6

Objetivos

La materia y sus transformaciones

Esquema de la unidad
UNIDAD 6. LA MATERIA Y SUS TRANSFORMACIONES

Programacin
Aprender que todos los cuerpos estn formados por materia y que cada tipo de materia es una sustancia diferente. Conocer las propiedades de la materia, distinguiendo las propiedades generales de las caractersticas. Comprender que la materia se puede presentar como sustancia pura o como mezcla. Diferenciar entre mezclas homogneas y mezclas heterogneas. Conocer algunos mtodos de separacin de mezclas. Saber cules son los cambios de estado y cmo se producen. Aprender qu son la temperatura de fusin y de ebullicin, y saber que en las sustancias puras son una propiedad caracterstica. Saber qu son los cambios qumicos y comprender cmo suceden algunos de ellos. Aprender a medir la masa y el volumen de un cuerpo. Lectura comprensiva e interpretacin de esquemas de procesos. Medicin de la masa y el volumen de un cuerpo. Lectura e interpretacin de informacin tcnica.

La materia y sus propiedades

Las mezclas y las sustancias puras

Cambios de estado

Cambios qumicos

Contenidos
La materia y sus propiedades. Las mezclas y las sustancias puras. Cambios de estado. Cambios qumicos.

Aprende a hacer: La medicin de masas y volmenes

El mundo que queremos: Los combustibles fsiles

Repasa

Eres capaz de Comprender una informacin tcnica

Recursos digitales
Contenidos
Pgina inicial Recuerda lo que sabes

Recursos
01. Presentacin 02. Actividad interactiva 03. Esquema

Propsitos
Empezar el tema Recordar conocimientos Presentar la unidad Ampliar contenidos Explicar Explicar Explicar Explicar Explicar Repasar Explicar Explicar Evaluar Explicar Evaluar

Criterios de evaluacin
Sabe que todos los cuerpos estn formados por materia y conoce algunas de sus propiedades, generales y caractersticas. Sabe qu es una sustancia, distingue entre sustancias puras y mezclas, y conoce los tipos de mezclas. Sabe qu son los cambios de estado y comprende cmo ocurren. Comprende qu son la temperatura de fusin y de ebullicin. Sabe qu son los cambios qumicos y conoce algn ejemplo. Sabe interpretar informacin tcnica.

Curiosidad por comprender cmo suceden los cambios de la materia. Inters por aprender a realizar mediciones precisas de la materia. Reconocimiento de la importancia del ahorro de combustibles fsiles en la lucha contra el calentamiento global.

La materia y sus propiedades

04. Presentacin 05. Presentacin

Las mezclas y las sustancias puras Cambios de estado

06. Esquema 07. Presentacin 08. Esquema 09. Presentacin 10. Actividad interactiva

Cambios qumicos

11. Presentacin 12. Presentacin

Competencias bsicas
Adems de la competencia en el Conocimiento e interaccin con el mundo fsico, en esta unidad se contribuye al desarrollo de las competencias Cultural y artstica, Aprender a aprender, Lingstica y Social y ciudadana.

Actividades

13, 14, 15 y 16. Actividades interactivas 17. Presentacin

Repasa

18. Actividad interactiva

A A 74

74 B

Para empezar

Materia eta haren eraldaketak

GOGORATU IKASITAKOA
R01

UNIDAD

Materia
Unibertsoko gauza guztiak materiaz eginda daude.

Materiaren egoera fisikoak

Materia hiru egoeratan egon daiteke: solidoegoeran, likido-egoeran eta gas-egoeran.

Para recordar conocimientos

R01 presentacin Oro! Esta presentacin est relacionada con la lectura de inicio de la unidad. Presenta algunas de las caractersticas del oro y el porqu de su importancia para las personas. Presenta el fenmeno de las diversas fiebres del oro, que movilizaban a miles de personas a lugares remotos en busca del preciado metal. Puede comentar que tambin en Espaa se extraa oro en la Antigedad, y an hoy da se extrae, de modo recreativo, en algunos ros.

Objektuek badituzte bi propietate: masa eta bolumena. Horrez gain, badituzte elkarrengandik bereizten laguntzen diguten beste zenbait ezaugarri ere: kolorea, distira, elastikotasuna, gogortasuna, gardentasuna 1. Beheko argazkiko bi objektu hauetatik zeinek du ur-masa handiena?

Gorputz solidoek bolumen eta forma finkoak dituzte. Gorputz likidoek bolumen finkoa dute, baina ez dute forma finkorik. Gasek ez dute ez bolumen ez forma finkorik.

R02 actividad interactiva Los estados de la materia Esta actividad sirve para recordar las propiedades generales de los slidos, los lquidos y los gases. Se trata de una tabla, similar a la que aparece en la actividad 4. Pueden tener problemas para comprender que el volumen de un gas es variable. Para ayudarlos a comprenderlo, recuerde que al abrir un bote de perfume, el aroma se reparte por toda la habitacin; es decir, ocupa todo el volumen de esa habitacin.

Gorputzak egoera batetik bestera alda daitezke, tenperatura aldatzean. Aldaketa horri egoera-aldaketa deritzo. 4. Osatu taula hau.
FORMA FINKOA BOLUMEN FINKOA Bai Solidoa Likidoa Gasa Ez Bai Ez

5. Aipatu naturan berez gertatzen den egoera-aldaketa bat. 6. Zer egoera-aldaketa gertatzen da izotza urtzean?

Urre-bilatzailea
Harriz harri arin asko jauzika gurutzatu zuen erreka. Mendi-hegalak eta urak bat egiten zuten tokitik, palakada bat lur atera zuen, eta erretilura bota. Makurtu, eta erretiluaren zati bat uretan sartu zuen. Gero, trebeki egindako mugimendu zirkular batez, urari kanpora eta barrura eragin zion, lurra eta hartxintxarra zeharka zezan. Partikula handienak eta arinenak ur gainera igotzen ziren, eta abilki egindako mugimendu batez, ertzetik kanporatzen zituen. Edukia gutxituz joan zen, harik eta lur xehea eta hartxintxar txikia soilik geratu ziren arte. Lanean jarraitu zuen, eta azkenerako, bazirudien erretiluan ura besterik ez zela geratzen. Baina orduan, ura erreka ertzera bidali zuen mugimendu erdizirkular bizi batez, eta hondar beltzezko geruza bat agertu zen, erretilu hondoan. Gertutik aztertu zuen. Erdian urre koloreko partikula bat zegoen.
JACK LONDON

R02

2. Beheko argazkiko bi objektu hauetatik zeinek du bolumen handiena?

HAU IKASIKO DUZU R03

Zer den materia eta zer propietate dituen. Zer den gorputz baten dentsitatea eta zertarako balio duen magnitude horren berri izateak. Zer diren substantzia puruak, eta zer, nahasteak. Nola banantzen diren nahasteen osagaiak. Zer egoera-aldaketa mota dauden, eta zer propietate dituzten. Zer diren erreakzio kimikoak. Nola neurtzen diren gorputz baten masa, bolumena eta dentsitatea.

Ample la fotografa pequea, a fin de mostrar cmo es una batea. Explique que el oro, al ser pesado, se queda en el fondo del recipiente, mientras la arena y otros materiales ligeros salen fcilmente de la batea. Ms adelante comprendern que con los trminos pesado y ligero nos estamos refiriendo al concepto de densidad.

Begiratu goiko bi irudi horiei eta azaldu zer den erretilu bat. Zertarako egiten ditu urre-bilatzaileak testuan azaltzen diren mugimendu horiek guztiak? Zure ustez, testuan azaltzen den metodoa erabiltzen al da oraindik ere, urrea bilatzeko?

3. Zer ezaugarriri esker antzeman diezaiokegu plastilinari? Eta beirari?

Urre-zaina, Urrearen ameskeria liburuan. Moldatua

Muestre a los alumnos la fotografa de las dos pelotas y pregunte cul de ellas creen que tiene ms masa. Explique que no se puede saber esto a no ser que empleemos una balanza, puesto que se trata de cuerpos hechos de distintos materiales.
75

74
132815 _ 0074-0087.indd 74 132815 _ 0074-0087.indd 75 21/5/09 11:10:45

21/5/09 11:10:46

Para presentar la unidad

Ms informacin en la red
Buscadores modernos http://www2.uca.es/huesped/asanbaor/
Esta es la pgina principal de la asociacin andaluza de bateadores de oro. A nuestros alumnos les resultar curioso comprobar que hoy da la bsqueda de oro es un pasatiempo para muchas personas. En algunos de nuestros ros se puede practicar an esta aficin.

Ideas TIC
La pgina web del centro educativo. Criterios de calidad http://observatorio.cnice.mec.es/modules.php?op=modload&name= News&file=article&sid=600&mode=thread&order=0&thold=0
En este trabajo del Observatorio Tecnolgico del ISFTIC (Ministerio de Educacin), su autor, ngel Puente, enumera una serie de criterios de calidad que debe cumplir una pgina web.

R03 esquema Contenidos de la unidad Utilice este esquema para que los alumnos se hagan una idea clara y organizada de los contenidos que estudiarn en la unidad.

74

75

Materia eta zer propietate dituen

Para explicar
1. Materia, gorputzak eta substantziak
Unibertsoa osatzen duten objektu guztiak gorputzak dira: liburuak, arrainak, harriak Beraz, Lurra gorputz ugariz osatutako beste gorputz bat da.

4. Dentsitatea
Gorputz baten dentsitatea haren masa bolumenarekin zatituz lortzen da. Adibidez, zentimetro kubiko bat urek gramo bateko masa du. Beraz, uraren dentsitatea zentimetro kubikoko gramo batekoa da. Merkurioak, aldiz, urak baino askoz ere dentsitate handiagoa du. Zentimetro kubiko bat merkuriok 14 gramoko masa du. Beraz, merkurioaren dentsitatea zentimetro kubikoko 14 gramokoa da. Horrek esan nahi du zentimetro kubiko merkurio batean zentimetro kubiko ur batean baino 14 aldiz materia gehiago dagoela. 4.250 g = 17g/cm3 250 cm3

UNIDAD

Para explicar

Ample la ilustracin 2 para explicar cmo se emplea la balanza. Explique que lo que se hace con este instrumento es comparar una masa desconocida (la del tomate, en este caso) con una masa que conocemos o patrn, la masa de las pesas. Cuando se equilibra la balanza, quiere decir que en ambos brazos hay la misma masa.

Gorputz guztiak materiaz eginda daude. Baina materia mota ugari daude. Esate baterako, domina olinpikoak hiru motatako materiaz egiten dira: urrez, zilarrez edo brontzez. Materia mota bakoitza substantzia bat da. q Materia atomo izeneko partikula txiki-txiki batzuez osatuta dago. Ehun atomo mota baino gehixeago daude, eta horiek konbinatuta osatu dira Unibertsoko substantzia guztiak. Substantzia bakoitza atomoen konbinazio berezi batez osatuta dago.

dentsitatea =

q 2008ko Pekingo Olinpiadetako zilarrezko, urrezko eta

brontzezko dominak. Domina bakoitza gorputz bat da. Urrea, zilarra eta brontzea hiru substantzia dira.

2. Materiaren propietateak
Materiak bi eratako propietateak ditu: propietate orokorrak eta propietate bereizgarriak.

Dentsitateak zer substantzia den asmatzeko balio du, substantziek dentsitate bera baitute beti, puruak badira. Esate baterako, imajinatu 250 zentimetro kubikoko eta 4.250 gramoko urrezko lingote bat duzula, eta urre purua den jakin nahi duzula. Horretarako, urrearen dentsitatea zenbatekoa den begiratu behar duzu libururen batean: zentimetro kubikoko 19 gramo. Gero, lingoteak zer dentsitate duen kalkulatuko duzu, 4.250 gramo 250 zentimetro kubikoren artean zatituz. Emaitza: 17 gramo zentimetro kubikoko. Beraz, lingotea ez da urre puruzkoa. r

r Urre puruzkoa al da lingote hori? Urre puruaren

dentsitatea zentimetro kubikoko 19 gramokoa da. Beraz, marrazkiko lingotea ez da urre puruzkoa.

Ample la imagen 4, a fin de que comprendan perfectamente cmo se realiza el clculo de la densidad. Indique de dnde salen los datos y cmo se realiza la operacin.

R05 presentacin La densidad Esta presentacin muestra la densidad de diversos materiales fcilmente identificables. Utilcela para que los alumnos sean conscientes del rango normal de valores de la densidad. Hemos optado por expresar la densidad en g/cm3, que nos parece el modo ms intuitivo. No obstante, en el Sistema Internacional de Unidades se expresa en kg/m3, de modo que es frecuente encontrar la densidad expresada en tales unidades. En esta presentacin puede llamar la atencin sobre algunos datos. Por ejemplo, el hielo es menos denso que el agua slida, lo que hace que flote sobre ella. El aluminio es bastante menos denso que otros metales, como el acero. Por eso se usa en la industria aeronutica y otras aplicaciones. El oro es ms denso que el plomo. Sin embargo, es el plomo el que se emplea como lastre, pues el oro es demasiado valioso.

R01 presentacin Recipientes para medir el volumen de lquidos Esta presentacin parte de la ilustracin 3 para explicar el nombre y la funcin de los distintos recipientes que aparecen en ella. Todos ellos se usan habitualmente en los laboratorios. Hgales ver la diferencia entre la probeta, que mide cualquier volumen de lquido, dentro de su rango de medicin, y el matraz aforado, con el que se mide un volumen fijo de lquido, gracias a la marca que tiene en su cuello estrecho. Puede pedir a los estudiantes que digan cmo usaran estos recipientes. Puede preguntar, por ejemplo: Cmo harais para saber lo que cabe en un vaso de agua? (Se usara la probeta.) Cmo haras para medir un litro de agua? (Se usara un matraz aforado.)

Propietate orokorrak materiaz eginda dauden gauza guztien propietateak dira; adibidez, masa, bolumena eta tenperatura. Propietate bereizgarriak, berriz, substantzia batzuk eta besteak bereizten laguntzen diguten desberdintasunak dira; esate baterako, kolorea, gardentasuna, gogortasuna eta dentsitatea.

R05 5. Zergatik geratzen diren gorputzak ur gainean

Gorputz bat likido batean murgiltzen denean, dentsitatearen arabera geratuko da ur gainean edo urpera hondoratuko. Gorputz baten dentsitatea urarena baino txikiagoa bada, gorputz hori ur gainean geratuko da. Gorputz horren dentsitatea urarena baino handiagoa bada, aldiz, hondoratu egingo da. Zurak urak baino dentsitate txikiagoa du. Horregatik, zur-bloke bat ur gainean geratuko da. Aitzitik, altzairuak dentsitate handiagoa duenez, altzairuzko bloke bat hondoratu egingo da uretan. Gaur egun itsasontzi gehienak altzairuzkoak dira, baina ez dira hondoratzen. Izan ere, itsasontziak airez beteta daude, eta aireak urak baino askoz ere dentsitate txikiagoa du. Beraz, guztira urak baino dentsitate txikiagoa duelako flotatzen du itsasontziak. t Unibertsoko gorputzak materiaz osatuta daude. Materiak propietate orokor batzuk adibidez, masa eta bolumena eta propietate bereizgarri batzuk adibidez, dentsitatea ditu.

w Balantza. Tomateak beste platereko pisuen masa

bera du.

3. Masa eta bolumena

Masa gorputz batek duen materia kantitatea da. Kilogramotan edo gramotan neurtzen da. Kilogramo batek mila gramo ditu. Gorputz batek zenbat masa duen jakiteko, balantza erabiltzen da. Balantzan, gorputzaren masa eta pisuena alderatzen dira. w Bolumena gorputz batek betetzen duen espazio kantitatea da. Litrotan edo mililitrotan neurtu ohi da. Litro batek mila mililitro ditu, eta mililitro bat zentimetro kubiko bat da. Likidoen bolumena neurtzeko, neurriak markatuta dituzten ontzi gardenak erabiltzen dira. e

t Esperimentua, beirazko objektuekin. Beirak urak

R04

baino dentsitate handiagoa duenez, puxtarriak hondoratu egiten dira. Botila airez beteta dago, eta aireak oso dentsitate txikia duenez, flotatu egiten du.

Galderak
1. Zer da aulki bat, gorputz bat ala substantzia bat? Eta ura? 2. Zerk du bietan masa handiena, kilogramo bat lastok ala kilogramo bat paperek? Eta bolumen handiena? Azaldu zergatik.

e Likidoen bolumena neurtzeko ontziak. Irudiko

ontzi hauek bolumena adierazten duten markak dituzte.

76
132815 _ 0074-0087.indd 76 132815 _ 0074-0087.indd 77 21/5/09 11:10:47

77
21/5/09 11:10:48

Ms informacin en la red
Balanza virtual http://concurso.cnice.mec.es/cnice2005/93_iniciacion_interactiva_ materia/curso/materiales/propiedades/masa.htm
Emplee esta pgina para mostrar de una forma muy clara cmo funciona una balanza. Destaque que lo que hacemos es comparar la masa que hay en un platillo de la balanza con la masa de las pesas que aadimos en el otro.

Ideas TIC
Cmo imprimir un PDF como si fuera una imagen A veces, al mandar imprimir un PDF aparece un mensaje de error, debido a que dicho archivo contiene imgenes o fuentes que no pueden ser interpretadas por el programa Acrobat. Si selecciona la opcin del men Imprimir como imagen, evitar el problema. Para ello, siga estos pasos: 1. Abra el fichero PDF y seleccione el men Imprimir. 2. En la ventana que se ha abierto, haga clic sobre el botn Avanzadas, situado en la parte inferior izquierda. 3. Haga clic en el cuadrito Imprimir como imagen y, de nuevo, pulse el botn Aceptar. 4. Pulse nuevamente el botn Aceptar.

76

77

Nahasteak eta substantzia puruak

Para explicar
Batzuetan, aire puruaz mintzo gara. Baina zientzialari baten ikuspegitik ez dago aire pururik, airea ez baita substantzia puru bat, nahaste bat baizik.
B A C

3. Nahasteak banantzen

UNIDAD
R07

Batzuetan, nahaste bat osatzen duten substantziak elkarrengandik banandu behar izaten dira. Sistema bat baino gehiago daude hori lortzeko. Hauek dira sistema horietako ezagunenetako batzuk:

Para explicar

R06 esquema Mezclas y sustancias puras Este esquema recoge los principales contenidos de esta pgina y los ilustra con ms ejemplos que los que aparecen en las ilustraciones 1, 2 y 3. Puede emplear este recurso como alternativa al libro para explicar los contenidos de la pgina. O bien, tras explicar los contenidos apoyndose en el libro, puede emplear este esquema para repasar dichos contenidos y ampliar la informacin con ms ejemplos. Puede llamar su atencin sobre la sangre. Hasta que no se observa con el microscopio, no se aprecia que se trata de una mezcla homognea. En cuanto a las mezclas homogneas, haga notar que, a simple vista, no podemos distinguirlas de las sustancias puras. Hace falta ms informacin para ello.
1. Substantzia puruak
R06
Substantzia puru esaten diegu materia mota bakarraz osatuta egonik, metodo bakunen bidez beste substantzia batzuetan banatu ezin diren substantziei. Substantzia hauek, adibidez, puruak dira: ura, urrea, burdina, plastiko mota bakoitza, gatza, azukrea, mineralak q

Iragazketa. Solido baten eta likido baten arteko nahaste heterogeneoak banantzeko balio du; adibidez, hondarra eta ura banantzeko. Nahastea sare itxi batetik edo paper porotsu batetik igaroarazten da. Solidoa sarean geratzen da, eta likidoa behera isurtzen. Neurri desberdinetako solidoak bereizteko ere erabiltzen da sistema hau. r Dekantazioa. Dentsitate desberdinetako substantzien nahaste heterogeneoak bereizteko erabiltzen da. Nahastea jalkitzen uzten da, harik eta dentsitaterik handieneko substantzia hondoan geratu arte. Ura eta olioa, adibidez, muturrean kanila bat duen dekantazio-inbutu batez bereizten dira. t Bereizketa magnetikoa. Nahasteko elementuetako bat burdinazkoa denean eta bestea ez denean erabiltzen da. Iman batek burdinazko elementuak erakartzen ditu. Lurrunketa. Nahaste homogeneoak banantzeko erabiltzen da. Zati likidoa lurruntzean datza; horrela, substantzia solidoak berreskuratu ahal izaten dira. Metodo hauxe erabiltzen da gatzagetan, itsasoko uraren gatza eskuratzeko. Itsasoko ura urmael handi batzuetan sarrarazten da, eta han, lurrundu egiten da ura. Gatza soilik geratzen da.

R07 presentacin La separacin de mezclas Esta presentacin recoge los contenidos de la pgina, relativos a los mtodos de separacin de mezclas, de modo que puede emplearla para explicar dichos contenidos. Tambin puede emplearla como refuerzo, tras explicar los contenidos, para mostrar casos concretos en los que se emplean tcnicas de separacin de mezclas. Al hablar de la evaporacin, puede distinguir entre la evaporacin del agua en las salinas y la destilacin. Con este segundo mtodo se recupera tambin el lquido o los lquidos que forman parte de la disolucin. Puede citar, como ejemplo, la destilacin del petrleo, mediante la cual se obtienen distintos componentes.

q Zenbait substantzia puru. A. Kuartzoa. B. Urrea.

C. Merkurioa.

r Sukaldeko tresnak. Sukaldean erabiltzen diren

tresna askok iragazteko balio dute.

2. Nahasteak
Nahasteak zenbait substantzia puruz osatuta daude. Bi eratako nahasteak bereizten dira. Hona hemen:

Nahaste heterogeneoak. Horrelako nahasteetan nabarmen bereizten dira osagaiak. Adibidez, fideo-zopa bat, harri bat w Nahaste homogeneoak edo disoluzioak. Halakoetan, berriz, ezin izaten dira osagaiak bereizi. Esate baterako, itsasoko ura (urez eta gatzez osatuta dago), airea (zenbait gasez osatuta dago) e

w Zenbait nahaste heterogeneo. A. Harria.

B. Entsalada. C. Lurra.

Aleazioak nahaste mota bereziak dira. Osagaietako bat edo gehiago metalezkoa duten nahaste homogeneoak dira. Hona hemen pare bat aleazio:

Badira nahasteetako osagaiak banantzeko beste metodo batzuk ere. Nahaste mota bakoitzerako metodo bat da egokiena eta eraginkorrena. Materia substantzia puru gisa edo nahaste gisa egon daiteke. Nahasteak, berriz, heterogeneoak edo homogeneoak izan daitezke, eta hainbat metodo daude haien osagaiak banantzeko.

Brontzea. Kobrearen eta eztainuaren aleazio bat da. Emaitza material gogor eta hauskaitz bat da. Altzairua. Burdinaren eta karbonoaren aleazio bat da. Hainbat aplikazio ditu eraikuntzan eta industrian.

A C

t Uraren eta olioaren dekantazioa. Olioak urak baino

dentsitate txikiagoa duenez, goian geratzen da.

Erabili ohi ditugun substantzia gehienak nahasteak dira. Ura, esate baterako, substantzia purua da, baina nahasteak osatuz dago naturan, ia beti; izan ere, normalean beste substantzia batzuk izaten ditu disolbatuta, hala nola gatz mineralak, kloroa eta abar.

Galderak
1. Definitu termino hauek: substantzia purua, nahaste heterogeneoa, nahaste homogeneoa eta aleazioa.

e Zenbait nahaste homogeneo. A. Kolonia.

B. Airea. C. Brontzea.

2. Zopatik fideoak bereizteko zer bereizketa-metodo erabiliko zenuke?

78
132815 _ 0074-0087.indd 78 132815 _ 0074-0087.indd 79 21/5/09 11:10:52

79
21/5/09 11:10:53

Ms informacin en la red
El juego de las disoluciones http://www.bbc.co.uk/schools/ks2bitesize/science/materials/ reversible_irreversible_changes/play.shtml
Este juego, de la pgina de la BBC, permite experimentar con la solubilidad de diversas sustancias y con algunos mtodos de separacin. La puede emplear para reforzar los contenidos del libro. Esta pgina est en ingls.

Ideas TIC
Picasa http://picasa.google.com/
Picasa es una aplicacin de Google que nos permite administrar y editar fotografas de manera muy sencilla.

78

79

Egoera-aldaketak
Para trabajar ideas previas
1. Egoera-aldaketa motak
R08
Materia egoera batetik beste batera aldatzen denean, egoera-aldaketa bat gertatu dela esaten dugu. Normalean, tenperatura igotzean edo jaistean gertatzen da. Hauek dira egoera-aldaketak:

3. Nola gertatzen dira egoera-aldaketak?

Egoera-aldaketek oso ezaugarri interesgarri bat dute: substantzia puru bat egoeraz aldatzen ari den bitartean, substantzia horren tenperatura ez da aldatzen. Beraz, esne-ontzi batean izotz zati batzuk jartzen baditugu eta ontzia berotzen jartzen badugu, laster ikusiko dugu izotzaren tenperaturak gora egiten duela zero azpiko tenperaturetatik 0 C-ra iritsi arte. Une horretan, izotza urtzen hasten da, eta uraren eta izotzaren nahaste bat dugu. Une horretan, bai uraren bai izotzaren tenperatura 0 C-koa da, eta berotzen jarraitu arren, tenperaturak ez du gora egingo; aitzitik, izotzak urtzen jarraituko du. Izotz guztia urtutakoan berotzen jarraitzen badugu, orduan hasiko da uraren tenperatura igotzen. r Era berean, ura irakiten badaukagu, 100 C-tan, eta berotzen jarraitzen badugu, urak 100 C izaten jarraituko du. Tenperatura ez zaio igotzen; aitzitik, irakiten eta lurruntzen jarraitzen du.

UNIDAD
R09

Para explicar

R09 presentacin
r Izotza ur likido bihurtzen da. Egoera-aldaketak

Ample la imagen 1 y pregunte qu cambios de estado se habrn producido para que aparezca el espejo empaado. De este modo, podr comprobar lo que recuerdan de aos anteriores antes de comenzar esta pgina.

Urtzea. Solido-egoeratik likido-egoerara aldatzea da. Adibidez, izotza urtzean gertatzen da. Solidotzea. Likido-egoeratik solidora aldatzea. Urtzearen tenperatura berean gertatzen da. Baporizazioa. Likido-egoeratik gas-egoerara aldatzea da. Bi modutan gerta daiteke: Irakitea. Azkar gertatzen da, tenperatura jakin batera iristean. Tenperatura hori finkoa da substantzia bakoitzean. Adibidez, ura berotu eta irakiten hasten denean. Lurruntzea. Pixkanaka gertatzen da,irakin aurreko tenperaturetan. Horixe gertatzen zaio urari, jantziak zintzilikatzen ditugunean, lehortzeko.

q Kondentsazioa. Ur-lurruna kondentsatu egiten da,

eta ur tantak osatzen ditu ispiluan.

dirauen bitartean, tenperatura ez da aldatzen: 0 C-koa da. Zer tenperatura adierazten du irudiko termometro bakoitzak?

Para explicar

Kondentsazioa. Gas-egoeratik likidora aldatzea da. Adibidez, ur-lurruna ispiluan kondentsatzen da dutxatzen garenean. q Sublimazioa. Solidotik gas-egoerara aldatzea da, tartean likido-egoerara aldatu gabe. Primeran ikus daiteke iodoan eta naftalinan, adibidez. w Alderantzizko sublimazioa. Gas-egoeratik solidora aldatzea, tartean likido-egoerara aldatu gabe. e

4. Egoera-aldaketen aplikazioak
Gizon-emakumeok egoera-aldaketez baliatzen ikasi dugu. Hona hemen baliatze horren zenbait adibide erabilgarri:

R08

w Iodoaren sublimazioa. A. Iodoa substantzia beltz

esquema Los cambios de estado Este esquema muestra grficamente los cambios de estado. Los cambios que se producen al calentar se representan sobre flechas naranjas, y los que discurren al enfriar, sobre flechas azules. Detngase en la vaporizacin para asegurarse de que comprendan la diferencia entre la evaporacin y la ebullicin. En la pantalla que ilustra la sublimacin haga notar cmo en el detalle ampliado se ven bolitas slidas de yodo y nada de lquido, al tiempo que se observa el gas violceo que se desprende de ellas. En la sublimacin inversa, por su parte, se observa cmo el gas, en contacto con el vidrio fro del tapn, se solidifica y forma agujas.

bat da. B. Sublimatzen denean, purpura-koloreko gas bat bihurtzen da.

2. Urtze-tenperatura eta irakite-tenperatura

Substantzia puru bakoitza tenperatura jakin batean aldatzen da beti solido-egoeratik likido-egoerara. Tenperatura horri substantzia horren urtze-tenperatura deritzo, eta substantzien ezaugarri bereizgarri bat da. Uraren urtze-tenperatura 0 gradu zentigradukoa da (0 C idazten da); urrearena, 1.064 C-koa; eta merkurioarena, berriz, zero azpiko 39 C-koa. Substantzia bat bere irakite-tenperaturara iristean, irakiten hasten da. Irakite-tenperatura ere ezaugarri berezigarri bat da. Uraren irakite-tenperatura 100 C-koa da; alkoholarena, 78 C-koa; eta merkurioarena, berriz, 657 C-koa.

Urtzea eta solidotzea hamaika objektu fabrikatzeko erabiltzen dira. Zenbait plastiko eta metal berotu egiten dira, harik eta urtu eta likido-egoerara aldatu arte. Gero, molde batera isurtzen dira, eta solidotzen uzten zaie. Horrela, moldearen formako objektu bat lortzen da. t Oso lurralde hotzetan, errepideak eraikitzeko erabiltzen dute uraren solidotzea. Ura lurzoruan isurtzen dute, izoztean gainazal solido laua edukitzeko. Dakizunez, itsasoko ura lurruntzeak gatzagetan gatza lortzeko balio du.

t Metalezko objektuen ekoizpena. Metal urtua nahi

den formako moldeetan isurtzen da, bertan solido dadin.

Galderak

R10

Cmo ocurren los cambios de estado? Esta presentacin muestra los tres pasos que aparecen en la ilustracin 4. Haga notar que el hielo, en la primera pantalla, se encuentra a una temperatura inferior a 0 C (5 C). Cuando la temperatura alcanza los 0 C, como se ve en el segundo paso, el hielo comienza a fundirse y encontramos a la vez agua lquida y hielo. Haga hincapi en que, aunque se siga calentando, mientras quede hielo, la temperatura del agua se mantendr en 0 C. Luego, si se sigue calentando, despus de que se haya fundido todo el hielo, la temperatura del agua vuelve a subir.

e Iodoaren alderantzizko sublimazioa. Iodo-gasa

solido-egoerara aldatzen da, ontziaren goialdean, izotzak hoztean.

Egoera-aldaketa hauek daude: urtzea, baporizazioa, kondentsazioa, solidotzea, sublimazioa eta alderantzizko sublimazioa. Substantzia puruei tenperatura jakinetan aldatzen zaie egoera, eta aldaketak dirauen bitartean ez zaie tenperatura hori aldatzen.

1. Esan zer egoera-aldaketa gertatuko diren lapiko batean izotz-kubo bat berotzen badugu, berotzen hasten garenetik lapikoa hutsik geratu arte. 2. Zer egoera-aldaketa gertatzen da logela bateko zorua lehortzean?

Para repasar

80
132815 _ 0074-0087.indd 80 132815 _ 0074-0087.indd 81 21/5/09 11:10:55

81
21/5/09 11:10:57

R10 actividad interactiva Los cambios de estado En esta actividad se pide que completen un esquema similar al que aparece en la presentacin de la pgina anterior, a fin de reforzar los contenidos relativos a los cambios de estado.

Ms informacin en la red
Slidos y lquidos http://www.bbc.co.uk/schools/ks2bitesize/science/materials/ solids_liquids/play.shtml
Proponemos otro juego, tomado de la pgina web de la BBC, para afianzar conceptos relativos a los cambios de estado; concretamente, los puntos de fusin de diversas sustancias.

Ideas TIC
Plantillas de membretes para usar en documentos http://www.freeletterheadtemplates.net/
La mayora de las plantillas con diferentes membretes contenidas en esta pgina estn disponibles para usarlas en documentos Word o PowerPoint. Para descargarlas no hace falta registrarse, basta con aceptar los Terms of Use.

80

81

Aldaketa kimikoak
Para explicar
Aldaketa kimikoei erreakzio kimiko ere esaten zaie. Erreakzio horiek ohikoak dira gure eguneroko bizitzan.

R11

4. Bizia eta erreakzio kimikoak

Izaki bizidunen barnean makina bat erreakzio kimiko gertatzen dira. Hauek dira garrantzitsuenak:

UNIDAD
A C

Para explicar

Ample la ilustracin 1 y pida que describan lo que ven. Es interesante hacer notar cmo los dos lquidos que se mezclan son transparentes y, cuando entran en contacto, se forma un producto de color amarillo que no se disuelve en el agua. Puede explicar que los dos lquidos son disoluciones, como lo es el agua con sal, y que son las sustancias que estn disueltas en el agua las que sufren el cambio qumico, es decir: sus tomos se combinan de distinta forma y dan lugar al producto amarillo insoluble que se observa en la fotografa.

1. Aldaketa kimikoak zer diren

Aldaketa kimikoen bidez, substantziak beste era bateko substantzia bihurtzen dira. Ikus ditzagun bi adibide:

Fotosintesia. Landareek fotosintesiaren bidez lortzen dituzte elikagai guztiak, ura, karbono-dioxidoa eta gatz mineralak erabiliz. Horretarako, argiaren energia eta klorofila izeneko substantzia berde bat ere erabiltzen dituzte. e Arnasketa zelularra. Erreakzio hori animalia-zelulen eta landare-zelulen barnean gertatzen da. Elikagaien oxidazio bat da. Hain zuzen ere, elikagaiak aireko oxigenoarekin konbinatzen dira, eta karbono-dioxidoa sortzen dute. Erreakzio horren bidez, zelulek elikagaien energia bereganatzen dute.

R12 presentacin La fotosntesis y la respiracin celular La presentacin muestra de forma esquemtica los procesos de la fotosntesis y la respiracin celular. Puede emplearla tras explicar el epgrafe 4, a fin de reforzar los conceptos. Explique que los dos procesos son reacciones qumicas, puesto que intervienen unas sustancias que dan lugar a otras diferentes. Recuerde que las plantas tambin realizan la respiracin celular, como los animales. Estos, en cambio, no realizan la fotosntesis.

Zura erretzen bada, errauts bihurtzen da, eta kea sortzen da. Burdinazko objektu bat izarpean uzten badugu, burdina-oxido bihurtuz joaten da.

Erreakzionatzean atomoak (substantzien osagaiak) beste modu batean konbinatzen direlako gertatzen dira aldaketa horiek. Egoera-aldaketetan, aldiz, ez da gertatzen horrelako aldaketarik. q

5. Industria eta erreakzio kimikoak

Hamaika industriatan erabiltzen dira erreakzio kimikoak. Erreakzio horien bidez, lehengaiak eraldatu egiten dira, eta beste era bateko substantzia bihurtzen; esate baterako, plastikoak, detergenteak, kosmetikoak, botikak, ongarriak, hariak, pinturak Industria kimikoak lanpostu asko sortzen ditu, eta erraztu egiten du gure eguneroko bizitza; baina oso kutsatzailea izan daiteke. Horregatik, enpresa horiek arreta handiz jokatu behar dute, ingurumenari kalterik ez egiteko. Substantzia batzuk beste era bateko substantzia bihurtzeko aldaketei eraldaketa edo erreakzio kimiko esaten zaie. Erreakzio kimikoak dira, adibidez, oxidazioa, errekuntza, fotosintesia eta arnasketa zelularra.

R12

e Landare batetik klorofila ateratzeko prozesua.

A. Txikitu espinaka-orriak, motrailu batean. B. Nahasi orriok azetonarekin eta utzi jalkitzen. C. Iragazi nahastea.

2. Oxidazioa
Substantzia bat oxigenoarekin konbinatzean gertatzen den erreakzio kimikoa da oxidazioa. Sortzen den substantziari oxido esaten zaio. Adibidez, burdina oxidatzean, burdina-oxidoa sortzen da. Burdina ez da oxidatzen den substantzia bakarra. Substantzia ugari oxidatzen dira: aluminioa, kromoa

q Erreakzio kimiko bat. Berun-nitrato disoluzio

bat, gardena, potasio-ioduro disoluzio batekin nahastean, hura ere gardena, kolore horiko substantzia solido bat sortzen da: berun-ioduroa. Deskribatu argazkian ikusten duzuna.

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA

Erregai fosilak
Erregai fosilak ikatza eta petrolioaren deribatuak dira. Garrantzi handikoa da horiek ez xahutzea, bi arrazoi nagusi hauengatik:

3. Errekuntza

R11 presentacin Un ejemplo de reaccin qumica Se muestra mediante una secuencia de fotografas otro ejemplo de transformacin qumica: la reaccin de descomposicin del dicromato de amonio, un compuesto de color anaranjado. Al calentarlo, se descompone y forma xido de cromo, negro. En el proceso se desprende nitrgeno y vapor de agua. De nuevo, interesa que observen que una sustancia se transforma en otra, como lo evidencia el cambio de color.

Errekuntza ziztu bizian gertatzen den oxidazio mota berezi bat da, eta bero handia uxatzen da prozesuan. Errekuntzek oxigenoa behar dute. Erreakzio horietan, karbono-dioxidoa sortzen da, eta atmosferara kanporatzen. Erre daitezkeen substantziei erregai esaten zaie. Substantzia horiek berebiziko garrantzia izan dute gizateriaren historian, eta halakoxea dute gaur egun ere. Antzina, zuhaitzen zura eta zenbait koipe erabiltzen ziren erregai gisa. Geroago, ikatza erabiltzen hasi ziren; eta oraintsu, petroliotik eratorritako produktuak, hala nola gasolina eta gasolioa. w

Erregai horiek ez dira berriztagarriak; hau da, agortu egingo dira.

Galderak
1. Erreakzio kimiko bat gertatzen al da bonbilla bat pizten dugunean? Eta kandela bat pizten dugunean? Azaldu zergatik.

w Tenerifeko Santa Cruzeko findegi bat.

2. Definitu oxido eta erregai terminoak, zure hitzak erabiliz. 3. Azaldu zergatik diren erreakzio kimikoak fotosintesia eta arnasketa zelularra.

Erregai horiek erabiliz, karbono-dioxidoa sortzen eta kanporatzen da, eta karbono-dioxido hori da beroketa orokorraren eragile nagusia. Denok egin dezakegu zerbait erregai fosilak aurrezteko, ahal dela garraio publikoa erabiliz eta etxeko energia-kontsumoa zainduz (batez ere, berogailua eta aire girotua gehiegi ez erabiliz).

Findegietan, petrolioak zenbait prozesu jasaten ditu, erregaiak eta beste substantzia batzuk sortzeko.

Idatzi erregai fosilak aurrezteko bi aholku; gero, hitz egin gelakide guztien artean, bururatu zaizkizuen aholkuei buruz.

82
132815 _ 0074-0087.indd 82 132815 _ 0074-0087.indd 83 21/5/09 11:10:58

83
21/5/09 11:10:59

Ample la ilustracin 3 para explicar el procedimiento de extraccin de la clorofila. Al mezclar las hojas machacadas con la acetona, conseguimos que la clorofila (junto con otros pigmentos) se disuelva en la acetona. Luego, al filtrar, retiramos los residuos slidos de la mezcla.

Ms informacin en la red
Una reaccin qumica http://www.youtube.com/watch?v=76Z46ebc220
Puede emplear esta pgina para mostrar cmo ocurre la reaccin qumica que se representa en la figura 1. Adems, es fcil encontrar en youtube numerosos ejemplos de reacciones qumicas a partir de los nombres de los reactivos.

Ideas TIC
Audacity http://audacity.sourceforge.net/
Audacity es un programa libre y de cdigo abierto para grabar y editar sonido. Est disponible para Microsoft Windows, Mac OS X, GNU/ Linux y otros sistemas operativos.

82

83

Ariketak
Para evaluar
Ulertu
termino guztiak.

6
R13 R14 R15 R16

UNIDAD

IKASI EGITEN

Arrazoitu 9. Beiraren dentsitatea urarena baino handiagoa

da. Azaldu zergatik egoten den, orduan, ur gainean beirazko botila huts bat, eta zergatik hondoratzen den, urez beteta dagoenean.

R17

1. Lotu bi zutabeak eta definitu zutabe horietako

Propietate orokorrak Propietate bereizgarriak masa bolumena dentsitatea

Masak eta bolumenak neurtzen

Gorputz batek zer masa eta zer bolumen dituen jakiteko, balantza bat eta laborategiko edo sukaldeko ontzi graduatu bat behar dituzu. Gorputz solido batek (altzairuzko torloju batek) eta likido batek (merkurio kantitate txiki batek) zer masa eta zer bolumen dituzten aurkituko dugu. Gorputz solido baten masa. Torlojua balantzaren gainean jarri behar da, eta balantzak zenbateko masa adierazten duen idatzi. Gorputz likido baten bolumena. Merkurioa ontzi neurtzailera isuri behar da, eta ontziak adierazten duen bolumena idatzi.

Para explicar

R13 actividad interactiva

10. Begiratu zer gertatzen den kobrezko objektu

bat zilar-nitratozko disoluzio batean murgiltzean, eta esan ea erreakzio kimikorik gertatzen den, zure ustez. Azaldu zure erantzuna.

R17 presentacin La medicin de masas y volmenes Esta presentacin le ayudar a explicar cmo se realiza el procedimiento. Recorre de forma gradual cada uno de los apartados utilizando las mismas fotografas del libro ampliadas. Se puede emplear para resolver los apartados a y b de la actividad 14.

2. Zer dentsitate du 6 zentimetro kubikoko

bolumena eta 48 gramoko masa duen bola batek?

a. Zer masa du zentimetro kubiko bat piritak?

R15 actividad interactiva

b. Zer masa du 250 zentimetro kubiko piritak?

4. Egin nahasteak banantzeko ezagutzen

dituzun metodoen zerrenda eta azaldu zertan datzan metodo bakoitza.

Aplikatu 11. Esan bi argazki hauetako zein den

substantzia puru batena, eta zein, nahaste batena. Azaldu nola jakin duzun.
A B

R14 actividad interactiva

3. Piritak zentimetro kubikoko 5 gramoko

dentsitatea du. Datu hori jakinda, erantzun galdera hauei.

Gorputz likido baten masa. Lehenik, erabili beharreko ontzia pisatu behar da, eta haren masa idatzi. Gero, berriro pisatu behar da ontzia, merkurio eta guzti, eta pisua idatzi. Azkenik, guztizko pisuari ontziarena kendu behar zaio.

Gorputz solido baten bolumena. Torlojua estaltzeko adina ur isuri behar da ontzi neurtzailera, eta bolumena idatzi. Gero, torlojua sartu behar da, eta ur-mailak adierazten duen bolumena idatzi. Azkenik, torlojuak eta urak batuta zuten bolumenari ur hutsaren bolumena kendu behar zaio.

5. Osatu materiaren egoera-aldaketei buruzko

R16 actividad interactiva Ponte a prueba Utilice estas actividades para llevar a cabo una evaluacin colectiva de la unidad.
El recurso 13 plantea preguntas sobre temas de toda la unidad. Puede pedir que respondan las preguntas individualmente o en grupos. En el recurso 14 deben identificar distintos cambios de estado en fotografas. Pida a los alumnos que justifiquen sus respuestas. En el recurso 15 se muestran varias mezclas y deben elegir el mtodo ms adecuado para separar los componentes de cada una de ellas. El recurso 16 es un crucigrama con conceptos de toda la unidad. Puede pedir que cada palabra la indique un alumno diferente, o puede resolverlo en comn.

eskema hau:
SOLIDOA

harria minerala

12. Nola bananduko zenituzke burdinazko

karraka-hautsez, gatzez eta zerrautsez osatutako multzo bateko osagaiak?

6. Azaldu zer diren urtze- eta irakite-puntuak eta

esan zertarako diren erabilgarriak.

7. Azaldu zer den oxidazioa, eta zer, errekuntza.

Gero, azaldu zer lotura dagoen bi eraldaketa horien artean.

8. Zer produktu mota lortzen dira industria

kimikoaren bidez? Zergatik jokatu behar dute arreta handiz industria horiek?

13. Arrautza-budin bat egiteko, osagaiak Maria

bainutan egosi behar dira; hau da, lapikoa urez betetako lapiko baten barnean jarri behar da sutan. Zure ustez, zer dela-eta egiten da hori?

14. Begiratu orrialde honetako irudiei eta esan zenbatekoak diren:

a. Torlojuaren masa eta bolumena. b. Merkurioaren masa eta bolumena. c. Torlojuaren dentsitatea. d. Merkurioaren dentsitatea.

84
132815 _ 0074-0087.indd 84 21/5/09 11:11:01 132815 _ 0074-0087.indd 85

85
21/5/09 11:11:04

Ms informacin en la red
Densidad http://concurso.cnice.mec.es/cnice2005/93_iniciacion_interactiva_ materia/curso/materiales/propiedades/densidad.htm
Esta pgina permite hacer varios experimentos virtuales relacionados con la densidad. Puede ser interesante emplearla tras el apartado Aprende a hacer, a fin de reforzar los procedimientos que han aprendido.

Ideas TIC
Google para mviles http://www.google.es/intl/es/mobile/
En esta pgina puede obtener distintas aplicaciones de Google para utilizarlas en el telfono mvil: el buscador Google, el correo electrnico Gmail, los mapas interactivos Google Maps

84

85

Berrikusi
Para evaluar
1. Irakurri laburpena.
R18

6
GAI NAIZ Informazio tekniko bat ulertzeko
Gure araztegian, Goiko Zumardiko eta Beheko Zumardiko hondakin-urak biltzen dira, ur horiek leheneratzeko eta Zumartxo ibaira ahalik eta baldintza onenetan isurtzeko. Urak zenbait prozesu jasaten ditu araztegian:
1. Ura burdin sare batean zehar igarotzen da, eta kutsatzaile solido handiak bertan geratzen dira. 2. Sare-begi estuagoko beste sare batzuen bidez, solido txikiagoak kentzen zaizkio. 3. Ura ontzi hondar-kentzaile eta deskoipetzailera igarotzen da. Han, harea hondoan jalkitzen da, eta koipeak gainazalera igotzen, dentsitateari esker. Bi substantzia horiek kendu egiten dira.

UNIDAD

Para explicar

Materia

R18 actividad interactiva Resumen de la unidad Este recurso presenta el resumen de la actividad 1 del libro del alumno, con algunos huecos para completar. Puede solicitar que elijan entre las palabras que aparecen en el recuadro o que digan la respuesta correcta sin ver las opciones. Si le parece conveniente, puede pedir que aprendan de memoria este resumen.
2.

Unibertsoko gorputz guztiak materiaz osatuta daude. Materia, berriz, atomoz osatuta dago. Materiak propietate orokor batzuk (masa, bolumena) eta propietate bereizgarri batzuk (dentsitatea) ditu. Gorputzak substantzia puruez edo nahasteez osatuta egon daitezke. Nahasteak heterogeneoak edo homogeneoak izan daitezke.

Egoera-aldaketak
Tenperatura igotzean, egoera-aldaketa hauek gerta daitezke: urtzea, baporizazioa eta sublimazioa. Tenperatura jaistean, berriz, beste hauek: solidotzea, kondentsazioa eta alderantzizko sublimazioa.

Aldaketa kimikoak
Aldaketa edo erreakzio kimikoak izeneko prozesuen bidez, substantziak beste era bateko substantzia bihurtzen dira. Oxidazioa, errekuntza, fotosintesia eta arnasketa zelularra erreakzio kimikoak dira.

8. Andel guztien hondotik ateratako hondakinek lohiak osatzen dituzte. Lohi horiek ere tratatu egiten dira, kutsadura kentzeko eta nekazaritzan ongarri gisa erabiltzeko.

4. Lehen mailako dekantagailuan, oso partikula txikiak hondora eroriz joaten dira, dentsitateari esker, eta kendu egiten dira.

5. Erreaktore biologikoan, ura airearekin nahasten da, uretako bakterioek oxigenoa erruz izan dezaten eta hondakinen bidez elika daitezen. Arnasketa zelularra egitean, bakterioek karbono-dioxido bihurtzen dituzte hondakin asko, eta atmosferara isurtzen.

Vaya ampliando los textos de la pgina y pida que cada uno lo lea un alumno. Luego, pida a ese alumno que explique qu ocurre en ese paso, es decir, qu proceso de separacin de mezclas se ha realizado. Al llegar al paso del reactor biolgico, debern tener en cuenta que se trata de una reaccin qumica, la respiracin celular: las bacterias se alimentan de los residuos y liberan CO2.

IKASTEN IKASTEKO. Kopiatu eta osatu eskema.

MATERIA

Ample el esquema para realizar la actividad 2 en comn. Pida a los alumnos que completen los huecos y que traten de ampliar el esquema aadiendo ms informacin en los recuadros finales. Por ejemplo, puede poner ejemplos de las propiedades generales y especficas, de las mezclas homogneas y heterogneas, de los cambios de estado y de las reacciones qumicas.

baditu

honela ager daitezke:

aldaketak jasaten ditu: 7. Bigarren mailako dekantagailutik irteten den ura ureztatzeko erabil daiteke, jada, eta ibaietara nahiz itsasora ere isur daiteke.

propietate

substantzia puru gisa

egoera-aldaketak

6. Bigarren mailako dekantagailuetan, hondoan jalkitzen dira bakterioak eta oraindik ere urak dituen ia substantzia kutsatzaile guztiak.

heterogeneoak

1. Aurkitu zer diren hondakin-urak. Zergatik tratatu behar dira araztegietan?

3.

IKASTEN IKASTEKO. Berrikusi unitatea eta idatzi zure ustez zer den zailena. Eskatu, gelakide bati, ulertzen laguntzeko.

2. Hondakin-urak nahasteak dira. Nahasteak banantzeko zer prozesu ageri dira testuan?

86
132815 _ 0074-0087.indd 86 21/5/09 11:11:04 132815 _ 0074-0087.indd 87

87
21/5/09 11:11:05

Ms informacin en la red
Curiosidades cientficas http://www.quimicaweb.net
En esta pgina web, del IES Itaba, encontramos una seccin con curiosidades cientficas que puede leer y comentar con sus alumnos de Primaria. Muchas de estas curiosidades estn relacionadas directamente con la presente unidad didctica.

Ideas TIC
Antivirus 2009 Security Alert http://observatorio.cnice.mec.es/modules.php?op=modload&name= News&file=article&sid=668
En este trabajo publicado por el Observatorio Tecnolgico del ISFTIC (Ministerio de Educacin), su autor, Diego Morla, nos muestra cmo eliminar este spyware.

86

87