Está en la página 1de 34

OSCAR BLAKE

LA CAPACITACIN
Un recurso dinamizador de las organizaciones
NICE
In!roducci"n
LA CAPACITACIN, UN RECURSO DINAMIZADOR DE LAS
ORGANIZACIONES.Pg. 1
La razn de er de e!e !ra"a#$.
C%$ e! e!r&'!&rada e!a $"ra.
(&) de"e%$ en!ender *$r 'a*a'+!a'+n.
La re,a'+n en!re ,$ -&e e ne'e+!a . ,$ -&e e ene/a.
La re,a'+n en!re ,$ e ene/a . ,$ -&e e a*rende.
E, !ra,ad$ de, a*rend+za#e a ,a !area.
E, $!en+%+en!$ en e, !+e%*$.
Ca#$!ulo %
LA CAPACITACIN COMO MANI0ESTACIN PARTICULAR DEL
0ENMENO EDUCATI1OPg. 12
E, 'a%*$ de ,a 'a*a'+!a'+n.
Par!+'&,ar+dade de ,a 'a*a'+!a'+n.
Re-&er+%+en!$ -&e e ,e 3a'en a ,a 'a*a'+!a'+n.
Ca#$!ulo &
LA CAPACITACIN COMO 4ERRAMIENTA DE LA GESTIN
ORGANIZACIONALPg. 51
La 'a*a'+dade de ,a *er$na '$%$ re'&r$ de &na ge!+n.
Un er6+'+$ +n!ern$.
La de!e''+n de ,a ne'e+dade.
La d+7eren'+a'+n.
La *$,8!+'a de 'a*a'+!a'+n.
L$ r$,e de, er6+'+$ de 'a*a'+!a'+n.
La *r$7e+$na,+dad.
Ca#$!ulo '
LA CAPACITACIN COMO INSTRUMENTO DE LOS PROCESOS DE
CAM9IO..Pg. :2
C%$ e e! 'a*a'+!and$.
La !$,eran'+a a, 'a%"+$ en &na $rgan+za'+n.
E, '$%*$r!a%+en!$ 7ren!e a ,$ de'$n$'+d$.
La a%enaza a, *re!+g+$ . a ,a a&!$r+dad.
La %$d+7+'a'+n de +!e%a de ,ea,!ade.
C$ne'&en'+a $rgan+za'+$na,e de, a*rend+za#e.
La *re*ara'+n *ara e, a*rend+za#e.
1
E, '$n$'+%+en!$ '$%$ %$6+,+zad$r de ,a +nn$6a'+n.
La *$+"+,+dad de $"er6ar re&,!ad$ en ,a 'a*a'+!a'+n.
Ca#$!ulo (
LA CAPACITACIN COMO UNA OPORTUNIDAD PARA EL DESARROLLO
DE LAS PERSONAS..Pg. ;<
E, dearr$,,$ de ,a gen!e.
E, *r$.e'!$ 3&%an$ de ,a $rgan+za'+n.
La $,+'+!&d de a*rend+za#e.
E, *r$'e$ de 'a%"+$ en ,a *er$na.
La re*$na"+,+dad *$r e, dearr$,,$ de ,a *er$na.
A#)ndice
LOS L=MITES DE LA CAPACITACIN.Pg. 1>>
La 'a*a'+!a'+n &!+!&!+6a.
La 'a*a'+!a'+n 7an!a+$a.
La 'a*a'+!a'+n %g+'a.
La 'a*a'+!a'+n a&!n$%a.
La 'a*a'+!a'+n 6a'8a.
2
a. Las organizaciones requieren a "capacitacin" que les asegure:
.Que lo que se ensee responda a una necesidad organizacional.
. Detectar, analizar y evaluar la necesidad. Es ueno recordar que las organizaciones
!e"cepto las educativas# no $ueron %ec%as para capacitar. La capacitacin es para ellas un
medio para el logro de otros o&etivos que s' le son propios.
. Elegir adecuada(ente los contenidos. El prole(a del "ena(ora(iento" de ciertos
contenidos es una $uerte tentacin a la que se e"ponen los capacitadores llegando a ensear
conoci(ientos inco(patiles o contradictorios con la cultura de la organizacin )o peor a*n
con lo que se necesita+.
.Que lo que se ensee sea aprendido.
. ,ecordar que no todo lo que se ensea se aprende y que no todos los participantes de una
situacin de aprendiza&e aprenden lo (is(o.
. Las organizaciones no contratan a los capacitadores para que de(uestren todo lo que ellos
saen sino para que lo sepan todas las personas que deen saerlo.
. -(porta la seleccin de (.todos y t.cnicas: ninguno es per$ecto. /odos sirven para algo.
/a(i.n son d.iles en algo 0n (is(a t.cnica no produce lo (is(o en todas las personas.
.Que lo aprendido sea trasladado a la tarea.
. /ener en cuenta en el desarrollo de las estrategias los ele(entos $avorecedores e
in%iidores que contiene la situacin donde se pretende lograr los aprendiza&es.
.Que lo trasladado a la tarea se sostenga en el tiempo.
. considerar la $recuencia del uso de lo aprendido: cotidiano, per(anente, espor1dico,
peridico.
. el paso (is(o del tie(po !por e&. el olvido#.
. la distorsin que se produce por su aplicacin continua.
. el (anteni(iento de la validez de lo aprendido.
La capacitacin es un servicio interno de una organizacin que se cu(plir1 cada vez que
alguien dea conocer una tarea, desarrollar una %ailidad o asu(ir una actitud. La
capacitacin es un siste(a que no es "propietario" de los conoci(ientos de la organizacin
pero act*a co(o un co(unicador de .stos. 2o(o toda $uncin de servicio dee reconocer
que la necesidad a ser satis$ec%a es a&ena.
. 3articularidades del $en(eno educativo en el conte"to organiza cional:
. La utilidad o destino de lo que se aprende. 4ay un alto grado de e"igencia en e"plicitar el
"por qu." y el "para qu." del aprendiza&e, es decir, su utilidad y sus consecuencias y
lo claro que esto resulta para los involucrados.
. La decisin de intervenir en los procesos de capacitacin es un ca(ino co(ple&o y (uc%as
veces co(partido. 3uede ser una decisin i(puesta por las circunstancias....
. El tie(po y la oportunidad !(o(ento, duracin, $or(a, e incluso uicacin geogr1$ica#.
. El co(pro(iso con el resultado que tienen el capacitador y quien aprende.
c. ,equeri(ientos propios de la educacin de adultos en el conte"to organizacional:
5
1. La (otivacin. Es la energ'a que desarrolla la voluntad de co(pro(iso en el proceso de
aprendiza&e. 6o con$undir con el entusias(o o curiosidad, ni con el atractivo que e&ercen
algunas $or(as l*dicas de aprendiza&e. 7uele ser contraproducente enviar a gente a cursos
"para que se (otiven". /a(poco es (otivacin real el atractivo que puede despertar un
capacitador. El aprendiza&e que sucede a partir de un sano proceso (otivador tiene
caracter'sticas lieradoras de las potencialidades de quienes aprenden, quien resulta ser el
centro del proceso y percie que "la cosa pasa por .l", que lo i(portante son las nuevas
posiilidades de %acer o lograr en liertad cosas que antes no estaan a su alcance.
2. El nivel de participacin de quienes aprenden. Es requisito ineludile que quien aprende
sea el centro del proceso.
La pasividad no es tolerada, si el adulto no logra el espacio necesario para desarrollar la
actividad que est1 vinculada con su proceso de aprendiza&e, algo %ar1 para lograrlo:
luc%ando por intervenir, %aciendo ro(as, interru(piendo, saoteando, desertando...
5. El grado de co(pro(iso con que se asu(e el proceso de capacitacin. Est1 vinculado en
pri(er t.r(ino con la claridad con que se co(unican los o&etivos. /a(i.n con el
co(pro(iso con que el capacitador asu(e el proceso.
8. La $or(a en que se recurre a la e"periencia de los participantes. Los adultos nunca llegan
"en cero" a una situacin de aprendiza&e. El adulto es un ser que valora su pasado, es su
$uente de seguridad pero ta(i.n puede ser una tra(pa que lo retiene y le i(pide avanzar.
E"periencia no es lo (is(o que pasado, es el resultado de la re$le"in sore %ec%os del
pasado.
9spectos de la e"periencia a considerar:
. e"tensin.
. lugar.
. variedad.
. pertinencia o relacin con lo que se va a aprender.
. nivel o pro$undidad.
. .poca.
. (e(oria.
. voluntariedad o grado de decisin personal de e"ponerse a situaciones.
. ca(ios que la persona %izo a lo largo de su vida, co(o consecuencia de la re$le"in sore
lo que suced'a.
El capacitador deer1 dar su$iciente lugar para que los participantes "procesen" la inevitale
con$rontacin entre la e"periencia y el nuevo aprendiza&e.
:. El concepto de evaluacin per(anente. El adulto necesita controlar qu. est1 sucediendo
con su proceso de aprendiza&e. La evaluacin es una (anera de in$or(ar al
participante de lo que est1 sucediendo. Dee respetar dos pre(isas:
. no dee tener ele(entos que la (uestren co(o un &uicio o castigo a cargo de otro
!el capacitador#.
. dee ser lo su$iciente(ente $recuente co(o para que cualquier de$ecto en el
aprendiza&e sea corregido a tie(po.
8
;. La cone"in con la realidad del participante. Evitar el riesgo que i(plica que el
capacitador crea que su lectura de la realidad es la correcta o, lo que es peor, crea
que es la (is(a que %acen los participantes.
9de(1s, todo nuevo aprendiza&e (odi$ica la percepcin de la realidad y esto genera
un interca(io din1(ico per(anente.
d. Los do(inios del aprendiza&e: conoci(ientos, %ailidades y actitudes.
. conoci(ientos: datos o con&untos de datos que nos re$ieren a una nocin o a un concepto.
7on susceptiles de ser registrados por las personas en un proceso deno(inado de
"adquisicin".
3ueden arc%ivarse o guardarse "$uera" de la persona.
. %ailidades: acciones. 7lo se e"presan con veros. /oda %ailidad sin e"cepcin, requiere
para su e&ercicio el uso de un conoci(iento: una %ailidad pone conoci(ientos en accin.
,elacin entre conoci(ientos y %ailidades: El caudal de conoci(ientos con que se encare
el e&ercicio de una %ailidad deter(inar1 la riqueza y calidad de .sta, pero la adquisicin de
los conoci(ientos no garantiza el desarrollo de una %ailidad.
. actitudes: con&unto de predisposiciones, posturas personales, $or(a de ver las cosas, etc.
con que se encara una accin. 7on condicionantes i(portant'si(os de la $or(a en que una
accin se desarrolla y, por lo tanto, de su calidad.
Las actitudes son "enseales" pero no del (is(o (odo que los conoci(ientos y
%ailidades.
e. Las necesidades de capacitacin surgen cuando una $uncin o tarea requerida por la
organizacin no se dese(pea o no se podr'a dese(pear con la calidad necesaria por
carecer quienes deen e$ectuarla de los conoci(ientos y<o %ailidades requeridas para su
e&ecucin en dic%o nivel. 3ueden agruparse en tres con&untos:
. 3or discrepancia: cuando una tarea o $uncin est1 dese(pe1ndose insatis$actoria(ente
!cuando lo que se otiene discrepa con lo que se desea otener# por un d.$icit de
conoci(ientos o %ailidades.
. 3or cambio: cuando una tarea o $uncin ser1 (odi$icada en su $or(a de realizacin.
. 3or incorporacin: cuando se agregar1 una nueva tarea o $uncin desconocida por quienes
deen dese(pearla.
$. ,oles del servicio de capacitacin.
.9d(inistrador. El servicio de capacitacin, en $or(a t1cita o e"pl'cita, deter(inar1
pol'ticas, $i&ar1 prioridades, deter(inar1 qu. es y qu. no es una necesidad de capacitacin,
otendr1 y ad(inistrar1 recursos, controlar1 los resultados.
.Diseador. Es quien a partir de la de$inicin de la necesidad de capacitacin, genera la
respuesta educativa con la que se atender1 dic%a necesidad. 7on co(o "liretistas". 7e
encargan de la seleccin de contenidos, planteo de estrategias, $or(ulacin de o&etivos,
ar(ado de siste(as evaluativos, planteo de casos, co(posicin de te"tos, seleccin de
apoyos...
.2oordinador. Es el responsale de generar la "situacin de aprendiza&e". 6o ensea sino
que crea condiciones para que los adultos aprendan. Dee saer (ane&ar los $en(enos
psicolgicos del aprendiza&e, sea individual o grupal= ser capaz de generar siste(as de
relaciones esti(ulantes para el aprendiza&e= (ane&ar el con$licto potencial que pueda
:
presentarse= ca(iar de estrategia si la prevista en el diseo no resulta oportuna= controlar
tie(pos y rit(os de la actividad= saer co(proar el aprendiza&e y generar instancias de
recuperacin...
.9sesor. Es quien tiene a su cargo intervenciones en actividades que no son espec'$icas de
capacitacin pero que se vinculan estrec%a(ente !descripcin de puestos, seleccin de
personal, investigacin de prole(as de co(porta(iento, etc.#
!>via(ente, no dee con$undirse roles con puestos y no dee pensarse que estos cuatro
roles deen necesaria(ente ser dese(peados por di$erentes personas#.
;
Par!icularidades de la ca#aci!aci"n
La a'!+6+dad de 'a*a'+!a'+n '$%enz re*r$d&'+end$ en e, '$n!e?!$ de
,a $rgan+za'+$ne ,a 7$r%a . %$da,+dade de ,a ed&'a'+n 7$r%a,.
N$ er8a #&!$ 'r+!+'ar e!a *$+'+n, *er$ ,a e?*er+en'+a r*+da%en!e
de%$!r ,a ne'e+dad de en'$n!rar n&e6a 7$r%a, n&e6$ %)!$d$, n&e6$
!+*$ de +!&a'+$ne de a*rend+za#e. Se ena.ar$n d+!+n!$ 'a%+n$ '$n d+6er$
)?+!$, . e *&d$ '$%*r$"ar -&e a,g&na %$da,+dade e?+!$a *ara ,a ed&'a'+n
!)'n+'a n$ ,$ eran *ara ,a 7$r%a'+n de d+r+gen!e, -&e ,$ -&e era @!+, *ara e,
a*rend+za#e de '+er!a $*era'+$ne '$n're!a n$ ,$ era *ara e, dearr$,,$ de
3a"+,+dade '$%er'+a,e -&e $n %en$ e!r&'!&rada, e!.
S+n e%"arg$, '$%enzar$n a de7+n+re '+er!a *ar!+'&,ar+dade de,
7en%en$ ed&'a!+6$ en e, '$n!e?!$ $rgan+za'+$na, -&e 3$. a'e*!a%$ '$%$ de
6a,+dez %&. genera,+zada . -&e n$ *are'e +%*$r!an!e dearr$,,ar.
La u!ilidad
En *r+%er ,&gar, '$n+dera%$ ,a +%*$r!an'+a de'++6a -&e !+ene en ,a
a'!+6+dade de 'a*a'+!a'+n ,a 6+&a,+za'+n de ,a &!+,+dad $ de!+n$ de ,$ -&e e
a*rende.
E, ad&,!$ a"e -&e & 'a*a'+dad de a*render e! ,+%+!ada *$r &na er+e
de 7a'!$re -&e 6an dede e, !+e%*$ de -&e e d+*$ne *ara ,a a'!+6+dad 3a!a
& *r$*+a ,+%+!a'+$ne '$%$ &#e!$ de, a*rend+za#e. E '$n'+en!e de -&e e
de"e ad%+n+!rar & e7&erz$ 3a'+end$ &na ade'&ada e'$n$%8a de &
*$+"+,+dade, de 7$r%a !a, -&e ea 'a*aza de !$,erar e, '$!$ -&e ,e +gn+7+'ar
A3a'er,e ,&garB a &na a'!+6+dad -&e n$ ,e e 3a"+!&a, . a ,a -&e n$ e!
a'$!&%"rad$, . -&e en %&'3$ 'a$ a$'+a '$n e,e%en!$ 7r&!ran!e de &
n+/ez . #&6en!&d.
La 'rea'+n de ee e*a'+$ *+'$,g+'$ den!r$ de & !+e%*$ *r$d&'!+6$,
genera, en ,a %a.$r8a de ,$ 'a$, &na '+er!a a'!+!&d e*e'&,a!+6a -&e re-&er+r
6+&a,+zar '$n ,a %a.$r ',ar+dad *$+",e e, 6a,$r . ,a &!+,+dad de 3a'er e, e7&erz$.
En &n n@%er$ +%*$r!an!e de 'a$, e*e'+a,%en!e en *er$na *ara
-&+ene e, a*rend+za#e e &na e?*er+en'+a ,e#ana, er %&. d+78'+,, + n$
+%*$+",e, dearr$,,ar a'!+!&de *$+!+6a 3a'+a ,a *r$*&e!a de 'a*a'+!a'+n +
n$ e ,e %&e!ra -&) *$+"+,+dade -&e 3$. n$ !+ene ad-&+r+r de*&) de,
a*rend+za#e . -&) !an +%*$r!an!e er *ara ), a''eder a e,,a.
N$ +e%*re re&,!a ',ar$ *ara ,$ -&e $n ,,a%ad$ a a*render den!r$ de
,a $rgan+za'+$ne -&) e ,$ -&e )!a e*eran -&e ,a *er$na 3agan '$n ,$
?
-&e a*rendern. En e!$ 'a$ ,$ % *r$"a",e e -&e +gan 3a'+end$ ,a
'$a '$%$ ,a 6en8an 3a'+end$, a&n 3a"+end$ a*rend+d$ a 3a'er,a de $!ra
%anera.
O!ra 6e'e ,$ &*er6+$re en'argad$ de -&e ,a *er$na &en ,$
a*rend+d$ +gn$ran de -&) e !ra!a $ !+enen &na +n7$r%a'+n %&. &*er7+'+a,, '$n
,$ '&a, n$ 'rearn ,a '$nd+'+$ne de e!8%&,$ ne'ear+a *ara e, 'a%"+$.
P$dr8a%$ de'+r de a,g&na %anera, -&e n$ +e%*re re&,!a 7'+, *er'+"+r
e, %&nd$ de ,a '$ne'&en'+a de, a*rend+za#e $ de, n$ a*rend+za#e, !an!$ en
& 7a'!$re *$+!+6$ "&'ad$ '$n e, a*rend+za#e, ea *ara ,a *er$na '$%$
*ara ,a !area, '&an!$ ,$ *er#&+'+$ $ '$ne'&en'+a nega!+6a -&e *$dr8an
&'eder + n$ e &!+,+za e, a*rend+za#e.
CS$n '$n'+en!e ,$ $*erar+$ de &na 7"r+'a -&e 6+enen d&ran!e a/$
3a'+end$ & !area den!r$ de &na e!r&'!&ra de $*era'+$ne '$n're!a, de ,$ -&e
+gn+7+'ar ,a n&e6a !e'n$,$g8a -&e e e! +n!a,and$, -&e ,e e?+g+r ,a
rea,+za'+n de $*era'+$ne a"!ra'!a, ,$ '&a, re-&+ere &n !+*$ d+7eren!e de
*ena%+en!$D CL$ a"en & #e7eD
CP$r -&) ,$ geren!e $ 7&n'+$nar+$ &an &n *$r'en!a#e !an red&'+d$ de
,a *$+"+,+dade -&e ,e "r+ndan ,$ re'&r$ de +n7$r%!+'a de -&e d+*$nenD
CSa"en ,$ -&e & $rgan+za'+n e*era de e,,$ en ,a ad%+n+!ra'+n de e!$
re'&r$D ECL$ a"rn ,a *r$*+a $rgan+za'+$neDF.
CP$r -&) 7a,!a '$3e+n . '$3eren'+a en ,$ e!+,$ '$n -&e &n gr&*$ de
d+r+gen!e '$nd&'e &na $rgan+za'+nD CA'a$ n$ e ,e ene/ en e$
%agn87+'$ '&r$ e, e!+,$ -&e ,a $rgan+za'+n -&er8aD
CP$r -&) e a'&erdan % de, 3$!e, d$nde e 3+z$ e, e%+nar+$ -&e de ,$
-&e en ), a*rend+er$nD
P$r '+er!$ -&e ,a re*&e!a a e!a *reg&n!a %ere'e &na '$n+dera'+n
a%*,+a, *er$ a, %en$ de"e%$ ad%+!+r, '$%$ &n a*ar!e +%*$r!an!e, 7a,,a en ,$
-&e 7&e ,a 6+&a,+za'+n de, de!+n$ de, a*rend+za#e.
S+n!e!+zand$, *$de%$ de'+r -&e &na de ,a *ar!+'&,ar+dade de ,a
'a*a'+!a'+n e e, a,!$ grad$ de e?+gen'+a -&e !+enen e, POR (UG . e, PARA
(UG de, a*rend+za#e, e de'+r & &!+,+dad . & '$ne'&en'+a, . ,$ ',ar$ -&e
e!$ re&,!a *ara ,$ +n6$,&'rad$.
La decisi"n
Una eg&nda *ar!+'&,ar+dad re,e6an!e e ,a 7$r%a en -&e e de'+de -&e
&n ad&,!$ a*renda.
En e, 'a$ de, n+/$, )!e *r'!+'a%en!e n$ *ar!+'+*a en ,a de'++n . en ,a
%a.$r8a de ,$ 'a$ a'e*!a E'$n ,a '$n$'+da *r$!e!aF ,a de'++n de ,$
@
*adre. De !$da %anera, e, n+/$ *er'+"+r -&e ed&'are e ,a % +%*$r!an!e
a'!+6+dad de & edad Ea, %en$ a8 ,$ '$nagra ,a '&,!&ra de ,a -&e ), *ar!+'+*aF.
E, ad$,e'en!e de"er a7r$n!ar e, d&r$ 'a%+n$ de ,a de'++$ne
6$'a'+$na,e *ara % !arde re$,6er & +!&a'+n $'&*a'+$na,. E *$+",e en
e!e 'a$ &na '&$!a +gn+7+'a!+6a de +n7,&en'+a, !an!$ de & *adre '$%$ de
$!r$ %$de,$ -&e e#er'en a!ra'!+6$ $"re ),.
E, #$6en &n+6er+!ar+$ 3a"r e,eg+d$ '$n %a.$r *re'++n e +nde*enden'+a
& 'a%+n$ 7$r%a!+6$. En e!a de'++n e genera,%en!e "a!an!e a&!n$%$.
Tan *r$n!$ &na *er$na e +n'$r*$ra a, %&nd$ de, !ra"a#$, e
+nde*end+en!e%en!e de, n+6e, ed&'a!+6$ -&e 3a.a ,$grad$, de"er a7r$n!ar ,a
ne'e+dad de a,6ar ,a +ne6+!a",e "re'3a -&e e?+!e en!re ,$ '$n$'+%+en!$ -&e
*$ee . ,$ -&e de%anda & *&e!$ de !ra"a#$.
P$de%$ a7+r%ar -&e e!a "re'3a 6ar8a en & +gn+7+'a'+n, '$n!+!&.end$
en a,g&n$ 'a$ &na +%*,e ada*!a'+n a, %ed+$ de !ra"a#$ . en $!r$
*r$,$ngad$ *r$'e$ 7$r%a!+6$ en ,$ -&e e de"e a''eder a, d$%+n+$ de
!e'n$,$g8a *r$*+a de ,a $rgan+za'+n -&e ,$ '$n!+ene, $ "+en de %$da,+dade
d+!+n!+6a de ,a $rgan+za'+n !an!$ en ,$ -&e re*e'!a a ,$ %)!$d$ . +!e%a
de !ra"a#$ '&an!$ a ,a '&,!&ra -&e ,a $rgan+za'+n 3a dearr$,,ad$.
E!a "re'3a, -&e en !+e%*$ *aad$ era *$'$ +gn+7+'a!+6a, 6a
ad-&+r+end$ %a.$re d+%en+$ne . a,'anzand$ 'ada 6ez &n %a.$r n@%er$ de
*&e!$ de !ra"a#$ a %ed+da -&e ,a !e'n$,$g8a a6anza . ,a $rgan+za'+$ne
3a'en e7&erz$ *$r d+!+ng&+re &na de ,a $!ra.
La de'++n de 3a'er ,$ e7&erz$ ed&'a!+6$ *ara a,6ar ,a "re'3a en!re
,$ -&e ,a *er$na a"e . ,$ -&e ,e de%anda e, *&e!$ .a n$ e &na de'++n
*er$na, . *aa a er &n re-&++!$ de, *&e!$, e, '&a, n$ *$dr er dee%*e/ad$
+n e$ '$n$'+%+en!$.
En e!e en!+d$, ad6er!+re%$ -&e ,$ *r$'e$ de e,e''+n de *er$na,
.a n$ re',a%an a *er$na -&e e!)n en '$nd+'+$ne de dee%*e/a &n '+er!$
*&e!$, +n$ a *er$na *$!en'+a,%en!e en '$nd+'+$ne de 3a'er,$,
de'$n!nd$e -&e de a,g&na %anera % $ %en$ $rgan+zada, $ % $ %en$
e!r&'!&rada, ,a $rgan+za'+n e '$%*r$%e!e en e, e7&erz$ -&e de"e 3a'er ,a
*er$na e,e''+$nada *ara ade'&are a ,a !area. Ta%"+)n e de'&en!a -&e ,a
*er$na 3ar !$d$ ,$ e7&erz$ *er$na,e -&e e!a +!&a'+n re-&+ere. E!a
e &na de'++n '$%*ar!+da.
A,g$ +%+,ar &'ede en ,$ *r$*+$ *&e!$ de !ra"a#$. Se 'a%"+an ,$
%)!$d$, e +n!a,an n&e6$ e-&+*$, e d+e/an n&e6$ *r$d&'!$, e en'aran
n&e6$ %er'ad$, e %$d+7+'an ,$ +!e%a n$r%a!+6$, e a''ede a n&e6a
+n7$r%a'+n, e!'. e!'., !$d$ ,$ '&a, n$ *&ede er 3e'3$ +n &n '+er!$ grad$ de
+n'$r*$ra'+n de '$n$'+%+en!$ $ dearr$,,$ de n&e6a 3a"+,+dade.
A
La de'++n de %$d+7+'ar e, '$n!en+d$ . 7$r%a de ,$ *&e!$ de !ra"a#$ n$
e &n 'a*r+'3$ de ,a $rgan+za'+$ne +n$ &n re-&er+%+en!$ de & e7&erz$ de
dearr$,,$ $ &*er6+6en'+a.
CP$dr -&+en $'&*a &n *&e!$ de !ra"a#$ -&e e %$d+7+'a en '$n!en+d$ $
7$r%a, negare a a''eder a ,$ a*rend+za#e -&e ,e de%andanD De n+ng&na
%anera, a %en$ -&e e e?*$nga a er &!+!&+d$.
CP$dr 3a'er,$D E!e +n!err$gan!e ,,e6a a $!r$H C(&) e 3ar + n$ e
,$graD E?*,$rare%$ e!e *&n!$ '$n %a.$r de!en+%+en!$ en $!r$ 'a*8!&,$.
P&ede a7+r%are -&e a-&e,,$ a*rend+za#e -&e e!n re7er+d$ a ,a
'a*a'+dad de dee%*e/ar &n *&e!$ de !ra"a#$ n$ $n de de'++n *r$*+a de ,a
*er$na, +n$ -&e de a,g&na %anera 7$r%an *ar!e de, A'$n!ra!$ de !ra"a#$B -&e
'ada *er$na 'e,e"ra '$n ,a $rgan+za'+n -&e ,$ a+gna a ee *&e!$ . *$r ,$
!an!$ e%erge de a,g&na %anera % $ %en$ ',ara e, '$%*r$%+$ de ,a *ar!e
*ara re$,6er e!e *r$",e%a.
Per$ n$ +e%*re e a8. E?+!e !$da $!ra de%anda de 'a*a'+!a'+n -&e n$
e! d+re'!a%en!e a!ada a ,$ re-&er+%+en!$ de &n *&e!$ de !ra"a#$.
La *er$na -&e e dearr$,,an den!r$ de ,a #erar-&8a de ,a
$rgan+za'+$ne de"ern rea,+zar a*rend+za#e -&e !engan -&e 6er '$n e!e
're'+%+en!$. En a,g&n$ 'a$ e?+!+r !a%"+)n &n '$%*r$%+$ e?*,8'+!$ de ,a
$rgan+za'+n '$n a,g&n$ de & %+e%"r$, a ,$ -&e e,+ge *ara -&e '&"ran
ne'e+dade de '$nd&''+nI en $!r$ 'a$ !a, '$a n$ &'ede . e ,a *r$*+a
+n+'+a!+6a de ,a *er$na ,a -&e ,a +%*&,ar a ,$grar $*$r!&n+dade de 're'+%+en!$
*$r ,a 68a de, a*rend+za#e, !an!$ den!r$ '$%$ 7&era de ,a $rgan+za'+n.
C$%$ 6e%$, ,a de'++n de +n!er6en+r en ,$ *r$'e$ de 'a*a'+!a'+n e
&n 'a%+n$ '$%*,e#$ . %&'3a 6e'e '$%*ar!+d$. En %&'3$ 'a$, e &na
de'++n +%*&e!a *$r ,a '+r'&n!an'+aI en e!$ 'a$, e, n$ a*rend+za#e
+gn+7+'a ,a *$!erga'+n $ d+re'!a%en!e ,a e?',&+n de &n *&e!$ de !ra"a#$.
C$%$ *$de%$ +%ag+nar, e!e rag$ de ,a 'a*a'+!a'+n '$%$ %an+7e!a'+n
*ar!+'&,ar de, 7en%en$ ed&'a!+6$ '$n!+ene &na '&$!a +gn+7+'a!+6a de '$n7,+'!$
*$!en'+a, -&e d+7+'&,!a e, e#er'+'+$ de e!a a'!+6+dad.
El !iem#o * la o#or!unidad
Una !er'era *ar!+'&,ar+dad e! re7er+da a a*e'!$ 6+n'&,ad$ '$n e,
!+e%*$. 1ere%$ -&e en 'a*a'+!a'+n e de"ern a&%+r +%*$r!an!e
re!r+''+$ne en '&an!$ a, %$%en!$ en -&e e, a*rend+za#e de"e &'eder . en
'&an!$ a ,a d&ra'+n . 7$r%a de, *r$'e$ ed&'a!+6$.
E!$ a*e'!$ '$n7+g&ran &na de ,a d+7eren'+a % +gn+7+'a!+6a en!re
,a 'a*a'+!a'+n . ,a ed&'a'+n 7$r%a,. En )!a e d+*$ne de "a!an!e ,+"er!ad
*ara 7+#ar ,a e?!en+n de !+e%*$ -&e e de!+nar a &n '+er!$ a*rend+za#e, . er
e, a,&%n$ -&+en de"er a#&!are a d+'3a de'++n, a&n en e, 'a$ de -&e e,
1B
a,&%n$ de'+da e?!ender e, !+e%*$ -&e &!+,+zar *ara & e!&d+$, ,$ *$dr 3a'er
den!r$ de '+er!$ ,8%+!e *$r-&e er ), -&+ne &7ra ,$ e7e'!$ de ea
*$!erga'+n.
En 'a*a'+!a'+n e dan *r'!+'a%en!e ,a '$nd+'+$ne $*&e!a. E,
!+e%*$ de!+nad$ a, a*rend+za#e e &n !+e%*$ re!ad$ a ,a $*era'+$ne d+re'!a
. *$r ,$ !an!$ +gn+7+'a '$!$, !an!$ *$r e, !+e%*$ de!+nad$ den !)r%+n$ de
a,ar+$, '&an!$ en *r$d&'!+6+dad 'a8da.
E, !+e%*$ de en!rena%+en!$ de &na 7&erza de 6en!a e !+e%*$ en!regad$
a ,a a'!+6+dad de ,a '$%*e!en'+a.
P$r ,$ !an!$, ,a re!r+''+$ne de !+e%*$ $n &na '$n!an!e en
'a*a'+!a'+n . ,$ 'a*a'+!ad$!e de"ern e7$rzare *ara en'$n!rar ,$ %)!$d$
% e7e'!+6$ *ara *r$d&'+r ,$ a*rend+za#e re-&er+d$ &and$ e, !+e%*$ de
7$r%a -&e red&z'a a, %8n+%$ *$+",e e, +%*a'!$ en ,a $*era'+$ne.
S+n e%"arg$, ,a 7$r%a e,eg+da n$ de"en %$d+7+'ar e, %$%en!$ en -&e
e, a*rend+za#e e!) '$n',&+d$. S+ e ,anza &n n&e6$ *r$d&'!$, + e +n'$r*$ra &n
+!e%a, + e %$d+7+'a &n e-&e%a n$r%a!+6$, + e +n!a,a &n n&e6$ e-&+*$, +
e 'a%"+a &n +!e%a +n7$r%!+'$, e!'., e, a*rend+za#e de"er &'eder en &na
7e'3a '+er!a '$n '&a,-&+era de ,a 7$r%a ed&'a!+6a *$r ,a -&e e 3a.a $*!ad$.
P$dr8a%$ +n'$r*$rar en e!a *ar!e e, *r$",e%a de ,a d+!r+"&'+n
ge$gr7+'a de ,$ *ar!+'+*an!e '$%$ &n *r$",e%a de ,a 'a*a'+!a'+n, en !an!$
e!a +!&a'+n %&. 7re'&en!e !a%"+)n ,+%+!a e, &$ de, !+e%*$ . e, %ane#$ de ,a
$*$r!&n+dad en -&e e, a'!$ ed&'a!+6$ de"er &'eder.
El com#romiso con el resul!ado
Una '&ar!a . @,!+%a *ar!+'&,ar+dad de ,a 'a*a'+!a'+n e! 6+n'&,ada '$n e,
grad$ de '$%*r$%+$ -&e e, 'a*a'+!ad$r !+ene '$n e, re&,!ad$ de & !area.
A 6e'e 3e%$ "r$%ead$ '$n6erand$ '$n d$'en!e e'&ndar+$ $
&n+6er+!ar+$ d+'+)nd$,e -&e en ,a ed&'a'+n 7$r%a,, + e, a,&%n$ n$ a*rene e
6a e, a,&%n$, %+en!ra -&e en ,a 'a*a'+!a'+n + e, a,&%n$ n$ a*rende e, -&e e
6a e e, *r$7e$r.
M a,, de ,a e?agera'+n -&e '$n!+ene ,a "r$%a, e 6,+d$ de!a'ar -&e
en &na '&,!&ra a'$!&%"rada a de%andar re&,!ad$, '$%$ &'ede en ,a
%a.$r8a de ,a $rgan+za'+$ne, e, ed&'ad$r -&e deea !ra"a#ar en e!$
'$n!e?!$ de"e a'e*!ar e!a Areg,a de, #&eg$B.
N+ng&na $rgan+za'+n ,e *agar a &n d$'en!e *$r ,$ '$n$'+%+en!$ -&e
!+ene, +n$ -&e ,$ 3a'e *ara -&e ,$ !engan -&+ene n$ ,$ !+enen . ,$ de"an
!ener. S,$ en ee %$%en!$ e, ed&'ad$r 3a"r '$n',&+d$ '$n & !ra"a#$.
11
S+ a,g$ e! ',ar$ en ,$ +!e%a de 'a*a'+!a'+n e7+'+en!e, e e!e
%a!+z de -&e e, *r$'e$ e! 'en!rad$ en e, a*rend+za#e % -&e en ,a
ene/anza.
E!e grad$ de '$%*r$%+$ '$n e, re&,!ad$ de ,a a''+n ed&'a!+6a de"e
e?!endere a, +!e%a de &*er6++n de ,$ *ar!+'+*an!e. N$ e?+!e 7a'!$r -&e
'$n*+re en %a.$r grad$ '$n!ra ,a 'a,+dad de, a*rend+za#e -&e e, de+n!er) $
7a,!a de '$%*r$%+$ de, &*er6+$r.
Tan!$ e a8 -&e ,a !enden'+a %e!$d$,g+'a 'ada 6ez e 6&e,'an %
a &!+,+zar de a,g&na 7$r%a a, &*er6+$r '$%$ ed&'ad$r de & '$,a"$rad$re.
La ana,$g8a $n *e,+gr$a, *er$ "+en en!end+da $n @!+,e.
I%ag+ne%$ a &n geren!e '$%er'+a, '&$!a de 6en!a, '$n & geren!e de
*r$d&''+n '&$!a de 7a"r+'a'+n, '$n & geren!e 7+nan'+er$ 7,&#$ de 7$nd$, '$n
& geren!e de *r$d&''+n '&$!a de a"a!e'+%+en!$ n+6e,e de !$'J, e!'. CP$r
-&) e!e d+r+gen!e n$ a*+rar a 7+#ar '$n & 3$%"re de re'&r$ 3&%an$
$"#e!+6$ '+er!$ . *re'+$ $"re ,$ '$n$'+%+en!$ . 3a"+,+dade -&e ne'e+!a
*ara & *r$.e'!$D
E!$ a,!$ d+r+gen!e a"en -&e ne'e+!an A+n!a,arB '+er!$
'$n$'+%+en!$, 3a"+,+dade . a'!+!&de *ara ,,e6ar ade,an!e & *,ane . e
!$!a,%en!e raz$na",e -&e *+dan '$%*r$%+$ de, er6+'+$ de 'a*a'+!a'+n -&e ,e
garan!+'e -&e d+*$ndrn de ,a 'a*a'+dade re-&er+da $*$r!&na%en!e.
S+ "+en n$ e *$+",e '$%*arar ,a A+n!a,a'+nB de 'a*a'+dade '$n ,a
+n!a,a'+n de e-&+*$ . n$ e *&ede '$%*arar ,a $,+dez de &n '$%*r$%+$
$"re *r$'e$ '+er!$ '$%$ ,$ $n ,$ +nd&!r+a,e, e ne'ear+$ a'e*!ar -&e e,
grad$ de '$%*r$%+$ -&e e, 'a*a'+!ad$r de"e a&%+r $"re ,$ re&,!ad$ de &
!area e en '+er!a $*$r!&n+dade &7+'+en!e%en!e 'r8!+'$ '$%$ *ara -&e e!e
a*e'!$ '$%*$nga $!ra de ,a *ar!+'&,ar+dade de ,a 'a*a'+!a'+n 6+!a '$%$
e?*re+n de, 7en%en$ ed&'a!+6$ +ner!$ en e, %&nd$ de ,$ 7en%en$
$rgan+za'+$na,e.
Re+uerimien!os +ue se le ,acen a la ca#aci!aci"n
A8 '$%$ 3e%$ e?a%+nad$ &n '$n#&n!$ de *ar!+'&,ar+dade -&e e?3+"e
e, *r$'e$ de 'a*a'+!a'+n, dearr$,,are%$ a3$ra e, an,++ de a,g&n$ de ,$
re-&er+%+en!$ -&e re'+"e en e, '$n!e?!$ $rgan+za'+$na,. S+ "+en a,g&n$ de
)!$ 7&er$n +n+n&ad$ an!er+$r%en!e, n$ de!endre%$ '$n %a.$r '&+dad$ a
,$ e7e'!$ de -&e e *&eda en!ender e, 7&n'+$na%+en!$ de e!e er6+'+$.
Las reglas de -uego de la organizaci"n
La *r+%era e?+gen'+a -&e ana,+zare%$ e ,a de &#e!are a ,aBreg,a de
#&eg$B de ,a $rgan+za'+n -&e ,a '$n!+ene.
12
E!a e $!ra de ,a grande d+7eren'+a '$n ,a ed&'a'+n 7$r%a,, ,a '&a,
d+*$ne de "a!an!e d+'re'+$na,+dad *ara +%*$ner & *r$*+a reg,a .
'$nd+'+$ne. La 'a*a'+!a'+n e *ar!e +n!egran!e de &n +!e%a %a.$r -&e e ,a
*r$*+a $rgan+za'+n, a ,a -&e e &"$rd+na en & 'ar'!er de er6+'+$.
S+ "+en ,a 'a*a'+!a'+n +n7,&.e en e, e!a",e'+%+en!$ de ,a reg,a *r$*+a
de ,a $rgan+za'+n, n&n'a ,a +%*$ne. T$da $rgan+za'+n, a *ar!+r de &
$"#e!+6$, & *r$d&'!$, & %er'ad$, & +de$,$g8a, e!'., genera &na '&,!&ra
*r$*+a de 'ara'!er8!+'a d+n%+'a -&e e e, 7r&!$ de ,a +n!era''+n de !$d$ ,$
7a'!$re -&e '$%*$nen & rea,+dad.
En !$da $rgan+za'+n 3a. '$a -&e Ae *&edenB . '$a -&e An$ e
*&edenB, 3a. 'r+!er+$ e!a",e'+d$ de ,$ -&e Ae! "+enB . de ,$ -&e Ae! %a,B,
3a. &n +!e%a de *r+$r+dade, &n +!e%a de ,ea,!ade, '+er!a '$3eren'+a .
'+er!a '$n!rad+''+$ne, &n '$n#&n!$ de ge!+$ne -&e n$ +e%*re $n
'$%*a!+",e . !$d$ ee '$%*,e#$ %&nd$ -&e r$dea e, 3a'er '$,e'!+6$ de ,$
3$%"re.
A 6e'e ,a 'a*a'+!a'+n -&+$ %$!rare '$%$ &n rea An$ '$n!a%+nadaB
'$n e$ 7en%en$, en &n e!)r+, +n!en!$ de re*r$d&'+r en ,a $rgan+za'+$ne e,
%$de,$ de Aa*$!$,ad$ de ,a ed&'a'+nB '$n & '$r!e de Aa*!$,eB, A*r$7e!aB .
Ag&r@B -&e dede &na *re!end+da *$+'+n &*er+$r e *&$ a +n!er*re!ar ,$ -&e
,e *aa"a a, re!$ de ,a $rgan+za'+n. Se e*ar !an!$ -&e ,a e*arar$n
de7+n+!+6a%en!e.
O!ra 6e'e a*+r a er &n A'en!r$ +de$,g+'$B -&e +n!r$d&#era ,$
'$n'e*!$ % a6anzad$ -&e e en'$n!rar$n en ,+"r$ $ rea,+dade d+!+n!a a
,a de ea $rgan+za'+n, +n '&+dar ,a '$3eren'+a de ee *ena%+en!$ '$n e, de
,$ 'en!r$ de ge!+n de ,a $rgan+za'+n, a, *&n!$ de a*are'er '$n$ &n A7$'$B
+de$,g+'$ an!agn+'$ -&e nega"a & een'+a de er6+'+$. Se !&6+er$n -&e +r.
N$ e!a%$ a7+r%and$ -&e e, er6+'+$ de 'a*a'+!a'+n de"a generar &n
er6+,+%$ . a'!&ar '$%$ !r+"&na +de$,g+'a de '&a,-&+er '$a. E!a%$ d+'+end$
-&e de"e a"er %ane#ar ,a d+78'+, !en+n -&e e?+!e en ,a 7r$n!era d$nde e
*r$d&'en ,$ 'a%"+$, e de'+r, -&e '$3eren!e '$n ,a rea,+dad *$+!+6a de &
$rgan+za'+n, de"e er 'a*aza de $7re'er +nn$6a'+$ne, %e#$ra, 'a%"+$,
*r$*&e!a -&e ,a %e#$ren . a'!&a,+'en *er%anen!e%en!eI *er$ +e%*re Adede
aden!r$B de ,a '&,!&ra de ,a $rgan+za'+n.
En '+er!$ %$d$, e +n+!+end$ '$n ,a ana,$g8a, de"e '&%*,+r e, r$, -&e en
&na 7a%+,+a '&%*,en ,$ *adre, de *r$!eger . dearr$,,ar ,$ 6a,$re -&e ,e dan
'$3eren'+a e +den!+dad . a, %+%$ !+e%*$ e, r$, '&e!+$nad$r -&e '&%*,en ,$
3+#$ -&e, '$n & de%anda . *r$*&e!a, a'!&a,+zan ,a 6+gen'+a de ee n@',e$
. ,$ d+na%+zan.
15
O!r$ a*e'!$ de ,a &#e'+n a ,a reg,a de, #&eg$ $rgan+za'+$na, e!
6+n'&,ad$ '$n ,$ a*e'!$ e'$n%+'$. La 'a*a'+!a'+n e *ar!e de &n neg$'+$
. '&an!$ % 'er'an$ e!) a ), !an!$ %e#$r.
A 6e'e e 3a *erd+d$ de 6+!a e!e a*e'!$ . ,$ 'a*a'+!ad$!e 3e%$
'a8d$ en e, err$r de $"red+%en+$nar ,$ re'&r$ de, er6+'+$ 'argnd$n$ de
e-&+*$, a,a, +n!r&%en!$ . %ed+$ -&e +r6+er$n % *ara %$!rar a $!r$
-&e *ara ed&'ar. KC&n!$ *r$.e'!$re . 'ae!era e '$%*rar$n +n ana,+zar +
3a"8a %a!er+a, *ara *r$.e'!ar en e,,$L KC&n!$ *+zarr$ne %agn)!+'$ andan
*$r ,a *arede de ,$ 'en!r$ de 'a*a'+!a'+n '$n e'aa e/a,e de &$L
E?+!+ &na A%$daB de ,$ e%+nar+$ *$r +n%er+n, d$nde n$ 8"a%$ a
,&#$$ 3$!e,e A*ara -&e nad+e n$ %$,e!eB EDF. En %&'3$ 'a$ ,$
*ar!+'+*an!e e 6e8an $",+gad$ a ren$6ar & 6e!&ar+$ de $*a *$r!, e '$%8an
*,a!$ a"$,&!a%en!e $7+!+'ad$ . e *ra'!+'a"an de*$r!e en ,a A3$ra ,+"reB.
N$ 6$. a d+'&!+r n+ negar e, 6a,$r de e7e'!&ar ,a 'a*a'+!a'+n en +!&a'+$ne de
'$%$d+dadI *er$ '&and$ ,$ *r$gra%a de 'a*a'+!a'+n e e6a,@an % *$r ,$
3$!e,e -&e *$r ,$ '$n$'+%+en!$ . ,$ '&r$ '$n &na e*e'+e de A6a'a'+$neB
de"e%$ re6+ar -&) e ,$ -&e en rea,+dad e!a%$ 3a'+end$.
4$. !ene%$ %&. ',ar$ -&e ,a 'a*a'+!a'+n e &n e!ad$ de, !ra"a#$ .
-&e '&and$ a,g&+en e e! 'a*a'+!and$ en rea,+dad e! !ra"a#and$, e de'+r
e! 3a'+end$ &na de & !area. P$r ,$ !an!$, n$ 'ree%$ -&e ,a 7$r%a .$
%$da,+dade de ,a 'a*a'+!a'+n n$ de"en er +n'$3eren!e '$n ,a 7$r%a
3a"+!&a,e en -&e e dearr$,,an ,a !area, en ,$ *$+",e en ,$ %+%$ 3$rar+$
. en +n!a,a'+$ne -&e re&,!en 6+6+da '$%$ *r$*+a, d$nde e, *ar!+'+*an!e e
*&ede en!+r '%$d$ . *er'+"+r -&e e! en & !ra"a#$.
A8 '$%$ ,a !enden'+a a'!&a,e "&'an +n'$r*$rar de a,g&na %anera a,
&*er6+$r '$%$ +n!r&'!$r, !a%"+)n e!a%$ "&'and$ -&e e, %+%$ *&e!$ de
!ra"a#$ 7$r%e *ar!e de ,$ ,&gare d$nde e dearr$,,a e, *r$'e$ de
a*rend+za#e.
Pr$*$ne%$ red&'+r '&a,-&+er '$a -&e 3aga en!+r a ,a 'a*a'+!a'+n
'$%$ &n e!ad$ de e?'e*'+n.
T$da a'!+6+dad de 'a*a'+!a'+n de"e g&ardar &na ade'&ada re,a'+n
'$!$M"ene7+'+$ . & #&!+7+'a'+n de"e e!ar ',ara *ara -&e -&e*a en ,$
!)r%+n$ de, neg$'+$.
Re+uerimien!os de la educaci"n de adul!os
Un eg&nd$ '$n#&n!$ de re-&er+%+en!$ -&e e ,e 3a'en a ,a 'a*a'+!a'+n
$n ,$ *r$*+$ de ,a ed&'a'+n de ,$ ad&,!$. Ta%"+)n en '&a,-&+er !e?!$ -&e
!ra!e e!e !e%a en'$n!rare%$ e,e%en!$ de 6a,$r, *$r ,$ -&e %e ,+%+!ar) a
'$n+derar a-&e,,$ % re,e6an!e *ara ,a 7&n'+n -&e e!a%$ e!&d+and$.
C$n+dere%$ a*e'!$ 6+n'&,ad$ '$n e, 7en%en$ %$!+6a'+$na,.
18
Na 3e%$ e?*&e!$ en *g+na an!er+$re a,g&n$ '$n'e*!$
+gn+7+'a!+6$, *er$ dearr$,,are%$ a,g&n$ de!a,,e -&e d$n de 6a,$r.
S+n d&da ,a %$!+6a'+n e ,a 7&en!e de energ8a -&e dearr$,,a ,a 6$,&n!ad
de '$%*r$%+$ en e, *r$'e$ de a*rend+za#e, . +n e!e re-&++!$ e, a*rend+za#e
!endr *$'a *r$"a"+,+dade de !ener )?+!$.
En ,$ 'a$ en -&e e, ,$gr$ de &n a*rend+za#e '$nd+'+$na ,a *$+"+,+dad
de dee%*e/ar &n *&e!$, e %&. *$+",e -&e e '$n7&nda e, an$ +n!er) -&e
*r$d&'e ,a %$!+6a'+n '$n ,a en7er%+za an+edad -&e &rge de, !e%$r de *erder
,a *$+"+,+dad.
E!e !+*$ de +!&a'+$ne $n d+78'+,e de %ane#ar *$r *ar!e de, 'a*a'+!ad$r.
De !$da %anera, er ne'ear+$ dearr$,,ar ,$ e,e%en!$
%e!$d$,g+'$ ade'&ad$ *ara *r$d&'+r +!&a'+$ne e!+%&,an!e de, 7en%en$
%$!+6a'+$na,, *$r-&e en e, 7$nd$ n+ng@n e7&erz$ e?!ern$ *$dr &!+!&+r ea
energ8a *er$na, +n ,a '&a, n$ 3a"r a*rend+za#e, dad$ -&e en ,a @,!+%a
+n!an'+a e, a*rend+za#e +e%*re er &na de'++n +nd+6+d&a,.
E, 'a*a'+!ad$r n$ de"er '$n7&nd+r %an+7e!a'+$ne de en!&+a%$ $
'&r+$+dad '$n ,a %$!+6a'+nI !a%*$'$ de"er '$n7&nd+r e, a!ra'!+6$ -&e e#er'en
,a 7$r%a ,@d+'a de, a*rend+za#e '$n ,a %$!+6a'+n.
De%a+ada 6e'e 3e%$ $8d$ de '&r$ d$nde ,$ *ar!+'+*an!e d+'en
-&e K,a *aar$n %&. "+enB, *er$ n$ e %an+7+e!an en & dee%*e/$ ,$
a*rend+za#e "&'ad$.
O!r$ err$r 3a"+!&a, -&e '$%e!en %&'3$ &*er6+$re e e, de en6+ar
gen!e a '&r$ A*ara -&e e %$!+6enB. E!$ ade% de er &n err$r, n$ *r$d&'e
,$ e7e'!$ "&'ad$ . en %&'3$ 'a$ e '$n!ra*r$d&'en!e, dad$ -&e e,
*ar!+'+*an!e n$ '$%*rende e, *r$*+!$ de & a+!en'+a n+ ,$ %$!+6$ -&e ,$
,,e6ar$n a,,8.
O!ra %an+7e!a'+n de7$r%ada '$n -&e e '$n7&nde ,a %$!+6a'+n e
*r$d&'e '&and$ e e!+%&,a ,a a+!en'+a a &n *r$gra%a de 'a*a'+!a'+n a *ar!+r
de, a!ra'!+6$ de, d$'en!e. L$ *r$"a",e e -&e ,$ *ar!+'+*an!e -&eden
ad%+rad$ de ,$ '$n$'+%+en!$ $ ,a '$nd+'+$ne de A6ede!!eB de, 'a*a'+!ad$r .
3a!a generen '+er!a 7$r%a de Ade*enden'+a +de$,g+'aB '$n ),. L$ '&a, *$'$ $
nada !+ene -&e 6er '$n & a*rend+za#e.
E, a*rend+za#e -&e &'ede a *ar!+r de &n an$ *r$'e$ %$!+6ad$r !+ene
'ara'!er8!+'a ,+"erad$ra de ,a *$!en'+a,+dade de, -&e a*rende, -&+en re&,!a
er e, 'en!r$ de, *r$'e$ . *er'+"e -&e A,a '$a *aa *$r ),B, -&e ,$ +%*$r!an!e
+n & n&e6a *$+"+,+dade de 3a'er $ ,$grar en ,+"er!ad '$a -&e an!e n$
e!a"an a & a,'an'e.
1:
O!r$ re-&er+%+en!$ -&e *r$6+ene de ,a ed&'a'+n de ,$ ad&,!$ !+ene -&e
6er '$n e, n+6e, de *ar!+'+*a'+n de ,$ -&e a*renden.
T$da ,a ed&'a'+n %$derna e '$n!r&.e a *ar!+r de -&e e, -&e a*rende
e e, 'en!r$ de, *r$'e$I en e, 'a$ de ,a ed&'a'+n de ad&,!$ e !ra!a de &n
re-&++!$ +ne,&d+",e.
La *a+6+dad n$ e !$,erada *$r e, ad&,!$ . + n$ ,$gra e, e*a'+$
ne'ear+$ *ara dearr$,,ar ,a a'!+6+dad -&e e! 6+n'&,ada '$n e, *r$'e$ de
a*rend+za#e, a,g$ 3ar *ara ,$grar,$, .a ea ,&'3and$ *$r +n!er6en+r, $ 3a'+end$
"r$%a, $ +n!err&%*+end$ $ a"$!eand$ ,a !area de, +n!r&'!$r. En %&'3$ 'a$
+%*,e%en!e deer!ar de, *r$gra%a.
C&and$ 3a",a%$ de A*ar!+'+*a'+nB e!a%$ re'$n$'+end$ ,a a*+ra'+n
de, -&e e! a*rend+end$ a Aer *ar!eB. (&+ere, . '$n dere'3$, er *r$!ag$n+!a.
Pre!ende -&e ,a d+7eren'+a de r$,e -&e e?+!e en!re ), . e, d$'en!e n$ e
'$n6+er!a en &na 'a!eg$r+za'+n d$nde 3a. A&*er+$reB -&e a"en e A+n7er+$reB
-&e +gn$ran.
De"en en!endere '$%$ ,eg8!+%a & e?*e'!a!+6a de er e'&'3ad$, de
e ,e !$,ere e, d+en$, de d&dar, de '&e!+$nar, de n$ en!ender, de a*$r!ar.
S& '$nd+'+n de +g&a, de"e reg+r !a%"+)n *ara ,a re,a'+$ne -&e e
e!a",e'en en!re ,$ d+!+n!$ *ar!+'+*an!e.
C&and$ e, '$$rd+nad$r e!a",e'e re,a'+$ne '$%*e!+!+6a en 6ez
'$,a"$ra!+6a, de!r&.e ,a '$nd+'+n de *ar!+'+*a'+n, genera e,e%en!$ -&e
+n+n@an -&e e, 6a,$r de ,a *ar!e n$ e +g&a,, -&e 3a. *ar!e %e#$re -&e
$!ra, . e $,6+da de -&e ), e! *ara -&e !$d$ a*rendan.
S+ "+en e ,eg8!+%$, . '$n 7re'&en'+a ,$ 3a'e%$, re'&rr+r a +!&a'+$ne de
'$%*e!en'+a *ara e!+%&,ar e, a*rend+za#e, n$ de"e%$ *er%+!+r -&e e!$
&!+!&.a en +%*$r!an'+a a, a*rend+za#e. S$,$ ,$ &a%$ *ara a*render, . en
e!$ !)r%+n$ de"e er en!end+d$ *$r !$d$. De n+ng&na %anera e, '$$rd+nad$r
e!a",e'er de7eren'+a en!re *ar!+'+*an!e '$%$ re&,!ad$ de ,$ #&eg$
&!+,+zad$ *ara a*render.
A@n a r+eg$ de a"&rr+r '$n e!a re+!era'+n, re'$rda%$ -&e e,
'a*a'+!ad$r !er%+n & !area '&and$ a*rend+er$n !$d$ ,$ -&e !en8an -&e
a*renderI ,a %a.$r 7a'+,+dad $ 6e,$'+dad -&e !enga &n *ar!+'+*an!e *ara a,'anzar
e, a*rend+za#e n$ '$n!+!&.e &n 7a'!$r de &*er+$r+dad -&e re&,!a re,e6an!e. L$
+%*$r!an!e e ,$ -&e 3ar '$n ,$ a*rend+d$.
Un !er'er e,e%en!$ a '$n+derar den!r$ de ,$ re-&er+%+en!$ de ,a
ed&'a'+n de ,$ ad&,!$ e re7+ere a, grad$ de '$%*r$%+$ '$n -&e e a&%e e,
*r$'e$ de 'a*a'+!a'+n.
1;
En &na $rgan+za'+n, a ,a gen!e n$ ,e +n!erea de%a+ad$ a-&e,,$ en ,$
-&e ,a %+%a $rgan+za'+n n$ %&e!ra +n!er).
E, '$%*r$%+$ '$n -&e e en'ara e, e7&erz$ de 'a*a'+!a'+n e!
6+n'&,ad$ '$n ,a ',ar+dad '$n -&e ,a $rgan+za'+n '$%&n+'a & %e!a .
$"#e!+6$. S$n n&%er$a ,a $*$r!&n+dade en ,a -&e ,a gen!e e ,,e6ada a
*ar!+'+*ar en a'!+6+dade 7$r%a!+6a +n !ener en ',ar$ *ara -&) ,$ 3a'e . ,$ -&e
e*era -&e e 3aga '$n ,$ -&e e a*renderI . ,$ %+%$ 'a*a'+!ad$!e $%$
'%*,+'e de e!a +!&a'+n, a, n$ er r+g&r$$ en ,a reda''+n de ,$ $"#e!+6$
de ,a a'!+6+dad -&e '$$rd+na%$.
Na 3e%$ %en'+$nad$ ,a ne'e+dad de &n a,!$ '$%*r$%+$ de ,a
&*er6++n '$n e, *r$'e$ de a*rend+za#e '$%$ &n e,e%en!$ 6+!a, *ara aeg&rar
e, )?+!$ de, *r$'e$. N$ e ,$ %+%$ -&e &na *er$na -&e a+!+r a &n
*r$gra%a de 'a*a'+!a'+n, & #e7e ,e +n7$r%e ,$ -&e !endr -&e 3a'er en 7$r%a
d+7eren!e a & regre$ a *ar!+r de ,$ -&e a*render, a -&e e!$ %+%$ ,$ 3aga e,
'$$rd+nad$r de, *r$gra%a.
A8 *$de%$ a*re'+ar e, 6a,$r -&e !+ene +n6$,&'rar de a,g&na 7$r%a a,
&*er6+$r en e, *r$gra%a, .a ea re7$rzand$ ,$ a*e'!$ %$!+6a'+$na,e,
e?*$n+end$ e, *r$",e%a -&e e "&'a re$,6er, '$nd&'+end$ e+$ne de
*r'!+'a, '$n!r$,and$ e, n+6e, de a*rend+za#e $ '&a,-&+er $!ra 7$r%a 6,+da de
+n!er6en'+n -&e de%&e!re e, '$%*r$%+$ de ,a &*er6++n '$n ,a 'a*a'+!a'+n
-&e e e! e7e'!&and$, . enr+-&e'+end$ e, *r$'e$ '$n e,e%en!$ de ,a
rea,+dad.
Ta%"+)n e, ad&,!$ re-&er+r &n a,!$ '$%*r$%+$ de, '$$rd+nad$r '$n ,a
!area -&e e e! 3a'+end$.
E!a e?+gen'+a e %an+7e!ar de d+7eren!e %anera. L$ *ar!+'+*an!e
-&+eren -&e e, 'a*a'+!ad$r '$n$z'a ,a +!&a'+n en -&e e,,$ e en'&en!ranI !a,
6ez n$ re-&+eran -&e ea &n e?*er!$ Egenera,%en!e n$ e ne'e+!aF *er$ 8
-&+eren -&e ,e de%&e!re -&e a"e -&+)ne $n e,,$, -&) ,e *aa, *$r -&)
e!n a,,8, e!'.
Ta%"+)n re-&+eren -&e e, 'a*a'+!ad$r e '$%*r$%e!a '$n e, *r$*+$
*r$'e$ de a*rend+za#eI -&+eren 6er -&e e, 7ra'a$ de &n *ar!+'+*an!e e en!+d$
*$r e, d$'en!e '$%$ & *r$*+$ 7ra'a$, +g&a, -&e ,$ )?+!$.
Ta%"+)n e*eran -&e e, '$$rd+nad$r n$ e!a",ez'a re,a'+$ne
'$%*e!+!+6a '$n e,,$ . 8 re,a'+$ne '$,a"$ra!+6a, n$ ,e g&!a $*e'3ar -&e
e, '$$rd+nad$r 3a'e *reg&n!a A!ra%*aB $ -&e ,$ *$ne +nne'ear+a%en!e 7ren!e
a +!&a'+$ne d+78'+,e.
Ta%*$'$ ,e g&!a en!+re #&zgad$ +n$ '$%*rend+d$. 4a. &na gran
d+7eren'+a en!re e, #&+'+$ . ,a e6a,&a'+n. S+ ,a e6a,&a'+n de &n *ar!+'+*an!e
%&e!ra &n a*rend+za#e +n&7+'+en!e, e e*era -&e e, 'a*a'+!ad$r e
'$%*r$%e!a '$n ea +!&a'+n . genere a,!erna!+6a *ara &*erar ee e!ad$.
1?
E, '$%*r$%+$ de, '$$rd+nad$r e de%&e!ra !a%"+)n, . a8 ,$ e*eran
,$ *ar!+'+*an!e, en ,a 'a,+dad *r$7e+$na, '$n -&e e ,,e6a ade,an!e &
*r$gra%a, ,a +n!en+dad '$n -&e e en!rega a ,a !area, ,a ',ar+dad -&e de%&e!ra
'$n e, '$n!r$, de ,$ -&e e! *aand$, e, ',+%a de !ra"a#$ -&e genera . ,a
eg&r+dad '$n -&e '$nd&'e ,a +!&a'+$ne de a*rend+za#e.
CSe a'&erdan de a-&e,,$ *r$7e$re -&e a, ,,egar a, a&,a ,e
*reg&n!a"an a ,$ a,&%n$ ACDnde 3a"8a%$ -&edad$DB K(&) 3$rr$rL K(&)
7a,!a de re*e!$ a ,$ a,&%n$L
O!r$ re-&er+%+en!$ *r$*+$ de ,a ed&'a'+n de ,$ ad&,!$ e! 6+n'&,ad$
'$n ,a 7$r%a en -&e e re'&rre a ,a e?*er+en'+a de ,$ *ar!+'+*an!e.
L$ ad&,!$ n&n'a ,,egan Aen 'er$B a &na +!&a'+n de a*rend+za#e. Na ea
*$r-&e e, !e%a !+ene -&e 6er '$n ,$ -&e 3a'en d+ar+a%en!e, $ *$r-&e .a
re'+"+er$n a,g&na +n7$r%a'+n a, re*e'!$, $ +%*,e%en!e *$r *re'$n'e*!$ $
*re#&+'+$, .a !+enen a,g&na *$+'+n !$%ada 7ren!e a ,$ -&e e a*render.
E, ad&,!$ e &n er -&e 6a,$ra & *aad$, e & 7&en!e de eg&r+dad, *er$
!a%"+)n *&ede er &na !ra%*a -&e ,$ re!+ene . ,e +%*+de a6anzar !a, '$%$ &
$rgan+za'+n ,e de%anda.
E &n gra6e err$r en'arar &na a''+n de 'a*a'+!a'+n +n !ener en
'&+dad$a '&en!a e, *aad$ de ,$ *ar!+'+*an!e.
E 7'+, '$n7&nd+r ,a e?*er+en'+a '$n e, *aad$, *er$ n$ $n +nn+%$.
La e?*er+en'+a e e, re&,!ad$ de ,a re7,e?+n $"re 3e'3$ de, *aad$.
Sa"e%$ -&e e, re7,e?+$nar n$ e &n e#er'+'+$ 7re'&en!e, . a8 e '$%$ n$
en'$n!ra%$ '$n a+d&+dad '$n *er$na -&e reg+!ran e?!en$ A*aad$B .
e'aa e?*er+en'+a. E!$ e &n er+$ *r$",e%a *ara e, ed&'ad$r, CC%$
*$dre%$ +n!erear en &na n&e6a 7$r%a de !ra"a#ar a er a*rend+da a *er$na
-&e n$ *+enan $"re ,$ 7a'!$re *$+!+6$ . nega!+6$ de ,a a'!&a, 7$r%a de
dee%*e/areD CC%$ *$dre%$ +n!erear a d+r+gen!e en n&e6a . %e#$re
7$r%a de '$nd&'+r & re'&r$ 3&%an$ '&and$ e'aa%en!e e 3an *&e!$
a *enar en '%$ ,$ e!n 3a'+end$ a'!&a,%en!eD
S+ e, 'a*a'+!ad$r n$ !ra"a#a e!+%&,and$ e!e 7en%en$, rara%en!e
a,'anzar !$d$ e, )?+!$ -&e *$dr8a ,$grar.
De!eng%$n$ en a,g&n$ a*e'!$ de ,a e?*er+en'+a de ,$ *ar!+'+*an!e
a ,$ -&e e, 'a*a'+!ad$r de"er *re!ar a!en'+n.
En *r+%er ,&gar '$n+dere%$ ,a e?!en+n de ,a e?*er+en'+a. S+ "+en ,a
'an!+dad de !+e%*$ -&e &na *er$na 3a dee%*e/ad$ &na !area n$ garan!+za
-&e 3a.a re7,e?+$nad$ $"re e,,a, e ,g+'$ *enar -&e ,a +n7$r%a'+n a'&%&,ada
d&ran!e *er8$d$ ,arg$ de !+e%*$ "r+ndar &n %a!er+a, de !ra"a#$ % r+'$ -&e
&n *er8$d$ "re6e.
1@
Un eg&nd$ a*e'!$ de ,a e?*er+en'+a e e, ,&gar d$nde &'ed+. N$ e ,$
%+%$ 3a"ere dee%*e/ad$ en &na $rgan+za'+n grande -&e en &na *e-&e/a,
en &na na'+$na, -&e en &na +n!erna'+$na,, en ,a 'a*+!a, $ en e, +n!er+$r. N$ d+g$
-&e &na ea %e#$r -&e $!ra, +%*,e%en!e $n d+!+n!a.
Un !er'er e,e%en!$ a '$n+derar e ,a 6ar+edad de ,a e?*er+en'+a.
Seg&ra%en!e, + &na *er$na e 3a dee%*e/ad$ en !area -&e e
%an!&6+er$n e!a",e, & e?*er+en'+a er d+!+n!a de ,a de -&+en ,$ 3a 3e'3$ en
!area -&e e %$d+7+'ar$n.
T$d$ e#er'+'+$ *r$7e+$na, e! e?*&e!$ a 'a%"+$, . )!$ enr+-&e'en ,a
e?*er+en'+a. Ta%"+)n +n!erea a"er + 3a dee%*e/ad$ ,a !area en ,&gare
d+!+n!$ e +n',&$ en $rgan+za'+$ne d+!+n!a.
Un '&ar!$ e,e%en!$ a '$n+derar e ,a *er!+nen'+a $ re,a'+n de ,a
e?*er+en'+a '$n ,a n&e6a !area. Ta, 6ez ea % 6a,+$a &na e?*er+en'+a ,+%+!ada
en 6en!a de er6+'+$ -&e &na e?*er+en'+a *r$,$ngada en 6en!a de *r$d&'!$ +
de 6ender er6+'+$ e !ra!a.
Un -&+n!$ a*e'!$ a $"er6ar e e, n+6e, $ *r$7&nd+dad de ,a e?*er+en'+a.
4a. *er$na -&e e dee%*e/ar$n en &na a'!+6+dad 3a'+)nd$,$
&*er7+'+a,%en!e $ e?*&e!$ a *r$",e%a +%*,e, %+en!ra -&e $!ra ,$
3+'+er$n !en+end$ -&e en7ren!ar +!&a'+$ne % '$%*,e#a $ % e?+gen!e.
En e?!$ ,&gar %en'+$nare%$ ,a )*$'a en -&e &'ed+ ,a e?*er+en'+a.
N$ e ,$ %+%$ ,a e?*er+en'+a de &n &*er6+$r -&e !&6$ -&e en7ren!ar
)*$'a de 3&e,ga 6+$,en!a en '$n!e?!$ '$n6&,+$nad$ *$,8!+'a%en!e -&e ,a
de -&+en n$ !&6$ -&e en7ren!ar e$ !+e%*$.
E, )*!+%$ e,e%en!$ -&e %en'+$nare%$ e ,a %e%$r+a de ,a
e?*er+en'+a. N$ re7er+%$ a ,a 'a*a'+dad de re!ener de!a,,e de ,$ a'$n!e'+d$ .,
$"6+a%en!e, -&+en re'&erde % e,e%en!$ d+*$ndr de %a.$r +n7$r%a'+n
*ara re7,e?+$nar . ,$ 3ar '$n %a.$r r+-&eza.
E, $'!a6$ e,e%en!$ a '$n+derar e ,a 6$,&n!ar+edad, -&e e re7+ere a,
grad$ de de'++n *er$na, de e?*$nere a +!&a'+$ne. N$ *$een ,a %+%a
e?*er+en'+a -&+en ,$ 6+6+ ,$ -&e A,e *r$*&$ ,a 6+daB -&e -&+en
'$n'+en!e%en!e "&' 6+6+r 3e'3$ . '+r'&n!an'+a -&e enr+-&e'+er$n &
e?*$+'+n a ,a 6+da.
0+na,%en!e, e, n$6en$ e,e%en!$ -&e %en'+$nare%$ $"re e?*er+en'+a
!+ene -&e 6er '$n ,$ 'a%"+$ -&e ,a *er$na 3+z$ a ,$ ,arg$ de & 6+da, '$%$
'$ne'&en'+a de ,a re7,e?+n $"re ,$ -&e ,e &'ed8a. La ',ar+dad '$n -&e &na
*er$na *&ede +den!+7+'ar %$d+7+'a'+$ne en & *aad$ $ & '$%*$r!a%+en!$
'$%$ '$ne'&en'+a de re7,e?+$nar $"re 8 %+%a e, *$+",e%en!e, e, e,e%en!$
% 6a,+$$ de & e?*er+en'+a.
1A
E, 'a*a'+!ad$r de"er dar &7+'+en!e ,&gar *ara -&e ,$ *ar!+'+*an!e
A*r$'eenB ,a +ne6+!a",e '$n7r$n!a'+n -&e &'ede en!re ,a e?*er+en'+a . e, n&e6$
a*rend+za#e. De a,g&na %anera de"er de'a,+7+'ar e, *aad$ de ,$
*ar!+'+*an!e de6a,$r+znd$,$ en re,a'+n a ,a n&e6a +!&a'+nI %&. *$r e,
'$n!rar+$, de"er en'$n!rar en ,a e?*er+en'+a ,$ *&n!$ de a*$.$ d$nde
'$n!r&+r e, a*rend+za#e.
Un -&+n!$ re-&er+%+en!$ -&e e ,e 3a'e a ,a 'a*a'+!a'+n dede ,a
*er*e'!+6a de ,a ed&'a'+n de ,$ ad&,!$ !+ene -&e 6er '$n e, '$n'e*!$ de
e6a,&a'+n *er%anen!e.
E, ad&,!$ ne'e+!a '$n!r$,ar -&) e! &'ed+end$ '$n & *r$'e$ de
a*rend+za#e. C$n %a.$r ',ar+dad -&e en $!ra 7$r%a ed&'a!+6a, ,a ed&'a'+n
de ,$ ad&,!$ de"e de#ar en ',ar$ -&e ,a e6a,&a'+n e &na %anera de +n7$r%ar
a, *ar!+'+*an!e de ,$ -&e e! &'ed+end$. P$r ,$ !an!$, 3a. d$ *re%+a -&e e
de"en re*e!arH *r+%er$, n$ de"e '$n!ener n+ng@n e,e%en!$ -&e %&e!re a ,a
e6a,&a'+n '$%$ &n #&+'+$ . 'a!+g$ a 'arg$ de $!r$ Ee, d$'en!eF, ., eg&nd$,
de"e er ,$ &7+'+en!e%en!e 7re'&en!e '$%$ *ara -&e '&a,-&+er de7e'!$ de
a*rend+za#e ea '$rreg+d$ a !+e%*$.
L$ *r$'e$ de 'a*a'+!a'+n de ad&,!$ -&e n$ '$n!+enen 7re'&en!e
e,e%en!$ de '$n!r$, de ,$ -&e e! &'ed+end$, de 6&e,6en '$n7&$ .
!ran%+!en +neg&r+dad a, *ar!+'+*an!e.
Dad$ -&e e!e !ra"a#$ n$ e &n %an&a, de 'a*a'+!a'+n, n$ n$
de!endre%$ a de!a,,ar ,a !)'n+'a 6ar+ada de -&e 3$. e d+*$ne *ara
d+na%+zar e, *r$'e$ de e6a,&a'+n $ 6er+7+'a'+n de, a*rend+za#e.
S+n e%"arg$, er $*$r!&n$ de!a'ar ,a !enden'+a a'!&a, a "&'ar 7$r%a
de ,a *r'!+'a -&e '$n!engan e,e%en!$ de 6er+7+'a'+n den!r$ de 8 %+%a, de
7$r%a !a, -&e ,a 6er+7+'a'+n n$ a*arez'a '$%$ &n a'!$ e*arad$.
Un e?!$ . @,!+%$ e,e%en!$ -&e '$n+derare%$ dede ,a *er*e'!+6a de
,a ed&'a'+n de ,$ ad&,!$ e! re7er+d$ a ,a '$ne?+n '$n ,a rea,+dad de,
*ar!+'+*an!e.
Na 3e%$ 3e'3$ re7eren'+a an!er+$r%en!e a e!e !e%a, e*e'+a,%en!e
'&and$ 3a",a%$ de, '$%*r$%+$ de ,a &*er6++n . de, &$ de ,$ e*a'+$
*ara ,a 'a*a'+!a'+n.
A/ad+re%$ a,g&na $"er6a'+$ne *ara '$%*,e!ar e!e a*e'!$. L$
ad&,!$ n$ %ane#a%$ '$n &na '+er!a *er'e*'+n de ,a rea,+dad, -&e e +e%*re
% '$%*,e#a de ,$ -&e e, % *er'e*!+6$ de ,$ ere 3&%an$ *&ede 'a*!arI
*$r ,$ !an!$, de"e%$ a'e*!ar -&e ,a rea,+dad er A,e8daB en !$d$ ,$ 'a$ de
%anera +n'$%*,e!a . d+7eren!e *$r d+!+n!a *er$na -&e ,a '$n!e%*,an.
L$ d+7eren!e A'$,$re de, 'r+!a,B '$n -&e d+7eren!e $"er6ad$re %+ran
&na %+%a rea,+dad ,e 3ar *er'+"+r d+!+n!a '$a . a@n a-&e,,a *er'+"+da
2B
*$r !$d$ ern 6a,$rada de d+!+n!a %anera, eg@n e, +!e%a de 6a,$re e
+n!eree -&e 'ada &n$ !enga 7ren!e a ea +!&a'+n.
E!e a*e'!$ '$n7+g&ra &n r+eg$ +%*$r!an!e *ara e, 'a*a'+!ad$r, en !an!$
'a+ga en ,a !en!a'+n de 'reer -&e & ,e'!&ra de ,a rea,+dad e ,a '$rre'!a $ *e$r
a@n, 'reer -&e e ,a %+%a -&e 3a'en ,$ *ar!+'+*an!e.
Ad+'+$na,%en!e, de"e%$ re'$rdar -&e !$d$ n&e6$ a*rend+za#e %$d+7+'a
,a *er'e*'+n de ,a rea,+dad . *$r ,$ !an!$ e!a%$ 7ren!e a &n +n!er'a%"+$
d+n%+'$ -&e e e?!+ende a ,$ ,arg$ de !$d$ *r$'e$ de 'a*a'+!a'+n.
C&and$ 3a",a%$ de -&e e, a*rend+za#e de"e e!ar '$ne'!ad$ '$n ,a
rea,+dad de ,$ *ar!+'+*an!e, Ca -&) rea,+dad n$ re7er+%$D S+ e, '$$rd+nad$r
n$ e 3"+, en !ra"a#ar e!e a*e'!$, e *$+",e -&e e en'&en!re a, 7+na, de,
*r$gra%a '$n ,a !an!a 6e'e e'&'3ada re*&e!aH AE!$ e %&. ,+nd$, *er$
n$ e *&ede a*,+'arL, $ '$n a-&e,,a $!ra +!&a'+n !an ,a%en!a",e en ,a -&e,
7ren!e a, en!&+a!a re,a!$ de &n *ar!+'+*an!e -&e regrea a & *&e!$ de !ra"a#$
& &*er6+$r ,e d+'eH A9&en$, "&en$, e$ e! %&. "+en en ,$ '&r$, *er$ a-&8
,a '$a e 3a'en a8B . e de'&e,ga '$n & A'&r$ de "$,+,,$B -&e de#a a,
*ar!+'+*an!e re*ar!+end$ & $d+$ *$r +g&a, en!re e, +n!r&'!$r . e, &*er6+$r.
E!a e+ 'ara'!er8!+'a de ,a ed&'a'+n de ,$ ad&,!$ -&e 3e%$
%en'+$nad$ n$ ag$!an e, !e%a, *er$, '$%$ 3e%$ d+'3$, '$n!+!&.en e*e'+a,e
re-&er+%+en!$ de, *r$'e$ de 'a*a'+!a'+n.
Las !ecnolog$as
E, !er'er gr&*$ de re-&er+%+en!$ 3a'+a e, *r$'e$ de 'a*a'+!a'+n ,$
'$%*$nen ,$ -&e *r$6+enen de ,$ a*e'!$ !e'n$,g+'$.
Na 3e%$ d+'3$ en e, '$%+enz$ de e!e ,+"r$ -&e ,a +n'$r*$ra'+n de,
7en%en$ ed&'a!+6$ en e, '$n!e?!$ de ,a $rgan+za'+$ne $",+g a re*enar !$d$
e, '$n#&n!$ de & re'&r$, 7$r%a . %$da,+dade, *ara ada*!are a ,a
de%anda -&e ,e $n 'ara'!er8!+'a.
La re!r+''+$ne en ,$ !+e%*$, ,a +%*$r!an'+a de, 7a'!$r %$!+6a'+$na,, ,a
ne'e+dad de %an!ener ,a 'a*a'+!a'+n 'er'a de ,a rea,+dad, ,a ne'e+dad de
%an!ener &na ade'&ada re,a'+n '$!$M"ene7+'+$, ,$ re-&er+%+en!$ *r$*+$ de
,a ed&'a'+n de ,$ ad&,!$, ,a d+7+'&,!ade *ara !ran7er+r . $!ener ,$
a*rend+d$, e, *r$'ea%+en!$ *re'+$ de ,a ne'e+dade . ,a d+7+'&,!ad *ara
e,e''+$nar '$n!en+d$ ade'&ad$ a e,,a 3an *r$d&'+d$, en!re $!r$ e,e%en!$,
,a ne'e+dad de re6+ar, 'rear, %$d+7+'ar . ada*!ar %)!$d$, !)'n+'a . %ed+$
ed&'a!+6$ *ara *$der '$n!e!ar '$n e7+'+en'+a a ,a de%anda.
R*+da%en!e, ,$ 'a*a'+!ad$!e de"+er$n a"and$nar ,a 7$r%a ',+'a
de ,a ed&'a'+n e?*$+!+6a 'en!rada en e, d$'en!e *ara ad$*!ar ,a 7$r%a %
a6anzada de ,a ene/anza a'!+6a d$nde e, *r$'e$ e 'en!ra en e, a,&%n$,
21
*r+%era e +ne6+!a",e '$nd+'+n *ara re*$nder a ,$ re-&er+%+en!$ de ,a
ed&'a'+n de ad&,!$.
S+ re'$rda%$ a,g&n$ de ,$ *$!&,ad$ de ,a ene/anza a'!+6a, de"e%$
%en'+$nar, ade% de ,$ d+'3$ '$n re,a'+n a -&+)n e &"+'a en e, 'en!r$ de ,a
e'ena, e, *r+6+,eg+$ -&e e da a, a*rend+za#e $"re ,a ene/anza, a, '$n'e*!$
de e6a,&a'+n *er%anen!e, a, e!a",e'+%+en!$ de re,a'+$ne '$,a"$ra!+6a, a ,a
+n!en+dad de ,a *r'!+'a . ,a a*,+'a'+n de ,$ '$n$'+%+en!$ en 7$r%a +n%ed+a!a
a & ad-&++'+n . a ,a *re'++n '$n -&e e e!a",e'en ,$ $"#e!+6$ de
a*rend+za#e.
E!e '$n'e*!$ *r$d&#$ &na re6a,$r+za'+n de ,$ %ed+$ ed&'a!+6$, -&e
e 7&er$n re&"+'and$, re'reand$, generand$ n&e6$ re'&r$, e!'.
L$ %ed+$ a&d+$6+&a,e '$%$ re'&r$ e?*$+!+6$ $'&*ar$n &n ,&gar
de!a'ad$, 3a'+end$ -&e ,a 'a*a'+!a'+n dearr$,,ae !an!$ $ % -&e $!ra
rea de ,a ed&'a'+n &n en$r%e A!$'JB de %a!er+a, de e-&+*$ de a%*,+a
d+7&+n.
L$ '$n'e*!$ de ,a d+n%+'a de ,$ gr&*$, dede & d+7eren!e
a*r$?+%a'+$ne !er+'a, 3an +d$ $!r$ de ,$ +%*$r!an!e 'a%+n$ !ran+!ad$
*$r ,$ 'a*a'+!ad$!e, a, *&n!$ !a, -&e *$de%$ en'$n!rar dearr$,,$
+%*$r!an!8+%$ de & a*,+'a'+$ne en e!e 'a%*$.
Una en$r%e 6ar+edad de e?*er+en'+a e!r&'!&rada, #&eg$ de
e%*rea, +%&,a'+$ne, e!'. '$%*$nen %&e!ra de e!e *r$'e$, . + "+en en
a,g&na $*$r!&n+dade e 'a. en e, a"&$ de & a*,+'a'+n, *$de%$ de'+r '$n
#&!+'+a -&e e, 'a%*$ de ,a 'a*a'+!a'+n 7&e . +g&e +end$ &n$ de ,$ %"+!$
d$nde ,a d+n%+'a de gr&*$ 3a en'$n!rad$ '$nd+'+$ne *r$*+'+a *ara &
dearr$,,$.
La 7re'&en!e +!&a'+n de !ener a ,$ *ar!+'+*an!e '$n &na d+!r+"&'+n
ge$gr7+'a -&e d+7+'&,!a & re&n+n, $ "+en ,a d+7+'&,!ade en ,a d+*$n+"+,+dad de,
!+e%*$ de ,$ *ar!+'+*an!e, 3a 3e'3$ -&e ,$ *r$'e$ de 'a*a'+!a'+n re'&rran
en %&'3a $*$r!&n+dade . en %anera 're'+en!e a 7$r%a n$ *reen'+a,e de ,a
ene/anza en !$da ,a ga%a . 6ar+edad '$n$'+da . en %&'3$ 'a$ '$n
dearr$,,$ !)'n+'$ de %&. e,e6ada 'a,+dad.
A *ear de, a,!$ grad$ de $7+!+'a'+n -&e ,a %$da,+dade n$
*reen'+a,e 3an a,'anzad$ en e, 'a%*$ de ,a 'a*a'+!a'+n, e de de!a'ar -&e
n$ en !$da ,a '+r'&n!an'+a 3a +d$ ,$ &7+'+en!e%en!e e7e'!+6a, . a8 e 3an
dearr$,,ad$ 7$r%a %+?!a '$n e!a*a *reen'+a,e . n$ *reen'+a,e -&e
'$rr+gen e!a ,+%+!a'+n.
L$ *r$gra%a +nd+6+d&a,e $ gr&*a,e de e!&d+$ d+r+g+d$ $n $!r$ de ,$
a*$r!e !)'n+'$ '$n -&e e 3a '$n!e!ad$ a ,$ re-&er+%+en!$ de ,a
'a*a'+!a'+n. E!$ *r$gra%a de ad%+n+!ra'+n de'en!ra,+zada 6an 're'+end$
en e7e'!+6+dad a %ed+da -&e e 6an *r$d&'+end$ n&e6$ a6an'e !e'n$,g+'$, .
22
'ree%$ -&e en ,$ a/$ 6en+der$ a&%en!arn & *reen'+a '$%$ re'&r$ en
e!e 'a%*$.
Ta%"+)n e!n de%$!rand$ & e7e'!+6+dad . *ra'!+'+dad ,$ *r$gra%a
-&e den!r$ de &na e!r&'!&ra 'en!ra,+zada . *reen'+a,, !+enen e-&e%a de
ad%+n+!ra'+n +nd+6+d&a, -&e *$+"+,+!an -&e ,$ e!&d+an!e *&edan a''eder a
e,,$ +n e*era. E!$ *r$gra%a de Aa''e$ +n%ed+a!$B n$ ,$ e!n
+n're%en!and$ & e7e'!+6+dad, +n$ -&e & en$r%e *ra'!+'+dad . red&'+d$
'$!$ ,$ 6&e,6en %&. a!ra'!+6$.
Per%anen!e%en!e e 6an +n'$r*$rand$ n$6edade de !+*$ +n!r&%en!a, $
%e!$d$,g+'$ -&e "&'an dar,e a,+da 7,&+da a ,a de%anda de 'a*a'+!a'+n
-&e *reen!an ,a $rgan+za'+$ne.
25

La #ro.esionalidad
0+na,%en!e, *ara '$%*,e!ar e!e *an$ra%a -&e n$ *er%+!e ana,+zar a ,a
'a*a'+!a'+n '$%$ &na 3erra%+en!a de ,a ge!+n $rgan+za'+$na,,
dearr$,,are%$ a,g&n$ a*e'!$ 6+n'&,ad$ '$n ,a *r$7e+$na,+dad '$n -&e e,
er6+'+$ de 'a*a'+!a'+n de"e dearr$,,are, ad6+r!+end$ -&e ,$ a*e'!$ -&e
'$%en!are%$ !+enen, en genera, 6a,+dez *ara e, dee%*e/$ *r$7e+$na, de
'&a,-&+er a'!+6+dad . n$ $n e?',&+6a de, *r$7e+$na, de ,a 'a*a'+!a'+n.
P$de%$ de'+r -&e &na *er$na e dee%*e/a *r$7e+$na,%en!e '&and$
%&e!ra en & !area ,$ +g&+en!e rag$H
T+ene de7+n+d$ e, %"+!$ !e%!+'$ de & +n!er).
P&ede 'rear '$nd+'+$ne *ara & *r$*+$ dearr$,,$ . ,$ *&ede
3a'er e!a",e'+end$ *a$ . e!a*a ,g+'a.
N$ e *r$*$ne $"#e!+6$ +na,'anza",e.
Par!+'+*a en ,a e,a"$ra'+n de ,$ $"#e!+6$ ,a"$ra,e -&e a'e*!a.
Re'$n$'e & rea de de"+,+dad *r$7e+$na, . a'!@a $"re e,,a.
U!+,+za ,$ re'&r$ *r$7e+$na,e % +nd+'ad$ en 'ada 'a$.
N$ e A6&e,'aB +rra'+$na,%en!e 3a'+a &na '+er!a 3erra%+en!a,
!)'n+'a $ !enden'+a.
E '&+dad$$ . *re'+$ en & !area, n$ dearr$,,and$ a''+$ne
+nne'ear+a n+ $%+!+end$ ,a ne'ear+a.
Ua "+en e, !+e%*$.
T+ene 'a*a'+dad an!+'+*a!+6a.
9&'a 7&en!e de +n7$r%a'+n . *er7e''+$na%+en!$.
Se '$ne'!a '$n & %ed+$ *r$7e+$na,.
Dearr$,,$ de &na )!+'a *r$7e+$na, a *ar!+r de 6a,$re ',ara%en!e
a&%+d$.
28
El conocimien!o como mo/ilizador de la inno/aci"n0
Na 3e%$ %en'+$nad$ de, 6a,$r -&e !+ene ,a 'a*a'+!a'+n '$%$ e,e%en!$
a're'en!ad$r de ,a *er'e*'+n de ,a rea,+dad . de, !ra"a#$ -&e e *&ede 3a'er
'$n e,,a.
E, !e%a de ,a +nn$6a'+n, !an !ra'enden!e *ara e, dearr$,,$ de ,a
$rgan+za'+$ne, en'&en!ra en e, re'&r$ ed&'a!+6$ &n d+na%+zad$r +%*$r!an!e.
La +nn$6a'+n e d+!+ng&e de ,a +%*r$6+a'+n *$r ,a 'a,+dad de, !ra"a#$
+n!e,e'!&a, -&e ,a re*a,da . na!&ra,%en!e, '&an!$ %a.$r ea e!e "aga#e de
re'&r$ %a.$r er ,a 'a,+dad de ,a a*r$?+%a'+$ne +nn$6a!+6a -&e &'eden.
S+n e%"arg$, n$ $r*rende de'&"r+r ,$ d+78'+, -&e re&,!a A*$ner en
%ar'3aB ,$ '$n$'+%+en!$, . e!$ e! 7re'&en!e%en!e 6+n'&,ad$ '$n ,a
'er'an8a -&e e e7&erz$ !enga '$n ,a !area.
Na 3e%$ an!+'+*ad$ -&e ,a e?*er+en'+a de%&e!ra '%$ &na de ,a
rea de %a.$r d+7+'&,!ad en ,a ge!+n de 'a*a'+!a'+n e ,a !ran7eren'+a de ,$
a*rend+d$ a ,a !area, . *$+",e%en!e, *r$7&nd+zar en a,g&na '$n+dera'+$ne
$"re e!e !e%a n$ a.&de a en'$n!rar 'a%+n$ *ara $*!+%+zar e, &$ de ,$
'$n$'+%+en!$ '$%$ d+na%+zad$r de ,a a'!+!&d +nn$6a!$r+a.
CC&n!a '$a '$n6ergen *ara -&e en genera, ean !an d+78'+, !ran7er+r
,$ a*rend+d$ a ,a !areaD
Ta, 6ez a,g&na de ,a +dea -&e +g&en n$ a.&den a a'er'arn$ a,
*r$",e%a.
T$%e%$ en '$n+dera'+n !re e,e%en!$ dede ,$ '&a,e *$de%$
e7e'!&ar d+7eren!e a*r$?+%a'+$neH
%0 La #ersona1
E?+!e &n '$n#&n!$ de 7a'!$re *r$*+$ de ,a *er$na -&e d+7+'&,!an ,a
!ran7eren'+aI !e%$r a, 'a%"+$, !e%$r a, 7ra'a$, a%enaza a, *r$*+$
*re!+g+$, e!'.
&0 La si!uaci"n1
E!a !a%"+)n '$n!+ene A+n3+"+d$reB !a,e '$%$ e, ',+%a de !ra"a#$, ,a red
de '$%&n+'a'+$ne, e, ,&gar 78+'$, ,a a'!+6+dad de ,$ $!r$, ,a 6a,$r+za'+n
-&e e, n&e6$ a*rend+za#e !+ene en ,a '&,!&ra de ,a $rgan+za'+n, e!'.
'0 Las consecuencias1
2:
E, grad$ de +n'+den'+a -&e *&ede !ener en !)r%+n$ de 6en!a#a $
de6en!a#a -&e !enga *ara e, +nd+6+d&$ a*,+'ar ,$ a*rend+d$, ,$ e7e'!$
-&e $"re ,a !area, a&!$r+dad . *re!+g+$ de ,$ $!r$ !endr ,a a*,+'a'+n
de ,$ a*rend+d$, e!'., $n $!r$ e,e%en!$ -&e 7a6$re'ern $ d+7+'&,!arn
e, !ra,ad$ de ,$ a*rend+d$ a ,a rea,+dad.
A *ar!+r de e!$ e,e%en!$, *$de%$ 3a'ern$ a,g&na *reg&n!aH
CE *$+",e '$n'e"+r e!ra!eg+a -&e 7a'+,+!en ,a !ran7eren'+a de,
a*rend+za#e a ,a !areaD
CC%$ *$de%$ A,eerB e, '$n#&n!$ de 6a,$re $ +n!eree -&e e
*$nen en #&eg$ '&and$ e *reen!a e!e *r$",e%aD
CSe *reen!a e!e *r$",e%a '$n %a.$r 7re'&en'+a $ *r$7&nd+dad
en '+er!$ !+*$ de a*rend+za#e % -&e en $!r$D
P$de%$ '$n+derar -&e 3&"$ Aa*rend+za#eB + n$ e *r$d&'e e,
!ra,ad$ a ,a rea,+dad ,a"$ra,D
CDnde e!a%$ e6a,&and$ e, a*rend+za#eD
Un n&e6$ gr&*$ de +n!err$gan!e *&eden *,an!eare 7ren!e a e!e
7en%en$ . & 6+n'&,a'+n '$n $!r$ e,e%en!$ de ,a rea,+dad, *$r
e#e%*,$H
E, '$%*r$%+$ de ,a *er$na '$n ,a !area.
La 7$r%a en -&e e *er'+"+da '$%$ gen&+na ,a ne'e+dad -&e
#&!+7+' e, a*rend+za#e.
La 6a,$r+za'+n de, a*rend+za#e.
La '$rre*$nden'+a en!re e, grad$ de %ad&rez de ,a +n!e,+gen'+a .
,a 'ara'!er8!+'a de, '$n!en+d$ de, a*rend+za#e.
E, *r$*+!$ de, e7&erz$ ed&'a!+6$ en e, '$n!e?!$ de ,a
$rgan+za'+$ne e e, de d+*$ner de *er$na *re*arada *ara e#e'&!ar
!area en &n n+6e, deead$I . + ea e#e'&'+n n$ &'ede n$ e 3a"r
,$grad$ e, $"#e!+6$.
E, +!e%a de 'a*a'+!a'+n *r$d&'e a*rend+za#e -&e $n &na
'$nd+'+n *ara ,a !area, *er$ ,$ -&e e "&'a e $!ra '$aH (&e ,a !area
e e7e'!@e.
Una %anera +%*,e de re$,6er e!e *r$",e%a e en!renar a ,a
gen!e en e, ,&gar de !ra"a#$. E!$ n$ +e%*re e *$+",e, n+ +-&+era
'$n6en+en!e. P$r ,$ !an!$, 'ada 6ez -&e e, a*rend+za#e &'ede 7&era de,
,&gar de !ra"a#$ e n$ *reen!a ,a d+7+'&,!ad de & !ran7eren'+a.
C$n de%a+ada 7re'&en'+a '$n7&nd+%$ e, n+6e, de dee%*e/$
-&e e, a,&%n$ de%$!r a, 7+na, de, a*rend+za#e '$n e, -&e !endr en &
2;
*&e!$ de !ra"a#$. Pene%$ en -&+en e e! en!renand$ *ara 6enderI
#a% *$dre%$ re*r$d&'+r en e, a&,a '$nd+'+$ne rea,e de 6en!a.
D&ran!e &n a*rend+za#e e?*$ne%$ a ,$ *ar!+'+*an!e a *r$",e%a
-&e 6an dede ,$ % +%*,e a ,$ % '$%*,e#$, . n$ aeg&ra%$
de -&e !engan ,a +n7$r%a'+n *ara re$,6er,$. E!$ #a% &'eder en ,a
rea,+dad. L$ *r$",e%a ,,egarn en '&a,-&+er $rden . rara%en!e e
'$n!ar '$n !$da ,a +n7$r%a'+n *ara re$,6er,$.
E #&!$ -&e %en'+$ne%$ ,$ *r$",e%a -&e n$ *r$6$'a e,
en!rena%+en!$ en e, ,&gar de !ra"a#$.
Rara%en!e &'edern ,a '$nd+'+$ne %8n+%a *ara 'rear
+!&a'+$ne de a*rend+za#eI n$ er *$+",e $rdenar ,$ !+e%*$ '$%$ e
ne'e+!a, e a7e'!ar ,a *r$d&''+n . ,a *re+n $*era!+6a *er!&r"ar.
En de7+n+!+6a, *$de%$ de'+r -&e ,a 'a,+dad de, a*rend+za#e e 6er
7&er!e%en!e a7e'!ada.
Dede ,$ '$n+derad$, *$de%$ a7+r%ar en!$n'e -&eH
S+ e, en!rena%+en!$ &'ede en e, *&e!$ de !ra"a#$,
!endre%$ *$'a d+7+'&,!ade *ara e, !ra,ad$ a ,a !area .
%&'3a d+7+'&,!ade *ara *r$d&'+r e, a*rend+za#e.
S+ e, en!rena%+en!$ &'ede fuera de, *&e!$ de !ra"a#$,
!endre%$ *$'a d+7+'&,!ade *ara *r$d&'+r e, a*rend+za#e .
%&'3a d+7+'&,!ade *ara !ran7er+r ,a !area.
De e!$ e de*rende -&e ern %&. e'aa ,a +!&a'+$ne en ,a
'&a,e er e?+!$$ &n *r$'e$ de 'a*a'+!a'+n -&e slo &'ede en e, *&e!$ de
!ra"a#$ $ 7&era de ),.
De"e%$ *$r ,$ !an!$, '$n+derar -&e en ,a %a.$r8a de ,$ 'a$ de"er
*enare en e!ra!eg+a '$%"+nada *ara aeg&rar e, )?+!$ de, e7&erz$.
2?
El #roceso de cam2io en las #ersonas0
S+ a'e*!a%$ -&e ,a ed&'a'+n e &n *r$'e$ de 'a%"+$, re&,!a de
+n!er) *reg&n!are '%$ e -&e &'eden ,$ 'a%"+$ en ,a *er$na.
E6+den!e%en!e n$ *$de%$ '$n+derar a !$d$ ,$ 'a%"+$ '$%$
*er!ene'+en!e a +g&a, 'a!eg$r8a . e ne'ear+$ a'e*!ar -&e !an!$ *$r &
na!&ra,eza '$%$ *$r & $r+gen ,$ 3a. de 'ara'!er8!+'a ,$ &7+'+en!e%en!e
d+!+n!a '$%$ *ara re-&er+r a,g@n e7&erz$ de d+!+n'+n . 'a!eg$r+za'+n.
S+ re!r+ng+%$ e, 'a%*$ de an,++ a ,$ 'a%"+$ -&e &'eden en ,a
edad ad&,!a . + re'$rda%$ -&e ,a 'a*a'+!a'+n e &na de ,a 7$r%a de ,a
ed&'a'+n de ,$ ad&,!$, *$de%$ a'er'arn$ a &n 'a%*$ -&e e %
*er!+nen!e a ,$ +n!eree de e!e !ra"a#$.
CS$n a'a$ ,$ 'a%"+$ 7en%en$ -&e &'eden en 7$r%a '$n!+n&a .
,+nea,D CS&'eden +n!an!nea%en!eD CC%$ e & *r$'e$D
D+!+n!$ a&!$re 3an +n'&r+$nad$ en e!e !e%a . 6ar+a +n6e!+ga'+$ne
e 3an dearr$,,ad$ +n!en!and$ d+,&'+dar e!$ +n!err$gan!e.
En a/$ re'+en!e e 3an +n're%en!ad$ ,$ e!&d+$, en!re ,$ -&e e
de!a'a ,a +n6e!+ga'+n dearr$,,ada *$r e, Dr. O+,, Ma!!&'J Tar&,e, de, G$ddard
C$,,age de ,$ E!ad$ Un+d$. S& '$n',&+$ne e 3an *&",+'ad$ en &n
+n!erean!e ar!8'&,$ !+!&,ad$ AE, *r$'e$ de !ran7$r%a'+nH Pa$ 3a'+a e,
'a%"+$B, de, '&a, +n!en!are%$ &na 8n!e+ *$r e, a,!$ grad$ de re,a'+n -&e
!+enen '$n e, !e%a -&e n$ $'&*a.
E, Dr. Tar&,e $"er6a -&e en e, *r$'e$ de !ran7$r%a'+n . 'a%"+$ en
,a *er$na e *&eden re'$n$'er '&a!r$ *a$.
L,a%a ADI0USINB a, *r+%er$ de ,$ *a$, '$%*&e!$ *$r e, %$%en!$
en e, '&a, e, ad&,!$ e%*+eza a *er'+"+r -&e & %ar'$ de re7eren'+a 3a
'$%enzad$ a de+n!egrare, ,$ '&e!+$na . ,$ re6a,$r+za. En e, eg&nd$ de ,$
*a$, ,,a%ad$ ADISONANCIAB, ,a *er$na '$%+enza &n *r$'e$ de
re'$n!r&''+n de & %ar'$ de re7eren'+a, *er$ n$ ,$ 3a'e en 7$r%a +%&,!nea
en !$d$ & a*e'!$, +n$ -&e e '$n'en!ra en &n de!er%+nad$ e'!$r de &
*er$na,+dad en ,a '&a, e *r$*$ne *r$d&'+r &n 'a%"+$. E, !er'er *a$ e
,,a%ad$ ADI0ERENCIACINBI ,e *er%+!e e?!ender ,$ e7e'!$ de, 'a%"+$ ,$grad$
en e, *a$ an!er+$r a $!r$ a*e'!$ de & *er$na,+dad . a $!ra rea de &
6+da. 0+na,%en!e, e, '&ar!$ *a$, ACO4ERENCIAB, ,$ ,,e6a a &n *er8$d$
re,a!+6a%en!e 'a,%$ en e, '&a, e, ad&,!$ a#&!a & n&e6a rea,+dade den!r$ de
& %ar'$ de re7eren'+a %$d+7+'ad$.
L$ d$ *r+%er$ *a$ e 'ara'!er+zan *$r +n',&+r ,$ e7&erz$ %a.$re
de ,a *er$na *$r ,$grar n&e6$ *r$*+!$, -&e, en ,a "@-&eda de &na n&e6a
2@
6++n de, %&nd$, ,$ ,,e6an a 6+6+r &na &er!e de re6$,&'+n *er$na, a 6e'e
"a!an!e !&r"&,en!a.
L$ $!r$ d$ *a$ re&,!an % 'a,%$ . ra'+$na,e . dan ,a ena'+n
de -&e e e! a,+end$ de, *er8$d$ !&r"&,en!$ an!er+$r.
La 6e,$'+dad en -&e e!$ *a$ e &'eden n$ e +e%*re +g&a,.
1ea%$ '$n a,g@n de!a,,e ,$ *a$ +den!+7+'ad$ *$r Tar&,e . &
+%*,+'an'+a en ,$ *r$'e$ de a*rend+za#e.
3i.usi"n4
(&+ene +ngrean en e!e *a$ %&e!ran ,a +n!en'+n de e7$rzare *$r
,$grar &na n&e6a %anera de er . en genera, e ,$ 6e en &na a'!+6a ,&'3a *$r
& 're'+%+en!$.
La *er$na '$%+enzan a 6+6+r &na +!&a'+n d$nde +en!en -&e ,e
&'eden % '$a -&e ,$ -&e ,e e '$%@n . 6+6en '$n +n!en+dad.
E!a +n!en+dad en %&'3$ 'a$ ,$ ,,ena de d&da . '$n7&+n, !an!$ en
,$ -&e 3a'e a, +gn+7+'ad$ de e!e e!ad$, '&an!$ a ,a 7$r%a en -&e e re$,6er
e!a !en+n *er'+"+da.
En e!e e!ad$ e '&e!+$nan . e *$nen en d&da ,$ *r$*+!$ . %e!a
e!a",e'+da *ara 8 %+%$, . +en!en -&e ,$ -&e 7&e &n *reen!e a!+7a'!$r+$ e
*aa a '$%*$r!ar '$%$ &n *aad$ +ndeead$ -&e n$ e -&+ere re*e!+r. Se
'$%+enza a a/$rar ,a 'a,%a an!er+$r, *er$ !a%"+)n e '$%+enza a ded+"&#ar e,
'$n#&n!$ de $"#e!+6$ -&e e *ereg&8a, . e%*+eza a a*are'er en 7$r%a %&.
+%*re'+a &n n&e6$ '$n#&n!$. 4a"r d&da, *re$'&*a'+n . a 6e'e !e%$r.
S+ n$ *reg&n!a%$ '%$ +%*a'!a e!a e!a*a en e, *r$'e$ ed&'a!+6$ de,
ad&,!$, 7'+,%en!e ad6er!+re%$ &n +n're%en!$ en & d+7+'&,!ade -&e a7e'!an &
rend+%+en!$. Se re-&er+r a.&da ad+'+$na, *ara '$n'en!rare . *ara re6+ar ,a
'a&a de ,$ -&e ,e e! *aand$I d+'3$ de $!ra %anera, re-&er+rn %a.$r
a!en'+n de ,$ ed&'ad$re . 'ana,e de '$%&n+'a'+n %&. a"+er!$.
3isonancia4
A d+7eren'+a de, *a$ an!er+$r, e, +ngre$ en ,a e!a*a de d+$nan'+a e
'ara'!er+za *$r &na red&''+n de ,a '$n7&+n . ,a a*ar+'+n de '+er!$ grad$ de
+n'+*+en!e ',ar+dad. La *er$na a,'anza %a.$r 'a*a'+dad de en!endere .
a!endere a 8 %+%a . de e'&'3ar . $rdenar *r$*+$ *ena%+en!$.
En 1;2< 0e!+nger dearr$,, e, '$n'e*!$ de Ad+$nan'+a '$gn$'+!+6aB,
-&e e re7+ere a ,a ne'e+dad de, ad&,!$ de re'&*erar e, e-&+,+"r+$ '&and$ 3a
2A
en!rad$ en '$n7,+'!$ *$r '$n7r$n!ar &na n&e6a +n7$r%a'+n *$r & '$n6+''+$ne
+n!er+$re.
En e!a e!a*a e, ad&,!$ e 'a*az de re'$n$'er a-&e,,$ -&e ,e *r$d&'e
d+$nan'+a . deea !ra"a#ar $"re e,,a.
Tar&,e d+'e -&e en e, *r+%er *a$ de ,a Ad+7&+nB *are'e -&e !$da ,a
$r-&e!a dea7+na, *er$ en ,a e!a*a de Ad+$nan'+aB e +den!+7+'a ,a e''+n
dea#&!ada . e *$+",e '$n'en!rare en ,$grar ar%$n8a en ee ,&gar.
E, 7ra'a$ en &*erar e!a e!a*a de, 'a%"+$ *&ede ,,e6ar a &na %anera
%&. e!re'3a de 6er ,a '$a . 3a'er -&e ,$ e7&erz$ e $r+en!en en &na $,a
d+re''+n.
E, +%*a'!$ -&e e!a e!a*a !+ene en e, *r$'e$ ed&'a!+6$, e! 6+n'&,ad$
'$n e, grad$ de re,a'+n -&e e?+!8a en!re ,$ "ene7+'+$ de, *r$'e$ de
a*rend+za#e . ,$ *,ane -&e e, ad&,!$ dearr$,,e *ara re$,6er & d+$nan'+a.
Na!&ra,%en!e, $ *er'+"e -&e e, a*rend+za#e -&e e! e7e'!&and$ '$n!r+"&.e a
ea $,&'+n, e de e*erar &n +%*$r!an!e +n're%en!$ en ,a %$!+6a'+n '$n -&e
e en'arar e, a*rend+za#e.
3i.erenciaci"n4
La d+7eren'+a'+n e ,a !area en ,a -&e e, ad&,!$ dearr$,,a &na n&e6a
*er*e'!+6a de & rea,+dad, E!$ ,e *er%+!e '$n'en!rare en ,a !area de
!ran7$r%are, e red&'en ,a an+edad . ,a !en+$ne *$r -&e ,a %e!a e .a
'$n$'+da, .a a"e ,$ -&e deea er.
E, ad&,!$ gana '$ne?+n '$n & 7&!&r$, re$rdena & !+e%*$ . e7&erz$
en re,a'+n a ea n&e6a *er'e*'+n de 8 %+%$, e a'e*!a de &na %anera
d+!+n!a de ,a de, *r+%er *a$, d$nde & *reen!e +ndeead$ ,$ *er!&r"a. A3$ra
& *reen!e e &n *+n!$ de *ar!+da . ,e a.&da a de7+n+r & 'a%+n$.
En e!a e!a*a e +n're%en!an ,a e?*e'!a!+6a de 're'+%+en!$ . ,a
'$n7+anza en ,$grar a,g$ -&e e deead$.
E!a n+e6a '$n7+anza +n7,&.e en e, *r$'e$ ed&'a!+6$. Ingrean en &na
e!a*a en ,a -&e dearr$,,an '$%*r$%+$ "a!an!e ',ar$ . $n % 'a*a'e de
*$nere $"#e!+6$ . %e!a.
3Co,erencia4
D+'e Tar&,e -&e ,a e!a*a de ,a A'$3eren'+aB re*reen!a ,a e!a"+,+dad en
re,a'+n a ,a e!a*a an!er+$re.
5B
La a'!+6+dad d+%+n&.e +gn+7+'a!+6a%en!e, ,$ e7&erz$ e de!+nan a
're'er . a *r$!eger ,$ ,$gr$, . e, !ra"a#$ 7&nda%en!a, e! d+r+g+d$ a aeg&rar ,a
ena'+n de %$6+%+en!$ 3a'+a de,an!e.
En ,a e!a*a de '$3eren'+a n$ 3a. '$n'en!ra'+n $"re &n a*e'!$ @n+'$ $
*ar!+'&,ar -&e re-&+era a!en'+nH *$r ,$ '$n!rar+$, ,$ e7&erz$ e d+r+gen a
+n!egrar ,$ ,$gr$ '$3eren!e%en!e '$n ,a rea,+dad !$!a, de & 6+da. L$ -&e
a!ra6+ean e!a e!a*a de, 'a%"+$ +en!en &n e,e6ad$ '$n!r$, de & *r$*+$
*r$'e$ de dearr$,,$.
En '&an!$ a, +%*a'!$ de e!a e!a*a en e, *r$'e$ ed&'a!+6$, . a
d+7eren'+a de -&+ene !ran+!an ,a e!a*a de d+7&+n, n$ !ran%+!en ena'+n de
'r++ $ '$n%$'+n . %&e!ran &na 7a'e!a -&e + n$ e "+en +n!er*re!ada, *&ede
'$n7&nd+re '$n de+n!er) . 7r+a,dad. N$ e a8H E!a e!a*a % 'a,%a 7a'+,+!a
a7+anzar . *r$7&nd+zar a*rend+za#e, a, e!ar de*r$6+!a de !e%$re .
a%enaza.
De, dearr$,,$ de e!a $"er6a'+$ne, Tar&,e ded&'e ,a +g&+en!e
'$n',&+$ne, -&e !ran'r+"$ de & !ra"a#$H
Definir estos pasos en el proceso de cambio tiene consecuencias tericas
y prctica. Para elaborar la teora, estos cuatro pasos pueden favorecer
nuestra comprensin de los patrones estructurales de cambio y sus
caractersticas estables y menos estables.
Nos ayudan a ver cmo los esfuerzos activos por alcanzar una meta se
intensifican cuando los individuos luchan para reconstruir o reformar su
visin del mundo. Al centrarnos en la naturaleza de la transicin y en la
eperiencia !ue los individuos tienen de ella, podemos empezar a
relacionar los aportes de la psicolo"a evolutiva con descripciones ms
funcionales y fenomenol"icas del cambio. #sto es particularmente
apropiado cuando tratamos de entender a los adultos por!ue, a diferencia
de los ni$os no podemos atender slo los procesos de maduracin fsica
como causas del cambio.
%a importancia de eaminar y comprender me&or la naturaleza de las
transiciones y la transformacin adultas tienen otras consecuencias para
elaborar la teora. 'i nuestra capacidad de hacerlo aumenta, seremos
capaces de etender la teora ms all de las descripciones fundamentales
de los estados evolutivos. Por ello, describir los pasos de transicin puede
ayudarnos a comprender me&or cmo los individuos pasan de un estado a
otro y cmo nosotros, como educadores, podemos colaborar en ese
desarrollo.
Por un lado, los cuatro pasos pueden describir tericamente un proceso
inmediato. Por otro lado, es posible comprender cada momento como parte
51
de un proceso de transformacin de mayor ma"nitud, en tanto cada uno
incluye la alteracin irreversible de una estructura si"nificativa subyacente.
Por (ltimo, de observarse !ue el efecto del cambio transformacional se
etiende ms all del individuo y de lo !ue )l decide aprender, ms all del
aula y ms all de la institucin educativa. 'i cada transformacin
individual se lo"r, ello si"nifica !ue la persona ad!uiere una visin de la
realidad ms diferenciada, sofisticada y completa, ya !ue en su sentido
ms amplio el proceso de transformacin leva a una reconceptualizacin
de las causas, las fuerzas !ue intervienen y los propsitos de nuestra
cultura *+eziro,, -./01
#n la medida !ue los individuos combatan y comprueben los lmites de lo
conocido y familiar, comenzarn a llevarnos a todos nosotros ms all de
esas restricciones *2a3er4+iller, -./51.
As como los educadores empiezan a comprender estos problemas, no
slo en su nivel ms mundano e inmediato sino tambi)n en si dimensin
social de mayor alcance, nosotros empezaremos a comprender !ue un
problema crucial para la educacin de los adultos est en &ue"o6 no slo
somos responsables simplemente por la transmisin de conocimiento y el
ofrecimiento de soluciones para los problemas conocidos de la sociedad
sino !ue tambi)n estamos luchando por transformar la sociedad, de modo
!ue pueda servirnos me&or y de modo !ue nosotros podamos servir me&or
a esa sociedad en la medida !ue avanzamos &untos hacia el futuro7
La res#onsa2ilidad #or el desarrollo de las #ersonas0
Dede ,a *er*e'!+6a en -&e e!a%$ ana,+zand$ e, *r$",e%a, n$ 'a"e
d&da a,g&na de -&e ,a re*$na"+,+dad *$r e, dearr$,,$ de &na *er$na ad&,!a
e de e,,a, . en e!e en!+d$ ,a $rgan+za'+n n+ *&ede &!+!&+r,$ n+ &*$ner -&e
*&ede !$%ar a & 'arg$ e!e a*e'!$ de, er 3&%an$.
N$ $"!an!e, er de &!+,+dad *&n!&a,+zar -&e e, dearr$,,$ de ,a *er$na
n&n'a e dan en &n '$n!e?!$ ne&!r$, . *$r ,$ !an!$ a-&e,,$ -&e &'ede a &
a,reded$r er &n e,e%en!$ de!er%+nan!e de ,a 'ara'!er8!+'a -&e ad-&+era
ee dearr$,,$.
T$da $rgan+za'+n, en !an!$ e '$n!+!&.e en '$n!e?!$ de, 3a'er de ,a
*er$na, !endr en '$ne'&en'+a &n r$, %&. de'++6$ en e!e *r$'e$.
E!a +n7,&en'+a &'eder de '&a,-&+er %anera, .a ea %ed+an!e a'!$ $
a''+$ne '$n'+en!e . *r$gra%ada $ +%*,e%en!e en 7$r%a +n'$n'+en!e .
*er%anen!e, . a&n 3a'+end$ 'a$ $%+$ de e!e 7en%en$.
52
E!e 7en%en$ !a%"+)n *$ee 'ara'!er8!+'a +n!era'!+6a '$n e, *r$*+$
*r$'e$ de dearr$,,$ de ,a $rgan+za'+nI d+'3$ de $!ra %anera, n$ 3a"r
dearr$,,$ de ,a $rgan+za'+n +n dearr$,,$ de ,a *er$na, n+ 3a"r dearr$,,$
de ,a *er$na +n -&e &'eda a,g&na 7$r%a de dearr$,,$ de ,a $rgan+za'+n
-&e ,a '$n!+ene.
P$de%$ en!$n'e de'+r -&e e, dearr$,,$ de ,$ rag$ '&,!&ra,e de &na
$rgan+za'+n e '$%*$r!a '$%$ &na *r$*&e!a a ,a '&a, ,a *er$na '$n!e!an
'$n & *r$*+$ dearr$,,$ . e, '$n!en+d$ . 'ara'!er8!+'a de, dearr$,,$ de ,a
*er$na e '$%*$r!ar '$%$ &na !en+n -&e +n!er6+ene en ,a d+re''+n de,
dearr$,,$ de ,a $rgan+za'+n.
Ser ne'ear+$ &n *er%anen!e *r$'e$ de ade'&a'+n de &n$ . $!r$
*ara -&e e $"!enga &n '+er!$ grad$ de ar%$n8a -&e den!r$ de, +ne!a",e
e-&+,+"r+$ -&e !+ene !$d$ *r$'e$ '&,!&ra, *er%+!a ,a ge!a'+n de +!&a'+$ne de
're'+%+en!$.
Dede e!a *er*e'!+6a, + "+en e e6+den!e -&e e, dearr$,,$ de !$da
*er$na e %"+!$ de & re*$na"+,+dad, n$ *$de%$ +gn$rar -&e ,a
$rgan+za'+n ad-&+ere '+er!a re*$na"+,+dade -&e na'en de ,a %anera en -&e
'rea '$nd+'+$ne -&e 7a6$rez'an $ de7a6$rez'an e, dearr$,,$.
E!a '$nd+'+$ne 'reada *$r ,a $rgan+za'+n +n7,&.en en e, '$n!en+d$
de, dearr$,,$, en & d+re''+n . en & r+!%$.
E, +!e%a de 'a*a'+!a'+n de -&e d+*$ne ,a $rgan+za'+n, er *$r ,$
!an!$ &n$ de ,$ 7a'!$re de'++6$ den!r$ de e!e 7en%en$.
C&and$ &n 'a*a'+!ad$r e,e''+$na &n '$n!en+d$ de a*rend+za#e P. e!e
e *ar!+'&,ar%en!e *er'e*!+",e '&and$ e !ra!a de rea de, '$%*$r!a%+en!$M
!a%"+)n e! e,e''+$nand$ ,a *r$*&e!a +de$,g+'a -&e ,e da "ae .
'$3eren'+a. N$ *$de%$ +gn$rar e, e,e6ad$ grad$ de +n7,&en'+a -&e !endr &na
*r$*&e!a de e!a 'ara'!er8!+'a en ,a '$nd&'!a de ,a *er$na, ,a '&a, n$ e
,+%+!a a, %"+!$ ,a"$ra, +n$ -&e e e?!ender a !$d$ ,$ %"+!$ de & 6+da.
E!e *r$'e$ *&ede !ener 'ara'!er8!+'a *$+!+6a $ nega!+6a *ara ,a
*er$na, . e, 'a*a'+!ad$r n$ *$dr e,&d+r ,a re*$na"+,+dad -&e ,e 'a"e en e!e
!+*$ de de'++$ne.
Ta%"+)n de"e%$ !$%ar '$n'+en'+a de ,a re*$na"+,+dad en -&e e
+n'&rre a !ra6) de ,a $%++$ne, e de'+r de ,$ n$ e 3a'e, re!and$
*$+"+,+dade de dearr$,,$ a ,a *er$na.
1a,e en!$n'e re'$rdar ,a de7+n+'+n -&e da"a 9er!and S'36ar!z de ,a
ed&'a'+n *er%anen!e, '&and$ de'8a -&e ,a ed&'a'+n &'eder A!$da ,a 6+da
*$r !$d$ ,$ %ed+$B.
55
T$d$ '$n$'+%+en!$ !+ene &n 6a,$r +n!r8ne'$ . &n 6a,$r re,a!+6$. S& 6a,$r .
*er!+nen'+a e!ar &#e!$ a ,a 'ara'!er8!+'a de ,a '$nd+'+$ne en ,a -&e e
re'&rra a ),. Ca*a'+dade -&e 3$. $n de'++6a, %a/ana de#arn de er,$ .
$%$ ,$ *r$*+$ ere 3&%an$ -&+ene 6$,6e%$ $"$,e!a n&e!ra *r$*+a
7$r%a'+n.
Pene%$ en &n +ngen+er$ $ &n a"$gad$ -&e +ngrea a &na e%*rea en
& '$nd+'+n de *r$7e+$na, . -&e *$r ,$ !an!$ *+ena -&e &ar & 7$r%a'+n
+n!ena%en!e d&ran!e & !area. C(&) &'eder '$n e!a *er$naD
Ine6+!a",e%en!e +ngrear en &n *r$'e$ de e*e'+a,+za'+n, &!+,+zar &na *ar!e
de & '$n$'+%+en!$ . a"and$nar $ dea!ender ,$ re!an!e. Pr$n!$
re-&er+r de '$n$'+%+en!$ ad+'+$na,e . e, a6an'e de, *r$gre$ 3&%an$ ,e
re-&er+r a"and$nar ,$ -&e a"e, *ara dee%*e/are a *ar!+r de n&e6a
7$r%a'+$ne -&e de a,g&na %anera ad-&+r+r.
Per$, C-&) ,e &'eder + '$%+enza a dearr$,,are den!r$ de ,a
e!r&'!&ra #err-&+'a de ,a e%*reaD P&e !endr -&e '$%enzar a !$%ar
de'++$ne -&e n$ $n *r$*+a de & *r$7e+n, !endr -&e a7r$n!ar ,$
*r$",e%a der+6ad$ de ,a '$nd&''+n de ,$ gr&*$ 3&%an$ -&e e 3a,,an
a+gnad$ a & e'!$r, . *r$n!$ '$%enzar a en!+r -&e 'ada 6ez 3a'e %en$ de
a-&e,,$ *ara ,$ -&e 7&e 7$r%ad$ . 'ada 6ez 3a'e % de a-&e,,$ *ara ,$ -&e n$
7&e 7$r%ad$.
Un #$6en . a'enden!e e#e'&!+6$ *r$7e+$na, e -&e#a"a d&ran!e &n '&r$
geren'+a, de -&e 'ada 6ez 3a'8a %en$ de ,$ -&e a"8a . 'ada 6ez 3a'8a %
de ,$ -&e +gn$ra"a.
CDe -&) %anera ,a $rgan+za'+$ne a!+enden e!e *r$",e%aD
Ind&da",e%en!e n$ *$de%$ de'+r -&e en e!e en!+d$ ,a $rgan+za'+$ne
'are'en de re*$na"+,+dad en '&an!$ a ,a 7$r%a en -&e e!n '$n+derand$
e!e a*e'!$.
58

También podría gustarte