Está en la página 1de 10

"Ficcionescubanasdelosltimosaos:elproblemadelaliteraturapoltica,enAnke

BirkenmaieryRobertoGonzlezEchevarra[Coordinadores].Cuba:Unsiglodeliteratura[1902
2002].Madrid,EditorialColibr,2004.

Voyapartirdealgunashiptesisprovisorias;nosonpremisasquequieranborrarla
opacidaddelpresentesinoproblemasparaunposibledebate.Laprimerahiptesisesqueno
habradiferenciassignificativas,ymenosunaoposicin,entreloquesellama"laliteraturacubana
deadentro"y"ladeafuera".Creoquehoy,casicerradoelciclodelasindustriasculturales
nacionalesenAmricalatina,lasdiferenciasentreescritoresyescriturasestaranms
determinadaspordndepublicanensuspasesoenEspaaynodndeviven.Lasdiferencias
podranserefectosdelacirculacinglobalonodesustextos:efectosdelectura.

Creoentoncesquepuedehablarsedeunaliteraturacubana,queincluyetantoala
disporacomoalaproducidaenCuba.Esms,yestaesotrahiptesisprovisoria,creoquese
podrahablarhoydeunaliteraturalatinoamericanaparadojalmentediasprica,nosolamentepor
susterritoriosysujetos,sinoporsusmodosdecirculacinydelectura.Esaposicindiaspricase
leentidamenteenlaliteraturalatinoamericanaapartirdelmismoacontecimientopoltico,la
cadadelaUninSovitica,quemarcaelfindelaguerrafrayabredosprocesos:laimplantacin
del"regimenespecial"enCuba,yeltriunfodelaglobalizacinneoliberalenelrestode
Latinoamrica.Elmundosetransformayaparecennuevasformasdedivisininternacionaldel
trabajo,incluidalaliteratura.Hablodehiptesisyparadojasydeprocesosaparentemente
contrariosdesdeelpuntodevistapolticoquepuedenproducirefectoscomparables:Cuba,conla
cadadelaUninSovitica,comienzaadependertantodelosextranjeros,delosdlaresydela
industriadellibroespaolcomoelrestodeLatinoamrica.

Ynosolamentecambiaelmundosinotambinlosimaginarios,lasformasdelos
imaginarios.Aunquemuchasescriturassiguenusandolosgnerosclsicosdelatradicinliteraria
(siguendiferenciandoformasnacionalesocosmopolitas,formasdelrealismoodelavanguardia,
dela"literaturapura"ola"literaturasocial",ysiguendiferenciandorealidadhistricayficcin),
despusde1990aparecenntidamente,enlaliteraturacubanayenelrestodeAmricalatina,
otrosterritoriosysujetos,otrastemporalidadesyconfiguracionesnarrativas:"otrosmundos"que
noreconocenlasformasydivisionestradicionales.Estasescriturasquellamaradelpresente
conviven,sinembargo,con"lasanteriores":todasestnpresentes,funcionandosincrnicamente
comoenunaExposicinUniversalquequisieracontarlahistoriadelaliteraturalatinoamericana.

Enlas"escriturasdelpresente"yensus"otrosmundos"sedesdibujalaliteraturarural
latinoamericanaquetodavapodaleerseenlosaos60y70(yqueenmuchoscasosfueelsitio
delosrelatosdeidentidadnacional:unaLatinoamricarural),yapareceunaliteraturaurbana
cargadadedroga,desexo,dedelito,demiseriaydeviolencia.LaHabana,Mxico,Bogot,
Caracas,Santiago,LimaoBuenosAiressonprotagonistascentralesporqueaparecenmuchas
vecesenlosttulosmismosdelasficciones.Lasciudadeslatinoamericanasdelaliteraturason
territoriosdemezclaydevrtigo,yalavezmapasquemarcantrayectosprecisos.Esasciudades
tienenensuinteriorreas,zonas,barrios,habitaciones,baresyotrosespaciosquefuncionan
comoislas,entrefragmentosyruinas.Porellossemuevenciertossujetos.Elnombredelaciudad

puedellegaravaciarse(comopuedenvaciarselossujetos)ydesaparecer,yentonceselmapa,el
miedoyelvrtigoeseldecualquierciudadlatinoamericanaoeldeunaciudad".Loquedael
ttuloalasficciones,ahora,eslazonainterior,recortada,delaciudad:Lavilla(2001,CsarAira,
Argentina),Laazotea(2001,FernandaTras,Uruguay),elSalndeBelleza(1993,MarioBellatin,
Mxico),laCidadedeDeus(1997,PauloLins,Brasil).Enesaislaoespacioexterior/interior
respectodelaciudadsemueveun"otromundoconreglas,leyesysujetosespecficos.

Estaficcinespacialnosllevaraapensarquelaliteraturayanoesmanifestacinde
identidadnacionalyterritorial,porquehoycualquierciudadlatinoamericanaesthechade
ciudadesinternas,deislasodefragmentosdeciudades.Setratadeunaformadeterritorializacin
queeselsitioyelescenariodeotrassubjetividadesoidentidadesydeotraspolticas.

Enlasescriturasdelpresenteseapaganlasvocesdeloscaudillosylosdictadoresliterarios,
lasvocesdelossujetosnicoso'uno',representativosdeestadosynaciones,ytambinseapagan
lasvocesdelossujetospueblooclasesocial.Yconesasvocesyrepresentacionessedesvanecela
experimentacintemporalynarrativa,dominanteentrelosaos50y70.Lasquepuedenorse
ntidamenteenelpresentesonlasvocesdesesperadasyviolentasdelosmiserables(comoen
PedroJuanGutirrez,ElReydeLaHabana,1999),asesinosyposedos(MarioMendoza,Relatode
unasesinoySatans,2001y2002),enfermosylocos(enMarioBellatin,DiamelaEltit,Daniel
Mella),monstruosyfreaks(enHoracioCastellanosMoya,CarlosLiscano),incestuosos(Diamela
Eltit,FernandaTras).1

Enformasqueparecenmssimplesytradicionalesporqueligantcnicasdemedios
diferentes(ligan,entreotras,lasformasdenarrarlosngulos,lastemporalidadesyvelocidades
delaTV,delperiodismo,deldocumentalismoydelmelodrama)emergemuchasvecesuntipode
subjetividadquehaatravesadounafrontera.Yaellamevoyareferirporqueesfrecuenteenla
literaturacubana.Lospersonajesdelasficciones(olosquelanarracinmultiplica,fractura,vaca)
sedefinenporsucondicindiasprica:porsuposicinexteriorinteriordelaciudad,lanacin,la
sociedad,eltrabajo,laleyolarazn.Estnafuerayadentroalmismotiempo:afuerayatrapados
simblicamenteenesasesferas.Ysuperponenloprivadoylopblicoenunaoscilacindonde
instalanafectosypasiones.Avecessonextranjeros,avecesdesechossocialesanimalizados,a
vecesestnsimplementefueradelaley,delasociedadyeltrabajo.

Esasubjetividadpodradefinirsetambinporsucondicindiaspricadelanarracin,por
asdecirlo.Eslasubjetividadcentral(puedefragmentarseyabarcarmuchospersonajes,puede
dividirseodispersarseenposicionesdiferentes)peromuchasvecesnotieneelyo;estnarradao
construidadesdeafuera,porunaposicin"externainterna"aella.Escomosilaliteratura
latinoamericanadelpresente(comosilaliteraturacubana)instalaraenunterritorioisladela
superficieurbanaunexteriorinteriorsocial(yverbalynarrativo)pararegistraralgoascomola
desaparicinolanaturalizacindelasociedad:lossujetosseencuentranatrapadosenuna
estructurasocialquenopuedecambiarseniprogresar,enunasituacin"naturalydada".Yla
narracinmismaponeenescenaestasituacinydespusgirasobresmisma,indefinidamenteo
hasta"elfin",paratratardeborrarelsentido.Unsentidoqueinsisteenregistrarunaintrusindel
"estadodenaturaleza"enlohumanoysocial,porqueesassingularidadesdiaspricasmuestranun
principiodeindividuacindondeconvivenelfondobiolgicodelaespecie,losrasgos
preindividualesylosrasgospblicos.2

Enesosterritoriosysujetos(yenestasociedadnaturalizada)habraotratemporalidad
histricayporlotantootratemporalidadliterariayotranarracin.Lahistoricidaddeciertas

escriturasdelpresentenoesladelaclsicanovelahistricateorizadaporLukcs(cuyos
personajestpicosrepresentabanlasclasesyfuerzassocialesypolticasenmediodelosconflictos
clavesdeunapoca),nitampocolatemporalidaddelasnovelasdelos'60y'70ydelBoom,cuyas
historiasenciclopdicasymticasintentabanrepresentarlahistoriadealgunanacin
latinoamericana.Lashistoriasnacionalescaractersticasdelosclsicosseborranparadarpasoa
unasuertedecrnicadeunpresentepuro(conimgenesdediferentesvelocidades),sinfuturo,
quesevuelvealpasadoenformadememoriayduelo(comoenLavirgendelossicariosde
FernandoVallejo,oBocadelobodeSergioChejfec,yenmuchostextoscubanos).

Enlacrnicadelpresentesedesdibujalanocindeficcindelosclsicos
latinoamericanos,definidaporunarelacinespecficaentrelahistoriaylaliteratura.Eldoble
vnculoproducaunanarracinquetrazabafronterasntidasentrelohistricocomo"real"ylo
literariocomofbula,smbolo,mito,alegora,opurasubjetividad,yproducaunatensinentre
losdos:laficcinconsistaenesatensin(comoenHistoriadeMaytadeMarioVargasLlosa
[1984],oElmandatodeJuanPabloFeinmann[2000]).

Lacategoraactualdeficcin,quetodavanoesttotalmentedefinida,seseparadeesa
historiaydeesatensin,seponeenpresenteyenpresenciadelaimagen,yproducetodoel
tiempooperacionesdedesdiferenciacin.Practicaunanegacinsistemticadefronteras:mezcla
gneros,mezclaculturaaltaypopular,mezclalofantsticoylorealistaytrata,precisamente,de
desdiferenciarlarealidaddelaficcin,yesaesunadesuspolticas:todoesrealidad.Una
realidadquenoesladelpensamientoempirista,correspondientealsujetocentradodel
racionalismo,sinountejidodepalabraseimgenesdediferentesvelocidades,interiores
exterioresalsujeto,producidasporlosmedios,lastecnologasylaciencia.Unarealidadqueno
quiereser"representada"sino"reproducida",ounarealidadalaquecorrespondeotracategora
derepresentacin.Laficcinabsorbe(oexhibe,otravez,comoenunaexposicinuniversal)los
realismossociales,mgicos,lossurrealismosylosnaturalismos.Enlaficcionalizacindelo
documentalyenladocumentalizacindelaficcindelpresente(todoestvistoyhasta
fotografiado,cualquieraseaelmaterial),nosesabeavecessilospersonajessonrealesono,sila
historiaocurriono,silostextossonensayosonovelasobiografasograbacionesodiarios(en
ArgentinaenLesca,elfascistairreductibledeJorgeAss[2000],enLacancindelasciudadesde
MatildeSnchez[1999],enEldiariodelosAlpesdeCsarAira[2002],enLosaos90deDaniel
Link[2001]).Loshiperrealismos,naturalismosysurrealismosdelpresente,todosfundidosenesa
ficcindesdiferenciadora,sedistancianabiertamentedeciertaficcinclsicaymoderna.

EstosrasgosdelasescriturasdelpresenteenAmricalatinaseranestticosypolticosal
mismotiempo.PorqueotrahiptesisparadojalparaelcasodeCubaesquelacrisisy
reformulacindelopoltico(ydelaspolticastradicionalesyhastadelossistemaspolticosylos
Estados)queacompaaenAmricalatinaalosprocesosculturalesdelosltimosaos,sera
tambinunacrisisyreformulacindelarelacinentreliteraturaypoltica,desuformade
relacin.Cambiaralarelacindelaliteraturalatinoamericanaconlapolticaenelsentido
nacional,social,ideolgico,partidario,propiadelatradicindelosclsicos.Enlastemporalidades,
territoriosyficcionesdemuchasescriturasdelpresenteyanoseenfrentaranclasessocialesni
partidosnacionalesporquesussujetosseranentidadesidentidadesexternasinternas,
diaspricas,enrelacinconesasdivisionesyesasesferas.Estaranadentroafueradelasociedady
delopolticoentantocampodelaleyyelpoder.3Yporesosecargarandeunapoliticidadque,
comolacategoradeficcin,noesttotalmentedefinidaporqueseencuentradesdiferenciada.
Esassubjetividadescrticasdesplegaranunaconstelacindeprcticasquesonynosonpolticas
(quesonotraspolticasoquedisuelvenlosrdenespolticos):las"polticas"delaproducciny/o

destruccindelavida,delsexo,delasenfermedades,laspolticasdelosafectos(delmiedoyel
terror,entreotros),ylaspolticasdelascreencias(delbienyelmal).

Enesesentidopodradecirse(comootrahiptesisprovisoria)quemuchasdelasescrituras
delpresentesonambivalentesencuantoalasposicionespolticasoideolgicas(enelsentido
clsicoinstitucional,nacionalestatal,social,declase)porquenoreconocenlasdivisionesy
representacionesideolgicasquegeneranesasesferas:seponenadentroyafueradeellaspara
mostrar,desdeabajoporasdecirlo,desdeelsubsuelo(peroesunabajoquehabitalasuperficie),
lacrisisdelasubdivisindelaexperienciahumana.Poresoseranparadojalesopodranleersede
variasmaneras.Estasescriturasmostraranlapluralidadde"polticas"queaparecencuandose
borranlasesferaspolticasinstitucionalesylasideologasqueconllevan.Ocuandosussujetos
diaspricosycrticosseponenalavezafuerayadentro,enelsubsuelosuperficiedelasociedad
naturalizada,enunfondo"natural"compartidoportodosyporendedesdiferenciante.

2
YaquesdondecreoquelaliteraturacubanapuedeserinterrogadaporqueCubaparece
ser,polticamente,laexcepcinenelcontinenteamericano,peroliterariamentenoloes:las
"nuevas"polticasliterariasdefusin,ambivalenciaeinmanenciadelossujetosfueradela
sociedadosinmundo,aparecenclaramenteenlasficcionescubanasdelpresente.Eslaposiciny
situacindeCubalaquepolitizaralostextosdeotromodo,losharaleercomoliteraturapoltica
enelsentidodelosbordes,lmitesoesferas:comoaceptacinorechazodelordennacional,
social,yestatal.Cuandolosescritoresmismosdicenquenoescribenliteraturapoltica,comolo
hacePedroJuanGutirrez4ymuchosotros,serefierenaesesentidode"literaturapoltica",pero
sustextospuedenleersecomoinmanentementeyambiguamentepolticos.Cubaplanteara
entoncesunproblemademodosyposicionesdelectura(ynosolounproblemadenuevas
escrituras):laliteraturacubana(queincluiratantoaladisporacomoalaescritaenCuba)
seguiraelprocesogeneraldepolitizacininmanenteydesdiferenciada(yambivalenteenrelacin
conlasesferasnacionalesyestatales)delasotrasliteraturaslatinoamericanasdelpresente,pero
leaadiraotromododepolitizacinporsuexcepcinnacional,porsuregimennicoenAmrica
latina.Eseotromodotomaralaformaexplcitaenfavoroencontradelregimenodelsocialismo.
Elefectodelecturaconsistiraenlasuperposicinparadojaldelasdostemporalidadespolticas,y
estadoblepoliticidaddefiniratambinciertosrasgosdelasescriturasdelpresenteenelrestode
Amricalatina.

Muchadelaliteraturacubanadelosltimosaosgiraraalrededordeunrelatoque
relacionalosqueestnenCuba(ensusterritoriosyensusciudadesinteriores,comolasdelresto
delaliteraturalatinoamericanadelpresente:ensuszonas,barrios,islas,azoteas,subsuelos)5con
losquellegandelexteriordelanacinysevan,yconlosquesefueronparanovolver.Lossujetos
deadentrodelanacin(quesonelcentrodelanarracin,quehablanosonnarradosporun
narradorinternoexterno)habranperdido,porasdecirlo,lasociedadomantendranunarelacin
externainternaconella:sonvendedoresenlugarespblicos,ovagabundos,oeremitas,o
participandeunasociedadpuramentesexual,religiosaoliteraria.Ysesituaran(internamente
externamente)enrelacinconlaley,porqueson(osecreequeson,olleganaser)ladroneso
asesinososuicidasodesviantes.Enesaposicinterritorialynarrativa(ysocialylegal),definiran
sussubjetividadesporundeseo/necesidaddelexteriordelanacin(delosqueentranysalende
Cuba,losquevienenysevan).Elexteriordeseadopuedeserculturalliterarioolingstico,yno
solamentenacionalterritorial.Ensntesis:lospersonajessesitanenelexterior/interiordela
nacin,delasociedadydelaley,yenunjuegonarrativoespecfico:adentroyafuerades

mismos.Ylosrelatoscuentanlosmovimientosdeesossujetosdiaspricos,cuentansusaccionesy
relaciones:"suspolticas"ysusdestinos,oeldestinodesuspolticas.6

Estassubjetividadesfrecuentesenlaliteraturacubanadelpresente(ycrucialespara
pensarlaliteraturalatinoamericana)sepolarizanytrabajansusextremosendosnovelasde
escritoresquevivenenCubayqueaparecieronelmismoao,1999,unaenCubaylaotraen
Espaa.SonLaltimaplayadeAtilioCaballero(LaHabana,EdicionesUnin,Premio1998dela
UnindeEscritores),yElReydeLaHabanadePedroJuanGutirrez,publicadaenBarcelonapor
Anagrama.(LaprimeracirculdentrodeCubaperofuereeditadaenEspaaen2001,ylaotra
circulinternacionalmente.)Comosiestasdosnovelaspudieranconstituirunmarcoconlos
lmitesdelasubjetividaddominanteenlaliteratura.Ocomosiconestosdostextos,concebidos
comoextremos,pudieraconstruirseunaficcintericaquepermitieraexplorarnosololas
subjetividadesdominantessinoelproblemadelaliteraturapoltica,queCubanosplanteaenel
presentelatinoamericano.

ElReydeLaHabanaeselsubsuelomismo,elexteriorinteriordelsistemaensuconjunto:
elpersonajedelreyestenellmitebajodelodecible,delosocialylolegal.Ytambinenun
lmitesexual:entrelasmujeresyelhombrevestidodemujer,yentrelasjvenesylasviejas.Esun
mulatoyun"Animaltropical",comosielttulodelasiguientenoveladeGutirrez,queapareci
enelao2000,fueraladefinicinyalavezlaotracaradeElRey.LacaraexternaqueElReyno
puedetenerporqueesladelqueescribelanoveladelarelacindeseantedelexteriorola
realizacindel"deseodelexterior"delanacin.Enotrostrminos:Gutirrezdespliegaendos
novelasunadelassubjetividadesdominantesenlaliteraturacubanadelpresente.Ysu"realismo
bajo"esunintentodeconquistaroanexarloquetodavanohasidorepresentado.

ElReyseabreconlafecha,comosiapartirdeesemomentoentraralanaturalezaenla
sociedadoloanimalenlohumanoyelsubsueloseinstalaraenlasuperficiedearriba:"Aquel
pedazodeazoteaeraelmspuercodetodoeledificio.Cuandocomenzlacrisisen1990ella
perdisutrabajodelimpiapisos.Entonceshizocomomuchos:buscpollos,uncerdoyunas
palomas."Laazoteasubsuelode1990marcaelpuntodepartidaylosciclosdelanarracin,que
sedefinenporlosretornosaeseterritoriodedondeproviene"elrey".

ElReydeLaHabanaeseljovendesechosocialurbano:uncuerpoanimalopurapotencia
queviveenpresenteyquenodejahistorianilahace.Unaidentidadterritorialybiolgica(la
madreeraretardada)ounaconfiguracinbiolgicayterritorialfundamentalquesetransformaen
unmododeserhistricamentedeterminado(elperiodoespecial).Rey(sellamabaReynaldo),a
partirdelacatstrofeinicialdelaazoteadondemueretodasufamilia(yqueestnarradaconla
violenciagrotescadeuncomic),quedasincasaysinfamiliayfuerade(oante)laley,porquees
acusadoporuncrimenquenocometimataratodasufamiliayenviadoalreformatorio("laley
delsistema":purarealidadcorporalysexualalrededordelacualseconstruyelareddeldiscurso
social).Tiene13aos.Tresaosdespusseescapadelreformatorioconvertidoen"macho",no
tienetrabajoniviviendanidocumentosdeidentidadysolobuscacomidaysexoomujeres
sexuadasqueledendecomer.Laprimeralobautiza"ElReydelaHabana"porsumiembro
masculinocon"perlas"o"balas"incrustadasenlacrcel.Esdefinidoentoncesporlaleycomo
delincuenteyporlasmujeres(prostitutas/osyviejas,alternadamente)como"elrey",yen
realidadnoesningunadelasdoscosas.Esunsujetourbano(deCentroHabana),quesaleyvuelve
alaciudadpararecorrerminuciosamentesusubsuelodesepulturerosladrones,mendigos
alcohlicos,trabajadoresdelacerveza,delsexoydeladroga(otrabajadoresdelamuerte,del
sexo,deladrogaydelalcohol).Vivedondelabasurayterminacomidoporlasratasylasauras

despusdemataralanicamujerquequiso,quefuelaquelodestituycomo"Rey".Suhistoria
secierraconunamuerteatroz,"Ynadiesuponadajams."(218)Esesujetoqueviveenpresente
nopuedeocuparlugarenningunanarracinhistricanienningunahistoriacolectiva.Ytampoco
enunahistorianacional:"Sloestabaunpocoajado,sucio,desgreado,locuallosituabamuy
orgnicamenteenelapocalpticoambientecitadinodefinesdelmilenio."(115)

Este"rey"quecaracterizaelsubsuelohumanoenLaHabanacoincideconlosmismos
excluidos,loscuerposanimalizadosyhambrientosquepuedenverseencualquierciudad
latinoamericana,ydeentradaplanteaelproblemadelapoltica:losdesechosdelcapitalismoode
Cubasonlosmismos?elsubsuelosocialeselmismo?Amricalatinadefinidaporsusubsuelo
social,yconunrealismoyunasexualidadqueestetextotratadellevarallmite.

Solouna"teoradelsubsuelo"podraleerlaliteraturacubanadelpresente,delsubsuelo
humanoenlaciudadporunlado,ydelsubsuelomarinoenlaisladeLaltimaplaya.Lasnovelas
de1999quellevanalextremociertasubjetividad,oqueconstituyenloslmitesdelasubjetividad
dominante(unlmiteestdadopor"elrey",elotropor"laltima"),ponenenescenaesaficcin
territorial.

EnLaltimaplayaselaleentidamente:uncayo,unlugardeveraneo,unaislaenelmar,
sujetaaldesgasteyalderrumbe,yelsujetodeseantedelexterior.Seleelaficcinterritorialyla
ficcindelsubsueloylaficcindelosquevienenysevan,enunjuegodeinterioresexterioresen
relacinconelnombreylalengua(sellamaAndySimonsyhablainglsyespaolalaperfeccin).
AndySimons,elsujetodelaisla,eshistrico,simblicoycasivaco.Unpuroesprituquerecorre
diferentessiglosypocasparaencarnarlapartemsaltadelhombre:elarteylaciencia.Sin
familianiorigen("Talvezsabaquenoerahijonihermanodeninguno,queeraunserdenadieo
delanada",27)esunartistaysabioeremitaretiradodetodasociedad,quevivesoloenellmite
mismodelatierra,"enlanaturaleza",enlaltimaplayadesierta,nomanejadinero(hacetrueque
cuandonecesitavelas)ysoloconversaconunsacerdote.Esmsico(tocaenlaflautaextraas
melodaspropias),esdibujanteypintor,esungelogoqueconocetodaslascapasdelatierra,y
trabajadesdeelamanecertratandoderesistiraldesgaste.Estconstruidodesdeadentroydesde
afuera,atravsdetestimoniosdehombresqueloconocieron("hablan"enprimerapersonay
entrecomillaselmsico,elsoldado,elgelogo).

Hasidomarinoysoldadonorteamericanoenlasegundaguerra,havividoenEuropa(ha
atravesadofronterasnosolamenteterritoriales,tambinsocialesehistricas),haregresadoa
CayoArenasyvivesoloconunsueodobleeimposible:lucharcontraeldesgaste,ladecadenciay
laruinaqueproduceelmar.Susueoesrecrearelpasadopintandolasfachadasdelascasas:"La
ideadecrearunpresentecomounaimitacinaproximadadelpasadolollevareproducir,sobre
grandessuperficiesyguindoseporalgunasfotosviejas,lasfachadasdelascasasantiguasqueya
noexistan."(48)Ylucharcontraelaislamiento:susueoterritorialesconstruirunpuenteque
uniraelCayoconlatierrafirme.Ynoeselprimeroensoarlo,yaotrolohabaconcebido:el
puenteesunsueohistricoqueatraviesapocas.Parallevarloalarealidaddependedelos
extranjerosquepuedenconstruirlo,ylanovelanarralahistoriadelanacin,desdemediadosdel
sigloXIX,atravsdelmarydelosquelleganysevanencadamomentoporalgnacontecimiento
polticocrucialquedecideelfracasodelsueodeAndySimons:elao33,elaodelarevolucin,
yelaodelretirodelaURSS.Lleganlosamericanos,inviertenycomienzanaconstruirelpuente
conAndy,perosevanporlarevolucin;lleganlossoviticos,construyenpartedelpuenteysevan
diciendo"queelpasdedondevenanyanoeraunpassinovarios,comoenuntiempo,yquede
prontoeranextranjerosentreellosmismos."(76)


EnelrelatoexternointernodeAndySimonsirrumpenotrasdosformasdelexteriorquele
traeelmar,laanimalylahumana.Apareceunamanta,quecazayguardaperoquedesapareceal
dasiguiente,justamentecuandollegaunajovenquelepideleenseeabucearyledespiertaun
amorimposible,porqueyaesviejo.Latransformacin"biolgica"delamantaennia,coincide
coneldesgate"biolgico"delavejez.Losquevienenyhacenposibleeldeseo,sevanparaque
seaimposible.Entoncesseunenlosdossueosimposiblesconlosquevienenysevan,eldel
amoryeldelpuente.

Alfin,descubrequeelpuentequeuneelcayoconlatierrafirmeexisteperoestpor
debajo,adentromismodelmar,enelsubsuelonatural.Habagastadolamitaddesuvida
intentandounirlos,ylanaturalezayalohabahecho.Algelogoledice:"Buscandofsiles,
encontruncaminobajoelmarqueuneelcayoconlatierrafirme,oviceversa.Yoquehegastado
lamitaddemividaintentandounirlos,ahoraalfinaldescubroqueyaestabahecho:slohaba
quedarconl[...]Desdequelodescubrdijosientocomosiunasombrameacompaaraatodas
partes",ydespus"Fuealpiedeestepromontoriodondelaviporltimavez...Puedeseruna
coincidencia..Peronadiemedijonuncaquelapenafueraunasensacintanparecidaalmiedo..."
(83)

Tieneunaltimaconversacinconelsacerdote,seensuciaelcuerpoconcenizasdurante
laCuaresma,yentraenelmarparamorir.ElmarconarrativodelanovelaeselcuerpodeAndy
Simonsquevuelvealacostaalprincipio,yqueentraenelmaralfinal.

Enlosdoslmitesdelasubjetividaddominante,enElReydeLaHabanayenLaltima
playa,hayausenciadesubjetividadsocial.PeromientraselsujetodeLaltimaplayaespuro
sueoydeseo(opuroesprituysmboloyhistoria)detransformacinimposibledelanaturaleza,
eldeElReyesuncuerposexuadosucio,animal,queviveenpresenteynodejarastrosni
memoria.

Estostextospodranoponersenosoloporsussubjetividades,porqueuno(eldelsexoyla
miseria)circulglobalmenteyelotro(eldelespritu)no,sinotambinporsusterritorios
diferentes(porlasficcionesterritoriales:elCentroHabanayelcayosolitario),porlosepgrafes(de
ClaudioMagrissobreelmarylafelicidadenLaltimaplaya,deDesnoessobreelsubdesarrollo
comoimposibilidaddeacumularexperienciaenElReydelaHabana),porlastradicionesliterarias:
lasnovelasdelmar,Hemingway,algodeMobyDickyLinoNovsCalvoenLaltimaplaya,yel
BildungsromanylatradicinpicarescaligadaconelcomicysugrotescoenElReydeLaHabana.7
Seranestticasdiferentes:unamsactualybrutalmenterealista(unrealismodelexcesollenode
humornegroyopuestoalrealismomgico),queconfiguraunaestticaticadelamiseria,lobajo,
lasuciedad,elasco,losolores:elsuelooelsubsuelomismodeloscuerpos,delsexo,delalengua
ydelasociedad.Y,enLaltimaplaya,unaestticaticasimblicaypoticadelahistoria,enla
tradicindelboom.Muchostextosdelpresentetomanposicinfrentealaliteraturaanterioryal
boom;elrealismourbanodesechalomgico,yelsimbolismohistricodelaislalocontinade
algnmodo.Sondostemporalidadesestticasdiferentes,queconvivenenlasescriturasdel
presente.Configurannosolamentedosidentidadesterritorialessinodosidentidadesliterarias,
contradicionesexplcitas.Laconstruccindeunaidentidadfuertementesexualizada(que
circularaoseleeraenelexterior)seopondraalaconstruccindeunaidentidadespiritual,para
elinterior.

Podranoponerseperotienenlosrasgoscomunesdelaliteraturadelpresente:comparten
losmismossujetossolos,sinsociedad,sinpoltica,sinfamiliaysinfuturo,ofueradelasociedad,
lafamiliayelfuturo.Alojansujetosdiaspricosoexterioresinterioresinsertosenunaestructura
socialestticayenunrelatoquegiraalrededordelasmismassituacionesyquenoevoluciona.8El
reyrepresentalaintrusindeunestadodenaturalezaenlasociedadyquedafueradetodorelato
histrico,yeleremitarepresentalaintrusindeunestadodenaturalezaenlahistoria.Y
compartenlamismaterritorialidadcaracterizadaporsurelacinconelsubsueloylaley.Notienen
laprimerapersona,estnnarradosdesdeunafueraadentro;vistosdesdeafuera,porotros,son
sinserlouncriminal(eldelaciudad),yunloco(eldelaltimaisla).Sondossujetossinfuturoy
destinadosalamuerte;sus"polticasdelavida"seclausurancuandocaelailusin:cuandoelRey
esdestronadoycuandoelmar,ensusubsuelo,haunidoelcayoconlatierrafirme.

Doshiptesisfinales,paraconcluir:estasnovelasseranalavezliteraturacubanay
literaturalatinoamericanadelpresente.Sepuedenleer,porlotanto,dedosmodos,que
marcaranrelacionesdiferentesentreliteraturaypoltica.

Siselasleecomoescriturasdelpresentelatinoamericanoseranambivalentesdesdeel
puntodevistapolticoporqueconsusficcionesterritorialesdelsubsuelonaturalybiolgico,ysus
subjetividadesdiaspricasqueactanotraspolticas,fuerade"lonacional"y"social",
desdiferencianesferas.Estasescriturassesituaranenelcampodelopolticoynoeneldela
poltica,seranpolticassinserpolticas,oseranpolticasconotrapoltica.ElReydelaHabana
representaraunpurocuerpohambresexoenelpresente,conlosinstintosmselementalesdel
subsuelolatinoamericano.YelsujetodeLaltimaplayarepresentaraelespritulatinoamericano
delpresentecomohistoriadeladependenciadelosquelleganysevanydejanalosquequedan
enelfracasoylaimposibilidaddelossueos.Serantextosysujetoscrticosdecualquierregimen
ysistema.

Siselasleecomoescriturascubanas,serancrticasdelregimenpolticonacional.Como
setratadelaliteraturadeCuba,quetieneunaposicindeexcepcinenAmricalatina,lalectura
identificarasuspolticascon"lapoltica",fijarasuambivalenciaydesdiferenciacin,ybuscara"la
tomadeposicin".Laciudad(elCentroHabana)deGutirrezyLaltimaplayadeCaballeroseran
entoncesdos"ficcionesterritoriales"crticasdel"periodoespecial:unamostraraelladooscuro
delsistema,elotroelfinylaimposibilidaddetodosueo.

Lasdospolticassuperpuestas,laquefundeylaquediferenciaesferas,produciranun
efectoparadojal,yesaseralamarcaespecficadelaliteraturacubanaenlaactualidad:dos
temporalidadesydosformasderelacinentreliteraturaypoltica.

Notas

1.NaraArajoresaltaestascaractersticascuandoserefiereallibroderelatosdeEnaLuca
PortelaUnaextraaentrelaspiedras(1999):"Esteuniversoestpobladodepersonajes
monstruosos,perversos,incestuosos,esperpnticos,masturbadores,quesemuevendentrode
espacioscerrados,nosoloenelsentidotopogrfico,sinotambinencuantoasusrelaciones
interpersonales,marginalesalmundodelos"normales"."En"Erizarydivertir:lapoticadeEna
LucaPortela",CubanStudies,32,2001:65.
2.PaoloVirno,Grammaticadellamoltitudine.Perunaanalisidelleformedivitacontemporanee.
Roma,DeriveApprodi,2002:74ysiguientes.Esteprocesoseintegraenunareflexinsobrelos

colectivoscontemporneos.Virnopolemizacontralaideade"pueblo"ysuunicidadcomoforma
deexistenciasocialypoltica,yproponeencambiolaideade"multitud"comounapluralidady
unareddeindividuosquenopodranconceptualizarsecomotomossolipsistassinocomo
trminofinaldeunprocesodeindividuacinapartirdeunprincipiocomnuniversal,genrico,
preindividual.
3.JacquesRancire(Auxbordsdupolitique.Mayenne,LaFabriqueEditions,1998)sostieneque
hablardelopoltico,ynodelapoltica,esindicarquesehabladelosprincipiosdelaley,del
poderydelacomunidad,ynodelacocinagubernamental(10).Lopolticocomoobjetode
pensamiento,ylapolticacomoactividad(luchadepartidosporelpoderyejerciciodeesepoder).
4.AnkeBirkenmaier,"EntrevistaaPedroJuanGutirrez",Quimera205,JulioAgosto2001:1824.
DiceGutirrez:"Lonicoquetepuedodeciresquemiliteraturanotienenadaqueverniconla
Revolucincubana,niconningunaotrarevolucin,niconningnalineamientopoltico."Y:"No
meinteresalapolticanideizquierdanidederecha.Yadibastantesaosdemividaalaguerra
poltica.Ahoraloquemeinteresaesmipintura,militeraturaymsnada.
5.Elcuento"Unartedehacerruinas"deJosAntonioPonte(enNuevosnarradorescubanos,
compilacineditadaporMichiStrausfeld.Madrid,Siruela,2000:123139)podrailuminaresta
ficcinterritorial,ynosolamenteporqueeslaficcindeunurbanista.Labuscadeespaciohacia
arriba,losderrumbes,loscimientos,lostnelesysubsuelossirvendeescenarioparalahistoriade
latesissobrelasbarbacoasdeunfuturourbanista(hijoynietodearquitectos),ylaficcin
misteriosa,paranoicaydelirantequeimplicasuinvestigacin.Enelapartamentosiemprecerrado
(peroquealojaaotropersonaje)deltutordelatesis,quefueamigodelabuelodel"investigador",
hayuncuencodemonedasdetodaspartesdelmundoylaprimerapersona,desdenio,roba
algunascadavezquelovisita.Elviejotutordelatesislollevaaconoceraotroexprofesorque
habaescritounTratadobrevedeestticamilagrosaconlaideadequeunaciudadcontanpocos
cimientosyquecargamsdelosoportableslopuedeexplicarseporflotacin(130).Esteex
profesor,identificadocomoD,dice:"Cuandonoencuentrastierranueva,cuandoestscercado,
puedequedartetodavaunrecurso:sacararelucirlaqueestdebajodeloconstruido.Excavar,
caminarenlovertical.Buscarlaconexindelaislaconelcontinente,laclavedelhorizonte."(133,
nfasismo)(Estaideadelsubsueloydelaconexinconelcontinenteescrucialparanuestra
reflexinsobrelasficcionesterritorialescubanas,yconstituyeelcentrodeLaltimaplaya,ala
quenosreferimosenseguida.)Elexprofesormuereenunderrumbe,yeltutormueretambin,
misteriosamente.Yentonceselprotagonista"investigador"siguealhuspeddesconocidoque
vivaenlodesututoryconldesciendeporuntnelaunsubterrneoconunataquilla,dondese
dalacontraseadelamoneda,paraentrarenunespacioabiertoyvaco,enotraciudadque
duplicaladearriba.Es"Tuguria,laciudadhundida,dondetodoseconservabacomoenla
memoria"(128).Laficcindelasazoteas,habitacionescerradasysubsuelos,ruinasyderrumbes
dePontepodrailuminargranpartedelaliteraturacubanadelpresente.
6.LosescritorescubanosdeadentroydeafueradelacoleccincitadadeStrausfeldnoslo
cuentande(ya)losturistas(comoen"Retratodeunainfanciahabanoviejera"deZoeValds,pp.
1724yen"Lacausaquerefresca"deJosMiguelSnchez(Yoss),pp.241246),sinodeotros
extranjerosquellegaron,cambiaronlavidadelosqueestaban(loshicieronpersonas)ysefueron
parasiempre,dejndoloscomodelincuentesantelaleyodejndolosenunexterior/interiordela
leyylasociedad:comoviejos,solos,locos,suicidas,asesinos.Y,curiosamente,hayenlacoleccin
uncuentodedicadoalarusa(asurecuerdo),yotrocuentodedicadoalJohnny:"Clemenciabajoel
sol"deAdelaidaFernndezdeJuan(pp.7785),y"NohayregresoparaJohnny"deDavidMitrani
(pp.141155).EneldeFernndezdeJuanlavendedoradearrozconlecheCuqui(cuyanica
sociedaderauntoyunhijo)sedirigealjuez,antelaley,ylecuentaquemataunamujer
despusquesefuesuqueridaamigarusa,quehaballegadocasadaconuncubanollamado
Reyes.Cuquicuentaaljuezcmomat,consucucharndearrozconleche,alacubanaque

desplazasuamigaenelamordeReyescuandolosdosestabanvendiendoenlaplazalos
recuerdosrusosyborrandolamemoriadelaerasinhambre.
EnelcuentodeMitrani"NohayregresoparaJohnny"hablantodos,peroloimportanteesque
paralanegraLila,amantemantenidadelJohnny,el"yuma"erabueno,hizodelanegritauna
persona,yhoy,despusquesefueparasiempreporquefueagredidoyrobado,quedcomouna
simpleputa.
Larusavinoysefue,elJohnnyvinoysefueylosdosdejaronalasmujeresfueradelaley,la
sociedadyelfuturo.Esterelatosereiteraenlasficcionescubanasdelpresenteyestambinla
historiadeLaltimaplaya.
7.AnkeBirkenmaier,"Msalldelrealismosucio:ElReydeLaHabanadePedroJuanGutirrez."
CubanStudies21(2001):3754.Loleecomounareescrituradelanovelapicaresca,enlatradicin
deoponeralaimagenoficialdeunasociedadsuotracarasucia,peromarcalaindeterminacin
genrica,unaoscilacin"entretragediaypicaresca,entredistanciairnicaypathos."(47)Y
destacaloabyectoylosublimecomoelementoscentrales.
8.LanouvelledeMarioBellatinsobreunamujerdeunaciudadquepodraserLaHabanayenun
regimenrepresivoquelallevaalalocuralodiceenelttulomismo:Canonperpetuo[1993](Lima,
AdobeEditores,2000).Allestlasituacinnarrativaestticareiterativa,quenopuedecambiarse,
yqueinsisteenlasescrituraslatinoamericanasdelpresente.

También podría gustarte