Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
PabloRogelioNavarreteGmez
Cuentos nhuatl de la Malintzin
Seminario de Estudios Modernos y de Cultura Acal-lan (SEMYCA)
San Miguel Canoa, Puebla, Mxico
http://www4.nau.edu/seminario/
ILUSTRACIONES
Agustn Prez Velzquez
IMPRESIN
World Digital Copy
Puebla, PUE.
2
ndice
Pr lo go ................. 1
In tr od ucci n ... 2
In Ma za coatl h ua n C oyo tl . 58
In a xn o, in c ua h ui tl , h ua n i n a hc op ec h tli 62
El pa jari to M imi nc u eo
In tototzintli Mimi ncu eo . 87
La f lor d alia
In acoco xo chitl .. 90
El Co y ote y el T lac ua ch e
In Co yotl hu an in T lacuatl ................................. 93
El Pi ll o
In Pill o itl ahtol-l o ...... 98
Un bi e n c on u n m al s e pa ga
Ica ce cua l-li ce cch ihhua , ica se am ocu al-li ce ctla xtla hui a .. 102
3
El Ci eg o y la V b ora
In I xpopo yotl huan C oatl 109
La B oa y el C oy ote
In Maza co atl huan C oyotl 112
El s e or q u e n o qu er a pon er of re nd a
In tlacatzintli tl en a mo o quin equ ia tla manaz 126
El Gr ill o y el C oy ote
Chapulin hu an Co yotl .. 129
4
Prlogo
P.R.N.G.
5
Cuentos nhuatl de la Malintz in
Introducci n
Los cu en tos d e esta c ol ecc in provi e ne n de u na r egi n d e h abla
n h ua tl d el c e ntro d e M x ico . F u er on re cop ilad os e n u n a
com u ni dad q u e ab arca los pu e bl os v eci n os d e S a n Mig u el Ca n oa y
Sa n Isi dro B u ensu ces o. H istr ica me n te u na s ola , ll eg a di vidi rse
arbi trar iam en te e n tr e l os es tad os d e P u ebla y Tla xcal a p or u na
de las ba rra ncas q u e la a tra vi esa . Loca lizada en l a lad era d e la
Ma li ntzin q u e da h aci a la ci uda d d e Pu eb la a l s ur o este , es l a
com u ni dad d e ms a lta el e vaci n e n l a mo n ta a . Ta mbi n , C an oa
y S an Isid ro s on l os p u eb los de h abl a n h u atl q ue ms h a n
cons erva do su le n g ua a u tctona e n to da la re gi n. Los ce ns os
ofic ial es d e 199 0 y 20 00 cif rar o n e l por centaj e d e h abl an tes, e ntre
bili ng es y m on oli n g es , alr ed ed or de 90 % . En tal es
circ uns ta nc ias , i ncl us o m uc h os ni os de fa mili as
hisp an oha bla n tes s e esf uer zan e n apr e n der la le n gu a i ndg e na , el
mexica no , como s eg u nda l e ng ua c o n la ayud a de s us ami g os y
com pa eros d e cl ase e n la esc uela . E n otr os asp ectos ta mbi n la
ms cons er vad ora d e las c om u nida des de la Mal in tzi n , alca n z
cier ta fa ma de sal vaj e y atrasad a a fi n ales d e l os 196 0s p or l os
tris tes suc es os d e u n a n oc h e de s ep ti em bre q u e la p el c ula Ca noa
llev a la pa n tal la .
Al gu n os d atos hi stri cos i ndica n la p res encia e n las f aldas
de la m o n ta a d e u na p obl aci n pre his p ni ca de fi liac i n na h ua-
chic hi m eca , d ep e ndi en te d el s e o r o d e C h ol ula . Sus po blad or es
trab aja ron e l b osq u e, y ms ab aj o c u lti var o n el ma z. De s u
n omb re or igi na l, A cal-l a ntep ec [ E n el mon te d e las ca no as], se
deri v , d esp us d e la C on q uista, Sa n Mi g ue l de las Ca n oas d el
M onte , se g n todas las i nd icaci o n es un a lo calid ad d e p eq u e os
ranc h os y c aser os. 1 P or s u proxi mida d a la Ci ud ad de M xic o y a
Pu eb la, y su ub icaci n no ta n l ej an a de la ru ta a V erac ru z, f ue
u nas de las pri m eras regi o nes q u e s e ev an g eli z. S eg n l os
arch iv os d e l a i gl esia e n Sa n Mi g u el , el p u ebl o s e f u nd ,
ofic ial men te, en 164 1. P er o ha y i ndi c ios de u n c on tac to ms
tempr an o con la ci udad d e Pu eb la , f u ndad a ci en a os a trs .
Seg n la l ey enda d el fr ay S eb asti n d e Ap aric io, qu ie n en tr e n
el con ven to fra nc isca n o en 1 571 , el b ea to v iaj aba m uc h o p or l os
altos . Y h ay ev idenc ia q u e l os es pa o les pobl ar on la zon a d e A cal-
lan tep ec, c o n n h ua tl habl a ntes trad os de o tras r e gi on es , par a
apro v ec har l os val ios os recur sos n atur al es d e l a m o n ta a , el a g ua
y la mad era . Los res tos d e u n a ntig u o ac u ed ucto todav a es t n en
evi de nc ia e n el ca mi no haci a la c um br e arrib a d e l os barr ios m s
altos . A p esa r de l co n tac to te mpra n o con la ci ud ad y a u na
dista nc ia r ela ti va me n te c orta, la com u ni dad si e mpr e h a
per ma necid o re tra da y aisl ada . C ua nd o los a ntrop l o gos Nu ti ni e
6
Issac visi ta ron S an Is idr o en 1 960 , pu blic ar on el si g ui e nte
inf or me:
7
El mexic an o todav a es la l e ng ua may ori ta ria , de
pref er encia para lo s us os cotid ia nos . Pe ro to dos s ab e n q u e en los
pu ebl os c erca n os m o n ta a ab aj o ni ng u n o h a pod id o ma n ten er el
mism o ni ve l de b ili ng is m o. A s u alred ed or , h a cr ecid o
rpida m en te, sorpr esiv am e nte e n alg u n os ca sos , el s ec tor d e l a
pobl aci n i nfa n til q u e s l o habl a y e n ti e nde e l espa ol. I ncl us o ,
reci en tes obs erv aci ones i nf or mal es en Ca n oa y Sa n Isidr o ha n
llam ad o la a tenc in a u n n u ev o fe n m eno (si e n v erdad l o es):
ni os de ed ad pr ees colar q u e en s us gru pos d e j u eg o hab la n
exc lus iva m ente en es pa o l y apar e ntem e nte n o en ti e nd en c ua nd o
u n adu lto l es preg un ta a lg o e n n h u a tl. Es tempra n o toda va
para s acar conc lus io n es , s obr e to d o c o n b ase e n d atos
inc o mpl etos ; p er o pocos s e afe rra n a la d uda r esp ec to a la s
tend enci as i n ev itabl es q ue c orr esp o nde n al ltim o r ed uc to f u er te
de la l en g ua a s l o 35 m i nu tos e n co le cti vo d el cen tr o d e P u ebl a.
8
Tod av a v iv e l a tradic i n or al n h ua tl , per o a tod as l uc es
est en d ecad enci a en l os pu eb los tlax ca ltecas y p ob la n os, l o q u e
impri m e u na seg un da m otiva ci n al pr oy ec to . A lg u nos
esp ecia lis tas in cl uso ar g um e ntara n qu e es te pr op si to , la
doc um en taci n c o n f in es de r esca te li n g sti co , n os p la ntea u n a
tar ea m s apr emi a nte. Si es ci er to q ue Sa n Isid ro y Sa n M ig u el
entr ar n en la mis ma d in m ica d e s us tituci n y er osi n q u e ha
tocad o a o tr os p ue bl os, n os urg e r esc atar la ms c o mpl eta y
repr es entati va m u es tra pos ibl e de esta tradi ci n oral . Y co mo
h em os compr ob ad o a lo lar g o de l os a os de trab aj o de ca mp o,
grab adora e n ma n o, la d egr adac i n de l os g n er os or al es
for mal es, co m o en el c aso d e l a narra ti v a tra dici o nal , a va n za m s
rpida m en te q u e la d eg rada ci n d e l a c omp e ten cia gra ma tica l y
la fl uid e z d e ex pr esi n e n u na si tu aci n d e d espl azam ie n to d e
u na l en g ua y u n a cul tura p or o tra . P or m uc h os a os tod av a
mod es tas a ntol ogas com o es ta p odr n ser vir d e mater ial
didc tic o par a l os estudi a ntes b ili ng es e n las pr im arias de la
reg in ; al gu n os , in cl uso , hab lar n el n h ua tl c om o s u l en g ua
ma ter n a, pr ed om in an te. F u turas g e n er acion es si emp re c o ntar n
con un n c leo d e ha bla n tes bil in g es : es tu dia n tes i nter esad os e n
la c ultur a y l a h istor ia, co nsc ie n tes de su he re nc ia li n g stica , e
in ves ti gad or es y escr itor es q u e sab r n sa car pr o vec h o d el
conocim ien to p op ul ar de l pr es ente y d el pasad o.
9
tema (v as e Nota #12) . E n cam bi o, par a esta a n to lo ga d ecid im os
ef ectu ar las s ig ui entes r ec tific aci ones y mod ific aci o nes :
(1) S us ti tuir l os p rs ta m os d e orig e n espa ol , no i nteg rad os
his trica m ente, c on s u tr mi n o n h ua tl eq ui val e n te. E n a lg u n os
casos el c ri ter io pa rec e m s a rbi trar i o qu e e n o tr os (p. e j.:
"tomi n" y "a x no " s e co ns er va n, "par a q u e" s e tr ad uc e a "i n ic") .
Per o al tom ar la dec isi n d e n o ac eptar todas las i ns erci o n es d e
voc es esp a o las, era n ec esar io e fec tu ar al g un a d ife re nc iaci n
entr e p rs ta m os establ ecid os y pr s ta mos esp o n t ne os , d e
reci e n te i n trodu cci n. Nos inc li na m os ha cia un a sol uc i n
in te rm edi a en tr e r gi dam en te p uris ta y r ela ti vista, con ses g o
hac ia la co ns er vaci n de l a i n tegri dad de la l e ng ua .
(2) C orr egi r err or es de hab la y des lic es, disflu e ncias y om isi on es
qu e q u ebra n tar o n la si n ta xis o la c ohe renci a; s upri mir m ul etillas
y r ed u nda nci as s ob radas .
(3) Es ta nd ari zar la orto graf a; tom an d o c om o r ef ere nc ia a u na
n orm a r ec ono cida que al mis mo ti e mp o se apr oxi ma
razona bl em ente a la vari an te d e la l en gu a e n us o e n la re gi n.
El eg im os a R mi Si m o n , Dicc iona ri o de la leng ua nhua tl o
mexica na, 5 adap ta nd o la gr afa a gi ros d e us o m od er no .
(4) E n alg u n os cas os l a v ersi n d efi ni tiv a de u n c u en to s urg i d e
la par ti cipac in de d os o tres i nf orm an te s. As qu e n in g un a d e l as
vers io n es pr eli mi nar es , ta l co m o se pr oduj o en l a sesi n gr abad a
indi vid ua l, ha bra s id o co mpl eta . S l o s e com pl et l a n arrac i n al
confr ontar l os "b orr ad or es" e n tr e s e i ntegrar los e n la ed ici n
fina l.
Aq u es i mp or ta n te s ub ray ar q u e ni ng u n a ob j eci n te n em os
a las prc ti cas disc urs ivas co tid ia nas d e l os h abl an tes bi li ng es
de la c om u nida d. No toma m os par tid o e n las co n tr ov ers ias e n tr e
partidari os de l p uris m o y el s in cr etism o , ac erc a d e las
cons ecu e nci as p osi tiv as o n eg ativas de la i nfl u en cia d el espa ol
sobr e la vi tali dad del n h ua tl, ac erc a d e la m ezcla e n el hab la, el
prs ta mo y ca mbi o d e c di g o, ni m u ch o m e n os ac erc a de la
varia bil idad gra ma tica l en tr e h abla n te s despl eg ada en e l us o
inf or mal de la l eng u a. Si mpl em e n te , el prop si to en la edi ci n de
u na a n tologa d e l a tr adici n narr ati va e xig e pr oc edi mi e ntos
difer e n tes d e los mtod os del a na lis ta. E n al g un os cas os , es
cier to, se tr ata d e c u estio n es d e b ue n gu sto o pr ef er e ncia s d e
estil o. P ero a f in de c uen tas n o es tar am os d e a cu erd o co n la id ea
de pro du cir u n a tra nscr ipci n en br uto d el ma teri al q ue s e grab .
Lo an teri or su gi er e la c ons id erac i n d e u na s eri e de tem a s
rela ci on ad os co n u na a mpl ia disc us i n entre in v esti gad or es s obr e
las i nter acci o nes en tr e la oral idad y la escri tura . E n el cas o de
u na c om u nid ad i ndg ena c o mo l as de Sa n Isi dro y C a no a, e n vas
de tr a nsici n h acia l a alfa be ti za ci n ge ne rali zada (d e u na
"tr adic i n or al pr im aria " ha cia el us o s oste nid o de la escr itur a),
dich os temas revis ten u na tr asc en de nc ia prctic a, no s l o te rica .
10
Se tr ata de u na tr ans ici n m ateri al y m uy visi bl e (p or s u
rapid ez). E n ci er to sen tid o el pr es e nte pr oy ec to (c ual r eg istro
escri to de al go v in cu lad o de m an er a adec uada y s ufic ie n te ,
todav a, c o n la oral idad) s e i nscrib e d entr o d e es ta tra nsic in .
Debem os r eco rdar n os aq u q ue "l as l etras" n o so n s in ni m o de
cul tura y ar te v erb al. Car los M o nte m ayor co m en ta s obr e "la
utilid ad de l os estudi os d e li teratur a compar ada , esp eci alm e n te si
parten d e qu e el ar te d e l a l eng ua es in dep e ndi e n te d e la
escri tura . Di spon e mos d e m uc h os ej em plos u niv ers al es de l ar te
de la pal abra entendid a co mo u na cons trucc i n f orm al, c om pl eja ,
artif icia l, q u e no r eq ui er e d e la es critur a pa ra f ijars e n i
tra ns mitirs e" (p . 77) . 4
Al p asar a la escri tura es n ec esari o hac e r u n ba la nc e d e las
prdi das y las ga na nci as. E n tr e las l timas , l os li n g istas ha n
seala do u na ma yo r cap acid ad par a pla n ear , a na li zar , r efl exi onar
sobr e l a f orm a d el dis cu rso, y or ga ni za r el pensa mi e nto . Has ta
podr am os pr op on er u na ma y or capa ci dad creativa en c ier tos
mbi tos o c on r esp ec to a ci er tos a spectos de l arte v erb al. 6
Es te tem a nos ll eva a o tr o i mp or tan te deba te e n tr e
in ves ti gad or es de l a tra dici n or al, n o direc ta m en te pe rti n en te a
n ues tr o tra baj o de la r ec opila ci n , p er o r ela ci on ad o d e u na
ma nera i nter esa n te. Mi gu el Le n-P or til la res e a y c om e n ta las
crticas q u e ha n sid o le va n tada s co n tra la tra nscr ipci n al
sistem a alf ab tico de la a n tig u a p alabr a a ztec a y d ems
trad ici o nes en len g ua n h ua tl . Ms bi e n q u n iv el de va lid e z s e
pu ed e c onfiar a lo s tes ti m on ios y r elac io n es esc ritas, y la
"l ectur a" d e c dic es d ura n te los pr im e ros a os de l a C ol o nia ?
H em os al ter ad o y c on ta mi nad o irr em ed iabl em e n te la ora lidad y
los c dic es? E n un a coi ncid e ncia co n la obs erv aci n de
M onte may or , L e n -P or till a i ntr od uc e u n co nc ep to ti l par a
entend er la n atur al eza d e l os g n er os o r ales f orm al es e n g en er al :
11
for zad a d e l o qu e la may or a d e los crticos ha af irm ad o. E n
parte, la tra nscr ipci n en este c aso s e ef ec t a e n tr e d os disc urs os
"secu nd ari os ", a lca n zad os en las d os pres e ntaci on es grad os
conm e ns ura bl es d e es tr uc tu ra y f or mal i dad. No s o n eq ui val e ntes
en tod os los asp ec tos, per o s s o n c omp arabl es . E n este proy ecto
son l os c om pon e ntes d e la hab ilid ad nar rati va lo q ue ms n os ha
oc upad o :
Los cuentos
12
hac e q u e tod os ha ga m os m em ori a de esa oc asi n cu an do l a
flaq u eza d e ni mo n os c o ns um i d e ma n e ra ta n visc er al.
La fi g ura d e s u m uj er n os i nspira s entimi entos co n tra ri os
ta mbi n: n os id e ntifica m os c on s u s uf rimi e nto , a ca us a de l a
floj er a de s u mar id o; j us tific am os s u ac ti tu d de r ecla m o, p er o al
mism o tie mp o, y a p esar d e tod o, sen ti m os s imp ata por el se or .
El ma es tr o p odr a g uiar la r efl exi n y l as i n ter pre ta ci on es
de s us al u mn os par a pr omo v er u na pos tu ra h acia l os p ers ona jes
de l a nar raci n qu e tom e en c u e n ta las c on trad icci o nes , la
ambi g edad , y carac ters tic as c om pl ejas en g e n eral . Narrac io n es,
rela ci on es , y cr nicas pri mi ti vas r epr e se ntan b u en os y mal os ,
inc o nf u ndibl em en te r ec o noc ibl es ; es ta clas e d e r epr ese n tac i n
emp ieza a m atizar es tas ca te g oras y otr as dis ti nci on es d adas po r
sentado.
In ac oc ox oc hi tl (L a f lor d alia)
E n es ta oc asi n , el narr ado r pr oc ed e d ir ec tam e n te a la crisi s q u e
sufr en l os h er ma ni tos ab an dona dos . E n las pri me ras l n eas l os
encon tra m os solos en el mon te, ll or an d o. T am bi n , sab e mos qu e
pron to ll ega r u n d o nad or mg ic o. La Mal i ntzi n ma nda su
mensa j er o, un p aja rito, q ue l os tra e a s u casa e n las fa ldas d e la
13
mon ta a . Aq u es imp or ta n te d estacar esta ca rac ters tica de las
narr aci ones tradi ci on al es. En la l uc ha , f re nte al p el igr o m or tal , o
u na rel aci n d e fu er zas exa g erada m e nte d esi g ual es, ap ar ece un
rec urs o s ob re n atura l.
Los ni os r egr esa n a su pu eb lo co n l a fl or m gi ca . A q u es
n otabl e q u e l os v eci n os l os r ecib e n c on u n re ch a zo qu e r efl eja, o
repi te, el aba nd on o q ue suf ri er on a m a n os d e sus padr es . Estos
los ab a ndon aron en el mon te, a qu l los lo s rem ite n a u n a crc el en
Pu eb la, y fi el a l a es tr uc tur a de l cu e nto, ap ar ec e o tro a ni ma li to
salva dor , un r ato nci to con p oderes ex tra ordi na ri os. E n el c aso d el
seg u nd o resc ate, se de be p o ner la ate nc in e n o tr o rasg o co m n
en la lu ch a d el h r oe , o l os pr o ta go nis ta s, par a r eso lv er l a cri sis,
o r ec up era r u na p rd ida : l a r eci pro cidad . A c am bi o d e u n gesto d e
bondad , o un a a yu da c o ncr eta, el pro tag o nis ta r ec ib e un
impl emen to, u n ar ma, o u n don i nd ispe n sabl e. E n I n ac oc oxoc hi tl
a ca mbi o d e u na mi ga ja d e pa n, el ra t n l ib era a l os ni os d e la
crc el.
14
In P ill o itla htol- lo ( El Pi ll o)
Ofrece m os u na ve rsi n c or ta d e I n Pi ll o , tal v ez la narr aci n ms
au tctona de la r egi n d e Tl axca la y Pu ebl a. E n r eali dad , r e n e
carac ters ticas de la ley en da ( u na r el aci n p op ular ac eptada co m o
his trica n o obs ta n te el h ec ho d e q u e n o se a v erific abl e) ,
tra t nd os e d e u n p ers o naj e m tic o co n r ac es e n u na de las
com u ni dad es d e la M ali n tzin . Un o de n u estr os n arrad or es s e a l
el l u gar d e s u naci mi e nto: la S ecci n Terc er a d e S an M ig u el
Ca n oa .
In ter esa nte sera c omp arar la fi gu ra d e l Pi ll o c on o tras c on la s
cua les g uard a ci er tos p aral el os . P or e je mpl o, e n la trad ici n oral
de las A mricas , el C o yote tamb i n j ue ga el pap el d e
tra nsf or mad or, y es q ui en vi ve d el eng a o (m as r aras v ec es
cu enta c on la o mn ip ote ncia d el P ill o). S e pu ed e r efl ex io na r ac erc a
de ej empl os d e otr os p ers o na jes q u e s o n c apac es de ca mbi ar d e
for ma, o tra nsf or mar s u m edi o. As c om o el C oy ote , la f ig ura de l
Pill o n o se r ev el a inc onf u ndib le m ente ni co mo h r oe ni co m o
vill an o. Roba a l os ex tra os e n P uebla , per o tam bi n a s u pr op ia
gen te. M ata a s u hij o (es p or el bi en d e s u c om u nida d); y
rec ono ci end o su fal ta , s e en tr ega a l as a u tor idad es . P rim er o
ani q uila , c o n r ifl es d e c hi na mi te, al prim er d es tac am e nto de l
ej rci to q ue l o b usc a; es in v en cibl e po rqu e s us sol dad os n o s on
de v erdad .
Lu eg o , s us i nstru cci ones al ej rci to p u ed en i nterp re tars e d e
varia s ma n eras ( na da m e n os q ue u n ba tall n p odr a c o n el Pill o ;
sin em bar go a n en la rendi ci n , ac ata n s us rde n es) . P or q u
insis te el Pill o en q u e l o c or ten e n p ed azos pa ra l u eg o espa rcirl os
(a modo d e s embra r?) por el ca mp o?
15
Podr a mos c omp arar la fig ur a d el Coyote e n es te c u en to c o n
su hom l og o en Tla cuatl huan coyotl . V emos aq u otro ej empl o d el
pers onaj e am big u o (c o mo e n e l d el s e or e n In tomi n ). El C oy ote ,
aturdid o p or el h am bre , s ufr e por s er tonto , po r su i n oc en cia , sus
tra ves ur as, mal dad es, etc. P or un lad o l o m er ec e ( e n es te cas o n o
ta nto p orq u e s u n ico p ec ad o fu e c o n fiar e n l a b o ndad y las
palab ras de l os h ombr es - y sus m uj e res) . Si n emba rg o, y a l
mism o ti emp o, n os id en tific am os c on el pr otag o nis ta ca ni n o
u niv ers al, en a lg u nas ocasi o nes ms , e n otras m e nos .
16
In a x no, i n cuahuitl , huan i n a hc op ec htli (El b ur ro, el pal o y la
mes a)
In a xno, in c ua hui tl , hua n i n ahc op ec htl i es el c ue n to ms lar g o y
ms compl ejo d e la seri e. Un se or q u eda v iud o c o n tr es hi j os.
Ins iste en q u e s e v aya n de l p u ebl o pa ra b uscar s u f ortu na . El
cami n o q u e l os ll eva l os c o nd uce a un entro n qu e d o nd e se div ide
en tr es (se nd os ca mi n os a P u ebla , Tlax cala y H ua ma n tla) .
Desp u s d e pasa r var ios a os en el lu ga r qu e l e toc a ca da hij o ,
u n e xtr a o s u e o ll am a a los tr es, si m ul t n eam en te , a j u ntars e
de n u ev o en e l mis mo entr onq u e ru mb o a su cas a.
Un es qu ema q u e se re pite en l as nar raci o nes tradi ci on al es,
el d el vi aj e (a ba nd on o del hogar y el regres o) s e pre se n ta e n In
ax no, i n c uahui tl , hua n i n ahcop ec htli . E n este c as o el l ec tor d eb e
estar a ten to a l os tr es vi aj es pa ral el os d e l os h er ma n os. E l
narr ad or n os r ela ta l as av e ntur as y d es afos d el may or , sus pe nd e
la re laci n de los ac on teci mi e ntos, p ara r ela ta r lo
corr esp ondi ente al s eg u nd o hi j o, y as por el es til o . Pr ecis am e nte ,
es n ec esar io ma nte n er sus pend ida en la m em ori a cada tra ma
sec u ndari a ( el q ue se c en tr a en cad a hij o y la ci uda d q u e l e toc ),
y l uego j un ta r l os h il os d el c u en to c ua nd o l os p ers on aj es s e
re nen e n e l c ami n o. L os ac o nteci mi e ntos e n Pu e bla (e l h erm a no
may or) , Tl axc ala ( el s eg u nd o) y e n H uam an tla ( el m en or) g uarda n
cier tos p aral el os e n tr e s , po r ej e mpl o u n r ec urs o m gic o l e to ca a
cada h er ma n o.
17
In tl aca tzi ntli tl en a mo oq uineq ui a tla ma na z ( El s eor q ue no
quer a p oner ofr enda)
Inc l uim os es ta c or ta na rrac i n , d e es truc tura se nc illa , por s u
rel ev an cia c ul tur al . P ara pr om ov er la es tra tegi a d e l a pr ed icci n,
se p ued e i n te rr ump ir la narr aci n e n l os p un tos cla v es, v . gr .,
desp u s d e hab er lo esc uc h ado en s u tota lidad , c ua nd o el s e or s e
qu eda a trap ad o e n el rb ol , o c ua nd o v e a s us p adr es a la c ola d el
desfi le (p or q u , a dif ere nc ia d e los d e ms ni mas , tuvi er o n q u e
resi gn ars e c on l os s obra n tes?) , y p ed i r a l os estud ia ntes qu e
ofr e zca n h ip tesis a cer ca d el pr xi m o gi ro d e los ac o n te cim ie n tos
y el d esenl ac e d el c u ento. P or q u la p rim era v ez q ue l o i nte n t
n o pu do s alir d e la s itua ci n e n q u e se e ncon tra ba , y la s eg u nd a
vez s?
La universalidad de la narrativa
18
gn esis d e la n arra ti va) dif ie re d e m a n era f un da me n tal d e la
cu esti n d el s ur gi mi en to d e la capa cidad l in g s tica e n la
ev ol uci n h u ma na . L a s eg u nd a, pla us ibl em e nte, s ad mi te l a
esp ec ulac i n s obr e u na "f u e nte ni ca" c ul tural /his trica y
geog rfic a. D eja m os esta c ontr o vers ia p ara l os i n ve sti gad or es d el
gen om a hu ma n o; y pa ra n oso tr os, ser e n o tr a o casi n. S eg n
Prop p, las ra c es de la cr ea ci n l iteraria , e n tr e las cu al es
sobr esa le l a n arra ti va , j un to c on l a p oesa , "s e ubi ca n" en las
estru ctur as u niv ers al es d e l a c og n ici n ( lo q u e el li ng is ta R .
Jac kend off d e nomi na ra Estru ctura C onc ep tu al) . E n su cl sic o
estud io , Morf ol og a d el c uento , Pr opp in ves ti g la relaci n e ntre
estas es tr uc tu ras de l a me n te y l a c re ati vidad :
19
[Es] p ers onal y c o ncr eto, p er o es to n o qui er e d ecir qu e s u
sig nific ad o d ep enda por c omp le to d e l as c ua lida des
accid ental es de l m edi o. As , un si m bol ism o r eal m en te
prof u nd o n o d ep e nde d e l as as oc iaci on es ve rbal es de un a
le ng ua deter mi nada , si n o d esca ns a so br e u na b as e i ntui ti va
sub yac e nte a toda expr esi n li ng s tica E n el niv el
pers onal , ms pr of u nd o, las re laci o n es de p e nsa mi e nto n o
ti en en ya u na v estidu ra l i ng s tica c on c reta: l os ri tmos so n
libr es, no v a n ligad os e n pri m era i nstanc ia a los ri tm os
trad ici onal es de la l e ng ua q u e empl ea e l artis ta (p . 253) . 10
20
conc eptu al es c orr esp ondi e ntes . D ur a nte c ier ta etapa los ni os
mu es tr en un a c uri osi dad y cap acid ad d e ate nci n cas i i na go ta bl es
para l a narra ci n or al ; y c o mo si estuv ier a n o be dec ie nd o u na
ev ol uci n i n ter na, pr e - pr ogr am ada , si n em barg o , emp ie za n a
perd er es e i n tens a fij aci n p or l a r ecr ea ci n ver bal , s obr e tod o d e
mu nd os ex tr a os , hip o ttic os y mara vil l os os. D ura n te u n p er iod o
qu e ab arca alg u n os a os a p artir d e l a ed ad pr ees co lar , ig ua l
com o en l os d ib uj os y j ue g os te atr al es, s us re pres en taci o n es
narr ativas s o n m s sim bolis tas q u e n atura lis tas (p. 96) . As q ue
de es ta ma n era , l a narr ati va for ma par te i mpr esci ndi bl e no s lo
de la f or mac in li terari a y a rtsti ca te mpra na , s in o tamb i n d el
desar ro ll o d e las bas es d el pensa mi en to cien tfic o .
El compilador
21
Notas
22
3. D esde hac e a os h em os i nv estiga do las p osi bili dad es y las
pote nc ialid ad es de u na i nstr uc ci n b il in g e e n ma ter ia d e la
lec tura y la escri tura . So n l os obs tc ul os a l a re ali za ci n d e tal
prog ra ma, en M x ic o por ej emp lo, e l res ul tad o de l imi ta cion es d e
fond o, dif cil es d e v enc er , o pr od uc to d e mal e nte ndi dos
conc eptu al es m s bi en s up erfi cial es y desi gu alda des ma teri al es
sup era bl es? E n c ual qu ier cas o, lo s es tudi os l le vad os a cab o e n
com u ni dad es i nd g en as c om pl em enta n la i nv es tig aci n a n iv el
in te rn aci onal d esd e un a p ersp ectiva difer e n te e i mp ortan te.
Gen era lm e nte , la pr obl emtica de l bi li n g ism o e n la es cu el a ha
sido ex ami n ada en situ aci ones d e c o ntac to e n tre le n gu as d e
"tr adic i n escri ta ", u na li mi taci n q u e, mod es ta men te, h em os
in te n tad o s upe rar .
Fra ncis , N. (2 004) . Estr ate gias d e a utoc orr ecci n en l a lec tura y
la escri tura . L ec tura y vid a, 25 , 26-3 5.
C om o s e evi denc i en el an lis is c o mpar ati v o en tr e el
espa ol y el n h uatl, l a des ve n ta ja e n e l des empe o e n
le ng ua i nd g ena r esu lta clar am ente re la tiv a y es
imp or ta nte n o so bre dim e nsi o nar l os f actor es q ue lim itan el
des emp e o e n l en g ua i nd ge n a. L os r es ul tad os i ndic an q u e
los fa ctor es s oci oli n g stic os des fav or a bles n o a n ula n el
acces o a l os rec urs os psic ol in g s tic os u ni versal m en te
dispo ni bl es. As q u e la hip tesis p or com pr obar s er a la
sig ui en te: ni ng u na circ u ns ta nci a o conte xto so cial , por
desfa vo rab le q ue se a en m ater ia d e des eq uil ibri o digl s ico
entr e l eng u a n aci onal y v er n cu la , ca nc ela por compl e to e l
rec urs o a la i n te rde pend enci a en tr e las leng uas y el a cces o
a las c o mpe te ncias dis cu rsiv as y me ta li n g sti cas (p. 3 4).
23
inc o mpa tibl e c on la n u eva re laci n q u e lo s es tad os e n
Am r ica Lati na c om e n zab a n a establ ec er c o n l os p uebl os
ind g en as d esd e l os a os oc he n ta . P or lo me n os e n s us
obj eti vos d ecl arad os y sus b ases l eg al e s, h oy la ed ucaci n
ind g en a ap oy a la pr es erv aci n y el desarr ol lo de l as
cul turas y l eng u as i ndi as e n la m ay ora d e l os p as es
lati n oa m eric an os s obr e la bas e de u na m od alid ad de
in te rc ul tu rali dad y de b ili ng is m o c o ordi nad o .
E n s eg u ndo l ugar , l a cas tella ni zaci n s e de spr estigi
porq u e n o c u mpli c o n s u pr om esa , s u ob jeti v o d ecla rad o
era ens ear efi ci en tem e n te e l espa ol e n u n ti emp o br ev e
para i mpar tir l os c o nte nid os esc olar es a tra v s de l . D e
h ec ho l os a lu m n os q ue n o te na n ac ces o al espa ol p or la
va ex tra -esc ol ar s eg u an si n apr e nd er satis fac toria me n te
la l e ng ua na ci on al y el a pro v ec ham ie n to esc ola r c o nti n ua ba
sie nd o b ajs im o. O bvi am e nte , l os ma los res ul tad os tena n
qu e ve r c on el mo de lo e xcl u ye n te y la ne gac i n de la
cul tura pr opi a (p . 86) .
24
R esp ecto a "l a pr dida y la g a na ncia ":
Lo q u e se escri be es alg o q u e se ha dic h o o al g o qu e p odr a
decir se. En el ac to d e co n ver ti rse e n escri tura ese alg o
pierd e al gu n as c ual idad es y ga na o tr os . L o h abla do tie n e
mu ch as pr opi eda des q ue n o s e c ons e rva n en la f or ma
escri ta a l p asar p or el fil tr o de l a escri tura (p . 57).
[Al mis mo ti emp o] par a co mp e nsar lo qu e pi erd e la pal abra
al fij ars e de ma n era escr ita, e n es ta f or ma c obr a n u ev os y
gra nd es val or es (p. 59 ).
La pos ibil idad d e vari ar l o escr ito al c opiarl o, d e tac har y
aa dir , o de r ec or tar las p gi nas par a com bi nar la s ide as
en u n a tr am a dis ti n ta, a um e nta en or m e men te la c apac idad
crea ti va d el novelis ta y el ci e ntfic o. Le p er miten b usca r
bien y c orr egir s us co nc ep tos, tan to com o esc og er la m a ne ra
ms a dec u ada d e ex po n erl os Ade ms , la p osib ilid ad d e
escri bir , de c or re gir y d e volv er a escri bir , per mi te
au men tar mil v ec es la ef ec tivi dad d el pensa mi en to. Lo s
co nocim ien tos d el g n er o h u ma n o s e f or mar o n a l pri nc ipi o
sl o p or l os i nter cam bi os dir ec tos de vi v a vo z, p er o l ogra ro n
su ma yor d esa rr oll o c o n e l a u xil io d e la e scritur a (p . 60) .
25
de Mxic o . Nos c o nv ien e r efl exi o nar s obr e la c o ncl usi n fi nal
sug es tiv a, has ta dir am os a tre vid a, d e Morf ol og a d el c uento :
La li tera tura narr ativa con temp or n e a, c o n sus tem as
com pl ej os y s u re pr odu cci n fotogr fi ca de l a re alid ad
pare ce d esca rtar h asta la p osib ilida d de pla n tear es e
in te rr oga n te [a cer ca de l os esq u e m as tpic os y las
fr mu las] ; per o c ua nd o , an te las g e n er acio n es f utur as, s e
sit e e n la mis ma p ersp ec ti va le ja na en q ue s e h alla p ara
n oso tr os la a ntig edad , desd e l os ti empos pr e his tric os
has ta la Ed ad Med ia ; cu a ndo l a s ntes is del T iemp o, es e
gra n simp lifi cad or, l u eg o de h ab e r atra v esad o la
com pl ejid ad d e lo s ac o n tec im ie n tos, los red u zc a a la
dim e nsi n d e p u n tos qu e h uy e n haci a la s prof u ndid ade s de l
pasad o, sus c o ntor n os s e f u ndir n c o n los q ue se dib u ja n
an te l a a n tig u a cr ea ci n p o ti ca - y en to nc es , s obr e todas
las cos as, r ei nar n dos f en m enos : e l esq u em atis m o y la
rep etici n (p . 17 1).
26
12. Nav arr ete G m ez, P . R . & F ra ncis , N. (19 99) . In Tl ap uil ti n
tl en O tec hca hua to to Coc ol hua n . T lax ca la: A rc hiv o H istri co d el
Es tad o de Tl axc ala .
Fra ncis , N. & Na varr ete G m e z, P . R. ( 2000) . L a narr ati va c o mo
siti o d e i nterc amb io e ntre el n h ua tl y el espa ol: u n a nl isis d e
la al ter na nci a li ng sti ca. Estudi os d e Cul tura Nhuatl , 3 1, 359-
392, y u n seg u ndo a nlis is d e la inf l u en cia d el esp a ol e n el
discu rso n h ua tl q ue ap are ci en la r evis ta L a ng ua ge Cultur e
and Curric ul um ( 200 3, V.16, N m.1 ).
Para u n es tudi o ms p rof u nd o d e los tem as re laci o nad os c o n la
litera tura y las tr adic io n es d e l os p u ebl os de habl a n h ua tl ,
ade ms d e l as c itadas arr iba , rec o me nd a mos la s si g ui en tes o bras :
Bla nc o , J . ( 198 9). La li tera tura en la N ueva Espa a : c onq uis ta y
nuev o m und o. M xic o, D .F .: Cal y Ar e na .
Gari bay , A . M . (19 40) . Lla ve d el n huatl . M x ic o, D .F .: P orr a .
Gari bay , A. M. ( 196 3). Pa nora ma l itera r io d e l os p uebl os nahua s.
M x ico, D .F .: P orr a .
Joha nss on, P . (1 993) . La pal abra d e l os a ztec as. M xic o , D .F .:
Trill as.
Le n-P or til la, M. (1 992) . Li ter atur as indg enas d e Mxi co.
M x ico, D .F .: F o ndo d e C ul tura Ec on mi ca.
Le n-P or til la, M . (1993 ). La fil os of a nhua tl estudi ada en s us
fuentes. M x ico D .F ., Uni v ersida d Naci o nal A ut n om a d e Mxic o .
Ma rt n e z, J. ( 197 2). Neza hual cyotl : v i da y obra . M xic o, D .F .:
Fond o de C ultur a Ec on m ica .
27
Z epeda S nc h ez, Al e ja ndr o Z epe da Z epe da, Cec ili a Zep ed a
Z epeda, y G er ard o Z ep eda Zep ed a.
Norb er t Fra nc is
Nor ther n Ari zo na Un iv ersi ty
15 d e j u ni o d e 20 08
28
In tomin
C epa oc atca ce Tl aca tzi ntli ; a mi tla ocpi aya ; a m o ocpi ay a to mi n ,
za' oteq ui tia ica im il. Mo m o ztle oy a hya h in c ua htla n,
tlap op ox oni a h u an o tla ia ni tla l, toca i ca i n tla ul , ica i n y etl,
cua hc ua h ui ti . Nen teq ui tq ui ni n T l acatzin tl i. Ocpia ya ce
izoa tzi ntli h u an c e ic one . Ce to n al M atti tle n opa n oc? Za'
tla h ma n o ca hcic in tl atzi hc ay otl; ac o q ui em a n, oc n eq uia ya z i n
cua h tla n ; am itla oq uic hi h ua ya , zan oc oc hia . Ye i zo atzi n tli ac o
ocpi aya , tl en q u ic ua zq u eh ; h ua n axa n i n ye h o qu ic hi h uay a n oc hi
in teq ui tl , oya h ya h i n c ua h tl an , h ua n oc ual ica ya i n cu a htl atla til ;
otlax toca ya , otlapa cay a i ca in tzo tzo ma htli ; n oc hi i n teq u itl , zan
yeh ic el , oq uic hi h ua ya .
Ce y oa l, o h ua lm oc u epay a in zoa tzi ntli ni ch an , h ua n
oq ui tla h tla ni to ni tla h uica l: Tl en ch i hu a n otlac atl atzih cay otl? In
yeh , oq ui na n qu ili : am itl a, za n n i coc hi Tlec a? Mo teq ui? i zoa
oc ual an h ua n oq u itza h tzili : Ah a, nica n , aco ticp ia h tl e n cu a zq u eh
h ua n ti ecc oc h tic a, in tl aca tl ocn a nq uil i: Am o nic ma tti .
Xi m oteq ui pa no, za n moc el , n eh zan ni tl atzi h ui ; n e h ac o nic n eq ui
29
can a nia z. In zo atzin tl i oq uil i: am o n icma tti qu e n tic h ih ui li z.
C ualc a n tia z i n cu a htl a n, hu el ica tia z.
Ye tla n eci hu a n q ui h toa i n zoa tzi n tli : Yeca , xm eh ua ti ah u e
tipi xca ti h u e. I n tlac atl: a h, a h, axa n , am o nic n eq ui n ia z, ni
n en tl atzi h ui ocac h i cu al-l i cu alca n tia zq u eh . I zoa : Ye tia h u e h ua n
cua lh ui la na , y ol ic y ol ic i n tl aca tzi ntli yome h , h ua n y o ya hq u eh . In
yeh y otlehc oc ip an i n ax n o, i hc on ya h ui c oc htoc ip an a x no .
Ni ma n ni zoa q uili a: Yo tacic o, x teq uiti. C ual ma qu ili , pixc a.
In tl aca tl : Za n ax a n, c h ia c otzin Tl ec a tipi xca ti h u e? Q ui h toa ni
zoa: Te, x ma q uili . I n tlac atzi n tli qu itta ipa n o h tli c e to mi n tel ul -
li, tetep ehtoc ip a n tlalc hic . Tl eca tipi xca zq u e? Tl en y ez?
Qu in an q uili a ni zoa : I hc on ticp ia zq u eh toto mi n h ua n to tl ac ual . In
tlac atzi n tli oq uil i: I hq ui n O niq ui ta c c e to mi n tel ul- li i pa n o htli.
Ni zoa : H ua n tl eca am o otic ol ol o? T leca n ic ol ol oz? Q uil ca nic
za zo oca hci a i n tomi n . Q u il ca n a tep e htoc ma tlac tl i p eso, occ eca n
cem poal, occ eca n m ac uil p oal p eso .
Ni zoa mo tla loa, moc u epa ic o htli, tla te mo ti ; am oca n a itl a
oca hci c. Za n yeh ic el i n tlac atzin tl i oc tay a i n to mi n. Oc u el
yoc aj uac Ni tla h uic al. Q uil ia : Co n e c hi p al. C a ni n tiq ui h to a, q uil
otq ui ttac i n tom in ? H ua n a xa n c an i n cah? Mac h itl a n eh ci. I n
tlac atl na nq ui lia : O ni q ui tta c ump a oc atca , u mpa o h u etztoya .
Qu itta z, za n a xa n, n e h nia z h ua n n icc u alica z. M oc uepa y e h ny e h
h ua n c ual ica i n tomi n . O n tzo n h ua n m atlacp ou al p es o. Tla xq ui t,
nic an ca h. Pay a, ni ca n ca h i n tomi n . No n to na l o m on en ma tia
n en patio, on tzon hu a n ma tlac poal pes o. Q ui lia ni zoa : Axc an
qu em a! Mi ec tom i n nicp ia . Yoca hc ic i n ni tzotzo ma. O cm oc u hi
ni tzotzoma , ocm oc u hi oc ce y olc atl, m iec i tla ocm oc u hi .
Occ epa , occ u el , Ni zoa q uil ia: Tia zq u e in cu ah tl an . In
tlac atl: T lec a? Tl en yez? Am o nic n eq ui n ia z. O q uili aya i n
tlac atzi n tli : n eh ni tl atzi h ui . M om o ztle i hc o n Oq ui lia ya i n tlac atl;
h ua n c an oya ya, za n oc oc hia . Nizoa no chip a c ua la ntoc , n oc hipa
oq ui tza tzili aya : Yec a, x m eh u a, c on e ni tla tzi hca in am oc ua l.
30
X m eh u a. I n tla ca tl yo m eh , ma z ica tla tzi hca yo tl , zan y oli c,
qui ch ih u a noch i. Ye q uic ui i n i tep oztl ateq ui , me m el tia ni ax n o.
Ni h qu i y omo tl ali ipa n; y ecy aya h ti h ua n occ u el q u itta in tomi n,
ipa n in o h tli . Oc u el am o oc a hco c, za n i hc o n oq uip an a hu i. Oc u el
ahc i u mpa . Ni zoa oc u el q uil ia: Tl eca am o o tic ua licac i n to mi n
oc uel? Tla otic ah cic . q ui h to a: Tl ec a? Oc u el occ eq ui to mi n?
Tl eca ticn equ i mi ec tom i n?
Ihc o n op an oq u e h in to na lti n , oc u el ya h ui c u ah tl an , oc u el
tl eh co ti h u e, oc u el c ua hc ua h ui ti ; huan ni tla h uica l, qu il ye
coc hm i hq ui; q uil ye mo teca ti , tla tem oa can c oc hi z, a hci ce
cuac u atehtzin ; Ump a ye m o yec teca . U mpa q ui tta c e coc o n tzi n,
qui tl ap oa H u ah ! pi a mi ec to mi n Aay y! Tl en n icc hi h uil iz? Oc u el
um pa q uic a hu a tle n ni cc hi hu ili z? C e te lu l-li ca h. Tl e n y ez?
Am itla , um pa ma y e .
C oc hi h u an c oc hi , u mpa oc ualc a hte h i n tom i n. Yecc oc hi ,
h ua n n i zoa c ua hc ua h ui , y e o cu al tla me melti in a x no . Yeh ua n ye
h ual m oc uep a h. Yoa hc ic o nica n ni ch a n, ye tl ac ua h, y e q ui lia ni
zoa: T eh . Tl eca? Ma ti z? Ne ca h n enmi e c to mi n. H ua u h h h! .
Yehu a n i hcon mon o n otza ya h h ua n am o oq ui ttaq u eh u mpa
yec cu alc hi xtica , c e tel poc atl i n yeh tlacac tic a tle n q ui htoa h .
M atti z? u mpa c a h i n tomi n, ce co co n tzin ten toc . Tl a tic ne hq u i,
cui ti . Xia xc ui ttetzi h. Ca n o ni mo tecac , um pa c a h. I hq ui n ti a,
um pa tq ui ta z c e h u ey oc o tl , nim an m aop oc h hu ic um pa ca h . Umpa
cah c e c oc on tzi n tli tlil ictzin . Q u em e nic n in , y oq uica c ca ni n ca h i n
tomi n , tzec u in ti . Yeh ny e h totoc a y a h ui, m o n e ntl al oa ; n eq ui
cahc i z i n to mi n.
Ni ca n i n zoa tl q u ilia : H ua n tl eca a mo oticc ua licac ? Co n e
ixc ua h ui tl. In y eh na nq ui lia : T eh n oc hip a tic n eq ui nic ch i hu a z
n oc hi. Te noc h ipa tic ne qu i in to mi n n ica hci . Tl ec a
nicc u alm e meh ta z? Tla m o n eq uili z i n T eotzi n n ec h on m om aq uil iz
in tomi n . Ma n ec h onca h uili q ui nic an n oc ha n , n ica n c an n im o te ca.
Umpa c ua h tla n , nic ni n y oca hc ic i n c oc ontzi n . T otoc a q ui tlap oa ,
31
h ua n am oc pia to mi n ; pia , zan c ui tl atl. In te lpo ca tl o n e nc ual a n
h ua n o q ui hto: Q ui ta z noc n in , ni n x ol opi htli , n ec h tla xtla h ua z. In
telp oca tl q ui h toa: Ye nic ma tti tl en n icc hi h uili z. O qu ie cc ual me m e
ica c e m ec atl i n c oco n tzi n, h ua n qu ic ual i ca.
Ni ca n, in itla tzica ic ni n, ye cc oc hti ca ic h an tzi nc o, c ala qu i i n
telp oca tl, h ua n c ui tl acp eh u ia ipa n ni tzo ntec o n h ua n ic uitlapa n .
In te lp oca tl c holoa. In tla ca tl y oi zac ; mac hil ia tle n pi a ce i tl a.
Ne n p otoni , yeh n ye h za n cui tl a tl! Q u em e in tl aca tl
n en tl atzi h qu i, q ui h to a: T le n tla tzi hca y otl, a mo ni m eh ua z, am o
ni motl apa til iz, i hco n ni moc a hu a z.
Ye tl an ec i, y oi zac in tl aca tzi ntli ; nic hi ch iq uil
yon e nc ua hc ua htic Ma tti tlec a? Ni cmac hi lia q u em e i tla
onic mem eh toy a n oc hi i n yo al. Q uili a n i zoa : Tla x moc u epa . I n ye h
moc u epa , h ue tzi n oc hi i n to mi n ipa n i p etla tl. No h uia n c a to mi n.
C ui n ta ! Q u eni n o a hcic o ni n tomi n? C e tel u- li nica n c a h. Q ui t
mi ec i ztac teocu itla tl to mi n , ni hq ui cu ztic teoc ui tl atl to mi n.
Xc u ao lolo. Nenp e hp etla ni! Tl a x q ui t. O h h h! X co lo lo . Tl e n
nicc hi h ui li z? M aq ui li, teh , xc ol ol o. T la ticn eq ui .
H ua n i hc o n i n tl aca tzi ntli oya h ti n en, c ani c o yay a, oca tc a
tomi n ; ca nic oya htin enca oc atc a to mi n, ca nic za zo octay a i n
tomi n . Noc hip a i hc o n oq ui h toaya : Tla zocama h ti tzi n, T eo tzi n tl e n
n ec hon moma qu ili a mi ec tom in .
Ihc o n o yec ni n emi li z. H ua n ni zoa tzi ntlim noc h ipa ,
oca hc oti ne n i n to mi n. Ni ma n, y e oq ui ma t tl en o cch i hu ili zq ui a ic a
mi ec tom in , tl e n oc a hcia ni tla hu ical . Om oy ecc alc hi h uil i,
om oy ec tl alc u hi , om oy ec ax n oc uh i, c ual- li op an o qu e h in emili z za n
ica ic on e. Hu a n cu al-li oy eq u e h n e n pactoc . Nica n tla mi ni n
tlap ui l.
32
In tototzintli M iminc ueo
C epa , nic an o ch a ntia h ip a n ni n to al tep etl, c e teta hu a n c e ten an ,
oq ui npi aya h om e n ipil h ua n tzitzin : ce pop oc atzi n hu a n ce
pipil ton zi n . C uac oca tca c hoc o tzi tzi n, oq ui n ne n n eq ui ah ; ni ta h tzin
oq ui h to aya : Xi h uiq ui ca n n ic an , n opi lton tzitzin .
Oq ui nenp ipi tzo aya , oqu in n an apal oa ya , oq ui n n en ah u iltiay a; tl en
za zo oq u in cu hi ay a. Cu ac oc ac hi om o zca ltiq ue h , n in qu e h
pilton tzitzi n . C e to nal , o qu i hto i n ita h tzin : Ne h , ahc o niq ui nx ic oa
ni nq u e n op il hu a n; ac o ni h u eli ti niq ui n tlama ca z; a m o nicpi a tl e n
ica, ni q ui ntlaq u e ntiz. Ni teq ui ti mi ec h ua n a mo n ec ha hc i i n
tomi n . Q u em e i ta h tzin zan ote q ui tia u mpa c ua h tla n ; am oc pia ya
tomi n i nic q ui n tequ ipa n o zq ue .
In tlaca tl h ua n i zoa om on on o tzq u eh ; I n tlac atl oq ui h to : Ne h,
aco ni qu i nn eq ui ni nq u eh n opi l hu an . Q ui htoa ni zoa : Ne h , n ih q ui,
aco ni qu i nn eq ui Tl e n ti cc hi hu a zq u e? Ca ni n tiq ui nc ah u ati h u e?
33
Qu ih toa in tlaca tl : Neh niq ui nc a hu ati c ua h tla n , ump a a qu in y e h
qui n m oax ilia , u mpa y eh m a q ui mpi a, m a q ui ni zca ltia h. Q ui h to a
ni zoa : Q ue ma ! xq ui nca h ua ti ump a, ni ca n a hc o nic n eq ui
niq ui mpi a z.
C e to na l, i n tlaca tl q ui n tzatzi lia n ic on etzi tzi n : H uiq ui ca n
nic an . Nica n in pip il to n tzi n motl al oa, in p opo ca tzin ni hq ui
motl al oa.
Tl eca No ta htzi n? Tl e n c on n eq ui , T o ta htzin ? Q ui h to a: Ax a n
tia zq u e i n cua h tla n , tic u ah cu ah u iti h u e. In Pipi lto n tzin h ua n in
Pop oca tzi n hu eh ue tzca ya h ica pa q uili ztli . T za tziay a h: Qu e ma!
q uema ! T ia zq u eh . Q ui htoa ni ta htzi n : X qu ixa lm ati ca n i n ax n o,
xm aq uili ca n, xm aq uil ica n . Nica n Pipi l ton tzi n hu a n P op oca tzi n,
ce c ua lica ni x al ma h, oc ce yo cu alq ui xti in a x no ;
yoc tl ah cotil i niq u eh, m em el tia h tep o ztl ateq ui , i n l iax tl i, n oc hi
yoc m em el til iq u eh , yoctl ali qu e h ni a h, ni tl axc al. Noc hi tl e n
oc neq ui zq uia um pa cu a htl a n.
Ye q ui h toa i n Tl aca tl : A xa n tia h u e. Ni zoa om oc a ic ha n, am o
oya i n c ua h tla n . Nen emi h hu a n n e nemi h, y a hu e i hc o n ipa n o htli .
Yoac ito i tech i n c ua h tla l. Umpa i n Tl ac atl moc h ih u a tl aix tem o ti
in c ua h tla tla ti l. Q u ih toa : Nica n x n ec hi a can c otzi n, n eh nic tem o ti
in c ua h ui tl. Za n i ncel, Umpa o qu i nca h te nipi l hu an . I n Tla ca tl
oc uica c in a xn o. Umpa y oq u inc a hte , um pa tl acac ca te h in
pilton tzitzi n ,
Umpa tlaca cca teh ; cu ac oc ta qu e h , ye tla hc o ton al , h ua n am o
n eh ci ni ta htzin ; mo tl ah tl an ia h: Ca nic oya h in T otah tzi n? A m o
n eh ci, y e q ui htoa in pil ton tl i: T la tic tza tzili zq u e h. I n P op oca tzi n
qui lia : Q u ema, tza h tzili ! I n Pil tontli q ui h toa: C ux ye c oc h toc?
Toa: Am o n ic neltoca .
In cocon etzi n P e hu a tza htzi lia : T o ta htzin , ta h tzi n Ca n
tonc a? am aca c ual na nq ui lia i n p ipil to ntzi n oc u el : To ta h tzi n C an
tonc a? C an to nca ? Nonac a. Q ui hto a: Yo ya i c ne , y e c oc htoc hu an
am o tec hcaq ui , ti a hu e ticte mo ti h u e. Umpa ya h ui , pa n oti h u e
34
mi eca n. Oaci to, a mac a n eci ; no na ca, non i n ax n o , n o n ni n
itha tzi n.
Ni ca n pil to n tzi tzi n ye nenc h oca h . H ua n q ue m e am o
otlai xm ati a h c an in oya hq u e ; a mo o q uim atia q ui en
h ual m oc uep a zq ueh i n i nc ha n . Yeh u an za n ch oc a h, n e nc ho ca h;
ihc o n h ual ch oc atih u e . Za' tla hm a n, Cu ac oc taq u eh; oh ua ln e z ce
n en cu ac ual tzi n ic hp oca tl ; ni n i chp oca tl o n en pe tl an ia,
one np e tla ni a. Yeq ui nil ia ni n ic hp oca h ua : Tl e n na m ec hma ca,
pilton tzitzi n? Tl eca n a nc hoc h oca h?
Qu in an q uili a h: Quen a mo tic h oca zqu e h. T la x co ni t. In
tota h tzi n o tec h hu alic ni ca n c ua htla n; h ua n ax a n y o tec hca te h
h ua n a hc o tic ma ti c a nic tia zqu e toc ha n , q u en a mo ti ch oc azq ue .
Tl en c onn e qu i ticc hi h ua zqu e? Am o titla ixm ati nic an .
In Ic hp oca ton i ca tla h uil q ui h toa : A mo xic h ocac an . T la
na nc n eq ui h; i nic am o na nc h oca zq u e, neh na mech cu ep az
na n tototzitzi n . Q u ih toa in P op oca tzi n: Q u em e tototzi tzi n?
Qu eni n? Q ui htoa Ic hp oca ton ic a tla h uil : Q u em a, toto tzi tzi n
ihc o n a npa tla n ti memi zq u e h h u an n e np acti n e mi zq u eh h ua n ac o
qu em a n na nc h oca ti n em i zq ue . Q ui h toa in Pil ton tzi n : Q u em a!
Q uema ! Neh n ic nequ i ni ez n i toto tzi ntl i.
Yenon in ic hp oca h ua tle n ope tl an ia ; oqu i nma tocac i pa n
ni tzon teco hu an om oc u epq u eh to to tzi tzi n hu a n y e n on ax a n
ya hti n emi non tototzin tl i i toca M i mi nc ueo . Yeno n , u mpa
ya hti n emi h h ua n a xa n ya hti nemi h , m oc uica ti ti n em i, h ua n
ahc oq u em a n c hoca ti ne mi h ; ne np actin e mia h . Nic an tl am i nin
tlap ui l.
35
In acocoxoch itl
C epa oca tc a c e zoatzi n tli n ica n to al tepe tl, ni tla h uic al om o miq ui li
h ua n in y eh o m oca , za n ic el ; ni tl ah uic al oc ca te h uil i o me
nipi l hu atzi tzi n , oc c ho ch oc o tzi n. In zoa tzi ntl i ocm o ttili occ e
tlac atl; y omo ix na mi hq u eh, y om o tla pu i hq u e h h ua n ax an , za'
ceca n , y e c ha n ti h; q uem e n in q ue coc on e am o ipi lh u an , ni n tlaca tl ,
am o oq ui n n eq uia . Ce to nal oqu i nca hc ah u ato cu ah tl a n;
oq ui n h uicac h u ehca , q u eme oc tzoc otzi tzi n, am o i xtla ma tia h i n
cua h tla n ; oq ui nca h ua to n e n hu e hc a i nic um pa oq ui nc ua zq ui a i n
coy otl .
Oq ui nili : Nica n xi n ec hc hiac a n. Nic ol ol o ti c eq u i oc oxa l i nic
in tema zc al. I n pil to ntzi tzi n ump a om oca hq u e h; oma h uil ti toya ;
opa n oc n oc hi i n ton al , yo ix tlap o ya h u an a mo ne hc i i n tl aca tl ,
yoc h ol o. Yeca ye tla y oac , ye h ua n q u e oc atca za n i nc el ; y eh u an ye
moma h tia ya h; y op ehq ue h n e nc h oc hoc a h , i hc on oca tca cu ac , za'
tla h ma n; ye oq ui n mon ex ti li ce to totzi n tli , o m on enc uic atiay a
n en cu ac ual tzi n h ua n o pe tl an ia ; oh u alm opa ch o i n ah ua c in
pilton zi tzi n.
36
Yehu a n za n oq u itzto ya h , op eh q ueh y ecto toca h h ua n
oq ui tzq uiq u eh. In to totzin tl i o tl ah to h ua n oq ui nil i: Amo
xic ho caca n . Ne h na m ec hh ui ca z n oc ha n . Yoq ui n tlac ec e h uili ,
yoq u in h uic ac c an c ha n ti i n M ali n tzi n. I n Ma li ntzin c e ic hp oca to n
n en cu ac ual tzi n hu a n itlaq u e n n ih qu i y e h ny e h i n i te co i n tepe tl .
Yeh c ha nti i h tec ce tl ac hi h uil tic c e ma n ah ua tl ; a maca q uix ma tti
qu e ni n n ozo c an in ca . Mo ih toa q uil ca i h te c i n tep e tl .
Umpa in Mali n tzi n y e qu in tl ah tol tia : Q ue n an ca te h?
Tl en on na mec hp a noc ? Ye h ua n q ui li ah : In to tla cpal ta h tzi n
otec hc ateh uac n ica n tep etl I n M ali ntzin oq ui ny ecc ac, hu a n
oq ui h to : C u al-li c ah , n e h nam ec hp al eh ui z; n eh u a n ec hpac ti a zq uia
na moca h ua z ni ca n, ne h nic n el to ca am o nam oma ttizq ue h nica n .
Ocac hi c u al-li , ni na m ec hc ue pa z n epa na m oc em an ah u atl;
na mech tl ac olil iz ni n xo ch itzi n tli itoca : Aco cox och itl.
Xi ec mal h uic a n; xi ec tla ch i hch i hu ilic an h ua n am o xicq u ix tica n ,
xicpi aca n tla h te qu i i n ic acal h ua n x p op oh u ica n ic a co pal . Ni n
Xoc hi tzi ntli na mec h mac az tom in ; ini c n am o tlac u hi zq u e h
na motzotzo ma, na motl ac ual hu a n n oc hi tle n a nm otec h m o n eq ui .
Umpa ic ha n i n M ali n tzi n oca tca mi eq ueh pe tla ca tl h ua n i n
pilton tzitzi n o cn equ ia h ta zq u e h tl e n oq uipi ay ah i h tec . C e to nal
om oc ah qu eh za n i ncel i n pil to n tzi tzi n h u an om oi x eh ui h qu e h
tlap o zq u eh itl atzac uil i n ce p etlaca tl . C uac y e h ua n oq u ic hi hq ue h
ihc o n. Op e h tl azol o z, tlac oc o mo n i, op e h n en teci h ui z,
n en tl apetl a ni z, nenq u ia hu i z h ua n o tla po li n oc hi i n mil- li.
In pil ton tzi tzi n a m o oc matti a h tlen u mpa tl atza ctoy a h i n
qui a hu itl, in tec i hu itl h ua n in c h ah ui ztli . In Ma li ntzi n
ohu al moc u ep h ua n oqu itza c i n p etla ca tl ca n oq ui za to n oc hi ni n
am oc ual- lo tl hu a n oq ui n ti tla n i n c oc o n eh n ica n toc em a nu ah u atl.
Yeca y oh u alm oc u epq u eh in pi l to n tzi tzi n hu a n
oc ual ica hq u eh in Xoc hi tzi ntli. O cm oc oh ui hq u eh c e i ncal h ua n
om oy ec tl ac uh iay a h n oc hi tl e n oqu in equ i ah . Itec h i n toal tep etl i n
tla tla ca meh omoil h uia ya h Tl eca y eh u an pia h tom in ? No nq ue
37
ton alti n, q uem e a xa n, ce p ilto n tli am o pia ya tomi n . In
tla tla ca meh oq ui n en coc ol iay a h h ua n oc uala n toya h , tl ec a in
yeh ua n ocp iay a h tomi n h ua n o m on on otza ya h : C ux y ehu a n
ich teh q ue h? O moq ui htoq u eh: Axa n ti qu in tla tel h ui zq u eh i na h uac
in teq ui h ua q ueh .
C ualc a n oh ual- la hq u eh i n te q ui hu aq u eh h ua n o qu in tza qu e h
in c oc o n eh h u an oqu in q uix til iq u eh i n Xoc hi tl . Umpa i tec h i n
caltla tzac ual o ya n o n en ch oc h oca ya h in pil to n tzi tzi n. Umpa
oq ui na hc ito ce q ui q uim ic htzi n oq ui nil i: Tlec a na nc h oca h? : Aco
xc hocaca n . Za n n ec htlam acac a n hu a n neh na m ech q uix ti z Tl e non
an n ec hm aca zq u e h? Te h ua n za n ticp ia h ce tla xcal , oc oc o to zqu e h
in tl axca l i nic in y eh tlac u az, in qu iq ui mic htzin . C uac
yotla y eh ec o tla cu a z i n q ui mic hi n oq ui nil ih i n pil to ntzi tzi n : Oc
ach to, x iq ui ttaca n: Am o un ca n ma y e ce mi zto n.
Qu e meh in tlal ch ic amo oca tca tep itztic in q ui mic hi n
oq uic hi h ce h u ey co y octli i n p il to n tzi tzin oq ui pal e hu i hq ue h ica
ima h ua n h ua n oc holo hq u e h i tec h i n y o al. I n teq ui h ua qu e h a m o
oq ui ma ttia tl e n occ hi hu ay a in x oc hi tl , octl am o tla qu e h ic n e, i n
coc one h oca hc oq ui hq u eh h ua n oc ui ca hq u eh i n Xo ch itzi n tli h ua n
oc holo q ue h .
Yehu a n oya h qu eh occ eca n . Oc ha ntih q ue h i tec h occ e a ltep e tl
om oc u hiq u e h ce i nc ha n ; mo m o ztl e cuac ye tla hc o y oal
op opoch h ui aya h in Xoc hi tzi n tli hu a n cuac y otla nez nica cal
yoten toy a i ca tom in . Ni n tom in za n c uzti c te oc ui tla .
C uac y eh ua n y oh u ey a hq ueh oc ac hi, oc ti tla nq u e h ce
tla qu eh ual mac tem oti Ni n an tzi n . In tl aq ue h ua l oc a hcic
Ni n an tzi n , in y eh ye i la ma tzi n, oca tca i cel h ua n o m oc oc oay a. I n
Tetla cpa ta htzin , y e h uehc a o mic ; q u em e o n e ntlac o nia ya , c e y oal
om o tepexi h ui atla hc o.
Ihc o n i nemac ni nq u e h pil to tzi tzi n. I n Xo chi tzi n tli m om o ztl e
oq ui n maca ya tom i n, cu al-l i opa n o hq u eh ni n emi li z h ua n
38
one np acto ya h. Yeh ua n oq u itl ap op ol hu ihq u e h Ni n atzi n h ua n
oq uip al eh ui h qu e h .
Ni ca n tl ami ni n tl ap uil .
39
In Coyotl h uan In Tlacu atl
Ni n opa n oc ce to nal , c epa in C oy otl oya i xpa ntzin co in
Toteo ta h tzi n, h ua n oc onil i: Tla n ec h on mo ma qu ili in m opil h ua n ,
niq ui nc u az; T oteo ta htzin oc onm ol h u ili in C oy o tl : Ac h to
tim o za h ua z. Tl a ti m oza hu a z, c ua li z qui nc u az in n opil h ua n .
Toteo ta h tzi n oc onm on oc hili i n T lac ua tl . Oco n m on ah u atili tzi no : I n
C oy otl mozah ua z. A mo xc onca h ua . Xicc hi h uili , tl e n za , i ni c a mo
moza h ua z.
In C oy otl, ic n e, on en emi a ica i n eza h ual i z, c uac oq uica c:
Teh , C oy otzin . Xi h uiq ui n ica n . Oco n n otzaya i n Tla cu atl, tle n
oca tca i pa n ce m etl : Xi h uiq ui ni ca n h ua n xc oni c o tzi n n ec ua tl . I n
C oy otl oq ui na nq u ili : Am o , amo ni coni z. I hc o n o ne ch o nil i
Toteo ta h tzi n; ma ni mozah ua , i hc o n c ua li z niq u in cu a z
nipi l hu atzi tzi n . I n Tla cu atl oc u el oq uili : Ye xc o ni. A mo mi tzitta z
Toteo ta h tzi n h ua n a mo ni mitztl atel h ui z. In C oy otl q ue m e ye n en
40
amiq u i; oq ui h to: Q u em a, ma nic o ni. In C oy o tl oco ni c co tzi n
n ec ua tl; cu ac oc uel oc ala qu ia i n C oy otl icam ac i h tec i n m e tl, in
Tlac ua tl ocy ec to pe h i h tec ; in Tla cua tl oc ho lo , y oc ho lo .
Ocy ecc ua til i niteh uac in C oy otl i htec in m etl. Zan
om oc u ec u etzoto ya. C ual- li o til i n. Cu ac yom oc uap e ton i n Co y otl
oq uil i: C an n ica hci z, nicy ec cu a z, nic y e cua z. O n enc ual an toy a i n
C oy otl.
Ocu el o ne n em ia in C oy o tl ; ya h ui h u an y a hu i;
oc tem oh ti n em ia i n T lac ua tl . A xa n, i n Tla cu atl p al eh ui toc ce
texca l; o h ual mopac h o i n C oy otl hu an q u ilia : Axa n ni mi tzc ua z, i n
teh , Tlac u atl . Tl ec a oti nechc aca ya? Ma ni co ni z i n n ec ua tl h ua n
onec h yectop e i htec . Oc na nq ui li in T lac ua tl : A mo y e h' n n e h ; in
aqu i n om itzq u ec h tili n . Ye i n n ec ua tl ac u atl .
Xc oni t, nica n n icpa le h ui a i n texc al, i nic a mo h u e tzi z; i n
n eh ni texca ltlac ua tzi n. In C oy o tl o ah co tlac hi x h ua n oq ui tta c
ya hu i mix tl i; hu a n om ota ya q uem e o h uetzi zq ui a in te xcal .
In Tl ac ua tl q ui tza tzil ia: Nec hpal eh ui , xi nec hp al e hu i; i nic
am o h u e tzi z topa n . I n C oy otl o cn el toc ac oh u etzi zq u ia i n te xcal
h ua n ni hq u i y ec pal ehu iay a in te xcal . C hi ca h uac xp al eh ui !
Qu ih toa in T lac ua tl : c hica h uac , xpal e h ui. In C o yo tl
moc h ih ch ica h uay a, y oi hi cop n en ch ica h uac q uip al eh ui aya in
texca l. Nic a n in T lac ua tl y oc h ol o. Yoci a in Co y otl yo h ua lala ch ix
amac a n ec hi; i n C o yotl , yolic , yo lic q uic aca h ti i n te xcal hu a n
oq ui ttac, a m o m ela h uac , h u etzi z; y e in mixtli , tl e n ya hu i h ua n
n eci , i n texc al qu e me oh u etzizq uia . I n C oy o tl oc u el yo cu ala n ,
h ua n qu im ol h uia : ax an , ca n nic a hci z i n T lac ua tl , ni cy ec ua z;
occ u el y on ec hc aya .
Ni n C ocoy otzi n q ui tla tem oh ti ne mi i n Tlac ua tl . Yoq u itac.
Ax an i n T lac ua tl qu imp ia mi ec ic hc am e h. Q uil ia i n C oy o tl : Axa n
ni mi tzcu a z Tl eca otin ec hc acay a? Ma n ic pale h ui i n texc al; q ui l ye
h uetzi hu an a m o m ela h uac .
41
In Tlac u atl n an q uili a: A mo y eh n ne h . Yeh in
Texaca ltlac ua tzi n. Neh x coni t. Ni I chca tl ac ua tzi n; ni tla hp i a
ichc am e h. T le ca am o tico nc u a ce n oc hca? O n ec hpac ti zq u i a
nicc u az c e, ma z am o n i h ue li ti, ni m o za h ua z. Q ui lia i n Tla cu atl:
In neh , y e nia ; n imi tzontl ac oli h te h ua n o ch ti n in no ch ca h ua n. Tl a
tic o nn equ i c e; xic onq ui tzq ui . I n C oy o tl qu e m e y o ne n ma ya nay a
oq ui h to aya : A xa n ni yec tl ac ua z n e nh u elic. Op e h q ui n toca ti n emi
yoq u in cu ala n ipa n in Co y otl o hu al m oc ue pq ue h ; y ehu an , za n
chi hc hi m e. In Tla cu atl oc u el oq ui caca y a in C oy otl . Yo n enc ual a n
in Coy otl h ua n q uim ol h ui a: Ca n ni cca h citi nic ye cc ua z, hu a n aco
ihc o n n ec hc hi h ual ti z. I n C oy o tl y e oc u el n emi ; ya h ui hu an y a hu i.
H ua n oc u el ocac ic in tlac u atl; ni n Tl acu atl oc ua toya c e
ten oc h tli ipa n c e n ohpal . I n C oy otl q ui htoa : A xa n ni mi tzc ua z, za n
ti ne ch caca ya h ti ne mi ; q ui l ic hc am e h h ua n a m o m el a hu ac, y e h za n,
chic hi m e h. Co co yotzi n , n o n om itzc aca y a ye h in Ic hca tlac u atzi n .
Xc oni t, in n e h, Ni ten oc h tla cu atzin . Ni cpia te n oc htli h u elic ,
tzop el ic. Xc onc ua c e. Cu al-l i cah , tl a ti n ec ho n tl acolia . I n Tlac ua tl
ocx ipe h ce te noch tl i h u an q uili a: Xon ih i copi h ua n x on ca mac hal o .
In Coy otl y oi h icop h ua n c am ac hal o h toc. In Tlac u atl
qui tl am oc hil ia i n ten oc h tli . I n C oy o tl o q uil i: H mm mm ne n h u elic !
Yec tlac u a. Occ u el q ui h to a i n Tl ac ua tl C ux ticon n eq ui occ e?
Qu e ma; yo qu itec i n Tl ac ua tl oc ce te n oc h tli h ua n n ih q ui o qu ic ua i n
C oy otl; n en h ue lic n e ntzop eli c oca tca i n te n oc h tli ; i n Tla cu atl
oq ui tec occ e te noch tl i, h ua n a xa n a m o ocp o hp o. H ua n oq uil i:
Occ uel x oni hic opi h ua n xonc am ac hal o; h ua n ax a n oc tl am oc hi li i n
ten oc h tli , i hc on, ica hu itzl i. O n en tza tzi a i n C oy otl. Ay , ay , a y,
n ec hn e nc oc oa! I n C oy otl mo n e n tataca ti n em i.
In Tla cu atl o ch ol o ; oya h u e hca . In C o yo tl oc u el
n en cu ala n toc o moc a h. M ol hu ia : Yo n ec h n en ai ti n in T lac ua tl ; ca n
nic ah ci z, ni cy ecc ua z, n icy ecc u az. Ocu el , n en emi i n C oy otl ; ya h ui
h ua n ya h ui . Nima n oc ue l oa hci to in T lac ua tl .
42
Ax an i n Tla cu atl ye h ua tic a; q uic hi ch i h ua ce p etla tl. I n
C oy otl q uili a: Ax a n y en im itzc ua z Tl eca za n tin ec hc acay ati ne mi?
tix ipeh ua z oc ue l in teno ch tl i h ua n am o m ela h uac . Ye
otn ec h tla m oc hili i hcon , h ui tzo. T oa am o y e n ne , x c on it. N e
nip etla tla cu atzin n on omitzcaca ya no n ten oc h tlac ua tzi n . Xc on it
nic maq u ilia ; nicc hi h ua ce petla tl pam pa y e hu itz i n qu ia h ui tl
h ua n tec ih u itl . Qu ilia in Co yotl : Ni mi tzc ua z, tl a y e' n te h
otn ec hc aca ya; Tl ac ua tl toa : A mo . Yo ni mi tzo ni li, i n ye h , occ e
Tlac ua tl ; tla ti mi eq ue h . Ne h n i occ e. Xi qui lca h ua n on . Xi m otlal- l i
nic an ; ni mi tzo ni h ti ti z q u e ni n c e chic hi h ua ce p etla tl.
Yocy ec ch ih q ue h c e h u ey pe tl atl . In Tl a cua tl q uili a: Xo nc ala qu i
ih te c h ua n x onm otlal i ni ma n n im itzon q uec h ilpi z. In ic am o
tonc hi pi ni z non to nc ecc ua hc ua h ti z. I n C oy o tl y e c ala qu i hu a n
om o tla li i h tec, hu a n T lac ua tl y ocq u ec hilp i h ua n y ecpil oa ipa n
cua h ui tl . Umpa x on tlac aq ui . Ye h ui tz c e chic a hu ac teci h ui tl .
In Tlac ua tl o tla ma ol ol o ic a tetl. H ua n ocm oq u itzq ui li ic a
tetl . Oc nen tetzo tzo na ya . I n C oyo tl o n e n tzatzia. Oc o ton i n l iax tl i
h ua n oh u etz. Ye no ni c u mpa o moc u ep ti n en ca. I n Tl ac ua tl o ch ol o
oc uel. I n Coyotl m oca h ua n en cu ala n to c h ua n q ui m ol h uia : Ca n
nic ah citi; n icy ecc ua z, nic y ecc ua z, ax a n q u e ma, n icy ecc u az. I n
C oy otl oc u el ya h ui hu a n ya h ui; q u em e m o za h ua, y o ye czo tla .
H ua n oc ue l oc aci to in Tlac ua tl . Axa n in Tl ac ua tl oc ue l
tla hpi a; q ui mpi a mi ec totol im e h. Q u ili a in C o yo tl : A xa n q ue ma
ni mi tzcu a z; ac oni mi tzca h ua z. Q ui h toa in Tlac u atl: Non
om itzc acay a; y eh, in P e tla tl ac ua tzi n. Xq ui t neh
Ni totol tl ac ua tzi n; nic an ni tla hp ia to toli meh . Nezq ue
ton enm aya n a; q ui na nq ui lia in C oy otl: Q uema ; To teo ta h tzi n
oc on i hto ni mozah u az, h ua n tla ni cxic o a in n e za h ua li ztli; cu ali z
niq ui nc u az ni pil h ua tzi tzin . I n Tlac ua tl qui lia : I n ne h , y e nia ;
ni mi tzon tlac ol ih te h ua i n n ototol h ua n , h ua n i n Tl ac ua tl oc ho lo . I n
C oy otl q uem e n enm aya n aya q ui h toa : Ni yec tl ac ua z cu al-l i Mm m m
niq ui n yecc ua z n oc h ti n Ope h q ui n toca ti n emi a h u el q ui nq u itzq ui a.
43
Qu e me m on en tl al oay a, y o zo tl a. Za tla hm a n,
ocm etzq ui tzq ui hq u eh, opap atlaca te h u aqu e h ; am o m ela h uac ,
totoli m eh , y eh oq ui mac ate h uac . Ye h tzopilo m e h, oq ui mac ateh uac .
Ocu el nenc u ala ni i n C oy otl h ua n tza h tzi c an nica hc iti nic ua z
nicc u az nicc u az.
Am o hu ehca oca hci to. I n Tl ac ua tl y e h ua tica . I n C oy o tl
qui lia : Ax a n q u ema nim itzc ua z. Ye qu ih to a i n Tlac u atzi n : T la
ti ne ch cu a z, zan nec hc a hu a, ma n iq uil i i n tla lti pac : Ye nia h . Ca n
oy e h ua to ya i n T la tlac u atzi n ; u mp a oc atc a ce c o yoc tl i; om oi laca tzo
in Tl atlac ua tzi n, qu ilia : Xi n ec honc hi xtetzi. O cala c ih tec in
nic oy oc . I n Co y otl m oc hia h ua n m oc hia ; aco on ez i n Tl acu atl. Aic
ohu alq ui z in Tla cu atl. Ye no ni c, in C oy otl, a xa n am o h ue li ti
qui nc u az n ipil h ua tzi tzi n i n T oteota h tzi n ; pa mpa , i n Tlac ua tl , a m o
oq uic ah mo za h ua z. Nica n tla mi ni n tlap uil .
44
In P illo itlah tol-lo
Mi h toa nic an T oal tep etl: C an oa ; c a n i to c aya n T ep ep an tzi n , ca h c e
cal-li tle n q uipi a c e teoc acal tzi n , q ui l u mpa otlac at c e pi ltzi n tli .
Ni n Pi ltzi n tli oca tca , za n qu e n enq u e ; oq uip iay a tla ch i hu il tic
h ueli tili ztli . C uac c hoc h oc o tzin o cteca y a i htec ico zol , mac h a m o
oc oc hia , q ue ca tl iay e za' , piltzin tl i. Ni n o tze cu in ti a ipa n ic o zo l
h ua n omo h ui h ui yoni aya , o qu ipia ya m ie c chic a hu ali ztli .
In c on e tl co tzi n y oh u ey ac h ua n Nita htzin oc uica ya in
cua h tla n , i n c one tl o tzecu i nia i pa n c ua h me h , tle hc o h ua n tem oa ,
ahc otzec u in i i pa n occ e cu a hte tl n ozo tzec ui nia ipa n te me h . C e
qui tta z occ eca n , y omotzeco ipa n c u a hm e h n ozo ipa n te xca l,
maca tq ui za oc tla lia ya ce lia xtli ipan a tla h tli h ua n
om o h ui h uiy o nia ya .
Ni ta h tzi n om oteq ui pa no ay a ica i n tec ol . I n y eh , c e tl aca tl
qu em e teh ua n , h u ehca h ui q uic h ih u az i n tec ol , oc qu iteq ui z i n
cua h meh , c ec m ama n az, q ui xo tl al ti z; n in te q uitl c uica c hi co m e
45
ton al. Ni ta htzi n oq ui lia ya tia h u e i n cua h tla n ; ticc hi h ua zq u e
ceq ui tec ol , in c o netl oq uil iay a ni tah tzi n: Am o , cua lca n . In y e h,
am o o cn eq u ia. I n c onetl za n oy a hya h c a nic in y eh cn eq u i; oy ah ya h
paxia lo ti , a m o coza oca tca ic h an . Ni ta htzin zan o ya hy ah icel;
otla teq uia i ca in c ua h ui tl . C uac oq ui ta ya y otla y oa, ye
om oc u epa ya ic h an , y e c oc hi ti . C uac y otla n ez u mpa yoca tca i n
tecol; y otla tl atoy a u mpa tl atenc o ic ha n . In ye h mo lh u ia: Q ue n in
nic n el to ca z? Oq uil i ni c one : Q ui en in oti cchi h? Aq ui n om itzi ti ti?
Aq ui n omi tzm ac hti? In c one tl q ui n anq u ilia nita htzi n : Ne h
nic ma tti, a mac a o nech itti ti .
C uac i n c one tl oq ui ne q uia teq ui ti z, n e nto toca , oc hi h uay a
n oc hi. Ica c e tep oztla teq ui, n e n to toca , tlam o tla in o ya me tl h ua n
n en totoc a tla ma na i n c ua h ui tl; tlal ia i n tl al-li ip a n in c ua h ui tl
ini c tla tl az i n c ua h uitl; c uac y o tla n , oy a hy ah pa xia lo ti .
Opa noq ueh in xi h ui meh , oca ch i o h u eyac , o m oc hi ce
telp oca tl. Nin te lpo ca tl op e h tl ac hteq ui , ca nic za, nica n
toal tepetl ; otl ac hteq ui a i tec h i n c al tla n ema co ya n oq uic h te qu ia :
Toma tl, pa n tzi n, c hil li , lala xtin , n oc hi tle n yeh oq ui n eq ui a
qui cu a z, oq uic hteq u iay a.
In toa ltep etl oq uix ma t in y eh q u em e : I n Pill o . Occ eq ui
tla tla ca meh oq ui mo tene h ua ya h q u em e: P ia I hi yo pa mpa
oq uip iay a tetl ac hi hu il tic ih iy o, n i hq ui oy ay a, o tla ch teq uia ic ,
C ue tl axc oa pa n h u ey al tep etl h ua n occ e can . Q uil oy ah ya h u mp a,
can i toca ya n Nec hic oto c Tlal n am e h. Oq u ic hteq ui a tl e n
oq uip actiay a. Q uil c epa oc ua lica c c e te poztzili ni , q ui l om o tlal ili
ipa n itzon tec o, q u em e ce c uac eca h uil ol , n oc hi tle n
oq uic h teq uia ya , occ ua lica ya hu an oc tla h tia ya i htec nic oy oc ump a
tepe tl .
Ni h qu i o moy olpa qu iay a cu ac o qu i n ne nc aca ya h ua in
tla tla ca meh . Ni n tlaca tl Pil lo cu ac oq ui tay a c e o mi tl h u etztoc,
za n oc telic za ya h ua n om oc u epa ya ce cah u ay o; omo ta ya nen
petztic , omota ya oc c hica h toc, oca tca c u acu al tzin . C ua c oq ui ttaya
46
ce tl aca tl tl e n h ui tz ip an c e c ah u ay o, oqui lia ya : C ux titl apa tla z
in noca h uay o? I n occ e tlaca tl a m o oc ma tia tl en q u ili z. I n y eh
om oy ol n o n otza ya . C ux q u ema , cu x am o, qui pa tla z. Q u em e i n occ e
cah ua y o o mota ya nenc u ac ual tzi n, n en pe tztic h ua n c ual- li; i n
tlac atzi n tli oq ui h to aya : Q u ema, ni tlapa tla z!
In Pil lo oq u ilia ya : Oca yam o, xtle hc o ipa n ca h uay o , za n
ni ma n. Xc hia co tzi n ; ma ni mo ixp olo , pa mpa no c ah u ay o
n ec hica n h ui z; c uac ti qu itta z y on im oi xp o loto ; ye ca xtle hc o . C uac
in P ill o ac o n ehci , i n tlac atzin tl i ye tl ehc o ip a n ca h ua yo .
Nenpac toc in tlac atzi n tli ye q uipi a ce y an cu ic ica h uay o
yec cu ac ual tzi n; om on en tl al oay a totoca . O ne np e tla ni a,
om oa hc oq ui a, on e n tzec u in ia, one n tla ipi h uia ya i n ca hu ay o .
In tlac atzi n tli y e o h ua lm oc u epa ya; ye ya hu i ipa n tl ah co-
ohtl i, za' tla hm a n, oy ecx ixi tic ac in c ah u ayo , o cu el om oc u ep o mi tl .
Ac h to i n tl aca tzi n tli om on e n ma hti, nim an o n e nc ual a n pamp a in
Pill o oc y eccac aya h teh u ac.
Ni n Pi ll o n entec am oca ya hq ui h ua n otl ach teq uia n oc hca n ,
nic an toa ltep etl h ua n um pa C u etl axc oa pan h u ey al tepe tl . C epa
ohu al-l aq ue h mi eq u eh topil ti n tlen octem oa ya h, oc toca ti n en ca h.
Noc hi tle n oq uic hte qu ia oc ui cay a itec h nic oy oc, q ui l cah ump ic
can itoc aya n H u etzi atl. C uac o qu imi ttac i n P ill o; o m otlal o h ua n
ocal ac te opa n tzin co, cu ac oc ala qu eh in to pil ti n, za n occ a hciq u e h
ce na na tzi n; yotl an coc otocac , tla nc ua hi catica h ua n
om o tenp ep ey otzay a. O ctla htla nili ay a h Cu x te hu a ntzi n
otcon ittac a hc a ih co n opa n oc n ica n? I n yeh o q ui na na nq ui li: A mo .
Qu e me i n y eh ua n oc taq u e h i n Pil lo n enc hic ah toc, aic q ui em a n
n eltoc a zq uia h , y e h in Pi ll o ni n na n atzi n, hu an q uic a hu a, i hc on
oq ui nca cay ah u aya . Mac atqu i za om oc u epa ya hu eh u etzi n , n o zo
chi hc hi , tl e n za omoc u epa ya .
Umpa te opa n tzi nc o ni hq ui oca tca occ e zoa tzi ntli h ua n
qui ni lia i n topi ltin , tla y e h ny eh, i n na na tzi n; ye h n Pi ll o. I n
topil ti n oc u el y a hu i ipa n i n n an atzi n , aco n e hci i n i lam atzi n ,
47
axa n ca h c e c hi hc hi ; oc n eq uia h q ui tzq ui zq u e h h u an i n y olca tl
oc holo ; c uac y e ca h h u eh ca, oc uel omoc u ep Pi ll o.
Ocu el in topil ti n q ui ca h uia i n P ill o. A xa n i n Pil lo ya h u i
cua h tla n q u e y eh q ui xm atti c ua l-li i n te pe tl, qu im atti c an in ca teh
mi eq ueh oztomeh , u mpa ocal aq uia h ua n moi xp ol oay a. I n to pil ti n
one nc ua la nq u eh , am o h u eli ti q ui tzq ui zqu e h, za' tl ah ma n , oc u el
oq ui h taq u eh oc tla toponi li hq u eh, i n P i llo o q ui ntlaq u e nti c eq ui
meh me qu eme tla cam eh ; oq ui n tl alia y a ceq ui c hi n ami tl que
in te po ztla top o n.
In topil ti n o cn el toca ya h in Pi ll o y oq ui nc ua licac
imai cn ih u an . I n topi ltin otla topo ni a h h ua n o tla top o nia h h u an
amac a omiq ui a. Cu ac y eh u an i n topi lti n oq u itta ya h cu al-li , am o
mela h uac tlaca m e h ica ce tep o ztla topo n, za n m e h me , o cu el
oq ui nca cay a i n Pi ll o. Oq uica n h uia ya h h ua n oq uica h ui aya h a m o
qui ema n oq ui tzq ui aya h . Yoc iaq u e h in topil ti n h ua n
yoh ual m oc uepq ueh . A m o o h uelitia h in a h uac .
Ihc o n op an oc n im em ili z, c e ton al oq ui c htec c e ic hp oca to n
h ua n oc u icac nic ha n um pa T ep epa n tzi n qu e i zo a. Opa n oq ue h i n
xi hu im eh h u an ce ton al ni zoa y ocp ia zq uia ce i pil tzi ntli. I n Pi ll o
oq ui ma tia ip il tzi ntl i, oy e zq ui a oc ac hi a moc u al, am o i n y e h, h ua n
h ueli z oq ui m mic ti zq uia mi eq ue h tla tlac am eh . Q u em e i n ye h am o
oq ui n ec p a noz i hc on. Oy a h i xpa n n i zo a h ua n oq ui ih te tlap an h ua n
oq ui xti li n ipil tzi n tli , ni hq ui oc mic ti n izoa.
Qu e me i n P ill o oq uim at, tl en a m o o qu ich i cu al-li , i n y e h
icel oya h i xpa n in teq ui hu aq u eh h ua n oqu itla htla ni to : Ma
mic tica n h ua n oqu in ili : Tla na n nec h mic ti zq u eh,
xi nec hc oc oto tzac a n mi ec c otoc tli . I n tla a mo na meh ua n nacc hi h ua
ihc o n n enim o ol ol o z oc u el h ual nim o zca lti z h ua n n am ec h mic ti z,
na mech c u ai ztemi na z h ua n n am ec hc uac hic hi n az in
na mocu a hte tex.
48
Yehu a n oq uic hi q ue h q ue n in y eh oq ui h to: Oc c oc oto zq u e ni
nac ay o mi ecpa n h ua n o qu ic hi hq u eh mi ec c o toctli h ua n
oq ui n to caq u eh h uehc a h ua n n e n cay a nq u i.
Ac oq u em an , oc ma tq ue h oc u el itec hc opa in Pill o . Ni ca n tla mi ni n
tlap ui l.
49
Ica ce cu al-li cec -c hihua, ic a ce amo cu al-li
cec-tlaxtlahu ia
Ni n tl ap uil itoc a: Ica c e cu al-l i c ecc hi h ua ; ic a c e a m oc ual-l i
cec tla xtla h uia . Tl eca? Ax an na m ec hil iz tle ca . Xic tac an ! C ep a
opa n o htaya ce C oa tl ca n oc atc a mi e c c ua h ui tl, ca n oc atca
tlac u ah y o, ca n otla h tecq u eh ni n qu e cu a nm e h, ump a
ohu e h uetztoya h . C e Ma za coatl opa n o tay a, ic ne , tla tzi ntla n. C uac
opa n otaya , oh ua lm otoxa ce cu ah ui tl , oqu ie cpac h o itla hc oya n ;
oc tlac opa ch o ni n Ma zac oa tl . Omon e nc u eh cu etzo aya ,
om o n en cu ehc u etzoa ya , a h u el oq ui za ya . C ual- li oq ui ec til i ni, a h ue l
oq ui za ya , a h uel oqu i zay a. Om o nenc u e hc ue tzoa ,
om o n en cu ec u e tzoa , o h ua lzo tla , oc oc h . Umpa o m oca c eq ui to nal ti n .
Am o h ue ca, u mpa oc ha ntia c e Tlac atl. Nin Tl aca tl oya zqu ia
cua hc ua h ui ti , tem oti non hu aq ui c ua h ui tl, ye q ui lia Ni zoa :
Nec h h ual tem uil i i n n ol iax h ua n n otep o ztla te q ui. A xa n nic tem oti
50
ceq ui c ua h uac tl i. Q ui h toa Ni zoa : Q u ema! Q ue ma ! Yoc a hcic i n
tepo ztla teq ui hu a n in li ax tli . I n Tl aca tl mac ui i n liax tl i h ua n i n
tepo ztla teq ui . Yey ah u i, y eya h i n T lac atl , i hc o n ya hti, ya h ti ,
tl ec oh ti , tl ec o hti, tlai xte moh ti ca nic ca in cu a hu itl h uaq ui .
Oq uica c in Ma za co atl, a hca h ual- l aza zan a zti. O m eh ti qu i z,
tla h tlac h ia, tla h tlac hi a, o q uitta c h ue h ca. H u aly ati i n Tla ca tl,
ihc o n h ua l-l ec oh ti , h ua l-l ec oh ti , h ua l-la c hi xti , h u al-la ch ix ti .
Qu ih toa in M a zac oa tl : Ax a n nic tza h tzili z ni n Tlac atl,
niq ui li z n ec hpal eh ui z. Nic a n i n Tlac a tl ya hti, ya h ti , tl ec oh ti ,
tlai x te m oti ca nic cah cu a hu itl, c u ac oq u icac in Tlac atl
cua ltza h tzil ia. Q uil ia: Tla ca tl, Nec hpa leh uiq u i! In Tla ca tl
tla h tlac h ia, tla h tlac hi a. Aq ui n n ec h h u aln o tza? Ama ca ni q uitta .
Aq ui n n ono? Aq ui n nech h ua ln otza? Q u ih to a: Ah ! C ha ye h n i n
ehec atl. Tl ec ohti, y ah ti tle coh ti , cuac oq uic ac. Tl aca tl :
Xi n ec hpa le h ui qu i. Nic an on ec hp ach o ce c ua h ui tl,
n ec hpal eh uiq ui . Ni ca n i n T laca tl q ui htoa: Aq ui n n o non? Aq ui n
n on o n? Oc ue l tla h tlac hi a, oc u el ya h ti can oc atc a c em i tla xi hy o
icompic pa n oti ic omp ic tl a htl ac hix ti , tl ah tla ch ix ti , cua c oq ui ttac
um pa i n M a zac oa tl , ump a h ue tztoc, u m pa q ui tla hc op ach o h to c i n
cua h ui tl . H ua n y ec ual -lil ia i n Ma zac oa tl: Xi n ec hpa leh ui !
X qu it ni n cu a hu itl o ne ch pac h o h ua n a hu el niq ui za,
yoni m on e nc u eh cu etzo, y onim o n e nc ue hc u etzo h u an a h u el ni q ui za .
Xi n ec hpa le h ui . Q ui htoa i n Tl aca tl : A mo , Am o, ni mitzp al ehu i z, tla
ni mi tzpal eh ui z ni ma n n ec hc ua z. Q ui h to a i n M a zac oa tl : Am o ,
am o. Yexi n ec hpa le h ui .
Qu ih toa i n Tl aca tl : A m o n imi tzpa le h ui z. M o n en tl atla hti a
nic an in Ma zac oa tl, m o n en tl atl a htia : Yexi n ec hpa leh ui ,
xn ec hp al eh u i. Xq ui t ni n cu a hu itl o n ec h tla hc opa ch o , h ua n a hc u el
niq ui za. Tl am o nechp al ehu i z, n ica n n im iqu i z.
Qu ih toa in Tl aca tl: Yeca ! Q ue ma , ni m itzpal e h ui z! Ye ya h ,
qui tl am o tla n i li ax h ua n n i tep oztla teq u i. Tlac hi a ump a. Ye ca, y e
51
qui h toa: Neh n icac ohq ui z nin cu ah u itl , h ua n te h tiq ui za z.
Qu ih toa : Q u ema ! I n C oa tl .
In T lac atl m on enc hic hi ca h ua, oca ch i ca h co hq ui . Oca hc oc za
cepa oq ui ztiq ui z i n Ma za co atl, A h h hh Yoc te ca hca h i n c ua hu itl,
qui h toa: A ah ! C e mi y etec ni n c u ah ui tl .
In Tla ca tl mo n enc hic hic ah u a, c a hco h qu i in c u ah ui tl . Qu eme
cem i y etec , c emi toma h ua c ni n c ua h ui tl , mo n en ch ic hica h ua h ua n
mon e nc hic hic ah u a. Q ui htoa i n Ma za co atl: A ya mo ! Za c otzi n ! Za
cotzi n! Xcac o hq ui c hic ah u ac. Tl acpa c, ca hc o hq ui tl acpa c.
Ye q ui h toa in M a zac oa tl : Ax a n q u e ma ni mi tztl a zo hc ama tti
otin ec hp al eh u i! Axa n q u ema ni mi tzc ua z! Q ui lia in Tlac atl:
Tl eca? T leca? I hq ui n on im itzp al eh u i, h ua n a xa n ti cn eq u i
n eh ch cu a z. Q ui h toa: Ax a n n e h ni mi tzc ua z. Q ui htoa i n Tl aca tl :
Tl eca? T lec a?
Qu ih toa i n Ma zaco atl: Tl en am o tic ma tti c a: Ica c e c ua l-li
cecc hi h ua ica c e a m o c ua l-li cectlax tl ah uia ? Q ui h toa: Am o, a mo
mela h uac . Xq ui t ih q ui n o ni mi tzpal e h ui , o tzq ui xtili i n c ua h uitl
h ua n axa n T leca ti cn equ i n ec hc ua z? Ye q ui htoa i n Ma zac oa tl :
Tla tic n eq ui tiq ui n tla h tla ni zq u e h y ei y olc am e h? H ua n tl a
ni nq u e h yo lca m eh q ui h toa : Q u em a! Me l ah uac tl e n n e h ni q ui htoa ,
ni mi tzcu a z. Qu ema , c ua l-li ca h !
Ni ca n i n Tla ca tl, za m om a hti a, za m o ma htia. Ye q ui h toa :
Tiq ui n tla h tla ni zq u e h non qu e h yei Yo lca meh .
Tiq ui n tla h tla ni zq u e h, q ui h toa i n C oa tl . Ye ya h u e, tl eh co ti h u e
ihc o n tl ecoh ti h u e. Oca hci to c eca n ce Ax n o, tl ac ua um pa,
motl ay ehu ia, tlac u ah tic a, tlac ua h tic a.
In T lac atl oa hc ito, ye ctla htla nia : A xn o tzi n, teh ua tzi n!
Tl en tic oni h to a? Cu x m ela h ua c tl en q u ih to a i n C oa tl? Qu il , I ca
ce c ual- li c ec c hi h ua ica c e a m o cu al-l i cectla xtla h uia . Q ui htoa in
Ax n o, y equ ih toa : Non q u em a m ela h uac !
Neh, x q ui t, c uac on ic hica h toya , cu ac o nic atc a ni pil ton tli ,
onec h tl am em el ti aya h m iec cu ah u itl , am o oniq u iec xic oa ya in
52
cua h ui tl h u an on ec h m em el tia y ah ocac hi , mi ec
oniq ui n mem etin e mia , c uac ahc u el on iay a h
onec h n entzi n tetel ic zay ah , on ec h nenc u a htzotzo na ya h . A xa n c uac
yeni h u eh u e , y on ec h tla m otlac o n ica n c ua htla n. Tl e n ni cc hi hu a z?
Za ni mop ia , ni m oh u alm omiq ui li z, occ e yol ca tl y e n ec hc ua , n ica n
ni moca h ua z, za ne h nocel. Yeq ui h toa: Qu e ma , cua l-li ca tl e n
qui h toa i n Coatl ! Ic a c e c u al-li c ec-c hi h ua ica ce am o cu al-l i
cec tla xtla h uia .
Ni ca n i n Tl aca tl y e mo n enm a hti a, za tl a htl ac hia , n eq ui
ch ol oz. Nica n i n C oa tl , za c ua li ztoc , n e qui m oa hc otla mo tl az ipa n
in Tla ca tl, neq ui q u ic ua z. Q ui h to a i n C oa tl : Ma nim itzc ua y ec a,
h ua n qu eme i n C oa tl y ocp iay a c e to nal am o o tl ac uay a: Ye
n en ma ya na . Q ui h toa in Tlac atl : A mo, a mo , oc p oli h ui o me
yol cam e h , tiq ui n tl ah tl an i zq ue h , oc om e poli h ui h .
Qu ih toa : Tia h u e, q u in tem o ti h ue n o nq u eh y olca m eh . Ne h
nic n eq ui y e n imi tzc ua z. I n Tlac atl o mom ah tia ya . Q ui htoa : Tia h u e
ihc o n tl e hco ti h u e h, i hcon tl ehc o ti hu e h . Oca hci h to, am o h u e hca
um pa oc ah ci to y e ce C uac ua h yo . Ump a tl acu ah toc , zac atl.
Ye q uil ia , q ui htoa in Tlac atl: T eh u atzi n, C ua cu a hy o! Tl en
tic o ni htoa ? C ux mela h uac , tle n qu i hto a ni n C oa tl? Q uil ic a c e
cua l-li cec c hi h ua i ca c e am o c ua l-li ce c tla x tla h uia T eh ua tzi n
tl en tic o ni toa? Xc oni t. Ne h o nicpa le h ui , on ic q ui xtili c e c ua h ui tl
ocm em eh toy a, ce c ua htetoma tz oc m em ehto ya , octla hc opac h o ipa n
ni c hic hi qu il, a hc u el oq ui za ya om o ne nc u ec u etzoa ya, h ua n
n ec hili a: n ec hpal e h ui . H u an n e h o nic pal e hu i, o nica hc oq ui l-li n on
cua h ui tl , h ua n ax an n eq ui nec hc u az. T eh ua tzi n.
Tl en tic o ni h to a? Ye q u ih toa in C uac ua h yo: No n qu ema
mela h uac . Ne h, x q ui t, c uac o ni ca tca n i pilto n tli o n ec h tlai ltiay ah ,
h ua n c ua c a hc u el o ni ec tlai ay a, cu al-l i
onec h n entzi n tzotzopi tzay a h, o n ec hc ua tzotzonay a h, h u an a xa n
cuac Ye ni hu eh u e, y ec n eh q ui h n ec hc ua zqu e h. Ye q ui h toa : No n
cua l-li tl e n qu ic hi h ua i n Tl atl aca? Ye noni c n eh c uac cecpa
53
onec hp iac o, n eh on iq ui nm o tla ti li, h ua n axa n nica n tla y en im iq ui ,
n ec hc ua z occ e y olc atl , i nic a mo nech cu a zqu e i n T la tlac a.
In T laca tl , za m oma h tia . Q ui h to a I n C uac ua h yo : Q u e ma!
mela h uac tl en qu ih toa i n C oa tl. Nic a n in Tla ca tl za mo ma h tia ,
za m oma h ti a. Ni ca n i n Co atl za o m oc amap ah pal oa ya , y ec ne qu i
qui cu a z, y ec n ehq ui m o ah co tla m otla z ipa n in T laca tl .
Ye q ui htoa in Tla ca tl: Oc poli h ui , za ce y olca tl ,
tic tla h tla ni zqu e h . Q ui h toa in C oa tl: A mo, Ne h y e nic n eq ui
ni mi tzcu a z. Q ui h toa i n Tlac atl: Am o, a mo , poli h ui za ce y olc atl.
Qu ih toa i n C oa tl : Ti ah u e , tictemo ti h u e to toca . Ne h n ic neq ui y e
ni mi tzcu a z.
Ihc o n oya ya h h u an oq ui tta hq u eh ce Coy otl u mpa ca h
h ueztoc. Q ui no tza h i n c oy o tl . I n c oy o tl o hu al mop ac ho . I n tla ca tl
oc tla h tla ni to. Tl en tic oni h toa Coy otzi n . Cu x m el a hu ac q u e c e
cua lli ica c e am o c uall i m ox tla h ua?
Tl en c oni to a? Ye q ui h to a in Co yotzi n: Ne h am o
na mech ili z. C ux te h C oa tl c u al-li tic cua z n in Tl aca tl? A ch to
niq ui ta z, tle n oy ec , ca ni n , q ui e ni n o y ec ni n no ch i. C an o tica tc a,
Teh , C oa tl? Ye qu ih toa i n C oa tl : Tia h u e, tia h u e, q ui ttitih u e i n
C oy otzin . Ne h y eni may a na. Ye h ua lte moti h ue h , h ual tem oti h ue h .
Oa hcic o u mpa c an ocp ac ho i n Co atl in cua h ui tl. Ye q ui htoa in
C oy otzin : T eh, C oa tl . Q ui eni n o tic atca? Qui h toa i n Co atl: Ni ca n
onitili n toya tla tzi ntln ni n cu ah u itl , o ni ec i tzi ntla n ni n c ua h ui tl.
Ye q ui h toa i n C o yo tzi n: T e h, Tlac atl . Xc ahc ohq ui n i n
cua h ui tl h ua n q u em e i n c ua h ui tl , ce mi , ce mi toma h ua c oc atca,
oc uel m one nc hi ch ica h ua , oc ah coq uia . H ua n q ui h to a: Maq ui li!
Maq ui li! Xica lac te tzi , c emi ye tec ni n c ua h ui tl . In Co atl
ocal ac tetzic , occac a hu ili oc u el in c u ah ui tl . Ye q ui hto a in
C oy otzin : Teh , C oa tl. Mac hi lia , C ux c ual- li tiq u iza z no zo am o
cua l-li tiq ui za z? In C oa tl m on en cu ec ue tzoa , m oc ue cu etzoa.
Qu ih toa , q ui h toa: a h ue li ti, i hq ui n o nic atca , ih qu i n on itili n toya ,
ah u el oni qu i zay a.
54
Ye q ui htoa i n C oc oy otzin : Axa n tla i hq ui n o tic atca, u mpa
xm oca h ua . T e h ua n ye ti a hu e , in T l acatl i hq ui n oc atc a ye
qui h toa: E eh ? Ye q ui h toa : T ia hu e. Ye qui lia i n C oy otzin , qu ilia
in T laca tl : T ia h ue! T ah u e! Nica n i n Co atl n e nh u al tza htzi :
Nec hp al eh ui ca n, n ec hpal e h uic an , n ec hh ua lq ui xtilica n ni n
cua h ui tl . Q ui h toa: A m o c ecpa om itzp al e hu ic o n in Tlac atl? H ua n
Tl en oticc hi h? Oti nequ ia ticc ua z. Axa n ump a x m oca h ua , u mpa
oc uel xi e.
Qu ih toa : Am o, y e x n ec hpal eh uica n , tla mo ni ca n n i hmi qu i z.
Umpa x mi h qu i. T eh ua n y e ti a hu e. Ni can i n T laca tl i h ua n i n
C oy otzin y e h ua ltemo ti h u e, h u aly ati h u e. Ye q ui h toa i n Tl aca tl :
Ni mi tztla zoh cam ati C oy o tzi n, oti n ec hp ale h ui . X n ec hil i. Tl e n
tic n eq ui nim itzmac az? Nim itztla zo hca m ati z. Tl e n n e hq ui ? Nica n
in C oy o tzi n h ualc u atol oti. Q ui h toa: T la tic ne q ui n ec htlac oli z,
n ec htl ac oli q ui ezq ui m oc hca h ua n. X q ui t n e h nim oc oc oa h ua n
ahc o ni ec tl ach ia c u al-li . Q ui htoa i n T laca tl : Qu e ma! Cu alc an
nic an n ec h on ch ia . Xc o nit, nic a n ne ch o nc hia h ua n
tzon h ual iq uili z, n on q ue Ic hca m e tl e n T e h ua tzi n c onn eq u i.
Qu ih toa : Q uema ! Q ue ma ! yo m oca hca q u eh . I n C oy otl yoya h. I n
Tlaca tl h u altem oti , ah co oc u ah cu a, i hc on oh ua l-la , yo a hcic o
ich an . Ye q ui lia ni Z oa : Hu an tl eca i hq ui n o tia hc ic o? Tl eca a m o
otic uali c in c ua h tla tl atil? Q ui h toa: A mo , x qu it! O ne ch p an oc
ni n. Ye p ehu a y ec tlap ui a Ni zoa. Ni zo a qui lia : Tl e n omi tzpa n oc?
In T laca tl y o motl ali .
Ye q u ilia : X q ui t. C ua c on ic tem o aya in c ua h ui tl,
onica hc ito, c e c oa tl octla hc opac h o c e c u ah ui tl , hu a n o n icpal eh ui ,
h ua n n im an ye oc n eq uia n ec hc ua z. Q ui htoa : Hu a n tl eca oc n eq uia
mitzcu a z? Q ui htoa : Hu a n qui e ni n o ticch i? I n C oa tl o n ec hil i
tiq ui n tla h tla ni zqu ia h ye y yo lca me h , c u x m ela h uac n o zo a m o, tle n
yeh oq ui h to aya . Ot q ui ntla htla niq u e h y ei Yo lca me h , om e
oq ui h to qu e h .
55
Q uema ! Za n ce Yol ca tl o n ec hpal e h ui . H ua n ax a n ni n
yol ca tl o niq uil i, m o ztl a niq ui n h uiq ui li z in toc hca h ua n, n ec ate h
n on oc ac hi y ototo maq u e h. Qu i htotica i n Zo atl: Q u em a! M o ztla
tiq ui n h uiq ui li z. Yec a y oc tla mac ac, ye c a in Tla catl y om o teca to .
Ni zoa tl qu i hto tica : Neh ni na h uac ni qu in tlac ol i z n in q ue ic hca me h
ni n C oy otl. ! E he h eh! Q ui en am otzin? Mi ecpa
yon ec hi nic h te q uili co in n opi oh u an , axa n ni qu in tl ac oli z in
ichc am e h. Qu ih toa : Aa h! Yen icm ati tl e n nic tl ac oli z. Nica n za n
ich tac a h uetzca toc in Zoatl. Tl en oq u ic hi. Oc tem o to ce
topiy eh ua tlp oxa ctli hu a n q ue m e o qu i n piaya n o nq u e c hic hi me h
cem i on en tec uac ua ya h . Oq ui nca mai lpi h ua n q ui nca laq ui i h tec i n
topiy eh ua tlp oxa h tli , q ui ncal aq ui ti y ei, oqui nc ala qu i. Ye ca qu itta z
cua lca n tl e n qu ipa n oz no n Co y otl, tl a q ui nn e qu i i n ic hca m eh .
Yoq ui nc alaq ui , y ocq u ec hi lpi i n topi y eh ua tlp ox a htl i, y ec a u mpa
yoc tl ali , um pa c an nic ha n , y ec a y omo te cato i n ah u ac Ni tl a hu ical .
C ualc a n, za n oc i hc i, y o me h i n Tl aca tl , tla htlac hi a, tla htlac hi a,
qu em a tl a u mpaca i n p oxa h tli top iy e hu atl ic a in Ch ic hi me h ; ye h
ocm atti a i n T laca tl , oc ma tti a ic hc am eh, am o oq ui ma ttia tl e n
ocpi aya tla h tec, n ica n m oq u ec hpa n ol tia . Yey ah .
Ni ca n Nizoa m oc hi h ua q uil oc c ochi , za n ic htaca
h uetzca tic a. Ha ha n! Z a n ax a n q ui tta z n o n Co co yo tzi n tl e n pa n o z.
Ni ca n y ec a in Tlac atl y eya h , yoc m em e te h ua c
ni to piy eh ua tlp ox ah tl i, y ey ah i hc o n q ui n me m eti; o aci to cu ah tl an ,
oaci to u mpa y ec ua lc hia i n Coc o yo tzi n . Ye q uil ia, q ui h toa i n
Tlaca tl : C o ni t C oy otzin , yo tzo nh u aliq u ili tl en on ec h o nili , nic an
tzon m oca h uili te h ua hu a n tzo n tla zoca ma tti , tzo n tl azo hca ma tti.
Qu ih toa i n C oy otzi n: Ax an q u em a ni ec tla cua z hu el ic, ni ec tlac ua z.
H ual m opac h o ti, h ual mo pac h oti. Nic an in Tl aca tl q ui h toa:
Neh m a n ia h, Neh u mpa tzon m oca h uil ite hu a i n ic hc am e h. Umpa
xc om o nc ua , h u an tl azohca ma tti tzi n pampa o t n ec ho np al eh u i.
Yehu al tem oti in Tlac atl, yo h ual temoc . H ua n in C oy o tl
h ual m opac h oti, h ual m opac h oti, oa hc ico . Q ui h to a: Ax a n q uema
56
Ni ec tl ac ua z ica ni n ni mo ye cca h ua z c ual- li . C ua c zan c ecp a
occa ma tl apo in top iy e hu atlp oxa h tli , o h ualq u izq ui zq u e in
C hic hi m eh , oc n en cu ac ua hq u e h oc n e nmi mil o ti n emi a h,
oc nenc u ac uay ah , oc n e nc uac ua ya h. Ye q u ih to a i n C oyo tl : Oq ui hto
ichc am e h, am o o hq ui to y e h Ch ic him e h , ye n e nc uep ti n e mi h. Za n
cecp a o m eh ti qu i z n i n Coyo tl , one nc h o lo , o n e nc ho lo . Ni ca n i n
Itzc ui n meh ni h qu i toh toc ati hu e , toh to ca ti hu e, to h to ca ti hu e .
Ni ca n i n Tlac atl, ocac h i tl atzi n tla n , y e h ual tem o ti c uac oq uica c:
C ual- li i h to a. Q u ema cu al-l i tl en oq u ih toya i n C oa tl! Ica c e
cua l-li c ec- ch ih u a ica ce am o c ua l-li cec tla xtla h uia . I hc o n
tza htzi ti , tza h tzi ti , tza h tziti in C oy otl. I hc o n oy a h. Nic an i n
Tlaca tl am o q ui ma tti tl e n o pa no c. I c nic an Ni zo a, q u em a, ye
ocm atti a tl en octlal i, amo oc tl ali ic hca m eh , yeh o q ui ntlali
chic hi m e h, ni nq u e h c hic hi m eh on entec u acu aya h , y e n on tza h tziti
in Coy otl: Qu e ma , cu al-l i tl en oq u itoy a in Coatl: I ca ce c ua l-li
cec-c hi h ua ic a c e a mo c ual- li cectlax tl ah uia !
Ni ca n tl ami ni n tl ap uil .
57
In Ixpo poyotl h uan in Co atl
Ni ca n Toal tepetl oca tca c e Z oa tzi ntli tl en ocpi aya Ni tl ah u ical
tl en o ca hcic ce c hic ah ua c c oc oli ztli h ua n om oc a I xp op oy otl.
Yec uic a ma cu il xi hu itl ica in coco xq ui h ua n ni n Zoatzin tl i
one n teq ui htia m ote tl aq ueh ua ltia i nic qui tla ni z c eq ui tomi n .
Ni h qu i m o te qu ipa n oa ic a im il hu a n cu acu ah u iti cu ah tl a n. C uac
ahc iq ui ic ha n tlap aca , tla ch toca , m otlac ual ch i hu a h ua n
moc u itl a hu ia n itla h uical Ixp op oy o tl.
C e tonal ni n Zo atzi n tli yo cm oi ttili occ e tl aca tzi n tli . Non
Tlaca tzi n tli y oqu in tl ac uili ni tl al hu a n, y o qui tzotzom a hq ui hu a n i n
Z oa tzin tl i p actin emi . Ax an i n Tla ca tl oq u ili : Tia h u e n oc ha n
n omp a tic ha n ti zq u eh , T eh h ua n Ne h! I n Z oa tl oc na nq ui li: Am o !
In tl a i n n o tla h uic al Ixp op oy otl q uim attiz n ec h to toca z i tec hc op a
nic ha n . Q ui h toa i n i meca: Tla tic n eq ui ticmic ti zqu eh h ua n T e hu a
tim oc a hu a z za n mo ce l hu a n ti hu el iti zq u eh tiq ui np ia zq u eh
topil h ua tzitzin .
58
C e to n al in I xp opoy otl h ua n Izo a oya h q u eh i te nc o ce h ue y
atl ah tl i; in Z oa tzi ntl i oq ui li ni T lah ui cal : Xin ec h yec a na,
ni moca h ua z nica n c o tzi n, i cpac ni cteq ui ti c eq ui xi h ui tl i nic in
toy olca h ua n . Xia m el ah q ui! I n Tla ca tzi n tli y e ya ya hti, y oli c,
yol ic y eya h ti . I n tl alc hic oca tca tla ix tic in Z oa tzi n tli oq ui tztoy a
cux m o tep e xi h uia . C uac yo a hcia ite nc o in atl a htl i, u mpic
opa n otaya occ e Z oa tzi ntli hu an oc ta ztzil tec ac : Xon m o nac ti!
Xo n mona cti! T laca tzi n tli to n mo tep exi h ui z! In Z oa tzi ntli
om o tla lo h ua n oq ui tzq ui i n I xp opoy otl. Nic a n I zoa on e nc ual a n
oq ui n eni htemali n aya ica in c uala nc ay otl. M oi l hu iay a: Tl eca ?
Tl eca oq u in acti ni n Z oa tl? Yo motep exi h ui zq ui a. A mo
oq ui nac ti an i! Q u em e i n Ixp op oy otl a mo oh u e tz Ni zoa c hi h ua
qu em e moteq uip ac hoa h ua n o mo tla lo i na h uac Nitl a hu ical h ua n
yec ui ca ic ha n.
Ocu el y om otla h tla ni a: Qu ie n T icmic ti zqu e h ni n
Ixp op oy o tl? Oc tza h tzi: Ye nic ma tti q u ieni n! Ni cu ica z c ua h tla n
h ua n nicc ateh ua z ump a. Yoc oc hq u e h . Cu alca n ih ci oq uili :
Xm eh ua, tia zq u eh tic u ac ua h uiti hu e!
In Z oatl y e c u ica n oc hi : A tl, tlac ua l , tla xcal h u an c e
tepo ztla te hq ui . Yoy a hq ueh . Ne n i hci o q ui zq u eh cua c in T o nal tzi n
oca ya mo om o nexi tia ya . Oc tl ay oa toc.
Oya hq u e h ne n h u eh ca. Ump a c ua h tla n i n Z oa tl oq uil i: Nica n
Xonm oca h ua xc o nq ui tzq ui i n tlac u al i ni c am o q uic ua z c e yo lca tl .
Xi n ec h on ch ia c otzi n , n i hu alm oc u epa z totoca . I n Z o atl yo ya h ump a
occa teh za n ic el . Ump a in Tlac atzi n tli om oc a ni tzi n tla n ce oc otl
oc tlac actoya c ux y eh ual m oc ue pa Ni zo a. Yopa n oc tl a hco ton al
h ua n Ni zoa a mo n ehci . Op e h qu itzatzilia : Mar a! M ara c a n
tonc a h? I hc on oc tzatzilia ya hu an oc tza tzili aya h ua n am o o n e z
ni zoa . Nima n ope h ne nc h oc h oca .
Ax an y eq u in e h uil ia; tl eca oc cu icac u mpa cu a htla n i ni c
momiq u iz. I hc on m o tla co ltitoc cu ac o qui cac aca o q ui no tza ya :
Tl en omi tzpa n oc? Tl ec a tic h oca? I n T laca tl oq u ih to: Ni c hoc a
59
pampa on ec hc ah u aco nica n Nozoa ; a co n ec h ne qu i h ua n n eq ui ma
ni miq ui .
Aq ui n in teh? Aq ui n n ec hn o tza? Neh ni c e C oa tl. T eh ti
C oa tl h ua n Ti tetla nq u ec hia . Qu ien n itla n qu ec hi z? I ntla a m o
ni h ueli ti n im oli n iz, n icpi a ce tetl n op an . Tla tin ec hp al eh ui a; Ne h
ni mi tzpal eh ui z! C an ti ca h? In C oa tl oc na nq ui li: Nica n m oix pa n.
Xi hu al mop ac ho! Xi h ua lm opa ch o! I n I xpop o yo tl o ne n i xpa n i n
C oa tl. C u ac y oa hc ic i na h uac in C o atl . I n C oa tl oq uix ch ic hac . I n
Tlaca tzi n tli m oix ma tel oa , m oi xm ate loa , mo ix ma te loa. In
Tlaca tzi n tli oq ui hto: Hu a hc uitl! Ye n i tlac hi a, y e n itlac hi a! I n
Tlaca tzi n tli on e npa ctoy a!
Qu e me y oca lac i n Ton altzin , n oc hi y etlac om ic toc . A xa n
yecp al ehu ia i n C oa tl oq u iic ua nil i i n tetl tl e n ocpa ch o ta ya. I n
C oa tl a m o hu el itia n ene mi z, q uic oc oa nic hi ch iq uil . In Co atl
oq ui h to : Tla ca tl Xi nec hc u ica i na h uac i n Ma li ntzin .
Aq ui n in Mal in tzi n? In Mal in tzi n ce I ch poc aton
n en cu ac ual tzi n hu an itlaq u e n ni h qu i. Ye h ny eh i n itec o i n tep e tl .
Yeh ny e h tec h m oc uitla h uia , te ch pal eh uia in Yolca m e h. Yeh
cha n ti i h tec c e T lac hi h uil tic C em an a h ua tl; ama ca q uix ma tti
qu e ni n n ozo c an in ca h . M oi h toa q uil ca h ih te c i n T ep e tl.
In C oa tl oq uil i i n Tla ca tl ca ni n oca tca in Ma li ntzi n i ch a n.
Yoa hci to tl atehteh uia . I n M ali n tzi n h ua lalap oa , q uic eli a in Co atl
h ua n tl a zo hc am attia in T laca tzi n tli . In Mal in tzi n oc nequ ia
qui mac a z c e i tla i n tl aca tzi ntli pam pa oc pale h ui to in C oa tl.
In M ali n tzin oc tla h tl an i i n Tlac atzin tli : Tl e n tic ne q u i
ni mi tzmac a z? I n Tla ca zi n tli oc na nq ui li : Ne h ni mi tzon tla h tla ti a,
tla n ec hon mo ma qu ili tzi n oz n on T eoc ui tla A na h ua tl tle n
M om a hu izotzi n c o nm opi alia . In M ali n tzi n oq ui maca c i n A na hu atl
h ua n i n T laca tzi n tli om oc u ep nic ha n . C uac ah ci to ic ha n, ama ca
cah . Ni zoa oc ne ltoc aya I tla h uic al y e mi ctoc h ua n yo ya h in a hu ac
in I me ca.
60
In Tl aca tzi n tli oc tl ali i n A na h ua tl i htec ce te h uil oc oma tl
h ua n ocp op oc h hu i; n im an y om o tecac . O tla n e z. T le n to mi n pi a!
M iec to mi n oc ma cac in A na h ua tl! In ye h ocpi ay a ce
icn ox axa cal tzi n; n ima n o mo y eccal ch i h uili ; a xa n y ecp ia ce
tepa ncal- li h u an ocm oc u hi m iec y ol ca me h.
C uac oq uim at Ni zoa y oc n eq uia hu al moc u epa z i na h uac
Ni tl ah u ical . Ni meca za n q ui tzo tzon iay a i n Zo atl cu ac oh ui n ti to ya .
In T laca tzi n tli oq uili : Am o! In y e h yocm o n oc hil i ce c ual- li
Ich po ca hu a, tl e n mela h uac qu itla zoh tla . H ua n opa n o hq u eh
ni n emi li z ica paq u ili z.
61
In Mazacoatl huan in Co yotl
C epa , oca tc a ce Tl aca tzi ntli , oc maca q u eh c ecpa c e Il h ui tzi n tli
chi h ua z. C e ton al , op oli h uia za n c e me tztli i n Il hu itzi n tli i n
Toteo ta h tzi n. Hu a n ni Z oa tzi n tli ump a can och a ntia tl ah tl ac hia ,
ami tla cpia , q ui tta am o q ui pia n on c u ah ui tl , n on pi o meh i nic
chi h ua zq u e h i n il h ui tzi ntli; q uili a Ni tlah ui cal : I n T e h ua n tzin ,
xc on it. Ami tl a ca h, n on pi o n on c ua h ui tl, no n i tla Q ui en co ni tta
in T eh ua tzi n? H ua n p oli h ui za ce m etztli i n Il h ui tzi n tli . Q ui e n
conc hi h ua z?
In Tla ca tl mela hu ac tla h tla ch ia, tl ah tla ch ia. Q ui h to a
Ni zoa tzi n tli : Xc onc ui ti ma z cu ah u itl , ye tic n em aca i n c ua h ui tl,
62
h ua n ica i n tomi n y e tic hi h ua i n Il hu itzin tli . Q ui h to a i n Tla ca tl:
Q uema ! Ni cc ui ti ma z c ua h ui tl , ma z c ua h ui tl . Tl a htlac hia a mo
qui pia n o n c e tep oztl ateq ui , n o n c e li axtli. Ye q ui h toa: Ca n
nicc ui z? ye q ui lia Ni zoa tzi n tli : Te h ua tzi n, Xc o nm o tla n e h uiti,
nic an i na h uac i n T oa h ui tzi n, Xq ui t C u x tec h- h ua ltla ne ti a?
Qu ih toa : Q u ema ! Yo ya h in Z oa tzi ntl i.
Ni ca n in Tl aca tl q ui h toa: Neh amo nia z, q ui h to a in
tlac atzi n tli : Neh ni tla h tziq ui h ua n a mo ni cm oc u hia , n eh am o
nia z. Ni pi na h ui z ni motl an e h ui ti h u an y oya h ni -zoa tzi n tli .
Oq ui tta c yo hu alm oc u ep in Z oa tzi ntli. T la htlac hi a. Qu e ma ,
yoc ua lic in tepoztla teq ui h ua n liax tli . Xc o ni t y eca ,
yon ec h hu al tla n etiq u eh . Axa n x o ny a, x c o nc uiti i n cu ah ui tl . Yeca
yoya h i n Tla catzin tl i. M e m e ni l ili ax tzin h ua n ni tep o ztla te qu i,
ihc o n y eya h .
Te moti ca ni c ca h in c ua h ui tl h ua q ui; i hc o n ya hti tl ec o hti ,
tl ec oh ti , tl aix tem oti . C uac oq uica c, aca qu e m e qui q ui naca ;
qui h toa. Tl en ono? Oc ac hi, oc ac hi m opac h o ti oq uic ac, oc ac hi
moc aq ui , i hc o n q u eme q uiq ui na ca , q u e q u ec hpa tzm ictia, q u e
cotal oa . Q u ih toa : Aq ui n o no , tl e non o? Tl en y olc atl o nc a n ca h?
Ya h ti , ya hti, ocac hi y op an o to . Cu ac oq ui ttac ce Co atl.
In Ma zacoatl, ni tzo n te co n ne n hu e y, yeq u ec hpa ch o toc ce
C oy otzin . H u an q u em e oc atca o me c ua h nm e , za c eca n ni ca n
yomo y ecm ali n ni cu itlapi l. Umpa y oy ec mali n itzo ntec o . Nic an i n
C oy otzin tlac oya n, y oc q u ec hpa tzmi ctoy a .
Ni ca n Tl aca tl qu ih toa : C ui n ta! C o yo tzi n, axa n qu e ma
mitzcu a z ni n c oa tl. Q ui h toa: Cu x nicp a le h uia? Q ui h to a: q u ema ,
nicp al e hu iz! Ye tl a htl ac hix ti . Q ui h toa: Nic- h ui tequ i z ni
tzon te co n ni n C oa tl , y e ya h ui totoca . O qui ttac , ump a h ual n e ztoc
ni tzon tec on nen h u ey . M opapa ch o ti . Qu e ma , nicpa le h ui z!
M opap ac hoti ic a i n tep oztla teq ui , mo pac h oti , m opap ac h oti .
63
Ni ca n i n C oa tl, oc ac hi q u ec hpa tzm ic titoc i n C oy o tl, am o qu itta
cux a ca h ua lm opa ch o ti , oc ac hi, ocac hi q ui tztoc y e i n C oc oy o tzi n.
Ni ca n in T laca tl m op ac hoti , y olic , y olic .
Oa hci to, q ui tzq ui a ni tep o ztla teq ui oq ui ecca ca h uili ipa n ni
tzon te co n , Ni tzo n teco n ic n e o m e hu ato, za n ni ma n i n C oa tl
om o toto n. Nima n i n C oy otzi n ope h m ihi y oti a, yo lic , y olic , y e
moza ma ti , mi hi y oti a, mi hiy o tia , y olic , yo lic . Ye q ui h toa in
Tlaca tl . Ic no C oy otzin ! Tl a am o o n imi tzpa le h ui zq ui a, ni n Co atl
om itzc ua zqu ia .
In Tla ca tl Qu ih toa : C oy otzi n , X qu it n e h o n imi tzpa leh ui ,
axa n aq ui n n ec hpa leh ui z ica in No i lh ui tzi ntli, O q uitta c in
C oc oy otzin , om etiq u iz q ui tta, oqu ittac i n T lac atl . M otzetzetzel oa ,
motzetzel oa in C oc oyo tzi n. Yoy ah . Nica n in T laca tl . Oc u el
qui xtem oti , i n cu a hu itl. Am o hu ec a u mpa o caci c in c ua h ui tl .
Octete c, oc tetec , oc ol ol o, oc uali c nic ha n. Oc ac hto , ump a a ya mo
oq ui mpia ya i n ax n otin ; za n oc ual m eme ya ipa n ni ch ic hiq uil .
Ihc o n c ual m em e ti, c ua lm e meti , h u alte mo ti. Oa hcic o nic ha n , u mpa
tlal ia i n c u ah ui tl .
Ni zoa tzi n tli : Yotih ua la? Qu ema , y o ni hu ala . X tla cu a,
nic an y o nicc hi h , m a z za n tlax cal ic a i ztatl h u an ica ch illi .
X tl acu a. Ye ca y otla cu a. Oc u el c ua lca n ihc i, oc u el yo cte mo to i n
cua h ui tl , oc u el y oa hci to, um pa tlali a in c ua h ui tl. Yeca . Za z!
Yotla yoac. C uac oqu icac ip an nic ha n , m otla tzi nia , m otla tzi nia .
Om etiq ui z tla tla ch ia. Tl en pa n oa? Tlen p an oa ? Cu a c
oq uic ac ocu el m otl atzin iq ui ip an nic al te nc o. Qu ih toa : Tl en o no n?
Yoc ma hc oc. Tl en pa n oa? In Tac atzi n tli oc n el toc ay a c ux i tla
ohu e tz. Tl ac hia i tla oh u etz yo tla tlap o ni calte nc o.
Oq ui tta c u mpa ca h in C oy otl, q ui n h ual ica mac ui l, to toli me h ica
h uex ol om eh i hc on tla n en eli to q ue h . Oq ui ttac i n Co yo tl . I n C oy otl,
za n qu e n enq u e oq uic hi , za n q ue n enq u e om ol in i. T otol im e h ic a
h uex ol om eh h ual cal actih u e , h ualc ala cti h u e, o cala q ue tla h te c.
64
Yec tzatzi lia Nizoa: Nec hpa leh ui qu i tiq ui n qu itzq u e h
ni nq u e h to tolim e h h ua n hu e xo lo m e h . Ye q ui htoa : Ca ni n
otiq ui nc ui h to? Q ui h toa ni Zo atzi n tli : C ani c otiq ui nc ui to ? Ca ni n
otq ui nic h tequ ito? Qu ih toa : T eh am o ticm atti, teh ami tl a xq u ih to;
yex ne ch h ua lpal eh ui. Yeca , y oq ui nca laq u iqu e h , yec a yo m otec ato.
Ni ca n q ui h to tic a i n Tl aca tl : Cu x ni n Co y otl m ela h uac
n eq ui n ec hpal e h ui z? Q ui htoa: C ha q u ema ! Oc ue l c ual ca n y o
cuac u ah ui to. O cu el c uac y e tl ay oa o qu i cac, cal tehu ia , c alte h uia .
Ocu el om etiq ui tz, otlac hi x te tzi to . Oq ui tta c, oc ue l u mpa
h ual m oc hix tic a i n Co coy otzi n .
Ax an , y e chi cu ac en ichc am eh, q ui n h ual ica. Oc u el otza tzic ,
za n q u e n enq u e, i n C oco y otzi n . Yo h u alcal aq ue h i n I ch cam eh .
Ocu el tza tzil ia Ni zoa . Oc u el yo qui ni lpi hq u e h, ic ne
yoq u in ilpi qu eh n oc h ti n. occ e to nal oc u el o h ual a, oc ue l cu ac
yotla y oac , c ua lcal teh uia .
Oq ui tta c ax a n y e oc uali qu ili c e l ec h o n, y e ca laq ui i n le ch o n,
za y en on oq ui cac o tzatzic i n C oy o tzi n. Yo ya h . Ac o q ui e ma n
om o n ex ti . I n Tlac atzi n tli o qu ic hi i n Il h u itzi n tli . Oc n emacac c eq ui
in ic hca m eh h ua n ica in tomi n o qui ecc h iq ueh c ual- li in
Il hu itzi n tli . Noc h ti n am o oc n el to cay a h q uil o q ui ecc hi h ua zq ui a, i n
lh ui tzi ntli. Oq ui ecc hi , oy ec tetlam acac .
H ua n yen on q ui h toa ni n T lac atzi n tli : Q u ema ! Ni n qu e h yo lca meh ,
tech acic ama tti h, q uem e i n te h ua n q ui n acica ma ttih . Nica n tla mi
ni n tl ap uil .
65
In axno, in cuahu itl, hu an in ahco pech tli
C epa ump a ca n itoc aya n T lal h u eh u e me h , och a ntia c e Tlac atzi n tli ,
ni zoa tzi ntli h u an yei ipil h ua n . I n oc ac h i h ue y o cu ica ya m atl ac tli
h ua n n a hu i xi h ui tl, itzip io oc uic ay a ma tlac tl i h ua n om e hu a n in
xoc oyo tl , oc ui cay a ma tla ctli xi h ui tl . C e tonal ni na n tzin oca hc ic ce
chic a hu ac c oc ol iztl i, n o nc e tepa h ti hq ui a hu el ocpa h ti , amo
ocpa h na mic h ua n omo mi qu ili , n onq u e to nal ti n , zan om opa h ti aya h
ica xi h ui tl tl en oc atc a c u ah tl an .
Om oca h , zan y eh , in T lac atzi n tli h ua n in ipil h ua n . I hc on
opa n oq u eh mac uil xi hu itl. Ce ton al, Ni ta h tzi n oq ui mil i:
Na m e hu a n y on an h u ey aq ue h h ua n n ic n eltoc a tl e n no m eh u an ,
an motec h m one qu i; na nte mo zqu e h in nam on emi li z occ ec an .
Ni ca n, a mi tla c ah . Xi n ec hca h uac an nic an . Xiac an i tec h i n h u ey
altep etl; ump a xim otem oli ti i n n am one m ili z. Ni na m ec htl atla h tia ,
ma am o xi m oca h uac an nic an , am o xi ec an , qu e me i n ne h . Umpa
xiaca n , u mpa na nca hci zqu e noc h i. Neh , am o qu ie n ma n, on i hu el it
onam ec h h uic ac. Nic n el to ca , ump a an m o pan ya z o cac hi c ual- li q u e
nic an .
66
In ocac hi c h oc hoc otzi n oq ui h to: Ne h ni mo n e nm ah ti a, neh
am o nic n eq ui , nia z za n n oc el . I n ic ni h ua n oq uil ih q ueh : Xi a m oc el ,
tota h tzi n oqu ih to: Nep apa n oh tli . Ni nq u eh c oc o n e
oc tlac atoca q ueh ni ta tzi n h ua n oy ah q ueh h uehc a. I n ocac hi h u ey
oaci h to P uebla , oc tem oa ya teq ui tl , am o cana ca hc i. Ya h ui hu an
ya hu i, ya h ui h u an opa n oc Ixp an ce c alli , ca n oca tca ce
cua h xi nq ui , ye h u eh u e tzi n. A hci h ua n q ui tla h tla ni : C ux
teh ua tzi n n ec h o nm aca z teq ui tl? In c ua hx in q ui q ui na nq uil ia :
Q uema ! y on ic tem ozq uia c e teq ui tq ui a q ui n n ec hp al eh u iz, q u em e
yoti h ual- la h ua n ticn e qu i ti teq ui ti z Tla cu el e! Xi c ual maq ui li, zan
ni ma n; oc mac aq u eh ni teq ui tl , om o tlal i h ua n opeh . Yoq ui ttiti tle n
qui ch ih u az, y ecc maq ui lia .
Umpa oca tca , c ua c y o ah cito ce tlac atl , ye c hic ah u a c
tla h tla ni nia hc op ec h . Ye q ui h toa: Nicn eq ui in no ah cop ec h .
Qu ih toa i n h ue h u etzin : H uip tla ye z in moah cop ec h tzi n. Q ui htoa
in tl aca tl : C ua l-li ca , ni h u alm oc u epa z. Nim a n o hu al-l a ni tetah ,
n en h ua lc uala n ti hu an otzah tzia : Nic n eq ui i n n oa hc op ec h, za n
ni ma n. I n h ue h u etzin q uili a: Tla c on c uiq ui c ualc an . I n i te ta h
oya h nenc u ala n toc .
Am o za ' y en o n tequ itl oc pia ya, i n H u e h u etzin . Oc pia ya m ie c
teq uitl, ac o omoaxi lia ya . Q ui h to a in C o n etl:
Ticm aq uil ih tetzizq ueh . Neh nic h ic h ica hu i, n eh ni h u eli ti
chic a hu ac nite qu itiz. Am o x on mocua toto ni , Tl aca tzi ntli;
tic tla mi zq u e h in a hc op ec htli .
M aq uili a i n C one tl , q ui n c am pa otlay ec oh q ue h ; no ch i i n
yoa l oteq ui tq u eh. Ic mo ztla tic , yoc tem acaq u eh i n a hc op ec htl i.
Ni ca n ca in m oa hc op ec htli. Oc o nm aq ui xti in h u e h ue tzi n. Tla m o
tlac h a oc o n mic ti zq uia . I hc on oc on ih to in tl aca tzi ntli tle n
oq ui n eq uia i n a hc op ech tl i.
Ax an tic ta zq u eh i n occ e c one tl , tl e n oa hci to Tla xca lla n ;
ni hq ui q ui tem oa teq ui tl , a m o ca na ca hci . Ya h ui h ua n ya h ui h ua n
67
oq ui za to ca n in ca ce h u ey cal -li ; ump a oc ha n tia c e tlac atzi n tli ,
can oq ui mpia ya n en mi ec yo lca me h .
Ni n tlaca tzi n tli , za n ce m ilteq u itqu i, tl e n oq ui mpi y a
iyolca h ua n : Ax n o ti n, c uac ua h u e, toc hm e h , ichc am e h h ua n
piomeh . C uac oh ual aci to, ni n tla ca tzi ntli oca tca i pa n oh tl i hu a n
oc nen h ui teq uia c e ax n o, i pam pa a m o o cxic oa ya i tla m em el , a mo
cua l-li octla maca ya h ua n am o och i hc hic ah ui a. Qu ih toa in
telp oca tl: Tl en teh ua tzi n tc o n ne q ui tc onmi cti z? Oc u el i n con e tl
oq ui h to : Ac o xi co n h ui teq ui in a xn o tzi n . Tl en m itzo nc hi h uili a?
Xc onca h ua . In tlac atl tl a hu el itta in c on e tl h ua n q uili a:
M o teq ui? Tl en ti cn eq ui nic an ?
Tlaca tzi n tli : za n oni h ual a m on a hu ac tzi n . C u x tic o npi a
teq uitl? Q u ih toa i n tl aca tzi ntli: Cu x m ela h uac n eq ui ti teq ui ti z?
Qu ilia : Qu e ma! Qu i htoa : A xq ui n te h c e con e tl , tl en za n o h ui tza
h ua n za n ma h uil ti z; q uil ne q ui teq ui ti z h u an za n m a hu il ti z;
qu em e nonq u e h tl en am o h u e hca h ui h n o n ch ic om e to nal .
C ual- li c a h. Tla m el ah u ac tic n eq ui teq ui ti z. Tlac u el e!
xh u alp e hu i, za n ni ma n . Qu ema tzi n, Ca h yeh cua l-li ,
tla zohca ma ti tzi n. Mac h c o nca h ua i n ax n o, a m o xc o nh u iteq ui . Tl a
tic n en tl a zoh tla ni n ax n o; pa ya n imi tztl acol ia . Ac o n ic ne hq ui ni n
xol ohpi , za zal y olc atl. In c on e tl , ni tah tzi n o qu itti ti q u en
qui tl am aca z ce yo lca tl , qu e n m oc ui tla h ui z i nic y e z tom ah u ac,
pactoc hu a n chi ca htoc . Oq ui ec tla ma cac, oq ui ecca tli lti, a mo
h ueca hu i h ua n ax a n n en cu ac ual tzi n m otta i n yo lca tl .
In i tec o c uac oq ui ttac i n a xn o; o qu i hto: C ui n ta! Ax a n
n en cu ac ual tzi n c a h i n y olca tl , Q ui e ni n oq ui ch i ni n co n e tl?
M ela h ua c q ui ma tti q ui e n mo cu itla hu iz ce y olca tl . In i te co
one nc ua la n, i xq uic hc a oq ui xc ocoay a in ax no . A m o o nic tl aco lia ni ,
cem i ni n e nc ua h tla yoatoc . Tl ec a ihc o n o nicc hi ? Yec e y o nic tla co li.
Tl en oc ni c-c hi h ua z? Ump a omoc a teq ui ctoc ni n c on e tl .
Ax an tia h ue i na h uac i n c h oc hoc o tzi n. Ye h, i n xoc o yotl .
Ya h ui h ua n ya h ui . Oa hci to Hu am an tla n . Ye a hci i tec h ce
68
cua h tla l. Ump ic a m o oca tca n on c e altep e tzin . Oc a ya mac a
oc ha n tia , za n ca hc an a oc ha ntia h ceq ui n ti n. In te lpo ca tl
oq ui h to aya : Neh a m o nicp ia c ua l-li n o n emac . Am itl a nicp ia , nica n
amac a q ui pia teq ui tl , nic an n oc hti n za n c ual -li
moye cm oteq uipa n oa . Noc h ti n zan c ua l-li mo yecca xitia .
Za tl ah ma n yo q uicac ce na na tzi n; o nen tza htzia h ua n
oq ui h to aya : Xin ec h onpal e h uiq ui , n ec h on pal ehu iq ui . Ni n ce
na na tzi n tl e n oc ua hc ua h ui to h ua n c ua lica ce tlam em el-li ipa n
ich ich iq uil , hu an c e tlac atzi n tli oc- h ui teq uia i ca c e m eca tl , qu il
yeh ny eh i n itec o in c ua h tlal . Hu a n oq uil iay a: T lec a tic ui ca i n
n oc ua h? Non n oa xca T lec a ticc u i? Qu i hto a i n Na na tzi n: Notec h
mon eq ui c eq u i cu a htl atla til i n ic n icc hi h ua z n otl ac ual ; y e nii lam a
h ua n am ah ca n ec hp ale h ui a, ne n in o cec el tzi n. Nic u ica za n
pipi ntzi n . A m o c ah ca n in nicc ui ti occ eca n.
Non im a ni n, um pa a hci i n C on e tl h ua n q uil ia : Tl eca
ticc ui teq ui i n Ila ma tzi n? Mo axc a in tlal-li ? Qu i htoa : Q u em a,
n oaxc a hu a n! M a niq u in ita, ca ni n c a i n tl ala ma tl , ca n n ic-i tta z
can in pe h ui h ua n c an tl ami i n m oc u entl a? A m o niq ui mpi a. H ua n
qu e ni n ti tla h toa, I ntla am o ticp ia i n tl al ama tl? Ump ic yop e hq u e h
motza tzil teca . In T elp oca tl , o qu ic hi h hu e y in m omi cti li ztli
ina h ua c n eca tlaca tl . H u an oq uic ah i n n ana tzi n .
Tla htla ni i n T el po ca tl: Ca n m oc ha n tzi n? I n i lam atzin
qui h toa: Neh n oc ha n u mpic n ec a tep etl. Cu i nta! Nen hu e hca
oca tca ic hac ha n tzi n. In con e tl , am o qui ca h ua in I la ma tzi n
mem eh ta z i n c u ah ui tl , q uili a: Ma n icc ui ca i n tl am eme l-li ; oca ch i
ni c hi hc hi ca h ui, oya hq u eh h ua n oa c ito ic ha n in Na na tzi n.
Yonim itzon hu alic ac nica n mo ch a ntzi n , axa n nim itzo nca h teh ua .
Ye ni a, n o te ch m on eh qu i, n ic te m oti c e te q uitl. Ma ni a, ma nia .
Qu ih toa in Na na tzi n: Nic an x m oca h ua n o na h uac ; nica n am o c a
teq uitl, a m o ca na xia . Nic an x moc a h ua n on a hu ac. A m o ca na
tica hc i z teq ui tl ic nica n . Tl a tia z ump a Tlax call a n n ozo P u ebl a;
um pa tlac h a q u em a tica hci z teq ui tl , Ca na ti ca hci z? Z an
69
tim ixp ol oti . A mo xia . Nica n x m oca h u a n on ah u ac, h ua n n ica n
tic ta zq u e h q ui en tim oteq uipa n o zq u eh ti h ua n. C ua l-li ca
ni moca h ua z. Qu e me in C o n etl am o q ui ma tti ca n ya z h ua n a mo
ixtla matti ic n e. Ye moc a hu a i n con e tl. Umpa y oq uic hi n i ne mil iz,
yeq u imi cti ti c e toc htli i nic tlac ua zq u eh.
Neca to nal , ump a c ua h tla n oca tca mi ec y ol cam e h . Cu a c
yeh ua n o cn eq ui a h, y e h ua n oq u ic uay a ce pio , ce to ch tli , c e ma za tl ,
n ozo ca tla ye za y olca tl . Ni hq ui, tl en za xi h ui tl , o moc h ih ua ya h
icel . Ni n c o netl i hc on opa n oc i ni n e mili z u mpa i na h uac in
Na n atzi n .
Opa noq ueh i n xi h ui h me h , h u an c e y oa l otla te mic , q uil a c a
oq uil iay a: X m oc uepa m oc ha n . Ni hq ui otla te miq u eh i hc o n
nic ni h ua n . C uac otla n ez, o q uili in na n atzi n tl en oc temic ,
qui h toay a: ye nia z, n ec h h ual n otza n ota htzi n . Ma tti tl eca ?
Ax qu i n ye h y omic nota h tzi n n o zo cu x ma tti . Oc ac hi c ual- li, ni
moc u epa z n oc ha n . Nim oyolc oco a a mitla nic uic a, am o nicpi a to mi n
n on occ e itla. Ax qu i n in noc n ih u an oq uic hi hq u e h cu al-l i tomi n ,
h ua n n e a mi tla . Ma tel. Q ui h toa i n Na na tzi n: Xim oc hi a c otzin ,
za n ax an ni hu itz. In Nan atzi n o cal ac ic ha n hu a n in yeh
cua lq uix ti a c e cu a hu itl. Neh y eni na na tzi n, ne h a mi tla n icpi a, za n
ni n cu a hu itl nicp ia . Ni mi tztlac oli z p ampa oti n ec h n en pal e hu i
ni nq u eh xi hu i hm e h.
Tla cu el e! Pay a n in c u ah ui tl . I n c one tl qui h toa: H u an ni n
tl e y ez? Ica n in c ua h ui tl tim op al eh u iz in tla itla mi tzpa n oz ipa n
ohtl i. I n tla a hca mitztoca ti n emi z ic a ni n xq ui tzq ui h u an
xc ua n hu i. Xq ui t tlen c hi h ua . In Na na tzi n q ui lia : C ua hc ua h tzin ,
xiec h u iteq ui n eca tzil aca yo h tli . C ui n ta ! Ocx ixi n tetzi c. M ac h n i n
am o, i tech mo n eq ui tiq ui tzq ui z ica i n mo ma h ua n , za n tiq uil iz:
xc ui te qu i h ua n y eh m itztla ca toc a z. Ni n c ua h uitl p ia
itla ch i hu ili z. Z a n ic el mo li nia , q u e y ol toc i n c ua h ui tl . I n c on etl
qui h toa: M ela h ua c! za n ic el y a hu i , tl a zo hc ama ti tzi n . In
Na n atzi n oq uili : Ma teotzi n m itzmo h ui q uil i.
70
Ax an ti q uitta zqu eh , tl en pa n oa ica i n cone tl , tl en teq ui ti
ina h ua c in tlac atzi n tli , tle n q uip ia mi ec y olc am e h. Ni n c one tl
qui h toa: A xa n, con ma ti z on itlate h mic . Q ui h toa: H ua n tl e n
otitenm ic? On itla te n mic n ec h h ual n otza in no ta h tzi n. Ma tti
tl eca? Ma n itlac hia ti h ua n tl a teo tzi n m el a hu ac
n ec hon mopal e h uili a, tla ch a, oc u el ni h u itz. M a nia h ua n u nca n ,
xc on ma qu ili . Neh am o nic ui ca non i tla , no n tomi n , a mi tla
otin ec h onm omaq ui li. Ma tti tl e n c uica i n n oc ni h ua n? A xq ui n,
ma z to mi n nozo tlac ua l. H ua n n eh , za n i hc on nica laq ui ti .
Qu ih toa : c hi a, c hia c otzi n. Cu iti c e tzotzo ma htl tlil ih qu i, h ua n
qui l q ui mac a. Q ui htoa : Pay a. I n a x no o tiqu i zcal ti , y e mo axc a, n o n
moaxc a. Am o xc ah te hu a. Xc uic a, h ua n paya ni n p oxa ctl i. Am o
nicp ia occ e itl a, tl e n ica ni mi tztlax tl ah ui z, za n ni n p ox ac tli . I n
conetl q ui h toa: Tl e' yez?
Qu in an q uili a i n tl aca tzi ntli: Za n x q ui li in a x no . Xq ui li:
ax no xc hi hc ha , hu a n ch i hc ha z i n m oa x n o, ih tec i n p ox actli, h ua n
nic hi hc ha h ual m oc u epa z c u zti c te oc ui tla tep uztom i n.
Ni mi tztla zoh cam ati o ti n ec hi ttitic o, q u e n niy e z pac toc , za n ica ,
tl en nicp ia . Qu en n ipa n oz ica paq ui li ztli no n em ili z. M a ticp ia
cua l-li o h tli . Oya h i n c o n etl, h ua n am o oq ui n el to cay a, tl e n
oq ui h to i n tl aca tzi ntli. Q ui en n ic neltoca z i n a x no nec h mac a z
tomi n? A hc i tla hc o oh tl i hu a n om on acti , h ua n q u ilia : Ax n o
xc hi hc ha . In a xn o och ih ch ac ih tec i n po xac tli h ua n o moc u ep
tomi n . I n c onetl qu i htoa : M el ah u ac! H ua n om oc u ep ne np aq ui .
Am o on ec hc aya i n Tla ca tzi ntl i.
Ax an tic tta zq u e in tl ay eca ni cn in : q u ih toa: On itla te mic
n ec h-h u alte m oa i n nota h tzi n. Q ui htoa: Ax an y e n ia z. Q ui h to a i n
h ueh u etzin : Am o n icpi a tomi n tl en i ca n i mitztl ax oc hil iz. I n c on e tl
cna n qu ili a: c o nca h ua . T la mo tc o mpia to mi n . Xc o nca h ua i hc o n.
Ma ni a. I n h u eh ue tzi n q uil ia : Xm oc h ia, xm oc hi a. Ye nic ma tti
tl en n im itzmaca z. Ya h ui tl ah tec h ua n cua lica ce a hc op ec htl i
ch oc hocotzi n . Q ui lia : Tl ac ue le! Pay a n in a hc op ec htli. Ni n
71
ahc op ec h tli yoy ecp oc he h u an za' c u ec ue tl aca tica . Qu i htoa
Xi ecc h iteh ua h ua n x cu ica .
In c on etl oq ui ecc h i totoc a in ah cop ec tl i, cuac u al tzin o moc a.
In c one tl q ui h toa: Ma zqu i ni n a hc op ec htli n ic uica z. A xq ui n
n oc ni hu a n cu ica h tomi n nozo occ e i tl a oca ch i c uac ual tzi n . I n
H u eh u etzi n q uil ia : Ni n ah co pec h tli am o c atlay e za ' Pia
itla ch i hu il! Xq ui t tlen c hi h ua : ac h to xie cy oc oya tl en i tla pal
tic n eq ui c e tzotzom a htl i i nic i n a hc op ec htli . Mac h am o x q ui h to .
In y eh oc pehp ena to c hic hil tic itlapa l. In h u e h ue tzi n q ui h toa:
X m otlaq u enti ah cop ec h tli . H ua n i n a hc op ec htli m o tla qu e n tia ic a
ce tzotzoma tl i c hic hil tic itlapa l. Xq u it q ui e n y e n ehci. A xa n
xiecy oc oya tl e n tla cu al ti cn eq u i. Mac h a mo x q ui hto . Ye yoc o ya i n
conetl , tl en tlac ual q ui le h ui a. H ua n tl e n x oc hi tl qu i ne hq u i, y e z
ipa n a hc op ec h tli . Za n nim a n yen e hci . I n tlac u al h ua n i n xoch itl.
H u aya ! T len ni n? Q u e n oq uic hi n o n? In Hu e h u etzi n
qui h toa: A m o nic matti , i hc on o n ica hcic ihc o n nim itztla co lia ; i nic
am o tiq ui h toz ami tl a o n imi tzm acac . In C on e tl tla zo hca ma til ia i n
H u eh u etzi n h ua n y e ya h.
In y ey ex ti qu eh c oc on eh o ma hc ito i p an o h tli . Noc h ti n
pactih u e. H ua hc ui tl ! In x oc oy o tl qui h toa: Ma ch q ui en
nic n el to ca z? Ni h qu i nam e h ua n na n h ua lm oc uep a. Hu an tl ec a?
Qu ih toa h: O nic temic , n ec h h ual tem oa ya in top apa n . Q ui htoa occ e
conetl : C ui nta! Neh ni hq ui i hc o n o ni tlatenm ic. M ela h uac , itla
opa n oc h ua n tec h n otza to papa n . Tia h te tzi .
H ual m otla tlap ui h ti h ue quen oa hci to, q ui en occ hi hq u e, tle n
teq uitl oca hc iq u eh .
Ipa n o htli, oq ui n nam iq u eh c eq u i tla tlac a tl en
oq uip ol ohq u eh ce a x no, q u em e no n , tl en oc ua lica ya c e Co n e tl.
H ua n yeh ua n n el toca ya h i n C o n etl oq ui nic h teq uili i n a x no .
Yehu a n oq uili aya in C on etl : Ni n axno toa xca , xitec hc u epi li
toax n o.
72
In c onetl oq ui na nq uil i: I n tla m oa xca Ca ni n ca i n a ma tl?
Yehu a n q ui htoa h : Amo ticpia h . In co ne tl q ui mi lia : Amo
ni na m ec hma ca z in n oax n o . Oc ual an q ueh i n tla tl aca m eh h ua n ce
yec tol o nh ui a i n con etl. I n C on etl tl e n oc ual ica ya i n Cu ah cu a htzi n
oc ual an h ua n y ecca hc a hu a in c ua h ui tl ip an tlalc h ic h ua n q ui h to a:
C ua hc ua h tzi n, xi ecc ui te qu i n i n tl aca tl tl en am o tec h n e ne ltoc a
tl en tq ui lia h.
In C ua hc u ah tzi n ic el ya h ui i n ah ua c in tla ca tl hu a n
qui n entzotzo na , c hic ah u ac q ui ne n mac a, ic ca mpa oc tza tzi ti.
Oq ui hq ui hl e h ua n oq ui ca hca . Ic c amp a o qui h to: A co , aco , y eh n e h
oniq uic h tec in a x no , h ua n on ictla ti to . Oq uic h te qu ili i n ax n o in
ita h tzi n.
Yoq uic a hca in C ua hc ua h tzi n h ua n oc u el ye
moh ua lm opac h oti i na h uac in itec o . In co n etl q uili a ni cn in :
Tla zoh cam ati, oti nec hp al ehu i. Ca n otic u ic ni n c ua h ui tl . Q ui h to a:
Ni n on ec h tlac ol i hq ueh , ica nin on ec htl ax tla h ui qu e h ca n
onitequ itia. A mi tla onic tla ni to, za n on icu alic ni n c ua h ui tl tle n
tech pal ehu i z. Q ui h to a h c ua l-li ca . A xa n tia h u e. Ye h ualp ac ti h ue .
Oacic o i nc ha n . A mac a ca h, a mo n eh ci ni ta h tzin . I ta h tzi n
om oc oc oa ya n enc hica h ua c. Ma tti qu ien o m oy ol macac ni ta htzin ?
H ua n y e c ua l-li ca h. Yehu a n q ui tza tzili ah : Ta htzi n Ca n to nca?
H ua n in ye h qu in n an qu ili a: No pilh u an , nic an n ica .
Ocu a htzeca toya ipa n c e c ua h ui tl. Yotemoc oq ui ntla hpal o to h ua n
oq ui n na h ua h tec . Oq u in tl ap ui q uen oca hcic c e c oc oli z c hica h ua c
h ua n o cn el toca ya h y om iq ui zq ui a; ye n on ic o q ui nen tem oa ya h.
Yehu a n ni h qu i oq ui tl ap uia ya h q ue ni n oc te nm iq ueh tl en
oq ui n n otza ya . In Tla ca tzin tl i oq ui hto: Ni tla zoca mac hi lia
tote otzi n , tl e n onim oyo lma cac h ua n tle n o na me ch m oc ual iq uili
oc uel n ona h uac .
C ual- li tl e n y e nic an n a nca hte . Tl en o nacc hi h ua to ump a
can o na n ya hq u eh? T len o na nc u alic a hq u e h? In oc ac hi h u ey
qui h toa: Xc oni t Notah tzi n . Neh oni c ual ic c e a hc op ec h tli . I n
73
conetl tl e n ya h ui tla tl aco ya n q u ih toa : Neh o nic ual ic c e a x no .
H ua n i n x oc oy otl qu i htoa : Ne h on ic u alic c e cu ah ui tl . Q u em e
ni ta h tzin , am o oc ma ti a tl en c hi h u ah n o nq u e i tl a. Ac hto
one n h uetzca ya , h ua n nim an o ne nc ua la n.
In teta h tzi n q uil ia i n o cac hi hu e y: Tl en ticc hi h uil izq ue i c a
ce a hc op ec h tli? Non pi tzo- itla, neh oca ch i c ual -li ni ca n
nicc hi ch i hu a z. M az q ui en za zo mac h c u al-li nic ch i hu a z. Za n ye
ni n, oti ctla ni to? Oc ac hi cu al-l i a mo otia ni , oca ch i c ua l-li
oticc hic hi h ua zq u ia no n i tl a; h ua n a mo otia zq ui a, q ui n za n c an i.
H u an tl en ca h ui tl oticc hi h ua to ! I n C o ne tl q ui h to a: Am o x o n
cua la ni Nota htzi n . Xc o ni t, tl en ch ih u a : ac hto x c on y ocoya , tle n
itla pal tc o n neq ui c e tzo tzo ma h tli in ic i n a hc op ec htli . Mac h a m o
xc on ih to. I n y eh ocp e hp e na to cu ztic itl apal . I n Con e tl q ui h to a:
X m otlaq u enti ah cop ec h tli . H ua n i n a hc op ec htli m o tla qu e n tia ic a
ce tzotzom a htli c u ztic i tlap al. Xc on i t q u ie n y ec ne hc i! Axa n
xoc ony oc oy a: Tl e n tl ac ual to n nehq u i. M ac h am o xc o ni hto .
Yey oc oy a i n tl aca tzi ntli tl en tlac ua l q ui le h uia . H ua n tl e n x oc hi tl
qui n ehq ui ye z i pa n a hc op ec htl i. Za n ni ma n y ec n eh ci. I n tlac ual
h ua n i n xo ch itl. H ua ya! I n Tla ca tzin tli, a mo oc n eltoc aya tl e n
oq ui ttay a! Ni n tl eno n o n? Q u en oq uic h i no n? I n C on etl q u ih toa :
Am o nic ma tti , i hcon o n ec h maca q ue h h u an ax an ni mi tzo n tlac ol ia,
ini c am o co ni h toz a mi tla on imi tzon h uali q uili . In teta htzi n
tla zohca ma tili a i n Con etl, hu a n q ui lia : Neh, tlen o ni cma ttia ni n
acop ec h tli q u em e ca tli ay e za. Za n o n ec h h ual tla co li ce c ua h xi nq ui
pampa n e onic teq ui ti to i na h uac . Q ui hto a : C ual -li ca h.
Tla htla nia i n oc ce . H ua n teh tl e n oti cu alic? Ne h onic ual i c
ce a x no. H u an tlen ti cch i hu ili zq u e i n ax n o? Ma ch q u e hu ehca
cah i n c ua htla n; tla za n n ica n, c ah i n c ua h ui tl . Nica n ca h n oc hi .
Qu ih toa : M ac h ni n ax n o am o ca tlia y e za '. Ni n am o q u em e
occ eq ui n ti n, tl e n za n tla me m eh . Ni n xc on it, tle n tec hm aca z.
Z az! Q ui xtia c e p oax ac tli . Hu a n q uim eme la h ua hu a n q ui tlal ilia
Ixpa n ica mac i n a x no. Ye h oq u ili : a x no tzi n , x ch i hc ha. C hi hc ha h
74
in ax n otzi n h u an za n ni ma n, i n ic hi hc ha o mo cu ep te oc ui tla
tomi n . Yecc ua lq ui xti a.
Paq ui in tlaca tzi n tli . H u au T ote ota tzi n! M iec i tla
tech on momaq u ilia . Q ui nili a: Tl e n o na nc hi h ua to? Tl e n
onacc hi hq u e , i nic on am ec h h ual ma caq ueh n i nq ue i tla?
Na n qu ili ah : Teh ua n n ih q ui a m o tic m ati h . Ax an i n tetah tzi n
tla h tla ni a in x oc o yo tl : Teh T len otic ual ic? Ne h o ni cu alic , za n ce ,
cua h ui tl . Q ui htoa : Xc on it. H ua n tle n tic ch i hu ili zq u e non
pitzoy otl?
Ni ca n c a c e c ua h telu l-li ne ch- h ua lili Tl en c hi h ui li z?
Qu ih toa : Za n ax an tzoni tti ti z. I n C on etl oq u ittac hu e hca
h ui tz, c e c oy o tl, tl en y emay an a hu a n n eq ui q uic h teq ui z c eq ui
piomeh . Tl am otla in cu ah u itl ipa n tlal c hic . Q ui lia : Xc ui teq ui i n
coc oy otzi n, ih co n qu ilia , i hc o n ya h ui i n c ua hc ua h tzi n, pa tla n ti.
Nen hu iteq ui in c oyo tl h ua n ni n o ch ol o . I n Tl aca tzi ntli, qu e m e
ocpi aya m iec pa q uili ztli , on e nc hoc ac , n e npa toc, ic a n oc hi itla. I n
ax no, i n a hcopech tli hu a n i n c ua h ui tl . Ye hu a n om opa le h ui hq u e h
h ua n opa n oh q ue h ni n em ili z n en c ual-l i, ami tla o qu imp ol o. Nic an
tla mi n i n tlap u il.
75
In piltontli tle n opo li hu an ocuel
onez u mpa Covadonga
C epa ce Tl aca tzi n tli otla hc hi q uia h u a n oc n em acay a i n nec tl i.
Noc hi in ne ctl i oc ualc a hu ay a ump a Cu e tla xc oapa n . Nin
Tlaca tzi n tli oq ui mpia ya i zoa h ua n ce ic on eh. Ce to nal ni n
Tlaca tzi n tli h u an I con eh i hc o n o h ual- l aya h ca hu aq ui i n n ec tli
h ua n opa no q ueh i tl ac oya n c e h uey c ua htlal , ump ic ca n i toca ya n
C ova don ga; q u em e am o o tl acu ate h uaq u e h i ch an
yon e nma ya na ya h.
Za tla hm a n, oq ui tq ueh ump a ca ce Cal na mac o ya n. Ye
qui h toa i n Tlac atzi n tli , q uil ia n i Te lpo ch : Pay a ni n to mi n h ua n
xc ui ti cequ i tla cu al . Ni n Tl aca tzi n tli y o cmac ac in to mi n, q ui h toa
am o ti hu ec a hu i ump a h ua n n ec ha hci ti u mpa C u etlax co apa n .
Q uema Nota h tzi n i hc on nic ch ih u az! Tl a to to ca nia z. Qu e m e y e
76
tla hc a, n e h n itlay ec an a in ic n e maca z i n n ec tli . Nec haci ti ump a
H u eya ltep etl. Umpa Ti tl ac ua zq u eh . M ac h am o xi h u eca h ui .
Neh, y e nia tetzi . In T elp oca tl o m oca ice l h ua n oca lac itec i n
Cal n am acoya n i nic c u ha z in tlac ua l. Ye hu a n am o oc ma tia h ni n
Cal n am acoya n , am o ca tli ay e za, ni n za n qu e n e nq ue , pi a
itla ch i hu il. C u ac in T elp oc atl oc ala c; itl a op a noc tl e n y eh ,
am oq uema n oq ui za to.
Ita h tzi n yoh ua la hci to um pa H u eya ltep e tl yo ya h ca n i n Ye h
qui n emaca ya ni n ec moztl e . Um pa occ hia ya Ni telp oc h. O n en h u eca
qui n ca mpa tla tl apoya h uia h ua n amo n eh ci Ic o neh .
Om otla htla nia ya tlen ip an opa n oc Ic o ne. O h ual m oc uep ic h an .
C uac oc ala c tla h tla ni a Ni zoa ca ni n c a i n telp oca tl . Ye h
qui h toa: Am o nic ma tti, m ac h a mo na mi h ua n o na nya h qu e h?
Qu e ma, yece o nic ti tla n c ui ti ceq ui tlac u al, c an oca tca ce
Cal n am acoya n u mpa c ua h tla n .
Qu e me am o on ec ha hci to um pa H u ey A ltep etl on ic ne ltoca c i n
yeh o h ual a toch a n. Ca nic oya zq ui a? Opa no h qu eh in to na ltin
h ua n i n C o netl a m o on ehcia . No ch ca n o tla h tl an ti n e nca , cu x
am octta q ue h i n Ic on e. Occ uel oy a h ca n oca tca i n C al na mac oy an .
C uac oa hci to C ui n ta ! a co ne hc i, ac m o c a h u mpa . Op oli .
Ita h tzi n h ua n I na n tzi n o m o ne n yo lcocoay ah tl e n am o n e hci i n
Icon e. Umpa H u ey Al tepe tl , c e Tla ca tzi n tli c uac oq uic ac tle n
opa n oc; oc tla h to lm acac i n tl aca tzi ntli. Oq uili : Ca n oc t ti tla n i n
M oc one? Q ui h toa: O nic ti tla n i tec c e Cal n am aco ya n , m a c ui ti
ceq ui tlac ual ump a c ua h tla n . Umpa oca tca ce Cal na ma coya n. Ye
qui h toa i n Tlac atzi n tli : No n a mo Cal n am aco ya n.
Qu ih toa : Non za n om o ne x tia h ua n ni m an p ol ih u i, axa n in
M oc oneh u mpa yom oca . Q ui h toa : Qu ie n in ? Q ui h to a in
Tlaca tzi n tli : Qu ie ni n? Q ui h to a: No n za n om o n ex tia , n o n a mo
mela h uac C al na mac oy an . No n c uac a hci ce xi h ui tl ipa n c e tona l
mon ex ti a h u an oc u el po li hu i, h ua n n o chi aq ui n um pa ca laq ui ,
um pa m oca h ua a hc o h ualq u iza. Q ui h toa : H ua n ax an q ui e ni n
77
n ozo ca ni n niq u itta z i n Notelp oc h? Q ui h toa n o n Tla ca tzi ntl i.
Qu ih toa : T la tic n eq ui q ui tta z i n M o telp o ch oc u el . Xi a ip an i n occ e
xi hu itl h ua n ipa n n o n to nal tl en otictitl an . H ua n tiq ui tta z qu ie n
h ual n eci z n o n Cal na mac oy a n. Ye q u ih toa in Tl aca tzi ntli: Q ue ma ,
ihc o n ni cc hi hu a z.
Ihc o n opa n oc ce xi hu itl h ua n oc ue l oa hcic i n to n al, to n al
h ua n i ma ni n. A hci to ump a, oq ui ttac ye m o tlap o hti no n
Cal n am acoya n ; oq u itac u mpa c a Ni te l poc h, u mpa moc h ix tica .
Oq uili h qu e tl a tiq ui xti z i n mo telp oc h mon eq ui am o ti moilac atzo z.
Ni n m o neq ui tzi nq ui zta z, hu a n ca n ti cq u itzq ui z in M otelp oc h . T la
tiq ui tzq ui a ip a n ni tzo n , c an ip an nim etzh ua n , ipa n ni ma h ua n .
Teh xc ual h uil a na, teh xc ual h uil a na. Tiq ui tta z, q ue ma oc u el
tic ual q uix ti z. I hc on oq uic h i in tla c atzi n tli . Ump a oa hc ic o.
Oq ui tta c c a nca Ni telp oc h h ua n y e tzi nq u ixti, tzin qu ix ti .
Cal ac ti c a n Cal n am acoya n ih con tzi n qui xti, hu an oi hic op
ihc o n tlac ui tlap a n oc mac hi lic ual h ui la n a. Oc mac hi li o cq ui tzq ui
ipa n nitzon yec n e n h ual h uil an a, h ua lh uil an a. C u ac o hu alq ui z
ohu al-l alac hi x i n Tlac atzin tl i. Ye qu i hto a i n P il to n tli : Tl eca
n ec hon n en h ui la na? Tl ec a? Tl e n mi tzonm aca? Nic a n a m o n eq ui,
am o i hci nec h mac a in tl en o n ec h ontitla n h u an teh ua tzi n
n ec hon n en tzonh ui h ui la na , Tl en mi tzonm aca? Q ui htoa : A mitla ,
ami tla ne ch ma ca, y e tia h ue y ec a.
In C onetl a m o oc ma tia tl en opa n oa ya a mo oc matia y opa n oc
ce xi hu itl hu a n i n ye h za n ma ch ilia c e ima ni n . Yeca yo h ua lq ui z
oc ual qu ix ti ni Telp och y o h ual -laq u e oaci to u mpa ic ha n . Ye
qui h toa in Tlac atzi tzi n: Q u e ma, oni cu alq ui xti. Q u em a,
onic ual q uix ti i n No telp oc h.
Umpa ic ha n i ta htzi n octlap ui tle n opa noc . A xa n Ye h
qui ma tti tl e c ateh c al meh ica i n i tl ach ih ui li z. T e h ua n a m o
tic ma ttih tl ec a, ma ch ca te h occ equ in ti n c em a na hu atl, i hco n
pan oa ; tl en maca tzq ui za tic-i tta h c e coy oc tli , c e oztotl ump a
78
tepe tl , tic neltoca n on coy octli q u em e catl iay e za . Mac h a m o
mela h uac . No n co yoctli pia i tlac hi h ui l.
Occ epa , tic- itta h ce tia nq ui ztli n o zo ce cal-l i can
ilh ui q uix tia h . I ntl a teh ua n tical aq ui h u mpa ; q u em e teh ua n
n en pac toc am o tic ma ch ilia h tl en y op an oc mi ec ca h ui tl , zan
tic n el toc a y opa n oq u eh q u eme c e, o me, yey, no zo na h ui im a ni n.
Occ eq ui ntin q ui mac hi lia y opa n oc ce, o me , y e y ton al ti n; h u an c uac
tiq ui za h ; tic-i tta tl e n y opa n oc c e, om e , ye y, n ozo ocac hi ton al ti n,
n ozo xi hu im e h, ni ca n i te ch toc ema na h ua tl. I tec h occ e
cem a na h ua tl i n ca h ui tl ya h ui n o zo pa n oa n e ny oli c, am o q ue m e
nic an tl en y a hu i totoca .
Ye in pi ltontli o m ozcal ti . Om ona mic ti h ua n oq uipi x ni
pilh u an , h ua n c ua c i hc o n opa no ay a oc tay a i n Ca ln am aco ya n
oq ui nil iay a: A mo xcal aq uic an , a maca x ti tla nic a n, tla a mo u mpa
poli h ui z i n m opil h ua n . H ua n nica n tlam i n in tlap ui l.
79
In tlac atzintli tlen amo o qu inequia tlaman az
Ni ca n T oal tep etl ipa n M etztli No vi em bre moc hi h ua c e Il hu itzin tl i
ini c i n M iq u etzi tzi n . T oa ch to hu a n, T oc oc ol h ua n oc n el toc ay ah tlen
in miq u etzitzi n h ui tze n o n y oal i nc h an nic an totlal ticp ac hu a n
Yehu a n y ec ozq ue h n oc hi in tlac ual , tl en qu ic hi h ua h cu ac
tla ma na h . Qu itlali a h xo ch im e h, hu a qui mic hi n, pi onac atl,
xoc hi cu al-l i h ua n oc cequ i mi ec itla .
Ni n c ep a op an oc itec h i n T oal tep etl. C e Tl aca tzi ntli a mo
oc neq uia tla ma na z, amo oc n eltoc aya tle o h ua lm oc u epa ya in
Mi qu etzi tzi n. C uac y e oa hcia in M iq u eil h ui tzi ntl i ni n Tl aca tzi ntli
am o qu ie n ma n otla ma na ya . Oa hci c in to nal i n Miq u eil h ui tzi n tli .
Qu ih toa : Tl en n itlam a na z! T le ye z? Am o m el a hu ac h u itze i n
Mi qu etzi tzi n! Q u ih toa : T la mac h m el a h uac ! Ni zoa tzi ntli q ui h toa:
80
Q uema , Neh ni tla ma na z! Nic ma na z, ma z za n, c e tlax cal . I n
Tlaca tzi n tli q ui h toa: Qu e ma , c hi h ua tl e n tic n eq ui !
Qu ih toa ni n Tla catzin tl i: Ne h , a mo ni mo ca h ua z nica n ,
ocac hi c u al-li n eh ni az c u ah tl an . Nic te mo ti i n c ua h tla tla ti l, ne h
am o nic n eq ui n iq ui ttaz ni n q ui l Mi qu ei l hu itzi n tli . Am o
mela h uac! In T laca tzi n tli yeca y oy ah in cu a htl a n. Umpa
oc ua hc ua h uia h u an o tl ehc oc i pa n c e h u ey oc o tl. Am o oq ui ttac
cua l-li q ui e n o tl ac zay a h ua n c e c ua u hm aitl op o ztec h ua n oma la h
h ua n ohu etz omi q uen ene c; cu ac y oi zac, u mpa c a pi lca toc; n oc hi i n
ton al h ua n n oc hi i n yo al. Am o o h u eli tia m oto toma z i hc o n om oca
pilca toc.
Ipa n i n occ e tonal oq ui ta c h ua n oq uic a c ih qu in pa no ti h u e
n en mi ec tla tl aca ; m otla pu itih u e h u an n e nh u e h ue tzca ti h u e.
Qu ih toa : Ni qu i ntza h tzili z, ni qu in ili z ma n ec hpal e h uic an . Tlac hi a
h ua n, mac h a hca n e hci , am aca ne hc i. In ye h ocaq u ia q uil a ca
h ui tz. H ua n a maca o h ua lay a Ih con oq u i ncac toy a a mac a o nehc ia.
Ocu el i hc on opa n oc, oc ac hi m oc hix toc h ua n m oc hix toc. In
Tlaca tzi n tli oc n el to cay a y e h ua n opa n ozqui a ca ni n oca tc a hu a n
oq uip al eh ui zqu ia h. I n yeh q u em e om oc ua topo ni h ua n oy ec zotl a
h ua n am o h u eli ti tem oz. Nica n ac u el mop eton i z, a h ue l qu iza,
um pa ca pilc atoc .
Ye q ui htoa : H ua n ax an qu ie ni n nic chi h ua z? Qu ie ni n
ni mocu ep az A q ui n n ictzah tzi li z? O qu i cac oc u el tla h ua l-l eh co
h ual m otl ap ui hti hu e h ual m otl ap ui ti h ue . Ye q ui htoa:
Aq ui n o n on q ueh? A qu i no n o nq ueh? Oq u ittac , Ax an q ue ma um pa
h ualp an o ti h u e n oc htin i n T laca tzi tzi n, n oc hi i n M iq u etzi tzi n tlen
yomi hm ih q ue! Umpa h ual- lec o ti h u e i n Tlaca tzi zti n, Z oa tzi tzi n.
Umpa n oc hti n mem ehtih u e ni nc hay a, c ui caya h x oc hic u al-li , noch i
in x oc hic ua l-li , cu ica ya h u mpa i htec ni nc ha ya. Yah u e
tlac u ah ti h u e h ua n h u e h uetzca ti h u e, h ua n m otlap ui ti h u e, h u an
h uetzca ti h u e n oc h ti n. C eq ui ntin c ui ca h nic o to n h ua n , n oc hi ump a
motl ap uitih u e, h ua n h u eh ue tzca ti h u e
81
Oq ui tta c oca ch i tl ac uitlapa n ump a ya h ue y e h Ni ta htzin
h ua n Nin a ntzi n . In ni n Tlac atzi n tli um pa no ch i c ah coc , n oc hi i n
tlac u al tl en n occ equ i m iq u etzi tzi n am o q ui n eq ui h h ua n
tla m otl a h. Umpa yeh ua n za' c a hco ctih u e tle n um pa m oc ah ui lia .
Yehu a n cololo ti h u e in tl ac ual h ue ztoc pampa ye h ua n a mi tla
cuic a. Nocc eq ui noc h ti n c uica h inm ac in tla h uil ,
h ueh u etzc atih u e , ni xoch ic ual- li. Yehu a n amitla cu ica h , za n i hc on
ya hu e , a mi tl a c uic ah . Z an i hq ui ne n e nti h u e h ua n n oc hi za n
cahc oc ti h u e tl e n occ eq ui miq u etzitzi n c u ah ti h ue h ua n tl am o tla h
C uac n oc h ti n opa n oq ue h , y otla n ez ump a i hci opa n oa ya c e
Tel poc atl tl en oqu ic ual ica zq ui a oc oxal hu a n oq ui ttac in
Tlaca tzi n tli p ilca toc h ua n oq uip al eh u ito m op e to ni z. Ye h in
Tlaca tzi n tli y eca yotem oc . Ye q ui h toa: Ye ni cn el toca ! Q ui h toa:
Q uema , m ela h ua c h ui tze i n Miq u etzitzi n! T lac ua qu ih u e hu an
h ui tze noc h iti n ip an I n Mi qu ei lh u itzi n tli . Ipa n i n occ e xi h ui tl ,
one n tla ma n n e nm iec tlac ua l, mi ec x oc hi cua l-li . H ua n oc u el o ya h
in c ua htla n h ua n oqu ittac oc ue l i n Mi qu e tzi tzi n q ui en oc u el
oya ya h no ch ti n tlac ua ti h u e. H ua n ax a n q ue ma oq ui ni ttac , ni
Na n tzi n h ua n n i Ta h tzi n, qu ie n ni h qui oh ue tzca ta ya h h ua n
oc uica ya h n oc hi tl en oq ui ma nil ih q ue h .
H ua n ac o za otla ol ol otaya i ca i n x oc hi cua l-li , n oc hi tl e n
um pa octla tla motl ataya . H ua n y en on in T laca tzi n tli q u ih toa :
Q uema , m ela h uac h uitze n in q ue Miq u e tzitzin c uac m oc hi h ua i n
Mi qu ei l hu itzi n tli ! H ui tze h u an n oc hti n tl ac uaq ui h u e,
qui y eco q ui h ue n oc hi i n tl ac ual h ua n n oc hi c uica h h ua n i hcon
ya hu e i tec i n occe tl al ticpa c; i hc o n n en eti h u e. Nica n tla mi ni n
tlap ui l.
82
Ch apulin huan Co yotl
C e Ch ap uli n oc ha n tia u mpa c ua h tla n h ua n q u em e y o h ual aya i n
qui a hu itl, oc te m oay a ca n mo pic h oz, h ua n oca hcic ce cu ac ua h ue ic ui tl
h ua n i ca n o n oq uic h i c e ich ac ha n tzi n, in C hap uli n o q ui hto: Tl e n
cua ltzi n ca i n n oc ha n! Ax a n nic an nic oc h iz c ual- li .
Umpic opa n oay a ce C o yo tl , ni h qu i oq ui te m oay a ca n mopic h oz,
h ua n q u em e y oci a n eca co yo tl , om ote cac ic ne , ca mpa i ch a n in
chap u li n. In C oy otl o h ue tzto ya , oye h ua to ya on ca n, ce y olca tl
otla tza za na tz, c uac opa no c totoca , h u an i n co yo tl ni hq ui o m eh
totoca , h ua n oc h ol o , a m o oq ui ttac cu al-l i ca n otlac zaya hu a n ocpac h o
nic ha n i n C ha pu li n.
In C hap uli n otzec ui n , h ua n o qu itzatzi lli oqu ili : Xim o nac ti , am o
xic ho lo . Neh ua tl n ic ho ch oc o tzi n h ua n o nic xic o cu ac otic tla czac
n opa n. Ax a n q u en tic ch i hu a zq ue h? Nozo, tl en ticc hi h ua zq u e h?
In C h ap uli n: Nic n eq ui ti n ec hy ec tla lil iz in n oc ha n . I n C oyo tl :
Am o ni mi tzy ectlal ili z. I n C ha pu li n: Xi c yec tl ali , tl a am o tic ta zq u eh.
In C oy otl : Q ui tta , Tl en ti ne ch ch ih u ili z? In neh n ih u ey , n eh
nic hi hc hi ca h ui hu a n oh u eh u e tzcac in C oy otl. Q ui en in ti cn eq ui
83
ni mi tzy ectlal ili z in m oc ha n? T la m e lah u ac cu al-l i Oq ui li in
C hap ul in : A h ue li ti tiq ui toa? Tla tic n e qui ti cta zq ue aq ui n oca ch i
h ueli ti. Tim o mic ti zq u e h u an tic ta zqu e a qui n q ui tl an i. In C oy o tl a mo
oc neq uia na nq u ili z a m o oc n eq ui a y ecc hi h ua z ic ha n i n C hap u li n h u an
ocq ui lia ya: Tl a tic neq ui tim o tla tl an i zq u eh h ua n ti ctazq ue h aq ui n
ocac hi h ue li ti.
Am o hu ehca oca tca ce a tl ah tl i, o qu ih to in C o yotl . Tla
tic n eh q ui n ica n ti tzec ui ni zq u e h, te h h ua n i n n e h. Q ui en i n am o!
Xi n ec hy ec an a. Ni tzec u in i z h ua n xi nec h i can h ui . Otzec ui n in Coy otl,
h ua n i n C hap uli n omo qu itzqu i ipa n i cu i tlap il h ua n o h u etzic o oc ac hi
h uehc a n ima n oq uil i: Ne h o ni mi tzpa na h ui to h ua n tiq ui h to a oc ac hi ti
chic hi ca h ui, i n C oy otl am o oqu in equ ia tl ap ol oz hu a n i n C ha pu li n
oc ual an h ua n oq ui h to: Neh a mo i hq ui n nicc a hu a z. Tic ta zqu e o cce pa
ica totlaca h ua n . Ti momic ti zq u e . C ua l-li ca h, q ui eni n in teh
tic n eq ui z. I n Ch ap uli n oya h oq ui n n otzato c eq ui y o yolca tzitzin qu e m e
in tl ali tzam e h mi mia h ua me h , mom oy om e h, toc am e h, zay uli m e h
h ua n occ eq u i yolca tzitzin n och ti n c h ocotzi tzi n.
In C h ap uli n oq ui h to : Xin ec h na miq ui ca n , xi n ec hpa le h ui ca n i n
C oy otl octlac za c hu an oxi xi ni in n oc ha n h ua n a m ocn e qu i
n ec hy ec tlal ili z i n n oc ha n, q ui l in y eh h u e hu e y h ua n ch ic hica h ui , zan
h uetzca noixpa n . I hco n in C hap u lin o q ui nolo lo to mi eq u eh
yol ca tzitzi n .
Occ eca n i n C o yotl ni h qu i y oq ui n n o no tz mi eh q ue h h u e hu e y
yol cam eh . O qu in am iq ui to ceq ui a x no tin , c hic hi m eh , c ua cu a hu e ,
ni hq ui oq ui xn am iq ui to i n m azatl h ua n ce yep atl, y e q ui mili a:
Xi n ec h na miq uic a n h ua n oq ui h to i n y ep atl : T le n o no n tic n eq ui i ca
ni mi tzn ami q ui z? Oq ui hto : nic n eq ui n im om icti z i na h uac o cce q ui ntin
yol cam e h h ua n oc oni hto aya : za n ica n e h ua tl tl e n q ui n eq ui zq u eh za n
xi nec hc a hu ili ne h nocel. O qu i hto i n C oy otl: C ua l-li ca h ! Ica te h ua tl
am o ni m oma h ti a.
In Coy otl oy a ixpa n i n C hap ul i n h ua n oqu ili : A xa n ye i ma n
tim o mic ti zq u e Xa xalp an ix tla h uap an h ua n u mpa m otta z a qu in
84
n on o n tla tla ni . Um pa xi n ec hc hia i ca in m oy ol caic ni h ua n . Amo
h uehc a, oh u al-la i n C oy otl h ua n i maic ni h ua n h ua n oq ui h to : Icp an
xitlac uac a n.
Onc a n tlac ua tc ateh c ua c oq uic ah qu e h. In C ha pu li n tl en
qui n on otza ya iy olc aic ni h ua n . Qu in ili a: Xim eh u aca n. Yo hu ala hci co i n
C oy otl aq ui n i n ah u ac tim om ic ti zq u eh . Om eq u eh oq u ix na miq ui to i n
C oy otl.
Onc a n i n C oy o tl op e h y eh y e h ui teq ui in C ha pu li n, n in za n
otzec ui n ti n emi a h ua n i n Co y otl a mo oc ahc ia. C uac y ocia i n C oy o tl
oq ui h to : Axa n ye tiq ui n n otza zqu e h in toy ol caic ni h ua n h ua n
tim o mic ti zq u eh, za n tehu a n a mi tla ti moc hi h uili zqu e .
Onc a n o h ual m on am icta hq ue h h ua n o m om ictiq u eh i n Yepa tl ,
h uehc a q uim itztic a h ua n ohu ala qu eh no n y ol ca tzitzi n n on tl e n
tetzopi nia h . Op ehq u eh te tzop in ia h. Ni ma n otzatzi c in C o yo tl
oq ui tza tzili in y epa tl . Q uil ia : xi n ec h pale h ui , y e ne ch mic ti ah in
Yepa tl . Oq ui n an q uili : Axa n n oy olca ic ni h ua n T ia h ue !
ticp al eh ui ti h u e i n C oy otl. Yeq uim ic tia h. On ca n i n Yepa tl o ya i ca i n
iyolcai cn ih u an ip a n occ eq ui n ti n y olc am eh ; onc an o hu ala hq u e h
iyolcai cn ih u an i n Ch ap uli n ipa n Yepa tl h ua n n oc h ti n iy olca ic ni h ua n;
ahc o xic oa ya h in y olc atzitzi n y ec h oc ho loa ya h. O h ua la hq u e ocac hi
mi eq ue yolca tzi tzi n imp an h ua n oq ui m mi hmi n qu eh c hic ah ua c h ua n
n oc hti n i n hu e h ue y yolca me h oc h oc ho l ohq ue h h ua n in Coyo tl ic el
om oc a.
In C oy otl oc tzatzi : Yec a! Yec a! Xi n ec hc ah uac a n. Yo ni tlap ol o,
otin ec h tla n ; q uil i n te h ch oc h oco tzi n . Q ue ma ni mitzy ectlali li z in
moc h ac ha ntzin ! O qu i hto in C ha puli n : Xi cy ecc hi h ua in
n oc hac ha n tzi n. Yec a i n C o yo tl toto ca oq ui tzq ui cu ac ua h ue ic ui tla
h ua n ica n on oqu iy ecc hi ic ha ch a ntzi n i n C hap ul in .
C uac y otla y eh ec o in Ch ap uli n oq ui hto : Yo ti qu ittac tl e n
oticm otla ni li c u ac oti nec hp e h ual ti . A xa n ma ti m otla zo h tla ca n q u e n
Toteo tzi n q ui mon ah ua ti lia h ua n ma tla mi n oc hi qu ie xq uic h
85
oticpi aya ic a oti momic ti n em ia h. Ma tia can i xpa n i n T ote otzi n , ma
motec hte oc hi h uili tzi n o z.
86
El dinero
In tomi n
87
qu c os ec ha m os? Dic e s u m uj er : T , a pra te. El h om br e mira
hac ia el ca mi n o y ve u n mon tn d e m on edas; a h es t n ti radas e n
el s u el o. El h om br e si gu e dici e nd o: P ar a q u c ose ch am os? Pa ra
qu tan to tr aba jo ? Le r esp ond e la se ora : As va mos a ten er
din er o y n u es tra co mid a. El se or dic e : com o q ue vi u n m ont n de
din er o ti rad o e n el ca mi no . S u m u je r dice : P or q u n o lo
rec og iste? P or q u n o lo j u ntaste? Di zq ue en dond e sea l
encon tra ba di n er o tirad o, aq u d iez p es os, po r all v ei n te, en o tr o
lado ci en .
S u esp osa corr e y se dirig e haci a el ca m in o, b usc a y busc a y
en ni ng n lad o v e alg o . S l o el se or ve a el di n er o. O tra v e z
reg a a a s u esp os o, l e di ce : Er es u n h a blad or. D nd e dic es q u e
viste el di n ero? D nd e es t? No s e v e n ada. Yo vi q ue a h es tab a,
vas a v er a h ori ta . V oy y l o trai g o. Ya r eg resa y tra e el d in er o ; s on
mil p es os. Mi ra aq u es t , te n, aq u est el d in er o . E n es os das
mil p es os er a m uc hs im o d i ner o . Ex cla m a su es pos a: a hora s , ya
ten go m uc h o di n er o. C o mpra n rop a, com pra n ms an im al es;
bu e no, l es a lca n za par a m uc has cos as.
E n otr a o casi n s u espos a l e dic e : v am os al ca mpo . El d ic e:
A y, par a qu ? No q ui er o ir. D ec a el s e or: te n go fl oj er a. T od os
los d as, era l o mism o . S ie mpr e el h o m bre d ec a l o mis m o, q u e
ten a fl oj era , y a d ond e i ba, s l o se l a pasaba d ur mi end o. Su
esp osa si empr e es ta ba en ojada , si em p re l e gr itaba . L e d ec a:
Pra te, hi jo de la fl oj er a d el di abl o . Lev ntate . El ho mb re s e
lev a nt, p er o c on u na f loje ra d e aq u ll as. M u y l e ntam e nte h ac e
todo . T oma s u hac h a, c arg a al b urr o, y se s ub e a l b urr o; a h va
por el ca mi no y n u ev am ente v e di n er o en e l cam in o . Nue va me n te
lo v e, y lo pasa , y ah l o d eja . L lega n a su d esti no, y s u esp osa le
dice: P or q u n o traj iste el di nero? Dic e el s e o r: O tr a v ez
din er o. Para q u qu ieres ta nto di n er o?
As p asa n l os das y v an de n u ev o al c a mpo y otr a v e z va n a
lear , y a l esp os o y a l e di o su e o y b usc a do nd e ac om od ars e para
88
dor mir . P or a h es t u n tr o nco d e r bo l, y a h s e ac u esta. P or a ll
ve u n a oll ita; la de stapa y v e q u e ade n tro h ay m uc h o di n er o. O h ,
mu ch o di n ero , par a q u lo q ui er o? q u l e h ar a? No s , m ej or
ah qu e s e q uede. S e d u erm e mi en tr as su es pos a es t j u n ta nd o la
lea . Ca rga el b urr o y se r egr esa n a su c asa. Y cu a ndo s e po n e n a
com er el se or le di ce a su esp osa : sabe s qu , a h do nd e m e dor m
vi u na olli ta c o n mu ch as m o ned as.
As sig ui er on pl atica nd o, y n o s e di eron c u e nta q u e p or a h
estaba el her ma n o de l a esp osa , es ta ba escu ch a ndo todo l o q u e
dec an . El h om bre le d ic e a s u m uj er : s , ha y m uc has mo n eda s e n
esa olli ta , si l o q ui er es, v e p or e l di n er o. Es t a h , do nd e m e
dor m. C om o s eal , vas a v er u n oc ote gra nd e. Y l u eg o, a ma n o
izq u ier da, ah es t l a ol lita, es ne gra . El mu ch ac ho ya es cu ch
dond e es t el di n ero , br in ca y sal e c orri end o. Va ra pids im o h aci a
el l uga r p ara tr aer el di n er o.
Lu eg o , su esp osa le r ec la ma P or qu n o lo traj iste? Er es u n
tar ug o. El l e c ontes ta : T si empr e q u ier es qu e y o ha ga tod o.
Si emp re q ui ere s el di n er o q u e en cu e n tro . P or qu lo h e d e tra er
carga nd o? Si Di os m e q ui ere da r el di n er o, q u e m e lo trai ga h asta
mi casa , d ond e du er m o.
All en el b osq u e el h erm an o en co n tr la olli ta . R pid am e nte
la des ta pa y n o v e l as m o ne das ; s lo co ntie n e excr e me n to. El
mu ch ac ho s e en oja m uc h o ; y dice: el idi o ta de mi h er ma n o; m e las
va a pa gar . E l m uc hac h o dic e: ya s qu v oy a hac er . Tra e
carga nd o c on u na cu erd a la ol li ta .
S u he rm an o fl oj o es t bi en d or mid o e n s u c asa . El m uc ha ch o
entr a y l e vac a el excr em e n to e n la ca beza y e n su espa lda y sa le
corri end o. El hombr e f lo jo des pi erta y s i ente a lg o. A pes ta m uc ho .
El s e or, c o m o es m uy f lojo , di ce : q u fl oj era parar m e; m ej or as
me q u ed o y m a a na m e ca mb io , a h or ita me d u er mo . As m e
qu edar .
89
Ya a ma n ece y se d espi er ta el se or . S u espald a l a si e n te
entu mida . D ic e: Q ui n sab e qu p asa? Si e nto c o mo si h ubi era
estad o ca rga nd o alg o toda la n oc he. L e di ce su es pos a: a ver ,
vol ta te. E l s e v ol tea y ca e tod o el di n er o en s u pe ta te, p or tod os
lados , h ay m on ed as. Q u brb ar o! P ero, c m o vi n o a dar tod o
este di ne ro aq u? Mir a aq u hay un m o nt n . Mir a, h ay m o ned as
de or o y d e pla ta; b rill a m uc ho . O h , c u n to di n er o! J ntal o, si
qui er es . Q u l e vas a hac er co n ta nto di n ero?
Ap ra te, j ntal o. As s e pas s u vid a es te h omb re; d o nd e iba
encon tra ba di ne ro , s iempr e vea d i ner o y si em pre d eca : Grac ias
Dios.
As f u e, y s u espos a si em pre re co g a las mo n edas qu e
encon tra ba s u es pos o. L u eg o ya ve a en qu g astarl o. S e h ici er on
u na b ue n a casa , co mpra ro n a ni mal es y o tras c osas . S e la pasa ro n
mu y bi en l a vida c on s u h ij o y f u er o n m u y f eli ces .
Aq u temi na este c uen to.
90
El pajarito M imincueo
In tototzintli Mimi ncu eo
91
apri etan . L e c arga n el ha ch a y u n la zo ; l e c arg ar on tod o : s u ag ua ,
su tor till a, tod o l o qu e va n a n ec esi ta r en el b osq u e.
Dic e el s e or : A h or a vm o n os. Su esp osa se qu ed e n casa , n o
fu e a l b osq u e. Cam i na n y ca mi na n , as v an por el c ami n o. C ua nd o
llegar on al b osq u e el s e or hac e c om o qu e b usca la l ea y di ce :
Aq u esp r enm e u n p oc o, v oy a b usc ar l ea. All se q ued ar on su s
hij os s oli tos. El s eor s e ll ev el b urr o , y all los d ej q ui e tos ,
esp era nd o a s u pap .
All es t n a la exp ec ta tiv a. C ua nd o v e n qu e y a es me di o da y
n o apa rece su papa , s e pr egu n tar o n: A dnd e f u e nu es tr o pap ?
No apar ec e . Ya dice el n i o : L e gri ta m os? La ni a l e resp o nd e:
S , gr tal e . E l n i o pr e gu n ta : S e hab r dor mid o? C o ntes ta la
ni a : No cr eo. El ni o c omi e n za a gri tarle : Pap , pap D nd e
ests? Nad ie l e r esp on de . D e n u ev o gr ita : Pap D nd e es ts?
Dnd e ests? Nadi e r esp o nd e. D ic en : S e h abr id o , po r alg n
otro la do y no n os esc uc ha? Va m os a busc arl o. All va n a
difer e n tes s itios ; ll eg a n y no e nc u en tr a n a nadi e , n i al s e o r, ni
al b ur ro.
Para ento nc es, los ni os c om ie n za n a ll orar m uc ho. Y c om o
n o c onoca n p or d ond e fu er on , m e n os s aba n com o r egr es ar a s u
casa. L lor a n desc o ns olad am e nte ; as va n llora nd o . De r ep en te, s e
les apar ec e u n a jo ve n m u jer mu y boni ta ; esta m u jer br ill a mu ch o .
Es u n hada y l es dic e: Q u l es pasa n i os, p or qu ll ora n ta nto?
Le c on tes ta n : Cm o n o vam os a ll orar . V ea usted . Nu estro p adr e
n os tr aj o al bos qu e y n os a ba nd on y n o sab e mos p or d o nd e ir a
casa; c mo no v am os a ll orar ? No c on oc e mos este l uga r.
Les dic e l a jo ve n q u e br illa : Ya n o l lore n. S i q ui er e n, l os
pu ed o co nv er tir en pa jar itos par a qu e y a no l lor e n . Pre g u nta la
ni a : E n p ajar itos? C m o? C on tes ta e l h ada : S, e n p aja ri tos .
As va n a a ndar vo la nd o f elic es y y a nu nca va n a a ndar ll ora nd o.
Dic e el n i o : S , s . Q ui er o s er pa jari to. E nto nc es el hada q u e
brill a l os toca e n la c ab e za y los c o nv ierte e n pa jar itos . P or e so
92
ah ora a nd an vola nd o y so n es os pa jari tos l lam ad os M im in cu e o.
A nda n v ola nd o fe lic es, ca n ta nd o ; ya n o ll ora n .
Aq u ter mi na el cu en to.
93
La flor de dalia
In acoco xo chitl
Ha ba u na v ez u n a se ora a q u en n ue str o pu eb lo qu e s e q ue d
vi uda , p u es s u esp os o s e ha ba m u er to. S u esp os o le d ej d os
ni os, a n p eq ue os . La s e or a le h abl a o tr o h o mbr e; s e
conoci er on , pla ti car o n, y a h or a ya v iv e n ju n tos . Co m o es tos n i os
n o er an s us hij os , l n o los qu er a. Un da l os f ue a de jar al
bosq u e; l os ll ev m uy l e jos y c omo er an peq u e os n o c o n oca n el
bosq u e; los ll ev l ej os y a h l os d ej pa r a qu e s e l os co mi era n l os
coy ote s.
Les dic e: esp r e n me aq u . V oy a r ec oger al go d e ocoxal
para el te ma zc al. L os n i os all s e q u e dan ju ga nd o. Pas el d a
com pl eto; emp ie za a osc ur ec er y el h o m bre n o apar ec e . El ya s e
fu e. Es t bi en os cu ro. Ell os , c om o es tab an s ol itos , l es da m uc ho
mi edo. Emp ezar on a ll ora r. As estaba n c ua nd o, d e rep en te , se
apar ec e u n p ajar ito q u e ca n tab a m uy boni to y br illa ba . L ue g o se
acer c a l os ni os .
Ell os s l o se le q u edar o n mir an do , lo em pe zar o n a corr e te ar
y lo agar rar o n. El p aja rito ha bl y l es dij o: No ll or en, l os voy a
llevar a mi c asa . S e c alm ar on y el pa jar ito l os ll ev a la cas a d e
la Mal in tzi n . La Mali n tzi n es un a da ma m uy b o ni ta qu e ti ene su
ves tid o m uy b on ito ta mbi n . Ell a es l a d u e a d e l a mo n ta a . Vi v e
dentro d e u n mu nd o m gi co , nadi e sab e cm o es o d nd e es t . S e
dice q u e es t den tr o de la mo n ta a .
94
All la M ali n tzi n l os i nter ro ga : C m o suc edi esto? Q u
les pas ? Ell os l e r ela ta ro n c om o s u padras tr o lo s tra j o a la
mon ta a . La M ali n tzi n l os esc uc h c o n a te nc i n y dij o: Es t bi en ;
los v oy a a y udar . M e g ustara q u e s e q u edar an , per o cr eo q u e n o
se va n a se n tir bi en a q u. Cr eo q u e s er m ej or q ue l os r e gres e a
su m u nd o. L es v oy a re gal ar es ta fl or q ue s e lla ma dal ia.
C ud enla bi en. No la saq u en, ma n tn gala d en tr o d e s u caj a.
Lu eg o , la va n a sa h um ar tod os l as n oc h e s co n i nci e nso . L a fl or l es
va a dar di n ero p ara q u e pu eda n c omp r ar ropa , c omi da, y todo l o
qu e n ec esi ten .
All en la casa de la M ali n tzi n ha ba n m uc h as ca jas
cerr adas , y los n i os q uera n ver q u c o nte na n . Un d a s e
qu edar o n s ol os y se atr e vi er on a ab rir u n a. Al h ace rl o as
com en z a orse un ex tra o r uid o, c om o qu e s ala e l v ie n to. T odo
retu mb aba ; tam bi n c om en z a gr a ni zar, a re la mpag u ea r, y a
llover m uc ho . Es to p rov oc q u e todas las co sec h as s e pe rdi era n .
Los n i os no sab a n qu e al l es tab an e nc erra dos tod os l os
mal es q ue hac e n s ufrir a l a h um a nidad : la llu via , e l gra ni zo, l as
plaga s. La Mal i ntzi n r egr es y cerr la c aja de d o nde sa li er on l os
mal es; l u eg o, envi a l os ni os para n ues tr o m und o .
R egr esa ro n l os ni os y s e tr aj er on l a fl or d e da lia c on ell os
en u na c aji ta . S e c om prar on u na c asa y tod o l o qu e q uer a n. E n el
pu ebl o l a g en te c om e n taba : Por q u ti en en d i ner o? E n es os das ,
tal c om o a hora pasa , u n ni o n o te na din er o. L as pers o nas l os
envid iab an m uc h o y s e en oj ar on . Se pla tica ba n y d ec a n: Ac as o
son l adr o nes ? L os v am os a d en u ncia r a n te las a utori dad es.
Te mpra n o v i ni ero n las a u torida des y l os e ncarc el ar on a l os
ni os y s e ll evar o n l a fl or . All e n la c rce l l os ni os ll ora ba n.
Lu eg o , un da lle g un ra t n qu e l es d ij o: P or q u ll or an ? Ya n o
llor e n . S i m e d a n d e c om er y o l os v oy a s acar . Q u me va n a dar ?
Nos otros s l o ten e m os u na tor til la . Par ti ero n la to rtilla en
95
peq u e os p eda zos par a q ue l a co mi era e l ratn. C ua nd o ter mi n ,
dij o a l os n i os : Pri mero f je ns e q ue n o h aya u n g ato po r a q u.
C om o e l piso no estaba m u y dur o ; el rat n hi zo u n gr an
ag uj er o y l os n i os l e ay ud ar on c o n s us man os ; as s e es capar o n
en la noc h e . Las a u torida des n o sab a n l o q ue ha ca l a Dal ia y p or
ah la hab a n d ej ad o. L os ni os la rec ogi er o n y s e la ll ev aro n
cua nd o esc apar o n .
Se f ueron a v ivir a o tr o l ug ar, a o tr o p u ebl o . Se co mpr ar on
u na casa , y tod os l os das , a la m edi a n oc he , sa h um aba n la fl or .
C ua nd o a ma n ec a, la c aji ta d e la fl or estab a ll ena de m o n edas .
Las m on ed as era n d e or o.
C ua nd o l os ni os estaba n m s gra nd es, e nvi ar on un
mensa j er o a b uscar a su ma m . El me nsa j er o e nc o ntr a la
seo ra; ya es ta ba vi ej ita, se h aba qu edad o s ola y es tab a
enfe rma . El padr astro, ya ha ca ti e mp o qu e h aba m u er to. C om o
acos tum brab a em borrac har se m uc h o, u n a n oc h e s e r es bal y ca y
en u na barr a nca . As f u e el des ti n o de l os ni os . La flor l es dab a
din er o tod os l os das , y p asar o n s u vid a mu y bi en y m u y
conten tos . P erd on ar o n a s u ma m y la a y udar o n .
Aq u ter mi na este c uen to.
96
El Coyo te y e l Tlac auche
In Co yotl hu an in T lacuatl
97
estaba bi en ator ado. C ua nd o l ogr zafa r se, el C oy o te es tab a bi en
eno jad o, y di j o: d ond e l o e nc u en tr e , me l o c o m o, s m e lo c om o.
El C oy ote d e n u ev o a nda d ea mb ul and o; ah va, b usc a ndo al
Tlac uac h e. C ua nd o l o enc ue n tra , es t e mp uja nd o u n p e asc o . Se
acer ca el C oyote y l e dic e: a h or a s te v oy a co m er Tla cu ac h e po r
qu m e a nd as enga an do? C ua nd o i ba a b eb er el a gu am ie l, m e
emp u jas te d en tr o de l ma g ue y. Le c on tes ta el T lac ua ch e : y o n o s oy
s e. E l q u e te ator e n el m ag u ey , s e es el Tl ac uac h e d el
ag uam iel. Mira , aq u y o estoy d e te ni e n do es te p easc o p ara q ue
n o s e ca iga . Yo s oy el T lac ua ch e de l pe asc o . El C oy o te m ir
hac ia arri ba , y le p areci qu e s e caa el p e asc o; esto es por q ue al
move rse la s n ub es, dab a n esa im presi n. El Tla cu ac he l e gri ta :
Ay d am e, a y dam e, p ara q ue e l p e asco n o se cai ga sobr e
n oso tr os. El C oy ote c rey q ue se ca era el p e asc o s obr e d e ell os ,
y se apr es ura a emp uj ar f uer tem e n te el pe asc o . El T lac uac h e l e
dice: empu ja fu er te, pe ro m u y f u erte ; el C oy o te hac e s u m xi mo
esf ue rzo, y h asta ci err a l os oj os d e ta nto esf uer zo . El T lac uac h e
en es te m o m en to h uy e. El C oy o te si gu e emp u ja nd o, c o n todas su s
fu er zas , p ero ya s e emp ieza a c ans ar, a bre s us oj os y ya n o v e a
nad ie . Pero c om o ya es ta ba m uy ca nsad o va s ol ta nd o l en ta m en t e
el p easc o y n o pasa na da. E n tonc es , s e da c u enta q ue s l o s on
las n u bes las q u e se m u ev en, y da n la a pari en cia d e q u e s e ca e el
peasc o. El C oy ote s e si e nte d e n u ev o e n ga ad o, y se enoja
mu ch o, y ex cla ma : ah ora s , dond e lo e nc u en tr e; me l o co m o, s ,
me l o com o; p ues y a m e e ng a tan tas v e ces .
De n u ev o l o p ers ig u e p or todas par tes . E nc u e ntra el
Tlac uac h e y lo r ecla ma . El Tl ac uac h e l e resp o nd e: y o n o s o y s e,
s e es el Tlac u ac he d el pe as co . Mir a, yo a q u s oy el T lac uac h e
de los b orr egos ; y o cui do b orr eg os . P or qu n o te c om es un o d e
mis bor reg os? M e g ustara c om er me un o , p er o n o p u ed o; l e di je a
Dios qu e ay u na ra . L e dic e el T lac uac h e: b u e no , y o ya me v oy.
A h te d ej o mis b orr egos ; te l os r eg al o tod os. Si q ui er es un o , s l o
98
atr pal o. El C oy ote, c om o y a te na m uc ha ha mbr e, d ij o: a h or a s
qu e voy a c om er bi e n sa br oso . C ome n z a c orr etear los, y d e
rep ente, qu e se v a n sobr e l m uy en oj ad os. No e ra n bo rre g os, si n o
perr os . Nueva m en te, e l Tl ac uac h e en ga a l Co y ote. El C oy ote se
dice: a h ora s , d onde lo e nc u en tr e, m e l o com o ; s, m e l o co m o. Ya
n o me v a segu ir ha ci en do esto . El C oy ote sig u e ca mi na nd o, a h
va.
Pro n to, enc ue n tra al Tlac u ac he; el T lac u ach e es t s obr e u n
n opal , c o mi end o tu nas . El C oy ote l e dice : a h ora s, te vo y a
com er ; nad a m s m e and as en ga a nd o. M e d ijis te q u e era n
borr egos , y r es ul t q u e era n per ros nad a m s. M ira Co y oti to, se
qu e te en ga es el T lac uac h e d e lo s b orr eg os . M ira , y o so y el
Tlac uac h e d e l as tu nas , te n go tu nas mu y sa bro sas; es t n m uy
dulc es . C m e te u n a. B u eno , si m e la r e galas . El Tl ac uac h e p ela
u na tu na y l e dic e a l C oy ote : ci er ra l os oj os y a br e tu hoc ic o. E l
C oy ote ob ed ec e, y as l o h ac e, a br e su h ocic o y c ie rra l os o j os. El
Tlac uac h e l e arr oj a la tu na e n su bo ca ; el C oy o te l a sab or ea y
exc lam a: s , est mu y s abr osa , m uy d ulc e . L a c om e de b u e n a
ga na. L e v u el ve a d eci r el T lac uac h e : q ui er es otra? S . El
Tlac uac h e p ela otra tun a, y s e la ar ro ja al C oyo te; ta mbi n s e la
com e c o n g usto. Pu es , es t bi e n sabr osa , muy d ul ce . E l Tlac u ac he
cor ta otr a tu na , y l e dic e : ci erra l os oj os, y abr e tu boc a. El
C oy ote c onfi ado lo h ace, p er o es ta v ez el T lac uac h e no pe l l a
tu n a, s e la arr oj c on espi n as. El C oy ote se es pi na el ho cic o; gri ta
mu ch o d e d ol or: Ay , ay , ay ! M e d ue le mu ch o ! S e rasc a, tra ta d e
qui ta rse l as es pi nas . Mi en tra s, el Tl a cuac h e h uy e. C ua nd o s e
rep one , el C oy ote excl am a: ya m e ha h ec ho m uc has cos as, es e
Tlac uac h e; a hor a s, d ond e l o enc u e ntre , me l o c om o , m e l o c om o.
Ya es tab a m uy e n oja do el C oy o te; si gu e cami na nd o e n b usca d el
Tlac uac h e. Es ta v e z, no tard m uc h o e n e nco n tra rl o.
A ho ra , el Tl ac uac h e es t se n tad o; est te ji e ndo u n pe ta te .
El C oy ote l e dic e: a h ora s , te v oy a c omer , p orq u e na da m s m e
99
and as eng a a ndo. Di zqu e ib as a pel ar u na tu na , y m e la
arro jas te as , c on esp i nas. L e c on testa: s e n o s oy y o. M ira , aq u
yo s oy el Tla cu ac he de los p e ta tes; se q u e te e nga es el
Tlac uac h e de l as tun as. Mir a, a qu es toy , apu ra nd o a te rmi n ar u n
peta te p or q ue ya vi en en l a ll u via y e l g ran izo. El C oy o te le dic e:
ah ora s te c om o. S, t er es q ui en m e e nga . El Tlac ua ch e le
contes ta : n o, y o no s oy. Ya te di je q u e l es o tr o Tla cu ac he .
Nos otros s om os m uc h os . Yo soy o tr o. M ira, olv ida eso . S i n ta te
aqu ; te v oy a e nsea r c m o s e teje u n p etate . Cu a ndo ya
termi n aron el pe ta te, el Tla cu ac he le dice al C oy ote : M te te y
sin tate. Lu e go te am arr o p ara q ue no te moj es, y te e ntu mas . El
C oy ote en tr y s e s en t d e ntr o d el p eta te en rollad o . E l Tl ac uac h e
lo a marr a de los ex tr em os y lo c ol g en u n r bo l; y l e di j o:
Esc uc ha , y a vi ene u na f u er te ll uvi a c o n gr a ni zo . El T lac uac h e
ju n t u n m ont n d e pi ed ras, y s e p us o a apedr e ar al Co y ote. Este
gri taba , p ues l o g olp e mu ch o . Gri tab a mu ch o d el dol or . E l la zo
se rompi y el C oy ote q u e es ta ba e n vu el to e n el p eta te c ay al
su el o; se re vo lcab a del dol or . Mi en tras , ya se esc ap el
Tlac uac h e. De n u ev o dic e e l C oy ote : a h o ra s, d on de l o en cu e n tre ,
me l o c om o; s q u e m e l o com o, s , s. E l Co y ote si gu e ca mi na nd o
en b usca del Tl ac uac h e. C o mo el C oy ote es tab a ay u na nd o s e
senta m uy d bil .
Rp id o enc on tr al Tl ac uac h e. Ah or a el Tlac uac h e otra v e z
estaba c uid an do a ni mal es ; tena m uc h os g uaj ol otes . L e dic e el
C oy ote : a h ora s te v oy a c om er ; a h ora s, y a n o te d ej o es capa r.
Le dic e el Tlac ua ch e : se q u e te e ng a es el Tlac u ac he de l os
peta tes . Mi ra, aq u y o s oy el Tl ac uac h e de los g ua jo lo tes. S e ve
com o q u e ti en es m uc ha ham br e. El C oy ote c o ntes ta : S , Di os m e
dij o q u e ay u nara , y s i l o logr o, e l m e d ej ar c om er me a l os
h omb res . El T lac uac h e l e dic e : Mira , y o ya m e v oy ; a h te d ej o
reg alad os todos mis g uaj ol otes , y el Tla cuac h e s e f ue rpid o . E l
C oy ote , c o mo ya te n a mu ch a ha mbr e , d ijo: S , vo y a c om er bi e n.
100
M e los c om er a to dos ; qu ric o, v o y a c om er . C om e n z a
corr e te arl os, per o n o poda a gar rar a ni ng u n o. C orr e m uc h o y s e
va ag o ta nd o. De r ep e n te , l o ag arra n d e l as patas y l o e mpi e za n a
gol pe ar con s us alas , pu es n o son , en v erdad , g ua jo lotes. L o q ue
le d ej el T lac uac h e er a n zopi lotes. Se en oj a m uc ho el Co y ot e
n ueva men te; p u es, y a lo hab a e n ga ad o o tra v e z e l Tla cu ac he .
Dic e: S , d onde l o enc u entr e m e l o c o mo; s, m e lo c om o .
No mu y l ej os lo e nc u en tr a. El Tl ac uac h e es t s e ntado e n el
su el o. El C oy o te l e dic e: a ho ra s te v oy a co m er; n o te esc apars .
El T lac uac h e l e dic e: si m e vas a co m er, por l o m e nos p er m tem e
decir le ad is a la tierra . D o nd e es tab a se ntado el C oy o te ha ba
u n ag uj er o. A h ora el T lac uac h e s e v oltea , y l e dic e al C oy ote :
Esp ra m e ta n ti to. E n tr e n s u ag uj e ro. El C oy ote espe r y
esp er ; pero e l Tlac ua ch e ya nu nc a sa l i . As q ue el C oy o te n o
pu ed e com ers e a l os h o mbr es porq u e n o c um pli su ay u no ; p u es el
Tlac uac h e n o l o d ej hac erl o .
Aq u ter mi na este c uen to.
101
La le yen da de l Pillo
In Pill o itl ahtol-l o
102
dur mi y c ua nd o a ma n eci el carb n y a estaba ardi e nd o a h j u nto
a su c asa . E l s e de ca : No p u ed o cr eer l o q u e v e o! L e pr e gu n t a
su hij o: C mo le hic iste , q ui n te e ns e ? El j ov e n l e c on tes t: y o
s ha ce rl o s ol o, nad ie m e e ns e .
C ua nd o e l m uc hac h o q ue ra trab aja r, lo h aca tod o m uy
rpid o. C on u n hac ha rp id o cor ta ba los rb ol es d e pi no y
rpida m en te f orm aba l a mad er a y la cubr a d e ti err a para
encend er la y d ej arla qu e m nd os e m uy le ntam e nte p ara q u e se
hic ier a el car b n . C u and o ter mi na ba se i ba a p ase ar.
Pasar on l os a os ; cr eci m s y s e hi zo tod o u n j o ven .
E nto nc es es te m uc h ac ho e mp e z a robar por do nd eq ui er a. E l Pill o
rob aba en las ti enda s to ma tes , pa n es , chi les , nar an jas ; tod o l o
qu e q uer a c om er l o r ob aba .
Nu estro p uebl o l o con oci co m o el Pil l o. Alg u nas p erson as
dicen q u e er a pi a i hiy o, o se a qu e tien e u n ali en to mg ic o.
Tam bi n i ba y r oba ba en P u eb la y en otr as partes ; in cl us o se dic e
qu e f u e a l os Es ta dos Unid os y a ll r oba ba lo q u e l e g ustaba .
Di zq ue u na ve z r ob u na ca mpa na qu e has ta l a tr aa p u esta d e
som br ero. T od o lo q u e robab a lo traa y lo esc o nda en su c ue va
all en el cer ro .
Tam bi n l e g us ta ba a nd ar e nga an do a las pe rso nas . Es te
Pill o c ua nd o ve a u n h ues o tir ad o s l o lo p atea ba y e l h ues o s e
conv er ta e n u n cab all o viv o, y se v e a m uy b o ni to , b rill os o y
fu erte el ca ball o . C u an do ve a v e nir a a l gu na p ers o na a c abal lo l e
dec a: C am bia mos m i cab all o p or tu ca ball o? El h o mbr e s e p o na
a pens ar si l e c on v en a o n o el c am bi o. C om o el cab all o d el Pil lo
estaba pr eci os o, el h ombr e por l o g e ner a l deca : S, l o ca mbi o! El
Pill o le d eca : p er o n o te s uba s l u eg o l u eg o, es per a u n p oc o qu e
me vay a par a q u e mi cab all o no m e va ya a s eg ui r. C ua nd o v eas
qu e ya me f ui l ej os y a te pu ed es m o n tar . C ua nd o ya n o lo ve a e l
seo r se m o n ta e n el ca ball o , va b ie n con tento p u es te na u n
cabal lo n u ev o bi en b o ni to . P er o s u n u e vo c abal lo cor ra mu ch o ,
103
reli nc h aba , bri nc ote aba c on g usto . El s e or re gr es a s u casa . I ba
a m edi o ca mi no y d e r ep e nte el ca b all o s e d esb ara ta y s e
convi er te n u ev am e nte en h ues os v ie jos . Al pri ncip io el s e or s e
asus ta m uc h o, lu e go se en oj a bas ta n te por qu e el Pi ll o l o hab a
enga a do.
Es te Pil lo er a m u y en ga ad or y a nd ab a roba nd o p or to dos
lados a qu en n u es tro p u ebl o y e n la ci udad d e P ue bla ; por eso
vi ni ero n l os s old ado s. L o b usc aba n , l o pers eg u an . T odo l o qu e
rob aba l o ll evaba a su c ue va q ue tie n e a ll p or Hu e tzia tl . Un da
cua nd o l o segu a n el P ill o se me ti c orri e ndo a l a igl esi a. C ua nd o
entr ar on los solad os s l o vi er o n a u na vi eji ta qu e ya n o tena
dien tes ; estaba hi nc ada r eza nd o. Le p re gu n tar o n oig a us ted , de
casu alid ad, vi o a a lg ui e n pas ar p or aq u ? L es r esp o ndi qu e n o .
C om o el los hab a n v isto al Pil lo gr a nd e y f u erte , n un ca s e
ima gi nar on q u e el Pil lo era es ta vi eji ta . La d e ja n y s e v an . E n la
igl esia ta mbi n es ta ba otr a se ora y s ta l es dic e a l os sol dad os
qu e la vi ej ita es el Pil lo . C ua nd o la bu s can ya n o es t la vi eji ta
sl o es t ah u n p err o. L o q ui er e n ag arr ar per o h uy e y c ua nd o ya
est l ej os n u eva m en te s e c onvi er te en el Pill o . As l os an daba
enga a nd o. A v ec es se c onv er t a en v ie j ito o vi eji ta o en p er ro o
en c ua lq ui er otra c osa .
Lo s ig u en c orr etea nd o al Pill o los soldad os; ya va n tr as l. El
Pill o h u ye hac ia el bosq ue y co mo c o n oce m uy b ie n l a m on ta a,
sabe d onde hay c u evas . S e m ete a u n a y se l es pi erd e a l os
solda dos . S e en o ja n m uc ho p er o no p u ed e n aga rrarl o. D e rep e n te ,
lo v uelv en a v er y l e dis para n . E nto nc es el Pill o disfr aza a l os
mag u ey es c on r opas y l es po n e u na va r a de chi nami te a ma n era
de f us il. L os soldad os cr ea n q ue el Pill o h aba trad o a sus
com pa eros y le s dispar an y l es dispar an ; pe ro nad ie s e m u er e.
Gri t el Pil lo a l os so ldad os : A v er , a q u i n s e l e aca ba n pri m er o
las m u nic ion es . Ven bi en y s e da n c u e n ta q ue n o s on ho mbr es d e
verd ad c on f us il, s l o s on m ag u ey es. D e n ue v o l os eng a el P ill o.
104
Lo persig u e n y l o per sig u e n y n un c a l o a tr apa n. M ej or s e
cans ar on d e pers egu irl o y s e r egr esa ron ; n o p od a n c on l .
As p as su vid a. Un da s e r ob u na m uc hac ha y l a ll ev a
su c asa c omo su esp os a. A ll al T ep ep a ntzin pasa ro n los a os y
u n d a s u mu j er y a esp erab a u n ni o. El Pil lo sab a q u e el n i o
ma tar a a m uc has p ers on as, q u e se ra a u n pe or q u e l , y c om o no
qu er a q u e s uc edi era es to s e pr es e nt fren te a s u esp osa y le
abri el vi entre y le sac a s u hi jo ; y c o n esto m uri s u esp osa
ta mbi n.
C om o el P ill o sa ba qu e ha ba h ec h o m uc h o ma l, l s ol o s e
pres ent a nte las a u torid ades y pidi q u e lo ej ec utara n . C ua nd o
me m aten, c r ten me en m uc h os ped a zos. Si n o lo hac e n as me
voy a rei nteg rar otr a v e z y m e v oy a res uci tar y los vo y a m atar;
les perforar el cr n e o c on mis u as y l es v oy a s uc ci on ar el
cer ebr o. El los hici er o n lo q u e les di jo. Cor tar o n su c u erp o e n
mu ch os p eda zos y l os e n terrar o n mu y dista n tes u n os d e otros .
Nu nca v ol vi er on a sa ber d el Pi ll o.
105
Un bie n con u n mal se paga
Ica ce cua l-li ce c-ch ihua, ica c e am o c ual-l i
ce c-tla xtlahui a
106
busc an do l os pa los sec os . C ua nd o esc uc ha qu e alg ui e n le gri ta :
H o mbr e, a y da me! E l h om br e bus ca; se fija b ie n par a v er si
enc uen tra q ui e n l e h abla . P er o no v e a nad ie y s e pr eg u n ta :
Qu in s er qu ien me lla ma? Cr e o q ue es s lo el a ir e q ue ha ce
mu rm ull os . Con ti n a s u ca mi n o sig u e subi end o, ah va , c ua nd o
n ueva men te esc uc h a: H ombr e, a y da m e! Aq u m e cay en cim a u n
tr on co y no p ue do sal ir. El h o mbr e n u e vam e n te esc uc ha y bus ca
qui en le hab la . Por ms q ue b usq u e no v e q ui en es. S ig u e
cami na nd o y se va pr eg u n ta nd o: Q ui n ser qu ie n me h abla ? A ll
el terr en o tena m uc ha y erba y el h om b re b usc a q ui e n l e ha bla .
Sig u e a va n za nd o y ll eg a d ond e es t l a boa apri si on ada p or la
mitad po r u n tr o nc o p esa do. L e gri ta al h om br e: Ay d am e!
M ira , es te tr onc o m e apris io n y no p u edo sali r por ms q u e
me retuer zo y m e r e tuer zo y n o p u ed o s alir . Ay da m e. El h ombr e
le r esp ond e: No! No te v oy ay uda r! Si te ay ud o lu e go m e v as a
qu er er c om er . La boa le r esp o nd e: No! No te v oy a c o mer !
Ay d am e. El h om br e nu evam e n te l e r esp on de : No ! L a b oa l e
ru ega y l e r u eg a q u e l e a y ude. L e d ic e: A y da me ! Mir a c om o me
aprisi ona y n o p uedo sal ir. Si no me a yu das, aq u m or ir !
Dic e el h omb re: B ue n o! Es t bi e n, te v oy a yu dar . De ja s us
lazos q u e l levab a p or a h tir ad os. Exa mi na bi e n c m o es t n las
cosas y dic e: Voy a leva n tar el tr onc o y te sal es r pid o. La b oa l e
contes ta : S ! S ! El hombr e se esfu er za par a p od er le va n tar el
pesad o tro nc o, pero e n v erdad es tab a m uy g ru es o ese tr on co ; p or
es o es tab a ta n pe sad o. El hombr e hac e su m xi mo esf ue rzo y l o va
lev a ntan do . La b oa l e di ce : o tr o poc o m s , u n p oc o m s.
El h om br e h aci end o e l ltim o esf ue rzo l ogra l ev a nta r u n p oc o
ms el tr o nc o y la b o a logra zaf ars e y s e sal e rp ido. El hombr e
ya no ag ua n ta ms y s u el ta el tr o nco. A h h! Es tab a bi e n p esad o,
exc lam a el h ombr e. Ya dic e la b oa: C u n to te a grad ezc o q u e m e
ha yas ay udad o! M uc has gr acias ! P ero ah ora te vo y a c om er ! El
h omb re dic e : P or qu ? Por q u ? Di jis te q ue n o l o ib as a hac er .
107
Le d ice la bo a: Qu e n o sa bes , q u e u n bie n c o n u n m al s e
paga? Dic e el h o mbr e: No! No es v erdad es o ! P or qu m e
qui er es c omer si te a y ud q ui ta nd o e l tr o nco. L e r esp o nd e la bo a:
Si qu ie res c omp robarl o, l e va mo s a pr eg u ntar a tres a ni mal es y s i
ell os d icen q ue es v erdad lo q ue di go te c o mo ! El h om br e
resp ond e: S , es t bi en!
Mi e n tras , el h omb re est ater ror i zad o, e st m u y asus ta do: S
vam os a preg u ntar a es os tr es an ima les . C lar o qu e l es va mos a
preg u n tar ! dic e la s erpi en te . S e v a n pa ra bus car a l os a ni ma les .
Va n s ub ie nd o y s ubi e nd o, c ua nd o en c u en tr an a u n b urr o qu e
estaba p or a h pas ta nd o. M u y tr an q uila men te es t pas ta nd o. El
h omb re s e ac erc y le pr eg u n ta: B ur ri to ! Q u opi nas d e es to?
Es v erdad l o qu e m e dic e l a b oa ? Qu e u n bi en c o n u n mal se
paga . R esp ond e el b urr o: S! Eso es m u y ci er to ! M ira lo q ue m e
pas ! C ua nd o e ra ms jo ve n m e ca rga b an d emasi ada mad er a, ya
casi n o la ag ua n tab a y m e s eg u an ca rga nd o m s. V e n a m u y
despa ci o, c asi n o po da c am in ar y m e da ban de pa tadas , has ta me
peg aba n c on u n pal o en la ca beza. A hor a qu e es toy ya vi ej o, m e
vi ni ero n a de jar aq u en e l b osq ue, a qu estoy solo y ab a ndon ado .
Aq u m e c uid o sol o, bus co m i co mida , h asta q u e u n da m u era y
me c oma otr o a ni ma l. S ! Ti ene r a z n l a bo a; q u e u n b ien c on un
mal se pa ga .
El ho mb re , al or esto si e nte p nic o, ve pa ra tod os lad os .
Qu ier e h uir ; per o la b oa l o tie n e bi e n vigil ad o. Ell a ya q ui er e
com rs el o , y a q ui er e l an zars e so br e d e l . Co m o la b oa n o hab a
com id o e n var ios d as, te n a rea lm e nte mu ch a ha mbr e . Le di ce el
h omb re: No! No! Fal ta to dav a q u e le pr eg u n tem os a d os
ani ma les m s.
Dic e el ho mbr e : V am os a b uscar a e sos ani mal es! La b oa l e
dice: Yo ya q u ier o c o me rte! E l hombr e est te mbl a ndo de mi ed o.
As dic e: Va mo s a ir su bi endo. As va n su bi en do y n o m uy l ej os
enc uen tra n u n tor o. Es te toro est c o mi e nd o p asto .
108
El hombr e s e acerca y l e dic e: T oro! Qu o pi nas d e es to ?
Es ci er to lo q u e dic e la b oa ; q u e u n bi en co n u n ma l se pa ga? V e
lo q u e m e p asa. Yo l e a y ud po rq ue le h aba c ad o un tr onc o y l a
ten a apris io na da y n o po da sal ir. L eva nt el tr o nc o y la lib er y
ah ora m e q ui ere c om er . Q u dic es a es to ? C on tes ta el tor o: Es o
es v erd ad! M iren lo q ue m e s uce di . C u and o era u n a ni ma l j ov e n
me ll eva ba n a j alar el arad o c ua nd o cul ti vab an la ti erra . M e
hac a n traba jar m uc ho. C ua nd o y a n o p o da ja lar ms me pica ba n
con u na p a pa ra qu e av an zara . Y h asta co n u n le o m e p eg aba n
en la c ab eza y a ho ra q u e esto y vi ej o has ta m e q ui er en co m er.
C on ti n a d ici end o el tor o Acas o est bie n es o q ue ha ce n l os
h omb res con mig o? Por es o u na v ez q u e me tra j ero n a pas tar al
cerr o , m e esc ond y m e escap . A h ora esto y aq u s ol o h asta qu e
mu er a y me c om a otro a ni mal ; p er o q ue no m e co ma n l os
h omb res .
El ho mbr e ya no sa be q u hac er . Es t mu y as ustado . Y dice
el tor o: S es v erd ad lo q u e d ice la b o a! A h ora e l h om bre est
parali zad o d e m ied o y la b oa s e es t l a mi en do los la bi os; ya s e l o
qui er e co m er , ya s e q ui er e aba la n zar so b re l .
El h omb re di ce : Fa lta u n a ni mal todav a , fal ta un a n ima l. L e
rep onde l a b oa : No! Yo y a te q ui er o c o mer , ya no p u edo esp erar
ms. El h o mbr e i nsis te: fal ta otr o a nim al. As q ued am os ! L a b oa
dice: Va mos a b usca rl o! A p ra te q u e y o ya te qu iero c om er .
As i ba n, c ua nd o vi er o n un c oy o te q ue a h estaba ec had o y l o
llam a n. El c oy ote s e ac erca . El h o mbr e le p re g un ta : Q u op in as
de es to, C o yo te? Es ci er to q u e u n bi en c o n u n mal se pa ga? Q u
dices a esto? C on testa el c oy o te : No les voy a d ecir a h ori ta . Es
verd ad b oa q u e te q ui er es c om er a este h om br e? B ue n o , pri m er o
se n ec esi ta q u e yo v ea c o mo s uc edi tod o, par a qu e l es d m i
opi ni n. D im e B oa , c m o pas tod o . L a boa dic e : Va m os a d o nd e
me enc on tr y te l o exp licar b ie n . P er o rpi do p or q u e ya ten g o
mu ch a ha mbr e!
109
Lle gar on a ll d o nd e estaba el tr onc o q u e ca y so br e la bo a.
El c oy ote pr eg u nt: Dg a nm e cm o pas tod o. Di ce la b oa : aq u
fu e d o nd e me apr isi on el r bo l, aq u es tu v e c o n el rb ol e nc im a.
Dic e el c oy o te : A v er H o mbr e, l eva nta el tr onc o y q u e se me ta l a
boa p ara ver co m o es ta ba. Nu e vam e n te el hombr e hac e u n gr an
esf ue rzo y l og ra l eva n tar el tronc o q u e estab a m uy p esad o y dic e :
Ap r ate , est m u y p esad o. L a b oa e n tr r pid o y l e c ol oca ro n
enci ma el tronc o n ue va men te; ya no poda sal ir. Le p reg un ta el
coy ote : As estabas ? S ! D ic e la ser pien te . As es ta ba c om o
ah ori ta ; q ue y a n o p u ed o s alir .
A ho ra dic e el co y ote : S , as estabas ; pue s ah or a as te
qu edas . Noso tr os ya n os va mo s; el h omb re n o l o p ued e cr e er y el
coy ote l e dic e : V m on os ! La bo a l es g ri ta, l es s upl ica : Sq u e nm e
de aq u! A yd en me ! Le c on testa el c oy o te. No ac aso un a ve z te
ay ud este h om br e y hicis te q u e te l o q u eras c om er? P ues a h ora
ah te q u edas , as vas a estar.
S uplic a la b oa: No s e va ya n! A yd e n me! Si no , m e v oy a
mor ir aq u. Pu es , m er e te a h ! Nos otros ya nos va m os. El
h omb re y el c oy ote ya se al eja n d el l ug ar, ya v ie n e n b aja nd o. L e
dice el h ombr e al coy ote : Gra cias Co yo ti to q u e m e ay udas te!
C u n to te l o agra dezc o ! Di me qu q ui er es q ue te d? Dim e: Q u
qui er es? El co y ote ba ja la cab e za y dic e : Si m e q ui er es dar alg o ,
dam e a lg u n os d e tus bor re g os. Mira y o ya es to y vi ej o y e nfe rm o,
ya n o p u ed o ca zar, ya no v eo bi e n . L e c ontes ta el h o mbr e : Es t
bien ! No te p reoc up es . Ma an a te los tr aig o! A qu m e esp eras . Te
los v oy a tr aer es os b orr egos q u e m e p ides . S ! Est bi en ! As
qu edar o n y e l c o yote ya se v a y el ho mbr e s e r egr esa a s u c asa.
Ya v ie n e el hombr e y c ua nd o l le ga a c asa, l e p re g un ta s u
esp osa : P or q u as nada ms ll egas? Por q u no tra jis te l a
lea? M ira , m e pas esto Y el s e or l e emp ie za a narra r tod o. A
ver Q u te pas ? El h om br e s e si enta y l e dic e : Cu a nd o es ta ba
busc an do la l ea , me enc o n tr u na bo a, qu e l e ha ba cad o u n
110
tr on co de r bo l m u y p esad o y l a te n a aprisi onada p or l a mi tad ,
n o pod a salirs e o zafar se . Le a y ud ; sa li y l u eg o ya m e qu er a
com er . L e pr eg u nta: P or q u te q u era com er? Qu hicis te? La
boa me d ij o q ue l e p od am os pr eg u ntar a tr es a nim al es e i ba v er
qu e te n a ra zn en lo q ue de ca . L e pre gu n ta mos a l os tr es
ani ma les , dos di j er on q u e s y el l ti mo fue el q ue me a y ud . S ,
el ltim o m e ay ud ; es un c oy ote , al q u e le pr o me t q u e ma an a
le v oy a ll evar u nos bu en os b orr eg os d e l os m ej or es . L e dic e l a
seo ra: S! Est b ien! Ma a na se lo s ll eva s. Ya l e di o de co m er y
el homb re l u eg o s e f ue a do rmi r. L a se ora em pi eza a d ecir e n tre
s: Q u y o l e voy a d ar mis me j ores b or reg os a e se co y ote! C m o
n o! Si m uc has veces ya m e vi no a r ob a r mis poll os. Aa h! Ya s
qu e l e v oy a r ega lar . A qu e n s ecr eto s e e st ri e nd o la se ora . F u e
a b uscar u n gra n c os tal de ix tl e y c om o te n a u nos pe rros m uy
brav os los m e ti e n el cos ta l e n l ug ar de los b orr eg os . Ya v er
ma a na lo q u e l e va a pa sar a ese c oy o te q u e q ui er e c o mer mis
borr egos . M e ti los p err os y c err el c ostal.
Por a ll d eja el c ostal. Y s e va par a ador mir j u n to a s u
esp oso . A la m a a na si gu ien te, m u y te mpr an o , el h om br e se
lev a nta; v e q u e a h es t el c os tal , q ue c r ee qu e ti en e l os b orr eg os
y s e lo ec ha al h ombr o y se v a a l c amp o .
La mu j er fi n ge q u e est d ur mi e ndo , p er o s l o s e es t ri en do ,
y dic e en tr e s e n s ecr eto . Va a v er es e coy o te l o q ue le esp er a!
A h v a su bi en do el h omb re y ll eg a al l u gar d on de e nc on tr ara al
coy ote . Cu a ndo l lega y a lo estaba esp e rand o el coy ote . Le d ice :
M ira C oy o ti to ya te l os tra je! T e a gra dezc o tu a y uda . M uc has ,
mu ch as grac ias! Y se v a. El co y ote e xcl ama : Al fi n voy a co mer
bien sab ros o!
Se f u e ac er ca nd o des paci o mi en tra s el h omb re s e r eg res aba .
Se s ig u e ac erc an do al c ostal . Q u sa b ros o v oy a c om er! s e gu a
dici en do. Des at el cos ta l y de r epen te q u e l e sa len los p err os y l o
corr e te ar on y l o m ordi er on m uc h o.
111
Lo r e vo lcar on y l o m or di ero n e n tod as par tes. D eca el
coy ote : Me dij o q u e era n bor re g os, n o p err os! E n u n mom en to s e
log ra esc apar y c orr e el coy ote, mi en tr as q ue l os p er ros tod av a l o
sig ue n c orr e tea nd o; p er o s e l es escap a y dice : Te n a ra z n la b oa!
Un bi e n c on un ma l s e pa ga! E l homb r e si gu o ba ja nd o rp id o y
n o sa ba l o q u e p asab a. A lca n z a e scu char al c oy o te d ecir a l o
lej os : S ! Un bi e n c o n u n m al s e pa ga!
Aq u ter mi na este c uen to.
112
El Ciego y la Vbo ra
Ixpop oyotl ha un Coatl
113
pasa nd o le g rita: Se or d e tn gas e, d etng ase se va a
desb arra nca r! C orr e y lo a garra d el bra zo. C u an do la es pos a vio
esto has ta se l e r etorc i el es tm ag o d el c or aj e q u e hi zo al ve r
qu e l o detuv o. Se d ec a: P or q u ? P or q u lo d etu vo ? Ya se ib a a
desb arra nca r. No lo h ubi era d e ten ido . C om o e l cie g o n o se ca y ,
su esp osa fi n ge q u e se pr e oc upa y c orr e j un to a su m arid o y l o
lleva a casa .
Nu eva m e nte s e p reg un ta ba C mo po dr ma tar a es te
ciego? Has ta gri ta: Ya s c om o! Lo v o y a llev ar al b osq u e y ah lo
aba nd on ar . Ya se ac u es ta n. Al s ig ui ente da m u y tempr a no l e
dice al s e or : L ev n ta te, i re m os a l ea r! La s e ora l leva tod o l o
n ecesari o: ag ua, c om ida , tor till as y u n mac h e te. Ya se va n .
Sal ier on mu y te mpra n o i ncl us o tod av a es tab a os cu ro ; a n no
sala el so l. S e f u eron m uy lej os. A ll e n el b os qu e , la se ora l e
dice al ci ego : Esp r am e aq u un p oc o, v oy a ir a tr aer l a le a un
poc o ms le jo s. C ui da l a c o mida par a qu e n o s e l a c o ma alg n
ani ma l; m ejor ten la en l as ma n os. A h se qu ed a el s e or
esc uc ha nd o, esp era nd o.
La se ora s e al ej a a h, l o d ej a sol ito. El ci eg o s l o es t
esc uc ha nd o, a l a exp ec ta tiv a, es per a nd o q u e r eg res e s u esp osa .
Ya p as m edi o da y n o ap ar ec e su esp osa . L e empi e za a gri tar :
M ar a! M ar a d n de es ts ! L e gri tab a y l e gri tab a. Nadi e le
contes tab a. No regr es s u esp osa . L ue g o com ien za a ll or ar.
Aq u e s c ua nd o ya se i mag in a l o q u e pas ; q u e s u esp osa l o vi no a
aba nd on ar par a q u e se m uri era . As estaba c o n s u tr iste za .
C ua nd o al g ui en le h abla y l e dic e: Q u te pasa? P or q u ll ora s?
El h ombr e resp o nd e: L lor o porq u e mi es posa m e vi n o a ab a ndon ar
aqu , ya no m e am a y q ui er e qu e m e m u era . B ue n o Q ui n er es
t ? di jo e l ci eg o. Q ui n m e habl a? Yo soy u n a v bo ra. Si er es
u na vb or a, m u erd es! C m o te v oy a m ord er s i es toy atr apad a?
M e c ay u na pi edr a enci ma y n o me p u e do m ov er . Si m e ay ud as,
yo te p u ed o a yu dar ta mbi n! D nd e ests? d ice el ci e go . L a
114
vb ora l e r esp on de : Fr e nte a ti . C a mi na d espac io hac ia m .
C ua nd o el h om br e s e ac erc lo suf ici e nte l a v bo ra l e esc up i su
ven e no e n l os oj os. E l ci eg o s e fr ot , se res tr eg l os oj os va rias
vec es . Y di ce: S ! Ya v e o! Ya veo! E mp ez a g ritar. Es tab a m u y
conten to !
C om o ya s e h aba m e tid o el s ol , es tab a osc ur o. A h ora y a l e
ay uda a la vb or a; le q ui ta l a pi edr a q u e la apl astaba , p er o la
vb ora n o pu ed e ca mi nar , es t m u y las ti mada . L e dic e al ho mbr e :
Llva me con la Mali n tzi n, p or f av o r. Bu en o Q ui n es la
Ma li ntzin? L a Ma li ntzi n es u na d am a mu y bo ni ta , qu e vis te c on
ropa m uy el eg a nte. Es u n s er q u e v iv e e n u n m un do m gic o q u e
est d e ntro d e l a mon ta a . Es la R ei na de la M on ta a y se
preoc upa p or n os otros l os a nim al es.
La vb ora l e i nd ic d on de e staba la ca sa d e l a Ma li ntzi n .
C ua nd o ll ega n, el se or toca la p u er ta y sal e la Mali n tzi n, recib e
a la v bora y l e a grad ec e a l h o mbr e q u e ay ud la vb ora y l o
qui er e r ec omp ens ar. L e pr e gu n ta : H om bre! Q u qu ie res q ue te
de? El h om br e le c on tes ta: S e o ra, s l o te pe dir a qu e m e die ras
el a ni ll o d e or o qu e ti enes en tu ma n o! L a M ali n tzi n se lo di o y el
h omb re r egr es a su c asa . C u an do l leg a s u cas a la en co n tr
vaca ; p ues s u es pos a ya l o dab a por mu er to y has ta s e h aba i do
a v ivir c on s u a ma nte .
El se or c ol oc el a nil lo e n u n re cipi ente de vi dri o y l o
estu vo sa h uma nd o con in ci ens o e n l a no ch e. S e a cu es ta a d orm ir.
Al ama n ec er , e nc u e ntra q u e hay m uc h o din er o c o n e l a nil lo . l
viv a en u na casa m uy h u mild e d e ad obe ; p ero a ho ra s e m a nd
hac er un a b uena c asa y c on b arda d e ma mp oster a, l u eg o s e
com pr m uc hos a nim al es para criar lo s. C u and o s e e n ter su
esp osa has ta q uera v olv er con l . Pu es el ama n te l e p eg aba
mu ch o c u an do se emb orra ch aba . El esp o so l a r ec ha z y c o nsi g ui
u na esp os a j oven q u e e n ve rdad l o qu isi e ra y v ivi er o n m uy f elic es .
115
La Bo a y el Coyote
In Maza co atl huan in Co yotl
116
A nda b usca nd o do nd e es t la l e a s eca . S ub e y and a
busc an do, si g ue s u bi en do el m onte y va b usc and o la l ea . D e
rep ente, es cu ch a al g o c om o q u e zum ba, como q ue ro nc a. Y dic e:
Qu s er es o? S e ac er ca m s a d o nd e e scuc ha los so ni dos . Sig u e
esc uc ha nd o es os s onid os, co m o q ue alg u ie n s e a ho ga o co m o q u e
ronca . Q u an ima l ha br a h? A h va , s e ac erca m s. All ve u na
boa .
La b oa tien e u na cab e za m uy gra nd e, y e st enr oscad a e n e l
cu ell o d e u n c oy o te; lo es t asfi xia nd o. Y c o mo hab a d os r b ol es,
en u n o ten a e nr ed ad o su cu erp o d el lad o de la cab e za y e n o tro la
parte de s u c ol a y en m ed io apr e t nd ol e el pes cu e zo, te n a
aprisi onad o a l c oy o te. El h o mbr e di ce : P obr e c oy o te! Te va a
com er la b oa . Le ay ud ar ? Dic e: S! Le v oy a a y udar . V e la
situac i n bi en y d eci de: Le v oy a p ega r e n s u cab e za a l a b oa c o n
el h ac ha! Se v a acerca nd o, d espac io p oc o a p oc o.
Mi e n tras q u e la boa sig u e asf ixi an do al coy o te , n o se f ija si
alg ui en vi en e. E l h o mbr e c o ntin a ac e rcn dos e c ada ve z ms ,
mu y l en ta m en te. Ya q u e la ti en e a s u alca nce , l e desc arg a u n
gol pe en s u cab eza . S u cab e za ca y r oda nd o por a ll . El c u erp o de
la boa se af lo j . L u eg o el co yote lu ch a por r espir ar, j ala el air e
ansi os am ente , y l e ntam ente se va r ec up e rand o . As l e nta m ente s e
va r ec up era nd o. L e d ic e el h om bre: P obr e c oyo ti to! T e i ba a
com er esa b oa si n o te h ub ie ra ay uda do !
El hombr e l e dic e al c oy ote : Yo te a yu d . Pe ro a h ora q ui n
me ay ud ar a m c on la fi es ta? E l h om b re obs er va co m o el c oy ote
se va l eva ntan do, s e sac ud e var ias v ec es y se l e q ued a mi ra nd o al
h omb re y s e va. E l homb re co n ti n a s u cami n o y sig u e b usc a ndo
su l ea. No l ej os enc uen tra u na b u ena c an tid ad de l e a , la c or ta ,
la j un ta , la ac om oda y se l a tr a e carg nd ola e n su esp alda . As
vien e ba ja nd o y l a tra e has ta s u cas a y a h la d eja .
S u se ora l e pr eg u nta: Ya l le gas te? S ! Ya v i ne. C om e, te
prepa r u na tor till a con sal y c hil e. C ome ! As estu vo c om ie nd o ,
117
termi n a, y se d u erm e . Nu ev am e nte al a ma ne ce r, te mpra n o sal e a
busc ar n u eva m en te l ea ; l a c or ta y la tra e a s u cas a y la
aco m oda . P er o es ta v ez, en la no ch e es c uc ha co m o qu e g olp ea n la
pared d e la casa .
Se l ev a nta rpid o. Qu pas ar? Q u s er eso? Y es cu ch a
qu e sig u en pega nd o en l a par ed. S e es tira tra ta nd o d e v er q u
pasa. C ree q u e a lg o s e est ca yend o, h a sta q u e a br e la p u er ta . Y
all v e al c oy ote ; q u e a h es t par ad o y tra e c in co g uaj ol otes.
Al gu n os s o n h emb ras . Vi o al c oy ote com o h aca m ov imi e n tos
med io r aros y los a ni mal es s e va n m etiend o a la casa . E l se or le
gri ta a s u esp osa : V en a a y udar m e, aga rra es tos g u aj ol otes ! Ella
le d ic e: D e d nd e a garr aste es tos a ni ma les? L os r ob aste? Ya los
amar rar on y se va n los s e ore s a dorm ir. El s e o r es t
sorpr endid o y s e preg un ta . D e v eras me q ui er e ay uda r es te
coy ote ? Par ec e qu e s! Al s ig ui e nte da n ue va men te v a a tra er s u
lea . Y en la n oc h e n u eva m en te esc uc h a ruid os , se l eva n ta rp id o
y s e apr es ura a abr ir s u p ue rta y a h est esp er nd ol o el c oy ote .
A ho ra tra e se is b orr eg os. Nu ev am e n te hac e m o vim ien tos y
sonid os m uy ex tr a os e l c oy o te. Los b or reg os e n tra n s ol itos a l a
casa. El s e or l e gr ita a su es pos a y vi e n e a ama rrarl os . O tro d a
reg res e l coyote n u eva m e nte d e n oc h e. P er o a hor a tra j o u n
cerd o. Cu a ndo ya l o a marr aron , el c o yo te a ul l m uy rar o y se fu e ;
ya nu nc a v olv i a pr esen tars e. El s e or co n es ta ay uda , hi zo su
fies ta . Ve nd i u n os b orr e gos y c on el di n ero co mpr l o n ec esar io
para la co mid a. Di o d e co m er m u y bi en a tod os y es o q ue cre a n
qu e no i ba p od er c ump lir s u c ompr omis o. T odo le sa li m uy bi en .
A ho ra el s e or si emp re an da dic ie nd o : S! Los a ni mal es no s
enti end e n; as c om o nos otr os los p od em o s tamb i n en te nde r.
Aq u ter mi na el cu en to.
118
El bur ro, el palo y la mesa
In a xno, i n cu ahuitl, huan i n ah cope chtl i
119
acer ca y l e pr eg u nta: Me podra us ted dar trab aj o? L e r esp o nd e
el c arpi n te ro: S ! Yo ya iba a b usca r a u n a yu da nte , p er o c om o y a
llegas te y q ui er es trab ajar ; p u es ral e ! C o mi enza
in media ta men te. L e dij er o n lo q u e iba a hac er, s e se n t y emp ez
su ta rea.
As es ta ba tr aba ja nd o c u and o ll eg u n s eor exi gi e nd o u na
mes a q u e en car g. Dec a : Q ui er o mi mes a. E l vi e ji to le dic e :
V en ga us ted pasa do ma a na , y va a es ta r su mes a lis ta . El s e or
dice: Es t bi e n, r egr es o. L u eg o vi n o s u p ap m uy en ojad o y a
gri tos ex ig a la m es a: Q ui ero mi mes a, per o ya ! El vi ej ito l e dic e :
Por f av or v eng a a r ecog erla ma a na . El seo r se f u e m uy e n ojad o .
No sl o ten a es e trab aj o el v ieji to . Ten a tan to qu e n o l e
alca n zab a el tie mp o. Dic e el m uc h ac ho : No s vam os a ap ura r; y o
estoy f uerte y p ued o tr aba jar d ur o . No se pr eoc up e se or , v am os
a ter mi nar la m es a. S e ap ura e l muc h ac h o, h asta q u e ter mi na la
mes a. Pas toda l a n oc he tr aba ja nd o. Por la ma a na ya es t n
entr ega nd o la m esa . Aq u es t s u m esa , dice el m uc hac h o. Sa lv
al vi eji to. Si n o , has ta l o h abr a n go lpe ado . As lo hab a dic h o el
h omb re q u e qu er a la m esa .
A ho ra v er em os q u es t h aci e nd o el jo ven q u e ll eg a
Tlax cala . Ta mbi n a nd a b usc an do trab ajo y e n n in g n lad o l o
enc uen tra . C o ntin a s u cam i no y sal e u n s e o r d o nd e ha y u na
casa g ra nd e. Al l ten a a ni mal es . Este se o r e ra u n ca mp esi n o
qu e ten a m uc hos a ni mal es : b urr os , to ros , c o ne jos , bor re g os y
poll os . C u and o s e ac erc , v io qu e el se o r estaba e n el c ami n o y l e
estaba p ega nd o a un b urr o q u e ya n o q u era seg uir , y a no
ag ua ntaba la car ga . No l o ali m en ta ba n bien y ya n o te na f u er za .
Le d ic e el j ov en: Q u e l o q ui er e usted m atar ? D j el o . El s e or v e
con oj os d e co raj e al m uc hac h o y l e d ic e: Qu te i mp or ta! Q u
qui er es aq u ? S eor, y o s l o vi n e co n usted a v er si m e da trab aj o.
Dic e el s e or : De v erda d q ui er es tra bajar ? Res pond e: S! L e
dice: A l o m e jor er es de es os m uc hac h os qu e sl o vi e n en a ju gar .
120
Di zq ue q ui er en tr aba jar , p ero slo vi ene n a ju gar . C om o eso s q ue
ni si q ui era d ura n u na s e ma na . Est bi e n, si de v erdad q ui eres
trab aja r. P u es ral e, c o mi en za lu ego l u eg o. D ic e el j o ve n : Es t
bien gr acias . P er o d ej e al b urr o , ya n o l e peg ue.
Dic e el s e or: si ta n to q ui er es al bu rro te nl o, te l o regal o .
Ya n o q ui er o es te ma ldi to a n ima l l en to. Al m uc ha ch o s u pap le
hab a e nse ado cm o s e c uida u n an im a l, c m o s e a li me n ta p ara
qu e es t sa n o y c onten to . Lo al im e n t b ie n y n o tard e n q ue e l
ani ma l s e vi era bi e n .
C ua nd o el s eor v io al bu rro, d ij o: Epa le! A h or a e st m u y
boni to el a ni ma l. C mo l e hi zo este m u chac h o? E n v erdad q ue s
sabe c uid ar a l os a ni mal es. El se or se e n oj has ta s en t a e nvi dia
del m uc hac h o. No s e lo hu bi era re gal ad o . F ui un idi ota ig n ora n te.
Por q u l o h ice ? P er o ya se l o r eg al . P er o a h ora q u p u edo
hac er? El m uc ha ch o a h se q u ed tra baj a nd o.
A ho ra va m os a ve r al ms c hic o , al men or . S e fu e para
H ua ma ntla . Ll eg a u n b osq u e. A ll n o hab a ni u n p uebl o. E n
es os ti emp os casi nadi e vi va p or ah , s l o u n o q u e o tr o. El
mu ch ac ho s e d eca : Yo n o te ng o b u e na su er te . No te ng o n ada ,
aqu na di e da tra baj o, todo s tra baj an para e ll os mis mos . E ll os
mism os s e d an a bas to.
De rep en te es cuc h a a u na vi eji ta q ue gr i ta p idi e ndo a uxi li o:
Ay d e nm e, a y d en m e. Era u na vi ej ita q u e hab a ido al b osq u e a
lear y tr aa car ga nd o u n terci o e n su espal da . Y u n h o mbr e la
estaba g olp ea nd o c on u n la zo , q ue d i zq u e er a e l d ue o d e es as
ti erras . Y l e d ec a: P or q u te ll e vas m i l e a? Es m a . Por q u
te la ll evas? Deca l a vi e jita: Nec esi to a lgo de lea para coc i nar ,
ya es toy vi e ja y nadi e m e ay ud a; estoy sola e n la vid a. S lo l le vo
u n p oc o; n o l a p ue do cons eg ui r en otra parte . E n ese m om e n to
lleg el mu ch ac ho y le d ij o: Po r qu l e peg as? Acas o e s tuy a la
ti erra? D ic e: S! S ! Es m a. Res pon de el m uc h ac ho : A v er ,
mu s tra m e l os p ap el es; para q u e v ea do nd e c om ie n za y do nd e
121
termi n a su terr e n o. El h o mbr e n o l os tena . Y c m o habl as si ni
siqu ie ra ti e nes las escri turas? All emp eza ro n a g ri tar . El
mu ch ac ho le hi zo u n pl ei to gra nd e al h ombr e y ya d ej a l a vi ej ita
en p az.
El m uc h ac ho l e pr eg u n ta a la v ie ji ta d n de es t s u casa . La
vieji ta r espo nd e: H asta all , e n ese cerr o . Q u bru to, est
bastan te l ej os s u casi ta ! D ice el m uc ha c h o. No deja q u e l a v ieji ta
carg u e la l e a, l e dic e : Yo me l a ll ev o, yo te ng o m s fu er za . S e
fu er on y ll e gar on a s u casa .
Ya l a tra je has ta su cas a, y la d ej o . M e v oy , n ec esi to b usc ar
trab aj o. L e d ic e la vi eji ta: Q u da te a qu co nm ig o. P or aq u n o ha y
trab aj o. S i f uer as a Tla xcal a o a Pu eb l a q ui zs l o e nc o ntr aras ;
per o aq u dnd e l o v as a e nc on tra r? No te v ay as, s lo te vas a
perd er . Q u da te y ya v er e mos c o mo n os ma n ten em os. C om o e l
mu ch ac ho n o sab e dond e ir n i co n oc e la regi n , se q u eda . All
hac e s u v ida ay uda nd o a la vi eji ta . E n esos das ha ba e n el
bosq u e m uc h os an ima le s. Cu an do q u er an s e pod a n co me r u n
poll o , u n co n ej o, u n v en ad o, o c ua lq ui er otr o a nim al . Tam bi n se
daba c ual qu ier hi erb a s ol a. As pasa ba s u vid a c o n la vi ej ita.
Pasar on l os a os y u na n oc h e s o q u e a lg ui en l e d ec a qu e
reg res ara a s u casa . Ta mb i n as so ar o n sus h erm an os . C u an do
ama n eci le c o nt e l su e o a la vi ej ita y le dij o : M e v oy , me ll am a
mi pad re. Qu in s ab e par a q u ? A l o m ej or y a s e m uri , o q ui n
sabe qu l e ha ya pas ad o? S er m ej or q u e regr es e. M e d ue le q ue
n o ll ev o na da , n o te ng o di ne ro , n i otra co sa. T al v e z mis
h erm an os h ici er o n b u e n d in er o y yo na da. Ya , qu ! L e dic e l a
vieji ta : Esp era , esp er a u n p oc o , a h ori ta re gr es o. La vi e jita e ntr
a su casa y traj o u n pal o. M ira , ya es to y vie ja y no te ng o nada ,
sl o es te pa lo te ng o . T e l o r eg al o p orq u e m e has ay ud ad o d ura n te
estos a os . ra le! T en es te pal o . El m u chac h o ex cla ma : Y p ara
qu m e sir v e? C o n este pal o , te vas a ay udar si alg o te pasa e n el
cami n o; si a lg ui e n te persig u e. Mira l o qu e ha ce : L a v ie ji ta l e
122
dice: Pal o, p ga le d ur o a esa calab a za. La d estro za
com pl etam e nte . P er o n o hac e fal ta q u e l o ag arr es c on tus ma n os .
Slo di le: G olp ea , y te o be dec e. Es u n palo m gic o ! S e m ue v e
sol o, c omo si tuvi er a vida . Di ce el m uc h a ch o: S ! es v er dad q u e se
mu eve solo, grac ias . L a v ie ji ta le dic e : Qu e Di os te ac o mpa e e n
tu c ami n o.
A ho ra , v ea m os q u pas a c on el j o ve n q u e trab aja ba c o n el
seo r qu e ti en e a ni mal es . L e dic e: Sab e us ted, s o alg o . Q u
soas te ? S o q u e m e lla mab a m i pap . Q ui n s ab e par a q u ?
Ser m ej or q u e va ya a v er q u pasa ; y co n la a y uda d e Di os
qui zs regr eso . B u en o, m e v oy . Mi e ntr as, us ted d l e al tr aba jo
sol o. P er o no l lev o na da, ni di n er o, ni n ada, a qu n o m e di o us ted
nad a. Q ui n sab e q u ll evar n m is h er ma nos ? Tal v e z di nero o
tal v ez co mid a? Yo , s lo as vo y a entrar . Le di ce el se or :
Esp era . Esp er a u n p oc o, ya ve n go . E n tr a y tra e u na b olsa n e gra .
Le dic e: E l b urr o qu e ali m en tas te y c ui daste es tuy o. Ll v atel o y
ten esta b olsa . No ten g o otra c osa q u e darte . S l o es ta b ols a. El
mu ch ac ho pr eg u n ta : Para q u me sir v e es to ? L e dic e el s e or :
Slo dil e a l b urr o: Es cu pe b urr o. El b ur ro v a a esc upi r d en tr o d e
la b olsa y s u s ali va s e va a c on v ertir e n mo n edas de o ro . El s e or
le dic e: T e agr ad ezco q u e m e hay as e ns e ad o a ap rec iar l as cos as
y vivi r fel iz c o n lo q u e te ng o y te n er g usto por l a vida . Q u e ten gas
bu e n ca mi no . Se f u e el m uc ha ch o; c om o qu e n o cr e a es o q u e l e
hab a dic h o e l se or ac erca d e la b ols a. C m o v oy a creer q u e e l
burr o me va a d ar di n er o? Ll e ga a med i o ca mi n o, s e d eti en e y l e
dice: As no , esc up e. El b urr o es cu pi de n tr o de la b ols a y l a sal iva
se c on vir ti en m o ned as. El m uc hac h o e xcla ma : Es v erd ad! y se
reg res bi e n c on ten to No me en ga el s e or !
A ho ra , va mos a v er a l ma yor . El dic e al vieji to : An oc h e so
qu e m i pap m e b usc a. Cr e o q u e m e v oy a ir; v oy a re gr esar a
casa. Le d ic e el vi ej ito: No te ng o c on qu pagar te. El m uc hac h o l e
contes ta : Si n o ti ene di n er o, dj el o as n o ms , y a me v oy . El
123
vieji to l e dic e : Esp era , y o s l o q ue te v oy a dar ; en tra y r egr esa
con u na m esi ta; la m esi ta es t m altra ta da, s uc ia, ll e na de p olv o y
h oll n . L e di ce: Arr g lal a y l l va tela . El m uc hac h o la arr eg la
rpid o y l e q u eda m uy b oni ta. El m uc hac h o di ce : S ea es to qu e v oy
a llevar ; a l o m ejor mis h erm an os es t n ll ev a ndo d in er o o co sas
ms boni tas . E l v ieji to l e c ontes ta : Es ta m esi ta n o es c o m o
cua lq ui er o tra . Es m gic a! Mir a lo q u e hac e. Pri me ro , pi ens a de
qu c ol or q ui er es s u ma n tel; per o n o lo di gas . E l m uc hac h o
esc ogi e l col or r oj o. El v ie ji to di ce : M esa , pon e l ma ntel ; y la
mes a va p oni en do u n ma n tel ro j o. M ira cm o se va apa re ci en do !
A ho ra , pi e nsa q u c o mida q ui er es y qu fl or es qu ie res en el
centro d e l a mes a. A l mo m e nto, ap ar ec e n l a c omida y las fl or es.
Ex cla ma el m uc h ac ho : Q u es es to? C m o l o hac e? El vi eji to l e
contes ta : No s , as la c ons eg u , as te l a do y; p ara q u e n o dig as
qu e n o te di n ada . El m uc h ac ho l e agr ad ec e todo a l vi eji to y s e va .
Los tres m uc hac h os se v a n e nc o ntr a ndo e n el c ami n o; tod os
va n m uy c on te ntos . Cara mb a! Di ce el ms c hic o: C m o l o v oy a
creer? Q ue us ted es tam bi n estn r egr esa nd o. P or qu ? C m o
est es o? L e con testa u no: S o q u e nos llam aba n u es tr o pa p. L e
dice el otr o: Q u br bar o! Yo tam bi n s o lo mis mo . E n v erda d,
alg o pas y nos lla ma . V m on os rpid o. Ib an pla tic an do ; c mo
llegar on, q u hi ci ero n , y qu trab aj o ten an .
E n el ca mi n o s e e nc ontrar on a u nos h om br es q ue h ab an
perdi do u n bu rr o c om o el qu e tr aa u n o d e l os m uc hac h os. E ll os l e
dij eron a l m uc hac h o: El b urr o es n u es tr o. D e vu l v en os n ues tr o
burr o . El m uc hac h o l e resp ond e: S i es tuy o dnd e es t el pap el
qu e l o dic e? L e resp ond e n: No l o te n em os. Los h om bres s e
eno jar on y s e l e va n en cim a, p e ga nd o a l m uc hac h o. E l h er ma n o
qu e tra a el pa lo l o arr oj a a l su el o. D ic e : Pa lo , d al e a es e hombr e
qu e n o c ree lo q u e l e dec im os . El pal o s o lito va h asta el h om br e y
le da d ur o, y l o h ac e gri tar . H asta qu e conf ies a: Yo m e ro b a l
burr o y lo es cond . S e lo q ui t a mi padr e. Ya lo d eja e l pa lo y se
124
reg res a co n su d ue o . El m uc h ac ho l e di ce a su h er ma n o: D nd e
cons eg uis te este p al o? M e lo r ega lar on, c on esto m e pa gar o n
dond e tra baj aba . R eg res a n mu y co n ten to s.
Lle gar on a s u cas a; n o h ay n adi e, n o a pare ce su pap . S u
pap estaba m uy enf er mo, estu vo m uy grav e . Q ui n sa be c m o,
per o se ali vi ; y a hor a es t bi en . Ell os le gr itan : P ap . D nd e
est us ted? El l es r esp ondi : Aq u es toy , aq u es toy hi j os. Estaba
en u n rb ol , se b aja , los sa l uda y l os abra za . L es pla tica c o mo
tu v o su e nf er medad ; lleg a estar m uy grav e ; cre a q ue s e iba a
mor ir y p or es o los b usca ba. Ell os , a s u vez, l e co n tab a n c om o
soar o n qu e l es l la mab a.
Dic e el s eor : Qu b u en o q u e ya estn aqu ! Q u h ici er o n
por a h , d n de and aba n? Q u tra j er on ? El ms g ra nd e le d ij o:
Mi ra p ap . Yo traj e u na m esa . El m edi an o l e d ic e: Yo tr aj e u n
burr o . Y el m e n or dic e : Yo tr aj e u n p al o . C o m o su p ap n o sab a
lo q u e hac an esas c os as, pr im er o s e ri y lu e go s e en o j . L e dic e
al ma y or: Q u va mos a h ac er c on es ta m esa? Es ta p orq u era ,
mejor la h ubi er as h ec h o a qu y q ui zs has ta me j or. S l o esto
ga nas te? M ej or n o h ub ieras id o . M e jor h ubi eras h ec h o esa c osa
aqu y n o h ub ieras id o has ta q ui n s abe d o nd e. E l m uc hac h o
resp ond e: No se e noje Pap . Me j or, pi e nse d e q u co lor q u ier e
us ted e l m a ntel ; p er o n o l o di ga . El se or esc ogi el co lor
amar ill o. El mu ch ac ho dic e: Mesa, po n te u n m an tel d el c ol or q u e
esc ogi mi pap . La mes a emp ie za a pon ers e un m an tel d e co lor
amar ill o. Mi re c m o va a par eci end o! A ho ra p ie ns e us ted, q u
com ida l e g us tar a y q u fl or es q ui er e q u e te nga l a m esa . L u eg o
lu eg o apa rec en las fl or es y la co mid a. C aram ba! El se or no cr e a
lo q u e vea. Q u es e sto? C mo lo hac e? E l m uc ha ch o le
resp ond e: No lo s . As m e la di er o n y a s se la es toy da nd o, p ara
qu e n o di ga q ue n o le traj e na da. El s e or l e agr ad ec e al h ij o y l e
dice: Yo qu e cr ea q ue la m esa e ra c om o c ua lq ui era . El j ov en l e
exp lica : M e la r eg al u n carpi n ter o p orq u e tra baj co n l.
125
Le p re g un ta al o tr o: Y t Q u traj iste? R esp on de: Yo tra je
u n b urr o Y q u va m os a hac er c o n e l burr o? Ni siq ui era es t
lej os el bos q ue; aq u ten em os tod o; has ta la mad era , tod o. D ice el
hij o : P er o es te b urr o n o es u n b urr o c ua l qui er a c om o los o tr os q u e
sl o c arg an . Mir e lo q u e n os va a da r ! E nto nc es za z! s aca la
bols a y la e xtie nd e; la pon e e n e l h ocic o del b urr o y l e dic e: Bu rro ,
esc up e. El bu rro esc up i y s u sali va s e co nvi rti en m o n edas d e
or o. Es t bi e n c on tento el s e or. Ay Di os! Q u hici er o n pa ra q u e
les di era n tod o es to?
A ho ra el p ap le preg u nta al m enor : Y t Qu tra jis te? Yo
tra je u n pal o. M ir e! L e co n testa el s e or : Q u vam os a hac er c on
el p al o? Aq u te n em os u n mon tn de m a dera par a q u q u er em os
es o? A ho ra va us te d a v er l o qu e h ac e. El m uc hac h o ve q ue a lo
lej os v ie n e u n co y ote ha mbri e nto q u e vie n e a r ob ars e alg u n os
poll os . El mu ch ac ho a rro ja el pal o al su el o. L e dic e: P al o, da le al
coy ote . As l o d ic e y as sal e el pal o vol and o ha cia el c oy o te , y l o
hac e h uir . C on todas es tas co sas, el b ur r o, e l pa lo y la m esa ; ell os
se ay uda ro n par a p asar la vi da m uy bi en , f eli ces , y n ada l es f al t.
Aq u ter mi na este c uen to.
126
El mu ch acho que desaparec i y reapareci en
Covado nga
In piltontl i tlen opol i hua n o cuel on ez umpa C ovadon ga
127
en el b osq u e. C omo ya n o me alca n z a ll en la c i udad c re q u e se
hab a r egres ad o a la ca sa. D nd e ir a? P asar o n l os d as y e l
mu ch ac ho n o ap are ca . El se or pr e gu n taba en todas p artes si acas o
hab a n vi sto a s u hij o. D e n ue vo f u e a l lug ar d o nde h aba vis to la
ti en da. Cu an do ll eg s e l lev u n a sorpr esa Cara mb a! Ya n o es t l a
ti en da. Ya n o s e v e. D esap ar eci .
El se or y s u esp osa s e en tr isteci er o n p orqu e n o apar ec e s u
hij o. A ll en la ci uda d u n s e or esc uc h lo q u e hab a pasad o. E l
seor l e a cons ej al p ap c m o pr oc eder an te es te pr obl e ma. L e
preg u n t: D nd e m and aste a tu hi jo ? E l resp o nd e: Ma nd a m i hi jo
a comprar c o mida en u na ti en da q u e e stab a all e n e l bos q ue . L e
dice el s e or: Es q ue sa n o es u na tiend a no rma l.
Le dic e: Es q u e esa ti enda es d e l a s qu e apar ec e n y
desap ar ecen ; tu hij o s e q ued ad en tr o . C om o es t es o? pre g u nta el
pap. E l otr o s e o r l e c on tes ta: Es a e s u na ti e nda q u e ap ar ec e y
desap ar ece, y q ui e n en tra e n el la y a n o sale . A h ora has ta q u e pas e
u n a o se va apar ec er d e n u ev o. E l pap preg u n ta : Q u p u ed o hac er
para v er a mi hij o d e n u ev o? Le d ice el se or : S i l o q ui eres v er de
n uev o, v e d e ntro d e u n a o a esa ti e n da e n el mis m o da qu e l o
envi aste, y esp eras a qu e apa rezc a l a ti e nda . As l o har c on test e l
pap de l m uc hac h o.
Ya p as el a o y el mis m o da y a la mi s ma h or a el p ap s e
pres enta e n l a tiend a. S e fij a bi en y a ll ad e ntro es t s u hij o . L e
dij eron : Si lo sac as, es i mportan te qu e n o vay as a v ol tear ; ti en es q ue
sacarl o de r ev ers a. L o ag arras d e dond e sea, y a sea d e su ca bell o o
de l a m an o , d e s u pi e o d e d o nd e se a. P er o no lo su el tes, y vas a ir
jal nd ol o hac ia atr s. V as a v er q u e as lo vas a p od er sac ar . As l o
hi zo el s e or . S e m eti y f u e sa ca nd o a s u hi j o.
E ntr a la ti en da, y tom del c ab ell o a su hi j o; no l o sol t y
emp ez a c ami na r hac ia atrs . El se or tena c errad os s us oj os ; a l
salir los a bri . El m uc hac h o exc la ma: Qu le pas a P ap? P or q u
me j al o nea? Pri m er o m e ma nda y ah or a me sa ca a ja lo n es. Q u
128
ti en e? L e c on testa a su h ij o: Na da, Na da me pas a. Ya v m o nos a
casa.
El m uc hac h o n o sa ba qu es tab a pasa nd o; ni s iq ui era s e
hab a dad o c u enta q ue ha ba tra nsc ur rido u n a o. El s l o se n ta
com o q u e hu bi era p asad o u n a h ora . L u eg o d e sali r de l a ti e nda , s e
fu er on a cas a. Al ll ega r el s e or dic e: Lo saqu ; tra j e a mi h ij o.
Ya en s u casa , l e e xpli c a s u hij o l o q u e hab a pas ad o. A ho ra l sab e
qu e hay casas c on mag ia o e nc a ntami e n to . El p or qu n o l o s ; p er o
es b u e no s ab er q u e ha y otr os m u ndos y dim e nsi o nes . Su ce de q ue a
vec es , v em os c ue vas o casas en l os c err os, e n los q u e h ay g e nte q u e
est divi rti nd os e e n u na fi es ta, pa re ce tod o n or mal ; per o n o es
cier to. El l uga r es t enca n tad o.
Otr as v ec es, se pu ed e ver u n m ercad o o u na c asa e n la qu e
est n d e fi es ta . Si e ntram os y e mpe zam os a disfr u tar de la fi esta y
estam os m uy co n ten tos, n o va mos a s entir q u e ha ya tra nsc ur rid o
mu ch o ti emp o q ui zs si ntam os q ue h an pasad o s l o vari as h oras o
qui zs va ri os da s all ad entro ; p er o al s alir n os dar e mos c ue n ta qu e
ha n pasad o va ri os das o a o s aqu e n nu es tro mu nd o. Tal par ec e
qu e en es os mu nd os o di m en si on es el ti emp o va ms l e nto q u e e n e l
n ues tr o. No s c m o es t esto ; per o m u chas p ers on as dic en q u e as
suc ed e a vec es .
El m uc hac h o ya c rec i ; s e cas y tu vo sus hi jos . Y c ua nd o
iba al b os qu e y vea la ti e nda l es ad v er ta a los d ems : No e ntr e n
all ; ni m a nden a n adi e all ; p orq u e s e va n a p erd er a s us hi jos .
Aq u ter mi na el cu e n to .
129
El seor que no quer a pone r ofren da
In tlacatzintli tl en a mo o quin equ ia tla manaz
130
col ga nd o. As pas tod o es e da y toda la n oc h e. C om o n o p od a
sol tars e, as s e q ue d c olg a nd o.
Al si g ui ente d a es cu ch q u e p or a h ib an p asa nd o m uc has
pers onas , y dice : l es voy a gri tar y l es v oy a decir q u e m e ay ud e n.
B usca y b usca per o n o v e a n adi e. Esc uc hab a c om o q u e v ena n
per o n o v e a a n adi e. O tr a v ez ta mbi n as se esc uc ha y el se or
esp era v er a alg u na p ers on a, per o n adi e ap ar ec e. E l s e or cr ey
qu e p asar a n p or dond e es tab a y l e ay udar a n. S e g olp e la
cab eza, estaba m u y d b il y n o pu do zaf ar se.
Dic e: ah or a c mo le v oy a hac er , c m o r egr esa r ? A q ui n
le voy a gr itar? Esc uc h a d e n ue v o qu e vi en e m uc ha g en te
subi end o y pl atica nd o. Se pr eg u nta: qu i n es s er n , qu i n es
ser n? Ah or a s l os v e a l o le j os, a h va n p asa nd o todos l os
difu n tos, ah va n s u bi en do las s e o ras y l os se or es , tod os va n
carga nd o u n ay ate ll e n o d e fr uta s. Va n c om ie nd o v an pla tic and o y
va n r iend o m uy c onten tos .
Lu eg o v io ms a tr s y v e q u e a h v an s us padr es q u e v ie n e
rec og iend o las s obr as q ue tir an o tr os difu n tos . S l o r ec og e n las
sobr as q ue enc u en tr an tir adas . No ll ev an nad a. Otr os l le va n en
su ma n o u n a vela; l leva n fr uta y se va n rie ndo . P er o sus pad res
n o lleva n n ada , ah v a n tris tes y sl o rec og e n las sob ras de l o q ue
tira n otr os dif u ntos .
C ua nd o y a tod os h an pasa do e mpi eza a a ma n ece r. A ll
tempr an o pas aba u n j ov e n q u e h aba id o a tra er p un tas d e pi n o
secas par a el ba o de v ap or. Vi o al se o r colg ado en el rb ol y l e
ay ud a ba jar . C ua nd o ya e st a baj o d ice a h ora s c re o . A h ora
creo qu e vi e n en l os d ifu n tos. S es ve rd ad q u e vi en e n . Vi e ne n a
com er en l a f ies ta d e d if un tos.
Al sig ui en te a o p uso un a ofr e nda con m uc ha fru ta y se f ue
n ueva men te al bos q ue a v er e l paso d e l os dif un tos. Nu eva m e nte
ve a m uc h os c omo va n ri en do , pl atica n do y c omi e nd o s u fr u ta .
131
A ho ra s vi o a s us pad res q ue ah va n b i e n co n ten tos c om ie nd o s u
fru ta y ll ev a l o q u e l es p usi er on e n l a ofr enda .
Ya n o and a n rec og ie nd o las s obras q u e otr os tir an . A h ora el
seo r a nda dic ie nd o qu e s es verdad q u e v ie n e n l os dif u ntos e n
su fi esta. Vi e n en a pr o bar l os pla til los qu e se l es pr epa ra n y se
los ll ev an a s u m un do . As s e va n ca mi na nd o c o n te n tos.
Aq u ter mi na este c ue n to.
132
El Grillo y el Co yote
Chapulin hu an Co yotl
133
No lejos d e a h estaba u n a b arra nc a y dij o el Co y ote: S i
qui er es , va m os a bri nca r aq u t y y o. C m o n o! d ij o el Gr ill o; v e
por d ela n te, v oy a br inc ar ; sg u em e . B rinc el C oy ote ; pe ro el
Grill o s e a gar r de s u co la y se imp uls y fu e a ca er ms lejos q ue
el C oy ote. L u eg o dij o : Yo te su per y dices q u e ere s el ms
pod er oso. E l C oy ote n o ace pt pe rde r. El Grill o se e no j y di j o:
Es to n o se va a qu ed ar as , n os va mos a v er o tra v ez c o n
n ues tr os co mpa er os y p el ear emos . Est bi e n, c om o t qu ie ras!
El Gri ll o f ue a l la mar a otr os ins ec to s: a las a visp as y o tr os
ins ec tos m s, tod os el los m u y p eq u e os; j u nt tamb i n a las
h orm igas , a las ab ej as, a las m osc as y o tros i nse ctos sim ilar es .
El Gr ill o l es dij o: R e n ans e c on mi go , a yd e n me , el C oy o te
pis s ob re mi casa , la de str u y y n o q ui ere r epa rarl a. Dic e q u e es
gra nd e y f u er te y s l o s e r e de m . As fu e c m o el Gril lo r eu ni
mu ch os i ns ectos .
E n otra p ar te el C oy o te ta mbi n ll am a m uc hos an ima le s
gra nd es. E nc on tr a u n as no , a otros c oy o tes , a tor os , ta mbi n
encon tr a u n v en ad o y a u n zorr ill o . Y dijo : Re na ns e c o nmi g o.
El Z orri ll o dij o: P ara q u q ui er es q u e n os r eu n am os c o ntig o? L es
dij o: Q ui ero pe le ar c o n tra o tros a ni mal es. El Z orril lo dij o :
Djam el os a m solo. Dij o el Coy ote: Es t bi en , co n tig o n o teng o
mi edo.
El Co yote f u e fren te a l Gril lo y l e d ij o: Ya es hora q ue
pel eem os , nos v em os all p or l os lla n os de Xax alpa n . V er em os
qui en g an a. Al l esp ra me con tu s comp a er os. No tard m uch o y
vi no el C oy ote c o n s us c om pa e ros .
All estaba n c o mi e nd o c ua nd o esc uc har on q u e el G rill o ya
llam aba a s us c omp a er os y l es d eca : Le v nte ns e, ya l le g e l
C oy ote co n q ui e n p el ear emos ; s e le va n taro n y s e e nfr e ntaro n al
C oy ote .
All el C oy ote c om e n z a tira r go lpe s al Gril lo ; pe ro ste
bri ncab a y el C oy o te n o p oda alc an zar lo . E l Co y ote di jo : A h ora
134
pel ear emos ac om pa ad os de n ues tr os co mpa er os. Vam os a
pel ear ! As v in ie ron a e nc ontrars e y p el ear o n. E l Z orr ill o tod o l o
ve a desd e l ej os y vi o q u e v en a n los i ns ectos , es os q ue p ica n.
Em pezaron a pic ar a l os a ni mal es c omp a eros d el Co y ote.
Lu eg o le gri t el C oy o te, le gr it a l Z o rrill o, l e di jo : V e n
ay den m e q ue m e es t n ma ta nd o. V am os c omp a er os ! V am os a
ay udar al C oy o te, ya l o es t n mata nd o . As el Zo rrill o c o n sus
ami gos f u er on a a yu dar a l Coyo te; p er o los c om pa e ros de l Gri ll o
les c ay er on enci ma y l os pi car o n. Si gu i er on vi ni e nd o m s y ms
ins ec tos so br e l os a mi gos d el C oy ote y picar on p or todos lad os a
los g ra nd es a ni mal es. E mp e zar o n a hu ir y e l Co yo te s e q ue d
sol o.
El Co y ote ya n o ag u an t ms y gri t: Ya! Ya ! D j en m e,
perd . Me g an aste y eso q u e er es ta n pe qu e o. S , te v oy a
repa rar tu c asa . El Gri ll o di jo : R ep ar a mi cas a, P er o ya! El
C oy ote tom excr em e nto s ec o d e tor o, qu e estaba por a h y r epar
la casa d el Gri ll o. Cu a ndo h ub o ter mi nad o , el Gr ill o dij o : Ya
viste? Qu g an aste c ua nd o m e re tas te ? A hor a am mo n os c om o
Dios m and a y q ue s e term i ne tod o esto; y v am os fr e n te a D ios
para q ue no s b endi ga .
135
Glosario
acoc oxoc hitl : fl or de da lia .
ana hua tl : a nill o
caltla nema coya n: ti en da
cozol: esp eci e d e ca nas to qu e s e c u el ga d el tec h o y s irv e de c u na
para u n ni o
coztic teoc uitla : or o
cuetlax coapa n: as s e den o mi nab a el l ug ar d o nd e h oy e st l a
ciud ad de P u ebl a
ixq uic hc a: h asta
iztac teoc ui tla tl : pla ta
Nec hic otoc Tlal ma m eh: Es ta dos Unid os
telul-li : m o ntn
teq ui huaq ueh: j ue ces , a utor idad es
tla htol-l o: l ey e nda , h istori a
topil : a u torid ade s c on u n bas tn d e ma n do, p oli ca
xoc hi cual-l i: fr uta
yec e: p er o
ce: u no
om e: d os
yey: tres
na hui : c ua tr o
mac uil : ci nc o
chic uacen: s eis
chic ome: si ete
chic uey : oc h o
chic nahui : n u ev e
ma tlac tli : di e z
ma tlac tli hua n ce: onc e
ma tlac tli hua n ome: do ce
ma tlac tli hua n y ey : tr ec e
ma tlac tli hua n na hui : ca to rce
cax tol: q ui nc e
cax tol hua n ce: di ecis is
cax tol hua n om e: di ecisi ete
cax tol hua n y ey : d ie ci och o
cax tol hua n nahui : di eci n u ev e
cem poal: v ei n te
mac uil p oal : 5 x 20 = 10 0
ontzon hua n ma tl acp oal = om e- tzontli- hua n- ma tl actli- poal-l :
(2 x 4 00) + (10 x 2 0) = 100 0
136