Está en la página 1de 25

La obra jurdica del Libertador Jos de San Martn en el

Per
Dr. Caros Ramos Nez
Prolegmenos
Una vez que e genera San Martn arrb a terrtoro peruano, amn de as
accones mtares destnadas a berar e terrtoro nacona de as fuerzas
reastas, centr su accn gubernatva en dos e|es esencaes: 1 sentar as
bases consttuconaes y egsatvas de Estado nacente, 2 organzar a
famante estructura potca y, dentro de ea, prncpamente, a admnstracn
de |ustca. Aqu pasaremos revsta a certos aspectos de este mpuso
gubernatvo. En e terreno normatvo e estudo de as normas referdas a a
condcn |urdca de as personas, a saber, ndgenas, espaoes y escavos, y
en e pano nsttucona, e dseo de a Cmara de Apeacones y de a Ata
Cmara de |ustca.
1
Un rasgo fundamenta que dstngue a Antguo de Nuevo Rgmen o
consttuye, sn ugar a dudas, e prncpo de a separacn de poderes fundada
por a teora potca de a Iustracn de Setecentos europeo, prncpamente
en vrtud a a obra de Montesqueu, LEsprit des lois, pubcada en 1748 en
Gnebra. Domngo Garca Rada, un observador perspcaz, precsamente anota
que a poca coona se caracterza por a confusn de poderes.
2
S ben
exsten normas procesaes certas y f|as, no se atsba una especazacn en e
dscernmento de a |ustca. La Audenca era a nca nsttucn que e|erca
abores de contro y de vganca de poder pbco. La organzacn |udca era
dstnta de a actua. Conforme o subraya e desaparecdo magstrado meo,
os encargados de mpartr |ustca, en manos de corregdores, ntendentes y
odores, tenan otras funcones potcas y admnstratvas de carecer consutvo
y gubernamenta, amn de as |udcaras.
3
La Audenca o Rea Audenca consttua e mxmo rgano de |ustca de
Casta. Enrque II a consttuy haca e ao 1369, crendose a prmera
audenca en Vaadod e ao 1371. Posterormente, Isabe La Catca, dvdra
dcha audenca en a de Vaadod propamente dcho y a de Cudad Rea. En
1505 se creara a Audenca de Granada. Caros I en 1528 consttura a
Audenca de Aragn en Zaragoza y su h|o Fepe II, as audencas de Cerdea
en 1564 y Sca en 1569.
4

Es de recordar que, en as coonas amercanas, as audencas reaes eran
organsmos que representan a ms ata autordad, despus de a de os
vrreyes y, muchas veces, supan sus funcones. En Amrca hspana as
audencas podan ser de tres cases: vrrenaes, pretoraes y subordnadas.
Las vrrenaes, como en e caso de Per y Mxco, tenan por presdente a a
persona msma de vrrey; as pretoraes, como e caso de Che, a gobernador,
y as subordnadas, como e caso de Outo, a un magstrado nombrado para e
1
EGUIGUREN, Lus Antono. Hstora de a Corte Suprema de |ustca de a Repbca. Anales
Judiciales de la Corte Suprema de la Repblica. Ao |udca de 1951, tomo 47, p. 390.
2
GARCA RADA, Domngo. San Martn y a Ata Cmara de |ustca. Revista de Derecho
Procesal. Ao VIII, No. 2, (1950), pp. 88 - 111, p. 89.
3
Ib.
4
DAZ MARTN, Lus Vcente. Los orgenes de la Real Audiencia castellana. Seva: Unversdad
de Seva, Secretara de Pubcacones, 1997.
cargo.
5
En e sgo XVII, dependan de vrrenato de Nueva Espaa as
Audencas de Santo Domngo (a prmera en as Indas fundada en 1511 y
reaberta en 1526), Mxco, Guatemaa y Guadaa|ara; y de vrrenato de Per
as de Panam, Lma, Santa Fe de Bogot, Charcas, Che y Buenos Ares. En e
sgo XVIII, a crearse os vrrenatos de Nueva Granada y Ro de a Pata, se
ncorporaron dentro de a |ursdccn de prmero as Audencas de Santa Fe de
Bogot, Panam, Outo y Venezuea; y dentro de a de segundo, as Audencas
de Buenos Ares y Charcas.
6

En as prmeras ordenanzas de Conse|o de Indas se acuerda a fundacn de
vrrenato de Per, as como a creacn de una Audenca en Lma. E 2 de |uo
de 1544 se nstaaba a Rea Audenca, en a Cudad de os Reyes; en 1563, a
Audenca de Outo, y en 1573, a Audenca de Cuzco.
7
No exsta dvsn de
poderes, as nstancas eran desconocdas, as como o eran tambn as
apeacones, en e sentdo que damos hoy a aqueos trmnos. Tampoco eran
conocdos os mpedmentos a os |ueces. As, por e|empo, se daba a stuacn
-hoy mpensabe- de un |uez que, habendo conocdo en grado nferor, en
agunos casos poda conocer de a azada, acompaado de otros |ueces, y, a
dferenca de stos, no poda ser recusado, por estmarse que con anterordad
haba sdo aceptado por as partes.
8

En e mundo coona, os trbunaes unpersonaes podan actuar como prmera
nstanca. Por o dems, a Rea Audenca no equvaa necesaramente a una
segunda nstanca. Para mayor compe|dad, e Conse|o Rea de Indas se
consttua en a tma nstanca. Exstan grados: en e prmer nve se haaba
e Cabdo; en e segundo se haaba a |ustca Rea, encarnada esta tma en
os corregdores y, desde as reformas borbncas, en os ntendentes.
9
Los
cabdos mpartan |ustca en as cudades y provenan de a eeccn de os
vecnos, de a desgnacn rea o de a compra de cargo, segn a poca o as
stuacones. A su ado, y en stuacn predomnante, se haaba a |ustca rea:
os corregdores y, ms tarde, os ntendentes, que admnstraban |ustca y
cuyos faos podan ser matera de apeacn ante a Audenca, o que tambn
era posbe tratndose de os faos de Cabdo, sempre que stos fuesen de
mayor cuanta.
10

La Rea Audenca se haaba en e segundo grado -que no en segunda
nstanca- y, en e pce de a organzacn, se nstaaba, en a Pennsua, e
Rea y Supremo Conse|o de Indas, dotado de mtpes actvdades, de as
cuaes una era abor |ursdccona.
11
E Fuero Comn, por su parte, estaba
consttudo por trbunaes unpersonaes. Es necesaro subrayar que os
funconaros de Fuero Comn posean funcones admnstratvas, potcas,
5
DE LA PUENTE Brunke, |os de a. Notas sobre a Rea Audenca en a hstora de a
hstorografa peruana. istorias paralelas! Actas del primer encuentro de historia Per "
#$%ico. Lma: Fondo Edtora PUCP. Zamora: e Coego de Mchoacn, 2005, pp. 79 - 96.
6
OTS CAPDEOU, |os Mara. El Estado espa&ol en las 'ndias. Mxco: E Coego de Mxco, 1941,
p. 49.
7
EGUIGUREN, Lus Antono. Hstora de a Corte Suprema de |ustca de a Repbca! En:
Anales Judiciales de la Corte Suprema de la Repblica. Ao |udca de 1951. Tomo 47,
Imprenta Torres Agurre S.A., 1953. pp. 391-393. Sobre e partcuar, vase RUIZ GUINAZU,
Enrque. La magistratura indiana. Buenos Ares: Facutad de Derecho y Cencas Socaes,
1916, pp. 106-145.
8
CUNNIGHAM, C., H., (he Audience in the Spanish Colonies. Berkeey: Unversty of Caforna
Pubcatons n Hstory, 1919.
9
GARCA RADA, Domngo. San Martn y a Ata Cmara de |ustca, op! cit!, p. 89.
10
. 'b!, pp. 89-90.
11
. GALVEZ MONTERO, |os Francsco. La Rea Audenca y su confguracn en e vrrenato.
)oletn del 'nstituto Riva*Ag+ero, No. 17, 1990, pp. 325 - 346..
socaes y hacendaras. La |ustca era so una de sus actvdades y, en modo
aguno, equvaa a concepto moderno de prmera nstanca. Exsta, por
tmo, una sere de fueros prvatvos, que se creaban con atencn a a
persona y a a funcn desempeada.
12

En readad, durante a poca coona, as audencas tenan compe|as
atrbucones de ndoe |udcaro y potco. Por encma de eas se haaba e
Conse|o Rea de Indas, que e|erca a |ursdccn suprema, dctaba eyes,
examnaba estatutos y, en certo modo -aun cuando resute napropado
referrse a nstancas-, representaban e tmo y defntvo escan a que
poda acudrse en una controversa |udca. La Rea Audenca ms antgua fue
a de Santo Domngo, cuando no se pensaba todava en a creacn de Conse|o
de Indas. E 5 de octubre de 1511 Fernando e Catco expd una provsn
por a que se estabeca en La Espaoa, como cuerpo de apeacn para todas
as Indas, una Rea Audenca ntegrada por os cencados Marceo de
Vaobos, |uan Ortz de Matenzo y Lucas Vsquez de Ayn.
13
Como se sabe, as quereas y a guerra cv entre pzarrstas y amagrstas,
undas a a|ustcamento de Amagro, hceron medtar a a Corona sobre a
necesdad de envar a Per a cencado Vaca de Castro, Odor de a Cancera
de Vaadod, para que acompaase a Francsco Pzarro. Lo apropado era que
a |ustca estuvese representada por Vaca de Castro, a quen Pzarro poda
consutar s fuera e caso. E 26 de |uno de 1541, a venganza cobr a vda de
conqustador de Per. Una oa de pasones gener un nuevo vertedero de
sangre. La Corona deba poner orden a a emergente anarqua peruera. Sus
posesones de utramar eran ms mportantes que e destno ndvdua de os
prmeros conqustadores.
14

En as prmeras Ordenanzas de Conse|o de Indas, se acuerda a fundacn de
Vrrenato de Per, as como a creacn de una Audenca en Lma. Por a
dstanca, os gastos y as dfcutades que ofrecan sempre e estabecmento
de nsttucones, que deban regr en terras recn conqustadas, se dspuso
que en tanto e Vrrey y a Rea Audenca entraran en funcones, e Lcencado
Vaca de Castro contnuara gobernando, como o vena hacendo desde e
asesnato de Pzarro. Vaca de Castro gobern con mano de herro, o cua
ncuso o evara a prsn, sendo posterormente absueto y repuesto en su
cargo.
15
En e momento que e Vrrenato comenza a organzarse nsttuconamente
con e vrrey Basco Nez de Vea, e Emperador pensa en a necesdad de
trasado de a Audenca de Panam a a cudad de Lma. E monarca Caros V
expde as cduas de 20 de novembre de 1542 y de 1 de marzo de 1543 por
as que, suprmendo a Rea Audenca de Panam, aberta haca e ao de
1535, ordena ergr a Rea Audenca de a Cudad de os Reyes. Se trataba de
un vasto escenaro |udca, que comprenda, de conformdad con e antguo
mpero de os Incas, tambn a os renos de Che y as audencas de Charcas
y Outo.
16
E 2 de |uo de 1544 se nstaaba en medo de curosos rtuaes y
12
. Ver mayores detaes, HONORES GONZALES, Renzo. Ltgando en a audenca: e devenr
de un peyto. istoria , Cultura, No. 22, 1993, pp. 27 - 45.!
13
. RUIZ GUINAZ, Enrque. La magistratura indiana. Buenos Ares: Facutad de Derecho y
Cencas Socaes, 1916, pp. 55 y sguentes.
14
. EGUIGUREN, Lus Antono. Hstora de a Corte Suprema de |ustca de a Repbca, op!
cit!, tomo 47, p. 391.
15
'b., pp. 391 - 392.
16
Vase, Recopilaci-n de Le,es de los Re,nos de las 'ndias. Madrd: por |un de Paredes,
1681, Tomo II, Lbro V, ttuo II, pp. 144 - 145. Se f|a e saaro de vrrey y tambn
presdente de a Audenca de Lma en trenta m ducados anuaes y se conforman dversos
soemndades a Rea Audenca en a Cudad de os Reyes.
17

1. La Cmara de Apelaciones de Trujillo
|.| me abstendr de mezcarme |ams en e
soemne e|ercco de as funcones |udcaes,
porque su ndependenca es a nca y verdadera
savaguarda de a bertad de os puebos.
|os de SAN MARTN
En e apso que meda entre a egada de prcer argentno a as costas
peruanas en septembre de 1820 y a nstaacn de prmer Congreso
Consttuyente en septembre de 1822, emerge una fecunda obra egsatva
que consttuye os cmentos de una modfcacn notabe en e sstema |udca
de a ncpente Repbca. Es de reconocer que, desde a decaracn de
ndependenca por San Martn e 28 de |uo de 1821, an esperaban agunos
aos de guerra ndependentsta -tres, para ser exactos-, de modo que a
sanmartnana consttua una egsacn esencamente transtora.
18
E ms nmedato antecedente de a Corte Suprema de |ustca de a Repbca
se encuentra prevsto en e Regamento Provsona que e genera San Martn
dcta, en su cuarte genera en Huaura, e 12 de febrero de 1821.
19
Se trata de
a Cmara de Apeacones de Tru|o. San Martn se haaba en camno haca
Lma, a capta de decnante vrrenato, a a cua arrba a medados de mes
de |uo de 1821. Hasta entonces, conforme a artcuo 1. de Regamento
Provsona e terrtoro que se haaba ba|o a proteccn de E|rcto
Lbertador estara dvddo en cuatro Departamentos: Tru|o, que abergaba os
antguos partdos o provncas de Cercado de Tru|o, Lambayeque, Pura,
Ca|amarca, Huamachuco, Pataz y Chachapoyas, adems de sus respectvas
doctrnas; e Departamento de Tarma, que congregaba os partdos de Tarma,
|au|a, Huancayo y Pasco; e Departamento de Huayas, conformado por os
partdos de Huayas, Ca|atambo, Conchucos, Huamaes y Hunuco; y, en fn, e
Departamento denomnado de a Costa, consttudo por os partdos de Santa,
Chancay y Canta.
20

Era necesaro adoptar meddas, squera provsonaes, para e goberno de
estas crcunscrpcones, o que mpcaba tambn un nuevo esquema de
organzacn |udca. An e nombre y a composcn de os Departamentos
bres eran transtoros. As, a departamento de Tru|o se aad as provncas
de |an, Maynas y Chota, en tanto que e nombre tornara en La Lbertad haca
1825. Los departamentos de Huayas y Hunuco fueron ntegrados en 1823,
por decreto de 13 de setembre de 1823, con a denomnacn de
Departamento de Hunuco (posteror departamento de |unn). As msmo, en e
corregmentos a o argo de vrrenato de Per.
17
GALVEZ MONTERERO, |os Francsco. La Rea Audenca y su confguracn en e vrrenato.
)oletn del 'nstituto Riva*Ag+ero, No. 17, 1900, pp. 325 - 346.
18
Vase LEVENE, Rcardo. San Martn y as reformas |udcaes y penaes que auspc en e
Per. Revista de Derecho Procesal. Ao VIII, N. 1. Buenos Ares, enero-marzo de 1950, pp.
3-11. Una aprecacn snttca en: GARCA RADA, Domngo. El Poder Judicial. Lma: Edtora
Atntda, 1944. De msmo autor, vase: San Martn y a Ata Cmara de |ustca. Revista
de Derecho Procesal (1950), pp. 88-111. Y tambn: GARCA CALDERON KOECHLIN, Manue. La obra
egsatva de Genera San Martn en e Per. Revista del .oro. Tomo XLII (1955), pp. 90 -
101; GARCA CALDERON KOECHLIN, Manue. Agunos hechos y refexones sobre a hstora de a
Corte Suprema de |ustca de a Repbca. Revista de Derecho , Ciencias Polticas. Vo. 37,
N. 3, set.-dc. 1973, pp. 339-420 |pp. 340-342|.
19
OUIROS, Marano Santos de. Colecci-n de le,es/ decretos , -rdenes publicadas en el Per
desde su 'ndependencia en el a&o de 0120 hasta el 30 de diciembre de 0134. Lma:
Imprenta de |os Masas, 1832, tomo 1, pp. 1-4.
20
'b! p. 2.
ao de 1823, as provncas de Tarma y Pasco fueron unfcadas en una soa,
denomnada Pasco, mentras que e orgnaro departamento de a Costa fue
ncorporado a de Lma, por medo de una ey de 4 de novembre de 1823.
21

Como es evdente, a a modfcacn en as |ursdccones deba agregarse a
transformacn en a estructura |udca.
22
E Regamento Provsona de 12 de
febrero de 1821, en efecto, tena como propstos estabecer a demarcacn
terrtora decarada bre por e e|rcto sanmartnano, y -ta como se
anuncaba en e encabezado de dspostvo- seaar a forma de
admnstracn que debe regr hasta que se construya una autordad centra
por a vountad de os puebos bres. San Martn era conscente de carcter
transtoro de sus dspostvos, pues: quedara un pegroso vaco en os
empeos que he contrado, s no me antcpase a preparar os eementos de a
reforma unversa que n es posbe perfecconar en un da, n es |usto dferr
enteramente.
23
E artcuo 9 de Regamento Provsona precsaba que en as causas cves y
crmnaes de fuero comn se observaran sn ateracn, as eyes y
ordenanzas de Per, vae decr, a egsacn coona, con a soa dferenca de
que os recursos que hasta entonces se drgan a os ntendentes y
subdeegados, se presentaran antes os presdentes de os departamentos y
gobernadores de os partdos o provncas. Y, por medo de artcuo 10. se
estabeca una Cmara de Apeacones en e departamento de Tru|o. Segn
adverte Francsco Garca Cadern, en su Diccionario de la legislaci-n peruana,
con e nombre de Cmara de Apeacones, se estabec en Tru|o un trbuna
supremo de |ustca. Subraya e |ursconsuto arequpeo precsamente ese
carcter. No se trataba, en consecuenca, de una corte superor. La Cmara de
Apeacones tru|ana fue suprmda despus de escaso tempo de exstenca
por e decreto de 4 agosto de 1821 y reempazada por una Cmara de
Apeacones stuada en Lma. Posterormente, a Consttucn potca de 1823
e otorgara e nombre de Suprema Corte. E 19 de dcembre de 1824 y
nuevamente e 20 de agosto de 1831, se decar a conformacn
consttucona de menconado trbuna. Agrega Garca Cadern que a voz
Corte era snnmo de Cancillera.
24
Esto expca a denomnacn de vocaes
que recbran os magstrados de organsmos coegados como as cmaras o
cortes superores y a corte suprema, atendendo a a facutad de partcpar
verbamente en taes conse|os, ya sea en e trbuna, ya sea en as saas penas
admnstratvas, en voz ata, naturamente utzando a boca, con e propsto
de ograr un acuerdo.
25
"Parecera --afrma Lus Mosset de Espanes-que se
hubera querdo prvegar e poder mgco de a paabra".
26
21
Vase, LEGUA Y MARTNEZ, Germn. istoria de la Emancipaci-n del Per5 El Protectorado: Lma:
Pubcacones de a Comsn Nacona de Sesqucentenaro de a Independenca de Per,
1972, 7 vomenes, en especa e voumen 4, parte 18, segundo perodo, pp. 357 - 703. No
de|a de ser curoso, sn embargo, que Legua y Martnez, voca ttuar de a Corte Suprema
dedque tan poco espaco a os aspectos |urdcos y |udcaes y concentre su atencones en
as campaas de guerra.
22
GALVEZ MONTERO, |os Francsco. De la Real Audiencia de Lima a la Alta C6mara de Justicia.
Lma: 1990.
23
OUIROS, o!/ c! p. 2.!
24
LEGUA Y MARTNEZ, istoria de la Emancipaci-n del Per! El protectorado/ o!/ c!/ p. 597.
Tambn, GARCA CALDERON, Francsco. Diccionario de la legislaci-n peruana. 2 tomos. Lma:
Imprenta de Estado, por Eusebo Aranda, tomo 1, p. 632. Voz Corte Suprema.
25
En Espaa a os ntegrantes de Conse|o Genera de Poder |udca se es ama |ustamente
vocaes por su partcpacn en una entdad corporatva y coegada.
26
MOISSET DE ESPANS, Lus. Desventuras de Critic-n , Cuadros de ostera. Buenos Ares:
Zavaa, captuo 10 "Sobre odores y vocaes", pp. 79 - 88, p. 81. En a bea e rnca
La Cmara de Apeacones de Tru|o se compona de un presdente, dos
vocaes y un fsca, que permanecern en sus destnos mentras duren sus
buenos ofcos. En os actos ofcaes, estos magstrados recbran e
tratamento de exceenca.
27
Es de anotar que, conforme a artcuo 11. de
Regamento de Huaura, dctado en esa cudad e 12 de febrero de 1821, se
prevea a dacn de respectvo regamento para su mtodo nteror. Por su
parte, e artcuo 12. seaaba as atrbucones de a Cmara de Apeacones
tru|ana: conocer en todas as causas y casos que antes conocan as
denomnadas audencas, con a soa restrccn de no entender en as causas
de mayor cuanta, a cua fue f|ada en 15.000 pesos. E conocmento de estas
causas recaera en os trbunaes que estabezca e goberno centra que se
forme en e Per.
28

E 28 de |uo de 1821 se decara a ndependenca en Lma y e antguo paaco
de os vrreyes se converte en sede de un Goberno Protectora que funconar
hasta a nstaacn de Congreso Consttuyente en setembre de 1822. Son
nombrados como mnstros e neogranadno |uan Garca de Ro, en a cartera
de Goberno y Reacones Exterores; e argentno Bernardo de Monteagudo, en
Guerra y Marna; y e protomdco peruano Hpto Unanue, en a cartera de
Hacenda. Se daba nco, as, a Protectorado sanmartnano. La procamacn
de a ndependenca aterara sustancamente a organzacn |udca,
bscamente en o reatvo a a separacn de poderes. Las deas de a
Revoucn Francesa y de raconasmo mperan en os gestores de a
emancpacn. En consecuenca, os funconaros que antes admnstraban
|ustca como parte de sus varas atrbucones se especazan, convrtndose
sea en |ueces de Derecho o quedando como empeados de a admnstracn
pbca. Se suprmeron as atrbucones potcas de as Audencas para
convertras en Cortes de |ustca, se dferencan as nstancas y se unfca e
orgen de a |ustca. Desaparece a |ustca que provena de mandato
muncpa y queda como nca fuente e nombramento por e Estado.
29
Pero, s ben as nuevas nsttucones |udcaes apareceron |untamente con as
repubcanas, a ndependenca potca no concdr con a ndependenca
ega, pues durante muchos aos contnu rgendo a ey espaoa, en cuanto
no fuese contrara a os dspostvos dctados por e goberno ndependente
(artcuo 18. de Regamento Provsona de Huaura). La formacn de un
trbuna supremo que reempazara a a antgua Rea Audenca de Lma se
haaba entre os propstos de Protectorado que |os de San Martn estabec
en os departamentos bres de Per a partr de 1821.
La Alta Cmara de Justicia sanmartiniana.
Yo soy un nstrumento accdenta de a |ustca.
|os de San Martn.
La Cmara de Apeacones de Tru|o cesa en sus funcones de trbuna
supremo a nstaarse a sede de goberno ndependente en Lma e 28 de |uo
de 1821. Una de as prmeras meddas adoptadas por San Martn, uego de ser
descrpcn "E Crtcn", es decr, e propo Mosset, en vrtud a as habdades centfcas de
un sabo neurogo de su provnca, fue transportado mentamente a cerebro de un voca
que en e nstante se convrt en odor, dado que e efecto a cob|ar a un extrao era a
mposbdad de habar, mentras que sus coegas, os vocaes, o hacan.

27
OUIROS, Marano Santos de. Colecci-n de le,es/ decretos , -rdenes, op! cit!, tomo 1, p. 3.
28
'b!, pp. 3-4.
29
GARCA RADA, Domngo. San Martn y a Ata Cmara de |ustca. Revista de Derecho
Procesal (1950), p. 90-91.
procamada a ndependenca en Lma, sera, en efecto, a creacn de a Ata
Cmara de |ustca, estabecda por decreto protectora de 4 de agosto de
1821, a que susttua a a cmara tru|ana como mxmo trbuna.
30
Convene
recordar que a efemrdes de 4 de agosto es recordada hoy en nuestro pas
como e Da de |uez, en vrtud de Decreto Ley 18918, expeddo por e
goberno mtar de |uan Veasco Avarado con fecha 3 de agosto de 1971.
La Ata Cmara de |ustca estaba ntegrada por un presdente, ocho vocaes y
dos fscaes, uno para a matera cv y otro para e fuero crmna. Su sede se
haaba en Lma, en as saas hasta entonces ocupadas por a Rea Audenca en
e ve|o Paaco de os Vrreyes. En cuanto a sus atrbucones, eras as msmas
que se reconocan a as Audencas coonaes, en tanto no se emtese e
respectvo regamento especa. Los magstrados deban apcar as eyes
espaoas, excepto cuando fuesen contraras a os prncpos de bertad e
ndependenca nacona n se haasen en oposcn con os decretos y
regamentos expeddos por e goberno ndependente a partr de septembre
de 1820.
31

Las eyes de a nacn espaoa, -procam San Martn- han sdo
nsufcentes para hacera fez. En sus antguas nsttucones no poda
encontrar nnguna garanta contra os abusos de poder. Conforme a decreto
provsoro de 4 de agosto de 1821, una Ata Cmara de |ustca fue estabecda
en Lma, una vez aboda a prmgena Cmara de Apeacones que funconaba
en Tru|o:
Cuando exped en Huaura e regamento provsona de
12 de febrero tmo, y decret e estabecmento de
una cmara de apeacones en Tru|o, me propona
sstemar en o posbe a admnstracn -anunca e
bertador argentno-, y no de|ar de carecer a os
puebos bres de un poder |udca, ante e cua
pudesen recamar sobre os abusos de as autordades
subaternas. Mas ahora que a capta de Per ha
procamado su ndependenca, y es a sa de goberno,
con vene que estn reundas todas as autordades
para me|or expedcn de os negocos.
32
Y dspone as sguentes meddas:
1. Oueda aboda desde esta fecha a cmara de
apeacones de Tru|o.
2. En su ugar se estabecer una ata cmara de
|ustca, compuesta de un presdente, ocho vocaes y
dos fscaes, uno para o crmna u otro para o cv que
reasuma e mnstero de hacenda, os que conservarn
sus destnos mentras desempeen ben sus funcones.
En os actos ofcaes tendr a ata cmara e
tratamento de Exceenca, y sus ndvduos e de
Seora.
3. Las atrbucones de a ata cmara de |ustca
sern as msmas que as que tenan as denomnadas
30
OUIROS, Marano Santos de. Colecci-n de le,es/ decretos , -rdenes, op! cit!, tomo 1, p. 12. N.
14.
31
. LEGUA Y MARTNEZ, Germn. istoria de la Emancipaci-n del Per! El Protectorado, o!/ c!/
pp. 517 - 518.
32
. OUIROS, o!/ c!/ tomo 1, p. 12, N. 14.
audencas, hasta tanto se desgnen por un regamento
especa.
4. ntern se forma e regamento para a
admnstracn de |ustca, observar e trbuna as
eyes que regan a as audencas, en cuanto no
contradgan os prncpos de bertad e ndependenca
procamados en e Per, n estn en oposcn con os
decretos y regamentos expeddos desde e 8 de
septembre tmo hasta a fecha.
5. Por decreto separado se estabecern os suedos
que deban gozar os vocaes de a ata cmara de
|ustca, y os dstntvos correspondentes a su eevado
rango.
6. Se tendrn en consderacn os servcos de os
vocaes de a extnguda cmara de apeacones de
Tru|o, para su oportuna coocacn, quedando por
ahora de honoraros.
33

E poder |udca quedaba organzada con e decreto de 4 de agosto en vrtud a
a creacn de a Ata Cmara de |ustca y con os |uzgados subaternos y a
estabecdos o por estabecer. Correspondan a a Ata Cmara a atrbucones
|udcaes conferdas antguamente a as Audencas, y se a atrbuan, as
msmo, e conocmento y a decsn de as causas cves y crmnaes que se
ncoaran contra e cuerpo dpomtco acredtado en e pas; as reatvas a
funconaros pbcos que denquesen en e e|ercco de sus funcones. Por otro
ado, se e asgna tambn |ursdccn en os |ucos de presa martma,
reazadas por os buques de guerra de Estado o, curosamente, ncuso por
corsaros sempre que estuveran debdamente autorzados por e Estado.
Acanza |ursdccn, as msmo, en matera de mnera que antes estaba a
cargo de un trbuna prvatvo.
34

Se acord, fnamente, que e tratamento que se dspensara a a Ata Cmara
de |ustca o msmo que a sus membros sera e de Useora Iustrsma, y se
e ordenaba conformar una comsn, compuesta de ndvduos de su propa
entdad y de otros |ursconsutos dstngudos por su taento y probdad, a fn
que presentasen un proyecto de regamento para a sustancacn de |uco de
presas, adems de otro proyecto de regamento de trbunaes, es decr,
equvaente a o que se amara despus ey orgnca de poder |udca. E
regamento deba atender a a reforma de a admnstracn de |ustca con e
propsto de abrevar os trmtes en todos os |uzgados nferores y cuyas
bases esencaes fueran a guadad ante a ey, de que deben gozar todos os
cudadanos; y a abocn de os derechos hasta entonces percbdos por os
|ueces, os que quedaban termnantemente prohbdos.
35

E prncpo de a namovdad de a magstratura |udca, condcn sine 7ua
non, de su mparcadad e ndependenca, se admta soo en forma condcona
y provsora, desgracadamente sometda a a aprecacn de poder, o que,
como anota, Germn Legua y Martnez, mportaba tanto como su abocn y
desconocmento, ya que expresamente, como hemos vsto, se mtaba a os
33
. 'b!
34
. LEGUA Y MARTNEZ, istoria de la Emancipaci-n del Per! El Protectorado, o!/ c!/ Tomo 4,
p. 518.
35
. 'b.
membros de a Ata Cmara, decarndose que stos permaneceran en sus
destnos soo mentras durase su buena conducta.
36
Como norma compementara a a de 4 de agosto se dcta e decreto de 27 de
agosto de 1821, medante e que se estabec a ndumentara que vestran
os magstrados de a Ata Cmara de |ustca: e presdente y os vocaes
usarn e msmo tra|e que hasta aqu, con a dferenca de ser de coor
carmes en vez de negros a vueta y e coarn de a toga. Los magstrados, se
ndcaba en e dspostvo, evarn pendente a cueo de una cnta bcoor,
encarnada y banca, una medaa de oro, segn e modeo que se d a
presdente. En os das ordnaros --se agregaba-- usarn a medaa y un
bastn con boras negras.
37
Por su parte, os escrbanos de cmara vestrn
su tra|e antguo, varando e coor de a capa de negro en carmes. Fnamente,
os abogados tendrn e msmo tra|e que hasta ahora, con gua dferenca que
os vocaes de a Ata Cmara en e coarn y vueta de a toga, y sn medaa.
Aun se precsaba e tra|e de os procuradores y porteros, que evaran su
antguo tra|e, aadendo a cueo de a capa un vvo ancho coor carmes.
38

Un decreto protectora de 29 de agosto de 1821 estpuaba que, en a Igesa
Catedra, os magstrados de a Ata Cmara se nstaaran en os prmeros
asentos, a a zquerda de Protector y uego de os mnstros de Estado.
39
Por
medo de otro decreto, de fecha 29 de marzo de 1822 e despacho |udca se
suspenda soo desde e |ueves Santo hasta as dez de a maana de Sbado
de Gora. Antguamente, se seaa en a parte consderatva, se
acostumbraba cerrar e punto en a vspera de ramos.
40

La ceremona de nstaacn de a Ata Cmara se reaz e domngo 7 de
octubre de 1821 a as once de a maana.
41
Se reuneron e presdente,
Francsco |aver Moreno y Escandn, acompaado de os reatores, escrbanos,
procuradores y os membros de Coego de Abogados. Debe advertrse que os
vocaes nombrados para Tru|o no ntegraran e nuevo Trbuna; es decr, no se
trataba de una trasacn de trbuna de una sede a otra, sno a creacn de
una, a de Lma, y a supresn de a otra, a prmgena cmara de apeacones
tru|ana. En representacn de San Martn assteron os mnstros |uan Garca
de Ro, mnstro de Estado y Reacones Exterores, Bernardo de Monteagudo,
mnstro de Guerra y Marna, e Hpto Unanue, mnstro de Hacenda. E
dscurso de nauguracn fue encomendado a don |uan Garca de Ro, a cuya
cartera se adscrban os asuntos de |ustca. La eocucn, que haca referenca
a una |ustca mparca y pronta como nco medo para desterrar e
despotsmo, fnazaba con una decaracn: En nombre de S. E. e Protector,
desde aque momento quedaba nstaada soemnemente a Ata Cmara de
|ustca. Segudamente |uramentaron e Presdente, Francsco |aver Moreno,
os vocaes y fscaes, reatores y escrbanos de cmara, procuradores y
36
'b!/ No de|a ser una parado|a hstrca que a crtca anzada por e Germn Legua y
Martnez, voca de a Corte Suprema y Mnstro de Goberno (hoy Interor) contra e decreto
de San Martn de 4 de agosto de 1821 por no respetar a namovdad de os magstrados
en e cargo, se vovera en contra de propo estudoso, ya como hombre de Estado, cuando
compart a responsabdad de por e menoscabo de a ndependenca |udca en e
segundo goberno de Legua.
37
OUIROS, o!/ c!/ tomo 1, p. 21. N. 37, artcuo 1.
38
'b!, artcuos 2., 3. y 4.
39
'b!, tomo 1, p. 23. N. 43, artcuo 1.
40
OVIEDO, |uan. Colecci-n de le,es/ decretos , -rdenes/ publicadas en el Per desde el a&o de
0120 hasta 30 de diciembre de 0189/ reimpresa por orden de materias. Lma Fepe Bay,
edtor, 1863, tomo 11, p. 361.
41
GARCA RADA, Domngo. San Martn y a Ata Cmara de |ustca, op! cit!, p. 110.
persona subaterno, as como os abogados. Una detaada acta de a
ceremona fue suscrta por os mnstros de estado y por os magstrados de a
Ata Cmara.
42
En e Estatuto Provsona para e me|or rgmen de os departamentos bres
de Per, ntern se estabece a consttucn permanente de Estado, que San
Martn dcta e 8 de octubre de 1821, e Protector de Per decarara su
convencmento en a separacn de poderes como e|e prncpa de a nueva
admnstracn ndependente:
Mentras exstan enemgos en e pas, y hasta que e
puebo forme as prmeras nocones de goberno de s
msmo, yo admnstrar e poder drectvo de Estado,
cuyas atrbucones sn ser as msmas, son anogas a
as de Poder Legsatvo y E|ecutvo. Pero me abstendr
de mezcarme |ams en e soemne e|ercco de as
funcones |udcaes, porque su ndependenca es a
nca y verdadera savaguarda de a Lbertad de
puebo; y nada mporta que se ostenten mxmas
exqustamente fantrpcas, cuando e que hace a ey
o a e|ecuta, es tambn e que a apca.
43
E Estatuto Provsona de 8 de octubre de 1821 encerraba una suerte de
consttucn potca de os departamentos su|etos a Protectorado. E poder
|udca estaba normado en a sptma de sus dez Seccones. E artcuo 1. de
dcha Seccn rezaba: "E poder |udcaro se admnstrar por a ata cmara de
|ustca y dems |uzgados subaternos que por ahora exsten o que en o
sucesvo se estabezcan".
44
E artcuo 2. precsaba as atrbucones y
|ursdccn de mxmo trbuna en os sguentes trmnos:
A a ata cmara de |ustca corresponden as msmas
atrbucones que antes tenan as denomnadas
audencas, y a ms conocer por ahora de as causas
cves y crmnaes de os cnsues y envados
extran|eros, y de os funconaros pbcos que dencan
en e e|ercco de sus funcones. Tambn se extende
por ahora su |ursdccn a conocer sobre as presas que
se hceren por buques de guerra de Estado, o por os
que obtuveren patentes de corso, conforme a a ey de
as nacones. Las funcones de trbuna de mnera
quedan de msmo modo reasumdas en a ata cmara.
45
Mentras que e artcuo 3. de a ctada seccn sptma de Estatuto
Provsona de octubre de 1821 seaaba:
La ata cmara nombrar una comsn compuesta de
ndvduos de su propo seno, y de otros |ursconsutos
que se dstngan por su probdad y uces, para formar
nmedatamente un regamento de admnstracn de
|ustca que smpfque a de todos os |uzgados
nferores, que tenga por base a guadad ante a ey de
que gozan todos os cudadanos, a abocn de os
42
OVIEDO, |uan, Colecci-n de le,es:/ o!/ c!/ p.
43
OUIROS, Marano Santos de. Colecci-n de le,es/ decretos , -rdenes, op! cit!, tomo 1, p. 40, N.
72.
44
'b!, p. 42.
45
'b!, pp. 42-43.
derechos que percban os |ueces, y que desde ahora
quedan termnantemente prohbdos. La msma
comsn presentar un regamento para a
substancacn de |uco de presas.
46
La namovdad y a permanenca de os magstrados se estpuaba, en forma
muy reatva, como hemos advertdo en neas anterores, en e artcuo 4. de
a seccn menconada: "Los membros de a ata cmara permanecern en sus
destnos mentras dure su buena conducta. E tratamento de a cmara ser e
de V. S. I.".
47
E Estatuto Provsona de 8 de octubre de 1821, en su seccn stma,
ratfcaba a exstenca, atrbucones y conformacn de a Ata Cmara de
|ustca de Lma. As msmo, e trbuna mense deba conocer temporamente
de as causas cves y crmnaes de os cnsues y envados extran|eros, y de
os funconaros pbcos que huberen denqudo en e e|ercco de su
autordad. Su |ursdccn se extenda, a conocmento de as presas que se
hceran por os buques de guerra de Estado o por os que obtuveran patente
de corso conforme a a Ley de as Nacones.
48
La Ata Cmara reasuma,
guamente, as funcones |udcaes de Trbuna de Mnera. E Estatuto
Provsoro consagraba, adems, a ndependenca de Poder |udca, nca y
verdadera savaguarda de a bertad de puebo. Nada mporta -se
afrmaba en e dspostvo menconado- que se ostente mxmas
exqustamente fantrpcas, cuando e que hace a ey o e que a e|ecuta, es
tambn e que a apca.
49
Conforme a o prevsto en e Estatuto Provsona sanmartnano, un Regamento
de os Trbunaes fue dctado con fecha 10 de abr de 1822, con mbto de
apcacn en os departamentos bres de Per.
50
E Reglamento provisional/
dado por el supremo delegado del Per/ para el r$;imen de los tribunales de
;usticia/ en los departamentos libres/ nterin se establece el c-digo permanente
del Estado (ta era su denomnacn competa), constaba de 166 artcuos,
dvddos en dez seccones, y fue obra de una comsn ntegrada por Marano
Prez de Tudea, Ignaco Ortz de Zevaos, Ncos de Aranbar, Manue Varn,
Francsco |aver Moreno y Marano Prez Sarava.
51
E Regamento Provsona
de 1822 fue expeddo por |os de a Torre Tage, en su cadad de Supremo
Deegado de os E|rctos de a Independenca.
52

La mparca admnstracn de |ustca -se expresaba
en a parte consderatva de ctado Regamento- es e
cumpmento de os prncpaes pactos que os hombres
forman a entrar en socedad. Ea es a vda de cuerpo
potco, que desfaece, apenas asoma e sntoma de
aguna pasn y queda exnme, uego de que, en vez
de apcar os |ueces a ey, y de habar como
sacerdotes de ea, a nvocan para prosttur
mpunemente su carcter. E que a dcta y e que a
e|ecuta pueden certamente hacer grandes abusos; mas
46
'b!, p. 42.
47
'b.
48
'b. pp. 42-43. N. 72.
49
'b!
50
'b!, pp. 163-176.
51
GARCA CALDERON KOECHLIN, Manue. Agunos hechos y refexones sobre a hstora de a Corte
Suprema de |ustca de a Repbca, op! cit!, p. 342.
52
'b!, pp. 342-344.
nnguno de os tres poderes que presden a a
organzacn soca, es capaz de causar e nmero d
mseras con que os encargados de a autordad
|udcara afgen a os puebos, cuando frustran e
ob|eto de su nsttucn.
53

E dspostvo precsaba que a Ata Cmara de |ustca conocera de os asuntos
de grande nters de Estado, remtdos en voto consutvo o deberatvo por
a suprema autordad (artcuo 8.); absovera as cuestones de competenca
que se susctasen entre |uzgados y Trbunaes (artcuo 9.); decdra en causas
de egtmacn, naturazacn y dems sobre dspensa de eyes, para que,
sustancado e expedente, se devueva con nforme a Goberno, para su
resoucn. Pertenecan a conocmento de a Ata Cmara: as causas cves
de fuero comn (artcuo 13.), os recursos de fuerza que se nterpusesen
respecto de os autos provedos por os Trbunaes Ecesstcos (artcuo 15.) y
de as causas crmnaes (artcuo 16.).
54

La Ata Cmara de |ustca estaba consttuda provsonamente por dos Saas:
Prmera y Segunda (artcuo 17.). Cada una se haaba ntegrada por cuatro
vocaes desgnados por e Presdente, sn poderos varar en o sucesvo. E
presdente, por su parte, asstr en a saa que egere (artcuo 18.). Se
adopt e sstema de a aternanca en cuanto a os procesos de competenca y
e turno, en o reatvo a su radcacn (artcuo 19.). Las dos saas empezaban
su respectvo despacho -seaa e artcuo 21.- a as nueve de a maana y
contnuaran hasta as dos de a tarde. A esa hora, reundas, procederan a
audenca pbca, en a cua se dctarn y se rubrcarn os decretos por e
voca semanero.
55
As msmo, e Presdente deba remtr a Supremo
Goberno, con perodcdad quncena, una sta de as causas vstas por a
Cmara en os qunce das precedentes, y otra sta con e detae de as que
hubesen de verse en e msmo nmero de das subsguentes (artcuo 29.).
56
La permanenca de os membros de Ato Trbuna peruano estuvo supedtada,
como recuerda |os Francsco Gvez, a su conducta y e reconocmento de
Nuevo Rgmen. A tomar posesn de cargo, deban contestar
afrmatvamente a sguente procama: |urs a Dos y a a Patra a sostener y
defender con vuestra opnn, persona y propedades, a ndependenca de
Per, de goberno espao y de cuaquer otra domnacn extran|era?.
57
Garca Rada dstngue as dsposcones de Regamento en: a) consttuconaes;
b) admnstratvas; c) de Derecho sustantvo y ad|etvo; y d) de organzacn
|udca.
58
Entre as prmeras, desfan as sguentes dsposcones
consttuconaes: a atrbucn a Supremo Goberno de resover por s o con e
voto consutvo de a Cmara, sobre a ntegenca y apcacn de as eyes,
estatutos, decretos y regamentos; e modo de formar as ternas para proveer
as vacantes en a Ata Cmara de |ustca y en os |uzgados de Derecho, cuyo
nombramento corresponda a Goberno; e conocmento por e Conse|o de
estado de as causas de suspensn, remocn y crmnaes de os mnstros,
conse|eros de Estado e ndvduos de a Ata Cmara de |ustca; a facutad de
a Ata Cmara de emtr voto consutvo o deberatvo, por mayora absouta
53
OUIROS, Marano Santos de. Colecci-n de le,es/ decretos , -rdenes, op! cit!, tomo 1, p. 164.
54
'b!, p. 165
55
'b!, p. 166.
56
'b.
57
GALVEZ, |os Francsco. Los magstrados y a socedad mea en e sgo XIX (1821-1860).
Cuadernos de 'nvestigaci-n 2/1999. Lma: PUCP- Insttuto Rva-Agero, 1999, p. 8.
58
GARCA RADA, Domngo. San Martn y a Ata Cmara de |ustca, op! cit!, pp. 98 y sguentes.
de votos, en os casos de grande nters de estado, que e Goberno e remta;
a decsn por e Goberno Supremo con e Conse|o de Estado, de os casos de
competenca entre |uzgados y trbunaes, o cuando exstesen dudas graves
sobre as prerrogatvas que se recaman. Entre as dsposcones de carcter
admnstratvo, se precs que cuando se suscte competenca con a
|ursdccn mtar, se asocarn a a Ata Cmara e Mnstro de Guerra y dos
|efes que desgne a suprema autordad; se ndc, as msmo, que a Ata
cmara conocera de as causas de egtmacn, naturazacn y dems sobre
dspensa de eyes, correspondendo a resoucn a Supremo Goberno.
En e campo de Derecho sustantvo y ad|etvo, Garca Rada dferenca entre: a)
prncpos generaes y b) recursos.
59
E Regamento de Trbunaes
sanmartnano decara que corresponde a a Ata Cmara de |ustca e
conocmento de as causas cves y crmnaes. E artcuo 72. supona una
enrgca reaccn contra a mutpcdad de fueros exstente en e rgmen
coona, a suprmr todos os fueros prvatvos, con excepcn de os creados
por a suprema autordad. Como norma genera estabece que pertenecen a
fuero comn todas as causas cves, no exceptuadas, de os sbdtos de
Estado (artcuo 69.).
60
As msmo, nstaura como prncpo procesa que toda
causa se decdr defntvamente en tres nstancas. Como se sabe, en e
mundo coona, medante recursos y azadas, era posbe que una causa fuera
vsta ms de tres veces, con evdente desmedro de una rpda admnstracn
de |ustca.
De otro ado, fue necesaro egsar sobre os benes secuestrados a quenes
haban pasado a campo reasta. Con ta motvo se dcta e 23 de octubre de
1821 e Regamento para e |uzgado de Secuestros. S ben este |uzgado exsta
desde os prmeros momentos de a guerra emancpadora, y su tramtacn era
sumarsma, se estabec que sus resoucones seran apeabes ante a Ata
Cmara de |ustca, En os remates deba ntervenr un mnstro de Tesoro
Pbco. Esta regamentacn sgnfc encauzar dentro de a normatva ega e
procedmento de esta fgura propa de tempos de guerra, hasta su abocn
por ey de 24 de dcembre de 1823.
61
Se conf ese puesto a personas de
mucha confanza de goberno, agunos de os cuaes ntegraran e cuerpo
|udca ordnaro.
Con a creacn de a Ata Cmara de |ustca se sentan caramente as bases
de concepto moderno de soberana de Estado. Por prmera vez se estabeca
un rgano contra cuyas resoucones no eran susceptbes de mpugnarse ante
una nstanca superor. E crcuo se cerraba |ustamente en esa |ursdccn. Era
evdente que emerga un nuevo sstema potco dotado de soberana. As
msmo, quedaba caro que a dferenca de Antguo Rgmen, en e que e poder
de admnstrar |ustca graba en torno de monarca, es decr, de a autordad
de rey o de emperador, ahora a |ustca era atrbuto de un rgano autnomo.
Sucumbe e concepto segn e cua a facutad de |uzgar es una concesn
orgnara de prncpe, y que ba|o es ttuo, ste conservaba un derecho
superor frente a os |ueces, que, a su vez, so dervaban su poder de
monarca. E cambo es asaz mportante porque hasta entonces, durante a
monarqua absouta, a |ustca haba tendo tres caracterstcas: a) era una
|ustca concedda por e rey, b) era una |ustca deegada, y c) era una |ustca
retenda por e monarca. En e orbe repubcano, en ugar de prncpe, debe
decrse a Ley y a Consttucn. Por eso se ha dcho que e rgmen
59
'b., p. 99.
60
OUIROS, Marano Santos de. Colecci-n de le,es/ decretos , -rdenes, op! cit!, tomo 1, p. 170.
61
'b!, p. 59, N. 87. Tambn, pp. 52-53, N. 81, nota 1.
democrtco no consste en e goberno de os hombres, sno en e mpero de
as eyes. Aqu se ncar tambn a supremaca de poder egsatvo y e
centrasmo de a egsacn.
62
En a conformacn tanto de a Cmara de Apeacones de Tru|o, merced a
Regamento Provsoro de Huaura, como de a Ata Cmara de |ustca, en vrtud
a Estatuto Provsoro y a nuestro prmer Regamento de os Trbunaes, debe
verse tambn a sensbdad de |ustca de Lbertador |os de San Martn,
anmado por os deaes repubcanos.
E sstema |udcaro de haba convertdo en un pan de
agresn contra todos os derechos; ya que no eran
nexorabes as eyes, sno os |ueces que as apcaban
y que so mantenan aque carcter contra os que
haban tendo a suerte de ser amercanos. En fn (.)
todo presentaba un cuadro de door, de anquacn y
de desorden, hasta que evacuada esta capta por as
tropas de Rey, camb su destno y a mano de a
bertad empez a curar as herdas de que estaba
cuberto e cuerpo potco de Estado.
63
Un da se abreron para as puertas de a hstrca Unversdad de San
Marcos, y uno de sus catedrtcos ms dstngudos, e doctor |usto Fgueroa
hzo, en un admrabe dscurso, e eogo de bertador.
Ou vrtud es sta, d|o, que destruye y edfca a
msmo tempo? (.) Cuando V.E. derrba sn derramar
una gota de sangre a muro de a Espaa, construye en
e momento sn fatga e de a Amrca. Ereccn de
mnsteros y trbunaes, decoro de a poca, extncn
de trbutos, bertad de os Vernas, nsttucn de
goberno provsoro, paso franco de honor a todas as
cases de Estado, nuevas rdenes de a patra, fomento
de a pbca ustracn, bre comerco (.).
64
Marano Fepe Paz Sodn, en su csca obra, Hstora de Per ndependente,
de|aba constanca de fao de a posterdad.
Nosotros, escrba, h|os de sus contemporneos y
cuyo fao es e verdadero, decaramos ante e unverso
que San Martn es e ms grande de os hroes, e ms
vrtuoso de os hombres pbcos, e ms desnteresado
patrota, e ms humde de su grandeza y a quen e
Per, Che y as provncas argentnas e deben su vda
y su ser potco; que San Martn a nade n|ur, que
sufr con crstana resgnacn os ms nmerecdos
ataques, aunque retrado en su humde vda prvada;
de su boca no saeron reveacones que huberan
mancado a honra a|ena; de su puma no se desz e
corrosvo veneno de a dfamacn, en todo esto es ms
grande que Bovar y Washngton.
65
62
Vase, THIREAU, |ean-Lous. 'ntroduction histori7ue au Droit. Segunda edcn. Pars:
Fammaron, 2003, pp. 153-188.
63
Vase, ALSINA, Hugo. Revista de Derecho Procesal. Nmero II. Buenos Ares: Sucesores de
Compaa Argentna de Edtores S.R.L, 1950, p. 114.
64
'b., p. 123.
65
'b., p. 125.
Peruanos, antes indios
Ba|o este rtuo, nserto en uno de sus ndces egsatvos, Marano Santos de
Ours resuma con eocuenca a acttud de nacente Estado repubcano haca
e mundo ndgena. Acttud ambgua que con un crtero de guadad
equparaba a os natvos con os dems habtantes bres, pero que desconoca
o pretenda gnorar a exstenca de vaas cuturaes y hasta a condcn
matera y soca de os ndgenas. Podra decrse que a normatvdad
ndependente, a recusar e tutea|e de a ey ndana en e mbto de as
reacones prvadas no encontr me|or norte que convertr a os ndgenas en
naturaes, es decr, peruanos de segunda categora, guaes ante a ey en
cuanto a obgacones- |urar eatad, servr a e|rcto, trbutar, etc.-, pero
dstntos potca y admnstratvamente de os cudadanos.
La egsacn ndependentsta sobre ndos se concentrara en tres asuntos
esencaes: personadad |urdca, trbutos y servcos personaes y propedad de
a terra. En esos campos se ntent nstaar un sstema basado en a guadad.
Empero, pese a sus auspcos, esas eyes y decretos se revearan ngenuos,
fugaces e napcabes, como o demuestran os sucesvos avances y retrocesos
que experment e curso egsatvo durante toda a prmera mtad de
Ochocentos.
66

En os abores msmos de a emancpacn, dos decretos de Protectorado, de
os das 27 y 28 de agosto de 1821, seran as prmeras normas repubcanas en
as que expresamente se reguaban os asuntos ndgenas. En e marco de una
convccn de guadad ante a ey, medante e decreto de 27 de agosto, e
goberno de San Martn ordena se emne a denomnacn de ndos o
naturaes, por ser consderadas dscrmnatoras, para dotar a os aborgenes
de nombre de peruanos. Sn embargo, ese mandato ega, que propona una
nueva defncn de estatus de peruano, no pasaba de consttur una
decaracn terca, nsufcente para borrar a secuar red de ntercambos
desguaes que regstraba e mundo rura andno. E msmo decreto de 27 de
agosto dspona a supresn de os antguos trbutos entregados a a Corona y
canceaba e cobro de as contrbucones atrasadas.
67
Segn os consderandos
que encabezan e dspostvo, sera un crmen consentr que os abor|enas
permanecesen sumdos en a degradacn mora a que os tena reducdos e
goberno espao y contnuasen pagando a vergonzosa exaccn que con e
66
Vd. NO|OVICH, Hctor Omar. Las reacones de Estado peruano con a pobacn ndgena
en e sgo XIX a travs de su egsacn. Hstrca, vo. XV, n. 1, pp. 43-62. E autor traza
una exposcn cronogca de a egsacn repubcana en cuatro etapas: 1.) de 1821
hasta a formacn de a Confederacn Per-bovana; 2.) e nterregno representado por a
Confederacn; 3.) desde a derrota de Santa Cruz en Yungay hasta a Consttucn de 1860;
y 4.) desde 1860 hasta a ey de 11 de octubre de 1893. Constese tambn VEGA, |uan
|os. La Emancpacn frente a ndo peruano. La egsacn ndana de Per en a
ncacn de a Repbca: 1821-1930. Contrbucn a estudo de Derecho peruano. Lma:
s.d; 1958; VARALLANOS, |os. Legsacn ndana repubcana. Compacn de eyes,
decretos, |ursprudenca |udca, admnstratva y dems vgentes sobre e ndgena y sus
comundades. Lma: C.I.P; 1947; VELASCO NUNEZ, Manue D. Compacn de a egsacn
ndgensta concordada, 1824-1959. Lma: Edtora Mdca Peruana, 1959. Para una
nterpretacn de sstema trbutaro en a temprana Repbca, 1959. Para una
nterpretacn de sstema trbutaro en a temprana Repbca, vase PASARA, Lus. E ro
de Derecho en a poca de guano. Derecho, n. 28, 1970, pp. 25-27; |ACOBSEN, Ns,
Taxaton n Eary Repubcan Per, 1821-1851. Pocy Makng Between Reform and
Tradton. En: LIEHR, Renhard (ed.). Amrca Latna en a poca de Smn Bovar. La
formacn de as economas naconaes y os ntereses econmcos europeos, 1800-1850.
Bern: Cooquum Verag, 1989, pp. 312-337, en especa as pgnas 324 a 327.
67
OUIROS, Marano Santos de, Coeccn de eyes, decretos y rdenes, t. , p. 21.
nombre de trbuto fue mpuesta por a trana como sgno de seoro
Decaraba dcho decreto que os ndgenas son h|os y cudadanos de Per y
con e nombre de peruanos deben ser conocdos.
68
Otros decretos de smar
orentacn reguaron a preferenca de os ndos en a provsn de empeos en
a Admnstracn y concederon facdades en e uso de pape seado en os
trmtes admnstratvos
69
.
Compementaro a dspostvo reseado fue e decreto dado por San Martn un
da despus, e 28 de agosto de 1821, sobre trbutos y servcos, dos materas
que en e futuro acusaran hondas contradccones egsatvas y que oscaran
entre a supresn absouta de as prestacones y e smpe restabecmento de
sstema trbutaro vgente en a Coona. E decreto protectora, de 28 de agosto
de 1821 estpuaba a extncn de mtas, pongos, encomendas,
yanaconazgos y toda otra case de servdumbre persona. E documento
precsaba, con reacn a os ndgenas- ahora denomnados peruanos- que
nade podr forzaros a que srvan contra su vountad. La contravencn de
esa orden magnnma sera castgada con a pena de expatracn.
70
No
obstante, as bases de a Consttucn de 17 de dcembre de 1822 omtan
cuaquer referenca a a pobacn natva, sn duda por estar formamente
comprendda, sn ms, dentro de a pobacn peruana.
Los espaoles entre el !ien " el mal
E tratamento egsatvo brndado a os espaoes pennsuares no emgrados
tuvo un contendo emnentemente errtco. De as promesas de segurdad se
pas pronto a a desconfanza frente a as conspracones y de a a os
confnamentos, a vganca pocaca, e secuestro patrmona y e desterro.
71
En su procama A os meos y habtantes de todo e Per, pronuncada en
Santago de Che e 13 de novembre de 1818, San Martn haba ofrecdo a os
sbdtos hspanos garantas de ntegrdad y proteccn: Espaoes
europeos!- decarara-, m anunco no es e vuestra runa. Yo no voy a entrar
en ese terrtoro para destrur: e ob|eto de a guerra es e de conservar y
factar e aumento de a fortuna de todo hombre pacfco y honrado. Vuestra
suerte fez est gada a a prosperdad e ndependenca de a Amrca.
72
En
otro documento, as Instruccones que debe observar e E|rcto bertador de
Per, dctadas en Santago de Che e 23 de |uno de 1820, e Lbertador se
referra en e numera 15. a trato cauteoso haca os espaoes, a no ser
que hayan dado prctcamente ncontestabes pruebas de su compromso y
conversn.
73
Aunque entre 1820 y 1821 fueron numerosos os espaoes pennsuares y
amercanos que retornaron a a metrpo, no pocos- prncpamente burcratas
y pequeos comercantes, pero tambn ttuos de Casta empobrecdos-,
permaneceron en e terrtoro decarado ndependente por e e|rcto patrota.
La normatvdad reatva a os espaoes no emgrados varara a comps de
os acontecmentos. Las modfcacones egsatvas se sucedan sn cesar, a
veces a ntervaos de pocos das. De hecho, pese a os anuncos de garanta y
68
E desmentdo de esa decaracn de cudadana aparecera con a dacn de Estatuto
Provsona de 8 de octubre de 1821, que ntroduca a dstncn |urdca entre naconadad
y cudadana. Esta tma, segn e artcuo 17. de Estatuto, se mtaba
69
Vase e t compendo de NO|EVICH, Hctor Omar, op. ct.
70
OUIROS, Marano Santos de, Coeccn de eyes, decretos y rdenes, t. 1, p. 23.
71
Una vsn de con|unto puede consutarse en LEGUA Y MARTNEZ, Germn, op. ct; t. 4,
captuo XI: Monteaguado y os espaoes, pp. 663-703.
72
Ib; p. 663.
73
OUIROS, Marano Santos de, Coeccn de eyes, decretos y rdenes, t. 1, p. 3.
respeto haca sus personas y benes, a hspanofoba se hzo evdente ya desde
os bandos de 17, 18 y 19 de |uo de 1821.
74
En efecto, s e 28 de |uo de 1821
a ndependenca de Per haba sdo procamada, con extraordnara
magnfcenca de Per haba sdo procamada, con extraordnara
magnfcenca y aegra- como nformaba a prensa patrota-, soo una semana
despus, e 4 de agosto, e furbundo conse|ero de San Martn y uego mnstro
de Guerra y Marna e Protectorado, Bernardo de Monteagudo, redactaba a
prmera norma en a que expctamente se reguaba a condcn de os
espaoes ba|o e nuevo rgmen. En os curosos consderandos de a norma,
que e conse|ero- acrrmo enemgo de os espaoes- pone en boca de
Lbertador, se afrmaba:
Yo os he prometdo respetar vuestra segurdad y propedades: o he
cumpdo, y nnguno de vosotros puede ya dudar de m paabra. Sn
embargo de esto, s que murmurs en secreto, y que agunos dfunden
con magndad a dea de que ms desgnos son sorprender vuestra
confanza. M nombre es ya bastante cebre para que yo o manche con
a nfraccn de ms promesas, aun cuando se concba que como
partcuar pueda fatar a eas.
75
E decreto protectora de 4 de agosto estpuaba que todo espao sera
amparado en su persona y sus propedades, sempre que contne
pacfcamente en e e|ercco de su ndustra, |urando a ndependenca de pas
y respetando e nuevo goberno y eyes estabecdas. E artcuo 2.
franqueaba a sada de terrtoro ndependente de aqueos espaoes que no
fasen en esas garantas, a os que se es extendera e correspondente
pasaporte. Empero, e artcuo 3. precsaba que os espaoes que
permanecera en e pas protestando su confanza en e goberno y sn
embargo traba|asen contra e orden ocutamente, como tengo notca o
practcan agunos, expermentarn todo e rgor de as eyes perdern sus
propedades. E dspostvo, que se presentaba ncamente concador,
concua con una verdadera amenaza: Espaoes! Ben conocs que e
estado de a opnn pbca es ta que entre vosotros msmo hay un gran
nmero que acecha y observa vuestra conducta: yo s cuanto pasa en o ms
retrado de vuestras casas: tembad, s abuss de m ndugenca. Sea esta a
tma vez que os recuerde que vuestro destno es rrevocabe y que debs
someteros a como a nco medo de concar vuestros ntereses con os de
a |ustca.
76
Otro decreto, de 27 de setembre de 1821, refe|aba a prevencn de a
Admnstracn contra os conspradores. A se anuncaba, con una mayor
dureza represva, a mpantacn de toque de queda para os espaoes en
genera y a expedcn de toque de queda para os espaoes en genera y a
expedcn de savoconductos para os pacfcos y honrados:
Tenendo e goberno datos postvos para creer que agunos espaoes,
frentcamente obstnados a favor de a causa de os opresores de Per,
comprometen con su conducta a segurdad de os que, convencdos de
nuestra |ustca, y reconocdos a a benefcenca con que han sdo
tratados, respetan as eyes y e|erctan pacfcamente su ndustra; por
tanto, y para no verme en a necesdad de tomar meddas de severdad
contraras a sstema de moderacn que hasta aqu he segudo, ordeno:
74
Parcamente reproducdos en LEGUA Y MARTNEZ, Germn, op. ct; t.4, pp. 666-670.
75
Decreto de 4 de agosto de 1821, en OUIROS, Marano Santos de, Coeccn de eyes,
decretos y rdenes, t. 1, p. 11.
76
Loc. ct.
1.- Nngn espao podr sar de su casa por pretexto aguno despus de
a oracn, ba|o a pena de confscacn de benes y extraamento de
pas |.|
3.- Los espaoes pacfcos y honrados que obtengan una papeeta de
goberno quedan exceptuados.
4.- Se autorza a todo cudadano para que arreste a espao que
encontrarse de noche en a cae sn a expresada papeeta, debendo dar
parte nmedatamente a comsaro de su cuarte para que este o pase a
presdente de departamento, a quen se encarga a e|ecucn y
cumpmento de os artcuos anterores.
77
E confnamento de os espaoes y e secuestro de sus benes fueron dos
meddas correntemente empeadas por a Admnstracn patrota. Una orden
de nmedato confnamento con e convento meo de La Merced fue expedda
e 3 de setembre de 1821 por e obsesvo mnstro Monteagudo.
78
Compementara a ea fue a orden de mantener encenddas todas as uces de
a cudad hasta e amanecer.
79
Trasadados por segurdad a a caeta de Ancn,
e confnamento de os espaoes dur dos semanas y fue evantado e 18 de
setembre de 1821.
Segn Legua y Martnez, se eg a pensar que, confnados, os espaoes
resutaran aun ms pegrosos y por eo se decar su bertad. Entre entradas
y sadas, e convento de La Merced se convrt en e ugar habtua para os
confnamentos.
Lograda a captuacn de Canterac y os rebedes de Caao, e Protector
anzaba e 19 de setembre de 1821, una procama a os sbdtos hspanos. En
contradccn con a severdad de su draconano mnstro de Guerra, San Martn
deca:
Voved, pues, espaoes habtantes de Lma, a vuestras pacfcas tareas,
en e seno de un puebo que, como vosotros msmos o habs
expermentado, es e modeo de a moderacn y de a generosdad;
dedcaos tranquamente a eas, ba|o a segurdad de que e Goberno de
Per, tan amante de a |ustca, tan fe a sus promesas, como enrgco y
severo cuando a saud de a Patra o exge, no moestar en e e|ercco
de su ndustra a cudadano que sepa enar os deberes que e mponen
as eyes de pas en donde resde y merece a proteccn de goberno
ba|o e cua vve.
80
A ncos de octubre de 1821, un gran nmero de pennsuares se acogen a
decreto de cudadana y naturazacn expeddo e da 4 de ese mes y se
apresuran a soctar a carta de naturaeza, prevo |uramento de reconocer y
sostener a ndependenca de Per. No obstante e eevado preco de
formuaro de a soctud- cncuenta pesos e pego-, no menos de 138
espaoes soctaron a naturazacn.
81

La derva egsatva, empero no cesara. Se observaba en matera de
espaoes una acusada oscacn entre as promesas de garanta |urdca y a
persecucn efectva de sus personas y benes. E va|ero escocs Bas Ha
descrbra as a acttud de os sbdtos hspanos frente a estado de cosas:
Los espaoes, sntndose ob|eto de sospecha y desconfanza, de buena
77
Ib; pp. 32-33.
78
Ib; pp. 24-25.
79
Ib; pp. 24-25.
80
Ib.
81
Ib.
gana se habran retrado de un ugar donde se es consderaba ntrusos;
pero esto no es tan fcmente hacedero, sn ncurrr en prddas taes
que superaban a pegro e ncomoddad de permanecer. La mayor parte-
anota Ha- tenan grandes captaes comprometdos en e comerco;
muchos tenan benes consderabes en e campo; muchos tenan
tambn esposas y famas en Lma, o estaban gados a sueo de otra
manera; y se converta en gran sacrfco de|ar sus presentes
satsfaccones, por a ncerta segurdad que ofreca Espaa, a a sazn en
stuacn no mucho ms tranqua que as coonas. Su potca me|or y
ms segura hubera sdo segur a suerte de pas y comprometerse
cordamente con a nueva causa. Pero esto era esperar demasado de
hombres crados en a era de monopoo y pre|uco.
82
As, os espaoes seguan formando parte de entramado que yaca ba|o e
nuevo rgmen. Incuso se estabec e procedmento para e secuestro de os
benes de os emgrados. Un regamento para e |uzgado prvatvo de
secuestros fue dctado e 23 de octubre de 1821.
83
E mbto de accn de ese
organsmo |ursdccona acanzara a as especes de benes de os enemgos
de a ndependenca de Estado, entre os que se consderaba potencamente
a todos os pennsuares. A tan soo ocho das despus, medante un decreto
protectora de 31 de octubre, se condcon a expedcn de pasaporte de
regreso a Espaa, preva certfcacn de a aduana e nforme de Trbuna de
Consuado a no tener deuda a favor de Estado ba|o pena de confscacn
rremsbe de sus benes.
84
Una orden aparecda unos das despus en a
Gaceta de Goberno precsaba que os mtares se exceptuaban de esa
condcn.
85
Entretanto, e goberno ndependente acepta a erogacones de
acaudaados pennsuares ba|o a forma de cupos, emprsttos forzosos,
sumnstros y auxos.
86
La normatvdad sobre secuestros sera aboda
soamente en 1843, durante a dctadura de Vvanco.
87
Los vavenes en a normatvdad reatva a os espaoes acanzara un punto
cumnante con a dacn de terrorfco decreto de 31 de dcembre de 1821,
que ordenaba por bando a expusn de todos os espaoes europeos que no
hubesen obtendo carta de naturaeza, ba|o pena de confscacn de a mtad
de sus benes.
88
As msmo, se decret que os pennsuares que no hubesen
obtendo a carta de cudadana hasta e 23 de novembre de 1821 quedaran
prvados de os cargos que ocupaban en as |erarquas ecesstcas, cv o
mtar sn derecho a suedo.
89
E artcuo 2. entraaba a odosa fgura de a
testamentfaccn de hecho, forzosa y de contado. Ta era su tenor: Los que
tengan herederos forzosos, soo podrn evar consgo aquea parte de sus
benes de que pueden dsponer por testamento segn as eyes. Los que sean
casados y carecesen de h|os de|arn a sus mu|eres, s por mutuo avenmento
82
E fragmento corresponde a bro de HALL, Bas, Extracts from a |ourna Wrtten on the
Coasts of Che, Per and Mxco, 1820-1822 (Edmburgo, 1824). Inserto en: NUNEZ,
Estuardo, op. ct; vo. 1, pp. 251-252.
83
OUIROS, Marano Santos de, Coeccn de eyes, decretos y rdenes, t. 1, p. 59.
84
Decreto de 31 de 1821. Ib; p. 71.
85
Gaceta de Goberno Independente, t. 1, n. 36.
86
Vase, por e|empo, Gaceta de Goberno Independente, n. 24, de 29 de setembre de
1821.
87
Resoucn de Mnstero de |ustca de 29 de setembre de 1843. E Peruano, t. 10, n. 29,
de sbado 30 de setembre de 1843, pp. 109-110
88
Decreto de 31 de dcembre de 1821, en OUIROS, Marano Santos de, Coeccn de eyes,
decretos y rdenes, t. 1, pp. 102-103.
89
Ib; artcuo. 3.
se quedasen, a terca parte de sus benes, otra terca se apcar a Estado y
evarn e resduo de eos.
90
Esa medda acarreaba a susttucn de a
personadad |urdca de propetaro por a de sus potencaes herederos. De
acuerdo con as regas sucesoras, os expusados soo evaran consgo una
qunta parte de sus benes s tuveran h|os y un terco en caso de no teneros.
E terco restante pasara a Estado. E apso para a sada de os espaoes fue
f|ado en un mes y su cumpmento fue evado a cabo con extrema
severdad.
91
E 12 de enero de 1822, ante numerosos recamos, e decreto de expusn fue
modfcado en e sentdo de que exceptuaba retroactvamente de a medda a
os espaoes que no hubesen soctado oportunamente a cudadana por fata
de recursos u otro mpedmento egtmo.
A favor de os sbdtos menos favorecdos se orden e otorgamento gratuto
de a carta correspondente.
92
En os consderandos de decreto, tmo cargo
contra os obstnados que aborrecen a paz y detestan a fraterndad, e
Protector seaaba, a modo de reparacn:
Desde que e e|rcto eg a Psco, a paz ha sdo ob|eto de a guerra y a
reconcacn de os espaoes e nco fn que se ha propuesto e goberno por
resutado de a severdad con que agunas veces se es ha tratado. E e|rcto
entr a fn en esta capta, despus de nt resstenca de os enemgos; a
paza de Caao se rnd por captuacn; as tropas de genera Canterac
buscaron su saud en a fuga; cada suceso de estos autorzaba a goberno, por
e derecho unversamente recbdo entre todas as nacones de a terra a
confscar cuando menos as propedades de os espaoes, contra quenes hay
tantos motvos de retaacn.
93

Y aada: Se han pubcado con frecuenca decretos benfcos, ofrecndoes
|a os espaoes| amparo y amndoos a a unn; se es ha de|ado a
aternatva de sar de pas con todas sus propedades, o naturazarse en ;
agunos han sdo dces a a razn y se han puesto ba|o a proteccn de
goberno, otros ha sado bremente, y a mayor parte permanecdo tranqua a
pesar de su nfraccn, porque ya se haban cumpdo os varos trmnos que
se es deron para tomar un partdo decsvo.
94
San Martn, o quz ms ben e propo Monteagudo, fustgaba en e msmo
documento a os conspradores, que no han cesado de dar a goberno
motvos de dsgustos por a conducta cas ms mprudente que crmna de
agunos temeraros, que con os mserabes recursos de su recurso de su
despecho, creen cambar e destno de a Amrca. Aun tuvo tempo e
Protector, antes de entregar nomnamente e mando a Torre Tage e 19 de
enero de 1822, para extender una crcuar a os presdentes de os
departamentos, en a que se prohba a os espaoes e|ercer como
admnstradores o mayordomos de hacendas.
95
Otra modfcacn a decreto de
90
Ib; artcuo. 2..
91
Sobre a nmedata repercusn a a medda un testgo presenca, Bas Ha, narrara: En
una soa ocasn no menos de cuatrocentos espaoes de as prmeras famas y personas
de as ms rcas de Lma, fueron sacados de sus casas por a fuerza y marcharon a pe hasta
e Caao, rodeados por guardas y segudos por sus esposas e h|os, de quenes no es fue
permtdo despedrse antes de ser empu|ados a bordo de un barco que nmedatamente se
hzo a a vea para Che. Vd. NUNEZ, Estuardo, op. ct; vo. 1, pp. 262-263.
92
OUIROS, Marano Santos de. Coeccn de eyes, decretos y rdenes, t. 1, p. 111.
93
Loc. ct.
94
Loc. ct.
95
Resoucn suprema de 19 de enero de 1822, en LEGUA Y MARTNEZ, Germn, op. ct; p.
expusn de 31 de dcembre de 1821 fue dctada por e supremo deegado
Torre Tage e 25 de enero de 1822. A se estabec que os espaoes soteros
que saesen de terrtoro ndependente de|aran a Estado a mtad de todos
sus benes, ms a pena de dez aos de presdo en caso de ocutamento.
96
Se
cacua e monto tota de as confscacones ascend a uno o dos mones de
pesos. La devoucn de os benes embargados a os sbdtos espaoes fue
autorzada por ey de Congreso Consttuyente de 7 de novembre de 1823,
promugada e 10 de novembre de 1823.
97
A o argo de a deegatura de Torre Tage se dctaron varas meddas que
evdencan a estrecha vganca a que estuveron sometdos os pennsuares
que permaneceron en e pas. En efecto, se orden a os escrbanos de Lma
formar una reacn de as escrturas asentadas en sus respectvos despachos
por encargo de espaoes.
98
A mrto de carcter feroz e ndomabe de os
espaoes, un draconano decreto de supremo deegado de 20 de abr de
1822, frmado por Bernardo de Monteagudo, vedaba a todos os espaoes, con
excepcn de os ecesstcos, e uso de capa o capote en pbco, ba|o pena
de desterro.
As msmo, se prohba cuaquer reunn que pase de dos espaoes,
mentras que a voacn de toque de queda sera castgada con a pena de
muerte. E msmo castgo se apcara a espao que portase cuaquer arma,
fuera de as precsas para e servco de a mesa, es decr, tenedor y
cucho.
99
Una |unta de vganca fue formada a amparo de dcho decreto, a
que sgueron otras normas que fomentaban a deacn, as como e contro de
os famares que hubesen de|ado os pennsuares expusados.
100
Un decreto
de a |unta gubernatva presdda por |os de a Rva-Agero, de 8 de febrero
de 1823, reter as prohbcones de decreto de 20 de abr de 1822, aunque
reempazaba a pena de muerte por e presdo, a confscacn y e desterro.
101
Unas semanas despus, e 13 de |uno de 1823, era ordenado un nuevo
confnamento de espaoes en e convento de La Merced.
102
Y es que e dea
de guadad |urdca, sustento de consttuconasmo repubcano, era mposbe
en un Estado en guerra. La desconfanza haca os espaoes se proongara por
varos aos. As, todava en 1833, una ey de Congreso precsaba entre os
requstos para obtener a cudadana peruana, e nforme de as autordades en
donde haya resddo e nteresado durante as guerras de a ndependenca, as
como as decaracones de sete testgos y a presentacn de documentos que
699.
96
Decreto de 25 de enero de 1822, OUIROS, Marano Santos de, Coeccn de eyes, decretos
y rdenes, t. 1, pp. 118-119. Una crcuar aparecda a ncos de febrero de 1822 en a
Gaceta de Goberno, t. 2, n. 11 exceptuaba de os acances de decreto a os espaoes que
hubesen desertado de e|rcto reasta. E confnamento y posteror expusn fueron
regamentados medante decreto de Supremo Deegado de 23 de febrero regamentados
medante decreto de Supremo Deegado de 23 de febrero de 1822. Vd. Ib; t. 1, pp. 129,
142-143.
97
Ib; p. 402.
98
Crcuar de 7 de marzo de 1822. Gaceta de Goberno, t. 2, n. 20. Vase BNP. MS D6722.
Razn de as causas |udcaes segudas por os espaoes en agunas escrbanas de Lma.
Marzo 12 de 1822, 13 ff.
99
Decreto Supremo Deegado de 20 de abr de 1822, en OUIROS, Marano Santos de,
Coeccn de eyes, decretos y rdenes, t. 1, pp. 182-183.
100
Por e|empo, e decreto de 16 de mayo de 1822. Vd, b; t. 1, p. 200.
101
Gaceta de Goberno, t. 4, n. 12, de sbado 8 de febrero de 1823.
102
OUROS, Marano Santos de, Coeccn de eyes, decretos y rdenes, t. 1, pp. 355-356.
acredten haber hecho espontneamente servcos tes a Estado en a causa
de a Independenca.
103
La escla#itud un a!olicionismo compungido
En abr de 1821, en peno sto de Lma por as huestes de San Martn,
desembarcaba en e Caao un marno brtnco de ascendenca arstocrtca,
Aexander Cadceugh. Como era cas de rgor entre os ustrados de a poca,
e navegante, que era tambn centfco amateur, de| un bro con sus
mpresones de va|e, Traves n South Amrca, que se pubca en Londres en
1825. A Cadceugh anotaba:
Han pasado muchos aos desde que e Per ha mportado negros, pues e
nmero que tenen basta para e cutvo de caa de azcar, caf, cacao,
productos que se es encomenda (.) Agunas hacendas azucareras
cercanas a Lma, traba|an hasta con qunentos negros. Pero desde a
entrada de San Martn, con su ofrecmento de berar a os negros que
engrosaran sus fas, como tambn de berar a todos os nos de esa
raza que naceran a partr de esa fecha, has dsmnudo e nmero de
peones negros y dentro de agunos aos, e negro de pura raza habr
desaparecdo. En aque tempo prosgue e marno brtnco os desmanes
cometdos por os negros en a cudad eran verdaderamente
repugnantes, y en su mayora ban drgdos a sus anterores amos. Se es
haba nsnuado as meddas que se ban a tomar a su favor, y por o
tanto haba paneado cada uno su venganza
104
.
Estas observacones, recogdas en a vspera de a nstaacn de Protectorado,
condensan en pocas neas todo e proceso de manumsn de a escavtud tras
e advenmento de sstema repubcano. Las anotacones de va|ero refe|an
tambn as contradccones y dfcutades que esa medda hubo de acarrear en
os aos sucesvos. Y es que as reacones serves se nstaaban en a base
msma de a socedad y su emnacn ma poda decretarse sn afectar a
estructura socoeconmca en su con|unto.
Los ccuos para a poca sugeren que en e perodo de 1821 a 1824 nmero
de escavos, pese a expermentar un acusado descenso con respecto a as
dcadas anterores, egaba todava a unos 40 50 m ndvduos, que
traba|aban prncpamente en as hacendas de a costa o como domstcos
105
.
Aproxmadamente unos 8500 escavos de ambos sexos vvan en a capta,
dedcados a "servco de mano" os varones o como "amas de eche" as
mu|eres
106
. Poseer escavos segua sendo en a dcada de 1820 un atrbuto de
estatus pero tambn consttua un ngredente esenca en a dvsn de
traba|o. Los ofcos consderados "ves", como os matarfe, arrero, cargador,
candeero, aguador, yerbatero, avandera o panchadora, eran desempeados
excusvamente por escavos.
107
No obstante, ba|o a Repbca, a presenca de
103
OUROS, Marano Santos de, Coeccn de eyes, decretos y rdenes, t. 1, pp. 355-356.
104
Extractos de bro de Aexander Cadeeugh han sdo reproducdos por NUNZ Estuardo (ed).
Reacones de va|eros. Coeccn documenta de a Independenca de Per, t. 27, vos. 1-4,
Lma: Comsn Nacona de Sesqucentenaro de a Independenca de Per, 1971, pp. 175-
268. La cta corre en a pgna 185 de voumen .
105
Cfr. TAVARA, Santago. Abocn de a escavtud en e Per. Lma: Imprenta de Comerco, por
|os Mara Monteroa, 1855, p. 29.
106
Vd. AGUIRRE, Caros. Agentes de su propa bertad, op.ct., pp. 47, 53-54.
107
E ofco de panadero era en Lma uno de os ms abyectos. E va|ero Tschud observara
haca 1836 que: "amasar y hornear e pan se consdera como un traba|o muy pesado en
vsta de gran caor renante, y o reazan soamente escavos ba|o a fusta nmsercorde de
un mayordomo severo. Como todos eo son cupabes de aguna fata y han sdo envados a
a panadera como castgo, se es tene muy poca consderacn y se sancona severamente
un estamento soca |urdcamente subaterno contrastaba con un
ordenamento sustentado en os "prncpos de sgo": e mpero de as uces,
a supremaca de ser humano y a guadad de todos ante a ey.
Esos ngredentes deogcos formaban parte centra de dscurso
ndependentsta en os renos amercanos, como era de verse en procamas,
manfestos y, despus, en textos egaes.
108
La normatvdad repubcana sobre
escavos tuvo, as, como ten de fondo as censuras a a trata de negros y e
consguente decve en a tasa de crecmento demogrfco de a pobacn
serv, que dependa prncpamente de a compraventa de os ndvduos.
Empero, as contnuas que|as de os propetaros por "a fata de escavos"
marcharan a contrapeo de esos deaes.
E 12 de agosto de 1821, medante decreto pubcado por bando, San Martn
ordenaba a bertad de ventres y decaraba bres a os h|os de escavos que
hubesen nacdo y naceren bres en e terrtoro de Per desde e 28 de |uo
de 1821. No se decret, a manumsn genera de os escavos. Se afrma que,
antes de arrbar a Per, San Martn vacaba en dctar una norma squera
parca de manumsn y que hasta dudaba d a capacdad menta de os
negros
109
. A parecer, e contacto con os beraes argentnos y chenos o
convenc de o contraro. Otros consderan que nfuy tambn e oportunsmo
de momento y, sobre todo, a necesdad de atraer a os escavos a a causa
patrtca.
110
Merece transcrbrse e documento:
Cuando a humdad ha sdo atamente utra|ada y por argo tempo
voados sus derechos, es un gran acto de |ustca, s no resarcros
enteramente, a menos dar os prmero pasos a cumpmento de ms
santo de todos os deberes. Una porcn numerosa de nuestra espece ha
sdo hasta hoy mrada como un efecto permutabe, y su|eta a os ccuos
de un trfco crmna: os hombre san comprado a os hombres, y no se
han avergonzado de degradar a fama a que pertenecen, vendndose
unos a otros. Las nsttucones de os sgos brbaros apoyadas en e
curso de eos, han estabecdo e derecho de propedad en contravencn
a ms augusto que a naturaeza ha conceddo. Yo no trato, sn embrago,
de atacar de un gope este antguo abuso; es precso que e tempo
msmo que o ha sanconado o destruya; pero, yo no sera responsabe a
m concenca pbca, y a ms sentmentos prvados, sno preparase para
o sucesvo esta padosa reforma, concando por ahora, e nters de os
propetaros con e voto de a razn y de a naturaeza. Por tanto, decaro
o sguente:
1.- Todos os h|os de escavos que han nacdo, y naceren en e terrtoro
de Per, desde e 28 de- |uo de presente ao en que se decar su
a menor fata". Vd TSCHUDI, |ohann |acob Von. Testmono de Per, 1838-1842. Seeccn de
Hermann Buse. Lma: P.L. Vanueva, 1966, p. 115. An en 1853, panadero y mantequero
eran percbdos como dos ofcos excusvamente reservados a escavos en Lma. Cfr. AGN.
Protocoo notara Cubas, Leg. 174. 15 de febrero de 1853, f. 405v. En os aos posterores
se evdencara un acusado despazamento en esos ofcos haca os pobadores de orgen
andno.
108
Cfr. para e caso mexcano, ARENAL FENOCHIO, |ame de. "La utopa de a bertad: a escavtud
en as prmeras decaracones mexcanas de derechos humanos". Anuaro Mexcano de
Hstora de Derecho, ao VI, 1994, pp.3-24.
109
Vd. BLANCHARD, Peter, op.ct., p.6
110
As por e|empo, o ha sugerdo Nura SALES en su traba|o, Sobre escavos, recutas y
mercaderes de quntos. Barceona: Are, 1974. Segn Saes, a fuctuacn de as meddas
dctadas por San Martn evdencara que estas responderon a as necesdades de a guerra,
antes que a una sda convccn deogca.
ndependenca, comprendndose os departamentos que se haen
ocupados por as fuerzas enemgas, y pertenecen a este estado, sern
bres, y gozarn de os msmos derechos que e resto de os cudadanos
peruanos, con a modfcacones que se expresarn en un regamento
separado.
2.- Las partdas de bautsmo de os nacdos, sern documentos
autntcos de a resttucn de este derecho. Imprmase, pubquese por
bando, y crcese. Dado en Lma, a 12 de agosto de 1821.-2 de a
bertad de Per. San Martn.- Bernardo de Monteagudo.
111
E dspostvo sanmartnano garantzaba que todos os h|os de escavos a que
se haca mencn "gozarn de os msmos derechos que e resto de os
cudadanos peruanos, con as modfcacones que se expresarn en un
regamento separado". Para e efecto se utzara a partda de bautsmo de os
nacdos como documento probatoro. E 24 de novembre de 1821, medante
decreto protectora se decaraba bre de domno de su amo a todo escavo
que egase a terrtoro peruano, "por e soo hecho de psaro".
112
Ambos
dspostvos fueron consderados por agunos como un "gope de muerte a todo
e sstema de escavtud".
113
Sn embargo, eos suponan soamente una
supresn gradua, que propamente no atacaba os derechos de os
propetaros, ta como o recomendaban en a poca autores como Gaspar Rco
y Anguo en su Proyecto reatvo a comerco, suerte y servdumbre de
escavtud aparecdo en Cdz en 1813,
114
un texto que contena referencas
precsas a vrrenato peruano. Un antecedente drecto de decreto
sanmartnano sera a ey de bertad de partos dada en Argentna en enero de
1813. Normas smares, sea de manumsn ega o de prohbcn de trfco
de escavos, fueron dctadas en Ecuador, Venezuea, Coomba y Mxco, por os
msmos aos que en e Per, mentras que en Cuba y Bras a bertad de
ventres sera conocda soo cas trenta aos ms tarde. Che concedera a
manumsn genera en 1823, en tanto que en a sa de Cuba a abocn de a
escavtud se reazara soamente en 1880.
115
Medante otro decreto de msmo 24 de novembre se regamentaba a bertad
de ventres dspuesta e 12 de agosto de 1821.
116
La norma estabeca a
obgacn de os amos a proveer a os gastos que demande a cranza y
educacn de os h|os de as madres escavas, vae decr de as craturas
nacdas a partr de 28 de |uo de ao 1821, en a edad de su actanca, y
posterormente hasta que os |venes bertos hubesen cumpdo a edad de 20
aos, s fueran mu|eres, o 24 s fuesen hombres. Se encomendaba as msmo a
os amos os deberes de manutencn, de nstruccn "en os augustos
prncpos de a regn de Estado, y en as obgacones que tenen haca a
111
Ours, Marano Santos de. Coeccn de eyes, decretos y rdenes, t. , p.16.
112
Ib., p. 83.
113
E comentaro es de Bas Ha, va|ero presente en Lma en |uo de 1821. Vd. NNEZ,
Estuardo, op.ct., p. 230.
114
Rco y Anguo, Gaspar. Proyecto reatvo a comerco, suerte y servdumbre de escavos,
ncnado a su transcn oportuna a bres durante e tempo que debe contnuar a
ntroduccn en terrtoros espaoes. Cdz: Imprenta Tormentara, 1813.
115
Cfr. BLANCHARD, Peter, op.ct., pp. 2, 6-7; MELLAFE, Roando, La escavtud en Hspanoamrca.
Buenos Ares: Edtora Unverstara de Buenos Ares, 1964, cap. VI. Para Mxco, vase
Ferrer Muoz, Manue. La cuestn de a escavtud en e Mxco decmonnco. Sus
repercusones en as etnas ndgenas. Sere: Temas de Derecho Pbco, N 53. Bogot:
Insttuto de Estudos Consttuconaes Caros Restrepo Pedrahta- Unversdad Externado de
Coomba, 1998, en especa as pgnas 16 a 23
116
Ours, Marano Santos de, Coeccn de eyes, decretos y rdenes, t. , pp. 84.85.
patra", as como a enseanza de "agn e|ercco ndustra, por medo de cua
puedan despus os bertos subsstr ndependentemente y ser tes a a
comundad". De acuerdo con e nmo fantrpco subyacente a esa norma, se
recomendaba a os amos ensear a eer y escrbr a os bertos, para o cua se
contara con a vganca de os cuerpos muncpaes. Incuso se estpu que un
regdor muncpa estara encargado especamente de nspecconar e
cumpmento de esa recomendacn y de eaborar una sta de os amos que
observaran "con mayor ceo y humdad o que aqu se prevene, para que se
pubque por a prensa a sta de eos cada ao, a que es servr de un
especa ttuo de recomendacn, en vrtud de a cua, e goberno es
dspensar toda preferenca de que son dgnos os cudadanos vrtuosos".
Como contrapartda de as obgacones de os amos, se estabec que os
bertos benefcados estaran obgados a servr a sus patrones hasta os 20
aos de edad as mu|eres y 24 os varones. Acanzada esa edad, quedaran
emancpados. E msmo dspostvo regamentaro conceda e derecho de
cudadana a os bertos mayores de 21 aos que e|ercesen aguna profesn o
ndustra t.
117
En a prctca, e decreto conceda a os propetaros un pazo
de 25 aos para adecuarse a os cambos que a egsacn repubcana
ntroduca.
117
Loc. Ct. Ocurr, sn embargo, como apunta Ours en una nota (tomo 1, p. 85), que a
norma cay rpdamente en desuso en cuanto a a competenca muncpa para nspecconar
a educacn de os bertos y eaborar una sta de os cudadanos que observaban con
mayor exacttud os decretos protectoraes.

También podría gustarte