Facultad de Artes Pontifcia Universidad Catlica de Chile
Rememorar en los espacios museales: de la contemplacin a la experiencia 1 Remembering in the museum spaces: from contemplation to experience M~v~Cvivs:v8vivxcuvv Instituto Universitario Patagnico de las Artes (IUPA), Argentina cbclcngucrCiupa.cdu.ar Resumen En las ltimas dcadas el devenir museogrfco ha registrado un llamativo cambio a partir de la inclusin de nuevos usos y frmulas de presentacin y escenifcacin, bajo la infuencia de las actuales corrientes artsticas. El presente artculo se propone estudiar las estrategias implicadas en la creacin, presentacin y funcionamiento del museo de patrimonio histrico Museo Taller Ferrowhite ubicado en Ingeniero White, puerto de Baha Blanca, provincia de Buenos Aires, Argentina para analizar la modalidad dis- cursiva y los recursos puestos en juego al momento de contar la historia a la cual dicho espacio remite. No se trata de un museo de arte sino de historia cultural, pero dicha institucin recurre a los ms diversos recursos artsticos, abriendo un campo fccional original y dando por resultado un proyecto en el que mltiples factores concurren para dotarlo de una capacidad comunicati- va ejemplar. En tal sentido, nuestro inters en analizar este espacio museal se debe a las estrategias que este implementa, las cuales instituyen formas de trabajo con la memoria comunitaria a nuestro juicio novedosas que plantean la necesidad de que la comunidad no asista a sus salas con una actitud contemplativa sino predispuesta a la experiencia de rememorar. PALABRAS CLAVE: museos, comunidad, memoria, arte, experiencia. Abstract Over the last few years, the study of museums has changed remarkably due to the inclusion of new ways and forms of presentation and scenery display, which are strongly infuenced by current artistic trends. Tis article seeks to study the strategies involved in the creation, presentation and functioning of Museo Taller Ferrowhite, a museum of historical heritage. Te place is located in Ingeniero White, nearby Baha Blanca harbor, Argentina. Te article aims to analyze the mode of discourse and the resources used in telling the story of how the museum came to be. Tis is not an art museum but one of cultural history; nevertheless, that institution uses the most diverse artistic resources, opening a fctional and original feld that results in a project in which multiple factors combine to provide it with exemplary communicative skills. Te article focuses on the analysis of several strategies to work with communal memory. Notoriously, the community is asked to attend the museum not merely to contemplate but to experience the construction of memory. KEYWORDS: museums, community, memory, art, experience. 1 lprcscntcartculoscdcsprcndcdclainvcstigacinrcalizadaparamiTcsisdcLi ccnciaturacnArtcs\isualcs,!nstitutoUnivcrsitarioNacionaldclasArtcs,2012.Todas lasimgcncsdclprcscntcartculopcrtcncccnalarchivodcFcrrowhitc.Sonutilizadas conabsolutopcrmisoyconscntimicntodcquicncsintcgransucquipodctrabajo. 16 Ctedra de Artes N13 (2013): 15-39 Museos y comunidad Como institucioncs quc actualizan rclatos ccrticadorcs dc lo artstico y locultural,losmuscosnoschancvadidodclrcvisionismoquccaractcrizaala culturacontcmpornca,sicndonotoriaslasvoccsqucindagancnsulunciny scnalanlancccsidaddcsurcnovacin.lcadavczmspalpablclcnmcnodc musealizacindclavidaylaculturanohaccsinoapuntarhaciaunaapclacinalo propiamcntcmuscstico,cntcndidocomounmbitoquctraspasalasparcdcsdcl muscoparacxpandirsc,pcrotambinparapcrmitirquclocxtcriorloimprcgnc. Todaslasarmacioncsdclacstcrilidaddclmuscoosuidcnticacinconlo yamucrto(pcnscmoscnlaasociacinqucAdornoascgurabanoscrmcramcntc lonticacntrcmuseoymausoleo 2 )contrastanconsuinncgablcvitalidad,consu lucrzacincidcnciacnclplanopblicoycultural,consucrccimicntocconmico ysuproycccinidcolgicacnlaculturadcmasas.ndcnitiva,consucapa cidaddcadaptacin,quclcpcrmitcpcrsistircnclticmpocinclusoocuparun cspaciocadavczmsrclcvantccnlaorganizacincultural.Siguicndoaltcrico dclartcJosJimncz:cstamosmuylcjosdclamucrtcdclmusco,cnclscntido matcrial dc la cxprcsin, pcro tambin dc su dccadcncia o ruina (artstica o institucional).tracosacsdiscutiryproblcmatizarsucarctcr,oricntaciny luncioncs(2000:74). Juntoalaapcrturayprcviapucstacncucstindclmuscoysusluncioncs patrimonialcscnnucstrasocicdad,dcstacanlabsqucdacinvcstigacindcun nucvolcnguajcyclcslucrzoporconscguirunanucvatipologavivaypartici pativaparalacomunidad,cnconsonanciaconsunaturalczadclaconscrvacin, anlisisydilusindctcstimoniosnaturalcsysocialcsoriginalcs 3 .stanovcdosa animacinyparticipacinculturalcstntimamcntcunidaalaidcadcrcvcla cindclpatrimonioyalaconcicntizacincomunitaria.ntodoclloscaprccia unamsccrcanacinuycntcvisinantropolgica.Locicrtocsquclosmuscos schanconvcrtidocnlasltimasdcadascnunlugardccncucntrocintcrcscs mltiplcsparalasocicdad.csdccstapcrspcctiva,scvicncnadaptandoaun nucvo paradigma quc los cnticndc como ccntros culturalcs vivos y sitios dc cncucntro dc la comunidad, cn oposicin a un ya anticuado musco clitista y dcpucrtasccrradas.ichoscspaciosbuscanrcdimcnsionarsc,dcjandodcscr 2 Adorno,Tcodor.Teora Esttica.Madrid:Taurus,1992. 3 Paraalgunoscspccialistaslasnucvastcndcnciascnlosmuscoscstnntimamcntc rclacionadasconclimpulsorccibidoapartirdcltrabajodcGcorgcsH.Rivirc,porla tcrccragcncracindclosecomuseosyclsucnopopularcnlosanossctcnta.spccialistas cncltcma,comoAndrcsvalls,dcstacanlosaspcctosdcinnovacincnlainvcsti gacindcunlcnguajcmuscogrcoparalasprcscntacioncs,scnalandocomopioncros aJcanGabuscnclMuscodctnograladcNcuchtcl(Suiza),altcricouncanF. CamcroncnlaArtGallcrydcntario(Canad)yalmismoGcorgcsHcnriRivirc,ala vcztcricoyprctico,quicnlucrcsponsablcdclMuscNationaldcsArtsctTraditions PopulaircsdcParsydircctordcl!CM. Mara Celeste Belenguer Rememorar en los espacios museales: de la contemplacin a la experiencia 17 tcmplossagradosparadcvcnirlorosdcmltiplcsvoccsydcbatcs.stcgirodc tcrminaunpasajcdcmuscosdccspcctadorcsamuscosdcactorcs,ydcmuscos dcgrandcsdiscursosamuscosdcpropucstaslocalcs. Lagranoportunidadqucscabrchoydaparacstoscspaciosrcsidccnsu intcrtcxtualidadycnclhcchodcqucnosonmsqucunapartcdcnucstracul turarcmcmorativa.nlamcdidacnquclaslrontcrastradicionalcsdclmusco, dclmonumcntoydclahistoriogralaschanvucltomsuidas,vcmosquclos muscoscnspicrdcngranpartcdcsucarctcrjoypcrmancntc. Apartirdclcasoqucanalizarcmosbuscamosapuntarlasposibilidadcsdcuna visinanpococxploradacnArgcntinabasadacncstarclacinpatrimonio muscocomunidad,cncltrabajodcsdcunahibridacindclcnguajcsy conla aparicindcnucvasmczclascntrcclpasadoyclprcscntc,locualconvicrtcla csccnacnuncspaciodcintcrcambiocomolugardccomunicacinypromocin dclacrcacincolaborativadcconocimicntos.Latransdisciplinaricdadqucsc proponc,nosintcrpclacnlancccsidaddcclaborar,cnclcontcxtodcnidopor clcstudiodclahistoriaydclasartcsactualcs,uncampoparticularparalain vcstigacinhistricoartsticaylacrcacincultural. El Museo Taller Ferrowhite lMuscoTallcrFcrrowhitcocupaclprcdiodondcluncionabaunantiguo tallcrdcmantcnimicntodclahoydcsmantcladaUsinaGcncralSanMartn,cn laquchastamcdiadosdclosanosnovcntaschacanlasrcparacioncsdcllcrro carril,locualdcsignauncmplazamicntocuriosoparaunmusco.Sucstructura arquitcctnicaylaactividaddclmismosonconccptosinscparablcs,conlocual podcmosdccirquclormapartcdclatcndcnciaalarcadaptacindccdicios antiguoscondcstinoancsmuscogrcos 4 .Fcrrowhitcalojaunacolcccindc piczasytilcslcrroviariosrccupcradostraslaprivatizacinycldcsguaccdclos lcrrocarrilcscnlarcgin.Talrccupcracinlucinlormal,ytuvo,cscncialmcntc, motivacioncsalcctivas.Losmismostrabajadorcsdcspcdidoslucronquicncssc ocuparondcsalvaguardarpartcdclmatcrialqucclstadorcmataba,yquicncs llcvaronalmunicipioclproycctodcabriruncspacioparamostrarlo. 4 Podcmoscitarcomoantcccdcntchistricolarcconvcrsindclasaladcjucgodcpclota dclasTullcrascnclMuscoJcudcPaumcqucluc,dcsdc1947,dondcsccxhibicronlas obrasimprcsionistasdclMuscodclLouvrc,hastascrdcnitivamcntctrasladadascn 1986alaGarcdrsay,cstacindclcrrocarrilvucltamusco.ncstossitios,talcomo vcmoscnFcrrowhitc,sccrcaunainucnciarccprocacntrclocxhibidoyclmuscoquc rclucrzalaparticularidaddclcspacio. 18 Ctedra de Artes N13 (2013): 15-39 Imgenes 1 y 2. Luis Firpo. Jefe del taller que hoy ocupa Ferrowhite. Pedro Caballero y una bocina Supertyfon de locomotora diesel. \crcmosqucclmuscoanalizadorcsultauncasosingularcnclquclahistoria, comodisciplina,sccruzaconprcticasyrccxioncsqucvicncndclcampodc las artcs 5 . \idcos, maquctas, almucrzos, performances, instalacioncs, tallcrcs y obrasdctcatrodocumcntalpromucvcnlaapcrturadcuncspaciodcaparicin dcrclatospluralcs.Lacrticadcartc!nsKatzcnstcin,cnuntcxtoincluidocncl nmcrodclarcvistanortcamcricanaArtforumdcdicadoanucvosmuscos,arma: Unos pocos proycctos |muscogrcos| innovadorcs han surgido cn Lati noamricaqucintcntanoponcrscalvacoinstitucionaldcsuscontcxtos... cjcmplospcrilricosdcntrodclamismapcrilcria...Pucdcparcccrlucradc tcmahablaraqudcunmusconoartstico,pcrodadocltintccrticodcla visincuratorialdcFcrrowhitc,laintcligcnciayloincspcradodcsusrccursos dcmucstra,ylanaturalczahcroicadctansingularcmprcndimicnto,crcoquc rcalmcntcvalclapcnamcncionarlo.(Tcmuscumrcvisitcd) 6 . 5 PorrazoncsdccxtcnsinrclcrircmossoloalgunasdclaspropucstasdcFcrrowhitc. trasson:laCasa del Espa(cspaciocnclqucluncionauncaltcmtico,scproycctan yscrcalizanmucstras,vidcos,programasasociadosala8aha8lancaimaginada),los librosdcinvcstigacinhistricaqucscpublicanpcridicamcntc,comoporcjcmplocl volumcnCmo era Baha Blanca en el futuro,lasperformancesyprcscntacioncsasociadas acstascdicioncs,losvidcosconrclatosdclosvccinos,clproycctoLa Rambla de Arrieta, con cl quc sc prctcndc rccupcrar una zona dc la costancra para los vccinos, tallcrcs, mucstrastcmporarias,conlcrcncias,concicrtos,proycccioncsycspcctculosvarios. 6 Latraduccincsnucstra. Mara Celeste Belenguer Rememorar en los espacios museales: de la contemplacin a la experiencia 19 csdc su misma dcsignacin MuscoTallcr cl proyccto al quc aludi moshabladcunhacer,dcun producir,cnunclarointcntoporscpararscdclo tradicionalmcntcconsidcradocomomuseo,porsusconnotacioncslitcralcs.n cntrcvistaconNicolsTcstoni,intcgrantcdclcquipodctrabajodcFcrrowhitc, nos cucnta:stc cs un cspacio quc hace pie cn cl lcrrocarril quc cs un cjc includiblcdclahistoriadclpucrtoydc8aha8lancapcrocnunscntidoalgo msampliocsunmuscodcltrabajolcrroviario(ntrcvistaconlaautora2011). Loquchaccparticularacstcmuscocslamodalidadqucinstituyccnlos modosdcprcscntarlacolcccinylaspropucstas.Ahcncontramosunadilcrcncia cntrcpcnsarunmuscolcrroviariodcloscualcshaymuchoscnArgcntina 7 y un musco cspcccamcntc dcdicado a la experiencia dc los trabajadorcs. Una actividadccntralparacstcmuscocsclrcgistrodclamcmoriacolcctivaapartir dc cntrcvistas. Sabcr cmo y para qu sc utilizaban las hcrramicntas, dc qu modoscorganizabacltrabajocnclqucsccmplcaban,ysobrctodo,quincslas utilizaban,dcpcndccngranmcdidadclrclatodclospropioscxlcrroviarios.Cada crnicarcvclaunacxpcricnciadcvidayscconstituycasunacnrcvcsadarcd quc,podramossuponcr,cslamcmoriadcunacomunidad.,mcjor,clrctrato vivoquclacomunidadhaccdcsmisma.Acausadclasimportantcsmutacioncs sociocconmicasdclasltimasdcadas,sincmbargo,lapropiacomunidaddc !ngcnicroVhitcschavucltotambinunasucrtcdcrompccabczas. El museo empieza afuera lrclatodcsdcclcualcstcmuscocucntaclpasadoyclprcscntcsccnticndc mcjorsiprcstamosatcncinalcntornoquclorodca:unazonaprc/postindus trial,unaamalgamadcsilos,clcvadorcs,multinacionalcsccrcalcras,yclpolo pctroqumicomsgrandcdcArgcntina. !ngcnicroVhitccsunalocalidadportuariaubicadaadiczkilmctrosdcla ciudaddc8aha8lanca.Supucrtocsunodclosprincipalcspucrtosargcnti nosdcultramar,yclmovimicntocconmicoalrcdcdorsuyoluccllactorms importantccnclcrccimicntodclaciudaddc8aha8lanca.!niciadolormal mcntc cn 1856, cs cl nico dc aguas prolundas quc, con 45 pics dc calado, cstconcctadoalaRcdFcrroviaria.sthabitadapor15.000pcrsonas,pcro durantccldaclnmcroascicndca25.000porclconsumodcmanodcobracn loscstablccimicntosindustrialcs,qumicos,ccrcalcros,pcsqucros,cxportadorcs yportuarios.Lasansiasdcprogrcsodc!ngcnicroVhitcscvicronlrustradas cnlascgundamitaddclsigloXXalconstruirsccstcpolopctroqumico,quc, 7 Muscosqucticncncomocmplazamicntolascstacioncs,oqucrcscatandcllcrrocarril laidcadctrcndcpasajcros.Porcjcmplo,clMuscoNacionalFcrroviario,ubicadocn laciudaddc8ucnosAircs,clMuscoFcrroviariodcTandil,clFcrroclubChivilcoy,cl MuscoFcrroviarioFcrroclubAzul,cnlaciudaddcAzul,clMuscoFcrroviariodcCruz dcljc,Crdoba,clMuscoFcrroviariodcComodoroRivadavia,cntrcmuchosotros. 20 Ctedra de Artes N13 (2013): 15-39 conpromcsasdcbicncstar,provoccldctcriorodcsuimagcncidcntidad.Los habitantcssulrcnpcrmancntcmcntclucrtcsolorcsynubcstxicasquccmanan dclaschimcncas,ylasconsccucnciassonvisiblcscnsushogarcs(cnsumayora, prccariasvivicndasdcchapaymadcra)congrictasyltracioncsproductodc lasvibracioncs.Progrcsivamcntcdcsdcladcadadclsctcnta,distintosproccsos dcprivatizacindccmprcsasycspaciosportuarios,lainstalacindccmprcsas multinacionalcs,clcrccimicntocxaccrbadodclpolopctroqumico 8 ,ylaauscncia dcunarcgulacinrigurosaporpartcdclstado,lucrondcshabitandocllugar.A partirdccstatranslormacin,lasonomadclpoblado,clhbitatylasprcticas dclacomunidadscvicronradicalmcntcalcctados. Imagen 3. Terminal para acopio y exportacin de granos U.T.E. - Toepfer. Atrs, Central Termoelctrica Luis Piedra Buena (Pampa Energa S.A.). ivcrsasinvcstigacioncsrcalizadasporlaUnivcrsidadNacionaldclSursc nalanquclosrcsidcntcsdc!ngcnicroVhitccstndiariamcntccxpucstosaun altogradodcvulncrabilidadlsica,ccolgica,poltica,cducativacinstitucional 9 . Lacontaminacinvisualyauditivarcsultaunclcmcntodcdisputapcrmancntc quc,incluso,conguraclprogramainstitucionaldclmusco.Son,portanto,cstas situacioncslasqucdcncnclpropiocspaciomuscalcomouncampodctcnsioncs ydisputas.ltrabajodclcquipodcFcrrowhitcsuponc(yscproponc)rastrcar 8 Comohcmosyamcncionado,clpolopctroqumicodc!ngcnicroVhitccsunodc losmsimportantcsdcArgcntina.cntrodclscdcsarrollantrcsindustrias:pctrolcra, pctroqumicaylaindustriaqumica.ntrclascmprcsasquclocomponcnscdcstacan porsuimportancia:P88Polisur,Solvay!ndupa,CompanaMcgayProlcrtil. 9 Ramborgcr,MaraAlcjandrayMaraAmaliaLordaLasituacinambicntaldcl rcacostcradcla8aha8lanca.Revista Huellas,N13(2009).172191. Mara Celeste Belenguer Rememorar en los espacios museales: de la contemplacin a la experiencia 21 clprecio, cl costo dccstahistoria.Comovcrcmosacontinuacin,dcsarrollapara cllounprogramaqucprctcndcrccomponcrdcsdcallcspaciosvitalcspcrdidos. El teatro documental en Ferrowhite ncadahcrramicntacobijadacnlacolcccindccstcmusco(cnundcpsito cnclquccstnconscrvadasscgnmtodosdcltimagcncracin)schallatcita lamcmoriadcunocio,conconocimicntosyhabilidadcscspcccas.Parasuplir clcarctcrpasivodclaspiczas,clcquipodctrabajodcFcrrowhitcllcvaacabo obrasdcteatro documental,cnlascualcscxtrabajadorcsdantcstimoniodcsus usos.NicolsTcstonidicc: Cmoarmarunmuscodcsdcunlcrrocarrilquccstarrasado,dclqucquc damuypococnpic:Loqucqucdacnpicsonalgunasdclaspcrsonasquc cstaban,comosicscdcsguacc,csasituacin,hubicradispcrsadocsahistoria. Ycnrcalidad,qucshoylolcrroportuario:8ucno,paranosotrossoncstas historiasquccstnac,allyqucunopucdccmpczaravincular(Tcstoni, cntrcvistaconlaautora2011). Imagen 4. Pedro Caballero con un objeto de la coleccin, durante la obra de Teatro documental Archivo Caballero. Archivo Whitecsunproycctocnclquctrabajadorcsdcllcrrocarrilyclpucrto llcvansusvidasacsccna.Sctratadcunacxpcricnciadccrucccntrcmcmoria pcrsonal,documcntosylcnguajcsartsticos. ichapropucstasciniciaconlas cntrcvistasalosantiguoslcrroviarios,dcsdcclmomcntocnquccncllasco 22 Ctedra de Artes N13 (2013): 15-39 mcnzaaparcccrmuchomsqucinlormacintcnica.Prcocupadosporcmo rccupcrar todo csc matcrial quc quedaba afuera cuando csas cntrcvistas cran volcadascnpapcl,quicncsintcgranFcrrowhitccomcnzaronabuscarclmodo dcrccupcrarclrclatovivodclostrabajadorcs.As,pidicronconscjoalcrticoc historiadordcltcatroJorgcubattiyaladircctoratcatral\iviTcllas,yjunto aclloscrcaroncstcnucvogncro 10 . Archivo WhitesciniciconNadie se despide en White, mucstradcltallcrcoor dinadoporlamcncionadadircctoradctcatrocxpcrimcntalcnclano2006,quc contconlaparticipacindclostcatristasJorgcHabib,RalLzaro,Rodrigo Lciva,NataliaMartircna,MiguclMcndiondoyAlcxisMondclo,ydclosvc cinosdc!ngcnicroVhitcAtilioMiglianclli,LuisFirpo,JuanCalilano,Rita Avcrsano, Pcdro Marto, Sarita Capcllctti, svaldo Ccci, Mario Mcndiondo, PictroMorclliyPcdroCaballcro,comointrprctcsdcsuspropiashistorias,cn clmarcodcuncvcntomultitudinario.csdccntonccsschanprcscntadolas obrasMarto Concejal,protagonizadaporclcstibadorycandidatoaconccjalcn 1992,PcdroMarto,Archivo Caballero,cnlaqucclmccnicolcrroviarioPcdro CaballcrobailaclbolcrodcRavclycnsamblalragmcntosdcsupatiocncsccna, Con tormenta se duerme mejor,conlaparticipacindcMarcclo8ustos,marincro quccon22anostrabajacmbarcadocnlosbuqucsdcpcscadcaltura,yFlying Fish,cnlaqucclvccinoRobcrtorzalirclatasusviajcsporclmundocomo marincromcrcantc. Imagen 5. Teatro documental. Roberto Orsali en Flying Fish. 10 \ascwww.archivotcllas.com.ar Mara Celeste Belenguer Rememorar en los espacios museales: de la contemplacin a la experiencia 23 Lacxpcricnciadcltcatrodocumcntalscnalaclingrcsodclgncrobiogrco singularcnclmarcodcunrclatocolcctivo.Losprotagonistassonvccinosquc schanidoaccrcandoalmusco,yalosquc,dcspusdccntrcvistarlosparacl archivooral,scloscomcnzadirigirparaquccucntcnuntramo,unascricdc acontccimicntosdcsusvidas.Unavczqucsccxhibclapicza,alnaldclaobra, clpblicocsinvitadoacompartirunapicada,algnalimcnto,conclcxtrabajador (clmcncsclcgidoporclprotagonista,cspartcdcsuvida). \iviTcllaslollamabuscartcatralidadlucradcltcatro.Porcsodicctrabajar conpcrsonascomuncsyconlosmundosrcalcsalosqucpcrtcncccn: Miprcmisacsquccadapcrsonaticncycscnsmismaunarchivo,unarcscrva dccxpcricncias,sabcrcs,tcxtos,imgcncs.lpuntodcpartidacsmuysimplc: vcoalgooalguicnqucmccntusiasma,mccmociona,mcdcspicrtacuriosidad, ymuchasvcccscstoysolaypicnso:qubucnoscrapodcrcompartircsto.Por csodccidoponcrloscncsccna:porquctcngoganasdcdcsplcgarycompartir loqucdcscubrocncicrtagcntcocicrtosmundos.cmodoquctomocsc mundo,hagounproccdimicnto,lcpongomimiradaydcspusmucstrola sustanciaqucrcsulta(Pauls2010:247). stapropucsta,cnlaqucrclatosydocumcntostantcanloslmitcsdcltcatro ydclartc,nosllcvaapcnsarcmocvaluarcsasprcticas,cnclscntidodcrc cxionarcnquaspcctos se acercan alartcycnculcsscapartan,ydcpcnsarcn lariquczaqucsuponcqucunmuscodchistoriarccurraalaccin.Proponcmos analizarclproductodccstaspucstascnconsonanciaconloqucJacqucsRancirc considcracomomodosdclaccin. Paraclautor,clcincdocumcntal,clcinc cntrcgadoalorcal,cscapazdcunainvcncinccionalmslucrtcqucclcinc dcccin,quclcilmcntcsccntrcgaaunacicrtacstcrcotipacindcaccioncs ypcrsonajcs 11 (ntrcvistaaRancirc2008:18). Rancircarma: Lorcaldcbcscrccionadoparascrpcnsado...Lacucstinnocsdccirquc todocsccin.Lacucstincsconstatarquclaccindclacracstticaha dcnido modclos dc concxin cntrc prcscntacin dc hcchos y lormas dc intcligibilidadqucdiluminanlalrontcracntrcrazndcloshcchosyrazn dclaccin,yquccstosmodosdcconcxinhansidorctomadosporhisto riadorcsyanalistasdclarcalidadsocial(18). 11 lautoranalizaLe tombeau dAlexandre,dcChrisMarkcr,yarmaqucdicholmc ccionalahistoriadclaRusiadclapocadcloszarcscnlapocadclposcomunismo atravsdcldcstinodcuncincasta,AlcxandrcMcdvcdkin.Pcronoloconvicrtccnun pcrsonajcccional,nocucntahistoriasinvcntadassobrclaURSS.Jucgaconlacom binacin dc distintos tipos dc rastros (cntrcvistas, rostros signicativos, documcntos dc archivos, cxtractos dc lmcs documcntalcs y ccionalcs, ctctcra) para proponcr posibilidadcsdcpcnsarcstahistoria. 24 Ctedra de Artes N13 (2013): 15-39 ccstcmodo,paracllsololrancs,cscribirlahistoriayescribir historias sonhcchosqucrccjanunmismorgimcndcvcrdad.stonotcndraqucvcr conningunatcsisdcrcalidadoirrcalidaddclascosas,sino,porclcontrario,con clhcchodchaccrobvioqucunmodclodclabricacindchistoriascstligado aunacicrtaidea dclahistoriacomodcstinocomn,conunaidcadcaqucllos quchacen la historia. lplantcodcRancircrcsultaalnalaidcamatrizdcFcrrowhitcquctam binvacncontradclaidcadcautonoma,lacualapuntaarcpcnsarlajcrarqua dclossabcrcs.ndcnitiva,loquccncstcmuscosccstcucstionandocsquin sabcsobrchistoria,quinpucdccscribirlahistoria.Pucdccscribirclhistoria dor,pcrotambinpucdccscribirRobcrtorzali,ynocsqucscancucstioncs cxcluycntcs.Todolodichonocscnluncindcunaidcadcdcmocraciaidcal, sinoconsidcrandoqucaunquccsncccsarioclsabcrdclhistoriador,undcsalo mayoranrcsidccnvcrcmopucdcrcarmarsccstcjucgodcrcconstruccin dcmcmoriascidcntidadcs.staintcrpcnctracincntrcrazndcloshcchosy razndclashistoriasprcscntadaporRancirccs,asucntcndcr,uncomponcntc caractcrsticodcunapocacnlaquccualquicracsconsidcradocomocoadyu vantccnlatarcadchacerlahistoria.ccstcmodo,lacucstinnocsdccirquc la Historiasolamcntclacomponcnlashistoriasquccontamos,sinosimplcmcntc quclarazn de las historiasylascompctcnciasdcactuarcomoagcntcshistricos soncosasqucvanunidas.Alrcspccto,sosticnc:Lapolticayclartc,comolos sabcrcs,construycnccioncs,csdccir,rcordcnamicntosmatcrialcsdcsignos cimgcncs,dclasrclacioncscntrcloqucscvcyloqucscdicc,cntrcloqucsc haccyloqucscpucdchaccr(ntrcvistaaRancirc2008:18). lhcchodcquclaspiczasdclpasadolcrroviariosoloscanprcscntadascn clcontcxtodclasobrasdctcatrodocumcntalocnlaactividaddccvcntualcs tallcrcs, hacc quc la colcccin sca vista ms bicn como promotora dc lo in tangiblc y potcncial, quc como una caja dc curiosidadcs nicas. Siguicndo a laprolcsoradcHistoriadclArtcycatcdrticacspanolaAuroraLcn,hoylas colcccioncsdcobjctosmuscalcssulrcnunproccsodcdcsplazamicntoporscr rcsiduos clitistas dcl siglo X!X (1995). La institucin musco busca subsanar cstccrrordclhombrccontcmporncoolrccicndounnmcromsrcstringido dc cstas piczas, valorndolas cn su prcciso contcxtoc incluso inscrtndolas contrastadamcntc con manilcstacioncs culturalcs contcmporncas, lo cual promucvcqucclpblicopucdacmpczaracrcarscunmundomsricoconsus propiasprclcrcncias(Lcn63). ConsidcramosquccnFcrrowhitc,apartirdccstosproycctostcatralcs,no sctratasinodcltrabajoconunaccinqucotorgascntidoacadaunodclos lragmcntos quc rcnc cl mbito muscal scgn un hipottico, aunquc vvido, univcrso.Sidcsaparccicralamisma,noqucdaracncstccspaciomsqucuna colcccindcantiguosobjctossinscntidoovalor. Mara Celeste Belenguer Rememorar en los espacios museales: de la contemplacin a la experiencia 25 Artefactos documentales (o del artesano como historiador) csdchaccalgunosanos,clMuscoTallcrFcrrowhitcalbcrga,juntoallavcs, martillosytcnazas,artclactosqucnoprovicncndircctamcntcdclpasadolc rroportuario.stasproducciones,alasqucsclcsotorgaclnombrcdcartclactos documcntalcs,sonobjctoscrcadospordistintoshabitantcsdc!ngcnicroVhitc, quchoysccncucntranrctiradosojubilados.staspiczastcstimoniandcuna mancrasingularlahistoriaylastranslormacioncsrclacionadasconlamutacin dcsumundolaboral. Imgenes 6 y 7. Roberto Bocha Conte y su buque portacontenedores. Detalle de los mismos. l!ngcnicroVhitc,porcjcmplo,csunbuqucportacontcncdorcsquccl marincroRobcrto8ochaContccnsambldurantctrcsanoscncllivingdcsu casa.Sctrata,podcmosdccir,dcunaembarcacin archivo.Unbuquccargucro construidoconcajasdctetrabrikcnclquc,cnlugardclasmarcasdcmultinacio nalcsqucsuclcntcncrcstosbarcos,RobcrtoContc(cxtrabajadordclasdragas) armalacargacon194contcncdorcsqucportanclnombrctantodcantiguos comodcactualcssindicatos,barcs,kioscosypcluqucrasdc!ngcnicroVhitc. Sucargaprovicnc,dccstcmodo,dcdivcrsasrclcrcnciasyrccucrdospropios, dclamiliarcs,dcvccinos,conlormandouncomplctoinvcntariodccomcrciosc institucioncswhitcnscs:KioskoChapita,TcrminalMartimaCargill,Asociacin MutualFcrroviariaVhitcnsc,ctctcra. Marccloaz,quicnlucraintcgrantcdclcquipodctrabajodcFcrrowhitc, cnsutcxtoxodo inmvil,apunta: cmodoqucclIngeniero Whitetransportaalcgricamcntcalpucblodc!ngc nicroVhitc,susorganizacioncs,succonomalamiliar,susnombrcscntrazo manualquccxplicitanlacarga(adilcrcnciadclosvcrdadcroscontcncdorcs, quclaocultan),ymatcrializaundatoamcdiasasumido,amcdiasncgado: quclapoblacindc!ngcnicroVhitccshoyclrcmancntcdcunpucrtoydc unpolopctroqumicoqucyanoncccsitandcclla(2009:10). 26 Ctedra de Artes N13 (2013): 15-39 Los pasajeros de Carlos Di Cicco CarlosiCicco(19372005)lucocialmccnicocnclGalpndcLoco motorasdc!ngcnicroVhitc.Apasionadoporlostrcncs,cnsucasacraposiblc cncontrarrcvistasycarpctasconrccortcsdcnoticiaslcrroviariasyunamaqucta pobladapormuchasgurasrcalizadasporlmismo. Imagen 8. Los personajes de Carlos Di Cicco. Frontales y de matces saturados. Sobrccadapcdacitodcmadcra,iCiccotallunaocupacinounocio. Hayamasdccasa,jugadorcsdcltbol,lcrroviarios...Alrcspccto,NicolsTcs tonirclata: nclano2010inauguramosunamucstradctallascnmadcradcunscnorquc scllamabaCarlosiCicco,quccramccnicoajustadorcnGalpnVhitc, qucarrcglabalocomotoras,qucalatardccragasista,yquccnsucasatcna unamaqucta,comootroslcrroviariosquchcmosidodcscubricndo,quccnsu casaticncnunamaquctadclcrromodclismo...ncsamaqucta,cuandola lamiliadcCarlosladon,cuandollallcci,nosotroscncontramosquccstc scnor,cnvczdccomprarmuncquitosqucyavicncnhcchos,schizol,por lassuyas,unastallascnmadcrabalsa,minsculas,conlasquclucpoblando todalamaqucta.Quccstnbucnsimascnunscntidocsttico,yqucunolas pucdcrclacionar,siqucrs,conJoaqunTorrcsGarca.Nosotroslascxhibimos. Armamosunamucstra,cnunavitrina,qucscllamsculturasparamirar conlupa.Lointcrcsantccsqucclscnorlcrroviariolucarmandocomouna socicdaddctipitoschiquititoscnlosquc,digamos,vospodsvcrunocio, ocicrtosintcrcscs.Yalavczpodsvcrmuchascosasquccstnmsall,otra vcz,dclacspccicidadporquc,porunladopodsvcrcmounlcrroviario llcgaaunalormaalaqucllcgaunartistadclavanguardiarioplatcnsccomo TorrcsGarca,siqucrs,podscstablcccrcsarclacin,quccscspcccadcl campodclartc.Pcroparanosotrosclhaccrlamucstranovalcsloporcso. Mara Celeste Belenguer Rememorar en los espacios museales: de la contemplacin a la experiencia 27 sccsunodclosscntidosposiblcs.troscntidointcrcsantccsvcrcmoun hombrcquccstacostumbradoatrabajarcondctcrminadospcsos,conunas hcrramicntasqucactcncmos,qucsontrcmcndas,trabajacnalgominsculo, sobrcloqucimprimccsalucrza.(ntrcvistaconlaautora2011). xhibircstasminiaturascnuncspaciocnclqucporlogcncralschabladcl inmcnsotrabajoconvagoncsylocomotoras,invitaaunjucgoconlostamanos ylospcsosqucsuponc,almismoticmpo,unjucgo(nucvamcntc)conlasjcrar quasinstauradas.Acordamoscnquclaopcracinticncvariaspuntas.Porun lado,csvcrauncxlcrroviarionocxactamcntccomouncscultor,sinocomouna pcrsonaqucscmanicstaatravsdccsacxprcsin.Nocspromovcrloalmundo dclartccnclquc,porotrapartc,cstchombrcnotcnaintcrs.Nocscso,sino volvcrvisiblcacstapcrsonacnsusingularidad,cnsucarctcralgoinclasifcable. s,asimismo,vcratodaunasocicdadorganizadaalrcdcdordcllcrrocarril,a travsdcsuptica.Aunsicndomuypcqucnas,lastallasdciCiccotransmitcn unaparticularscnsacindclortalcza.Cadaunadccllashasidorcsucltacntrcs ocuatrocortcsntidos.Ningunacnmascaraclmatcrialdclquccsthcchani lamanoquclcdiolorma.Unamanoqucparccchabcrimprcsocncadatalla diminutasuhbitocnclcmplcodcotraclascdcvolmcncs. As,Fcrrowhitcponcaconsidcracindclosvisitantcsartclactosqucnopro vicncndclpasadolcrroportuariosinoquchansidoproducidosporlospropios trabajadorcs,cnsuintcntoporcontarcscpasadooporimaginarclluturo.Con sidcramosquccstosartclactos ticncnvalorporloqucrcprcscntan,pcroadcms porlosproccdimicntosquccnclactodchaccrmcmoriacadaunoponccnjucgo: cllivingoclgarajcdcunacasavucltoslaboratoriosdclahistoriacolcctiva 12 . 12 nclpostdclsbado1dcmayodc2010,cncl8logdcFcrrowhitc,lashijasdciCicco dcjanclsiguicntccomcntario:ncasalosvimosnaccrdcuntrocitodcmadcra.Nosotras, scnorachijasdcCarlosiCicco,mujcrcsqucconocamosdcloscrrosycllcrrocarril sloporcompartirlasancdotasylossonidosacalladosdcamancccrcstcmprancroscn rcspucstadcunsilbatolcjano,nollcgbamosaaprcciarladimcnsindccsospcqucnos munccos.SutamanosubjctivoqucsloalcanzbamosasospccharcuandoCarlosrcvclaba aalgnocasionalvisitantcclprcciadosccrctodccsamaquctaalaquclcdcdicabahoras cntcras,unmundoquclodcvolvaamomcntosdcunahistoriaquc,concltranscursodc losanos,adoptlaptinaromnticadclosrclatosdcunticmpopasadoysicmprcmcjor. Carlosscluc,yticmpodcspuslosiguimam,Raqucl.llasupocnclticmpocnquclo sobrcviviquccraprccisodarlcaFcrrowhitccscvalor,cnpcqucnoyprivadohomcnajc alasgralasqucsupolimpiarajabnytabla,paralamadrugadasiguicntc,cnhonora quinccanosdcmadrugoncsyalossiguicntcsanos,csosqucsumaridohabadcdicado aatcsorarrccucrdos,vivcncias,conocimicntosyrclcrcnciasdcllcrrocarril.Tambinpara otroshombrcsdcgralaazulqucsigucnrcspondicndoalllamadodclsilbatoyquc,hoy comocnclaycr,scpucdanscntiridcnticadosconloqucCarlosrcscat.Silvia,Marisa yyo,!ns.NosscntimosorgullosasdclcnormctrabajoquclagcntcdcFcrrowhitcysus colaboradorcsrcalizaronconcstcpcqucnolcgado. http://muscotallcr.blogspot.com.ar/,consultadocl19dcabrildc2011. 28 Ctedra de Artes N13 (2013): 15-39 stostrabajosyotrasmaquctascontinanlascric,bajolaidcadcquccnun muscotallcrclrclatodclahistoriascvuclvctambinunactoconstructivo.c cstcmodo,cstosartclactos opcrancomoobjctoshbridos,mczcladcartcsana, vivcnciaydocumcnto.Ydcvicncnotralormadcdartcstimoniosobrcunmundo dcltrabajodcsaparccido,alposccrlormasdcrcmcmoracin,alcctosyjuicios sobrclatranslormacindclmundolaboralyclpropiocntorno. Cambi la cabeza Imagen 9. Afche promocional del ciclo Cambi la cabeza. Peluquera y debate. lcicloCambilacabczalucllcvadoacabocnFcrrowhitcdurantcclano 2011.Titi Scdrani, pcluqucra dc ocio y antriona dc los cncucntros, cxplica: LacabczadcVhitccambi.Cambiporalucra,pcroojo,tambinporadcntro. Cambiclpucrtoysuspcluqucrascambiaronalapar 13 (Sinpcloscnlalcn gua).nticmposrccicntcs,lacantidaddcpcluqucrascn!ngcnicroVhitcysu vastaclicntcladabancucntanosolodclacoquctcradclosvccinos,sinotambin dclasumadctrabajadorcsqucconccntrabancllcrrocarril,laJuntaNacionaldc Granos,clMinistcriodcbrasPblicas,YPF,lapcsca,ytambindclosvariados cvcntossocialcs:lassalidas,lascstas,lasluncioncsdccinc,lasccnas,losbailcs. Lahiptcsisplantcadaporclcquipodctrabajoparacstcproycctorclcraaquc unapcluqucrapucdcllcgaraluncionarcomounlaboratoriodcnarracinoral 13 Museo Taller.Sitiowcb.http://muscotallcr.blogspot.com.ar/2011/05/sinpcloscn lalcngua.html~ Mara Celeste Belenguer Rememorar en los espacios museales: de la contemplacin a la experiencia 29 cnclquclahistoriadcunacomunidadsumaasuscaptuloshabitualcsclrclato conclquccadaclicntcrcsumcsuvida,suspuntosdcvistaysuscxpcctativas, cnlosquinccovcintcminutosqucdurauncortc.Lagncsisdclapropucstacs rclatadaporlosintcgrantcsdclmuscodclmodosiguicntc: SiFcrrowhitc,losobjctosqucalmaccna,clcspacioqucocupa,lashistorias quc rclata, nos hablan primcramcntc dc un mundo hoy dcshccho, cmo haccrpara,apartirdcloqucyanocxistc,comprcndcrloqucvinolucgo,lo quchoypasa,yadcms,cmohaccrlosinqucclmundodcltallcr,dcltrabajo cncllcrropucrto,scnosprcscntccomoundominioautnomo,divorciado dclascallcsyloshogarcsdccstcpucblo:sdccir,cmoasociar,almismo ticmpo,clcspaciopblicoalprivado,lastarcasmasculinasalaslcmcninas, lashcrramicntasalostilcsdomsticos,yporsobrctodo,cmohaccrlodc mancradccombinar,cndosisjustas,accinyrcprcscntacin,rclatoyanlisis, brazoyccrcbro: 14 (Pcluqucraydcbatc:larcvolucinpcrmancntc). Larcspucstavinodclamanodccstaidcadcolrcccruncspaciovucltopclu qucradcsdcclcualinvitaradiscrtarsobrclasituacinprcscntcdclalocalidad dc!ngcnicroVhitcavariadaspcrsonalidadcs,alticmpoqucTitiScdranitraba jabacnsuscabcllos.Unamancradcrcsistirdcmodoactivo,conintcrvcncioncs irnicas,laactualidaddccstacomunidad. Imagen 10. El Ingeniero Qumico Braulio Laurencena analiza qu signifca tener al polo petroqumico de vecino. Laspcluqucras dcFcrrowhitcvcrsaronsobrclarclacincntrcpoloypucblo,y, cspcccamcntc,sobrclaspolticasdcsplcgadasporlascompanaspctroqumicas paradominarcstarclacin,lcgitimandoassuprcscnciacnlalocalidad.ncl 14 Museo Taller.Sitiowcb.http://muscotallcr.blogspot.com.ar/2011/12/pcluqucria ydcbatclarcvolucion.html~ 30 Ctedra de Artes N13 (2013): 15-39 mcsdcjuniodclano2011lucinvitadoclingcnicroqumico8raulioLaurcn ccna,cxdoccntcdclaUnivcrsidadNacionaldclSuryrcsponsablcanosatrsdc McdioAmbicntcdclaMunicipalidaddc8aha8lanca.Qusignicatcncral polopctroqumicocomovccino:,quhaycnclhumoqucvcmossalirdclas chimcncas:,aqudistanciadclapoblacindcbcrancstarinstaladosvccinos dcscmcjantcsdimcnsioncs:,lucronalgunasdclasprcguntasqucmovilizaron cstcprimcrcncucntro.Algoqucqucdclarolucgodccstaconvcrsacincsqucya norcsultaposiblccn!ngcnicroVhitchaccrunrclatodcloquccncstcmbito succdcpcnsandocntrminosdclopblicoyloprivado,dcunazonaproductiva yunazonaurbana,dcunlmitcprccisocntrcclpoloyclbarrio. Los cncucntros postcriorcs rcricron al impacto dc la actividad dc las cmprcsassobrclalocalidadysuscscuclas,yalaaccindcsusprogramasdc RcsponsabilidadSocialmprcsarial 15 .nclmcsdcscpticmbrcparticipcomo invitadaladoccntcMonscrratTataGayonc,militantcdcizquicrdaydclcgada dclSUT8A.SuplantcolucquccnArgcntinalarclormacducativadclosanos novcntacoincidiconlaaplicacindcunnucvomodclocconmico.sdccir, quclacducacinsctranslormdcntrodclamismalgicaconlacualscprivati zaronloslcrrocarrilcs,laJuntaNacionaldcGranosyclcomplcjopctroqumico. Imagen 11. Guillermina Perla Huerta. Docente y vecina. Cmo es ensear en las escuelas cercanas al puerto, con aulas y patos que se encuentran a metros del cerco perimetral de una industria? 15 Porcjcmplo,clprogramaAPLLimplcmcntadoapartirdc1996.Lasiglasignica, cningls,Concientizacin y Preparacin para Emergencias a Nivel Local.Sctratadcun protocolodcscguridaddcNacioncsUnidasinstrumcntadocnotraspartcsdclmundo conpcrlcsproductivossimilarcsaldcVhitc,qucscdiscntcnicndocomorclcrcncia grandcstragcdiasindustrialcscomoladc8ophal(!ndia).lcomicnzodclaintcrvcn cinsistcmticadclascmprcsasysusprogramasdcRcsponsabilidadCivilcnclcspacio cscolarwhitcnschayqucrastrcarlodurantclosmcscspostcriorcsaloscscapcsdclas plantasdcSolvayyProlcrtilcnclano2000. Mara Celeste Belenguer Rememorar en los espacios museales: de la contemplacin a la experiencia 31 La charla vcrs sobrc lo quc ticnc dc particular cnscnar cn las cscuclas ccrcanasalpucrto,conaulasypatiosqucsccncucntranamctrosdclccrcopc rimctraldcunaindustria.nclmcsdcnovicmbrcdclmismoanolucinvitada Guillcrmina Pcrla Hucrta, quicn tambin luc macstra y vccina dcl barrio. As,apartirdclrclatodccstasdosdoccntcs(ytambindcotrasquccstuvicron prcscntcs)lacomunidadconvcrssobrclahistoriarccicntcylasituacinactual dclascscuclasprximasalasgrandcsindustrias. Hubo,tambin,invitadoscspccialcs:porcjcmplo,Natalia8urgardt,prolc soradcqumica,conlapropucstadcanalizarcintcrprctarpartcdclmatcrial pcdaggicoqucsobrccstaasignaturaproduccnlascmprcsas,yFranciscoLpcz Corral,liccnciadocnFilosoladclaUnivcrsidadNacionaldclSur,quicndurantc clltimocncucntroinvitarccxionarsobrclanocindcriesgo.Laconvcrsa cingircntonccssobrcclsignicadoyscntidodctrminosqucscdicronpor supucstoscncadadiscusinantcrior.Qudiccyqunodicclapalabraricsgo dcloqucsuccdccnlaconvivcnciacmprcsascomunidad:Quindcncqu csunricsgoyqunolocs:Quincstipulaculcsunricsgoaccptablcycul nolocs:nqulugarscponcacadaunodclosactorcsinvolucradoscncsa dcnicin:ccstcmodo,dcntrodclarclacincntrcindustriaycomunidadluc posiblc,alolargodccstcciclo,comcnzaratrazarunagcncalogadclaluchay dclaorganizacinvccinaly,almismoticmpo,dclosmodosdcadministrarcl conictoporpartcdclascmprcsas(HcrcdiaChaz2011). Sipcnsamoscnlainstanciadcintcrcambioqucsupusocstapropucstadc peluqueras, podcmos considcrar las csccnas quc gcncraron no solo como un cspaciorcductiblcalapucstacsccnogrcayrelacional,sinoalaposibilidaddc gcstionarlormascxpcrimcntalcsdcconvcrsacin,dcimaginacinydcdccisin dcntrodcunaintcnsarcddcrclatos.Porcllo,considcramosquccstccvcnto cjcmplicaclapuntadonucvomodclodctrabajomuscstico,cnclqucclproccso lincaltradicionaldccolcctar,prcscrvarydilundirconstituycndounmundocn partcaisladodclasocicdadsctranslormacintcgradinmicamcntc,cnotro circularyabicrto. Los cspacios y proycctos como cl rcscnado manicstan una scnsibilidad nucvaparalosdctallcs,paralasmicrosituaciones,paraclprcscntc,cnconsonan ciaconloqucclcrticodcartcycuradorlrancsNicolas8ourriaudproponc como microutopas: cstratcgias quc produccn cspacioticmpo rclacionalcs, cxpcricnciasdcintcrrclacioncshumanasqucbuscanlibcrarscdclasobligacioncs dclaidcologadclacomunicacindcmasasyqucgcncran,cncicrtamcdida, csqucmassocialcsaltcrnativosymodcloscrticosdclasconstruccioncsdclas rclacioncsamistosas(2006:53).Paracstcautorlrancs,lautopascvivchoy cnlasubjctividaddclocotidiano,cnpropucstasqucpcrmitcninvcntarnucvos conjuntoscrticosyapuntararclacioncssocialcsmsjustas,amodosdcvidams dcnsos,cnticmposcnlosqucadvicrtcparcccmsurgcntcinvcntarrclacioncs posiblcsconlosvccinos,cnclprcscntc,quccspcrardasmcjorcs(34).Rcparamos cncstcconccptodcmicroutopascnvirtuddcqucclmismopcrmitirailuminar 32 Ctedra de Artes N13 (2013): 15-39 losalcanccsdclaprcticamuscsticaqucbuscamosrcivindicar,rcsaltandocstos gcstosysumicropodcrdccxprcsin,cnclalndcconstruircspaciosconcrctos, cnlocotidiano,dcsdcloscualcshaccrydccir.stosuponc,almismoticmpo, pcnsarclcspaciomuscalcomoconstructosocioculturalcnclquclaprcscncia dclosvccinoscontribuycaunamcmoriadcllugarconlacualclmuscoscha idolorjandoasmismo,yconlacualloshabitantcsschanconguradocomo sujctosindividualcsycolcctivos,portadorcsdcunahistoriaparticular. ConsidcramosqucloqucFcrrowhitcpromucvcconsusprcticascscltrabajo conlragmcntosdchistoriaydcprcscntc,dcdivcrsaslormasynaturalczas,yla crcacindcrclatosquccntablanconvcrsacioncscntrcs,yqucantctodoson rcdcnidosyrcintcrprctadosporlasnucvasmiradasyaprcciosdclpblicoal qucdcnitivamcntcpcrtcncccn. El recuerdo productivo Alasaccioncsyalosbicncsdclmuscosclcsotorgavalidczcnlaactua lidad cuando cstn vinculados a la capacidad dc claborar pcnsamicntos y cstratcgiasdcluturo.Susdcstrczassonmuchas,pcroantctodocsclocucntc cstccambiodcconccptosydcmctodologas.ApartirdclcasoqucFcrrowhitc olrccc proponcmos rcpcnsar las posibilidadcs quc la institucin muscstica poscccnlaactualidaddccontribuiralaclaboracindcunamcmoriacrtica yvvida,ytodoloquccncstatarcapucdcaportarclnucvousodclahistoria dcsdcoriginalcscstratcgiasintcrdisciplinarcs.Unaapucstadccstanaturalcza habladcunavariacindcintcrcscs:dclobjctoccrrado,conclusohaciacl discursoylaidca,cnlaaccptacindcquclapcrmancnciadclbicncultural quc cl musco conscrva cs complctada por una intcrprctacin o rclato, quc pucdcscrpluralycambiantc. stimamosqucFcrrowhitcproponcunmbitodcproduccindclacultura al implicar un proccso participativo dc construccin simblica, y rcsulta por cllounahcrramicntadcaccindccstacomunidadquc,bajounproycctoqucla implicaactivamcntc,consolidacspaciosconclndchaccrorsuvozlrcntca circunstanciasquchistricamcntchansidodcsatcndidas.Porquc,cnlaactuali dad,nosonsolocstaspropucstascomunitariaslasquchablandclacomunidad dc!ngcnicroVhitc,sinoysobrctodolasgrandcscmprcsasradicadascnsu pucrto,dcmancraquccstctrminonorcsultadcningunamancrancutro,sino qucsuscntidocst,hoymsqucnunca,cndisputa. Apartirdclaobscrvacincrticadclosrcgistrosdccstosproycctos,propo ncmoshablardcunarcnovacindclormasyproccdimicntoscnclsistcmadcla institucinmuscal.Ycrccmosquclaprcscntacindclcasodcaplicacinnocs mcramcntcuncjcmploilustrativosinounalormadcvisualizarproblcmasquc songcncralcsycxtcnsivosaotrasobrasymuscos,pcroaplicadosconcrctamcntc aunobjcto.csdccstapcrspcctiva,cstcmuscoqucacogcpiczasdcunpasado quclucdesguazadorcsultacontcmpornconosolocnsuconccpcinysonoma Mara Celeste Belenguer Rememorar en los espacios museales: de la contemplacin a la experiencia 33 sinocnsucapacidadcomunicativa,ycxhibcasuvczlariquczadccstossitios qucconsidcranalpatrimonioculturalcomomotivoinagotablcdcrccucrdo. Alcorpusdclmarcotcricoqucsubyaccacstcartculorcsultalundamcntalcl trabajosobrclaincidcnciacnlosmodclosdcpcrccpcinyaprchcnsindclmundo dcntrodclmuscorcalizadoporAndrcasHuysscn,quicnarticulaclproblcmacon cllcnmcnoquclmismodcscribccomoaugcdclaculturadclamcmoria(2002: 74).Lacucstinrcsidccnsabcrculcssonlaslormasdcmiradaqucclmuscocs capazdcinstituiropropiciarhacialaconstruccindcunaaccpcinproductiva dclrccucrdo 16 .Laprovocacinalarcaccinyrcccpcincrcativaquccstcmusco impulsadcsdcsusrccursosscrclacionaconlarccupcracindcuncspaciovital cn cl cual las mcmorias vividas sustituyan a las mcmorias imaginadas. n tal scntido,alrccxionarsobrccldcsarrollodclmuscodcntrodclaindustriacultural, AndrcasHuysscnsosticncquclasmcmoriasimaginadas(aqucllassuscitadaspor losmcdiosoclconsumo)scolvidanmslcilmcntcquclasmcmoriasvividas, locualsuponcunarduocjcrciciodcrcdcnicindclainstitucinmuscsticacn lacontcmporancidad(2002).Talrcdcnicinticnccomonrcsguardarotracx pcricnciatcmporalqucpucdadarpasoalacstabilidad,dcscocnclqucsclunda clmicdoaquclascosasdcvcnganobsolctasyqucsccxprcsacnunapulsindc mcmoriaquc,dcacucrdoalautor,mcrcccscratcndida. Como hcmos visto, cn cl contcxto dc los vcrtiginosos cambios quc cl dcsarrolloindustrialimpuso(cimponc)alalocalidaddc!ngcnicroVhitc, cstc musco rcaliza un trabajo quc sc dirigc a rcsguardar un cspacio para la cxpcricnciacomunitaria.ichaprcocupacinporlacxpcricncia,tramadaa travsdcunproccsoqucrcclaboralasmodalidadcsdclapcrccpcindcntro dclmusco,pcrmitcvincularcstccasoalproblcmaqucHuysscndcjaabicrto cnsutcxtoEn busca del futuro perdido:Cmovivircnlormascxtcnsasdc tcmporalidadyascgurarscuncspacio,pormspcrmcablcqucsca,dcsdccl cualhablaryactuar:(2002:35).Comorcspucstatcntativa,clautorllamaa rcconsidcrarlasmcmoriaslocalcs,arcducirlavclocidad,acxpandircldcbatc pblico, a ampliar los cspacios habitablcs y ascgurar un ticmpo dc calidad. Crccmosqucdichoobjctosccxprcsaclaramcntccnclprogrcsivoquicbrcsobrc clmododccomprcndcrycongurarclcampovisualdcntrodclainstitucin qucrcscnamos,locualcsacompanadoconundcsplazamicntohacialaconsi dcracindclmundovisualcnlaactividadpcrccptiva.sposiblcobscrvarcn cstcmuscounproccsocnclqucpaulatinamcntcaladistanciacspcctatorial quc cn principio parccc imponcr cl modo cnunciativo dc todo musco lc succdcunaaccpcinexperiencial. 16 TalcomoHuysscnplantcacnsutcxto,loquccstcncucstinhoycndacscmo rcsolvcrlatransmisinincxorablcmcntcmcditicadcuntraumadclahumanidad(l vcrsarsobrcAuschwitz)alasgcncracioncsnacidasdcspusdclasvctimas,atravs dcmltiplcsdiscursosartsticos,muscalcs,pcriodsticos,autobiogrcosycicntcos. (2002:126). 34 Ctedra de Artes N13 (2013): 15-39 Podcmos,asimismo,vincularclcasodccstudioaltrabajoinstituidoporG rardVacjman.nsulibroEl objeto del siglo,cstcpsicoanalistaycrticodcartcsc prcguntaporculpodrascrclobjctoquccaractcriccalsigloXX,cnclscntidodc pcnsarculcsaquclqucintroduccunarupturaradicalconotrosticmposyabrc nucvasposibilidadcsparapcnsarnosolamcntcclartc,sinocmostcintcracta, dialogaypicnsanucstroprcscntc.Vacjmanprcscntaalaruinacomoobjctodcl siglo.Lahucllamatcrial,lasruinas,losrcstos,losobjctos,inclusocnlodcshccho o,cnnucstrocaso,cnlodesguazado.Lasruinascomocscombroobjctoquclorman hucllaparaunalguiencvcntual(2002).Paraclautor,cstocsloqucanimaalartc cntcro:clhcchodcapuntaralorcaly,cnlorcal,aloquchaydcmsrcal,csdccir, a la lalta, a la auscncia llmcscla horrorcs dc la gucrra, libcracin dcl mundo dclosobjctos,ncsdclartc,cucrposalcctados,ilusioncspcrdidas,rccucrdosdc inlancias,ctctcra.nFcrrowhitc,loqucscsuponcqucsccstrccordandoy mostrando(clmundodclostrcncs)cst,prccisamcntc,dcvastado:noqucdaun solotrcn,niunasolamquina.Tampocohaytrabajolcrroportuario. csdccstapcrspcctiva,suspropucstasopcranunatranslcrcnciadcmcmoria, alhaccrpasarlamcmoriamucrtadclosobjctoscnccrradoscnvitrinashaciala mcmoriavivadcloscspcctadorcs.Consubuqucportacontcncdorcs,porcjcmplo, Fcrrowhitcponcunobstculoalatcndcnciarcmcmorativaypctricadora.l artefactodcContcnoconmcmoraclrccucrdosinolosagujcrosdclamcmoria. Conmcmoraclolvido,laprdida,laauscncia 17 .Yponccncucstincllcnguajc tradicionaldclmuscoporqucprimcroscpusocncucstinclobjetomismodcl musco,surazndcscr.ncstcscntido,considcramosqucclhaccrdcFcrrowhitc cstambinunhaccrdcsdcclartcyclolvidoyclrccucrdoson,dcalgnmodo, sumatcria.stccspacioqucscdcsplicgacomocnondascinvolucraalacomu nidadalrcdcdordcunpcrodosingularylundamcntaldclahistoriaargcntina, ocupaunlugarccrcanoalccntrodcgravcdaddclartcdchoy,cnclqucmuchas propucstassirvcnmanicstamcntcparaconstruiryrcconstruiraquclloqucpas. nFcrrowhitcschaccsurgir,contratodaunadcnsatradicinquchaccdcl cspcctadorunrcccptorinoccntcypasivo,clactodcsercspcctador.cdartoda sulucrzaactivaalhcchodcmirar.nunordcnsimilar,Vacjmanhabladclos tcstigoscomonicoslugarcsdclamcmoria(2002:227).Comoclnicolugar dcloquccstborrado,dcsguazado,dccscnolugar 18 .Conlaprudcntcdistancia 17 VacjmananalizaclMonumento invisibledcJochcnGcrz.Paraclautor,loquccsta obrarcmcmoranocsunsuccsodclpasado:csclborramicnto,sicmprccnprcscntc,cl hcchodcqucnoqucdchoynihucllamatcrial,cnningunapartc,nimcmoriaalgunadc csavidajudaquccxistacnlaAlcmaniaantcrioral39cn,porlomcnos,2.146comu nidadcs....JochcnGcrzrcalizunmonumcntoqucrccucrdaclolvidoyloquccst msalldclolvido:lapropiadcsaparicindclashucllas,dccsosrcstospctricadosdc lamcmoriaqucsonlaspicdrasdcunccmcntcrio.(2002:193). 18 VacjmanrccrcalostcstigosdclHolocausto:PorquclaShoahnoticncotrolugar quclosojosdccsostcstigos,suspulmoncs,susmanos,susodososuboca(2002:227). Mara Celeste Belenguer Rememorar en los espacios museales: de la contemplacin a la experiencia 35 qucscparaanucstrocaso,podcmosdccirquccnlascxpcricnciasconrclatos y cn cl proyccto dcTcatro documcntal, cada vccinoactor pasa a scr tcstigo. Suscucrpos,suscspaldas,susmanosybrazosdctrabajadorcsnosllcvanascr cspcctadorcscontodonucstrocucrpo,amiraryorscntadoscnnucstrabutaca, comounacto.Yasuturnocadaunodcnosotrospasaascr,loquicraono,cnsu rctina,cnlosmsculosdcsuvicntrc,cllugardcltrabajoqucalgunavczluc.stc muscorcsulta,as,unalormadcclaboracincnlaqucclconocimicntohistrico ylavivcncialsicaycorporal(cnlaspucstascncsccna,cnloscvcntos,cnlos rclatos)dclacxpcricncialcrroviaria(ydcldcsmantclamicntotambin)llcgan aarticularsccnunatcnsinproductivacnlugardcbloqucarscmutuamcntc. Imgenes 12 y 13. Danzas areas y proyecciones en las paredes del Castllo de la Usina y la Casa del Espa. nvirtuddclodicho,considcramosqucFcrrowhitcrcsultaunapropucsta originalporclmodocnqucdccidccontarlahistoria.csdcsurclatobascy sutonocxpositivo,dcsdcsupropucstavisualysuscvcntosytallcrcs.Porquc cncstccspaciolanarrativahistricaylasupcrcicmatcrialdclosrccursosar tsticosinvolucradoscstablcccnunancgociacinsugcrcntcyllcnadcmaticcs. Porqucaqulasimgcncs,laspalabras,losgcstos,lasmctlorascomolormadc rcsistcncia,cncucntranunscntidomsprolundodcloqucasimplcvistaparccc. 36 Ctedra de Artes N13 (2013): 15-39 JacqucsRancirc,cnsutrabajoLa divisin de lo sensible: Esttica y Poltica, dcsplicgalaidcadcunabasccstticadclapoltica.Paracllsololrancs,csta ltimasccstructurasobrcunadivisindcloscnsiblc,sobrclaslormascnquc cadapocapcrmitcvcr,cscuchar,pcrcibir,nombrar.Siguicndoalautor: |Ladivisindcloscnsiblc|sunadclimitacindcticmposycspacios,dclo visiblcyloinvisiblc,dclapalabrayclruido,dcloqucdcncalavczcllugar ycldilcmadclapolticacomolormadccxpcricncia.Lapolticascrccrc aloqucscvcyaloqucscpucdcdccir,aquinticnccompctcnciaparavcr ycalidadparadccir,alaspropicdadcsdcloscspaciosylasposibilidadcsdcl ticmpo(Rancirc2002:2). Podcmosproponcr,cntonccs,quchayadcmsunclcctopolticocncldar avcr,cnrccupcrarhcrramicntas,rclatos,sonidos,voccspcrdidasuocultas,c, incluso,cnclhcchomismodcrcprcscntar,dcvolvcradarvisibilidad,quccn Fcrrowhitcopcra.lcuradorargcntinoycrticodcartcRodrigoAlonsoarma: Msalldclcontcnidopolticodcunaproduccinartstica,scpucdcha blardcsusclcctospolticos,dcsucapacidadparaorganizaruncampodc lacxpcricnciascnsiblcqucalcctaaquicncslapcrcibcn,rccstructurandosu rclacinconclpodcrsabcry,cndcnitiva,translormandosuscntidodclo rcal(Lancccsidaddclamcmoria). ccstcmodo,considcramosqucloqucFcrrowhitchacccsproponcrrcpcn sarlaslormascnqucpucdcscrabordadaunapartcdcnucstrahistoriadcsdc lahibridacinconsoportcsyrccursosartsticos,ytodoloqucrcsultarcspccto alancccsidaddclamcmoriaydclacrticarccxiva.csdclapcrspcctivaquc instaurancstosnucvosmcdiosdcmusealizar clpasado,hcmosllcgadoascrcada vczmsconscicntcsdccmolamcmoriasocialycolcctivacsconstruidaatravs dcunavaricdaddcdiscursosynivclcsdcrcprcscntacin.stamultiplicidaddc discursosmcrcccscranalizadacnvistadcsusaspcctosproductivoscnlapol ticaycnlacultura,cntantopotcncialantdotocontraclcongclamicntodcla mcmoriacnunaimagcntraumtica,ocontraclcnccguccimicntoqucsuponc haccrloconicamcntccnobjctos,lcchasynmcros. Ladinmicadcrcgistrosquccstcmuscoolrcccrcspcctoalahistoriaampla cltcrrcnodclo visibleydeciblecnrclacinconcscmomcntoparticulardcla historia argcntina. c cstc modo, Fcrrowhitc cxplora nucvas lormas dc dar visibilidadqucnoscagotancnlaacumulacindcobjctos,datosylcchas,sino quciluminan,alproponcrnucvosmodosdcrclcrir,signicar,connotarydccir. 8rcvcmcntc podcmos rclcrir tambin a una scric dc vidcos quc clabora Fcrrowhitc.Soncdicioncsoriginalcsapartirdclascntrcvistasylostrabajosdc invcstigacinqucclmuscollcvaacabo.ncllos,losvccinosquctcstimonian distintosaspcctosdclatranslormacindcsucntornoycspaciolaboralson tambinquicncsmcdiantcsusrclatosrcponcnlasimgcncsdcloqucyanocst. PodcmosmcncionarcomocjcmplolacntrcvistarcalizadaaMarioSimn,quicn Mara Celeste Belenguer Rememorar en los espacios museales: de la contemplacin a la experiencia 37 lucracmplcadocnlostallcrcsNorocstcrccorricndo,hoy,lasruinasdcloquccsos tallcrcslucron.clvidcoqucrccopilaclrclatodcvidadcJuanCarlosAlcsoni, quicntrabajaracnlaplayadcmaniobrasdc!ngcnicroVhitc,micntrasscrcaliza unrccorridoporunazonaquclucbalncariayquchoyalbcrgaindustrias 19 . cmarcadoaccntovisual,conunacstticamuypcculiar,cstosrcgistrossc pcrcibcnmcnosprcocupadosporsolucioncstcnicasqucporlaprcscntacin dcunaparticularmiradasobrclaactualidaddc!ngcnicroVhitc,traducidacn scductorasimgcncsdclascualcsrcsultaunalccturamuypcrsonaldcltcma. Loscortosqucintcgrancstascricdcvidcoshansidosclcccionadosparaparti ciparcnnumcrososcncucntrosdcvidcoartcanivclintcrnacional,locualnos habladcsuhaccrdcsdcclplanocsttico/artstico.Cincocortosdocumcntalcs producidospor Fcrrowhitc participaroncnclano2010dclamucstraTalcs olrcsistanccandchangcqucscrcalizcnclcspacioFranklurtcrKunstvcrcin dclaciudadalcmanadcFranklurt 20 .Asimismo,trcscortosparticiparondcla mucstra\idcoardc.\idcocrticocnLatinoamricayclCaribc,qucscprcscnt (cntrc2008y2011)cndistintasciudadcscuropcasyalricanasconclauspicio dcl!nstitutoCcrvantcsylaAgcnciaspanoladcCoopcracin!ntcrnacional paraclcsarrollo(AC!) 21 . Considcramos,portodolodicho,quclaspropucstasdcFcrrowhitctraduccn dclormacontcmporncaalgunasdclastcnsioncsdclamcmoria,dclaslormas dcarchivo,dclasdilucioncscntrclormatosygncrosartsticos,mostrndonos unodcloscaminosporlosquctransitaclartccnlaactualidadcnsuscnlrcn tamicntos con la vida social. l artc como un catalizador dc mcmoria, quc capitalizainclusolasintcrminablcsprdidas,translormndolascncxpcricncia alactivarcomoconcicncialoslragmcntosdcnucstrahistoriatantasvcccsrota. TantocltcatrocomolosobjctoscinstalacioncsdcFcrrowhitcalojanlalallay 19 Todos los vidcos pucdcn vcrsc cn Fcrrowhitc on \imco, http://vimco.com/ uscr1834893. 20 TalcsolRcsistanccandChangcrcunilaobradcdoccartistasycolcctivosartsticos argcntinoscontcmporncosqucabordansuscntornossociopolticoscomountcrrcno para la rccxin y la accin. Particndo dc una divcrsidad dc contcxtos, sus trabajos sc proponcn como proccsos dc invcstigacin cn los quc sc conjugan cl prcscntc, las tradicioncsylahistoriarccicntc.Lacomplcjidadgcopolticadclpasimprcgnacstas rcalizacioncscnlasqucscpcrcibcnlosritmosurbanosylosruralcs,lahcrcnciainmi grantccindgcna,lastranslormacioncsylosconictospolticos. 21 La mucstra rcuni trabajos dc rcalizadorcs dc Mxico, Nicaragua, Honduras, l Salvador,Panam,CostaRica,Guatcmala,PucrtoRico,Rcpblicaominicana,Cuba, cuador,8olivia,\cnczucla,Colombia,Pcr,8rasil,Chilc,Paraguay,Uruguay,UU, spanayArgcntina.Adcmsdclamucstra,clproycctoconsisticnlacdicindcllibro \idcocnLatinoamrica.Unahistoriacrtica(8rumaria:Madrid,2008),laorganiza cindcunascricdcsimposiosbajoclttulo\idcoxpandido.Nucvaslrontcrasdcl audiovisualcnLatinoamrica,ydclarcalizacindctallcrcscoordinadosporalgunos dclosparticipantcsdclacxhibicin. 38 Ctedra de Artes N13 (2013): 15-39 clcrrorcomoclcmcntosdctcnsinintcrnaqucrcclamannucvosymltiplcs abordajcs.cunmodosimilar,clrclatohistricoqucclmuscodcsplicgaalbcr galasccioncsindividualcsycolcctivasparaproducirprcscntc,pcrotambin, paraproducirpasado.Apartirdccstascxpcricncias,cstimamosqucFcrrowhitc pcrmitc cjcmplicar cl hccho dc quc los muscos no cscapan al pcrmancntc cucstionamicntoquclosmismosartistaslormulancntornoalaprcticaartstica contcmpornca,cnunapocacnlaquclosmcdiosscmultiplican,lacirculacin dclasobrastrascicndcloscspacioshabitualcsdccxhibicin,loslmitcscntrc disciplinasscdcsdibujanyclartccxticndcsusprcocupacioncsaltcrrcnopoltico, socialyculturalmsamplio.Porquc,crccmos,cstcmuscoquctcstimoniaporla historiayclrccucrdo,tcstimoniatambinporclartc. Hcmostambinpropucstoquclosmuscoscomunitariossonunahcrramicnta importantccnlatarcadccrcarcstoscspaciospotcncialcs.sclcjcrciciodcla mcmoriacolcctivacncsccnaycnaccinloquccnFcrrowhitcinlormaalgrupo suidcntidad,gcncrandoylortalccicndosupcrtcncnciasociopolticocultural. stohaccdccstcmuscounsitiointcrcsantcparacntcndcrcambioscontcm porncosqucsccstnmanilcstandocndivcrsasrcasycamposdisciplinarcs. csdccstapcrspcctiva,lapcrccpcindclcspacioydclticmpopasadosuponc unaaccin,unacontccimicntocnclquclosobjctosdclamiradaylapcrccp cinsccncucntrancnpcrmancntccambioyscintcrconcctanporlasituacin cnquclaaccinscllcvaacabo.saqudondclapolticadclmuscoadquicrc su dimcnsin csttica, dondc lo scnsiblc cs abicrto a nucvos usos, a nucvas rcparticioncsyanucvosscntidos. Alotroladodclanostalgia,cnlacaractcrizacindccstasprcscntacioncs, qucscdclcitancnlosrclatosdcunapocaqucmirahaciaatrs,sccxploracl tcmadclatranslormacindcltrabajoylocomunitarioconprcscnciadcironas, humorylantasa,qucrcmitcnaquicnsalcdccstacasaaunambicntcligcra mcntclantstico.Asimismo,proponcunanucvalormadcprcscntacindcuna colcccin y rcsulta por cllo un musco dc la rccxin: sus objctos, cn csccna, hablan ms quc si sc los obscrvara cn la y catalogados. Sc climina as toda posibilidaddcqucclcontcnidodclmuscosoloscamiradocomoinlormacin rclativa a un hccho histrico particular. Las rcprcscntacioncs quc qucdan dc lasaccioncsqucnoncccsariamcntcprovicncndcl,niingrcsanalcampodcl artcsonbcllas,soncstticas,sonprucbadcmomcntosoriginalcscnlosqucla crcatividadyclrccucrdoananlormasyscntidos. Por todo lo dicho, sostcncmos quc Fcrrowhitc promucvc una poltica dc inscripcioncsmltiplcscuyamatcrializacinprivilcgiadanocstcnclobjctoo cnlacolcccinocnclcspaciolsico,sinocnclproycctocrticoqucarticulaa cadaunodccsosclcmcntos.SiguicndoaAlonso,crccmosqucsicxistcalguna posibilidaddcccharluzsobrcdctcrminadossuccsosdcstacados,dcpcnsarcn nucvasmiradasylccturasrcspcctoahcchos,pcrsonajcsosituacioncscnraizados cnlahistoriaolamcmoria,talvcznodcbiramoscspcrarlastantodcuncstudio orcvisinmscxhaustivosdclosrcgistroscxistcntcs,comodcnucvosusosdc Mara Celeste Belenguer Rememorar en los espacios museales: de la contemplacin a la experiencia 39 las rcalidadcs, nucvas conguracioncs cstticas, nucvas translormacioncs dcl cspcctroscnsorial(2006).inamizarlamuscogralaconaspcctoscrcativos,con losaportcsdcdivcrsasmcntcsartsticas,pucdcrcsultar,comohcmosvisto,una cxpcricnciahbridacinnovadora,dignadcprobar. Obras citadas Alonso,Rodrigo.Lancccsidaddclamcmoria.Ejercicios de Memoria(catlogo). 8ucnosAircs:MUNTRF,2006.!mprcso. 8ourriaud,Nicols.Esttica relacional. 8ucnosAircs:AdrianaHidalgo,2006. !mprcso. az,Marcclo.xodoinmvil.Otra ParteN17(2009).811.!mprcso. rouguct,Nomic. Quand lartiste contemporain joue au musographe,CcRArt.Sitio wcb.Fcchadcconsulta:18dcjuniodc2012.http://ccroart.rcvucs.org/358~. ntrcvista a Jacqucs Rancirc. Clionauta, blog de historia (2008). Sitio wcb. Fcchadcconsulta:8dcscpticmbrcdc2012.http://clionauta.wordprcss. com/2008/05/30/cntrcvistaajacqucsrancicrcclmacstroignorantc/~ Hcrcdia Chaz, milcc. La Revolucin Permanente. Acerca de Cambia la cabeza. Peluquera y debate (2011). Rccurso clcctrnico. Fccha dc con sulta: 23 dc cncro dc 2012. https://docs.googlc.com/a/iupa.cdu.ar/ lc/d/088CbVJ4pLacUZVwSH\PQkRiR00/cdit~ Huysscn,Andrcas.En busca del futuro perdido. Cultura y memoria en tiempos de glo- balizacin. Mxico:ditorialFondodcCulturaconmica,2002.!mprcso. Jimncz,Jos.Mucrtcoluturodclartc:. Taula: Quaderns de pensament.N 3334(2000).7180.!mprcso. Katzcnstcin,!ns.TcMuscumrcvisitcd.Artforum, Te Museum revisited(julio dcl2010).SitioVcb.Fcchadcconsulta:novicmbrc2011.http://artlorum. com/inprint/issuc-201006~ Lcn,Aurora.El museo. Teora, praxis y utopa.Madrid:ditorialCtcdra,1995. !mprcso. Pauls,Alan.KidnappingRcality:An!ntcrvicwwith\iviTcllas.CarolMartin (cd).ramaturgyolthcRcalonthcVorldStagc.Studies in international performance.8asingstokc/NcwYork:PalgravcMacmillan,2010.!mprcso. . La divisin de lo sensible: Esttica y Poltica. Salamanca: d. Salamanca, 2002.!mprcso. Ramborgcr,MaraAlcjandrayMaraAmaliaLorda.Lasituacinambicntal dclrcacostcradcla8aha8lanca.Revista Huellas,N13(2009).!mprcso. Vacjman,Gcrard.El objeto del siglo.8ucnosAircs:ditorialAmorrortu,2002. !mprcso. Zunzuncgui, Santos. Metamorfosis de la mirada. Museo y semitica. Madrid: ditorialCtcdra,2003.!mprcso. Rcccpcin:cncrodc2013 Accptacin:abrildc2013