Está en la página 1de 18

USODELCRITERIODELAFUERZA

TRACTIVAENELDISEODE
ALCANTARILLADOSANITARIOEN
NICARAGUA
Msc.Ing.SergioTerceroTalavera
Consultor
02DENOVIEMBREDE2010
V1.02_2012.01.05

Sehaceunarevisinhistricadelusodelcriteriodelafuerzatractivaeneldiseodelasredes
dealcantarilladosanitariodeNicaragua,comparandolasGuasTcnicasdeDiseopublicadas
porINAAenelao2004ylaNormaNBR9649publicadaporABNTdeBrasilenelao1986.
Ademssepresentaunarevisinbibliogrficadeesteconcepto,segnladocumentacina
quesepudoaccedereninternet.

Page 2
USODELCRITERIODELAFUERZATRACTIVAENELDISEODE
ALCANTARILLADOSANITARIOENNICARAGUA

Tabladecontenido
PROLOGO......................................................................................................................................3

IINTRODUCCIN.....................................................................................................................4

IIORIGENDELALCANTARILLADOSANITARIOSIMPLIFICADO.........................................5

IIIMODIFICACIONESINTRODUCIDASENLOSCRITERIOSDEDISEODEREDESDE
ALCANTARILLADO..........................................................................................................................6

IVASPECTOSCLAVESDELDISEOHIDRULICODELALCANTARILLADOSIMPLIFICADO..........7
VDISEMINACININTERNACIONALDELALCANTARILLADOSIMPLIFICADO.............................8

VIPROBLEMTICAIDENTIFICADAENLOSDISEOSELABORADOSACTUALMENTEEN
NICARAGUA...................................................................................................................................8

VIICOMPARACINDELOSCRITERIOSDEDISEOHIDRULICODELASGUASTCNICASDE
DISEOSISTEMASDEALCANTARILLADOSANITARIOYLOSCRITERIOSESTABLECIDOSENLA
NORMABRASILEAEMITIDAPORLAABNTENNOVIEMBREDE1986,NBR9649PROJETODE
REDESCOLETORASDEESGOTOSANITRIO..................................................................................9

VIIIRELACIONESDEGASTOHORARIOMXIMOYGASTOHORARIOMNIMORESPECTOAL
GASTODIARIOMEDIOOBTENIDASENINVESTIGACIONESEFECTUADASENNICARAGUA.........13
IXCONCLUSIONES...................................................................................................................15
XRECOMENDACIONES:..........................................................................................................16
ANEXO.........................................................................................................................................17
Page 3
USODELCRITERIODELAFUERZATRACTIVAENELDISEODE
ALCANTARILLADOSANITARIOENNICARAGUA

PROLOGO

Estetrabajosurgianteunproblemarealquesetuvoamediadosdelmesdeoctubre
de2010enunaempresagubernamentalalrecibirdiseosdeunmismoconsultor
internacional,elaboradospor3consultoresnacionales,utilizandodiferentescriterios
dediseo.Estasituacinmemotivarevisareltemadeloscriteriosdediseoconla
tensintractivamnima,cualeselobjetodeldocumento.Yopretendaqueeltrabajo
fueramsfcilymscorto;peroenlamedidaqueescriba,surgannuevas
inquietudesymayoresdudas,quemefueronconduciendoporuncaminodenunca
acabar.Prcticamente,revistodosmislibrosydocumentosqueposeosobreel
diseodealcantarilladosanitario,comenzandoconla2.versindeAmerican
SeweragePracticeMetcalfandEddy,Edicinde1928hastallegaralainformacin
msrecientedisponibleeninternet.

FueunabuenaexperienciayconfoenDiosqueelesfuerzoquehicesirvapara
iluminarelcaminodelaingenierasanitariaenNicaraguay,sinofueraas,queporlo
menosnoseapiedradetropiezoparamisamableslectores.Yo,pormiparte,disfrut
investigando,resumiendoyescribiendoyreescribiendo.

Alosamigosycolegasaquienesvadirigidoestedocumento,lespidosucomprensin
porlasdesviacioneseimprecisionesquehayacometidoalredactarestepequeo
documento,quesonfrutodemiintersdedarlesmayorinformacin.

RepartoSanMartin,Managua,02denoviembrede2010.

Page 4
USODELCRITERIODELAFUERZATRACTIVAENELDISEODE
ALCANTARILLADOSANITARIOENNICARAGUA

IINTRODUCCIN

EnNicaragua,enelao2004fueronpublicadasporelentereguladordelsectorde
aguapotableysaneamiento,INAA,lasGuasTcnicasparaelDiseodeAlcantarillado
SanitarioySistemasdeTratamientodeAguasResiduales1,enlascualesseintrodujoel
conceptodelclculohidrulicodelasalcantarillasenbasealcriteriodelatensin
tractivayalafrmuladeManning2.

LasGuas,enelPrlogo,refierenqueellascontienenalgunosdelosparmetrosde
diseoactualizadoscontenidosenlosCriteriosdeDiseoparaSistemasde
AlcantarilladoSanitario34elaboradosporDENACALenelao1976y,msadelante,
enlaIntroduccin,establecequeenelao1976elDepartamentoNacionalde
AcueductosyAlcantarillados(DENACAL)elaborunasEspecificacionesTcnicasde
AcueductosyAlcantarilladoSanitarioquecontienenenelCaptuloIIIloscriteriosde
diseodealcantarilladosanitario.

LaintroduccindelconceptodeTensindeArrastreMnimaenlasGuasTcnicasfue
ungranpasohaciaadelanteparalograrahorrosimportantesenlaconstruccindelos
alcantarilladossanitariosenNicaragua;sinembargo,enellasquedaronalgunosvacos
quevaldralapenallenarparaaprovecharmejoralgunosdelosconceptosutilizados
eneldiseodealcantarilladossimplificados5,muyenbogaapartirdelosprimeros
aosdeladcadadelosochenta.

Laintencindeestetrabajoesrevisaralgunosdeloscriteriosdediseodel
alcantarilladosimplificadoyproponersuusoeneldiseodelasredesdealcantarillado
sanitarioenNicaragua,paracomplementarelcriteriodelatensindearrastremnima
contenidoenlasGuasTcnicasdeDiseodeINAA,mientrassecreayformalizala
NormaTcnicaObligatoriaNicaragensecorrespondiente.
1GuasTcnicasparaelDiseodeAlcantarilladoSanitarioySistemasdeTratamientodeAguas
Residuales.INAA.Tirajede500ejemplares.Enero2004.
2SegnlasreferenciasdeD.MaraEtAl,ensulibroPCBasedSimplifiedDesign(2001),laEc.de

Manning
debellamarseEcuacindeGaucklerManning,porque22aosantes(186768),PhilippeGauckler
publiclamismaecuacinpublicadaporRobertManningen1890.
3Confechajuniode1975,DENACALpubliclasNormasTcnicasparaelDiseoyConstruccinde

SistemasdeAlcantarilladoSanitario.DivisindeEstudiosyConstrucciones,enlascualeselautorfueel
redactorprincipal,habiendorecopiladoyeditadoloscriteriosestablecidoshastaseseentoncesparael
diseodelasredesdealcantarillado.
4TodoindicaqueserefierealosCriteriosdeDiseoelaboradosporlafirmaconsultoraGannetFleming

CorddryCarpenterKarimD`ArceyAsc.,contratadaporENACALparaunodelosestudiosde
factibilidaddelalcantarilladosanitariodeManagua,queconfirmloscriteriosestablecidosenlas
NormasTcnicaselaboradasporDENACALenelao1975,introduciendoalgunoscambios.
5Elalcantarilladosimplificadoesdiferentealalcantarilladocondominial.

Page 5
USODELCRITERIODELAFUERZATRACTIVAENELDISEODE
ALCANTARILLADOSANITARIOENNICARAGUA

Colateralmente,seaprovechaparaexponeralgunoseventosdelahistoriadesu
introduccinenNicaraguaydesudivulgacinyaplicacinanivelinternacional,con
ayudadeinternet,paraqueellectorinteresadoeneltematengaunamayorvisindel
desarrollodeestecriterio.

Lainexperienciaenlaaplicacindelconceptodelafuerzatractivaylafaltadelos
criteriosdediseonacionales,queseanacordesconlastendenciasmundialmente
aceptadas,haobligadoalosingenierosdiseadoresyalosingenierosrevisoresenlas
institucionesrectorasatomarlainiciativadecomplementarloconotroscriterios,que
nosiemprehanconducidoaundiseooptimizadoyquesuaprobacinorechazoha
quedadodependiendodeladiscrecionalidadycriteriospropiosdelfuncionarioque
revisay/oapruebataldiseo.

Unejemplodeestoeselusodelavelocidadmnima.Elautortieneconocimientode
queenalgunasoficinasdelestadoseexigealdiseadorcumplirelcriteriodela
tensindetraccinmnimay/olavelocidadmnimade0.60m/s,aunqueseaceptan
valoresde0.30m/sparacaudalesdediseocontuboparcialmentelleno6.

Hayquetenerenmentequeelcriteriodelatensindearrastremnimaespartede
unconjuntodecriteriosdediseodesarrolladosenBrasilparaeldiseodesistemas
dealcantarilladocondominialyalcantarilladosimplificado,conelobjetivodelograr
diseosmseconmicosydeestaformaalcanzarmayorcoberturadesaneamientoa
nivelnacional.

IIORIGENDELALCANTARILLADOSANITARIOSIMPLIFICADO
Eldiseodelossistemasdealcantarilladosanitariosimplificado,difundido
mundialmente,tienesuorigenenlaexperienciabrasileadelosaos80yenlas
normasemitidasporlaAsociacinBrasileadeNormasTcnicas(ABNT).Paracitar
unsolocaso,laNormaBolivianaNB688,NormaTcnicadeDiseoparaSistemasde
AlcantarilladoSanitarioyTratamientodeAguasResiduales,fuerevisadaen1996y
luegoen2001,introduciendoenestaltimavezelconceptodetensindearrastreen
eldiseo,conelobjetivodeoptimizarcostosdeinversinypresentaropciones
tcnicasquepermitanelaccesoasistemasdesaneamientobsicodeunmayor
EnlarevisinbibliogrficaseencontrquelaNormadelDistritoFederaldeMxicopermite
6

velocidadesmnimasde30cm/sparaelgastomnimodediseo,queesigualalamitaddelgastomedio
ynomenora1.5t/sode1.0t/s,endependenciadeltipodeinodoroutilizado.
Ref.:NormasTcnicasComplementariasparaelDiseoyEjecucindeObraseInstalaciones
Hidrulicas.

Page 6
USODELCRITERIODELAFUERZATRACTIVAENELDISEODE
ALCANTARILLADOSANITARIOENNICARAGUA

nmerodebeneficiarios,priorizandosectoressocialesdemenoresingresos
econmicos7.

IIIMODIFICACIONESINTRODUCIDASENLOSCRITERIOSDE
DISEODEREDESDEALCANTARILLADO.

EnrelacinalosCriteriosdeDiseoparaSistemasdeAlcantarilladoSanitario
elaboradosen1976porDENACAL(DepartamentoNacionaldeAcueductosy
Alcantarillados),lasGuasTcnicasdeINAAintroducenalgunasmodificacionesalos
criteriosdeldiseoconvencional8concentradasenlosaspectossiguientes:

5.1FRMULAYCOEFICIENTEDERUGOSIDAD:
Eldiseohidrulicodelasalcantarillassedeberhacerenbasealcriteriodela
tensintractivayalafrmuladeManning.
Noestablecevelocidadmnima,pendientesmnimasnipendientesmximas9.

5.2ELDIMETROMNIMODELASTUBERASDEBERSERDE150MM.

5.3PENDIENTELONGITUDINALMNIMA:
Lapendientelongitudinalmnimadeberseraquellaqueproduzcauna
velocidaddeautolavado,lacualsepodrdeterminaraplicandoelcriteriodela
TensindeArrastre,paralocualrecomiendaunvalormnimodef=1Pa.

6.1UBICACINDEPOZOSDEVISITASANITARIOS:
InstalarRegistrosterminales(Terminalesdelimpieza)enlugardelospozosde
visitacabeceroscuandonosepreveaexpansioneshaciaaguasarriba.

6.3CARACTERSTICASDELPOZODEVISITA:

ElusodeDispositivosdeVisitaCilndricos(DVC)paraalcantarillascon
dimetrosde200mmymenoresyprofundidadeshastaunmximode1.80m.
7Mayo2002.AlcidesFrancoT.TcnicasdeDiseodeSistemasdeAlcantarilladoSanitarioyPluvial.
ModificacionesalaNormaNB688.
8En1880,GeorgeWaringJr.diseelprimersistemadealcantarilladosanitarioseparativoenE.U.A.

conelcriteriodelavelocidadmnimade2pies/s,elcualcontinaaplicndosehastahoy.
Ref.SimplifiedSewerage:DesignGuidelines,1994.AlexanderBakalian,AlbertWright,RichardOtisy
el
Prof.JosdeAzevedoNetto.
9LaversindigitaldelasGuasomiteelconceptodevelocidadmxima.Estopodraserproductodeun

errordedigitacin.

Page 7
USODELCRITERIODELAFUERZATRACTIVAENELDISEODE
ALCANTARILLADOSANITARIOENNICARAGUA

Paraprofundidadesderasantedetubosde0.60ma1.00mseusarnCajasde
RegistroSanitarias(CRS).
Porotraparte,entreotros,mantienelossiguientescriteriosacarreadosdelasNormas
Tcnicasde1975yconfirmadosenlosCriteriosdeDiseode1976:

3.5GASTOMEDIO(QM)DEAGUASRESIDUALESDOMSTICASIGUALAL80%DELA
DOTACIN
DELCONSUMODEAGUA.

3.6GASTOMNIMO(QMN)IGUALAQM
10
.
3.7GASTOMXIMODEAGUASRESIDUALES(QMAX)CALCULADOPORELCONOCIDO
FACTOR
DERELACINDEHARMON
11
ENTREQMAXYQM.

5.1LAVELOCIDADMXIMADEFLUJODEBERSERDE3M/S.

IVASPECTOSCLAVESDELDISEOHIDRULICODEL
ALCANTARILLADOSIMPLIFICADO
DuncanMara12sealacomolosaspectosclavesdeldiseohidrulicodelalcantarillado
simplificado,lossiguientes:

Factordegastomximodiario=1.8
Gastopicomnimode1.5t/sencualquiertramodealcantarilla(esaproximado
alpicodelcaudalinducidoporladescargadeuninodoro).
Dimetromnimodelatubera:100mm.
Usodeunrangoampliodelaprofundidadproporcionaldelflujoenla
alcantarilla(d/D)=0.20.8.
Usodelatensintractivamnimade1Pa;y
10Enlasnormasdelao1975,estevalorsehabaestablecidoigualaQm;peroenlosCriteriosde
Diseode1976seredujoaQm.
11Esinteresanteobservarque,apesardequelasinvestigacionesdecampoefectuadasporlos

consultoresHazen&SawyerJ.AgustnChan(1971,1972)yGannetFlemingCordryandCarpenter
KarinD`ArceyAsc.(1976),arrojaronfactoresentornoa2.0paralarelacindeGastoMximoyel
Gasto
Medio,siempreseadoptelfactorderelacindeHarmon,quearrojavaloresmuchomsaltos.Las
GuasdeDiseodeINAAfijanunrangode1.8a3.0.
12DuncanMara.WaterSupplyandSanitation.OptionsforSmallUrbanCentresinDevelopingCountries.

UNHabitat.Diciembre2006.

Page 8
USODELCRITERIODELAFUERZATRACTIVAENELDISEODE
ALCANTARILLADOSANITARIOENNICARAGUA

Elclculodelapendientemnimatminbasadoenq=qi(elgastopicoinicialdel
perododediseo)ylaseleccindelDbasadoenq=qf(elgastopicodelfinal
delperododediseo).

VDISEMINACININTERNACIONALDELALCANTARILLADO
SIMPLIFICADO
Talhasidoelimpactoquehatenidoenlosltimos25aoselalcantarillado
condominialdesarrolladoenBrasil,acompaadoporlaNormaNBR9649
emitidasporlaABNT,queEUA,paramencionarunejemplo,yarecomiendael
clculoderedesdealcantarilladoconelcriteriodelatensintractivapara
lograreconomasenlossistemas.
LaSociedadAmericanadeIngenierosCiviles(ASCE)publicenelao2007el
ASCEMOP60WEFFD5Manual13elcualrecomiendaelusodelmtododela
fuerzatractivaparalograreldiseoautolimpiantedelasalcantarillassanitarias.
EllosutilizancomoQminelcaudalhorariomsgrandealcanzadoenlasemana
demenorflujodurantetodalavidadelproyecto.
Adicionalmente,Bentleyensultimaedicindelprogramadediseode
alcantarilladosSewerCad,EdicinV8iSelectSeries2,conplataformaAutocad
2009,incluyeelclculodelatensintractivaparaverificarelcumplimientode
lacondicinmnimaestablecida.
EnpasescomoEUA,FranciaeInglaterraseadmiteelusodetuberasde150
mmdedimetroenlasredesdealcantarilladosanitario.

VIPROBLEMTICAIDENTIFICADAENLOSDISEOS
ELABORADOSACTUALMENTEENNICARAGUA
Porlaexperienciapersonaldelqueescribe,setieneconocimientodequeactualmente
concurrenlossiguientesproblemasprincipalesenlosclculoshidrulicosdelasredes
dealcantarilladosanitarioenNicaragua:
1.Secontinandiseandoyaceptandodiseosdealcantarilladosanitario
elaboradosconelcriterioconvencionaldevelocidadmnimade0.60m/s,
aplicadoalQmaxdelfinaldelperododediseo.
2.Cuandosepresentandiseosconelcriteriodelafuerzatractivamnima
tambinserevisalavelocidadconelcaudaldelfinaldelperododediseo.
TractiveforceDesignforSanitarySewerSelfCleansing.LaVereB.Merrit.JournalofEnvironmental
13

Engineering,Vol.135,N12,December2009.Pp13381347.

Page 9
USODELCRITERIODELAFUERZATRACTIVAENELDISEODE
ALCANTARILLADOSANITARIOENNICARAGUA

3.Seaceptanvelocidadesmnimashastade0.30m/sparaelcaudaldelfinaldel
perododediseo.
4.Alutilizarelcriteriodelafuerzatractivamnimaeneldiseo,loaplicanal
caudaldediseocalculadoparaelfinaldelperododediseo.Uncriterio
bastanteaceptadoporlasinstanciasdeaprobacin.
5.Algunosdiseadores,tratandodeapegarsealcriteriodelatensindearrastre
mnimaestablecidoenlasGuasTcnicasdeINAA,aplicanestecriterioalgasto
mnimoparadeterminarlapendientemnimanecesariadediseo.Uncriterio
rechazadoporlasinstanciasdeaprobacin.
6.LafrmuladelclculoaproximadodelapendientemnimaincluidaenlaNorma
NBR9649paraobtenerlatensintractivamnimalautilizanindistintamente
paratuberasdePVCuotromaterial.
7.LasGuasdeDiseoelaboradasporINAAintroducenelcriteriodelatensinde
arrastremnimaparaeldiseodelasredesdealcantarilladosanitarioen
Nicaragua;perodejanvigentesvarioscriteriospertenecientesalavieja
metodologadediseodesistemasconvencionales,causandoconellocierta
confusinenlosingenierosdiseadoresyenlasinstanciasoficialesdegobierno
quedebenrevisaryaprobarlosdiseos.

VIICOMPARACINDELOSCRITERIOSDEDISEO
HIDRULICO
DELASGUASTCNICASDEDISEOSISTEMASDE
ALCANTARILLADO
SANITARIO
Y
LOS
CRITERIOS
ESTABLECIDOSENLANORMABRASILEAEMITIDAPORLA
ABNTENNOVIEMBREDE1986,NBR9649PROJETODE
REDESCOLETORASDEESGOTOSANITRIO.
Acontinuacinsehaceunacomparacindeloselementosbsicosdediseodelas
GuasTcnicaspublicadasporINAAenelao2004yloscriteriosdediseodelas
NormasNBR9649.EnprimerlugarseexponeloquedicenlasGuasyarengln
seguidoloquedicelaNorma9649yloscomentariospertinentesdelautordeeste
trabajo,cuandosehaconsideradopertinentehacerlo.
1GASTOSDEDISEO
3.5DelasGuas:Gastomedio(Qm).Elgastomediodeaguasresiduales
domsticassedeberestimarigualal80%deladotacindelconsumode
agua.

NBR9649.Igual.

3.6DelasGuas:Gastomnimo(Qmin)deaguasresiduales.Paralaverificacin
delgastomnimoenlasalcantarillassedeberaplicarlasiguienterelacin:

Page 10
USODELCRITERIODELAFUERZATRACTIVAENELDISEODE
ALCANTARILLADOSANITARIOENNICARAGUA

Qmn=Qm

NBR9649.Lanormaestableceelfactork3=0.5paradeterminarelQminhorario
enrelacinalQmdiario.

3.7DelasGuas:Gastomximodeaguasresiduales(Qmax).Elgastomximode
aguasresidualesdomsticassedeberdeterminarutilizandoelfactorde
relacindeHarmon.
Elfactorderelacindebertenerunvalornomenorde1.80ynomayorde
3.00

NBR9649.Lanormadistingue2gastosmximosdiariosparalasaguas
residuales:eldeiniciodelperododediseoQmaxiyeldelfinaldelperodode
diseoQmaxf.Cuandonoexistendatospropiosdelasinvestigacionesrealizadas
quefuerenaplicablesalcasoenestudio,lanormaestablecelossiguientes
criterios:

1)Qmaxi=k2*Qm,donde:

Qmaxi=Gastomximodeaguasresidualesdomsticasaliniciodelperodode
diseo.
k2eselfactordehoramnimaiguala0.5y
Qmeselgastomediotomadodelhidrogramarealoestimadoparaelsistema.

2)Qmaxf=k1*k2*Qm,donde:

Qmaxf=Gastomximodeaguasresidualesdomsticasalfinaldelperodode
diseo.
K1=1.2eselfactordedamximo.
k2=1.5elfactordehoramxima,y
Qmeselgastomediotomadodelhidrogramarealoestimadoparaelsistema.

3.8DelasGuas:GastodeDiseo(Qd).Sielreaaservirtuvieramsdelos
usosantessealados,loscaudalesdeaguasresidualessedebernestimar
comolasumadelascontribucionesparcialesporuso,debindoseefectuar
eldiseodelostramosdealcantarilladoenbasedelaportecalculadopara
cadauso,ynousandoelvalorpromedioporreaunitaria.

Qd=Qmax+Qinf+Qcom+Qind+Qinst

Donde:
Qmax=Gastomximodeaguasresidualesdomsticas
Qinf=Gastodeinfiltracin
Qcom=Gastocomercial

Page 11
USODELCRITERIODELAFUERZATRACTIVAENELDISEODE
ALCANTARILLADOSANITARIOENNICARAGUA

Qind=Gastoindustrial
Qinst=Gastoinstitucional
NBR9649.EnlanormaNBR9649,elconceptodeGastodeDiseotomaun
sesgodiferentealtradicional,querequiereunaexplicacin:

Paraeldimensionamientohidrulico,elartculo5.1.1delanormamandaa
estimarparacadatramodelaredelcaudalinicial(Qi)yelcaudalfinal(Qf).

Qi=Qmaxi+Qci

Donde,Qcieslasumadelascontribucionesaliniciodelperododediseopara
eltramodealcantarilla.

Qf=Qmaxf+Qcf

Donde,Qcfeslasumadelascontribucionesalfinaldelperododediseopara
eltramodealcantarilla.

Elarto.5.1.1.1dicequesinoexistierandatosinvestigadosycomprobados,con
validezestadstica,serecomiendautilizarcomoelmenorvalordecaudal1.5t/s
encualquiertramo.

Adems,comoserefieremsabajoenelarto.5.1.4exigelaverificacindela
pendientemnimaconelcaudalinicial(Qi).

COMENTARIO:
Grossomodo,elcaudalde1.5l/s,paraNicaraguaseraequivalentealQmaxde
550habitantescalculadoporlafrmuladeHarmonparaunaportedeaguas
residualesde80lppd.Considerandounndicedehacinamientode6.5hab/vivy
unadensidadde24viv/100mdecalle,seraelcaudalaportadopor246metros
dealcantarillas.

2.PENDIENTEMNIMA

5.3delasGuas:Pendientelongitudinalmnima.Lapendientelongitudinalmnima
deberseraquellaqueproduzcaunavelocidaddeautolavado,lacualsepodr
determinaraplicandoelcriteriodelaTensindeArrastre,segnlasiguiente
ecuacin:

f=WRS
Enlacual:

Page 12
USODELCRITERIODELAFUERZATRACTIVAENELDISEODE
ALCANTARILLADOSANITARIOENNICARAGUA

f=TensindearrastreenPa
W=PesoespecficodellquidoenN/m3
R=Radiohidrulicoagastomnimoenm
S=Pendientemnimaenm/m
Serecomiendaunvalormnimodef=1Pa

NormaNBR9649.
EnelArto.5.1.4seestablecequeeldiseodebeserverificadoporel
criteriodelatensintractivamediadevalormnimot=1.0Pacalculada
paraelcaudalinicial(Qi),paraelcoeficientedeManningn=0.013.La
pendientemnimaquesatisfaceestacondicinpuedeserdeterminadapor
laexpresinaproximada:

Iomin.=0.0055Qi0.47,siendoIomin.enm/myQient/s.

Enelarto.5.1.5establecequeparacoeficientesdeManningdiferentesa
0.013,losvaloresdetensintractivamediaypendientemnimadebenser
justificados.

Comentario:Enlaexperiencia,sehavistoqueseaplicalafrmuladelarto.5.1.4
delasnormasbrasileasparaelclculodelapendientemnimadetuberasde
PVC,olvidandoloexpresadoenelarto.5.1.5deestamismanormasobreelusode
diferentescoeficientesdeManning.

3.VELOCIDADMXIMA

5.1delasGuas:FrmulayCoeficientedeRugosidad.Velocidadmxima.
..Lavelocidadmximadeberserde3m/s.
Norma9649.Elarto.5.1.1delanormaestablecequelamximapendiente
admisibleseraquellaparalacualsetengavf=5m/s.

4.LMINADEAGUA

5.1delasGuas:FrmulayCoeficientedeRugosidad.TirantedeAguaenel
colector.LasGuasestablecenquelascolectorashastadimetrosde375mm
(15)sediseanparatrabajar,comomximo,alamediaseccin,yquepara
dimetrosmayores,sepuedendimensionarparafuncionarcontirantesde0.70a
0.80deldimetro.

Page 13
USODELCRITERIODELAFUERZATRACTIVAENELDISEODE
ALCANTARILLADOSANITARIOENNICARAGUA

Norma9649ElArto.5.1.6establecequelaslminasdeaguadebenocuparcomo
mximoconelcaudalfinaldelperododediseo(Qf)el75%deldimetrodel
colector,restringidaporlarelacinentrelavelocidadmximaylavelocidadcrtica
calculadas.

Adems,elArto.5.1.5.1restringeeltirantedeaguaenelcolector,estableciendo
que:cuandolamximavelocidadvfresultamayorquelavelocidadcrticavc,la
mayorlminadeaguaadmisibledebeser50%deldimetrodelcolector,
asegurndoselaventilacindeltramo;lavelocidadcrticaesdefinidapor:
vc=6(gRH),dondeg=aceleracindelagravedad.

5.DIMETROMNIMO

5.2delasGuas:Dimetromnimo.Eldimetromnimodelastuberasdeberser
de150mm.

NormaNBR9649.Elarto.5.1.2establecequeeldimetromenornodebeser
inferiora100mm.

VIIIRELACIONESDEGASTOHORARIOMXIMOYGASTO
HORARIOMNIMORESPECTOALGASTODIARIOMEDIO
OBTENIDASENINVESTIGACIONESEFECTUADASEN
NICARAGUA
ParaestablecerlasrelacionesdegastoshorariosobtenidasenNIcaragua,fueron
consultadascuatrofuentesdeinformacinbibliogrfica,asaber:
1.CriteriosdeDiseo.SistemadeAlcantarilladoSanitarioManagua,Nicaragua.
GannettFlemingCorddry&Carpenter,Inc.Karim,D`ArceyAsc.DENACAL.
Septiembre1976.
2.ArchivopersonaldelaEvaluacindelosSistemasdelagunasdeestabilizacin,
realizadaenlosaos1997,1998y1999.ENACAL.
3.MonografadelosIngs.EduardoAlvaradoQuinteroyMagdielArciaMarnpara
optaralttulodeingenierociviltituladaDeterminacindelaDotacindeAgua
PotableyDescarguedeAguasNegrasenunBarriodeBajosRecursos
EconmicosdelaCiudaddeManagua.UNAN.Septiembre1978.
4.TesisdelingenieroMiguelEnriqueBlancoChvezydelaLic.CarmenLanuza
JarqunparaoptaralgradodeMSc.EnIngenieraAmbiental.PIDMAUNI.13
Junio2001.
Acontinuacinsepresentalasntesisdelosresultadosdecadafuenteconsultada:

Page 14
USODELCRITERIODELAFUERZATRACTIVAENELDISEODE
ALCANTARILLADOSANITARIOENNICARAGUA

1.CriteriosdeDiseo,1976.Fueronaforadaseneltiemposecodeabrilymayo
de1976lascolectorasINVI(S),QuintaNina(P),Bartolom(N)yAcahualinca
(A).Elaforofuede7dascontinuos,conlosresultadossiguientesdeducidosde
lastablasygrficosquepresentaelinforme:
Seobservalaexistenciadeunarelacininversadelfactorderelacin
conlapoblacin,talcuallosugierelafrmuladeHarmon14yhasido
demostradoendiferentesestudiosrealizadosenEUAyotrospases;
Elfactordegastomximohorario(Qmax/Qm)tieneunpromediode
2,28,convariacinentre1.79y3.02,paraelQtotal.
Elfactordegastomnimohorario(Qmn/Qm)tieneunpromediode
0.15,convariacinentre0,05y0.20.

2.MonografaAlvaradoArcia.ElestudiofuerealizadoenelBarrioSanJudas
durantetodalasemanadel11al18demarzode1978.Lasrelacionesdegastos
horariosmximoymnimoymximodiarioobtenidasfueronlassiguientes:

RelacinQmx/Qm=1.99
RelacinQmn/Qm=0.04
Relacindemximoda(Qmxda/Qmdiario)=1.08

3.TesisBlancoLanuza.Losaforosrealizadosnocubrenperodoscompletosde
24horas,porlocualsusresultadosnosonrepresentativos.

4.Evaluacindelfuncionamientodelossistemasdelagunasdeestabilizacin.
DeEnero2007aNoviembre2009,fueronevaluadoslossistemasdelagunasde
Chinandega,Len,Granada,Rivas,EstelySomoto,enperodosde24horasen
cadaevaluacinefectuada.Losresultadosdelasmedicionesdecampofueron
analizadosporelautordeestetrabajoparaobtenerlasrelacionesdegastos
horarios,habiendoobtenidolosvaloressiguientes:

Elfactordegastomximohorario(Qmax/Qm)tieneunpromediode
2.06,convariacinentre1.56y3.12paraelQtotal.
Elfactordegastomnimohorario(Qmn/Qm)tieneunpromediode
0.29,convariacinentre0,13y0.59.
Sisequiereverporlocalidad,losresultadossonlossiguientes:
FrmuladesarrollladaporW.G.Harmonen1918paralaciudaddeToledo,USA.
14

Posteriormente,hansidopresentadasotrasfrmulasporlostextosclsicosdeBabbittand
Baumann,MetcalfandEddy,FairandGeyer,10StatesRecomendationsStandards,WPCF
ManualofPracticeNo.9,entreotros.Paraquiendeseeprofundizarsobreeltema,selesugiere
revisarlaTesisdeXiaoyiZhangEstimatingPeakingFactorswithPoissonRectangularPulse
Model
andExtremeValueTheory.Ao2005.

Page 15
USODELCRITERIODELAFUERZATRACTIVAENELDISEODE
ALCANTARILLADOSANITARIOENNICARAGUA
15
Gastos
Chinandega
Len
Masaya
Granada
Rivas
Estel
Somoto
General
Qm24horas
54,75
63,21
65,94
30,44
15,58
85,17
11,17
54,16
Qmxhora
102,50
134,44
148,67
59,75
31,20
139,00
24,40
112,44
Qmnhora
12,25
15,35
16,72
12,43
6,70
42,00
2,90
14,94
Qmax/Qm
1,87
2,07
2,25
2,01
2,00
1,63
2,19
2,06
Qmn/Qm
0,22
0,27
0,25
0,38
0,43
0,49
0,26
0,29
Gastosexpresadosenlitros/segundo.
RELACIONESHORARIASDELOSGASTOSDEAGUASRESIDUALESINFLUENTESALAGUNASDEESTABILIZACIN
IXCONCLUSIONES
Lascomparacionesrealizadasentreloscriteriosdediseocontenidosenloscaptulos
IIIyVdelasGuasTcnicasparaelDiseodeAlcantarilladoSanitarioySistemasde
TratamientodeAguasResiduales,loscriterioscontenidosenlaNormaNBR9649ylos
resultadosdelasmedicionesdecampodelosgastoshorariosconsultadosy/u
obtenidos,permitenestablecerlassiguientesconclusiones:
1.EneldiseodelasredesdealcantarilladosanitariodeNicaragua,noseest
aplicandodebidamenteelgastodediseoparaobtenerunatensindearrastre
mnimade1Pa.Seestaplicandoelgastodelfinaldelperododediseo,
cuandodeberaseraplicadoelgastodeiniciosdelperododediseo.
2.Sedebecalculareldimetrodelatuberaparalacapacidaddelcaudaldefin
delperododediseoyverificarelclculodelapendientemnimaconel
caudaldeiniciosdelperododediseoparalograrlafuerzatractivamnimade
1.0Pa.
3.LasGuasestablecenqueelclculohidrulicosedeberhacerenbaseal
criteriodelatensindearrastreylafrmuladeManning;perocuando
abordaeltemadelclculodependientelongitudinalmnima,expresaqueeste
clculosepodrdeterminaraplicandoelcriteriodelatensindearrastre,
abriendoelespacioalaposibilidaddequesepudierahacerdeotramanera,lo
cualposiblementehainducidoaalgunosdiseadoresautilizarensulugarel
criteriodelavelocidadmnimaiguala0.60m/s.
4.Elclculodelapendientemnimaparaobtenerlafuerzatractivamnimapor
mediodelafrmulaaproximadadeclculo:Iomin.=0.0055Qi
0.47,noseest

aplicandobien,puesstafuedesarrolladaparan=0.013.Paran=0.009
(utilizadoparaelPVC)lafrmulaaaplicarestexpresadaporI=00065Q0.49,
segnlopresentanMiltonTomoyukiTsutiyayPedroAlemSobrinho.15
5.Seestechandovinonuevoenunodreviejo16,conresultadosinapropiadosal
conservarvarioscriteriosquepertenecenalpasado.
15ColetaeTransportedeEsgotoSanitrio.MiltonTomoyukiTsutiya,PedroAlemSobrinho.2.Edicin.
SaoPaulo.2000.
16PasajedelaBibliaexpresadoenelevangeliodeSanLucas,Cap.5,versculo36quehacereferenciaa

queelcambiodebesertotalenelhombre.

Page 16
USODELCRITERIODELAFUERZATRACTIVAENELDISEODE
ALCANTARILLADOSANITARIOENNICARAGUA

6.Lasmedicionesdecampoenlossistemasexistentesarrojanvalorespromedios
de2.28y1.99enManaguay2.06enlasciudadesdelinteriordelpasparael
factordegastodemximohorario.
7.Losvalorespromediosdegastohorariomnimovande0.15y0.05enlaciudad
deManaguaa0.29enlasciudadesdelinteriordelpas.
8.Esnecesariocrearunanormativaquereguleelusodelcriteriodelatensinde
arrastremnimaparaaprovecharlasbondadesdelossistemasdealcantarillado
sanitariosimplificadoycondominial.
XRECOMENDACIONES:
EnelintersdefacilitarlalabordelosingenierosdeENACAL,INAAylosconsultores
y
delograrredesdealcantarilladosanitariomseconmicasyfuncionales,se
recomienda:
1.AdoptarlaaplicacindelaNormaNBR9649entodasuextensinparael
diseodelasredesdealcantarilladosanitario,exceptuandoeldimetro
mnimoquesedebermanteneren150mm.Elcambiodedimetromereceun
mayoranlisis,fundamentadoenunaexperiencialocalcomolaqueest
prximaainiciarseconelestudiopilotodealcantarilladocondominialenun
barriodelaciudaddeManagua.
2.Estimularlainvestigacindelossistemasdealcantarilladosanitarioexistentes
enNicaraguaparaestablecernuestrospropiosparmetrosdediseosobrela
basedelaexperiencialocal.

Page 17
USODELCRITERIODELAFUERZATRACTIVAENELDISEODE
ALCANTARILLADOSANITARIOENNICARAGUA

ANEXO
ALGUNASREFERENCIASPARTICULARESSOBREEL
CONCEPTODELA
FUERZATRACTIVA,SEGNREVISINEFECTUADAPOREL
ING.SERGIO
TERCEROTALAVERA
REFERENCIASDELUSODELAFUERZATRACTIVAENEL
DISEODE
ALCANTARILLADOSSANITARIOSENNICARAGUA:
1985.Laprimeravezqueelautordeestetrabajotuvoconocimientodelconceptode
lafuerzatractivafueatravsdeunartculo17
publicadoporlaRevistaDAE18de
Septiembrede1985,elaboradoporuningenierochilenoyquehabasidopresentado
enelXIXCongresoInteramericanodeIngenieraSanitariayAmbiental(AIDIS),
celebradoenChileenelao1984.Enelcitadoartculosehacetodoundesarrollo
tericodelconceptodefuerzatractivayentretodalainformacinqueexponeelIng.
Contreras,semencionaqueenelaode1979,laCompaadeSaneamientoBsico
deSaoPaulo(SABESP),(Brasil),publiclasInstruccionesparaElaboracinde
ProyectosdeRedesyColectoresTroncalesdelaReginMetropolitanadeSaoPaulo
enlacualestablecilaregulacindedimensionarhidrulicamentelared
respetando
lacondicinh/D0.20paralascondicionesinicialesdefuncionamientodelaredy
siemprequelatensintractivafuesemayoroiguala0.15Kg/m2.
1992.LosingenierosMoissMcCreayPabloApolinarBaez19elaboraronsumonografa
paraoptaralttulodeingenierocivil,conundiseodealcantarilladosanitario
utilizandotuberasdePVCyelcriteriodelafuerzadearrastre.
199520.INAA21,confinanciamientodelBancoMundial,recibialconsultorbrasileo
Ing.AugustoSergioPintoGuimaraes,quiendifundiporprimeravezenNicaragua,a
travsdeINAAconlaparticipacindelaEscueladeIngenieraAmbientaldelaUNI,el
diseodesistemasdealcantarilladosimplificado,enelcualseaplicaelconceptodela
17AplicacodaTensoTrativaMnimaaoTransporteHidrulicodeSlidosenTubulaoes.Ramn
ReinaldoContrerasCorrea.
18REVISTADAEVOL.45N142Setembrode1985.

19Comunicacinpersonalconlosautores.

20AportepersonaldelaIng.IlseBrockmann,funcionariadeENACAL.

21AnnosehabaefectuadolaseparacindeENACALeINAA,producidaenelao1998,conla

creacin
deINAAcomoorganismoregulador.

Page 18
USODELCRITERIODELAFUERZATRACTIVAENELDISEODE
ALCANTARILLADOSANITARIOENNICARAGUA

fuerzatractiva,entreotrasmodificacionesintroducidas.ElIng.Guimareasaportun
softwareparaeldiseo,llamadoSewerex.
SehicierondiseosconesteProgramaysecompararonconloscostosdeldiseo
convencional,esasqueseempiezanaconstruirbarriosconestesistemasimplificado
(WaterFerrety,Grenada,CarlosMarxIyII,EnriqueSmith,PabloUbeda,etc.).El
alcantarilladosimplificadoconsideraredesde6,dispositivosdevisitacilndrica(tubos
de30)ybocasdelimpieza.
1999.MonografaelaboradaporlasingenierasKarlaLeonnieArgelloPallaisyShirley
AmadaEspinozaGuevaraparaoptarasuttulodeIngenierocivil,tituladaDiseodela
ReddeAlcantarilladoSanitarioparaelBarrioAnexoVillaLibertad.UNICA.
2002.INAAsometi22alarevisindeENACALlapropuestadeNormasTcnicaspara
el
DiseodeAlcantarilladoSanitarioySistemasdeTratamientodeAguasResiduales.
Los
tcnicosdelacomisinformadaporENACALrevisamosdichodocumento,habiendo
emitidonuestrasobservacionesyrecomendaciones,entrelascualesparaelpropsito
deesteresumenhistricoseresaltandosdeellas:
1)cambiarelttulodeNormasaGuas,dadoelalcancecontenidoeneldocumento;y
2)incluirlametodologadediseosobrelabasedelafuerzatractivayelsistemade
alcantarilladosimplificado;
Adems,enlacartaderemisin23,laPresidenciaEjecutivarecomendaINAAquese
formaraunacomisintcnicadeENACALINAAparalarevisinfinaldel
documento
antesdesupublicacin(estarecomendacinnofueatendidaporINAA).
200424.INAApubliclasGuasTcnicasparaelDiseodeAlcantarilladoSanitarioy
SistemasdeTratamientodeAguasResiduales,queincluyeelconceptodefuerzade
arrastreparaelclculohidrulicodelasalcantarillas.
EVENTOSDEREFERENCIAINTERNACIONAL
LarevisinbibliogrficarealizadaporelautordeestetrabajoatravsdeInternet,
(incompleta,porsupuesto),muestralossiguienteselementosdelaevolucindel
conceptodediseodelafuerzatractivamnimaanivelmundial:
22 CartaPEJHV1220011097dirigidaalPresidenteEjecutivodeENACAL.
23
CartaDSGCTC00102del23.01.2002dirigidaalPresidenteEjecutivodeINAA.
24TerminadodeimprimirenelmesdeEnero2004,conuntirajede500ejemplares,segnelpiede

imprenta.

Page 19
USODELCRITERIODELAFUERZATRACTIVAENELDISEODE
ALCANTARILLADOSANITARIOENNICARAGUA
19
1962.RathandMcCauley,citadoporMerritLaVereB.,investigaronlafuerzatractiva
comounafuncindeltamaodelapartcula.
1974.JournalofEnvironmentalEngineering,100(507520),publicaelartculodeK.
M.
YAOSewerlineDesignBasedonCriticalShearStress.Basadoensuinvestigacin
realizadaenPakistnOeste,UniversidaddeLahore,concluye,entreotros,queel
mtododelesfuerzocortantecrticoproveeundiseomseconmicoenelcasode
flujosparcialmentellenoscontirantemenorde0.4deldimetrodeltubo;queeluso
delcriteriodelavelocidadmnimaconstantetiendeasubdimensionarlastuberasde
mayordimetroyasobredimensionarlastuberasdemenordimetro.
1976.JournalWPCFVol.48,N7,pg.17721778,publicaelartculodeK.M.YAO
FuncionalDesignofSanitarySewerenelcualmencionaquesehasugeridoqueun
enfoquemsracionalparaeldiseoautolimpiantedelasalcantarillassanitariasesel
usodelesfuerzocortantecrtico.
1979.EnBrasilsepublicaronlasInstruesparalaelaboraodeProjetosdeRedese
ColetoresTroncodaRegioMetropolitanadeSoPaulodaSabespCade
SaneamentoBsicodoEstadodeSoPaulo.
1983.Segnloindicanvariostextos,elingenieroJosCarlosRodriguesdeMelo25
(Brasil)coordinaelequipoqueinicialadiseminacindelsistemadealcantarillado
condominialenlaciudaddeNatal,Brasil,contodaslasinnovacionesquelepertenecen
aestetipodesistema,queincluyelametodologadediseodelafuerzatractiva,entre
otros.
1986:BrasilpublicalanormaNBR9649Projetoderedescoletorasdeesgotosanitrio,
queoficializaelusodelametodologadelafuerzatractivamnimaparaeldiseodel
alcantarilladosanitario.
1994:ElUNDPWorldBankSanitationProgrampublicaeltextoSimplified
Sewerage:
DesignGuidelines,elaboradoporAlexanderBakalian,AlbertWright,RichardOtisy
el
Prof.JosdeAzevedoNetto.RefierequelaexperienciadeBrasilsehaextendidoa
Bolivia,Per,ColombiayUruguay.
MiltonTomoyukiTsutiyayPedroAlemSobrinhoensulibroColetaeTransportedeEsgotoSanitrio
25

indicanquelospionerosenelusodelcriteriodelatensintractivaparaeldiseodealcantarillados
sanitariosenBrasilsonlosingenierosAmarlioPereiradeSouzayMiguelZwi.

Page 20
USODELCRITERIODELAFUERZATRACTIVAENELDISEODE
ALCANTARILLADOSANITARIOENNICARAGUA

1996:DuncanMarapublicaellibroLowCostSewerageeintroduceelconceptode
fuerzatractivamnimaparaeldiseodealcantarillas.
2000.MiltonTomoyukiTsutiyayPedroAlemSobrinhopublicanellibroColetae
TransportedeEsgotoSanitrio,conampliainformacinsobreeltemadediseode
alcantarilladocondominial.
2001:DuncanMara,DavidTayler,UniversityofLeeds,London,UK,publicaellibro
PC
BasedSimplifiedSewerageDesign.
2001;BoliviarevisalanormaNB688NomaTcnicaparaDiseodeSistemasde
AlcantarilladoyTratamientodeAguasResidualeseintroduceenellaelconceptodel
sistemacondominial,connfasisenlaaplicacindelmtododelatensintractiva
mnimaenlugardelavelocidadmnima.
2005;ElCEPISpublicalasGuasparaelDiseodeTecnologasdeAlcantarillado,
introduciendoelconceptodelafuerzatractivamnima.
2007:ASCEUSApublicaelManualMOP60WEFFD5Manualenelcual
recomiendael
usodelmtododelafuerzatractivaparaeldiseoautolimpiantedelasalcantarillas
sanitariasporgravedad.
2008.BentleypublicalanuevaversindeSewerCadV8XMEditioneincorporael
clculodelafuerzatractivaparalaverificacindelafuerzatractivamnima.
ComentarioFinal:
Laevolucindelasnormasesalgonatural.EnEUAen1951fuepublicadala1versin
delasNormasRecomendadasporlos10Estados(10StatesStandards
RecommendationforWastewaterFacilities).Enlaedicinde2004,eliminala
recomendacindelavelocidadmnimaiguala2pps,quehabamantenidoinvariable
hastalaversinde1997.
RepartoSanMartn,Managua,02denoviembrede2010.

También podría gustarte