Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Cakchiquel Dictionary
Cakchiquel Dictionary
Espaol-Cakchiquel-Ingls
G AR LA N D REFERENCE LIBRARY
OF THE H U M A N IT IE S
(VOL. 309)
Larry L. Kjchman
P
rivate Collection
DICCIONARIO
Espaol-Cakchiquel-Ingls
por
Robert W. Blair
John S. Robertson
Larry Richman
Greg Sansom
Julio Salazar
Juan Yool
Alejandro Choc
Brigham Young University
Provo, Utah, U.S.A.
L a n g u a g e a nd In te rc u ltu ra l Research C e n te r
N e w W o rld L a n g u a g e s Research D iv is io n
PREFACIO
Cakchiquel es la lengua nativa de unos tre scie nto s mil habitantes de las
tie rra s altas del
en el
cakchiqueles.
e) Resumen de la gram tica cakchiquel. Se da un breve resumen de las
caractersticas principales de la fonologa, morfologa, y sintaxis del
idioma cakchiquel.
f) Listas separadas de palabras relacionadas en areas especficas.
ejem plo, partes del cuerpo humano, colores, anim ales, ropa, etc.
vii
Por
a djetivo
(conj) conjuncin
(est)
verbo estativo
(fadj)
frase adjetival
(fn)
frase nominal
(fv)
frase verbal
(mod) modismo
(nm) nm ero
(part) participio
(pl)
plural
(prep) preposicin
(pro)
pronom bre
(s)
sustantivo
(sg)
sustantivo genrico
(vi)
verbo intransitivo
(vt1)
(vt2)
cum plidor
PN Patzn
CH Chim altenango
SO Solol
SU Sumpango
PA
TN Tecpn G uatemala
Patzica
PALABRAS SUBRAYADAS
Cuando parte de una oracin espaola est subrayada, q uiere decir
que es un modismo que se realize en la palabra o frase cakchiquel. Por ejem plo:
dar
PARTE ESPAOL-CAKCHIQUEL-INGLS
Boco.
to: I go to Chimaltenango.
0 () A quin vi
can?
0 () Se fue a hacerlo.
X be ru-bana.
ch i-k-achoch.
chi k'abaj.
abeja
bee
abierto
vase abrir,
abonar
c h -e (prep) Te lo di a ti, no a
aven.
ta ri Juan.
to fertilize: It is necessary to
-a k'o m a j (s.vt2)
le aving }, I fell.
abajo
abono frtico
k'ayis (s)
fertilize r (n a tu ra l)
abono qumico
ak'om (s)
abrazar
yalan nim.
xu -k'e te j ri r-alc'ual.
a bril
a bril (s)
A pril
abrir
aca
- je k (vt 1) Cundo abrieron
vave'.
cajn?
chest?
abrochar
around here.
ru -cin tu ra ri ac'ual.
absorber
abuela
vase chupar,
a ti't (s)
grandm other
abuelo
mama' (s)
grandfather
abundancia
around here.
acabar
anen.
money.
abundar
acabar de
vave'.
n u -c u'x ch -u -pa n .
acariciar
-m e l
- ij
(fv) Acariciaba
acarrear
-e ra j (vt2) La m u je r
authority.
c re e r} El abus de mi confianza.
Rija' man xu -n im a j ta ri
day.
aceptar
nu-cukubabel c'ux.
to take u nfa ir advantage of: He took
c h - ij (prep), pa vi'aj
companion.
aconsejar
ri'.
xu -p ixab a j ri r-alc'ual.
that.
acercar
son.
-ta k c h i'ij
- je l (vi) Acrcate.
c h -u -b a n ic ri elek'.
C a -je l pe.
to come closer: Come closer.
-n a kaju p (adj:vi) El da de la
-n a ta j (vt2) El me acord
acordarse de
-n a (vt1) Se acuerda
re'?
e -ch'em .
acordarse de
aclarar
recordar.
acidic.
-k 'a la jiris a j chi-ve ch
acortar
re'.
nu-curson.
me.
aclararse
dawning.
acompaar
-a ch ibtla j (vt2) El
ch'at.
coffee is scarce.
vacami () { l it ahora} En la
ac'uala'.
actualm ente
Patzn.
to lie down
-jup e* (est)
he's in Patzun.
acudir
-c'ave'
(est)
to lie face up
-c 'u lu j c h -e (fv) Me
c h -v -e c h -e ri samaj.
acusado
to work.
acostum brarse
hallarse.
is innocent.
acusar
acostum brarse
actitud
vase ir.
acuerdo
yalan tzoc'ol.
killing a man.
adelantar
vacami () Quin es el
c'o vacami?
else.
adelante
ch -u -p a n re k'lj re ' ()
house.
De ahora en adelante lo
haremos asi. Vacami, c h i-ka -ve ch
a d m itir
adobe
adobe, m ud b rick
adonde
adorar
vase donde,
-y a ' k'ij (fv) {lit. dar
ri Dios.
Adelante. Cat-oc.
Come in.
adems de
-v ik (vt1) Adornaron el
fo r the party.
too.
adentro
c h -u -p a n (prep) El gato
ch -u -p a n ri cajn.
lace.
adis
q u iri' ()
adorno
adivinar
his house.
good-bye
a dq uirir
vase obtener,
adversario
afe ita r
afilar
c h -u -v e c h } ri ru -sa m a j ri r-achibil.
vase enemigo,
Vease rasurar,
-b e n -e y (fv) { l it hacer
her friend.
a flig ir
-c h e p (vt1) Me agarr la
gil
agitar
-c o ro b ij (vt2) A flojaron el
the horse.
afuera
Jet ch -u -v a jay.
vinaki'.
agosto
agradable
of town.
agachar
agosto (s)
August
utz na'oj (fn) El es muy
agreeable.
agradar
ta chi-n u-vech .
agreeable to m e }.
agarrar
nu-quiq'uel.
to please: That man pleases me.
agradecer
-m a tio x ij (vt2) Le
xu -n a '}.
aguantar
you fo r your h e lp }.
blessings.
it.
agrandar
aguardiente
ri a-tienda.
x u -tij ya'.
your store.
agregar
r-iq u il.
agudo
tzucutzic.
Ru-ya'al coco.
point.
is (adj) La aguja es bien
o j (s)
avocado
aguacero
rain shower
chi yi-tz'iso'n ?
with?
{p itz'ip ic}.
agu je ro
ah
vase hoyo.
a horrar
re ic' re ?
a-pavi'.
this month?
aire
cold.
nim.
aislar
vase apartarse,
food.
ajeno
k'ij.
ajo
to bathe everyday.
ri ru -ya'al ri quinek'.
soup.
ajusta r
ala
vase apretar,
r-o n o je l k'ij.
yalan nima'k.
to bathe everyday.
ahorcar
alacrn
alargar
yesterday.
ahorita
fo r u s }.
this coat.
alba
aldea
Vase amanecer,
alborotar
mountain.
alegar
the books.
alboroto
alboroto. C -o n o je l ri vinek
alegarse
making a disturbance.
alcalde
ri alcalde.
a legrar
mayor.
alcanca
yaconabel (vt1:s) Le
yin a-k'ejela'.
nu-yaconabal.
me.
up a lot.
quickly.
ivir.
ch -u -va la mesa.
to reach: I can't reach the pencil
Juana yesterday.
alegre
ye-quicot.
alegra
alguien
n -o yo j pa ru -c h i' jay.
0 0 Ha venido alguien a la
alentado
c h -u -c h i jay?
house?
good health.
a lentar
chi ya-yavej.
ru -ve ch ju ba'
were sick.
algn
day.
right now.
algo
alguno
ch-av-e.
little } money?
questions.
n a -b ij pe c h -v -e ?
tell me?
another time.
m ka-ch'ol q u - ij ri ka-nueces?
else?
algodn
algunos
10
alqu ila r
ju n jay.
to rent: We are now re n tin g a house.
a lqu ile r
{ru -k a jb a l} ri jay.
a lrededor
ri r-al.
children well.
alim ento
vase comida,
a listarse
ch'ich'.
altura
vi.
altitude.
alum brar
v-nima.
almohada
alm uerzo
ch -u -va ri mesa.
alumno
11
alzar
orange.
ms ca n ej () El pueblo
am arillo
those trees.
yellow flower.
am arillo claro
k'ank'oj (adj:adj)
yellow (lig h t)
am argor
bitterness.
q u e -ri apon.
am arrar
jun che'.
-sa ke r pe (adjrvi) Yo
to a post.
Yen-xim ri che'.
a mar
together.
Yatmv-ajo'.
amenazar
amigo
amargo
vase regaar,
yin.
12
amo
andar
a m onestar
angosto
narrow .
jun ti tzubaj.
pile.
anillo
the corner.
am or
love
amoroso
anim ar
ajovanel (vt2 ad j)
loving
amplio
(s)
ajovabel (vt2:s)
ye -e tz'a n utz.
jekejic.
th ic k The tree is very thick.
{ wide }.
13
night.
anochecer
las siete.
antiguo
Vease viejo,
antiptico
anunciar
vase desagradable,
- t z ijo j (vt2), -s iq 'u ij
sweetheart.
anteanoche
c'ayibel.
in the market.
anuncio
c a b ijir can.
vacami.
aadir
juba r- a tz an ri caldo.
ao
c h-av-e.
24 n u -ju n a
before.
ao pasado
last year
apagar -ch u p (vt1) Apaguen la luz.
junabir can ()
Ti-chupu' ri sakil.
14
Vase mquina,
aparecer
tree.
apetito
Julian.
yava'.
Julian.
apariencia
appetite.
aplanar
appearance.
c h i-r- e ri bey.
street.
-c h o jm iris a j (adjvi:vt2) El
Jorge.
apartar
street.
aplastar
apartar
apartarse
v - i' pa juyu'.
the mountains.
aparte
aplaudir
15
the tim e }.
apuesta
nika-ch'e y ri ixim.
the corn.
apoyar
xt-apon nabey.
arrives first.
apuntar
r-ich in x -b e pa tijo b l.
-c h o jm ij (a d jvt2) Yo apunto
m n -c h o jm ij apon ri che' ch -e ri
to school.
n u -rifle .
a preciar
rifle.
ru -c'a jo l.
only son.
aprender -e ta m a j (vt2) Tenemos que
m k-eta m a j ri tijonic.
utzil, ta - tz ibaj ch -u -v e c h ri
lesson.
cuaderno.
apretar
in the notebook.
apurarse
nu-k'a'.
to squeeze, to grab tightly. That man
tightly }.
there on time.
Cu-chave.
aprobar
aprovechar
aquel
aquello
16
la (pro) Qu es aquello
chi-la*?
that: W hat's that over there?
aqu
a ruar
yesterday.
arrancar
zanahoria.
araa
om (s)
spide r
araar
yesterday.
arar
rbol
o ff my shirt.
vase picar,
che' (s)
tree
arco
bow
the corn.
arco iris
arrastrar
(s)
rainbow
coat.
arre glar
ta utz.
to burn: The wet firewood doesn't
burn well.
ardilla
trip.
cuc (s)
sq uirre l
arena
sand
armar
sanayi' (s)
-k a j (vt1 ) P o r qu no
ch'aybel.
17
little closer.
arrodillarse
house?
a rre p e n tirse
ch -u -v a ulef.
arro ja r
xa-ben vacami.
r-om a yi-yave j.
today.
arre star
was sick.
arrugar
-b u c h u ir (adjrvi) Se me
nu-camisa.
the street.
arriba
a rru in ar
-y u j (vt1) Arrumamos
ka-aparato.
asaltar
up: He is up there.
asar
vase robar,
jay.
ascender
asco
vase subir,
n u-c'uV c h i-r-e .
pa jotol el.
above.
with a knot.
up.
arrim ar
valija.
to bring closer: B ring the satchel a
18
asesinar
astilla
vase matar,
asesino
x in -k u p ij ri che', x -e l jun
ru -c 'a jil.
q u e -la ' ()
asunto
that way
as! (de esta manera)
this way
as! (de esa manera)
m ka-nuc' apon?
q u e -ri' ()
that way
asiento
a sistir
ri () Cul es el asunto
q u e -re ' 0
vase silla,
asisti la reunin. C -o n o je l ri
m olo jri'il.
yin.
meeting.
asolear
asustar
ri k a -tz ia k
frig h te n ed me.
asustarse
asomar
r-om a ri ni-k'ajan.
of noises.
atacar -ch e p (vt1) {lit. agarrar}
xu -ch ep ri vacx.
ru -n a j x-oka ka ri Juan pa ri
m o lo jri'il?
atajar
atajo
atar
asom brar
vase asustar.
vase obstruir,
vase extravo,
vase amarrar,
atencin
19
atender
chic ya'.
a trop e lla r
aum entar
attended us quickly.
a trae r
atrs
k-a jil.
vase jalar,
salary.
an
aunque
atrasado
vase todava,
aunque (), stape' 0 Aunque
c h i- r - ij ri r-etam abal.
his studies.
atrasar
ausentarse
-e l (vi) { l it sa lir},
El muchacho se ausent de la
escuela.
school.
autoridad
20
avisar
aviso
- b ij (vt2) Avise a la
avispa am arilla
avispa negra
to be a policem an.
avanzar
ave
ayer
vase pjaro,
ayote
c'um (s)
squash
ch'aka' chic.
to get ahead of: We are getting ahead
ayuda
of the others.
avergonzar
a jkaj (s)
wasp (b la ck)
vase caminar,
aventajar
wasp ( yellow)
ch -u -p a n ri nu-sam aj.
ayudar
a-banobal.
to embarrass: You em barrassed me with
your conduct.
-q 'u ix (vi) Ricardo se
avergonz despues de haber dicho
ayunar
c h i-ju n ri k'ij.
x u -b ij ri ru-ch'abel.
sugar
azul
blue
bailar
ch'aka'.
21
tonight.
baile
to be in vam, to be of no use: It
bajar
no party.
ch -u -p a n ri camion.
to be in vain, to be of no use: It
no party.
at the corner.
bajo
x u -tz 'e t
to be in vain: He d id it in vain
banano
sak'ul (s)
banana
banca
than I a m .)
c h -u -x e ' (prep) El viejo est
c'o qui-pan.
bandido
tree.
balancearse
baar
vase ladrn,
-a tin isa j (vi:vt2) Bae al
baarse
vase pesa,
because it is Saturday.
22
bao
basta
atinibel?
bathtub: Where is Ihe bathtub?
bao
a si}
Enough
bastante
barato
a-m ero.
inexpensive.
very inexpensively.
barba
of corn.
bastar
chi'.
beard: Hugo has a beard already.
barbero
barber.
bastn
barbilla
(s) PN
chin
barranco
ch -u -p a n ri jul.
gorge.
b arrer
that hole.
batalla
batir
vase pelea,
-tu k (vt1) Seora, por favor
the house.
barro
23
kiss.
chocolate well.
bal
beb
bestia
Vease cofre,
beber
q u ie j (s)
horse
vase nene,
bien
ka-k'or.
utz c h -u -p a n ri itzel.
the bad.
ni-ch'o.
lots of water.
thirsty.
Vease ternero,
vase bonito,
bendecir
Carlos.
bigote
mustache
bisabuela
ri n-te'.
padre}
g reat-grandm other
bisabuelo
abuelo de mi padre}
gre at-grandfather
blanco
husband.
beso
b lessing
saka qumek'.
24
face down.
kavel.
bocado
saksoj
(adj:adj)
bianco
xu -b e n ka c h i-r-e .
boda
blanquear
vase casamiento,
bodega
vase suave,
yaconabel (vt1:s)
storeroom
bolo
bondad
vase borracho,
utzil (s) Tenga la bondad de
the house.
door.
bonito
pintura sek.
vase gipil.
boca
bordar
afternoon.
xe' -e y (fn) Su boca estaba
ru -ve ch ju n potaj.
borde
k'abarel jupul.
25
borracho
brazo
k'abaj (sg)
arm
N i-k'axon ri ru-k'a'.
street.
b orrar
breve
ju n m ej () {lit. un ra tito } La
the paper.
take on gasoline.
b rilla r
q uechelaj (s)
forest
ye-yiq 'uilu n.
bostezar
{ g litter }.
ri ru-varan, ni-ayem .
boy yawned.
botar
light a lot.
b rincar
n i-tzo pm pa bey.
vaso.
glass over.
brincar (animales)
26
bundle of clothes.
bulla
ja nlla xe-k'ajan.
cak'ik'.
a lot of noise.
lot of breeze.
broma
burla
me.
brom ear
m ockery of me.
burro
making lie s }.
brotar
bur (s)
donkey
buscar
pants.
cabal
year.
bru jera
itzin ic (s:s)
witchcraft
b ru jo
a j-itz (fn)
exact.
witch
buen
caballo
q u ie j (s)
horse
cabaa
ca'aj (s)
hut
mo'c (s)
dwelling (sm all tem porary), hut
cabecera
buey
boynx (s)
ox
bulto
cabello
27
vase pelo.
caber
Coban.
ta pa ch'ich'.
n i-p e ri camin.
car.
cabeza
yalan mm ru -jo lo n .
by twos
by threes
pa nu-vi'.
cadver
un m uerto}
{ I don't u n d e rsta n d }.
corpse
cadena
vase collar,
cadera
to an end.
cabra
hip.
goat
caer
X -tzak xucul.
the cows.
cacho
cada
ka ch i-n u-vech .
nin-na'.
opinion.
r-o n o je l k'ij 0 Cada dia
28
two days.
caliente
calm a
caf (s)
coffee
caf (el color)
c'akoj (adj)
calm ar
brown
cada
hot
a rriv e s } on Wednesday.
people su ffe r.
caja
to soothe my pain.
caja (s)
calor
box
cajn
c'aten.
storage chest
cal
chum (s)
lim e
calabaza
rex q u ie j (fn) Me di
accusation
caluroso
swim ming.
c'aten.
vase tantear,
calvo
(fn)
broth
calentar
please.
calzar
calentura
k'aban tz ij
(fn)
k'oloj (s)
deceit, fra ud
vase ayote,
calam bre
caldo
caxon (s)
callarse
caV k'ij.
fever. The child has had a fever for
29
caminata
to be quiet: Be quiet.
calle
camino
ro a d
camisa
camisa (s)
shirt
camote
callejn
is (s)
sweet potato
campana
campana (s)
bell
campaa
street.
cama
bey (s)
ch -v-e .
bed
varabel (vi:s)
sleeping place
cam biar
ch at (s)
campen
ch'aconel (vi:s) { l it l
town to town.
Guatemala.
d ollar bill?
cambio
Guatemala.
campo
juyu' (s)
fie ld
cana
over.
pa ru -jo lo n.
grey hair: My mother has lots of grey
canal
canal
30
ru -b e y ya' (fn)
canasta
fascinates me.
cantidad
ixcoya' c h -u -p a n .
vinaki' pa ru-q'uiyal.
cantidad
canto
to r me.
cancin
bix (s)
song
candela
me up.
candela (s)
candle
canela
patz'en (s)
cane (c o rn )
top (s)
crab
cansado
a ji'j (s)
cane (su g a r)
canela (s)
cinnamon
cangrejo
working.
capital
X i-cos yan.
to tire: I am tired.
nu-ya* a-cosic.
Guatemala.
capital: Let's make a trip to the
capital { lit. h e a rt} of Guatemala.
singer
cantar
yi-bixan utz.
to sing: I want to le arn to sing
cara
well.
je bel oc.
31
ru -jo lo n.
pale).
to face.
carcter
ru -n a oj.
disposition.
ri ru-m odo.
character.
carbn
k'abarel.
aka'I (s)
charcoal
crcel
carecer
carga
ri vidrio pa ru-k'a'.
ru -p an ri ch'ich'.
cario
in his pocket.
affection fo r her.
paten.
carioso
32
vacami?
afternoon?
casado
- c u le (est) Es usted
a-yon a t-c o?
bones.
caro
casam iento
c'ulubic (e s tv tZ s ) El
r-a jil.
casar
c a rp inte r
carta
(fn)
m a rried them.
casarse
anen.
carro
chich (s)
cascara
car
casa
nika-ch'ol q u - ij ri ka-nueces?
33
ri v-ixjayil.
m n -ro k ij ri r - ij sakmolo*?
w ile.
shells?
Yin-atixan.
casi
/ealous: I am fealous.
cena
comida de la tarde }
supper
ceniza
chaj (s)
ashes
centro
m q u i-tz'u c tz ij.
to punish: Punish the children when
they lie.
casualidad
ch -u -lo k'ic.
ki* vave'.
cepa
cerca
ojob (s)
cazador
canonel (vt2s)
cerca de
hunter
cazar
cercar
-k o jo j (vt2) Cercaron la
xnaquet (s)
onion
(fn)
cereza
eyebrow
cherry
ce rra r
v-atixal.
lealousy. I am ealous { lit. I have
ealousy }.
celoso
masat?
to hunt: Do you like to hunt deer?
cebolla
celos
cold
ceja
cuta'n (s)
stump
cerro
h ill
34
juyu' (s)
cesar
cica triz
{lu s te n } pa ru -jo lo n .
h air ribbon: She is w earing a hair
seal de h erido }
scar
ciego
xok'op (s)
moy (s)
blin d
cielo
cintura
caj (s)
cie rto
sky, heaven
ru-pan.
chva'k?
cin turn
ju ju n () A cierta gente le
gusta. C'o ju ju n vinek ni-ka ka
c h i-q u i-ve c h .
belt.
people.
cig arrillo
circu la r (a s a wheel)
ciudad
tin am it (s)
city
cylin d rica l
ru-sa kil
botobic
(vt2 ad j)
huevo}
ro lle d up
cim a
surusic
(adj)
cigarette
white of an egg
claridad sakil (adj.s)
brightness
cla rifica r
cim iento
foundation
cinco
five
cinta
me.
vo'o' (nu)
35
co rocoj.
ta -x ib ij av-i*.
{ without clouds }.
sek (adj) {Irt. blanco} Este
est claro. Ri x a -b ij pe c h -v -e
is blue.
yalan k'alaj.
{n u -k 'u '}.
saksoj
(adj:adj)
o il white, cream
{q u ilt}.
cobrador
raxroj (adj:adj)
light green
k'e kk'oj
cobrar
(adj:adj)
grey
claro (am arillo claro)
k'ank'oj
(adj:adj)
ru -ja lo n el c h -v -e ri ma Juan.
light yellow
cakcoj
cocer
(adj:adj)
clavar
pmk
m n -b a jij ri tz'alem .
boards.
clavo
the meat.
cocina
nail
cocina (s)
kitchen
cocinar
-tz e c (vt1) La m u je r de
ri tiempo.
climate: In A pril we have a nice
climate.
cobarde -x ib ij -i* (vt2) {lit.
t iij.
to cook: Juan's wife cooks the meat
36
well.
coche
ak (s)
utz.
P>9
cochino
w ell strained.
ri sanayi'.
codiciar
sand.
-r a y ij (vt2), -m u n ij (vt2)
colcha
ru-vecino.
land.
is blue.
codo
tz 'ic (s)
elbow
cofre
{n u -k 'u '}.
clothes chest
coger
cojea r
{ q u ilt}.
vase agarrar,
-je c o ' (vi), -recm a*y (vi) El
colchn
yalan ch'uch'uj.
is very soft.
col
cola
clera
vase repollo,
Ri tz 'i' co ru -je y.
v-oyoval.
anger: When you m istreated me it
colaborar
caused me anger.
colgar
m e } to do this /ob.
colar
ch-u-colo*.
37
c'oroc'oj.
ta -x ib ij av-i'.
{ without clouds ).
sek (adj) {Irt. blanco} Este
white }.
est claro. Ri x a -b ij pe c h -v -e
is blue.
yalan k'alaj.
{n u -k 'u '}.
saksoj
(adjiadj)
o il
(q u ilt).
white, cream
cobrador
raxroj (adj:adj)
light green
k'e kk'oj
cobrar
(adj:adj)
grey
claro (am arillo claro)
k'ank'oj
(adj:adj)
ru -ja lo n el c h -v -e ri ma Juan.
light yellow
cakcoj
cocer
(adjiadj)
clavar
pink
m n -b a jij ri tz'alem .
boards.
clavo
the meat.
cocina
nail
cocina (s)
kitchen
cocinar
-tz e c (vt1) La m u je r de
ri tiem po
ti'ij.
to co ok Juan's w ile cooks the meat
climate.
cobarde -x ib ij -i* (vt2) {lit.
36
well.
coche
ak (s)
pig
utz.
cochino
w ell strained.
ri sanayi'.
codiciar
sand.
-r a y ij (vt2), -m u n ij (vt2)
colcha
land.
is blue.
codo
tz 'ic (s)
elbow
cofre
{n u -k 'u '}.
clothes chest
coger
cojear
{q u ilt} .
vase agarrar,
colchn
yalan ch'uchuj.
clera
vase repollo,
v-oyoval.
anger: When you m istreated me it
colaborar
caused me anger.
colgar
re'.
to collaborate, to help: I need you
m e } to do this iob.
colar
ch -u -colo'.
37
com enzar
x tu -c h p ri cine?
to begin: What time does the movie
-c h e p (vt1) A qu hora
begin?
vase poner,
com er
{ r - ij} ri ch'ich'?
c o lo r What color is the bus?
rix?
his color { is p a le }.
colorado
quiek (adj)
my stomach aches.
red
colum piar
comida
k'utun (vt2:s)
food
r-iq u il (s:s)
food
rope.
collar
meal
necklace
com binar
vain
(vi:s)
ichinaj (s)
como
n a v-ajo .
want.
achiel () M artin puede ladrar
eater.
cmo?
38
Achique x a -b ij?
cmo
ic.
yalan utz.
is n 't complete.
com plicar
x -c o v ir ri nu-yabil.
com poner
with him.
com paero
-c h o jm iris a j (adjrvivt2)
watch.
books.
com partir
x-c'a ch oj ya el.
compra
lok'oj (vt1:s)
purchase
-tz'a ka tisa j (vt2)
com prar
39
-y a ' tz ij c h -e (fv) { l it
com prender
n u -v i'} ri ingls.
chic.
appointment.
to comprehend, to understand: It is
con
{ u n d e rsta n d } English.
pe c h -v -e ri Ildefonso.
to take a walk?
true.
conciencia
k'abarel.
to check: We d id n 't check it what the
condenar
aj-m aqui'.
go with him.
condicin
40
co nfirm ar
vase comprobar,
conform arse
escuela.
pe ch -v-e .
conform e
wires.
conejo
umul (s)
rabbit
conferencia
n im a le j m o lo jri'il (fn)
conference, m eeting
confesar
nu-m ac ch -u -v e c h ri Dios.
confundir
to God.
confianza
xe ru -xol ka ri vuj.
mixed up.
ri v-ixjayil.
confundirse
the books.
confidence.
confiar
xqui-cukuba' pe q ui-c'u'x c h i- r - ij re
confusin
41
vmek.
r-eta m a ba l c h i- r - ij ri matemticas.
knowledge of mathematics.
confusion.
consagrar
congregarse
conseguir
conju n to
a good /ob.
consejero
consejo
pixabanel (vt2s)
counselor
-pixa ba j (vt2) Yo necesito
consentir
vase aguantar,
conservar
-e ta m a j -vech (fv) Yo
k-iq'uin.
la'.
conservarse
-b e n cuenta
(fv)
ch -u -ve ch utz pa tm a m it
n u-ben cuenta r - i\
in town.
conocim iento
consideracin
42
co nsu ltar
- c u tu j (vt2) { l i t
ri nu-c'ayeval.
yabil in ru-chapon.
problem s.
considerar
about my sickness.
consolar
ni-bison; ta -b o ch i'ij.
him.
contagiar
edificio. Tika-chapa' el ri
ru -b an iq u il ri c'ac'a' jay.
construction: Let's start the
pabaxic (e s tv t2 s ) Hoy
contar
empezamos la construccin de mi
casa. Vacami nika-chep ri ru-pabaxic
ri v-achoch.
avocados.
la ju j oj.
construction o f my house.
co nstru ir
xqui-c'ulvachij.
43
he was content.
contestar
x -p e yan ri ak'omanel.
already came.
contar con -cukuba' c'u*x (fv)
sama).
ta ru -b ixic c h i-r-e .
do this iob.
contener
continuar
c'o ch -u -p a n (fv) La
c'a...na () Antonio
n i-ya ve j na.
tomatoes.
contenido
continuar
contra
c h -u -p a n la caja la'.
wall.
contentar
-b e n quicoten c h -e (fv)
ri espaoles.
the S paniards.
him }.
contraer
son happy.
contento
-q 'u e m (vt1) Yo he
nim.
44
serious sickness.
convenir
yesterday.
co ntra rio
to be agreeable t a It is n 't
work.
man ru-c'a m o n ta ch -u -v e c h ri
conversar
k'atbel tz ij.
co n ve rtir
vase platicar,
-be n..ch-e (fv) Esa casa
la convertieron en un hospital. La
law.
contrato
into a hospital.
co nve rtirse
xu -n im a j ri Dios.
man.
squirrel.
convidar
cooperativo
cooperativo (s)
cooperative
copiar
man.
controlarse
vase invitar,
45
co rtar
n m -k e j ri a -m achete c h -v -e chi
coquetear
-k u p ij (vt2) Cortemos el
Francisco.
Francisco.
Francisco.
nu-k'a'.
Francisco.
co ra je
corazn
sick.
ri caf.
ri co tz'i'j.
Carlos.
those flowers.
-e le sa j (vt2) { l it q u ita r} Ya
with Carlos.
cordero
luz.
lamb
cordn
cortada
cut
vase lazo,
socotajic (vt2s)
48
x u -ju c ' ru -v i.
xa-be
co rte
your errors.
c o rre r
Elena.
anen {n -a n in }.
jebel oc.
skirt.
corto
ch'aquet q u e -la .
c-o n oje l.
all.
asiar.
c o rrie n te
coc (s)
co rra l
correcto
ta utz.
xa -b ij pe c h -v -e kitzij.
choj.
proper: That person is very proper.
co rre gir
-c h o jm iris a j (adjvt2),
cosa
47
cosquilla
-b e n sanum (fn), -b e n
things.
cosa (cosas fsicas)
chuxtek (s)
ru-sanum .
tico'n (vt1:s)
crop, harvest
cosecha de frijo l
costa
maco j (vt1:s)
cosecha de maz
costar
je ch' (vt1: n)
cosecha de trig o
c'ayef ru-baniquil.
k'atoj (vt1:s)
harvest (w heat)
cosecha de caf
vuxuj (vt1:s)
c'o to j (vt1:s)
harvest (c o ffe e )
cosecha de papa
vuj?
harvest (p o ta to)
cosecha de caa
choyoj (vt1:s)
costilla
harvest (ca n e)
costo
-m ee (vt1)
to harvest corn
shoes?
-k 'e t (vt1)
costoso
to harvest wheat
cosechar caf
to harvest coffee
-c 'o t (vt 1)
to harvest potatos
cosechar caa
-vux (vt1)
cosechar papa
-choy (vt 1)
costum bre
to harvest cane
coser
vase hueso,
a jil (s) Cul ser el costo
to harvest beans
cosechar trig o
harvest (c o rn )
cosechar maz
tak'aj (s)
coast
harvest (bean)
cosechar frijo l
fu ll of things.
- t is PN ITZ SU (vt1), tz is
da de San Antonio. C h -u -p a n re
a shirt.
48
day.
this month.
ms.
to increase: When those men entered
creencia
b elief
cre e r
x a -b ij c h i-r-e .
to believe: He believed what you told
him.
ru -b a n iq u il (vt1:s),
cria
tz'ucu b el (vt1:s)
creation
creador
kitten.
criada
(vt1:s)
creator
cre a r
saksoj (adj:adj)
crater
c riar
criatura
clase de camas. C h -u -p an la
ru-nim an ri Dios.
ac'ual (s)
child
m an.
criticar
ic' re'.
49
cul?
achique? 0 Cul es su
achique ch -e ? 0 Cul de
crudo
cu a lq u ie r{a }
xabachique (pro)
k'ij.
very cruel.
cruzar
m -c'atzin c h -v -e yin.
c h -u -p a n ri bey.
cuando
the street.
what I know.
the sea.
cuadra
to the market
cundo?
here.
cuadrado
cuanto
cuadrado (adj)
square
cuajarse
quickly.
50
knife
cuello
neck.
cost?
cuarto
ri alcalde.
r-achoch.
cuenta
ru -c a j (nmradj) El nio ya
x in -n a b e j ri n u -b ij pe c h -v -e ri
pa ru -c a j grado.
ach.
cuatro
c a ji' (nm)
tour
cu brir
cloth.
cuento
story
tzijo n ic (vt2s)
cuerda
cucaracha
cockroach
cuchara
cuchara (s)
cuchillo (s)
spoon
cuchillo
51
uc'a' (s)
cuidadoso
horn
cuero
cuidar
tz'um (s)
vase cuidado,
leather
cuerpo ch'aculaj (sg) S nosotros no
r-uchuk'a'.
v -e jk a n re'.
nu-ch'acul.
culpa
aches a lot.
cuervo
crow
cuesta
snake
culpable
cuestin
cueva
ru-m ac.
vase asunto,
ju l (s)
is guilty.
culpar -ya ' mac c h -ij (fv) A mi me
cave
cuidado
ru-sam aj.
xu -b en ri Carlos.
to blame: They are blam ing me fo r the
cultivar
c'a'el.
52
curacin
tic o n (vt1:s)
cultivation
cum bre
baluc (s)
utz.
good cure.
curar
cum pleaos
n i-k'ax a -k 'ij?
curarse
ru-sam aj.
gripe.
cum plir
curiosidad
r-o n o je l ri n in -b ij ch-av-e.
cua
c h -u -p a n la ti caja la'.
to be curious: I'm very curious to
curva
that it holds.
cham arra
ixnam (s)
sister-in-law (o f a m an)
cuado (de una m ujer)
ah* (s)
sister-in-law (o f a woman)
cuada (de un hom bre)
vase vuelta,
53
joke
{n u -k 'u '}.
blanket, quilt: I have a blanket
chistoso
{q u ilt}.
charco
tze'en.
chocar
mud.
charlar
q u-i'.
vase platicar,
chicle
cach' (vt1:s)
chewing gum
chico
plural
q u i-p a le j.
small
chile
ic (s)
(s)
chile
chism e
turkey (to m )
pi'y (s)
turkey (h e n)
chuchito
tacamel (s)
tamale
gossip.
chism ear
chueco
m u je re s estaban chismeando en el
pa c'ayibel.
utz ta.
in the market.
chispa
slo pp y}.
chupar
ca ru -c'a t ri ru -b ix k'ak'.
spark: Don't let the sparks from the
ru-k'a'.
ru-bix.
water.
life { s p a rk}.
chiste
(vt1:s)
yaV
54
danza
vase baile,
daarse
c'as.
v-asaron.
ruined my hoe.
dao
ch'ao j xq ui-be n ch -u -p a n ri
tinam it.
c h i-r- e ri polica.
the police.
nu-be n ch -v-e .
to harm: The food with chile does me
a lot of harm.
dar
hands.
enferm o no da seales de
ni-c'achoj.
to show signs: The patient doesn't
55
rija*.
dbil
le ft.
d ebilidad
Pablo.
Pablo.
in a j-A rm ita .
d e b ilita r
g irlfrie n d ?
debajo
d ecente
c h -u -x e ' la cajn.
ye -b e ta ch i-ri'.
deber
that place.
ru -c'a s k-iq'uin.
money.
ru-c'am on (v tta d j) Ya es
decepcionar
r-om a ri a-banobal.
56
decid ir
polica ri xqui-ben.
dedicar
Patzica.
decir
to my mother.
k itz ij c h -v -e .
truth.
-c 'u l (vt1) Qu q uiere
in -c'o vi.
work.
ru -b ixic pa Cakchiquel?
nu-sam a j jantape.
Cakchiquel?
- b ij c h -e (fv) Como se
dedo
dedo gordo
dedo m eique
chipix (fs)
little fin ge r
negocio re'.
defecto
k'alajirisanic
tz'aket ta.
(adj:vt2s)
declaration
declarar
deal.
declaracin
toe
Cakchiquel?
decisin
fin ge r
defender
57
delantera
the cold.
d eja r
ch'aka' chic pa ri
the table.
delgado
xax vuj.
paper.
re' qui'.
delito
the cathedral.
58
dem onio
(fn)
demon, devil
dem ostracin
-c 'u t (vt1) No me
to me.
days.
dems
dem ostra r
n in -b ij ivir.
historia.
d entro de
c h i-k -ij.
stayed behind.
demasiado yalan quiy (fadj) En esa
vi nek.
too many: In that m eeting there were
de Chimaltenango. O j-c'o pa ri
59
Chim altenango
ch i-n u -ve ch .
of Chim altenango.
depender
achique na 0 Depende de lo
x tu -b ij pe c h -v -e ri ma A rturo, ja
ri nm be-bana' chva'k.
tomorrow.
derram ar
d epender
deportista
etz'anel (vi:s)
player, athlete
depositar
-tix (vt1) La m u je r
the griddle.
d e rre tirse
in the ravine.
depsito
pa sartn.
try in g pan.
derribar
-e le s a j el (fv) {lit.
bottle.
derecha
(fadj)
nght
derecho
60
ka pa ulef.
-tz a k (vi) Ya se
cero c h i-r-e .
d errum be
ul (s)
land slid e
desabrochar
desangrarse
-e l q uiq'uel (fv) { l it
x u -b ij c h -v -e chi n in -je k ri
n -e l ri n u-quiq'uel.
nu-camisa.
unbutton my shirt.
desagradable
very distasteful.
desanimado
bis.
life le ss, boring: The p arty is really
life le ss { b o rin g }.
desanim arse
my kid.
desalentarse
ri ru-m ero.
c h i-r-e .
to get discouraged, to dishearten:
61
v-mma.
to dishearten: The teenagers told me
disheartened.
desaparecer
-s'ch (vt1) Se
{n a -q u ir}.
to untie: This knot is very d iffic u lt
to untie.
desayunarse
the gorge.
desaparicin
-se ch (vt1) La
r-ic h in nimak'a*?
breakfast yet?
desayuno
nu-bis.
disappearance: The disappearance of
my w ife has le ft me very sad.
desarm ar
desbaratar
vase desarreglar
desbordarse
-e l (vi) Ayer se
ya' x -e l pa ru-bey.
n ika-cho jm irisa j.
{ overflowed }.
descansar
descanso
descargar
-e le sa j ejka'n (fv) { l it
62
descendant: I am a descendant of
achi'a' xq u -e le sa j ri ejka'n c h -u -p a n
Tecun Uman.
ri camin.
descolorido
the truck.
bastante descolorida.
descolorida se me rompi. Ri
ri camin.
x -r e tz e te j ya el.
the truck.
descom ponerse
descendencia
-y o j (vi) Mi radio se
x -y o jte j yan.
n u-m am e -u tz.
lineage.
spoiled.
desconfianza
lineage.
descender
-x u le (est) Esta
a -c'u'x c h -v -ij.
to d istrust: You shouldn't distrust
colo'.
to go down: We went down into the
me.
desconocido
man -e ta m a j ta -vech
ri Tecum Umam.
63
stranger.
descontar
her.
re*?
to mark down, to discount: How much
x in -je l ri nu-na'oj.
d escubrir
a lot.
Amrica.
discovered America.
descuento
k'ij.
every day.
desear
discount.
descuidar
comes.
desem pear
xu-b'n ta cuenta.
ru-sam aj.
d esenterrar
xu -c'o t ri ru-bak.
64
deseo
rayibel (vt2 s)
desire
desesperar
and he slipped.
desm ayar
c h i-r-e .
very discouraging.
d esgarrar
x u -x ilu j ri nu-k'a'.
d esgarrar
desgranar
-b ik (vt1) Estamos
ru n nin g so much.
hand.
deshacer
ri achin.
jay.
man fainted.
the house.
c h -u -p a n ri ya'.
ulef (fn)
ye r-a tinisaj.
desert
desigual
desnudo
-ch'anaba' (e stvt2 ) La
ch'anel (est:adj) No me
I'm naked { n ud e }.
65
desobedecer
man -n im a j ta tz ij (fv)
deso rie n ta r
ru-ta ta '.
parents.
nu-vech c h i-r-e .
desocupado
disoriented { lo s t}.
despacio
unoccupied { vacant y?
despachar
-j'ch (vt1) La m u je r de
a-vech.
ri ka-cab.
despedazar
ri cofre.
in this chest.
desorden
d espedir
mess }.
desordenado
quichiquic (adj) El
desordenar
ri v-achibil.
despegar
ya se me despegaron de la suela. Ri
66
desp re cia r
x-tz 'o k o te j.
unglued }.
despeinado
xich'ixic (vt1:adj)
uncombed, unkempt
despejado
sister.
desp re nd e r
nu-cam isa.
{ b rig h t}.
despus
clear.
cinco.
d esp ejar
o'clock.
tok...chic () Despus de
cleared up ( brightened u p }.
d espertar
despertarse
breakfast.
-c 'a s te j (vi), -n a
x-sa ke r pe.
despierto
movies.
67
xq ui-sech el ch -u -p a n ri bey.
later.
destapar
botella re'.
carreta x -e l el juba' c h -u -p a n ri
this bottle.
destino
bey.
the road.
d ete ne r
at its destination.
d e stru ir
-v u la j (vt2) El terre m o to
the town.
desvelado
yalan n i-tzijo n .
x q u i-k'e t ri ch'ich'.
nu-varan.
detrs de
68
house.
deuda
clase un da s y otro
c'as (s) Tengo una deuda con
other day.
debtor
devolver
- tz o lij (vt2) Ya te
n u -ja lo n ch -a v-e .
das. Cabij.
o x ij
das. Oxij.
dia
k'ij (s)
() Dentro de tres
day
in a w e ek In a week.
ch -u -c a 'n k'ij.
Cabijir.
O xijir.
diablo
(fn)
devil
dilogo
choloj (s)
dialogue
r-o n o je l semana.
week I go to the movies every week.
diario
69
kij}.
daily. That man bathes him self daily.
ingls.
d ib u ja r
che' ch -u -v e c h ru -lib ro .
dibu jo
vachibel (vi:s)
drawing
difun to
diciem bre
December
d ifun to
dicha
Vease felicidad,
dicho
tz ij (s)
digno
saying
choj.
dichoso
diente
k'atzen (adj)
dead person
vase feliz,
d ilig en te
m itij (adj)
diligent
la ju j (nm)
diluvio
ten
d ife re n te
flood
d inero
(s)
money
Dios
( jala jo j} ri m qui-banala'.
Dios (s)
God
direccin
ri ch'aka' chic.
going?
70
T a -tz ib aj ri a -b e y c h -u -v e c h re vu j
re'.
{E xcu se m e }.
discurso
this paper.
d ire cto
tz ijo n ic (vt2 s)
speech
d iscu tir
problem .
carta re*?
letter?
problem .
disfra zarse
-p o n -i* (vt1) Se
c'oy.
h im se lf as a monkey.
d isfru ta r
semana. Man x u -b ij ta pe ri
ru-c'aslen.
fo r a week.
discpulo
disciple
disculpa
disgustar
ru -m ac xu-ben.
disgusto
71
friends.
dism in u ir
vase acortar,
disparado
e-cuachi'.
quickly.
disparar
k'ak' ch i-ca j.
disponer
distinto
want to do.
qui-va'.
to build a school.
dispuesto
escuela.
to decide: The p resident has decided
y i-tiq u ir ta n m -tijo j v - i\
co 0 Estoy dispuesto a
vacami.
today.
ya tin-to '.
Ri Pablo yiru-sech.
ru -c o jo l (s) De aqu a mi
diverso
d isting u ir
72
doble
q'uiy ru -v e c h } q ui-k'iju b a l.
d ive rtirse
{ twice }.
doce
d octor
d octor
doler
ca bla ju j (nm)
twelve
ni-k'axon ta.
xe-c'astan ri vinaki'.
people.
d ivid ir
a lot.
dolor
pain
dom ar
(vi:s:s)
-m an son irisaj (vt2), -kasaj
jun q u ie j la'.
c h i-q u -e } ri naturales.
mantel.
to fold: The women are foldin g the
table cloth.
re'.
73
Sunday
don ma (adj) Tengo que hablar con
p ed dlers everywhere.
c'ulan () El va por
Francisco.
doa
sipamc (vt2s)
donde
gift
Vave' ri x-quem .
Juana yesterday.
dorm iln
pe x-ve r.
my sister (lives).
dnde?
dorm ir
sleep.
dos
ya-be vi?
ca'i (nm)
two
aj-ancuchi? 0 PN,
duda
dondequiera
74
c h i- r - ij la libro la'.
duro
that book.
come.
{ solid } tree.
y x u -b ij pe ch -v-e .
the answer.
dueo
r-ake n ya'.
ajaf (s)
owner
dulce
econom izar
echar
vase ahorrar,
cajn.
duracin
box.
trabajo. X inc-okotaj pe ch -u -p a n ri
samaj.
of duration.
durante
work.
x -p e c h -u -p a n ri nim a k'ij.
-k'ayinaker (vi) Ya se
echaron a perder todos los
r-o n o je l ri mango.
party.
d urar
spoiled.
last?
edad
x u -c uaj.
75
them
em bargo
ac'ual la*?
age: How old {W hat a g e } is this
child?
educar
- t i joj ( v t2 )
{ li t .
ensear}
ka-chapon ri samaj.
educarse. Ri ac'uala' ye -b e pa
em borracharse
getting drunk.
emocin
achin}.
to learn.
ta pa nu-vi'.
I don't understand.
na'oj.
chi ya'.
to wet, to soak: Wet { Soak} this mop
with water.
em pezar
he, him
el
the
elstico
ach'iy (s)
e lastic
e leg ir
Vease escoger,
elote e j (s)
ear of corn
em plear
c'o (vt1) { l it te n e r} Yo
vave' pa nu-fmca.
them
ellos
ri (pro)
76
enblanquecer
at the farm .
tziek.
clothes well.
encam inar
encaram arse
c h i-q u -e la ju j achi'a.
encargado
samaj (s)
party.
encargar
-c h ila b e j (vt2) Yo te
ri ac'ual.
que-la'.
-x ja n e j (vt2) Te encargo el
en
in, on, at
enamorado
Maria.
enam orar
encerrar
encerraron en la crcel.
e ncerrarse
g irls.
77
market.
in his room
encim a
k -i' pa c'ayibel.
encuentro
pregnant.
encoger
players.
enchufar
ru -co rd n ri plancha.
enderezar
shrink if it is washed.
encom endar
-c h o jm iris a j (adjrvirvt2)
-x ja n e j (vt2), -vukuxanej
re'.
X tin-vukuxanej (X tin -x ja n e j} el ri
r-ic h in ri camioneta.
to entrust: I w ill entrust this
(vt2:s)
package
encontrar
Straighten up.
endulzar
-q u i'ij (adj:vt2),
re lo j en el mercado. Xm v-il re re lo j
re' pa c'ayibel.
78
q'uey.
engaar
-e tz 'a b e j (vt2) La m u je r
because it is bitte r.
-c o v ir (a d jv i) Estamos
ka ri xan.
vinaki'.
adobe to harden.
enem igo
people.
(s)
engao
enemy
enero
k'oloj (vt1:s)
e ngordar
January
- t i o jir (a d jv i) Este
enfe rm a rse
-y a v e j (vi) Se enferm
lot.
e ngrandecer
so many mushrooms.
enferm edad
yabil (s)
sickness
e nferm o
yava' (vi:s)
patient
engrandecerse
enflaquecerse
-b a kir (adjrvi) Se
-n im e r (adjrvi) Se
engrandeci el r!o. X -n im e r ri
r-ake n ya'.
-n im iris a j (adj.-vt2)
E ngrandecieron la calle.
Xe-oc ju t c h -u -p a n ri mangos.
enlodarse
-te v u ris a j (adjvt2),
ri k'or.
79
Ta-boto' ri vuj.
enseanza
tijo n ic (vt2rs)
teaching
ensear
went crazy.
-m oxirisa j (adjrvi:vt2),
Cakchiquel.
Cakchiquel.
me crazy.
eno ja r
ingls.
x q ui-ya' ta ri ka-vay ch -u -p a n ri
ensuciar
hora.
ru-tzia k.
{x -p e c-oyoval}.
e nte nd er
anger
enredar
oyoval (s)
n u -v i'} ri n a -b ij c h -v -e rat.
c-o n o je l ri ch i'ij.
enriquecerse
-b e yom e r (adjrvi) Se
entendido
80
e n te ra r de la m u e rte de mi abuela.
v-ati*t.
my grandm other.
ente ro
e n tre g a r
n iq u i-je c h ri c'ayij.
{r-o n o je l} ri historia.
entre g arse
k'abaric.
grandm other.
entonces
h im se lf to the drink.
e n tre te n e r
ac'ual.
baby.
e n triste ce r
(vi:s)
entrance
entra r -o c (vi) Se puede entrar?
C'o modo yo j-o c?
made me sad.
e n tre
e nve je cer
achi'a'.
between: The woman was sitting
chi x -rijix.
to make old: The problem s made don
Arturo old.
enviar
81
esa
sa
airplane.
enviciar
la'?
-m u n ij (vt2) Roberto
escalera
n u -m u n ij ri medio.
k'an (s)
stairs
la'.
el ri carta pa avin.
escalofro
r-achibil.
-p is (vt 1) Envolvieron la
escaln
vase gradas.
escapar
with paper.
ri job.
ac'ual pa tziek.
in the cloth.
equivocar
escarbar
tinam it.
escarcha
escasear
ru-k'a'.
stra ig h t}.
around here.
frost
escaso
mac (s)
e rror, mistake
82
escoba
m esenbel (vt1:s)
se
broom
escoger
la' (pro)
that one
-c h a ' (vt1) Escogim os el
esforzarse
- t ij k'ij (fv)
ms nakaj oc.
esfuerzo
un e sfuerzo para te rm in a r mi
g irlfrie n d .
esconder
eso
-e v a j (vt1) No s en
Achique ri'?
the key.
e scrib ir
espacio
-tz 'ib a j (vt2) Me gusta
vu j re'.
two adobes.
espada
sword
espalda
ij
N i-k'axon ri r - ij.
(vt2s)
espantapjaros
scarecrow
school
escupir
espada (s)
espantar
po'y (s)
-x ib ij (vt2) El
piso.
to spit: Don't spit on the floor.
ese
pjaros. Ri po'y xe ru -x ib ij ri
la...la (adj)
that
83
espanto
sp irit
xibinel (vt2s)
esposa
Irig h t
espantoso
xibinel (vt2 a d j) El
ri ixjayilonela'.
the wives.
espaol
Spanish
esparcir
vase regar,
esperar
esposas
ro j c'o k-ixjayilal.
ri achijilonela'.
thick
espiar
the husbands.
spied on me.
espina
kachijilal.
esqueleto
ru-bakil.
bones.
espinar
esquina
ri nu-k'a*.
espritu
bey}.
84
N i-k'axon n u-jolon.
corner.
ol
the house.
esta
0 () Estamos acostados.
jay re'.
esta
0 () Estamos de acuerdo.
Achique re'?
Junan k-anim a.
to be in agreement: We are in
agreement.
0 () Estuvim os de viaje
ic' can.
month.
established a cooperative.
estaca
stake
sim aj (s)
estado
estas
este
E -achique re'?
ta ru-baniquil.
estallar
jay re'.
th is This car.
ste
Achique re'?
estim ar
85
star
ru -c'a jo l.
to esteem: The father esteemed his
e stre lla r
-p a x ij (vt2) E strell la
only son.
e stira r -yu k (vt1) Se rom pi la
e studiante
tijo xe l (vt2s)
student, learner
stretched It.
e studiar
ni-yukuk.
ru -h is to ria ri Quich.
lot.
esto
history of El Quiche.
estpido
Achique re*?
estmago
forever
e terno (de una vez)
n u -k 'e t ri bey.
eternal, unending
e terno (viviente)
evaporar
-a m m e j (vi) El alcohol se
x-a m m e j cha'nin.
Re ch'ich' re'.
these: These cars.
e strecho
c'ashc (adj)
ever living
E -achique re*?
estos
benek k'ij
stos
jantape'
nacamc (adj)
exacto
vase cabal,
exagerar
ru -ve ch}.
narrow: We passed along a narrow
n u-ya' ms ru-vi'.
to exaggerate: / can't believe him
road.
estrecho
e strella
examinar
ch'um il (s)
86
explosion.
explosion.
expresar
vase decir,
e xtender
e xcrem ento
quis (s)
excrem ent
e xigir
what I bought.
ru-sipanic.
e xperto en la carpintera. Ri
explicar
ms ekal.
to explain: E xplain it to me slower.
extran je ro
stranger
extraar
q ue re r ve r} Extrao mucho a mi
ri n-te'.
explosin
ri Cakchiquel.
{x-ponopo'} janlla.
to be astonished, to be surprised:
87
the shot.
ru -b i.
strange, odd: He has a very strange
{ odd } name.
extravo
n i-jo te ' el ch -u -v a ju yu .
clim bing hills.
fama
detour
fcil
etaman ru-vech.
fam ilia
fam ily
fam ilia r
ease.
faja
(s:s)
Chim altenango.
belt
falda
vase corte,
falso
famoso
verdad}
false, untrue
falta
ru -v e c h } ri Carlos.
fatigar
re libro re'.
x i-k 'ite j.
this book.
favor
tail.
fallar
ru-pan ru-k'ak'.
88
pa ru-cuenta.
fe rm e n ta r
in his favor.
-b e n u tzil (fv) Por favor,
ta-kasa) pe c h -v -e ri atz'an.
please: Please pass me the salt.
favo rito
f rtil
fiado
ta c'as.
sell on credit.
fie bre
fever
n-ata'.
fie l
father.
date
me.
felicidad
fiesta
quicoten (vi:s)
party, celebration
happiness
fe liz
(adj:s)
fecha
ch i-n u -v e c h }.
fe
ms -ra y ij (fv), ms
fija r
happy.
feo itze l -tz u 'u n (fv) El es un
hom bre muy feo. Rija' jun achn itzel
m -tzu'un.
m arriage.
feria
fa ir
feriado
fija rse
89
ka qui-yon.
fin g ir
vase seguro,
d on 't feel.
fino
good.
co r-ey.
cuttin g edge.
fin
firm a
re vuj re'.
on this paper.
firm e
pelcula x b e -q uis.
{ fin ishe d }.
achique r-om a () No s con
{s o lid }.
flaco
c'a ru -n a j () Al fin se
quedaron solos. C'a ru -n a j x e -c o je '
flauta
90
xul (s)
form al
flu te
flecha
arrow
flo jo
choj.
form al, straight: He is a very form a l
{ s tra ig h t} boy.
fo rza r
flow er
flo re ce r
{e -to b o te k }.
flo r
ch'ab (s)
beans.
- c o tz 'ija j (srvi) Ya
franco
vase sincero,
fre ga r
duraznales.
xiru-n e k.
bloomed already.
fondo
c h -u -x e (prep) Mi la pizero se
me.
fre r
y e k a -c h 'ilile j ka pa sartn.
c'a pa -a ch ek (fprep) La
m esenbel co ca pa r-ach ek ri
fre n te
saln.
nic'aj nu-vech.
forehead: I have a pim ple on my
forehead.
matter thouroughly { in d e p th }.
form a
of the house.
re'.
shape: I don't like the shape of this
hat.
91
ka-vay.
were face lo fa c e }.
fresco
ch'u'ul.
fresh, cool, chilly. The m ghl is
fue n te
fountain
fuera
ru -ya'al ch'op?
outside.
fro
aqu, X ec-okotaj el ch -u -p a n ri
yalan te f n u-ben.
vave'.
del pueblo. X qu in -e l el c h -u -p a n
ri tin a m it oxi' k'ij.
to r three days.
fu e rte
c'o r-uchuk'a'.
n u-k'a' xin -m e l.
it.
fru ta
m m alej ojob.
ru -ve ch che' (fn), m unibel
{m um be l} nu-ya'.
fru it: This tree gives a lot of
fru it.
fuego
k'ak' (s)
fire
shoes.
92
c h i- r - ij ri ch'abek y c h i- r - ij ri
y i-sa m e j.
job.
{ d e s ire } to work.
ganado
vacx (s)
cattle
ganar
r-uchuk'a'.
le ft.
-c h 'ij (vt1) Hizo su trabajo
gancho
garganta
c h -u -v e c h ri ru-sam aj.
garra
ixq'uek (s)
claw
garrapata
ya -sican.
to smoke: It is prohib ite d to smoke.
futu ro
kulaj (sg)
throat
hook
sip (s)
tick
gastar
mma k'ij.
galera
c'a'aj (s)
the fair.
-e le s a j (vt2) { l it q u ita r}
shed
gallina
brooding hen
hen
gallo
mama' (s)
rooster
gana
out.
y i-b e Armita.
Guatemala.
93
gata
gobierno
katbel tz ij (fvrfn)
government
(s) PN
goloso
(s) PN
cat (m ale)
gluttonous.
gaviln
golpe
blow
hawk
gem elos
golpear
being a liar.
gem ido
caminek.
cries o f death.
g em ir
goma de mascar
gordo
vase chicle
gota
people.
gigante
gotear
gozar
nim r-aken.
g ira r
tz 'u j (vt2s)
drop
k'atoy tz ij (hrfn)
governor
94
juna' re'.
year.
gozo
quicoten (vi:s)
joy
sa'l ri a -p a le j.
gracia
vase nombre,
gracias
pim ples.
grasa
g ra tis
time.
gradas
gradas (s)
steps
gran
k'anal (adj:s)
grease
grande
g rillo
xi'l (s)
cricket
g rip e
yalan nim.
cold, cough
g rita r
{ big } shoe.
vinaki*.
{x-siq 'u in }.
g rito
In-be n ek ch -u -p a n ch'ich* c h -u -p a n
siq'uinic (vt2:s)
scream
ri mma {m am a} bey.
big: I'm going in a car on the big
grueso
highway.
{m a m a 'ile j} tix.
big, huge: Today I saw a big {h u g e }
elephant.
grano nek* ru -ve ch (fn) El grano
grupo
95
alabo'.
tzim ay (s)
crate
guardar
g uisquil
gusano
c a te rp iller
n u -c h a jij ri oquic.
g ustar
c'ac'a* a-camisa.
vase aguardiente,
oyoval (vi:s)
war
guia r
the entrance.
g uerra
peludo
guaro
q'uix (s)
chayte
q u i-b e y ri soldados.
gusto
ru-yuken ri moy.
haber
blind man.
guip il
vave'?
pota).
here?
c'o chi (fv) {lit. tener que}
96
n u -m etz'.
here.
habilidad
x u -b ij ch -v-e .
n -e tz'a n pelota.
se e st haciendo el m uerto. Ri
to play ball.
caminek.
hablar
dead man.
boy.
hacer
rija'.
c'ac'a'.
enemy.
suit.
hacia
nu-ben.
97
iq u ie j (s)
six.
hachet
halar
ru -v i' ri juyu'.
of the hill.
ru-bolsa.
pocket.
hallarse
u n til it burst.
sick.
ru -n a j xu -q 'ue m ka n u-vech c h -u -p a n
you?
hamaca
hammock
ham bre
yi-nu m chic.
utz.
up to now: Up to now everything is
ok.
hay
hechicera
hechicero
(fadj)
witch
hechizo
w itch cra ft
ru -k 'o ra l}.
hechura
w itch cra ft
the town.
haragn
vase haber,
that we saw.
98
herido
socotajinek (vt1:s) El
of this house.
heder
kij.
in three days.
h e rir
h edor
chuvil (adj:s)
la rg e machete.
stench
helado
frozen
hem bra
-a n a ' (s)
siste r (o f a m an)
(m uy helado}
mm alaxel (s:s)
ixok (adj) Ese perro no es
-n im a l (s)
female.
heredar
chak'laxel (s:s)
-ic h in a j (vt2), -je c h c h -e
m m alej ulef.
menor. Ri n-chak'.
r-achoch.
to bequeath: My g randfather
c h -v -e ri r-achoch.
herencia
-xibal (s)
mmalaxel (s:s)
inheritance
herida socotajic (vt1:s) Ya se cur
la herida. Ya x-c'a ch oj el ri
-n im a l (s)
socotajic.
99
Catrina.
chak'laxel (s:s)
b rother (younger brother o f a man)
hilar
menor. Ri n-chak'.
hilo
thread
My younger brother.
hincarse
(o f a man or a woman)
hinchar
jebel (adj)
-s ip o j (vi) Se le hinch la
beautiful
hipo
tzuc' (s)
hiccup
hervir
herm oso
hipcrita
ichaj.
a -p ale j.
greens.
historia
pa juyu'.
hgado
pe ch -v-e .
sase' (s)
liver
hija
related to me.
Mara.
jebel.
h ijo
very beautiful.
hocico
100
bucket.
hogar
ru -q u e k '}.
jay (sg) Ese hogar es muy
sling.
hondo
n e j ru -p an (fn), mm ru -p an
n e j {n im } ru-pan.
hoguera
hoja
vase fuego,
honesto
ru -xa k la che'.
hongo
ocox (s)
m ushroom
tailin g.
honrar
-m m a j tz ij (fn) {lit.
clean.
rey.
juvin ek ru-xak.
king.
man
hom bres
achin (s)
achi'a' (s)
horm iga
men
hom bra
hoyo
same (s)
ant
jul.
tele'n (s)
shoulder
honda ach'iy (s) de hule, {i}q u e k'
(s) de pita El tir una piedra con
101
a-curson.
hole, rip: You have a hole { r i p } in
egg
huevo (clara del huevo)
hueco
ru-sakil
sakmolo (fn)
your panls.
egg white
ru-k'anal
sakmolo' (fn)
egg yolk
jun cuc.
hollow: The tree has a hollow where a
h uir
sq uirre l lives.
x -a n im e j y man x e -tiq u ir ta
xqui-k'i'.
hum ear
humedad
vi jun cuc.
yalan r'x.
hmedo
ta chic jun.
ru-ta ta '.
hueso
ru-pan.
street.
hum ilde
guest
huevo
c-onojel.
humble: Humble people, even though
sakmolo' (s)
102
everyone.
h um illarse
igualar
ru -ta ta '.
ru-n im a l.
hum o
sib (s)
as his brother.
smoke
ilegal
hundirse
-b e c h -u -x e (fv) Se
sivan ya'.
idea
nao j (vt1:s)
liquor.
idea
idioma
im agen
ch'abel (s) El p ro fesor sabe
vachib'l (sr.s) Yo vi mi
nu-vachibal pa ya'.
q'uiy ch'abel.
the water.
im aginar
vase tonto,
ignorancia
chica j.
could fly.
ignorante
r-etam abal.
ig norant: The drunk is ignorant.
ignorar
could fly.
im itar
n r-o jk a j ri n-te'.
im paciente
Aprese porque el je fe es
103
inclinarse
im pacient.
im pedir -k 'e t (vt1) Nadie te pudo
coming.
incom odarse
chuxtek.
incmodo
c'atzinel.
im portant: We are doing very
k'ajinek.
im portant work.
im po rtar
incorrecto
that.
im posible
choj ta.
incorrect.
in curable
incendiar
over a volcano.
fuego.
incendio
incurable disease.
inclinar
104
inform atio n
incurable disease.
in deciso
in grato
indecisive: I am indecisive.
tz'i'.
indicacin
ingresa r
iniciar
vase entrar,
ak'omanel.
vase empezar,
vacami yan (fadj)
{ in stru ctio n s }.
indicar
- b ij c h -e (fv) {d e cir},
im mediately.
in ocente
indgena
natural (s)
is innocent.
Indian, native
infecta r
yalan n i-pujan.
innocent.
insecto
to her husband.
in fierno
hell
in finito
instrum ento
in sultar
no term in a}
in finite
inform acin
(vt2s)
many diseases.
Man quina-yok'.
to insult: Don't insult me.
inteligente
105
intestino
{novinek}.
intelligent: The teacher is very
intestine
intelligent.
intencin
rayibel (vt2s) Yo
in til
useless man.
inventar
in vestigar
x-ban ri elek'.
n inv-eta m a j ri Quich.
Quiche.
in te rio r
in vierno
pam aj (sg), pan (s) El
is painted.
yalan ch'u'ul.
invitar
kij.
106
jarabe
go { lead y?
jardn
flow er garden
ja rra
vase miel,
c o tz 'ijb e l (s:s), co tzij
xra (s)
ia r
jaula
-b e c h - ij q u ie j (fv) Fuim os
c h i- r - ij q u ie j ca pa finca.
che'.
cage.
je fe
jo rnada
yoj-apon.
will be late.
jo rn alero
laborer, journeyman
pasear. X ibe-biyaj.
(fadj)
right
jabn
ju ego
soap
jalar
oyoval (s)
anger
isla
-b iya j (vi) R jI a
to go to r a w a lk I went fo r a walk.
biyajnen (vi:s)
journey
to go on foot: It we go on foot, we
ira
boss, chief
jueves
jueves (s)
Thursday
juez
katoy tz ij (fn)
ludge
jugador
107
etz'anel (vi:s)
player
ju ga r
jugo
la naranja. Tav-elesaj el ri ru -y a al
ju ra r
ri naranja.
juice: Take the juice from the
justo
orange.
julio
ju lio (s)
July
ju nio
June
ju n ta r
cab ri ac'uala'.
ju ventud (masculino)
ri k'ak'.
ri ru -c'a jo lil.
the fire.
juntarse
k'opojil (s:s) A
ru -k'o p ojil.
ju nto
ju zga r
junan.
always together.
robber.
la
ri (pro)
the
labio
108
lana
mo's (s)
latin
lado
lana (s)
wool
largo
(ta r).
x-yaloj.
of the road.
ladrar
tzie k re'?
night.
ladrn
cloth?
elek'om (vt2s)
las
thief
la ga rtija
spa'ch (s)
lstima
ayin (s)
lizard
ri (pro)
the
el ri ru -to ri ma Francisco.
to be too bad: It is too bad that don
F ran cisco's uncle died.
lastim ar
my eyes.
lam er
109
hurt my arm.
-k'axon -iq 'u in nima (fv) Me
-s iq 'u ij ru -ve ch
legua
latino
le jo s
mo's (s)
legua (s)
legua ( distance)
latin
lavar
here.
la zar
r-ake n ya'.
colo' (s)
lengua
ro pe
leccin
v-ak'.
(vt2s)
lesson, teaching
le che
leche (s)
milk
Cakchiquel language.
lenguaje
lento
ch'abel (s)
language
lechuga (s)
ru-ch'acul.
lettuce
leer -tz 'e t ru -ve ch ri vu j (fv)
ri vuj.
110
lea
si' (s)
firew ood
len
coj (s)
lion
letra
priso ne rs.
-y e c (vt1) No puedo
lib re
r-om a x -p e r-alal.
c h i-q u - ij ri soldados.
soldiers.
libro
book
licor
Vase aguardiente.
ligar
vase atar.
re bey re'.
ligero
{ quick }.
-ya ca te j ( v tlv i) Me
pixa' (vt2s)
law
libra
lim a
libra (s)
lim e
pound
lib ra r
Man ta -c h e p anen.
lim itado
ajilan (vt2 ad j) { l it
ri tz 'i' yukul.
to tree, to let loose: Free { Let
111
lim ita r
ch 'ajch'ojirisanic.
m o lo jri'il re'.
to lim it: We have to lim it the num ber
of people here.
lim n
limn (s)
ch'ajch'oj.
lemon
limosna
lindo
Jebel ri k'ij.
lnea
bey.
corner.
lim osnero
re'.
mero (fn)
beggar
paper.
lim piar
cholajen choj.
eating them.
straight line.
ch -u -p a n jun oyoval.
ulef.
to clear o ff: Before I plant, I have
ru-pan jay.
to clean up: I need to clean up the
house.
lim pieza
112
listo
luego
{T a -xica' pe a -v i).
ye -b e c h i- r - e ri biyajen.
the trip .
novmek.
sharp, intelligent: This g irl is very
lu gar
u tif (s)
p lace
lu joso
w olf
je be l (adj) { l i t bonito}
luxurious
loco
luna
lodo
ch'abek (s)
ic' (s)
moon
lunes
lunes (s)
Monday
mud
lograr
lu z
di luz a un varoncito. Ri ya
loin
loro
ala'.
p arrot
los
ri (pro)
the
lucha - t ij kij (fv) Tenemos que
hacer la lucha para tra ba ja r
bien. Co chi n ik a -tij ka-kij chi
yo j-s a m e j utz.
to struggle: We have to struggle to
llaga
sore
llama
ch'ac (s)
flame
llamar
work well.
luchar - t ij kij (fv) Tenemos que
llamarse
life.
113
ak'omanel.
Ricardo.
to be called, to be named: My brother
a doctor.
llenar
-b ij ch -e (fv) Le llamaron
ya'.
fo r me.
llanto
chi oj.
cry.
llave
people.
llevar
jay (fn)
llegada
key
yava' c h -u -p a n ri hospital.
(vi:s)
a rriva l
llegar
yojbe-apon Guatemala?
a rrive in Guatemala?
over there.
oxijir.
our plan.
c'a Totonicapan.
Totonicapan.
-oc (vi) Si estudio llegar
llevar
a ser un mdico. Si vi
llevarse
114
with my m other-in-law .
llo ra r
and a female.
m achucar
m other died.
door.
madera
mm job n u -b e n {n a jin }.
tz'alem .
wood: The house is made o f wood.
to ram: tt is ra in in g hard.
Ilovisna
madre
(fn)
mist, drizzJe
llovisnar
c h i-r- e ri r-al.
mother: The m other gave bread to her
-b e n sumal jo b (fv),
son.
to drizzle: It is lu st drizzling.
lluvia
job (s)
n -te'.}
m other: The mother of that puppy
ram
maceta
died.
madrugada
flow er pot
machacar -ch 'e y (vt1) Machaqu la
in the m orning.
m adrugar
rock.
machete
machete (s)
machete
macho achij (adj) La perra tuvo dos
115
avex (s)
gets up early.
m adurar -ch 'a k'aj (vi) El durazno
p lanting)
m alz (masorca)
maz (olote)
pik (s)
corn
this year.
-k'a n er (a d jvi) {lit. hacerse
maz (elote)
e j (s)
com (e a r)
maz (jilo te )
och' (s)
corn
je l (s)
corn
maz (cocido)
corn ( cooked)
mal
ch'ek' chic.
c h i-r-e .
ripe avocado.
chic.
itzel.
evil: We w ill tight evil.
malcriado
ripe mango.
maestro
ch iquij ri polica.
teacher
maguey
century plant
maz
tijo n e l (vt2s)
ixin (s)
corn
maz (la planta)
corn plant
maldicin
aven (s)
etzelanic (vt2s)
damnation
malo
116
mandato
m a n eja r
n in -c 'u a j ri ch'ich'.
m a ltra tar
truck.
manera (de esta m anera)
m anjun n in -b e n ch -a v-e?
m anera
anything to you?
vase madre,
mamar
q u e -la ' ()
that way
q u e -re ' ()
this way
manga
( to suckle ).
manco
mango
(fn)
mango (s)
mango
mano
n u-tziak.
chi n in -b e n re samej re .
taken (vt1:s)
command
e rrand
i mandar
chi k'abaj.
taken (vt1:s)
m anojo
xim aj {b o ra j} cotz'i'j.
I
I
tortillas.
117
manso
star.
ch 'uch'uj (adj)
marca
tame
manta
r-e ta l ri camisa.
blanket
mantel
{ b ra n d } o f the shirt.
tablecloth
m antener
m arcar
oxi' v-ach'alal.
manzana
lost.
manzana (s)
m archar
apple
m anzanilla
manzanilla
maana
k'enum (s)
m architar
m architarse
chic.
mquina
m arearse
vey.
machine: They have invented a
x u -s u tu k 'ij nu-vech.
to make dizzy: This bus made me
-c a jc o ' (adjrvi) Se le
dizzy.
(fn)
sea
m aravillarse
-m e y (vt1) Me maravillo
118
m arido
than Josefina.
ri achijilonela'.
vuku.
the husbands.
centavos ru -vi'.
husbands.
m arim ba
too much.
marim ba (s)
mas
mariposa
but
b u tte rfly
martes
masa
Tuesday
m a rtillo
mascar
m a rtillo (s)
marzo (s)
March
ak (s)
pig, hog
ms
hammer
m arrano
qui'en (vt2s)
dough
martes (s)
marzo
(conj) PN
marim ba
m asticar
ya'
c'o j (s)
mask
matarse
je be l} ch -u -ve ch ri Josefina.
| more ( com parisonJr Maria is pre ttie r
119
matasano
m aterial
done.
ajache'l (s)
mayora
matasano
-o n o je l () La mayora de nosotros
0 0 De qu m aterial
k -o n o je l} ro j oj-a chi'a'.
made of?
tra je es fino. Ri tzie k ni-cusex
meca pal
head)
m ecer
m atorral
ru-k'a'.
her arms.
mecerse
May
mayor
bush
m atrim onio
mayo
paten (s)
je l (s)
ear of corn
m edicina
mdico
ru-chak'.
older: Juan is older than his
ak'om (s)
medicine
akomanel (s:s)
doctor
m edio
brother.
chicken.
ch-a v-e.
of the highway.
120
m em oria
ru-natabal.
k 'ij).
-e ta j (vt2) M edieron el
terreno. X q u -e ta j ri ulef.
ru -jo lo n .
x in -b ij ch -a v-e.
you.
m e jilla
k'o'tz (s)
cheek
m e jo r
m ndigo
molonel (v t 2 s)
beggar
m enear
other one.
cooks.
menguar -tz a j (vtD El lago se
mengu. Ri choy x -tz a j ka.
to recede: The lake receded.
menor chak'laxel (s:s) Maria es la
menor de las tres. Ri Maria ja rija '
-u tz ir (adjrvi), - c achoj
Cha'nin x -u tz ir {x-c'ach o j e l) ri
yava'.
to im prove: The patient im proved
the three.
chak'laxel (s:s) Mi hermana
m enor se llama Juana Ri v-ana'
rapidly.
melon melon (s)
melon
121
Juana.
r-ach'alal.
m ente
the children.
m e n tir
m inors.
menos
c h -v -e chi yinav-ajo'.
lie
m entiroso
tz'ucuy tz ij (fvrfn)
lia r
m ercado
market
them all.
mercanca
(vt2s)
goods, merchandise
m erecer
ru-c'am on (vt1:adj) No
mero
nu-jun a '.
mensual
mesa
122
mesa (s)
ta ble
m etal
ch 'ic h ' (s )
c h i - v - i j pa cam p o santo.
to the ce m e te ry.
m etal
m e te r
m iei (d e a b e ja s )
ru -y a 'a l c h e (fn)
m e ro pa a -b o ls a .
h on ey
m ie m b ro
ru -v in a k (s ) {lit. g e n te d e }
jun ru -v m a k ri cooperativa.
bag.
m em be r: I am a m em be r of the
coo p era tive.
- b e n (v t1 ) (lit. h a c e r} N o te
m etas en cu a lq u ie r cosa. Man chek
m ie ntra s
n oje l q u e 'a -b e n .
to m ed d le : D o n 't m e d d le in
e ve ryth ing .
m e zc la r
n i n -c ul apon ri k'ejelonel.
a jo c h - u -p a n ri quinek'.
tok () M ientras m as d u e rm o ,
m e n os ganas te n go de tra ba ja r. Tok
bea ns.
mi
pe
n u - (p ro ) {d e la n te de una
chi y i-s a m e j.
n u -m a c h e te c'o r-e y .
v - (p ro ) {d e la n te de una vo ca l}
Mi casa es m u y g ran d e
Ri v -a c h o c h
yalan nim.
m y: M y h ouse is v e ry big.
m ico
c'oy (s)
m onkey
m ie do
-x ib ij -i* (v t 2) Te n g o
m i rcole s
m iga
c'aj (s)
cru m b
santo.
to be afraid: I'm afra id to p a s s b y
m ina
m ircoles (s)
W ednesday
m io
123
say.
mitad
kitz ij ri n in -b ij.
to look: Look me in the eyes and you
of bread?
miserable
ru -n ic 'a ja l ri bey.
of the road.
moco
pa -tza n (fn)
mucous
modo
ru -ve ch ri elek'om.
n in v -a jo ' yin.
robber.
mismo
today or tomorrow.
moho
qui-c'ayeval.
ri nu-caxlan vey.
mold: My bread is already moldy.
m ojar
124
(s )
m om e n t
the table.
m o le r
m oneda
-q u i 'e j (v t2 ) La se n o ra m u e le
com
m on o
m on ta na
q 'u e ch e la j (s)
m ou ntain
m on ta r
-c h 'o q u e ' (e s t) N o se m on te
el m orte ro . N u -k 'u t ri ic pa
en e se caballo p o rq u e lo va a botar.
kutbel.
M an c a -c h 'o q u e ' c h i - r - i j la q u ie j
r -o m a x c a ru -to r ij na ka.
m ortar.
-ch 'k (v t 1 ), - p e r (v t 1 ),
h orse.
-c h 'o c o lb e j (e s tv t2 ) M onte el
m on te
m onte. Y ib e -s a m e j pa juyu'.
g rin d in g .
t m olestar
b a tz (s)
ape
m ountain }.
t m olestia
-n e k (v t 1 ), -y o k ' (v t 1 )
{y a t in -y o k oy a '}.
de m onte
c h -u -p a n .
a n n oyan ces.
t m olle jn
l
t
m o m e n to
vux (s)
m onton
whetstone
q'u iy (a d j) Te n g o un m onton
126
chi nin-ben.
a lot, many. I have a lot of { m any}
doctor.
motivo
tok xiru-ch'ey.
motive, reason: He d id n 't have any
motive { re a son } to hit me.
things to do.
tzub a j (s) Ponga estos
aguacates en el montn que est en
m over
esquina.
pile: Put these avocados in the pile
mora
earth.
blackberry
m order
sopa.
mozo
poco negro}
muchacha
g irl
brown
m o rir
hire d hand
muchacho
boy
mucho
Alfonzo.
nu-ben.
ri ic pa k'utbel.
{s ib ile j} nu-vuj.
m ortar.
morral
mosca
papers.
pekes (s)
mudo
muela
fly
mosquito
us (s)
bey.
mosquito
m ostrar
mem (s)
dumb
amolo' (s)
the road.
ca'aj (sg) A Pedro le duele la
126
thigh
h urts him.
m u e rte
muy
camic (vi:s)
death
m uerto
dead
m ugre
d irt, tilth
m u je r
nabo
ixok (s)
nacer
c o vile j q u ie j (fn) { l it
bestia dura}
Xelaju'.
to be born: He was born in
Q uetzaltenango.
w orld
mueca
ri tak n u-tico'n.
mueca (s)
doll
m urcilago
sotz' (s)
bat
sak'ij.
m urm urar
summer.
nacim iento (de personas)
birth (o f people)
nacim iento (de agua)
m uro
alaxibel ya'
nada
him.
alaxibel
(vt2 s)
ch -u -p a n re cajn re'.
wall
msculo
t io jil (s:s)
nadar
msica
music
muslo
muscle
mule
mundo
nabo (s)
turnip
woman
m ula
Yalan in-cosinek.
a (s)
127
c h -u -x e ' ya'.
to swim: The fish swim s below the
water.
nadie
necesitar
nalga
mas samajela'.
buttocks
nance
necio
tapa'I (s)
naranja
negar
orange
nariz
nacanic (adj)
fool
nance fru it
man.
rije'.
fruit.
neblina
mist, fog
necesario
su tz' (s)
Guatemala.
128
ch -a -ve ch ?
k'ek (adj)
p leases you?
black
negro claro (gris)
nia
k'ekk'oj
g irl
grey
nene
niez
nervio
in fan t, baby
nerve
nervioso
childhood.
nio
pblico. N in -x ib ij v - i tok y in -c h o
c h i-q u i-v c h e q'uiy vmaki'.
boy
nivelar
speak in public.
nido
no time.
sutz* (s)
nixtam al
fog, haze
m e ta{o} (de un hom bre)
no
sek te f (fn)
snow
ningn
iyaj (sg)
grandchild (o f a woman)
nieve
to rtilla dough
mam aj (sg)
g randchild (o f a m an)
m e ta {o } (de una m u je r)
-a lc'u al (s)
(adj:adj)
night
che*.
no. nobody: No man among them could
I
|
noche
ak'a' (s)
ak'a' ivir.
129
night.
noviem bre
November
novio
yalan ch-ak'a'.
boyfrien d
at night.
nom brar -ch a ' (v t 1 ) {lit. escoger}
nube
su tz' (s)
cloud
mukul (vt 1 :adj)
nublado
cloudy
c h i-r- e ri tzobaj.
ch'oxoch'ic (s)
knot (w ith a ro p e)
(fn)
nuestro
nom bre
ch -u -p a n re vuj re'.
Achique ri a -b i1?
n orte
sol}
north
nosotros
ro j (pro)
nueve
us
notar
noticia
nuevo
news, notice
novia
b e le je ' (nm)
nine
Vease darse cuenta.
g irlfrie n d
re bey re'.
130
o b edient: Luis is v e ry ob e d ie nt to
n ew h o u s e s on this street.
chic jun b e y (), chic jun m ul
his p a re n ts.
obligacion
0 T e n d re m o s q u e ha ce rlo de
n u e v o . C 'o chi m k a -b e n chic jun
b ey {m u l}.
nuez
n u e z (s )
them .
nut
n u m e ro
n m e ro (s), a jilabel
obliga r
(v t 2 s)
m a n ju n be y (), n iju n b e y ()
sign the p a p e r.
ob ra
s am aj (s)
work
o b re ro
sam a je l (vi:s)
w orker, la bo rer
was.
o
-b e n c h - e (fv) M e ob ligaron
nu m b e r
nunca
o b s cu re ce r
-n im a j tz ij (fv) {lit.
cre e r p a la b ra s} O b e d e z c a los rd en e s
del patron. T a -n im a j r u - t z ij ri
\
patron.
m uch soo ne r.
o b s cu re ce rs e
-m uke* (e s t) El cielo
ow ner.
obe d ie ncia
-k 'e k u m a te j (adjrvi) En
n im e y tz ij (fvrfn),
ob edience: O b e d ie n ce is very
Ri nim ey tz ij {m m a b e l t z i j} yalan
a k'a'}.
0 o b e d ie nte
ri ka-c'a sle n .
obscu ro
chic.
c h i-q u i-v e c h
{yala n n u -m m a j
dark.
131
observacin
ocupar
c h -u -p a n ri jay.
obstru ir
house.
-k'a ta p u j (vt2) La m u je r
r-om a ri ul}.
o btener
took it}.
vo'o' mank'uk'.
c'o jlib e l.
up a lot of room.
o c u rrir
baja el sol}
ocho
west
vase suceder,
vakxaki' (nm)
eight
ocano
odiar
grande}
ocean
ocote
other.
ch e j (s)
ocote
octubre
octubre (s)
O ctober
o cultar
Vease esconder,
132
etzelanic (vt2s)
h a tre d
o e ste
ola
ole r
o fe n d e r
-s o c (v t1 ) M e has ofendido
ya no le mordio. Ri tz'i* x u -s e k y
m an x u -b a ' ta chic.
ri a -t z ij.
yo u r w o rd s .
ofe n d e rs e
-o y o v r (vi) (lit.
e n o ja rs e } Se ofendio por lo q u e le
r-u x la '.
to sm ell: Th is p e rfu m e sm ells good.
d ije. X -o y o v e r r-o m a ri x in -b ij
olor
c h i -r -e .
c -u x la ri tak co tz'i'j.
sm ell: I like the sm ell of flow ers.
sam aj (s )
oloroso
( p osition )
ofre ce r
x u -b e n el c h -u -p a n ri m m a k'ij.
mas u tz c h -v -e .
forge tfu l
ac'axabl (v t 2 s)
oido
olvidar
-m e s t a j (v t2 ) A usted se le
ear
oir
m e sta n el (v t 2 a d j)
olvid a d izo
lob.
x a -m e s ta j chi x a -c u s a j el ri
m n v -a c 'a x a j ta utz.
a -cam is a .
0)0
shirt.
ru -n a k ' -v c h (fn) D e b e m os
olla
k a -v e c h .
om b ligo
o nce
ju la ju j (n u m )
eleven
vach aj (s g ) El m dico le
exam in los ojos. Ri ak'om anel
m uxu'x (s)
n avel
bojo*y (s)
p ot
m k a -b e n cuenta u tz ru -n a k '
opaco
x u -t z ' t ri ru -v c h .
133
ch -u -vech .
opaque: The glass is opaque.
ordear
-m oym ot (vi)
the m orning.
ordinario
can ta utz}.
Armita.
the capital.
orden
organizar
-b e n ru -c h o jm il (fv)
tzij.
celebration.
the order.
o rdenar
cooperativa ivir.
cooperative yesterday.
o rgullo
brought.
-c h o jm iris a j (adjvirvt2) El
hates him.
ri co pa r-achoch.
134
ru -c h 'a t
hates him .
orie n ta rse
- i l ri be y (fv) (l i t
b ed .
orine s
oro
(fn )
chu la j (v t 2 sg)
u rin e
g o ld
otro
el so l}
n i-k a c h i-n u -v e c h .
east
orige n
a j - (p a rt) El es de orige n
acuchi p e te n ek vi (fv) Ya
kind.
Ri ixok x u -q 'u e m
o rili
pe sak'ul, m a n gos y
m a n g o s, a n d other fruits.
ri che'.
of trees.
again: D o it again.
- i ' (p ro ), - i ' c h -v e c h (p ro )
ri sivan.
{c h i-q u i -v e c h }.
ra vine.
other.
-c h u lu j (v t2 ) El nino orino
en la cama. Ri ac'ual x -c h u lu n pa
135
oveja
carne'l (s)
sheep
oxidarse
that work.
pgina
ru -xak vu j (fn)
page
nu-m achete.
to rust: With water, my machete
pago
rusted.
-ch u lu j - i ' (vt2) {lit.
nu-sam a j}.
pais
rusted.
paciencia
paisano
fellow countryman.
padre
paja
pjaro
b ird
pala
pala (s)
shovel
palabra
straw
Ri tata'aj c h -u -p a n ri jay.
n-ata'.}
padrino
pagar
paper.
palangana (de plstico o alum inio)
vakal (s)
136
pa nu e lo
bucket
palido
s u t (s )
h an d ke rch ie f
c a jm a n (s ), -k 'a n r
papa
Ve a se padre,
papa
{x -k 'a n r ka}.
potato
papel
palm a (s )
par
p alm tree
ru -p a n -k 'a ' (fn ) La
n u -x a ja b .
c h e 1 (s )
r-ic h in (p re p ) D e b e m o s salir ya
stick, lo g
palom a (d o m stica )
loman.
palom a (s)
p ig e o n ( d o m e s tic)
palpitar
palm a (d e m a n o )
palo
v u j (s)
paper
pale: H e is v e ry pale.
arrive on time.
acuchi () P a ra dn d e va
esta ca m ion e ta ? A c u c h i m -b e vi re
n u -m e t z .
a ch iq ue () I Para q u e sirve
paludism o
rx tef (fn)
m alaria
pan
m aquina re '?
what for?: W hat is this m ach in e to r?
ca ste lla na }
paralitico
panai
yu tu yic (a d j),
b re a d
a vispas}
h on ey com b
panela
p a ra ly ze d p erso n : The p a ra ly ze d
cab (s )
pe rs o n has a p a ra ly ze d hand.
b row n su gar
pantalon
parar
pa m ai (s g ) Ese h o m b re tiene
ra in in g .
137
ru-xiquin.
to raise: The dog raised his ears.
tz'ak
(s)
xu-paba ri chich'.
pareja
wall (o f adobe)
c'u la j (est:s)
couple, pair
parejo
him.
parecer
rain today.
p ariente
-ach'alal (s)
relative
parte
c h -u -p a n ri elek'.
utz ta.
isn 't.
parecido
partido
game?
p artir
-e le sa j (virvt2) Parti la
pieces.
138
-k 'a x a j (v t2 ) PN T N ITZ S U ,
nosotros. X k a -c h 'e r ri v e y
c h i-k a -v e c h .
r -o n o je l d o m in g o c h - u -c h i' ya'
to s p e n d : That b oy s p e n d s S u n d a y s at
the b ea ch.
ou rs e lves .
-c 'u lv a c h ij (v t 2)
pa so a n oche ? iA c h iq u e
a ga ra r ca m in o } Dartio a ye r hacia
H o nduras. X -b e
4Que
ak'a' ivir?
{X u -c h e p b e y } ivir
to h a p p en : W hat h a p p e n e d last n ig h t?
H o nduras.
to d e p a rt, to leave: H e d e p a rte d
{ le ft} y e s te rd a y tor H o n d u ra s .
a d e la n te . C a t -o c pe {C a t-ic 'o p e }.
pasado
pasarse
- y o j (v t 1 ) {lit. ru in a rs e }
can (o je r c a n ).
x -y o jt e j yan.
past.
fruta ya se paso. Ri m u m b e l
x -k 'a ym a k ir yan.
week.
cabij () Pasado m a n an a .
x -c h 'a m ir yan.
to sou r, to go stale: The d ou g h has
C ab ij.
gone stale.
p asear
to m o rro w .
pasar
-b iy a j (vi) Fu im os a pasear
al parque. X o jb e -b iy a j pa p arque
park.
to c r o s x
paseo
-k 'a x a j (v t 2) PN TN ITZ S U .
x u -b e n ri b iyajnen (b iy a jim c ).
walk, o u tin p The outing went well.
U tz
paso
{t a -k 'a s a j) pe juba* la a zu ca r
to p a s x
139
Ri ac'ual xu-ya*
patojo
pastor
pavo
vase chompipe.
payaso
payaso (s)
clown
paz
(vt1:s)
shepherd
pastorear
a ja f (s)
landlord, boss
verde}
grass, pasture
descanso de corazn}
-y u k 'u j (vt2) El pastor
peace
pecado
sin
pecador
a j-m a c (fn)
sinner
sheep.
pata
ac'ual (s)
child
patrn
pecar
in-c'a jo l.
patada
pecas
ri tz'i'.
ru -p a le j.
c h i-r- e } ri tz'i'.
tz'um aj (sg)
breast (o f a woman)
ch'ich'.
to skid, to slide: The wheels of the
ru -va '
c'u*x (fn)
pato
nu-caxlan vey.
patx (s)
duck
140
p e d a z o s . To k x -tz a k el ri vaso
wall.
x -v u lu v u ' {x -c 'a j i t e j }.
-V is (v t 1 ) PN ITZ , -t z 'is
(v t1 ) PA C O TN Mi m a d re p e g los
fell d o w n , it broke to p ie ce s .
p e d id o r
{x u -t z 'i s } ri botn c h i - r - e ri
(s:s) El m u ch a ch o m a n d o al pe did o r
n u -ca m is a .
butto ns on m y shirt.
{c h m a m ita l} c h -u -c 'u t u x ic ri
-c h e p ( v t l ) M e pe g el
catarro. X ir u -c h e p ojob.
cold.
- y a ' ( v t l ) M e p e ga ro n el
her father.
p e d ir
a mi m a d re para salir. X i n -c u tu j
pe in a r
to leave.
y i-b e c h - u -p a n ri m m a k'ij.
p e ga jo so
t z am on (v tT a d j),
go m a es m u y pegajosa. Re p e ga m en to
re ' yalan tz'a m o n (yalan
pelar
palo
pe ga r
p e ine
com b
n u -t z a ra b ij, yalan n u -c h p }.
x u -m ic h ' ri ec'.
chicken.
-p a k ij (v t 2) La senorita le
pe g a Ju a n en la cara cuando
w hen he lied.
-t z 'e m
-c h 'o l -
(v t 1 ), - t z arabij (v t 2)
pelea
ij
(fv ) Pelaron el
oyoval (vi:s)
tight
p a red
jun v u j c h - u -v c h xan.
X q u i-t z 'e m
{X q u i -t z a ra b ij}
pelear
141
ca'i' achia'.
to fight, to argue: The two men
good thoughts.
pensar
gone.
vi'a j (sg)
sumal
go tom orrow?
(s)
hair (o f anim als or people)
pelo (pelo de fru ta )
peor
c-onojel.
them all.
b ald
peludo
pepino
pepita
pequeo
small, little
pera
pear
perder
nak' (s)
seed
pepino (s)
cucum ber
pena
puyal (adj:s)
pera (s)
-se ch (vt1) Cuando se quem
c-o n o je l ri ru-chuxtek.
ru-c'aslen.
sorrow: He has gone through many
n ojibel (vt2:s) Es
etz'anen pelota.
142
p e rd n
cu yu b e l m ac (fn ) M e pidi
w ork on M o n d a y.
p e rd n por h a b e rm e ofendido.
X u -c 'u tu j r u -c u y u b e l m ac
p e rm is o . T a -c u y u ' juba'.
fo rg iv e n e s s : H e asked m e for
p e rm rtir
fo rg iv e n e s s to r h a v in g o ffe n d e d m e.
p e rd o n a r
-c u y m ac (fv) Ya lo
p e rd on e . X in -c u y yan ru -m a c .
v -a c h o c h .
-c u y (v t 1 ) P e rd o n a re tu deuda.
X c a tin -c u y c h i - r - e ri a -c'a s.
p e ro
k'oral (a dj:s)
but
la zine ss
p e re zoso
k'or (a d j)
P e rs e g u ie ro n a los ladrones. X e c -o k a j
{X e c -o jk a j} ri elek'om a'.
ch o j (a d j)
p e rfe ct
pe rfo ra r
-o k a j (v t 2), -o jk a j (v t 2 )
p e rs e g u ir
lazy
perte cto
p e ro (co n j), pu (c o n j) P N , po
(c o n j) PA
-o k a j (v t 2), -o jk a j (v t2 ) Toda
-t e k u j (v t2 ) P e rfo ra ro n el
pa tinam it m c -o k a j {n ic -o jk a j} r-o m a
p ap e r.
n u -b ij ri kitzij.
p e rju d ica r
-b e n itzel (fv) No
to p erse cu te : E v e ry o n e in town
truth.
p e rsona
ru m this work.
> p e rjuicio
p e rsonas
p ersua d ir
-b o c h i'ij (v t2 ) M e quiso
c h i - r - i j.
to p e rsua d e: H e w a nted to p e rs u a d e me
dam age.
p e rm a n e ce r
perm iso
vinaki' (s ) {p i.}
p eo ple
vinek (s)
p e rso n
to go with him.
Vease qu ed a rse
p e rte n e ce r
no nos p e rte n e ce
Re m e ro re ' man
k -ich in ta roj.
143
my w ife died.
man r-iq 'u in ta () A pesar
belong lo us.
vinek (s) Yo pertenezco a la
cooperativa. Yin ru-vin a k ri
cooperativa.
cooperative,
perro
dog
pesa
yi-sam e j.
tz 'i' (s)
pescado
pescador
chapoy q ue r (fn)
fisherm an
q ue r (s)
fish
pescar
yi-carin.
nightmare.
pesado
vacami.
to catch fish: The fish that I caught
pesar
peso
balance scale.
enormous.
me.
alai (adj:s) Cunto pesa?
Jampe' av-alal?
to weigh: How much do you weigh?
-k'axon nim a (fv) Siento
pestaa
vachaj (fn)
eyelash
pestar chuvil (vi:s) La basura
ri v-ixjayil.
to feel grief: I feel grief because
p etate
mat
144
pop (s)
pez
q u r (s)
fiah
beak.
picante
picar
the table.
Juan.
pie
piedra
v-ey.
juyu'.
cavities.
uncultivated land.
foot: My foot.
piel
ulef
with a pick.
ptcazon
pierna
pierna. V-achek.
leg: My leg.
pila (s)
pila (lavadero)
ch'ajonbel (vtl:s)
pco
145
floor, s to ry: It is a tw o -s to ry
basin ( lo r w a s h in g )
pila (baterSa)
pita
battery
pino
h ouse.
pila (s)
c'an (s)
vine, strin g
c h e j (s)
pitar
pine
pintar
(s M 2 ) Te n e m o s q u e pintar la casa de
ru -c 'o jlib a l.
pito
red.
pintarse
xul (s)
whistle
p izo te a r
p lanear
Vease pisar.
-c h o jm iris a j (adjrvirvt2 )
pintura
p aintin g
pina
p in ea p ple
p iojo
c h'o p (s)
piano
louse
pisar
pianta
k'ayis (s)
plant
plantar
piata
silver
platicar
to k ic k I w as re ally m ad , so I
-t z ij o j (vt2 ) Estaban
kicked him.
piso
T N S U , li'on (a d j) PA C O ITZ El
uc' (s)
co tz'i'j.
park.
piato
lek (s)
dish, plate
floor clean.
tas (vi:s) {la division en los
playa
beach
plaza
146
c'ayibel (v t 2 s)
plaza, square
pleito
oyoval (vi:s)
dispute
pleno
r-uchuk*a'.
vase completo,
plum a
ru -su m a l ri e c\
pod rir
feathers.
pobre
p o o r We are poor.
pobreza
meba'il (adj:s)
poverty
poco
road.
le ft on the table.
jocon.
polio
poncho
poder
e c' (s)
chicken
poner
yin-anm .
any more.
ch -u -va jay?
may. can: May { C a n ) we come m?
147
m o rn in g s.
p an ts
pie. Q u ix -p a e'.
to stand up: S ta n d u p.
or b y the day.
igualar p e n s a m ie n to s } D e spu e s de
nimak'a'.
a chique r-o m a () j P o r q u
k'ij.
yalan ic n a -tij?
wh y?: W h y do you eat so m uch chili?
p orque
-c h e p ( v t l ) Se puso a
to b egin to: H e b eg a n to ru n.
p or
X -q u e m
sick.
r-o m a ri Juan.
r-o m a () N o co m e r m ucho
co rre r. X u -c h e p anen.
p o rq u e ria
{ beca use o f } Jo h n .
pa (p re p ) H a re m o s el via je por
ri k a-b iya je n .
ru tz 'ilo l}.
pa - v i ' (p re p ) Mi pa dre ha
x u -b e n pa n u -v i'.
for: M y father h as d one a lot for me
ri ru -m e tz '.
c h -p a n (p re p ) Pasaron por el
p o rve n ir
tunnel.
posada
Vease futuro,
-k e j jay (fv) {l i t alquilar
nim aka'.
148
to being defeated.
pregunta
posarse. X b e ru -x ja n e j r - i\
n u -c h i'}.
Man
questions.
p regu nta r
possible.
pozo
c'o vi ri r-achoch.
well
p receder
precio
you.
p reguntarse
x e -jo te'.
: precioso
jebel oc.
sweet, p re c io u x I have a sweet
( { precious } daughter.
< predicar
ye-ch'abalm pa parque
i park.
< p re fe rir
149
lo r w in n in g the race.
r-o m a x -b e ru -y o n .
to be w o rrie d : I am v e ry w o rrie d
about m y b o y b e ca use he w ent alone.
p re p a ra r
xu-ch'e'c ri anen.
r u -c h o jm il} ri k a -m a le ta r-ic h in
p re m io
chva'k.
ch 'a co j (v tl:s )
to p re p a re : Le t's p re p a re the
re w a rd , p riz e
p re n d e r
- t z i j (v t1 ) P re n d a esta
p re p a ra rs e
-nuc* - i ' (v t1 ) Se
n -e l el.
p re n d io fu e go a la casa. X u -y a '
house.
p re n sa r
k -iq 'u in .
m q u -e le s a j ri ru -ya 'a l.
to p re s s : Th e y p re s s e d the g ra p e s to
p re s en tar
preocu p a cion
- c h ob (vt1 ) M e duele
tu n n y m ovie.
p re s en tarse
{lit. m o s tra rs e } P re sn te se a la
m an y w orries.
p re ocu p a r
re m o ve the juice.
m other is sick.
v -a n a '.
150
sister.
he is thinking { what he p re su m e s}
p resente
ao Re ju na ' re'.
prevenido
ru -tz ijo l.
p re ven ir
news.
pre side n te (del gobierno)
k'atbel tz ij (fn)
p re side n t (o f a governm ent)
preso
nima
two weeks.
tonight.
prim e ro
cholaj.
Chimaltenango.
line.
prstam o
kajo'n (vt1:s)
loan
p restar
-k e j (v tl) A l le prest
jun chic.
firs t: Do this /ob first, and la ter
I i-xiqu in
to pay attention: It is asked that
ru -b icicle ta
151
prin cipia r
-to jt o b e j (v t2 ) P ru e b e bien el
- c h e p (v tD Ya p rincipi la
b u y in g it.
p ro ble m a
m olojri'il.
b egu n.
principio
ru -c'a ye va l.
p e n s a m ie n to } Yo no m iento, p o rque
m a n y p rob le m s.
p ro cla m a r
c h i - r - e ri v u j n i-k a c h i-n u -v e c h
c h i-n u -v e c h .
b e g in n in g : I liked the b e g in n in g of
am n ek r u -b e y (fa d j) Olvid
p ro cu ra r
su s o m b re ro de la prisa q u e tenia.
X u -m e s ta j ri ru -p a v i' r-o m a ri
am nek ru -b e y .
intelligent.
such a h u rry.
ru -s a m a j.
done today.
prisin
p risio nero
probar
p ro du cir
V ease carcel.
v a s e preso,
to p ro d u ce : This co u n try p ro d u c e s a
lot of coffee.
152
producto
- b ij (vt1) { l it d e c ir),
p rofesor
tijo n e l (vt2s)
p ro fe sso r
profundo
pronto
ru-pan.
jun anen).
tijonic.
pe cha'nin.
p ro fo u nd things.
progresar
nabey () Al pronto no lo
ru-vech.
benek pa jotol.
him.
a lot.
c'ate' () Se me apareci de
c h i-n u-vech .
tz ij re'
in the meantime, tor the time being:
to me that way.
i promesa
i
you're ready.
a-tzi.
pronunciar
153
- b ij (v t2) Me cuesta
-b n cu e nta (fv) La m a d re
ingls.
y e ru -b n cu e nta ri r-a l.
pron ou n ce E n g lis h .
ch ildren .
propiedad
ulef (s ) {lit. te r re n o },
xoral (s)
casa para p ro te g e rn o s de ]a
p ro p e rty, la n d
p ro p e rty , p o s s e s s io n : Th is hou se is
pro te sta r
m y p ro p e rly .
p ro p o n e r
-c h 'o c h -i j (fv)
- b ij (v t1 ) Yo p ro po n go qu e
alcalde. X e -c h 'o c h i - r - i j ri r u -t z ij
ri alcalde.
to p ro p o s e : I p ro p o s e that we go to
P atzun.
p ro po rcion a r
- y a (v t 1 ) {lit. d a r}
p ro ve cho
-c h ' c (v t 1 ), -e le s a j
{x r -e le s a j} c h i - r - i j ri jun c'ayij.
ri n i-c 'a tz in c h -v -e .
nojib'l (v t 2 s),
proposito
m an u tz ta c h - a v - e rat.
use: This food is of n o u se to you.
pro vo car
es de hacer un diccionario. Ri
p u rp o s e : O u r p u rp o s e is to m ake a
d ictio na ry.
p ro sp e ra r
p ro te g e r
p roxim o
Ve a se p ro gresar.
apon (a d j) E n tra re en la
154
booth (p la c e ).
near.
pru de nte
novinek (adj)
ch'at.
placed: The bed is poo rly placed.
pru de nt
prueba
x -to jto b e x ).
finca.
the test (t r ia l) .
farm .
p uja r
x -c h acon ri anen?
ni-k'axon ru-pan.
pulga
tin am it (s)
puente
pulgar
k'a'n (s)
thumb
pulm n
boca de la casa)
lung
door
pues
brid ge
puerta
q 'uiek (s)
flea
town
punta
ca-be c'a.
then: If you don't want to, then
don't go.
good point.
puntillas
-chac'achot (vi),
155
p u re za
p unto
la'.
lugar (s) N os v e re m o s en el
m ism o lugar.
puro
k itzij (a d j) Esta le ch e es
sam e place.
p u re : Th is is p u re milk.
x i-tz a k pa c h abek.
c h i - r - e ri ka-c'a sle n .
iq u e ?
ia c h iq u e ? 0 <:Que q u ie res
p e n s a m ie n to } D e s de mi punto de
qu e
ri () To m a re la cam ioneta qu e
m y p oint of view { T o m y w a y of
b y at six o'clock.
punado
tok x -o k a ri Ju a n viernes.
m okaj (v t2 s ) El nino
a chique () Yo no se q u e voy a
ca nd y.
p un o
to m m orrow .
a chique (p ro ) El q u e b ebe de
fight.
pupila
-v e c h (fn)
p up il (o f the e ye )
156
m o lo jri'il.
ms je be l c h -u -v e c h la jun.
tonight.
q ue ja rse
la'.
how: How p re tty that g irl is.
quebrado
-s u ju j (vt2) No vayas a q ue ja r
k'ajinek.
c h -u -v e c h ri polica.
quema
toch'otic.
everything destroyed.
quem adura
c'atic c h i- r - ij ri nu-k'a'.
quem ar
r-iq u il.
4 the table.
1*;7
p u re za
punto
la'.
m ism o lugar.
puro
sam e place.
p u re: Th is is p u re milk.
x i-tz a k pa ch'abek.
c h i - r - e ri k a-c'a sle n .
i que?
ia c h iq u e ? () <:Que qu ie re s
p e n s a m ie n to } D e sde mi punto de
qu e
ri () To m a re la ca m ioneta que
m y point of view { T o m y w a y of
b y at six o'clock.
punado
tok x -o k a ri Ju a n viernes.
m ok'aj (v t2 s ) El nino
h an d ful: Th e b o y g ra b b e d a h an d ful of
a chique 0 Yo no se q u e voy a
ca nd y.
p un o
tom m orrow .
a chique (p ro ) El q u e b ebe de
fight.
pupila
-v e c h (fn)
p up il (o f the eye)
chi (c o n j) Q uiero q u e v en ga a
156
m o lo jri'il.
ms je be l c h -u -v e c h la jun.
-s u ju j (vt2) No vayas a q ue ja r
k'ajinek.
c h -u -v e c h ri polica.
tonight.
q ue ja rse
police.
quema
c'atic c h i- r - ij ri nu-k'a'.
r-iq u il.
.1 the table.
his ashes.
q u e re r
na-b'n.
c'o vi.
-a jo ' (v t2 ) A le ja n d ro le qu ie re
m ucho a C ristina. Ri A le ja n d ro yalan
n r -a jo ' ri Cristina.
to love: A le la n d ro love s C ristina a
r - o ' (n u m :ad j)
fifth
qu ita r
- m e j (v t l ) El m alcriado nino
lot.
ri ru -ch a k '.
A c h iq u e n ib e -c 'u lu n vi { n - e l chi
t z i j} re jun tz ij re '?
-e le s a j (v t2 ) Q u ite m os esta
q u eso
qu eso (s)
cheese
vave'.
q u e tza l
m ank'uk' (s)
quetzal b ird
q u ie n
aw ay from here.
q u iz a
q u iza s
rabano
rabano (s)
c h i - r - i j {a c h o j pa r u - v i '} x in -b ij
c h -a v -e .
ra d ish
rabia
I a chiq ue ? () Q u i n m e
llam ? d Ach iq u e x in -o yo n ?
who?: W h o ca lled m e?
ia c h o j -ic h in ? () D e quin es
este papel? A c h o j-ic h in re v u j re'?
xabachique vinek (p ro )
racim o
tze ka j (s)
b un ch
radio
je ya j (s g )
tail
yava' (a d j) {lit. e n fe rm o },
radio (s)
ra d io
ra iz
158
over there.
rapidez
tree.
ra ja r
rpido
firewood.
quick.
ralo
raro
ri leche.
ru -n a'oj.
rama
back.
branch
ramo
bouquet of flowers.
rancho jay q'uim (fn) {lit. casa de
rasgar
159
X -r e tz e r o ' {X -j i s t e j} ri ru -c a s lo n
table.
ra zn
kolotajic (v t 1 :s)
razn. M an ju n {a c h iq u e } r-o m a ri
scra p e
raspar
Ju a n le pe g a su h e rm a n a sin
-k o l (v t l ) El nino se rasp
re aso n.
pa bey.
-n a ' ( v t l ) El s en o r ha
-j o s (v t 1) El pintor raspo la
realidad
el ri pintu ra c h i - r - i j ri jay.
kitzij (a d j) En realidad no
to s c ra p e off: Th e p a inter s c ra p e d
vi, m an n -o c ta c h - v - e ri n a -b ij
ra s ura rs e
c h -v -e .
-s o c a j (v t2 ) Don P e d ro se
you tell m e.
re a liza r
ri ru -s u m a l chi'.
-b e n chic (fv) Ya no se
to shave: D on P e d ro shaves e ve ry
m o rn in g .
chic ri m olojri'il.
rata
take p lace.
g ra n d e }
re a n im a r
rat
rato
re b a ja r
E s p re m e un rato. Q u in a v -o y o b e j
jub a ' {ju n ti rato, jun m e j}.
ri ti'ij.
while.
d ow n.
-k 'o b ( v t l ) He re b a jad o d iez
v-a lal.
cam e.
ratn
re ca e r
ch 'o y (s)
m ouse
rayar
r - i ' ri yabil c h i -r -i j.
{ n a -j u x } ru -v e c h ri mesa.
160
ri chuxtek pa jay.
recin
juba' que-c'ule*.
re cie nte
je ch'.
que-oka'.
reclam ar
recom endar
aninek.
recobrar
reconocer
ru-vech.
to recognize: When I saw him, I
c h i-r- e ri Victor.
a-banon.
-m ol (vt1) La alcalda
i
i
jay.
reco nstru ir
161
recordar
Juan x r-e tz e la j {x u -x u tu j} ri
r-achibil.
ya'I (s)
net
redondo (como una pelota)
sirisic
(adj)
told you?
-n a ta j (vt2) El dice que mi
setesic (adj)
redondo (cilindrico)
bolobic (adj)
cylin d rica l
red ucir
kilometers.
recreo
c'o loq'uic
(adj)
descanso}
recreation, rest
re fe rir
recreation, play
recto
tz'ibanel.
was straight.
author.
{ honorable } man.
recuerdo
ri xu-c'ulvachij.
to him.
re fe rirse
-c'u lu n (vi) A qu se
-e tz e la j (vt2), -x u tu j
162
re fre scar
me.
re g ate ar
regalar
-s ip a j (vt2) Me regalaron un
b irthday.
the market.
sipanic (v t 2 s)
regalo
re g istra r
gift, present
reganar
-n ic o j (v t 2), -ca n o j
ru -p an ri v-achoch.
home.
reg resa r
Vease reganar.
a, plants.
tz ij x u -k 'e t tz ij pa ri r-avaren.
re ir
i ija tz trigo.
i\ to irrig ate : They are irrig a tin g the
lj wheat seed.
1G3
night.
rem o la cha
c h i - v - i j tok x i-tza k .
re m o lin o
tell dow n.
re lajo
w h irlw ind
re m o rd im ie n to
pe ga do a mi he rm a n o , tu ve un gran
ligh tnin g
Ve a se contar.
re lle n a r
felt re m o rs e }.
relatar
salum (s ) P N , s utcum (s )
re lam p a go
beet
re n d ir
ak'om (s ) El e n fe rm o tom o
can.
d o e sn 't p ro d u c e { y ie ld }.
re n d irs e
re m e d y.
re m e n d a r
-c 'o jo j (v t2 ) R e m ie n d e m e
up.
m is calcetines. T a -c 'o jo j ri
n u -ca lce tin e s .
re n q u e a r
re m ie n d o
-j e t z e j o ' (vi) Se qu eb ro
to m en d : M e n d m y stockings.
c'o jo b e l (v t2 s ) El
re nta
re n ta r
p atches.
re n u n cia r
re m o ja r
Vease alquiler.
Vease alquilar.
-y a ' can (fv) {lit. d e ja r}
-m u b a ' (e s tv t2 ) R e m o jo la
lob.
164
re p ara r
-c h o jm iris a j (adj:vi:vt2) Se
it b a ck} later.
reponerse
-c'a ch oj (vt2), -u tz ir
repaired.
recovering.
chumpa.
reposar
reposo
coat.
re p rese n ta r
re p a rtir
vase descansar,
Vase descanso,
c'o pa -b i' (fv),
tzij.
law.
res
vacx (s)
head of cattle
resbaladizo
c h i-q u -e ac'uala'.
repente
is very slippery.
suddenly { all of a su dd en }.
re p e tir
resbalarse
resbaloso
rescate
rescue
repollo
repollo (s)
resfriado
cabbage
reponer -y a ' ru -q 'u exe l (fv) Voy a
vase resbaladizo,
colic (vt 1:s)
te f (s) {lit. fri } Me
- j il (vi) Se resbal en
resid ir
165
en Patzicia. Ri je c'o c -a c h o c h
respiraci n
uxla' (s ) Le falt la
chiri' Patzicia.
re s ign a rse
resistencia
uchuk'a' (s ) {lit.
him .
re s p ira r
re s p o n d e r
- t z o lij tz ij (fv), -b ij
( v t l ) C u a n d o le p re gu n ta ro n , no
has e nd u ran ce .
resisten te
-c o v in (adjrvi) Estos
m an x u -t z o lij ta tz ij {m a n ju n
x u -b i j }.
re ' yalan y e -c o v in .
d id n 't an sw e r.
resistant.
re sistir
resp on sab le
parado a la c a b e z a } El p re sid e n te es
ch'ayiquil y ri yok'onic.
ri tinam it.
a n d the insults.
re s o lve r
-c h o jm iris a j (adj:vi:vt 2 ),
d e la n te } El p re s id e n te es l qu e es
c h i-k a -v e c h k -o n o je l.
this p ro b le m a m on g e ve ryon e.
re s p e ta r
tz ij (s), - b i j ri -c 'u tu j
h o n ra } D e b e m o s re s p eta r a nuestra
N in v -o y o b e j ja m p e ' n a -b ij pe c h - v -e
ka-tata'.
ri x in -c 'u tu j apon c h -a v -e .
to re s p ect: W e s h ou ld re sp e ct our
m y question.
resto
ru -k 'ij.
ri x -co lo te j.
166
re tra sar
-y a lo j (vi) Me re tra s en
resultado
re tra ta r
x b e-c'ulu n ri xka-ben.
-e le s a j vachibel (fv)
did.
el resultado de mi descuido. Ri
re tra to
re tro ce d e r
my carelessness.
re su ltar
vachibel (s:s)
-b e n (vt1) La fiesta no
ni-k'ax.
retirado
tinam it.
reunin
meeting
re u nir
chic pe.
to sprout: Look at the little plant,
m o lo jri'il (vt1:s),
m olotajic (vt1:s)
sprout, shoot
167
re u n irse
jun chic.
-m o l - i ' (v t D Ellos se
m ie rcole s pa v -a ch o ch .
{ re v e rse } .
W ed n esd a y.
To d o m e sale al r v s . R -o n o je l
re vela r
man u tz ta n -e l c h i-n u -v c h .
re vis a r
c h i-n u -v e c h ri a -n a ca q u il.
ig n o ra n ce .
ri ru -s a m a j ri n u -s a m a je l.
re v e n ta r
re volcarse
r - i ' {x u -b e c h r - i '}
pa ulef.
a ro u n d on the gro un d .
revolucion
re v o lve r
v a s e g u e rra .
-x o l (v t l ) { l i t m e sc la r)
quinek'.
-b o s (vi), -r e k ( v t l ) La rana
re vue lto
revent. Ri xpk x -s ip o j x -s ip o j
sw iftly.
until it b urst.
r vs
-p is c o lij el c h -i j (fv) El
scra m b le d : S c ra m b le d e gg s.
Ri nacanic x u -p is c o lij el ri
re z a r
-b n ch'abl (fv) {l i t
ru -c a m is a c h i - r - i j.
b ackw ard s.
pan iglesia.
a [ r v s . Man qu e ta ri', xa la
to p ra y , to recite: Th e y are p ra y in g
168
rodear
-s u tij - i j (fv) El ro
p e ja }.
c h i-r- ij.
by trees.
rienda
ru -c o lo ' q u ie j (fn)
rodilla
rein
knee
rigid o
chuc'uchic (adj)
rogar
rig id
rincn
n inv-oyobej.
{la tz'}.
rin
ro jo
kidney
rio
ro jo claro (rosado)
river
beyomal (adj:s)
rollo
wealth
take it to my friend.
rom per
everything I had.
robo
cakcoj (adj:adj)
p ink
riqueza
robar
q uiek (s)
re d
elek' (vt2s)
robbery
169
{x -ra k a c h it e j}.
to b re a k Th e y p ulled the ro p e until
p la n tin g .
-p a x ij (vt2) Se ro m p io el
-k o l (v t D C ua n d o le dispar
x u -y a ' ri k'ak c h i - r - e , x u -k o l el ri
ronear
-k o r varan (fv) E se s en o r
ru -jo lo n .
to gra ze: W hen he shot the bullet at
n u -k o r varan.
to snore: That m an is sn o rin g .
ronco
rubio
b lo n d
ru d o
ch 'u j (a d j) {lit. lo co } Es un
ropa
rue d a
ruido
clothes.
ro p ero
surusic (a d j)
w heel
g u a rd a ro p a }
jay la'.
rosa
ro se
ro sada
cla ro }
pink
ruina
rostro
roto
sbado
sbado (s)
S a tu rd a y
o je r jay (fn)
ruin
Ve a se cara.
sab e r
-e ta m a j (vt2 ) ^ S a b e usted
pa caxlan ch'a b l?
d am ag e d : Th e house is d am age d .
ro za r
-jic a n e j (v t2 ) R o zo el
cu ando vam os a te rm m a r? A c h iq u e
tiquic.
to finish.
170
(s)
coat
sacrifica r
w ill come.
m o lo jriil ri'.
nabey q ui-tico'n .
m eeting is.
costs.
sabidura
(
I
wisdom
sabio
sacrificio
(adj)
saborear
anim als.
puek.
river.
-ju (vt1) Sac la cabeza por
la ventana. X u -ju ' pe ri ru -jo lo n pa
i
\
>
ri ventana.
to stick out: He stuck his head out
of the window.
I
i
i
wise
-s u j (vt2) La gente
ru-vaina.
to p u ll out: Pull your machete out of
ri nylon
the sheath.
saco coton (s), saco (s), chaqueta
171
saliva
saliva (baba)
salpicar
salt
ixok.
saltam ontes
sac' (s)
grasshopper
-r o p ij (vt2) Al caerse la
atz'an (s)
salado
c'ax'j (s)
slobber
lok'olej (adj)
sacred
sal
saliva
saltar
Vease brincar.
salto
Vease brincar.
salud
a-raxnakil?
x t-e l el ri bus.
salir
saludable
X -el el ch -u -p a n ri jay.
de la bolsa. N -e l el ri r u - s u t pa
ru -v ch }.
ru-bolsa.
to fa ll out: H is handkerchief is
saludar
out.
saludo
R ije' xe -b e pa biyajen.
a-te'.
greetings.
172
salvar
toad
sastre
yan ka .
drowning.
(vt1:s) PA CO
salvo
v ase slo,
tailor
sanar
tz'iso y (vt1:s) TN
tailor
satisfacer
nu-c'u'x.
sa tisfy me.
satisfecho
the road.
nu-c'u'x.
sangre. X -e l pe n u-quiq'uel.
blood: I bled.
sano
satisfied.
sazn
mango.
santo
is a holy place.
tiox (s) La seora le puso
soup well.
secar
i
.
ru-tiox.
saint: The lady put out ten candles
X queka-chakirisaj ri lek.
to dry: We w ill dry the dishes.
to her saint.
sapo
xpk (s)
173
tziek.
to dry: We dry the clothes in the
sun.
seccin
tanaj (s)
section
seco
segundo
secretear
segundo
seguro
corner.
sed
come?
seis
vaki' (nm)
six
selva
q'uechelaj (s)
jungle
sellar
sello
program ?
document.
semana
seguir
segn
week
sem brador
ticonel (vt1:s)
sower
x-k'ijux.
according to: The house is made
planted beans.
174
-a ve x (vi) Ya es
yojbe-avex.
se m e jan te
inexpensive clothes.
senda
path
sendero
path
sentar
k-ach'alal {ka-vinak}.
utz ri ac'ual.
fellow man.
down well.
sentarse
{C a-ch'o qu e '}.
sentido
ru -n a k' mango.
sem illa
pit.
sencillo
sentim iento
} {e a s y } /ob.
o ch'uch'uj oc.
z sim ple, humble: I have a very sim ple
se ntir
175
M r_ M r. Gomez.
senora
mother died.
sena
house.
ya Gomez.
M r s j M rs. Gomez.
his face.
serial
sonorit
k'opoj (s)
g irl (u n m arrie d)
xten (s)
g irl
paper.
senalar
separar
m qu i-b en oyoval.
his finger.
A jaf (s)
Lord
senor
yatr-oyoben.
man: There's a man waiting to r you.
jun vuj.
to separate: Separate the cheeses
with a paper.
Ri r-a ja f ri jay.
man, owner: The man { o w ner} o f the
house.
176
separarse
{r-u c 'u a tz }.
ri r-a c h ijil.
sesin
session, meeting
seso
septie m b re (s)
-m u k (vt1) El viernes
(no se nse }.
si
mukubel (vt1:s)
vi
raxk'ab (s)
tico'n (s)
se rp ien te grande
siem pre
coloben (s)
vuku' (nm)
seven
avex (s)
sowing (o f co rn )
snake (la rg e )
se rvir
yes
siem bra (de cualquier siem bra menos milpa)
serp ien te
snake
ya -p e chva'k .
night air
serio
tomb, grave
sereno
b rains
Septem ber
se pu ltar
reunin}
significado
vi ri tzij.
\ vasos.
i to serve: She served the water in the
glasses.
significar
177
{A ch iq u e nibe-c'ulun vi} ri x u -b ij
sin
r-e ta l (vt2s)
sign
silbar (con los labios)
Manek ri nu-centavo.
ri tijonel.
to mean: What does that which the
c h i-k -ij.
not with: We le ft, and not with
-xu b a j (vt2)
Julio.
sinceridad
-p ic h 'a j (vt2)
sinceridad. T a -b ij c h -v -e ri kitz ij
teeth )
-visvot (vi)
sino
teeth)
silbar (del aire)
too.
sitio
xoral (s)
site
sobra
very silent.
silvestres
-ju m in (vi)
x-co lo tej.
ru -c o tz 'ija l juyu'}.
sobrar
ch'aquet que-la'.
sobre
town.
sobre (s) Puso su carta en un
178
soltar
ch 'uti mi'al
to tree, to let go
(fn)
niece (o f a m an)
sobrina (de una m u je r)
ch 'uti al
priso n e r go.
(fn)
soltera
n iece (o f a woman)
sobrino (de un hom bre)
nephew (o f a m an)
sobrino (de una m u je r)
ch 'uti al
(fn)
nephew (o f a woman)
socorrer
socorro
solucin
Vease ayudar.
Vease ayuda.
k'i j (s)
solution.
sun
solam ente
solucionar
-c h o jm iris a j (adj:vi:vt 2 )
problem s.
sombra
slido
ch'uti c'ajol
(fn)
sol
-q u ir (vtD , -s o l (vtD ,
-so lco p ij (v t 2 )
envelope.
sit in.
solo
m ujal ri che'.
shadow: Sit in the shade of the tree.
4 in-c'o.
a alone, lonely: I am alone. I am
m ach'ach'el (s)
shadow
A lonely.
slo
som brero
ru -c'a jo l.
179
soportar
in a hurry.
sonar
sordo
tocon (s)
deaf
sorp ren d er
ch'abel (s)
-m e y (vi) Me sorprendi
sound
sonrer
he came in.
chic.
xiru -xibij.
sonrisa
- il (vt1) Me sorprendieron
n i-tze 'en .
soar
stealing.
specias
spices
mother came.
su (de usted)
a - (pro) {delante de
xatinv-achic'aj.
about you.
soplador
av-achoch.
tan
soplar
su (de ustedes)
i- (pro) {delante de
X u-xupuj ri k'ak'.
soplido
i-xiquin.
your attention.
180
suavizar
quichiquic.
your: Your { p l } room is a mess.
su (de l o de ella)
r - (pro)
soften it.
r-u c h u k a*.
subir
- jo t e (est) Ya subi el
ri ixin.
ri ru-nim al.
his { h e r} sister.
su (de ellos o de ellas)
q u i- (pro)
q u i-te '.
jun accidente.
d id n 't expect.
suciedad
filthiness
sucio tz 'il (adj) La calle estaba
tz'ilo l (adj.s)
pelota y xo j-tz'o jp in .
enemies.
suave buyul (adj)
soft
sudor
sweat, perspiration
1;ch'uch'uj (adj)
181
sad.
m other-in-law (o f a m an)
suegra (de una m u je r)
su frir
m other-in-law (o f a woman)
suegro (de un hom bre)
jinan (s)
father-in-law (o f a m an)
suegro (de una m u je r)
disease.
atinan (s)
suicidarse
ulef (s)
suicidio
ground
sueo
sole
suelo
chic a-varan.
suicide.
su jeta rse
strange dream.
suerte
-n im a j tz ij (fv) { l it
xin -q ue m ta ch -u -p a n re jun
accidente re'.
government.
sumar
c'ayeval.
and two.
sum ergir
ch -u -x e ' ya'.
182
in the water.
su pe rio r
whisper.
r-ic h in
r-ic h in ta.
superiors.
suplicar
quina-to*.
a v-ichin
q u -ich in
{ s in g }.
suyo (de ustedes)
iv-ich in (pro) La
boloj (s)
iv-ich in ta.
furrow
su rg ir
surtido
Vease salir,
xolon ru -p an (fv) { l it
{ p l} tabaco
may (s)
tabacco
tabla
tz'alem (s)
tacano
stingy, greedy
tachar -y o j (v tl) {lit. d e stru ir}
board, plank
1 ru-vech.
q 'uec' (adj)
Vease parar,
vuj.
to cross out, to blot out: Cross
tal
\ frig h te n ed me {s c a re d m e}.
re'.
biblioteca.
'i to whisper: In the lib ra ry you should
183
it.
tal vez
she.
poco} No lo dejes para maana porque tan man...ta...achi'el 0 No escribo
tal vez se va a descomponer. Man
tan rpido como usted. Man aninek
ta -ya ' can r-ic h in chva'k r-om a
taln
uxtuxil (s)
achi'el n a -b ij rat.
heel
taltusa
ba'y (s)
says.
tanda
r-aken.
tanto
tamale
not hungry.
tam al de frijo l
to'on (s)
tamale (bean)
tam al (chuchito)
tamale
tamale
tam ao
jo c' (s)
tamale (c o rn )
tam al de via je
tam alito
jay la'?
sister.
tam bin
chuka' ()
tapa
also
tam poco
tapadera
chuka' () Yo no le s, ni ella
vase tapa,
184
m iercoles a jo ms ta rd e .
at the latest.
tapia
xan (s)
wall
tapisca
je c h ' (s)
teco lo te
tapiscar
tecom ate
techo
ro o f
te je r
te jid o
weaving
de la casa}
tzuy (s)
tu cr (s)
owl
harvest, pickin g
tela
temascal tu j (s)
sauna, steam batch
tem blar -c'a ra c'o t (vi) Estamos
tem blando de frio. R-om a ri tef
ak'a' chic.
late: It's eleven o'clock at night,
-baybot (vi)
185
frig h t.
c h -u -v a k'ij.
tem blar
the sun.
trem or
tem er
pe.
luchador la'.
tendido
tem ib le
tem or
Vase bravo,
fea r
tem pestad
storm
tem plado
ten e r
c'ac'a' v-asaron.
is temperate.
tem prano
nu-juna'.
old.
loman}.
anen.
to be careful: Be ca re fu l crossing
ch -u -p a n la bey la'.
the street.
c'o tef c h -ij (fv) Tengo
fro. C'o te f c h i-v -ij.
186
Ye-num.
to be hungry: They're hungry.
jech.
te m e r
santo.
ca lf (m ale}
te rre m o to
the cemetery.
earthquake, trem or
te rre n o
nu-bey.
ulef (s)
land
ca lf ( fem ale)
tizn e
soot
tocar
xak (s)
-ch e p (vtD No me toques. Man
q uina-chep.
te n ir
tercero
hand.
r-o x (num:adj)
third
tercio
ch -v-e .
third: Give me a third o f the
firewood.
te rm in a r -ch a m e' (est) Al fin,
x-cham e' ch -e ch'oven.
-q 'u is ( v t l) Al term in ar su
mero.
to sleep.
term inarse
-c'a ch oj (vi) Ya se
187
xc-ac'axaj.
cuta'n (s)
tom ate
stump
todava
ton tera
nacaquil (adj:s)
nonsense, foolishness
ton to
manjani () Todava no ha
nacanic (s)
fool, dunce
top a r
ixcoya' (s)
tomato
-o n o je l (adj) A l le gusta
in the street.
everything out.
road ends.
tope
q'uisibe'l (vi:s)
top, end
top e te a r
tom ar
to rce r
a bej y xu -q 'u e k c h i- r - ij ri
r-achibil.
friend.
ni-cotoco ka.
188
v-aken.
turtle
tos
tose r
ri tziek.
tostada
ru-banon.
tor ill a.
it's crooked.
cotoquic (est:adj) El clavo
(vt2)
{b e n t}.
trabado
vacx.
( to bullfight: He fought bulls all the
the road.
trabajador samajel (vi:s) Eres un
trabajador. Rat a t-sam ajel.
worker: You are a worker.
m itij (adj) Jos us un
trabajador diligente. Ri Jos m itij.
time.
\ bull
> to rtilla
i
torcido
o job (s)
cough
tortilla
tortuga
coc (s)
189
samaj (vi:s)
work, job
trabar -k'a te ' -a k' (fv) Se trabo
xr-ele k'.
tongue-tied.
traducir
trapo
tzie k (s)
ra g
traspasar
- k ax (vi) El balazo le
ka-ch'abel.
x-k'ax pa r-anima.
trasto
dish
lek (s)
tra ta r
tikak'ij.
lunch.
tra ga r
can.
travesura
tapa'I.
fru it pit.
tre m e ntin a
trenza
bra id
tre s
trib
oxi' (num)
three
-v i' (fn)
trap
k'ol (s)
turpentine
tribe
trig o
trigo (s)
wheat
trilla r -ch 'a y (vtD Estan
190
ch -u -c h 'a y ic ri trigo.
wheat.
ixco'l (s)
ulef.
intestine (o f p eople)
tris te
ixcolob (s)
tro zo
tru en o
tu
sadness
triu n fa r
ri nu-negocio.
av-achoch.
business.
tro ja
rat (pro)
you { s in g .}
c'uljay (s) PN
tu e rto
one-eyed
-v u lu l (vi), -k'a ja n (vi) El
tum ba
tomb, grave
cokolajay (s)
thunder
cactus fru it
tuna (el pez)
noxti' (s)
tuna (s)
tuna fish
tusa
corn husk
tuyo av-ichin (pro) No toque lo que
exploding.
f tronco r-ach ek che' (fn), r-ake n
av-ichin ta.
yours {s m g .y Don't touch what isn 't
yours.
che' (fn)
trunk
t tropezarse
jo'k (s)
ultimo
-p a jq u ij aken (fv),
191
el ultimo? i Achique ri
one
un
jun (art)
a, an, one
una
jun (art)
owed him.
a, an, one
untar
re ch'ich' re'.
butter.
una
usar
ixq'uek (s)
fin ge rn ail
a-m achete.
na-cusaj rat?
wear?
uso
junan.
together: Let's work together.
unir
colo' re'.
machine.
ropes together.
unirse
utz na.
use: This coat is still in good use.
usted
chic tzobaj.
to join, to get together: They
uno
jun (nm)
rat (pro)
you { s in g .)
ustedes
rix (pro)
you { p i. )
util
192
Vease usar,
vacx (s)
cow
vaciar
valor
N in -j m el ru -p an ri tonel.
vagar
r-a jil.
its value.
valle
vapor
steam, vapor
varios
vaina (s)
- ij
(s)
various prices.
pod
valer
-o n o je l (adj), ja la jo j (adj)
sheath, scabbard
vaina (de frijo le s o de plantas)
k'or (adjrs)
loafer, bum
vaina
valley
r- a jil re tra je re ?
ru -v i' la mesa.
various, variety: There are various
cost?
ic 'a tz (s) {lit. se rvir} No
varn
ne'y?
male: Is the baby male or temale?
vaso
vaso (s)
yoj-be.
to be worth the e ffo rt: It isn 't
193
vendedor
vender
rijix ic (adj:s)
old age
velar
c'ayinel (vt2s)
seller, trader
r-iq 'u in .
veneno
poison
venenoso
camisanel (vt2 ad j) El
venganza
revenge
camisabel (vt2s)
vengarse
-v a ra j (vi:vt2) Hoy es el
ri caminek.
deceased.
veloz
anen ()
ra p id
vena
vein
venado
deer
veneer
venida
arriva l
n in-ch'e y ta.
vendar
{ arrive d }.
-b ir (vi) Ya le vendaron el
194
verde
verde claro
aqui es al contado. C -o n o je l ri
c'ayij vave tojon.
-q 'u e m pe (fv) Hacer
raxroj (adj:adj)
green (lig h t)
verdura
rex (s)
green
ichaj (s)
vegetable
verguenza
-q 'u ix (vi) Me da
ch -a v-e.
c -o n o je l ri vinaki'.
to be em barrassed: I am em barrassed
advantages.
ver
to speak in public.
vestido
see well.
ve stir
ri ac'ual.
verano
sak'ij (s)
summer
verdad
ru -vikon r-i'.
to dress: That man dresses well.
X u -b ij ri kitzij.
truth: He told the truth.
vez
ive rd a d ?
ip e ja '? 0 Usted es
ch'umila'.
right?
verdadero k itz ij (adj) El si es un
amigo verdadero. R ija' jun can k itzij
v-achibil.
true: He is a good triend.
195
xu -c'a ra re j ri vidrio.
ju m u l () M e jo r si term in am o s
vida
c'aslen (s)
life
vieja
old woman
vie jo
m eetings.
vie jo (hombre)
cak'ik' (s)
wind
vie ntre
viernes
Friday
x k o j-tiq u ir xtika-ben.
viga
pamaj (sg)
womb
via ja r
old man
viento
ti'ij.
viernes (s)
tem (s)
beam
vigilar
travel to Honduras.
via je
virgen
viruela
lok'obel (s)
smallpox
virgin
visita
visitor
196
i/isitar
vivo
In-q'ues.
p atients.
ru -jo lo n {novinek}.
volar
chi caj.
ni-xic'an.
beautiful.
x-be.
to hurry: He le ft in a hurry.
volcan
volcano
volcar -p is c o lij - i ' (vt2) El carro
eat.
viuda
widow
viudo
widower
vivir
ju yu' (s)
voltear
already died.
c'o jay (fv) {lit. te n e r casa}
to turn over.
voltearse
v-achoch pa Armita.
to live, to reside: I live {r e s id e }
in the capital.
197
see him.
voz
x u -b ij pe ch -v-e .
xu-tzalaba' r - i\
voice.
whisper.
volver
vuelta
yalan c'otoq'uic.
r-achoch.
pe ri x-lavalo'.
consciousness }.
corner.
X qu in a-ch'u jirisa j.
go crazy.
vom itar
food.
vm ito
vomit
xa'oj (vt1:s)
198
ri vuelto a ve r vi tz'aket.
zacate
k'os (s)
fod d er
zafarse
nu-carreta.
{ p i. } .
of my wagon fe ll o ff { slipped o f f }.
y (conj)
and
ya
n in v -a jo ' yin.
to dislocate: I dislocated my
want.
zanahoria
zancudo
zanja
ditch
zapatero
ru-cucu'.
the head): The woman uses a padded
zapato
shoe
shoemaker
zapote
tulul (s)
sapota tree
mare
yema
boloj (fn)
yegua
xanen (s)
mosquito
is late now.
yagual
zanahoria (s)
carrot
k'ij yan.
(s)
herb (e d ible)
nacamc (adj)
silly, stupid
zopilote c'uch (s)
buzzard, vulture
zo rrillo
skunk
par (s)
yo
zumbar
yin (pro)
I
yuca
yucca
199
night long.
n u-calcetines.
zurdo
zurcir
xocon (s)
left-handed
night long.
want.
200
PARTE CAKCHIQUEL-ESPANOL-INGLS
a-
su (de usted)
your
a-
tu
your {sing.}
de dnde?
w here?
a j-a cuch i?
de dnde?
where?
a j-anchvar?
de dnde?
w here?
a j-a ncu ch i?
de dnde?
w here?
nim a
alma
soul
nima
corazn
heart
nima
espritu
sp irit
nxo
ajo
g arlic
a'
muslo
thigh
abej
piedra
rock
abril
abril
April
acuchi?
a dnde?
where?
acuchi?
dnde?
where?
ac'
pecas
freckle
ac'axabel
odo
ear
-ac'axaj
ente ra rse
-a c axaj
escuchar
to listen
-ac'axaj
oir
to hear
ac'ual
criatura
child
ac'ual
nia
girl
ac'ual
nio
boy
ac'ual
ach'alal
child
patojo
hermana m enor (de una m u je r) siste r (of a man or woman)
ach'alal
hermano menor
-ach'alal
pariente
b rother, sister
relative
ach'alal
sem ejante
fellow man
ach'alal'il
fam ily
ach'iy
fam ilia
elstico
ach'iy
honda
sling
achakaj
-achek
pierna
pierna
elastic
achi'a'
hombres
leg
leg
men
achi'el
achi'el
como
segn
according to
achi'el
tal
such
achi'el
achi'el -a jo '
tal
modo
way
achi'el xa
parecer
to seem
like
just
203
achibil
amigo
companero
friend
companion
-a ch ib ila j
acompanar
to accompany
-a ch ic
sonar
to dream
achic*
-a ch icaj
sueno
dream
sonar
to dream about
achij
achij vacx
macho
male
toro
-a c h ijil
esposo
bull
husband
-a ch ibil
-a c h ijil
marido
husband
-a ch ijila l
esposos
husbands
-a c h ijila l
marido
husband
achijilo ne l
esposo
husband
a chijilonel
marido
husband
achin
hom bre
man
achin
senor
man
,achique?
ip a r a qu?
achique
corno
what for?
how, however
achique
que
what
achique
achique c'o ch -u -p a n
que
contenido
that
contents
achique lugar
direccin
d irection
achique modo
cmo
how
achique na
depender
to depend
achique na
a saber
who knows
achique na ru-banon
segun
depending
achique r-om a
fin
purpose
ia c h iq u e r-om a?
ip o r qu?
why?
achique r-om a
razn
reason
ia c h iq u e ch -e ?
ic u a l de?
which?
ia c h iq u e lugar?
^dnde?
where?
ia c h iq u e lugar?
la dnde
where?
ia ch iq u e ?
tcom o?
what?
ia ch iq u e ?
icu a l?
what?
ia ch iq u e ?
iq u ?
what?
ia chiqu e ?
ia c h o j -ichin?
-achoch
iq u i n ?
who?
iq u i n ?
casa
whose?
house
-achoch
cuarto
room
-achoch
hogar
home
204
-achoch vonon
colmena
beehive
con quin
w ith whom?
achoj c h -e
a quin
to
achoj c h -e
con qu
w ith what?
a choj c h -ij
quien
who
a choj pa -vi*
quien
who
acuchi?
para dnde?
where?
acuchi
direccin
direction
east
origin
acuchi...vi
destino
destination
agosto
agosto
August
jornalero
laborer, journeym an
aj xocon
righ t
a j-
izquierda
de
from
a j-
origen
o rigin
a j-c'a s
deudor
debtor
a j-ch 'a c
gaviln
hawk
a j-ic '
criada
a j-itz
bru jo
witch
a j-itz
hechicero
witch
a j-k a j
panal
honey comb
a j-m a c
pecador
sinner
derecha
rig h t
a j-t'is o 'n
a j-tz 'is o n
sastre
tailor
sastre
ta ilor
a j-tz a y
dem onio
demon, devil
a j-tz a y
a j-x ic ' chicop
diablo
pajaro
devil
bird
a j-yu k'
pastor
shepherd
ajache'l
a ja f
matasano
amo
matasano
m aster
ajaf
dueo
owner
ajaf
a jaf
jefe
boss, chief
patron
landlord, boss
ajaf
seor
man, owner
Ajaf
Seor
Lord
ajanel
carpintero
carpinter
a ji'j
a jil
cane (sugar)
rent
205
a jil
costar
cost
a jil
costo
cost
a jil
pago
a jil
precio
price
a jil
valer
to cost
ajil
ajilabel
valor
value
fecha
date
a j ila b l
nm ero
num ber
-a jila j
contar
to count
-a jila j
sumar
to add, to sum
ajilan
lim itado
lim ited
-a jin job
Hover
to rain
llovisnar
to d rizzle
ajkaj
avispa negra
wasp (black)
-a jo '
amar
to love
-a jo '
carino
affection
-a jo '
carinoso
a ffectionate
-a jo '
-a jo '
dispuesto
enamorar
-a jo '
gana
-a jo '
gustar
to like
-a jo '
que re r
to want
-a jo '
q ue re r
to love
extranar
to miss
ajovabe'l
amor
love
ajovanel
amoroso
loving
ak
coche
P'9
ak
cochino
ak
marrano
P'9
pig, hog
-a k'
lengua
tongue
ak'a'
noche
night
ak'a' chic
tarde
late
ak'a'I
ak'anij
ak'om
carbon
charcoal
am ba
abono quim ico
up
fe rtiliz e r (chemical)
ak'om
ak'om
m edicina
medicine
pintura
painting
ak'om
rem edio
-ak'om aj
cure
to fe rtiliz e chem ically
-ak'om aj
blanquear
to paint white
pay
206
-a k'o m a j
curacin
cure
-a k'o m a j
curar
to tre a t medically
-a k'o m a j
pintar
to paint
-a k'o m a j - i j
te ir
to dye
-a k'o m a j -p a le j
pintarse
to put on makeup
ak'om anel
doctor
doctor
ak'om anel
mdico
doctor
ak'om anic
curacin
cure
akanaj
largo
length
akanaj
paso
step
akanaj
pata
leg
akanaj
patada
kick
foot
akanaj
pie
akanaj
tallo
stem
-a k e r
oxidarse
to rust
al
cra
suckling
al
pesado
heavy
al
peso
heavy
al -ch'acul
al {ala'}
lento
slow
h ijo
son
al {xte n}
hija
d aughter
ala'
joven (varn)
boy
ala'
muchacho
boy
ala'
varn
male
-a la j
dar a luz
to give birth
-a la j
dar luz
to give birth
alaj
pequeo
small, little
retoo
sprout, shoot
a laj vacx
terne ro
calf (male)
alal
pesar
peso
to weigh
w eight
estar encinta
to be pregnant
alal
-alan
$ alaxibel
i
alaxibel ya'
8 alaxibel ya'
- -alc'ual
-alc'ual
alcalde
aldea
nia
girl
nio
boy
alcalde
mayor
aldea
village
cordero
lamb
a le j carne'l
207
-al x
nacer
a li'
-a li
to be born
d a u g h te r-in -la w
a libtz
nuera
alinan
a lite'
-am pe
venir
amalax
mariposa
b u tte rfly
amolo'
mosca
fly
to come
-ana'
ia n ch va r?
2 dnde?
where?
ia n ch va r?
ia
where?
ia n c u c h i?
6 dnde?
where?
^ancuchi?
a dnde?
w here?
anen
cuanto antes
disparado
as soon as possible
anen
anen
ligero
fast, quick
anen
pronto
fast
anen
veloz
rapid
anen bey
ten e r prisa
to be in a hurry
anen tok
as soon as
-a n im j
escapar
dnde
quickly
-a m m j
evaporar
to evaporate
-a n im e j
huir
to flee
to run
swiftness
-anin
co rre r
amnakil
rapidez
anine'k
a la ligera
anine'k
pronto
fast
anink
rapido
quickly
aninek bey
ten e r prisa
to be in a hurry
anink ru -b e y
prisa
hurry
-apon
llegar
to a rrive (there)
-apon
llegar
to reach
apon
proximo
next
apombel
a tit
llegada
arrival
abuela
g randm other
-atm
banarse
to take a bath
atim bl
bario
bathtub
-a tm isa j
banar
-a tixa j
celoso
to bathe
jealous
quickly
208
-a tix a j
celoso
atixal
celos
jealousy
-a tz 'a m ij
sazonar
to season, to salt
atz'am il
salado
salty
atz'an
sal
aunque
aunque
even though
av-
su (de usted)
your
av-
tu
your {sing.}
jealous
salt
av-ich in
av-ich in
tuyo
avej
anim al (domestic)
aven
corn plant
avx
corn (planting)
-avex
to plant corn
avx
-aye'm
bostezar
to yawn
yours {sing.}
\ ayin
lagarto
lizard
azucar
azucar
sugar
; azul
azul
blue
m order
to bite
-ba'on
ladrar
to bark
bay
taltusa
baje'j
helado
frozen
-b a jij
clavar
to nail
-b a jij
d bak
golpear
to ham m er
aguja
needle
d bak
aguja
hand
delgado
flaco
bak
hueso
bakil
espina
bone
fish bone
bakil
esqueleto
skeleton
bakil
hueso
bone
bakilej
delgado
bakile'j
-b a kir
flaco
delgado
-b a kir
enflaquecerse
to become thin
ponerse flaco
to become skinny
to fill
-b a '
bak
bak
-ba kir
to become slender
-b a lij
Menar
baluc
209
-b a na ne j
fin g ir
to pretend
-bananej
orgullo
pride
banel
rem edio
rem edy
banic
hechura
workm anship
baniquil
construccin
construction
baniquil
estado
condition, shape
baniquil
form a
shape
baniquil
hechura
shape
baniquil
manera
way
baniquil
modo
way
size
baniquil
tam ao
banobel can
historia
history
banoy
creador
creator
banoy xajab
zapatero
shoemaker
batz'
mono
ape
-b a tz 'ij
hilar
to weave
-baybot
tem blar
to tre m b le
-b e
ir
to go, to lead
-b e
marchar
to go
-b e
partir
to depart, to leave
-b e
salir
to go
-b e anen
co rre r
to run
-b e c h -ij q uie j
ir a caballo
to go on horseback
-b e c h -u -x e
hundirse
to sink
-b e chi-aken
ir a pie
to go on foot
-b e chicaj
volar
to fly
-b e pa jotol
progresar
to progress
-b e e '
enrollar
to coil up
-b e n
alcanzar
to suffice, to be enough
-b e n
bastar
to be enough
-b e n
caber
to fit
-b e n
caber
to fit
-b e n
crear
to create
-b e n
dedicar
to dedicate
-b e n
disponer
to determ ine
-b e n
-ben
durar
to last
hacer
to make
-ben
in ventar
to invent
-ben
llevar a cabo
to carry out
-ben
m eter
to meddle
210
-b e n
resu ltar
-b e n -e y
a filar
-b e n apon
de ahora en adelante
-b e n c'a ten
hacer calor
to be hot
-b e n c h -e
obligar
to obligate
-b e n ch'abel
rezar
to pray, to recite
-b e n chi -c'a s ta j
d iv e rtir
from now on
to amuse
-b e n chi -o yo ver
agitar
-b e n chi man..ta
distra er
to distract
-b e n chic
realizar
to take place
-b e n choj
co rre gir
to co rre ct
-b e n ch ojm il
preparar
to prepare
-b e n covil
hacer un esfuerzo
to make an e ffo rt
-b e n cuenta
cuidar
to take care of
-b e n cuenta
pro te g er
to p rotect
-b e n cuenta -i*
conservarse
to keep, to maintain
-b e n cuenta - i '
controlarse
to control yourself
-b e n cuenta - i '
cuidado
-b e n cuenta - i '
te n e r cuidado
-b e n cuenta - i '
ten e r cuidado
to be careful
-b e n falta
hacer falta
to miss
-b e n fuerza ch -e
forzar
to force
-b e n itzel
p erjud ica r
to ruin, to damage
-b e n job
Hover
to rain
to be a nice day
-b e n k'abal
secretear
to whisper, to gossip
-b e n manya
bromear
to joke
-b e n oyoval
alegar
to scold
-b e n oyoval
pelear
-b e n pintar
pintar
-b e n quicoten ch -e
contentar
-b e n r-e ta l
senalar
to put a mark
-b e n r-o n o je l
cum plidor
-b e n r-o n o je l
cum plir
to carry out
-b e n ru -ch o jm il
organizar
to organize
-b e n ru -q 'u exe l ch -e
vengarse
to take revenge
-b e n sakil
alum brar
to light
-b e n sanen
hacer cosquillas
to tickle
-b e n sanum
hacer cosquillas
to tickle
211
-b e n si vi
hacerse
-b e n sumal job
llovisnar
to d rizzle
-b e n tak'aj ch -e
aplanar
to level
-b e n utz
-b e n utz ch -e
asegurar
to secure
aprovechar
-b e n utzil
to do a favor
-ben utzil
por favor
please
-ben utzil
hacer un favor
to do a favor
-ben vachibel
copiar
to copy
-b e n vachibel
d ibu ja r
to draw
-ben..ch-e
co nve rtir
to convert
-b e ch - i '
revolcarse
to roll around
b e le je
nueve
nine
bendicin
bendicin
blessing
enamorado
to be in love
eternal, unending
benek ru -ve ch
siem pre
always
betz'
hilo
thread
bey
calle
street
bey
camino
road
bey
direccin
address
bey
beyomal
vez
riqueza
tim e
wealth
-b e yom e r
enriquecerse
to become rich
beyon
rico
nom bre
rich
name
firm a
llamarse
signature
bi'aj
bi'aj
nom bre
name
- b ij
avisar
to inform
- b ij
contar
contestar
to tell
decir
d irig ir la palabra
to tell
-b i'
biaj
-b ij
-b ij
- b ij
name
to answer
to say
indication, instruction
-b ij
-b ij
-b ij
indicacin
-b ij
pronunciar
to promise
to pronounce
-b ij
proponer
to propose
-b ij
responder
to answer
to order, to command
ordenar
prom eter
212
- b ij
te n e r un contrato
to have a contract
- b ij can
d e ja r dicho
to leave word
- b ij can
quedar
to agree
- b ij c h -e
in dicar
to tell, to indicate
- b ij c h -e
llam arse
to call
- b ij c h -e
se dice
to say
- b ij chi man
pro hib ir
to forbid
- b ij chic ju n mul
re p e tir
to repeat
- b ij el
to prom ise
- b ij itzel
maldecir
to curse, to swear
- b ij kitz ij
ju ra r
to swear
- b ij pa anima
preguntarse
- b ij q u iri'
despedir
to say good-bye
- b ij ri -c 'u tu j
respuesta
answer
-b ik
desgranar
to thrash
bik*
tra ga r
to swallow
-b in i'a j
llamarse
to be called, to be named
-b in i'a j
nom brar
to name
-b ir
vendar
to bandage
bis
desanimado
lifeless, boring
bis
triste za
sadness
-bison
a flig ir
to grieve
-bison
desalentarse
desanimarse
to g et discouraged, to dishearten
-bison
estar tris te
to be sad
bisonic
triste za
sadness
bix
cancin
song
bix
chispa
cantar
-bison
-b ixa j
-bixan
to g et discouraged, to dishearten
life, spark
zumbar
to sing
to buzz
I bixanel
I bixanic
cantante
singer
cantar
I bixanic
canto
song
song
I bixic
informacion
inform ation
I bixiquil
anuncio
announcem ent
andar
dar una vuelta
ir a pasear
to go for a walk
to walk, to take a stroll
to go for a walk
-b iya j
pasear
to walk
-b iya j
viajar
to travel
-b iya j
-b iya j
-b iya j
213
biyajen
viaje
biyajinel
via je ro
passenger, traveler
biyajinic
biyajnen
paseo
walk, outing
jornada
journey
biyajnen
paseo
walk, outing
trip , travel
-biyin
andar
to walk
-biyin
cam inar
to walk
-biyin
caminata
walk
-biyin
co rre r
to run
-b iyin
g ira r
to rotate
-b iyin
re co rre r
to cover
nadar
to swim
bo'j
algodn
cotton
-b o c h i'ij
anim ar
to encourage
-b o c h i'ij
apoyar
to support, to encourage
-b o c h i'ij
consolar
to console
-b o c h i'ij
e n tre te n e r
to entertain
-b o c h i'ij
persuadir
to persuade
-b o jb o '
explosin
explosion
bojo'y
olla
pot
bok'
tamal de viaje
tam ale
-bolbot
revuelto
to move sw iftly
-b o lk o tij
envolver
to wrap up
-b o lko tij
torcer
to tw ist
-b o lk o tij - i'
revolcarse
to roll around
bolobic
bolobic
redondo (cilindrico)
bolobic ru -p an che'
trozo
boloj
surco
furrow
bolon
rollo
roll
boraj
manojo
handful
boraj
ramo
bouquet
boraj
rollo
roll
-bos
brotar
-bos
nacer
to bud
to sprout
-bos
reventar
to burst
-b o t
botaj
e nrollar
to roll up
rollo
roll
botobic
botzobic che'
214
-box
ju n ta r fuego
-box
ju n ta r fuego
to start a fire
-bo ybo t
b rotar
to bud
boynx
buey
ox
-b u c h u ir
arrugar
to w rinkle
-b u ku '
hum ear
to smoke
-b u lu l
hacer ruido
to grum ble
bur
burro
donkey
-b u s
doblar
to fold
buyul
suave
soft
desde
from
c'a
hasta
until
> ca
hasta
up to
> c'a
pues
then
hasta que
until
) c'a ja m pe' na
hasta cuando
until when
acabar de
to have ju st
) c'a juba'
recin
recent, ju st
) c'a juba'
reciente
recent
de madrugada
early in th e m orning
madrugar
to get up early
tem prano
early
3 c'a nej
lejos de
far from
c'a pa -achek
fondo
back
from above
from below
3 c'a re'
desde arriba
desde abajo
acabar de
3 c'a ri'
desde entonces
since then
1 ca ri'
3 c'a ri'
3 c'a ri'
despus
afterwards, then
entonces
entonces
then
then
3 c'a ri'
luego
then
3 c'a ri'
3 c'a roq'uic
pues bien
de madrugada
well then
i c'a roq'uic
madrugar
to get up early
3 c'a roquic
tem prano
early
1 c'a ru -n a j
al fin
at last, finally
desde que
since
0 c'a pa jotol
3 ca pa xulan
c'a tok
to have just
215
ca vacami
hasta aqu
up to now
c'a xten na
virgen
virgin
c'a_.na
continuar
still, yet
c'a...na
todava
still
c'a'aj
galera
shed
c'a'el
bravo
mean
cac'a'
c'ac'ac' {pl.}
nuevo
new
nuevos
new {p lu ra l}
c'acatil
chiste
joke
-c'achoj
componerse
to recover
-c'a ch oj
curarse
to g et well
-c'a ch oj
m e jo ra r
to im prove
to recover
-c'a ch oj
reponerse
-c'a ch oj
sanar
to heal
-c'a ch oj
term in arse
-c'a ch o jirisa j
sanar
to be over
to cure
caj
astilla
chip
c'aj
-c 'a jij
miga
despedazar
crumb
to tear into pieces
-c 'a jij
hacerse pedazos
castigar
to punish
c'ajol
hijo
son
c'ajol
joven (varn)
boy
c'ajol
muchacho
boy
c'ajol ala'
soltero
c'a jolil
juventud (masculino)
youthfulness
-c'a ka tij
rascar
to scratch
c'akatil
picazn
itching
c'akatil
travesura
prank
-c'akatin
coquetear
to flirt
c'akbel ch'ab
arco
bow
-c'a ke t
picar
to itch
c'ako'j
brown
c'alen
coraje
courage
c'ambel na'oj
ejem plo
example
c'ambel tz ij
ejem plo
example
c'an
c'an
c'an
cuerda
cuerda
cuerda
cord, string
hamaca
hammock
c'an
novia
girlfriend
216
c'an
novio
boyfriend
c'an
pita
vine, string
c'a paq'uic
corto
short
-c'a ra c'o t
tem blar
to shiver
c'araq'uic che*
jaula
cage
-c 'a ra re j
vibrar
to vibrate
c'as
deuda
debt
c'as
fiado
on cre d it
-c'a sco
aliviarse
to recover
-c'a se '
volver en si
-c'a se '
volver en si
c'aslen
vida
life
c'aslic
e terno (viviente)
ever living
- c asoj
d espertar
to wake
- c a staj -ve ch
d ive rtirse
despierto
w ide-awake, alert
-c 'a s te j
d espertarse
to wake up
-c 'a t
arder
to burn
- c at
quem ar
to burn
c'ate'
casualidad
coincidence
c'ate'
de pronto
suddenly
c'aten
fiebre
fever
caliente
hot
calor
heat
c c'aten
c'aten
': c'aten
caluroso
hot
': c'atic
c'atic
quema
quemadura
fire
burn
l- -c'a tzin
necesitar
to need
to be necessary
-c'a tzin
ser necesario
ten e r necesidad
-c'a tzin
valer la pena
c'atzinel
c'atzinel
im portante
necesitar
to need
c'atzinel
prisa
ser necesario
rush
to be necessary
c'a tzinel
ten e r necesidad
to need
-c'ave'
-c'avomaj
': c'axej
saliva (baba)
slobber
-c'axij
alegarse
to argue
-c'a tzin
'{c'atzinel
to need
im portant
217
c'ay
mercanca
goods, merchandise
c'ayef
a duras penas
w ith d ifficulty
c'ayef
costar
to be d ifficu lt
c'ayef
costoso
d ifficult, hard
c'ayef
c'ayeval
difcil
d ifficult, hard
mala suerte
bad luck
c'ayeval
problema
problem
c'ayevilej
difcil
d ifficult, hard
c'ayibel
mercado
market
c'ayibel
plaza
plaza, square
c'ayij
mercanca
goods, m erchandise
c'ayij
negocio
business
-c 'a y ij
vender
to sell
c'ayij
venta
sale
c'ayil
am argor
bitterness
c'ayil
demanda
demand
c'a yile j
amargo
very b itte r
c'ayinel
vendedor
seller, tra de r
c'o
dispuesto
to be ready
c'o
c'o
em plear
to em ploy
encontrarse
to be
c'o
estar
to be
c'o
haber
to be
c'o
quedar
to be
c'o -a jo '
falta
c'o -b e n ri manek
hacer falta
presencia
presence
de vez en cuando
occasionally
c'o c'as
deber
to owe
c'o ch-pan
ocupar
to occupy
dedicar
to be dedicated
c'o ch -u -p a n
contener
to contain
c'o ch-vech
responsable
responsible
c'o chi
hay que
must, to have to
c'o chi
obligacin
obligation, to have to
c'o chi
ten e r que
to have to
c'o jay
c'o jay
residir
to reside
vivir
un da s y otro no
culpable
guilty
c'o mac
to live, to reside
218
c'o modo
poder
c'o na'oj
in telige n te
in te llig e n t
c'o pa -b i'
re p rese n ta r
to rep rese n t
c'o pa -v i'
encargado
in charge
c'o pa che'
preso
prisoner
c'o r-om a
resultado
result
c'o ru -k'o ra l
haragan
lazy
opaco
opaque
c'o te f c h -ij
te n e r frio
to be cold
c'o uchuk'a'
fe rtil
fe rtile
may, can
c'o...pronombre posesivo te n e r
to have
to be...years old
c'oj
mascara
mask
-c'o je '
portarse
to behave
quedar
to be left
enderezarse
to straighten (oneself) up
c'o jlib l
lugar
place
c'o jlib l
puesto
booth, place
c'ojobl
rem iendo
patches
-c'o jo c'a
tocar la puerta
to knock
-c 'o jo j
rem endar
to mend
-c'o jo j
reparar
to mend
-c'o kp ij
reventar
to break
-c'o l
acortar
to shorten
-c'o l
encoger
to shorten
-c'o l
recoger
to pick up
-c 'o l - i
c'oloq'uic
encogerse
to shrink
knot (with a rope)
nublado
c'otoq'uic
redondo
round
-c'onoc'a
tocar la puerta
c'oroc'oj
claro
to knock
clear
-c 'o t
-c 'o t
cosechar papa
desenterrar
to dig up
-c 'o t
escarbar
to dig out
-c 'o t pa -c h i'
hacer preguntas
c'otoj
cosecha de papa
c'otoq'uic
vuelta
atravesar
turn
cruzar
to cross
mico
monkey
-c'ovisaj
-c'ovisaj
c'oy
to harvest potatos
to ask questions
harvest (potato)
to cross
219
c'u'x
corazn
heart
c'u'x
sentido
consciousness
c'u'x ri tinam it
capital
capital
preocupar
to be worried
-c'u a j
cargar
to carry
-c'u a j
desem pear
to carry out
-c'u a j
d urar
to last
-c'u a j
llevar
to carry, to take
-c'u a j
to live a life of
to direct
-c'u a j -b e y
d irig ir
-c 'u a j - i '
llevarse
to g et along with
-c 'u a j bey
guiar
-c 'u a j ri ch'ich'
m anejar
c'uch
zopilote
buzzard, vulture
c'ujay
tro ja
-c 'u jc 'u t
toser
to cough
-c'u k
arrancar
-c 'u l
aceptar
to accept
-c 'u l
atender
to attend
-c 'u l
-c'u l
cham arra
cobija
blanket, quilt
blanket, q uilt
-c 'u l
colcha
blanket, quilt
-c 'u l
encuentro
to meet
-c 'u l
obtener
to obtain
-c'u l
poncho
-c'u l
q ue re r decir
poncho
to mean
-c'u l
quie re decir
to mean
-c 'u l
re cib ir
to receive, to have
-c 'u l
resultado
result
-c'u l
significado
meaning
-c 'u l
significar
to mean
-c 'u l
topar
-c 'u l
colcha
blanket, quilt
-c 'u l - i'
encontrarse
to meet
-c 'u l chic
recobrar
to recover
-c 'u l tz ij
-c'u la 'a j
c'ulaj
ten e r un contrato
to have a contract
hacerse enemigo
to make enemies
par
c'ulaj
c'ulan
pareja
pair
couple, pair
dondequiera
anywhere
220
-c 'u le '
casado
m arried
-c 'u le '
casarse
to g et m arried
-c 'u le '
to g et m arried
c'ulel
enem igo
enemy
c'uljay
tro ja
-c'u lu ba '
casar
to m arry
-c'u lu b a '
consultar
to consult
c'ulubic
casam iento
marriage
c'ulubic
m atrim onio
marriage
-c 'u lu j c h -e
acostum brarse
to g et accustomed
-c'u lu m a j
tocarse
-c'u lu n
re fe rirse
to re fe r to
-c'u lva ch ij
iq u pas?
to happen
-c'u lva ch ij
suceder
to have
-c'u lva ch ij
suceder
to happen
cum
ayote
squash
-c 'u t
a puntar
to point
-c 'u t
dar senates
to show signs
-c 'u t
dem ostracin
dem onstration
-c 'u t
d em ostrar
to show
-c 'u t
d irig ir
to guide
-c 'u t
presentar
to show
-c 'u t
senalar
to point
aparecer
to appear
p resentarse
to appear
-c 'u t ch-vech
ensenar
to teach
-c 'u t ch-vch
m ostrar
to show
-c 'u t ch-vech
presentarse
g uiar
to in troduce
to guide, to show the way
-c 'u t chi-vech
indicar
to show, to indicate
-c 'u tu j
consultar
-c 'u tu j
hacer preguntas
to consult, to ask
to ask questions
-c 'u tu j
-c 'u tu j
pedir
p reguntar
-c 'u tu j
reclamar
to ask
to claim
-c 'u tu j
rogar
to ask for
-c 'u tu j -i*
preguntarse
-c 'u tu j mero
cobrar
to ask
-c 'u tu j mero
pedir limosna
to beg
-c 'u tu j utzil
suplicar
to ask
221
c'utunel
pedidor
m atchm aker
c'utunic -b e n
hacer preguntas
to ask questions
c'utuy mero
cobrador
c'utuy mero
lim osnero
beggar
disculpar
to forgive, to excuse
ca'
piedra
g rinding stone
ca'aj
cabaa
ca'aj
muela
hut
m olar tooth
- c uy mac
money collector
ca'ey
muela
molar tooth
ca'i*
dos
two
duda
doubt
ca'i' mul
doble
double, twice
ca'i' oxi'
alguno
some
ca'i' palej
hipcrita
hipocrite
cab
candy
cab
dulce
miel (de abejas)
cab
cab (s), mul
panela
bocado
brown sugar
bite
cabij
cabij
pasado maana
ca bijir
anteayer
c a b ijir
cablajuj
doce
twelve
cabraken
tem blor
tre m o r
cabraken
terre m o to
earthquake, tre m o r
cach'
chicle
chewing gum
-ca ch 'u j
machucar
to smash
-ca ch 'uj
mascar
to mash
caf
coffee
caj
cielo
sky, heaven
caja
caja
m architarse
to fade
ca ji'
cuatro
four
-c a jij
golpear
-c a jij
lastim ar
to hit
to hurt
ca jita jic
cajman
cajman
golpe
blow
color
color, pale
plido
pale
ca jtz'uc
rincn
corner
cak'ik'
aire
air
honey
box
222
cakik*
aire
cak'ik
brisa
breeze
cak'ik'
viento
wind
cakcoj
ro jo claro
pink
cakcoj
ro jo claro (rosado)
pink
cakcoj
rosado
pink
cakcoj
rosada
pink
caldo
caldo
broth
cam blin
-ca m e lu j
cereza
ch erry
adorar
to adore
wind
camic
m uerte
death
cam inek
cadaver
corpse
cam inek
m uerto
dead
camisa
camisa
sh irt
camisa bel
veneno
poison
-ca m isa j
m atar
to kill
m atarse
to kill oneself
suicidarse
to com m it suicide
com e te r suicidio
to com m it suicide
camisanel
asesino
m u rd erer
camisanel
venenoso
poisonous
campana
campana
bell
-ca m u lu j
re p e tir
to repeat
-ca m u lu j tz ij
chism ear
can achi'el
tanto como
to gossip
as much as
can kitz ij
serio
seriously
antes
hace tiem po
b efore
awhile back
muy
very
natural
can...vi
can...vi
natural
candela
candela
candle
-c a n e j can
atrasar
to delay
-ca n e j can
quedar
to be left
atrasado
canela
cinnamon
-canoj
-canoj
cazar
to look for
to hunt
-canoj
investigar
to investigate
-canoj
canonel
re g istrar
to search
cazador
hunter
behind
buscar
223
-c a p ij
m order
to bite
capilin
cereza
ch erry
-c a rij
pescar
to fish
carne'l
oveja
sheep
-case'
desvelado
to have insomnia
caslon
pantaln
pants, trousers
catz
caxlan chabel
bocado
bite
espaol
Spanish
Spanish
caxlan chi'
espaol
caxlan vey
pan
bread
caxlan vink
extran je ro
stranger
caxon
cajn
storage chest
caxtachi'
barbilla
caxtate'
barbilla
chin
de noche
at night
c h -c h i'
afueras
o utskirts
ch -c h i'
al lado
at the side
ch-chi*
alrededor
around
c h -e
to
c h -ij
acerca de
about
c h -ij
atrs
in back
c h -ij
contra
against, in opposition to
c h -ij
de
of
c h -ij
detras de
behind
c h -ij
fuera
outside
c h -a ka'
chin
c h -ij
rodear
to surround
ch-pan
dentro de
inside
ch-pan
en
in, on, at
ch-pan
e ntre
under
ch-pan
in te rio r
inside
ch-pan
por
through
al da siguiente
next day
ch -u -p a n
adentro
inside
ch -u -p a n
durante
during
ch -u -p a n re k'ij re'
actualidad
present tim e
hoy en da
esquina
corner
ch -u -va jay
ch -u -va jay
afuera
ch -u -x e '
a fondo
out
patio, court
thouroughly, in depth
patio
224
c h -u -x e '
bajo
under
c h -u -x e '
debajo de
under, underneath
c h -u -x e '
fondo
bottom
ch-vch
contra
against
ch -v ch
delante de
in fro n t of
ch -v ch
delante de
in fro n t of
ch -v ch
e nfre n te
in fro n t
ch -v ch
entre
among
ch -v ch
tre n te a
in fro n t of
ch -v ch
que
than
ch -v ch -o n o je l
ante todo
ch -ve ch apon
de ahora en adelante
ch -v ch apon
futu ro
fu tu re
ch -vch apon
mas adelante
later
from now
lead
ch -xe '
raiz
root
ch'a'el
amable
kind
ch'a'oj
dano
damage
ch'a'oj
d elito
crim e
ch'a'oj
perjuicio
damage
ch'ab
flcha
arrow
enlodarse
to g et muddy
-c h 'a b a lij
predicar
to preach
proclam ar
rezar
to proclaim
to pray, to recite
ch'abek
charco
mud
ch'abk
lodo
mud
ch'abl
ch'abl
idioma
lengua
language
language
ch'abl
lengua je
language
ch'abl
palabra
word
ch'abl
sonido
sound
ch'abl
voz
enamorar
voice
Maga
rodi Ila
sore
siila
chair
-ch 'a be j
ch'ac
ch'acaj
-ch'acat
ch'acoj
ch'acoj
apuesta
bet
premio
reward, prize
225
ch'acoj anen
carrera
race
ch'aconel
campen
champeon
cuerpo
body
ch'aculaj
cuerpo
body
c h 'ajch'o j
lim pio
clean
ch'ajch'oj
ch'ajchoj -ch'acul
sano
healthy
saludable
healthy
ch 'ajch'o jil
pureza
purity, cleanliness
puro
pure
lim piar
to clear off
cleanliness
ch 'ajch'o jirisan ic
lim pieza
ch 'ajon be l
pila (lavadero)
m adurar
to ripen
chaka' chic
dems
rest
ch'aka' chic
dems
rest
ch'aka' chic
other
ch'aka' chic
otro
resto
ch'am ey
bastn
cane
-ch 'a m ir
ferm e nta r
to ferm e nt
-ch 'a m ir
pasarse
to sour, to go stale
-ch'anaba'
desnudar
to undress
ch'anel
desnudo
naked, nude
ch'apel
cua
wedge
rest
ch'aquet
banca
bench
ch'aquet
silla
chair
ch'aquet vi'a j
almohada
ch'at
cama
bed
-ch 'a y
trilla r
to thrash
-c h 'e c
provecho
pro fit
ch'ec
rodilla
-ch 'e c
triu n fa r
knee
to succeed
-ch 'e c
vencer
to conquer
-c h 'e j
lavar
to wash
-c h 'e j
lim piar
to wash
ch'ek' chic
maduro
ripe
ch 'e k'ile j
ch'em
-c h 'e r
-c h 'e r
-c h 'e r
pillow
maduro
very ripe
cido
acidic
apartar
to separate
partir
rajar
to split
226
-c h 'e r
separar
to separate
-c h 'e r -i*
apartarse
to w ithdraw
-ch 'e c
ganar
to earn
em papar
to wet, to soak
m o ja r
to wet
ch'ekel
hmedo
damp
-c h 'e le j
to carry in th e arms
-ch 'e y
golpear
to hit
-c h 'e y
machacar
to pound
-ch 'e y
pegar
to hit
-c h 'e y - i '
pelear
to fist fig h t
ch'ich'
carro
car
chich'
metal
metal
b rillar
to re fle ct light
-c h 'ij
a la fuerza
by force
-c h 'ik o '
puja r
to groan
-c h 'ilile j
fre r
to fry
ch'ip
m enor
youngest
-c h 'it
lastim ar
to hurt
-ch 'o
hablar
to speak
critica r
to criticize
m urm urar
m urm ur
protestar
to p rotest
re fe rir
-c h 'o pa -v i'
-ch 'o pa -v i'
discutir
re fe rir
to discuss
to make referen ce to, to speak about
-ch 'o b
preocupacin
worry
-ch 'o b - i j
m editar
to meditate
-ch'ocoba'
m ontar
-ch'ocoba'
-ch 'o colb e j
sentar
to mount
to sit som ething down
m ontar
to mount
-c h 'o jij
juzgar
to ju dge
regatear
to haggle
valle
valley
-ch 'o l - i j
cascar
to shell
-ch 'o l - i j
pelar
to peel
-ch 'o l - i j
pelar
to skin
-c h 'o lij
-c h 'o lij
castigar
to punish
regaar
to scold
-ch'op
picar
to plough
227
ch'op
pina
pineapple
-ch 'o q u e
m ontar
to mount
to sit
sentarse
ch'oxoch'ic
nublado
ch'oy
ratn
mouse
ch'u'ul
ch'uch'
fresco
frio
cold
ch'uch'
helado
frozen
ch 'uch 'ile j
frio
cold
e n friar
to chill
ch 'uch'uj
manso
tam e
ch 'uch 'u j
paciencia
patience
ch 'uch 'u j
sencillo
ch 'uch 'u j
suave
hum ilde
humble
suavizar
to soften
refrescar
to refresh
ch 'uj
loco
ch 'uj
rudo
rough
-c h 'u jir
enloquecer
to go crazy
-c h 'u jiris a j
enloquecer
to drive crazy
-c h 'u jiris a j
volver loco
to go crazy
ch'ukuch'ic
ralo
thin
ch'um il
estrella
star
ch'uti al
ch'uti al
ch'uti c'ajol
ch'uti mi'al
island, isle
ch 'uti'k {p i}
small, little
pequeno
ch'uti'n
pequeno
small, little
acortar
to shorten
reducir
cha le jay
cucaracha
to reduce
cockroach
-cha'
-cha'
escoger
to choose, to select
nom brar
to nominate, to select
cha'nin
cha'nin
cha'nin
cuanto antes
as soon as possible
cha'nin
ligero
fast, quick
luego
soon
pronto
soon
228
cha'nin
rapido
hurry
-chac'achot
andar de puntillas
to walk tip to e
-chacach
canasta
basket
chaj
ceniza
ashes
chaj chic
descolorido
faded
chajel
cucaracha
cockroach
-c h a jij
cuidar
-c h a jij
guardar
to guard
- c h a jij
vigilar
to watch over
-ch a k'
-ch a k'
-ch a k'aj
cocer
to cook
-c h a k 'a jiris a j
cocer
-ch a klaxel
chaklaxel
chak'laxel
m enor
youngest
chak'laxel
m enor
younger
chaki'j
seco
dry
chaki'j c h i'ij
sed
th irs t
-ch a kirisa j
secar
to dry
-ch a m e'
callarse
to keep silent
-ch a m e
parar
to stop
-ch a m e
term in ar
to finish, to end
-ch a m ir
chapbel
descom ponerse
gancho
to spoil
hook
chapbel
trampa
trap
chapoy q uer
pescador
fisherm an
chaquech
canasta
basket
chaqueta
saco
-ch a yuj
colar
coat
to strain
che'
arbol
tre e
che'
carcel
madera
jail
wood
che'
palo
stick, log
ch ej
ch ej
ocote
ocote
-ch e k
pino
moler
to grind
chek -yon
solam ente
only
chek c'ate'
de repente
(younger, of a woman)
che'
pine
229
-ch e p
agarrar
to grasp
-ch e p
agarrar
to catch
-ch e p
a rre star
to a rrest
-ch e p
atacar
to attack
-ch e p
com enzar
to begin
-ch e p
darse la mano
to shake hands
-ch e p
em pezar
to begin
-ch e p
pegajoso
sticky
-chep
pegar
-ch e p
pellizcar
-ch e p
ponerse
to begin to
-ch e p
p rincipiar
to begin
-ch e p
regaar
to scold
-ch e p
tocar
to touch
-ch e p baniquil
crear
to make
-c h e p bey
partir
to depart, to leave
-c h e p chi colo'
lazar
to rope, to lasso
-ch e p cof
apretar
-c h e p juba
d etener
to hold
-ch e p q uer
pescar
to catch fish
-ch e y
aporrear
to thrash
-c h e k 'ij aken
tropezarse
to trip
chi
{to }
chi
a mano
chi
a pie
by
on
chi
desde
from
chi
hacia
to
chi
por
chi
que
by
0
chi -k'a
chi caca
a mano
by hand
cada dos
by twos
chi caj
altura
altitude
by fours
chi ca jie j
cada cuatro
chi ic'
mensual
monthly
chi jun
chi juntek
chi nej
todo
all
once in a w hile
de lejos
from afar
chi nojel
chi ox'ox
entero
entire, whole
cada tres
by threes
a duras penas
with difficulty
de vez en cuando
230
chi sek
de bianco
w hite
ch i-achoch
en casa
at home
chi-chi*
lado
side
c h i-ju ju n a l
cada
each
chi-la*
alia
th e re
c h i-q u i-c o jo l
e ntre
between
c h i-q u i-ju ju n a l
cada uno
each one
c h i-ri'
ah I
th e re
c h i-ri*
alii
th e re
chi*
orilla
bank
chi*
orilla
edge
ch i'a j
labio
c h i'ij
boca
mouth
c h i'ij
borde
edge
lips
chic
mas
more
chic
volver
to re turn, to go back
chic
ya
already
chic jun
alguno
another
de nuevo
again
otra vez
again
chic ju n mul
de nuevo
again
otra vez
again
chicop
anim al (domestic)
chicop
insecto
insect
-ch ico p ir
engusanarse
-ch ico p ir
picar
to become worm y
to be worm y
-ch ico p ir
picar
hilo
ch ij
-ch ila b e j
-ch ila b e j
-ch ila b e j
to have cavities
thread
to put in charge of
encargar
recom endar
to recommend
to beg
matchm aker
rogar
chinam ital
pedidor
chipix
dedo m enique
little finger
chiquichic
decente
decent
choj
correcto
proper
choj
decente
choj
digno
decent
worthy
choj
choj
d irecto
fiel
direct, straight
faithful
choj
firm e
firm , solid
231
choj
formal
choj
honesto
justo
Parejo
honest
choj
choj
ju st
equal, even
choj
Perfecto
perfe ct
choj
recto
recto
sencillo
simple
s tra ig ht
ordinary
c h o jile j na'oj
corriente
rdinario
sinceridad
-c h o jm ij
aPuntar
to aim
chojm il
sentido
meaning
chojm il
solucin
extravio
aplanar
srreglar
componer
corregir
solution
choj
choj
choj
choj oc
choj oc
chojm in bey
-c h o jm iris a j
-c h o jm iris a j
-c h o jm iris a j
-c h o jm iris a j
-c h o jm iris a j
-c h o jm iris a j
-c h o jm iris a j
-c h o jm iris a j
-c h o jm iris a j
-c h o jm iris a j
-c h o jm iris a j - i'
-ch o kom ij
cholaj
cholaj
chola jen
-c h o la jij - i '
choloj
chonko'l
just, honorable
sim ple, easy
sim ple, easy
ordinary, common
sincerity
detour
to level
to fix
to repair, to fix
to correct
enderezar
ordenar
to straighten
Planear
reparar
to plan
resolver
solucionar
to resolve
enderezarse
enipujar
fila
linea
lnea
fila
to straighten (oneself) up
dilogo
chompipe (macho)
dialogue
to straighten up
to repair
to solve
to push
row, to line up
line
line
row, to line up
turkey (tom)
to cut
-choy
-choy
choy
choyoj
cortar
cosechar caa
lago
chu nakaj
cerca de
near
chu palej
car* a cara
face to face
to harvest cane
secha de ca-na
232
lake
harvest (cane)
chub
saliva
saliva
-ch u b a j
escupir
to spit
chubaj
saliva
saliva
chuc'uchic
paralitico
paralyzed person
chuc'uchic
rigido
rigid
-c h u c 'u q 'u e j
e rg ir
to lift
chuka'
mismo
same thing
chuka'
tam bin
also
chuka'
tam poco
neith er
chuka'
tam poco
neith er
chula
bonito
pre tty
chulaj
orines
urine
-c h u lu j
orinar
to urinate, to wet
-c h u lu j - i '
oxidarse
to rust
chum
cal
lim e
chuma te f
escarcha
frost
-ch u m a j
blanquear
to whitewash
-ch u p
apagar
to put out
-ch u pu chu t
opaco
opaque
chuvil
hedor
stench
chuvil
pestar
to stink
-chuvin
heder
to stink
chuvin
heder
to stink
chuxtek
chva'k
manana
chva'k chic
hasta manana
tom orrow
until tom orrow
clavo
clavo
nail
clueca t'uk
gallina
brooding hen
co'ol
breve
short
co'ol
chico
menor
small
minor
co'ol
co'ol -aken
pequeno
small, little
bajo
short
co'ol -aken
corto
short
co'ol oc -vech
estrecho
narrow
co'ol pam aj
angosto
narrow
co'ol vachaj
angosto
narrow
coc
coc
corral
tortuga
tu rtle
coc'
fino
fine
co'ol
corral
233
-co ch '
aguantar
to endure
-co ch
aguantar
to bear
-co ch '
paciencia
patience
-co ch '
re sistir
to withstand
-co ch '
soportar
to stand, to endure
-co ch '
soportar
to put up with
cocina
cocina
kitchen
cocoj
chico
small
cocoj {pl.}
m enor
m inor
cocoj {p l}
pequeo
small, little
cof
duro
hard
cof
firm e
firm , solid
cof
sazn
m ature
cof
slido
solid, hard
voz alta
out loud
coj
cojol
len
espacio
space
cokolajay
trueno
thunder
tem pestad
storm
-co l
resto
rest
-co l
salvar
to save
-co l
lion
sobra
-co l
sobrar
to remain, to be le ft
-co l - i '
escapar
to escape
colic
rescate
rescue
colo'
lazo
rope
coloben
se rp ien te grande
snake (large)
puo
fist
color
color
color
colotajinek
libre
free
-com
m orir
to die
conciert
novia
g irlfrien d
conciert
novio
boyfriend
cooperativo
cooperativo
cooperative
-co q 'u ij
m oler
to grind
-co ro b ij
a flo ja r
to loosen
coroquic
-cos
flo jo
loose
cansar
to tire
cosa
cosa
thing
cosinek
cansado
tired
234
-co tin
colum piar
to swing
to rce r
to be crooked
cotok'a'
arco iris
rainbow
coton
saco
coat
cotoquic
torcido
tw isted, bent
cotz'
flo r
flo w er
-c o tz 'e '
c o tz 'i'j
c o tz 'i'j
jardln
flo w er garden
- c o tz 'ija j
flo re ce r
to bloom
c o tz 'ijb e l
jardln
flo w er garden
acostar
to lay down
covil
fu e rte
strong
covil
hom bria
courage
covil
valiente
brave
covile j
duro
solid
covile j
fu e rte
strong
co vile j q u ie j
mula
mule
-covin
resiste nte
resistant
-c o v ir
com plicar
-co vir
e ndurecer
to harden
coyopa'
relampago
lightning
cu-chave
apurarse
hurry up
cuachi'
gem elos
cuadra
cuadra
twins
block
cuadrado
cuadrado
square
cubut
shoe
cuc
zapato
ardilla
-cuch
cu brir
squirrel
to cover
-cuch
tapar
to cover
cuchara
cuchara
spoon
cuchillo
cuenta
cuchillo
departam ento
cuenta
knife
favor
d epartm ent
favor
cuenta
im portar
to care about
-cu k'
tragar
-cu ke r c'u'x
-cu ke r c'u'x
conformarse
to agree, to conform
conform e
to be satisfied
-cu ke r c'u'x
satisfecho
satisfied
satisfacer
to satisfy
235
-cukuba' c'u'x
alentar
to encourage
-cukuba' c'u'x
confianza
confidence, tru st
consolar
to console
contar con
to count on
-cukuba' c'u'x
satisfacer
to satisfy
-cukuba' c'u'x
to calm down
confiar
to e n tru st w ith
-cukuba' vachaj
alentar
to cheer up
cukubabel c'u'x
fe
faith
cukul -c 'u x
confianza
confidence
cukul c'u'x
fe
faith
cukul c'u'x
tranquilo
calm
fiel
faith ful
cukul vachaj
alentado
in good health
cum etz
culebra
snake
cum etz
serpiente
snake
manco
curson
pantaln
pants, trousers
-cu sa j
calzar
-cu sa j
em plear
to employ, to use
-cu sa j
gastar
to spend
-cu sa j
ocupar
to take, to occupy
-cu sa j
poner
to put on
-cu sa j
usar
to use
-cu sa j
usar
to wear
cusaxic
uso
use
cuta'n
cepa
stum p
cuta'n
tocn
stum p
cuxa
aguardiente
liquor
-cuxca'
m ecer
to rock
-cuxun
picar
to itch
-cu y
perdonar
to forgive
-cu y juba'
con permiso
to excuse
-cu y mac
perdonar
to forgive
cuyubel mac
cuyubel mac
disculpa
apology
perdn
departam ento
derecha
diciem bre
departam ento
forgiveness
departm ent
derecha
diciem bre
right
December
Dios
Dios
God
236
dom ingo
dom ingo
Sunday
e-ca ca'
dos en dos
two by two
ec'
gallina
hen
ec'
pollo
chicken
ej
elote
ear of corn
ej
maiz (elote)
corn (ear)
echan
ejka'n
bulto
ejka'n
carga
load, cargo
e jka'n
tercio
third
- e jk a j
ekal
calma
calm
ekal
despacio
slow
ekal
lento
slowly
ekal ekal
poco
little by little
-e l
ausentarse
to be absent
-e l
desbordarse
-e l
re tira r
to leave, to g et out
-e l
salida
d eparture
-e l
salir
to leave
-e l
salir
to fall out
-e l
salir
to come out
-e l
zafarse
-e l chi tz ij
q u e re r decir
to mean
-e l chi tz ij
to mean
-e l el
significar
desviar
-e l pe
nacer
to rise
-e l quiq'uel
desangrarse
to bleed
elebel
mina
mine
elebel
salida
elek'
robo
exit
robbery
-e le k 'a j
elek'om
robar
ladrn
to rob
th ie f
elen
salida
exit
elesabel oyoval
-e le s a j
venganza
cortar
-e le s a j
gastar
to waste
-e le sa j
-e le sa j
partir
to cut
provecho
profit
-e le sa j
quitar
to take away
bundle
to run o ff (a road)
revenge
237
-e le sa j
sacar
-e le s a j can
descontar
to take out
to mark down, to discount
-e le s a j chic juba'
descuento
discount
-e le s a j ejka'n
descargar
to unload
-e le s a j el
d e rrib ar
to remove
-e le s a j oyoval c h -ij
vengarse
to take revenge
-e le sa j vachibl
re tra ta r
to take pictures
enero
enero
January
-e ra j
acarrear
to carry
escuela
escuela
school
espada
espada
sword
espritu
espritu
s p irit
esquina
esquina
corner
este
este
east
este
orie nte
east
-e ta j
m edir
to measure
-e ta j
pesar
to weigh
etal -aken
huella
tracks, footprints
etam abel
conocim iento
knowledge
etam abel
leccin
lesson, teaching
etam abel
wisdom
-e ta m a j
sabidura
aprender
-e ta m a j
saber
to know
-e ta m a j -vech
conocer
to know
-e ta m a j -ve ch
cuello
connections
to distinguish, to te ll apart
to learn
-e ta m a j -vech
d isting u ir
-e ta m a j -ve ch
fama
fame, to be known
-e ta m a j -ve ch
reconocer
to recognize
etaman ch-vech
conocido
known
etam anel
sabio
wise
etamanic
leccin
lesson, teaching
etamayon
saber
to know
-e tz 'a b e j
engaar
to deceive
-e tz 'a j
jugar
to play
e tz'anel
deportista
player, athlete
etz'anel
etz'anen
etz'anen
etz'anen
jugador
player
juego
game
partido
recreo
game
recreation, play
etzebel
adorno
decoration
238
-e tz e la j
despreciar
to despise
-e tz e la j
rechazar
to re je ct
-e tz e la j - i '
odiar
to hate
etze la ne l
enem igo
enem y
e tzelanic
maldicin
dam nation
etze la nic
odio
hatred
-e v a j
esconder
to hide
-e y
diente
tooth
eyaj
diente
tooth
eyaj
filo
cu ttin g edge
fam ilia
fam ilia
fam ily
fam ilia
fam iliar
relative
feb re ro
feb re ro
February
gancho
gancho
hook
gradas
gradas
steps
herencia
herencia
inheritance
hora
hora
hour, tim e
i-
su (de ustedes)
your
each oth e r
- i ch-v ch
each oth e r
iboch'
nervio
nerve
iboch'
vena
vein
ib och'il
nervio
nerve
iboch'il
vena
vein
ic
chile
chile
ic*
luna
moon
ic'
ic'a'tz
mes
servir
month
to be of use
ic 'a tz
valer
to be worth
-ic'o
cruzar
-ic'o
pasar
to cross
to cross
pasar adelante
to come in
mas
a bu rrir
more (comparison)
to bore
desesperar
to be discouraging
ichaj
hierba
greens (edible)
ichaj
verdura
vegetable
ichaj
yerba (comestible)
herb (edible)
-ichin
de
p ertenecer
to belong to
-ic'o
-ic 'o -vi'...ch-vech
-ichin
to belong to
239
-ich in
propiedad
property, possession
-ich in q'uechelaj
silvestres
wild
ichinaj
collar
necklace
-ic h in a j
heredar
to in he rit
-ic h in a j
tocarse
to get
ij
cscara
rind
- ij
cscara
shell
- ij
color
color
ij
espalda
back
- ij
ija'tz
vaina
pod
sem illa
seed
ija tzul
descendencia
lineage
ija tzul
descendiente
descendant
- il
adivinar
to guess
- il
conseguir
to get, to find
- il
descubrir
to discover
- il
encontrar
to find
- il
hallar
to find
- il
lograr
to earn, to gain
- il
obtener
to obtain
- il
so rprender
to catch
- il ri bey
orientarse
to o rie nt oneself
- i lij
-il.,
alim entar
to nourish
m antener
to support
infierno
infierno
hell
invierno
invierno
w in ter
{i}q u e k '
honda
sling
- iq uin
con
with
-iq 'u in
contra
against
-iq 'u in
donde
w here (lives)
-iq 'u in
ms
plus
d isfru ta r
to enjoy
iq uiej
hacha
hachet
is
agudo
sharp
is
itz
camote
sweet potato
hechicera
w itchcraft
itz
hechizo
w itchcraft
itzel
itzel
cruel
cruel
mal
bad
itzel
mal
evil
240
itzel
malcriado
bad
itze l
malo
bad
itze l -n a '
desagradable
disagreeable
itze l -n a '
rem o rd im ie n to
odiar
to hate
odiar
to hate
feo
ugly
itze l achic'
pesadilla
nightm are
itze l na'oj
ingrato
harsh, ungrateful
itze l vinek
dem onio
demon, devil
itze l vink
diablo
devil
itze l vinek
malos
itzin el
hechicero
witch
itzin ic
b ru je ria
witch cra ft
itzin ic
hechicerla
w itch cra ft
itzin ic
hechizo
w itch cra ft
iv-
su (de ustedes)
your
iv-ichin
yours {p i}
iv-ichin
vuestro
yours {pi.}
ivir
ayer
yesterday
ixco'l
intestino
intestine
ixco'l
ixcolob
intestino
ixcolob
ixcoya'
tornate
tom ato
intestine
ixin
maiz
corn
-ix ja y il
esposa
w ife
-ixja yila l
esposas
wives
ixjayilonel
esposa
wife
ixnam
ixok
ixok
m u je r
woman
ixok
senora
lady
ixok ajaf
senora
lady, owner
ixok q uie j
ixq'uek
yegua
mare
claw
ixq'uek
fingernail
una
m e ta{o} (de una m u je r I grandchild (of a woman)
iyaj
garra
izquierda
izquierda
right
ja '
si
yes
241
ja ' na c'a
si pues
indeed
jabn
jabn
ja la jo j
d ife re n te
soap
d iffe re n t
jala jo j
varios
various
ja la jo j -vech
diverso
diverse
-ja la te j
cambio
change
ja m pe' na
a saber
who knows
ja m pe' na
jam pe?
a saber
who knows
cundo?
when?
jamul -pan
desocupado
unoccupied, vacant
jamul -ve ch
desocupado
not busy
janila
mucho
janipe'
cuanto
as much
janipe *?
cunto?
how much?
jantape'
forever
ja ntape'
siem pre
always
jantek
a veces
sometimes, at tim es
jantek
sometimes, at tim es
jas kulaj
ronco
ja sajic kulaj
ronco
hoarse
-ja s jo t
susurar
to w hisper
jay
casa
house
jay
cuarto
room
jay
jay q'uim
hogar
home
rancho
thatched hut
hoarse
je '
si
yes
-je c h
com partir
to share
-je c h
consagrar
to consecrate
-je c h
despachar
to despatch
-je c h
d ivid ir
to divide
-je c h
entre g ar
to deliver
-je c h
re p a rtir
to distrib ute
-je c h
separar
to separate
-je c h
servir
to serve
-je c h - i
e ntregarse
to give oneself to
-je c h -i*
-je c h - i'
rendirse
to give up
separarse
to divorce, to separate
divorciarse
to divorce
despedir
to see off
heredar
to inherit
242
j ch '
cosecha de maiz
harvest (corn)
- j c h
cosechar maiz
to harvest corn
j ch '
tapisca
harvest, picking
je c h '
tapiscar
- j k
a brir
to open
- j k
desabrochar
to unbutton
-j k -v i'
destapar
to uncork, to open
-j 'l
a rrim ar
to bring closer
- j l
cambiar
to change
j'l
maiz (masorca)
corn
j'l
mazorca
ear of corn
-j m
desocupar
to em pty
-j'm
vaciar
to em pty
jebel
bonito
p re tty
jebel
hermoso
beautiful
jebel
lindo
beautiful
jebel
lu joso
luxurious
gustar
je ch 'e jic
torcido
crooked
-jeco*
cojear
to lim p
thick
je ke jic
ancho
- je l
acercarse
to come closer
- je lo j
acercar
to bring over
- je lo j
co rre r
to move
- je lo j
em p uja r
to shove
- je lo j
separar
to pull
-je q u e b a '
-je tz e jo '
colgar
renquear
jeyaj
cola
tail
jeyaj
rabo
ji'
jic '
yerno
tail
so n -in -la w
halar
jalar
to pull
to grab
jic '
- jic ' -v i'
peinar
to comb
-jic a n j
rozar
jicha'
- jik '
peine
ahogar
-jik 'a j
respirar
jik'ul
comelon
big eater
jik'ul
goloso
gluttonous
to sm other
to breathe
243
- j il
- j il
gem ido
to wail
resbalarse
to slip
jilijic
resbaladizo
slippery
- j ilijo
d eslizarse
-jilijo *
patinar
to slip
to skid, to slide
jilik '
liso
slick, slippery
jilik '
resbaladizo
slippery
-jilo '
gem ir
to wail
-jilo '
jinan
que ja rse
-jiq u ib a '
asegurar
jiq u il
seguro
sure
- jis
rasgar
to tear
jite
- j it z
to grum ble
suegro (de un hom bre) fa th e r-in -la w (of a man)
to assure
-jit z 'a j
ahorcar
to hang
jo k
tusa
corn husk
job
lluvia
ram
joc -ve ch
lastim a
to be too bad
-jo c '
m oler
to grind
joc
tam al de elote
joc'on
polvo
jo j
-jo k 'o jo '
cuervo
crow
despegar
to come unglued
zafarse
to dislocate
zafarse
to dislocate
jolom aj
cabecera
capital city
jolom aj
cabeza
head
jolom aj
mente
mind
jom
hueco
hollow
-jo s
-jo s k 'ij
raspar
to scrape off
lim piar
to clean up
josoy che'
carpintero
carpinter
-jo te '
encaramarse
to clim b
-jo te '
subir
to increase, to go up
-jo to b a '
-jo to b a '
-jo to b a '
alzar
aum entar
to raise
increase
progresar
to progress
-jo to b a '
jotol a jil
subir
to raise, to lift up
caro
expensive
244
-jo y o v a j -ve ch
m isericordia
m ercy
-jo y o v a j vachaj
com padecer
-jo y o v a j vachaj
te n e r consideracin
-jo y o v a j vachaj
considerar
to consider
-ju
sacar
to stick out
ju ti ba' oc
apenas
ju st barely, hardly
-ju
asom ar
to stick out
-ju *
enchufar
to plug in
-ju
m e ter
to put in
- ju '
su m e rgir
to subm erge
juba'
algo
some, a little
juba'
algo
som ething
juba'
pedazo
piece
juba'
poco
little
juba'
rato
little while
juba'
y pico
a bit more
to have consideration
juba' c h -e
parte
part
juba' chic
d entro de poco
shortly, soon
juba' chic
despus
later
juba' chic
ms
more
ju ba' man
a punto de
ju ba' man
casi
almost
juba' man -o n o je l
mayor
most
juba' man -o n o je l
mayora
m a jo rity
juba' man -q u em
desm ayar
to faint
parecido
sim ilar
sem ejante
poco
-ju c '
escaso
cortar a la rapa
scarce
to cut hair (in a crew cut)
juc'an apon
al otro lado
o ther side
juc'an chic
otro lado
jucum aj
de madrugada
o th e r side
early in the morning
jucum aj
m adrugar
to get up early
jucum aj
tem prano
early
jueves
jueves
Thursday
jujun
jujun
algunos
some
cierto
certain
ju ju n
unas
some
jujun
unos
some
juba' na
juba' oc
245
jul
cueva
cave
jul
hoyo
hole
jul
ju la ju j
tum ba
tom b, grave
once
eleven
juley chic
otro
another
julio
-ju m in
julio
July
-ju m in
volar
to hurry
jumul
de una vez
at once
jumul
eternal, unending
jun
alguien
someone
jun
alguien
someone
jun
alguno
something
ju n
un
a, an, one
jun
una
a, an, one
jun
uno
one
te n e r un problema
to have a problem
jun achique
algo
som ething
jun anen
im m ediately
jun chic
algn
some
jun chic
al revs
opposite, reverse
jun chic
otro
other
jun chic vi
a parte
jun chic vi
d iferen te
d iffe re n t
jun chic vi
raro
odd, peculiar
jun m ej
breve
briefly
jun oc c'o vi
quieto
quiet
jun vi
extra no
strange, odd
jun vi
raro
odd, peculiar
ju na'
ano
year
juna'
ano
year
juna'
edad
age
junabir can
ano pasado
last year
-ju n a m a j
comparar
to compare
-ju n a m a j
nivelar
to level
-ju n a m a j n ojibel
ponerse de acuerdo
junan
igual
alike
junan
junan
junan
junto
together
mismo
same
parejo
246
junan
unin
ju nto a
next to
parecer
to look like
junan achi'el
conform e
junan c h -ij
to g e th e r
parecer
to look like
junan juba'
parecido
sim ilar
junan n o jibe l
de acuerdo
in agreem ent
ju ne lic
foreve r
ju ne lic
siem pre
always
junio
ju nio
June
-ju n u m a j
igualar
to be th e same
-ju p e '
jupul
boca abajo
face down
-ju q 'u in
rpido
quick
" ju r u j
sacar
to pull out
-ju ru ju '
zafarse
ju t
gusano
ca te rp ille r
- jux
rayar
to scratch
juyu'
campo
field
juyu'
cerro
hill
juyu'
monte
countryside, mountain
juyu'
silvestres
wild
juyu'
volcn
volcano
ju yu' oc -vech
lstima
to be too bad
k-
nuestro
k-ichin
nuestro
our
ours
-k 'a '
brazo
arm
-k'a'an
retoar
to sprout
k'a'n
escalera
k'a'n
puente
stairs
bridge
-k'a b aj
acusar
k'abaj
brazo
k'abaj
k'abaj
manga
mano
k'abaj
mano
hand
k'aban tz ij
accusation
k'abarel
borracho
em borracharse
to get drunk
-k 'a ja j
bulla
to make noise
-k 'a ja j
sonar
to sound
-k'a b er
to accuse
arm
sleeves
hand
drunk
247
-k ajan
hacer ruido
to make noise
-k'a ja n
p itar
-k'a jan
tro na r
to thu n de r
k'ajine'k
quebrado
broken
k'ajinek
quebrado
broken down
k'ak'
fuego
fire
k'ak'
incendio
fire
k'ak'al
calentura
fever
k'ak'al
fie bre
fever
k'alaj
claro
clear
-k 'a la jiris a j
declarar
to confess
-k 'a la jiris a j
explicar
to explain, to reveal
-k 'a la jiris a j
revelar
to reveal
aclarar
to clarify, to explain
cla rifica r
to clarify
confesar
to confess
k'alajirisanic
declaracion
declaration
k'ana mero
oro
gold
k'ana pue'k
oro
gold
k'ana ulef
barro
clay
k'anal
grasa
grease
-k'a n e r
m adurar
to ripen
-k'a n e r
palido
pale
ka nilej
muy amarilla
yellow (bright)
k'anilej
maduro
very ripe
k'ank'oj
am arillo claro
yellow (light)
k'ank'oj
am arillo claro
light yellow
-k'a sa j
pasar
to pass
-k'a sa j tz ij
tra du cir
to translate
k'asan ri'
desde entonces
since then
k'asen
forever
-k'asisaj
pasar
to spend
fc'ataj
tanda
turn
k'ataj vinek
trib u
trib e
-k'a tap u j
ocupar un lugar
to take a place
katbel tz ij
autoridad
authority
k'atbel tz ij
-k'a te'
gobierno
governm ent
trabado
stuck
trabar la lengua
k'atoj
cosecha de trigo
248
katoy tz ij
gobernante
k'atoy tz ij
juez
governor
ju dge
k'a tz'utu j
avispa am arilla
wasp (yellow):
katzen
difunto
dead person
-k'ax
atravesar
to go through
-k'ax
a trop e lla r
to run over
-k'ax
cru za r
to cross
-k'ax
despus
a fte r
-k'ax
pasar
to cross
-k'ax
traspasar
to pass through
-k'a x apon
atravesar
to cross
-k'a x ch-ve ch
a ventajar
to g et ahead of
-k'a x ch -vech
com prender
-k'ax ch -vech
ente nd er
to understand
-k'ax pa -v i'
e nte nd er
to understand
descolorido
faded
-k'axaj
adelantar
to pass up
-k'axaj
pasar
to pass
-k'a xa j
pasar
to spend
-k'axaj tz ij
tra du cir
to translate
k'axinek
descolorido
faded
gozar
to enjoy
k'axo'n
dolor
pain
k'axo'n
pena
sorrow
k'axomal
-k'axon
dolor
doler
pain
to hurt
lastim ar
-k'axon nima
se ntir pesar
to feel g rie f
-k'axon nima
preocupar
-k'axon c'u'x
se ntir
to be busy
to be sorry
k'ay ch 'j
-k'aym aker
gusano
ca te rp iller
echar a perder
to spoil
-k'ayinakir
p odrir
k'ayinek
podrido
to rot
rotten
-k'a y ir
pasarse
abono frtico
to spoil
basura
hierba del monte
garbage
monte
vegetation
monte
weeds
k'ayis
k'ayis
k'ayis
k'ayis
k'ayis
fe rtiliz e r (natural)
249
weeds
k'ayis
pianta
k'ayis
yerba (comestible)
herb (edible)
-k ' j
q ue brar
to break
-k ' j
tra n sg re d ir
to transgress
k'n
am arillo
yellow
k'n
sazn
ripe
blond
plant
k'n -v i'
rubio
k'n chic
maduro
ripe
-k ' t
cosechar trig o
to harvest wheat
-k ' t
d ete ne r
to detain, to stop
-k ' t
estorbar
to obstruct, to block
-k ' t
im pedir
to stop
-k ' t
lim itar
to lim it
-k ' t
obstru ir
to block
-k ' t
veneer
to overcome
-k ' t - i '
dom inarse
to control oneself
-k ' t tz ij
juzgar
to judge
-k ' t tz ij
reinar
to reign
-k ' t tz ij pa vi'aj
condenar
to condemn
-k ' y
picar
to have cavities
-k ' y
podrir
to rot
-k 'e je la '
visitar
to visit
k'e jelonel
visita
visit
k'ejelonel
visitante
visitor
k'ek
negro
black
k'ek juba'
moreno
brown
k'e kk'oj
gns
grey
k'ekk'oj
negro claro
grey
k'ekk'oj
grey
k'eku'm
obscuridad
darkness
k'eku'm
obscuro
dark
k'ekumal ri ak'a'
obscuridad
darkness
-k'e ku m a t j
obscurecer
to darken
k'enum
manzanilla
abrazar
to hug
-k'i*
-k 'i'
alcanzar
to overtake
alcanzar
to reach
k'ij
k'ij
cum pleanos
birthday
derecho
right
k'ij
dia
day
-k 'e te j
manzanilla
260
kij
fecha
k'ij
perm iso
date
perm ission
k 'ij
sol
sun
k 'ij k'ij
diario
daily
k'iju b e l
propsito
purpose
- k iju j
d ecid ir
to decide
- k 'iju j
d iscutir
to discuss
- k 'iju j
disponer
to decide
- k 'iju j
pensar
to think
- k 'iju j
planear
to plan
- k 'iju j
to make a decision
-k 'ip
pellizcar
to pinch
- k 'it
fatig a r
to be tire d , to be fatigued
k'o*tz
m e jilla
cheek
-k'o b
re b aja r
to lose
-k'och
doblar
to bend
-k'och
to rc e r
to sprain, to tw ist
k'ochok'ic
torcido
tw isted, bent
k'ojo'n
msica
music
k'ojom
instru m en to
musical instru m en t
-k 'o jo m a j
tocar
-k'o l
engaar
to deceive
k'ol
tre m e ntin a
tu rp e n tin e
joke
k'oloj
broma
k'oloj
deceit, fraud
k'oloj
engao
k'olonic
chiste
joven (hembra)
joke
g irl
k'opoj
muchacha
girl
k'opoj
seorita
k'opoj
soltera
k'opoj vacx
terne ra
calf (female)
k'opojil
juventud (femenina)
k'or
youthfulness
atole
k'or
atol
haragn
k'or
perezoso
lazy
k'or
vago
loafer, bum
k'oral
pereza
laziness
-k'oran
-k'o ro ria 'a j
vagar
to wander, to roam
vagar
to wander, to roam
k'opoj
lazy
251
k'os
zacate
fodder
-k'oye'
echarse en el suelo
cham arra
to lie down
-k 'u '
cobija
blanket, q uilt
- k u'
colcha
- k u
blanket, q u ilt
blanket, q uilt
-k u*
poncho
poncho
k'uuj
cham arra
blanket
k'u'uj
cobija
blanket, quilt
blanket, q uilt
k'u'uj
colcha
k'u'uj
poncho
poncho
kuch
unidad
unity
-k 'u t
moler
to grind
k'utbl
m ortero
m ortar
kutun
comida
food
-ka
bajar
to get off
-ka
descender
to go down
-ka
menos
least
-ka
rebajar
to go down
-ka ch -vech
adm irar
to adm ire
-ka ch-vech
agradar
to like, to be agreeable to
-ka ch-vch
gustar
caer bien
-ka k'ij
tarde
late
ka-
nuestro
our
to rent
-ka j
arrendar
kajbl
alquiler
rent
kajen
llegada
arrival
kajo'n
prstamo
loan
kapap
amargo
kapapil
am argor
b itterness
-kasaj
bajar
to go down
-kasaj
bajar
to lower
-kasaj
derrib ar
to demolish
hum illarse
-kasaj -v i'
domar
to tame
-kasaj can
descontar
-kasaj ejka'n
-kasaj k'ij
-kasbr
descargar
to unload
dom inar
to rule
eru ta r
to belch
kav'l
boca arriba
face up
b itte r
252
kavel
boca arriba
face up
-kaxaj
calm ar
to soothe
-k e j
a lqu ila r
to rent
-k e j
p restar
to lend
- k e j jay
pedir posada
kitz ij
cierto
tru e
k itz ij
correcto
correct
k itz ij
justo
just
k itz ij
mero
k itz ij
natural
natural
k itz ij
puro
pure
k itz ij
realidad
actually
k itz ij
verdad
tru th
k itz ij
verdad
tru e
kitz ij
verdadero
tru e
ko'l
turkey (tom)
koch
cuervo
crow
-k o jo j
cercar
to enclose
-ko l
raspar
to scrape
-kol
rozar
to graze
kolotajic
raspadura
scrape
-k o r varan
roncar
to snore
kubix apon
en ocho das
in a week
kubixir can
a week ago
kubixir can
semana pasada
last week
kulaj
cuello
kuiaj
-kum
garganta
-kum
beber
tom ar
neck
throa t
to drink
to drink
-k u p ij
-kux
rayar
la
aquello
to scratch
that
la...la'
aquel
la_la'
esa
that
that
la.la'
ese
that
la'
sa
that one
la'
se
la ju j
diez
that one
ten
lana
lana
wool
lantar
delantal
apron
253
latz'
rincn
latz' -ve ch
ocupado
busy, occupied
latz' bey
dead-end stre e t
to strain
co m e r
-la tz 'u j
colar
-lavalo'
desm ayar
-le 'e j
le j
to rtilla
to rtilla
to faint
lek
plato
dish, plate
lek
trasto
dish
leche
leche
milk
lechuga
lechuga
lettuce
legua
legua
legua (distance)
letra
le tra
li'an
plano
flat
li'on
plano
flat
rendirse
to give up
libra
libra
pound
libro
libro
book
lik
liso
smooth
lik'
resbaladizo
slippery
lima
lima
lim e
lim n
limn
lemon
llave
llave
key
loxlo'x
blanqusim o
-lob olo'
daarse
to ruin
-lo ch '
aruar
to scratch
-lo k '
com prar
to buy, to purchase
padrino
godfather
lok'obel
viruela
smallpox
lok'oj
compra
lok'o)
negocio
buy, purchase
apreciar
-lok'o k'e j
estim ar
to esteem
to esteem
lok'olej
sagrado
sacred
lok'olej
santo
holy
- lo lij
loman
deshacer
to dissolve
m ientras
while
loman
loman ri'
regular
ordinary
mientras
in the meanwhile
loman ri'
por de pronto
purchase
254
loro
loro
loux
clavo
nail
-lu b u b a '
m architar
-lucu ba '
agachar
to duck down
-lucu ba '
inclinar
lugar
destino
destination
lugar
lugar
place
lugar
punto
place
parrot
lunes
lunes
Monday
-lu q u e '
inclinarse
to duck down
lusten
cinta
hair ribbon
ma
don
don
ma
senor
Mr.
maquina
maquina
machine
mas -ra y ij
favorito
favorite
mas alia
beyond, on th e o th e r side of
mas c'atzinel
p rincipal
main, p rinciple
mas cool
menos
younger
mas itzel
peor
w orst
favorito
favorite
mas nic'aj
mayor
most
mas nic'aj
mayo ria
m a jo rity
mas utz
m e jo r
b etter
mas utz
m e jo r
best
mas utz
p re fe rir
to prefer
mas utz
valer mas
to be better
mas...ch-vech
mac
mas
culpa
mac
e rro r
more (comparison)
fault, account
e rror, mistake
mac
pecado
m ac'oj
machachel
cosecha de frijo l
sin
harvest (bean)
sombra
shadow
machete
machete
machete
-m acun
pecar
to sin
malca'n achin
viudo
widower
malca'n ixok
-m a lij can
viuda
abandonar
to abandon
sooner or la ter
mama
grande
big
mama'
abuelo
grandfather
widow
255
mama'
gallo
m am a'ilej
grande
mamaj
rooster
big, huge
n ie ta {o } (de un hom bre I grandchild (of a man)
man -a jo ' ta
negar
to cut
man -a jo ' ta
negar
to refuse
man -a k'o m a te j ta
incurable
incurable
man -apon ta
ausentarse
to be absent
man -ben ta
menos
less than
man -b e n ta cuenta
descuidar
to neglect
man -c 'u l ta
despreciar
to re je ct, to refuse
perder
to lose
im paciente
im pacient
to d istrust
desconfiar de
to distrust
desconocido
stranger
man -ic h in ta
ajeno
another's
man - il ta ri bey
indeciso
indecisive
negar
to deny
man -n im a j ta
abusar de
man -n im a j ta
dudar
to doubt
man -n im a j ta tz ij
desobedecer
to disobey
man -tiq u ir ta
im posible
im possible
descuidar
to neglect
man - tz 'e te te j ta
invisible
invisible
distraer
to distract
im pedir
desvelar
to keep awake
man c'achojel ta
in curable
incurable
man c'ayef ta
fcil
easy
facilidad
sase
de balde
to be in vain, to be of no use
de balde
inocente
to be in vain, to be of no use
nnocent
dbil
iveak
debilidad
man c'ulan ta
soltera
man c'ulan ta
soltero
man can ta
man can ta utz
no es tan
lo t as
co rrie n te
o rdinario
' >rdinary
i >rdmary, common
256
man choj ta
incorrecto
in fiel
unfaithful
man cof ta
aguado
soft
man etaman ta
ignorar
to ig nore
barato
inexpensive
sencillo
inexpensive
man ju nan ta
desigual
uneven
man ju nan ta
d ife re n te
d iffe re n t
man ju nan ta
distinto
d iffe re n t
diverso
diverse
man k itz ij ta
falso
false, untrue
in finito
in finite
barato
inexpensive
a pesar de
in spite of
incorrect
em bargo
nevertheless
man ru -c'a m o n ta
contrario
man ru-c'a m o n ta
ilegal
illegal
man t'okol ta
ralo
thin
man tojon ta
gratis
free
man tz'a ke t ta
defecto
d efect
man tz 'e te l ta
in visible
invisible
man utz ta
chueco
man utz ta
desagradable
distasteful
man utz ta
mal
bad
man utz ta
al revs
mixed up
man utz ta -b e n ch -e
hacer dano
to harm
incomodo
ademas de
uncom fortable
besides, not just...but
man...ta
no
not
man...ta
sin
jamas
not with
never
tan
as
man...ta chic
man...ta...achi'el
mank
no
no
mank
sin
manco
w ithout
en balde
to be in vain
mank etamabel
ignorancia
ignorance
mank etamabl
ignorante
ignorant
manek modo
modo
way
mank na'oj
cruel
cruel
257
manek r-om a
en balde
mank ru-banon
no le hace
not to m atter
mank uchuk'a
aguado
weak
weak
to be in vain
manek uchuk'a'
dbil
mango
mango
mango
mam
no
no
manjani
todavia no
still not
inocente
innocent
manjun
nada
nothing
manjun
nadie
nobody
manjun
ningun
no, nobody
manjun
ninguno
not one
in til
useless
m anjun bey
nunca
never
m anjun ru-banon
no le hace
not to m atter
manjun yabil
sano
healthy
mank'uk'
quetzal
-m an son irisaj
dom ar
quetzal bird
to tam e
manta
manta
mantel
mantel
manya
m entira
lie
manzana
manzana
m arim ba
marim ba
apple
marim ba
m artes
m artes
Tuesday
m artillo
m artillo
ham mer
marzo
marzo
March
masat
venado
deer
blanket
tablecloth
matiox
gracias
thanks
-m a tio xij
agradecer
-m a tio xij
dar gracian
to give thanks
may
tabaco
tabacco
-m ayam o'
desm ayar
to faint
-m ayirisa j
m architar
to w ith er
mayo
mayo
May
-m c
m j
-m l
cosechar frijo l
to harvest beans
momento
moment
fro ta r
to rub
-m l - i j
acariciar
to pet
meba'
hurfano
orphan
meba'
pobre
poor
258
m eba'il
m iseria
poverty
m eba'il
pobreza
poverty
media
dinero
money
-m e j
q uita r
to take away
m ej
rato
little w hile
-m e k '
calentar
to heat
mek'en
caliente
hot
mek'en
tem plado
tem pe ra te
meln
meln
melon
mem
mudo
dumb
m e n eri'
por eso
why, th e re fo re
m ensaje
m ensaje
message
mero
dinero
money
mero
moneda
coin
{a c h ij} mes
gato
cat (male)
{ixok} mes
gata
cat (female)
-m es
barrer
to sweep
mesa
mesa
table
mesenbel
escoba
broom
m esmel job
llovisna
mist, d rizzle
-m e sta j
d e ja r de venir
to forge t
-m e sta j
olvidar
to forge t
-m e s ta j can
abandonar
to abandon
mestanel
m etz'
olvidadizo
ceja
forge tfu l
eyebrow
m etz'
novia
g irlfrien d
m etz'
novio
boyfriend
m etz'
pestaa
eyelash
-m evaym
ayunar
to fast
-m e y
adm irar
-m ey
extraar
to adm ire
to be astonished, to be surprised
-m e y
maravillarse
to marvel
-m ey
mi'al
sorprender
hija
to be surprised
daughter
-m ic h '
pelar
to pluck
m ircoles
m iercoles
Wednesday
m ier
rato
short tim e
mismo
mismo
same
m itij
m itij
dilig en te
diligent
trabajador
259
mo'c
cabana
mo's
ladino
latm
mo's
latino
latin
modo
caracter
character
modo
costum bre
custom
modo
medio
way
mok'aj
punado
handful
-m ol
recoger
to collect
-m ol
re u nir
to gath er to g e th e r
-m ol - i '
congregarse
to congregate, to gather to g e th e r
-m o l - i '
juntarse
to g ather tog e th e r
-m ol - i '
reunirse
to meet
m olaj
conjunto
group
molaj
conjunto
m olaj
grupo
group
-m o lo j mero
pedir limosna
to beg
band
m o lo jri'il
reunion
m eeting
m o lo jri'il
sesion
session, meeting
molonel
mndigo
beggar
molonel mero
lim osnero
beggar
molonen tz ij
chisme
gossip
m olotajic
reunion
m eeting
-m o n to n ij
amontonar
to pile up
mora
mora
blackberry
mox
loco
m oxilej
rabia
rabies
-m o xir
enloquecer
to go crazy
-m oxirisa j
enloquecer
to drive crazy
moy
ciego
blind
-m oym ot
opaco
opaque
mozo
mozo
hired hand
-m u '
to wash hair
-m ub a'
empapar
to wet, to soak
-m ub a'
re m o ja r
to soak
m uj
sombra
shade
mujal
-m uk
-m uk
sombra
ente rra r
shadow
to bury
sepultar
to bury
obscurecerse
sepultura
to cloud over
tomb, grave
-m uke '
mukubel
260
m ukubel
tum ba
mukul
nublado
cloudy
mul
vez
tim e
-m u lu n c'u'x
asco
nausea
-m u lu n c'u'x
m arearse
to nauseate
mueca
mueca
doll
m unibel
fruta
fru it
-m u n ij
codiciar
to covet
-m u n ij
enviciar
to covet
-m u sm u t
llovisnar
to d rizzle
-m uxan
nadar
to swim
m uxux
om bligo
navel
-n a -ve ch
despertarse
to wake up
-n a '
acordarse de
to rem em ber
-n a '
caer bien
to like
-n a '
perder la razn
to go insane
-n a '
probar
to taste
-n a '
recordar
to rem em ber
-n a '
saborear
to taste
-n a '
se ntir
to feel
-n a ' - i '
estar prevenido
to be prepared
-n a ' - i'
prevenir
to prepare
-n a ' quicoten
disfru ta r
to enjoy
na'oj
actitud
a ttitu de
na'oj
na'oj
carcter
conducta
disposition
conduct, behavior
na'oj
idea
idea
na'oj
modo
sentim iento
manner
feeling
-n a b e j
seso
averiguar
brains, sense
to find out
-n a b e j
dar cuenta
to realize
-n a b e j
-n a b e j -i*
darse cuenta
estar prevenido
-n a b e j - i
prevenir
to prepare
nabey
al pronto
prim ero
firs t one
prim ero
first
antes
preceder
to go before
na'oj
na'oj
nabey
nabey
nabey ch-vech
-n a be yij
tom b, grave
at firs t
before
261
prim ero
first
nabo
nabo
tu rn ip
nacanic
estpido
nabeyil
nacanic
necio
fool
nacanic
tonto
fool, dunce
nacanic
zonzo
silly, stupid
nacaquil
ton teria
nonsense, foolishness
-nachaj
espiar
to spy
nak'
pepita
seed
nak'
semiila
pit
nakaj
cerca
nearby
nakaj
vecino
neighboring
-n a kaju p
acercarse
nanic
bastante
naranxa
naranja
orange
naranja
naranja
orange
natabl
memoria
memory
natabl
recuerdo
m em ories
-n a ta j
acordar
to assign
-n a ta j
recordar
to rem em ber
natural
indigena
no
no
nene
infant, baby
ne'
ne*y
Indian, native
nj
largo
long (far)
nj
le jos
far
nj
retirado
rem ote
famoso
famous
n j ru-pan
hondo
deep
-n e k
fregar
to bother, to annoy
-n k
m olestar
to bother
-n k
molestia
annoyance
-n e k
tocar
to touch
nek' ru-ve ch
grano
grain
nene
nene
infant, baby
ni
no
no
nic'aj
nic'aj
medio
half
mitad
nic'aj -vch
nic'aj k'ij
fre nte
half
forehead
m edio dia
noon
nic'ajal
medio
middle
262
n ic'ajal
mitad
m iddle
-n ic 'o j
exam inar
to examine, to search
-n ic 'o j
re g istrar
to search
-n ic 'o j
revisar
n ijun
nada
nothing
n ijun
nadie
n ijun
ningn
no, nobody
n ijun
ninguno
not one
niju n bey
nunca
never
-n im
em p uja r
to push
nim
fu e rte
very
nim
grande
large, big
nim
largo
long
nim
profundo
profound
nim -aken
alto
tall
nim -aken
gigante
gigantic
nim -aken
largo
tall
o rgullo
pride
nim -pan
profundo
deep
nim -v i'
peludo
tem prano
early
nim k'ij
respeto
respect
nim pamaj
amplio
spacious
nim pan
grueso
stout, big
nim ru-pan
hondo
nobody
respeto
deep
respect
nim vachaj
ancho
broad, wide
nima
grande
nima bey
carretera
rata
big
highway
rat
nima ch'oy
sea
ocean
nima choy
mar
nima choy
ocano
nima job
nima k'atbel tz ij
aguacero
presidente
rain shower
president
nima k'ij
feria
fair
nima k'ij
nima ru -v i' -k'a '
fiesta
party, celebration
dedo gordo
thum b
pulgar
grande
thum b
large
nimabel c'u'x
creencia
belief
263
nimabl tz ij
obediencia
obedience
-n im a j
creer
to believe
-n im a j tz ij
honrar
to obey
-n im a j tz ij
obedecer
to obey
-n im a j tz ij
obediente
obedient
-n im a j tz ij
su jetarse
to su bje ct oneself
m orning
mmak'a'
manana
-nim al
-nim al
nimalaxel
nim alaxel
nimalaxel
mayor
older
nimalaxel
superior
superior
nim a l j
fu e rte
bad
nim a l j
grande
big, huge
n im a l j job
diluvio
flood
nim a l j m o lo jri'il
conferencia
conference, meeting
nim a l j ya'
mar
sea
nim a l j ya'
ocano
ocean
-nim a n ri Dios
cristiano
Christian
-n im e r
crecer
to grow
-n im e r
engrandecerse
nim ey tz ij
obediencia
obedience
nim ey tz ij
obediente
obedient
-n im iris a j
agrandar
to enlarge
-m m irisa j
engrandecer
to make larger
nitzinic
pecas
freckle
-n o j
Menar
to fill
n ojibl
pensam iento
tho u gh t
n ojibel
principio
principle
nojib l
propsito
purpose
nojibl
punto de vista
nojibl
sentim iento
feeling
-n o jij
decidir
to decide
-n o jij
im aginar
to im agine
-n o jij
pensar
to think
-n o jis a j
-n o jis a j
cargar
to load, to fill
Menar
to fill
-n o jis a j
norte
rellenar
to fill
north
norte
264
noviem bre
noviem bre
Novem ber
novinek
a tento
a tte ntive
novinek
e ntendido
wise
novinek
in te lig e n te
in te llig e n t
novinek
listo
sharp, in te llig e n t
novinek
p rudente
prudent
novinek
sabio
wise
novinek
vivo
lively, sharp
novio
novio
boyfriend
n oxti'
cactus fru it
nu-
mi
my
nm ero
nm ero
num ber
-n u c '
arre glar
to arrange
-n u c '
com poner
to put to g e th e r, to fix
-n u c '
ordenar
to arrange
-n u c
poner
to set
-n u c'
resolver
to resolve
-n u c ' - i'
alistarse
to g et ready
-n u c ' - i '
prepararse
to g et ready
-n u c ' apon
preparar
to prepare
-n u c 'u j - i '
estar listo
to be ready
nuez
nuez
nut
-n u m
-n u m
te n e r ham bre
to be hungry
to be hungry
or
-o c
adelante
-o c
e ntrar
come in
to e nte r
-o c
hacerse
-o c
llegar a ser
-o c
pasar adelante
to become
to become
to come in
-o c -iq uin
-o c -n a '
-o c ak'a'
unirse
presum ir
to think, to presume
anochecer
to grow dark
-o c ch -e
-o c ch'abek c h -ij
afligir
enlodarse
to get muddy
-o c chuka' ch-pan
participar
to participate, to be involved in
-o c ju t
engusanarse
to become wormy
-o c pa -v i'
entender
to understand
-o c pa vi'aj
occidente
com prender
to comprehend, to understand
west
to grieve
occidente
265
occidente
oeste
west
och'
maiz (jilo te )
corn
och'
virgen
virgin
ocox
hongo
mushroom
octubre
octubre
October
oeste
occidente
west
west
oeste
oeste
oj
o jer
aguacate
avocado
antes
fo rm e rly
o je r can
el pasado
past
o je r jay
ruina
ruin
antepasados
ancestors
-o jk a j
im itar
to im itate
-o jk a j
perseguir
to pursue
-o jk a j
perseguir
to persecute
ojob
catarro
cold
ojob
g ripe
cold, cough
ojob
tos
cough
-o jo b e r
-o k'
toser
to cough
llorar
to cry
o k'ej
Danto
cry
-o k 'e j
llorar
to cry about
ok'omal k'utun
specias
spices
-oka
asistir
to attend
-oka
asomarse
to show up
-oka
caer
to fall on
-oka
congregarse
-oka
venir
ten e r en cuenta
recordar
to rem em ber
conciencia
conscience
-o ka ' ka
Negar
to arrive (here)
-o ka j
perseguir
to pursue
-o ka j
perseguir
to persecute
-o ko ta j
co rre r
echar
-o ko ta j
om
arana
spider
por
for, because of
-o n o je l
entero
entire, whole
-o n o je l
todo
everything
-om a
266
-o n o je l
varios
various
oquen
entrada
entrance
oquibel
entrada
entrance
o rie nte
orie nte
east
-o sk'o p ij
lib ra r
-o s k opij
soltar
to let go
libre
loose
oxi*
tre s
three
oxij
w ith in th re e days
o x ijir
th re e days ago
-o yo be j
esperar
to w ait for
-o yo j
invitar
to invite
to call
-o yo j
llamar
oyoval
clera
anger
oyoval
disgusto
q uarrel
oyoval
enojo
anger
oyoval
guerra
war
oyoval
ira
anger
oyoval
lio
oyoval
pelea
fig ht
oyoval
pleito
dispute
oyoval
relajo
-oyo ver
enojar
to g et angry
-oyo ver
ofenderse
pa
dentro de
w ithin
pa
en
in, on, at
pa
por
pa
por
memoria
by
during, in
memory
pa -jo lo n
pa -tza n
moco
mucous
pa -v i'
cima
encim a
top
on top of
pa - v i
por
for
pa - v i
over
pa jas
sobre
voz baja
pa jotol
arriba
up
pa k'ij
de dia
medio da
pa -v i'
pa k'ij
pa r- a j q u i-k'a ' ri k'ij
pa r-a j-xo co n ri k'ij
in a whisper
norte
north
sur
south
267
pa r-akn xajab
suela
sole
pa r-ele b al k'ij
este
east
en vez de
instead of
pa tinam it
paisano
fellow countrym an
pa vi'aj
acerca de
about
pa vi'aj
am ba
above
pa xulan
abajo
below
pa xulan
hacia abajo
down
paxa
paja
straw
-p a 'e'
pararse
to stop
-p a 'e '
ponerse de pie
to stand up
encargado
in charge
pa'el pa -v i'
responsable
responsible
-paba'
co nstru ir
-paba'
levantar
to build
parar
to raise
-paba'
parar
to stop
-p a ba ' - i'
oponer
to oppose, to be against
-paba' chic
reconstruir
to rebuild
pabaxic
construccin
construction
pach'bl -v i'
trenza
braid
pach'un -v i'
trenza
braid
pachibl -v i'
cinta
hair ribbon
-p a chk'o m ij - i '
recaer
to have a relapse
-paba'
to build, to construct
pajibl
pesa
-p a jq 'u ij akn
tropezarse
to trip
-p a k'alo j
tronar
to explode
-p a k 'ij
chocar
to collide
-p a k 'ij
pegar
to hit
pala
pala
shovel
palamax
mariposa
b utterfly
pal j
cara
face
palj
paen
cara
face
tamano
-p a lib e j
palma
aplastar
size
to crush
palm tre e
paloma
pamaj
paloma (domestica)
pigeon (domestic)
estmago
stomach
pamaj
in terior
in terior
268
pam aj
panza
belly
pam aj
vie ntre
womb
pan
in te rio r
in te rio r
pantaln
pantaln
pants, trousers
paps
papa
potato
par
zo rrillo
skunk
-pa ran
-p a ra re j
exigir
to demand, to urge
-p a ra re j - i
apurarse
to hurry up
pas
faja
belt
paten
mecapal
patx
pato
patz'en
cane (corn)
patzapic
peludo
-p a v i'
som brero
hat
pavi'aj
som brero
hat
-p a xij
chocar
to crash
-p a xij
e strellar
to shatter, to smash
-p a xij
quebrar
to break
-p a xij
ra ja r
to crack
-p a xij
rom per
to break
paxinek
roto
damaged
payaso
payaso
clown
pe
hacia
tow ards
-p e
venir
to come
-p e c h -ij
seguir
to come a fte r
-p e c h -ij
seguir
experto
to go on
expert
expert
-p e na'oj
-p e oyoval
experto
enojar
-p e ru-sum al
moho
-p e sanum
-p e j
cosquilloso
pesar
mold
ticklish
to weigh
-p e j
-p e k ' k'abaj
servir
to serve
aplaudir
to applaud
-p e r
moler
-p e c'm a V
balancearse
to grind
to sway
-p e na'oj
to g et angry
peja'
rico
peja'?
pekes
verdad?
delicious, tasty
right?
morral
269
pepino
pepino
cucum ber
-p e r
partir
to cut
pera
pera
pear
pero
mas
but
pero
pero
pero kitzij
falta
but
w ith ou t fail
petebl
vemda
arrival
peten
venida
arrival
pi*y
turkey (hen)
-p ich 'a j
silbar
to w histle
-p ic h 'o lij
recoger
to glean
pik
maiz (olote)
corn
pila
pila
pila (bateria)
b attery
pim
grueso
thick
espeso
thick
pintura
pintura
painting
-p is
envolver
to wrap up
-p is c o lij
dar vueltas
to turn
-p is c o lij
voltear
to turn over
-p is c o lij - i
rodar
to roll
-p is c o lij - i'
volcar
to turn over
-p is c o lij -i*
voltearse
to turn around
-p is c o lij el c h -ij
al revs
backwards
-p itz '
aplastar
to squash
pisar
to kick
pitz'ip ic
aguado
soft
pixa'
ley
law
-pixa ba j
aconsejar
to counsel
-pixabaj
am onestar
to admonish, to counsel
-pixabaj
dar consejo
-pixabaj
indicacin
pixabanel
consejero
counselor
po
po
mas
pero
but
-p o t
guipil
blouse
po*y
pobre
espantapajaros
scarecrow
pobre
poor
pokolaj
polvo
dust
pokon
picante
hot (spicy)
fountain
but
270
pokonal
picante
hot (spicy)
-p o ko n e r
doler
to hurt
-p o n - i '
co nve rtirse
-p o n -i*
disfrazarse
to disguise oneself
-p o no po '
explosin
explosion
pop
petate
mat
-p o ro j
quem ar
to burn
poror
pulm n
lung
pospo*y
pulm n
lung
potaj
guipil
blouse
pozo
pozo
well
pu
mas
but
pu
puek
pero
but
d inero
money
puek
moneda
coin
-p u ja n
infecta r
to infect
-p u sir
moho
mold
hair (of fruit), fuzz
puyal
-p u y ij
patear
to kick
-q 'u e m
contraer
ir
to go w ith
-q 'u e m
to contract
- q uem
recoger
to g et back
-q 'u em
tra e r
to bring
-q 'u e m -q u ic'
-q 'u e m pe
agradar
to please
-q 'u e m vachaj
ventaja
hallarse
advantage
to get used to
q'ues
d espierto
q'ues
vivo
wide-awake, alert
alive
ability
q'ues -jo lo n
habilidad
q'ues -jo lo n
-q 'u e s chic
memoria
resucitar
q'ues jolon
vivo
q'uey
m emory
to resurrect, to revive
lively, sharp
amargo
b itte r
q'uec'
egosta
selfish
q'uec'
m iserable
q'uec'
tacao
q'uechelaj
bosque
forest
q'uechelaj
q'uechelaj
montaa
mountain
selva
ju ngle
q 'ue q 'uilej
egosta
selfish
271
q'ues
vivir
to be alive, to live
-q'uex
cam biar
to exchange
-q 'uexvachij
represe n ta r
to represent
-q 'u ich
untar
to spread
-q 'u i k
fi ja r
to establish, to set
q'uik
pulga
flea
-q 'u ilij
tosta r
to toast
q'uim
paja
straw
-q 'u is
-q'uis
acabar
to finish
escasear
to be scarce
-q 'u is
gastar
to spend
-q 'u is
gastar
to wear out
-q 'u is
lle g ar a un fin
to end, to finish
-q 'u is
llevar a cabo
to end
-q 'u is
te rm in a r
-q 'u is
topar
to end
-q 'u is rayibl
-q 'u is uchuk'a'
desalentarse
to g et discouraged, to dishearten
debilidad
-q 'u is uchuk'a'
deb ilita r
to weaken
q'uisibel
tope
top, end
q'u isibl
ltimo
last
q'uisic'
cabra
goat
-q 'u ix
avergonzar
to be ashamed
-q 'u ix
dar verguenza
to be embarrassed
q'uix
espina
thorn
q'uix
guisquil
chayote
-q 'u ix a j
espinar
to prick
q'uixal
espina
thorn
q'uiy
bastante
a lot
-q 'u iy
q'uiy
crecer
to increase
monton
a lot, many
q'uiy
q'uiy
mucho
varios
various, variety
q'uiy -vech
diverso
diverse
q'uiyal
abundancia
abundance
q'uiyal
-q 'u iyir
cantidad
abundar
a lot, abundance
to abound
-q 'u iy ir
desarrollar
to develop
-q 'u iytisa j
q u-
criar
to bring up
su (de ellos o de ellas) the ir
272
q u -ich in
por aca
around here
por ahi
over the re
{i}quek*
honda
sling
q u e -la '
que-la*
eso
que-la*
adelante
ahead
por alla
over the re
q u e -re '
q u e -re '
q u e -re '
por aca
q u e -ri'
that
this way
over here
all!
the re
q u e -ri'
tha t way
q u e -ri' ri c'aslen
destino
destiny
-q u e c h '
m asticar
to chew
-q u e k
escoger
to choose, to select
-q u e m
m o rir
to die
-q u e n
m o rir
to die
q ue r
pescado
fish
quer
pez
fish
-quem
te je r
to weave
quem
te jid o
weaving
quem ic
te jid o
weaving
queso
q u i-
queso
cheese
su (de ellos o de ellas) th e ir
gallina
hen
qui'
delicioso
qui'
dulce
sweet
sweet
q ui'
rico
delicious, tasty
-q u i'e j
m oler
qui'en
masa
to grind
dough
-q u i'ij
-q u i'iris a j
endulzar
to sweeten
endulzar
quic'
sangre
desarreglar
to sweeten
blood
-q u ich can
quichiquic
to disorder, to mess up
desordenado
disorderly, messed up
quichiquic
porqueria
mess
-q u ico t
alegrar
to be glad
-q u ico t
aiegre
cheerful
273
-q u icot
feliz
-q u icot
gozar
happy
to enjoy
-q u ico t
ponerse contento
to be content
quicoten
alegrar
to be glad
quicoten
alegra
happiness
quicoten
felicidad
happiness
quicoten
gozo
joy
quicoten
gusto
pleasure
emotion
-q u ico tirisa j
alegrar
to cheer up
-q u ico tirisa j
contentar
to make happy
quiek
colorado
red
quiek
rojo
red
q uie j
bestia
horse
q uie j
caballo
horse
quinek'
frijo l
bean
quin e k
rin
kidney
-q u iq 'u e l
sangre
blood
-q u ir
-q u ir
desatar
to untie
soltar
to free, to let go
-q u ira j
regar
to irrig ate
-q u ira j
sacudir
to shake off
q u iri'
adis
good-bye
-q u irire j
a rrastrar
to drag
quis
excrem ento
excrem ent
su (de l o de ella)
his, her
r-ach ek che'
tronco
trunk
r-aken
ramo
bouquet
r-ake n che'
tronco
trunk
r-ake n ya'
rio
river
r - a t it ri n -a ta '
bisabuela
g re at-g ra nd m o the r
r - a t it ri n -te '
bisabuela
g re at-g ra nd m o the r
r-a y il pokonal
r-ele b al k'ij
sufrim iento
ioriente
suffering
r-e ta l
idepsito
| etra
imarca
deposit
r-e ta l
r-e ta l
r-e ta l
r-e ta l
sello
,sea
seal
sign, mark
r-e ta l
,seal
sign, mark
east
le tte r (of the alphabet)
mark, brand
274
r-e ta l
signo
sign
r-e ta l socotajic
cicatriz
scar
to
r-ic h in
para
r-ic h in
his, hers
r-ic h in chi
a fin de que
so that
m e jo r
probably
tal vez
m ight
tal vez
maybe, perhaps
r-iq u il
comida
food
r- o '
quinto
fifth
r-om a
motivo
motive, reason
r-om a
porque
because
r-om a
razn
reason
r-om a re'
en vista de
because of
r-om a ri'
por eso
why, the re fo re
r-om a ri'
por lo tanto
the re fore
r-o n o je l ic'
mensual
m onthly
r-o n o je l k'ij
cada dia
every day
r-o n o je l k'ij
diario
daily
r-o n o je l mul
siem pre
always
r-o n o je l mul
cada vez
every tim e
r-o n o je l ru -ve ch
surtido
assorted
r-ox
tercero
third
r-u tz il -vech
saludo
greetin gs
rabano
rabano
radish
radio
radio
radio
-ra k 'e j
-ra k 'e j
cargar de brazos
detener
-raka chij
reventar
to break
-raka chij
rom per
rakoj -c h i
grito
to break
scream
rakoj ch i'ij
bulla
ramaj
momento
shouting
moment
-ranm
zumbar
to buzz
rat
rat
tu
usted
you {sing.}
rato
momento
moment
rato
rato
raxk'ab
sereno
little while
night air
raxnakil
salud
health
you {sing.}
275
raxnakil
saludo
raxnek
salud
health
raxnek -vech
saludable
healthy
raxroj
verde claro
lig h t green
raxro)
verde claro
green (light)
rayibel
deseo
desire
desire
greetings
rayibel
gana
rayibel
intencin
intention
rayibel
nteres
in terest
rayibel
voluntad
to be w illing
-ra y ij
ansioso
anxious
-ra y ij
codiciar
to covet
-ra y ij
curiosidad
to be curious
-ra y ij
dar ganas
to want to
-ra y ij
desear
to want
-ra y ij
gana
re...re'
esta
this
re...re'
estas
these
re...re'
este
this
re...re'
estos
these
re...re'
re'
presente
sta
this thing
present
re'
stas
these
re
ste
this thing
re'
stos
these
re'
esto
this
-re k -c h i'
g rita r
to yell
-re k '
lamer
to lick
rex
azul
blue
rex
crudo
raw
rex
hmedo
damp
rex
rex
humedad
verde
humid
green
rex k'os
pasto
grass, pasture
rex quie j
calam bre
cramp
rex tef
paludismo
malaria
-recm a'y
-re k
cojear
to lim p
e stallar
to explode
-re k
reventar
-re ke ro '
explosin
to burst
explosion
276
remolacha
remolacha
beet
repolio
re polio
cabbage
-r o tz
rasgar
to tea r
-re tz
rom per
to tear
re tze ric
roto
tear
ri
asunto
m atter
ri
el
the
ri
la
the
ri
las
the
ri
los
the
ri
que
that
ri -b a na la
costum bre
custom
ri -iq 'u in
asunto
a ffair
ri - tz 'e t
observacin
observation
accused
ri'
eso
tha t one
ri'j
viejo
old
ri'j achin
old man
ri'j ixok
vieja
old woman
-r ic '
extender
to extend
-r ic '
ten d er
to hang
rija '
he, him
rija '
ella
she, her
rije '
ellas
them
rije '
ellos
them
rijile j
vie jlsim o
- r ijir
e nvejecer
very old
to make old
rijix ic
-r ip
vejez
extender
to extend
riq'u il
tendido
rix
rix
ustedes
vosotros
tendido
stretched out
roc'oroj
despejado
clear, bright
old age
stretched out
you {pi.}
you {pi.}
clear
roc'oroj
despejado
-roch
aranar
to scratch
-ro ch '
ro j
rascar
to scratch
us
rojs
rosa
rose
-ro k'o ch ij
reventar
to break
nosotros
277
-ro k'o ch ij
rom per
to break
-ro k ij
derrib ar
to dem olish
-ro k ij el
botar
to throw away
-rokovisaj
hervir
to boil
ronks
rosa
rose
-ro p ij
brincar
to jum p over
-ro p ij
-ro p ij
roquic
salpicar
to splash
m ientras
while
roquic ri'
m ientras
in the meanwhile
rot'
tu e rto
one-eyed
ru -
su (de l o de ella)
his, her
ru -b an iq u il
creacin
creation
ru-banon
condicin
shape, condition
ru-banon
puesto
ru-banon can
el pasado
past
ru -b e y ya'
canal
ru -b e y ya'
canal
zanja
placed
ru -b ix k'ak'
chispa
spark
ru -b ixic
se dice
to say
ditch
ru -b o lo jil ya'
ola
wave
ru-c'am on
convenir
to be agreeable to
ru-c'am on
deber
should
ru-c'am on
deber
duty
ru-c'am on
digno
ru-c'am on
justo
a ppropriate, righ t
right
ru-c'am on
m erecer
to deserve
maceta
flow er pot
centro
downtown
ru -ca'n
segundo
ru -ca j
cuarto
second
fourth
ru -c h i' jay
puerta
door
ru -c h i' k'abaj
anillo
ring
playa
beach
ru -co jo l
distancia
distance
ru -co jo l boloj
zanja
ditch
rienda
rein
llave
key
senda
path
path
sendero
278
rama
branch
ru -k'a n al sakmolo'
egg yolk
yema
egg yolk
ru -k 'o 'tz -a ch k
nalga
buttocks
ru -k a jib e l k'ij
occidente
west
ru -k a jib l k'ij
oeste
west
muneca
w rist
ru -m am a ' ri n -a ta '
bisabuelo
g re a t-g ra n d fa th e r
bisabuelo
g re a t-g ra n d fa th e r
ru -n a k' -v ch
ojo
eye
ru -n ic 'a ja l ri tin a m it
centro
downtown
ru -p an -k 'a '
palm
ru-p an jay
piso
floor
ru -q 'u isib e l
fin
end
w hite of an egg
egg w hite
ru-sum al nak -v ch
pestana
eyelash
ceja
eyebrow
ru -tz ijo l
aviso
notice
ru -tz ijo l
noticia
news, notice
lomo
loin
pecho
chest
mundo
world
pais
ru-v'ch che'
fruta
fru it
ru -v i'
mas
too much
toe
finger
country
ru -v i' -aken
dedo
ru -v i' jay
techo
roof
ru -v i' ri ya'
ola
ru-vinak
ru-xak k'ak'
miembro
llama
wave
member
flame
page
pagina
ru-xak vuj
cim iento
ru -xe ' tiq u irib l
ru-xiq u in tak lyaj mama j descendencia
miel
ru-ya'al che'
foundation
lineage
honey
broth
ru-yabal co tz'i'j
caldo
maceta
flower pot
sabado
sabado
Saturday
ru-ya'al k'utun
279
-sa '
asar
to roast
-sa '
asolear
to sun
-sa*
secar
to dry
asolearse
to bask in th e sun
sa'I
grano
pim ples
sac'
sachibel c'u'x
saltam ontes
grasshopper
duda
doubt
saco
saco
coat
sak'ij
claro
clear
sak'ij
despejado
clear, brig ht
sak'ij
verano
sum m er
-sa k'ijin
aclararse
-sa k'ijin
despejar
to dawn
to clear up, to brighten up
sak'ul
banano
banana
saka
blanco
white
saka mero
plata
silver
saka puek
plata
silver
saker
buenos das
good morning
-sa ke r pe
amanecer
to dawn
sakil
claridad
brightness
sakil
luz
light
sakilej
muy blanco
w hite (very)
-sa kirisaj
alum brar
to light
-sa kirisaj
enbla nquecer
to whiten
sakmolo'
huevo
saksoj
egg
w h ite (off white), cream (color)
saksoj
blanco claro
saksoj
crema (color)
saksoj
salcom
rem olino
whirlwind
salum
rem olino
w hirlw ind
samabey
cuadra
block
samaj
empleo
samaj
obra
work
samaj
oficio
employ, work
samaj
oficio
samaj
samaj
puesto
job
trabajo
work, job
samajel
samajel
mozo
hired hand
obrero
worker, laborer
280
sam ajel
tra ba ja do r
campesino
peasant
sam ajibl
maquina
machine
-s a m a jij
cultivar
-s a m a jij
tra b a ja r
to work
-sa m j
tra b a ja r
to work
sanayi'
arena
sand
sanie
horm iga
ant
santo -v ch
pupila
sarcum
rem olino
w hirlw ind
w orker
sase'
hlgado
liver
-s ch
confundirse
to confuse
-s ch
desaparecer
to disappear
-se ch
desaparicin
disappearance
-se ch
d istra er
to distract
-se ch
equivocar
to confuse, to mix up
-sech
fallar
to miss
-sech
gastar
to spend
-sech
in te rru m p ir
in te ru p t
-sech
perder
to lose
-se ch -vech
desorientar
disoriented, lost
-se ch c'u'x
confusion
confusion
-se ch c'u'x
to disappoint
-se ch c'u'x
decepcionar
dudar
-se ch el
desviar
to detour, to deviate
sk
bianco
w hite
sek
claro
w hite
-se k
oler
to smell
sk pa jolom aj
sk quiy
cana
maguey
grey hair
century plant
sk te f
escarcha
sk te f
sekvech
meve
frost
snow
papa
potato
-s i
semana
cortar frutas
to cut fru it
ocho dias
week
semana
semana
week
septiem bre
septiem bre
setesic
redondo
round
si'
lena
firewood
{ixok} si'an
gata
cat (female)
to doubt
Septem ber
281
{a ch ij} si'an
gato
cat (male)
sib
humo
smoke
sibil
vapor
steam, vapor
sib ile j
mucho
sic'
cig arrillo
cig arette
-s ic '
contraer
to contract
-sic'
recoger
to pick up
-sic'
tom ar
-sic'aj
fum ar
to smoke
silan
quieto
quie t
silan
silencio
to be silent
-s ile '
calmar
to calm
-s ilo j
agitar
to stir, to shake
-s ilo j
arrancar
to start
-s ilo j
m ecerse
to sway
-s ilo j
menear
to shake
-s ilo j
mover
to shake
-s ilo j
mover
to stir
-s ilo j
sacudir
to shake, to jo lt
-s ilo j
tem blar
to shake
-s ilo j
tocar
silonel
tem blor
tre m o r
silonel
terre m o to
earthquake, tre m o r
sim aj
estaca
stake
sinaj
alacrn
scorpion
sip
garrapata
tick
-sip a j
gratis
free
-s ip a j
regalar
to give
-s ip a j can
heredar
to bequeath
sipamc
don
g ift
sipanic
gift, present
-s ip o j
regalo
hinchar
to swell
-s iq 'u ij
anunciar
to advertise, to announce
-s iq uij
g rita r
to yell
-s iq u ij ru -ve ch ri vuj
siq'uinic
sirisic
sivan
grito
to read aloud
scream
sobre
sobre
envelope
-soc
herir
to wound
redondo
round
gorge
barranco
282
-soc
o fender
socaj
nido
nest
-so ca j
rasurarse
to shave
to offend
socanel
barbero
barber
socotajic
cortada
cut
socotajic
herida
wound
socotajin'k
herido
wounded
-so l
desatar
to untie
-so l
desenrollar
to unroll
-so l
soltar
to free, to let go
sol
tanda
turn
-so lco p ij
librar
-so lco p ij
soltar
to free, to let go
solcopitajin'k
libre
loose
soquej
nido
nest
sotoV
yagual
padded ring
sotz'
m urcilago
bat
spa'ch
la ga rtija
stape'
aunque
even though
-s u '
b orrar
to erase
sul
panuelo
handkerchief
suban
tam alito
tam ale
-s u j
o frece r
to o ffe r
-suj
sacrificar
to sacrifice
-s u j - i '
coquetear
-s u ju j
dar parte
to flir t
to re p ort
-s u ju j
demanda
- s u ju j
quejarse
sujunic
sacrificio
sacrifice
-su k'
-su k'
confundirse
enredar
to confuse
to entangle
sulcum
remolino
whirlwind
suma chi'
suma' chi'
bigote
barba
mustache
beard
sumal
pelo
hair
sumal
piuma
feathers
demand
to complain
sumal job
llovisna
mist, drizzle
-sum in
volar
to hurry
sur
sur
rem olino
whirlwind
surquen
south
283
-s u ru r
patinar
surusic
surusic
sutcum
rueda
wheel
rem olino
w hirlw ind
- s u tij - i j
-su tu k'ij -vech
rodear
to go around, to encircle
m arearse
to make dizzy
sutz'
neblina
mist, fog
sutz'
niebla
fog, haze
sutz'
-t'is
nube
cloud
bordar
to em broider
to skid, to slide
-t*is
coser
to sew
- t is
pegar
to fasten
-t'is a '
zu rcir
to darn
t'isobel
costura
seam
t'isonel
sastre
tailor
t'okol
espeso
thick
-fu jfu t
palpitar
to throb, to beat
ta
no
no
tapia
tacam el
chuchito
tam ale
tacam el
tam ale
tak'aj
tamal (chuchito)
costa
tak'aj
plano
flat
-ta k c h iij
taken
mandado
errand
taken
mandato
command
takquil
carta
coast
le tte r
takquil
m ensaje
message
-ta lu j
alborotar
to scatter
-ta lu j
deshacer
to dissolve
-ta lu j
regar
-ta lu j
re p a rtir
to give away
-ta lu j can
desarreglar
to disorder, to mess up
tanaj
capitulo
chapter
tanaj
seccin
section
-ta n e '
tapa'I
tas
-ta ta '
parar
to stop
tata'aj
nance
nance fru it
piso
padre
floor, story
father
jefe
boss, chief
284
tata 'a j
padre
fath er
- te '
madre
m other
padres
parents
te 'e j
m adre
m other
te 'e j -k'a*
dedo gordo
thum b
pulgar
thum b
-te k
mandar
to send
-te k
ordenar
to order, to command
-te k el
enviar
to send
-te rn
co rtar flores
to cut flowers
-te s
separar
to separate
te f
frio
cold
te f
resfriado
cold
tek'el
hoyo
hole, rip
tek'e l
roto
tea r
tek'el c h -co jo l
espacio
space
hueco
hollow
-te k 'u j
perfo ra r
to perforate
tele'n
hom bro
shoulder
-te le c h e j
procurar
make an e ffo rt
- te le j
tem
viga
beam
-te m e j
detener
to hold on to
-te u c h u j
bendecir
to bless
teuchunic
bendicin
blessing
-te v u ris a j
enfriar
to chill
ti ala'
nino
nino
boy
boy
ti alaboni' {p i}
nino
ti latz' -ve ch
estrecho
boy
narrow
ti xten
nina
girl
ti-k a k'ij
tarde
picar
afternoon
to sting
ti alabo'
- t i'
t i'ij
carne
meat
ti'o j
gordo
fat
ti'o j
gordo
fat man
ti'o jil
carne
gordo
flesh
fat
ti'o jil
ti'o jil
musculo
muscle
- t io jir
engordar
to fatten
285
-tic
cultivar
- tic
tico'n
cosecha general
crop, harvest
tico'n
cultivo
cultivation
tico'n
ticonel
sem brador
tiempo
clima
clim ate
- t ij
- t ij
- ti) k'ij
beber
to drink
com er
to eat
esforzarse
to make an e ffo rt
- t ij k'ij
hacer la lucha
to struggle
- t i j k'ij
inten tar
to try
- t i j k'ij
luchar
to struggle
- t ij k'ij
procurar
to try
- t ij k'ij
tra ta r
to try
- t ij pokon
sacrificar
to sacrifice
- t i j pokon
sacrificio
sacrifice
- t i j pokon
su frir
to suffer
to cultivate, to plant
sower
- t ij ya'
chupar
to drink alcohol
tijo b e l
escuela
school
tijo b e l
leccin
lesson, teaching
- t ijo j
educar
to learn
- t ijo j
ensear
to teach
estudiar
to study
tijo n e l
maestro
teacher
tijo n e l
profesor
professor
tijo n ic
enseanza
teaching
lesson, teaching
ti jo j - i'
tijo n ic
leccin
tijo xe l
alumno
student
tijo xe l
discpulo
disciple
tijo xe l
estudiante
tin am it
ciudad
city
tin am it
pueblo
town
tiox
santo
saint
tio xi'
gem elos
twins
pupila
tioxil -vech
-tiq u ir
student, le arner
capaz
poder
tiq u ir
-tiq u ir
ser posible
to be possible
-tiq u ir ch -e
dom inar
to rule
to be able to
286
tiq u ire l
ser posible
to be possible
com enzar
to begin
em pezar
to begin
establecer
to establish
-tiq u irib a
p rincipiar
to begin
tiq u irib l
p rincipio
beginning
-tix
derram ar
to spill
tix el
botar
to spill
-to '
anim ar
to encourage
- to '
ayudar
to help
-to '
colaborar
to collaborate, to help
-to '
defender
to p rotect
pro te g er
to p rotect
to'on
tam al de frijo l
to'onic
ayuda
help
tobotic
flo jo
loose
d e rrib ar
to knock down
tocan
mora
blackberry
tocan
zarzam ora
blackberry
-to c h '
picar
to spade up
-to c h 'ij
chocar
to collide
toch'otic
quebrado
tocon
sordo
pagar
deaf
-to j
to jb l ri samaj
to pay
pago
comprobar
probar
pay
to check
to test
prueba
ten tar
test, tria l
to tem pt, to try
to jto b en ic
prueba
test, tria l
tok
tok
al
when, upon
cuando
when
tok
m ientras
tok
que
that, when
tok ac'ual
ninez
childhood
anteanoche
anoche
anoche
last night
last night
tok co job
invierno
w inter
tok manjani
antes de que
before
-to jto b e j
-to jto b e j
-to jto b e j
-to jto b e j
287
tok...chic
despus
afte r
-tok*
topetear
to butt
desert
tolan ulef
d esierto
top
cangrejo
crab
-to ta j
sacudir
to shake off
trigo
trig o
wheat
-tu c
menear
to s tir
-tu c
mover
to s tir
tucr
tecolote
owl
-tu c u q u ie j
desordenar
to mess up
tu j
tem ascal
-tu k
b atir
to whip
tuku tic
aguado
weak
-tu k u tu '
deb ilita r
to weaken
to faint
-tu k u tu
desmayar
tulul
zapote
sapota tre e
tu lu tic
desorden
disorder, mess
conectar
to connect
-tu n
juntar
to join
tuna
tuna fish
to jo in tog e th e r
-tu n
-tu n u b a '
unir
tunuxic
unin
jo in t
tuputic
serio
serious
to b ullfigh t
- t u r ij
torear
turunel
torero
b u llfig h te r
-tu ru s a j
bendecir
to bless
turusanic
bendicin
blessing
tz'ak
muro
wall
tz'ak
pared
wall
-tz'a ka tisa j
tz'ake t
cabal
exact
tz'ake t
completo
com plete
tz'aket na'oj
hecho y derecho
tz'akon
tamal de viaje
tam ale
tz'alem
madera
wood
tz'alem
tabla
board, plank
-tz 'a le j
tz'am on
tz'anatz'ic
calvo
bald
tz anatz'ic
peln
bald
pegajoso
288
tz'a n a tz'o j
calvo
bald
tz ana tz'oj
peln
bald
p risoner
tz'ap e l
preso
tz'a p ib e l -v i'
tapa
lid
-tz 'a p ij
abrochar
to fasten
- tz 'a p ij
cerrar
to close
- tz 'a p ij
ence rra r
to lock up
-tz 'a p ij
o bstru ir
to block
- tz 'a p ij
sellar
to seal
cubrir
to cover
tapar
to cover
encerrarse
to lock oneself up
-tz 'a ra b ij
pegajoso
sticky
-tz 'a ra b ij
pegar
to stick
disparar
to shoot
-tz 'e m
pegar
to stick
-tz 'e t
com probar
to ve rify
-tz 'e t
d isting u ir
to distinguish
-tz 'e t
e ncontrar
to find
-tz 'e t
exam inar
-tz 'e t
reconocer
to acknowledge
-tz 'e t
ver
to see
-tz 'e t
visitar
to visit
leer
to read
tz'e b e tz'ic
espeso
thick
cuajarse
perro
to coagulate
dog
-tz 'ib a j
apuntar
-tz 'ib a j
escribir
to w rite down
to w rite
-tz 'ib a j
tornar notas
to take notes
tz'ic
tz 'il
codo
mancha
stain
tz 'il
mugre
dirt, filth
tz 'il
porqueria
mess
tz 'il
-tz 'ilo b iris a j
sucio
dirty
ensuciar
to soil
manchar
to stain
tz'ilo l
porqueria
mess
tz'ilo l
suciedad
tz'in
yuca
filthiness
yucca
elbow
289
tz'iq uin
pjaro
bird
tz iran ulef
desierto
desert
-tz 'is
bordar
to em b roide r
tz'is
coser
to sew
-tz 'is
-tz 'is a '
pegar
to fasten
zu rcir
to darn
tz'isel
costura
seam
tz'isonel
sastre
ta ilor
tz'isoy
sastre
ta ilor
tz'o'
maz (cocido)
corn (cooked)
tz'o '
nixtam al
to rtilla dough
desprender
to come unfastened
tz 'o j pe
sudor
sweat, perspiration
tz 'o j pil
sudor
sweat, perspiration
-tz 'o jp ij
sudar
to perspire, to sweat
- t z ok
despegar
-tz 'o m
ocupar lugar
to take up room
tz'ub
beso
kiss
-tz 'u b
-tz 'u b
chupar
to suck
chupar
to absorb
besar
-tz 'u c
establecer
to establish
- t z uc
in ventar
to invent
-tz 'u c
-tz 'u c
organizar
to organize
provocar
to provoke
im aginar
to im agine
to kiss
-tz 'u c tz ij
m entir
to lie
- t z uc tz ij
m entir
to lie
tz'ucb e l ya'
tz'ucb e l ya'
pozo
well
tz'ucu b el
creacin
creation
tz'u c u j tz ij
tz'ucun tz ij
m entira
lie
m entira
lie
tz'ucunel
tz'ucuy tz ij
tz 'u j
creador
creator
-tz 'u ja j
-tz 'u ju ' quiq'uel
tz uk
tz'um
mentiroso
liar
gota
drop
gotear
desangrarse
to drip
to bleed
gallina
cuero
brooding hen
le ather
290
tz'um
piel
leather, skin
-tz 'u m a j
mamar
to nurse, to suckle
tz'u m a j
pecho de m u je r
breast
tz'um al
piel
fur
sentarse
to sit
-tz'u yu b a '
sentar
-tz a 'n
esquina
corner
tza'n
hocico
snout
-tz a 'n
nariz
nose
-tz a 'n
pico
beak
-tz a 'n
pico
corner
-tz a 'n
trom pa
snout
tza'n jay
afueras
outskirts
tza'n jay
orilla
-tz a j
m enguar
to recede
-tz a k
-tza k
caer
to fall
d errum barse
to top p le over
-tza k ka ri k'ij
poner el sol
tzakic
calda
fall
voltearse
-tz a le '
dar vuelta
to turn
tzam aj
nariz
nose
tzam aj
pico
beak
tzam aj
punta
point
tzan tzk'o r
seso
brains
-tz a q 'u ij
tzayil
-tz e 'e n
rer
tze'e n
risa
laugh, laughter
-tz e 'e n
sonrer
to sm ile
-tz e 'e n
sonrisa
sm ile
rer de
to laugh at
mockery
tze'e n ic
risa
laugh, laughter
-tz e c
cocinar
to cook
burla
-tz e k el
botar
to knock over
tze y
salado
salty
tzekaj
racimo
bunch
-tz e k e lb e j
seguir
andar de puntillas
to follow
291
to walk tip to e
-tze q u e b a
colgar
to hang
-t z i'
m oler
to grind
tzie k
manta
blanket
tzie k
mantel
tablecloth
m aterial
m aterial
tzie k
ropa
clothes
tzie k
tela
cloth, m aterial
tzie k
tziek
trapo
rag
tziek
vestido
dress
tz ij
dicho
saying
-t z ij
encender
to light, to turn on
tz ij
orden
o rder
tz ij
palabra
word
- t z ij
prender
to lig h t
tz ij
promesa
promise, word
t z ij
respuesta
answer
- tz i jo j
anunciar
to advertise, to announce
- tz i jo j
consultar
to discuss
- tz i jo j
contar
to tell
- tz i jo j
d iscutir
to discuss
- tz i jo j
explicar
to explain
- tz i jo j
hablar
to talk
- tz i jo j
platicar
to chat
- tz i jo j
to proclaim
- tz i jo j
proclam ar
re fe rir
tz ijo l
inform acin
inform ation
tzijo n ic
cuento
story
tzijo n ic
to relate
discurso
speech
tz ijo n ic
historia
story
tzim ay
guacal
tzobaj
conjunto
crate
band
tzobaj
grupo
group
tzobaj
trib
trib e
tzoc'ol
activo
active
tzoc'o tzic
-tzo k el
tzokol
-tz o lij
habilidad
ability
devolver
arre pe n tirse
to return
to repent
retro ced er
to back up
agii
agile
arrancar
to pull off
292
- tz o lij c h -ij
re tro ced er
to tu rn back, to re tre a t
- tz o lij ru -b ixic
contestar
to answer
- tz o lij tz ij
responder
to answer
-tz o lin
regresar
to re turn
-tz o lin
volver
to re turn, to go back
convertirse
to be converted
-tz o p in
brincar
to jum p
-tzo q 'u in
to hop
-tz u '
dar a
to open to
-tzu *
m irar
to look
-tz u '
observar
to observe
-tzu *
ver
to see
-tz u '
vista
sight
fre n te a fre n te
fi ja r
to fix
apariencia
appearance
tzub a j
montn
pile
tzu bel
vista
view
to heap up
-tzu b u b a '
am ontonar
tzuc'
hipo
hiccup
tzucu tzic
agudo
sharp
-tz u k
alim entar
to feed
tzuntzun
cabra
goat
-tz u p e '
agachar
tzuy
tecom ate
to squat
w ater bag, gourd
uc'
uc'a'
pio jo
uc'a'
cuerno
horn
uc'uatz
uchuk'a'
servir
autoridad
to be of use
authority
uchuk'a'
duracion
duration
uchuk'a'
fue rte
fuerza
strong
strength
uchuk'a'
hombria
courage
uchuk'a'
uchuk'a'
poder
power, strength
resistencia
endurance
uchuk'a'
valiente
brave
uchuk'a'
velocidad
speed
-u k
corte
skirt
ukaj
corte
skirt
uchuk'a'
louse
horns
cacho
293
ukxa'n
encomienda
ul
derrum be
landslide
ula'
huesped
guest
ula'
visitante
visito r
ula'i'
visitantes
visitors
ulef
propiedad
property, land
ulef
suelo
ground
package
ulef
terre no
land
umul
-u q 'uiya '
conejo
rabbit
beber
to drink
-u rtis a j
b endecir
to bless
urtisanic
bendicin
us
m osquito
mosquito
u tif
lobo
wolf
utz
agradable
agreeable
utz
bien
good
utz
bien
well
blessing
utz
bueno
good
utz
cmodo
com fortable
utz
fiel
faithful
utz
fino
good
utz
provecho
use
utz
uso
use
utz -b e n
salir bien
to go well
utz -cu sa j
til
useful
utz -n a '
gustar
utz -na*
tranquilo
utz naoj
agradable
pleasant
suerte
to be lucky
utzil
bondad
favor
utzil
favor
u tz ile j
buen
good
u tz ile j petebel
bienvenida
welcome
-u tz ir
m e jo ra r
to im prove
-u tz ir
uxla'
uxla'
reponerse
aliento
to recover
breath
uxla'
oloroso
smell
fragrant
uxla'
respiracin
respiration
uxla'
vapor
steam, vapor
favor
olor
294
uxlabel
e spiritu
sp irit
-uxlan
descansar
to rest
uxlanen
descanso
rest
uxlanen
feriado
holiday
uxlanen
recreo
recreation, rest
uxlanibel c'u'x
paz
peace
uxlanic
descanso
rest
uxtuxil
taln
heel
V-
mi
my
v -ich in
mio
mine
-va '
com er
to eat
-v a ' pa k'ij
alm orzar
to eat lunch
desayunarse
to have breakfast
va'in
cena
desayuno
breakfast
vacami
actual
present
vacami
actualidad
present tim e
vacami
actualm ente
at present, today
vacami
ahora
now
vacami
hoy
today
vacami
por ahora
for now
vacami
presente
present
de ahora en adelante
from now on
from now on
supper
de aqui en adelante
vacami yan
vacami yan
vachaj
im m ediately
appearance
vachaj
hoja
blade
vachaj
ojo
vachaj ju yu
cuesta
eye
hill
vachibel
dibujo
drawing
vachibel
imagen
reflection
vachibel
retrato
parecer
p ortrait, photograph
to seem
-va ch ij
-va ch ij
resultado
result
vacx
ganado
cattle
vacx
res
head of cattle
295
vacx
vaca
cow
vaina
vaina
sheath, scabbard
vakal
palangana
washbasin, bucket
vaki'
seis
six
vakxaki'
ocho
eight
varabeI
cama
sleeping place
varabel
colchn
m attress
-va ra j
velar
to watch
wake
-va ra j
velorio
varan
sueo
sleep
-va rtisa j
acostar
to put to bed
to put to sleep
glass (for drinking)
-va rtisa j
d orm ir
vaso
vaso
vave'
ac
here
vave'
aqu!
here
por ac
around here
vave'
vaxaj
pantaln
pants, trousers
vayijal
apetito
appetite
vayijal
ham bre
fam ine
-ve ch c'uljay
vecino
neighbor
-ve k - i '
vestirse
to dress
-v e r
dorm ir
to sleep
vey
to rtilla
tortilla
lunch
alm uerzo
vecino
vecino
neighbor
vi
si
if
vi yalan
a lo ms tarde
at the latest
- v i ju yu
cum bre
sum m it
vi'a j
cabeza
head
vi'a j
pelo
vi'aj
punta
point
viernes
viernes
Friday
-vik
adornar
to decorate
-vik
adornar
to adorn
-vik
vik
arm ar
to arm
piso
floor, story
vinaki'
gente
people
vinaki'
vinakil
personas
natural
people
native
vinakul
paisano
fellow countryman
296
vink
descendiente
vi nk
g ente
person
vink
natural
native
vink
persona
person
vink
perte n ece r
to belong to
vinek
se m ejante
fellow man
-visvot
silbar
to w histle
vo'o'
cinco
five
vokovic -pan
hueco
hollow
-vo lo l c h -ij
m urm urar
m urm ur
vonon
abeja
bee
vo tz'o tz'
tostada
toasted
descendant
-v o tz 'o tz 'ij
tosta r
to toast
vuelto
cambio
change
vuelto
vuelto
change
vu j
carta
le tte r
vuj
libro
book
vuj
papel
paper
vuku'
siete
seven
vuku' k'ij
semana
week
-vukuxanej
encomendar
to e ntru st
vukxa'n
-v u la j
encomienda
desarm ar
package
to take apart
-v u la j
d estru ir
to destroy
-vu lu l
-vu lu vu'
tro na r
to thunder
to destroy
-vu lu vu'
hacerse pedazos
-vux
cortar cafe
danarse
-vux
cosechar caf
to cut coffee
to harvest coffee
vux
m ollejn
whetstone
-vuxan
nadar
to swim
vuxuj
cosecha de cafe
harvest (coffee)
x-ka k'ij
buenas tardes
good afternoon
x-oc ak'a'
arco iris
rainbow
x-o c ak'a'
buenas noches
good night
x -v r
dormiln
xa
slo
heavy sleeper
only
xa c'a...yan
acabar de
to have just
297
a punto de
xa...mam
menos
except
xa-ve'
callarse
to be quie t
xra
jarra
jar
xra
novia
g irlfrie n d
-xa '
vom itar
to vom it
-xa'a'
a rro ja r
to vom it
xa'oj
xabachique
vm ito
vom it
cu a lq u ie r{a }
any
xabachique c h i-q u -e
cu a lq u ie r{a }
any of
xabachique lugar
dondequiera
e veryw here
whoever, whom ever
xabachique vinek
quienquiera
xabacuchi
dondequiera
everywhere
xabon
jabn
soap
xacal
paso
step
xajab
calzado
footwear
xajab
zapato
shoe
xa jan
-xajon
pecado
bailar
to dance
xajonic
xak
baile
hoja
xak
hoja
page
xak
tizn e
soot
xan
adobe
xan
muro
wall
xan
xan
tapia
wall
xanen
zancudo
mosquito
-xa ra ij
enam orar
xax
delgado
thin (things)
xax
ralo
slo
sparse, thin
xaxe
xaxe
nico
only
xaxilej
delgado
thin (things)
xc'ub
xe
tenam aste
sino
but
xe ch-pan c'o
xe jun nak' -vech
xe q u e -ri'
dedicar
to be dedicated
tue rto
one-eyed
basta
enough
xe'
raz
root
sin
dance
leaf
only
298
xe' -e y
boca
m outh
xe' -pan
cintura
waist
xe' eyaj
labio
lips
xe eyaj ju yu'
cra ter
cra ter
xe' Ia jay
cucaracha
cockroach
xe' pam aj
cadera
hip
xep
m ugre
dirt, filth
alboroto
disturbance
-xe k '
aplastar
to stom p on
xi'1
g rillo
cricket
-xiba l
xibalbay
in fierno
hell
-x ib ij
asustar
to frig h te n
-x ib ij
espantar
to scare
-x ib ij
so rprender
to surprise
-x ib ij - i '
asustarse
to g et scared
-x ib ij - i '
cobarde
coward
-x ib ij - i'
miedoso
afraid
-x ib ij - i'
nervioso
nervous
-x ib ij - i '
susto
to frig h te n , to scare
-x ib ij - i '
te n e r miedo
to be afraid
-x ib ij - i '
tem er
to fear, to be afraid
-x ib ij - i'
te n e r miedo
to be afraid
xibinel
espanto
frig h t
xibinel
espantoso
xib in ri'il
tem or
fear
xic
gavilan
xic'
ala
hawk
wing
-x ic ' - i'
apurarse
to hurry up
-x ic ' - i
-xic'an
luego
volar
soon
to fly
xich'ixic
despeinado
uncombed, unkempt
-xich'o
alboroto
disturbance
-x ilu j
desgarrar
to tear
-xim
am arrar
to tie tog e th e r
handful
xim aj
manojo
xim ibl
cin turn
belt
xim ibl
faja
belt
xiquinaj
borde
xiquinaj
oreja
edge
ear
299
-x ja n e j
encargar
to entru st
-x ja n e j
to e ntru st
-x ja n e j - i '
encomendar
posar
xnaquet
cebolla
onion
-xo ch ij
envidiar
to envy
xocon
zurdo
le ft-ha n de d
xok'op
-xol
-xol
com binar
to combine
confundir
to mix up
to rest
-xol
m ezclar
to mix
-xol
revolver
to s tir
abusar de
to abuse
-x o lk 'o tij
to transgress
xolon
revuelto
scrambled
xolon ru-pan
surtido
assorted
xoral
propiedad
property, land
xoral
sitio
site
xotoxic
torcido
crooked
xpek
sapo
toad
xta
seorita
Miss
xten
joven (hembra)
g irl
xten
muchacha
girl
xten
novia
g irlfrien d
girl
xten
seorita
xu*y
m iserable
-xu b aj
silbar
to w histle
xul
flauta
flute
xul
pito
w histle
-xu le '
descender
to descend, to go down
xumoj
nublado
xup
soplido
breath, puff
xupubel k'ak
soplador
fan
-xu p u j
soplar
to blow
-xu q ue '
a rrodillarse
to kneel down
-xuque*
xuruy
hincarse
to kneel
abeja
bee
-x u tu j
rechazar
to re je ct
and
ya
doa
lady
ya
seora
Mrs.
300
ya...yan
poco
shortly
ya'
ya
agua
w ater
aguardiente
liquor
anadir
to add
-ya '
-y a
dar
to give
-ya '
d irig ir
to send
-ya '
e xtender
to give
-y a '
pegar
to give
-y a '
poner
to put
-y a '
producir
to produce
-y a
producto
product
-ya '
proporcionar
to furnish, to give
-y a '
regar
to scatter
-y a -aken c h -e
patear
to kick
dar pecho
to nurse
-y a -vech
fija r
to fix
su jeta rse
to su bje ct oneself
-y a ' -xiqu in
p restar atencion
to pay attention
-y a ' apon
extender
to extend
-y a apon
te n d er
to stretch out
-y a ' bis
decepcionar
to disappoint
-y a bis
disgustar
to disgust
deja r
to leave
depositar
to deposit
-y a ' can
echar
to throw
-ya can
fija r
to establish, to set
-y a ' can
m eter
to stick
-ya can
-ya ' can
rendir
renunciar
to produce, to yield
to resign
deja r en paz
entriste ce r
to leave alone
to make sad
prem iar
-y a ' chic pe
-ya ' chuka'
devolver
agregar
to return
to add
cansar
to tire
dar cuenta
to realize
fija rse
autorizar
to notice
adm itir
to adm it
adorar
to worship
to authorize
301
-y a ' k'ij
honrar
p e rm itir
to perm it
respetar
to respect
lib ra r
to free
-y a ' ms -v i'
exagerar
to exaggerate
culpar
to blame
aum entar
increase
dar fiado
to give on credit
-ya pe c h i-ij
contagiar
to in fect, to give
avergonzar
to embarrass
marcar
to mark, to brand
saludar
to g re et
saludar
to g re e t
prender
to set fire
reponer
em plear
prem iar
dio leche
vestir
to dress
-ya ' tz ij
-ya ' tz ij
prom eter
to promise
-ya ' tz ij ch -e
comprom iso
appointm ent
abonar
to fe rtiliz e
dar la vuelta
-y a ' vuelta
-y a ' xiquin
prestar atencin
to pay attention
ya'al
agua
milk
ya'al
fresco
drink
to turn a corner
ya'al
jugo
juice
ya'al -vech
lgrim a
tear
to m elt
-ya 'e r
d e rre tirse
ya'l
hamaca
hammock
ya'l
yabil
red
net
enferm edad
sickness
-yaca te j
levantarse
to get up
yacbel tzie k
cofre
clothes chest
yacbel tziek
yacbel ya'
ropero
deposito
yacol tze'en
chistoso
funny
yaconabel
alcanca
302
yaconabl
bodega
storeroom
yalan
bastante
very
yalan
bien
very
yalan
demasiado
too
yalan
mucho
very
yalan
muy
very
yalan
que
how
yalan
tanto
so much
yalan -c 'u tu j
exigir
to demand, to urge
yalan je be l oc
precioso
sweet, precious
yalan q'uiy
demasiado
too many
to last
-ya lo j
d urar
-y a lo j
largo
to be long
-ya lo j
retrasar
to delay
-ya lo j
tardarse
to be delayed
yan
yan
proxim o
near
ya
already, now
yava'
enferm o
p atient
yava'
estar encinta
to be pregnant
yava'
rabia
rabies
-ya v j
enferm arse
to g et sick
-y c
ahorrar
to save
-y c
conservar
-y c
guardar
to conserve
to keep
-y c
levantar
to lift
-y c
levantar
to rise
-y c
progresar
-y c bis
e ntriste ce r
to progress
to make sad
-y c oyoval
-ye c oyoval
enojar
incomodarse
to make angry
to get upset
-y'k'
pisar
to step on
-y i'a j
regar
yin
to water
I
-yiq'u ilu n
yo
brillar
to shine, to g litte r
-yiqu ic
escalofrio
chills, shivers
-y itz '
ordenar
to milk
-y itz '
prensar
to press
-y itz '
-yocoba'
torcer
detener
to wring
to detain
-y o j
desarmar
to take apart
303
-y o j
-yo)
descomponerse
fallar
to ruin
to fail
-y o j
pasarse
to sour
-y o j
tachar
-y o j nima
desanim arse
to dishearten
-y o j nima
m arearse
to nauseate
-yo k
c riticar
to criticize
-yok'
in sultar
to insult
-yo k
m altratar
to m istreat, to bother
-yok'
molestia
annoyance
yon
solo
alone, lonely
yonil
soledad
alone
-yo q ue '
atrasar
to get behind
-yo q ue '
re trasar
to delay
yuca
yuca
yucca
-y u j
a rru in ar
to ruin
-y u j
-y u j
b orrar
to erase
deshacer
to take down
-yuk
alargar
to lengthen
-yu k
estirar
to stretch
-yuk
extender
to extend
-yuk
ten d er
-y u k uj
e ntre ten e r
to e ntertain
-yu k'u j
pastorear
to herd
yuk'unel
pastor
shepherd
-yu ke j
guiar
to guide
-yu ke j
llevar
amarrar
to lead
-yukuba'
-yukuk
estira r
to stretch
-yu p uyu t
opaco
opaque
yutuyic
paralitico
paralyzed person
zanahoria
zanahoria
carrot
to tie up
304
jun
un
ju n
una
a b it m ore
ju ba'
y pico
a little
juba'
algo
a lot
nanic
bastante
a lot
q'uiy
bastante
a lot
q'uiyal
cantidad
a lot
q'uiy
montn
a lot
q'uiy
mucho
a lot
sib ile j
mucho
a week ago
kubixir can
to abandon
-m a lij can
abandonar
to abandon
-m e s ta j can
abandonar
ability
q'ues -jo lo n
habilidad
ability
tzokol
habilidad
to abound
-q 'u iy ir
abundar
about
c h -ij
acerca de
about
pa vi'a j
acerca de
about to
ju ba' man
a punto de
about to
a punto de
above
pa vi'aj
arriba
to absorb
-tz 'u b
chupar
abundance
q'uiyal
abundancia
abundance
q'uiyal
cantidad
to abuse
to accept
-x o lk 'o tij
abusar de
-c 'u l
aceptar
to accompany
-a ch ib ila j
acompaar
according to
conform e
according to
junan achi'el
achi'el
account
mac
accusation
k'aban tz ij
culpa
calumnia (acusacin)
to accuse
segn
acidic
acusar
-k'a b aj
ri jun ri -p e mac c h i-ij i acusado
cido
ch'em
to acknowledge
- tz 'e t
reconocer
to act like
active
-b e n si vi
tzoc'ol
activo
actual
kitz ij
mero
actually
kitz ij
to add
-a jila j
realidad
sumar
accused
hacerse
307
to add
-ya '
to add
-y a ' chuka'
agregar
address
to adm ire
bey
direccin
-ka ch-vech
adm irar
to adm ire
-m e y
adm irar
to admit
to admonish
-y a ' k'ij
adm itir
-p ixa ba j
am onestar
anadir
adobe
xan
adobe
to adore
-ca m e lu j
adorar
to adorn
-v ik
adornar
advantage
-q 'u e m pe
venta ja
to advertise
-t z ijo j
anunciar
to advertise
-s iq 'u ij
anunciar
-ta k c h i'ij
ri -iq 'u in
asunto
affection
-a jo '
carino
a ffectionate
-a jo '
carinoso
afraid
-x ib ij - i'
miedoso
afte r
-k'ax
despus
afte r
tok...chic
despus
afternoon
ti-k a k'ij
tarde
afterw ards
c'a ri'
despues
again
de nuevo
again
de nuevo
otra vez
again
again
otra vez
against
-iq 'u in
contra
against
ch-vech
contra
against
c h -ij
contra
against
man ru-c'am on ta
contrario
age
ju na'
edad
agile
tzoc'o tzic
agil
to agree
- b ij can
quedar
to agree
-cu ke r c'u'x
conform arse
agreeable
utz
agradable
ahead
adelante
to aim
air
-c h o jm ij
apuntar
cak'ik'
a lert
aire
despierto
alert
q'ues
despierto
308
alike
alike
junan
igual
alive
q'ues
vivo
all
chi jun
todo
all of a sudden
chk c'a te
de repente
alm ost
juba' man
casi
alone
yon
solo
alone
yonil
soledad
already
chic
ya
already
yan
ya
also
chuka
tam bin
a ltitud e
chi caj
altura
always
benk ru -v ch
siem pre
always
ja nta pe
siem pre
always
ju ne lic
siem pre
always
r-o n o je l mul
siem pre
among
ch-v ch
entre
to amuse
-b n chi -c 'a s ta j
d ive rtir
an
jun
un
an
jun
una
ancestors
antepasados
and
sem ejante
anger
oyoval
colera
anger
oyoval
enojo
anger
oyoval
anim al (domestic)
chicop
ira
anim al dom estico
anim al (domestic)
ave j
to announce
-tz i jo j
anunciar
to announce
announcem ent
-s iq 'u ij
bixiquil
anunciar
anuncio
fregar
to annoy
-n k
annoyance
annoyance
-n k
molestia
-yo k'
molestia
a nother
chic jun
alguno
another
otro
another's
juley chic
man -ich in ta
to answer
-b ij
contestar
to answer
answer
- b ij
- b ij ri -c 'u tu j
respuesta
to answer
contestar
ajeno
responder
309
to answer
- tz o lij tz ij
responder
answer
t z ij
respuesta
ant
sanie
hormiga
anxious
-ra y ij
ansioso
any
xabachique
cu a lq u ie r{a }
any of
anywhere
xabachique c h i-q u -e
cu a lq u ie r(a )
c'ulan
dondequiera
ape
batz'
mono
apology
cuyubel mac
disculpa
aparecer
to appear
to appear
presentarse
appearance
-tz u 'u n
apariencia
appearance
vachaj
apariencia
a ppetite
vayijal
apetito
to applaud
-p e k ' kabaj
aplaudir
apple
manzana
manzana
appointm ent
-y a ' tz ij ch -e
comprom iso
to approach
-n a kaju p
acercarse
appropriate
April
ru-c'am on
digno
abril
abril
delantal
apron
lantar
to argue
-b e n oyoval
pelear
to argue
- c a xij
alegarse
argum ent
oyoval
lo
arm
-k'a '
brazo
to arm
-vik
armar
arm
k'abaj
brazo
around
ch -ch i'
alrededor
por ac
around here
vave
around here
por aca
to arrange
-n u c '
a rreglar
to arrange
-n u c '
ordenar
to a rrest
-ch e p
arrestar
arrival
aponibel
arrival
kajen
llegada
arrival
petebel
venida
llegada
arrival
peten
venida
to arrive
-oka
venir
to arrive (here)
-o ka ' ka
llegar
to arrive (there)
-apon
llegar
310
arrow
ch'ab
flecha
as
man...ta...achi'el
tan
as much
janipe'
cuanto
as much as
can achi'el
tanto como
as soon as
anen tok
as soon as possible
anen
cuanto antes
as soon as possible
cha'nin
cuanto antes
ashes
chaj
ceniza
aside
jun chic vi
a parte
to ask
-c 'u tu j
consultar
to ask
-c 'u tu j
pedir
to ask
-c 'u tu j
preg untar
to ask
- c 'u tu j utzil
suplicar
to ask for
- c 'u tu j
rogar
- k e j jay
pedir posada
to ask questions
c'u tu n ic -b e n
hacer preguntas
to ask questions
-c 'o t pa -c h i'
hacer preguntas
to ask questions
-c 'u tu j
hacer preguntas
to ask yourself
-c 'u tu j - i '
preguntarse
to ask yourself
- b ij pa anima
preguntarse
to assign
-n a ta j
acordar
assorted
r-o n o je l ru -v ch
surtido
assorted
xolon ru-pan
surtido
to assure
-jiq u ib a '
asegurar
at
ch-pan
en
at
pa
en
at first
nabey
al pronto
at home
chi-achoch
at last
c'a ru -n a j
en casa
al fin
at night
ch-ak'a'
at once
jum ul
at present
de noche
de una vez
actualm ente
vacami
at th e latest
vi yalan
a lo mas tarde
at the point of
juba' man
a punto de
at the point of
a punto de
at th e side
at tim es
al lado
c h -ch i'
jantk
at tim es
jantek
a veces
athlete
etz'anel
deportista
atole
k'or
atol
311
to attack
-ch e p
atacar
to attend
-c 'u l
atender
to attend
-oka
asistir
attentive
novinek
atento
attitu de
na'oj
actitud
August
authority
agosto
agosto
k'atbel tz ij
autoridad
authority
uchuk'a'
autoridad
to authorize
autorizar
aguacate
awhile back
oj
can q u e -la ' can
baby
ne'y
nene
baby
nene
nene
bachelor
c'ajol ala'
soltero
avocado
hace tiem po
b achelor
man c'ulan ta
soltero
back
c'a pa -achek
fondo
backwards
ij
- tz o lij c h -ij
-p is c o lij el c h -ij
espalda
al revs
bad
itzel
mal
bad
itzel
malcriado
bad
itzel
malo
bad
man utz ta
mal
back
to back up
retroceder
bad
m m alej
fue rte
bad luck
c'ayeval
mala suerte
bad people
itze l vinek
malos
bald
tz'an a tz'oj
calvo
bald
tz'anatz'ic
bald
tz'anatz'ic
calvo
peln
bald
tz'an a tz'oj
peln
banana
band
sak'ul
molaj
conjunto
banano
band
tzobaj
conjunto
to bandage
bank
-b ir
vendar
chi'
orilla
barber
to bark
socanel
barbero
-ba'on
ladrar
ch'ajonbel
pila (lavadero)
asolearse
canasta
-chacach
312
basket
chaquech
canasta
bat
sotz'
m urcilago
to bathe
-a tin isa )
banar
b athtub
atinib e l
bano
b attery
pila
pila (bateria)
to be
estar
to be
estar
to be
estar
to be
estar
to be
hallarse
to be
c'o
encontrarse
to be
c'o
estar
to be
c'o
haber
to be
c'o
quedar
to be a nice day
to be able to
-tiq u ir
poder
to be absent
-e l
ausentarse
to be absent
man -apon ta
ausentarse
to be afraid
-x ib ij - i '
te n e r miedo
to be afraid
-x ib ij - i '
tem er
to be afraid
-x ib ij - i '
te n e r miedo
to be against
-p a ba ' - i '
oponer
to be agreeable to
-ka ch -ve ch
agradar
to be agreeable to
ru-c'am on
convenir
to be alive
vivir
to be ashamed
q'ues
-q 'u ix
to be astonished
-m ey
extranar
to be b etter
mas utz
valer ms
to be born
nacer
to be busy
-ale x
-k'axon nima
to be called
-b in i'a j
llamarse
to be careful
-b e n cuenta - i'
cuidado
to be careful
-b e n cuenta -i*
ten e r cuidado
to be cold
to be content
c'o te f c h -ij
ten e r frio
to be converted
avergonzar
preocupar
ponerse contento
-q u ico t
-tz o lin pe c'u'x
convertirse
torcer
to be crooked
to be curious
-ra y ij
xe ch-pan c'o
c'o ch-pan jantape
to be dedicated
to be dedicated
313
curiosidad
dedicar
dedicar
to be delayed
-ya lo j
tardarse
to be d ifficu lt
c'ayef
costar
to be discouraging
desesperar
to be embarrassed
to be enough
-q 'u ix
dar vergenza
-b e n
alcanzar
to be enough
-b e n
bastar
to be fatigued
- k it
fatigar
to be glad
-q u ic o t
alegrar
to be glad
quicoten
alegrar
to be g ra te ful for
-m a tio x ij
agradecer
to be hot
to be hungry
-b e n c'a ten
hacer calor
-n u m
ten e r hambre
to be hungry
-num
te n e r hambre
to be in a hurry
anen bey
ten e r prisa
to be in a hurry
aninek bey
te n e r prisa
to be in agreem ent
to be in love
estar de acuerdo
enamorado
to be in vain
to be in vain
de balde
to be in vain
manek ejkalen
en balde
de balde
to be in vain
manek r-om a
en balde
to be inclined to
-a jo '
dispuesto
to be involved in
to be known
-o c chuka' ch-pan
-e ta m a j -ve ch
participar
fama
to be left
to be left
quedar
-ca n e j can
quedar
to be left
-col
sobrar
to be long
-ya lo j
largo
to be lucky
to be named
-b in i'a j
llamarse
to be necessary
-c'a tzin
ser necesario
to be necessary
c'atzinel
to bo of no use
to be of no use
suerte
ser necesario
de balde
de balde
to be of use
ic 'a tz
to be of use
to be ones turn
uc'uatz
servir
-c'u lu m a j
tocarse
to be over
-c'a ch oj
term inarse
to be pleased with
-ka ch-vech
to be pleased with
servir
gustar
gustar
314
to be pleased w ith
gustar
utz -n a '
to be possible
- tiq u ir
ser posible
to be possible
tiq u ire l
ser posible
to be pregnant
-alan
estar encinta
to be pregnant
yava'
estar encinta
to be prepared
-n a b e j - i '
estar prevenido
to be prepared
-n a ' - i '
estar prevenido
to be q uie t
xa -ve '
callarse
to be ready
c'o
dispuesto
to be ready
-n u c 'u j - i '
estar listo
to be sad
-biso n
estar triste
to be satisfied
-cu ke r c'u'x
conform e
to be scarce
- q uis
escasear
to be silent
silan
silencio
to be sorry
-k'axon c'u'x
sentir
to be surprised
to be surprised
extranar
-m e y
so rprender
-m e y
to be the same
-ju n u m a j
igualar
to be tire d
to be too bad
-k 'it
fatigar
joc -v ch
lstim a
to be too bad
ju yu' oc -v ch
lastima
to be weak
-q 'u is uchuk'a'
debilidad
to be weak
to be w illing
debilidad
to be worm y
to be w orth
-c'a tzin
to be worried
to be...years old
beach
voluntad
rayibel
-ch ico p ir
picar
preocupar
valer
valer la pena
c'o...pronombre posesivo ten e r
playa
ru -c h i' ri nim a l j ya'
beak
-tza 'n
pico
beak
tzam aj
beam
tem
pico
viga
bean
q uinek'
frijo l
to bear
aguantar
beard
-co ch '
suma' chi'
to beat
- t'u jt'u t
palpitar
beautiful
beautiful
jebel
hermoso
lindo
because
barba
jebel
r-om a
porque
315
because of
-om a
por
because of
to become
r-om a re'
en vista de
-o c
hacerse
to become
-o c
llegar a ser
to become
to become enlarged
-p o n - i '
convertirse
-n im e r
engrandecerse
to become rich
-b e yom e r
enriquecerse
to become skinny
-b a kir
ponerse flaco
to become slender
-b a kir
delgado
to become thin
-b a kir
enflaquecerse
to become worm y
-ch ico p ir
to become wormy
-o c ju t
engusanarse
bed
ch'at
cama
engusanarse
bee
vonon
abeja
bee
xuruy
abeja
beehive
-achoch vonon
colmena
beet
remolacha
remolacha
before
antes
before
before
nabey ch-vech
tok manjani
antes de que
to beg
-c 'u tu j mero
pedir limosna
to beg
-ch ila b e j
rogar
to beg
-m o lo j mero
pedir limosna
antes
beggar
c'utuy mero
lim osnero
beggar
molonel mero
lim osnero
beggar
molonel
mndigo
to begin
-ch e p
comenzar
em pezar
to begin
-ch e p
to begin
-ch e p
principiar
to begin
com enzar
em pezar
to begin
to begin
to begin to
-ch e p
ponerse
beginning
tiq u irib e l
principio
to behave
-c 'o je '
portarse
behavior
behind
behind
na'oj
conducta
-c a n e j can c h -ij
atrasado
c h -ij
detras de
to belch
-ka sb er
erutar
belief
creencia
principiar
316
to believe
-n im a j
cre e r
to believe
saksoj
bell
campana
belly
pam aj
to belong to
campana
panza
de
-ic h in
p ertenecer
to belong to
-ic h in
to belong to
vink
p ertenecer
below
pa xulan
abajo
belt
pas
faja
belt
xim ibl
cin turn
belt
xim ibl
faja
bench
chaqut
to bend
-k'och
banca
doblar
bent
cotoquic
torcido
bent
k'ochok'ic
torcido
to bequeath
heredar
-s ip a j can
man xaxe ta...chuka'
adems de
best
mas utz
m e jo r
bet
ch'acoj
apuesta
better
mas utz
m e jo r
between
c h i-q u i-c o jo l
e ntre
beyond
ms c'a n j
mas alia
big
mama
grande
big
big
m am a'ilej
grande
nim
grande
big
nim pan
grueso
big
mma
grande
big
big eater
nim alj
grande
jik'ul
comeln
bird
pajaro
bird
tz'iq uin
a la x ib e l
pajaro
nacim iento (de personas)
besides
birthday
k'ij
cumpleanos
to bite
-b a '
m order
to bite
bite
-c a p ij
cab (s), mul
m order
bocado
bite
catz
bocado
bitter
bitter
kapap
q'uy
amargo
bitterness
amargo
amargor
c'ayil
317
bitterness
kapapil
am argor
black
k'ek
negro
blackberry
mora
mora
blackberry
toca'n
mora
blackberry
tocan
zarzam ora
blade
vachaj
hoja
to blame
blanket
culpar
-c 'u l
cobija
blanket
-c 'u l
colcha
blanket
-c 'u l
colcha
blanket
-c 'u l
cham arra
blanket
-k 'u '
blanket
-k 'u '
colcha
blanket
-k 'u '
chamarra
blanket
k'u'uj
cobija
blanket
k'u'uj
colcha
blanket
k'u'uj
chamarra
blanket
manta
manta
blanket
tzie k
manta
to bleed
-e l quiq'uel
desangrarse
to bleed
desangrarse
to bless
-te u c h u j
bendecir
to bless
-tu ru s a j
bendecir
to bless
-u rtis a j
bendecir
blessing
bendicin
bendicin
blessing
teuchunic
bendicin
blessing
turusanic
bendicin
blessing
urtisanic
bendicin
cobija
blind
moy
ciego
to block
-k 'e t
estorbar
to block
-k 'e t
obstruir
to block
-tz 'a p ij
obstruir
block
cuadra
cuadra
block
samabey
cuadra
block of wood
blond
blood
blood
bolobic ru -p an che'
trozo
k'en -v i'
rubio
-q u iq 'u e l
sangre
quic'
sangre
to bloom
-c o tz 'ija j
florecer
to blot out
-y o j
tachar
318
blouse
-p o t
blouse
potaj
guipil
to blow
-x u p u j
soplar
guipil
blow
c a jita jic
golpe
to blow a horn
-k'a jan
pitar
to blow a w h istle
-k'a jan
pitar
blue
azul
azul
blue
rex
azul
board
tz'alem
tabla
body
cuerpo
body
cha culaj
cuerpo
to boil
-roko visa j
hervir
bone
bak
hueso
bone
bakil
hueso
book
libro
libro
book
vuj
libro
booth
c 'o jlib e l
puesto
to bore
a b u rrir
boring
bis
desanimado
boss
a jaf
je fe
boss
a jaf
patrn
boss
tata 'a j
je fe
to bother
-n e k
fregar
to bother
-n e k
molestar
to bother
bottom
-yo k'
c h -u -x e '
fondo
bouquet
boraj
ramo
bouquet
r-ake n
ramo
bow
c'akbel ch'ab
arco
to bow th e head
m altratar
inclinar
-lucu ba '
box
caja
boy
-a lc'u al
caja
nio
boy
ac'ual
nio
boy
ala'
joven (varn)
boy
boy
ala'
c'ajol
muchacho
boy
c'ajol
muchacho
boy
ti ala'
nio
boy
ti alabo'
ti alaboni' {p l}
nio
boy
joven (varn)
nio
319
boyfriend
c'an
novio
boyfriend
conciert
novio
boyfriend
m etz'
novio
boyfriend
novio
novio
braid
pach'un -v i'
trenza
braid
pach'bl -v i'
trenza
brains
na'oj
seso
brains
tzan tzk'o r
seso
branch
rama
to brand
marcar
brand
r-e ta l
marca
brave
covil
valiente
brave
uchuk'a'
valiente
bread
caxlan vy
pan
to break
-c 'o k p ij
reventar
to break
-k ' j
quebrar
to break
-p a xij
q uebrar
to break
-p a x ij
rom per
to break
-ra ka ch ij
reventar
to break
to break
-raka chij
rom per
-ro k'o ch ij
reventar
to break
-ro k'o ch ij
rom per
-vu lu vu
hacerse pedazos
-c 'a jij
hacerse pedazos
breakfast
desayuno
breast
tz'um aj
pecho de m u je r
breath
uxla'
aliento
breath
xup
soplido
to breathe
-jik 'a j
respirar
breeze
cak'ik'
brisa
bridge
k'a'n
puente
briefly
jun m ej
breve
brig ht
ro c'oroj
despejado
brig ht
sak'ij
despejado
to brighten up
-sa k'ijin
despejar
brightness
to bring
sakil
claridad
to bring closer
to bring over
to bring up
tra e r
-q'ue'm
arrim ar
-j'l
- je lo j
acercar
-q 'u iytisa j
criar
320
broad
nim vachaj
ancho
broken
k'a jin ek
quebrado
broken down
k'a jin ek
quebrado
broken up
quebrado
brooding hen
clueca t'uk
gallina
brooding hen
tz'uk
gallina
broom
mesenbel
escoba
broth
caldo
caldo
broth
caldo
bro th e r
ach'alal
hermano m enor
-xibal
b ro th e r (older of a man)
nimalaxel
b ro th e r (older of a man)
-n im a l
b ro th e r (younger of a man)
chak'laxel
b ro th e r (younger of a man)
-ch a k'
echan
baluc
brown
c'ako'j
brown
k'ek juba'
moreno
brown sugar
cab
panela
bucket
vakal
palangana
to bud
-bos
brotar
to bud
-bo ybo t
brotar
to build
-paba'
co nstru ir
to build
-paba'
levantar
bull
achij vacx
toro
to b ullfigh t
b u llfigh ter
- tu r ij
turun e l
torea r
torero
bum
k'or
vago
bumpy
toch'otic
bunch
tzekaj
quebrado
racim o
bundle
ejka'n
bulto
to burn
-c'a t
arder
to burn
-c'a t
quemar
to burn
quem ar
burn
-p o ro j
c'atic
to burst
-bos
reventar
to burst
to bury
-re k
reventar
-m uk
ente rra r
to bury
-m uk
sepultar
quemadura
321
bush
botzobic che'
business
c'a yij
negocio
busy
la tz' -ve ch
ocupado
but
pero
mas
but
pero
pero
but
po
mas
but
po
pero
but
pu
mas
but
pu
pero
but
xe
sino
to butt
-to k '
topetear
b u tte rfly
amalax
mariposa
b u tte rfly
palamax
mariposa
buttocks
to buy
-lo k '
nalga
comprar
m atorral
buy
lo k'oj
negocio
to buzz
-bixan
zumbar
to buzz
-ra n in
zumbar
buzzard
c'uch
zopilote
by
by
chi
a mano
chi
por
by
pa
por
by day
pa k'ij
de d!a
by force
- c h 'ij
a la fuerza
by fours
cada cuatro
by hand
chi ca jie j
chi -k'a
by threes
chi ox'ox
cada tres
cada dos
a mano
by twos
chi caca'
cabbage
repollo
repollo
cactus fru it
noxti'
cage
c'araq'uic che'
jaula
calf (female)
k'opoj vacx
terne ra
calf (male)
a laj vacx
terne ro
to call
-b ij ch -e
llamarse
to call
-o yo j
llamar
to calm
calm
-s ile '
cukul c'u'x
calm ar
calm
ekal
calma
calm
utz -n a '
tranquilo
to calm down
-cukuba' c'u'x
tranquilizarse
tranquilo
322
can
c'o modo
poder
canal
ru -b e y ya'
canal
candle
candela
candela
candy
cab
dulce
cane
ch'am ey
cane (corn)
cane (sugar)
bastn
patz'en
a ji'j
capable
-tiq u ir
capaz
capital
c'u'x ri tin am it
capital
capital city
car
to care about
jolom aj
cabecera
ch'ich'
carro
cuenta
im portar
cargo
ejka'n
ca rp inte r
ajanel
carpintero
ca rp inte r
josoy che'
carpintero
carrot
zanahoria
zanahoria
to carry
-c 'u a j
cargar
to carry
-c 'u a j
Ilevar
to carry
-e ra j
acarrear
carga
-ra k 'e j
cargar de brazos
to carry in th e arms
-c h 'e le j
to carry in th e hands
-le 'e j
-e jk a j
-te le j
to carry out
-b e n r-o n o je l
-c 'u a j
cum plir
to carry out
to carry out
to carry under the arm
desem penar
-ben
Ilevar a cabo
cargar bajo el brazo
-tz 'a le j
mecapal
{ixok} si'an
cat (male)
{a ch ij} mes
{a ch ij} si'an
cat (male)
to catch
-ch e p
to catch
to catch fish
- il
-ch e p q uer
gata
gata
gato
gato
agarrar
sorprender
pescar
cate rp iller
ju t
gusano
cate rp iller
k'ay ch 'ej
gusano
cattle
cave
vacx
ganado
jul
cueva
323
celebration
nima kij
century plant
sek quiy
maguey
certain
ju ju n
cierto
fiesta
chair
silla
chair
ch'aquet
silla
champeon
ch'aconel
campen
change
-ja la te j
cambio
cambiar
to change
- je l
change
vuelto
cambio
change
vuelto
vuelto
captulo
chapter
tan a j
character
modo
carcter
charcoal
aka'l
to chat
- t z ijo j
carbn
platicar
chayte
quix
to check
-n ic o j
to check
guisquil
revisar
comprobar
-to jto b e j
cheek
k'o'tz
m ejilla
to cheer up
-q u ic o tiris a j
alegrar
to cheer up
-cu ku ba vachaj
alentar
cheerful
-q u ico t
alegre
cheese
queso
queso
cherry
camblin
cereza
cherry
capilin
cereza
chest
ru -v a c'u'x
pecho
chest of drawers
yacbel tzie k
ropero
to chew
-q u e c h '
masticar
chewing gum
cach'
chicle
chicken
ec*
pollo
ch ief
a jaf
chief
tata 'a j
je fe
je fe
child
ac'ual
criatura
child
ac'ual
patojo
childhood
tok ac'ual
chile
to chill
to chill
ic
niez
chile
e nfriar
-te v u ris a j
enfriar
chills
-yiq u ic
escalofro
chilly
ch'u'ul
chin
caxtachi'
fresco
barbilla
324
chin
caxtate1
barbilla
chip
c'aj
astilla
to choose
-ch a '
escoger
to choose
-q u k
escoger
Christian
-n im a n ri Dios
cristiano
cig arette
sic*
cig arrillo
cinnamon
canela
canela
circula r (como una rueda)
surusic
ciudad
city
tin a m it
to claim
-c 'u tu j
reclam ar
to cla rify
aclarar
to cla rify
cla rifica r
claw
ixq'uk
garra
clay
k'ana ulef
barro
clean
ch 'ajch'o j
lim pio
to clean up
- jo s k 'ij
lim piar
cleanliness
Iimpieza
cleanliness
pureza
to clear
-jic a n j
rozar
clear
c'oroc'oj
claro
clear
k'alaj
claro
clear
roc'o ro j
despejado
clear
roc'o ro j
despejado
clear
sak'ij
claro
clear
sak'ij
despejado
to clear off
to clear up
lim piar
despejar
clim ate
tiem po
to clim b
-jo te '
clima
encaramarse
to close
-tz 'a p ij
cerrar
closet
yacbl tzi k
ropero
cloth
tzi k
tela
clothes
clothes chest
tzi k
yacbl tzi k
cofre
cloud
sutz'
nube
to cloud over
-m uke '
obscurecerse
cloudy
nublado
clown
mukul
payaso
to coagulate
coast
tak'aj
cuajarse
costa
ropa
payaso
325
coat
chaqueta
saco
coat
coton
saco
coat
saco
saco
cockroach
chajel
cucaracha
cockroach
cha le jay
cucaracha
cockroach
xe' la jay
cucaracha
coffee
caf
to coil up
-b'c'
enrollar
coin
com
mero
moneda
puek
moneda
coincidence
c'ate'
casualidad
cold
ch'uch'
fro
cold
ch 'u ch 'ile j
cold
ojob
catarro
cold
ojob
gripe
cold
te f
fro
cold
te f
resfriado
to collaborate
-to*
colaborar
to collect
-c 'u tu j mero
cobrar
to collect
-m ol
recoger
to collide
-p a k'ij
chocar
to collide
-to c h ij
chocar
color
color
color
ij
cajman
color
color
color
to comb
peinar
comb
jicha'
peine
to combine
-xo l
com binar
to come
-am pe
venir
to come
-oka
venir
to come
-p e
venir
to come a fte r
fro
color
-p e c h -ij
seguir
to come apart
-tz 'o k
despegar
to come around
-c'a se '
volver en si
to come closer
- je l
acercarse
-ch e p
pegar
-ic 'o
pasar adelante
-o c
adelante
to come in
to come out
-o c
pasar adelante
-e l
salir
326
to com e to
volver en s!
-c'a se '
ponerse de acuerdo
to com e unfastened
desprender
to com e unglued
- jo k o jo
despegar
to com e unglued
-tz 'o k
despegar
to come up
-n a ka ju p
acercarse
com fortable
utz
cmodo
to command
- b ij
ordenar
to command
-te k
ordenar
command
taken
mandato
to co m m it suicide
suicidarse
to com m it suicide
com e te r suicidio
common
choj oc
ordinario
common
ordinario
com m otion
oyoval
relajo
companion
achibil
companero
to com pare
-ju n a m a j
com parar
to complain
-s u ju j
que ja rse
to com plete
com plete
-b e n r-o n o je l
cum plidor
to com plete
-q 'u is
te rm in a r
com plete
tz'ake t
com pleto
to com plicate
-c o v ir
com plicar
to com prehend
-k'a x ch-vch
com prender
to com prehend
com prender
to condem n
-o c pa vi'aj
-k ' t tz ij pa vi'aj
condition
baniquil
estado
condition
ru-banon
conduct
condenar
na'oj
condicion
conducta
conference
nim a l j m o lo jri'il
conferencia
to confess
to confess
confesar
declarar
confidence
-cukuba' c'u'x
confianza
confidence
to conform
confianza
to confuse
-sech
confundirse
to confuse
-su k'
confundirse
to confuse
-sch
equivocar
confusion
to congregate
-s'ch c'u'x
confusion
-m o l - i '
congregarse
conform arse
327
to congregate
-oka
congregarse
to connect
connections
-tu n
conectar
-e ta m a j -vech
cuello
to conquer
-c h 'e c
vencer
conscience
consciousness
-oka ka ch-c'u*x
conciencia
c'ux
sentido
to consecrate
-je c h
consagrar
to conserve
-ye c
conservar
to consider
-jo y o v a j vachaj
considerar
to console
-b o c h i'ij
consolar
to console
consolar
to construct
-paba'
constru ir
construction
baniquil
construccin
construction
pabaxic
construccin
to consult
-c 'u tu j
consultar
to consult
-c'u lu b a '
consultar
to contain
c'o ch -u -p a n
contener
contents
contenido
to contract
-q 'u e m
contraer
to contract
-s ic '
contraer
contrario
contrary to
man ru-c'am on ta
to control oneself
-k 'e t - i'
dom inarse
to control yourself
-b e n cuenta - i'
controlarse
to convert
-b e n c h -e
convertir
to cook
-ch a k'aj
cocer
cocinar
to cook
-tz e c
cocer
cool
fresco
cooperative
ch'u'ul
cooperativo
to copy
-b e n vachibel
copiar
cord
c'an
cuerda
corn
ixin
maz
corn
je l
maz (masorca)
corn
och'
maiz (jilo te )
corn
pik
maz (olote)
corn (cooked)
corn (ear)
tz'o '
maz (cocido)
ej
avex
jo'k
tusa
aven
corn (planting)
corn husk
corn plant
cooperativo
maz (elote)
328
corner
-tz a 'n
esquina
corner
-tz a 'n
pico
corner
ca jtz'u c
rincon
corner
esquina
corner
esquina
esquina
corner
latz'
rincn
corpse
cam inek
cadaver
corral
coc
corral
to co rre ct
-b e n choj
co rre g ir
to co rre ct
-c h o jm iris a j
co rre g ir
co rre ct
k itz ij
correcto
cost
a jil
costar
cost
a jil
costo
to cost
a jil
valer
algodn
cotton
bo'j
to cough
-c 'u jc 'u t
toser
to cough
-o jo b e r
toser
cough
o job
g ripe
cough
o job
tos
to counsel
-p ixa ba j
aconsejar
to counsel
-p ixa ba j
am onestar
to counsel
-pixa ba j
dar consejo
counselor
pixabanel
consejero
to count
-a jila j
contar
to count on
contar con
country
countryside
juyu'
pais
m onte
couple
courage
c'ulaj
c'alen
pareja
coraje
courage
covil
hom brla
courage
uchuk'a'
hom bria
court
to cover
ch -u -va jay
-biyin
patio
reco rre r
to cover
-cuch
cubrir
to cover
-cuch
-tz 'a p ij -v i'
tapar
to cover
to covet
tapar
-m u n ij
codiciar
to covet
-m u n ij
enviciar
to covet
-ra y ij
codiciar
to cover
cubrir
329
vacx
vaca
coward
-x ib ij -i*
cobarde
crab
top
cangrejo
to crack
-p a x ij
ra ja r
cramp
rex q u ie j
calam bre
to crash
-p a xij
chocar
crate
tzim ay
guacal
crater
crter
crazy
ch 'uj
loco
crazy
mox
loco
cream
saksoj
blanco claro
cream
saksoj
crema (color)
cow
cream (color)
saksoj
-b e n
crear
creation
ru -b a n iq u il
creacin
creation
tz'ucu b el
creacin
creator
banoy
creador
creator
tz ucunel
creador
cricket
xi'l
grillo
crim e
ch'a'oj
delito
to create
to c riticize
to criticize
-yo k
criticar
criticar
crooked
je ch 'e jic
torcido
crooked
xotoxic
torcido
crop
tico'n
cosecha general
to cross
-c'o visa j
atravesar
to cross
-c'o visa j
cruzar
to cross
-ic'o
cruzar
to cross
to cross
-ic 'o
-k'ax apon
atravesar
cruzar
pasar
to cross
-k'ax
to cross
-k'ax
pasar
to cross out
-y o j
tachar
crow
crow
jo j
koch
cuervo
cruel
itzel
cruel
cruel
crumb
manek na'oj
cruel
c'aj
miga
to crush
-p a lib e j
aplastar
to cry
-o k '
llorar
cuervo
330
cry
ok'ej
Ilanto
to cry about
-o k 'e j
llorar
cucum ber
pepino
pepino
cuerda
c'an
cuerda
to cu ltivate
-s a m a jij
cultivar
to cu ltivate
-tic
cultivar
cultivation
tico'n
cultivo
cure
-a k'o m a j
to cure
-c 'a c h o jiris a j
cure
ak'om
rem edio
cure
ak'om anic
curacin
to curse
-b ij itze l
m aldecir
custom
modo
costum bre
custom
ri -banala'
costum bre
to cut
-ch o y
cortar
to cut
-e le s a j
p artir
to cut
-p e r
partir
to cut
man -a jo ' ta
negar
cut
socotajic
cortada
to cut coffee
to cut down
curacin
sanar
co rtar caf
-vux
-jic a n e j
rozar
to cut flowers
-te rn
co rtar flores
to cut fru it
-s e i
co rtar frutas
-ju c '
co rtar a la rapa
-e le s a j
cortar
-tz a q 'u ij
-k u p ij
cutting edge
eyaj
cylindrical
bolobic
filo
cilindrico (como un poste o un rbol)
cylindrical
bolobic
redondo (cilindrico)
daily
k'ij k'ij
diario
diario
daily
r-o n o je l k'ij
to damage
-b e n itzel
perjudicar
damage
ch'a'oj
dano
damage
damaged
ch'a'oj
paxinek
perjuicio
roto
damnation
etzelanic
maldicin
damp
ch'ekel
humedo
damp
rx
humedo
to dance
-xa jo n
bailar
331
to despatch
-je c h
despachar
to despise
-e tz e la j
despreciar
destination
acuch Lvi
destino
destination
lugar
destino
destiny
q u e -ri' ri c'aslen
destino
to destroy
-vu lu vu '
daarse
to destroy
-v u la j
d estru ir
to detain
-k 'e t
detener
to detain
-yocoba'
detener
to determ ine
-b e n
to detour
-se ch el
detour
chojm in bey
to develop
to deviate
disponer
desviar
extravo
desarrollar
-q 'u iy ir
desviar
-se ch el
devil
a j-tz a y
demonio
devil
a j-tz a y
diablo
devil
itzel vinek
demonio
devil
itze l vinek
diablo
dialogue
choloj
dilogo
to die
-com
m orir
to die
-quern
m orir
to die
-q u en
m orir
d iffe re n t
ja la jo j
diferen te
d iffe re n t
jun chic vi
diferen te
d iffe re n t
man junan ta
diferen te
d iffe re n t
man junan ta
d istinto
d ifficu lt
cayef
costoso
d ifficu lt
cayef
difcil
d ifficu lt
ca yevilej
difcil
to dig out
escarbar
-c 'o t
-c 'o t
d ilig en t
m itij
d illig e n t worker
m itij
d iligente
trabajador
to direct
-c 'u a j -b e y
d irig ir
direct
choj
direction
acuchi
directo
direccin
direction
d irt
achique lugar
direccin
tz 'il
m ugre
d irt
xep
mugre
dirty
tz'il
sucio
to dig up
334
disagreeable
itze l -n a '
desagradable
to disappear
-s ch
desaparecer
disappearance
-s ch
desaparicin
to disappoint
-y a ' bis
decepcionar
to disappoint
-se ch cux
decepcionar
d isciple
tijo x e l
discipulo
to discount
-e le s a j can
descontar
to discount
-ka sa j can
descontar
discount
-e le s a j chic juba'
descuento
to discover
- il
descubrir
to discuss
-c h o pa -v i'
discutir
to discuss
k'i ju j
d iscutir
to discuss
- t z ijo j
consultar
to discuss
-t z ijo j
discutir
to disguise oneself
-p o n - i '
disfrazarse
to disgust
-y a ' bis
disgustar
dish
lek
piato
dish
lk
trasto
to dishearten
-q 'u is rayibel
desalentarse
to dishearten
-bison
desalentarse
to dishearten
-bison
desanim arse
to dishearten
-y o j anim a
desanim arse
to dislocate
zafarse
to dislocate
zafarse
desobedecer
-ta lu j can
-q u ich can
desarreglar
to disorder
disorder
oyoval
relajo
disorder
disorderly
tu lu tic
quichiquic
desorden
desordenado
disoriented
-se ch -vech
desorientar
disposition
na'oj
caracter
dispute
oyoval
pleito
to dissolve
-lo lij
deshacer
to dissolve
-ta lu j
deshacer
distance
ru -co jo l
distancia
distasteful
man utz ta
desagradable
to distinguish
-e ta m a j -vech
distinguir
to distinguish
-tz 'e t
-b e n chi man..ta
distinguir
to disobey
to disorder
to distract
desarreglar
335
distraer
to distract
-se ch
d istra er
to distract
man -y a ' ta
d istraer
to d istrib ute
re p a rtir
-je c h
man -cu ke r ta c'u'x c h -ij desconfianza
to distrust
to distrust
disturbance
alboroto
disturbance
-xich'o
alboroto
ditch
ru -b e y ya'
zanja
ditch
diverse
ru -c o jo l boloj
zanja
ja la jo j -v ch
diverso
diverse
diverso
diverse
q 'uiy -ve ch
diverso
to divide
-je c h
dividir
to divorce
divorciarse
to divorce
-je c h - i '
separarse
to do a favor
-b e n utzil
to do a favor
-b e n utzil
hacer un favor
doctor
ak'omanel
doctor
doctor
ak'omanel
mdico
dog
tz i'
perro
doll
mueca
mueca
don
ma
don
donkey
bur
burro
door
ru -c h i' jay
puerta
double
ca'i' mul
doble
to doubt
-se ch c'ux
dudar
doubt
duda
to doubt
man -n im a j ta
dudar
doubt
sachibel c'u'x
duda
dough
qui'en
masa
down
downtown
pa xulan
ru -n ic 'a ja l ri tin am it
hacia abajo
downtown
to drag
to draw
-q u irire j
centro
arrastrar
-b e n vachibel
dibujar
drawing
vachibel
dibujo
to dream
-a ch ic'
soar
dream
achic'
sueo
to dream about
-a ch ic'aj
soar
to dress
-ve k - i '
vestirse
336
centro
to dress
-y a tz i k
ve stir
dress
tzi k
vestido
dresser
yacbl tz i k
ropero
to drink
-ku m
beber
to drink
-kum
tornar
ti j
beber
to drink
to drink
beber
drink
ya'al
fresco
ti j ya'
chupar
to d rip
-tz 'u ja j
gotear
to drive
-c 'u a j ri ch'ich'
m anejar
to drive crazy
-m o xirisa j
enloquecer
to drive crazy
-c h 'u jiris a j
enloquecer
to d rizzle
-a jm m esm l job
llovisnar
to d rizzle
-b n sumal job
llovisnar
to d rizzle
-m u sm u t
llovisnar
d rizzle
m esm l job
llovisna
d rizzle
sumal job
llovisna
to droop
-lu b u b a '
m architar
drop
tz 'u j
gota
to drin k alcohol
drunk
k'abarel
borracho
to dry
-ch a kirisa j
secar
to dry
-sa '
secar
dry
chaki'j
seco
duck
patx
to duck down
-lucu ba '
pato
agachar
to duck down
-lu q u e '
inclinarse
dumb
mem
dumb
nacanic
mudo
estpido
dunce
nacanic
tonto
duration
duracin
during
uchuk'a'
ch -u -p a n
during
pa
por
pa k'ij
pokolaj
de dia
polvo
dust
durante
deber
ru-c'am on
duty
dwelling (small tem porary) mo'c
-ak'o m a j - i j
to dye
each
each one
cabana
te n ir
cada
c h i-ju ju n a l
c h i-q u i-ju ju n a l
cada uno
337
each other
- i'
each other
-i* ch -vech
ear
ac'axabel
odo
ear
xiquinaj
ore ja
ear of corn
ej
je l
elote
mazorca
early
ca loman
tem prano
early
c'a roquic
tem prano
early
jucum aj
tem prano
early
tem prano
c'a roq'uic
de madrugada
c'a loman
de madrugada
jucum aj
de madrugada
to earn
-ch 'e c
ganar
to earn
- il
lograr
earthquake
terrem oto
earthquake
silonel
cabraken
terre m o to
ease
facilidad
east
ear of corn
east
este
este
east
este
oriente
east
oriente
oriente
east
pa r-ele b al k'ij
este
east
r-ele b al k'ij
oriente
easy
choj
sencillo
easy
choj
sim ple
easy
man c'ayef ta
fcil
to eat
- t ij
comer
to eat
-va '
comer
to eat lunch
edge
-v a ' pa k'ij
alm orzar
orilla
chi'
edge
c h i'ij
borde
edge
xiquinaj
borde
edge of town
tza'n jay
orilla
egg
egg w hite
sakmolo'
huevo
egg yolk
egg yolk
eight
elastic
ru-k'anal sakmolo'
ru-k'anal sakmolo'
yema
vakxaki'
ocho
ach'iy
elstico
338
elbow
tz'ic
codo
eleven
ju la ju j
once
to em barrass
-y a q'uix
avergonzar
to em b roide r
-t'is
bordar
to em b roide r
-tz 'is
bordar
em otion
to em ploy
-cu sa j
to em ploy
-y a ' samaj c h -e
em plear
to em ploy
co
e m plear
em ploy
samaj
oficio
em ploym ent
samaj
empieo
to em pty
-j m
desocupar
to em pty
-je m
vaciar
to e ncircle
-s u tij - i j
rod ear
to enclose
-k o jo j
cercar
to encourage
a lentar
to encourage
-to '
a nim ar
to encourage
-b o c h i'ij
a nim ar
to encourage
-b o c h i'ij
apoyar
to end
-ch a m e'
te rm in a r
to end
-q 'u is
llevar a cabo
to end
-q 'u is
Negar a un fin
to end
-q 'u is
topar
end
q'uisibel
tope
end
endurance
ru -q 'u isib e l
uchuk'a'
fin
to endure
-co ch '
resistencia
aguantar
to endure
-co ch '
soportar
enemy
c'ulel
enemigo
enemy
etzelanel
to enjoy
enemigo
d isfru ta r
to enjoy
gozar
to e njoy
to enjoy
-n a ' quicoten
-q u ico t
d isfru ta r
gozar
to enlarge
-n im iris a j
agrandar
enough
to entangle
xe q u e -ri'
basta
-su k'
enredar
to entertain
-o c
-b o c h i'ij
e ntrar
to entertain
-yu k'u j
entre ten e r
to ente r
e m plear
e ntre ten e r
339
entire
-o n o je l
entero
e ntire
chi nojel
entero
entrance
oquibel
entrada
entrance
oquen
entrada
to entrust
-vukuxanej
encomendar
to entrust
-x ja n e j
encargar
to entrust
-x ja n e j
encomendar
to entrust with
confiar
envelope
sobre
sobre
to envy
-x o c h 'ij
envidiar
equal
choj
parejo
to erase
-s u '
borrar
to erase
-y u j
borrar
errand
taken
mandado
e rro r
mac
to escape
-co l - i '
erro r
escapar
establecer
to establish
-tz 'u c
establecer
to establish
to establish
-q 'u ie k
fi jar
fija r
to establish
apreciar
to esteem
-lok'o k'e j
to esteem
-lok'o k'e j
estim ar
eternal
eternal
jum ul
to evaporate
even
even though
-a n im e j
evaporar
choj
parejo
aunque
aunque
even though
stape'
aunque
e ver living
c'aslic
every day
every o th e r day
every tim e
every two days
e verything
eterno (viviente)
cada dia
r-o n o je l k'ij
co k'ij..c'o k'ij
un dia si y otro no
cada vez
r-o n o je l mul
pa ru-ca 'n k'ij
-o n o je l
everywhere
xabacuchi
dondequiera
everywhere
evil
xabachique lugar
dondequiera
itzel
evil people
itze l vinek
malos
tz'aket
cabal
exact
to exaggerate
mal
exagerar
340
to exam ine
-n ic 'o j
exam inar
to exam ine
-tz 'e t
exam inar
exam ple
c'am bel tz ij
e jem plo
exam ple
ejem plo
except
xa...mani
to exchange
menos
cambiar
-q 'u e x
to excite
-b e n chi -o yo ver
agitar
excrem ent
quis
excrem ento
to excuse
-c 'u y mac
disculpar
to excuse
-cu y juba'
exit
elebel
salida
exit
elen
salida
to expand
-n im e r
engrandecerse
expensive
jotol a jil
caro
expert
-p e na'oj
experto
expert
-p e na'oj
experto
to explain
aclarar
to explain
-k 'a la jiris a j
explicar
to explain
- t z ijo j
explicar
to explode
-re k
to explode
estallar
tro na r
-pak'aloj
explosion
-re k e ro '
explosin
explosion
-p onopo'
explosin
explosion
-b o jbo'
explosin
to extend
extender
to extend
-r ic '
-r ip
to extend
to extend
-yuk
extender
extender
eye
ru -n ak' -ve ch
ojo
eye
vachaj
eyebrow
m etz'
ru-sum al nak vachaj
ojo
ceja
eyebrow
extender
ceja
pestaa
eyelash
m etz'
ru-sum al nak -vech
face
palej
cara
face
palej
cara
face down
jupul
eyelash
face to face
face to face
face up
pestaa
boca abajo
chu palej
cara a cara
-tz u ' - i
kavel
341
face up
kavel
boca arriba
facing
fre n te a fre n te
to fade
m architarse
faded
- k ax ru -v a
descolorido
faded
chaj chic
descolorido
faded
k'axinek
descolorido
to fail
-y o j
fallar
to faint
-lavalo'
desmayar
to faint
-m ayam o'
desmayar
to faint
-tu k u tu '
desmayar
to faint
juba man -q u em
desmayar
fair
nima k'ij
feria
faith
cukubabel c'u'x
faith
cukul c'u'x
fe
faith ful
choj
fiel
faith ful
fiel
faith ful
utz
fiel
to fall
-tza k
caer
fall
tzakic
caida
to fall off
-e l
zafarse
to fall off
-ju ru ju '
to fall on
fe
zafarse
-oka
caer
to fall out
-e l
salir
false
man k itz ij ta
falso
fame
-e ta m a j -vech
fama
fam ily
ach'alal'il
fam ilia
fam ily
fam ilia
fam ilia
fam ine
vayijal
hambre
famous
famous
famoso
fan
xupubel k'ak'
soplador
far
n ej
lejos
far from
c'a n ej
lejos de
to fast
-m evayin
ayunar
fast
anen
fast
fast
anen
pronto
aninek
pronto
fast
cha'nin
to fasten
-t'is
ligero
pegar
to fasten
-tz 'a p ij
abrochar
ligero
342
to fasten
-tz 'is
pegar
fat
ti'o j
gordo
fat
ti'o jil
gordo
fat man
ti'o j
gordo
fath er
-ta ta '
padre
fath er
tata 'a j
padre
suegro (de un hom bre)
to fatten
- t i'o jir
engordar
fault
mac
culpa
favor
cuenta
favor
favor
u tzil
bondad
favor
u tzil
favor
favorite
ms -ra y ij
favorito
favorite
ms kajinek ch-vech
favorito
to fear
-x ib ij - i '
tem er
fear
x ib in ri'il
tem or
feathers
sumal
pluma
February
feb re ro
feb re ro
to feed
-tz u k
alim entar
to feel
-n a '
se ntir
to feel bad
itze l -n a '
to feel g rie f
-k'axon nima
se ntir pesar
itze l -n a '
feeling
na'oj
sentim iento
feeling
nojibe l
sentim iento
fellow countrym an
vinakul
paisano
fellow countrym an
pa tin am it
fellow man
ach'alal
paisano
sem ejante
fellow man
vinek
sem ejante
fem ale
to ferm e nt
ixok
-ch 'a m ir
hembra
ferm entar
fe rtile
c'o uchuk'a'
f rtil
abonar
fe rtiliz e r (chemical)
ak'om
abono qumico
to fe rtiliz e
fe rtiliz e r (natural)
abonar (qumica)
abono frtico
k'ayis
fever
c'aten
fiebre
fever
k'a k'a I
calentura
fever
k'a k'a I
fiebre
343
field
ju yu
campo
fifth
r-o '
quinto
to fig ht
-b n oyoval
pelear
fig ht
oyoval
lio
fig ht
oyoval
pelea
to fill
-b a lij
Menar
to fill
-n o j
llenar
to fill
-n o jis a j
cargar
to fill
-n o jis a j
Menar
to fill
-n o jis a j
rellenar
filth
tz il
mugre
filth
xp
m ugre
filth ine ss
tz'ilo l
suciedad
finally
c'a ru -n a j
al fin
to find
- il
conseguir
to find
- il
encontrar
to find
- il
hallar
to find
- tz ' t
encontrar
to find out
to find out
averiguar
-n a b e j
-ac'axaj
enterarse
fine
coc
fino
fin ge r
dedo
fingernail
ixq'uk
to finish
-ch a m e'
una
term in ar
acabar
to finish
-q 'u is
to finish
-q 'u is
llegar a un fin
to finish
-q 'u is
term in ar
fire
c'atic
quema
fire
k'ak'
fuego
fire
k'ak'
incendio
firewood
si'
lena
firm
choj
firm e
firm
cof
firm e
first
nabey
prim ero
first
nabeyil
prim ero
first one
to fish
fish
nabey
prim ero
-c a rij
pescar
qu'r
pescado
fish
q u r
pez
fish bone
bakil
espina
344
fisherm an
chapoy q ue r
pescador
fist
puo
to fis t fig h t
-c h 'e y - i '
pelear
to fit
-b e n
caber
to fit
-b e n
caber
five
vo'o'
cinco
to fix
-c h o jm iris a j
arre glar
to fix
-c h o jm iris a j
com poner
to fix
-n u c '
com poner
to fix
fija r
to fix
-y a ' -ve ch
fija r
flam e
ru -xak k'ak'
llama
flat
li'an
plano
flat
li'on
plano
flat
tak'aj
plano
flea
q'uiek
pulga
to flee
-a n im e j
escapar
to flee
-a m m e j
h uir
flesh
ti'o jil
carne
to flirt
to flirt
-c'akatin
coquetear
-s u j - i'
coquetear
flood
nim a le j job
diluvio
floor
ru -p an jay
piso
floor
tas
piso
floor
vik
to flow over
piso
desbordarse
flo r
-e l
flow er
co tz'i'j
flower
cotz'
co tz'ijb e l
flor
co tz'i'j
ru -c 'o jlib a l co tz 'i'j
jardn
maceta
flow er garden
flow er garden
flow er pot
jardn
flower pot
ru-yabal c o tz 'i'j
maceta
flute
to fly
xul
flauta
-b e chica j
volar
to fly
-xic'an
volar
fly
amolo'
mosca
fodder
k'os
zacate
fog
fog
sutz'
sutz'
neblina
niebla
345
to fold
-bus
to follow
-tz e k e lb e j
seguir
food
k'utun
comida
comida
doblar
food
r-iq u il
fool
nacanic
necio
fool
foolishness
nacanic
tonto
nacaquil
ton teria
foot
footprints
akanaj
pie
etal -akn
huella
footwear
xajab
calzado
for
-om a
por
for
pa -v i'
por
for now
vacami
por ahora
loman ri'
por de pronto
to forbid
- b ij chi man
p rohibir
to force
-be'n fuerza ch -e
forzar
forehead
nic'aj -v ch
fre nte
forest
q'uechelaj
bosque
foreve r
jantape'
forever
junelic
forever
k'asen
to forge t
-m e sta j
d eja r de venir
to forget
-m e sta j
olvidar
fo rg e tfu l
mestanel
olvidadizo
to forgive
to forgive
-c 'u y mac
disculpar
-cu y mac
perdonar
to forgive
-cu y
perdonar
forgiveness
cuyubel mac
perdn
form al
choj
formai
form e rly
o je r
antes
foundation
cim iento
fountain
alaxib'l ya'
fountain
pila
four
ca ji'
cuatro
fourth
ru -c a j
cuarto
fragrant
fraud
uxla'
oloroso
k'oloj
freckle
freckle
ac'
calumma (engano)
pecas
nitzinic
pecas
to free
-o sk'o pij
librar
fuente
346
to fre e
-q u ir
soltar
fre e
-s ip a j
gratis
to free
-so l
soltar
to fre e
-s o lco p ij
lib ra r
to fre e
-soleo pi j
soltar
to fre e
librar
free
co lota jin e k
libre
fre e
man tojon ta
gratis
fresh
ch'u'ul
fresco
Friday
viernes
viernes
friend
-a ch ibil
amigo
frig h t
xibinel
espanto
-x ib ij
asustar
to frig h te n
to frig h te n
- x ib ij - i
frig h te n in g
xibinel
susto
espantoso
frig h tfu l
xibinel
espantoso
from
a j-
de
from
c'a
desde
from
chi
desde
from above
from afar
desde arriba
c'a pa jotol
de lejos
chi nj
from below
c'a pa xulan
desde abajo
de aqu! en adelante
from now on
ch-vech apon
de ahora en adelante
from now on
from now on
de ahora en adelante
-b e n apon
vacami ri xtu -b e n apori de ahora en adelante
vacami ch -ve ch apon de ahora en adelante
from now on
ch-vech apon
de ahora en adelante
-b e n apon
de ahora en adelante
from now on
frost
chuma te f
escarcha
frost
sek te f
escarcha
frozen
b a je j
helado
frozen
ch'uch'
munibel
fruta
fru it
ru -ve ch che'
fruta
to fry
-c h 'ilile j
fre r
funny
yacol tze'en
fur
tz'um al
chistoso
piel
to furnish
-ya '
proporcionar
fru it
helado
347
furrow
boloj
surco
futu re
ch -v ch apon
futuro
fuzz
puyal
to gain
-il
lograr
game
etz'anen
juego
game
etz'anen
partido
garbage
k'ayis
basura
garlic
anxo
ajo
to gather tog e th e r
-m o l - i '
congregarse
to gather tog e th e r
-oka
congregarse
to gath er to g e th e r
-m o l - i'
to g ather tog e th e r
-m ol
juntarse
re u nir
to get
-c'u lu m a j
tocarse
to get
-ic h in a j
tocarse
to get
- il
to get accustomed
to get ahead of
to g et along w ith
conseguir
-c 'u lu j ch -e
acostum brarse
-k'ax ch-vch
aventa jar
-c 'u a j - i '
llevarse
to get angry
-oyove'r
enojar
to get angry
-p e oyoval
e nojar
to get angry
-oyove'r
to get back
-q'ue'm
to get behind
ofenderse
recoger
-yo q ue '
atrasar
to get close
-n a kaju p
acercarse
to get discouraged
-q 'u is rayibel
desalentarse
to get discouraged
-bison
desalentarse
to get discouraged
-bison
desanimarse
to get drunk
-k'ab'r
em borracharse
to get m arried
-c 'u le '
casarse
to get m arried
-c 'u le '
to g et muddy
-o c ch'abek c h -ij
enlodarse
to g et muddy
to get off
-ka
enlodarse
b ajar
to get out
-e l
-paran
to get ready
to get ready
to get scared
to get sick
to get the point
re tira r
protegerse de la lluvia
alistarse
-n u c ' - i'
prepararse
-n u c ' - i'
asustarse
-x ib ij - j '
-ya ve j
enferm arse
-n a be j
darse cuenta
348
to g et to g e th e r
-o c -iq 'u in
unirse
to g e t to n g u e -tie d
-k 'a te -a k '
tra ba r la lengua
to g et up
-ya ca t j
levantarse
to g et up early
c'a roq'uic
m adrugar
to g et up early
c'a loman
m adrugar
to g et up early
ju cum aj
m adrugar
incom odarse
to g et upset
-y e c oyoval
to g et used to
-q 'u e m vachaj
hallarse
to g et well
-c'a ch o j
curarse
don
g ift
g ift
sipanic
sipanic
regalo
gigantic
nim -aken
gigante
g irl
-a lc'u al
nia
g irl
ac'ual
nia
girl
k'opoj
joven (hembra)
girl
k'opoj
muchacha
girl
ti xten
nia
g irl
xten
joven (hembra)
g irl
xten
muchacha
girl
xten
seorita
k'opoj
seorita
g irlfrien d
m etz'
novia
g irlfrien d
xra
novia
g irlfrien d
c'an
novia
g irlfrien d
conciert
novia
g irlfrie n d
to give
xten
-sip a j
novia
regalar
to give
-ya '
to give
-ya '
dar
extender
to give
-ya '
to give
-ya '
pegar
proporcionar
to give
to give a job
contagiar
to give a prize
to give a prize
to give advice
-ta lu j
to give birth
-a la j
to give milk
prem iar
prem iar
dar consejo
-pixa ba j
to give away
to give b irth
em plear
re p artir
dar a luz
-a la j
dar luz
di leche
349
to give on credit
-y a ' pa c'as
to give oneself to
-je c h - i '
e ntregarse
to give thanks
-m a tio xij
dar gracian
to give up
-je c h - i'
to give up
dar fiado
rendirse
rendirse
-y a ' tz ij
vaso
vaso
to glean
-p ic h 'o lij
recoger
to g litte r
b rillar
gluttonous
jik'ul
goloso
to go
-b e
to go
-b e
m archar
to go
-b e
salir
to go
ir
-b e n
resultar
to go around
-s u tij - i j
rodear
to go back
-tz o lin
volver
to go back
chic
volver
to go before
-n a b e yij
to go crazy
-m o xir
to go crazy
to go crazy
preceder
enloquecer
-c h 'u jir
enloquecer
-c h 'u jiris a j
volver loco
to go down
-kasaj
bajar
to go down
-ka
descender
-xu le '
descender
to go down
to go down
to go for a walk
to go for a walk
-ka
rebajar
-b iya j
andar
-b iya j
ir a pasear
to go insane
-n a
perder la razn
to go on
-p e c h -ij
seguir
to go on foot
-b e chi-aken
to go on horseback
-b e c h -ij q uie j
to go stale
to go through
ir a pie
-ch 'a m ir
ir a caballo
pasarse
-k'ax
atravesar
to go up
-jo te '
subir
to go well
utz -b e n
salir bien
to go with
goat
q'uisic'
cabra
goat
God
tzuntzun
Dios
cabra
g odfather
padrino
-q 'u em
ir
Dios
350
gold
k'ana puek
oro
gold
k'ana m ero
oro
good
utz
bien
good
utz
bueno
good
utz
fino
good
u tz ile j
buen
good afternoon
x-ka k'ij
buenas tardes
good m orning
saker
buenos das
good night
x-oc ak'a'
buenas noches
good-bye
q u iri'
adis
goods
c'ay
mercanca
goods
c'ayij
mercanca
gorge
sivan
barranco
to gossip
-b e n k'a bal
se cretear
to gossip
-ca m u lu j tz ij
chism ear
gossip
molonen tz ij
chisme
gourd
tzuy
tecom ate
governm ent
governor
k'atoy tz ij
to grab
jic '
gobierno
k'atbel tz ij
gobernante
jalar
apretar
-c h e p cof
grain
nek' ru -ve ch
grano
granary
c'ujay
tro ja
granary
c'ul jay
tro ja
mamaj
abuelo
a tit
abuela
to grasp
-ch e p
grass
rex k'os
agarrar
pasto
grasshopper
sac'
saltam ontes
grave
ju l
mukubel
tum ba
sepultura
grave
mukubel
tum ba
to graze
-kol
rozar
grease
g re at-g ra nd fath er
k'anal
ru -m am a ' ri n -te '
grasa
g randm other
grave
bisabuelo
g re at-g ra nd fath er
g re at-g ra nd m o the r
ru -m am a ' ri n -ata'
bisabuelo
r - a t it ri n -te '
bisabuela
r - a t it ri n -a ta '
bisabuela
351
greedy
q'uec'
miserable
greedy
q'uec'
tacano
greedy
xu'y
m iserable
green
rex
verde
green (light)
greens (edible)
raxroj
verde claro
to greet
saludar
to greet
greetings
saludar
raxnakil
saludo
greetings
r-u tz il -vch
saludo
grey
k'e kk'oj
negro claro
grey
k'e kk'oj
gris
ichaj
hierba
grey
k'e kk'oj
grey hair
s'k pa jolom aj
cana
to grieve
-bison
a fligir
to grieve
-o c ch -e
a flig ir
to grind
-che'k
m oler
to grind
-c o q 'u ij
m oler
to grind
-jo c '
m oler
to grind
-k 'u t
m oler
to grind
-p r
m oler
to grind
-q u i'e j
m oler
to grind
grinding stone
-tzi*
m oler
ca'
piedra
to groan
pujar
ground
ulef
suelo
ground hog
ba'y
taltusa
group
molaj
conjunto
group
molaj
grupo
group
tzobaj
grupo
to grow
-nim 'r
crecer
to grow dark
anochecer
-o c ak'a'
to grum ble
-b u lul
hacer ruido
to grum ble
- jilo '
to guard
-c h a jij
quejarse
guardar
to guess
-il
adivinar
guest
to guide
to guide
to guide
ula'
huesped
-c 'u a j bey
guiar
-c 'u t
d irig ir
guiar
352
guia r
to guide
-y u k e j
g uilty
c'o mac
culpable
to g ulp down
-cu k'
tra ga r
hachet
iq u ie j
hacha
to haggle
regatear
hair
sumal
pelo
puyal
vi'a j
pelo
pachibel -vi
cinta
hair ribbon
lusten
xok'op
cinta
cinta (especial para la cabeza)
hair ribbon
medio
half
nic'aj
half
nic'aj
mitad
to ham m er
-b a jij
golpear
ham m er
m artillo
m artillo
hammock
c'an
hamaca
hammock
ya'I
hamaca
hand
bak
aguja
hand
k'abaj
mano
hand
k'abaj
mano
handful
boraj
handful
mok'aj
puado
handful
xim aj
manojo
handkerchief
su*t
pauelo
handless
manco
handless
manco
to hang
- jitz 'a j
to hang
-r ic '
-tze qu e ba '
ahorcar
ten d er
manojo
colgar
to hang
to hang on th e shoulder -je q u e b a '
-c'u lva ch ij
to happen
colgar
qu pas?
to happen
suceder
happiness
quicoten
alegra
happiness
quicoten
felicidad
happy
-q u ico t
feliz
hard
hard
c'ayef
c'ayef
difcil
hard
c'a yevilej
difcil
hard
cof
duro
hard
cof
slido
costoso
353
hard worker
to harden
m itij
trabajador
-c o v ir
endurecer
hardly
ju ti ba' oc
apenas
to harm
man utz ta -b e n ch -e
hacer dano
harsh
itze l na'oj
ingrato
harvest
jech*
tapisca
harvest
tico'n
cosecha general
cosecha de frijo l
harvest (bean)
mac'oj
harvest (cane)
choyoj
cosecha de cana
harvest (coffee)
vuxuj
cosecha de cafe
harvest (corn)
je c h '
cosecha de maiz
harvest (potato)
c'oto j
cosecha de papa
harvest (wheat)
k'atoj
cosecha de trig o
to harvest beans
-m e'c
cosechar frijo l
to harvest cane
-ch o y
cosechar cana
to harvest coffee
-vux
cosechar cafe
to harvest corn
-j c h '
cosechar maiz
to harvest corn
to harvest potatos
j ch '
tapiscar
-c 'o t
cosechar papa
to harvest wheat
-k ' t
cosechar trigo
hat
-p a vi'
som brero
hat
pavi'aj
sombrero
to hate
-e tz e la j - i'
odiar
to hate
odiar
to hate
odiar
hatred
etzelanic
odio
to have
to have
-c 'u l
-c'u lva ch ij
suceder
to have
estar
to have
recibir
to have a contract
-b ij
ten e r un contrato
to have a contract
-c 'u l tz ij
ten e r un contrato
-c'a s ta j -v ch
divertirse
ten e r un problema
to have a problem
ju n -c'u lva ch ij
to have a relapse
-p a chk'o m ij - i '
recaer
to have breakfast
desayunarse
to have cavities
-k ' y
picar
to have cavities
-ch ico p ir
picar
to have consideration
to have fun
-jo yo va j vachaj
ten e r consideracion
divertirse
354
-ca se '
desvelado
to have ju st
c'a re'
acabar de
to have ju st
xa c'a...yan
acabar de
to have ju st
c'a ju ba'
acabar de
patzapic
nim -v i'
peludo
peludo
to have no stre ng th
debilidad
to have no stre ng th
-q 'u is uchuk'a'
debilidad
to have to
c'o chi
hay que
to have to
c'o chi
obligacin
to have to
c'o chi
te n e r que
hawk
a j-ch 'a c
gaviln
hawk
xic
gaviln
haze
sutz'
niebla
he
rija '
head
jolom aj
cabeza
head
vi'a j
cabeza
head of ca ttle
vacx
res
to heal
-c'a ch oj
sanar
health
raxnakil
salud
health
raxnek
salud
healthy
saludable
healthy
ch 'ajch'o j
sano
healthy
m anjun yabil
sano
healthy
raxnek -vech
saludable
amontonar
to heap up
to hear
to hear about
-tzu bu b a'
-ac'axaj
oir
enterarse
-ac'axaj
heart
anima
heart
c'u'x
corazn
corazn
to heat
-m e k'
calentar
heat
heaven
c'aten
calor
caj
cielo
heavy
al
al
pesado
peso
heavy
heavy sleeper
dormiln
x -v e r
heel
uxtuxil
taln
hell
infierno
infierno
hell
xibalbay
infierno
to help
-to '
ayudar
355
to help
-to '
colaborar
help
to'onic
ayuda
hen
'c'
gallina
hen
gallina
her
r-
su (de l o de ella)
her
rija '
ella
her
ru -
su (de l o de ella)
herb (edible)
k'ayis
herb (edible)
ichaj
to herd
-y u k 'u j
pastorear
here
vave'
aca
aqu!
here
vave'
hers
r-ic h in
hiccup
tzuc'
hipo
to hide
-e v a j
highway
nima bey
carretera
hill
juyu'
cerro
hill
him
vachaj juyu'
ri ja
cuesta
hip
xe' pamaj
cadera
hipocrite
ca'i' pale j
hipcrita
hired hand
mozo
mozo
hired hand
samajel
mozo
his
r-
su (de l o de ella)
esconder
his
r-ich in
his
ru -
su (de l o de ella)
history
banobel can
historia
to hit
-c a jij
golpear
to hit
-ch 'e y
golpear
to hit
-ch 'e y
pegar
to hit
-p a k 'ij
pegar
ronco
hoarse
jas kulaj
hoarse
jasajic kulaj
ronco
hoax
k'oloj
engano
hog
ak
marrano
to hold
-ch'p juba'
detener
to hold on to
to hold up
hole
jul
hoyo
hole
tek'el
hoyo
-te m e j
detener
-ra k 'e j
detener
356
holiday
uxlanen
feriado
hollow
jom
hueco
hollow
te k'e tic -p a n
hueco
hollow
vokovic -pan
hueco
holy
lo k'o lej
santo
home
-achoch
hogar
home
jay
hogar
honest
choj
honesto
tz'a ke t na'oj
hecho y derecho
honey
cab
honey
miel
honey comb
a j-k a j
panal
to honor
-y a ' k'ij
honorable
choj
recto
hook
chapbel
gancho
hook
gancho
gancho
to hop
-tzo q 'u in
b rincar (animales)
horn
uc'a'
cuerno
horns
uc'a'
cacho
horse
q u ie j
bestia
horse
q u ie j
caballo
hot
c'aten
caliente
hot
c'aten
caluroso
hot
mek'en
caliente
hot (spicy)
hot (spicy)
pokon
pokonal
picante
picante
hour
hora
hora
house
-achoch
house
casa
casa
how
jay
achique
how?
achique modo?
how
yalan
cmo?
que
how much?
jam pe'?
cunto?
however
achique
to hug
como
abrazar
huge
-k 'e te j
m am a'ilej
grande
huge
m m alej
grande
humble
ch'uch'uj nima
hum ilde
humble
ch'uch'uj
-kasaj - i ' ch-vech
sencillo
honrar
como
357
hum illarse
humid
rex
humedad
to hunt
-ca n o j
cazar
hunter
canonel
cazador
to hurry
-ju m in
volar
to hurry
-su m in
volar
hurry
aninek ru -b e y
prisa
hurry
cha'nin
to hurry up
to hurry up
rpido
-x ic ' - i '
apurarse
-p a ra re j -i*
apurarse
h urry up
cu-chave
apurarse
to hurt
-c a jij
lastim ar
to hurt
-c h 'it
to hurt
-k'axon
d oler
to hurt
-p o kon er
doler
to h urt (emotionally)
la stim ar
lastim ar
husband
-a c h ijil
husband
-a c h ijil
marido
husband
-a c h ijila l
marido
husband
husband
achijilonel
esposo
achijilonel
marido
husbands
-a ch ijila l
esposos
hut
ca'aj
cabaa
hut
mo'c
cabaa
yin
yo
idea
na'oj
esposo
idea
if
si
ignorance
ignorant
ignorante
ignorant
nacanic
estpido
to ignore
man etaman ta
ig norar
illegal
man ru-c'am on ta
ilegal
ignorancia
to im agine
-n o jij
im aginar
to im agine
im aginar
to im itate
-o jk a j
im itar
im m ediately
vacami yan
im m ediately
im pacient
im portant
im possible
to im prove
jun anen
in m ediatam ente
im paciente
c'atzinel
im portante
man -tiq u ir ta
imposible
m ejorar
-c'a ch oj
358
to im prove
- u tz ir
m e jo ra r
in
ch-pan
en
in
pa
en
in
pa
por
in a week
kubix apon
en ocho dias
in a w h isp er
pa jas
voz baja
in accordance w ith
junan achi'el
conform e
in agree m e nt
junan n ojibel
de acuerdo
in back
c h -ij
atrs
in charge
encargado
in charge
c'o pa -v i'
encargado
in depth
c h -u -x e '
a fondo
in fro n t
ch -vech
e n fre n te
in fro n t of
ch -vech
delante de
in fro n t of
ch -vech
delante de
in fro n t of
ch -vech
fre n te a
in good health
cukul vachaj
alentado
in opposition to
c h -ij
contra
in spite of
a pesar de
in th e m eantim e
loman ri'
por de pronto
in the m eanwhile
loman ri'
m ientras
in th e m eanwhile
roquic ri'
m ientras
incorrect
man choj ta
to increase
incorrecto
crecer
-q 'u iy
increase
-jo to b a '
aum entar
to in crease
increase
-jo te '
-ya ' mas ru -v i'
subir
aum entar
in curable
man -a k'o m a te j ta
incurable
in curable
man c'achojel ta
man - il ta ri bey
incurable
indeciso
indeed
ja ' na c'a
si pues
Indian
natural
indecisive
indigena
indicar
to indicate
- b ij ch -e
-c 'u t chi-vech
indication
- b ij
indicacin
indication
indicacion
inexpensive
-ptxabaj
man jotol ta a jil
inexpensive
inexpensive
infant
ne'y
to indicate
indicar
359
barato
barato
sencillo
nene
infant
nene
nene
to infect
-p u ja n
infectar
to infect
-y a ' pe c h i-ij
contagiar
in finite
infinito
to inform
inform ation
- b ij
avisar
bixic
informacion
inform ation
tz ijo l
informacin
to inherit
to inherit
-ic h in a j
heredar
-je c h c h -e
heredar
in heritance
herencia
herencia
innocent
inocente
innocent
inocente
insane
ch 'uj
loco
insane
mox
loco
insect
chicop
insecto
inside
ch-pan
dentro de
inside
ch-pan
in te rio r
inside
c h -u -p a n
adentro
to in spire love in
-ch 'a b e j
enamorar
to in spire love in
-x a ra 'ij
enamorar
to in spire love in
-a jo '
enamorar
instead of
pa ru -q 'u exe l
en vez de
in struction
-b ij
indicacin
in struction
-pixa ba j
indicacin
to in sult
-yo k'
insultar
in tellige n t
c'o na'oj
in telige n te
in tellige n t
novinek
in telige n te
in te llig e n t
novinek
listo
in tention
rayibel
intencin
in terest
rayibel
in ters
in te rio r
in terior
in te rio r
pamaj
pan
in terup t
-se ch
in terrum pir
intestine
ixcolob
ixco'l
intestino
ixco'l
ixcolob
-c 'u t ch-vech
-b e n
inventar
to invent
-tz 'u c
in ventar
intestine
in terior
intestino
360
to in vestigate
investigar
-ca n o j
invisible
invisible
invisible
man tz 'e te l ta
invisible
to invite
-o y o j
invitar
to irrig a te
-q u ira j
regar
island
isle
to itch
-c'a ke t
picar
to itch
-cuxun
picar
itching
c'akatil
picazn
ja il
che'
crcel
January
enero
enero
ja r
xra
jarra
jealous
-a tix a j
celoso
jealous
-a tix a j
celoso
jealousy
atixal
celos
job
samaj
puesto
job
samaj
tra ba jo
to join
-o c -iq 'u in
unirse
to join
-tu n
ju n ta r
to join tog e th e r
-tu n u b a '
unir
unin
jo in t
tunuxic
to joke
-b e n manya
brom ear
joke
joke
c'acatil
k'oloj
chiste
broma
joke
k'olonic
chiste
to jo lt
-s ilo j
biyajnen
sacudir
jornada
journey
journeym an
jornalero
joy
to judge
quicoten
- c h 'o jij
gozo
juzgar
to ju dge
-k 'e t tz ij
juzgar
ju dge
k'atoy tz ij
juice
ya'al
juez
jugo
July
julio
to ju m p
-ro p ij
julio
brincar
to jum p
-tzo pin
brincar
to jum p over
brincar
June
-ro p ij
junio
jungle
q'uechelaj
selva
junio
361
ju st
achi'el
tal
ju st
c'a juba'
recin
just
choj
justo
ju st
choj
recto
ju st
k itz ij
ju st barely
justo
ju ti ba' oc
apenas
to keep
-b e n cuenta - i '
conservarse
to keep
-y'c
guardar
to keep awake
desvelar
to keep silent
-ch a m e'
callarse
key
Have
Have
key
Have
to kick
pisar
to kick
-p u y ij
patear
to kick
patear
kick
akanaj
patada
kidney
quin'k'
rinn
to kill
-ca m isa j
matar
to kill oneself
kind
matarse
ch'a'el
amable
to kiss
besar
kiss
kitchen
tz'ub
beso
cocina
cocina
knee
ch'acaj
rodilla
knee
ch''c
to kneel
-xu q ue '
to kneel down
rodilla
hincarse
-xu q ue '
arrodillarse
knife
cuchillo
cuchillo
to knock
-c'o jo c'a
tocar la puerta
to knock
-c'onoc'a
tocar la puerta
to knock down
derrib ar
to knock over
-tz'k el
botar
xum oj
nublado
c'o loq'uic
nublado
ch'oxoch'ic
nublado
-e tam a, -vch
conocer
to know
-e ta m a j
saber
to know
etamayon
saber
knowledge
etam abel
conocimiento
362
known
etaman ch -vech
laborer
jo rn alero
laborer
sam ajel
obrero
lady
ixok
seora
lady
ixok ajaf
seora
lady
ya
doa
lake
ch'oy
lago
lamb
a le j carne'l
cordero
land
ulef
propiedad
land
ulef
terre no
land
xoral
propiedad
landlord
ajaf
patrn
landslide
ul
derrum be
language
ch'abel
idioma
language
ch'abel
lengua
language
ch'abel
le nguaje
large
nim
grande
grande
conocido
large
mma'k
to lasso
-c h e p chi colo'
lazar
to last
-b e n
d urar
to last
-c 'u a j
durar
to last
-ya lo j
durar
last
q'u isibel
last night
ltim o
anoche
anoche
semana pasada
last year
junabir can
ao pasado
late
-ka k'ij
tarde
late
tarde
la ter
ak'a' chic
ch-vech apon
later
juba' chic
despus
latin
mo's
ladino
latin
to laugh
mo's
-tz e 'e n
latino
re ir
laugh
tze'en
risa
laugh
to laugh at
tze'e n ic
-tz e 'e n c h -ij
risa
laughter
tze'en
risa
la ughter
tze'e n ic
risa
law
pixa'
ley
last night
last week
Mas adelante
rer de
363
to lay down
acostar
laziness
k'oral
pereza
lazy
c'o ru -k'o ra l
haragan
lazy
k'or
haragan
lazy
k'or
perezoso
to lead
-b e
ir
llevar
to lead
-yu ke j
lead
leaf
lean
xak
hoja
bak
flaco
lean
bakilej
flaco
to learn
-e ta m a j
aprender
to learn
- t ijo j
educar
learner
tijo xe l
estudiante
least
-ka
menos
leather
tz'um
cuero
leather
tz'um
piel
to leave
-b e
partir
to leave
-c h e p bey
partir
to leave
-e l
re tira r
to leave
-e l
salir
to leave
d eja r
to leave alone
d eja r en paz
to leave word
- b ij can
d eja r dicho
left-ha n de d
xocon
zurdo
leg
-achk
pierna
leg
achakaj
pierna
leg
akanaj
pata
legua (distance)
legua
legua
lemon
lim on
to lend
ke j
prestar
length
akanaj
largo
to lengthen
limn
alargar
-yuk
less than
man -b n ta
menos
lesson
etamab'l
leccin
etamanic
leccin
lesson
lesson
lesson
to let go
to let go
tijo b l
leccin
tijo n ic
-o sk'o pij
soltar
-q u ir
soltar
leccin
364
to let go
-so l
soltar
to le t go
-so lco p ij
soltar
to le t loose
-s o lco p ij
to let loose
-o sk'o p ij
lib ra r
lib ra r
le tte r
takquil
carta
le tte r
vu j
carta
letra
letra
r-e ta l
letra
lettuce
lechuga
lechuga
to level
-b e n tak'a j c h -e
aplanar
to level
-c h o jm iris a j
aplanar
to level
-ju n a m a j
nivelar
liar
tz'ucu y tz ij
m entiroso
to lick
-r e k '
lam er
lid
tz'ap ib e l -v i'
tapa
to lie
-tz 'u c tz ij
m e n tir
to lie
-tz 'u c tz ij
m e n tir
lie
manya
m entira
lie
tz 'u c u j tz ij
m entira
lie
tz'ucun tz ij
m entira
-c o tz 'e '
to lie down
-k'o ye '
echarse en el suelo
-ju p e '
to lie face up
-c'a ve '
to lie down
life
bix
chispa
life
c'aslen
vida
lifeless
bis
to lift
desanimado
e rg ir
to lift
-ye c
levantar
to lift up
-jo to b a '
to light
-b e n sakil
subir
alum brar
to lig h t
-sa kirisaj
alum brar
to light
- t z ij
encender
to light
- t z ij
prender
light
sakil
luz
to lig h t a fire
light green
lig h t yellow
-box
ju n ta r fuego
raxroj
verde claro
k'ank'oj
am arillo claro
lightning
coyopa'
to like
-a jo '
relampago
gustar
365
to like
-ka ch-vech
agradar
to like
caer bien
to like
-ka ch-v ch
gustar
to like
-n a '
caer bien
like
achi'el
como
to like
gustar
to like
utz -n a '
gustar
lime
chum
cal
lime
lim a
lima
to lim it
-k ' t
lim itar
lim ited
ajilan
lim itado
to lim p
-je c o '
cojear
to lim p
-je tz e jo '
renquear
to lim p
-re c m a y
cojear
line
cholaj
linea
line
cholajen
linea
to line up
-c h o la jij - i '
fila
to line up
cholaj
fila
lineage
descendencia
ija tzu l
ru -xiq u in tak lyaj mamaj descendencia
lion
coj
leon
lips
chi'aj
labio
lips
xe' eyaj
labio
liquor
cuxa
aguardiente
lineage
liquor
ya'
aguardiente
to listen
-ac'axaj
escuchar
little
alaj
pequeno
little
ch'uti'n
pequeno
little
ch 'uti'k {p i}
pequeno
little
co'ol
pequeno
little
cocoj {p i}
pequeno
little
juba'
ekal ekal
poco
little by little
little fin ge r
poco
dedo menique
chipix
little while
little while
juba'
rato
rato
rato
little while
to live
m ej
rato
co jay
vivir
to live
q'ues
vivir
to live a life of
-c 'u a j
366
lively
novinek
vivo
lively
q 'ues jolon
vivo
liver
sase'
hgado
lizard
ayin
lagarto
to load
-n o jis a j
cargar
load
e jka n
carga
loafer
kor
vago
loan
kajo'n
to lock oneself up
to lock up
prstamo
encerrarse
ence rra r
log
bolobic ru -p an che'
trozo
log
che'
palo
loin
ru -v a ' -a ch ek
lomo
lonely
yon
solo
long
nim
largo
long (far)
to look
to look a fte r
to look for
to look like
to look like
to look out for
nej
largo
-tz u '
m irar
-c h a jij
cuidar
-ca n o j
buscar
parecer
parecer
te n e r cuidado
to look over
-n ic 'o j
revisar
loose
coroquic
flo jo
loose
osk'opitajinek
libre
loose
solcopitajin'k
libre
loose
to loosen
tobotic
flo jo
-c o ro b ij
afloja r
Lord
A jaf
Seor
to lose
-k'o b
-sech
rebajar
perder
to lose
to lose
perder
lost
-se ch -vech
d esorientar
louse
uc'
to love
-a jo '
piojo
amar
to love
-a jo '
q uerer
love
loving
ajovabel
ajovanel
amor
to lower
-kasaj
amoroso
bajar
-lucu ba '
inclinar
367
lunch
alm uerzo
lung
poror
pulm n
lung
pospoV
pulm n
luxurious
jebel
lujoso
m achete
m achete
machete
machine
maquina
maquina
machine
sam ajibel
maquina
mad
ch 'uj
loco
mad
mox
loco
maid
a j-ic '
criada
main
mas c'atzinel
to maintain
principal
-b e n cuenta - i '
conservarse
mayoria
m ajo rity
juba' man -o n o je l
m a jo rity
mas nicaj
mayoria
-b e n
hacer
-c h e p baniquil
crear
to make
to make
to make a decision
- k iju j
to make an e ffo rt
- t ij kij
esforzarse
to make an e ffo rt
-b e n covil
hacer un esfuerzo
make an e ffo rt
procurar
-te le c h e j
-b e n chi -oyo ver
agitar
to make angry
-ye c oyoval
enojar
to make dizzy
-s u tu k ij -vech
to make angry
marearse
- c ulaaj
hacerse enemigo
to make good of
-b e n utz ch -e
aprovechar
to make happy
-b e n quicoten ch -e
contentar
to make happy
-q u ic o tiris a j
contentar
to make larger
-n im iris a j
engrandecer
to make noise
- k ajaj
to make noise
to make old
to make referen ce to
to make referen ce to
to make sad
bulla
hacer ruido
- k ajan
e nvejecer
- r ijir
re fe rir
re fe rir
e ntriste ce r
-y e c bis
to make sad
entriste ce r
to make worse
malaria
-co vir
complicar
rex te f
male
achij
macho
male
ala'
varn
man
achin
hombre
paludismo
368
man
achin
seor
man
a jaf
seor
mango
mango
mango
manner
na'oj
modo
many
ja nila
mucho
many
q'uiy
montn
many
q'uiy
mucho
m anzanilla
k'enum
manzanilla
March
marzo
marzo
mare
ixok q u ie j
yegua
marim ba
marim ba
marim ba
to mark
-y a ' r-e ta l
m arcar
mark
r-e ta l
marca
mark
r-e ta l
sea
mark
r-e ta l
seal
to mark down
-e le s a j can
descontar
to mark down
-ka sa j can
descontar
m arket
c'a yibel
mercado
marriage
c'u lubic
casam iento
m arriage
c'ulubic
m atrim onio
m arried
-c 'u le '
casado
to m arry
-c'u lu ba '
casar
to marvel
-m ey
maravillarse
to mash
-ca ch 'u j
mascar
mask
c'oj
mscara
m aster
a jaf
amo
pop
petate
matasano
mat
matasano
matchm aker
ajache'l
c'utunel
matchm aker
chinam ital
pedidor
m aterial
m aterial
material
tzie k
material
m aterial
m atter
tzie k
tela
m attress
varabel
colchon
m ature
cof
sazn
may
c'o modo
poder
May
mayo
mayo
maybe
tal vez
mayor
alcalde
alcalde
pedidor
asunto
369
meal
va'in
to mean
-c 'u l
q uie re decir
to mean
-c 'u l
q u e re r decir
to mean
-c 'u l
significar
to mean
-e l chi tz ij
q u e re r decir
to mean
-e l chi tz ij
significar
mean
c'a'el
bravo
meaning
-c 'u l
significado
meaning
chojm il
sentido
to measure
-e ta j
m edir
meat
ti'ij
carne
to meddle
-b n
m eter
m edicine
ak'om
medicina
to m editate
-ch 'o b - i j
meditar
to m eet
-c 'u l
encuentro
to meet
-c 'u l - i'
encontrarse
to m eet
-m o l - i'
reunirse
to m eet by chance
-c 'u l
topar
m eeting
m o lo jri'il
m eeting
m olotajic
reunion
m eeting
m o lo jri'il
sesin
m eeting
conferencia
melon
melon
melon
to m elt
-ya 'e r
d e rretirse
m em ber
ru-vinak
m iembro
m em ories
natabl
recuerdo
m emory
natabl
memoria
m em ory
pa -jo lo n
memoria
m emory
q'ues -jo lo n
memoria
men
achi'a'
hombres
to mend
-c 'o jo j
rem endar
to mend
-c 'o jo j
reparar
merchandise
c'ayij
mercancia
merchandise
c'ay
-jo yo va j -vech
mercancia
mercy
reunion
m isericordia
mess
mess
q uichiquic
porqueria
tu lutic
desorden
mess
mess
tz 'il
porqueria
to mess up
porqueria
tz'ilo l
desarreglar
-q u ich can
370
to mess up
-ta lu j can
d esarreglar
to mess up
-tu c u q u ie j
desordenar
message
m ensaje
message
takquil
m ensaje
messed up
quichiquic
desordenado
metal
ch'ich'
m etal
m iddle
nic'ajal
medio
m iddle
nic'ajal
mitad
m ight
tal vez
to milk
-y itz '
ordear
milk
leche
leche
milk
ya'al
agua
mind
jolom aj
m ente
mine
elebel
mina
mine
v-ich in
mo
m inor
co'ol
menor
m inor
cocoj {pl.}
menor
m iserable
q'uec'
miserable
m iserable
xu*y
m iserable
to miss
extraar
m ensaje
to miss
-b e n falta
hacer falta
to miss
-se ch
fallar
to miss
c'o -b e n ri manek
hacer falta
Miss
xta
seorita
mist
m esmel job
llovisna
mist
sumal job
llovisna
mist
mistake
sutz'
mac
to m istreat
-yo k'
neblina
e rro r
m altratar
to mix
-xol
to mix up
-se ch
m ezclar
equivocar
to mix up
-xol
confundir
mixed up
man utz ta
al revs
mockery
burla
molar tooth
ca'ey
muela
molar tooth
ca'aj
muela
mold
-p e ru-sum al
mold
-p u sir
moho
mole
ba'y
taltusa
moment
m ej
momento
moho
371
moment
ram aj
m omento
moment
rato
m omento
Monday
lunes
lunes
money
media
dinero
money
mero
dinero
money
puek
dinero
money box
yaconabel
alcancia
money collector
monkey
c'utuy mero
cobrador
c'oy
mico
month
ic'
mes
monthly
chi ic'
mensual
m onthly
r-o n o je l ic'
m onthly w orker
mensual
a j-ic '
criada
moon
ic'
luna
more
chic
mas
more
juba' chic
mas
more (comparison)
mas.ch-vech
mas
more (comparison)
mas
ch -vech -o n o je l
ante todo
-co l
sobra
morning
nim ak'a'
manana
mortar
k'utbel
m ortero
m osquito
us
mosquito
m osquito
xanen
zancudo
most
ju ba' man -o n o je l
mayor
most
mas nic'aj
mayor
m other
-te '
madre
m other
te 'e j
madre
motive
r-om a
motivo
to mount
m ontar
m ontar
to mount
-ch'ocoba'
to mount
montar
juyu'
q 'uechelaj
monte
mountain
mountain
mouse
mouth
mouth
to move
montana
ch'oy
ratn
c h i'ij
boca
xe' -e y
boca
-je lo j
correr
372
to move sw iftly
-bolbot
revuelto
Mr.
ma
seor
Mrs.
ya
seora
much
q'uiy
mucho
much
sib ile j
mucho
much, a lot
janila
mucho
mucous
pa -tza n
moco
mud
ch'abek
charco
mud
ch'abek
lodo
mud brick
xan
adobe
mule
co vile j q u ie j
mua
m u rd erer
camisanel
asesino
m urm ur
m urm urar
m urm ur
-vo lo l c h -ij
m urm urar
m uscle
ti'o jil
msculo
mushroom
ocox
hongo
music
k'o jo n
msica
musical in stru m en t
instrum ento
k'ojom
must
c'o chi
hay que
mustache
suma chi'
bigote
my
nu-
mi
to nail
-b a jij
clavar
nail
clavo
clavo
nail
loux
naked
ch'anel
clavo
desnudo
name
to name
-b i'
-b in i'a j
nom bre
nom brar
name
bi'aj
llamarse
name
nance fru it
bi'aj
tapa'I
nombre
narrow
co'ol pamaj
narrow
mi
my
co'ol vachaj
nance
angosto
angosto
narrow
co'ol oc -vech
estrecho
narrow
ti latz' -ve ch
estrecho
native
natural
indgena
native
native
vinakil
vinek
natural
natural
natural
can...vi
natural
natural
k itz ij
natural
373
nausea
-m ulu n c'u'x
to nauseate
-m ulu n c'u'x
marearse
to nauseate
-y o j anima
m arearse
navel
muxu'x
ombligo
near
chu nakaj
cerca de
near
yan
proximo
nearby
nakaj
cerca
cuello
asco
neck
kulaj
neck to neck
junan
parejo
necklace
ichinaj
collar
ten e r necesidad
to need
-c'a tzin
to need
-c'a tzin
necesitar
to need
c'atzinel
ten e r necesidad
to need
c'atzinel
bak
aguja
needle
necesitar
to neglect
descuidar
to neglect
descuidar
neighbor
neighbor
-v ch c'ul jay
vecino
vecino
vecino
neighboring
nakaj
vecino
neith er
chuka'
tampoco
neither
chuka'
tampoco
ch'uti c'ajol
ch'uti al
nerve
iboch'
nervio
nerve
iboch'il
nervio
nervous
-x ib ij - i '
nervioso
nest
socaj
nido
nest
soque'j
nido
net
ya'I
red
net bag
pekes
morrai
never
man...ta chic
jamas
never
never
manjun bey
nunca
niju n bey
nunca
nevertheless
new
c'ac'a'
nuevo
new {plu ra l}
news
newt
c'ac'ac' {pi.}
nuevos
next
embargo
ru -tz ijo l
noticia
spa'ch
la gartija
apon
proximo
374
next day
h -u -c a 'n k'ij
next to
ju nto a
ch'uti mi'al
ch'uti al
n ight
ak'a'
noche
nigh t air
raxk'ab
sereno
al dia siguiente
anteanoche
n ightm are
itze l achic'
pesadilla
nine
b e le je '
nueve
no
manek
no
no
mani
no
no
manjun
ningn
no
ne'
no
no
ni
no
no
n ijun
ningun
no
ta
no
nobody
m anjun
nadie
nobody
manjun
ningun
nobody
n ijun
nadie
nobody
nijun
ningun
to nom inate
-ch a '
nom brar
nonsense
nacaquil
ton teria
noon
nic'aj k'ij
medio dia
noon
pa k'ij
medio dia
north
norte
norte
north
norte
nose
-tza 'n
nose
tzam aj
nariz
nariz
not
man...ta
no
not as
man can ta
not busy
jamul -vech
no es tan
desocupado
not just...but
adems de
im pedir
not one
manjun
ninguno
not one
ninguno
not to m atter
nijun
manjun ru-banon
not to m atter
manek ru-banon
no le hace
no le hace
not with
man...ta
sin
nothing
manjun
nothing
nijun
nada
nada
375
to notice
fija rse
notice
ru -tz ijo l
aviso
notice
ru -tz ijo l
to nourish
noticia
- i lij
alim entar
November
noviem bre
noviem bre
now
vacami
ahora
now
nowadays
yan
ya
c h -u -p a n re k'ij re'
hoy en dia
nude
ch'anel
desnudo
number
ajila be l
nm ero
number
nm ero
nmero
to nurse
-tz 'u m a j
mamar
to nurse
dio leche
to nurse
dar pecho
nut
nuez
nuez
obedience
nim ey tz ij
obediencia
obedience
mmabel tz ij
obediencia
obedient
-n im a j tz ij
obediente
obedient
nimey tz ij
obediente
to obey
-n im a j tz ij
honrar
to obey
-n im a j tz ij
obedecer
to obligate
-b e n ch -e
obligar
obligation
c'o chi
obligacin
observation
ri -tz 'e t
observacin
to observe
-tzu*
observar
to obstruct
estorbar
-k 'e t
to obtain
-c 'u l
obtener
to obtain
- il
obtener
occasionally
de vez en cuando
occupation
samaj
oficio
occupied
latz' -ve ch
ocupado
to occupy
-cu sa j
c'o ch-pan
ocupar
ocean
nima choy
ocano
ocean
ocano
ocote
October
odd
ch ej
ocote
octubre
octubre
jun chic vi
raro
odd
jun vi
extrao
odd
jun vi
raro
to occupy
ocupar
376
of
de
of
c h -ij
de
of a man)
-n im a l
of a man)
-ch a k'
of a man)
chak'laxel
of a man)
nim alaxel
of a woman)
nim alaxel
of a woman)
-n im a l
of a woman)
chak'laxel
of a woman)
-ch a k'
off w hite
saksoj
bianco claro
off w hite
saksoj
crem a (color)
to offend
-soc
ofender
to offe r
-s u j
ofrece r
office (position)
samaj
oficio
old
ri'j
viejo
old age
rijix ic
ve jez
old man
r i'j achin
old woman
ri'j ixok
vieja
older
nimalaxel
mayor
on
ch-pan
en
on
chi
a pie
on
pa
en
on cre d it
c'as
fiado
mas alla
encim a
pa - v i
de vez en cuando
chi ju nte k
un
una
one
jun
one
jun
one
one-eyed
jun
uno
rot'
tue rto
one-eyed
tue rto
one-handed person
manco
one-handed person
onion
xnaqut
cebolla
only
chek -yon
solam ente
only
only
xa
xaxe
slo
only
xaxe
-chupuchut
opaque
manco
slo
unico
opaco
377
-m oym ot
opaco
opaque
-yu p uyu t
opaco
opaque
co su tz' ch-v'ch
opaque
opaco
to open
-je k
abrir
to open
- je k -v i'
destapar
-tz u '
to open to
to oppose
-p a ba ' - i '
oponer
opposite
ju n chic
al revs
or
orange
naranja
naranja
orange
narnxa
naranja
to o rder
-b ij
ordenar
to ord er
-te k
ordenar
o rder
tz ij
orden
ordinary
choj oc
corrie n te
ordinary
choj oc
ordinario
ordinary
loman
regular
ordinary
corrie n te
dar a
ordinary
o rdinario
to organize
-b e n ru -c h o jm il
organizar
to organize
-tz 'u c
- il ri bey
orientarse
origin
acuchi petenek vi
origen
origin
a j-
origen
to orient oneself
organizar
orphan
meba'
hurfano
other
ch'aka' chic
otro
jun chic
otro
other
other side
juc'an apon
al otro lado
other side
juc'an chic
o tro lado
our
k-
nuestro
our
ka-
nuestro
ours
k-ichin
nuestro
out
fuera
out
ch -u -va jay
afuera
out loud
out of town
voz alta
outing
outing
biyajnen
paseo
paseo
outside
biyajinic
c h -ij
fuera
outskirts
ch -ch i'
afueras
378
outskirts
tza'n jay
afxieras
outskirts
tza'n jay
orlila
over
pa -v i'
sobre
over here
q u e -re '
por ac
over th e re
over th e re
to overcom e
to overtake
por ahi
por alla
vencer
-k ' t
alcanzar
-k V
to owe
c'o c'as
d eber
owl
tu cr
tecolote
owner
a jaf
dueno
owner
a jaf
senor
owner
ixok a jaf
senora
ox
boynx
buey
package
ukxa'n
encom ienda
package
vukxa'n
encom ienda
padded ring
soto'y
yagual
page
ru-xa k vuj
pagina
page
xak
hoja
pain
k'axo'n
dolor
pain
k'axomal
dolor
to paint
-ak'o m a j
pintar
to paint
-b e n pintar
pintar
to paint w hite
blanquear
-ak'o m a j
painting
ak'om
pintura
painting
p intura
pair
c'ulaj
pintura
par
pair
c'ulaj
- k a ner
pareja
pale
cajm an
cajm an
color
palido
palm
palm tre e
palma
pants
caslon
pants
curson
pantaln
pantalon
pants
pantaln
pantaln
pants
vaxaj
pantaln
paper
vuj
junan
yutuyic
papel
pale
pale
parallel
paralyzed person
palido
parejo
paralitico
379
paralyzed person
chuc'uchic
parents
padres
parrot
loro
loro
parte
paraltico
part
juba' ch -e
to participate
-o c chuka' ch-pan
participar
party
nima k'ij
fiesta
to pass
-k'a sa j
pasar
to pass
-k'axaj
to pass through
-k'ax
pasar
traspasar
to pass up
-k'axaj
passenger
biyajinel
viajero
past
o je r can
el pasado
past
ru-banon can
el pasado
pasture
rex k'os
pasto
patches
c'ojobel
rem iendo
path
senda
path
ru -k 'a bey
sendero
adelantar
patience
-co ch '
paciencia
patience
patient
ch'uch'uj
paciencia
yava'
enferm o
patio
ch -u -va jay
patio
to pay
-to j
pagar
pay
a jil
pago
pay
to jb e l ri samaj
pago
to pay attention
to pay attention
peace
prestar atencin
uxlanibel c'u'x
paz
prestar atencin
pear
pera
pera
peasant
campesino
peculiar
jun vi
raro
peculiar
jun chic vi
raro
to peel
-ch 'o l - i j
pelar
people
vinaki'
gente
people
vinaki'
personas
perfect
choj
perfecto
to perforate
-te k uj
p erforar
perhaps
tal vez
permission
to p erm it
kij
permiso
-y a kij
p e rm itir
to persecute
-o ka j
perseguir
380
to persecute
-o jk a j
p erseguir
person
vink
gente
person
vinek
persona
p erspiration
tz 'o j pe
sudor
perspiration
tz 'o j pii
sudor
to perspire
-tz 'o jp ij
sudar
to persuade
-b o c h i'ij
persuadir
to pet
-m 'l - i j
acariciar
photograph
vachibl
re tra to
to pick corn
j ch '
tapiscar
to pick up
-c 'o l
recoger
to pick up
-s ic '
recoger
to pick up
-s ic '
tornar
picking
j ch '
tapisca
piece
juba'
pedazo
P'9
ak
coche
pig
ak
cochino
pig
pigeon (dom estic)
ak
marrano
piggy bank
pile
to pile up
paloma (domestica)
paloma
alcancia
yaconabl
montn
tzub a j
am ontonar
-m o n to n ij
pillow
ch'aqut vi'a j
almohada
pim ples
sa'l
-ch p
grano
to pinch
to pinch
-k 'ip
p e lliz c a r
pine
ch j
pino
pineapple
ch'op
pink
cakcoj
pina
rojo claro
pink
cakcoj
rosado
pink
cakcoj
pink
cakcoj
rosada
pit
nak'
semilla
place
place
c'o jlib l
lugar
c'o jlib l
place
lugar
puesto
lugar
place
lugar
ru-banon
punto
placed
to plan
-c h o jm iris a j
planear
to plan
- k 'iju j
planear
pellizcar
puesto
381
plank
tz'alem
to plant
-tic
plant
to plant (except corn)
k'ayis
planta
-tic
to plant corn
-avex
plate
lek
plato
to play
-e tz 'a j
ju ga r
tabla
cultivar
e tz anen
play
to play (an instrum ent) -s ilo j
tocar
recreo
tocar
player
e tz anel
deportista
player
e tz'anel
jugador
plaza
c'ayibel
plaza
pleasant
utz na'oj
agradable
to please
-b e n quicoten ch -e
contentar
please
-b e n utzil
por favor
to please
-q 'u e m -q u ic '
agradar
gusto
pleasure
quicoten
to plough
-ch 'o p
picar
to pluck
-m ich '
pelar
to plug in
- ju*
enchufar
plus
-iq 'u in
ms
pod
to point
- ij
-c 'u t
vaina
apuntar
to point
-c 'u t
sealar
point
tzam aj
punta
point
vi'aj
punta
point of view
nojibel
punto de vista
poison
camisabel
veneno
poisonous
camisanel
venenoso
poncho
-c 'u l
poncho
poncho
-k 'u '
poncho
poncho
k'u'uj
poncho
poor
meba'
pobre
poor
poorly done
pobre
pobre
portrait
vachibel
possession
pot
-ichin
propiedad
bojo*y
olla
potato
paps
papa
chueco
man utz ta
retrato
382
potato
s'kvch
papa
to pound
-ch 'e y
machacar
pound
libra
libra
poverty
m eba'il
miseria
poverty
m eba'il
pobreza
powder
joc'on
polvo
power
uchuk'a'
poder
prank
c'akatil
travesura
to pray
-b e n ch'abl
rezar
to pray
rezar
to preach
predicar
precious
yalan jebel oc
precioso
to p re fe r
mas utz
p re fe rir
to prepare
-b e n ch ojm il
preparar
to prepare
-n a b e j - i '
pre ven ir
to prepare
-n a ' - i'
pre ven ir
to prepare
-n u c ' apon
preparar
presence
presencia
present
re...re'
presente
present
sipanic
regalo
present
vacami
actual
present
vacami
present tim e
present tim e
president
actualidad
vacami
actualidad
to press
nima k'atbl tz ij
-y itz '
to presum e
-o c -n a '
to pretend
to pretend
pre tty
presente
ch -u -p a n re k'ij re'
presidente
prensar
presum ir
-b a na ne j
fin g ir
-b n si vi
hacerse
bonito
chula
pretty
je bel
price
a jil
bonito
precio
to prick
-q 'u ixa j
espinar
pride
pride
-bananej
orgullo
orgullo
p rinciple
mas c'atzinel
principal
p rinciple
prisoner
nojibl
c'o pa che'
principio
preso
prisoner
tz'apl
preso
prize
ch'acoj
premio
probably
r - iq uin juba'
m e jo r
problem
c'ayeval
problema
to proclaim
proclam ar
to proclaim
- tz ijo j
proclam ar
to produce
-ya '
producir
to produce
-y a ' can
re n dir
product
-ya '
producto
professor
tijo n e l
profesor
profit
-ch 'e c
provecho
profit
-e le s a j
provecho
profound
nim
profundo
to progress
-b e pa jotol
progresar
to progress
-jo to b a '
progresar
to progress
-ye c
to prom ise
to promise
progresar
-b ij el
-y a ' tz ij
to prom ise
-b ij
p rom eter
to prom ise
-ya ' tz ij
prom eter
prom ise
tz ij
promesa
to pronounce
pronunciar
proof
- b ij
0
proper
choj
correcto
property
-ich in
propiedad
property
u lef
propiedad
property
xoral
to propose
- b ij
to protect
prueba
propiedad
proponer
defender
-to '
to p rotect
-b e n cuenta
proteger
to p rotect
to protest
proteger
p rotestar
to provoke
-tz 'u c
provocar
prudent
puff
novinek
xup
prudente
soplido
to pull
- je lo j
separar
to pull
- jic '
-tz o k el
arrancar
to pull off
halar
to pull out
to pull up
to punish
castigar
to punish
-c h 'o lij
castigar
sacar
- ju r u j
arrancar
-c'u k
384
santo -ve ch
pupila
pupila
to purchase
-lo k '
com prar
purchase
lok'oj
compra
purchase
lok'oj
negocio
pure
puro
pure
k itz ij
puro
purity
pureza
purpose
achique r-om a
fin
purpose
k'iju b e l
propsito
purpose
n ojibe l
propsito
to pursue
-o jk a j
perseguir
to pursue
-o ka j
perseguir
to push
-ch o kom ij
e m pujar
to push
-n im
e m pujar
to put
-ya '
poner
to put a mark
-b e n r-e ta l
sealar
to put an edge on
-b e n -e y
afilar
to put back
reponer
to put in
- ju
m eter
to put in charge of
encargar
-ch ila b e j
poner
to put on
to put on makeup
-cu sa j
-a k om aj -p a le j
pintarse
to put out
-ch u p
apagar
to put to bed
-va rtis a j
acostar
to put to sleep
-va rtisa j
to put tog e th e r
-n u c'
dorm ir
componer
to put up with
-co ch
oyoval
soportar
disgusto
quetzal bird
mankuk'
quetzal
quick
-ju q 'u in
rpido
quick
anen
quick
cha'nin
ligero
anen
disparado
quickly
aninek
a la ligera
quickly
aninek
rpido
quiet
jun oc c'o vi
quieto
quiet
silan
quieto
quilt
-c 'u l
cobija
q uilt
-c 'u l
colcha
quarrel
quickly
ligero
385
quilt
-c 'u l
colcha
quilt
-c 'u l
cham arra
-k 'u
cobija
q uilt
-k 'u '
colcha
quilt
-k u
cham arra
quilt
kuuj
cobija
quilt
k'uuj
colcha
rabbit
umul
conejo
rabies
m oxilj
rabia
rabies
yava
rabia
race
ch'acoj anen
carrera
quilt
radio
radio
radio
radish
rbano
rbano
trapo
rag
tzi k
to rain
-a jin job
Mover
to rain
-b n job
Mover
rain
job
lluvia
rain shower
mma job
aguacero
rainbow
cotok'a'
arco iris
rainbow
x-o c ak'a'
arco iris
to raise
-jo to b a '
alzar
to raise
-jo to b a
subir
to raise
-paba'
parar
rapid
anen
veloz
rat
raw
nima ch'oy
rata
rx
crudo
to reach
-apon
llegar
to reach
-k 'i'
alcanzar
to read
leer
to read aloud
-s iq 'u ij ru -v ch ri vuj
to realize
-n a b e j
darse cuenta
to realize
-n a b e j
dar cuenta
to realize
dar cuenta
reason
achique r-om a
razn
reason
reason
r-om a
motivo
r-om a
to rebuild
-paba' chic
razn
reconstruir
to recede
to receive
-tz a j
menguar
-c 'u l
recibir
recent
c'a juba'
recin
386
recent
c'a ju ba'
reciente
to re cite
-b e n ch'abel
rezar
to re cite
-c h 'a b a lij
rezar
to recognize
-e ta m a j -ve ch
reconocer
to recom m end
-c h ila b e j
recom endar
to recover
-c'asc'o
aliviarse
to recover
-c'a ch o j
com ponerse
to recover
-c 'u l chic
recobrar
to recover
-c'a ch o j
reponerse
to recover
-u tz ir
reponerse
recreation
uxlanen
recreo
recreation
etz'anen
recreo
red
quiek
colorado
red
quiek
rojo
to reduce
reducir
to re fe r to
-c'u lu n
re ferirse
to re fle ct lig h t
brillar
reflection
vachibel
im agen
to refresh
refrescar
to refuse
man -c 'u l ta
despreciar
to refuse
man -a jo ' ta
negar
volver en s
to reign
-k 'e t tz ij
reinar
rein
to re je ct
rienda
rechazar
to re je c t
-x u tu j
rechazar
to re je c t
man -c 'u l ta
to relate
- tz ijo j
despreciar
re fe rir
relative
-ach'alal
relative
fam ilia
pariente
fam iliar
to remain
-co l
sobrar
remedy
to rem em ber
banel
remedio
acordarse de
to rem em ber
-n a '
-oka ch -c'u'x
to rem em ber
to rem em ber
-n a '
-n a ta j
recordar
to rem em ber
-oka ch -c'u'x
recordar
rem ote
to remove
nej
-e le sa j el
derribar
to rent
-k a j
arrendar
ten e r en cuenta
recordar
retirado
387
to rent
-k e j
rent
a jil
alqu ile r
rent
kajbel
alqu ile r
to repair
-c h o jm iris a j
com poner
to repair
-c h o jm iris a j
reparar
to repeat
re p e tir
to repeat
-ca m u lu j
re p e tir
to repent
arre pe n tirse
to replace
to report
reponer
-s u ju j
dar parte
to represent
representar
to represent
c'o pa -b i'
re p resentar
re s c u e
colic
rescate
alquilar
to reside
c'o jay
resid ir
to reside
c'o jay
vivir
to resign
-y a ' can
renunciar
resistant
-covin
resistente
to resolve
-c h o jm iris a j
resolver
to resolve
-n u c '
resolver
to respect
respetar
respect
mm k'ij
respeto
respect
respeto
respiration
uxla'
respiracin
responsible
pa'el pa -v i'
responsable
responsible
c'o ch-vech
responsable
rest
-co l
resto
to rest
-uxlan
descansar
to rest
-x ja n e j - i'
posar
rest
ch'aka' chic
demas
rest
ch'aka' chic
demas
rest
ch'aka' chic
resto
rest
uxlanen
rest
uxlanen
descanso
recreo
rest
uxlamc
descanso
result
-c 'u l
resultado
result
-v a ch ij
resultado
result
c'o r-om a
resultado
to resurrect
to retre at
-q 'u e s chic
-tz o lij c h -ij
resucitar
retroceder
to return
-tz o lij
devolver
388
to re turn
-tz o lin
regresar
to re turn
-tz o lin
volver
to re turn
-y a chic pe
devolver
to re turn
chic
volver
to reveal
-k 'a la jiris a j
expllcar
to reveal
-k 'a la jiris a j
revelar
revenge
elesabl oyoval
venganza
reverse
jun chic
al revs
to review
-n ic 'o j
revisar
to revive
-q'u's chic
resucitar
to reward
p rem iar
to reward
-y a ' ch'aquic
prem iar
reward
ch'acoj
prem io
rich
beyon
rico
rig h t
aj xocon
izquierda
rig h t
derecha
rig h t
derecha
derecha
rig h t
izquierda
izquierda
rig h t
k 'ij
derecho
righ t
ru-c'am on
digno
righ t
ru-c'am on
justo
rig h t now
vacami yan
ahorita
right?
ip e ja '?
i,verdad?
rigid
chuc'uchic
rigido
rind
ij
ru -c h i k'abaj
cscara
rip
ripe
tek'el
ch'k' chic
hoyo
maduro
ripe
k'n
sazn
ripe
k'n chic
maduro
to ripen
madurar
to ripen
-k'an'r
m adurar
to rise
nacer
to rise
-e l pe
-y c
river
r-ak n ya'
rio
road
to roam
bey
-k'oran
camino
vagar
to roam
vagar
to roast
-sa '
-elek'a)
asar
ring
to rob
amilo
levantar
robar
389
robbery
elek'
robo
to rock
-cuxca'
mecer
rock
abej
piedra
xc'ub
tenam aste
to roll
-p is c o lij -i*
rodar
roll
bolon
rollo
roll
boraj
rollo
roll
to roll around
botaj
rollo
-b o lk o tij - i '
revolcarse
to roll around
-bech - i
revolcarse
to roll up
-b o t
rolled up
botobic
roof
ru -v i' jay
techo
room
-achoch
cuarto
room
jay
cuarto
rooster
mama'
gallo
root
ch -xe '
raiz
root
xe'
raz
enrollar
to rope
-c h e p chi colo'
lazar
rope
colo'
lazo
rose
rojs
rosa
rose
ronks
to rot
-k'ayinakir
p odrir
to rot
-k 'e y
podrir
to rotate
-b iyin
girar
rotten
k'aymek
podrido
rough
ch 'uj
rudo
round
c'o loq'uic
redondo
round
setesic
redondo
round
sirisic
redondo
row
-c h o la jij - i '
fila
row
cholaj
fila
to rub
-m e l
fro ta r
to ruin
-b e n itzel
p erjud ica r
to ruin
to ruin
to ruin
rum
-lo b o lo
daarse
-y o j
descomponerse
arrum ar
rosa
-y u j
o je r jay
ruina
to rule
-kasaj k'ij
dom inar
to rule
-tiq u ir ch -e
dom inar
390
to run
-an in
co rre r
to run
-b e anen
co rre r
to run
-b iyin
c o rre r
-ta lu j
to run from
to run into
regar
-a n im e j
escapar
topar
-c 'u l
to run o ff (a road)
-e l el
desviar
to run over
-k'ax
atrop e lla r
-o ko ta j
co rre r
rush
c'atzinel
prisa
to rust
-a k e r
oxidarse
to rust
-c h u lu j - i '
oxidarse
sack
pekes
m orrai
sacred
lok'olej
sagrado
to sacrifice
-s u j
sacrificar
to sacrifice
- t i j pokon
sacrificar
sacrifice
- t i j pokon
sacrificio
sacrifice
sujunic
sacrificio
sadness
bis
triste za
sadness
bisonic
triste za
saint
tiox
santo
sale
c'ayij
venta
saliva
chubaj
saliva
saliva
sazonar
saliva
chub
to salt
-a tz 'a m ij
salt
atz'an
salty
atz'am il
sai
salado
salty
tzayil
salado
salty
tzey
salado
same
junan
same
junan
mismo
parejo
same
mismo
chuka'
mismo
mismo
sand
sanayi'
arena
sapota tre e
satisfied
tulul
-cu ke r c'u'x
zapote
to satisfy
-cukuba' c'u'x
satisfacer
to satisfy
Saturday
satisfacer
sabado
sabado
sauna
tu j
temascal
same thing
satisfecho
391
to save
-co l
salvar
to save
-ye c
ahorrar
to say
- b ij
d irig ir la palabra
to say
- b ij c h -e
se dice
to say
to say good-bye
ru -b ixic
se dice
despedir
- b ij q u iri'
saying
tz ij
dicho
scabbard
vaina
vaina
pajibel
pesa
scar
r-e ta l socotajic
cicatriz
escaso
scarce
juba' oc
to scare
-x ib ij
espantar
to scare
-x ib ij - i'
susto
scarecrow
to scatter
po'y
-ta lu j
alborotar
to scatter
-y a
regar
school
escuela
escuela
school
tijo b e l
escuela
to scold
-b e n oyoval
alegar
to scold
-c h 'o lij
regaar
to scold
-ch e p
regaar
scorpion
sinaj
alacrn
espantapjaros
scrambled
xolon
revuelto
to scrape
-kol
raspar
scrape
kolotajic
to scrape off
-jo s
raspadura
raspar
to scratch
-lo c h '
aruar
to scratch
-roch
araar
to scratch
-c'a ka tij
rascar
to scratch
-ju x
rayar
to scratch
-kux
rayar
to scratch
-ro c h '
rascar
scream
rakoj -c h i'
grito
scream
sea
siq'uinic
grito
nima choy
mar
sea
nim a le j ya'
mar
to seal
seal
-tz 'a p ij
sellar
r-e ta l
sello
seam
t'isobel
costura
seam
tz'isel
costura
392
to search
-ca n o j
re g istra r
to search
-n ic 'o j
exam inar
to search
-n ic 'o j
re g istra r
to season
-a tz 'a m ij
sazonar
second
ru-ca 'n
segundo
section
tanaj
seccin
to secure
-b e n utz
asegurar
to see
-tz 'e t
exam inar
to see
-tz 'e t
ver
to see
-tz u '
ver
to see off
despedir
-je c h can
seed
ija tz
semilla
seed
nak'
pepita
to seem
-vachi j
parecer
to seem
achi'el xa
parecer
to select
-ch a '
escoger
to select
-ch a '
nom brar
to select
-q u e k
escoger
selfish
q'uec'
egoista
selfish
egoista
to sell
seller
-c 'a y ij
vender
c'ayinel
vendedor
to send
-te k
mandar
to send
-te k el
enviar
to send
-ya '
d irig ir
sense
na'oj
seso
to separate
apartar
-c h 'e r
to separate
-c h 'e r
separar
to separate
-je c h
to separate
-je c h - i'
separar
separarse
to separate
Septem ber
-te s
separar
septiem bre
septiem bre
serious
tup u tic
serio
seriously
can k itzij
serio
to serve
to serve
-je c h
servir
-p e j
m o lo jri'il
sesin
to set
-n u c'
-q 'u ie k
fija r
to set
fija r
session
to set
servir
poner
393
-tza k ka ri k'ij
poner el sol
to set fire
prender
seven
vuku'
siete
to sew
-t'is
coser
to sew
tz'is
coser
shade
m uj
sombra
shadow
mach'ach'el
sombra
shadow
m ujal
sombra
to shake
-s ilo j
agitar
to shake
-s ilo j
m enear
to shake
-s ilo j
mover
to shake
-s ilo j
sacudir
to shake
-s ilo j
tem blar
to shake hands
-c h e p
darse la mano
to shake o ff
-to ta j
sacudir
to shake o ff
-q u ira j
sacudir
shape
baniquil
estado
shape
baniquil
forma
shape
hechura
shape
baniquil
ru-banon
condicin
to share
-je c h
com partir
is
agudo
sharp
sharp
novinek
listo
sharp
novinek
vivo
sharp
q'ues jolon
vivo
sharp
tzucu tzic
agudo
to sharpen
-b e n -e y
afilar
to shatter
-p a xij
estrellar
to shave
-so ca j
rasurarse
she
rija '
ella
sheath
vaina
vaina
shed
c'a'aj
galera
sheep
carne'l
oveja
to shell
-ch 'o l - i j
cascar
shell
- ij
a j-y u k '
cscara
yuk'unel
pastor
shepherd
shepherd
to shine
shirt
to shiver
pastor
-yiq'u ilu n
brillar
camisa
camisa
-c'a ra c'o t
tem blar
394
shivers
-yiq u ic
escalofrlo
shoe
cubut
zapato
shoe
xajab
zapato
shoem aker
banoy xajab
zapatero
to shoot
disparar
shoot
retono
short
c'apaq'uic
corto
short
co'ol -ak'n
bajo
short
co'ol
breve
short
co'ol -ak'n
corto
short tim e
m ier
rato
shortcom ing
c'o -a jo '
falta
to shorten
-c 'o l
acortar
acortar
to shorten
to shorten
-c 'o l
encoger
shortly
juba' chic
dentro de poco
shortly
juba' na
poco
shortly
ya...yan
poco
should
ru-c'am on
deber
shoulder
tele'n
hombro
shouting
rakoj ch i'ij
bulla
to shove
- je lo j
em p uja r
shovel
pala
pala
to show
-c 'u t
dem ostrar
to show
-c 'u t
p resentar
to show
-c 'u t chi-v'ch
indicar
to show
-c 'u t ch-vch
m ostrar
to show respect
to show signs
dar senales
to show th e way
-c 'u a j bey
guiar
guiar
to show up
-oka
asomarse
to shrink
-c 'o l - i '
encogerse
sickness
side
yabil
ch i-ch i'
enfermedad
lado
sight
- tz u
vista
sign
sign
r-e ta l
sena
r-e ta l
serial
sign
r-e ta l
signo
signature
biaj
firm a
honrar
395
silly
nacanic
zonzo
silver
saka puek
plata
silver
saka mero
plata
sim ilar
parecido
sem ejante
sim ilar
sim ilar
junan juba'
parecido
sim ple
ch 'uch 'u j
sencillo
sim ple
choj
sencillo
sim ple
choj
sim ple
to sin
-m acu
pecar
sin
mac
pecado
sin
xa jan
pecado
since
c'a tok
desde que
since then
c'a ri'
desde entonces
since then
k'asan ri'
desde entonces
sincerity
c h o jile j naoj
sinceridad
to sing
-b ixa j
cantar
singer
bixanel
cantante
to sink
-b e c h -u -x e '
hundirse
sinner
a j-m a c
pecador
sister
ach'alal
-a n a'
hermano m enor
hermana (de un hom bre)
to sit
sentarse
to sit
sentarse
sentar
-ch'ocoba'
sentar
site
xoral
sitio
six
size
vaki'
seis
baniquil
tamao
size
palen
tamao
skeleton
to skid
bakil
esqueleto
-jilijo *
patinar
to skid
-s u ru r
patinar
3 96
to skin
-ch 'o l - i j
skin
tz'um
piel
skirt
-u k
corte
skirt
ukaj
corte
skunk
par
zo rrillo
sky
caj
cielo
to sleep
-v e r
d orm ir
sleep
varan
sleeping place
pelar
sueno
cama
varabe'l
sleeves
k'abaj
manga
slick
jilik '
liso
to slide
- jilijo '
patinar
to slide
-s u ru r
patinar
sling
ach'iy
honda
sling
{i}q u e k '
honda
to slip
to slip
- j il
- jilijo '
deslizarse
to slip off
-e l
zafarse
to slip off
slippery
- ju r u ju '
zafarse
jilik '
liso
slippery
jilijic
resbaladizo
slippery
jilik '
resbaladizo
slippery
lik'
slobber
c'axe'j
saliva (baba)
sloppy
chueco
slow
man utz ta
al -ch'acul
slow
ekal
slowly
ekal
despacio
lento
small
alaj
pequeno
small
ch'uti'n
pequeno
small
ch 'uti'k {p i}
pequeno
small
co'ol
chico
resbalarse
resbaladizo
lento
small
co'ol
pequeno
small
cocoj
chico
small
cocoj {p i}
spa'ch
pequeno
lagartija
small lizard
smallpox
lok'obl
viruela
to smash
-ca ch 'uj
-p a xij
machucar
e strellar
to smell
-se k
oler
to smash
397
smell
uxla'
olor
to smile
-tz e 'e n
sonrer
sm ile
-tz e 'e n
sonrisa
to smoke
-b u ku '
hum ear
to smoke
-s ic 'a j
fum ar
smoke
sib
humo
smooth
lik'
liso
- jik '
ahogar
snake
cum etz
culebra
snake
cu m etz
serpiente
snake (large)
coloben
to snore
-k o r varan
roncar
snout
-tza 'n
trom pa
hocico
to sm other
snout
tza'n
snow
sek te f
nieve
so much
yalan
tanto
a fin de que
so that
r-ic h in chi
to soak
-ch 'ekeba'
empapar
to soak
-m ub a'
empapar
to soak
-m ub a'
re m o ja r
soap
jabn
jabn
soap
xabon
jabn
soft
buyul
suave
soft
man cof ta
soft
pitz'ipic
aguado
aguado
suave
suavizar
to soil
ensuciar
sole
pa r-ake n xajab
suela
solid
choj
firm e
solid
cof
firm e
solid
cof
slido
solid
solution
covile j
duro
chojm il
solucin
to solve
-c h o jm iris a j
solucionar
some
some
ca'i' oxi'
alguno
juba'
algo
some
ju ju n
algunos
some
ju ju n
unas
some
ju ju n
unos
398
some
jun chic
algn
someone
alguien
someone
jun
alguien
someone
ju n
alguien
som ething
juba'
algo
som ething
jun achique
algo
som ething
jun
alguno
jun chic vi
aparte
som etim es
ja nte k
som etim es
jantek
a veces
son
al {ala'}
h ijo
son
c'ajol
hijo
so n -in -la w
ji*
bix
yerno
song
song
bixanic
cantar
song
bixanic
canto
soon
-x ic ' - i '
luego
cancin
soon
cha'nin
luego
soon
cha'nin
pronto
soon
juba' chic
d entro de poco
sooner or later
soot
tizn e
to soothe
-kaxaj
calmar
sore
sorrow
ch'ac
Maga
k'axo'n
pena
soul
anima
to sound
alma
sonar
sound
-k 'a ja j
ch'abl
to sour
-ch 'a m ir
pasarse
to sour
-y o j
sonido
south
pasarse
sur
south
sower
sur
ticonel
sur
sembrador
tico'n
av'x
siembra de milpa
space
space
cojol
tek'el ch -co jol
espacio
spacious
nim pama,
amplio
to spade up
-to c h '
picar
Spanish
caxlan ch'abel
espanol
espacio
399
caxlan chi'
espaol
spark
bix
chispa
spark
ru -b ix k'ak'
chispa
sparse
xax
ralo
to speak
to speak about
-ch 'o
hablar
re fe rir
to speak about
re fe rir
speech
tz ijo n ic
discurso
Spanish
speed
uchuk'a'
velocidad
to spend
-cu sa j
gastar
to spend
to spend
-k'a sisa j
pasar
-k'a xa j
pasar
to spend
-q 'u is
gastar
to spend
-se ch
gastar
spices
ok'omal k'utun
specias
spider
om
araa
to spill
-tix
d erram ar
to spill
tix el
to spill over
botar
desbordarse
-e l
spinster
k'opo j
soltera
spinster
man c'ulan ta
soltera
espritu
sp irit
nima
sp irit
espritu
sp irit
uxlabel
espritu
to spit
-ch u ba j
escupir
to splash
-ro p ij
salpicar
to split
-c h 'e r
ra ja r
-c h 'e r
p artir
to spoil
-ch a m ir
descomponerse
to spoil
-k'ayinaker
echar a perder
to spoil
-k'a yir
pasarse
spoon
cuchara
cuchara
to sprain
-k'och
torcer
to spread
-q 'u ich
untar
alaxibel ya'
tz'ucb e l ya'
-bos
nacer
espritu
to sprout
sprout
-k'a'an
retoar
to spy
-na cha j
retoo
espiar
400
squabble
oyoval
square
c'ayibel
plaza
square
cuadrado
cuadrado
to squash
- p itz '
aplastar
squash
c'um
ayote
to squat
-tz u p e '
agachar
to squeeze
lio
apretar
-c h e p cof
sq uirre l
cuc
ardilla
to stain
m anchar
stain
tz 'il
mancha
stairs
ka'n
escalera
stake
sim aj
estaca
to stand
-co ch '
soportar
to stand up
-p a 'e '
ponerse de pie
star
ch'um il
estrella
to start
-s ilo j
arrancar
to sta rt a fire
-box
to start a fire
-box
steam
ju nta r fuego
ju nta r fuego
vapor
sibil
steam
uxla'
vapor
steam batch
tu j
tem ascal
stem
akanaj
tallo
stench
chuvil
hedor
step
akanaj
paso
paso
step
xacal
to step on
-y k '
pisar
steps
to stick
gradas
-tz 'a ra b ij
gradas
pegar
to stick
-tz ' m
pegar
to stick
-y a ' can
m eter
stick
to stick out
che'
palo
asomar
to stick out
- ju
sacar
sticky
pegajoso
sticky
-ch p
-tz 'a ra b ij
sticky
tz'am on
pegajoso
c'a...na
continuar
still
c'a...na
todavia
still not
manjani
todavia no
to sting
- t i'
picar
still
- ju '
pegajoso
401
stingy
q'uec'
m iserable
stingy
q'uec'
tacao
stingy
xu*y
m iserable
to stink
-ch u vin
heder
to stink
chuvin
heder
to stink
chuvil
pestar
to stir
-s ilo j
agitar
to stir
-s ilo j
mover
to stir
-tu c
menear
to stir
-tu c
mover
to stir
-xol
revolver
stomach
pamaj
estomago
-xe k'
to stom p on
aplastar
to stop
-ch a m e'
parar
to stop
-k 'e t
detener
to stop
-k 'e t
im pedir
to stop
-p a 'e '
pararse
to stop
-paba'
parar
to stop
-ta e '
parar
storage barn
c'ujay
tro ja
storage barn
c'ul jay
tro ja
storage chest
cajn
caxon
storeroom
yaconabel
bodega
storm
cokolajay y coyopa'
tem pestad
story
tas
piso
story
tzijo n ic
cuento
story
tzijo n ic
historia
story
vik
piso
stout
nim pan
grueso
stra ig ht
choj
d irecto
stra ig ht
choj
formal
stra ig ht
choj
to straighten
recto
e nderezar
-c h o jm iris a j
to straighten (oneself) up
-c h o jm iris a j - i'
to straighten (oneself) up
enderezarse
enderezarse
to straighten up
to strain
-ch o jm iris a j
ordenar
-ch a yuj
colar
to strain
strange
-la tz 'u j
jun vi
colar
extrao
stranger
caxlan vinek
e xtranjero
402
stra ng e r
man -e ta m a j ta -ve ch
desconocido
straw
paxa
paja
straw
q'uim
paja
stre e t
bey
calle
strength
uchuk'a'
fuerza
stre ng th
uchuk'a'
to stre tch
to stre tch
poder
-yu k
estira r
-yukuk
e stira r
-yu k
ten d er
riq'u il
tendido
tendido
string
c'an
cuerda
string
c'an
pita
strong
covi I
fu e rte
strong
covile j
fue rte
strong
uchuk'a'
fue rte
to stru gg le
- t ij k'ij
hacer la lucha
to stru gg le
- t ij k'ij
luchar
stuck
-k'a te '
trabado
student
tijo xe l
alumno
student
tijo xe l
estudiante
to study
- t ijo j -i*
estudiar
stum p
cuta'n
cuta'n
cepa
stum p
stupid
nacanic
estpido
stupid
nacanic
zonzo
to subje ct oneself
to subje ct oneself
-n im a j tz ij
su jetarse
sujetarse
to subm erge
- ju '
sum ergir
to succeed
-ch 'e c
triu n fa r
ten d er
tocn
such
achi'el
tal
to suck
-tz 'u b
chupar
to suckle
suckling
-tz 'u m a j
marnar
al
cria
suddenly
c'ate'
de pronto
suddenly
chek c'ate'
de repente
to suffer
- t i j pokon
r-ayil pokonal
sufrir
suffering
to suffice
sufrim iento
alcanzar
-ben
403
sugar
azucar
to sum
-a jila j
sumar
sum m er
sak'ij
verano
azucar
sum m it
-v i' ju yu'
cum bre
to sun
-sa '
asolear
sun
k'ij
sol
Sunday
superior
dom ingo
dom ingo
nim alaxel
superior
supper
to support
-b o c h i'ij
cena
apoyar
to support
- ilij
m antener
sure
jiq u il
seguro
to surprise
-x ib ij
sorprender
to surround
c h -ij
rodear
to swallow
-b ik '
tragar
to swallow
-c u k '
tragar
to sway
to sway
-p e c'm a 'y
balancearse
-s ilo j
mecerse
to swear
-b ij kitz ij
ju ra r
to swear
-b ij itzel
m aldecir
to sweat
tz 'o jp ij
sudar
sweat
tz 'o j pe
sudor
sweat
tz 'o j pil
sudor
to sweep
-m es
b arrer
sweet
qui'
delicioso
dulce
sweet
qui'
sweet
yalan jebel oc
precioso
sweet potato
is
camote
to sweeten
- q u i'ij
endulzar
to sweeten
-q u i'iris a j
endulzar
to swell
-s ip o j
hinchar
swiftness
aninakil
rapidez
to swim
nadar
to swim
-m uxan
nadar
to swim
-vuxan
nadar
to swing
-co tin
colum piar
sword
espada
espada
-jo yo va j vachaj
compadecer
may
tabaco
mesa
mesa
404
table clo th
mantel
tablecloth
tz ie k
mantel
tail
je yaj
cola
mantel
tail
je yaj
rabo
ta ilo r
a j-t'is o 'n
sastre
ta ilo r
sastre
ta ilo r
t'isonel
sastre
ta ilo r
tz'iso ne l
sastre
ta ilo r
tz isoy
sastre
to take
-c 'u a j
llevar
to take
-cu sa j
ocupar
-s ic '
tom ar
to take
to take a bath
-a tin
baarse
to take a place
-k'a ta p u j
ocupar un lugar
to take a stro ll
-b iy a j
to take a stro ll
-y a ' vuelta
to take apart
-y o j
to take apart
-v u la j
to take away
-m e j
to take away
-e le s a j
desarm ar
desarm ar
q uita r
quitar
to take care
-b e n cuenta - i '
cuidado
to take care of
-b e n cuenta
cuidar
to take down
-y u j
deshacer
to take heed
to take notes
-oka c h -c V x
-tz 'ib a j
tom ar notas
to take offense
-oyo ver
ofenderse
to take out
-e le sa j
sacar
to take pictures
-e le s a j vachibel
to take place
-b e n chic
re tra ta r
realizar
to take revenge
-b e n ru -q 'u exe l c h -e
vengarse
ten e r en cuenta
-e le sa j oyoval c h -ij
to take revenge
to take unfair advantage of man -n im a j ta
vengarse
abusar de
to take up room
-tz'o m
ocupar lugar
to talk
tall
-tz ijo j
nim -aken
alto
tall
nim -aken
largo
tam ale
bok*
tamal de viaje
tam ale
suban
tacamel
tam alito
tam ale
tam ale
tacamel
tamal (chuchito)
hablar
chuchito
405
tam ale
tz'akon
tam al de via je
to'on
tam al de frijo l
joe'
tam al de elote
to tam e
-kasaj -v i'
domar
to tame
-m an son irisaj
dom ar
tam e
ch 'uch 'u j
manso
to taste
-n a '
probar
to taste
-n a '
saborear
rico
tasty
p eja'
tasty
q ui'
rico
to teach
-c 'u t ch-ve ch
ensenar
to teach
- t ijo j
ensenar
teacher
tijo n e l
maestro
teaching
etam abl
leccin
teaching
etamanic
leccin
teaching
tijo n ic
ensenanza
teaching
tijo b l
leccin
teaching
tijo n ic
leccin
to tear
- jis
-re tz
rasgar
to tear
rasgar
to tear
-re tz
rom per
to tear
-x ilu j
desgarrar
tear
re tzeric
roto
tear
tek'el
roto
tear
ya'al -v ch
lagrim a
-c 'a jij
despedazar
to tell
- b ij
contar
to tell
-b ij
decir
to tell
- b ij ch -e
indicar
to tell
- tz ijo j
contar
to te ll apart
-e ta m a j -vch
tem pe ra te
mek'en
to tem pt
d isting u ir
-to jto b e j
tem plado
ten tar
ten
la ju j
diez
to test
test
-to jto b e j
probar
-to jto b e j
prueba
test
than
to jto b en ic
prueba
ch-vch
to thank
-c'avom aj
que
agradecer
to thank
-m a tio xij
agradecer
406
thanks
matiox
gracias
th a t
achique
que
tha t
la
aquello
tha t
la.Ja'
aquel
tha t
la.Ja'
esa
that
la.Ja'
ese
tha t
q u e -la '
eso
th a t
ri
que
that
tok
que
th a t one
la'
sa
th a t one
la'
se
th a t one
ri'
eso
tha t way
q ue -la '
tha t way
q u e -ri'
th a t way
q u e -la '
thatched hut
jay q'uim
rancho
the
ri
el
the
ri
la
the
ri
las
the
ri
los
tok
m ientras
c-
th e ir
qu-
th e ir
q u i-
the irs
q u -ichin
them
rije '
them
rije '
ellos
then
c'a
pues
then
c'a ri'
despues
then
c'a ri'
entonces
then
c'a ri'
entonces
then
the re
c'a ri'
c h i-la '
luego
all
the re
c h i-ri'
the re
c h i-ri'
all
the re
q u e -ri'
all
th e re fore
m eneri'
por eso
th e re fo re
r-om a ri'
por eso
th e re fore
these
r-om a ri'
por lo tanto
re...re'
estas
ah!
407
these
re...re'
estos
these
re'
stas
these
re'
stos
these days
ch -u -p a n re k'ij re'
hoy en dia
thick
je ke jic
ancho
thick
pim
grueso
thick
espeso
thick
t'okol
espeso
thick
tz'e b e tz'ic
espeso
th ief
elek'om
ladrn
thigh
a'
muslo
thin
ch'ukuch'ic
ralo
thin
man t'okol ta
thin
xax
ralo
ralo
bak
delgado
bakilej
delgado
thin (things)
xax
thin (things)
xaxilej
thing
thing (physical things)
delgado
delgado
cosa
cosa
chuxtek
to think
-k 'iju j
pensar
to think
-n o jij
pensar
to think
-o c -n a '
presum ir
third
ejka'n
tercio
third
r-ox
tercero
th irs t
chaki'j c h i'ij
sed
this
re...re'
esta
this
re...re'
este
this
re'
esto
this thing
re'
esta
this thing
re'
ste
asi (de esta manera)
this way
q u e -re '
this way
q u e -re '
thorn
q'uix
espina
thorn
q'uixal
espina
thorough
-b e n r-o n o je l
cum plidor
thought
nojibe l
pensam iento
a fondo
thouroughly
to thrash
-b ik
desgranar
to thrash
-ch 'a y
trilla r
c h -u -x e '
408
to thrash
-c h e y
a porrear
thread
betz'
hilo
thread
c h ij
hilo
th re e
oxi'
tre s
th re e days ago
o x ijir
throa t
kulaj
garganta
to throb
- t 'u jt ut
p alpitar
through
ch-pan
por
to throw
-y a ' can
echar
to throw away
-r o k ij el
botar
to throw out
-o k o ta j
echar
thum b
dedo gordo
thum b
pulgar
thum b
dedo gordo
thum b
pulgar
to thu n de r
-k'a ja n
tro na r
to thu n de r
-vu lu l
tro na r
thu n de r
co kola jay
trueno
Thursday
jueves
jueves
tick
sip
garrapata
to tickle
-b e n sanum
hacer cosquillas
to tickle
-b e n sanen
hacer cosquillas
ticklish
-p e sanum
cosquilloso
to tie tog e th e r
-xim
to tie up
-yukuba'
amarrar
to tig hte n
- jit z '
a pretar
tim e
bey
hora
vez
hora
tim e
mul
to tire
-cos
vez
cansar
tim e
am arrar
to tire
cansar
tire d
cosinek
cansado
to
to
to
achoj ch -e
a quin
to
ch -e
to
chi
r-ich in
hacia
toad
xpek
sapo
to toast
-q 'u ilij
tostar
to
para
409
to toast
-v o tz 'o tz 'ij
tostar
toasted
tostada
today
vo tz'o tz
vacami
today
vacami
hoy
toe
ru -v i' -ak'n
tog e th e r
junan
junto
together
junan
unin
actualm ente
tomato
ixcoya'
tornate
tomb
jul
tum ba
tomb
mukubel
sepultura
tomb
mukub'l
tum ba
manana
tom orrow
chva'k
tongue
-a k'
lengua
too
yalan
demasiado
demasiado
too many
yalan q'uiy
too much
ru -v i'
mas
tooth
-e y
diente
tooth
eyaj
diente
top
pa -v i'
cima
top
q 'uisibl
tope
to top off
-tz'a ka tisa j
to topple over
-tza k
tortilla
l'j
to rtilla
to rtilla
to rtilla
v'y
to rtilla dough
tz 'o
mxtamal
to touch
-ch'p
tocar
to touch
-n'k
tocar
tow ards
pe
hacia
town
tin am it
pueblo
tracks
etal -ak'n
huella
tra de r
c'ayinel
vendedor
to transgress
to transgress
-k''j
to translate
-k'a xa j tz ij
tra du cir
to translate
trap
-k'a sa j tz ij
tra du cir
chapbel
trampa
to travel
-b iy a j
viajar
to travel
travel
estar de viaje
biyajen
viaje
tra veler
biyajinel
viajero
4 10
to tre a t m edically
-a k o m aj
cura r
tre e
che'
rbol
to tre m b le
-ba ybo t
tem blar
tre m o r
cabraken
tem blor
tre m o r
cabraken
terre m o to
tre m o r
silonel
te m blor
tre m o r
silonel
terre m o to
tria l
- to jto b e j
prueba
tria l
to jto b e n ic
prueba
trib e
k'ataj vinek
trib u
trib e
tzob a j
trib u
trick
ko loj
engao
to trip
-c h e k 'ij aken
tropezarse
to trip
-p a jq 'u ij aken
tropezarse
trip
biyajen
via je
trousers
caslon
pantaln
tro use rs
curson
pantaln
tro use rs
pantaln
pantaln
tro use rs
vaxaj
pantaln
tru e
k itz ij
cierto
tru e
kitz ij
m ero
tru e
k itz ij
verdad
tru e
k itz ij
verdadero
tru nk
r-ach ek che'
tronco
tru nk
r-ake n che'
tronco
tru s t
-cukuba' c'u'x
tru th
kitz ij
confianza
verdad
to try
- t ij k'ij
intentar
to try
- t ij k'ij
to try
- t ij k'ij
procurar
tra ta r
to try
Tuesday
-to jto b e j
ten tar
martes
m artes
tum pline
paten
meca pal
tuna fish
tuna
turkey (hen)
pi'y
turkey (tom)
ko'l
turkey (tom)
to turn
chonko'l
-p isco lij
to turn
-tz a le '
dar vuelta
turn
c'o toq'uic
vuelta
dar vueltas
411
turn
k'ataj
tanda
turn
sol
tanda
to turn a corner
-y a ' vuelta
dar la vuelta
to turn around
-p is c o lij - i'
voltearse
to turn back
retro ced er
to turn into
-p o n - i '
convertirse
to turn off
-e le s a j
cortar
to turn on
- t z ij
encender
voltearse
to turn out
-b e n
resultar
to turn over
-p is c o lij - i '
volcar
to turn over
-p is c o lij
voltear
tu rn ip
nabo
nabo
tu rp e n tin e
k'ol
trem entina
tu rtle
coc
tortuga
twelve
cabla ju j
doce
twice
ca'i' mul
doble
twins
cuachi'
gem elos
twins
tio xi'
gem elos
to tw ist
-b o lk o tij
to rce r
to tw ist
-k'och
torcer
tw isted
cotoquic
torcido
tw isted
k'ochok'ic
torcido
two
ca'i'
dos
two by two
e-caca'
dos en dos
ca b ijir
ugly
feo
to unbutton
-je k
desabrochar
uncombed
xich'ixic
despeinado
uncom fortable
to uncork
man utz ta -n a
incmodo
- je k -v i'
ch-pan
desta par
under
entre
under
c h -u -x e '
bajo
under
ch -u -x e '
debajo de
u nderneath
ch -u -x e '
debajo de
to understand
-k'ax ch-vech
to understand
-o c pa vi'aj
com prender
com prender
to understand
to understand
-k'ax ch-vech
entender
-k'ax pa -v i'
entender
to understand
-o c pa -v i'
entender
412
to undress
desnudar
unending
unending
jum ul
uneven
man junan ta
desigual
unfaithful
infiel
u ngrateful
itze l naoj
ingrato
unity
k'uch
unidad
unkem pt
xich'ixic
despeinado
to unload
-e le s a j ejka'n
descargar
to unload
-ka sa j ejka'n
descargar
c'a jo l ala'
soltero
man c'ulan ta
soltero
k'opoj
soltera
man c'ulan ta
soltera
unoccupied
jam ul -pan
desocupado
to unroll
-so l
desenrollar
to untie
-q u ir
desatar
to untie
-so l
desatar
until
c'a
hasta
until
c'a ja m pe'
hasta que
chva'k chic
hasta maana
until when
hasta cundo
untrue
man k itz ij ta
falso
up
ak'anij
arriba
up
pa jotol
arriba
up to
c'a
up to now
c'a vacami
hasta
hasta aqu!
upon
tok
al
to uproot
-c'u k
arrancar
to urge
-p a ra re j
exigir
to urge
yalan -c 'u tu j
exigir
to urinate
-c h u lu j
orinar
urine
chulaj
orines
us
ro j
nosotros
to use
to use
-cu sa j
-cu sa j
em plear
use
cusaxic
uso
use
utz
provecho
use
utz
-b e n utz ch -e
aprovechar
to use well
usar
uso
413
useful
utz -cu sa j
til
useless
vacant
jam ul -pan
in til
desocupado
valley
ch'okoch'ic ulef
valle
value
a jil
valor
vapor
sibil
vapor
vapor
variety
uxla
vapor
q'uiy
varios
various
-o n o je l
varios
various
ja la jo j
varios
various
q'uiy
varios
vegetable
ichaj
verdura
vegetation
k'ayis
monte
vein
iboch'
vena
vein
ib och'il
to ve rify
-tz ' t
vena
comprobar
very
can...vi
muy
very
janila
mucho
very
kitz ij
mero
very
mm
fue rte
very
sib ile j
mucho
very
yalan
bastante
very
yalan
bien
very
yalan
mucho
very
yalan
muy
very b itte r
c'a yile j
amargo
viejisim o
very old
r ijil j
very ripe
ch ' k 'il j
maduro
very ripe
k'a nilj
maduro
to vibrate
-c 'a ra re j
vibrar
view
tzub'l
vista
village
aldea
aldea
vine
c'an
pita
virgin
c'a xtn na
virgen
virgin
och'
virgen
to visit
to visit
-k 'e je la
visitar
-tz' 't
visitar
visit
k'e jelonel
visita
visitor
visitor
k'e jelonel
ula'
visitante
visitante
414
visito rs
ula'i'
visitantes
voice
ch'abel
voz
volcano
ju yu'
volcn
to vom it
-xa '
vom itar
to vom it
a rro ja r
vom it
xa'oj
vmito
vu lture
c'uch
zopilote
to wail
- j il
-jilo '
gem ido
to wail
waist
xe' -p a n
cintura
to w ait for
-o yo b e j
esperar
to wake
-c'a so j
despertar
wake
-v a ra j
velorio
to wake up
-c 'a s te j
despertarse
to wake up
-n a -ve ch
despertarse
to walk
-b iy a j
pasear
to walk
-b iy a j
to walk
-b iyin
andar
to walk
-b iyin
cam inar
walk
-b iyin
caminata
to walk
-y a ' vuelta
walk
biyajinic
paseo
walk
biyajnen
paseo
to walk tiptoe
-chac'achot
andar de puntillas
to walk tip to e
-tz e q 'u e tz o t
andar de puntillas
wall
tz'ak
muro
wall
tz'ak
pared
wall
xan
muro
wall
xan
xan
tapia
pared (de adobe)
tapia
to wander
to wander
-k'oran
vagar
to want
q uerer
to want
-a jo '
-ra y ij
to want to
-a jo '
dispuesto
to want to
-a jo '
gana
to want to
-ra y ij
dar ganas
to want to
war
-ra y ij
gana
oyoval
guerra
gem ir
desear
415
to wash
-c h 'e j
lavar
to wash
-c h 'e j
lim piar
to wash hair
-m u '
washbasin
vakal
palangana
wasp (black)
ajkaj
avispa negra
wasp (yellow)
k'a tz'utu j
avispa am arilla
to waste
-e le s a j
gastar
to watch
-c h a jij
cuidar
to watch
-va ra j
velar
to watch over
-c h a jij
vigilar
to w ater
-y i'a j
regar
water
ya'
agua
tecom ate
w ater bag
tzuy
yacbl ya'
deposito
wave
ru -b o lo jil ya'
ola
wave
ru -v i' ri ya'
way
achi'el -a jo '
modo
way
baniquil
manera
way
baniquil
modo
way
mank modo
modo
way
modo
medio
ola
way of thinking
nojib'l
punto de vista
weak
dbil
weak
mank uchuk'a'
aguado
weak
mank uchuk'a'
dbil
weak
tukutic
to weaken
-q 'u is uchuk'a'
aguado
deb ilita r
to weaken
-tu k u tu
deb ilita r
w ealth
beyomal
riqueza
to wear
-cu sa j
usar
-cu sa j
calzar
to wear out
-q 'u is
gastar
to weave
-b a tz 'ij
hilar
to weave
weaving
-q u em
te je r
quem
te jid o
weaving
quem ic
te jid o
wedge
ch'apel
cuna
Wednesday
weeds
m ircoles
m ircoles
k'ayis
weeds
k'ayis
monte
416
week
semana
ocho das
week
semana
semana
week
vuku' kij
semana
to weigh
-e ta j
pesar
to weigh
-p e j
pesar
to weigh
alal
pesar
w e ig ht
alal
peso
welcom e
u tz ile j petebel
bienvenida
w ell
pozo
pozo
w ell
tz'u cb e l ya'
pozo
well
utz
bien
w ell then
c'a ri'
pues bien
west
occidente
occidente
west
occidente
oeste
west
oeste
occidente
west
oeste
oeste
west
ru -k a jib e l k'ij
occidente
w est
ru -k a jib e l k'ij
oeste
to wet
em papar
to wet
m ojar
to wet
-c h u lu j
orin ar
to wet
em papar
-m ub a'
what
achique
que
w hat for?
achique?
para qu?
what?
achique?
cmo?
what?
achique?
cul?
what?
achique?
qu?
wheat
trig o
wheel
surusic
trigo
rueda
when
tok
when
tok
al
cuando
when
tok
que
when?
jam pe'?
cundo?
where
w here (lives)
donde
where?
achique lugar?
dnde?
where?
achique lugar?
a dnde?
where?
acuchi?
dnde?
where?
acuchi?
a j-acuchi?
de dnde?
where?
donde
-iq 'u in
a dnde?
417
where?
ia j-a c h iq u e lugar?
i d e dnde?
where?
ia j-a n c u c h i?
i d e dnde?
where?
ia j-a n c h v a r?
i d e dnde?
where?
ia n c u c h i?
i dnde?
where?
ia n ch va r?
i dnde?
where?
ia n cu ch i?
i a dnde?
where?
ia n c h v a r?
i a dnde?
where?
whetstone
ia c u c h i?
ip a r a dnde?
vux
molle jn
which?
ia c h iq u e ch-e?
c u a l de?
while
loman
m ientras
while
roquic
to whip
-tu k
mientras
batir
w hirlw ind
salum
remolino
whirlw ind
sutcum
rem olino
whirlw ind
sulcum
remolino
w hirlw ind
surquen
rem olino
whirlw ind
salcom
rem olino
whirlw ind
sarcum
rem olino
to w hisper
-b e n k'a bai
secretear
to w hisper
susurar
to w histle
-ja s jo t
-p ic h 'a j
to w histle
-visvot
silbar
to w histle
-xu b aj
silbar
whistle
xul
pito
-ju m in
silbar
w hite
chi sek
de bianco
w hite
saka
bianco
w hite
sek
bianco
w hite
sek
claro
lo'xlo'x
blanquisimo
saksoj
w hite (very)
sakilej
muy bianco
w hite of an egg
to whiten
-sa kirisaj
enbla nquecer
to whitewash
who
who
achoj pa -v i'
quien
who knows
achique na
who knows
ja m pe' na
a saber
a saber
-ch u m a j
blanquear
achoj c h -ij
quien
418
who knows
ja m p e' na
a saber
who?
achique?
quin?
w hoever
xabachique vinek
quienquiera
whole
-o n o je l
entero
whole
chi nojel
entero
whom
a quin
w hom ever
xabachique vinek
quienquiera
whose?
achoj -ichin ?
quin?
why
m e n eri'
por eso
why
r-om a ri'
por eso
why?
a chiqu e r-om a?
p or qu?
wide
nim vachaj
ancho
w ide-aw ake
q'ues
despierto
wide-aw ake
despierto
widow
malca'n ixok
viuda
w idow er
malca'n achin
viudo
w ife
-ix ja y il
esposa
w ife
ixjayilonel
esposa
wild
-ic h in q 'uechelaj
silvestres
wild
ju yu
silvestres
wind
wind
cak'ik'
aire
cakik
viento
wing
xic
ala
w in ter
invierno
invierno
w in ter
invierno
wisdom
etam abel
sabidura
wise
etamanel
sabio
wise
novinek
entendido
wise
novinek
witch
a j-itz
sabio
b rujo
witch
a j-itz
hechicero
witch
itzinel
hechicero
w itchcraft
itzinic
brujera
w itchcraft
itz
hechicera
w itchcraft
itzin ic
w itchcraft
itz
hechicera
hechizo
w itchcraft
itzinic
hechizo
with
-iq 'u in
con
with d ifficulty
c'ayef
a duras penas
a duras penas
419
w ith what?
i achoj ch-e?
ic o n qu?
w ith whom?
achoj -iq'u in ?
^co n quin?
to w ithdraw
-c h 'e r - i '
apartarse
to w ith er
-lu b u b a
m architar
to w ith er
-m a yirisa j
m architar
within
pa
dentro de
oxij
cabij
without
manek
sin
w ithout fail
pero kitz ij
falta
to w ithstand
-co ch '
re sistir
wives
-ixja yila l
esposas
wolf
u tif
lobo
woman
ixok
m u je r
womb
pamaj
vientre
to wonder
- b ij pa anima
preguntarse
to wonder
-c 'u tu j - i '
to woo
-a jo '
preguntarse
enam orar
to woo
-ch 'a b e j
enamorar
to woo
-x a ra 'ij
enamorar
wood
che'
madera
wood
tz'alem
madera
wool
lana
lana
word
ch'ab'l
palabra
word
tz ij
palabra
word
tz ij
to work
-s a m a jij
promesa
tra ba ja r
to work
-sam 'j
trabajar
work
samaj
empieo
work
samaj
obra
work
samaj
oficio
work
samaj
trabajo
to work ground
-s a m a jij
cultivar
worker
sam ajel
obrero
worker
sam ajel
trabajador
workmanship
world
worry
banic
hechura
mundo
-ch 'o b
to w orship
preocupacin
adorar
420
w orst
ms itzel
peor
w orthy
choj
digno
to wound
-so c
h e rir
wound
socotajic
herida
wounded
socotajinek
herido
to wrap up
-b o lk o tij
envolver
to wrap up
-p is
envolver
to w ring
-y itz '
to rce r
to w rinkle
-b u c h u ir
arru ga r
w rist
ru -k u l -k 'a '
mueca
to w rite
-tz 'ib a j
escrib ir
to w rite down
-tz 'ib a j
apuntar
to yawn
-a ye m
bostezar
year
juna*
ao
year
juna'
ao
to yell
-r e k -c h i'
g rita r
to yell
-s iq 'u ij
g rita r
yellow
k'en
am arillo
yellow (bright)
k'a nilej
muy am arilla
yellow (light)
k'ank'oj
am arillo claro
yes
ja
si
yes
je '
yesterday
ivir
ayer
yet
continuar
to yield
c'a...na
-y a can
you {pl.}
rix
you {pl.}
rix
ustedes
vosotros
you {sing.}
rat
you {sing.}
rat
younger
usted
menor
younger
chak'laxel
ms co'ol
youngest
chak'laxel
youngest
ch'ip
m enor
your
a-
su (de usted)
your
avi-
su (de usted)
your
your
iv-
your {sing.}
your {sing.}
aav-
su (de ustedes)
tu
tu
yours {pl.}
iv-ichin
vuestro
re n dir
menos
menor
su (de ustedes)
421
yours {sing.}
iv -ich in
av-ich in
tuyo
suyo (de usted o de ti)
yours {p l}
yours {sing}
av-ich in
youthfulness
c'a jo lil
ju ventud (masculino)
youthfulness
k'opojil
juventud (femenina)
yucca
tz'in
yuca
yucca
yuca
yuca
422
PRONUNCIACION
EL SISTEMA DE SONIDOS
El cakchiquel tie n e los siguien tes sonidos:
LAS CONSONANTES
oclusiva
fricativa
africada
(glotal)
p
dental
t*
lquida semivocal
alveopalatal
velar
nasal
(glotal)
labial
tz
tz '
eh
ch'
V
l,r
y
c -q u * c '-q u *
postvelar
k'
glotal
*En esta ortografia, la c y c ' se escriben delante de la
a.
LAS VOCALES
ante rio r
centrai
posterior
no redondeada
alta
media
baja
redondeada
u
423
LAS CONSONANTES
c-q u
ch
Este no es
de la siguiente manera:
Contenga el aliento.
el sonido ch, ch, ch, ch, (t, t, t, t, etc.) tan recio como sea posible.
Al
cielo de la boca.
424
El
O rtogrficam ente
Levante
Sin mover
LAS VOCALES
La vocal e
Si se agrega a la
(dorm ir)
var-an
(sueo)
-b e n
(construir)
ban-oy
(constructor)
425
chaquech (canasta)
puek
ru -p ua k
(dinero)
(su dinero)
Algunos dialectos
En otras
GRAMATICA CAKCHIQUEL
I. EL COMPLEJO VERBAL Y LA PREDICACION
LOS PRONOMBRES
................................................ 428
..............................................................................................428
EL ERGATIVO
..............................................................................................428
EL A B S O L U T O ..............................................................................................429
EL R E FLE X IV O ............................................................................................. 430
LOS PRONOMBRES INDEPENDIENTES................................................ 430
EL ASPECTO Y MODO
........................................................................................431
.................................................................... 431
EL IMPERATIVO-SUBJUNTIVO................................................................. 432
EL F U T U R O ................................................................................................... 433
LA ALTERNACION DEL ABSOLUTO Y DEL ERGATIVO ............................ 434
VERBOS TRANSITIVOS SIN OBJETO
...................................................434
SUJETO E N F A T IC O .....................................................................................435
LA VOZ P A S IV A .......................................................................................... 436
LA VOZ PASIVA - t e j
............................................................................... 436
. . . . 437
.......................................... 446
..............................................................446
........... 450
............................................... 451
427
GRAMATICA CAKCHIQUEL
Como la mayoria de los idiomas, el cakchiquel tie ne sustantivos, verbos,
adjetivos y adverbios. Existe, asociado con el verbo, una serie de pre fijos
que sirven, entre otras cosas, para identificar persona, aspecto, voz y
transitividad. Nos re ferire m o s al verbo y sus p re fijo s como "e l com plejo
verbal". El com plejo verbal y el concepto de predicacion en g eneral es la
esencia de la gram atica cakchiquel.
La seccion I tra ta los asuntos relacionados con el com plejo verbal y la
predicacion. La seccion II discute los sustantivos. La seccion III tra ta el
a djetivo y la seccion IV explicara la sintaxis de oraciones com plejas y sus
complem entos.
I. EL COMPLEJO VERBAL Y LA PREDICACION
LOS PRONOMBRES
El cakchiquel tie ne dos clases de pronom bres que se anteponen al verbo:
el ergativo y el absoluto.
EL ERGATIVO
El ergativo se antepone a los sustantivos o a los verbos transitivos.
Cuando sc antepone a los sustantivos, m uestra posesion. Cuando se antepone a
los verbos transitivos, sirve del su jeto del verbo a la cual se antepone. A
continuacion presentam os dos formas del ergativo.
sonido de la palabra al cual se agrega:
con consonante:
con vocal:
n u -tz 'i'
mi perro
v-ak'
mi lengua
a -tz 'i'
tu perro
av-ak
tu lengua
ru -tz 'i'
su perro
r-a k'
su lengua
k a -tz 'i
i- tz 'i'
nuestro perro
k-ak'
nuestra lengua
vuestro perro
iv-a k
vuestra lengua
q u i-tz Y
c-ak*
428
Hay cie rto s casos en que los pronom bres ergativos antepuestos a
sustantivos son irregulares:
n-chak*
n -te '
mi madre
n -a ta '
mi padre
en consonante:
en vocal:
Nu-banon.
Lo he hecho.
V -ilon.
Lo he encontrado.
A-banon.
Lo has hecho.
Av-ilon.
Lo has encontrado.
Ru-banon.
Lo ha hecho.
R-ilon.
Lo ha encontrado.
Ka-banon.
Lo hemos hecho.
K-ilon.
Lo hemos encontrado.
l-banon.
Lo habis hecho.
Iv-ilon.
Lo habis encontrado.
Qui-banon.
Lo han hecho.
Qu-ilon.
Lo han encontrado.
EL ABSOLUTO
Los pronom bres absolutos se anteponen a los adjetivos, a los sustantivos
y a los verbos intransitivos y transitivos. Antepuestos a los verbos
transitivos, el absoluto funciona como obje to directo.
A ntepuestos a
Soy bueno.
In-achin.
Soy hombre.
A t-utz.
Eres bueno.
At-achin.
Eres hombre.
Utz.
Es bueno.
Achin.
Es hombre.
O j-u tz.
Somos buenos.
O j-achi'a'.
Somos hombres.
Ix-utz.
Sois buenos.
Ix-achi'a'.
Sois hombres.
E-utz.
Son buenos.
E-achi'a'.
Son hombres.
He dormido.
A t-varinek.
Has dormido.
429
Varinek.
Ha dormido.
O j-varinek.
Hemos dormido.
Ix-varinek.
Habis dormido.
E-varinek.
Han dormido.
Me ha encontrado.
A t-r-ilo n .
Te ha encontrado.
R-ilon.
Lo ha encontrado.
O j-r-ilo n .
Nos ha encontrado.
Ix-r-ilo n .
Os ha encontrado.
E -r-ilo n .
Los ha encontrado.
Ix-v-ilon.
Os he encontrado.
In -iv-ilon .
Me habis encontrado.
A t-k-ilon .
Te hemos encontrado.
Me vi.
X a -tz'e t a v -i.
Te vistes.
X u -tz 'e t r - i\
Se vio.
X ka -tz'e t k -i\
Nos vimos.
Os visteis.
Se vieron.
430
yo
rat
rija '
l, ella
ro j
nosotros
rix
ustedes, vosotros
rije '
ellos, ellas
mi perro
n u - tz 'i yin
perro mo
Natural.
Es indgena.
R ija' natural.
El es indgena.
O j-r-ilo n .
Nos ha encontrado.
O j-r-ilo n roj.
EL ASPECTO Y MODO
El cakchiquel tiene:
el im perativo-subjuntivo.
EL ASPECTO COMPLETO
El aspecto com pleto x - indica que la accin se ha completado.
verbos intransitivos
verbos transitivos
X -in -o k'.
Llore.
Me vieron.
X -a t-ok'.
Lloraste.
Te vieron.
Lo vieron.
X-okV
Llor.
X -q u i-tz 'e t.
X-oj-ok*.
Lloramos.
Nos vieron.
X-ix-ok*.
Llorasteis.
Os vieron.
X -e-ok'.
Lloraron.
X -e -q u i-tz 'e t.
Los vieron.
EL ASPECTO INCOMPLETO
El aspecto incom pleto indica que haba, hay, o habra accin.
As que
431
express en
c a k c h iq u e l
Y-in-ok*.
Y -at-ok'.
Y -o j-o k'.
Y-ix-ok*.
Y -e-ok'.
verbos transitivos
N i-k a -tz 'e t.
K -o j-o k '.
Qu lloremos.
Qu-ix-ok*.
Llorad.
Q u-e-ok'.
Qu lloren.
verbos transitivos
Q u -in -q u i-tz 'e t-a '.
Qu me vean.
Qu te vean.
Qu lo vean.
Qu nos vean.
Qu os vean.
Qu los vean.
Se forma
Llorar.
X c-at-ok'.
Llorars.
X t-o k.
Llorar.
Lloraremos.
433
La tercera
X qu-ix-ok'.
Llorarais.
Xqu-e-ok'.
Lloraran.
verbos transitivos
X q u -in -q u i-tz 'e t.
Me veran.
Te veran.
Lo veran.
Nos veran.
Os veran.
X q u -e -q u i-tz 'e t.
Los veran.
1) m uestra
p e rro ") y 2) es el sujeto del verbo al cual se antepone (por ejem plo:
X -u -
En
En tales casos,
senala que no hay objeto. Comparense las siguientes oraciones. Notese que
si hay un ergativo tam bin hay o bjeto y si no hay ergativo tam poco hay
objeto.
no hay ergativo m objeto
(el absoluto es el sujeto)
X -o j-b ixa n.
Cantamos.
X -ix-chuban.
Escupisteis.
X -e -tz'ib an .
Escribieron.
X -i-ch u b a j ya\
Escupisteis el agua.
434
En cambio, cuando
En la
435
iA ch iq u e x-ch'ayo q u-ichin?
(iQ uin los golpeo?)
iA c h iq u e x-ch'ayo r-ich in ?
(iQ u i n lo golpeo?)
Cuando el o bje to es terce ra persona singular, no tie ne que aparecer la
preposicion -ichin . Cuando no aparece, el obje to se incorpora en el verbo,
porque el absoluto en tercera persona singular aparece de nulo.
ADVERTENCIA:
vt1, y as! solo en algunos dialectos del cakchiquel. En los demas dialectos
y con los vt2 se conjuga igual que los verbos transitivos sin objeto.
LA VOZ PASIVA
En espanol, G uillerm o es el o bjeto de la oracion "Juan le golpeo a
G uille rm o ", y Juan es el sujeto. En la oracion "G u ille rm o fue golpeado por
Juan", G uillerm o es el sujeto, aunque sea el o bjeto logico.
As! que el
LA VOZ PASIVA - t e j
La voz pasiva sim ple que describim os contrasta en cakchiquel con la voz
pasiva - te j. Su significado se dem uestra en las oraciones a contmuacion:
X-c'ayix ri quiej.
Se vendio el caballo.
Se hizo.
X -ban ate j.
tam bin aparece un o bje to d ire cto del verbo transitivo, pero si no hay tal
objeto, el absoluto es el nico pronom bre que se le antepone al verbo.
LAS CLASIFICACIONES DE LOS VERBOS TRANSITIVOS
Este diccionario tra ta dos tipos de verbos transitivos:
vt1 y v t2 Los
vt1 se llaman "ve rb o s transitivos de una vo cal" porque la raz contiene slo
una vocal. Los vt2 se llaman "ve rb o s transitivos de vocales m ltip le s " porque
la raz contiene dos vocales o ms.
El verbo -b ij, "d e c ir", tie ne slo una vocal, pero tiene
vt1
verbos transitivos
verbos transitivos
de una vocal
de vocales m ltiples
activo,
X -u-ch'ey.
con objeto:
(Lo golpe.)
(Lo escribi.)
activo,
X-ch'ay-on.
X -tz iba-n.
sin objeto:
(Peg.)
(Escribi.)
el uso
ri achin ri x -u -c h 'e y
ri tz ij ri x -u -tz 'ib a -j
normal:
437
sujeto
enftico:
(Lo golpeo.)
(Lo escribio.)
A los vt1 activos no se les agrega ningun s u fijo (por e jem plo, x -u ch'ey), pero a los vt2 activos con o bje to se les agrega el su fijo - j (por
ejem plo, x -u -tz 'ib a -j). A los vt1 activos sin obje to se les agrega el sufijo
-vocal+n y a los vt2 sin o bje to se les agrega el s u fijo -n. Los vt1 de sujeto
enfatico toman el su fijo -o (o -u si la vocal de la raiz es u, por ejem plo,
-m u k -u , "e n te rra r"). Los vt2 tom an el su fijo -n. A los vt1 en voz pasiva no se
les agrega ningun sufijo. Pero note se que si la vocal de la ralz es e,
esta se convierte en a (por ejem plo, x-u -ch 'e y, "le golpeo", se convierte
en x-ch'ay, "s e le golpeo"). A
-x (por ejem plo, x -tz 'ib e -x , "s e escribio"). Si la vocal final de la ralz
es a, se convierta en e.
EL PARTICIPIO
Los verbos cakchiqueles pueden existir con indicadores de aspecto y modo
(y-, x-, c-, xc-), como mostramos ya, o sin tales indicadores, como
m ostrarem os a continuacion. Hay tres sentidos que llevan los verbos sin
indicador: 1) p re t rito p erfecto (por ejem plo: in -o k'-in e k, "h e llorado"),
2) participio pasado, sim ilar al participio pasado del espanol (por ejem plo:
ca m -in e k achin, "h o m b re m u e rto"), y 3) en ciertos contextos raros, progresivo
presente (por ejem plo: p e t-e n e k ri Juan, "Juan esta viniendo"). Lo mas
comun es el sentido de p re t rito perfecto. La mayorla de ejem plos en el uso
actual, por ejem plo, se tradu ce rla en espanol al p re t rito perfecto. Estos
verbos llevan sufijos distintos como se indica abajo:
con signo de
sin signo de
aspecto y modo
aspecto y modo
intransitivo:
(Llor.)
vt1 con objeto:
(Te golp.)
X -k a -tz 'ib a j.
K a -tz'ib a -n .
(Lo escribimos.)
In -c h ay-o n-ine k.
(Golpe.)
(He golpeado.)
X -o j-tz 'ib a -n .
(Escribim os.)
(Hemos escrito.)
vt1, su jeto
enftico:
r-ic h in Juan?
r-ic h in Juan?
(<JQuien golpeo
iQ u ie n ha
vt2, su jeto
enfatico:
a Juan?)
golpeado a Juan?)
M c h iq u e x -tz 'ib a -n
iA c h iq u e tz'ib a-yon
r-ic h in ri vuj?
r-ic h in ri vuj?
(dQuien escribio
(iQ u ie n ha escrito el
el libro?)
libro?)
X-ch'ay.
Ch'ay-on.
(Fue golpeado.)
X -ch a p a -te j.
X-chapatajinek.
- te j:
(Por fin ha
golpeado.)
sido golpeado).
X -tz 'ib e -x .
Tz'iba-n.
(Fue escrito.)
X -tz ibatajinek.
-t j:
escrito.)
escrito.)
con signo de
aspecto y modo
aspecto y modo
RU-banon.
X -U -bn.
(Lo ha hecho.)
(Lo hizo.)
2.
439
sin signo de
con signo de
aspecto y modo
aspecto y modo
Ix-N U -tz'eton.
(Os he visto.)
(Os vi.)
3.
con signo de
aspecto y modo
aspecto y modo
lx-v-ilo n .
(Os he encontrado.)
(Os encontr.)
4.
con signo de
aspecto y modo
aspecto y modo
ln-varinek.
X -i-ve r.
(He dormido.)
(Dormi.)
A t-varinek.
X -a -ve r.
(Has dormido.)
(Dormiste.)
con signo de
aspecto y modo
aspecto y modo
In-ok'inek.
X -in -o k'.
(He llorado.)
(Llor.)
A t-ok'inek.
X -a t-o k .
(Has llorado.)
(Lloraste.)
440
sin signo de
con signo de
aspecto y modo
aspecto y modo
X -i- ru - tz 'e t.
(Me ha visto.)
(Me vio.)
A t- r u - tz eton.
(Te ha visto.)
(Te vio.)
con signo de
aspecto y modo
aspecto y modo
In -q u i-tz 'e to n .
(Me vieron.)
(Te vieron.)
5.
con signo de
aspecto y modo
aspecto y modo
E -a -tz eton.
X -e - a - t z et.
(Los viste.)
E -i-tz'e to n .
X -e '-i-tz 'e t.
(Los visteis.)
EL VERBO ESTATIVO
Nos queda explicar un tipo de verbo:
"e s ta tiv o ", este verbo describe el estado de algo. Vanse estos ejem plos:
Pa'-el.
Esta parado.
C'av-el.
Esta acostado.
441
Jup-ul.
Xuc-ul.
Est arrodillado.
C'ul-an.
Est casado.
in transitivo
transitivo
O j-p a '-e l.
X -o j-p a '-e *.
X -o j-ru -p a -b a '
(Estamos parados.)
(Paramos.)
(Nos par.)
E -co tz'-ol.
X -e -c o tz -e '.
(Estn acostados.)
(Se acostaron.)
(Los acost.)
A t-c'u l-a n .
(Ests casado.)
(Te casaste.)
(El te cas.)
Cada uno de los de arriba tie ne una form a del participio pasado.
estativo
in transitivo
In -c o tz '-o l-in e k .
transitivo
In -ru -c o tz '-o b a -n .
(Me ha acostado.)
(Han estado
(Los ha arrodillado.)
(Te ha casado.)
arrodiados.)
Algunos verbos como -m uk, "e n te rra r", por ejem plo, pueden ser estativo o
vt1:
Xu-muk.
Muk-ul.
Xu-mukuba'.
(Lo enterr.)
(Est enterrado.)
442
Al
rapidam ente.
2.
Lo escribi.
Lo escribi rapidamente.
repente.
3.
X -c'ut.
Se aparect.
X -c 'u t-m e j.
De rep en te se apareci.
Con un trapo
x -u -s u -b e j ri mesa.
lim pi la mesa.
X -u -s u ' ri mesa
Lim pi la mesa
con un trapo.
X -u -s u -b e j ri mesa
Limpi la mesa
con un trapo.
El su fijo -la ' significa que la accin del verbo se hace varias
Las raices verbales que tienen slo una vocal (las transitivas y las
estativas) se pueden m odificar duplicando en orden invertido la serie inicial
de consonante y vocal:
443
-m uk
se modifica en
-m u ku m -
-re tz
se modifica en
-r e tz e r-
-ch e p
se modifica en
-chapach-
Lo agarr y agarr.
Lo e nte rr y enterr.
SIN ASPECTO
X-chapachon.
Chapachonmek.
(Lo agarr y
(Lo ha agarrado
agarr.)
y agarrado.)
su jeto
Ri Juan x-chapacho.
Ri Juan chapachayon.
enftico
voz pasiva 1
voz pasiva 2
agarr y agarr.)
agarrado y agarrado.)
X-chapachox.
Chapachon.
(Fue agarrado
y agarrado.)
y agarrado.)
X-chapachatej.
Chapachatajinek.
(Fue agarrado
y agarrado.)
y agarrado.)
se modifica en
-ch a pa p-
-m uk
se modifica en
-m u ku k-
-re tz
se modifica en
-r e tz e tz -
444
buen contexto, x -v e r bien podria ser "d u rm ie ro n " tan bien como "d u rm i ". En
cambio, x -e -v e r solo puede ser "d u rm ie ro n ".
obliga p luralizar los sustantivos.
muchos sustantivos.
La mayoria de los sustantivos que se re fie ren a seres humanos (o
anim ales personificados) pueden te n e r o el s u fijo -a ' o el su fijo - i ' en forma
plural.
e scribientes
tijo n e l-a *
maestros
estudiantes
vendadores
sa m a je l-a '
trabajadores
jugadores
visitantes
ta ko n e l-a
enviados
a ch i'-a '
hom bres
jovenes
alab'om-a*
jovenes
m e tz '-a '
enamorados
acual-a*
ninos
be yom -a'
ricos
estrellas
pastores
El su fijo - i ' significa lo mismo que el su fijo -a ', mas denota alguna
irregularidad re feren te a alguna norma:
irregularidad
t 'o j- i'
norma
m o y-i'
sordos
ciegos
a j-m a q u -i'
pecadores
personas no pecadoras
m e b a '-i'
hurfanos
personas no hurfanas
ixo k-i'
m a lca n-i
m ujeres
hom bres
viudas
ca m in ak-i'
m uertos
personas vivientes
m o x-i'
locos
personas sanas
445
poncho
ru -k 'u '
su poncho
pavia j
som brero
ru -p avi'
su sombrero
ta ta a j
padre
ru -ta ta '
su padre
te '- e j
madre
ru -te '
su madre
so q u -e j
nido
ru -soc
su nido
Por
ejem plo, al oir k'a b-aj, "m a n o ", en la m ente desasociamos la mano del sistema
(el cuerpo) al cual usualm ente se relaciona la mano.
canasta
nu-chacach
mi canasta
ch'aquet
silla
nu-ch'acat
mi silla
forma generica
ixjayilonel
esposa
av-ixja yil
tu esposa
achijilonel
esposo
a v-a chijil
tu esposo
mmalaxel
chak'laxel
jay
hermano mayor
a-nim al
tu hermano mayor
hermano menor
casa
a-chak'
av-achoch
tu hermano menor
446
tu casa
III.
EL ADJETIVO
el rbol grande
ri ch 'uti'n che'
el arbol pequeno
ri co'ol che'
ri co -c o j tak che'
el arbol pequeno
Forma d istintiva
En la forma distintiva, se le agrega o el su fijo -a o el su fijo - i al
adjetivo.
mas que el su fijo -i. El su fijo - i significa lo mismo que el su fijo -a , mas
denota alguna irregularidad re feren te a alguna norma. Esta forma se encuentra
con muy pocos adjetivos. Tiene el efecto semntico de dar un sentido especial
al sustantivo. Todos los colores basicos tom an el sufijo -a y tie ne el efecto
de intensificar el color.
ri nim jay
ri nim -a jay
la casa grande
ri ch'uti'n te '
447
la madre pequea
la ta
ri ch'uti'n tata'
el padre pequeo
el to
ri ken vuj
ri ka n-a vuj
el papel am arillo
el papel dorado
ri rex abj
ri rax-a abej
la piedra verde
ri quiek tzie k
ri cak-a tzie k
la ropa roja
ri sek abej
ri sak-a abej
la piedra blanca
la piedra de plata
ri k'ek mes
el gato negro
el gato negrsimo
Forma enftica
Para constru ir la forma enftica se le agrega el su fijo - ile j (o en
algunos casos, el sufijo -a le j) al adjetivo. El su fijo tie ne el efecto
sem ntico de m agnificar o intensificar el adjetivo. Se puede agregar este
su fijo a casi todos los adjetivos, pero slo en la posicin atributiva:
ri sek jay
ri s a k -ile j jay
la casa blanca
ri pim vuj
ri p im -ile j vuj
el papel grueso
ri nim che'
ri n im -ile j che'
el rbol alto
Forma estativa
La forma estativa viene de verbos y se construye al duplicar en orden
invertido la serie inicial de consonante y vocal de la raz del verbo, mas
aadir un sufijo (-ic si es singular, -e k si es plural), como dem uestran los
siguientes ejem plos:
448
verbo
ad je tivo
- p itz '
p itz'ip ic
aplastar
aplastado
- j it z
jit z ij- ic
apreta r
apretado
-c o r
c o ro qu -ic
a flo ja r
flo jo
-s e t
se te s-ic
co rtar en pedazos
redondados
una moneda)
- s ir
s iris -ic
hacer redondo
piedra dura
piedras duras
itze l vinek
persona mala
personas malas
ADVERTENCIA;
dim inutiva o despectiva. En el ejem plo "c o v -ile j tak a b e j", tak podra
funcionar de dim inutivo o de plural. De igual manera, tak podra ser
despectivo en "itz e l tak vin e k"
IV. COMPLEMENTOS DE ORACIONES
Hay dos tipos de com plem entos de oraciones en cakchiquel. Se encuentran
dentro de la oracin o fuera de la oracion.
449
sustantivos sim ples, los verbos derivados en sustantivos tam bin pueden
funcionar como objetos directos y objetos de preposiciones. Cuando funcionan
asi, requieren la adicin de un sufijo, el cual depende de si el verbo es
transitivo o intransitivo.
VERBOS INTRANSITIVOS DERIVADOS EN SUSTANTIVOS
Si la oracin es intransitiva, se le agregan al verbo intransitivo
sufijos que son a veces poco predicibles. Por ejem plo, el verbo -ve r,
"d o rm ir", tom a el su fijo -a n (var-an); -sa m e j, "tra b a ja r", cambia la vocal
final en a (samaj). Los siguientes e jem plos son verbos intransitivos derivados
en sustantivos que funcionan como objetos de preposiciones o de objetos
directos:
X e -tz'u ye ' c h -e va'in.
Estn durmiendo.
Estoy trabajando.
Yi-be pa samaj.
Me voy al trabajo.
Me envi al trabajo.
X -in -c h e p vain.
Empec a comer.
2)
3)
Me estn ayudando.
450
ri papas.
las papas.
En estas oraciones, los verbos transitivos derivados en sustantivos - u t ij- ic , n u -to -ic , q u i-k 'a t-ic y ru -tu ru -x -ic o son o bjetos de la preposicin
chi, o son el o b je to del verbo ch'p. Cada uno tom a el su fijo pasivo -ic y el
o b je to es el pronom bre ergativo.
Las oraciones que damos a continuacin son ejem plos de com plem entos de
oraciones.
Ri r-ach 'a lal ri Jose xe -b e pa ju yu' chi q ui-yok'oxic ri c-a ve j.
Los
Va a hacer su lea.
Sus
451
signo de
perm ite la introduccin de - b e - (del verbo -be, " ir " ) o - o - (lo cual
o rig in alm en te vino del verbo -u l, "Negar a qu i") inm ediatam ente despus
del absoluto:
con - o -
Yi-ver.
Y i-b e-ver.
Y i-o-ver.
(Duermo.)
Ya-va'.
Ya-be-va'.
Ya-o-va*.
(Comes.)
(Vas a comer.)
(Vienes a comer.)
Y i-ru -c h ey.
(Me golpe.)
(Me va a golpear.)
Xe-ka-canoj.
Y e-o-ka-canoj.
(Los buscamos.)
(Fuim os a buscarlos.)
(Vinimos a buscarlos.)
con -b e -
N -in-ch'e y.
(Le golpeo.)
con -b e - reducido
Y-e-n -c h ay-a'.
452
Y -a t-in -c h ' y .
(Te golpeo.)
(Os golpeo.)
453
APENDICE I
PERSONA, NUMERO Y ASPECTO
perfecto
yi-sa m e j
trabajo
xi-sa m e j
tra ba j
ya-sam e j
trabajas
xa-sam ej
trabajaste
n i-sa m e j
trabaja
x-sa m e j
trabaj
y o j-s a m e j
trabajam os
x o j-sa m e j
trabajam os
yix-sam e j
trabajis
xix-sam e j
trabajasteis
ye-sam e j
trabajan
xe -sa m ej
trabajaron
im pe ra tivo-sub ju ntivo
futu ro
xq ui-sam ej
tra ba ja r
q u i-sa m e j
tra ba je
xca -sa m ej
trabajars
ca-sa m ej
tra ba je s {-a, -e }
xti-s a m e j
trabajar
ti-s a m e j
tra ba je
xkoj-sam 'j
trabajarem os
k o j-sa m e j
trabajem os
xquix-sam ej
trabajaris
q uix-sam ej
trabajis
xq ue -sa m e j
trabajarn
q ue -sa m e j
trabajen
he trabajado
a t-sam ajine k
has trabajado
sam ajinek
ha trabajado
o j-sa m a jin e k
hemos trabajado
ix-sam a jin e k
habis trabajado
e -sa m ajine k
han trabajado
entro
entras
perfecto
xin-oc
entr
xat-oc
entraste
454
n -oc
entra
x-o c
entro
y o j-o c
entram os
x o j-o c
entram os
yix-oc
entrais
xix-oc
e ntrasteis
ye -o c
e ntran
xe -o c
entraron
e ntra re
q u in -o c
entre
xca t-oc
entrars
c a t-oc
xt-o c
e ntrar
t-o c
entre
xko j-o c
e ntrarem os
ko j-o c
entrem os
xquix-oc
e ntraris
quix-oc
entr is
xque -o c
entrarn
q ue -o c
entren
futu ro
xq uin -o c
im p e ra tivo-sub juntivo
he trabajado
a t-oq u in k
has trabajado
oquink
ha trabajado
o j-oquin'k
hemos trabajado
ix-oquin'k
habis trabajado
e-oquin'k
han trabajado
perfecto
n in-b n
lo hago
xin -b n
lo hice
na-bn
lo haces
xa-bn
lo hiciste
nu-b n
lo hace
xu-bn
lo hizo
nika-bn
lo hacemos
xka-bn
lo hicimos
n i-b en
lo hacis
xi-b n
lo hicisteis
niqu i-b n
lo hacen
xqui-b'n
lo hicieron
im perativo-sub ju ntivo
futuro
xtin -b n
lo har
tin -b an a'
lo haga
xta-b n
lo haras
ta-bana'
xtu-b n
lo hara
tu-b a n a
455
xtika -b en
lo haremos
tika-bana'
lo hagamos
xti-b e n
lo haris
ti-b a n a '
lo hagis
xtiq u i-b e n
lo harn
tiqui-bana*
lo hagan
lo he hecho
a-banon
lo has hecho
ru-banon
lo ha hecho
ka-banon
lo hemos hecho
i-banon
lo habis hecho
qui-banon
lo han hecho
im perfecto
n in v-il
lo encuentro
x in v-il
lo encontr
nav-il
lo encuentras
lo encontraste
n r-il
lo encuentra
xav-il
x r-il
n ik-il
lo encontramos
xk-il
lo encomtramos
niv-il
lo encontris
xiv -il
lo encontrasteis
n iq u -il
lo encuentran
xq u -il
lo encontraron
lo encontr
im pe ra tivo-sub ju ntivo
futuro
x tin v -il
lo encontrar
tin v -il
xtav-il
lo encontrars
ta v-il
lo encuentre
lo encuentres,
encuntrelo, encuntralo
x tr-il
lo encontrar
tr - il
lo encuentre
x tik -il
lo encontrarem os
tik -il
lo encuentrem os
x tiv -il
lo encontraris
ti viI
lo encuentris
x tiq u -il
lo encontrarn
tiq u -il
lo encuentren
lo he encontrado
av-ilon
r-ilo n
lo has encontrado
k-ilon
lo hemos encontrado
iv-ilo n
lo habis encontrado
lo han encontrado
q u-ilon
lo ha encontrado
456
p erfecto
n in -tz 'ib a j
lo escribo
x in -tz 'ib a j
lo escrib!
n a -tz 'ib a j
lo escribes
x a -tz 'ib a j
lo escribiste
n u -tz 'ib a j
lo escribe
x u -tz 'ib a j
lo escribi
n ik a -tz 'ib a j
lo escribim os
xka -tz'ib a j
lo escribim os
n i-tz 'ib a j
lo escribis
x i- tz ibaj
lo escribisteis
n iq u i-tz 'ib a j
lo escriben
x q u i-tz 'ib a j
lo escribieron
im pe ra tivo-sub juntivo
fu tu ro
x tin -tz 'ib a j
lo escrib ir
x ta -tz 'ib a j
lo escribiras
ta -tz 'ib a j
lo escriba
lo escribas,
escribalo, escribelo
x tu -tz 'ib a j
lo escribira
tu -tz 'ib a j
lo escriba
lo escribirem os
lo escribam os
x ti- tz ibaj
lo escribiris
t itz iba j
lo escribais
x iq u i-tz ibaj
lo escribiran
lo escriban
lo he escrito
a -tz iban
ru -tz'ib a n
lo has esento
ka-tz'iban
lo hemos escrito
i-tz'ib a n
lo habis escrito
q ui-tz'ib a n
lo han escrito
lo ha escrito
perfecto
ninv-elesa j
lo saco
lo saqu
nav-elesaj
lo sacas
xav-elesaj
lo sacaste
n r-e le sa j
lo saca
xr-e le sa j
lo sac
nik-e le saj
lo sacamos
xk-e le saj
lo sacamos
457
n iv-e le sa j
lo sacis
xiv-ele sa j
lo sacasteis
n iqu -e le saj
lo sacan
xqu-ele sa j
lo sacaron
futuro
im pe ra tivo-sub ju ntivo
lo sacar
tin v-e le sa j
lo saque
xtav-elesaj
lo sacars
ta v-elesa j
lo saques,
xtr-e le sa j
lo sacar
tr-e le s a j
lo saque
xtik-e le saj
lo sacaremos
tik -e le s a j
lo saquemos
x tiv-e le saj
lo sacaris
tiv -e le s a j
lo saquis
xtiq u-ele sa j
lo sacaran
tiq u -e le s a j
lo saquen
squelo, scalo
lo he sacado
av-elesan
lo has sacado
r-elesan
lo ha sacado
k-elesan
lo hemos sacado
iv-elesan
lo habis sacado
qu-elesan
lo han sacado
im perfecto
perfecto
y i- jo te '
subo
x i-jo te '
sub
y a -jo te '
subes
x a -jo te '
subiste
subi
n i-jo te '
sube
x -jo te '
y o j-jo te '
subim os
x o j-jo te '
subim os
y ix -jo te '
subs
x ix -jo te '
subisteis
y e -jo te '
suben
x e -jo te '
subieron
futuro
x q u i-jo te '
xca -jo te '
im perativo-sub ju ntivo
subir
q u i-jo te '
suba
subirs
c a -jo te '
x ti-jo te '
subir
ti- jo te '
suba
x k o j-jo te '
x q u ix -jo te '
subirem os
k o j-jo te '
subamos
subiris
q u ix -jo te '
subis
458
x q u e -jo te '
subiran
q u e -jo te '
he subido
a t-jo to lin e k
has subido
jo toline k
ha subido
o j-jo to lin e k
hemos subido
ix -jo to lin e k
habeis subido
e -jo to lin e k
han subido
459
suban
APENDICE II
FORMAS DE LOS VERBOS TRANSITIVOS
CON ASPECTO
SUJETO
CON OBJETO
SIN OBJETO
ENFATICO
PASIVO 1
PASIVO 2
vt1
xu -ch ep
x-chapon
x-chapo
x-chap
x-ch a pa tej
vt2
x u -tz 'ib a j
x-tz'ib a n
x -tz'ib a n
x-tz'ib e x
x -tz 'ib a te j
red up
xu-chapacha'
x-chapachon
SIN ASPECTO
SUJETO
ENFATICO
CON OBJETO
SIN OBJETO
vt1
ru-chapon
ru-chaponinek
chapayon
chapn
chapatajinek
vt2
ru -tz'ib a n
ru -tz ibaninek
tz ibayon
tz 'i ban
tz'ib a ta jin e k
red up
ru-chapachon
ru-chapachoninek
460
PASIVO 1
PASIVO 2
APENDICE III
CONJUGACIONES DE COMPLEJOS VERBALES
Con raices que em piezan en consonantes
y a t-in -to '
yo te ayudo
nosotros te ayudamos
yo le ayudo
n i-ka -to*
nosotros le ayudamos
yo os ayudo
y ix -k a -to '
nosotros os ayudamos
y e -n -to 1
yo les ayudo
yar-ka-to*
yin -a -to *
t me ayduas
y in -i- to '
vosotros me ayudis
n -a -to '
t le ayudas
n - i- to '
vosotros le ayudis
t nos ayudas
y o j- i- to '
ye -a -to *
t les ayudas
y e -i-to '
y i- ru - to '
l me ayuda
y in -q u i-to '
ellos me ayudan
l te ayuda
ellos te ayudan
n -u -to *
l le ayuda
n i-q u i-to *
ellos le ayudan
l nos ayuda
l os ayuda
y ix -q u i-to '
ellos os ayudan
l les ayuda
ye -q u i-to *
yo te alim ento
y a t- k -ilij
n -in v -ilij
yo le alim ento
n i- k - ilij
y ix -in v -ilij
yo os alim ento
y ix - k -ilij
y e -n v -ilij
y e -k -ilij
t me alim entas
y in -iv - ilij
n -a v -ilij
t le alimentas
n - iv - ilij
y o j-a v -ilij
y o j- iv - ilij
y e -a v -ilij
t les alimentas
y e -iv -ilij
y i- r - ilij
l me alim enta
y i- q u -ilij
y a - r - ilij
l te alim enta
y a t-q u -ilij
n - r - ilij
el le alim enta
n i-q u - ilij
y o j- r - ilij
y o j-q u - ilij
y ix - r - ilij
el os alim enta
y e - r - ilij
y ix -q u -ilij
y e -q u -ilij
y in -a v -ilij
461
ellos os alimentan
APENDICE IV
LA INCORPORACION DE LOS VERBOS DE MOVIMIENTO
VERBOS INTRANSITIVOS (vi)
Con races que em piezan en consonantes:
con -b e -
voy a tra ba ja r
y i-b e -s a m e j
y in -e -sa m e j
y in -o '-s a m e j
vas a tra b a ja r
y a -b e -s a m e j
y a t-e '-s a m e j
y a t-o '-s a m e j
va a tra b a ja r
n i-b e -s a m e j
n -e '-s a m e j
n -o '-s a m e j
vamos a tra b a ja r
y o j-b e -s a m e j
y o j-e '-s a m e j
yo j-o '-s a m e j
vais a tra b a ja r
y ix-b e -sa m e j
y ix -e '-s a m e j
yix-o'-sam e j
van a tra b a ja r
y e -b e -sa m e j
y -e '-s a m e j
voy a e n tra r
y i-b e -o c
y in -e '-o c
vas a e n tra r
ya -b e-o c
ya t-e '-o c
va a e n tra r
n i-b e -o c
n -e '-o c
vamos a entra r
y o j-b e -o c
y o j-e '-o c
vais a e n tra r
yix-b e -o c
y ix-e '-o c
van a e n tra r
y e -b e -o c
y -e '-o c
voy a hacerlo
yi-b e -b a n a '
y in -o -bana'
vas a hacerlo
ya -b e-b a na '
va a hacerlo
n i-b e -b a n a '
n -e '-b a n a '
n -o '-b a n a
vamos a hacerlo
yo j-b e -b a n a '
y o j-o -bana'
vais a hacerlo
van a hacerlo
y ix-be -b an a '
yix-e'-ba na '
yix-o'-ba na '
ye -b e-b a na '
sin comprobar
462
con -b e -
y i- b e - il
y in -e '-il
vas a e ncontrarlo
y a -b e -il
y a t-e '-il
va a e ncontrarlo
n ibeil
n -e - il
y o j-e '-il
vais a encontrarlo
y ix -b e -il
y ix -e '-il
van a encontrarlo
y e -b e -il
y -e '-il
y in -e '-tz 'ib a j
y in -o '-tz 'ib a j
y a -b e -tz 'ib a j
va a escrib irlo
n -e '-tz 'ib a j
n -o '-tz 'ib a j
y o j- e '- tz ibaj
y ix -b e -tz 'ib a j
y ix -e '-tz 'ib a j
y ix -o '-tz 'ib a
y e -b e -tz 'ib a j
y -e '-tz 'ib a j
voy a sacarlo
y i-b e -e le s a j
yin -e '-e le s a j
vas a sacarlo
ya -b e -e le sa j
ya t-e '-e le s a j
va a sacarlo
n i-b e -e le s a j
n -e '-e le s a j
vamos a sacarlo
yo j-b e -e le s a j
y o j-e '-e le s a j
vais a sacarlo
yix-b e -e le s a j
yix -e '-e le s a j
van a sacarlo
ye -b e -e le s a j
y -e '-e le s a j
VERBOS ESTATIVOS
con -b e -
(est)
voy a subir
y i- b e - jo te '
y in -e '-jo te '
y in -o '-jo te '
vas a subir
va a subir
y a -b e -jo te '
n i-b e -jo te '
n -e -jo te '
n -o '-jo te
vamos a subir
vais a subir
van a subir
y ix -b e -jo te '
yix -e - jo te '
y -e -jo te '
yix-o - jo te '
sin comprobar
y e -b e -jo te
463
APENDICE V
LOS SUFIJOS DE LOS VERBOS TRANSITIVOS
CON ASPECTO
SUJETO
CON OBJETO SIN OBJETO
ENFATICO
PASIVO 1
PASIVO 2
x-ch a pa tej
xu -ch ep
x-chapon
x-chapo
x-chap
-la '
xu-chapala'
x-chapalon
x-chapalo
x-chapalox x-chapalatej
vt 1
- x t-
xu-chapaxtaj x-chapaxtan
-b a
xu-chapba'
x-chapban
x-chapban
x-chapbex x-chapbatej
-b e j
xu-ch ap be j
x-chapben
x-chapben
x u -tz 'ib a j
x-tz'ib a n
x-tz'ib a n
x -tz'ib e x
x -tz 'ib a te j
-la '
xu -tz'ib a la '
x-tz'ib a lon
x-tz'ib a lo
x-tz'ibalox
x -tz 'ib a la te j
- x t-
xu -tz'ib a xta j
x-tz'ibaxtan
x u -tz'ib a b e j
x-tz'ibaben
x-tz'ibaben
vt2
-b a '
-b e
SIN ASPECTO
SUJETO
CON OBJETO SIN OBJETO
ENFATICO
PASIVO 1
PASIVO 2
chapayon
chapn
chapatajinek
chapalon
chapalatajink
ru-chapon
ru -chaponinek
-la '
ru-chapalon
ru-chapaloninek chapalayon
- x t-
-b a
ru-chapaban
chapa batajinek
-b e j
chapabetajinek
tz'ib ata jin ek
vt1
chapaxtatajinek
ru -tz'ib a n
ru -tz ibamnek
tz'ibayon
tz'iban
-la '
ru -tz'ib a lon
ru -tz'ib a lo n in e k
tz'ibalayon
tz'ibalon
-x t-b a '
ru-tz'ib a xta n
tz'ibaxtatajinek
-b e j
rutz'ibaben
ru -tz'ib a be nm ek tz ibabeyon
tz'ib ab e ta jin e k
vt2
464
tz'ibaben
tz'ibalatajm ek
APENDICE VI
VERBOS IRREGULARES
im pe rfecto
p erfecto
y i-b e
voy
xi-b e
fui
ya-be
vas
xa-be
fuiste
n i-b e
va
x-b e
fue
y o j-b e
vamos
x o j-b e
fuim os
yix-be
vais
xix-be
fuiste is
ye -b e
van
xe-be
fueron
futu ro
im pe ra tivo-sub ju ntivo
xq ui-be
ire
q u i-b e
vaya
xca-be
ira s
ca-be
vayas, ve
x ti-b e
ira
ti-b e
vaya
x ko j-b e
irem os
k o j-b e
vayamos
xquix-be
iris
q u ix-be
vayais
xque -b e
iran
q u e -b e
vayan
he ido
a t-b e n e k
has ido
benek
ha ido
o j-b e n e k
hemos ido
ix-be ne k
habeis ido
e -b e n e k
han ido
465
perfecto
im perfecto
y i-p e
vengo
xi-p e
ya-pe
vienes
xa-pe
fui
fuiste
n i-p e
viene
x-pe
fue
yo j-p e
vienimos
xo j-p e
fuim os
yix-pe
venis
xix-pe
fuiste is
ye -p e
vienen
xe-pe
fueron
futu ro
im pe ra tivo-sub ju ntivo
xq ui-pe
vendre
q u i-p e
venga
xca-pe
vendrs
ca-pe
vengas
x ti-p e
vendr
ti-p e
venga
x ko j-p e
vendrem os
ko j-p e
vengamos
xq uix-pe
vendris
q u ix-pe
vengis
xq ue -p e
vendrn
q u e -p e
vengan
he venido
a t-pe n ek
has venido
benek
ha venido
o j-p e n e k
hemos venido
ix-penek
habis venido
e -p en ek
han venido
466
LISTAS DE PALABRAS
COMIDA
(negro)
(piloi)
k'ek quin'k'
p iloj
achiote
c'u xu'
granadilla
carnata
aguacate
oj
axno
guava
mayava, icak'
ajo
guicoy
ic'oy
anona
pec
guisquil
q'uix, ch'urna'
arroz
arroz
harina
q 'u j
atol
k'or
higo
higo, vicx
ayote
c'um
hongo
ocox
azucar
azucar
huevo
sakmolo
banano
sak'ul
(la clara)
cate
cafe, cape
(la yema)
ru -k'a n al sakmolo'
calabaza
tz 'e tz '
jocote
k'enum
caldo
caldo, ru -
leche
leche
ya'al k'utun
lechuga
lechuga
camote
is
maiz
ixin
cana
a ji'j
canela
mango
mango
canela
manzana
manzana
carne
t i'ij
manzanilla
k'enum
cebolla
xnaqut
masa
qui'en
cereza
capilin,
matazano
a jachel
camblin
mora
tocan
nance
tapa'l
naranja
naranja,
cereza
silvestre
c'oxc'obel
naranxa
ciruela
ciruela
chicharon
r - ij ak
nixtamal
pan
tz'o '
caxlan vey
cab
chichara
pixie'
panela
chilacoyote
k'ok'
papa
chile
ic
(pequena)
paps,
s'k vch
chile molido
joc'on ic
pavo
t i'ij ko'l
chipilin
m uch'
pescado
qu'r
chuchito
tacam l
pescado seco
pup
durazno
tura's
pescadito
pu'y
e jo te
pina
platano
ch'op
j
quink'
pollo
poporopo
ti'ij c'
(bianco)
saka quink'
rabano
rabano
(Colorado)
caka quink'
repollo
repollo
durazno
verde
e jo te
elote
frijo l
seco
469
sa'y
platano
bose'l
sal
atz'an
jabal
tamal
la gartija
aj quechelaj ak
spa'ch
(de elote)
joc'
lagarto
ayin
(de frijo l)
(de viaje)
to'on
len
coj
tz'akon, bok'
mapache
ok'a' vinek
tam alito
suban
marrano
ak
tom ate
ixcoya'
mico
c'oy
tortilla
vey, le j,
ponon vej
mono
batz'
oveja
carne'l
(amarilla)
k'en vey
perro
tz 'i'
(blanca)
sek vey
pes
q ue r
(negra)
pescadito
say
tostada
votz'otz*
pizote
sis
tuna (fruta)
noxti'
rana
xpek, ixcalet
verdura
ichaj
ratn
ch'oy
yuca
tz'in
sapo
xpek
zapote
tulul
tacuazn
vu'ch'
zarzamora
tocan
taltuza
ba'y
tapir
(ele fante)
ANIMALES
tepocate
tix
xim tuk'
tig re
blma
anim al
chicop
tortuga
coc
ardilla
cuc
vaca
vacx
arm adillo
tuch
venado
masat
caballo
q u ie j
zorrilla
par
cabra
tzun tzun
cangrejo
top
caracol
de tie rra
PAJAROS
t o t'
caracol
de agua
guila
cot
carpintero
tuctuc
parapor
clarinero
antun ch'oc
(negro)
coche
pur
ak
codorniz
sek corovech
cuervo
jo j, koch
conejo
coyote
umul
chocoyo
q uel
u tif
chom pipe
culebra
cume'tz
gatam onte
gato
xuan
gusano
(a colores)
(macho)
mes, si'an
(hembra)
chupaflor
tz'unun
ju t
gallina
ec'
470
pi'y
gallo
mama'
gaviln
xic, a j ch'ac
sompopo
g u a rd abarrancos
c h ajine l sivan
lechuza
xoch'
m urcilago
so tz'
paloma
paxcucu'
pato
patx
nima'k sanie,
aj xic' sanie
tarantula
r-o m q u i j
zancudo
xanen
EL CUERPO HUMANO
quetzal
m ank'uk'
abdomen
sanate
ch'oc
barba
ru-su m a l chi'
tecolote
tu c r
barbilla
caxtate',
zopilote
c'uch
pam aj (sg)
caxtachi'
INSECTOS
bigote
ru -su m a l chi'
boca
c h i'ij (sg)
brazo
k'abaj (sg)
cabello
{ru -s u m a l} -v i'
cabeza
vi'a j (sg),
abeja
xuruy
abejarrn
vonon
alacran
sinaj
cadera
arcnido de
ch'ilim pom ,
cara
palj
q 'uilipun
carne
ti'ij
ceja
m etz', ru-sum al
cintura
cuerpo corto
jo lo m a j (sg)
y patas largas
arana
om
xe' -pan
-v ch
avispa
(amarilla)
k 'a tz'utu j
codo
tz 'ic a j (sg)
(negra)
aj kaj
corazn
casan pulga
quisiy
costado
anima, c'u'x
c'alc'ax
cucaracha
xelajay, chajel,
costilla
chalejay
ru -b akil c'alc'ax,
coxtilix
ru -b akil -jo lo n
garrapata
sip
craneo
g rillo
xi'l
cuello
kulaj (sg)
hormiga
sanie
cuerpo
ch'aculaj (sg)
mariposa
alamax, palamax
cutis
tz'um al
mosca
amolo
dedo
mosquito
US
(menique)
chipix
uc'
(pulgar)
te 'e j ru -v i'
-k'a ', nima
piojo
pollila
(de madera)
pulga
saltam onte
sac'
471
ru -v i' -akn
diente
encia
eyaj (sg)
ru -x e ' -e y
espalda
estmago
(de m u je r)
ij
pam aj (sg)
fre nte
nic'aj -vech
garganta
kulaj (sg)
pelo (del
nak' -ve ch
perilla de
la cabeza)
cuerpo)
globo del
ojo
tz'u m a j (sg)
pelo (de
v i'a j (sg)
puyal, es
hgado
sase*
hombro
ru-vi* tele'n
pestaa
m etz'
la oreja
hoyuelo
yob
pie
akanaj (sg)
hueso
bak, bakil
piel
tz'um al
intestino
ixcolob
pierna
iris
planta
labio
ch i'a j (sg),
del pie
pa r-ak'n -ak'n
xe' -e y
pulm n
lgrima
revs de
la ringe
jo rjo r
lengua
ak'
rin
mano
k'abaj (sg)
rodilla
ch'acaj (sg)
saliva
chubaj (sg)
la mano
manzana
de Adn
m ejilla
pospo'y, poror
r - ij -k'a '
quinek'
xu'l
sangre
quic', quiq'uel
k'otz
seso
tzan tzk'o r
pa c'alc'ax
moco
pa -tza n
sobaco
msculo
ti'o jil
taln
uxtuxil
muela
caey (sg)
tobillo
ru -n a k' ru-ve ch
mueca
ru -k u l -k 'a '
muslo
a'
ua
ixq'uek
nalgas
k'o*tz -achek,
vena
iboch', iboch'il
-aken
tza'n -achek
nariz
tzam aj (sg)
nervios
iboch', iboch'il
odo
ac'axabel
ojo
ala
-vech
cacho
uc'a'
olfato
sekbel
casco
ixq'uek
ombligo
oreja
muxu*x
cola
xiquinaj (sg)
colmillo
palma
garra
ixq'uek
mok'ok', a'
intestino
xco'l
ru -tz'u m a l -ve ch
ru -va ' c'u'x
pata
akanaj (sg)
pico
tzam aj (sg)
piel
tz'um al
pantorilla
prpado
pecho
pecho
EL CUERPO ANIMAL
472
xic'aj (sg)
jey
ubre
tz'u m vacx
ROPA
co n ju n tivitis
sachic vachaj
diarrea
ya' chupan
diabetes
q ui' chulaj
doctor
ak'omanel
doler
-k'axon
anillo
dolor
k'axo'n
aretas
ru -v i' -xiqu in
dolor de
ni-k'axon -jo lo n ,
bracaletes
caite
xajab
e nferm arse
-ya v j
camisa
camisa, camixa
enferm edad
yabil
cincho
cincho
enferm o
yava'
cinta de pelo
F. Tifoidea
collar
ichinaj
fie bre
c'at'n ch irij
corte
-u k
ging ivitis
-s ip o j ru -x e ' eyaj
delantal
lantar
grano
sal
faja
grave
lavalic
falda
falda, -u k
hipo
tzuc'
g'ipil
-p o t
cabeza
k'axomal jolom aj
infeccin
ch'a'c
Daga
ch'a'c
palakbl
loco
ch 'u'j, mox
mascara
c'o 'j
m alparto
tzakonic, tzako'n
m orrai
pekes
medicina
ak'om
pantalon
curson, caslon, vx
mdico
ak'omanel
panuelo
sut
mudo
mem
peraje
p eraj
nusea
ru -m u lu n c'u'x
rodier
rodier, xrca
saco
coton
osteitis
papera
k'axo'n bakil
avas pa kulaj
som brero
-p a vi'
paralitico
tela
tzi k
gip il (para
casam iento)
yagual
soto*y
presin alta
zapato
zapato, xajab
presin baja
reum atism o
ronco
sarampin
ENFERMEDADES
nim ru -b in en ri quiq'uel
co'ol ru -b in en ri quiq'uel
ru-k'axo'n gonza
j'ch'
sarampin
tocon
aborto
tzakonic, tzako'n
sordo
tem peratura
am igdalitis
kulaj
tos
ampolla
tosferina
catarro
ojob
u re tritis
k'n chulaj
ciego
moy
varicela
{b in e l} lok'obel yabil
comadrona
q'uexelon
vrices
ib och'il sipojinek
473
c'atn
verruga
pixnac', xuV
petate
viruela
lok'obel yabil
piedra
vmito
xa'oj
para m oler
pop
ca'
(en forma
de trasto)
ARTICULOS DOMESTICOS
k'utbel
piso
puerta
ru -c h i' jay
adobe
xan
aguja
bak
almohada
ch'aquet vi'a j
red
bao
atinibel
silla
ch'aquet
basura
tabla
tz'alem
tzuy
puertn
ru -c h i' kejoj,
tzim ay
ya'i
batidor
xra
tecom ate
caja
cajn, caxa
techo
ru -v i' jay
cama
ch'at, varabel
temascal
tu j
casa
jay, -achoch
tenedor
tenedor
cerca
ke jo j
tije ra s
taxerx
cofre
cajn, caxa
tinaja
k'e'l, cucu'
colcha
r - ij k'u'uj,
trapo
tzie k
r - ij c'ul
trasto
lek
comal
xot
tro je
c'ujay
cuchara
cuchara
vaso
vaso
cuchillo
cuchillo
ventana
ventana
chamarra
k'u'uj, c'ul
encomienda
ukxa'n
escalera
k'a'n
escoba
m esenbel
fundacin
ru -x e ' jay
aparejo
xlma
hamaca
c'an
azadn
asaron
huerta
ke joj
hacha
jabn
jabn, xabon
hos
jos
jcaro
mulul
lazo
colo'
iq uiej
jugu e te
e tz'abel
machete
machet
medicina
mesa
ak'om
meca pal
paten
mesa
tz'ak
palito (de
muro
olla
bojo'y
palo (de
palangana
palangana, stanya
ukxa'n, pisaj
palo (para
paquete
pared
peine
tapiscar)
sm ej, jachobel
porear maz) v it
pegar el
frijo l)
474
ch'ayibel quinek'
piedra de
afilar
piocha
camino
bey
vux
campo
ju yu'
pioch
ceniza
chaj
CLIMA Y ASTRONOMIA
cima
ru -v i ju yu
ciprs
quisis
cobre
cobre
costa
tak'aj
ru-va* ju yu
caliente
mek'en
cuesta
cielo
caj
cuesta
estrella
ch'um il
fresco
chu'ul
frio
t f
cueva
jul
granizo
sakboch
desierto
tz'ira n ulef
helado
ch'uch'
encino (arbol)
tuk
in vierno
job
encino (arbusto)patn
luna
ic'
fuego
k'ak'
llovizna
humo
sib
lluvia
job
lago
choy
m eteoro
ru -q 'u is ch'um il
lena
si'
nieve
lodo
ch'abek
nube
sutz'
llano
relampago
coyopa
madera
che'
pendiente
luculic juyu',
pa'el ru -va ' juyu'
rem olino
salcom, surcom
mar
sol
k'ij
ch'ich'
sombra
m uj
metal
montana
tibio
li lo j
monte
k'ayis
trueno
cokolajay
verano
sak'ij
nacim iento
de agua
r-alaxib'l ya'
viento
cak'ik'
ocano
ocote
chj
TOPOGRAFIA Y
oro
RECURSOS NATURALES
peninsula
piedra
ab'j
ju yu', q'uechelaj
agua
ya'
pino
chj
aire
cak'ik'
piata
rbol
che'
polvo
pokolaj
aliso
lama'
pueblo
tin am it
arena
sanayi'
puente
k'a'n
barranco
sivan
barro
bosque
k'ana ulef
q 'uechelaj, che'
rio
selva
q'uechelaj
talpetate
xk ulef
475
r-ak'n ya'
tie rra
valle
ulef
ch'okoch'ic ulef
volcn
PSICOLOGIA Y RELIGION
ju yu'
zanja
ru -b e y ya'
adivino
aj k'ij
adorar
NOMBRES INDIGENAS
alma
nim a
DE LOS PUEBLOS
amor
ajovabel
a rre pe n tir
Antigua
autoridad
Chimaltenango
Boco'
ayunar
-m evayin
Guatemala
A rm ita
ayuno
mevay
bautismo
Huehuetenango
Sakulef, Xinabajul
Patzica
Pa si'a'
Q uetzaltenango
Xelaju', Xela
bautizar
-tu ru s a j, -te u ch u j,
-u rtis a j
brujera
MUSICA
cancin
-kasaj ya',
-kasaj chuxe' ya'
kasan ya',
kasamc chuxe' ya'
bix
itzinic
b rujo
aj itz
castigar
cielo
caj
comunin
lok'olej va'in
condenacin
etzelanic, k'ak',
cantante
bixanel
cantar
-b ixa j
canto
bix
flauta
xul
conocim iento
etam abel
guitarra
guitarra, chinchn
consejo
pixabamc, pixa'
creencia
nimanic,
to jb e l mac
confusin
sachibel c'u'x,
sachic
in strum ento
musical
k'ojo'm
maracas
ch ijc h ij
cre e r
-m m a j
marim ba
marim ba
crim en
ch'a'oj
msica
k'o jo'm
culpa
msico
pito
tam bor
mmabel c'u'x
tocar un in stru
mento musical
Dios
mac
ch'a'oj
aj tzay
itze l vinek
Dios
-k'o jo m a j, -s ilo j
cuncun
deseo
rayibel
tun
e rro r
mac, sachibel
violn
violin, ronketz*
e scrituras
lok'olej tz'ibanic
476
espanto
xibinel
pecado
e spiritu
e spiritu, anim a
pensam iento
n ojibl
perdn
cuyubl mac
espiritu
m aligno
aj tzay
mac
perseverar
-coch', - t ij k'ij
evangelio
poder
uchuk'a'
falso
man k itz ij ta
p redicar
fantasm a
xibinel
fe
cukubabl c'u'x
probar
-to jto b e j
gloria
c'o jle m a l
p urificar
guerra
oyoval
re ctitud
chojm ilal
hechiceria
itzin ic
reino
ajavaren
im agen
a tiy, alas
resurreccin
c'astajibl
tiox
robar
-e le k 'a j
in fierno
k'ak', xibalbay
saber
-e ta m a j
in telige n te
novink,
salvacin
colotajic
janila ru -n a 'o j
Salvador
Colonel
justicia
Santa Cena
Lok'olj Va'in
ley
pixa*
santo (adj)
lok'olj
mal
itzel
santo (s)
tiox
maldicin
etzelanic
Senor
A jaf
m andamiento
pixa'
sueno
achic'
matar
-ca m isa j
tentacin
m entir
-tz 'u c tz ij
m entira
tz 'u c u j tz ij,
verdad
kitz ij
tz'ucun tz ij
vida
c'aslen
to jto b e n ic
m isericordia
joyovabl {-v c h }
m uerte
camic
muerto
cam ink
ru -va ch ' ulef
EL TIEMPO
mundo
obedecer
-n im a j tz ij
odiar
-e tz e la j, -xovaj
hace un ano
junabir {can}
olvidar
-m e s ta j
hace un mes
oracin
orgullo
paciencia
ri Dios
bananenri'il,
anteayer
cabijir
nim irinen
ayer
ivir
coch'ibl c'u'x,
hoy
cacami
coch'onic
manana
palabra de
Dios
paz
shuva'k
pasado manana :ab ij
en tre s dias
uxlanibl c'u'x
477
3X1j
en un mes
a veces
en un ao
de una vez
jum ul
en dos aos
esa vez
una vez
el amanecer
el atardecer
tok x-sa ke r pe
dos veces
otra vez
el anochecer
tok n -o c ak'a'
medioda
NUMEROS
medianoche
nic'aj ak'a'
1
jun
la maana de ayer
ca'i'
oxi'
la tarde de ayer
ca ji'
anoche
vo'o'
vaki'
ri nimak'a',
vuku'
vakxaki'
la tarde
ri ti-k a k'ij
b ele je '
la noche
ri t-o c ak'a',
10
la ju j
ri ak'a'
11
ju - la ju j
12
c a b -la ju j
la maana
13
o x -la ju j
la tarde de maana
14
c a j-la ju j
la noche de maana
15
v o -la ju j
16
va k-la ju j
chak'a' ivir
17
vu k -la ju j
chak'a' vacami
18
vakxak-lajuj
chak'a' chuva'k
19
b e le j-la ju j
20
ju -vin e k
ju -v in e k jun
21
el prxim o dia
22
ju -v in e k ca'i'
por el promixo da
23
ju -v in e k oxi'
24
ju -v in e k ca ji'
jantape', jutakil,
25
ju -v in e k vo'o'
26
ju -v in e k vaki'
manjun bey
27
ju -v in e k vuku'
algunas veces
jantek
28
ju -vin e k vakxaki'
muchas veces
29
30
ju -vin e k la ju j
el da antes
de vez en cuando,
478
31
ju -v in k ju -la ju j
72
ox-c'a l c a b -la ju j
32
ju -v in k c a b -la ju j
73
o x-c'a l o x -la ju j
33
ju -v in k o x -la ju j
74
o x -c al c a j-la ju j
34
ju -v in e k c a j-la ju j
75
ox-c'a l v o -la ju j
35
ju -v in k v o -la ju j
76
ox-c'a l va k -la ju j
36
ju -v in e k va k -la ju j
77
ox-c'al v u k -la ju j
37
ju -v in k v u k -la ju j
78
o x-c'al va kxak-lajuj
38
ju -v in e k va kxak-lajuj
79
o x-c'al b e le j-la ju j
39
ju -v in k b e le j- la ju j
80
ju -m u c h '
40
ca-vink
81
ju -m u c h ' jun
41
ca-vine'k ju n
82
ju -m u c h ' ca'i'
42
ca -vin k ca'i'
83
ju -m u c h ' oxi'
43
ca -vin k oxi'
84
ju -m u c h ' ca ji'
44
ca -vin k ca ji'
85
ju -m u c h ' vo'o'
45
ca -vin ek vo'o*
86
ju -m u c h ' vaki'
46
ca -vin k vaki'
87
ju -m u c h ' vuku'
47
ca-vin k vuku'
88
ju -m u c h ' vakxaki'
48
c a -vin k vakxaki'
89
ju -m u c h ' b e le je '
49
ca -vin k b e le je '
90
ju -m u c h ' la ju j
50
ca-vine'k la ju j
91
ju -m u c h ' ju -la ju j
51
ca -vin k ju -la ju j
92
ju -m u c h ' c a b -la ju j
52
ca -vin k c a b -la ju j
93
ju -m u c h ' o x -la ju j
53
ca-vine'k o x -la ju j
94
ju -m u c h ' c a j-la ju j
54
ca-vin k c a j-la ju j
95
55
ca-vin k v o -la ju j
96
ju -m u c h ' va k -la ju j
56
ca-vine'k va k -la ju j
97
ju -m u c h ' v u k -la ju j
57
ca -vin k v u k -la ju j
98
58
ca-vin k va kxak-lajuj
99
ju -m u c h ' vakxak-lajuj
ju -m u c h ' b e le j-la ju j
59
ca-vine'k b e le j-la ju j
100
vo-c'al
60
ox-c'al
61
ox-c'al jun
62
ox-cal ca'i'
63
ox-c'al oxi*
64
ox-c'al ca ji'
sk
65
ox-c'al vo'o'
saka
piata
66
ox-c'al vaki'
saksoj
67
ox-c'al vuku'
68
ox-c'al vakxaki'
quik'
rojo
69
cak'a
corinto
70
ox-c'al la ju j
71
ox-c'al ju -la ju j
cakcoj
ju -m u c h ' v o -la ju j
COLORES
479
bianco
rex
verde
raxa
morada (jade)
raxroj
verde claro
k'ek
negro
k'eka
negro obscuro
k'ekk'oj
k'en
am arillo
k'ana
dorado
k'ank'oj
am arillo claro
DIRECCIONES
norte
sur
sur, pa r- a j xocon
este,
este, pa r-e le b a l k'ij, pa r-alaxibal k'ij
orie nte
oeste,
occidente
derecha
aj q u i-k'a '
para ac
pe
izquierda
aj xocon
para all
apon
hacia abajo
pa xulan,
para adentro
oc {ch -u -p a n }
ka pa ulef
para afuera
el { c h i- r - ij}
hacia arriba
pa jo tol,
k'anej, chi caj
RELACIONES FAMILIARES
Relacin
de un hom bre
de una m u je r
padre
madre
te 'e j (sg)
te 'e j (sg)
esposa{o}
ixjaylonel (sg)
a chijilo ne l (sg)
-ix ja y il (s)
-a c h ijil (s)
padres
al
hijo
-c'a jo l (s)
hija
al
mi'al
480
nimalaxel (sg)
xibal
-n im a l (s)
herm ano menor
chak'laxel (sg)
xibal
ana'
nimalaxel (sg)
-n im a l (s)
ana'
chak'laxel (sg)
-ch a k' (s), n -chak'
herm an a {o }
ach'alal
abuelo
mama'
mama'
abuela
a tit
a ti't
n ie ta {o }
tio
tia
ach'alal
m am aj (sg)
iyaj (sg)
-m am (s)
-iy (s)
sobrino
ch'uti c'ajol
ch 'uti al
sobrina
ch'uti mi'al
ch'uti al
cunado
baluc
echa'n
cunada
ixnan
ali'
suegro
jinan
alinan
suegra
jite '
a lite'
yerno
ji' tz (sg)
ji' tz (sg)
- j i ' (s)
nuera
- j i ' (s)
a libtz (sg)
alib tz (sg)
-a li' (s)
-a li' (s)
prim o
ach'alal
ach'alal
padrino
tata'aj ch -u -va
tiox (sg)
tiox (sg)
tiox (s)
n -a ta ' ch -u -va
tiox
tiox
madrina
te 'e j ch -u -va
tiox (sg)
te 'e j ch -u -va
- te ' ch -u -va
tiox (s)
- te ' ch -u -va
tiox (s)
tiox (sg)
tiox
tiox
481