnoT Semdegi:

BTW - by the way - sxvaTaSoris......

IMNO - in my humble opinion - Cemi mokrZalebuli azriT.......

AFAIK - as for as I know - ramdenadac CemTvis cnobilia.........

FYEO - for you eyes only - mkacrad Cvens Soris..........

FYI - for your information - cnobisaTvis...........


abreviaturebi gansakuTrebiT xSirad gamoiyeneba
axali ambebis jgufze mimarTuli eleqtronuli fostis
SetyobinebebSi (telekomferenciebi). Cveulebriv maT iyeneben
mxolod maSin, roca partniorTan eleqtronuli urTierTo-
bebis praqtika ukve Camoyalibebulia.

eleqtronuli fostis usafrTxoeba.


usafrTxoebis TvalsazrisiT, eleqtronul fostas-
Tan muSaobisas arsebobs Semdegi saxis saSiSroebebi:

konfidencialuri informaciis gaJonva;

momsaxurebaze uaris Tqma;

kompiuteruli virusiT dazianeba;

kompiuterSi aqtiuri Semadgenlobis SeRweva.


konfidencialuri informaciis gaJonvis Tavidan
acilebis mizniT safosto gacvlebisas iyeneben simetriuli
da arasimetriuli kriptografiis meTodebs. simetriuli

104
kriptografis dros orive mxare iyenebs daSifvrisa da
gaSifvris erTnair programul uzrunvelyofas. arCeuli
gasaRebiT (paroli) Setyobinebis daSifvrisas gamgzavni
atyobinebs adresats gasaRebs kavSiris alternatiuli
saSualebebis, magaliTad telefonis gamoyenebiT. arasimet-
riuli daSifvris dros Setyobinebas gamgzavni daSifravs
mimRebis serTipikatis daxmarebiT (Ria gasaRebi). Tanamed-
rove safosto klientebis umravlesoba avtomaturad asru-
lebs am operaciebs, rogorc gamgzavnisaTvis, ise adre-
satisaTvis SeumCnevlad.
`momsaxurebaze uaris Tqmad~ wodebuli saSiSroeba
dakavSirebulia adresatis safosto serverebis wyobile-
bidan mizanmimarTul gamosvlasTan, magaliTad Setyobinebe-
biT fostis gadavsebasTan. sawinaaRmdego zomad iyeneben
jer erTi, iseT safosto klientebs, romelTac SeuZliaT
serverze miRebuli Setyobinebis gaanalizeba momxmareblis
kompiuterSi CatvirTvamde da meore, `safosto yuTis~
gadavsebis Tavidan asacileblad saWiro ar aris sakuTari
eleqtronuli fostis misamarTis farTod afiSireba. Tu ki
aucilebelia misamarTis gamoqveyneba, Web-Mail-is erTerT
ufaso samsaxurSi xsnian saaRricxvo Canawers da droebiT
mas iyeneben. sakuTari misamarTis qselSi gagzavnisas
saWiroa imis mxedvelobaSi miReba, rom arseboben avtoma-
turi programuli saSualebebi romelTac SeuZliaT nebis-
mieri tipis failis daTvaliereba maTSi E-Mail-is misamar-
Tebis moZebnis mizniT. Cveulebriv es saSualebebi doku-
mentSi eZeben `@~ simbolos, amitom mas cvlian raime sxva

105
simboloTi, romelic gasagebia adamianisaTvis, magram ara
programisaTvis, magaliTad ase:
myname@absd.com-is nacvlad iyeneben: myname#absd.com ufro
saimedoa meTodi, roca adresatis saxelis nacvlad gamoi-
yeneba standartuli Sabloni, magaliTad NOSPAM, nacvlad:
myname@absd.com iyeneben: nospammyname#absd.com imas rom
TavsarTi `nospam~ unda Camocildes, momxmarebeli Tavad
unda mixvdes.
eleqtronuli fostis saSualebiT SesaZlebelia
rogorc `klasikuri~ kompiuteruli ise specialuri `safos-
to~ virusebis miReba. klasikuri virusebi vrceldeba Ses-
rulebadi failebis (programebi) saxiT, romlebic Calage-
bulia eleqtronuli fostis SetyobinebaSi. aseTi meTodiT
SeiZleba daziandes nebismieri kompiuteruli sistema, gamo-
yenebuli safosto klientisagan damoukideblad. eleqtro-
nuli fostis SetyobinebebTan erTad miRebuli yvela Ses-
rulebadi faili potenciurad saSiSia, maSinac ki, Tu isini
miRebulia nacnobebisagan. saWiroa gvaxsovdes, rom eleqt-
ronuli fosta arasasurveli saSualebaa programebis gacv-
lisaTvis. Tu aucilebelia vinmesTan sasargeblo programis
gaziareba, saWiroa ara TviT programis gagzavna, aramed
cnobebis miwodeba imis Sesaxebm Tu sad SeiZleba misi
mopoveba. SedarebiT sasargeblo da Semowmebuli samsaxureb-
rivi programebi qselSi unda iyos gamoqveynebuli. am
SemTxvevaSi werilis teqstSi sakmarisia moyvanili iqnas
misi URL-misamari

106
`safosto virusebis~ muSaobis meqanizmi emyareba
calkeul safosto programebSi arsebuli "sisusteebis" ga-
moyenebas. SedarebiT xSirad virusul Tavdasxmas ganicdian
standartuli programuli uzrunvelyofis momxmareblebi,
kerZod programisa Outlook Exproler. `safosto virusis~
amoqmedebisaTvis arcaa saWiro im failis Sesruleba, rome-
lic safosto Calagebis saxiTaa miRebuli, sakmarisia misi
mxolod gaxsna. swored amitom, eleqtronuli fostis
eTikis ganxilvisas aRniSnuli iyo, rom araa rekomendi-
rebuli safosto Calagebebis gagzavna mimRebis winaswar
gafrTxilebis gareSe, xolo Calagebuli failebis mqone
Setyobinebebis moulodneli miRebisas saWiroa misi ganadgu-
reba daTvalierebis gareSe.

107
Tavi 4. kompiuteruli usafrTxoeba

4.1 kompiuteruli usafrTxoebis cneba.


usafrTxoebis cneba gamoTvliT teqnikaSi gulisx-
mobs kompiuteris saimedo muSaobas, mniSvnelovani
monacemebis saimedo Senaxvas, uflebis ar mqone pirebis mier
cvlilebebis Setanisagan informaciis dacvas, eleqtronuli
kavSiriT mimoweris saidumloebis dacvas da sxva. ra Tqma
unda, yovel civilizebul qveyanaSi moqalaqeebis usafrTxo-
ebas kanoni icavs, magram gamoTvliTi teqnikis sferoSi
sakanonmdeblo praqtika sustadaa ganviTarebuli, xolo
kanonSemoqmedebiTi procesi ver uswrebs teqnologiebis
ganviTarebas, amitom kompiuteruli sistemebis muSaobis
saimedoba ZiriTadad TviTdacvis zomebzea damyarebuli.
kompiuterisaTvis mTavar safrTxes e.w. programa-virusebi
warmoadgenen.

kompiuteruli virusebi.
kompiuteruli virusi aris sxva programaSi an
dokumentSi, an monacemebis matareblebis gansazRvrul
areebSi CarTuli programuli kodi, romelic asrulebs
arasanqcirebul moqmedebebs mis matarebel kompiuterze.

kompiuteruli virusebebis ZiriTad tipebs warmoadgenen:


programuli virusebi;
CamtvirTavi virusebi;
makrovirusebi.

108
programuli virusebi.
programuli virusebi aris gamoyenebiT programebSi
miznobrivad Canergili programuli kodis blokebi. daviru-
sebuli programebis amuSavebisas xdeba masSi Cadebuli
virusuli kodis amuSaveba. am kodis muSaoba iwvevs momx-
mareblisagan SeumCnevel cvlilebebs xisti diskebis fai-
lebis sistemaSi an/da sxva programebis SinaarsSi. maga-
liTad, virusul kods SeuZlia sxva programebis `sxeulSi~
TviTwarmoqmna. am process gamravlebas uwodeben. garkveuli
drois gasvlis Semdeg, Seqmnis ra sakmarisi raodenobis
asls, programuli virusi gadadis damangrevel moqmedebaze:
programisa da operaciuli sistemis muSaobis darRvevaze,
xist diskze Senaxuli informaciis ganadgurebaze da sxva.
am process virusul Setevas uwodeben.
yvelaze damangrevel virusebs SeuZliaT gamoiwvion
xisti diskis gadaformateba. vinaidan diskis gadaformateba
sakmarisad xangrZlivi procesia, romelic ver Sesruldeba
momxmareblis SeumCnevlad, amitom xSir SemTxvevaSi, progra-
muli virusebi xisti diskis sistemur seqtorebSi
monacemebis ganadgurebiT Semoifarglebian, rac failebis
sistemis dakargvis tolfasia. aseT SemTxvevaSi xisti diskis
monacemebi xeluxlebelia, magram maTi gamoyeneba specia-
luri saSualebebis gareSe SeuZlebelia, vinaidan ucnobia
diskis romeli seqtori romel fails ekuTvnis. monacemebis
aRdgena am SemTxvevaSi Teoriulad SesaZlebelia, magram am
samuSaoebis Sromatevadoba Zalze maRalia.

109
iTvleba, rom arc erT viruss ar SeuZlia
mwyobridan gamoiyvanos kompiuteris aparatuli saSualebebi.
magram, aris SemTxvevebi, rodesac kompiuteris aparatuli
da programuli uzrunvelyofa imdenadaa erTmaneTTan
dakavSirebuli, rom programuli dazianebis aRmofxvra
mxolod aparatuli saSualebebis SecvliT xerxdeba. ase
magaliTad, umravles Tanamedrove deda plataSi Setana-
gamotanis sabazo sistema (BIOS) inaxeba mudmiv mexsierebis
mowyobilobaSi (e.w. fleS-mexsiereba). zogierTi programuli
virusebi BIOS-is monacemebis gasanadgureblad iyeneben swo-
rad fleS-mexsierebis mikrosqemaSi informaciis gadaweris
SesaZleblobas. aseT SemTxvevaSi kompiuteris muSaobis
unarianobis aRsadgenad saWiroa an im mikrosqemebis Secvla,
romelSic Senaxulia BIOS, an misi gadaprogrameba spe-
cialuri programuli saSualebebiT.
programuli virusebi kompiuterSi vrceldebian
Seumowmebeli gare matareblebis gamoyenebiT (disketebi,
kompaqtdiskebi da a.S) an internetidan miRebuli progra-
mebis gaSvebiT. gansakuTrebuli yuradReba unda mieqces
sityvas `gaSvebiT~, Cveulebrivad davirusebuli failebis
aslis gakeTebisas kompiuteri ar SeiZleba davirusdes.
amitom, internetiT miRebuli yvela faili unda Semowmdes
usafrTxoebaze, xolo Tu miRebulia mouTxovneli mona-
cemebi ucnobi wyarodan, igi unda ganadgurdes dauTvali-
ereblad. virusuli programebis gavrcelebis Cveulebrivi
xerxia eleqtronuli werili `rekomendaciiT~ amoviRoT da
gavuSvaT TiTqosda sasargeblo programa.

110
CamtvirTavi virusebi.
CamtvirTavi virusebi programuli virusebisagan
gavrcelebis meTodiT gansxvavdebian. isini azianeben ara
programul failebs, aramed, diskuri mexsierebis gansazRv-
rul sistemur areebs. amas garda CarTul kompiuterSi maT
SeuZliaT droebiT ganTavsdnen operatiul mexsierebaSic.
Cveulebrivad daviruseba xdeba kompiuteris
CatvirTvis mcdelobisas iseTi diskuri matareblebidan,
romlis sistemuri are Seicavs CamtvirTav viruss. maga-
liTad, kompiuteris moqnili magnituri diskidan CatvirT-
visas, Tavdapirvelad virusi SeaRwevs operatiul mexsiere-
baSi, xolo Semdeg xisti diskis CamtvirTav seqtorSi.
SemdegSi, es kompiuteri Tavad xdeba virusis gavrcelebis
wyaro.
makrovirusebi.
es virusebis gansakuTrebuli kategoriaa, romlebic
azianeben iseT dokumentebs, romlebic Sesrulebulia im
programebSi romlebsac aqvT, egreTwodebuli, makrobrZane-
bebis Sesrulebis saSualebebi. kerZod, aseT dokumentebs
miekuTvnebian teqsturi procesoris Microsoft Word dokumen-
tebi (maT .doc gafarToeba aqvT). daviruseba xdeba dokumentis
gaxsnisas programis fanjaraSi Tu ki masSi gamorTuli ar
aris makrobrZanebebis Sesrulebis SesaZlebloba. ise, ro-
gorc sxva tipis virusebis, am virusis Semotevis Sedegi
SeiZleba iyos rogorc SedarebiT uwyinari aseve damangre-
velic.

111
4.2 kompiuteruli virusebisagan dacvis meTodebi.
kompiuteruli virusebidan dacvis sami xerxi
arsebobs.
virusebis Semotanis acileba;
virusebis Semotevis acileba, Tu ki virusi mainc
Semovida;
damangreveli Sedegebis acileba, Tu ki Semoteva mainc
moxda,
Sesabamisad dacvis realizaciis sami moTodi
arsebobs:
dacvis programuli meTodebi;
dacvis aparatuli meTodebi;
dacvis organizaciuli meTodebi.
mniSvnelovani informaciis dacvis sakiTxSi xSirad
iyeneben yofiT midgomas: `avadmyofoba ukeTesia aviciliT,
vidre vumkurnaloT~. samwuxarod swored es iwvevs umetesad
damangrevel Sedegebs. SevqmniT ra bastionebs kompiuterSi
virusebis SeRwevis gzaze, ar SeiZleba daveyrdnoT maT da
davrCeT maTi damangreveli Setevis Semdeg moqmedebisaTvis
moumzadebelni. amasTan erTad, virusuli Seteva ar aris
mniSvnelovani monacemebis dakargvis erTaderTi da yvelaze
gavrcelebuli mizezi. arseboben programuli Cavardnebi,
romelsac SeuZlia gamoiyvanon mwyobridan operaciuli
sistema, agreTve aparatuli Cavardnebi, romelsac SeuZlia
gaxados xisti diski muSaobis uunaro. yovelTvis arsebobs
kompiuteris dakargvis albaToba monacemebTan erTad,
moparvis, xanZris an sxva stiqiuri ubedurebis gamo.

112
amitom usafrTxoebis sistemis Seqmna pirvel rigSi
saWiroa daiwyos `bolodan~ - nebismieri moqmedebiT
gamowveuli damangreveli Sedegebis Tavidan acilebiT,
iqneba es virusuli Seteva, gaqurdva Tu xisti diskis
mwyobridan gamosvla. monacemebTan saimedo da usafrTxo
muSaoba miiRweva mxolod maSin, rodesac nebismieri
moulodneli movlena, maT Soris kompiuteris sruli
fizikuri ganadgureba ar gamoiwvevs katastroful Sedegebs.

antivirusuli dacvis saSualebebi. informaciis


dacvis ZiriTad saSualebas warmoadgens mniSvnelovani
monacemebis saTadarigo aslebis gakeTeba. zemoT
CamoTvlili mizezebiT informaciis dakargvis SemTxvevaSi
xist diskebs gadaaformateben da xelaxali eqsploatacii-
saTvis amzadeben. `sufTa~ daformatebul diskze ayeneben
distributul kompaqtdiskidan operaciul sistemas, Semdeg
aseve distriburuli matareblidan ayeneben yvela aucile-
bel programul uzrunvelyofas. kompiuteriis aRdgena
mTavrdeba saTadarigo aslebidan monacemebis aRdgeniT.
monacemebis rezervirebisas mxedvelobaSi unda
gvqondes is, rom internetis qselis samsaxurebTan mimarTvis
yvela saregistracio da parolis monacemebi calke unda
Seinaxos. mizanSewonili araa maTi kompiuterebze Senaxva.
Cveulebrivad Senaxvis adgilia samsaxurebrivi dRiuri
ganyofilebis xelmZRvanelis seifSi.
saTadarigo aslebis Seqmnis RonisZiebebis Sedgeni-
sas aucilebelia gaviTvaliswinoT, rom saTadarigo aslebi
inaxebodes kompiuterisagan damoukideblad. magaliTad, igi-

113
ve kompiuteris sxva xist diskze saTadarigo aslis Senaxva
mxolod usafrTxoebis iluzias qmnis. SedarebiT axals da
sakmarisad saimedo xerxs mniSvnelovani da ara komfidencia-
luri monacemebis Sesanaxad warmoadgens daSorebuli ser-
verebis Web-papkaSi internetSi maTi Senaxva. aris samsa-
xurebi, romlebic ufasod sTavazoben momxmarebels
ramodenime megabaitamde sivrces monacemebis Sesanaxad.
komfidencialuri monacemebis saTadarigo pirebs
inaxaven gare matareblebze, romlebsac inaxaven seifSi,
sasurvelia sxva SenobaSi. saTadarigo pirebis momzadebis
saorganizacio gegmis damuSavebisas iTvaliswineben ara
nakleb ori saTadarigo piris Seqmnas sxvadasxva adgilze
SenaxviT. maT Soris asruleben rotacias. magaliTad, kviris
ganmavlobaSi yoveldRe gadaaqvT monacemebis aslebi
saTadarigo kompleqtze `A~, xolo erTi kviris Semdeg maT
cvlian kompleqtiT `B~ da a.S.
informaciis dacvis damxmare saSualebas warmoad-
gens antivirusuli programebi da dacvis aparatuli saSu-
alebebi. magaliTad, mTavar plataze gadamrTvelis ubralo
amorTva ar miscems mudmivi mexsierebis programirebuli
mikrosqemis waSlis saSualebas, imis miuxedavad Tu vin
Seecdeba amis gakeTebas: kompiuteruli virusi, boroti Tu
araswori momxmarebeli.
arseboben sakmarisad bevri antivirusuli dacvis
programebi. isini iZlevian Semdeg SesaZleblobebs:
1. gare matareblebze (mag. moqnil diskze) xisti diskis
`saxis~ Seqmna. xisti diskis sistemuri aris

114
monacemebis dazianebisas diskis Senaxuli `saxe~
iZleva Tu yvela monacemebis ara umetesi nawilis
aRdgenis saSualebas. am saSualebiT SeiZleba daic-
vaT monacemebis dakargva aparatuli Cavardnebisas da
xisti diskis araswori daformatebisas.
2. xisti diskebis regularuli skanireba virusebze Cveu-
lebrivad, avromaturad sruldeba kompiuteris yove-
li CarTvisas da gare matareblebis wamkiTxav mowyo-
bilobaSi yoveli Cadebisas. skanirebisas mxedveloba-
Si misaRebia is, rom antivirusuli programa viruss
eZebs programis kodisa da monacemTa bazaSi ar-
sebuli misTvis cnobili virusebis kodebis Sedare-
biT. Tu monacemTa baza moZvelebulia, xolo virusi
axali, programis skanireba mas ver aRmoaCens. saimedo
muSaobisaTvis saWiroa antivirusuli programebis ga-
naxleba. ganaxlebis sasurveli periodia or kviraSi
erTxel; dasaSvebia sam TveSi erTxel. magaliTisaT-
vis, damangreveli Sedegebi virusis W95.CIH.1075 (Cer-
nobili), romelmac 1999 wlis 26 aprils gamoiwvia asi
aTasobiT kompiuterze informaciis ganadgureba iyo
ara misgan Tavdacvis uqonloba, aramed am saSualebe-
bis (antivirusuli bazis) ganaxlebis dayovneba.
3. failis zomebisa da sxva atributebis Semowmeba. ram-
denadac zogierTi kompiuteruli virusebi gamravle-
bis etapze cvlian davirusebuli failebis zomebs,
makontrolebeli programebi aRmoaCenen maT moqmede-
bas da afrTxileben momxmarebels.

115
4. xist diskTan mimarTvis kontroli. ramdenadac, kom-
piuteruli virusebis saSiSi operaciebi ase Tu ise
mimarTulia xist diskze Cawerili monacemebis modi-
fikaciisaken, antivirusul programebs SeuZliaT akon-
trolon masTan mimarTvebi da gaafrTxilon momxmare-
beli saeWvo aqtivobis SemTxvevaSi.

4.3 informaciis dacva internetSi.


internetSi muSaobisas mxedvelobaSi unda viqonioT
is, rom ramdenadac saerTaSoriso qseli Riaa TviToeuli
klientisaTvis, imdenad misi kompiuteruli sistemis resur-
sebi garkveul pirobebSi Riaa yvelasaTvis vinc flobs amis
aucilebel saSualebas.
kerZo momxmareblisaTvis es faqti gansakuTrebul
rols ar TamaSobs, magram amis codna aucilebelia, rom ar
davuSvaT im qveynebis kanonmdeblobis damrRvevi moqmedebebi,
romelTa teritoriazecaa ganlagebuli internetis servere-
bi. aseT moqmedebebs ganekuTvnebian kompiuteruli sistemis
muSaobis unarianobis darRvevis ganzraxuli an uneblie
cdebi. daculi sistemebis `gatexva~, iseTi programebis
gamoyeneba da gavrceleba, romlebic arRveven kompiuteruli
sistemebis muSaobis unarianobas (nawilobriv, kompiuteruli
virusebi). saerTaSoriso qselSi muSaobisas unda gvaxsov-
des, rom absoluturad yvela moqmedeba fiqsirdeba da
aRiricxeba specialuri programuli saSualebebiT da in-
formacia, rogorc kanonieri ise ukanono moqmedebaze sad-
Rac aucileblad grovdeba. amgvarad, internetSi informa-

116
ciis gacvlas unda mivudgeT, rogorc mimoweras,
Cveulebrivi safosto Ria baraTebis gamoyenebiT. informacia
Tavisuflad moZraobs orive mxares, magram sazogadod
xelmisawvdomia informaciuli procesis yvela monawilisaT-
vis. es exeba masiuri gamoyenebisaTvis Ria internetis yvela
samsaxurs, magram Cveulebrivi safosto kavSirSic Ria
baraTebis gverdiT arseboben safosto konvertebi. safosto
konvertebis gamoyeneba mimowerisas ar niSnavs rom part-
niorebs dasamali aqvT rame. maTi gamoyeneba Seesabameba
didi xniT damkvidrebul istoriul tradiciebs da sazo-
gadoebis moralur-eTikur normebs. informaciis dasacavad
analogiuri `konvertebis~ saWiroeba internetSic arsebobs.
dRes interneti ar warmoadgens marto urTierTobebis
saSualebas da universalur sacnobaro sistemas. masSi
moZraobs saxelSekrulebo da finansuri valdebulebebi,
romelTa dacvis aucilebloba saWiroa, rogorc daTvalie-
rebis ise falsifikaciisagan. 1999 wlidan moyolebuli
interneti xdeba eleqtronuli komerciis mZlavri saSuale-
ba, es ki moiTxovs sagadasaxado baraTebis da sxva
eleqtronuli gadaxdis saSualebebis dacvas.
internetSi informaciis dacvis principebi eyrdnoba
informaciis gansazRvrebas. informacia aris monacemebis da
maTi adeqvaturi meTodebis urTierTqmedebis produqti. Tu
komunikaciis procesSi monacemebi gadaecema Ria sistemiT
(xolo interneti ekuTvnis swored aseTs), maSin maTTan
ucxo pirebis SeRwevis gamoricxva Teoriuladac ki
SeuZlebelia. Sesabamisad, dacvis sistemebi organizebulia

117
informaciis meore komponentze - meTodebze. maTi moqmedebis
principi dafuZnebulia imaze, rom gamoiricxos an
garTuldes mainc monacemebis informaciaSi gardaqmnis
adekvaturi meTodis SerCevis SesaZlebloba. erTerT aseT
meTods warmoadgens monacemebis daSifvra.

4.4 informaciuli usafrTxoeba


informaciuli usafrTxoebis aucilebloba
gamomdinareobs TviT qselis samsaxurebis, servisebis da
momsaxurebis bunebidan. rogorc ukve vTqviT, nebismieri
qseluri samsaxuris safuZvels Seadgens programebis wyvi-
li: serveri da klienti, romlebic muSaoben erToblivad
dadgenili wesis mixedviT. es wesebi dadgenilia qseluri
samsaxurebis protokolebSi. rogorc serveris, ise klientis
programebs, romlebic axorcieleben qselis protokolebs
gaaCniaT nebadarTuli operaciebis Sesrulebis aucilebeli
saSualebebi. operaciebi, romlebic scildebian protoko-
liT dadgenili operaciebis farglebs, iTvlebian ara
usafrTxod. amasTan erTad, Tu ki isini sruldebian une-
barTvod, mimdinare mxaresTan SeuTanxmeblad, iTvlebian
akrZalulad da qmnian administraciuli samarTaldarRveve-
bis an sisxlis samarTlis danaSaulis Semadgenlobas.
protokolebi - samuSao standartebia. axali
protokolebi iSviaTad iqmnebian, xolo Zvelebi moqmedeben
Zalian didxans, aTobiT wlebiT. am drois ganmavlobaSi
informaciuli teqnologiebi uswreben maT da warmoiSoba
SeuTavsebloba imas Soris, rac teqnikuradaa SesaZlebeli

118
Sesruldes qselSi da rac nebedarTulia moZvelebuli
protokolebiT. iswrafian ra, gaaumjobeson serveris da
klientis programebs Soris urTierTqmedeba, programistebi
ganuwyvetliv muSaoben maTi SesaZleblobebis gafarToebaze.
aq warmoiqmneba winaaRmdegoba survilsa da SesaZlebels
Soris. ase magaliTad, imisaTvis, rom Web gverdebi
yoveldRiurad xdebodnen ufro mimzidvelni, programistebs
SeuZliaT SemogvTavazon axali, saintereso meTodebi da
xerxebi, magram SesZlebs programa brauzeri Seasrulos
maTi mcdelobebi - rTuli sakiTxia. rCeba ra mxolod
protokoliT nebadarTul mkacr CarCoebSi, Web serveri
uunaroa iTamaSos klientTan `krestiki-noliki~-c ki. amitom,
rom gaafarTovos serversa da brauzers Soris
urTierTqmedebis areali, serveris mflobelma raRacnairad
unda `daarwmunos~ anda sxva wesiT `mourigdes~ klients
gaafarTovos Tavisi brauzeris SesaZleblobebi, rasTanac
xSirad gvaqvs saqme. swored am dros warmoiqmneba qselis
usafrTxoebis saSiSroeba. klientis programebis SesaZleb-
lobebis nebismieri gafarToeba iwvevs standartuli pro-
tokolidan garkveul gadaxvevas, ramac SeiZleba Seqmnas
garkveuli saSiSroeba.
ase magaliTad, davayeneT ra brauzeris gafarToe-
buli saSualebebi, romelic saSualebas gvaZlevs viTamaSoT
`krestiki-noliki~ serveris TxovniT, saboloo jamSi, SeiZ-
leba miviRoT agenti, romelic serveris marTviT daiwyebs
`ufrosobas~ klientis operaciul sistamaSi. ra Tqma unda
aq `krestiki-noliki~ pirobiTi magaliTia. sinamdvileSi

119
serverebi brauzerebis mraval sxvadasxva gafarToebebsa da
damatebebs gvTavazoben, romlebic aCqareben Webgverdebis
CatvirTvas, qselSi informaciis Zebnis gamartivebas, da a.S.
ra Tqma unda Sorsa varT im azrisagan rom, yvela axali
teqnologiebi klientis an serveris sazianodaa mimarTuli.
es magaliTi mogvyavs mxolod imis gasagebad, rom qseluri
usafrTxoebis sakiTxi faqiz balansSia imas Soris Tu risi
ufleba gvinda mivceT Cvens Tavs qselSi da ra dagvijdeba
es usafrTxoebis TvalsazrisiT. zogadi principi aseTia:
rac ufro rTulia sistama miT met SesaZleblobebs iZleva
da miT ufro rTulia masSi usafrTxoebis saTanado donis
kontrolis uzrunvelyofa. aq yuradReba unda gavamaxviloT
sityvebze `usafrTxoebis saTanado doneze~ vinaidan
sxvadasxva kompiuterebisaTvis igi sxvadasxvaa. unda avRniS-
noT, rom standartuli qseluri saSualebebi, romlebic
dgeba Windows-is operaciul sistemasTan erTad, ar uzrun-
velyofen usafrTxoebis aranair dones, amitom saubari
raime saTanado donis usafrTxoebaze masTan mimarTebaSi
sruliad usafuZvloa. am saSualebebis gamoyeneba moxerxebu-
lia saswavlo an sayofacxovrebo doneze magram, roca saqme
exeba samsaxuris kompiuterebis korporaciul dakavSirebas
internetTan, aucilebelia specialuri zomebis miReba: an
unda vuzrunvelyoT mierTebuli kompiuteris `steriluri
sisufTave~ nebismieri saxis samosamsaxuro monacemebisagan,
an gamoviyenoT sxva operaciuli sistemebi, iseTebi rogo-
ricaa UNIX, Linux da a.S.

120
`saTanado~ donis usafrTxoebis cneba. usafrTxo-
ebis done, romelsac unda uzrunvelyofdes konkretuli
kompiuteri, damokidebulia kompiuteris daniSnulebaze. ro-
desac saubaria saswavlo an sacnobaro kompiuterze, maSin
mis usafrTxoebaze zrunva SeiZleba daviyvanoT kompiuteru-
li virusebisa da sxva saxifaTo programebisagan regu-
larulad dacvis momsaxurebaze. kompiuterebisaTvis, rom-
lebzec inaxeba konfedencialuri monacemebi, daculi unda
iqnas usafrTxoebis sakmarisi done. konfidencialur
monacemebs miekuTvneba ara mxolid saidumlo cnobebi,
romlebsac aqvT saxelmwifo saidumlos xasiaTi, aramed
Cveulebrivi personaluri monacemebic. magaliTad, adamiane-
bis misamarTebi, maTi piradi aRricxvis monacemebi -
sapasporto, samedicino, ganaTlebis da sxva, Tu sawarmoSi
arian specialistebi, romlebic dakavebuli arian qseluri
usafrTxoebis sakiTxebiT, maT SeuZliaT uzrunvelyon kon-
fidencialuri monacemebis usafrTxo Senaxva qselTan
mierTebul kompiuterze, magram es metad ZviradRirebuli da
rTuli RonisZiebaa. Tu sawarmoSi an organizaciaSi aseTi
specialistebi ar arian, maSin ar unda miuerToT is
kompiuteri qsels, romelzec konfedencialuri monacemebi
inaxeba.
magaliTisaTvis ganvixiloT universitetis tipis
saswavlo dawesebuleba. misi kompiuterebi ganlagebulia
laboratoriebSi, biblioTekaSi da administraciul ganyofi-
lebebSi. Tu internetTan kavSiri saswavlo laboratoriis
kompiuterebs aqvT, maSin maTze ar unda iyos aranairi

121
konfidencialuri monacemebi: arc moswavleebis misamarTebi,
arc cnobebi moswavleebze, arc moswrebis Sesaxeb cnobebi.
meores mxriv, msgavsi cnobebi SeiZleba iyos administraci-
uli ganyofilebebis kompiuterebze, maSasadame, am kompiu-
terebis mierTeba internetTan specialuri damcavis saSua-
lebebis gareSe dauSvebelia. igive exeba nebismier saxelmwi-
fo Tu administraciul dawesebulebebs, romlebSic inaxeba
samsaxurebrivi monacemebi an personaluri aRricxvis mona-
cemebi. qselTan samuSaod unda gamoiyos konfedencialuri
monacemebisagan sterilurad sufTa gansakuTrebuli kom-
piuteri.
saxelmwifo sawarmoebSi da komerciul struq-
turebSi, usafrTxoebis reJimis uzrunvelyofaze muSaoben
specialurad momzadebuli adamianebi - sistemis administra-
torebi. maT amocanaSi Sedis qselis regularuli moni-
toringi usafrTxoebis reJimis darRvevis meTodebze cno-
bebis Sesagroveblad, dacvis gamocdili programuli da
aparaturuli saSualebebis dayeneba, kontroli imaze, Tu ra
programebs ayeneben da rogor moixmareben maT. komerciuli
organizaciebis administracia individualurad udgeba
sakiTxs imis Sesaxeb, Tu misTvis raa sasargeblo: daiqi-
ravos maRalanazRaurebadi specialisti monacemebis dasa-
cavad da daayenos iafi mowyobiloba Tu gamoyos qselSi
samuSaod iafi kompiuterebi, romlebzec ar inaxeba aranairi
konfidencialuri monacemebi da romlis usafrTxoebac
SeiZleba Tamamad ugulebelyofili iqnas.

122
reJimul sawarmoebSi ama Tu im kompiuteris
qselTan mierTebis sakiTxi TviToeuli samuSao adgilisaT-
vis individualurad wydeba. ra Tqma unda, aq saubari ar
SeiZleba iyos iseTi tipis standartuli qseluri saSuale-
bebis gamoyenebaze, romlebic Sedian Windows sistemis Semad-
genelobaSi. maTi funqcionirebis usafrTxoebis miRweva bev-
rad ufro Zviri Rirs (Tu saerTod SesaZlebelia) vidre
specialuri saSualebebis gamoyeneba, romlebmac informaci-
is dacvis sferoSi gaiares sertificireba specialistebTan.

4.5 qseluri usafrTxoebis reJimis darRvevis


ZiriTadi saxeebi
daSorebuli administrirebis safrTxe. daSorebuli
administrirebis qveS igulisxmeba daSorebuli kompiuteriT
arasanqcirebuli marTva. daSorebuli administrireba iZleva
sxvisi kompiuteris Tavisi marTvis qveS moqcevis saSuale-
bas. igi iZleva masze arsebuli monacemebis modificirebisa
da aslis gadaRebis, nebismieri programebis, maT Soris
saziano programebis dayenebis saSualebas, agreTve qselSi
sxvisi kompiuteriT `misi saxeliT~ danaSaulebebrivi qmede-
bebis Cadenis SesaZleblobas.
aqtiuri Semadgenlobis safrTxe. aqtiuri Semadgen-
loba WebgverdSi CarTuli aqtiuri obieqtia. pasiuri Se-
madgenlobasagan gansxvavebiT (teqstebi, naxatebi, audiokli-
pebi da sxva), aqtiuri obieqtebi Tavis TavSi Seicaven ara
marto monacemebs, aramd programul kodebsac. agresiuli
programuli kodi, moxvdeba ra `msxverplis~ kompiuterze,

123
SeuZlia moiqces rogorc kompiuteruli virusi an rogorc
programa-agenti. ase magaliTad, mas SeuZlia ar gaanadguros
monacemebi, magram SeuZlia imoqmedos daSorebul programeb-
Tan erTad da imuSaos rogorc daSorebuli administri-
rebis saSualebam.
transportirebis gzaze monacemebis daWerisa da
Secvlis saSiSroeba. ekonomikaSi internetis gamoyenebisas
mwvaved dgas monacemebis transportirebisas maTi xelSi
Cagdebisa da Secvlis safrTxe. magaliTad, eleqtronuli
sagadasaxado saSualebebiT angariSsworeba iTvaliswinebs
myidvelis mier Tavisi baraTis konfidencialuri monaceme-
bis gadagzavnas gamyidvelTan. Tu am monacemebs xelSi
Caigdeben romelime Sualedur serverebze, ar aris imis
garantia, rom mas ar gamoiyenebs damnaSave.
garda amisa, internetiT gadaicema failebi. am
failebis Secvlam transportirebis gzaze SeiZleba migviy-
vanos imasTan, rom nacvlad moTxovnili programisa klienti
miiRebs mis analogs `gafarToebuli~ TvisebebiT.
pirad cxovrebaSi Carevis safrTxe. am safrTxes
safuZvlad udevs sareklamo organizaciebis komerciuli
interesebi. amJamad, internetis wliuri sareklamo biujeti
Seadgens ramodenime aTeul miliard amerikul dolars.
reklamidan Semosavlis gazrdis surviliT mravali
kompaniebi qmnian WebkvanZebs ara imdenad imisaTvis, rom
klientebs miawodon qselis samsaxurebi, aramed imisaTvis,
rom Seagrovon personaluro monacemebi maTze. es monacemebi
ganzogaddebian, klasificirdebian da miewodebaT sareklamo

124
da marketingul samsaxuerbs. personaluri informaciis
Segrovebis procesi avtomatizirebulia, praqtikulad ar
moiTxovs araviTar danaxarjebs da saSualebas iZleva
klientis daukiTxavad gamoiZios misi gemovneba, midre-
kilebebi, interesis sferoebi da sxva..
miuRebeli Semadgenlobis dokumentis miRebis
safrTxe. internetSi gamoqveynebuli yvela informacia ar
SeiZleba CaiTvalos sazogadoebrivad sasargeblod. arse-
bobs moralur-eTikuri, religiuri, kulturuli da poli-
tikuri xasiaTis mravali mizezebi, rodesac sazogadoebi-
saTvis usiamovnoa mowodebuli informacia da surs misgan
Tavis dacva.
msoflios mraval qveyanaSi interneti jer kidev ar
iTvleba masiuri informaciis saSualebad. es dakavSirebu-
lia imasTan, rom momwodebeli ar axdens mis gamravlebas da
gavrcelebas, anu is ar asrulebs masiuri informaciis saSu-
alebebis funqciebs. yovelive amas klienti TviTon akeTebs
hipermimarTvebis gamoyenebis momentSi. amitom Cveulebriv,
kanonebi masiuri informaciis saSualebebze, romlebic are-
gulireben Tu ra SeiZleba gavrceldes da ra ara, in-
ternetSi jer ar muSaobs.
rogorc Cans am sakiTxSi samarTlebrivi vakuumi
TandaTanobiT amoifxvreba, magram, mraval adamians dRes
Wirdeba miuRebeli Sinaarsis dokumentebis miwodebisagan
dacvis saSualebebi. Cveulebrivad mowodebuli Semadgenlo-
bis filtraciis funqciebs avaleben brauzerebs, an am
mizniT specialurad dayenebul programebs.

125
daSorebuli administrirebisagan dacva. daSorebu-
li administrirebisagan efeqturad Tavis dasacavad auci-
lebelia warmovidginoT is meTodebi, romliTac isini miiR-
weva. aseTi meTodi oria. pirveli meTodi emyareba `msxverp-
lis~ kompiuterebze im programis dayenebas (serveris ana-
logi), romliTac SeuZlia damnaSaves Seqmnas daSorebuli
SeerTeba im dros, rodesac `msxverpli~ internetSi imyo-
feba. am mizniT gamoyenebul programebs `troinuls~ uwo-
deben. TavianTi niSnebis mixedviT isini mniSvnelovanwilad
mogvagoneben kompiuterul virusebs.
daSorebuli administrirebis meore meTodi emyareba
im naklis gamoyenebas, romelic aqvs kavSirSi myofi
partniorebis kompiuteruli sistemis programul uzrunvel-
yofas. am meTodis mizania klientis programasTan urTier-
Tobis farglebidan gasvla da operaciul sistemaze pirda-
piri zemoqmedeba, rom misi saSualebiT miiRos sxva prog-
ramebTan da monacemebTan SeRwevis saSualeba. programebs,
romlebic iyeneben kompiuteruli sistemis Secdomebs eqsp-
loitebs uwodeben.

troianuli programebisagan dacva. troianuli


programebiT kompiuteris dasazianeblad saWiroa viRacam an
raRacam gauSvas es programa am kompiuterze.
saWiroa SeizRudos ucxo piris daSveba qselur kompiu-
terTan. SeRweva izRudeba Cveulebrivi administraci-
uli meTodebiT (SeRwevis fizikuri SezRudva, paro-
liT dacva da sxva).

126
ucxo kompiuterebze troianuli programebis dayenebis
Cveulebrivi meTodia momxmarebelze fsiqologiuri
zemoqmedeba. principi martivia. Tu raime ar SeiZleba
gavakeToT Cven TviTon, e.i. unda davarwmunoT momx-
marebeli es TviTon gaakeTos. Zalian xSirad gamoiye-
neba zianis matarebeli programebis dagzavna eleqtro-
nuli fostis SetyobinebasTan erTad danarTis saxiT.
Setyobinebis teqstSi miTiTebulia Tu ramdenad sasar-
gebloa da xelsayrelia es programa.
arasdros ar gauSvaT is, rac modis eleqtronul fos-
tasTan erTad, miuxedavad imisa Tu raa dawerili
TandarTul SetyobinebaSi. es wesi vrceldeba axlob-
lebis, megobrebis, nacnobebisagan miRebul baraTebzec.
borotmzraxvelebs aqvT gamgzavnis misamarTis mimsgav-
sebis saSualeba ise, rom maTi baraTi gamoiyurebodes,
rogorc nacnobis baraTi. aris SemTxvevebi rodesac
troianuli programebi vrceldeba cirkularuli bara-
Tebis - `gamoiyene da gadaeci megobars~ - saxiT, es
kidev safrTxis erTi wyaroa, romelic imaleba axlo
megobrebisagan miRebul baraTebSi.
arasdros ar gaagzavnoT programebi eleqtronuli fos-
tis danarTebis saxiT. Tu saWiroa kolegas gadasceT
sasargeblo programa, umjobesia miuTiToT URL-misa-
marTi, romelTac TviTon SeZlebs miiRos igi. TviToe-
ul, namdvilad sasargeblo programas internetSi aqvs
Tavisi wyaro. Tu programa qselSi araa warmodgenili,
e.i. aravin ar iRebs pasuxismgeblobas mis muSaobaze.

127
eleqtronuli fostis garda borotmzraxvelebi troia-
nul programebs kompaqt-diskebiTac avrceleben. prin-
cipulad ar aris araviTari aucilebloba SeviZinoT
internetis programebi kompaqt-diskebze krebulis sa-
xiT. TviTon internetSi aris mravali aTasi sasar-
geblo programa, romlebic vrceldeba ufasod an pi-
robiTad ufasod.
arasdros ar daayenoT qselis samsaxurebriv kompiute-
rebze Seumowmebeli programuli uzrunvelyofa, rome-
lic gavrcelebulia kompaqt-diskebze krebulis saxiT.
programuli uzrunvelyofis eqsploataciis Secdo-
mebisagan dacva. safrTxis es saxe iSviaTadaa saSiSi klien-
tisaTvis. programa-eqsploitebis Seteva safrTxes ZiriTadad
serverebs uqmnis. borotmzraxvelebis strategia Cveuleb-
rivad sam eteped xorcieldeba, pirvel etapze isini arkveven
programebisa da mowyobilobebis Semadgenlobas `msxverp-
lis~ lokalur qselSi. meore etepze ikvleven mocemul
programebSi cnobil Secdomebs. mesame etapze amzadeben
programa-eqsploitebs (an iyeneben viRacis mier momzadebul
programebs) aRmoCenili Secdomebis eqsploataciisaTvis.
borot mzraxvelebTan brZola SeiZleba moxdes yvela sam
etapze.
upirvelesad, serverebis administracia akontro-
lebs gare mimarTvebs, romelTa mizania serveris aparatul-
programuli konfiguraciis gageba. es saSualebas iZleva
damrRvevis aRricxvaze asayvanad manamde, sanam igi gana-
xorcielebs realur Setevas. ufro sapasuxismgeblo

128
SemTxvevebSi iyeneben gamoyofil kompiuters an programas,
romelic asrulebs qselTaSoris ekranis (faris) funqcias.
aseT saSualebebs brandmauerebs (Firewall) uwodeben.
dasacavad brandmaierebs Sualeduri mdgomareoba ukaviaT
kompiuterebsa da gare samyaros Soris. igi ar iZleva
garedan serveris programuli uzrunvelyofis daTvalie-
rebis saSualebas da ar atarebs arasanqcirebul monace-
mebsa da brZanebebs.
garda amisa, serveris administraciam yuradRebiT
unda adevnos Tvali iseTi Setyobinebebis publikaciebs
qselSi, romlebic exeba mis mier gamoyenebul programebSi
aRmoCenil Secdomebs. Secdomebi dauyonebliv unda gamoas-
woron maTze gamoqveynebuli cnobebis miRebisTanave. yve-
laze metad saSiSia Secdemebis aRmoCenis da misi gamos-
worebis Sua periodi. miiReben ra Setyobinebas arsebuli
Secdomebis Sesaxeb, borotmzraxvelebi iwyeben im serverebis
mizanmimarTul Zebnas, romelzec Secdomebi ar arian gamos-
worebuli.
aqtiuri Semadgenlobis safrTxe. rogorc ukve

avRniSneT, Webgverdebis SemadgenlobaSi SeiZleba Sediod-


nen CarTuli obieqtebi. iseTi elementebi, rogoricaa sura-
Tebi, videoklipebi da xmovani obieqtebi warmoadgenen
pasiur elementebs. es monacemebi SeiZleba davaTvalieroT,
gavaxmovanoT, SevasworoT, SevinaxoT da sxva. masze
SeiZleba SevasruloT yvela is operaciebi rac sakuTari
kompiuterebis monacemebze. magram, brauzeris da serveris
SesaZleblobebis gafarToebis mizniT, Webgverdebis

129
Semqmnelebis umetesoba maTSi aqtiur elementebsa da sce-
narebs rTaven. rogorc erT ise meore SemTxvevaSi saubaria
klientis mier miRebul Web gverdis SemadgenlobaSi prog-
ramuli kodis arsebobaze.
aqtiuri obieqtebi pasiurisagan gansxvavdebian imiT,
rom monacemebis garda Seicaven kidev programul kods,
romelic muSaobs klientis kompiuterze. yvelaze zogad
SemTxvevaSi servers SeuZlia mogvawodos nebismieri bunebis
aqtiuri elementebi. amisaTvis man mxolod unda `daarw-
munos~ momxmarebeli, rom man miiRos romeliRac prog-
ramuli kodi, romelic afarToebs misi brauzeris SesaZleb-
lobebs. Cven vgulisxmobT, rom momxmarebeli aranair
momxibvlel winadadebaze ar daTanxmdeba, da maSin misTvis
saSiS obieqtad da scenarebad rCebian mxolod java
skriptebi, Active X elementebi, scenarebi JavaScript da VBScript.
masTan samuSaod brauzeri ukve momarTulia.
aqtiuri Semadgenlobadan dacva. mxarem, romelic
Tavs icavs aqtiuri elementebisagan, unda Seafasos Tavisi
kompiuteris safrTxe da Sesabamisad gamarTos brauzeri ise,
rom safrTxe iyos minimaluri. Tu araviTari mniSvnelovani
monacemebi da komfidencialuri cnobebi ar inaxeba kompiu-
terze SeiZleba amorToT dacva da daaTvalieroT Web
gverdi im saxiT, rogorc mogawodaT Semqmnelma. Tu safrTxe
arasasurvelia, maSin java apliotebi, Active X elementebi da
aqtiuri scenarebi SeiZleba amorToT. kompromisuli
variantia yovel konkretul SemTxvevaSi moviTxovoT ama Tu
im aqtiuri obieqtis miRebaze nebarTva. imis mixedviT Tu

130
romel kvanZTanaa damyarebuli kavSiri (sandoa igi Tu ara)
es sakiTxi yoveljerze sxvadasxvanairad wydeba.
programaSi Internet Exproler aqtiuri elementebisagan
dacvis saSualebebis gamarTva sruldeba dialogur fanja-
raSi `usafrTxoebis wesebi~, (Internet PropertySecurety).
transportirebis gzebze monacemebis dacvis
saSualebebi. komerciis SetaniT internetSi sul ufro
xSirad warmoiqmneba distanciuri saqmiani molaparakebebis
saWiroeba, qselSi programuli uzrunvelyofis SeZena, mowo-
debuli saqonlisa da momsaxurebis fuladi angariSgebis
warmoeba. aseT SemTxvevaSi transportirebis gzaze monaceme-
bis dacvis moTxovnilebasTan erTdroulad warmoiqmneba
partniorebis dadasturebis (identifikaciis) da monacemebis
mTlianobis dadasturebis (autentifikaciis) moTxivnileba.
moviyvanT magaliTs Tu raSi SeiZleba gamoixatos
dacvis uqonloba da monacemebis mTlianobis dadasturebis
aucilebloba.
1. erTmaneTisagan daSorebuli ori mewarme, romlebic
erTmaneTTs arasdros ar Sexvedrian piradad sdeben
xelSekrulebas erTobliv saqmianobaze. Tu ar iqneba
miRebuli specialuri zomebi ramodenime xnis Semdeg
nebismierma erTerTma mxarem SeiZleba ganacxados,
rom man xelSekrulebis Sesaxeb araferi icis da Tu
visTan hqonda molaparakeba meore partniors misTvis
ucnobia.
2. saqonlisa da momsaxurebis SeZenis angariSsworeba
internetiT Cveulebrivad sagadasaxado baraTiT

131
xdeba. myidveli gamyidvels atyobinebs konfedencia-
lur monacemebs Tavis sakredito baraTze da mas
SeuZlia Camoweros angariSidan SeTanxmebuli Tanxa.
im SemTxvevaSi Tu es monacemebi `gamoWerili~ iqneba
erT-erT romelime Sualedur serverze, ucnob pirebs
SeuZlia isargeblon sxvisi sakredito baraTiT, gada-
ixados am baraTiT internetSi SekveTebi saqonelze an
momsaxurebaze.
3. miviReT, ra daSorebuli serveridan sasargeblo
programa da davayeneT Cven kompiuterze, SegviZlia
aRmovaCinoT rom igi Seicavs troianul kods, rome-
lic SesaZleblobas aZlevs maT `iufroson~ Cvens kom-
piuterze. programis avtorTan, romelmac mogvawoda
igi pretenziebiT mimarTvisas SeiZleba movisminoT
pasuxi, rom araferi amis msgavsi mas ar gauvrcelebia,
xolo Tu sadRac transportirebis gzaze, viRacam
Seitana programaSi arasanqcirebuli cvlilebebi, is
amaze pasuxs ar agebs.
es mxolod sami magaliTia: sinamdvileSi, ekono-
mikaSi da biznesSi eleqtronuli komerciis gaCenidan
yoveldRiurad warmoiqmneba uamravi problemebi. dRiTi dRe
maTi maTi ricxvi progresulad gaizrdeba. eleqtronul
komerciaSi dRes icaven da autentificirebas ukeTeben
monacemebs, agreTve identificirebas ukeTeben daSorebul
partniorebs kriptografuli meTodebiT (Tu rogor xor-
cieldeba es operaciebi, `eleqtronuli xermoweris reJimis
teqnikuri da iuridiuli uzrunvelyofa~ da `eleqtronuli

132
komerciis informaciuli teqnologiebi~ ar ganixileba am
wignis farglebSi) .
pirad cxovrebaSi Carevisagan dacva. daSorebul
kompiuterebze, garda aqtiuri zemoqmedebis saSualebisa
arsebobs internetis monawileebis saqmianobaze pasiuri
dakvirvebis saSualebebi. isini gamoiyenebian sareklamo-
marketinguli samsaxuris mier.
nebismieri Webgverdis naxvisas TvalSi gvecema
sareklamo gancxadebebi (maT banerebs uwodeben). maTi
miRebisas brauzeri amyarebs kavSirs maT mflobelebTan
(sareklamo sistemasTan) da Cvens SeumCnevlad registrir-
deba am sistemaSi. Cven SeiZleba ar mivaqcioT yuradReba am
reklamas da igi arsdros gamoviyenoT, magram gadavdivarT
ra erTi Web gverdidan meoreze vqmniT Cvens fsiqologiu
portrets (mas `profili~ ewodeba). monaxulebuli Webgver-
debisa da WebkvenZebis xasiaTis mixedviT daSorebul
samsaxurs SeuZlia gansazRvros sqesi, asaki, ganaTlebis
done, saqmianobis saxe, interesebis sfero, keTildReobis
done da agreTve daavadebis xasiaTi da saxec, romelic mas
arasodes unaxavs. sakmarisia, Tundac erTxel daregistrir-
deT sadRac Tqveni saxeliT da gvariT, da adre Seg-
rovebuli abstraqtuli cnobebi iZlevian sruliad konkre-
tul xasiaTs - amdagvarad internetis monawileebze iqmneba
faruli personaluri monacemTa bazebi.
sxvadasxva adamianebze an erTi da igive adamianze
sxvadasxva dros miRebuli monacemebis SedarebiT moTvalT-
vale sistemebi iReben profils ara marto calkeul

133
adamianze aramed jgufebze: ojaxebi, muSa jgufebi, sawar-
moebi. miRebuli monacemebi SeiZleba gamoiyenon, rogorc
legalurad aseve aralegalurad. magaliTad, aigivebs ra
romelime pirs, rogorc samTo Txilamurebis moyvaruls,
sareklamo sistema mas momdevno gasvlisas internetSi
xSirad warudgens gancxadebas, romelic miekuTvneba am
saxis sports da ara sxvas. es cnobebis legaluri gamo-
yenebis magaliTia. magram aris aralegaluri gamoyenebis
magaliTebic. klasificirebuli monacemTa bazebi saqonels
warmoadgens: maT yiduloben da yidian, gadadian xelidan
xelSi da xdeba sruliad sxvadasxva profilis organiza-
ciebis saqmianobis safuZveli.
personaluri informaciis wyaroebi. ufro martiv
da TvalsaCino wyaros internetis aqtiur klientebze
cnobebis Sesagroveblad warmoadgens markeri-Cookie; romlis
moqmedebis principsac aq ganvixilavT.
HTTP (Hyper Text Transler Protocol) protokolis Tanaxmad
brauzers SeuZlia gaugzavnos servers moTxovna erTi
Webresursis mowodebaze (HTML dokumentis) da amasTan ara-
nairad ar warudginos Tavi servers. e.i. Tavis safuZvelSi,
WWW samsaxuri anonimuria. (yovel SemTxvevaSi aseTi unda
iyos). miuxedavad amisa, xandaxan mizanSewonilia brauzeri
`warudges~ servers. es magaliTad sasargebloa internet
maRaziebisaTvis. Tu wignebis eleqtronul maRaziaSi eko-
nomikas miZRvnili ramodenime wigni momxmereblis `kalaTSi~
gadavdeT, xolo Semdeg gadavediT sxva Webgverdze, rome-
lic iurisprudencias eZRvneba, ar iqneboda sasurveli, rom

134
Cveni `kalaTa~ daikargos. anu axal gverdze Sesvlisas sa-
survelia rom serverma dagvimaxsovros da gaagrZelos
dawyebuli samuSao.
brauzeris serverze wardginebis mizanSewoniloba
warmoiqmneba yovelTvis, rodesac klienti sargeblobs
WebsamsaxuriT, romelic personalurad maszea momarTuli.
ganWvrites ra es mizanSewoniloba, TiTqmis aTi wlis ukan,
HTTP protokolis dammuSaveblebma gaiTvaliswines martivi
da rogorc maSin maT eCvenebodaT, sruliad uwyinari
meqanizmi brauzeris serverisaTvis warsadgenad e.w. marke-
rebis cookie saSualebiT.
HTTPprotokolis Tanaxmad, servers SeuZlia
gadasces brauzers monacemebis mcire paketi, romelSic
daSifrulia serverisaTvis brauzeris identifikaciisa da
masTan samuSaod momarTvisaTvis saWiro informacia. es
paketi droebiT imaxsovreba kompiuteris operaciul
mexsierebaSi da asrulebs serveris funqcias. Tu WWW-Si
muSaobisas brauzeri kvlav mimarTavs igive WebkvanZs, maSin
mimarTvisas igi warudgens adre miRebul markers, da
serveri maSinve aRiTqvams romel klientTan aqvs saqme.
markerebi SeiZleba iyos droebiTi an mudmivi. droe-
biTi markeri inaxeba operatiul mexsierebaSi sanam brauze-
ri muSaobs. misi muSaobis damTavrebis Semdeg serverisagan
miRebuli yvela droebiTi markeri nadgurdeba. principSi,
umravles SemTxvevaSi, iseTebSi rogoricaa internet-maRazi-
ebis `stumroba~, SeiZleba SemovifargloT droebiTi marke-
rebiT, raTa maRaziam `ar daiviwyos~ Tavisi klienti,

135
rodesac is gadainacvlebs erTi ganyofilebidan meoreSi.
magram serverebi, gaugebari mizezebis gamo amjobineben
brauzers gaugzavnon ara droebiTi aramed mudmivi mar-
kerebi. mudmivi markerebi sxvanairad muSavdebian. rodesac
brauzeri amTavrebs muSaobas, operatiul mexsierebaSi
dagrovili yvela mudmivi markeri gadaitaneba xist diskze
Cookiefailebis saxiT. ase xdeba xisti diskis markireba da
SeiZleba iTqvas ara marto xisti diskis, aramed saerTod
klientis kompiuteris. momdevno gasvlisas internetSi, brau-
zeris gaSvebis momentSi, xdeba dagrovili Cookie-markerebis
wakiTxva operatiul mexsierebaSi, saidanac brauzeri warud-
gens maT im serverebs, romlebmac isini mogvawodes.

sur 4. Cookie-markerebis daTvaliereba.


Cookie markerebi kompiuterebisaTvis fizikur safrT-
xes ar uqmnian. es monacemebis failia, romlebic ar

136
warmoadgenen programul kods da amitom usafrTxoa
arasanqcirebuli moqmedebis TvalsazrisiT. magram isini
warmoadgenen safrTxes pirad cxovrebaSi Carevis Tval-
sazrisiT.
WWW-Si navigaciis dros Sekrebili Cookie mar-
kerebi inaxebian papkaSi C:\Windows\Cookie. suraTze 4,
gamoyofilia im Web-kvenZebis markerebi, romlebsac saerTod
ar wvevian. es Web-kvenZebi Cookie markerebs iyeneben WWWs
klientebze faruli dakvirvebisaTvis.
Cookiemerkerebis samarTlebrivi reJimi. klientze
monacemebis arasanqcirebuli SekrebisaTvis Cookie-merkerebis
gamoyenebis sul mcire, ori meqanizmi arsebobs. ufro
TvalsaCinoa aralegaluri meqanizmi, dakavSirebuli imasTan,
rom serverebs SeuZliaT waikiTxon ara marto is markerebi,
romlebic TviTon mogvawoda aramed sxva serverebis
markerebic. es meTodi brauzeriT unda daiblokos, magram
istoriam icis mravali SemTxveva, rodesac programistebis
Secdomis gamo, serverebs mainc hqondaT saSualeba mieRoT
es monacemebi. ar aris gamoricxuli, rom aseTi Secdomebi
amJamadac aris xmarebul brauzerebSi an TviT operaciul
sistemaSi. am meTods vuwodeT aralegaluri, radganac
Secdomebis da kompiuteruli sistemis `mtkivneuli~
adgilebis gamoyeneba samarTaldarRvevaa.
klientebze cnobebis Segrovebis meore meqanizmi
Cookiemerkerebis safuZvelze sruliad legaluria da bolo
dros farTod Sevida praqtikaSi. is damyarebulia imaze,
rom romelime samsaxuri (magaliTad sareklamo) farTod

137
avrcelebs sxvadasxva Tematikuri mimarTulebis Web kvan-
Zebis did raodenobaze Tavis grafikul obieqtebs, maga-
liTad sareklamo banerebs. WebkvanZis damTvaliereblebi
sareklamo banerebTan erTad iReben maTTan mibmul
Cookiemerkerebs. sabolood miiReba, rom samsaxurebi,
romlebisTvisac klients arasodes ar miumarTavs moniSnaven
maT kompiuters Tavisi merkerebiT, romlis mixedviTac,
SemdgomSi zustad SeiZleba aRadginos internetis Web
gverdebze klientis moZraobis suraTi. amas akeTeben ara
marto sareklamo kompaniebi, aramed kompaniebic, romlebic
gvTavazoben sxva samsaxurebsac, magaliTad Tavisi damkve-
Tebis Webgverdebis mnaxvelebis mTvlelebis dayeneba.
Cookiemerkerebis gamoyenebis praqtika internetis
momxmareblebze cnobebis Sesakrebad, amJamad samarTal-
mcodne specialistebis daJinebuli yuradRebis qveSaa. masSi
eWvs iwvevs monacemebis Sekrebis dafarvis faqti. momx-
mareblis winaaRmdegobas am faqtze ZiriTad warmoadgens
brauzeris im funqciebis amorTvis saSualeba, romlebic
dakavSirebulia markerebis mowodebasTan. magram, aqac aris
iuridiuli Seusabamoba. saqme imaSia, rom internetiT sar-
gebloben arasrulwlovani pirebi. arasrulwlovani pire-
bisagan miRebuli cnobebis samarTlebrivi reJimi saeWvoa.
amJamad, mTel rig qveynebSi muSavdeba SezRudvebi markere-
bis gamoyenebaze imasTan dakavSirebiT, rom servers unda
hqondes klientis samarTlebrivi statusis identifikaciis
obieqturi saSualebebi, sanam mis kompiuterze ganaTavsebs
markerebs. igulisxmeba, rom man unda gasces aucilebeli

138
gafrTxilebebi da im SemTxvevaSi Tu misi momsaxurebiT
sargebloben arasrulwlobani pirebi, Tavi Seikavon mar-
kerebis, rogorc dayenebisagan aseve adre dayenebuli mar-
kerebis wakiTxvisagan. aseTi midgoma uTuod xels Seuwyobda
klientebis Sesaxeb informaciis faruli Segrovebis
Sewyvetas.
personaluri informaciis sxva wyaroebi. Cookie
merkerebis garda qselis klientebze cnobebis Segrovebis
wyaros warmoadgens brauzeris mier legalurad mowodebu-
li informacia. HTTP protokoliT kavSiris dros brauzeri
atyobinebs Tavis dasaxelebas, versiis nomers, kompiuteri-
klientis operaciuli sistemis tips da im Webgverdis
URLmisamarTs, romelsac klientma mimarTa bolos.
amas garda, serverebs gaaCniaT meTodebi, romlebic
saSualebas iZlevian zogierT SemTxvevaSi miiRos klientis
eleqtronuli fostis misamarTi, Tumca es meTodebi
aralegalurad gamoiyenebian da amitom maTi samarTlebrivi
reJimi saeWvoa.
personaluri informaciis kidev erT wyaros war-
moadgens egreT wodebuli aqtiuri scenarebi - Japa Script
(Japa skriptebi). maTTan dakavSirebuli dacvis sistemis
naklis ganxilva scildeba am wignis farglebs).

139
4.6 internetis zogierTi sasargeblo gverdebi

internetSi mimarTvebis kompaqturi nakrebis mocema


TiTqmis SeuZlebelia. erTi mxriv SeuZlebelia yvelasaTvis
saintereso mimarTvebis SerCeva, meores mxriv internetSi
gverdebi ganuwyvetliv Cndeba da qreba. ase rom, nebismieri
cnobari maSinve moZvelebuli xdeba.
informaciuli serveris ama Tu im kategoriasTan
mikuTvneba ukiduresad pirobiTia. rogorc wesi, garda Ziri-
Tadi Tematikisa serverze gamoitaneba informacia, romelic
mis Semqmnels saintereso eCveneba. amitom aq ar SevecdebiT
internetis gverdebis raodenobiT gatacebas, aramed mkiTx-
vels mivcemT saSualebas TiTon gaerkves informaciis am
okeaneSi.

internetis saZiebo serverebi


http://www.yahoo.com/
yvelaze popularuli saZiebo serveria. statistikis mixed-
viT mTeli informaciis Zebnis moTxovnebis ori mesamedi
swored am serverze modis. amas garda, serverze warmodge-
nilia informaciuli resursebis klasifikacia (Yellow Pages).
http://www.altavista.com/
http://www.excite.com/
http://www.hotbot.com/
http://www.infoseek.com/
http://www.excite.com/
http://www.lycos.com/

140
http://www.opentext.com/
http://www.webcravier.com/
http://www.excite.com/
http://www.askjeeves.com/
http://www.dejanews.com/

es serveri Seicavs telekomferenciebis milionobiT werils.


Zebna xorcieldeba am masalebis mixedviT.

FTP Zebna
http:/www.download.com/
Download.com warmaadgens CNET (The Computer Network) qselis
servers. igi Seicavs kategoriebis mixedviT klasificirebul
programebs: komerciuli programebis demo-versiebs, draive-
rebs, komerciul produqtebSi daSvebuli Secdomebis gam-
sworebel programebs.
http:/www.filez.com/
am kvanZis saSualebiT xorcieldeba internetSi failebis
Zebna.
http:/www.filez.com/
Seicavs 200 aTasze met Tavisuflad gasavrcelebel
programebs. porogramuli yzrunvelyofa klasificirebulia
kategoriebad: biznesi, TamaSebi, saskolo programebi da a.S.

eleqtruli fostis misamarTebis Zebna

rogorc WWW serverebis saZiebo sistemebis


SemTxvevaSi, saZiebo teqnologiebi dafuZnebulia im infor-
maciaze, romelsac momxmarebeli Seitans am sistemebSi

141
registraciis dros. amitom saWiro momxmareblis eleq-
tronuli misamarTis moZebna Zalze rTulia.
alternatiuli Zebnis meTodaT rekomendirebulia
eleqtronuli misamarTebis Zebna telekomferenciebis masa-
lebis mixedviT. Tuki SevZlebT saWiro adamianisgan werilis
moZebnas, maSin miiRebT gamomgzavnis koordinatebsac. am
principiT moqmedeben zogierTi avtomatizirebuli saZiebo
sistemebi.
http:/www.whowhere.com/
http:/www.emailbook.com/
http:/www.dubna.ru/DB/win/who/who
http:/www.yandex.com/
informacia internetis Sesaxeb
http:/www.w3.org/
am serverze inaxeba internetis oficialuri dokumentebi.
HTML enis moqmedi standartebi da misi axali versiebi,
mimarTvebi komferenciebze internetis muSaobis sakiTxebis
irgvliv da a.S.
http:/www.bouteil.com/
serverze ganTavsebulia xSirad dasmuli SekiTxvebi da
pasuxebi.
http:/web.canlink.com/helpdesk/window.html
HTML redaqtorebis sia kompania-dammuSaveblebis WWW-
misamarTebis miTiTebiT.
http:/www.javasoft.com/

WWW-gverdebis ufasod ganTavsebis momsaxurebis


serverebi

142
http:/www.haliava.ru/
http:/www.geosites.com/
http:/www.freeyellow.com/
http:/www.vibor.ru/
http:/www.glasnet.ru/glasweb/rus/chats.html
am gverdze mocemulia Chat-is momsaxurebis serverebis sia.
http:/www.real.com/
serveri miZRvnilia internetiT cocxali musikisa da videos
gadacemis problemebs. Seicavs rekomendaciebs maTTvis visac
surs qselidan mousminos radios da ucqiros videos.
CamotvirTos programebis bolo versiebi.
safosto serverebi
safosto serverebi, romlebic uzrunvelyofen safosto
yuTis gaxsnis ufaso momsaxurebas:
http:/www.hotmail.com/
http:/www.rambler.ru/
http:/www.posta.ge/ (qarTuli)
http:/www.best.ge/ (qarTuli)
http:/www.mail.ru/

Windows-is programuli uzrunvelyofa


ra Tqma unda pirvel rigSi movitanT korporacia Microsoft
servers. masze Tqven ipoviT am firmis produqciis bolo
siaxleebs da CamotvirTavT programuli produqtebis
sademonstracio versiebs.
http:/www.microsoft.com/
qarTuli saZiebo gverdebi
http:/www.internet.ge/

143
http:/www.google.ge/
rasakvirvelia arsebobs uamravi serverebi da in-
ternetis gverdebi mag: saTamaSo serverebi, presa, ganaTleba,
da sxva romlebic gvTavazoben sxvadasxva saxis momsaxu-
rebas da informacias, romelTa CamoTvla SeuZlebelia am
wignis farglebSi.

144
gamomcemeli: Sida qarTlis saero universitetis
kompiuteruli centri

centris xelmZRvaneli: zaur (baCo) TeTruaSvili

kompiuteruli uzrunvelyofa: Tea fxalaZe

tiraJi: 500 egzempliari

145

También podría gustarte