FUENTES NEOLATINAS DE LA ODYSSEA DE VICENTE
MARINER:
LA POSIBLE EXISTENCIA DE UNA VULGATA*
M4D. Garcta de Paso Carrasco
Universidad de Las Palmas de Gran Canarias
Considering the short time Vicente Mariner spent in his rendering of a
work as vast as the Odyssey, we reckon that he might have used other
renderings to write his own. Hence we have examined many translations that we
have classified into three groups paying special attention to the prose renderings
uerbum pro uerbo, since their characteristics are the closest to our author's
translation, After the analysis, we have reached the following conclusions: a) there
is a Latin translation we can call “vulgata” whose antecedents are Andrea Divo's
and Castalo's translations; b) Vicente Mariner uses mainly Divo's renderings,
although he also makes use of Castalio’s and the above mentioned “vulgata”,
Al examinar la Odyssea' de Vicente Mariner, versién en hexdmetros latinos que conserva
el mismo mimero de versos que el texto griego, ante lo ingente de la obra llevada a cabo y el
escaso tiempo empleado en su elaboracién? cabe cuestionarse si el humanista tradujo
directamente del original o si, aun teniendo éste como base, se sirvié de versiones neolatinas
que le ayudaran en su traduccién’
Este trabajo.se ha realizado en el marco del Proyecto de Investigacién: “Las retéricas clésicas y los modelos
textuales” (PI 91/107) financiado por la Consejera de Educacién, Culeura y Deportes del Gobierno Auténomo de
Canarias
1 La Odystea de Mariner se encuentra inserra en los Comentarios de Bustacio, obra manuscrita que se halla en la
Biblioceca Nacional de Madrid. Estédistribuida en dos romos: ms. 9861 y 9862.
Cf. Ma, D. Garcia de Paso Carrasco, “Andrea Divo como fuente de Vicente Mariner", Excerpta Philologica 6
(2996), en prensa
3. Era habitual servrse de otras versiones para taducir al castellano, Cf. P. Russell, Traducciones y sraductores on la
"eninsulaIbérica (1400-1550), Bellaterra, 1985, pp. 36-37.
183
LEXCERPTA PHILOLOGICA 45 (1994.95) 183-196Ma D. Garcia Dk Paso CaRRAsCO
Existen numerosas traducciones de los siglos XVI y XVII al latin de la Odisea, pero
creemos que atendiendo a sus caracteristicas las versiones neolatinas de la obra homeérica se
pueden clasificar en tres grandes grupos:
a) versiones poéticas, no literales.
b) versiones en prosa no literal
versiones en prosa con traduccién “uerbum pro uerbo"
a) Como ejemplo de versién poética no literal podemos considerar los fragmentos en
verso que estan incluidos en la Odisea de Rafacl Maffei, el Volterrano’, obra en parte versificada
y en parte en prosa.
‘Veamos una pequefia muestra de ella:
Liber T
“Avbpat jot évveme, Modoc, roAbtpomov, Oc UaAK MOAR
TAdyXON, Enel Tpoing iepov wTOAieBpov Exepoe*
TOdAdv B' dvOpuimwv ev Kotea Kai voov Eyvw,
TODAS by’ bv TovT TdBEY Gidyea Bv Kare Hvusv,
Gpvonevoc Hy Te woxiy Kol voaTov éraipwv. 5
GAA’ 08d ik ExdpovE Eppbaato, éyEevdc mp"
adtav yap obetépna dtacBarinot Srovto,
vijmiot, di Kat& Bote ‘Lmepiovoc ‘Herioro
o®iov: adt&p 6 Toit dhetAeto véoTINOV Huap.
Tav dudBev ye, Oed, Bbyatep Aide, cixé Kall Hyiv 10
Dic mihi musa uirum, captae post tempora Troiae.
aqui mores hominur mulzorum widic et urbes.
multa quoque et ponto passus dum nauftagus errat:
tut sibi, tum sociis uisam seruaret in alto.
non tamen hos cupiens fato deprompsit acerbo, 5
ob scelus admissum extinetos, ausumque, malignum.
(gui fare compulsi soli rapuere iuuencos
Ssulti ex quo reditum ad patrias deus abstulit oras.
horum itaque exitium memora mihi musa canenti?
4 Raphacle Volateerano, Homeri Odysea, apud sanctam Ubiorum Agrippinam per Heronem Alopecium, 1524
5 Fuentes
1. HOR, ars 141 Die mihi, Musa, iru, captae poss tempora Troiae
2.HOR,, ars, 142 gui mores horsinuom multorum uidit et urbes
3.VERG., dem, 1,5 mulza quogue et bello passus
4LHOR, opis, 1,2,21 duo sibs, dum socisredium para
8, VERG., dem, 12,381-382 .. ras
abeulit.
9. VERG., Aen, 1.8 Musa mibi caus memoriaVov uot ow's aime SreBpos
TPicudKapec Aavaci Koi TetpaKic, di té1’ Srovto
Tpoin év edpein, xdpw 'AtpEidnor $€povtec.
Gc BA Ey y' Sedov Oavéery Kai. tétHoV émoreiv
Kuan 16 bre wor meioror xadxripe Bodpa 310
padec txéppryay wept [InAciovi Bavovtt.
1K’ Ehaxov KTEpéwv, Kai uev KAEOG Hyov 'Axatot*
vov dé ue Acvyaréw Bavdrw ciuapro davon.
Oc dipa pry cindve' Qagev péya Koyo Kat’ SKS,
Bewvov éxecovuevov, mepi 5é oxediny EAdAEE. 315
Tanke 8 dad axebine adtic méde, mbdrtov SE
ex xeIpav mpoénxe’ uéoov dé o1 iatdv Bake
devi} wioyouevo dvénwv EAOoboa OErAae
TAOS BE oneipov Koi Eixpiov Eunece ROVE.
nunc certum mibi fatum, O terque quaterque beati
quis ante Atridas, Troiae sub moenibus altis
contigit oppetere: 0 Danaum fortissime gentis
Pelide, cur me tecum non Troes ab hastis
tot clausum extinxere die quo fata subisti?
func mea nostrorum lachrymis tumulata iacerent
co%sa, meumgue omnes celebrassent nomen Achaei
Nunc me orudeli fors est occumbere fato.
Talia iactantem surgens e gurgite fluctus
erberat, atgue ratem magno simul impulie aestu,
inse ruit ligno longe deiectus ab alto.
¢ manibus temo cecidit conftactus in undis
protinus, et flatu wentorum impulsa procella
ela ratis malumgue simul disiecit in aequors
6 Fuentes
306-309. VERG., dem, 1,94 a. O serge quatergue beat
ui ante va patram, Trae sub monibus ai
contigs oppo e Danan firisine gents
Tide,
eccumberecampis
313. VERG, Aen, 2,62... ecumbere mort
314, VERG., Aen, 1,102 Tali acne strides Antone proclla
VERG,, Aen, 10,207-208 .-flucum
serena augers
316, VERG, Aen, 5,542... deicita ato
185‘Ma D. Garcia Dk Paso Carrasco
‘Al cotejar esta versidn con el texto griego comprobamos que no mantiene exactamente
el ntimero de versos gricgos’ ni su literalidad. Por otra parte, es destacable el que incluya versos
completos de autores clisicos.
Las otras versiones méticas, al igual que la de Volterrano, tienen més de creacién que
de traduccién, no conservan el ntimero de versos ni la literalidad del griego y suclen seguir a los
clisicos muy de cerca'. Empleando las palabras del Tostado podriamos decir que son
traducciones en las que “se fazen muchas adiciones ¢ mudamientos, por lo qual non es obra del
autor mas del glosador™.
B) Otto tipo de traducciones son las no literales en prosa.
Veanios como muestra un fragmento de la de Rafael Volterrano, del Canto I:
tity 8 dxraperSuevoc xpookpn vepernyepéra Zevc*
“réxvov eudy, moidy o¢ Emoc déyev Epxoc SBvTaV.
7 Lo mismo le sicede a la versién dela Ilias de Helio Eobano Hesso (Parisi, 1550):
Miviy dcide Get Imp iidBew ‘Axe foc
oddouévny, A uvpt “Axcnoic ve” BOnxe,
OMAGE B' WOinovs woxde “AB: mpotaWeY
fpiswv, abtodc Bt Eudpra tedxe x veo
olwvoiot re maa1, Aude 8" éreAciero BovAt,
8 08 BA th xpsita draoriitny épioavre,
“Arpetne te dvak dvbpay Kod Bioc 'AxD AES:
Tic tép ape Bev épidt Eovenee néxeo8at;
Antods Kai Aide vide" 8 yp Baatnt xoAWBEL.
votooy dvi arpatdv Spas Kaxty, 6Aéxovto 8 hao,
obvexa tov XpSonv firiuavey dpnripa.
“Atpetbne:
Die mibi magnanimi Pelidge Musa furorem,
(qui mas misers clade inert Ach,
berowmgue auido multorum wradidis orco
‘lsc animas,canibague rapacbas escas
corpora et aeris auibus, dispersa per alos
lisoris Hick campos, lous alma wohuntas
sna fit: pstquarn Grain rex magia Arrides,
ct These aequorea generaus dis Achille,
conseruee races aninis discordibus ira,
«quis des bos inter rixam commonit acrbam? 10
Supremi lous et Latona fies, omnis
causa fit lcts, namaie hie rats Atridae
‘morsifram pestem per cast immmisit Aiuto
nomine contempsi Chrsae sua sacra feents,
quem ferns Atrids dicts wolaret igus
sia indigndsrebus,
Como puede verse aumenta el niéimero de versos del original y se producen omisiones y adiciones aunque no
cemplea como Volterrano verss completos de poets cliscos
8 stas mismas caracerstcas presenta, entre otras la Hiada de A. Poliiano y la de J. Camerati. Cf. Posa vulgari
ineditee poese laine e greche éditeeinedie di A. Ambrogin Poliziano, ed. I del Lungo. Hildesheim-New York, 1976
(Firenze, 1867), pp. 434-523, Commentarius explicationis primi libri liades Homeri, loachimi Camerarié
Pabergensis.Eiusder libri primi Iiadosconuerso in Latinos ueru, eadem Aurore, Argentorati, 1540,
9 P. Russell op cit, p.25.
186FUENTES NEOLATINAS DEA Ob3ssea DE Vice Mag
mac dv Enert’ ‘Odvorioc ey Oeioro AaOoiuny, 65
8c Tepi pev véov Eat Bporay, nepit 5’ ipa Beciow
aBavdtorot uxe, Tor obpavoy edpdv Exovarvy;
GARG TlogeBdwv yarroxoc doKehic aitv
KbKAwmoc Kexdawtan, Sv dfBaArU0d Grdwoev,
avtiBeoy MoAb nuov, Sov Kpdtoc oti uéytotov 7”
néow Kvxduineoor Owoa d€ uw téKe voudn,
épxvvoc Bvydnp, Grdc atpvyéroto uédovToc,
tv onéeat yAadupoiot Mooetbdavi wryeion
At ille, Quodnam, inguit, nata uerbum tibi excidit? quonam modo Vbssis obliuiscar, qui
mente quidem cacteris praestat mortalibus, sacraque diis rite exhibuit? Sed Neptunus continuo
Cyelopis sui incommodi irarus reminiscitur, cui alterum lumen ademit. Is Polyphemus est, cuius
potentia maxima supra Cyclopes omneis erat, quem Nympha Phorcynis marini regis filia Neptuno
in cauis compressa speluncis peperit.
En esta versién vemos c6mo un verso completo de Homero Tiyy 8” dratperBonevoc
Tpoothn vehernyepéta Zevc" se convierte en latin en un simple at ille... inquit con omisién
del epiteto, del nombre propio y del participio. No tiene ningtin reflejo en la traduccién €pxog
’ O3dvtwv. En la traduccién del tercer verso Viyssis aparece sin su epfteto correspondiente y en
el quinto se suprime Tot odpavoy edpdv Exovorv. En los restantes omite también los
epitetos de Poseidén y Polifemo y el nombre de la ninfa®
Como hemos podido comprobar, los rasgos més sobresalientes de este tipo de
taduccién son la supresién de epftetos, la no literalidad y la adaptacién del texto a la prosa
narrativa sin mantener correspondencia con el contenido de cada verso del original. Es decir, la
versin tiene més de creacién qué de traduccién"',
C) Las traducciones del tercer tipo, las literales en prosa, son “xerbum pro uerbo” y por
ello, obviamente, se respeta el contenido de cada verso.
Son numerosas las ediciones de este tipo que se encuentran en la B. N de Madrid y que
hemos podido examinar".
10 En Leonia Pilato fra Perarea ¢ Bocacio, Venecia ~ Roma, 1978, (1964), ol autor, Agustino Pers, sostiene que
sta versin era previa y preparaoria de una caduccibn en verso (p. 524), pero, dado cl tipo de raducciéa, hay que