Está en la página 1de 12

HISTORIOGRAFA DEL PORFIRIATO SONORENSE

JUAN JOS GRACIDA ROMO CENTRO REGIONAL DE SONORA INSTITUTO NACIONAL DE ANTROPOLOGIA E HISTORIA Siempre es importante tener a oport!ni"a" "e #ontri$!ir en !na p!$ i#a#i%n #omo a presente& '!e #! mina !na serie "e es(!er)os rea i)a"os instit!#iona e in"i*i"!a mente "es"e a "+#a"a "e os sesenta para e,p i#ar - promo*er a .istorio/ra(0a re/iona 1 Lo anterior o#!rre en e mar#o "e a irr!p#i%n "e as re/iones #on s!s !#.as "emo#rati)a"oras - "es#entra i)a"oras en e pa0s - en e m!n"o& (en%meno re( e2a"o tam$i+n en e '!e.a#er .ist%ri#o1 Ha$ ar "e .istoria re/iona es "es#ri$ir a e*o !#i%n "e "is#!rso '!e os .om$res .an (orm! a"o a#er#a "e s! pasa"o en os "i(erentes espa#ios - tiempos a$ar#a"os por este /ran mosai#o "e re/iones ama"o M+,i#o1 3 La .istoria re/iona es !na "e as aporta#iones 42!nto #on a ap i#a#i%n "e a meto"o o/0a "e os otras "is#ip inas '!e inte/ran as #ien#ias so#ia es e,a#tas4 m5s in( !-entes en a 2!*ent!" "e C 0o1 En a a#t!a i"a" no se p!e"e .a#er a .istoria mo"erna "e M+,i#o sin est!"iar "e mo"o serio - "e#i"i"o o re/iona & - -a no 6ni#amente para pro*eer in(orma#i%n - "o#!menta#i%n& sino para #oparti#ipar en os n!e*os *ientos '!e re#orren o ar/o - an#.o "e pa0s1 E 5m$ito "e Sonora .a e,perimenta"o tam$i+n esos #am$ios '!e a(e#tan a a .istorio/ra(0a - e o se re( e2a en a manera en '!e s!s .a$itantes se *en a s0 mismos en s! .istoria& ante e #6m! o "e n!e*as (!entes "e in(orma#i%n pro"!#i"as a in#orporarse otras #ien#ias a a .istoria1 Historia "on"e se re( e2a a e2an0a "e as tierras sonorenses 4)ona peri(+ri#a "e pa0s - "e os imperios4 - "on"e a so e"a" "e os amp ios espa#ios "e a p ani#ie - a sierra "e esta"o "a& a '!ienes a .a$itan& s! e,tremoso #a or *eranie/o - (r0o in*erna serrano1

Los que vivieron la historia La .istorio/ra(0a sonorense "e Por(iriato ini#ia #on a '!e es#ri$en so$re s0 mismos os #ontempor5neos "e os .e#.os - as #ir#!nstan#ias "e a'!e perio"o - en e a se in# !-en
33

G!i ermo 7on(i 7ata a& Mxico profundo. Una civilizacin negada& 8a1 e"1& M+,i#o&

CNCA9Gri2a $o&

3:;:1

CAPTULO 31 LOS NORTES

"es"e os tra$a2os "e e,p i#a#i%n /enera "e a +po#a .asta os "e #ar5#ter $io/r5(i#o& pasan"o por os propa/an"0sti#os '!e e,a tan as ri'!e)as - $on"a"es "e esta"o1 8 Las primeras o$ras '!e a$ren este perio"o son "e #ar5#ter $io/r5(i#o& m!- so#orri"o "entro "e a .istorio/ra(0a sonorense para ensa )ar a s!s persona2es o para #riti#ar os1 Ta es e #aso "e o re(eri"o por Ram%n Corra so$re e /enera I/na#io Pes'!eira& .+roe "e as !#.as "e re(orma& - Ca2eme& 0"er "e a resisten#ia -a'!i en e primer perio"o pro(irista1 < Corra es#ri$i% esas $io/ra(0as #!an"o era se#retario "e /o$ierno "e Sonora 4to"a*0a a ini#io "e s! #arrera po 0ti#a '!e o e*ar0a .asta a *i#epresi"en#ia "e a rep6$ i#a en 3:=> - 3:3=4& en !na serie "e entre/as a peri%"i#o o(i#ia La Constitucin en 3;;> - 3;;?& '!e se re!nieron #omo i$ros en !na e"i#i%n "e 3:@> - otra "e 3:;31 A Corra & perio"ista opositor a r+/imen pes'!irista en El Fantasma - La oz de !lamos& en esta 6 tima #i!"a"& - posteriormente en e "iario o(i#ia La Constitucin &@ re( e2a s! o(i#io en as "os $io/ra(0as& "on"e e,presa !na *isi%n i$era s!p!estamente o$2eti*a& (!n"a"a en "o#!mentos ta #omo e positi*ismo en $o/a 4tan a(e#to a n!e*o /r!po /o$ernante a '!e Corra pertene#0a4 o "eman"a$a1 En a $io/ra(0a "e /enera I/na#io Pes'!eira 4.+roe "e a /!erra "e Re(orma e Inter*en#i%n - #a!"i o "e Sonora4& #on# !-e "i#ien"o '!e s! *i"a atra*es% "os +po#asB a primera o en% "e / oria - a se/!n"a C o .i)o "es#en"er "e pe"esta .asta #aer en e po *oC& > #!an"o e n!e*o /r!po
8

Se p!e"en #ons! tar& so$re a .istorio/ra(0a sonorense en /enera & os tra$a2os "e J!an Jos+
INAH&

Gra#i"a Romo& CSonoraC& en Jaime O *e"a D#or"1E& "alance # perspectivas de la historiograf$a noroccidental& M+,i#o& 3::8 DCo 1 Re/iones "e M+,i#o - "e C-nt.ia Ra""in/ "e M!rrieta - J!an Jos+ Gra#i"a Romo& C7i$ io/ra(0a #omenta"aC en %onora& una historia compartida & M+,i#o& Instit!to Mora9Go$ierno "e Esta"o "e Sonora& 3:;:1
<

La primera "e as $io/ra(0as& "e"i#a"a a /enera I/na#io Pes'!eira& e*a e nom$re "e 'ese(a

histrica del estado de %onora& )*+,-)*..F a se/!n"a& "iograf$a de /os Mar$a Le#va& Ca0eme1 Am$os tra$a2os (!eron re!ni"os en !n te,to e"ita"o por *e) primera en 3:@: - !na se/!n"a en 3:;3B Ram%n& Corra & 12ras histricas. 'ese(a histrica del estado de %onora& )*+,-)*... "iograf$a de /os Mar$a Le#va& 3Ca0emeE& Hermosi o& Go$ierno "e Esta"o "e Sonora& 3:;31
A

La e"i#i%n "e 3:@> tiene a"em5s !n tra$a2o so$re os /r!pos in"0/enas no in# !i"os en a "e 3:;31

E /o$ierno "e esta"o "e Sonora ree"it% estos "os tra$a2os& #on !na interesante presenta#i%n "e a e"i#i%n "e 3:@> "e .istoria"or sonorense Hora#io So$ar)oB Ram%n Corra & O 2ras histricas. 'ese(a histrica del estado de %onora& )*+,-)*... "iograf$a de /os Mar$a Le#va& Ca0eme & Hermosi o& Go$ierno "e Esta"o "e Sonora& 3:;31
@

Parti#ip% en a

oz de !lamos en 3;?< - 3;?>& en El Fantasma en 3;?< - en La Constitucin "es"e

s! #rea#i%n& en 3;?:& .asta 3;8:& mientras s!s m6 tip es o#!pa#iones se o permitieron1


>

Ram%n Corra & O$ras Hist%ri#as111& op. cit1& p1 3<;1

CAPTULO 31 LOS NORTES

<

po 0ti#o o s!stit!-% i$ran"o a Sonora "e este terri$ e ma 1 En a o$ra #onsa/ra"a a Ca2eme& "esp!+s "e entre*istar a +ste #!an"o se .a a$a preso en e p!erto "e G!a-mas en espera "e s! m!erte& Corra intenta presentar !na *isi%n o20etiva "e a *i"a "e 0"er -a'!i pero& a morir +ste& #on# !-e as0B CHa si"o m!- "o oroso e sa#ri(i#io "e Ca2eme& pero + "ar5 por res! ta"o e a(ian)amiento "e a pa) en os r0os& $ase - prin#ipio "e !n perio"o "e #i*i i)a#i%n para as tri$!sC? Corra e,presa e p!nto "e *ista "e i$era ismo respe#to a os pro$ emas in"0/enas& se/6n e #!a estos 6 timos "e$en entrar en a #i*i i)a#i%n& #on"!#i"os por os mismos i$era es para terminar a #o oni)a#i%n "e s!s tierras e in#orporar os a a mo"erni"a"1 Ta ima/en 2!sti(i#% "!rante to"o e Por(iriato - $!ena parte "e perio"o posre*o !#ionario a po 0ti#a #ontra as #om!ni"a"es in"0/enas "e esta"o - e pa0s1 Entre as $io/ra(0as "e Ram%n Corra & "esta#a a "e !n #ontempor5neo - ami/o s!-o& Man!e R1 Ur!#.!rt! 4miem$ro "e a (ami ia "e (amoso re/ente "e .ierro #apita ino "e mismo ape i"o4 ; '!e m!riera tr5/i#a - .eroi#amente en e $ar#o Titani#1 Este "istin/!i"o .+roe an%nimo sonorense sa#% a a !) p6$ i#a& en 2!nio "e 3:3=& a $io/ra(0a "e Corra 4 #!an"o +ste se en#ontra$a en p ena #ampaGa po 0ti#a por a *i#epresi"en#ia "e a rep6$ i#a4 #on e t0t! o "e !puntes 2iogr4ficos de don 'amn Corral 3)*+5-)6778 1: E tra$a2o se re(iere prin#ipa mente a a parte "e a *i"a "e Corra trans#!rri"a en Sonora - en + seGa a e a!torB CRam%n Corra es !n #aso t0pi#o "e s!s propias o$ras111F s!s a##iones .an si"o e res! ta"o nat!ra "e s! +po#a - "e me"io am$iente en '!e se "esarro %C1 3= Ur!#.!rt! re(iere #%mo e*o !#ion% a *i"a po 0ti#a "e s! $io/ra(ia"o - #%mo se (orm% s! (ort!na persona F a"em5s& "esta#a s! #on"i#i%n "e empresario "e"i#a"o a a in"!stria - a a representa#i%n "e #ompaG0as e,tran2eras& a mismo tiempo '!e a a po 0ti#a& - o ama CHom$re "e s! tiempoC1 33 S! *isi%n mora - +ti#a es "i(erente -& por tanto& a manera "e *erse a s0 mismo1 Otro aspe#to interesante "e a o$ra #omenta"a es '!e Ur!#.!rt! mani(iesta !n p!nto "e *ista "e o '!e para + es a .istoria - as $io/ra(0as& perspe#ti*a '!e #ompart0an m!#.os "e s!s #ontempor5neos1

? ;

92id1& p1 3;A1 M!ri% a #e"er e s! !/ar a !na seGora en !na an#.a sa *a*i"as& para '!e"arse + en e Titani#1 La Man!e R1 Ur!#.!rt!& !puntes 2iogr4ficos de don 'amn Corral 3)*+5-)677 E& Hermosi o& Go$ierno 92id1& p1 3?@1 Ram%n E"!ar"o R!i)& CG+nesis "e Ram%n Corra DSonora& 3;;893;:<EC& en Memoria del
9:

seGora (!e a a #i!"a" "e Hermosi o para in(ormar a a (ami ia Ur!#.!rt! "e a#to "e Man!e 1
:

"e esta"o "e Sonora& 3:;A1


3= 33

simposio de ;istoria de %onora& Hermosi o& Instit!to "e In*esti/a#iones Hist%ri#as9Unison& 3:;@& p1 3;@1

CAPTULO 31 LOS NORTES


La .istoria 4"i#e e

a!tor4& #omo est!"io (i os%(i#o& ana i)a .e#.os& #a!sas -

#onse#!en#ias para ir a a in*esti/a#i%n "e a *er"a"& sin parar mientes en os in"i*i"!os por $!enos& por per*ersos o por /ran"es '!e sean& p!es so amente os #onsi"eran #omo enti"a"es& - si para a"'!irir e #ono#imiento per(e#to "e s! estr!#t!ra& en s! imp a#a$ e anatom0a ne#esita e/ar .asta "espe"a)ar a !n p!e$ o - a !na e"a" enteros& sin #onmisera#i%n os "esmen!)a #on s! es#a pe o "espia"a"oF nat!ra es& p!es& '!e a Historia a "ise#ar a os in"i*i"!os os ana i#e m!ertos& por'!e no se .a#en e,perimentos "e anatom0a en #!erpos *i*osB a $io/ra(0a& to"o o #ontrario& est!"ia a os in"i*i"!os *i*os& por'!e s! #ar5#ter es m5s (isio %/i#o '!e anat%mi#o& - no se est!"ia e (!n#ionamiento "e os %r/anos en #!erpos m!ertos1 La .istoria& en (in& si a#aso ne#esita o#!parse #on "etenimiento "e os in"i*i"!os& os est!"ia a tra*+s "e os a#onte#imientos1 La $io/ra(0a& a "i(eren#ia "e a .istoria& est!"ia os a#onte#imientos a tra*+s "e os in"i*i"!os& - ana i)a - pon"era a importan#ia "e s!s a#tos - s! tras#en"en#ia en os .e#.os& s!s #a!sas - s!s #onse#!en#ias138

Esta *isi%n& prin#ipa mente propia "e i$era ismo positi*ista& es a '!e a"opta e resto "e as .istorias es#ritas "!rante a +po#a& #omo o#!rre #on e !l2um directorio del estado de %onora "e Fe"eri#o Gar#0a - A *a& p!$ i#a"o en 3:=?& '!e 4#omo e i$ro "e Jo.n So!t.Hort. - e "e Pe"ro N1 U oa ser*0a para "i(!n"ir as ri'!e)as nat!ra es "e esta"o - os o/ros so#ia es a #an)a"os por e /r!po por(irista '!e o /o$erna$a& as0 #omo as #on"i#iones inme2ora$ es para a in*ersi%n& prin#ipa mente e,tran2era1 3< Los tra$a2os "e Fe"eri#o Gar#0a - A *a - Jo.n So!t.Hort.& por s! ri'!e)a i#ono/r5(i#a& nos permiten entrar a e"i(i#ios p6$ i#os& o(i#inas& .ospita es& .a#ien"as - #asas en #!-os m!ros& pint!ras - persona2es se re( e2an *isiones a as '!e so amente .a#en (a ta e #a or - os "i(erentes aromas "e os !/ares a '!e #orrespon"en1 E i$ro "e Gar#0a - A *a& "i*i"i"o en "i(erentes #ap0t! os '!e ataGen a os siete "istritos en '!e se (ra/menta$a e esta"o& #ontiene a"em5s otro "e"i#a"o a a .istoria "e Sonora& en "on"e se pra#ti#a !n re#!ento "es"e a entra"a "e os 2es!itas a noreste .asta os o/ros "e r+/imen por(irista& - se "esta#a la pacificacin o 6 tima #on'!ista "e os "i(erentes /r!pos in"0/enas "e Esta"o1 Des"e a *isi%n i$era impre/na"a "e !n "arHinismo so#ia & en a '!e os in"0/enas son !n estor$o para entrar a a #i*i i)a#i%n - *o *er pro"!#ti*as s!s tierras
38 3<

Man!e R1 Ur!#.!rt!& op. cit1& p1 3?<1 Fe"eri#o Gar#0a - A *a& !l2um directorio del estado de %onora 3)67+-)67.8 & Hermosi o& Imprenta

"e Go$ierno "e Esta"o "e Sonora& 3:=?F Jo.n So!t.Hort.& El estado de %onora... sus industrias& comercios& minerales& manufacturas& No/a es& 3:;?F Pe"ro N1 U oa& El estado de %onora # su situacin econmica al aproximarse el primer centenario de la independencia nacional por111& Hermosi o& Imprenta "e Go$ierno "e esta"o "e Sonora& 3:3=1

CAPTULO 31 LOS NORTES me"iante pro/ramas "e #o oni)a#i%n& e(e#t6a e repaso "e

@ as "i(erentes #ampaGas

empren"i"as #ontra esos /r!pos& #on $!ena in(orma#i%n i#ono/r5(i#a - !n m!- e,tenso aparta"o #onsa/ra"o a as #r!)a"as "e enton#es /o$erna"or Ra(ae I)5$a #ontra os seris& #ara#teri)a"as por s! seme2an)a #on #a#er0as en '!e inter*en0an *arios "e os prin#ipa es .om$res "e Sonora a!,i ia"os por e e2+r#ito (e"era 1 Uno "e os temas importantes "e a .istorio/ra(0a sonorense "e esta +po#a es a .istoria "e as /!erras "e #on'!ista "e os "i(erentes territorios '!e perman#0an $a2o e "ominio "e os /r!pos in"0/enas por parte "e os me,i#anos - sonorenses& as!nto '!e /ener% !na $i$ io/ra(0a so$re as "i(erentes etnias in*o !#ra"as en ta es !#.as 4en espe#ia os -a'!is ma-os4 ri#a en importante in(orma#i%n antropo %/i#a - etno %/i#a so$re esos /r!pos1 Entre os es#ritos "e a +po#a "e ma-or re e*an#ia se en#!entra& primero& Las guerras de las tri2us #aqui # ma#o del estado de %onora &3A #onsi"era"o !n # 5si#o "e a antropo o/0a es#rito por e mi itar Fran#is#o P1 Tron#oso en 3:=8& por en#ar/o "e a Se#retar0a "e G!erra Marina& para in(ormar e esta"o "e esas etnias en a'!e tiempo& sin (orm! ar 2!i#ios a respe#to& en espe#ia "e #ar5#ter po 0ti#o1 E in(orme #ontiene !na .istoria "e os -a'!is ma-os& '!e *a "es"e a entra"a "e os espaGo es a a re/i%n .asta as #ampaGas a#ometi"as por e /o$ierno (e"era - estata en os aGos 3;:393:=3 #ontra e 2e(e J!an Ma "ona"o <eta2iate & a as #!a es se re(iere& en a ma-or parte "e s! in(orme& por .a$er parti#ipa"o en e as "e manera "ire#ta1 A parte "e a #ontri$!#i%n antropo %/i#a - etno %/i#a amp iamente re#ono#i"a "e te,to& so$resa en tam$i+n os "atos - a ima/en re ati*os a a (orma#i%n& e "esarro o - as #ontra"i##iones "e /r!po por(irista /o$ernante "e Sonora1 3@ Si $ien e esp0rit! re ati*amente o$2eti*o '!e #ampea en e te,to e*% a Tron#oso a re#ono#er a importan#ia "e os -a'!is #omo peones& *a'!eros& $arreteros& marineros& o$reros& $!)os& #ria"os& en po#as pa a$ras #omo a me2or mano "e o$ra "e a re/i%n& no "e2a "e e,presar a *isi%n '!e "e e os posee - "e s! pape #omo mi itarB C.a#er "esapare#er este ma C& se/6n + & s% o .a- tres so !#ionesB 3I La /!erra "e e,terminio para to"os os '!e *o *ieran a e*antarse1
3>

para #onse/!ir o #!a &

3A

Fran#is#o P1 Tron#oso& Las guerras de las tri2us =aqui # Ma#o del estado de %onora & M+,i#o&

Tipo/ra(0a "e Departamento "e Esta"o Ma-or 3:=@1 E,iste !na e"i#i%n "e 3:;8 "e /o$ierno "e esta"o "e Sonora1
3@

E i#en#ia"o J!an Antonio R!i$a Core a tiene !na $io/ra(0a "e este persona2e '!e m5s a"e ante Fran#is#o P1 Tron#oso& op. cit1& p1 8A;1

#omentaremos1 J!an Antonio R!i$a Core a& Carlos 1rtiz> El Federalista& M+,i#o& Porr6a& 3:;A1
3>

CAPTULO 31 LOS NORTES

>

8I La tras a#i%n "e to"a a tri$!& sa#5n"o a "e esta"o - "ispers5n"o a en as partes "e territorio na#iona o "istantes "e Sonora1 <I La #o oni)a#i%n "e -a'!i1 3? Si $ien Tron#oso re#ono#e a importan#ia "e os -a'!is en a so#ie"a" - s!s *irt!"es& os #on#i$e #omo !n ma - #onsi"era a"e#!a"o .a#er os "esapare#er me"iante #!a '!iera "e as tres me"i"as por + p antea"as& a!n'!e #onsi"era$a in.!manas as "os primeras - pre(er0a a #o oni)a#i%n '!e& a (ina "e #!entas& pres!pon0a e e,terminio "e a tri$! -a'!i1 E es#rito "e Tron#oso posee !na /ran ri'!e)a "o#!menta por $asarse en in(ormes #om!ni#a#iones "e as Se#retar0as "e Esta"o 4en espe#ia a "e G!erra - Marina4 - "e os /o$erna"ores "e Sonora& as0 #omo en "atos .emero/r5(i#os& a"em5s "e apro*e#.ar a $i$ io/ra(0a e,istente so$re os "i(erentes /r!pos in"0/enas "e a re/i%n& en espe#ia os -a'!is - ma-os1 E se/!n"o - ter#er tra$a2os so$re a /!erra "e -a'!i son "e os m+"i#os #ir!2anos mi itares Man!e 7a $5s - Fort!nato Hern5n"e)& '!ienes parti#iparon en as #ampaGas #ontra e 2e(e -a'!i Teta$iate1 3; Am$os a!tores e,presan e sentimiento - os #on#eptos pre"ominantes en a +po#a so$re os "i(erentes /r!pos in"0/enas& si $ien mani(iestan a"mira#i%n - #ompasi%n ante as #ir#!nstan#ias - os s!(rimientos "e os es(or)a"os -a'!is en !na /!erra sin esperan)a& "on"e a #i*i i)a#i%n representa"a por e pro/reso tri!n(ar0a ante a $ar$arie en#arna"a por e -a'!i& i"ea mani(esta"a por 7a $5s a re( e,ionar "esp!+s "e !na #r!enta $ata a en a '!e m!eren m5s "e #!atro#ientos -a'!is "iri/i"os por e 2e(e 1podepe B In"io *a iente - o$#e#a"o1 Si no '!ieres '!e t! ra)a se e,tin/a& '!e "esapere)#a para siempre "e a .istoria "e os *i*os& e*o !#iona& pro#!ra #i*i i)arte& no "es !/ar a '!e e pro/reso& irresisti$ emente arro a"or& .a/a #onti/o o '!e t6 .a#es #on t!s 5/!i as - t!s (ierasB perse/!ir as - ani'!i ar as .asta s! #omp eto e,terminio1 3:

3? 3;

92id.. Man!e 7a $5s& CRe#!er"os "e Ja'!i1 Prin#ipa es episo"ios "!rante a #ampaGa "e 3;:: a 3:=3C&

en Crnicas de la ?uerra del =aqui& Hermosi o& Go$ierno "e Esta"o "e Sonora& 3:;@ D3a1 e"1 en 3:8?EF Fort!nato Hern5n"e) CLa /!erra "e Ja'!iC& en Crnicas de la ?uerra del =aqui& op.cit 1 D3a1 e"1 en 3:=8EF Fran#is#o P1 Tron#oso& Las guerras de las tri2us #aqui # ma#o del estado de %onora & M+,i#o&Tipo/ra(0a "e Departamento "e Esta"o Ma-or& 3:=@1 E,iste !na e"i#i%n "e 3:;8 "e /o$ierno "e esta"o "e Sonora1
3:

Man!e 7a $5s& op.cit1& p1 >=

CAPTULO 31 LOS NORTES

Otro te,to "e a +po#a so$re a .istoria "e Sonora - os -a'!is - ma-os a ini#io "e Por(iriato es e "e Jos+ Patri#io Ni#o e& El estado de %onora> #aquis # ma#os & p!$ i#a"o en 3;;@& en "on"e se re a#ionan os s!#esos "e Sonora #on os "e resto "e pa0s1 8= Un i$ro "istinto es a #r%ni#a so$re os apa#.es #e e$ra"a por Lo!is Le2e!ne& 83 *ia2ero (ran#+s e/a"o a M+,i#o en os aGos "e 3;;@93;;> para "en!n#iar a /!nas minas - tierras "e noreste "e Sonora& #ono#i"a #omo )ona "e /!erra apa#.e1 Des#ri$e !/ares& a#ti*i"a"es #ost!m$res "e a sierra sonorense #omo e #omer#io& a pro"!##i%n "e arreos - a miner0a& "es"e a perspe#ti*a "e e!ropeo '!e #onsi"era to"o e o propio "e tierras $5r$aras& e,%ti#as "e a*ent!ra1 Otro te,to& *in#! a"o #on a *i"a "e os /r!pos in"0/enas "e noroeste& pero no #on e tema "e a /!erra "e #on'!ista& es e re"a#ta"o por e #ient0(i#o nor!e/o Car L!m.o t)& El Mxico desconocido &88 #onsi"era"o # 5si#o "e a antropo o/0a me,i#ana1 Este a!tor or/ani)% en 3;:8 !na e,pe"i#i%n a noroeste - o##i"ente "e M+,i#o& to#an"o as partes "e a sierra sonorense "on"e *i*0an os pimas& a '!ienes *isita para re#opi ar "es#rip#iones antropo %/i#as etno %/i#as re(erentes a e os "es"e a perspe#ti*a "e a #ien#ia antropo %/i#a "e a +po#a& (inan#ia"a por e M!seo Ameri#ano "e Historia Nat!ra - a So#ie"a" Geo/r5(i#a Ameri#ana "e N!e*a JorK1 Dentro "e tema "e a #r%ni#a& e i$ro m5s si/ni(i#ati*o "e perio"o es e "e poeta - es#ritor /!a-mense A (onso I$erri '!ien& inspira"o por a tra"i#i%n me,i#ana "e G!i ermo Prieto A tamirano& nos presenta a *i"a "e p!erto "e G!a-mas '!e e to#% *i*ir a (ina es "e si/ o pasa"o - a prin#ipios "e presente en s! o$ra El vie0o ?ua#mas 18< En e a "es#ri$e a +po#a "ora"a "e p!erto& !no "e os m5s importantes "e noroeste& #!an"o e,ist0a a ( ota marina mer#ante "e ma-ores propor#iones "e pa0s& #apa) "e #omer#iar #on e resto "e a re/i%n - e m!n"o1 E i$ro nos permite re#orrer en e tren "e m! itas a #i!"a" e ir #ontemp an"o os "i(erentes persona2es& paisa2es& #asas - (iestas "e a o#a i"a"& o a#onte#imientos #omo a e/a"a "e #ir#o Ata-"e o "e a "i*a me,i#ana An/e a Pera ta& a i/!a '!e os paseos "omini#a es rea i)a"os en #5 i"as no#.es a o ar/o "e a p a)a "e armas& '!e se atesta$a "e /ente "eseosa "e es#!#.ar m6si#a& *er a as .ermosas porteGas - tomar a /!na $e$i"a en #antinas #omo La Ma in#.e o en otras "os "on"e po"0a !no #omer a /6n $o#a"i o1 Pero e
8=

Jos+ Patri#io Ni#o i& El estado de %onora> #aquis # ma#os & M+,i#o& Imprenta Fran#is#o D0a) "e Lo!is Le2e!ne& La guerra apache en %onora& Hermosi o& Go$ierno "e Esta"o "e Sonora& 3:;A1 Car L!m.o t)& El Mxico desconocido& 8 *o s1& N!e*a JorK& C.ar es S#ri$nerLs Sons& 3:=A1 A (onso I$erri na#e en 3;?? - o/ra !na ar/a *i"a '!e e permite es#ri$ir esta o$ra entre 3:@= -

Le%n& 3;;@1
83 88 8<

3:@31 A (onso I$erri& El vie0o ?ua#mas& Hermosi o& Go$ierno "e Esta"o "e Sonora& 3:;81

CAPTULO 31 LOS NORTES

te,to no so amente nos permite re#orrer a #i!"a" #omo #!a '!ier *ia2ero& sino tam$i+n entrar en as #asas& *i"as - a mas "e os porteGos1 Otro i$ro "e #r%ni#as in# !i"o en esta .istorio/ra(0a "e Sonora& es e "e .ermosi ense A/!st0n A1 Mamora& La Cohetera& mi 2arrio&8A '!e& se/6n e a!tor Cno tiene m5s o$2eto '!e pintar& #on os ras/os m5s a!t+nti#os (i2a"os por !na mano a!tori)a"a& a *i"a 0ntima "e !n $arrio "e Hermosi o& La Co.eteraCF 8@ +ste (!e !no "e os s!$!r$ios mar/ina es "e s!roeste "e a #i!"a" a prin#ipios "e si/ o& en "on"e os .i2os "e Mamora& se/6n +ste& Cno tienen pa i"e) en a CaraC1 E te,to repro"!#e& a"em5s& e .a$ a #o o'!ia "e a # ase so#ia .a$itante "e $arrio1 Un te,to '!e "esta#a e testimonio "e '!ien o #re% 4por presentar a *isi%n "e !n a#tor "e a .istoria& !no "e os "iri/entes "e a .!e /a "e Cananea4 es e "e pro(esor& o$rero - !e/o /enera re*o !#ionario Este$an 7a#a Ca "er%n1 En s! o$ra& /uicio so2re la guerra del #aqui # gnesis de la huelga de Cananea &8> narra #%mo !n "0a ne*a"o "e mes "e mar)o "e 3:=@ e/% a Cananea& para tra$a2ar en a #ompaG0a minera #omo #arretero "e a (!n"i#i%n& - #%mo "os aGos "esp!+s parti#ipar0a en e .ist%ri#o mo*imiento .!e /!0sti#o en #a i"a" "e "iri/ente1 7a#a Ca "er%n nos "e2a !n testimonio "e as #on"i#iones "e *i"a "e os o$reros - "e os or0/enes - a e*o !#i%n "e a .!e /a en #ontra "e a Cananea Conso i"ate" Copper Compan4propie"a" "e Ni iam C1 Greene4& "es"e a perspe#ti*a o$rera 4"e Parti"o Li$era Me,i#ano4 - "e na#iona ismo re*o !#ionario1 Dentro "e a $i$ io/ra(0a '!e "e2% e /o$ierno por(irista en Sonora "esta#an os in(ormes presenta"os por Ram%n Corra en 3;;; - 3;;: #omo *i#e/o$erna"or - en 3;:3 #omo /o$erna"or& a a Le/is at!ra Sonorense1 8? En esos "o#!mentos se re(iere a os o/ros #am$ios espe#ta#! ares o#!rri"os en a'!e os aGos& "esp!+s "e .a$er s!pera"o os pro$ emas "e primer !stro "e a "+#a"a "e os o#.enta& #omo e tri!n(o ante os "i(erentes /r!pos in"0/enas& a entra"a "e (erro#arri - e #om$ate a a epi"emia "e a (ie$re amari a1 En
8A

A/!st0n A1 Mamora& La Cohetera& mi $arrio& 8a1 e"1& Hermosi o& Go$ierno "e Esta"o "e Sonora& 92id1& p1 3?1 Este$an 7a#a Ca "er%n& /uicio so2re la guerra del #aqui # gnesis de la huelga de Cananea & 8a1 Ram%n Corra & 9nformes dados por el ciudadano vicego2ernador constitucional del estado de

3:;81
8@ 8>

e"1& M+,i#o& Centro "e Est!"ios Hist%ri#os "e Mo*imiento O$rero Me,i#ano& 3:?@& 38? p1
8?

%onora en e0ercicio del poder e0ecutivo & Hermosi o& Tipo/ra(0a "e A1 Ram0re)& 3;;;F 9nforme le$do por el ciudadano vicego2ernador constitucional del estado de %onora en e0ercicio del poder e0ecutivo & Hermosi o& Imprenta "e Go$ierno "e esta"o& 3;::F Memoria de la !dministracin @A2lica del estado de %onora. @resentada a la Legislatura del mismo por el go2ernador 'amn Corral & 8 t1& G!a-mas& Imprenta "e Ga,io a - C0a1 a #ar/o "e L!is Oa "+s& 3;:31

CAPTULO 31 LOS NORTES

os "os tomos "e in(orme "e 3;:3& Corra e,p i#a #on "eta e to"os os r!$ros "e a A"ministra#i%n P6$ i#a& $asa"o en in(orma#i%n esta"0sti#a amp ia re ati*a a #a"a !na "e as a#ti*i"a"es e#on%mi#as "e esta"o - "e a pa) p6$ i#a #onse/!i"a en esa +po#a /ra#ias a a a#erta"a a"ministra#i%n "e /o$erna"or1 Otro in(orme "e r+/imen "isponi$ e es e "e tristemente #+ e$re Ra(ae I)5$a & '!ien en 3:=> e*ara a os ranger a p!e$ o minero "e Cananea& "!rante a .!e /a "e minera & - '!ien (!era !no "e os prin#ipa es promotores - #a$e#i as "e a e,p! si%n - a *enta "e -a'!is& ma-os - seris1 E in(orme a$ar#a os aGos #ompren"i"os entre 3:=< - 3:=?& "!rante os #!a es o#!rrieron os s!#esos re(eri"os "e '!e I)5$a (!e parti#ipanre "ire#to1 8; A men#ionar a pa) p6$ i#a& e,p i#a s! $ri ante a$or a apa#i/!ar a !n /r!po "e (as#inerosos en a .!e /a "e Cananea e imponer e or"en& sin *! nerar a so$eran0a na#iona 1 Tam$i+n "es#ri$e os o/ros "e s!s #ampaGas #ontra os seris& -a'!is - ma-os - s! +,ito a e,p! sar os1 S! reporte #ontiene a "eta a"a in(orma#i%n "e Antonio PeGa(ie en*ia"a a os #ensos na#iona es& #onsistente en esta"0sti#as "e as prin#ipa es a#ti*i"a"es e#on%mi#as "e esta"o1 La #o e##i%n .emero/r5(i#a "e peri%"i#o o(i#ia La Constitucin en po"er "e a Dire##i%n "e Do#!menta#i%n - Ar#.i*o "e Go$ierno "e Esta"o "e Sonora es a m5s #omp eta so$re a +po#a - permite rastrear a *i"a po 0ti#a& e#on%mi#a -& en menor me"i"a& so#ia F por e o #onstit!-e (!ente "e #ons! ta in"ispensa$ e para est!"iar e perio"o& a sa$ien"as "e s! (!n#i%n 2!sti(i#a"or - o(i#ia ista1 Esta #o e##i%n res! ta 6ti tam$i+n para in"a/ar a#er#a "e to"os os "i(erentes as!ntos - .e#.os "e a +po#a& #omo a /!erra #ontra os "i(erentes /r!pos in"0/enas - as "i*ersas #ampaGas empren"i"as para ta i(n& a manera "e en(rentar a as "istintas (!er)as opositoras "e r+/imen - a in(orma#i%n 2!"i#ia /enera"a en e esta"o& a #!a permite ana i)ar (en%menos so#ia es - e#on%mi#os1 Desp!+s "e mo*imiento arma"o& a .istorio/ra(0a es#rita a#er#a "e por(iriato #onsi"er% a +ste 6ni#amente #omo trans(on"o& #a!sa o ante#e"ente "e a Re*o !#i%n Me,i#ana& "entro "e empirismo tra"i#iona ista - e pra/matismo po 0ti#o& 8: ten"en#ia '!e per"!r% por m!#.os aGos en e '!e.a#er .ist%ri#o "e a /enera#i%n "e in*esti/a"ores posterior a a !#.a re*o !#ionaria1 En ese mar#o so$resa en os tra$a2os "e Fran#is#o R1 A ma"a& La revolucin en el estado de %onora&<= - "e Antonio G1 Ri*era& La 'evolucin en %onora &<3 '!e& si $ien presentan a .istoria "e Por(iriato en Sonora #omo ante#e"ente "e a Re*o !#i%n& no "e2an "e seGa ar s!s
8;

Ra(ae I)5$a & Memoria de la administracin pA2lica del estado de %onora durante el periodo En e tra$a2o "e A *aro Mat!te& La teor$a de la historia en Mxico 3)657-)6.B8& p!e"e apre#iarse a

constitucional de )67B a )67.& Hermosi o& Imprenta O(i#ia & 3:=?1


8:

"es#omposi#i%n "e positi*ismo "esp!+s "e a re*o !#i%n& p!es !e/o '!e #onstit!-e !na #on#ep#i%n "e m!n"o se re"!2o a s! parte emp0ri#a1 A *aro Mat!te& La teor$a de la historia...& op. cit1& p1 381

CAPTULO 31 LOS NORTES

3=

prin#ipa es #ara#ter0sti#as - #ontra"i##iones po 0ti#as& ta #omo o .ar5n m5s tar"e a!tores mo"ernos #omo A/!i ar Cam0n1 Uno "e os tra$a2os "e re#opi a#i%n "o#!menta #orrespon"ientes a este perio"o es e "e Fernan"o Pes'!eira& Cocumentos para la historia de %onora & (orma"o por #!arenta *o 6menes '!e se #onser*an "e a o$ra ori/ina & os #!a es a$ar#an "es"e e perio"o #o onia .asta 3:A=& #!an"o se empe)% a re!nir os "o#!mentos1 <8 Tres "e os tomos a/r!pan "o#!menta#i%n e,# !si*a "e Por(iriato - otros tres #ontienen te,tos re ati*os a ese mismo perio"o - a otros1 Esta o$ra #onstit!-e (!ente "e #ons! ta o$ i/a"a para to"os os interesa"os en a .istoria "e Sonora - "e noroeste1 Otra re(eren#ia a perio"o a'!0 #onsi"era"o& apare#i"a #omo parte "e !na .istoria /enera & es e tra$a2o "e E"!ar"o N1 Oi a& Compendio de historia del estado de %onora &<< '!e e "e"i#a #in#o #ap0t! os1 Esta o$ra mantiene !na *isi%n positi*ista "e a .istoria '!e permite re#!perar a Por(iriato no #omo !n ante#e"ente "e a Re*o !#i%n - se $asa en in(orma#i%n "o#!menta "e '!e e a!tor "isp!so #!an"o est!*o en#ar/a"o "e Ar#.i*o Hist%ri#o& a!n'!e no presenta aparato #r0ti#o '!e permita s! #ons! ta1 Res! ta interesante '!e os anteriores tra$a2os .a-an si"o rea i)a"os por os primeros in*esti/a"ores pro(esiona es "e esta"o en este si/ oB I/na#io A ma"a& Fernan"o Pes'!eira& E"!ar"o N1 Oi a - Antonio NaKa-ama1

La historiograf$a moderna del @orfiriato La .istorio/ra(0a #ontempor5nea so$re e Por(iriato e*o !#iona "entro "e as n!e*as ten"en#ias - *ientos '!e sop an en a .istoria a (ina es "e os setenta& a in#orporarse aporta#iones "e otras 5reas "e as .!mani"a"es - "e as #ien#ias e,a#tas& #on n!e*as meto"o o/0as - (!entes "e in(orma#i%n& pero so$re to"o a apare#er a ;istoria moderna de Mxico&<A "e Danie Cos0o Oi e/as& p!es e a nos permite *er e Por(iriato #omo !na parte "e a
<=

Fran#is#o R1 A ma"a& La revolucin en el Estado de %onora& 8a1 e"1& Hermosi o& Instit!to Antonio G1 Ri*era& La 'evolucin en %onora& Hermosi o& Go$ierno "e Esta"o "e Sonora& 3:;31 Los tres #orrespon"ientes a Por(iriato se en#!entran en a primera serie - son e
POI PII PIII

Sonorense "e a C! t!ra "e Go$ierno "e esta"o "e Sonora& 3::=1
<3 <8

PIO1

Los

otros son e
<<

"e a primera serie& e tomo

IO

"e a se/!n"a - e

PIP

"e a ter#era1

E"!ar"o N1 Oi a& Compendio de la historia del estado de %onora& t1 I& M+,i#o& 3:<?F t1 II& 3:@31 Esta

o$ra (!e ree"ita"a "esp!+s #on e nom$re "e ;istoria del estado de %onora & Hermosi o& Go$ierno "e esta"o "e Sonora& 3:;A1
<A

Danie Cos0o Oi e/as& ;istoria moderna de Mxico. El porfiriato & M+,i#o& E"itoria Hermes& 3:@;1 La

o$ra "e siete *o !menes (!e sa ien"o a partir "e a (e#.a presenta"a .asta sa ir e 6 timo *o !men aGos

CAPTULO 31 LOS NORTES

33

.istoria& #on s!s #ara#ter0sti#as propias - no 6ni#amente #omo ante#e"ente "e a Re*o !#i%n Me,i#ana1 Una n!e*a /enera#i%n "e .istoria"ores #on "i(erentes pro(esiones - "i*ersas ten"en#ias se in#orporan a or/anismos a##iones in( !i"os por as #orrientes "es#entra i)a"oras - "emo#rati)a"oras "e a "+#a"a1 Instit!#iones #omo a So#ie"a"

Sonorense "e Historia - e Centro Re/iona "e Instit!to Na#iona "e Antropo o/0a e Historia& a#onte#imientos #omo e Simposio "e Antropo o/0a e Historia "e Sonora - or/anismos a2enos a esta"o #omo a Uni*ersi"a" "e Ari)ona - e Instit!to "e In*esti/a#iones Hist%ri#as "e a
UNAM

imp! saron e "esarro o .istorio/r5(i#o "e Sonora& in#orporan"o s!s teor0as& m+to"os -

n!e*as (!entes "o#!menta es1 <@ La .istorio/ra(0a "e Por(iriato se enri'!e#e prin#ipa mente #on art0#! os - tra$a2os presenta"os en e Simposio "e Historia - Antropo o/0a "e Sonora& a /!nos "e os #!a es terminan sien"o parte "e tesis "o#tora es1 Dos e2emp os "e e os os #onstit!-en e i$ro "e Ram%n E"!ar"o R!i)& <he @eople of %onora and =anDee Capita ists&<> es#rito "es"e a teor0a "e a "epen"en#ia so$re a presen#ia "e os esta"o!ni"enses en e esta"o "e Sonora "!rante e Por(iriato& #on !n aparato #r0ti#o re( e2o "e a#!#ioso tra$a2o en ar#.i*os .emero/r5(i#os - $i$ io/r5(i#os rea i)a"o por e a!tor prin#ipa mente en M+,i#oF a!n'!e #omo .i o #on"!#tor tiene a teor0a "e a "epen"en#ia& se apre#ia tam$i+n !na in( !en#ia i$era positi*isa en e mane2o "e a in(orma#i%n& p!es !n "ato o& por e2emp o& a #on"ena a a #o.o ismo "e os tra$a2a"ores mineros o a posi#i%n respe#to a a !#.a "e os /r!pos in"0/enas& "e2an entre*er a a$or e"!#ati*a i$era #omo e emento importante "e e,p i#a#i%nF ser0a re#omen"a$ e e"itar esta o$ra en espaGo & para #ono#er a rea i"a" (ronteri)a "e M+,i#o4 - os te,tos "e J!an Jos+ Gra#i"a Romo '!e apare#ieron en "os #ap0t! os "e tomo IO "e a ;istoria ?eneral de %onora. %onora Moderno 3)**7-)6E68 & tit! a"os CG+nesis - #onso i"a#i%n "e Por(iriato en Sonora D3;;<93;:@EC - CSonora mo"erno D3;:893:3=EC<? 4en e os& "es"e !n p!nto "e *ista "e a .istoria tota & se trata "e o(re#er !na *isi%n en #on2!nto "e os (en%menos e#on%mi#os& po 0ti#os - so#ia es "e a +po#a& #apita i)an"o as aporta#iones e,istentes .asta enton#es so$re a .istoria "e Sonora -

"esp!+s1
<@ <>

J!an Jos+ Gra#i"a Romo& CSonoraC& en op. cit1& p1 <>9<?1 Ram%n E"!ar"o R!i)& <he @eople of %onora and =anDee Capitalists & T!#son& T.e Uni*ersit- o( J!an Jos+ Gra#i"a Romo& CG+nesis - #onso i"a#i%n "e Por(iriato en Sonora D3;;<93;:@EC - CE
IO&

Ari)ona Press& 3:;;1


<?

Sonora Mo"erno D3;:893:3=EC& en ;istoria ?eneral de %onora. %onora Moderno 3)**7-)6E68 & t1 Hermosi o& Go$ierno "e Esta"o "e Sonora& 3:;@& p1 3:93<;1

CAPTULO 31 LOS NORTES

38

"o#!menta#i%n "e ar#.i*os $i$ io/r5(i#os& .emero/r5(i#os e i#ono/r5(i#os& !na e,posi#i%n "e aparato #r0ti#o permite se/!ir e tra$a2o rea i)a"o41 En am$os tra$a2os& a .istoria e#on%mi#a - a so#ia "esempeGan !n pape m!- importante por e,p otar n!e*os temas1

También podría gustarte