Está en la página 1de 55

Jacob Gorender

BRASIL EM
PRETO & BRANCO
O passado escravista
que nao passou

Oad,.. Jmrrna.:luro,h cit i·a,lll<Jl:o;io na l'uhl,.�1r1r,


« ''"'"" e, 1.<11t1 ... d• u, "'· �l'. n...,11,
O.>tt11.k, ) .... ,�. l'Jl3-
s, .... 1 .,,, I'"'·' 6.. "'""""' ,, r,�" '"'-""• �,,. , ... ,
""""'" 11..._"; '""' ,.1,,,
1-<•<'<Llc,u,lor Lo"'"\" f).-.:,w r,,1,.,.1
- s..., r ... 1 •• r�1,�", 5£,AC ��. r. •• �, :X:OJ - ,1,n,, "'"'.,. 4,

H,hl,,,�r,'u
1�n:,., f� 1:>59 11,i; �

I Br•><I - ( ,s.U��-..,.,,,,""" l r,,..... , >.Jilo - �, .... 1 -C:,,nJ'I'""'


Llc.-..r• ...,. .1i:"'""J .. ,-11, .... 1-n1,�1r.. • r«ra,o;-C<Xk,,.,
- 8rutl j It,.. ,�,_, - n, ... 1 f>. Tr•Nll-, ''"'"'" • lk.-.11 I M"IJ
I==�' r,.,,.,,,, 1�4-'- 11 Tnulu. IU "'"'
.. ...
=
.,
00-4�99 tTI09�1 senac
fnd,m I>'"' aW<lC<J ,blen,:ih,.,
l nr..,..I £><r,"1J.t" · Hnl(IJiJ .,..,..1 9� I
DD
AllMJSISTRAc;Ao RF.GIOr,,',\I. IX) SEN,\C xn l:STAr.'() U!. SAO l',\(1.0
f'1e·,id,·,r1e d" c,,,uellw Rr1;i,11u,I t\bt,1111 SLajm�n
IJirero, Jo D,p,u1am.,,,i,, Rr,�w1<,1/. Luiz Fr•nc,sco cc 1,,,., �Jlg:ulo
Sup, 1111te>ult,11,·,leU1H!ro(1i�, DJr(.OSJy-Jd MJu

1-.DIT()l"IA sr.NAC SAO l'AULO


Co11,dho l:d11,1riu/; Luiz frJnci,co cl! r\!>5i� Salgado
Claino11 �1a1,,n�
Lull C..ulo.1 !)our JOO
D�rc,oS..1yJJ /\!�,., Sumar io
A P Quart1m de r-rorcc,

r.,.1,,0,- ,\ I' Qudntrn de �torn�.., (<juJn1m@SJ'.S"nac hrJ

c,,,,r(l,,,"'(i2r, ,fr l'ro_,,,..<i'llr1 J:."dimr,,1/


l!..lbd M. 1\1 Alcx:11xlrc (u,l,�unc!@!j) sense hr) Nota do editor, 7
<:,1<1nknr1i '111 dt 1•,.,,1,,f<io &Ji1orial Aruon,o Ro�no lle,irlli fat>..·ndl@,p scn.K br)
I. Unidadc nacinnal c cso-avidio, 9
l'rr.·parar,1o de Tru"· FUurn..a de C..1rv-Jltio M. de Suu1..1
Ul,La l,.lenJ r url1ini II. Rcnascuncntc da cscravtdso na era modcrna , 19
Re,i,,"iu ,It' Te:no: A1l.tll>eno Luil Je Ohvcua
KanJ Mrsciro III. Colonizacao c trafico afrtcano, 29
Leia Pontes G11 m1Jr.ie•
P1r,1em Gr4fi,·o: FabiJna t'emancks
IV. Opressao c cxplorecso <lo cscrevo. 37
T:ii,wrarUo £/errfmi, ,., Antonio C.iltlos f)e i\ogdo V. Nosso ractsmo pos-cscravtsta, 55
Cup,1 Jolo ILpr,sta da Costa Aj:ui�r
\IJ. Larffundro c rclorma agr.i.r1a, 71
(ier.'w "' Cvm,·rrml: \farcu� Vunuu, JI Ah"cs (vmiuus(t, sp 1.CmK".h1J
�>' •• da, Jos�C.1r]os&,S,,u1--.1Jr (u,@'sp,cnacbT) VII. 0 pais <las cxtr cmas dcsigualdadc,i;;, 83
,\,/111,11.,1rt1\ ,iu. Rubtns Gotl(JI\ ,, J-oll---.1 (rtolh:tt?sp ,�n�c br}
VIII. Uma socic<la<lc vrolcnta, 91
t.S'l"A 01\1,!A ror C-0\11'0SfA 1'1:LA ED!TQl(11 SENAC: S,\O PALLO F.M COM!'LEAT F. IX. Des quilornbos ,\ poliuca cxtcrna, 105
(�PRESS,\ Pl.l./1 CROMOSF.Tl. Gi.iAr-rc11 F. t'IJI rORA LTD/\ F.M Ol r.ser S08kt 1',\Pl:.L
i\L'l"A Al\ LI,!,\ 90 C-JM' !)A CO\.tPASHl, Sl'.t/11',U L \j J.1 ,n110 ru 2001. Hihliografl�. 111

To<lo, os d,rc,los data cd1�(l rc,�nwJo� �


t,J11"'"'' SCN,\C ,'wiu /'<11.fo
Ru., Ru1 ll�rbos.i. 377 - I• nnd.Jr ncl, Vuta - CEP 01326·01 O
H

CJi\a l'u,1al J.595- (;F.P Ql060·970 - Sjo Paulo - SP


·1;,,11 (11) 187-7615 I 284-79.�7 f l'i I .;\876 I 25 1-�5(,!
t-a, (11) 289 'X,J.t
E-ruJ.Jl �J1(o'�p.,....nach.-
llo1n�p..1ge hHp.llwww�pM:11,.cbr
Nota do editor

A SCric Livrc Pcnsar, da Ednora SENAC Sin Paulo,


propcc-sc cxatamcntc como isto- scr uma tnbuna alurta J.
opiniiio plural do pais. Ncla, a dcmocracia brasilcit a, crn \CU
csfor co pcr1nancntc Jc afir1nac:;5o, vai cncontrar a, conchi;-6cs
ncccssarias para cxprc�sar-SC'.
E uma <-olcrJo dcsnnade a acolhcr n5o .1pcnas as
divcrsas tcn<lCncias do pcnsan1cnto no a,pC'cto 1dcol6gico,
ma, rambcm a ampllssrma gama <le assunros c gC1u:ro� gu<'
a
diio substencia vlda sooel do pais a clcnoa, a a rte, a polinca,
a cconomia, a rchgiii"l, o csportc L' tu<lo o mats qu(' coubcr
no cadinho C'l11 quc sc t·ngcn<lra o c-pirrto da nacionalidadc
Ao publtca-la, u SEN AC de S5o Paulo tern a ccrtc-a
<le cstar ejudando a construir uni a nova cidndania quc inrlirara
cs rurnos da soclcdadc brastlctra no sec ulo XXI
A visfio dial ctica ck- Jacob Gorcn<lcr, ,i C]UJI a
historiografia dcvc rcvclacocs coruo a de guc o modo de
producxo cscra- ista iufluiu pcdcroeamcmc na urndadc
nacional, aprC'scnta-st.: ncstc quarto volume da SCr1c I ivrc
Pensar com o hrilho ca clarcza pcccharcs. lista Ednora honra-
sc de lanr.;:ar urn novo titulo do auror na ocasfsc ctn guc olc (·
dist1r1guido come o lntclr-r-tual do Ano de 2000, cm r-sr-nlha
da Cdmara Rra�1lcira do Livru.

- 7 -
I
Unidade nacional e escravidao

Coin o ma pa-mundi dcsdobrado dianrc clc nos ,


constatamos quc 1,ilo poucos os granJc� paiscs - chgamo1,, de
mais <le cinco inilhOc.� dC' qutlomctros quadraclos quc
ocupam a supcrf etc tcrrcstrc Jo plane ta. Muuas dczcna- de
pal sci. pcciucno<;, ate »unusculos, S(' cnrrcmctam corn outrax
dcvcnas de patscs maiorcs , clc cxrcns.to media, quc niio alcan-
earn um milhdo de quilomctro, guadrados.
Dcnrrc os paiscs de grandc ditu<.·nsao territorial, o
Brasil sc cvidcncla como o qutnto mnis cxtcn-o no mundo.
Na 1\111Crica do Sul, 6 de longc o mars cxtcnso. SO I: supcrado.
na Amer-ica do Norte, pclo Caned; '- o� Lstados Unrdos.
Dondc sc ongina csta caractr-rf vtica do nosxo paf,1
Cada pais tcvc proccs�o htstor!co pc( uliar de for111ac;-:io
do scu tcrrit6rio c isto l: vcrdadc, ccnemcntc, para os paiscs
grandcs.
No caso do Bt-astl, o quc dcspcr ta atcncio C �uc os
scus oito milhOcs c rncio <le quilt1n1ctro� quadrados ocupa1n
hojc, totalmcntc, o quo, no passado, corrcspondcu ao cspai,:o
da coloniia�a"o portugucsa no comtncntc amcricano. Por
O autor oprodece a prc:ilimosa cvlabora�Jo conscguintc, J :\1nC11ra portugut',;,1 dcu origt·in a urn ll.nico
Je SCr;gzo McnJont;a, Al1p10 Freire, Estado. lsto cstabclccc, dc,dc logo, contrastc ruarcanto ('OJn
Otto F1lt1ue11as e RcrncJrdu J?ffilJ·. o cspaco da coloruzacio c-spanho!a, no qual sc con strtuiram
1 S Estados. Treter-sc-a de couu-asrc dcnvedo de tetorcs

- 9 -
mcramente conjunturais ou S<' podc idcntiflcar nclc uma das oapit amas rnats dcscnv olvidas cst ava chrigl<lo, no
rausahdadc social de raizcs profundav? fundamental r- quasc cxcluvivamcntc, para a cxporla\·d.o com

Lingua e rclig1iio sao farorcs (jllC' unifican1 <oricdadcs, dcstino J mctropclc c , poi rncio dcla , J Europa. SO rmutc
por6n1 niio sio suficcntcs par« pron10, er a unificai;jo narional lentamcnrc <: <1uc surgiu c crcsccu algun1 imcrcambic de
ou r-statal de povos difcrcutcs. Sc a lingua portugucsa c a bcns cntrc as capitantas nu cm re a� dtvcrsas rcg1<'ir.�
J('lig1Jo catolica etuaram no scutido da umdedc necicnal pr-oxlu t i vas . Ain<la as sim , u ,·a1otu tL·rr1t6riu fui 1o:11Ju
lu-asrlctr-a, vcnfira-sc 9uc a lingua r astclhana c a rcligiJo adcntra<lu pelo colon11ador, sobrctudo a n1cdid.i quc o
catoIic a ndo trvc r am fori;,1 c o c vrve ('apav. de c vit ar a pcnctra\an1 o� cr1ador(', de gado <' o� bandc1rantcs pauli\ta�
mo,iclos pc la ca\-a ao� indi gen a� c pc la cspcranra de dcscohrir
lragn1cntai;jo da Amcnca de colcnizaceo hispamca.
1nctais prcc1osos.
G ilhcrto Freire i<lentificuu na farni lia pnu+arcal o fat or
<le Ionuariic de noasa urndadc nacronal ldcnnficacio, todavia, Prcci.�an1cntc, a d('srohcrta do ouro, ji! no final do
inconvmccruc . A farnilia patrrart al C caractcristica de sCculo X\111, dcslocou o poYoamento n1ai� para dcntro <la
«x-n dadcs prc-capitalistas c sc coaduna coin tcndcnctas rcgiio Su<lcs tc. 0 adcnsan1('11to da popu lai;Jo nas n1ontanha�
localistes ou rcgionaltstas. Sua intluCncia sc dcu ,nuito mais Jc Minas Gcrais ca riqucza, li qua! dcu lug.ir a L·xplora\·ao
no scntido da Fragmcntacao do cspai;o nacional brastlctro do das ja.:idas aurlfcras c cle clia111ant�·s, provocararn un1a
mO\"imcntai;:io d� trocas intcrnas m.:iis dinJmica do quc atC
quc no scntido de sua compac-tarao. !\ farniha patr-iarca]
tambcm sc fez prcsl"ntc nos pai ,c� lu ,pano-an1c1 icanos c ali, cntio conhcccra a col{Jnia O mcrca<lo intcrno adquiriu n1a1or

igualinentc, pi odua.u cfcnos rcg1ona]i7,111tcs cm vcz de peso e signitica<;iio c nao sun1iu do 1napa 1ncsn10 ap6� a
untftcedorcs. � decadCnc1,1 <l.i ati\·idadc cxtrali\a, no final do sCculo XV!ll.
Ko n1omcnto <la In<lcpcn<lCnci,,, c�ta c-011.stituia uin
Apcsar <la lingu.i c <la rcligi5:o contuns , atuar-am , na
Iormacso colonial do nosso pais, fa tores de tcndencta nao intcre<;sc- comu1n <la� pro,Jnc1as hrasdc1ras. lntcrcssc ltUC

me nos fragmcntadora c locahsta do quc na America luspdni trahalha,a ('Ill fa,or da 111anut('ni;ao de �ua unilladc, j.i lon1

ca. Para cumccar, o povoamcnto <lo tcrritbrio irncnso, ciuc vista .l �epara\ ao do ITino l u�o A.in<la a��iin, a I ndepcndl·n lia

os portugucsc.!i [o ram conqurstcndo para alcrn <la bnha \'inha n1cs(la<la con1 forte� in1pul�o� ccntrlfugos, quc
podcrian1 co11clu1.ir a C\"olu�J.o hi<;t6r1r,1 no sC'nt1do do
dcmarcada pclo Tratado de Tcrdcsrlhas, foi scudo fclrc Jc
m an c-ir a cx trcm amcntc d c s con tinu a e irregular. 0 surg1n1cnto de v.irio� l:�tado, indcpcndcntc�, c nao Jc un1
s6, no tcrritl,rio da..\.n1Cr1ca portuguc,a Y'Jrio� bra�i� c nJ.o
ptnoaincnto for mclhor succdido ali ondc sc pron1cncr,11n,
c:0111 Cxito, ativrdadc s produt.vas ,oltadas .i cxpor tarao. uni somcnte. Sob ta! aspccto, na An1cr1ca portuguc�a nJ.o
Ditrculdades de ccmumcaceo pnr via maritima c-onduair am tcria sido <lifcrcntc do quc, ii.qucla altura, J.i sc C'n,an11nhaYa
mcsmo a Coroe lusa a cr-iar, cm 1621, o Estado do Maranhao irrc\'crsi1•clincntc na A1nl!ric,1 hisp5nica.

scparado do Esta<lu Ju Brasil, scparaclo quc !>O tcrnunou cm Nas provlnc1a�. para grandcs c influcntcs �ctorc�
1774. 0 rclacionamr-nto cnrrc as v J.r1a<; capitania� er a tl·nuc, sociai!>, a lndcpcndCnci,1 niio passa1 a da �uh�titui\ii.O d,1
scja pclas diliculdadc-, de tran-;port(' marj timo, c mats ain<la opre�sao da cortc li�boct,l pcl.1 oprc�,ao da cortc carioca.
rcrrcstrc. ,;:cja pclo propno fato de quc o iutcrc ssc principal Cada provincia tinha intC'rcsscs ccontJn11cos cspcclficos

-10- -ll-
tortcrncntc accntuados, scbrctudo o s 'JUC <lizia,n rc)pcito oriundos das camadas mais pobrcs. En1 outros, come na
aos produtos de cxporta,;:ilo c il tributacao pclo podcr cc ntra] Farroupilha ga\Jcha, a prcscnra rclcvantc Ca de rcprc�cntantcs
Sc tores das classes dominanrcs proY1nc1a1s prctcndtaro dos latifundiarios c cscravrstas. E1n rodo-, n, cpisodios , todavia,
conquu, tar plcna autunornia para gcrir scus ncgOcio, locats c a Rcgencia n"ao vac!e no cn1prcgo de scue rccursos, sohrrtudo
sc dcsvcncrlhar dos burocrotas nomcados pclo go\·crno <lo <las forces armadas c de mcrccnerlos 1ngtc�cs, para sufocar
Rio de Janeiro. A� camadas mais baixas da populacio livrc oe dcsafiantcs do scu podcr. Coin cstc tirn, tropas comandadas
cst avam tomadas pcla fru�lrac;-ilo c pclo anscio de cxprcssao par Luis Alves de Lima c Silva. futuro l)uquc de (',1x1a�,
de vu a s rciviudicacocs 1n.11s clcmcntar cs ..\ soluc ao co1nbatcn1 vito1 iusan1cntl" o� rcbC'lde, no Maranhii.o c no Rio
rnonarquica <la Indcpcndcncie, c:0111 a cnrrontzacao de urn Grande do Sul.
rcprcscntantc da dinastia dos Braganc;a, conflltave com Com ,l procl,1n1a�ao prcco(c da tnaioricladc de Pedro
a,pira((iC's rcpubltcanas, inccnnvadas pclo cxcmplc dos po1·os
II, a <linastia hragannna sc naciona!it::a c o 1n1pCrio 111011.irr.iuico
hispcno-amcricanos. Nos moldcv dostc quedro, pipolaran1
sc cstabili7a. !)al e1n d1antc, os i1npul�o� ccntrlfugos JJ n;io
os numcrosos movimcntos de rcbclnc poli tica c armada,
tCn1 vigor para sc 1nanifestar.A Unica C'XCC'\:iO Cada cha111aJa
cm var ics pontos do paiv, conflgurando propostas imphcira
Rcvolu�ao l'ra,cir a, drflagrada cn1 Pcrnambuco, cn1 1 848, c
ou abertamcntc scccssiomstes.
rapida1ncntc dcrrotada.
Llrna dcssas propostas scccssicntstas mais acabadas
O quc, no fundamcnt.al, permitiu ao podcr ccntr,i\ o
v cio, j,l sob o rcinaJu de Pedro 1, r-rn 1814, au-aves da
triunfo sohrc tC'ndC-11c1as fragtncnc1<lora� ca n1a11utcn(;'::io da
Confcclcracao do Fquadcr. quc abarcou larga pori::iio do
un1dadc do lcrritOriu nacional foi a C'Xl�tfncia de un1a L.!a�s,.:
Nordc,tc. Irradiando de Pernatnbucn, a Confcdcr acxc
dominantc nacionaln1cntc coor<lcnada p(�lo intcrcssc cornuin
rcpuhlicana IOi urna seqliGncia da <lcrrota da insurreicfio prO-
de dcfcsa da 1nstitui�ao c:.cra\·ista.
lndcpcndcncie de 1817, Su,1 hdcreuca avanrou n1.1i:1 do quc
a:. rcbcliocs postcnorcs, ao ordcnar a Lr.::;,;,a\iio do trJ.hco de Na An1Crica c�panhola, a c�cra\idJo niio tc\·c dcns1dadc
cscravos africano� no porto do Recife, u quc accntuou a significatjva gcncrah7ada, 1nas sorncnll cm algutna� regiOc!',
opo,i\J.o da oligarquia de s cnho r r-s de cngcnhu a os coma a \'cnczuela, Col6mbia c Peru. A.\�im 1ncicmo, tratava·
coufcdcredos. 0 csrnapamcntc uupIaca vc l do govcrno sc de bolsOcs cscravista�, �cni o peso quc a institui�·ao scrvil
rcbcldc, com cnforcerncneo de scus H deres, �o mcmcutanna- ganhou no Br,,sil. l\'u ii1nbito da coloni7a\:i:o h1�p3nica,
rncmc aplacou a mquictac.io nas provinc ias. Esta inquiotacfio unicamentc cm Cuba c Porto Rieu a e�LTt1\·id.io a\�un1iu
it-ia mamfcstar-sc no-, mulnplos movtmcmos scdiciosos quc proporc;Oes �cmC'lhantes as do Br,1sil. Pu<lcram, c1n
assmalaram o periodo da RC'gCncia, cntrc l 831 c 1840. conscciuC-ncia, prc\·alC'Cl'I" os 1ntl'resses rcgionais, lig<1do� a
(:abanag\'111, no P.,rci, Baleie da , no Ma r anhjio , aspcctos localizados c 1 i rnitado� de prudu�ao c do con1l·rc10,
Sahinada, na Bahia, Rc1olu�·.io Farroupilha, no Rio Grande lcvando ao fracas�o as tcntati\'a� ,1glutinadora� <lL' Boli\'ar
do Sul, rchcliOcs cm Pcr nambuco, Mmas , Sii.o Paulo e co,n a cria�o d� Grande ColO,nh1a c da r:cdcr.t�Jo Centro·
Alagoas, to<los csscs movuncntos poor» cm >.cquc o podcr Americana.

da l-ll'g0ncia. En1 ccrtos casos , come na Cahanagcrn c na Todo o contr.3r10 ocorrl'll no Brasil. A inslitui,:;Jo
Belaicda. cstfi prcscntc forte compo11cntc de parttopantcs cscra,·1sta adquiriu, cn1 nosso pais, o n1.ixin10 peso rcgbtr,\do

- 12- - 13 -
no contmcnrc amcrir.ano o sc gcncralizou de ncrtc a sul. 0 A institu1\"1io cscravista cste , .i tiio arraigada come tato
intcrcssc na dcfcsa <la cscravtdso cr,1 to11111m a todas a, "natural" na consctcnoe social atl Jo, horucns hvrcs rnars
pro\Jncias, ainda <jlll' com urna s1gn1ficasJ.o <lcsigual Tanto pobrcs c mrscravr-is, quc , mcsmo quando clcs sc lancavam ,l
sc ta1,1a present<' na s provincias produtoras Jc bcns <le a
uma luta Jc vrda c mor tc, niio apclavam colaborar,:ao dos
cxportalj'iiO como no Rio Grande do Sul, ondr: pccuaristas escravos. Dal por q uc O!, rnovimcmos sociais c poll ucos mais
prodoztam a matcne-prtma quc as charqucadas cscravtstas vigoro.�oi. <la pnmctra rnctadc Jo scculo XIX nao podcrcm
convcrtram nurn do, ajimontris bavico-, de», cscravos afro- scr mscndos na tr.ajctor-a historic a <la luta aboliciomsta.
[u-avrlr-iros. En1 rcgra, 05 movtmcntos r cbcldcs eomcravam com
A�sun, c1nbora sctorcs da clas!><' dorni11,1n1c cscra\O· o agufan1ento de disscnsccs no scio <la prop rre cl a ssc
crata sc co1npromC't�'s�cm con, alguns do� 1no\·in,cntos dominantc , Um sctor dcstc rccoma ii luta errnnda c atraia
as camadas pobrcs da popula)iio livrc. A mcdtda, porer».
sc·cc�sioni�ta�, prcvalcccu o 1ntcrcssc inaior de apoio ao poclcr
a que os scg1ncnto� popularcs s c sol t avam dos frctos c
in1pcriJ! coin \·isla rnanutcni;ao <la un1dadc nacional, tuna
radrcalt-avam o comportan1cnto, cmbora sem drvpor de
\"Cl quc c�ta era in1portanti��ma, p1atica1n1.,nlc \·ital, para a
qualqucr p1·ogran1a dcfimdo, o sctor opcsiciornsta <la cla.\\C
1nanutcn�·io prolongada do sistc1na csrt,\\'l�ta no pals.
dommeutc sc rcnrcva de luta 0 <.JUC', ohriarncntc, fadltrcva
l\otc-sc <.jUC ncnliun1, absolutainc:ntc ncnhuni Jos a tarcfa repressive do podcr central
n1ov11ncntos rcgionais rchclclc5 1n�cr1u na sua pauta <le
A cocsao »ecronal <la classc <lominantc c�cra\ ocrata
rc1\·1nd1cas-Ocs o oh1ctivo d,1 aholir;iio da l'�cravatura. t\"du o sc fortalcccu arnda mais, no pcrfodo <la RcgC"ncia, apc'J� a
fiLcra1n 1ncsn10 aquclc!,, coino a Cabanagc1n paracnsc, con1 eclosdo, cm I 83 5, da grandc rcvol ta J0� cxcravox mal (:<;, cm
maior coC'fic,cntC' de cngajan,cnt.o das can,ada'i niais bai,.,as Salvador. Esmageda pclas forces g0Ycrnamcnta1�, a rcvolta
<la p0pula�·ao livrc..:: guc chcgou a conlar coin a participa',ilo foi scguida pcla pcna capital Imposta aos scus lklcrcs c pcla
C'p1,0dic.1 d\' cscravos 1':<i \itaranh:io, a Balaiada, 1no,in1cnto pro,nulgai;J.o de uma lei pun1t1\·a cxrr c mamcntc �l'\ era das
de lavradorcs, \'a<1uc1ro, c artc!':ios c1npohrccidos, tra1ou ,"\ infrayi"Jcs c crimes comcttdos por cscravos.
luta c1n concon1it.inc1a com un1a rcbchio de n\�gros cscravos
A cso-avidac foi, por conscgu1nlc, o fator <lcc1,ivo
c hbC'rto.�, 1nas entr<' os hala10.�c os ncgros 1nsurrctos nio sc para a manutcncso <la unidadc »ecional, na conjuntura da
cfctivou ncnhuma alian,:a opC'.r.1cion:i.l, o riuc f.1cili1ou a conquista c da consolidacso da lndcpcndencla, cm qui..:
rcprcssao i1npcrial l\a Rcvolu�ao Pr,1i('1ra, Ji! nu rcina<lu de atuaram tortes tcndcncias ccnlrifuga�. a� quais, sc lcvadas ls
Pedro ll, 1dCias confu,a� do soc1ali�n10 utop1co chcgarani a Ultimas conscqocncas , tcrtarn r onduzido a
,ccc,�io c
�er adotada� por H<lci C!, da in�urrcic,:ilo, n1a� 1ncsn10 C'itc� �c frac.onado poiiticamcntc o rcrntor:o brasili.:iro.
1nostrararn con1plctan1cntc on1issos diantc da prcscn�·a <la A classc dcnunnntc cscravocrate sc rdcnrtttcave de
cscral'id:io Ko progran1a cxpo�to no .ifan1J�s10 ao tnun,lo, nortc a sul por um intcrcssc comum , c1uc acebavc prcvalc-
rcdig1Jo por Borg('� da l--on�cca, s5o apr c�cntadas rCl\'!nd1( a- ccndo mcsmo ncs cp1sOd1os de dis�cns6es intcrna, agur,a<la�
s:Ocs 111�pirada� no i<lcii.110 Jo libcrali,n10 ,, do fcdcralisn10 c facilita,·a a tarcfa Jo po<lcr cent! a! no co,nhatc J.s tcntJt1\·a�
rcpublic,1110, :.-c1n ciuc haj<l a minitna rcfcrl'>nna l aboli\3.0 da �cccssionistas. A op<;:iio pc la unidadc nanonal sc li1nda1nent a\·a
cscra\·atura. cn1 tr Cs razOcs.

- 14 - - 15-
Ein priniciro !ugar, a inslttuii;:io c�cravi�ta �l· dona cortc clo Rio de Janeiro, Iundamcntado nurna cstrutura
alin1cntava Jo lr.ifico ncgrc1ro africano, cntii.o pcrscgu1<lo politic a c juri du a ccntrali,a<lora, qui anulava prcrrogat1Yas
pcla InglatcrTa, a supcrpotCncia <la �poca. ·rcr1a sido n1uito autonomistas das pro, i ncias. Era o t1uc convmha naquclc
n1,1l'; dificil, ou irnpos�ivcl, d,,r.lhc pro��cguin,cnto scn1 morn en to aos -ctorcs sociais CfUC <1ucr1an1 prcvcnir o ad, cnro
contar c.oni o rcspalJo de utn l:stado uni!lcado. Sohrctudo c O triunfo niio rmprovavcl <le tcndcncias centrifuges.
nas dCcadas de lr1nta c guarcnta, quando o tr,ifico n(�g1·c1ru, A opi;io dcctdtda <la classc dommantc pcla �olui;.io
prat1cado em grande C'�C'ala. �c lornou ilegal, fa7.cndD do n1onlrquica sc c onf Irmou no cpis6dio <la abchc.i�do Jc Pcdro
tratado, ass1nado pclo govcrno hra.�1lciro, quc dc1cr1111naYa I. Scm ,•acilac,:J.u, Fossc m cou sct vadorcs ou libcr ais , os
sua ccssai;:i:o cn1 1831, uni rlorumcnto"para inglCs ,·er�, co1no politicos influcntcs concordaram com a succssso na pc,�oa
sc dissc na Cpoca. de Pedro 11, cnrrcgando o podcr a um go\·crno rcgcncial
C:111 �cgundo lugar, a uni<l�dc nacional !-.C fa..:1a provis6rio, durantc a mcncrldadc do prlnctpc. Coin isro, a
nctc;�J.r1a a fin1 de garanli1 o tr.iflco 1ntC'rno <la mc1cadona nonarcplla lcgitin1ou -sc dcfnuuvamcntc, ao scr r-or ponficada
1

cs era\ o Os portos do IlcLifc, dl· Sal ,·ador e do Rio <lc Janeiro num titular hr acilcu-o.
cr,1n1 pontos <le cbcga<l,1 dos tu1nhc1ros Y1ndos da Africa (' Sc fossc precise uma cornraprove. bastane [cmbt ar
redistribuf am os a!i·icanos pC'las rcgiOc� a<ljaccntcs. Adcn1ai�, quc a monarqu1a dcixou de cxistlr, scndc elunina<la scm
para rnantcr us prci;:os dos cscra,·o� cm nlvcl convcn1r-nt,' grandcs comocdcs , quan<lo n;io havia rnars cscravldac a vr-r
ao, �cu� propricl<lrios, era prcciso tcr �c1nprc a g.1ra11t1a ch' a s sugu r ad a . i\'ii.o ,1 sal vou scriucr a adcsdo lardia ao
li,·rc cirtulai;ao da 1ncrcacloria hurnana de uma provintia .l abolicionismo.
outra. Assim, dcvcmos o pai s "g1ganlc pcla propna naturcza",
Por ulumc, a uniJa<lc nacionnl pcnmna a utiliza(,:1i1J niio il naturcza propriamcntc, mas an lcgado da cscravidso..
de urn aparclho rcprl·s:.iro ccnn-alizado, capa:t de sutocar Sc as bandctrantcs. os crtadorcs de g,1do, os rnincradnrc s c
Icvantcs Jc cscravos cm qualqucr ponto do pals. Sob c;,t�- avcnturciro, de toda sortc c,tcndl'Ja1n os lnn it c s da
aspccto, For cxcmpl ai a at uacao c]r- Caxias, aluantc colomvacao portuguc�a na Arncrn a do Sul, a csr r-avi diio
dirctarucutc no cs1nagan1cnto de rcbclidcs dC' canvos afro- conslituiu o cuucntc quc mantcvc o trncnso tcrrttoric soh a
brasllclros nas provinoes <lo Riu de Janeiro c do !v1aranh5.o. sobcrania de uni unicc Esrado tndcpcndcntc, quando ccssou
0 mtcrcssc na urudadc nacronal , como rnoldure o poder colonial lusrtano.
a<lcquada J. dcfcsa <la cst.r-av idao, C quc cxplica a cxccnu Ictdadc l)ir-sc-.i 'i'": cstc foi u1n IC'gado pos1tiYo O riuc,
historica Jo Brasil indcpcndcutc, quc abrigou lllll rcg1n1c certamcntc, cu1nprc rclati\"izar. J<l a s.1hcdor1a popular
monerquico Unico uas Amcncas. Sein duvtda , o acaso d,1 costLUna .ifirn1ar quc "tam.inho nJ.o /:, docu1ncnlo". A gran<lc
trnnsfcrcncta da cortc ln-acantiua
e <IC' Lisboa ao Rio de Janeiro, cxtcns1io lcrritorial n1io garantc pl'ospcridaJc c b1•n1-t·star
ctn 1808, al scdiandc ate' 1820, possibilitou notavclmcntc a aos po,·os, quc hab1ta111 csscs tcrrit(Jr1os SL· us Estado, Un1dos
ado(;Jo <la solucao monarqurca no memento da Indcpcndcnoa constituc,n um pal, hcn1-�uccd1do no rnundo conlcn1po1 fineo,
Mas , apcsar rlisso, tal ,olu\Jo niio era lncvlravcl. Aconrccc o quc tambCm �c podc d1zcr Jo ('an.-id<l c da !\u6lr.ilia, u
<1uc a monarquu ofcrccin urn aparclho de Estedo hipcrtrofia- mcsmo cstii longc de �c <l,,r con1 a Rlls�ia. Ncn1 sc dcu con1

- 16 - - 17-
a Chin.a, nos ulumos dois scculos, atC reccnrcmcntc, quando
ingrcssou numa trajctOria asccndcntc.
Cabe, por is so , cxaminar cm quc coneutcm 05 outro,
a,pccto!. da bcranca da cscravldao, dcsrc p,H�do que n.io
pa��OU,

II
Renascimento da escravidao
na era moderna

A era des rlcccohnmcmos abnu ctapa Iurcu amcntc


nova na hist6ria <la humanid.aJc porquc pcrmltiu o
cstabclccimcnto de uma rclacdo plancuina cntrc ox poi os de
todos os canto, da terr a. Os curopcus dcscobnram connucntcs
intciramcntc dcsconhccrdos pa1.i clcs, ondc soc+cdadcs
dcmograficamcntc numcrosas sc dcscnvol. rarn no isuhmcnto
do contacto corn as socicdadcs dos outros contincntr-s. Os
contactos cnlrc cmupcm c asiaticos sc intcnsriiraram .1tr.1vl,
de novas vias de transportc. Ampliou-sc o contactc cntrc
curopcus c afrlcanos. lniciou-sc J coloniaacro curopcia do
connncmc amcrtcano. Estabclcccu.sc o rclacionamcrno
mcvcrsfvcl c cada mais rcpctido cntrc populacocs
\'CZ

vanadas. ma, csrc rclacionamcnto assumiu lorr»es, nJo MJ


pacificas, ma, tamliCm violcutas , incluinJo a domina�.io
colonial c a cscravrdao
A unilka�<io pla1wL'iriJ da cspccic humana sc fez atra\·C..,
de processes prcfundamcnrc contradttortos, dos quais um
dos mais unpcrtantcs consr ... liu 110 rcnascuucnro da cscravldao.
Esta tcvc cxistCncia mulrisvccular c grandc force social na
Antigu1<ladc cldssica, sobrctudc na area <lL mfluCnua grcco-
romana. "lodavia, com a dcrrocada Jo lmpcr!o Romano c ,1
cmcrgl:ncia <la sccicdadc Feudal na Europa, a l'Sna1icl.in M:
dtssolvcu e dcseparcccu, dcixando apctus alguns rcsicluos

- 18 - -19-
lccaltzados, coma na peninsula JbCrica, por cfcno das gucrras tr.ifico de cscravos afrtcanos flzcram partc Importantissnna
cntrc crist.iins c mour O!>. J\1o rntanlo, a dcscobc r ta de .'\.n1C'ri ca daquclcs procc:.!>oS prc-capnahstas de fonnacso do modo de
a convcrtcu no ccn.irio g:cogr<lJlco de urn rcnasctmcnto da produr;:iio caprtabsta , O:, quais, ctu ronjunto, raractcrizam o
1nstituii;:ao cscrevista cm cscala gigantcsca, cnvolv cnclo periodo da acumulacto originir1a do capital. 0 capital curo-
muitos milhccs de mdivlduos no transcurso Jr ccrca clc trcs pcu prcci:.ou Imper, cm ourros comiucntcs , u cerauuo colo-
scculcs c n1c10. nial e rccorrcr ao cinprcgo do trahalho co1npu]<;i>r10, cn1
A primctra vista, tratou-sc de tr-cmcndc rcrroccsso :,ua forma cxtrc1na, antes de c�tabclccer o trahalho
nas rcla<;6cs sor-rats c.: na vida ei,il17adc1 do� horncn,;; [stu jurid1can1cntc livrc coma princlp10 un1Ycrsal.
porquc os proprios dcscobrirncntos rcsultevam <lo impulse O trabalhador li'"rc �c caractcri7a pclo fato <le niio
<le for1nt11riio originiria, na Europa, <la socicdadc capnebsta, vendcr por toda a vida sua for�a t.lt:: trahcdho. 0 trabalha<lor
quc instituiu, prcctsamcntc, na lei c na prauca, o princlpio Jivrc C dono de sua for(a de trabalho c rcccbe do capitali�ta
do trabalho [ivrc , 0 c apitahsmo curopcu �c'> podcria pro.spcr ar um salilrio c1n troca do uso dcla c�tritan1cnlc <lurantc ccrto
sc mc.lul �,;;c, na sua cstrutur a cronOmica, o m rrca<lo de fc rca pcrfodo, calculado c1n horas, dias, scn1anas ou n1c�c:..
de trabalho livrc , Ou scja, sc pudcssc drepor de trahalhadorc� Jd o c:,cravo na'.o poclc \·ender )Ua forr;:a de trahalho
ltvrcs c aplo!> a vcndcr sua forca de trabalho crn troca de porquc n:io i:: dono <lcla. Elc 1nc.sn10 <.onstitui un1a
salario. Por rsso mcsmo, ,10 dcscnt·ol\cr-.�r, o capitaltsmo propricdade. 0 proprictilrio <lo cacra\O C tamhC,n dono da�
fo1 lcvado a rliminar, poi via rcvolucronana ou reforn11st.:i, aptidcic1> fisica� e �UbJet1 vas, 'luc constitucm for�-a d�· trabalho
as modalidadcs de trabalho vcrvil compulsono, caracrcris. <lclc. David Brion Da, 1� .issirn o c-lchn1u: "[ .. ] o cscra,o pussui
ucas da Jdadc MC<lia Fcudal.fcrta sido. cntao, o rcnascin1cntu trC� caractcristicas <lefini<loras: sua pc-ssoa C propricdadc de
<la cscravidao urn proce�so histc'irico obsteculizantc Jo outro homcm, su,, \"Onta<lc cst.i sujC"ita 3 autor1dade do scu
dcscnvolvimcnm caprtahsta c um rcrroccsso ci,·iliz.atbrio? dono c scu trabalho ou scr\·i\·o� s3.o obticlos atravl·� d.i
A rc�posla ..,/1 podc scr sim c niio En1 s1 mcsma , a coer(j'.ao". 1
e.scravidiio rcnascida fo1 uma tcrrivcl rcgrcssao social. 1\0 Ser propr1cdadc C o .itributo pr1m6rio do sc-r c�craYo.
mcsmu tempo, Fortalcccu a progrcs�i'io do cepitahsmo Delc dccorrcm clots atributos derivaJo,.
curopcu. Con10 cm guasc tudo, o progrcsso traz consigo O primciro C o <la hcrc<litar1cdadc da condic;ao SL'r\·il.
clcmcntos Cjlll' o contredecm O f1lho <le escrava tambCn, C cs(ravo. Ou, de acordo coin o
A. cscravidao niio tcvc curso na Europa, cntrc os po\ o� print.ipio do <lirc1to ro111ano a<lotado pcla lcgisla\iio lu�o-
que raminlravam cm drrccac ao caprtalrsmo, porcm na brasilcira, par1u, 1cquitur 1'en1rc1n. ExplicaJo cm \"Crnilculo o
A111Crica, naquclas rcg10cs do contincntc amcrtcano f'i.lho segue a conrl1i;3.o do \"C.ntrc quc o gL·rou. Ass11n, a
gcograflcan1cntc favcravcrs a producac de ccrtos bcns cuja cscravidiio sc rcproduz pc-la prOpr1a rcpro<lui;Jo vcg�·t.1ti\"a
dcmenda cn-scic no mcrcado ('Uropt.·u. A proc-lu1i-1io C'SC1 avivr a natural da populai;:Jo cscra1•a.
na Amcrrca c o tr.l!lt.o de CS(Ja\OS .iii k ano s constituiratn
Fonte de cnornu- rl<JUCZa, ciuc alimontou a acun1ulai;Ju
capitalute na Europa. Tanto a producao cscrevrsta corno o

- 20- - 21 -
0 �cgunclo atributo dcnvado consistc na pcrpctuidadc bcns sc dcstinavam, por io,o mcsmo , ao mr-rr-ac]o cxtcrno,
da cond1yiio Ou �qa, o csr ravo morrc cvcravo. SU
pois cram bcns para f'xporta\J.O. Cumo raiv. vo podcriam
'iCTY1I.

podc cscapar kgalm('ntc dcsta Fatalidadc sc for alforriadu scr bcns quc a pr6pna Europe nJO pt-ocluvia, mas havu para
pclo dono, o l]LIC ;() acontccra cm 11ume10 rr-srruo de r axov. eles dcmanda Lill vcu mcrcado
Quando o atribut o primJ.no Sf' aprcscnt.1 dcsacom- Com cfcn o, no ;,Cculo XVI, havia um comurno amda
panhado dos atrrbutos dcn,·ados, t cmo-, uma lorma <le muito limita<lo, ma, crcsccntc. ck acucar, produ-ido cm ilha;,
csuavidiio mcosnplcta. Exc cto no scu pcriodo final, apm a meditcrdneas c no arqrnpclago elm Acorcs. !\, r-ondx oc-,
ch.unada Lei do vcnu-c Li, rc, a cs rrav iJJ.o no Brasil assumiu gcografica, c agro110m1ca, do Bia�il rcCC'm·dc,cobcrto ,e
a form a comp/eta o cv-ravo era propncdadc pcrpltua do dcno re,,elaram mai� propicia, au cult1vo da cana-dc-a\\Jcar, com
, a conchi;iio scrvi] sc rcproduzia no, filho� <la, cvcravas. a vantagcm, adcmai,, de cxtcnsilC', muito ma10H·s de tcrra�
Ao rc�surgir, cm grand];;ima c sr-ala , na era <JUC disponlvci�. A, tcrras niio q'J cram fr1 ll'lS cu chma fanlrhcl,
rhamamos de roodcrna, a csr-ravidao nao asvurmu u tipo com como a localizai;,Jo prOxima ao litor.11 !Jr1htana o 11 ampurte
o cJlMI sc c arartcrrzou na Ant1guidadc c lassica A rvr-rav rd io transatl£ntwo cm d1rc\io a L1,hoa Os cngcnhm de a1/1c,1r,
grcco·rornana c ra, no 1undamental, uma csc rav 1d.io pain areal. que associavam o cultl\o Ja matC'ria-prima au bhnco ck
Serna princrpalmcntc para [or-nc-r-cr bcns c ;,crYii;-o, as ayllcar, firrnar,1m a colom7ai,"iio portugucsa no lfra�il, .1
[arniIi av dos cscravivtas , cm rcgra familta, p atriarr-.u , mcdida que ,c mult1plicaram na Zona da ,\lata de
c x t cnvav. Sccun<lariarncntc, o s c-c ravos produzian- hens Pcrnambuco, no Rccfmca\O cla Bahia c 11a, adjacCncias do
cxccdcntcs, guc podram scr comcrciahzados. Ma, o mcrcado Rio de Janeiro.
intcrno, tantu <la, crdadcs grcga, como de Roma, era muitu A;,,im, a c,craYidJo, quc ,c 1mplantou no Bra�1l, como
csu cno c nio pcrmitina um rnodo Jc produrao cscravr-ta cm outras rcgicics do contmcnte arncncano, ,1��um1u o tipo
lorn carattcrlvncas prcdominantcrocmc 111c1Tant1,. Rurn.t, de escrav1smo colomal. l.:ra um ,1,tcma produtinJ quc gcrava,
em especial, era uma nrcu-opok- cvcrevlsta c mmto l)ouc1 no fundamental, bcm para c;.,.porta�.io L,ta �c 1iabilrtJ\'a
coica produv!a, quc pudcssc CJo..portar a�
I"?' mtias do vr-u pclo fato de conta1 cum uma ,1tua�-Jo de monopblio
nnpcrio, rnia pr oducao era praticamcntc idlntica ii da asseguraJo pcla mctr6polc, o quc, por cunscq l1Cnc1a, garanlia
mctropolc. aos produtorc, prc<;os de monop6lio. A mctr6polc lmitana
A cscra11diio da era rnodcrna f01 prc<lominantcrncnlc era a llnica importadora d1rcta do a(,.ltc,11 pro\·crncntc do
merccuvul, 1\, c ar-ac tcri strcas pauiarr ars , tJUC po,,u1a, sc Brasil, cuio, colonos, por rna \TL, CH<t\'atn obngadu, d
suucram cm plano ;,ccund.ino. ,\ csr r av i<liio na Arnlnca t('\ c importayilo cxclu�1va de hL'll" prnLTdcntc� de l'ortugal. Urna
por [inahdadc principal a produc;o de bcm dcsttnados it situar;ilo tipicamcntc colornal, guc s,' rxprc<,<;ou no c,cran,mo
cumcrriahzacao. !Vt);, csta niio podcna 'iCJ Ferra no fimluto tamhCm colonial
mtcrno das t olonia, amcrrcanas , urna \CZ quc, pclo prOprio A caracteri,t1ca cconhmica colonial �c ,,,,onou, gu.ise
fatu de s cr cm -ocu-d.ulc-, cvcravistac, .iprc,rnta\ am um sempre, it cond1�iio poll tic a idC'ntJc,l. 1\ � lm1ca, C\:l ci;Oc� ,io
mr-rcado intcrno mcapaz de absorvcr, scu.ic cm pcgucna as do Bra�il p6s-indcpcndCnna c do Sul dos Estados Unidos.
parcc.la, o;, hrns mcrcaous produndo, pclo- c-srr avos. [,tc, Embora cont inuassc com urn,, ccunorn1a c�l ra \ i�ta por mai,

- 22 - -26-
d� scsscnta anos apes a conqutsra da inclepC'THICncia Prccisavan1 de suas terr a.\, para cultivar a cana-dc-acucer c
polinca,
nao mndou. no Brasil, a caractcnsuca colonial dcsta cconomia gCncros alimcnlfcio'i, c prccisavarn tambcm de sua Iorca de
volrada. como antes, principahncn1c p.i.ra a cxport acao. 'vo trabaU10. A scducao por mcio de lcrramcntas c hug,igangas
caso do� l'srados Un1do�. j.i pais mdcpcndcnrc, a erca de (inachados, facas, cspclhos, etc.), cfiraz cnquanlo sc tralou
ccouonua cscravisra sc rcstringiu aos Estados do Sul, 0� quais son1entc da cxu-acao do pau-bresil. foi subsurutda pc!e
pro.rlu;:ia1n algoddo c tabcco para cxporta�·.io. Assbn submiss3o vtolcnta.
cnquanto
o Norte co Ocsrc sc dcscn,uh·,am, nu sCculo XIX, cnmo Os indigcnas sc organi1.a�an1 sob a fomia Jc
cconormas capit;ilistas, hascadas no I rabail.o livrc, 0 Su! do:- socicdadcs triba1'i, rclacionadas cntrc si no contcxto
F.stados llnidos, atC a Guerra da Scccssso, sc hascou 110 tradicional de uma trama de allanras c hostilidadcs. Os
c�cravi.�1110 colonial.
portugucscs sc mscrf ram nc ssa t r ama , a principio
l!rn,1 1·c7 quc scrta lolalincntc inriJ,-cl, 110 Brasil concorrendo coin os fr aurcscs, cujas tcntauvas <le fixayiio no
colonial corno nas dcmais co!Onias arucrkanas, a produ\·.io solo brasilciro n3o tivcram Cx.ito. No proccsso de ccntacro
de bcns de cxportacao corn cinprcgo do trahalho ltvrc inst.ivel com as tnbos indigcna�. os r.olonizadorcs CO!l'it'gu1-
a.ssaL1riado, cujo mcrcadc ainda cxrava cm ram ccrto n\lmcro de c-erravos autOrtoncs para os pr1111c1ros
for,nai;:l:o na
Europa, irnpOs·sc a altcrnauva do cinprC'go do trahalho emprccndimcntos .
.... screvo. Ou scja, do u-abalbo con1pul�1irio na sua fn,·nia No cntanto, a cscraYi7.a\·do dos in<li gco.:a.'i tropcs-ou ro111
extrema.
alguns obslaculns, particularmcntc impcrtantcs no Brasil.
Podc-sc afir1nar guc scm cscraYos n.Tio J1avcri,1 O Vaticano considcrou os indigcna, como alvo Jc mise.io
produ(,·a"o arucarC'ira nn Br,u;i I colonial. :\tC al, aparcntl'Jncnlc, a
evangelizadora c sc opes sua C'�cra1·iza�Jo. V.i.ric1s ordcns
t rat.:a -�c <l c alg.o ljUC �c inc Jui no rol do.,; fc116n1cnos his16ricos rcligiosas da lgrcja Carohca, cspcctalmentc os [csultas. sc
1ncvit,-i,·cis, concctado� por um.i rclai;.io de cau�a c cf�·ito crnpenharam cm defender a lihcrdadc dos indios. Esta dcfcsa,
1\1as para ')UC hou,·c�sc escra,·os era prcciso ciuc cxisti.�,c un1,1 assumida por Frcr Bartolome de 1 as Casas na Amcrica
popularJo lhrc passl\'<'l de csctil\'i£a�·ao. ()h\'iamcnlc, os cspanho\a, tevc o padre AntOn10 Vieira como <':>..pocnt<' na
roloni7.adorcs portugucs.:s nao irian1 in1pO-la aos proprio!:t AmCrica por tuguc sa. i\lission;irio c cstadtst a. grJndc
co111patriotas.Tt·ri,11n de sc 1·olt,1r para popul;i�Ocs alicni gl'n;i�. prcgador c cscrttor. tosepcravcl no cstilo harrocc -
Onclr C"ncontr.i-las? "in1pcrador da lingua por tugucsa". dclc dtssc l�rnando Pesso,,

Parccc lllgic..-o <]UC' pnn1ciro rccorrC'sscrn aos indiocna, -, Vieira dcnunciou niuitas ,·czc�, coin clocii.il'.ncia, a, ai;-bcs
hahitant('S do tcrri16rio, ljllC viria a t·unslitu1r a C'nt;rladc criminosas de guc os inJios cram ,·ltirnas.

csta1al chamada Brasil. l\'.io �c pudc saber con1 prt·ci�:iu Visan<lu sal\'ar os indig<'nas <la captura c cxplorac,.ao
qu.intos cran1 no 111on1cnto <la chcgada JJ frota clc Cabral a pclos colono�. o.s jcsui1;is cr1ar.11n as chamadas "rcduyfic�",
Porto Scguro. Ccrtan1cntc, .1lguns 1nil110cR. ·1'al1·cl cir co estabelccin1cntos ondc agrupavan, 1ndio� pcrscgu1do�. Sol>
1
aproxin1aclan1cntc, cifra 9uc co�tu1na scr citada. A ,ncdi<l,1 comando dos padres, a organi7.ac,.·ao <la� rcclu�·Oc� procurou
quc fosst•m lc1·ando adi,1ntc o proccs�o de coloni;,ar;Jo, os conscr\'ar clcmcnto'i da prUpria organi1a� J.o nati\•a,
po,·tugucscs n.Tio pndt•r1.i.rn dcixar dt• �t· 1.:hocar t·on1 clc$. particularn1cntc o trahalho con1unit.iriu soh tOrnias coll·ri,·as.

-2-1- - 25-
• O conractc inicial corn ov portugucscs
1''.1 rcg,iJo de Cuaira, 110 Parana, na chamada n.:gi5.o das vcncrca s c outra5 · �
Mis;Ol'�, nu llio (;randt du Sul, c, m.us tardc , 1.i. no <oculo . �•p,<l"tnias
� '· dcvastadotas
· Si:nllO um cscrevo haratu,
proYuca\a . ,
X\'Jll, na Am a z oma , o s cst abcl ccimcnto s [c sunrcos ,Jll d'IO SO Fria 111au�-t,atos
' · quc o Jchiltta\,Ull,: chmiuui am a
O •
- Jc sua \ ida util corno trab,1!h,1dor. 1\lc1n drssc, os
p ro sp c r ara m , chcgando a rcunu munos milharc-, de d urai;ao ' , .
aborigines. escra\'OS. ,,,,1',gcna� conta1·a1n corn
· n lOnhccin1cnto do hah1t.it
,
para c I ntar fugir do'> scnhcrrc s ..l.. mcdida gu,' cr.1111
. . , , .
Contudo, a protc:·�·ao nusslcnanc ncm Sl'1nprc· �c
submetidos aos Jtaqucs dos portugui:,cs, as tr1bo� 1nd1gi:nas
movtr ou capaz de l'\ itar o ass alto do." csr-r-avrzador cv.
[ . en [ur nando no,- scrtocv
oram �c - d1,ta.11tC'� l' tornan<lo ainda
Prcedon-s proflssrcnais ik- in<lius, quL cxptcravam crn vuas
mai s prohlcn1Jtico o recurse J l'�tra\izac:.iu dos scus
fa;,;cndas ou rolocavam ,\ os bandcnantcs paulistac,
,c11d,1,

cornandedos por Raposo '!3,·arl'�, atacarcm c dcsr ru! rain ,IS intcgrantcs.
As dificu ldadcs ad,·inda� da cscr av17ai,:.io dos md I gi:n,1s
rcducocs de Cualra. m a tandc numcrovns in<llgC'na� j.i
ar-nlrur.idos c rrazcndo ccntcnas dclcs como p1i)ionc1ro) ,1 aumcntaran1 o Intc rcssc na uht,:n� Jo de cscravos afrir-anos c
Sao Paulo. inccnti\'arain sua mtroducao no Bra,il.

Sob pn.:ss.io do- colono-. rnas prcdscodc lever cm con ta


u L lll pcuho das ordc ns Tl' ligio�a'>, amparadas pclc Vartcano, a
Corea I rsbocta fez suCl'SSJ\ a'> tonc,:��tll�, al-nndo atalhc» pai a
[orrna c de cscra\'17,\\:iO d1!-l:1ri;-,1d.i dos l11Jio1-. 0 qul' Jcu
ongl'nl ,1 111n,1 lcg1sla<,:lo complicade , rhcia de cxtt·�Oc, c
,ontrad1c;Or�. l111 17S) C' 1758,o Marques (le Pombal. cnrao
11,1 chcfia <lo go\·crno Portugal. dccrctou a libcrta\·:io de
JL,

rodos os c.�cra1·0� indi gen as c dtssolv cu a, rcducccs jl·�ui uc as,


que, coin o tcn1po, t ambem sc .,fundar,1n1 na cxploracao du
trJhalho do� scus tutc !ado� ..Apc sar dos dccrr-toe pombahnos ,
a c1,('ra1·i1ac;:io dos 1ncligcn,,� nao sc cx11nguiu unciramcmc ,
prolnngando-�c sob vcrtadas formas de cncobrtmcnto. Em
rcgr,1, p,:r�istia llJ) rcg10c:� mcnos prO�pL·rJ�, ondc n:io ha\'ta
possrbrlrdadc de produ-u os gCncm,; de l·xport,1\ao de (ola\Jo
m.n , alta no n1C'rcado international

Ao obst3cu lo rcpr1'.\\'t1taclo pc la 1ntc:r \Tnc;-Jo protctura


da� or<lcn� rcligiosa� Sl' a1.Tt·secntar.i1n prohll'n1a� dcri,·ado"-
Jo� prl1prios c�trJ\U� in<lio:.. E�ll� c�la1.i.rn inl,:iran�cnll'
dL'spi 01 iJu� de i1nun1dadc biu!Ogica tl1antc d,.· l'nfct 1n1dadc,
1ncxi�tl'nt,.·s nu ,:ontinLnlc an1c1 ic,1110 ,llltl'S da chcgada do�
<'U ropcu.�, cot no a variol,1, a gripe c ,1 I llbC'rculosc, as <locn<;,,.,

- 27 -
- �6 -
III
Colonizac;a.o e tranco africano

Enquanto a cause da libcrdadc do� lndios IOi assumida


rormahncntc pcla lgrcja Cat6lic.a, inclusive atravcs de urna
hula do papa Paulo Ill, ji a cscrav17at,·ilo dos ncgros africanos
tcvc a sani;io do Vaticano. \11.rias ordcns rcligiosa� sc
cmpcnharam dcsdc ccdo cm jui,tificar ta! cscra\·iza(iio,
cncontrandu argurncntos no fato de quc, ao contririo dos
indios, os ncgros chcgavam ls macs dos curopcus jil fcitos
cativos pelos prcpnos africanos.
O trilfico africano cnvclvta mtcrcsscs de grandc
envcrgadura. A Coroa lisbocta aufcrta impastos (quc ndo
ihcidiam sabre a captura de indios) c , crn a1guns casos ,
explorou dirctamcntc o tr.ifico de cscravos. Com clc sc
imbricavam vulrosos invcstimcntos do capital ccmcrcial c
aplicar;3cs Financeiras das proprtas ordcns rcligiosa�. scja na
Africa como no Brasil. Em tcrmos dos nossos dias , scria
possi vel supor quc a defcs a dos , ndios ca san1yao � c:.cravi1.a�·au
dos ncgro.s por pa rte da Igrcja, dclibcradamcntc (>U por mcra
coincidCncia, conformc sugcrc Maurfcio Goulart, tcria
contribuido par.i uma tCcnica de morketin9, quc canalizuu a
dcmanda de cscravos para os cmprcs.irios do tr.if.co afncano,
bencficiando tambCm a Corea lisbocra.
O padre jcsnltaAntOnioVicira, quc com tanto aflnco
se cmpcnhou na protccao aos lndios , n3o cncontrou razocs
idA '
cnuces para a salvaguarda dos ncgros. Como frci BartolornC

-21it-
de La� C�sa'-, vi u na cst·r,l,izat;.io dclcs um mc!c inJi)p,,nsil I cl Conde, no RccOncavo <la Bahia, c a fazcnde [csulnca cm
ao objcrtvo de dcsviar os colonos do assedio aos in<ligcna�. Campo Gr.indc, no Rio de Janeiro. Da mcsma manc-irn.
l'rcg.indo aos ncgros num cng('nho da B.ihia, Vieira lhe, dcu bcncditinos, [rancivcanos c outras ordcns da lgreja Ceroltce
a mais alt.i rtuahfh·ar.io hu1n.1na .idrnissl,·cl a urn cristiio, passuiram c1nprccndin1cntos cconfirruccs cxploredorcs do
quando cquiparou os sofruncntos dclcs aus de Jesus Cristo. trabalho escrnvo.
Log,n �111 �cguirla, porC.111, dissc-lhcs quc
,11nigrat;Jo Icrcada A doutrina liberal dcmocrauca, clabcrada pclos
<la ,\fr1ca au Brasil dccorr1a J,: um dcsignio da Provtdcncta
pcnsadorc:, iluministas no scculo X\'111, rambcr» )C ,·iu .is
Divina, quc, dc.., .. a n1a11C'1r.1, o,;; condu7i,1 pclo ca111111ho da voltas con1 a gr1t.inte inrocrCnci,1 de proclamar a igualrlad ...·
sa l\"a\ii:o dr- suae aln1as. Somcnre asst in sc l i \ rariam u� ncgro) de todos os seres hunianos co <lircito <le todo� elc:. ,; lihcrdadc
da� c;�·cn_<;a.,; ��gis c sc fariam cri.<a5os. AtC o flni
de longa civit, ahrindo, por�m. urn a exc<'\1io eon, rc!afio aos c-sc.-r ,1\·os
cx1�tcnc1a, Vieira sustcntou a juste1.1 do tr,\fico efrtcano c da de origcn1 africana. ·rho1n.1s JefTer:;:on, rcdator principal <la
C)traviza�·ao dos neg, os.
Dcclarai;io da Indepcndl·ncia dos E�tado.� Uni<lo:-, tra grandc
Obscrvc.s- �uc, cnquanlo o gran<lc pn:gador avsim propricclrio de cscravos. Lln1.1 ,·C'z <1uc njo podia l'Xl I ul - los
�gia n� �ahi;,_do outro lado do At!Sntico, vrn Angul.1, os do gCncro hu1nano, ju�tifical"a Slid cundi(J.n ser\'i! pl'lo fato
torrclig1on.ir10.� da Compenhra rlc Jesus niio sorncutc de pcrtcnccrc1n a un1a ra�·a suposta1ncntl' clota<la de u1n grau
sancionavam o crnborqoo <le ncgros .igrill10Jdos nos navios de intchgCncia inferior. Os con,·tncion.:tis Ja Rl'ro\u�·5o
ncgrctros, cumo sc cn,·ul,·iatn nos ncgOcio.� do tr.iflco o delc Franccsa aboliran1 a C)cra,·1d<10 na� toli>nia� c1n 1794, nias
aufcrlam rcndin1cntos. Napolc:io, cm 1802, .1 rcstabclcccu. No ano an\('rior, o
Assim , )uposlatnl'lltl· cm nomc de missio C'\·angeli- im_pcra<lor cnviou un1 cxCrcitu, con1andaclo pclo cunhado
7.adora, os rC'prl'SCnt,11111. 's <la lgrcja CatO!ic:a cncontrar.i, Leclerc, para rccupcrar o clo1ninio do 1--laiti, cujo gol'Cmu
11
�rgu1-�1cntos a�>�rcntcrncnlc racionaii ou razu.a,·cis p.ira estava cntregue a reprcscntantcs <l<' urn.:i t<'bcli<'io triunf.intl'
[usutlcar u treflco c ,1. ci.cra,iJ.io Jo;, ncgros. A mcruc de escravos. 0 li<ler dcsSt' go,crnu, 'IUtJ.<;:,Jint Lou,·crturc,
contcn1pnr.inca e. nJo rucno .. , a fc eris ta nu: dias atuais �., projetou fazcr do l-laili cmancipado um aliado da J-ranc;a
"J ' c revoluciono\ria. Mas, <lcrrot.ado P"lo cxCrcito inY,1sor, fui
�v1.·cnt·1a, s�nl fropc�ns, a 131sidadc intrfns('rJ dcssa IOgica.
Sc-11a, porcn1, o Cjlll' cm hislur1ugrafia St' dcnomm , aprisionac.Ju c lcvado i Fran(;'a, on<lc �ofrl·u a pcnJ capital.
anacrcntsmo tran;,plantar se,nclhantc cvidcnr-ia aos )Cculo� Nos paiscs cscrav1:.tas, con10 o Br.:i,il, a lcgisla\io rcfcrcnlc
XVI c scguimcs. Para pcnsadorcs corno Vieira c para ecus aos homcns li,'Tes st· coaJunou e,·uin us thainado1i c,JJ111t1S nrt9ros,
corrcligion.irios, a dcft·1ia <la cscravidao nada tinha de quc rcuni.am ('In scpar,1do .is lei\ CX( lu�il"anicnte rclacionadas
logtcamcnte f.1bo c de contr,lrio .i C1ica do cri .. tianisnio. com a instituir;-Jo scrvil.

O.� rcligio�os da Ccmpanhta dc Ji:�us niic sc lin,itararn Assin1, a era cha1na<l.1 de n1odcrna i.c inici,1u soh o
.i prCJic.i_, 111,1� a dssociaran1 .i prJtica. PrC'dicJ c pr.itica signo da contracli(io l'Ot11 us princi pios puli1ic-o� c cspirituais
andaram Juntas. Os jcsuitas foram proprict<lrios, no Brasil, procl.arna<los pt·lu, �cus doutrinadorc�. Cristius justifica\·an1
de gr,indC'i. <'Stah<'lcc1n1cntos, quc u.�ufrulan1 o trabalho de a cscravi<lao con10 nicio <le c,·angclizac,:do. Jluin1n1�tas sc
ccnreuas de csc-evos. Sao cxcmploe o cngcuho de Scrgipe do batiam pcla libcrdadc c pcl,, igualdadc en ii no .irnb1to das

- ao - - 31 -
rnc tropclcs curopcias c eccitavem a pcrmanencra <la
C3iculos aproxin1at11·u� de Phillip Curtin avalram qul', Jo.1
cscravtdao nas col6nias. No Brasil pos-Indcpcndcnua, r-oruo
9 4 milh6cs Jc afric.anos , (JU<' sohrcv» er-am a t ravcsvi a
vahentou Alfredo Bosi, u Hbcrahsmc, nnporta<lo da Furopa, a:13ntica c chcgara1n vivos a ,1lgun1 porto no contincntc
as soctou scrcnarncntc a lihcrrladc de con1C'rciu .i cso-evatura.
americanu, 3,7 milhocs, ou scja, 38°A,, vtcrarn tcr ao nossc
Tal contradtcfo, onunda da rcal.dedc concrete, ccnstituiu
Is. Bascado cm novas pcsqutsas, Rohe r t Conrad prop(), a
Ludo urn csulo Jc pc11sa1ncnto, (jlll" sc prolonga ate' bojc, :rra
de 5,5 mllhocs Jc alr-icanos introduzidos no Brasil.
particularmcntc c111 paiscs corno o Brasil. Esuio quc
proclama prtnci pios univcrsais corn c xcccocv c rcssalvas
A qui, C prcciso Frisar 'lv" a.<; socic-dadc--, da A fr1ca 11<'.!:,ll·a
in, alidadoras dos pr6prios princfpios , conhcciam a cscravi<lao antes Jo contacto con1 O"I> trafic.i.n le�

A histOria da t·oloni7a�ao do rontincntc emcrtcano curopeus Ao contririo <las tribos indigcna.1 no te11·1tUrio
brasilciro, que "1>0 th•(·ran1 a cxpcriCncia <la escravidiiu cn1
J(Jj o rcsultedc Jc: ecscs dclibcradas dos homcns. de povos c
Esrados Ao rncsmo tempo, sofrcu o condicionarncnto de
a
scguida chegada dos portugucscs.
l a t orc- gcogr.ifico<; dctcr min a n t c s . Do lado do ca , na Mas a c,rravidao na Africa ncgra, anterior ao <.on tac to
Amcrica , havla tcrras cxcclcntcs para o rulnvo da c ana-dc, com os portugucscs, ti11ha car.ltcr palriarcal prcdorntnantc-.
acucar c de outrcs gCnl'ros tropicais . l)o outro hdo do Sua ilnpurtine1a para a forn)ar;ao �oc1al era sl'cundJ.r1a. ()�
Atlantico, locallzeva-sc um c:ontincntc ondc populacocs cscravos trabalhava1n 110) cullivos agrlcolas voltaclo,
bastantc dcnsas podum constitutr vivciros de cscravos , cuju prinapahncntc para o autocon,u1no c no� ,C'r\,(OS do1nC'<:t1co�
tran�portC'" a 1\n1Crica era ,i.l,·cl cm tcnipo ccononucamcntc dos aristocra tas prop1 i ('tlirio�. 1\s guc, r a, intC'rtr ib a i <
convcntcntc. Con10 tcrra sido a hi-torra sc n.io cxtsussc a constituian1 a fontc principal Jc obtcn(.·ao de tati,os ,4,. \Tnda
Africa? Llma vcz que o suprimcnto de cscravos pclo vivciro de cscravos sc fazia principal1ncntc por <lcman<la de
indi gen a sc mostrou uiscflctcmc , tcna sido poss I vcl rcccrrcr compradorcs, (JUC alcndia1n ii pl'qul·na <lc1na11<l,1 nos pdi�c.1
.\. cscravrzaclo de asiatrcos? A final, Mocambiquc, na A.frica atabcs .
oriental, fomcccu quanndadc con,1dcr.l,cl de cscrav os ao O trifico atl.intilo introdu1.iu un1a rc,·ira\·olta
Hrasrl. Mas busci-Ios mais longc, sulundo o occano lndico, catastr6fica nas socicJa<le, da Africa ncgra lncitou cntrc o,
provevclmcntc n.io scrta cconormcamcutc rcmdvcl, elem <le pr6prios africano<; a captura de seres hu11l.'.H1os nun1,l csc�L1
vartas outras dfflculdedcs tali CL insupcrii vcis. Tai cont ingCncia inaudita. Os portugucsC's f-or,1n1 dispcn�,1dos dos a,;saltos a�
nfic Impossiluluaria, ccrramcntc, a cscravidso na Amer-tea, aldcias, disso sc cncarrC'gando prc.1<lorc� natn·os. 1\s tr1ho5
rnas rcstringiria grandl'incntc o trilfico por via occanica c mais fracas sc tornaran1 ,·it1n1as rC'corrc-ntC', dcsscs as,alto�
obrigar1a us cscravocr atas a rccorrr-r »srcmancamcmc a O reino do Dao1nC sc cun�lituiu 1..:0111 ba,c no 1nonopUlio do
rcproducao ,·cgctativa dos escravns Com proUabilida<lc trifico. A Coroa li)bocta fa71a alian<;a'i con1 ccrtos sobas.
significaliva, a institui�·iio cscrevtsta na"o a saurnirra as
quc suprian1 a clc-mJnda d..: c.1cr,1vus �1u1t,1) Ltibos passar,1ni
proporcccs gigantcsca�. quc chcguu a tcr no Hrasil c no a cri.i-]o� para a ,·cnd.1. �C'gundo Jo�1·ph 1\11ltcr, partc
Canbc. A. hi<itbr1a t cria sido ,lifcrcntc.
considcr.ivcl dos cscr,n·o, transportado, aJl,111-,,\tlSntico ,c
O Brasil sc Ji"l>tingue por tcr �1do o maier rcccptador COnstituiu <le filhos de 111u lherc., catiYJ.'- rnado� cspc<..ialn1cnll
de af ricanus cscrevnados, c-111 tuda a histbria mundml , para sercm traficados

-'52-
- 3:5-
lntcrmcdtanos dos rrafkanece pDrtugucsc� con1pra- milhOcs de negro� c-apturados, tomando os pcrccutua» do
vam O'- r-vcr avos cm fctras do mtonor C' o-, ronduziam at,� o-, sCculo XIX, rcfcrcntc� ao Brasil pa.1 a urn a C\l1111ati, a mi ni ma .
purtos do luoral, ondc Iortalczas con .. truidas pcla Coroa de O quc ele,·a aproxnnadamcntc a 1+ n1ilhOc1, a quanucladc Jc
Livboa protcgian1 o comcrcrc ncgrciro Ali, os canvos de, iam africanos cscravJ7.ado� crn func;io <lo tr aficc dir1g1<lo ,10
cspcl'ar ainda duramc varias scruanas nu mcscs , atC serer» contincntc arncrrcano. num pcnodo de trC� scculos r: mcio.
cmbarcados rumo a urn purto branlclrc !\ marcha en-aves Uma das mais dc,trut1,as hccaton1hrs da hi�tUria.
do interior africano crn d1r(',;do a urn porto angolano era Entrc forncccdorc:. africano, c lraficantc� prat1c.iva
cxtrcmamcntc pl'no,a c, ;cgunclo csttmanvas, ccifac a 40(Vu scum csca1nbo quc, �c intc1-cssa\·a aos primciro�. 1c�ulta1a
dos cativos. Ourros 1 Oo/o Falcciam durantc o pcrtodo <le cspcra muito ,·antajoso a c�tc� l1hin10�. O, C�(r,\1 os cra!n trucaJo�.
para cmbarquc, no Iitor ,1!. Antes 1nc:.1110 de er» harcar, ,ncta<lc a principio, par 1ncrc.1doria:. curop61a�: tcci<los, fcrragcns,
dos cat ivos sucumbic as condtcoc s duri�:,ilna� quc lhcs
trigo, sal e, sohrctudo, ar1na.� Jc t"ogo. Nao <lcn1orou, p(1rt: 1n,
irupunham. para CJUC ganha�,cm tan1hC1n a prc]('rC'ncia do� atncano\
l)urantc a u avcssia cm d1rC'r;:io ao outro ludo du mercadorias produ71da� no Bras,1, co1nu tahaco, agua1 <lcntc,
occano , nos naY10� quc fh aram conhccidos pcl.1 lllguhrc ar,:Ucar, Joccs c b1.l1.10� (cstc, Ultin10!> u�ados con10 n1uc·da na
dcnominacio <le rum bctros. outra pa rte <lo� cauvos sucumbta Africa). J<l no sCrulo XVll, o tr.ifico pa�sa ,1 �er l"cito
Os traficantcs rtnham Intcrcssc en, f)rcsc,·,·ar a carva dirctamcntc cntrc o Brasil 1..· ..�ngol.i, <lispcn�ando a
0
humana, quc scrta objcto Jc comcr ciahzacao , c tomavam partic1par,-:io dC' Portugal.() co1nan<lo das opcra,Oc<; arabou
providf-ncia-, rclacionadas com scu alojamcnto , alimcntac.io , sc radicando, dc,�a 1nancira, no l3ra,1l, ain<la ma1s porciuc,
etc Em ccntn]o oposto atuava a cohii;a pt-los lucros f!ic.t.:1�, o no jogo cntrc oferta afric,1na <' <lc1nanda hrasih.:ir,l, a c�ta
c1uc csttrouleva a supcrlotaciic nos porccs dos tumbciros ..A Ultima cabia u n1aior pc�o. U1na rrlarao c�trci1a sr firn,ou
r·uhi\·a dos treficanrcs lcvou a pr.ith.:a�, t[U� a proprta Coroc cntrc 13rasil c Angol.a, scndo ,u11ho� colOn1as de Purtug,11.
lusa c onsidcrou cxorhitantcs c procurou coibir atr avcv de Quan do ocuparain Pei n.1nlbuco, us hnlandcscs S(: dcran1 l unl,l
lctv, quc dctcrminavam pcnalidedcs �('YCJa� aos infratorcs. de guc a cconon11a a<;-uca1 cir a do f\ ordc�tc sc torna1 ia 1111 1.i 1·cl
sem a continuidadc do tr.ifico afr1cano. E1n ron�cgul11c1.1,
Scja por 1nfluCnc1a dc,,a� leis ou par cfctto da cxpr-ricncia
ecumulada, a mort andadc dos ncgros dccaiu. ruas ainda Mauricio de Nassau drtcr1ninou a ronqui�ta dC' Angola, l'ln
a<;s1111, no scculo XIX, ,'r.i muirf ssimo superior ii Jo� 1641. Con1 isto, a.� rcgiOcs c�cra\·istil� cl.1 B.:ihia c do l{to do.:
Janeiro sc vira1n privajas <la !Ontc de t()rncci1nc11lo dl' fcll \J
pa<;<;agciro� brancos dos bercos a vela guc vmham <la Europa
ao Bra,;il Lstima-sc CJUL' ,1 rnortandaclc de osor-av os n a de trabalho scrvil. Rc,pondcn<lo a tal s1tuac,:-ao, organ1,ou-�c
u-avcsea atl.lntica tcnha ,ido, crn mccha, de 20°/o, no �Cculo no Rio de Janeiro, financi.1da pclo, �cn.liorcs de cngcnho e
X\.111, caindo para a mcdm de 911/o, no scr-ulo XIX. Asstm. j.i comandada por Sal\·ador Correia Ji.: �a. utna expcd1�ilo
dcpois de dois seculos c mcic de uafiro , 60'Yo dos nC'!gros militar quc, ctn 1648. atra,·cssot1 o orcano c cxpul�uu O!-t
csr-rav izados morrtarn cntrc o lugar Imoal de sua c:-aptura holandcscs de Angola, rt'cupcran<lo-a par a a sobcran1a lus1ta11J.
no interior <la .�f1ica ca chcgada a uni porto brasilciro. lvto e para o tr.lfico co111 us colono� hrJ<1lcuos.

sig:niflca qur ns 9,4 milhocs de ncgros sobrcvtvcmcs, quc Os traf'icantc� no Brasil sc aha�tL·c.crarn <le c,cr,1Yo�
alcancararn a Amcnca, dcvcm scr acrcscidos de ma is 14 na'.o somcntc cn1 t\ngola, nia� no Dao1n<:' (atual Bl'111n), no

- 34 - - 35 -
Senegal. no Congo, cm Mocambiqcc L' cm outras 1 cg10c� Jo
ccntincntc africano. Os govcrnadurc� da Bahia rnanuvcram
rclacccs dirt-rae coin o� sohcrano , do DaornC Poi <[llatro
vczcs (cm 1750, 1760, 1795 c 1 SOS), rcccbcram, en, Salvador,
crnbaixadorcs dequclc rcino. As duas ultirnas cmbaixadas
plcircararu .1 cxclusivtdadc do porto daorncano dc Ajuda no
! omco mcnto de cscrnvos , o que o guvcrnaJur Fernando JusC
IV
de Portugal c Cavtro nao accitou, tcmcroso do ejunramcoto Opressao e exploracao do escravo
excessive, na Balua, Jc cscravos de urna mcsma na�ao.
Mas Angola, pcla !ocali1.a<,:ao gcogr.lfic:a c pclo potcn-
cral dt'mogr.iflco, rcvc um papc) dcst acado no comcrcio
A tdcia de u111a cscraYidio suave sob a tutcla da lami lia
ncgrciro afro-brasik-iro. /\ vinculac;o sc tornou tiio cstrcna
patriarcal, tcvc cm Gilhcrto Freire sc u granJc promotor.
quc, cm scguida a rcvolucao liberal portugucsa, cm 1820,
Casa·granJe &_sen/alo, [ivro pubhcado crn 1933, causou
ganhou curse a idl·ia <la edcse o <le Angola ao Brasil
Indcpcndcntc. Llma vcz quc contrnriava niiu somcntc a impacto, no nusso mcio, pc las tnovecocs da, [ontcs c procc,sos
de pcsquisa, pcla cscrita Ilucntc c au-auvc c pcla dcfcse Jo
Portugal oomc a111d;1 J lnglatcrra, tal idcra ancxiorusta tcvc
valor da contribuicao rar-ia] c cultural du ncgro ii lorn1ac,.:io
de scr- C'xprcssatnC'ntc rejl�itad,t no tratado de pa1. de 1824,
do povu bra.silciru. Ao mcvrno 1c1npo, porcm, o soc16logo
pclo qual, sob patroc.I nio hritarur-o, a tndcpcudencia do Brasil
pcrnambucano fez a expo,1\·ilo de uma csr-ravidao quc, no
ganhou o rcconhcr-imeuto oficia l de Jo1io VI, rci de Portugal.
Brasil, tcria acomodedc c conciliado senhorcs c cscravos,
Enquanto o Bra;,1] foi colonia de l'ortugal, i\ ngo la vcro or!ginando, c1n conscgOC'ncia, 11n1a mi�cigcn.1c,.·iio 'lLH'
a scr uma suhco!Oni,l Ju Brasil. ta] a cetrcita ccmplcmcn- dissolvcu o prccuncc1to raual C' dcu lug,,r ao quc ,·c10 a ,1er
tandadc cntrc os dor-, paiscs. 0 Bra\11, lorn uma cconomta chamado posteriormcnte de "dc1nocracia raaal".
quc in1porta\"a cscravos c cxauria �ua;, cncrgia� inr-r-ssan- A visao de G1lbcrtu f-rcirc <lcr1\"a do cnforiuc priori-
tcmcntc. Angola, cxportedore rnultrsecr-ular dcsscs cscm-
tirio na ca�a-grandc, ou scj,1, no c�pn'ro l'Jn quc sc cxcrcia a
\'OS. Tao intima in1br1c:a'i-Jo ;,l, dcixou de cxivttr quando, a cscravidio domCstica >Jcslc cspa\o, sc111 dl1,·i<la, po<liain �c
partir de l8SO, intL·rrompcu-:.c dcflmtivamcntc o trlfico salicntar a�pcctos patr1arL.ilistas. de pcr1nC'10 lUJll nio rara�
africauo. Nao C ncccssario arrombar pot tas ahertas para aspereza, c crucl<ladcs. Jil. a scn7ala e, por decorrCncia, o
corivt atar rcalidadc Jil h.i ruuuo tc1npo rcgistraJa pcla trabalho do cscravo rcccbcm alcnt;io 1narg1nal 11a ohra de
lustonogrefia. Freire. Por isso, pO<le cscrc,·C'r quc th·cn,o� un1a "cscrav1<l5o
Con10 sugcrc Pierre Verger, a 1.?hn1ina\iio parcial de prC-in<lustrial c atC anti industrial", a qual tcria rcpro<lu:ndo
Lisboa do circuitu Jo tr.ifico africano tcv c algu111a influC'nc1a a cscravidio Jomi:;,tic.a do Oricntc. No cntanto, bcm ao
na pron1oi;-ao da indcpcnddncra do Hra;.,il. 0 quc, para um COntrilr10, a cscrav1dio te, e carolter 1narcad,11ncntc n1crcantil
pais cscravista, tcna sido pcrfcrtamcntc cocrcntc. no Brasil, a�sinalando-�c pcla cxplora\.'i<> i1np1cdo�a Jo
escravo com O fi,n de proJu7ir o;, liens dcnlan<la<los pclo

- 36 - - 37 -
mcrr-aclo curopcu Tfvcmos , com toda cvidcncta, uma A avaliacac <la cscravrdao na Am6rica tambcm fui
cscravidao "industrial", na accpcic <le produnva. Por rsso particulari:;:ada, dc«lc o ,Ce,ulo X\'!H, pcla cornparac.io cntrc
n1c5n10, ela sci viu Ji: base a u m ststcrna de proclur-Jo, ou crabalho cscrevo c trahalho li,rc. ()s tcor1cos da C'cono1nia
<c]a , ,l urn modo <le produ,;ao peculiar, o 11,odo de pro,lupJo politica cl.i�,;;1ca, como A<la1n Srn1th, procla1nara1n
cscr,11,i.)10 colonial. cnfatica1ncntc:: a s;upcrioriJa<le do t rahalho !i,·rc. Ko cntanto,
A a,·alia<;:ao <lo quc rcprcscnlou ,1 csrravatura modcrna, csses tcc'iricos, inclusive n prbprio Sinith, tinhan1 cm ,ista
no {Ontincntc emcrtcano, C maic-arla pur uma cspccic Jc as condi�Ocs C'uropCia:., 111.:i:. assun1 ian1 u1na posi�io ambigu.1
chvagcm 1.1uc scpara c opOc hrsronadorc, prcocupado- cm 110 quc ,c refer<' ao trahalho c�cra,·o nas co!Onia.\ amcr1cana,
sahcntar ,1�pcctu, c proccssos dv .1dapt.1\iio dos cscravos ;i Algun� cilculo� contJ.br.:is procuraran1 n1ostrar quc o
condlcdo scr-vil, a ponto de accue-la, o <JUC tcrta dado lugar trabalhador as:.alariado seria 1nais caro cln quc o t•:.cravo,
at6 mc srno a uma cscravidfo consensual, no scntfdo da limitando-�c a considcrar tiio-son1c::ntc o prc�o <le coinpra
tcrnunologia de Cramscr, c lustoriadorcs cmpcnhados crn destc Ultin10 co custo du scu su,tcnto.
focahvar a cxplcracao do trabalho do csr.ravo cm cond1c;i">es
Tai� cilculos chLgava1n a un1a conclu�ao f"al,a por
dun «imas c iinplat·i\yci�, quc auu-mcutavam sua cxrstcnoa
omitircn1 ccrta� condi�:Oc., oncrosas do crn prego clC' c::,cra\·o�.
comumcntc breve. Conmbuicocs cicntificamcntc validas
podcm proccdcr de um ou de outro ca1npo dtvtdido pcla On1itia1n, cin prin1ciro lugar, qul· o c1nprcgo de
mcncronada clivagcn1 ..Mas C ccrto, de urn lado, t]Ue a escra,o:. impunha ine,·itavcln1cnll' u1n c1Hto de ,,191lc'inc1a
csrravidao n::io sc d1,t1nguiu crn absoluto pcla atncnida<lc <lo mu1to n1ai� clcYado do quc ocorrc no c-inprcgo de ti aLalha-
t r at amcnt o do� cscravo s. Por outro !ado, ta1npouco as dorcs assalar1.iclos.
plentacocs cectav isras chcgarem a scr can1pos de cxtcr m ( 1110 TorJo trahalho colcti\O rl'(JUlT dire� 1io c conrrolc, rc'lucr
de npo nazrsta , como afmnou Stan Icy E lkms. Os cstebclccl - ccrto grau de vigilincia. 0 1.1uc C \'erdarlc con, rcla�·ao aos
rncntos produttvos csc ravistas objctivavam a rcntcbrhdadc escra\'o� c aos trabalhaJorc� a�s.ilariados. 1Vtas (" ccrto tan1bt·n1
da cxploracao da forca de trahalho L, por isso rncsrno , sc
quc o custo de \ig1IJ.11c1a �c torna lr2� ou quatro \<'7.c� maior
ot-ic ntavam, ao rncnos c1npi11c,n1H.:ntc, por um a pr.itica
quando sc Iida coin cscraYo� Ko ca\o <lc�lts, n;io co�tu111an1
prcscr vadcra da , rda Utd do trabalhador durantc ccrto atuar ou atuan1 muito 1ncno:. os inccnt ivn.� prOprio� do lraliall10
muncro de anos <]UC', r111 media, conforrnc os pcrtodos,
assalariado, con10 o p,1gan1cnto por pc�·a ou por l,1rcta, a�
c s cilar am entrc os sctc e os 15. Sc c x amin armo s o
bonificayOC"s cos prCn,io.�, ctt·. 0 c:scravo nio ren1 c .. tin,ulo�
dcscn, ul, imcnto da pcs1u1sa historiugr.i Ilea, vcnftcarcr»os
para �er 1na1s produti, o, cx(l'lo a a111ea\a do casligo. £ urn
ciuc a , 1,Jo de uma c,l1 <1,·idiio amcna, djfundrda pc la ohra
trabalhador dN1ntcrc�'-aJo, rclapso, propcn,o ao "co1 po n1ole".
frciriana, foi scvcramcntc rr-futada pclos histcn-iadorus c
Dai a nr:cessidadc da atcn\·.io agrcss11·a dos fc::itorc�,
soci6logos paulistas, cnrrc os quais Florcstan Pcmeodcs,
habituahnentc Jc chicotc· en, punho.
Octavio Ianni, F.1nilin \1iotti da Costa c Fernando Hcnriquc
Cardoso. l\.io obvtantc, a visJo da cscr avidao suavizada , (jlll· Os c.ileulos tavorJ.,ci,, au trab,1lho cscra,·o tan1h-'.1n
pc -nnriria ao c e c r-av o lanr,:ar 111io de assim c ham adas 01nitiam outro aspecto onl roso, o qua I podc -.er I C'ilnn1do nJ.
"cs ratl'.gias" ctn bcucfk io pcssoal, n.io dcixou de rctornar, formula�ao sobrc sua ri91dr,,.O lrabalhador as�alariado sc-
coin ncvos argunicntos, nas pcs'lu1,as mars rcccntcs. mantCn, en1prc::gado cnquanto conYicr ao crnprcgador. A

- �8 - - 39 -
lcg1,la\ ;io trabalhista 111 edema inc:lui d1�poi.itivos, qur lirnit,1111 tornavan1 o trahalho cscravo ccrtamcntc mais earn do quL·
o arlntrio dos c1nprcgadorcs c 1n1p6C'n1 r('gra.'> protctora� dos scr ia o trahalho assalariado b,TP, crn igua]d,1dc dl' outra�
c1npr('gados <lc1n1tido�. !11a� ncnhum.i lc-gislai;.i.o t1abalhi.\la condir;Ocs. l)1'Ycn10;, �upor, n:io ob,tanlc, t]Ue os csc1 a, i,tas
podcri,1 chcgar ao ponto de fixar ohn gat(ir1a c dcflmnv arucntc n3o eram pe�soas cstllpirl.1�. Bc,n Jo contr.irio, gui,11-.1m-sc
os assalariados a dctcrrntnadas c1nprc�as, proilnndo sua
por un1J r,1cion.ilidadc pr6pria do sisti.:1na c.�craroc:rata. 0
dcmlssao Urna cond1�3o dcssc ripo tornaria uwlavcl o
cmprcgo de 1.:l>c.Ta\·os nao tcria sc prolongado par inai� de
funciunarncnto do sisu.ma capltalista .i\s cinpr<'!i-.l.� reguL1111 o trCl> sl'culo�, naA1n&r1ca, �c nio l"o<'!c luc.rali\O. 0 rPcur ,o a
volume da producao confonnc e1,.ig0ncia\ sazonais (caractc-
ele n3o dcrorrcu son1cntr <la faha d<' alt<'rn,1ti\'J, o quc <c
ri�t1ca� na agncu!tura, mas tambcm ocorrcntcs na rk-manda
dava ate':. o sCculo XIX, ma� principabncntc clo fato <le quc a
de produtos industnais) ou coujunturais, conforrnc as fascs de
cxplora�·ao de <'�cravo� sc pratic:a,·a c111 rcgirnc tic prc�·os de
asccnso uu dcsccnso de, ciclc cccncmico. Oncntadas por tels
n1onopblio O.<i pru<lutos do trabalhu cscravo sc <lc�t111a,·Jn1
cxigf'ncias, regu!an1 tambcm o quauutanvo do pcssoal
a mcrcados ou faiAa� de n1crca<lu c1n quc niu tinha1n
cn1prcgado, altcrnanc]o Cases de contratacocs c de de1ni<;;,Oc�.
concorrCnc.ia ou e�ta era pouco signific.ati,·a. 0 prc.·�u de
Em conn-avtc com a [Icxrbrhdadc indispcnsavcl J. crnprc<ia
capitahsta, a cn1prc�a cscravtsra Iida coin trabalhadorcs que rnonopblio foi a�scgur.ido politic a c ;uridica1ncntc c·nqu,,nto
s5:o sua propncdadc c, por conscgutntc, c.,tio arados a cla. A cxistiu o �i.�tc1na colonial, 1nas pcrsi�t1u cn1 scgu1da pcl.-:i

cn,prc�a cscravlste area coin u Onus de somcntc cn1prcgar a


exclu,ivida<lc d.-- prn<lu�·Eo de c<'rto, b1.:ns sO pos,ivL·l crn
Icrca de trabalhu, crn sua plenitude, cm ccrtas faxcs , dcvcndo detcrn11nada� cond1rOc< ucucli1n.it1ras. Ca�o not6rio du calC
' c
mantc-la ociosa ou pouco cmpcnhacla c-m outras. Sc111clhantc bras1lc1ro e do algo<lao do Sul <lo� Estado� Unidos.
o�c1L1\Jo era mutto accntuada na agr1cultura do passcdo. O argumcnto !lnal "conclusivo ,c cxtrai da h1�t(iria
P ,1$sad.1 a fa-c da cothcita, bcncllcremcnro c plantio, os cscravos concrcta factual. 0 trabalho csc1-a\"O �ll tcvc v1ahilicladc cn1
sc ocupavan, corn obras de rcparos, prcparo de novas tcrras c
economias agro<'xportadora.� Etn sua 1na��a, o c�cral'o c,·a
outras tcrcfas, quc 1cqu,�r1am c�for1:,o mutto mcnos intcnso
um traba!hador pouco ciualificado, apropriaJo J tJ1cfa� de
I\.-1a, o dono do c;,tahclcc1111cntu nfio unha como dcspcdir scus
uma agricultura ha<caJJ c1n tC'cnologia cx1gcntc qua<P
cscravos. Poderia v cndcr uma partc dclcs, mas , cm pcrtodos
somcntc de C'�for\"O 111,1nual. l\'o <lccur�o ell' rnai� clc trC6
de Irace dcmanda. o l.1ri.1 coin prcjuizo ..Alcm Jisso, arriscava-
sCculos, nao for am n1uit,l$ J.s ino\·a�Ucs ocorriclas no i11nb1to
sc a sc dcsfazcr de trabalhadorcs jJ. 1rcinadus scm tcr a ccrtcza
da agricultura csLravi'!ta colonial.
de cncontrcr substltutos no memento adcquado. Enquanto,
no -r-tcma capitalista. cxrstc o mcrcado de Forca de trabalho HaviJ. un� pouco'! c�tra\'os a1te,aos, pr1ncipalincnte
assalanade, qu1.: pcrn11tc conrratar nov as trabalhedorcs scm na el>fera urbana., n1a, os seus produtos niio consc-guiran1
qualqucr dispCndio pre':\ 10, no sistcma cscravista sO cstavem concorrcr con1 o� prudl1to� n1uilu 1n,1is bar.1\os da 1ndllstria
d.sponlvcts oi. lcilocs de vcnda de cscravos, us qua1s hupli- capitalista. Escr.i.,·os foran1 en1prcgados ('In cstab1.:ll•cin1cntus
CJ.\an1 a 111\·crsJo Imctal de aqu1sH;5:o, ou scja, o prc\O <le 1ndustriais, J cxcmplo d,1s charqucada� sulinas c atC 1nc�n10
co1npra cm f.ibrica� no Rio de J.1nciro, 1na'! acmprc oncrado� pclo
Asstm. o cle,·ado c ustc de v1g1lJ.nr1a P a ngidc-1 da alto custo de v1g:il.inL1a C' pcla cxplir.ivcl inclinai;:iio do
rudc-dc-obra scrvil, alcm de cutras condir.;<lcs pccultaics. trahalhador a nc-ghgCnc1,1, ,\ s.i.botagcin c ii fug.i.

- 40 - -'11-
Tai mdusu-ia cscravute, adcmais, nao rcna c·ondi�Ocs cr3.tiro. Opcrostdadc, frugali<la<lc c cspinto de poup,,n�'a
de tccmficacao avancada, urna Y('7.<.JUe o 1 cgimc cscravocrata fora1n qualidadcs ciuc Max VV.-hf'r ambum a cuca protcstamc ,
proibia o accs,u dos cscravos .i. iu strucao, mantcudo-os na na qua! rdcntificou a fontr da racionahdadc burguc�a. que
conchi;:.io gcral de anallabctos. Ao ccntrar io do rL·gim<' prospcrou no Ocidcntl' c dcu a cote uma snuacso de
capiralbte, quc rcqu('r ccr-to grau de Insn-ucao dos crnprc- prccminCncia mundral.
gados, tcndo gcncrah-ado, dcsdc o scculo pessado, o cn sino
POPUI.AC,:A.O l:SLRAVA l: seu PR<lCF�<,O OF RfPROrlU\'.AO
fundamental c, atualmcmc, nus palvcs dcscnvolvrdos. rambcm
o cnvinn mcdio. I'or fim , cnqtLanto o cvcravo, cinprcga<lo A vida ll.til do cscravo , seia, sua vtda produu, a,
011

num a manufatura, podc simplcsmcmc sc auscntar ou fugi1 estava dctcmunada por duas variavci-, prmcipais a rcnta]n-
c, par isso, precise scr vigiado con, rigor, o assalartado Ii, re lldadc do trabalhu co prc1ro de co,npra do pr6prio cscrnvo.
Essas duas varif vcis at uavam cm scntido contririo. 0
cornparccc ac lrabalho monvado pcle r c munc r-a c i o
aumcnto da rcnrabrhdadc , dccorr cntc da clc\·a\iio <la�
c-ompactuada, <JUC "-C rcduzira contratualincntc ctn Laso de
abs en tel smo. i\" an h.i, agu1, ncccsedadc de rccorrcr 3 coacao cotacocs dos artigos de C'A portai;;iu, induzra o scnhcr a i1npor
ao cscravo maiorcc e mai, evtalantcs 1ornada1> <It' trabalho, o
cxu a-cconOmica.
quc irnplicavc abrcvramcnto da vida Util ],i u aumcnto do
O trabalho cscravo scrle totalmcntc inadcquado a urn
prci;:o de cornpra do cscravo inJu:da o prolongamcnto d.1
ststcma cconomrco cm quc, sch o aocatc da conc:orrCncia c
vida ll.til, [azcndo o l'f'nhor n1anifcstar 1na1or prudCnc1a nas
da ohr1ga�·iio mccssantc de rcduzrr cusros de produt ao c
exigC11c1as !citas ao cscra, o, uma \'CL qul e�te cnca1·na1·a un1a
aurncntar a produnvrdadc , a, tncvacocs tccnicas sc irnpOcm
propricda<lc ,·alorizada.
sur-c ssivarncntc c cngcndra1n tc volucocs tccnologicas
O volun1c do rr.\flco africano JO Brasil, tota!izando
li·cqi.icntcs.
quasc guatro n11lhOcs de i 11di 1·i duos, dO longu Jc ,nai> dl' Lrl�
Em suma , o u-abalhc cscr-avc �o foi lucrativo cm
sC'culos, c\'1dencia guc o prt·i;o de a<]ui,irio do cscravo, c111
rcgin1c Jc prc�o� Jc rnonopOlio Num sistcma cm guc o mc10 a, o�c1lai;:Oes coniunturai,, fo1 1anta1oso aos traflcan1c;;
prc\o final, mcsmo no caso do, car tcrs , csta s ujcito j e tarnbC1n ao� cscraYi,tas bra,ilciros.
possibilidadc da coucorrcncia no mcrcedo, o trabalho ltvrc C
i\ ludirnos, cn1 CJ pl tulo anlcrior, ,\ c�pCcie Jc ,narkct ing
o unicc Jota<lo Jc cficacla cconomica.
quc rcsultou (los intcrcssc� c da� a�·OC's da Coroa lishoC'ta ..:
:'-Jo capitali�n10 !.: quc, pcl.i pr1n1c1ra vcz na hist6ria, do� trafic.1ntcs, ao 1rnpor a compra de alricanos, coin
surge a concep�iio social quc ,·aloriza c cnobrccc o trabalho. pretcr1qao Jo;,. indig:ena,. Sc1ja, nu cntanlo, ingl'nuu supor
At{: cntiio, na-; fornla�c)c, cindida� crn classc� sociais, o quc o tr<lfico de afr1cJno, pcrdurou tJnto tempo por cfcito
trabalho scn1prc foi cncarado con10 lorn1cnto c vilania, dessc markct1n9, conccp<;5o guc lcY,1 alguns h1stor1aclorcs ,1
prOpr10 �01ncntc de C'scravos, �cr1·0� c, <..:n1 gcral, Jc homf'ns afirrnar que o tr.ificu cxplica a r.:�cra1id1io Ou �cjJ, quc cst,1
de haixa conJi�io �Olia!./\ prOpr1a palal'ra irabalho dcri,·a sc t."On,tit ltiu c tc,·c Jura�·Jo 1nultis�cl ular porquc ,l 1nonarcp1 ia
do Iatan rr 1palium, irv;;trunlcnto de tortnra Pntrc o, rom,1nos.
portuguc�a cos traf1cantc� <]Ucriam ,·ender cati\OS africanos.
l·n1 contraste, a 1dcolog1a burguc�a trouxc u1na aprPc1ar;ao Na rcaliJadc, a c-.cravid.'io C <]UC explicJ o tr.ifico. Estc �c
po�it1,·a do trah.1!hu c a op6s 1i ostcnta(;iio do Ocio aristo· prolongou por tanto tcn1po c ganhou t1io t'/\Ortnc \·olurnc

-'12- - 4� -
porgue do outro lado doAtlanuco havia produtorcs dc gi'.:ncro::. as scvi cias c as humilhacdcs rla sua ccndicio social en vii cctda
trupica1:. de cxporta\:io, quc prcci,avam co,nprar a force de e, 111,so, nao sc distinguira1n dos bresllciros. Mas, duntc <las
traballio ncccssana ao modo de producdo cscravista colonial. evidcnctas, nao sc podc dcixar de r-oncluir quc o-, cscravos
,l\ dc-manda de csctavos iuduzia eua olcrte c, na media <las amc:ricanos sc dcfronraram com rircunvtirsrias Jc cxisrcnr-ra
osctlecocs conjunturais , acabava Impondo os prcqos quc material rnais favoravcis do quc no rc.1tantc da A1nCr1ca do
turnavam a con1pra de cscravos africanos YantaJo:.a aos ponto de \'ista in<l1v idual, l"irlunst.i.nc1as quc lhcs p<'rn1 ill rain
plantadorcs hrasil ciros. a con�tituis-au gcncrah7a<l,1 <lc familia�.
A dispombilidado t Jo constantc c intensive de afrh.anos No Bra<il, o padrao de ,--ida <la pr6pr1a popul.ii;:iio l1vre
per-mire cumprccn<lcr rcrtas carectcrisnces do cscrav 1 �1110 era baixo c ,nais ba1xo a1nda tcr1a <le scr o dos cc;cra, os.
colonial no Brasil, como cm uutras ircas colonials arncnca- Con, a agra\"atltc tcrri \·cl cla carga Jc trabalho ljUC rccaia
nas Caractcrisucas dcrivadas da Incapacfdadc de rcproducao sabre elt.'5 ·rrabalbo iniposto pcla a1nea�a c pr-la cxccu�ao de
Ycgetativa <la popular-ao scrvll, a qcal, par isso mcsmo, a Gm ca�tigo� da ma1or pcr,cr�1dacle. Un1a caractcristica do�
de mantcr ou aumcntar scu quanntatlvo, carccia tk- �ucc�SJ\"05 regime� c�lra\istas residili na aplicas-iio de 1..a�tigos ao c�c1 a, o
aportcs cxtcmos. Con1 cxcccao dos Estados Unidos. crn toda lcgitin1ada cun10 dirrito pri\"aJo do� �cnhorcs. I'rcndc-r
a partc, na Aml:rica, a rcproducao \"cgctati\"a dos cscravos Iot cscravos no tronco nUo era crime de c<lrccrc pr1\·ado nen1 <le
sc111prc ncg;iti\·a, uu scja , dccrcsccntc. tortura, con10 scria capitulado pc las lei� <le hojc. Os scnhorcs
Nos Estados Llnidos, o traflco africano ccssou cm 1807, podiam cxecder-sc o quanto ciuis<'�sern na� pcnas 1mpostas
ruais de quarcnta ano s antes do Brasil /\ tntroducao de aos seu, �cr,..iJores for<;ado� C' alguns nJo hc�ita\·an1 cm chcg;:ir
africanos sc [inutou a +27 mil indivlduns , ciua<;c dcz v czcs ao cxtrcn10 de sacrificJ.-lo�, ('n1bora !he� lU�tassc1n dinhc1ro
rncnos do quc no Brasil :>Jo comcco do sCculo XIX, o total c apc�ar da pr6pria lei cntJo ,·igentc considcrar criminosu o
de cscrevos no pal.', do Norte atingia a cifra de um nuihiio. ato humicicla contra o cscra,·o.
En1 1860, .ls vcspcras de scr cxtmta, .1 populacso sur vr] Segundo o historia<lor Jo�cph J\.1dlcr, 1nctaclc dos
alcancou a crfra de ccrca de quatro milhocs Tao notavcl africano� ehcgaclos ao porto do Rio de Janeiro. 1.i no inillo
crcscuncnto tern sua cxplicac.io provavc! cm dors farorc, do sC'culo XIX, morria no dt'Curso do, 11ua1ro primc1ro, ano�
intcrligados. Llm Iotor pcdc scr idcntificado no alto paclr:io de vida no llra�il. Sc rccordar1nos ciue son1cntc sobrc1'l\'i,1111
de- vida da populeciic llvrc arncricana, o que rcpcrcut1u na atC apurtar ao nosso p.iJs 40°/o dos capturados en, algtnn
posobihdadc de urn pcch-So <lc vida do, cscravos c apaz., cm lugar do intcrio,· cla .\fr1ca, ou �cja, quatro cm dc:.1:, in1piic-
todo caso, de lhcs prop1ciar taxa, de mortalidadc· mcnos sc a conclusilo de que somcntc clois desse� quatro
scvcras . Outro fator c onsistiu no fa vor ccimcnt o pclce sobre\"J\Tlltcs ultrapa��a,·a,n o quarto ano cle Vida c sol rirncn-
p!antadorcs do Sul cstadunidcnsc de condicdcs para a to no tcrntOrio brasilc1rn.
cxlstcncia <la fan1l J ia cscrava, o quc inccntfvou a rcprodocao O tr.ifico africano pcmiitia a suh�tituiriio r:ipida do
1egctativa c , cm con s c qucncia , tornou dtspcnvavcl a cscravo scpulta<lo por urn cscravo no\·o. 0 prci;o cOn\·l'nicntc
contnbmcao extcrna do trafico Jc afrrcanos. Niio cabe falar dcs;sc eslravo no,o o turna\a prcfcrivel ao inrcnt1Yo Jii
e111 u-atamcnto mclhor ou pior, o ciuc tern provocado tanto rcproduc:ao vegelal!\'a c ans riscos <l,1 lria\,iiU de csc.:raYcl�
debate cntrc histortadorcs. Os cscravus an,cric:anos sofrcram nasci<los c-n1 terr1t6rio hrasilciro.

-<1'1- - 45 -
1�10 n5o signil1ca que nvcssc havido dcsintcrcvsc csr ravos , mas conserver c aumcntar u� plantcis. l'or consc-
complete Jo, cscrav uta-, com rclecao ,\ rcp1 oducso Ycgcta ti, a guintr, os rasos <le �cparariio Forcade de r-asars C' de filhos
dos cscrav os, mcsrun .111tc� da cc,;�a\ii:O r-fctrva do t r afn o scrtam mcnos frcqucntcc. AdC'n1a1.�, o cavamcnto cl!! csrravcs
afrtrano. Afinal, os cscravos sc ecasalavam c tinham ftlhov. sacrarncnta<lo pcla rcligi:io catolica , quando ocorrre , lhc cla ,·a
quc constuulam propncdadc do scnhor. Cr!a- los c IJ.7.cr de lcs, o atrihuto de legitim1dadc.
no luturo, trabalhadorcs produtivos nao poclia dcixar ck ;c Nao cabc, LOntudo, gcncrali,ar a, conclusOC'< d{'��a,
incluu- no rol dos intcrc<�('< scuhonais. Sc-'i <]UC isto vc <la1.i pcsqu1,J� historiogr.ifica� ,ohw a fan11lia scr\·i], cstcndcndo-as
cm est ala modcste , cm mcto a ncghgC11ci,1s i\s vc7.CS taters a ilrcila <le <lccadCncia econO,nica ou a s1tua<;-oc.� c-.�pc-riai� dl'
coin rcl.1r;lio 3s macs c ii� proprtas cnancas das scnzalas.A linal, falCnc1a da ad,ninistra�'du scnhorial, <le <livisa"o do c�pc'ilio
para rnantcr ou aumcntar o quanntativo do plantcl, �cn1p1c por hcran<;a, de advcrs1dadcs con1unturais, etc. E1n
havra o rccurso de tomprar africanos rcccm-chcgack», circun\t.incias dc\fa1·orilvci�. prc1n1dos por div1das, os
Historiadorcs cmincntcs afirmararn c.iuc a cscr�v1dJo scnhorc., lanr,:ava1n 111Iio da� \·cnd,1s dos scus csc-r,1vos,
Impcdia a for1na\·Iio de [amilias cnu-c u� cativos, dandc J <lctcr111inando a scparasao for\·ada <le cclnJugcs c fi!ho�. Nao
afir1nayao cnfasc cxccssiva, .ls. vcvcs qua��' absolute NJo cxistia ncnhuma protcr;ao legal a
cstab1lida<lc <la fa1nil1a
foram raras as alusocs a urna 5Upo�ta propC'ns.'io natural dos e,;craYa, o quc colocava sua d1ssoluyiio na dcpt'nd(,ncia Jo
neg ros J prormscutdadc sr vual, como vc obvcr va r-rn Gilberto arbitrio !,Cnhorial Somcntc na fa�c final do c�cra\·1,n10 no
Prcirc. Pcsquisas rcccntcs pcr-mitcm tun cnfoquc <lifcrcnlc Brasil, cn1 1871, C quc a ch.:11na<la Lei Jo Ventre Lirrc
da qucstao Conforme o dcmonstrarem lrnri <lei 1\11.:ro de detcrrn1nou a inscparabilidJdc do� ca�a1s c- sO pcrn1itiu a
Costa, H.ohcrt Slcncs, Manolo Florentino c Jo�C Roberto scparac;.io do� fi\ho� 1na1orcs de 12 ano�.
C.Oc,, Jo,C l-l.ivio Morta c outros historiadorcs, os csrr-avus Foi oh,cr,·ado quc- a cstabilidad{' da famih,1 t'scraYa
con�cgu iram consuun r f ,1n1ilia., c forruar rcdcs de parcntc,co tambl·in costumal"a acoinpanhar o ciclo cla \·1da dn scnhor.
coin razoavcl gr.:iu de cnabllldadc. Dcsfascndo o mito da Da 1uvcntudc .i 1naturidadc, ciuando c�tc prospc:J"ava c
propcnsfio ;\ pronuscutdadc sexual, os fates provan1 quC' o.� aurncntava o patrimlln10, ha1·ia chance para a familia e�cra\"a
cscra vos , scn1prc <jlll' cncontrasscm condlcocs fa,01d\c1�, sc 1nantcr .lntcgra. 0 contrilrio �u,cdia, 11uando o �c-nhor
prcfcriam formar fanulias Como C comprccnsivc-l, c-�t.1 a<lcntrava a scncctudc c SClJS ncg6cio� fraqucja\'an1
organizar;iio Familial sofne inOuCncia <la hcrance efrlcane. n Adcn1ai�. un1a outra rircun�t5nci,1 n1uito i111portantc
c.iuc ncm scn1prc p6dc scr cnrcndldo corrctamcntc pol" a
constituia obsliic:ulo in�upc1 .ii·t-1 forma�Jo das Lunl lias cnlrc
ohscr-vadorcs europcu�
cscraYos Jnintcrrupta1nentc, <luranlL o:, �cLulo� do tr,Hlco
A:, pcS<-Jllisa:, Inodcmcs sobrc J Iamiha cscrava sc afr1cano, os planta<lo,c, brasilciro, dc-ran1 prcfcrCnLia ii
crrcunst rcvcram , alt agura, ,) .irca peuliste c flurnmcnsc, no compra de cscra,os 1na:,ctil1no!>. A aqui.'lii.;5.o de tnulhcrcs
pcrlodo de cxpansio da cconorniu cafcctra.Tars circun�t&ncia" tan1hCn1 ocorria, port'1n, c:omo rcgra, t·tn cscalJ 111uito
de c�pa\O c tcnipo c cr tamcntc tiYCt.,1111 cfcito posuivo par.i 1ncnor ('0111 razd.o ou scn1 cl,1, os scnhorcs afrc-ditaYan1 <]UC'
a convtiturt.iio de famillas cscr avas . lm �ituarJ.o do pro�pi.:- as dura:, tarcfas na agi icultura, nos cngc-nho� ou na n1inc1ai;ilo,
ri<ladc, nilo Intcrcssava ,10s scnbcrcv, c-111 rcgra, vcndcr cratn a<lcquadas so1ncntc aos ho1ncn,. A:, mullic-rcs t1nhan1

- 46- - 47 -
lugar cm tarcfas auxthercs c no J.mbito dornesuco. En1 enqunnto fossc dcpcndcn ti: d,1 rcproducso intcrna, cndUgena,
conscqucncia dcssc ,,(', pc1 sistcntc. a� a qui �i\Ocs <le ah-tcanox o ciur c olocou, pcr srvtcntomcntc, s cu cr csr-imcn to na
impunham dcscqurllbno sexual accntuado nos planters. A razao dcpcn<lC'ncia do aportc cx\crno pc!o trafiro africano. Ti at a
de masculinrdaclc (ruuncro de homcns para cad a rem mulhcrcs) sc de uma tcndCncia gcral, <jUC ndo cxclur a ocorrcocta dr-
nio raro lndicava a presence ck- hcmcns cm guantidadc duas c excccocs localizadas c lnnttedas Jo ponto de ,·1sta tc1npural.
atC" lrl·� vczcs superior ao nurncru de mulhcrcs Pur Pcsqu1s,,s de dc1nografia hii,lOrica. inrhcaratn ')Uc, cm Minas
conscqucnoa, incvitavcln rcntc ccrtc numcro de homcns cstava Gcrai,, no pcri odo pc·,�-m1ncrar;iio, a agritu ltura de gCncros
unpcdido de sc ar-asalar c constuuir [amilia. Os proprio-, dados para o 1ncrcado interno tcrja t1do a po��ibilidadc de �c
coligi<los na area cafccire fl umincnsc c paubsta injorrnaru xcbrc comb1nar corn ,1 r<'prnduc:iio inlcrn,1 po�ttiYa do� plantCi� de
cocficicntc clcvado de CM.:ra1·<1s adultas casaclas ou 1·1Uva�, c�cra, o.�.
comumcntc superior a 70°10, c111 conu-asrc com somcnrc uni s� n:io c.abc ncgar a l'XlstCnC'ia �1gnifieali,·a <ll' fa1ni has
tcrco de cscravos adultos casedos ou v 1ll1 os no 1nc10 l>l"l"\'il hras1lc1ro r a po�i,i\Jll1dadc localizada de
Tambem influia nas possibrhdadcs de c:on�tituir,.au de rcprodur;ao inlc1 na pos1t1,·a. nJo �c po Jc, tatnpouco, cxtrair
families cscravas a drmr-neac do plantcl. TJi� posstbihdedcs dai u1n t:fcno de in,·cr�ao da tcn<lCncia gcral 1ncncionada ao
crarn maiorcs nos plantl:ii, de grandc� dimcnsdcs . l\".1s dccrCscilno vcgC'tativo, C'onsiderado o p,1f s cn1 scu C'on junto.
propricdcdcs dos pcqucnos cscravtsras, vcria muito mais dit1 r-il TL"n,lo rC'cchido 3,8 1n1lhOcsdc a!ric-anos. o quant1tatiYo
para homcns c mulhcrcs cnconrrarcm paitciros coniuga1�. m.Jxin1u <la cscra,·atura, no Brasil, ;,omou 2,5 n1ilhOL"� l"l1l
Casamcntos r-ntrc cs era I os pcrtcnccntc� a �cnhorc!> difcremes 18)0, (]Uando a lei de 4 de sctc1nhro <ll" 1871 proih1u a
praucamcntc nfio ocorrtam cont1nuar,.ao du dcsC'1nb,n (]UC de cal1, o� no p,1is ,, a� 1ncd1da;,
Kos nossos dtas, sabcmos o <jllanto as famtltas pobrcs gorcrnanirntai� finaln1cnLt' tornara,n l'fcti,•a a pro1bi�5o.
lCm d1hcu!cladt" para sc conscrvar intcgras. Sabcmos u quanto Segundo u cc.nso de 1872, havia no 13ra�1l ),8 n11lhOcs de
sao grandei, as prcssOcs no scntidu da dcsagrcga<,io moral, individuo;, de ase,cndCnc1a africana, e�cravos c l1vrc�,
a
guc conduzcm a c,tuproi,, prosntu1i;-:io aduha c infantil, au rcprei,cntando 58<!-'o da popula\"do total. A.ssim, o 1ncr<'n1cnto
abanduno c dcsamparo de mulbcrcs c cnancas, etc. Sena do scg1nc11lo populacional de ori�crn africana, cm trCs ,Cculus,
surprccndcntc sc as farnilias cscrevas csuvcsscm irnunc s a �c !itnitou a 63o/o. 0 riuc t'onlra�ltl con1 11 incrc1nento de 11
prcssao de fatorcs neg at 1 \ os ainda piorcs ..Scnborcs c fcitorcs vczc;, nu;, Ei,tados llnid(1�. incluin<lo ci,cra1 os c ncgro� furro�
nao tmham inibic.io cm fazcr <las cscruvas ohjcto de mr-ra
�ati�far,.<lu sexual. .A.. n11�tigenai;iio, quc ocorrcu no Braol PL-\.NTA(;El\t lo..'\CRAVISTA T t,\TIF(INDH)

colonial c mdcpcudcnt c. sc dcvcu cm grandc partc � J'\o Brasil, con111 cn1 outros paiscs do con1i11cntc
pcrmlsslvtdadc dcrivada da c::cral'id1io c nfio a uma propcnsac amcricanu, t1 cscravidio �c conjugou a urna forn1a especial
priv1lcg1a<la dos portugu('scs a rmstura racial, conformc de organiza�a"o produt1va, quc intcgra,·a o tultivo agri,ola
prctcndcu cnfaucamcntc Gilberto l-rcirc . ao hcncficiamcnto do pruduto. Chan1ada Jc plor11aL1<Jn, cn1
() rr-sulrado da mtcr-rclccao cntrc todas essas v ariav cis lingua 1nglc.�a. ou plantagcn1, como prcfcri1nus cn1 portuguC\,
consistiu na tcnd<'ncia ao dccrcsctmo da populccfo cscrava, c�ta forn1a de organ11a�·ao prudutiva er a prcdon1inant€'n1cntc

- '48- - 49 -
,,griLola, mas incluia ccrto gr.lu de nansfor maceo mais c· onciuanto carnctcrist ica das p Ian tag('ns, ., L·,�·ra\·id:io
pr-opiiamcntc 111dt1�L11al. No caso da pro<luc;ao <le ac,l1L·a1, a adrmttu numr-roeo tont1n�cntl ell" pelJllPno� cscravivtas ,
Lran,furnia�·au inrj u vtrra] implrcava clabo r ac ao rn ars co11,1dcra<los com o o-, pr-opr u-r at-ios <le 111c11os de de;
complc xa , rl'alirctda nas va rias �i.:i,.·()c, dos cngi.:nho.,. cscravo- Pcqucuos 1',c1·.1vi,;ta:- cram, comumcntc, o ,
li!ahora�·au qui; <.l' dava r.1n1liCn1 no case Jo dcscarocamcmo fomcccdorcs de cana-dc-cc ucar au.� t•11gcnhos, os cul ti vedcrcs
do algodao c <la cxu-acao dos grd.o, do cafc, cmbora cm grau de tabaco. os la\ -adorc , <le mandroca C' outros gCncro�
rucnor de complcx.cladc aluncn ticros de con sumo no mer ca<lo tntcrno, o� tropC'l! ov.
A Iorrna plentaqcm rcqucr1a a gran<lc propncdadc Ja etc 1\ mincracao admiuu proporcac c1 ,n�idtr.i., cl Jc pcqucno,
tcrra, ruas, no Brasil, as d1111c-nsOc,; rial, plantagl'll'i ganhar;:1111 cscrevi-tes. i\".1� cidadcs. havu numcrnvos proprictJrio, dC'
din1l·nsOc� nunussi 1110 artma do (llll' �cria admissi ,·,.:I, lcvando uus tantos cscravos, <lll\' rcnda obuda por ck-s llJ
vtvtam J,1
ctn ronta cstrttas ncccsskladcs tccnica, da produ�·.i.o l\"3o prc�t,,(JO de scrvtcos. O, prqucnu� cscr.uistas chcpavam a
apC'na� como dcou r2nr1a da error 1nC' li1�ponihili<ladc de tcrros rcprr<C'nta1 80o/o <lo total de proprrc-tarios Jc cscrav os
aprcpri.ivcrs, uma \Cl cxpulsos os pr1n11t1rol> moradorc s Contudo, .1 grande 111,1ior1a da populac;o livrc er,1
1ndigcn,1�, mas sohr�·tudo L'OJn<i dccorrcnoe do proccsso de
dcspcssui da, cxcluida do patrimOn10 �"' \·1 l c <la proprtcdedc
<listr1bu1\·;i.o Jc tcrras prattcado pcla Corea portuguc�a. A�
cla terra. A po:-sc de cecr.ivcc era accssivcl a 20 ou 30°/r, dos
couccssocs de terr J.S $C llzcram, no pcriuJo colonial, dt• ocordo
homcn, [ivrcs . Nas princ1p.1i� cidadc s, niio ob stantc ,
com a lcgisla\:io das c hamadas sesmanas; transplanteda, de
sohrctu<lo no Rlo dc Janeiro (apb, a, 1n<la d,1 Corte l,shoeta),
Portugal .i sua colom.i am crican a. Ma s , cnquaut o , cm
c111 Sa h·ador, Rctifc c outr a�, ccrc.1 de 1netatli.: dos <lotnlll I 10,
Portugal, vrsava a irnpcdrr as propricdcdcs fun<lii\r1,1s
cl1spunha de C'scra,o, <lon1C�ticos. Algu1nas ca,a.� cont,11·,11n
trnprod utivax, jJ, no Br.i�tl, <l in�titui�·ao d.1� scsrnartes pcrdcu
co111 dczcn.,s ,lclt·�. j\\�<is,1s c.icladl·�. o� c�l-r;1,·u� chcg.1ra111 J
a funcio original c st' tornou mstrumcntc d,1 lcgaliza1,:;io de
pcrl"aLer ,1pro-..:imadan1cntc ll1l't,1Jt· da popula\.io t<ital Qlll'lll
apropnacocs fundi.l.r1as dcscomunars. <l,· CJllC sc [rcncfirrararn
nio t1nha C'�cra,·o« <lc�cja, .1 tc'·los. () r,c1 a, o era o pat11111<\n10
os t olonos mais afor tunados c prot(·gi<lo� pc la adminis trac;<lo
mai� \alioso c socialtncntr C]Ualif1c.1<lo1. \�ouvc atC C'\Cr,1,0,
coloutal.
dono� Jc outros cscravo�
Ent con�C'(]llCncia, a c�t-ra,·1diio crc�ccu acop!uda ao
·ral dis.�cn,inar;5.o J,1 propricd.1clc �t'rvil l"011tribu1u, c1n
latif{111d10, dctcrtninando, dcs<lc a origc1n, uin,1 Lonccntr,1�·iio
d.1 proprrcd.1de <la terr a �l'Tll paralclo crn ciu,1lqucr outro pai,.
nos�o pal�. pa1a a �olidcL J,1 cscr.a.\"irl.io, ciuc, <lurantl" tanto
tcn1po, con�cguiu rl·s1st1r .i pr,·s..�Oc, tonl! .i.1 i.i�. Tornou a un1.1
"!"cndo scu baluarte pri11cipal na, plantagcn, l' nos
1n�l!t uu;ilu soci,1ln1cntl' pi c\ti!!ia<l,1 c 1riora hnentC' lrg1t1n1Jda.
l.1t1fl1nd1os, .i CS(Ta\iJ.io �c dif11ndiu prat1ca1ncntc a todo� o.,
l)c·u-lhc lnr\a para �uhJugar os prOpnns c.�lra,·os. scj,1 no
i;ctores C'Con01nicos produtivos de bcn.s � Sl'r\·1�·0.,. Fo1
trato ("(1tidi,u1n, �C'jJ por oc,,�i;io de l"l'hC'liO,·.�.
funJ<1n1cntal par.1 a 111111cra�Jo c c,tcvt· presC'ntc, ('111
pr<ip(Jrs<io con.'>i<lcr,-i,cl, na pccuJ.ria, quc algun, auto1c� Ln1 1817-lS!S, ([IIJnt1tati10 dl' 1,930 1nilha(1 d1•
0

c11ui1ocad,11ncntc 111lgara1n infl'n'\,l ,10 t1ah.1lho ,c1\il c�tra,o� rcprcsentJ\J )0,So/o da popula�:io total. En1 1S50,
l)on11nou o arte�.111ato <' os scr,·1�os u,banos, ,;cndo cs,c quantitat110 alcan\'OU a cifr,l clc 2,S 111ilhi)c,,
ubrigat6ria nos scr, i�·o_., do1nCst1co�. rcprcscnt.indo 34,)0/o da popula,;io total.

- 50 - - 51 -
Todos cstcs a�pccto� c clcmcnros autorizam carat t c . Nos Estados llrudos, a cscravtdfo �C' conccntrou nos
rizar o Brasil dos lrCs pr1n1c1ro� �Cculo� C' 1nc10, apos a chcgada Esta<lo� sulinos, tcn<lo vido proibirla no� Evtados oorustas Jj
<lo, portugi.1cscs a Porto Srguro, como um dos palscs mats no comcco do sC"culo XIX Na !:,cgunda mr-tadc dcstc scculo,
c scr avocmtcs quc j.\ cxi s ri r am na lustorf a mundial. a in�tituis·.lo scr vil ainda sc rnanunha com firmcza no Sul,
Ccrtemcntc, aquclc �11c absor vcu o maier numcm de bomcns n.io havcndo indicios JC' quC' sofrcssc dccadcncia cconomlca
c mulhcrcs cscravtcados, CUJO suor C' sanguc foram sugados Apcsar (la rcproducdo ampltada <la popula,;5o scrvtl pcla via
com furor ,·ampircsco. vcgctat1,a pcr1nit1r a oxpensao da cconorma cscravista, o
A configuraya"o da socicdadc cscravocrata brasilcira ritmo de crcsctmcnto dc sta chcgou a suw-rtar, na dcceda do,

comccou a mudar rom a prorbicao finalmcmc cfctiva <lo 50, propostas de rcabcrtura <lo u-afico atrrrano. Mas, sc o
trc\fico africano. Cc s sado o Iorncctmr-nto de novas cultivo do algod.io ainda ofcrccla rcsultados favoravcis, o
Norte capnahsta sc vinculou mars cstrcitamcntc ao Ocstc
contingcn tcs cxtcrnov, O\ cscravtstas aumcntaram o tnn-rcssc
pcla procria�o intcrna <la populacao scrvil Nau con\('gu1ran1 crn proccsso de clC'�bra,,uncnto, apoiando-!:,C ca<la \"C7 ,nai,

cvitar, porcm, sua dmunuirao pcla via umr-a da rcproducac c1n scu n1crca<lu de pcqucnol' la,ra<lorcs. DC's�.a n1ancira,

vcgctauva. Tivcr-am de apclar, cm conscqudncta. a uma <lcpC'nd1a ca<la ,cl mcno� dn Sul, turnando·SC" sobranLciro
rcdismbuicdo <las funcccs das vb+as rcgiUc:. <lo pals, de tal con1 rcla�·ao a clc, na n1cdi<la tarnhl�ln c-:111 quc absor, ia
mancira quc as monos prospcras ou dccadcnrcs sc tornasscm n1a1urc:. l.juantidadc� <lo pr6prio algo<l1io produ?.ido n:t!:,
fnrncccdoras de Iorca de trabalho compulsorio .lgucla:. quc fa?cnda� c�cra,·ista, () cariltcr c5craY1�ta ou niio dos noYos
c s ti v cs s c rn car c n tc s de br aco s . Es ve rc<l1�tribu1\5.u E:.ta<lo�. quc ia1n �c agreg.indo a Uniao, con,tituia o problcn1a
dctcrmlnou, a partir de 1851, uma gr.1ndc trausfcrcnoe de mai� agudo con10 a.rgurncnlou Darrington Moon.: Jr -,

cscrcvos da Bahia, Pcrnambuco, Ccani c cutres provlncies pois dizia rcspcito ao c�u1Hbr10 politico cntrc as <luas fac�(ll.'�
nordcsunas, para o Vair do Paraiba cu ocstc <le Sio Paulo, gcoccon&n1icas - a cscraYista c a cap1talista - C'lll guc sc
oudc sc dava o \·igoro,o asccnso da cafclcultura. De ccrto d1v1d1a a na�iio arnc-ricana. Con1 a LlC'J\ilO d" L1ncol11 .\
modo, o Nordcstc adqui, iu, com rclacao ao Sudcstc, a rncvrna prcs1dC'n(']a cn1 1 860, os d1r1gcntc.., :.ulinos considcraran1 (jllC
func;.io �uc a Africa t cvc coin rclccso ao Brasil. Mas a sc aprox1111ava u1n.1 \'1rad.1 dccisi,·.:i n,1 corrl'lar,:ao <le furs·,1s c

in�1itu1�io scrvil vivia scus uhimos dias. 0 quanmatlvc total ton1,1ran1 a dcL·isiio de in1ciar a guerr.\ civil pc-la sccc,-,5o, a
de csrravos sc rcduxiu de ano a ano c, tanto intcrna come fin1 de prl'SC'r\·ar a b.1�c cst:ra\"OCrata t\ gucrra prccip1tou a
cxtcrnamcntc, a prc:,�Jo abolicionista sc tornou ca<la, er mats pruclama'i'.30 aholicion1sta de Lincoln, rat1flcada pcla <lcrru\,1
dos contcdcra<los. A.s�im, a aholir,:3o \ Clo de n1ancira .:ibrupta,
,·1gorosa.
no boju de uni conflito bChco de grandc:. pl oporc;OC'�.
DA nE,A(IREGA<;J\.() DA EC0.'10,\UA r:SCRAVJSTA Ein nosso pai,, a cxtin\30 cla instituic;iio SC'rvil ,c clc11
A J\.B()Ll(AO <le 111ancira gradual, no <lccurso c!C' un1 procC'sso prolong,1do
O proccsso aholiLionista �(' d1fcrcntiou fortcmcntc durantc algu1na� Jl:c,1das. 0 p1occ,�u fo1 1narc-ado por
110, E,tadus Llni<los c no Brasil, os Joi� principa1� paises c-hoguc:, )ocali7a<lo�, quc nao chcgaran1 a .nncac;ar coni ,1
cscravi�tas do contincntc- amcricano. dc!lagra�·J.o <lL' u1na gucrra ci, ii. Sc fen ncrcss.ir1a 1nu1tJ

- 52 - - 53 -
prcssfio para trrar do I'arlamcnro, cm 1871, a Lei <lo Ventre
1 ivrc, for am prcci�o, 1nJ1< 1) anos de c ampanha abohciomxta
para chC'gar a uma rcforma tao modcstamcnrc rcstnta curno
a <la chamada Lei dos Scxagcn.ir10�. Os cscravocr aras
brasrlciros con<;cguira111 rocr o csvc de sua prcprtcdadc
humane atC 'lua:,,c o Ultimo rcsquic.io J._. tutano. Jsro C
v
parucularmcntc vcrdadcrrc tamhcm no ciuc sc rcfcrc aos
[azrndcir os do ocvtc paul.st a , c1 roncamcnrc aprc,cn tados Nasso racismo p6s-escravista
c.:ornu cmprcsanos progrc�sistas dcsdc o mioo mtcrcssados
no tralialho Hvrc.
Enqu.uuo os ecn ho res nordcstincv, torn uma cconomia Em caso� rcstr-rtos , a cscra\·iJJu ,111ngc pc�suas
cuh-aquccicla c dccadcntc , \ cnch,nn ns cvcravos mais valtosos.
pcrtcnc<-ntcs ao rncvmo povo do� scnhorcs Tai, cases di7<..rn
u-ansfcndos ao Sudcs tc , os catctculrorcs do ocstc peuhsra
rcspcito principalmcntc il. c�(ra\·1rl:io por dividas, quc pun1a
vivram uma fasc de prospcndedc noti, cl c con1pr.l,·an1 nov(>' dcvcdorcs inadirnplcntcs, obviemcntc O<; mai-, pobrcs. A ssim,
cnntingcnt.:i, de cscravos. Ao contr:l.rio, portanro, do quc ,
ncm scn111rc os cscravos Ioram csu-ancctros. En1 gcral,
"
aln-mam historiador cs con�,,gra<lo� do mcic ac adcmtco port':111, a cscravi<lio incidiu :,ubrc pc��oa \ Jc povo� clifcrcntcs
pau \1 ,ta, o intcrc-,-,c JL·��C6 csfclculrorcs o, [cvava a continuar daquck·, aos quais pcrtcnc1a1n os sen.ho re�. Poi conSC<]tiCntia,
dcfcndendo a mauutcrx Jo d.1 cccrav atura O, fazcndciros do dcu 01 igcn1 a idcolog1a �ohrc a 1nfcrioriJadc 1ntrln:,c(a do

ocstc de S:io Paulo con-ntuiram . por conscguintc, urn de» cscravu corno scr hun1ano. Entr(' o� grcgo�. os c�cra\'os
prtuc+pais baluartcs <lo cscrevismo, ainrla nos comccvs de pcrtcnciarn a po,·u:,, de rai,:a hr.inca. l\'5.o hav1a, porta11to,
oita\ a dl,cad,1 do secolo p.osado. 0 Cjl!l' (I� fc1. vir.u- de hor<lo difrrcn\a racial cntrc c!o.:, co� :.cnboic:,, hclCn,co�. l\'u
fen am a antccipacio da ,olu\iio i111igrant1<-ta 1' a dcsar nculacao cntanto, urn sib10 da c�tatnra intclcctual de 1\r1str'itclc�
do trabalho nas fa7cnJ,1� provocada pcla fuga macica dos C!>crcvCll <]UC o c�CTJ\'O !.· u1n !>Cr inferior por na/ure£a L', por
propnos cscravos. 0 salto da in1igrac;-�o italiana cntrc 1885 is,o, ndo �odc,·c ohc<l1C11cia inc.:ond1cional ao scnhor, comu
c 1887 co trcscirncnto prccipitado do mnncro de fugit1\'o�, csta ohcdit::ncia lhc (: bcnCfica. "JCrianios, nc�t<.' caso, un1
quc sc acolhtam. ('Ill mae sa, au qurlombo do [abaquar a, crn raci�n10 111oti\·adu nao p1opri,1n1cntc pcJJ d1fcrcn\.i rar1al,
Santoc, lcv aram cs [azc-ndciros do ocstc, pr-incrpalmcntc os 1na� pcla d1tcrcn\a Ctnic·a.
do rharnado Ocstc No10, a apoiar, Jc mancira apc�ar de Cu,n a cscra, icl:io rcnas<.ida na idaJc n1o<lcrna, o
tudo rclutantc, o objcttvo da ahult,ao imcdrata. rac1smo pt·rdcu scn1clhantc ambigiiidadc. Kas coltlni,1�
Mas, a aboli\·ii.u uiio apagou a influcnrra cl.1 <''icravidao an1criranas, us scnhorc� hrancos cratn proprictirio� Jc
na \OC icdadc hrnsilcrra Suas scquclas �c c onscr vam at(' hoJc C\l ravo� pcrtcntcntcs a ra\as difcrcntc� indio� c ncgro\. /\
t'< os capi tulos a scguir, \ c1 c rnos cm <]ll<' ronsrstcrn, sob al gun� prit1ca da cscr.i\id:io cnLuntrou no J ,lCt�n10 un1a justi!icat1\'a
a,pccto,; mais sign1ficat1\os. i<lcu!Og1ca. J\"ao so111,'nlc plantadorcs gross('1ro,, n1a�
c�tad1�tas da c:nvcrgadura de Jefferson unhan) por ccrto qut'

- 54 - - 55 -
u� n<'gros cram cscravizados por �('rc-111 mcnos intcl1gcnlcs, antropologicos sobrc a populacao de asccndcncta cfric aue
monos controlados no, �cu� instmtos , mats proximos da Nao ob s r antc scr clc p r opr-io mr-s nco , po r t adc r de-
auimalidadc, etc. rr-c-ouhcci vr-l hcranca gi.:11Ct1ca afncana, J\'1na Rod11gul'�

Efcrivada a Abo! ii;:io, a ('SCTa\ atura sc cxtmsuru, porcm julga\a o.\ ncgro� u1na t ac,.:a inferior c con<lcnava a
niio o racisrno. Estc pt'r.,istiu c pcrn1,111<.'Ct' auurnc atC bojc, mc�t1�·agl'n1. Corno solui;:ao para o Hra�il, pr-:gou o
cstabcli.:ci1ncnto da �cgrcgac;5o dos ncgro�. conforn,c o
pro\·o< andu discri rm nas·lio c scfrimcnros no sc-g,ncnto ncg1 o
do po,o brasilcrro. n1odclu dos Estados Un1dos, e o ''branciu('an1cnlo" da
populai,,J.o .
.A. grandc imigr,1c;3o curopC'ia, ucorri<la cntrc 1880 c
1920, scrviu de motive, na elite d1rigcntt' do pal�. para Podc-sc a\·aliar, por 1s�o. a rcpcrcu��ao pro\·orada pcl,1
publicai;3.u, c1n 1933, de Casa-,qra11Je &..1er1/.,ila, prin1c1ra L'
sustcnrar a tcsc sabre a r.intagcm do "hranqucamcnto" da
populacao J\o n1c�1110 lc,npo, pal"tC �ign1ficativa da elite prinrip,11 ohra de Gilberto Frcirl'. ()ponJo-st· ao cnfoquc
rati,ta ainda c-111 \·og,\, na Cpuca, con1 {)H1·t'ir,1 Viana, o
pcn,.1ntc sc in�pir a, a Cl n n.scs pscudoocnti !leas para vustcntar
soc10logo pcrnan1huc.1no coulc�tou a tc�c sohrc J
c.onsidc r acocs rar-i s tas Gubincau r- Curoplowtcz crarn
"tc(Jrico�" prt•stigiado, cntrc cnsaisras c cscntcrcs. Ao pcstular
infcr1or1dadc <lo ncgro. Valor17.0U a conlrihui�·ao racial c
cultural dos afriC.lnos ::I forn1ai;:iio da na�:iu bra�ilcira c viu
a supcrtondadc da charnade ra,.i artaun, ii qual pcrtcuccnam
na n11scigcna�·an un1,1 Yia de con\"ivCncia salutar eutr..: os
o� po\OS »ordtcos da Ein opa, Gobmcau sc antccipou ao
nazivmo EstC\'C no Brasil <.01110 cmharxador c dccl.uou ciuc scgrncllto� raciai� d1vt'rsos.

agu1 �(J cncontrou uma pcssoa de 1a�a hranca: o nopcrador \.las est a l.Ontr1bu11;-J.o r,'rtamcnlL" po,1tiYa dc- (;11 hert o
Pedro ll.Todo o povo brasrlcirc pcrtcnL·c1 ia a racas 1nfcriu1 cs Frc1r<.' J. rorrcta colocai;:ao <lo� p1·oblc1n,1� do no�su pal� f1rou
Gurnplowicz cxpliceva os conlli tos socials c narionars scgundo sulnnL'rsa c di�torcida no COllJUllto <le �ua Yis.:io sociol6gica.
a 6tica <la luta int1'r-r,1ci,1l c vaticinava o triunfo Ilual des En1 Casa-llra11de &..;e11L,ilu, con10 no� hl'ro� (jLIC sc !he scguira111,
recas supcrio1 c:.. o autor l'xpO.� sua \"islio bi�tbrica sobr(' a la1nilia patr1arlal,
atr1bu1ndo a csta a tondic;-J.o de grandc lillor de c_ongrai;:a·
Autorcs de pnn1c1ra linha romo Eurlidcs da Cunha,
n1cnto cntrc sc1U1orcs c c�lraYo� c, conscqucn11.:111cnt(', l'ntrc
Si l\"l o Romero. Nma 11.odrigucs c O hvcu- a Viana absor vcram
cssas test's pscudoctcntiflcas c adotaram posi�·(,cs racbtcs na branro� 1.'ncgros. Conjugada J priorirai;:iio <la fan,ilia
patriarcal, 1·eio ,, tcsc �obrc �upo�tJ p1·c,pc11siio gcnCsica c
abordagcm <los problcmes nacionats. Elcs c ainda ootros
cultural <lo� portugu,'St'S JO l'Ontacto toin o� po\OS decor.
consrdcravam que o ,cgn1cnto ncgro <la nayJo brasik-u-a tra7JJ
dr-sv antagc-m gra, c ao csforco Jc dcvcnvolvtmcnto naciona 1. Toda l"S�a argurncnta�Jo contlu1u par,, a conllu�ao sobrc a
C:\.i�tCntia d.1 "dc1nocrac1.1 raci.11" no Br,1,il. Conquanto c-,ta
Condcnavam , por i�,o, a n1cstii;agcn1, na qual pcrccbiam
fatorcs de dcgcucrcsccncie. Euclides da Cunha, o portcntoso c:xprc�,iio c.�t('ja auscntL' Jo tcxto frl'ir1ano, foi a p<1rllr de
�ua obr.i quc cla ganhou lorc;,1 c adeplu�, particular,nentc no
cscrltor de Os senses, prctcndcu quc o vigor admtravcl dos
n\c10 inslitucional ufh:1al.
scrtaucjos dccor ria da auscncta de 1nc�t11;:agcm LOJ11 os
ncgro�, ao contrJrio dos cnfcmucoe hahitantcs do litoral. Logo <1diantc, tt'rl'1110, oportun1dark· de ci,.an1ina1 u
l\1na Rodrigue�. m n-auheusc radica<lo na Hahia, foi cmmcntc qut' a rcahd,1<lc bi asilc1ra concrcta tc-111 a d17cr sabre ,\
cspcctahsta d,1 medicine leg.ti c pionci-o dos cstudos atribui�iio, quc sc faz a cla, de sc-r u1n,1 "dcrnocraci.1 r,1cial".

- 56 - - 57 -
:\-la'icontcsracfo Jc scmclhantc falsldadc soclolcgtca sc
.1 <lo opus frcn-iano , SCrg10 Huarquc Jc Holanda
mc19nt1n1
nnpi3c, dcsdc logo, rncdiantc o cnfU([ uc dos scus ariun1cnto� cvaminav a a lraJctor1a historica do pal� cm Rui res do Brasil l'
de �uportC' aparcntcn1cnt(' cicnrifrc-os. tamhcm salicntava a�pcc\05 ncgal11·os dcrrvados da hcranca
colonial lusitana. Rctomando a linha ,cgu1da P?" Capistrano,
A alcgada propcnsao lusi t a na J. n1iscigcna\ilo
cmbora scm ciui-lo, Cato Prado Jr. Fez, en, T"Or1nariiodv Brasil
dcsconstdcra duas c1rcunst£in<·ia,; do pcriodo colonial, (]\lC
conclicionararn os contactos iutcr-rar-iais. I'm primciro lugar, con1e11ipor.i11ev, uni ha!,1ni;-o ample c contundcntc <la explurac,ao
colonial portuguc�a. prC'n1i��a historica do atraso bresilcrro
nos prirnciros sccu los. os colonos portuguc�cs sc c-tabclcc c-
ati· os nossos dias. 0 cnloquc de Cato Prado Jr. rcccbcu
r am no Brasil dc sac-orn panhado s , cm grandc partc, de
aprofundamcnto, a scguir, na ohra de l-lnrcstan Fernande�<.
ruullicrcs curopcras . A pi cscnca cscaesa dcstes Ultin1a� n.ao
Fernando Novais . Hascaclc cm anili,c original, Raymundo
podcria dci�ar de lavorcccr o int crcur-so sexual coin
Faoro, cm Os J<1no, J1, poJer, Idcnuflcou
11,1 bcranca lusttaru ,1
mulhcr ('S das outras ra,;a� c rucsmo a co 11�1 it ui�o de fan1 i llas
or1gC'n1 do p au-irnoniali smo caractcrisuco do inst1tt11i;-J:o
a parl1r <le casai, racialincntc rnrstos. L in sC'gundo lugar, C'
cstaral no Brasil, do quL dccorrcm cbstaculos csrruturais J
matv tmportantc, a cscravrdso, como cm toda a partc,
con�tru<:ao dcmocratica de nossa cstcra pubhco.
pc r ruitiu quc- os s<'nhorcs c scus prcpos1os br anccs
l\'a"o sc trata aqui de atribti1r ao coloni,1lisn10
dlspuscsscm de escravas p.ira a �ausfa\:i.O sexual dcsiniluda ,
o qu0. ccdo nriginou r-scravos pardos (mcsnros de Indios c
portuguC's 1nalcfic1os, <]UC o distinguir1an1 do colo1u.11isn10
praticaclo por outra, putC'ncias curopCias. N.lo pa��a de
ncgros)
,ulgaridadl' a idCia de quc tcr1a sido para nO:. \·antaio�a a
A rcfutacao <las afirmacccs <le G ilbcrto Freire sc obtcm colont:ta\i'io poi franccscs ou hol.1nde,rs, tcndo cn1 \'J�ta a�
mcdrantc obscrvacsc da r.oloni1.ayiio portuguc�a Cll) Angola, tcnlativa� c1n ,iuc sc 0.1npr:nhar.1n1 para Sl' fixar cni nos�o
Morembiquc c cutras coll,nias <la Africa. Lima vcz quc o tcrrit6rto. 0 ,iuc os francc�c� rizcran1, na1\rg(·lia c cn1 outras
poroan1ento curopcu sc fez ah tar-diamcntc , a parlir J.i de sua� (olOnias na Africa, co quc ll7t'ran1 o., holJn<l,;�c�, na
�cgund.i mc-tadc do �c'·culo XIX, j;i �C'n1 contar corn a In<lonl·�JJ, cYidcnc,a quc na"o h.i colon1ali�1nos piorc� c
pcrrmsvividadc ofcrccida pcla cs c ravatura, a prc�Cll\.1 n1clhorcs. Siio todo� oprcssorcs c <lc�truti\·os para os
portugucsa produztu n1i�cigcna\.io mutto mais rela do quc coloni1ados.
no Brasil. Do ponto de' vivta cultural, tambem fol rnuitc
mats Iraca a mflucncia portugucsa, bastandc notar <]UC a If ngua PECLILIARIDADI.: DO H..ACJS,\\Q r,,:o fiRASII.

lu ,.1 fiLou longc de ganhar cxclustvtdadc na populacio nan \ a Ko Brasil pOs .. cscTaY1ddo, o rali�1nu Lolocou os ncgrns
das coli\nias afncanas c a�i,-\tica�. ( inclui ndo �oh c�ta dcnon1 inai,do o� 1nc�tii; us) nurna �1tua\ .lo
t\ v1sio h1�t6rica de Gilberto F1circ contrasta coin a de Ji�crJ1ni11a)50 peculiar, di1·C'rsa da �rgrcga�ao quc ,c
de \·;irio� Jcntrt• us 1na1� dcstacados cstud1o�os de no�so instit111u no� Estados Llnidos c ua Africa do Sul.
p::i,�ado. J.i delc., CapistrJno de ALrt·u, ao farer uni
anlCS Em nosso p,1i �, o scg,ncnto ncgro n5o �ofrcu
halani,o dos ti Cs pr11nciro, �i-culos da colontLai,·ao portuguc�a, scgrC'gac;-J.o lcgalir..a<la �ob o a!.>pccto cspac1.1I c inslituc1011al.
Lhcgou, cm Capfr1ilo1 Je 1u.1t6ria colonial, a luna conclu,ao Con10 o� nf'gro� eran1 c sJo u� 1na1, pobrc�, Jcu . �c ,ua
so1nbria1ncntc ncgativ.1. E1n 1935, logo ap6s a publica(,·5o agloincra,;.lo 1'1n favcla� c bairros de pi.:rifCr,a, configurandu

- 58 - - 59 -
uma �cg1('ga9ao cstabclcctda na pr.itica. Comudo, nunca lnt crslndlcal de Estarisuca c listudos Soctoccoucnucos
houvc rcstri1;Ucs lcga1� formaltzadas 3 cscolha Jc moradta, (Dir-c-sc}, patrocmada pclo lnslituto Sindh al lntcramcric ano
accsso a locais pubhcos c mcio s de tran�poTtc, ncrn pc la lgual<la<lc Racial (ln�pir ), cnudadc quc tern na sua d1rc(;ilo
discrnnina\aQ com rcla<;i"iu a ho.�pitais, c-coles. igrcjas, etc. rcprcsc.ntantcs <las rcnn-ais sindicais hranlr-n-as (CLIT, CG"f,
O racismo n5o vclo a tcr, assun. cxprcssjo ccuccntreda, mas Iorra Sindicalj , da central sindrcal ncrtc-amcrlcanc Af'L-
drfusa. Crrcunstdnda CjllC chficuhou o dcscnvolvimcnto de CJO c da Ont. Tais rcsuhados foram compcndtados no
uma atitudc cumbativa rla prOpria popolacso ncgra diantr- volume int1tulado .11apa do p11pulaftlo nenra no mercado de
das drscrimioacecs costumcircs 11uc lhc cr arn 1n1posta�, na trabalho, publicado crn 1999.
vida cntrdrana. Os ncgro, brastlciros prefcnr,1111, romurncnrc, /\ pcsqu,�a ab1 angcu cmco rcgiUcs mctropnlitanas (Siio
a husca de solu�·Ocs individuais cm vcz Jo cnfrcntamcnto Paulo, Recife, Salvador, Belo I lorizontc, Porto Alegre) ruais
colcuvo dos problcmas colocados pcle di�crin1iaa�o ractsra. O Distnro Federal. 0 cnfoquc adorado consisttu crn divkhr
Basta comparar .1� a�Oc, ann.racistas do� ncgros brasrlciros O untvc rso populactonal invcsugado c1n <lois scgn1cnto�
corn a� do� nl·gros arncric anos c sul-africanos para pcrccbcr principa1,: un1 <le rara ne.qra (ahrangcndo os prctos cos pardo,
o quanto os llhi1no,; sc mosl raram muito rnzuv rmhtantcs c - c�ll'S Ulti1no, comu <lcnon11na<;ilo ollciahncnte adotada para
organ1zados. Apcsar d.sso, surgiran,, no Brasil, corrcntcs JL, inrhrar o� mcsti�os afro-brasilciro.�) c outru de ra,;a ncio nc9ra
luta anu-racista, quc sc rcuniram no Movlmcnro Negro (abrangcndo os brancos cos arn,1rclos). Nos gua<lros J s<'guir,
Unificado. Contribuiu para o Iortalc crmcmo dcsrc o rc�un11rernos aspccto, n1a1s sig111ficati1 o� dos dados colctaJos.
crcscimcnto Jc urna classc media ncgra, marv mstrulda c ,\fora alguns dado� rcfcrcntcs ao coniunlo do u1111·cr�o
intclcrtualizada, particul armcntc scnxivc] ii 1nfcrioricladc pc�c1u1sado, os <lcma15 5c rc�tringc1n ils rcgH)cs mctropohta11a�
discrinunaun ia nos rcndirncntos, aos obstaculos para o Jc Sao Paulo c Sa]1,-ador ..A. primcira C de longl' a n1a1s
asccnso proflsstonal c a outras crrcunstfnoas ncgati\'as 1n1portantc do paJs, incluinclo tan1bC111 o n1ab nt11ucro�o
dcrivadas da preuce r ar.ista ostcustva ou dtsfar cada 1\ Contingl'lllc ncgro. A. �cgund.1 6 !'.1gnifilativa por apicscntar
disc usvao rcccntc arci ca <lo cvt al-c iccimcn to de cot.rs o ma1or cocfic1cntc de parlicipac;-iio ncgra. Em a111bo� o,
obrigat/n1a� dc aluno, ncgro, nas u11i\cr,1dadcs pubhcas ca�o�, o rcconhccin1cnto dos cfeito, do Tari�mo podcr.i. scr
d<'c:orrr-, ctn cert a pa rte, scm duvida, do crcsctmcuto dcssa fcito coin cridCncia suficicnlc. ·rodos os dados sc rcfcrcn1 ao
classc media c de sua ccnsclcnnzacfo anti-racista. Mas csta anode 1998. o� pcrccntuais forarn arrcdonda<los.
coru.l·icntizac;-.io ,·em rembcr» crescendo ul timamcntc no n1c10
sindrcal, nnpulsionada pcla prc�cni;a do gr,111<lc contingcntc
de trabalhaJurcs ncgTo� cm to<los os ramos da atividado
cccncrmca
QUADR() I. l'opula�·a,, (.-n1 l .000 p('��oa1)
-----
Q.., FATClS �()ORI: 0 RACIS)\10 llOJE 'J"otal (A) Ncgrus (8) 8/A("/u)
---
A �1tuac;-a"o ,1tual du ,cg1ncntu ncgro <la popula�ao Rc·g10,:-� t'tll conjunto 12 175 14 483 44
SJ.a l'aulo 17.039 S 626 l3
hrasilcir,l poJc scr a!Cnda por mcio dos rcsultado� da pcsqui�J.
'1hJdor 2790 2 265 SI
c1nprctndida, para o ano de 1998, pclo l")cpart,1rncnto

- 60 - - 61 -
(JllA 1)1(0 II. lbpula�·Jo cccnomfcamcntc J\ i,a ( f01 1.000 pcssoas] clcscmprcgo, cousidcrado cada scg1ncnto, cstao acima da
rnCdia total, ao contrario dos nilo ncgros.
Total (A) Nt·gro:, (B) B/ A("/,)
Jlcg1f;c1 em coruurnc 15 l\% 6.623 +2
Slo r.1uh.> �.71 O 2.856 ll QUAL)RQ V Di.s;ril,ui�i<) ra\ ral pnr ocupa)O<'.i )i:io Paulo ('H,)
Salvador I 398 1. i 1') SI Tor;il \"cgro!> l\"iio ncgro�

Assalanados 61 61 6)
AutOno1no� 21 21 211
o� do1sqcadros arima rnovrr.ini quc a part1c1par;io
do scgmcmo ncg,·o na ativrdadc cconomica sc d1 num gr,111
Empt tgado, ,lnn1,'-st 1<·0� (tnlal)
�1ulhcn:; nu emprt"go dom�.,1a ,, '
19
I+
32
6
14

igual ao d.i sua part1cipac;io na populecso total. Vcjamos,


F.1nprcgaclo1es
' 2 7

porcm. u;, indicadorcs do tratamcnto guc rcccbcm u� dois


:.cg1ncnto� rac-iais Focalizados pcla p('�qu1sa.
QUADR() \"I l)1str1hui,;:3.o racial porocupa,;Ocs-SalvJdor(o/o)

QUAD RO Ill. 01striblli(:i(1 1 aoal 110 dcscruprcgo 101al ('l!i) "IOtal vegros 1\"ao negros
Assalarndo, ;7 57 62
r-.e-gr= r-..io nl'."gro� ,s
AutOnonios 24 19
Sao Paulo +I sv [rnpt cgadu1 domcsttcos (total) 10 12 4
Sal, ador 87 Il Mulhcrcs no cmprl'go <loml·,t,,o 21 21 (,

l:1np1egadorcs 4 111

QLl:\llK.() l V. Taxa� de ,!e�,ni1n-.:go total c par �..-g1n,•nto, .1na! (�',,)


A an.\.hsc dos dados dos quadroe \1 C' \11 ruostra ciuc,
Total ;:,,Jc-gro� Nio n('gros
--- ----- cm S:io Paulo, os �cgn1cnto;, ncgru c nao ncgro tf-m
Sze Paulo IS 23 !(, cocficicurcs prancarncntc idCnricos nos rtcns rcfcrcutcs .i
Salvador
" " IS assalerlcdos c autOnu,nos (coin ligcira 1·antagC'n1 p.1ra o� n.:io
ncgros). Ji cm Salvador, ondc pcrfaecm c1uatro qutnros da
populacio, os nc-gro� sr- vrtuam coin partilipa\ do signillcJtl\ ,l
Embora ncgro, c n.io ncgto, tcnham parnr-rpac.io mcntc mcnor no item i cfcrcntc a assalenedos c maior no
prnpo1 cronalmcntc idC:nt rca 11a pcpulacso cccnormr-amcntc itcrn rcfcrcntc a eutcnomos. 0 qut· indic.,1 a incidi'nc:1a mars
ativ J, a carga do clcscmprcgo rcsulta mals pcsada para o clcveda do trabalho informal, gcrelmcutc prccerto, no scto
scgn1cntu nc-gro. Tanto cm Silo Paulo como cm Sal\ado1, ov do scg111cnto ncgro."l"anto cru Sao Paulo como cm Salvador,
ncgro� ap1cscnta111 um cocncrcntc de partic1par.,.io no a participa\,1o dos ncgros C mutto mats alta do c:iuc a <lo,
dcscmpr cgc sig111f1cat1\·a1ncntc mais clc vado do quc vua branco-, no l'n1prcgo domcstico. Con10 scr!a de C'spcrar, o
proporcao na popul,1r.,.iu total c 11a PEA Sua� t axax de C{lntingcntc rla� mulhcrcs nc-gras C clcvadtssimo ncssc sctor

- '"" - - 63 -
de auvtdadc, absor vc ndo, cm S.io Paulo, um tcr-co da fo1(,c1. Enquento a pi c,cn\a du, ncg1 o-, cntrc m orupado-
Jc trahalho lcminina c urn quar ro, em �ahadm E du analfabLtO� C r onsrdcravchucntc ,upuior a do� niio ncgro<,
conhcumrnto gcral u <JUanlo o emp1 ego dornr-vtn-n car cc c tauto cm SJo Paulu cumo c m Salvador, un conu-apamda {.
de protccao legal, comtiturn<lo, n a v cr dadu, urn sctor rnmtu menor sue part1upa�Ju na PEA. de nl\cl univc-rcitai iu.
av ult ado do u abalho prc c.irio S6 r cccntcmc-ntc C ciuc [ovens p,·r tcnc cnu s a l:1rnih.u ncgra, cncontr,un cnorrncs
cntraram cm 1 igo1 algurna� nm ma, <la lL·g1sla(;'iiO trahalh1<ta ohvtaculos para clwg.11 J, c-t ola- dt tm1110 supcn01 Qucnclo
aphcavcis a, ,·mp1cgada\ clomcvtrc-a-; Por fim, os quadrov \1 o con,cgucm, na marorn do, ravov, cm v ir tudc du mc c]
c VI Ior nc c ci» uma mlorrn ac ao r clcvantc accrca da mlcnor de pi c·paro, ingn::��,tm no-, <ur-o- mr-no-, t ompditi\ os
rnnfigura<,,<lo social sob o aspcctu <la �cgrncnt<1�io rar-ral.Tanro c me nos cx1gcntc, com rcla(;Jo a dcdiLJ.(5u 111tcgr.1l, custos
cm ')Jo Paulo cumo cm .)ah a<lor, us c mprcpadorcs �ao, cm ck material c-colar. etc Lm SJo Paulo, come sc podc notar,
sua grandc maioria, n.:io ncgro, A pc,qu1�a Jo Dreese n<lo c nquan to urn quarto do, or-upado, niiu ncgru� j)O'i\UJ
csclarccc o q1.1c ,ao C'i�l"i cmprcgadorc, do ponto <le vista gradua\3.0 umv cr snaua , o epic coustrt ui indicc ciuasc de
quahtativ o de pat11m61110 c de rclcvanoe cr-onormr-a cm pi imciru mundo, JJ. ('111 Salvador , apoar da [ortisvirna
gcral. l\'iio obvtantc, (, ,abido quL' o, gran<lcs grupus prc,cn\'.l numr ru a du� ncgros na populacao, mcnm de um
c conomicos c cmprcsas nartonars (scm falar nas multina- dlcimo do� ocupaclo-, ncgro� tGm graJu,11,-Ju uruvr r-atarta,
cionaiv) pcrtenL·cm, sum cxcccao, a familias brancas uu de cm conn-astc torn um tcrr u d,y; niio ncgro, Lcv ando cm
esccndcnoa oriental SO vamov cncontrar ncgro� frcntc de a conta a impor-tancia crcsccnu. <la instr ur.io na quahficac.ao
cmprcsa� pcl[UCnas ou, cm algun, caso s c,ca<;;;ch, de portc pi ohssronal, a config:urJ.(iio I ista nm qucdros V!I c \'111 tcrc
mC<lio Taie c onstatacocs sc csclcrcccm rnelhor com ov dado, de vc c-;,.pro,ar 11a d istrthutc.io racial do� 1 cndimen tos, com(>
do, quadro, ,1 �c-guir \(' Yer,1 a ,cguu.

QU,\DRO VII D111..J 1hu1c;iodo,ocupa<los JXJr grau <le mstn1CJ.o - �'io l'aulo \ ·%J QUi\Lll\O IX. Ht::1<l1mtflto I eal In( d1tl c ,11,tnhmy:io do, O( up,1dn1 ]'l"
clJ,,c d, ,aL\no m1mmu (S.\\) wgurnln t �\ a )Ju !' aulo (' o)
Total 1'cgro� NiionPgros
fotal �cgra /',;io negra
Anallahcto, 4 6 l
Ln<mo ;;upeno1 1, 5 At,'., 1 .\i\,t s l {) 6
l)p]�)\\1
De S ., 10 \\1
13
21
,,
18 11
23
Mmd,· 105\1 I(, ; 21
----- ---------
(JLL-\DRO \ Ill. D"t' 1bu1ciodosocup.1dos poi graudc mstru,;'10- S.1lv:i.d()1 \�<>)

.
Tota! l',cgros N3.u ncgro�
--------�----
Analfohe10, 4 5 -

Lmmo ;;upc1 i01 I+ 9 ]l

- 64 - - 65 -
ganhan1 en, S.io Paulo !,ignifit.atiYan1cnlc mai::, do guc cm
,l .. 1�nnanfnaa no c1np1 cgo-!'5o l'aulc (cm KS de dC"it'Tnbro de 1998) Salvador I\ esta cidadc, a capital mats nrgra do pais, C chocamc
M6diatot..'ll N5.o negra A./B (o/1) a <lisparidadc de rcndimcntos dos ncg1 os coin I clacao aos n:iu
Ncgra.
(A) (8) ncgros, quc, en, Salvador, �ao prancamcntc ... omcntc brancos ,
Tot:11 853 553 988 56 dada a prescn"' Infima dn i1nigrac;io oriental.
AtC 6 meses IOI 365 573 64 Os rcsuhado.1 da pcsquisa do Dlccsc foram contlrtuados
,\1.lls dr Sanos I 35S 8-!-+ 1. 534 55 na pc!,quisa posterior cmprccndrda pclo c-ronomisra ,\tlarcclo
Parx ao, <la Llnivcrvidadc Federal do Rio de Janeiro. Usando
a 1ncLodologia do inrhcc de Dcscnvolvuncnto Hu,nano (Tf)H),
cstahclccida pcla O'vl.l, o cccnomia a mostrou que os nrgros,
QUA DR() XI. Rentl111\t'nt11 real mcdro !icgunJo ra�.i e d1�Lr1huiq5o J1Js
o('Llj>�d,,� por clcssc de salf..ril, rnf nlmo (S111) - Salvador (%) cm algum,ts rcgiOcs do Brasil, dispficm de u111 paclrio de
vrda muiro proximc de palscs afrlcanos cntrc os ruais pcbrcs.
Total �eg:ra N.'io ncgra
como Gahio c ./\rgC!ia. Segundo scu,; dados, na rcgi..io Sudcstc.
ALL· I 5�1 29 31 !(,
a rr1J.1� dcscnvolvida do Brasil, a rcnda familiar de urn br-ancu

"s
D,· I .1? .':,i\•I 26 17
l)c5a io s« 11 9 19
I: de 463 rcais, cm contrastc coin 212 rceis de um ncgro, ou
MJi, de IOSi\1 6 IS scra, mcnos cla mctadc. A cxpcctativa de vtda do :-cgn1tnto
bran co da pcpulacao alcanca 70 anos , ao pa�so <]Uc o scginLnto
ncgro Lhcga sorncntc a 64 anos.

()llt\l)llO Xll. llecul11nentri real 1nCrlio ,lo� ""alanaJos segundo ra1·a


Pv" !rrnpo de pcrmanencle nocn1prcgo - Salvador (t'nl RS de dczcmbro •••
de 1998)
1\\Crlia total Ncgra Niioncgra A/B (0/o) Conforme advcr tido na iutroduc.io, os dados dos
(A) (ll) quadrcs do Dreese. hr-m r-orno os dcmais, quando rcfcridos
-----
Tiit.il 534 467 872 54 aos ncgros, abrangcn1 prcros c pardos. dcnorninarjio csta
Al� 6 1nc.1e� 280 25.l 393 64 ultima ji consegrada nos est udos eurropologicos c cstattsttccs
/l,la1s d,· 5 Jnos !iS4 751 l 2911 64
para dcsignar cs mcsttcos afro-brasllciros. Ne untvcrso clos
ncgro!,, os prctos (ou ncgros de a-ccndencia ahicana
aparC'ntrmC'ntc pura) convtitucm p<Jucu mais de I Oo/o, scgundo
()s nrgro� ccono1niC'a1ncntc ativo�, cn1 toclos o� itcus o Ccnso naciona\ de ! 991. Por ai vc vC quo, sc C urn , alor
aprc�cnlados no� guadros de IX a Xll, rcccbc1n rcmunera90rs positive de nossa Iormaceo Ctn1ca c constituiu mcnro de
con,idcra\'clrncntc inl'eriorcs aoc; n:io ncgros. En1 rcai� de Gilbcr ro Freire t cr sido pionciro »csta aprcclacao, a
dc?cn1bro Jc 1998, as rcn1uncra<;6c� Jo� ncgros, comparad,1s n1c�ti1,agcm nilo podc scr considcrada <:ohu,ilo cficaz para o
its dos n,lo ncgro�. o�cilan1 C'ntrc pouco n1a1� da 1nctadc c dois problcma racial brastlc.ro. capa7 de le-var, por "1 so. .l
tcr�os F.n1IX)ra ,·ccC'bam mcnos do <.jUC' os n;io ncgro�, o� ncgros chminacao <la discriminerao antincgra. l)c,<lc o sCculo XIX,

- 66 - - 67 -
a tcndcnoa Jcmogr.ifica tcm stdo ,1 de rcducro al.soluta c () lcgaclo <la cscravrdso sc cvidcnr+a de mancu-a
rclauva Ju connngcntc Jc prctos c de o-cscnncnto ahsoluto gr1tantC' no recisrno 'lv'' pcr1nc1a a sccic dadc hrasilcira atual
c rclauvo do contingcntc de pa,dos. tvla� �c t'\ idcncra c111 uutros aspc-rtos currclatos, l 01110 �cr.i
Nc m por rsso, a di1crin1ina�;io racial ao "�tilo ,1,to no� rapitu!os �cguintcs.
brasilciro c-difusa, sc.u ,cgrcga�·ao lcgalt7ada sc arcnuou.
Exccro naquclc, aspcctn� ciuc. pudcram <r-r cumhatidos pcl.1 J\ CONTKIIJUl(AO Dl fLORE.'iTAN f[H:'\ANDE.",

luta an ti· racisra do, movrmcntos ll('gro� c nao neg• os. r-omo P.ira cnrC'rrar LSlc l·apitulo, cu1nprc r<'fcr1r-St' ,l
o Ja frc<]iiC'ncia cm hot c!s. rc-staur antes c outros loca1• c.-ontr1bt11\iio <le FlorC',tan fcrnan<lc, ao dc!,montc da tcsc
pl1hhcn�. �obrc a "JcmocraciJ. rat1al" no Brasil, tc�t· r.1nan,1da, con10
Bastn observer. porem, a compnsi\·iio dos c'irg)io� foi dito, da obra Jl'. Gilberto Frcirl'..varios dus !->CU� hl"ro�,
En1

cstatais dos trC� Pcdcrcs para constatar a ausC"nc1,1 cu , no apo1aclo cn1 pcsquisa h1storiogrifica c sociol6gica Jl'. g!"andc
mclhor dos casos , a pcqucna prcscn�a Jc represent antes da abrang1�nc1a, particular1nc-ntc ctn lr11e.9r,1<;iio do 11egru na
I a.,-a ncgra, trcmcndamcntc dcspr oporctonal coin rclac.io .10 svc1cclciJe Je classes, Florc�tan cxp8s o 1 cpcrtOr10 n1ai� an1plo
scu cocfic-icntc na populacao total. Qua-,c sc contain pclo, <la� prJ.n,as raci.sta, na "ock�daJc br.1,1lc1r.i Jtual. I'rJ.t1cas
dcdos os dcputedos !"crlt'rai,; ncgros. 0 atual Scuado C ciuc inclucn1 Jcs<lc tCrniras de <liscrin11nJc;:iio <lc.scarad.1 at('
complctamcntc branco. ra1 pouco tern po, ,11mprcn:-.a nonoou agucla� sutiltn<'nlc dis1iln;.i<las. lnspiraJo pclo marx1�1nu c
co111 dcstoquc a promocao de um oflcral ncgro ao posto de apuiado no func-1onali�n10 pos1t1\·i�l,1 Jc l)urkhc1n1 l'. na
general do Lxcrcito , o (]UC toria ocorridu quarcnta anus api',� n1ctu<lologia dos t1po, idl'.ai� dC' t'v1a, \\Tcbcr. o n1c�trc da
a ultima promocao idcmica. Tampouco sfio mais cru-ont ra- sociolog1a pi!ulista l'.}.plicou a pcrsi!)li:nc1J da discriinina,:J.o
dices os ncgros no gcn<'ralato da Mannbo c <la Acronauuca. racial na �or1C'dadc <le cla��cs ( ou socicJa,lr r .ipi1alisla) co1110
i\ hon1og<.'n<.·idadc branca C absoluca no qucdro de dtplomatas fcn('iincno de Jl'.n1c,ra cultural, Jc «oc1opa1ia l' arcai�n10.
<lo ltnmaraty. SahaJor s6 tcvc atl: hojc um Unico prclcuo Son1cnt.: .1�sin1 scr1a L·xplic.i\·C'I qut' a lL1ssifica(:iO du:-.
ncgro, assirn mcsmo ndu clcrto, mas nomcado .'i cpoc a JJ ind1\iduvs sl'gundo rr1t,.',r10 ra<.ial (peculia1 a
,ocicd,1de
di tJJ ura n11 litar. i\'iio hd cliscriminacdc lcga l, o <]UC nao obsta C$cra1·ocrata) pcr,1«t1,,c 11a �ocicdadC' Lapitalist.1, ciuc, por
os clubcs 111,1.is duqucs de Salvador de scr Ircqucntedos naturcza, nao sc 1·!a,s1fir;i pclo crit(:rio d,1 r,1i;a, n1a!) prlo dJ
cxcluslvarncntc pcla clnc hranca (ou de aparCncia branca). cfic1L'ucia cc(1nlln1ic,1. P.:rL·cbc-,c al a 1ni1uCncia <la tc�c· Jc
I� sabtdo (jllC' os anuncios ell' jornal, quc cfcrcccm \Vc-hc1· subrc a rac1011,1liJ,1Jl: cc:on8111ica l·�c·lu�i,·an1l't1t<'

C'Inprcgo, usaru do cufcrmsmo <la "hoa aparcncia", quc intor1na pr()pria J. ,oc1cdadc burgul'�a, n,1 quJ.l, pcla pr1n1cira \CL,
,obrc o rritCrio de sclccao �cgundo ,1 cor da pclc - branta, lcrian1 �urgiJo a<. ,·la",cs soL·iais, organ17,1das pclo n1crcado.
c:st6. clarc. Crucrto quc sc aplica , coin ou scm culcuuc»os, Flnrcst,,n cxprl'.��ou .1 pcrspl'cti\·a dl'. riuc J 1nd11striJ!iZJ<,:iio <'
cm murtas outras circunstancias. a urh;J.nizaviio, cn1 cur�o nu proCC''i�O ck· fur1na1r,'io capital1sta
l'or Iiru , cu1nprl' mcnciouar tJUl'. o �cg1nl'.nlo ncgro d, no Brasil, vil.·Ssl'.nl a propic1ar a t·xtini;:5o da rliscrin11nay3:o
rac1a I, configurando 111na Segunda Abo li\5.0.
popula�'ao Co 111,us vrtimado pcla vtolcncra policial, o mai-,
dcsprorcgido <liantc Jo, trihunais co mais rcprcscntado 11.1s Sabemos quc a d1,crilnin,1c;·do racial nao (' 1ndi<iJ1l'n;;clvl'l
mfcctes pr1sQc:,, hrasilcirus. ao cap1lalis1nu, o (JUJl & capaL <ll'. sc rcpro<luzir, d1,1 n di,1,

- 68- - 69 -
scm cla. Contudo, n Io dcixa de scr vcrdadc quc , en,
dctcrmmadas condrcccs his tortcas , o caprtalismo nio sc uubc
de hcr<lar prccon<.cito::. c pniticac rac1�ta� de For mar ccs
ant c riorc s . Dcssa mancir a , cons c r va C' adapta t,11:,
pr c c ouc citcs c pra ti cas ao propri o Iunctonemcnro
soctocconomtco in trins c co c conscguc aumcutar as
possibilidadcs de cxploracao da force de trabalho. Fui o quc
VI
acomcr-cu no, Fstados llnidos c na r\frica do Sul, com a Latirundio e reforma agrar-ta
scgrcga11io forrnal, c tambCm no nusso pais , poi· 1nc10�
dtfcrcntcs. A climinarao cfctiva <lo rac-ismo n1io podc ocorrcr,
por isso. come conscqdsuoe de proccsso� cspont.incos ou da
() cscrac isrnc colonial sc conjugou lnumamcntc ao
cvcluc.io purarncntc objcuv a do crdcnamcnto social, porcm
como rcsultantc <la luta anti-racista conscicntc, tcnaz c prcdomimo do latttuncho. 0 quc, na trajctor ia rla colomzar-ao

prolongada. Luta anti-racista <le cu]a ju�tcza c »cccssidadc. portugucsa, decor rcu <la pi lipria cscravid.io, organiL,,1Ja cm
no Brasil, Florcstan Fernandes niio duvidava ca qual tento torno do cixo da plantajcm prcdutora Jc bcns Jc cxportacfo,
bcm como do procc.l�O Jc lt'galiza�:ao da proprlcdadc da tcrra
prcstijpou.
por mcro da institui\'3:o da� scsmar+as. As doacocs de .\rL·a�
pllhliLa� fcitas arravcs dc-stas For-am suspcn�.1s cm 1822 c
dcfimttvamcntc cxtintas pcla Lei dcTcrras de 18'i0, quando
pa.ssararn a scr considcredas lcgais somcntc as aqutstrocs Jc
areas publtcas mcdianrc conipra.
Durante a luta abolu ionista, nio C's<apou ,1 Jlguns dos
scu, rnais dcstacados li deres, co1110 Joaq utrn >labuco c .1..ndr{,
Rcboucas , a ncccsstdadc de quc a clrminacio da 1n�11tui\'lo
scrvi] vicssc acompenhade da dlstribut<;iio de terms aos ex-
cscre vos , o guc afctaria cluplamcnrc os Intcrcsscs dos gran<lcs
proprict.irios tundtdnos. Cumo sabcmos , no cntanto, o
aboln-iomsmo , no Br as.ll, dcixou o laufundio incolumc ()
quc, por sinal, tambcrn acontcccu nos Estadus Uuidos. Ali,
logo apfl� a Guerra de Scccssac, o Congrcs.�o rcjcitou a
proposta dos Jcputat!os r-adicais de t]\!C as tc r ras dos
cscravccratas sulinos dcrroradcs Iosscm conllscadas c
divididas para a conccssJu de pcqucno� lores aos ncgro�
hbcr tados. Os no r tist as vitorio-nv, quc domina,·an) D
Congrcsso, nilo tolerara1n, con10 salicntou Harrington .\1oorc

- 70- - 71 -
Jr. , urn a tvn redo t io �r c .i, J() du-ctro de propril·,1.hll·. /\ P' '� o 'lllL' I '!-n du numcru total c le c-tabck-cuncn ti 1,, dominnv .1111, 11a
rcl c rida data, u111.i Jr..:,1 2,; v cv c-, m.n or do riu,· o.s
pcr-iodo chamado da Rocon-trucao, C[lll ,..:: rcxunuu a un1.1
C'SL1h1.: k omcnto-, pL't"]Ul'no,, corn .11 ca 111 Icrmr a I 00 lu
d('(,ldJ, a� conqu1�ta!> do-, ncgro, 110 ,iinhito poli tno L
adn11ni:,L r.1tn o do, E�t.1d o, do Sn! for,1111 .111ul,1d,1., c , 1 1 act'-mo A. r onr-cn t ra c ao Ja11fund1ar i,1 p.i�sou a �c <lar,
sc 11!',tituc10:1ah7ou l,-�,1ln1l·nt.: na soocdadc Jn1cr1ca11,1 pi>.'i· l'C'ccntcn1cntc, tan1b1'n1 con1 a rcdur5n Jo nU1n1..·ro total dL'
Guerra de S,-ci:!>sa.< 1. C'Stabt:lcli!ncnto� rura.i, Rcdu�Jo con�tat,VIJ, pl'l,1 pril11L·ira
G.1ranti<lo pclo drrr-ito Jc propnc-dndc , o ],1t1fl111d10 \"L'l, nu pL"rlodo cnll l' n, C('n-.os ag-r0pecu,ir1os dL' 1985 c Jl,

hcrdado da e�c-r,1,i<li\o �,, manrcv c no B1,1sd c aprtahvt c . 1995 l\.",i d,1ta do p11n1<..:i10, for.1111 rcg1,tr.1d,,, S,802 n11lh{)e�
<ll' c,L1b,l,·c1n1cnto�. (jlil', 1i,1 scgunJJ dat,1, ,01n,1ra1n 4-.�60
Lnquaoto. cm rodes '" paiscs cap1tah�ta� d,·,cn,ol1idu,;.
ocorrcrnm rl·t'or1n.11 ,1gr.)ria, 1nais ou mvnos radicsi s , 1nilli1)C'S, L'Olll reJu�·iio, port.1nt1), dt' 942 n1il
ll!Tl:.l

mcdtaruc as gua1s ,1 proprjcdadc lunJ1.\r1.1 pOd,· assunur r\bra.ng('r.1111, cnt,i.(!, 4 54 111ilhU..:.� <lL' hl'Llarc;,,, ('o!n un1a
Iorrnas adcqu.ula- au ,�pitali:.:nu, nL11hun1.1 rL·!i,r1n,1 agr.111,1 rC'dul 5:o (lt· 21 tnilhDC', de h,1 l'lll cun1par,1�·iio lOt11 1 9S 5.
tcv l l u gar cm noxso p,1], t\"iio �urprc1.. ndc ciuc, hojc, J h1,t�,11.1 \:oll'-,L' guc 96°/n clo, l'�tah<'lcc1n1Lnlo� <ll's,tp.11cliJo,

cstC'J,l cohrando o prr<, o dc<ita on1is:siio A,,. lutas 1..·n1prL'cnd tda, p..:1 tcnLia.111 ;\ J:1ixa JL a1va. infi·r1or .1 I(){) h�, cl.i c1ual 101 ,1111
1..·li1n111a<lus 906 rnd C) .:f.-110 tC'ndC'nci.:il do fL·n01u�·11u
pclo Movtmcnro dos'Trcbalhadorcs Rur,1i, Sl·1n"JCrr,1 (.r. .1ST)
�L

oonvtituctn n1anif1,�tat;:io <k's�c rcrardo ja crouico, rl't,1rd<J c�L·lar..:cc n1ai'.'> ainda 1·,,1n a ohsC'I' va\iio <IL' (JUl' <ll·�.1parL'Cl'r,11n
66 3 n1il i.:�1.1l.iclcL1n1t·nlt1, ..:0111 Jrca int,,rinr a 10 h.1. ou 5lJ,t,
<-1uv v cm sr-ndo fonlc de tcntcs Jnt,1guni.,n1os r- c oullitos
soc1aln1c-ntC' oncrovr, 711'11, d() rota] de est ,1hc lL'L I 1111..'nlo� e,tin to, () guc <lcn1un�tr.1
�crcni a� cxplora\<-•C'� rur.11� niai� up1<.,\!lllllll' 1..an1pun,·�J,
() ];infl111d1u nJu �(1 ,,._, mantcv c , ,01110 s<.· muuipbron
ac1ucl,1� de longc 11131,; afl'tada-. (' !1n,1lin,nt(' \arrid,1� pcl,1
c: l'' pandiu, ,11..·1..·nt ueudo .cu prcd, irn f 111 o na csu utura ,1 grir1.1.
p\'f\'t'1· ,,1 '\L·lcr:io n,1\ ur;i l '' gu..- atu.:i no 6 n1 b>tu cl.1 ,1gricu l t ti l'.l
<JUL' l'\'L, k·n ria ,l
l'on1pa1 -, \<;.'i,, do" d,1do� do ( .\:11.,u d1·
(
,i
bra,ilL i1.:.
[970 c-om o� <lo (\n,o Agropccu�rin de 199).199(-i, amho-,
A. <. ��a altura, po(k· -,..:: obJct,,r (jlll ,l IL'llJl·n<. i.:i 1nun, I 1a\
prun101 »lo- pclo 11-\(,E En1 1970, o, L'�t.1bC'il·ci111cnto,, 0111
d,1 produ�Jo ag1icol.1 �.- dJ no �cnudu d.i di1ni11u1>,:io d,b
.irc a �up,·r1or .i 1 000 ho ,.h1..·ct,1r.:,) r, prc�1..·ntavan1 !J.7" � du
numcro tot.ii de l'�1 abc lL'C nncntcs l: rll tinlum ;9, 5'Y., <la .:lr<.'J peg t1L'11,1� L'X plorar,:<lL·�, n5o �cndo de ,11rpr<'1 ndc·1 (1111 · 1 ��o �,·
total. 1:n1 1�96, p,1�$.lranl a l'l'pr..:st:ntar \011, de, nU111cr,, t1iL,1I \"1'rif1q11c no Br;1�il. ,.\ ubJL'�.:io C jlL'l'llllL'nl..: c nos ohnt.:J a
de ,:,tah<.ll'cin1en10, ca ocupar 45(�() <l,1 :1rc·,1 u.tal. Tao brutal
int<'l calar 111n.1 br.:-1 c r, fr rC:1cia a
(jUL·,l:iu d,, �·1
o!u\:i�
da
c:cono1ni.1 .igricola.
c,pa:i,au tcvc a conl1,1partiJ.1 Jl•) n-c uo d.1 po�i\du or-upada
polos .-,t.1hcl,·C'in1l'nto� 1nl<'1101c� ,l 1(10 ha. Estr-s , C!ll 1970,
CAP/1.\LJS,\IO l: AGltlCLIL J UR:\
rcpr(·'irnl,1\"Jlll 90.So/., do nUrn,·ro de C�l,lb\·lcci111,'ntu� l
Jct 111ha111 1 J, )'\1<' da llr, ,l total. L:1n 199 5 · I 99fi, suJ llrop< ,n;:i.(, A ,1!!riLuhur,1 1.li.: tip<i c.ap1tali,ta �o C'<1n�l'gu1u sc

numcrica sc t'cduziu par,1 89, 3°/,,, c.nndo parJ 2ou1<, �ua <lc�cn1·"h·rr apbs a ,-li111i11J\.:iO da gr,i11d1.• prupried,1(k tc11<l.)I
C' (Li, tornias f<.·udJl'i ou �L'inifcudai, de rend.I d,1 tL11,1
p.1111, 1p,1�ilo n,l area total. l�t<• ,i�11il1,.1 'lue o� cvtabc]c-
,·n1K'lltll� corn d11n<..,!l'iiio lauf undi.lria. ,l(l\ll I onskk-r<1tlo, aqcclc-, (p.1ga111l't1lo ao p1op11t:lJ1io Jc tn<.tadc ou dui� t<.'J\O� da

cot» ir\',l -upcrlor ,'\ I (100 hJ, cn1hora somosscm nJo n1a1� do pro<lu�ao do arrcndJti1r1ro, cor,·l·1,1 nu l!ht igariiu de tr;ih:ilho

- 72 - - 73-
gratu1to, etc). Tai clrmin acao , r on crc ti z ada pcla ,\ia mrlcnar dcst.a, sub strtuido pc!o prcclomuuo Lada \'C/ ruais
l L"\Oluc10n.i11a ou rcformi-ta, dr-u lug_ar, em murtos pa1,c� accntuado da populacao urhan,l.
da Eur upa, a dis s cm mar ao <la pcqul·na p r upru da dc A r('dw;:iio do pc,o cspccifxc do procluto agncola no
Lampunc-a. Em al gum, P'" cc-,, como Io r o r as.o da Alunanha, PIB n.io ,1gnifica, de mancira alguma, dccrcschno do volume
a grandc propncda.dc !>C r-onscr vou, dc,pojanclo-�c da-, absolute. Bern ao contr!inu, a p1odui;-5o ag1icola w clcvou
ca:·adcri�t1ca, [cud.ns e incorporando ,1, lormas rapit alistas notav clu'icntc , dcsmcnundo o� prognosuco-, �omhno� <le
Jc cxplorac;,fo da ten-a. No, Estado- Llroclov, quc nilo uvcrarn Malthus accrca <la rc,tm;:JO fatal <la prnd\l!;.ao de ahmrntos
pa-sado feudal, a proprtcdadcjormer, tipu-a dos pc:qucnm para atcndcr ao Lrescimento <lc1 populat;-iio. !'<au �l podc
lavradorcv, sc multiplicou, no Nork c no Oc st c , dur-antc o on11tir, no ('llt.\nto, quc a agnculttirc1 ,e tmnou um >Ltor
sCculo XIX, d1cgando a atmgir c crca de sctc rmlhocs <le problcrnJ.tico, quc n::io pmk d1�pc·ma1 ml'd1d,1, 1ntLnln-
unidadcs Tanto na l-urop a como nus hta<los Unidos, a l.ionl,ta, do E�tado. 0 que oun n' na Eu1 upa com ,uhcwntc
.hsscmmacao C' a prospcridadc da propnc<ladc camponr",a cv1d6nna, rna, tamhCm nu, E,tado, Umdm, rcgra gcral ,cm
ofrrcccram ;\. m<lllstna r-apit ahst.a pane ,ubstanual do o,tcntai;::io, por <lebaixo do pJno, ,oh prctcxto, , ariado,.
mcna<lo mtcrnc de quc r ar cr-ra para �r cxpandrr.
O, pi cc,u� agrlC'ola� c,tJo ma1, <UJCito, <los riur m
Contudo, ao avancar no proprio .imbitu da agricultura, prcc,o� mdustnai� a�osc1lai;:Oc, conJuntura1s c ,aLona1� (' a
o capitalismo nao po<lcna dcrxar ck fazC-lo pc!e via da influC'nc1a de mcrcado� conconcnr1a1s_ Vantagcrn naturai,,
clcvacao <la produuvrdadc da Force Jc trabalbo c da lcrra. 0 Jc ,olo c clima, ,ao, no ca,o de muito, piu<luto,,
quc vc uaduviu, primeiro, na diminuicao icleuva c , dcpoiv, pra tilamcn te imupcr .in ci� pciJ na cL1 C\ oluc,J.o tl'cnolilgiLa,
abcolura do, t rabalhadorcs ocupado- nas ta1d,t, agricolas. o guc a'i'icgu1 a Yantag('m compct1l!Ya, a dctcnni11,1do� pai <;('<;.
Ao m c smo tempo, dava.sc o p1ocv,,o de contracao do A pc,ar <le atrasado�, us pai \e\ de cl nna tropiLal ,ao fa\ 01 cL1dm
nU.muo de c,tabclccimcnto, agricola,, com cfumacao <la a
no <1uc sc rcfcre produ�ao Jc Lafr, cacau, alguJJ.o c d1n·n,1s
tcndCncia a { onu.:ntrac;J.o da propncclaclc fu]l(\iJ.na c formac io fruta,
de cxplorcti;:i':i(', t apitahvtas de gnn<lc, dimcnsoc s. 0 qu,', O, pai ,cs dcscrn olvido� dVipcndcm grandcs rcL ur�m
cm ncnhum caso , r-ondu zru it clnumacao complcta rbs na ddls,1 Jc ,cu sctoJ agrirnla. 1\dotam mul1da� prolcciu-
pequcna� c rnPdia, ovploracocs Lvtas sohrcv 1, cr.n» cm, ,1110s m�t.-.� de lJdtc, tanfano L' nao tanfmo, for,Jllem ,uhs1dio,
vctorcs da prudu\io c continuararn a deter uma posiciio mai, ou mcno, o,pl1r1to,, !Juli tam o crC'dito 1 ural e pagam
importantc, ao sc mosu-arcm Iuncrona» , r cn ta vcis L a <le,peq de lirgJ.O, e,tataVi cnLanLgado� da rC'ali/,1c,tlo da
adcquadas ,10 nivcl das forca- produuvas. pcsciui,a agrontmiica A��im C qu(' o go\'eJ no japonC, control,1
O clc,cnvohimcnto capitalivta sc <lit com rc<lu�)io do ngoro,,an]('JJt(' a unportac,J.o de arro/ L ,ub�1d1a a prodrn;:Jo
Jo produto agricola no PIH cm favor do mtcrn,1 do cereal Com is�o. aplica uma politica de ,cguram,a
1w,o cspeulico
r-r-c scnncuto do produto induvtrra]. Em ,cguida, tambcm c-tc alimentar c C\"ita o dcscrnprcgo de algm1, milh6cs dL
tern scu peso cspcct fico red undo, na mcdida em quc CJ C\C c a camponescs, CUJO afluxo L LidaJe� criaria prohlcma,
paructpacao do, ,L·rYir:,us na composrcao do f'[B D,1i rcsult.r oncro,o�. No quc ,c rcfrrc am Estadm Unidm, ll!Ja produ\fo
outro a'ipC'cto r-nm omuantc do dr sr-nvolvrmcnto capitalivto: agricula (., a ma10r do mun<lo, sabcmo, do piotL'liuni�mo al1
,1 dimmuicao da populacao rural. Dc saparccc o prodominio pratiLado, o qua] ,iola norma, da Organila(io Mumhal do

- 14 - - 75 -
('01n(:rc10 (tJ:\1C) �· ate ta l C':..port.1r;io de produtos O c,1n1pu absorvia fiO'Ai da l'l;\, cru I 950, c 24°10, cm 1997
braclciros como o vuco de IJrJnjJ ca �o)a E,nbora a reduc:io tcnh,l sido grandC', a p.o-c cla agricola ainda
0:.. paisc s cm dc sr-nvolvirnc-nto atcntam contra o:.. sc -i tua muuo acima do ')UC{:_ c.u-artcn cuco do<s pai�('�

pr(ipno" mrcrcsscs quando scus govrrno� ccdcm iis prcs,i'ir<; dcscn, ol, 1<los.
ucol iht'r,1,� c abrcm o mcrcadc lrucruo ii cntrada dcsirupcdrdo () peso dcssc cont ingcn!c populaciona I grandc na crcn
dos prudutos precede» tcs <la agr1<.'l1! un-a do." pals cs dcscn I ol- rural sc torna mars prcocup.111tc numa f.1�,, de dlllculdadcs
I idos. !':: o quc acoutccc , coin o B1a�1l, �ul, CSS{' aspccto c �ob acumu] ,id.i:. <la ccononua agrl cola r-, part 1cuL11 mcnrc. de r.rtsc
ainda outros, r ambcrn n-lacionados corn a cconomte rural gra\r da pequcna cxploraceo fundiana.
!al situa�-,lopatcmcia nag1·antc1ncn1c na rC'dui;all
S<'
ATRAS<) I: co-..:1-LJ IO :,.JA ARl:A HUR AL llRASILF.IRi\
<la erce plantadc . Euu-c 1985 o 1995.1996, a area Iota! coin
(0111 l'XCL'\au dl' alguruas rcg1i5c.� niuito rcstrita� nu
la, our,c, tcmpor-artas 101 rcduztda ctn 8, 3 1111lhOt·s de bccrarcs,
�ul do p,1is, ondc- �(' 1n�talaram colono� curopcus a parti, de caindo de 42,; 1nilhUc� para 14,2 inilhiil", de hectares A
conic\O� do ,.L:culu XIX. n;io tivc1nos, no Hr,1,il, t11na rcducro afctou cspcctalmcntc o� cstabclccimcntos corn I nonoc
,1gr1c.uhur.i t:an1ponr,a llorcsC'C'ntl'. c pr0,pcra. A Jt1<,(·nc1.1 <le 100 hectares c <IC' 100 mcnoc de I 000 ha , os qu,11�
,1
1ii�1(,ric,1 cla rctOrn1a agr.ina pri\UU o pals cla IOr1nar,:iio de
pcrdcram, en, coniunto, 9,4 nulbocs de hectares d1.: ,irc.i
tun n1C'rc.1Jo interno rl'aln1cntc a1npl<, c clinjinico l' tontuu
plant.id.1 c om Iavoura- tl'1npor.iria.s Ao 1nL·sn11, tempo, o-,
a tr;u1,i)5o do prc<lon11 n1r1 da populac. J.o rural para a pupu la�·;io
cstaor-h-r-imcntm, ccrm mars de 1 000 ha .uupliaram <r-u
urhan,1, en, CTJf',,O na� 1'ilt1 mas dCca<lJs, urn proccs-;o .ih, up!o,
plant:o cm 1, I nulh.io de hectares. i\'u guc sc- refer L' ii,
esp re ial 1ncntc turbu lento e dolorO)U. lavouras pl·rn1ancntC',, ,1 rL·du\'50 at1ngi11 \tlll,1� ,1s t!a.,scs de·
F.nquanto, .11nda no� anos gu.1rcnt.1, a popul.ii;iio rural �rt·a,. ('0111 .; C'lirnina�·Jo de 2 rnilhOc� JL· bcctarcs, o plcnuo
hr,1silcll·a rt'prc�cnta\,I ll·rca de 70°;;1 d,1 populafjo tntal. Ja de lnvouras pcrtnancntl'� raiu cir �.9 niilhOc� de hectare-
,·111 1996 )U,1 part1c1p,1(Ji.o nii,> era �cnJ.o d..: 22°/o ....\cci C,l dL'�)('
para 7 ,6 1nilhOc� de hectares.
dado, Labe !dz.er du.i, obs('r\·,1r,:tlc, Lin pr1n1eiro lug:,u, ,1
Evidr-nr-ia-sc , dcvta maucn a, guc, ao tnvcs de
popul.1i;ao rural hra\il..:1ra, l'Jn nlHnl'ro, ahsolutos, l'ra, ('Jn dim inui rem, as .ircas im produrives aumcn tan; -ua duncn�<lo
1996, dl' 34 1nill10c�. (Jll scja, un1 contingc:ntc �upcrior ao
0 <.JUC �u contrihui p.ir,\ inlt:n�ifl,ar c ju,lific.;r coin rn,1b
da popul.l(i'iO da niaiori:'1 Jo� palsc� do 1ntindu, o que inJic,1 o
forca as re» Indicacocs dos scm-tcrra
pc,o (jlH' a gu..:,tJ.o agi .iri.i continua a tcr nJ agc·nd,, Jo�
Como j.i vimos , a� chfrculdedc, tern provocado a
p1ohl,·111a., na1..:iu11<11� !·111 scgundo lugar, u cocfic1c11tc d.,
climinccao de g1andc numc ro de estabclc-crmcnto s , cm
popula�;10 rural bra\1leir,1 ainda C'"Sl,i rr1uito aein1a do pata1na1
parucular ns pC'quenus c rncdios. A Sl\ll<Hr"ilo {:_ agudatnC'ntc
ondc �c �ilua a populac;-i'ill rural clo5 pai�cs cap1t,,l1�1as
crtnca para us irnbalhadorcs rurars �C'111 tcrra (assalartadcs,
dc��'nvol,iJos. CllJO col'ficicntc C, cn1 111C'di:i. dc. 6°/o da
mcc+ros, arrcndat.irios, po,�ciros c ourro s) on coin pouc;i
popula(;7io total
terr a (r onsidcrados , rl'gra gcral, oi. c,tabclccin,cnto� Lorn
T,il conclus,lo ,cconf1r1na pcla parccla quc cabr ao
mcno� de 5 ha). l\"c�,a fa1xa, csli1na-,c quc figurcm -1-,8
1,;,11npo 11,l Popul.l\'Jn Lc.inonuc,uncntc,1\t1Ya (PEA) do pai� 1nilhOC', dC' fa1nili.1�, <JllC tot,1liza1n uina popul.irao de cerca

- 76 - - 77 -
Jc 20 m1lhOl"i de pc,soa,. 0 quc �ignifica quc a rt-iv mchca<;"ao mcrccnsria, enscjando o J cc.rudcstimcnto do, confl1to, com
de pmsc rla ten-a cncontra fundamcnto objcuvo cm ccrca de vinma, [atai s .
60% da populacao r ur-a]. , Ct:J tamcntc, urn a tragC'd1a insr-rita na [uvtorr.r
O Cxodo rural, qul dircctcna dcspossoidos do campu r-ct-r-ntc <lo p.11,; o cfnnpulo ck I 028 a e savsina to s de

para a, ndadc,, tern sr atcnuado nm LIIL1mus tempos, r-m trahalhadorc, rurars dur ante o pc1 lodo de gum7c anov, nitre
conscqudncia <la L'xpamJo de urn sctor de trabalho nao J985c1999.
agricola na area rural. Em alguma� 1 cgi6cs mars rir-av, como Atmgcm o aptcc de arcaismo os conilrtos rcsultanro-
a ck Campma-, , a rcnda nao ag1 i cola jil ,upcra a rend a ag:ri cola, <la pcni,t0ncia do trahalho cscrevo, cncobcrto voh <l1�farcc-s
no J.mh1to da area rural. lsso �c dcv c a cmprccndnnon to ... drvcrsos. Comumcntc cm ng15e, rcmotas , com pupulai;Jo
nos qua1s cncontram cmprr-go tr abathadorc-, rurars , como csc av-a, mac, algurna� \ L'LC�, ate n.io muno longc das cap1ta1,,
hotclaria c tu rivrno , r-onvtr uc ao civil, c omc r cic c ha faLc..nda;; LJUC, mando Jc cngodm, atracm trabalha<lorc,
ag1oindll�tlla, scrvt,;:os divcrsos. Nau lui ra-ao, porCm, para Jnprotcgidos e o� �uhmctL'm a JOrnada, c�tafantcs su11
nutrir a cxpcctati\·a de quc u, cmprcgo� nae agricolas na pagamento de �aLino. A cada ano, a, dcnlmc1a� de trahalho
Zl1Ta rural pus,am tcr u mcsmo cfcito cm todo opal, L' quc e�CTJ\O atmgcm cntrc dua� a tr&� dt1cna, de fa7cnda�, com
vcnham a c ons tituir um subsututo para a rcforma agd.na cm·ohnncnto de atC' 26 mil \itmlb rntrl' 1991 c 1995. A
O cngrossarnento do contmj-cnto de trabalhadorcs partir dcssc ano, YcnGcou -sc rcdu\·5:o s1 gnificat1n do nllmcro
rur-ars scm tcrra c as diflculdedcs graw, r-nfrr-ntada-, por de 1·it1mas de c�craYila\ilo cm laLcndas, conformc m rcg:istro�
oficiai�.
pcqucnos propncranos c ar rcndatarro-, originam ccntcnas
ch- conflrtos no carnpo, todos os anos. A quanudadc c a Aind,1 quc ,cp um f('nUrncno rcstnto, o trabalho
mtcnsidadc dcsscs conllnos vat-iam conlorrnc as conjuntures. cscravo rcm,rnc�ccntc nJo dcixa Jc �er 1n<licat1vo Ja
mas sc nota uma clcv acao <lo scu numcr o de 1966, quandu pcni,to:'ncia c da in,i,tCnna com guc u pa,,ado c�cravVita
atingirarn 750, para 1998, quando sc r lcvaram a 1.100. 0 a��ombra o prc6cnte.
nllmcro ck avsa-conatos <le trabalhadorcs rurais caiu da media
anual de 12+, no pcriodo 1985-1988, para a mCJia anua] <le VANTAG['\S ECON(L'.tlCAS DA REFORMA AGR,\RIA

18, no pcriodo 1996-1999 Fm 1999, rcgi,trnram-,c 22 A rcforma agr.i.na tcm cncontrado JU�trfic,l\ilo como
assaseinatos , monos d,1 mctadc dos 47 do auu anterior. Tal ,ia para a ,oluc;-iio de prohlcrna, ,oc1a1, agudo�, lJUC d17em
queda (, rc-uhado , scm duvtda, da [or-ca adqumda pclos rc�pcito a margmaliza,;:Jo ck um contmgcutc populaLional
monmcntus dos trahalhadorcs rurais , cuja prc�sJ.o motnuu de 20 milhOcs de JW'i�oa�. Sena 111corrcto, contudo, cnca1 <I-
mcdidas de contcncac, pur partc <lo gowrno c do l'oclcr la �omcntc �oh o a,pccto da opm tun1dadc �oc1al. ,\ rcforma
[udroano, contra os pistolciros a soldo dos latifuncharios. agr.ina lamlH'rn �c JUstdlla por motno� c,tntamcntc
No cntanto, a, primclfa� scssoc, de julgamcnto dos pohcms ccon(lmJCog, quc d1zcm re�pc1to J dk1Cnc1a produt1va c ,1
rcsponsavcis pclu massacre de Eldorado dos C1ra1J., c a rf'ntJbd1dadc. 0 rd'or\u da faixa Jc periucna6 c mCd1as
abohi\·au CS( andalosa da grandc maior ra do, poIrr-ims cxplo1 ayOc�, urna \T7 ahcrto o accssu a tcrra aos rnilhOc, de
acu,ado, pcle masvacrc de Corumluara niio poclr-m dcrxar dc,pos�uido,, d,1ria 1mpu!�o de grandc, comcquCnua�
ck ahmr-ntnr oxpcr-tativa s de impumdadc <la prstolagcm po�1tn·as para a cconum1a ag1 icola.

- 78 - - 79 -
/\ conrrtbulceo dos pc<\U('no� c 111Cdio� cstabclcct- A a I ali.rr;.io de ociostdadc da tetra niio inclui a cnorm l'
ru cn to s po de xc r a f r-r id a pcla <u a pn rtr cip a c ao nos .ire� ocupada pcla pccu.iria cxtcnsrva, cu]o rcudimcnt o t'-·
Inv cstuncntos. Conforme o Ccn-o ag1Jr10 de 199;_ J ':)96, o� nutorramcntc 111u1lu har xo. P, subs nturcao <la pcc.uaria
c�t,ihC"l('r1n1cnlo:; d,, mcnosdc 100 ha ronmbulram corn ,s�', cxt cnviva pcla intcnsil'a, l'lll cfctt\".'.l�'iio lcnta, c.0locana ii
Ju total (le. 7,7 bilh()c� clr- rcais inv csri dos r-rn tcrras , J,�posi�-jo cla J,11·0ura 1101'0� c ricos tratn5 de tcrrJ. Euquanto
in,t,il,,�Oc�, bcnfcuortav, plantios p,·rn1.,ncnll'l>, vclculos , ccntC'nas Jc n1ill1arcs de pcc:iucnos culth'adorcs prrdcn1 sua
111Jqui11-1s c rmplcmcm os agriLolas. Ao, c,t,il1(']C'cin1cnt(1� c cnn tcrra c sao lant;ado, J. cstr.rJa, d1lata1n·S(' a� pastagL:n:, de
area cntrc 100 ha c l 000 ha coubc a parc c-la de- 15°/o dos baixa produtiYidadc. De 1989 a 1999, a Jrca de pasto pa-.�ou
mvcvnmcmos , ficandu somcutc 27°/o pJL} o- !at1fllnd10, de <le 74 m1lhOcs para ! 00 1nilhOcs de hectares
area superior a l .000 ha. J\1.iis sign1fil·ativo amda Co fato de A contrapart1da cs.ta no dccrCsci1nu Jo scg1ncnto dL'
(]UC us csrabclcctmcntos de m cnos de !00 ha nvcsscm trahalha<lorcs rurais, apcsar <li.�so ain<la n 1naior no c61nputo
rcspondido por + 7°/o Jo valor Lota! do prolltu,.do .1gropl'l u,in.,, <la PL1\ do Brasil. En1 1985, trahalha\·an1 nu can1po 21,1
ou 'iCJd, qua,;c a mcradc dc�sc valor. O qllL' uidica u 111\cl <le
1nilhOc;; de pcssoa�. Em 1996, cssc contingcntc havia caido
sua pi odutividadc c o pc,o {lllL' convct \JJTI na configur.1<;5.u
para 17, 9 n1ilh6cs. Oh�Cr\·<:-�c ljllC o, c,t,1bclccnncntos con1
das Iorcas produtivas da agricultura brasilctra.
1ncno� de !O ha rcspond1am, na 1nc1,ma d.ita, por 4!o/o da
O reverse dcssa rcalida<lc c�til no grau <le ocrosrdadc PE:\ rural, pcrccntual pratican1enlc constituldo so111cntc de
da tcrra. muittssimo mets clcvado nas gr,1ndc-s pr0pncdadc� for\a cl1.· trabalho fa1niliar. Con�idcrando o t0tal de
tundianas. �cgun<lu as Ti1a1i�11c<1s ((1</a111,11� de 199:?, du lncra. c�tahclc1.imcnto1> <l,· 1ncno., de !00 ha, \Crificarnu, ciue
a J.rca <.:"Xplor.iL,·cl lutal n io utilivada, pcrtcnccntc aos i1116YC'i� rcspond1a1n por 80°14 <la l'rA rural.
r11rai,, scmava 7 3, 5 111i lhOc:. de be eta rcs , o correspond cnt C'
Lcvando cn1 conta o haixo nl"cl alitncntar da popula�·iiu
a 2 2 , 7010 Ja area total cxplorevcl. L! n1 aumcntc considcra vc l
bra51lc1ra, n:i qua] sc inclui cons1<llT<lv<'l parccla sul,nutnda
sohrc a taxa cir l 6,6�/r1, cm 1992. Para ta\ oclosidodc da tcrra ,
ou \'i;·cn<lu .i beira <la fotne, nao podc dC'ixar Jc �('r vi�ta
r-m 1998, o� ir116\·c1, c om mate <le S.000 ha cunlrihuian1
con10 prcucupant.e a dificu IJaJc atual quc a produ\5.0 agri Lola
r-om 32 7 1nilh<J,.:� de hectares. o quL' imphcava urua taxa d,·
quasc cnlrcnta p,1ra ir alC'n1 Jo, KO 1nilhOcs dl' lon,,lad,is de gr7io,
42cr0, o Jobro da media <la otiosrdadc. l-m contra-
por ano Lc\'an<lo c1n Lonta a1nda a dcn1an<la da cxportai;-:io,
particla, os imovcis coru rncnos de 100 ha aprcscnta\'an,,
g:randi.::n,cnlc <lcpendc111c do di.::scn1pc11l1u Jaa com1nuJ111cs,
noquclc ano, urna taxa de oclcsldndc da area cxploni, cl de
1 ;010, abr.1ngcnJo 9,4 inlihOc� de bcc tar cs , Cll(jUanlo os <lcvc ,er avaliaJa co,no qu('stao J,1 ord('111 du dia o aurnC'nto
sushstanciJI dcssa produ(,.iio
imovcis de mcnos Jc 1 0 ha tinham uni grau de ociosldadc <la
area cxploravcl de 6,5�/o. t\hrangcn<lo apcnas 324 111il ha, ,1 A.lC'n1 das in1pcrati\"a� raLUcs �ociai,, tan1hC'm ra76C'�
iirc,l ocrosa dos i1116\"Cl� dv mcnos de 10 ha na'o rcprC'sc-nta1·a ccon61n1ca� n1uito fortes, con10 flea <lcn1(;n,trado, apuntan1
mais clo epic 0,4°/ii dJ ,)rr:i cxplorevcl ocrosa de todc», 0� p,1ra a JL1SlL'Za cir urna rcfor,na da cstrutur,1 funcli.iria no
imc -r-is . O fcnlnncno da octosrdadc da t c rr a 6, por Drasil CjllC' aurncntc a fiu11.a dos C'�tabclccirn,·ntos pequcno� l'
con�c;:;uinll', r.uactc r rsnca prat1Lan1cntc cxclusiva dos 1nCd1us. Dc,Hlanicntc c�t1n1ulados pclo arc��<J ao crCd1to,
imov c�, Jc grandc� dnncnsocv, aquclcs quc prccisaincntc sc pc-la a��1slC:nlia tCcnica ,, por urna politiC'a ell' con1..S1 cio
cnquadrem na catc·gori,1 de latilundiov. exterior <lifcrc-nte <la atual rl'�pon�.i.,·cl, a p,1rtir de 1994,

- 80 - - 81 -
pclo aumcnto de importa�'ao <le produtos agrlcol.\s de l para
7 h1lhOc� de dclarce -, Os cstahclccirncntos pcqucnos c ,n{<lios
ccr tamcntc incrcmcntarilo a ofcrta dcsscs pr<1<lt1to, ao
mc r ca do intcrno c a,scgurario um fluxo cr csccnt c c
compcnnvc cm du-cciio i . cxportacjo. Sua prospcr1<laclc tcra
cfcuos positu·os nos dermis scrorcs cconO,nicos. Dcvcrac,
adcrnars, pcrn1itir a �11pcra1;5o da hcranca lat ilUndi.iria leg ad a VII
pclo passado c�c.Ta\ ista.
o� O pais das extremas
proccdimcntos c via s da r c Io r m a agr.iria
ccrtamcntc �cr.io vanedos no Ora�il, come tCm sido no desigualdadades
rnondo, atravcs da lustcrla. J\.5o cebc, todavia, coujundir
coin rr-Forma agr.iria um a poli tica qu<' afirma haver avscntadc
280 11111 Famf lia, , cnquanto a cnsc <la agricultura lcva +OO E Jo conbccimcnto corrcntc , de tao rcpisado pcla
111il p1.:q ucuns proprictaf o� J pcrda de suas tcrras c os ubriga Impr cns.a. '}UC o Brasil aprc,.,cnta rn vcrs de dcstrualdadc
a cugrossar a lcgiao dos scru-tcrre . sociocconomtca cntrc ns maiurcs do mundo. Ccr;anicntc,
dcntrc os palscs coin cccnomia de dtmcnsocs scmclhanrcs
ou �up('r1orC.'>, ncnhum cxpcc dcstgualdadcs tiio chocantcs
Sorucntc .ilguns poucos muito pohrc s .'>C to111par.i1n ,10 Brasil
ou chcgarn a supcr.i-lo, sob cssc aspcc.to
[)c�igualdadc� cxtstcm , n5u obsta»tc, cm todos os
pal �e,., c suas causes siio n1u110 variadas, dccorrcurcs. cru grandc
pa1t(', de Iatorcs proptics J hisrorra de cada urn dclc-, l\o
caso du nosso pais, n.io vc podc orrutir o p('�O da cscrav 1dJo.
Esta convtitui a a base dr uma socicdadr roarcada profun
damcntc pcla dupla chvagcm cntrc scnborcs c cwmvcs c
cntrc bomcns livrcs possuidorcs de cscravos c pobrcs 115,0
possu.dorcs. 0 ordcnamcmo juridtco in1pu1J1,1 c lcgal1;,a,a
a <ll'�1gu.i!Jadc r1gorosarncnt<' potanzada cnu-c as classes
socra» ..A. socrcdadc capitchsta, quc , cio r-m scgu1<la, sup11n11u
o ordcnarncnto juri chro cscravccr .ita c cstabclcccu a igualdadc
pcramc a lei, porcm mantcvc tmocedos aquclcs fatcrcs quc
impriruiriam o , it:s socrcccondmtco da dcsrguaidadc
cxu-cmada na nova c-strurura Jc cla,,c,
J.3 menctoncrnc» dcsscs Iatorcs pr-imorcltars: u
Lllll

recismo. Jii vimos como c,tc foi incurporadu ao funcio-

- 82 -
- 83 -
uamcnto da soctcdadc rapitalista brasrlcira, na qua! o de populccio cccnonuc amcntc ocupadn (PEO), coin urn total
,;cg:1ncnto pnpulaciona] <le asccndenc-ra afi-1cana c,1rrcga o fardo de 69,3 milhocv, as pJrticjpa�·cic'i de homcns c mulhcrc s
de dr-cnmiuacao uprC'��1\a. tinjiam a, mcsruas prupor�Ocs de 60°/r, c 40o/o, 1c.�pcrt1va-
Outro fator fundamental dcssa dc�iguald,tdl� tambcm mcntc . .'\. difcrcnca de par ticipac.io c, scm duvlda, gr.indc,
For sc comparada coin .1 cqu1\alCncia quanutauva cntrc homcns
j.l cxposto: o prcdotninio du hitifllnclio na cstrutura da
propncdadc da tcr ra. \111no� quc a conccntrecac latifundiJ.ria c mclhcrcs na ocuparao ccononnca. como ocorrc aproxun:i-
d.1111 cntc nos paisc-, c.apitalistas rnats dcscnc olvidos Contudo,
pro��cguc c sc accn t ua , pr-ovoc an do o aumcnr o do�
dcspocsuidos no .i1nb1tu rural. A prcvao dos u-ahalhadoros cu,nprc observer guc, considcrandc pc�,oas cntre ! 6 l 6S
scru tcrra tcm alcancado rcsulradcs posttivos corn a cfcu \ a)a'O anos , a proporcao de mulhcrcs cconormcamcntc ocupados
de novos asscntamcntos. quc tliio lugar a novas cxplorccocs no c6n1puto de n1ulhcrc-� <"<onornican1cntc ati\·a� \·cn1 �cn<lo
agrl colas M.1..,; a q uanucladc dcsscs asscntamcnros {' cncobcrta not a l'l' l111cntc incrf'n1 c-111ada, u1na \·cz quf' passou dt· 39, 3°/o,
pc la quautrdadc amda maror de pcqucna� t medias cxploracocs c1n 1981, para S7 ,4�1o, cn1 1998.
olinuuadas , ohr1gan<lo a grandc maror'ia dos trahalhadon:s .>\ntcs <le abordar as difc1 en�a.,, qu<' clc11unc1a1n
nclas ocupedos a engro��ar as ,atc-gor1a� dos dc�cn1prc·gado� <li,cr11n1na\3o infCrior1£antc das rnulhcrcs trah.ilhadora�, cabc
no ca1npo ou nas Favclas das cidadcs. Da6t,1 vcr quc, de 1994 sa!icntar unia <lifercn1;:a fa\'orivcl il, 1nulhcr<"� c, por i�,o
a 2000, lorarn asscntadas 322 ,nil familras, mas, somcntc n1c•n10, no final Jc cunta�, contrtbuintt· para accntuar ,1
no� Jo is primciros ano s Ju atual govcrno, dcsapar cccrar» infcrtoriar;:au. A <lifcren�a fa\·or.ivcl di;; rC'spc1to a ruCdia Jc
400 mil cstabclccin1cnto� sttuados na faixa inferior a 100 ha. anos de cstudo da PEA (1d.idc cntrC' 16 e 6) ano�) t\s
Obviamcnu-, a p0Hl1ta de: asscntarncnros atualmcntc aplic,1<.l.1 mulhcrc�, con1 rn,:-110� anos <le cstudo do (jllt" us hon1en� e1n
niio Lonscguc ctcndcr a ncccssldadc muito mars ampla de 1985, Ji c1n 1998, tin.han1, cn1 mCdia, 6,4 anus <le c�tudo crn
uma vcrdedclra rcforma agr.iria. cotnp.ira�·iio cont 6, 1 anos do� hon1cn�. C:011�1dcr,1ndo ciuc �c
i\1.is a dcsigu.1ldadc sociucconorruca I..· s1gn1f1cat1· tratJ <le un1a tcndf-nc-1a c111 progrc�,.io, nJ.ci scrJ. dc�propo-
v amcntc agra\'a<la �pur outro fator, quc tambcm rcrnonta il sitado prc\•cr u incrcn1cnto do difcrLntial cn1 favor Ja�
c�tr,1,idJ.n c sc tr.in,;fc-riu J socic<ladc c.apitalista �uccs,i\,l. rnulhcrc�. No cntanto, apcsar <le n1ai� 111,truidas, as rnulhcrc,
Rcicrimo-oos ii infcrioriiac;-io, quc sc abate sohrc a parccla ain<la �c 1nantCn1 etn pusH,:iio dC's\·antajo5a nu quc �c rcfcrc ,1
fcmtnma <la populacjo brastlclra. Vcjamos , a �C'guir, .ilguns in<licaclorcs cotno nivl'I de rcndirncnto:. c grau de
asp('tto� Jessa quc, tfio. dc�C'n1pr('go.
�c�un<lo pc�qui,ii do l)iccsc/Scadl', tcnd11 em I i,ta ,1
MULll[RL'i UISCRl,\ll�Af)A._ 1\0 BRASIL
rC'gi<lo n1ctropohtana de �do Paulo, o rcndnncnto rC'.il 111l:dio
!-lcgundo a Posquisa Naci on a l por Arno stra dc por hora dos ocupado� no trabalho principal, cm rc.i1s de
Domtctltos (P:'IAD) do IIJGE, a populccao cconomtcemcnre dc:zc111hru de 1998, era, nC's.�c ,\110, de RS;, l 0, para us hun1cns,
ativ a do pals [cx cluindo a populacao da 701\a rural de c de H.S�,79, para a, 1nulhcrcs. l{es1ring1ndo a ahordage1n
Rundoma , Acrc , Am az onas , Rorarm a , Para c Amo.pa) somC'ntc a in<lllst1 ia, o, rcndnncntos C"r.1111 Jc 1{55,86, pa1a
ahrangia, crn 1997, 75 milhocs de pc��oas, divididas cntre os hon1cn�, c de l{S3,79, para as mulhcrc� 0 <lifcrcnc1al
60UA,, para os homcns, c 40°/o, para as rnulhcrcs. Ko conj unto n1io rcduz :.uas propon;·Oes, corno scria Jc cspcrar, 111.i, �c

- 84 - - 85 -
Incrcmcnta corn a clcvecio do grau de instrucao. No 111\CI trahalha<loras coin c artcir-a assina<la (C'1n 1998, tinham
do cn-Jnc [undarucntal mcomplcto (mclutndo analfabcto- c car tcua asvinada 64,51!!� dos assalariados c 35,S'Vii das
a��alar1adas); pclo monor in<liccdc ondic alizacao, C'tC
pcssoas scrn cscolan-acao). o rcndnncnto real mcdio por
hora dos ocup ados 110 trabalho principal, na rcgiJo
}1',"l)JC.AOORf:S DAS l)f::SIGUAIJ)ADl:S !,,()C!AIS
mctropchtana de Sii.o Paulo c en, rcais de dczcmbro <le 1998,
era, ncssc ano, de R.S2,77. para os homcns. c de RS 1,85, A.s dtfcrcntcs clivagcns discrlmfnatortes oriun<las do
P'" a a, mulhcrcs . J a no ni vc] do cusinc �u pcrior corn p lcto, o cao if
lat undrana do
scxivm
c o
,
taci smo da conccnu-a

rcndtmc-nto real pur hora dos homcns r-r-a de RS 16, 11, antifc-mnusra conflucm par;i um quadr-o de dc�1guJldadc
cuquanto, para as mulhcrcs , era de- H.:::, 10,87. A�,1111, por socior-conornica, quC' c dos mai, polarizados do n1undo
cnquanto, confcrmc sc po<lc concluu-, as mulhcrcs n1i.o Vcja1nos algun� dos aspcclos n1ais cxprcssivos dcssc qua<lro.
conscgucn1 rcurar de scu cstudc mars prolongado uma Segundo dado� do PNAL), rcfcrcntcs .i 1998, ccrra dr,
vantagcn1 especial 'l-" l<JJnpcnsc as dc�vantagcns proccdcntcs 14°1(, da popul.i�iio bra�1ll'ira \·ivia ctn fan1ihas con, rcn<l.1
da rhscmninacao. a
inferior linha de indigCncia c 33°,o vi11a cm 1a1niliai. lOTil
O quadro da d1�cr1111in.i,ao anutcminina sc torna mau rcnda inferior ,l linha de pnbrc7.a '.'/,1ciu('lc ano, portanto,
cbocantc. sc comblnarmos os cntcrtos <le scxo c decor. Assim, ccrca de 2 I milhcic�. no 13rasil, cran1 indigcntc,;: c:crca de SO
focaltsandc o rcnrhmcnto real mcdlo, por hora, no trahalho 1nilhUcs 1.cranl pobrcs. E111 coniunto, 51 °/o da popula�-:io do
principal, na rcg1.io mctropolitana dc Sau Paulo, p.i.ra o anode pai� t111ha un1 pJdriio de ,ida ah.iixo <la linhJ de pob1cra.
!':!96 c ctn rears de julho de 1997, tcrcmos .i. 'iC'gu1ntc Naqullc ann. a linha <le ind1gCncia �c ,1tuaYa crn R$;4,00,
lucrarquszacfo: homcm branco - H.<; 6,23, mulhcr hranca - na .irca n1ctrnpolitana <le Sao Paulo, c l"lll ]{SS2,00, na .irea
RS 4,40; homcm ncgro-1\S 3,27; homcm pardo R.S 3, 14; n1ctropolitana de S.ilva<l(>r. Por sua vez, ,\ linh.i de pobrcza,
mulhcr par<la- H.S 2,24; mulhcr 11\'gra- flS 2,18. :\s�i111, na no n1e�n10 ano, sc ,1luava C'IH RS\07,00. na .irca rnetropo-
cscale das ra,a� c des sr-xos, a� rnulhcrcs n<'gras sc vituam no litana de Siio l'au!o, c cn1 Rs 10+,00, na ,in.:a n1ctropul1lana
ulnmo dcgrau. Ocupadas , cm grandc par re. no c1np1cgo de <lC' S,ilvador.
domcsnr-as c cm outras lun<;-Ocs de baixa qualfftcacao, a cla�
Notc-se <]UC o pcrtcntual de pobrci. sofrc oscila�·Oc�,
cebcm a� mcnorcs rcmuncrecocs. Sc u scgn1cnto fc,ninino e:111 ten do ,ltingi<lo �C'u� 1n,1iorci. \·a lores cn1 1983- I 984, (jll<111<lo
a
sou conjunto 6 submcttdo 1nl"cr1oriz.1i;--:i.o cliscritninatOria,
ul1rapassou 50°/o Ja populai;.io. Para a aYalia)ilO aqui
111clu111do ,IS mulhcrc, brencas. tal 1ntcnun1a�·.io !>C agra va ccm
aprc�cnta<la, basta ass1nala1 quc, apU, a iinplanta�·ao do Plano
a�
, clacdo mulhcrcs negra� c pardas .
l{cal, cn1 1994, o perccntu.1[ sc cstalnli,011 e111 torno de 34(l/o
Os rcnduncntov roais baixus constitucm o rcsulrado
ln<ligCncia c pohrc:ta <lccorrcn1 do haixo ni,·t·l
de silu.ii;iio social <]UC pcnaliza as rnulhcrcs pcla rcspousal»-
pr0Jut1vo da cco1101ni<1 brasilcira, porCn1 sO C'lll partc. 1\
ltdadc quc lhcs cabc, nn proccsso rcprodunvo <la cspcclc,
1naior rcspons,1hil1dadc por ta1� 1ndicadorcs cab1' ,i
com as ohriga\Ocs b1olc",gicas <la g1 avrdcz , do par to c <la
<lc.�1gual<ladc cla cl1�tnln11\.'io da rcncla n.iLiunal.
amarncn tacao: pc-las chontagcns a quc-, r-orn frcqlic'\nl ia, c�tilo
Con<;ulcran<lo, a ta! rcspcito, o LoefiLicnlc <le G1n1 -
cxpostas por h.ih1to!> c pri\ilCgios maclustas, configura<los
no t1io falado "asscdtc sexual"; pclo rncnor pcrccntua l d1• 1ncd1<,:iio intcrnacional111entc consagrada <las <lcsiguald,idcs,

- 86 - - 87 -
no c,\SO calculado pclo Banco Mundf al -, vcriflcamos quc,
qut o da� Ultin1as dcc edas. ,\'1.as a cxpcrtencta hisrorjc-a
no Hravrl , c]c C de 0,60, ni vc] <le dc�1gualdadc somcntc demon <tra quc u crovcimcnto por ;.i mc smo sC'r.i lnsuficicntc,
akancado por mais trC'� paiscs: Guatemala, Arrica Jo Sulc
pois, cun1 clc, � rcproduziria p1uva\'cln1cntc a desigual<ladc.
:\1 alaw i. Dcnrrc os pa1 !.C, dcscnvol \" ides, Espanha. BC'lgica r- Einbura o pcrccntual de pobrcs po��a din1i11uir, ainda ,1,�i1n
Canada oprcst'ntam cocfrcicntcs <le Gir11 de 0,22 a 0,24. \la �cria u1n rcsull,1do 1ncJiocrc e alcani;ado ., pa��o dcn1asiaclo
America Launa, o Uruguai, coin o cocflctcntc de G1ni de lento Cnnlinuarlan1us na TC'taguarda mais atrasada c-1n
0 40 (" o pais mars bcm suuado. Como C sabido, quantu
co1nparai;Jo cum outros paiscs. So(; o a�pccto <la rcnda per
n�a1s ,o cor-ficmntc de Gim sc aprox:i1na da untdadc. maror C
capita, o Brasil ji pcrtcncc ao 1 /3 do� paiscs mais rtlO\ do
a dcsigua!Jadc indicada.
n1undo. 1:n1hora c�,a rcnda per c�pit,1 �cja, scn1 dl1,iJ,1,
Outro indic.ador da extrema dcs1gualdadc t•st!i 11a taxiio 1nsuliticntc para as ncccs�idaJcs na<."ionats, o 1nais choc:antc
cnu-c a rcnda media dos J0':1i m ns ricos c dos 40% mais
C guc o pais dclt'nha o trisrc titulo de can1pcan de
pobrcs No Brasil, cla Ca rnaior do n1u1H1o, atingindo, c111 <lc\1gu.1ldadC's, situanJo-�c, sob csse aspcclo, nun1a po�u;Jo
1995, a cifra de 30. O s1giiific,1 quc.' os lOo/o ma», ric o ,
CjllC infC'r1or A de p.aiscs coin l'lB e rcnda pc1 capita scnsn·chncntc
aufcrcm uma renda mccha trinta V('7C'� maior do quc a do�
infcnorc�.
40o/o rnais pobrcs. Notc-sc que o scgundo pais mais ma]
O po\'o hrasdciro jil pos�ui, no scu accr,·o hist6rico,
cclocado ncssc can1pco11ato <le d('�igualdaclc.� Co Panama,
com um a raziio de 2 5, signillcati varnr-ntc inferior .i Ju Brasil.
g1·an<le� rcali7..:i\Ocs cc:01iUm1cas c culturais. Nao l.onstitui
ufani,1no patriotcuu a af1nnai;-3o de quc u Brasil C un1 pais
Segundo os dado, <la PJ\l\.D rck-rcntcs a 1998, os 1 O'Yo
,·ii, el, u1n pals do prc�cntc c nJo sb do futuro, um pals capaL
mais pourcs da popul acao brasilcira r-cccbiarn 0, 7% <la rcnda
de \·ir a abr1gar uma �ocicdacle pr6spcra c lnunanizada para
nacional, ao passo quc o� !Oo/o mais rices conccntravar» nada
tocla �ua popula\a"o .\las C inconlcst<l.vcl quc a c\"olu\iio cn1
mcnos Jo quc 4 7, 9o/i, d,1 rcnda narional. O.� 50°/o n1ai� pobrcs
dirc�·;iu .:1 un1a �ocicdJclc dcs..:a ordcn1 continu,1r.l dc-uJa
rcccbiam 2 8°/o <la rend a ruoonal, c-nciuanto os 50% maiv nco,
cnquanto nJo for �ubstancia!incntc rcdu7.1da a desiguJl<la<lc
sc apropriavan1 de 72°/o .
sociocconcl1n1ca caractc11�1ica <la atuali<l,1dc hrasilcira. Por
NJ.o h.i duvida de que o quadro <la dcstgoaldadc
sua cxpcriCncia pr:itica c 1·i\·l·nciada, o povo hrasilciro �c
sociccconomice atual rcproduz, cm tcrmos ampliados c \"<'r.i na obrigarJo h1sti'irira de ('Scolhcr a configura�·.io .,orial
contcmporaneos, a dc�igualdadc carcctcrlsuca <la socicdadc
capa:.: <lc favoreccr a suprcssao de tJo injusta dc�igualdadc.
r-scravocrata. A �ocicdad c capiralista hcr-dou, por as�1111 d1 zcr.
O O:',,',l,. da cscravrdio c nJo logrou sr- dcsvcncrlhar dc\�a

hcranca. Os ncgro� dc rxaram de scr csc r-avos , porcm


a��utniratn, ctn grandl' par re, a condicio de pohrc� c <le
Iudigcntcs. A clcs sc juntou uma parrcla <la popula\·3o branca
para con1por a base da nosca ptrdnudc social Ncssc ccntrastc
SC' fixou o rctrato cm prcto c branco do pais atC hujc.

:\ supcrac.io dcsse conftguracao socioccondmn a


rmplic-a o crcscimcnro cconomico c111 ni vets rnais altos do

- 88 -
- 89 -
VIII
Uma sociedade violenta

Fin todas as �UC!L'J,,<lc� conhccidas. cxistc algun1 grau


dc v 1ull'.11<..ia Sob o concerto de\ 10\Cn( ia, colocan10, oc ctos
agr(''i"l\o, nas rC'IJ.!y(lC'i cntrc p�·,soa� ou entrc cuudadc-,
colcuvas 0 g1au cm quc a violCncia ocnrrc c as formes ']ll<'
assume. cvidcntc-mcn tc, variam de uni ,l scctcdadc a out ra
:\ v10IC:nc1.1 podc ester rclacicnada Loin �itu<1\01.:� Jc
con fl I Lo vor-ial: gu{'rl :t.', ci 1 1.�, g11cr1 ilhav, pr.\\ ica c le arcn tados
tcr r orrst a-,; etc. Neste c eptt ulo , 11:io .ihordar\."rno, t ai-,
SHl111s·6(·, \f,1111os rcport,1r·nus c xc.luvrva-ncntc a1J tipo Jc
riol(·nci,1 guc dccorrc Jc atos consldcredos crbninu�o� nu
S1nhito da� rcla�·tlc, pc,.,o«i�, cnvol I cndu 1nd11 I duos c ag1 »tc-,
da rcpr cs.sao poltcral. Dcntrc ters ar os., loc.1hz.1rcn10\ ()�
hcmicidios, c uja ocor r cncia con-tiuu, stm duvida , indn c
cxprc�st 1·0 da violenoa cm dctcmuneda socicdadc.
Lllumamcntc, a qucsteo da I iolC'nr1,1 c J,1 St'gur,,n,;a
das pc�,oa'.> tern ganho cxu aurdin.i.rio, clc, o, o {jUe sc vcn flea
pela r cpcrcussao nos 1111:ios de r o municar ao, pclo-
pronurur.nncruos <le go,crn,1ntc� l p.uudos politu-os r por
n1an1fc.�t.1�1ic!i cumunitarras Embore. Jc manctre ,1lg11111a,
.'iCJa novtdadc crn nosso pals, a violf-ncia c-ri111in,1I sc
iutcustlir ou nos ultnncs tcn1pos. Para rsto contribucrn, >Ln1
ai , .
,l t1u1�er1no,
duvid fatorcs
conjunt i\1a�,

a ur

urn a
,

comprccns.io n1ai� aprofunda.L do rr-ma , 11Jo podcrc 1110,


dcixar de nos rctcrtr a canvas hi�tbrira�

- 91 -
Nos pal sc s cm <JU<' SC' r caliz ar am rcvolucocs subrnctcndo-os a C'astigus tcrrivclmcntc eructs c dcgradantcs.
dcmcc rattcas, ocorrcu urn cortc mcisivo quc �C'pa1 a a .\latar o r-scravo era conudcrado <T1n1c, porCrn muiti svimo
socicdadc colocada soh o regime do cstado de dircito c as r ar amcrnc ta! ato trazf a incOmodo:, ,iu� scnhorcs quc- o
fotmas prcccdcntcs de fr.igmcnL,u;iio do podcr- politico c do prencasscm. Era prcc1,o quc o scnhor tossc um sen al killer
dcsigualdadc pcrantc a lei, as quais cnscjavem ampla 111:1rgr1n para 'l uc, Itnalmcmc, o lc\'assc,n ao tribunal. Nao ha, i.1 co1no
ao arbitrio <las autorrdadcs c Jt vtolcncle na vida civil. P'I. o podcr pllhlico cx(·rccr cunlrulcs cficaz('.<: no ,lominio prirado
protccao juridica acs chrciros indrv iduais, cuja g.1rantia n5o do, \'ng\'nhos c das lat:cn<las.
sc alcanr ou scrn cmbatcs pollucos pcnosos, pcr1n1t1u a
E;,�a �itUJ\io de dcspotisn10 ,cnhorial 1n11dou pouco
cvolucao das lu t a s so c iais scm rhs r u p cfio Jo rcgn11c ou nada c.01n a ;-\boh<;:io. Os scnhorcs de tcrras.<:c ,onvcrtcran1
dcmocranco c favorcccu a conqutste de novos dircuos pcl as
<'111"coronCis" cos ncgros li,Tcs �<' tornararn os sucessorc-s
cl asses socials subaltcrnas. 0 dcscnvol vuncnto cccnom ico c
do, ('Scra\"o.� co1no trabalha<lorcs ou indlvi,luos 1narg1na1�,
a clcvacao dos padrccs Jc vida contriburram, ncssc contcxto,
v1lln1a<los pcla au�Cnc1a de protci;.io du aparclho de E�tadl,.
para a rrdu�·au substancal dos lndic.c� craninais cxprcvviv.»
O Bra5il dcixuu de tc1 un1a populay5:o prcdorni-
da vrolcm-ia nas rcL1c;Oe� pc5soai,
nantc1ncntc agrlcola c C, ho Jc-, uni pJi� altan1cntc urh,,ni7,1do.
N5o C csec o caso do Brasil. A nossa rcvclucfo burgucsa
J\o cntanto, o n1ando11isn10 n5o sO per�istc na .ir<'J rural c
sc manlfcstcu na :\boli�io <la cscravatura c cm rnovimcntos
recrudesce j n1cd1da quc sc intcnsillLJ a luta pela rcfor1na
pu�tcnOr{'5 rorno o da chamada Rcvolurdo Jc 30. i\.1a5 cvr.a
agrJ.ria, co1no tran,fcriu �cu, con1porlJ1ncnto:. ao, n1c1os
for um a rcv olucao burgucsa dcti<la a mcto caminho,
urhano�. \11,·crnos, por i��o, nun1 an1b1cntc social c1n quc,
conc1liat6ri.1 coin o passado C', sohrctu<lo, incficicntc sob o
por a�:,in1 <lizcr, �c rcsp1ra ,·iolCncia. 0 <lircitos 1ndn·1dua1�
aspccto da inst1lu1s-iio do cstado dcmocrauco de dirr-ito.
n:io sao dircitos, inas pri'"ilCgios do.� �cgn1rntos hcneficiado�
l Ic ssa rnanclra, o passeclc csct avocrata trissccular nio foi
ctcuvamcntc cn-adicadc, rnas pcrcistc sob tantcs a�pcl\Os, pl·la fortuna ou p,,lo sra111s. PuhrL·t.J l' 1n<ligCnc1a, srn1
mr-luvrve nu g1au clcvado <la ,·iolCncia criminal. per�pcctiva de saida, condu1cn1 .i prJ.t1ca de cri1nc,, cuja
reprc�,ao sc agr,1,·a cum a impuni<la<lc do, cr1n1cs co1nct1dos
A cscravtdao sobrcvivc, como jil vunos, no rac-i-mo
pclos agcntcs pol1cia1�. 0 quc suscita urn ci rculo 1·1cio�o, a tC
dts crtmrnatcric dos hrasilcrro« negro�. Sobrcvivc 110
agora inintcrrupto.
prcdomlnlo do leofundlo, por si rucsmc fontc de vrolcnr-ia,
rnouvador de ccntcnas de homicldtos na drca rural. Sobrc�1, L', Coin cslc background pccul1arn1rntc nac1onal, a
cm suma, na granclc <lc,igual<la<lc quc ondc nossa soocd,n le, v1olCnc1a crilninal ganhou no,os fatorc� de potcnc.iai;-io. ()
ca�tigando a maior-ra com a impovicao da pobrcza ou da dc�cn1prcgo cstrutural, as hahita�·Oc� p1 01nlscuas, a c.·a1 CnlJa
ind1gC11cia.Tudas cstas siio causes <la v101Cnoa cndcrmca, p;ir Jc cqu1pan1cntos de lat.er colc1ivo no� bairros pohrc�. o
assim dtzcr, cstrutural Mas a cscrevidfo, por si mcsmu, adc11sa1ncnto <la populario de moraclores de rua, o abandnno
pcr-cxtc como mdutora da violcncu. de tantas cr1anc;as - tudu i,so nio pod<' dl'ixar <le l'urncccr
J.'1 tivemos uca,1iio de aludir i, latitude do arbit rro
de (.lnnhu,tivcl i cr1n11nalid,1dc. No 111c�n1u scnt1do atua o
narcotrifiro, ruja c;...pansiio clcva o� indices cnn11na1i C'tn
(!UC dispunham a, ccnhorcs no trato com os cscravos , ndu
somcntc ]hes impondu jorna<las cstefantcs Jc trabalho come alguns pontos.

- 92 - - 9:5-
Uma quc constrtucm a partc majurit.iria dos
\Cl mancira, sabc-,c g uc c-tcs u lumos cons ti tucm parcc!a mcnoi,
pobrcs c mrhpcntes , o s ncgros sao tamh0rn ns pcnonagcn, nJ.o introduzmdu distorcao �ignificatha na-, com1dera)'Uc�
mars prcsel!tC'i na drarnaturgia da \ iolC'rKJJ. Como agcntr,
SC'gundo dado> do Munstcno daJLP,li)a, n n umcro de
ou v.umas. sao ck, ov mai-, cnados. Pur b�O mcvmo, Favcm
homir-rdios no Brasil pa,,ou de 11. 194, cm 1979, para 41 .802,
marnna no, prorc,�os judrcrais c nos carccrcs
cm 1998. Em convr-qucucra, a tax a <le homicidmv por 100
A dbcu�;,Jo ar-cr la Ja ncccsstdadc de Fazcr baixar nv mil hahrtantc-, subiu de 9,44 para 25,84, ou scja , quasl o
Indrcadorcs <la vtoloic.re t.nnunal osola r-ntrc duas punta;, trip!o. Comidcrando os homici<lim cm rclacao corn o total
U ma dcl as ronsrstc na rrromrndac, Jo Jc tor nar ruais cficicnt l" de rnortcs, a taxa vubiu de 1, )7 paia 4,40, no rncsmo pcri odo
a rcprc,,Jo, sob o, aspcltm <la lcgi,la\fo penal, da J\JO do
Ou scja, rnorrc-sc.no Bra-al, rada vcz mais de mortc rnatada.
l'odcr judtciario c da J\.'io policul. A oulra ponta -,c ex prime
Fm vintc ano's, a, vi umas <le [iormc irho somaram )15 996
na cnfasc Jada ao turnbatc a�
causes soctars da \rnlC'nnJ.
pc'i'ioas Toda urn a cidac]c de d1rncmUc;, m0d1a,, ljllC n.io
crinnnal, sahcntando quc,t6l''i como a, do cmprtgo, <la
chcgou a cxrstrr
h,tbita�iio popular c da educac,·Jo
A si t ua c ao brasilcira s c uc.larecc com dado�
'\Jfo h.i duvrda accrc-a da ncccssidadc de maior cfiLilmi,1
comparattvos. Em 1999, a taxa de homu idms por l 00 mil
no Srnlnto propriamcntc n::prc,�i, o, pohci al c judicial. i\1,1,
habuantcs fo1 de 24, 1 no Brasil. >Jo mc,mo ano, for de 3,3
a violfncia, carectcrtsnca da ,oocdade hra-alcu-a, nae ,cr.i
nu Cana<l.i, de 2,7 na Fr am a , de 2,5 n,1 '\lcmanha c- dr 9,2,
rcduvula a nivcrs de eoricdadc-, c1\·1lizada;, sum g uc �c l om pkt,
nos Estados Unidos. Na AtnlTiu Latma, podcmos citar o
a noxva rcv olucao dc.moc.r atrc.a, de t,11 rn,IIH ir-a ,1uc o ('<;tado
Chile, com 11 ca Argcntma, corn 2,8. Murto acima c divtantc,
de dircrto S<'JJ dC't1\u para todos os odadao-, ca, garantJc1,
mc-lu-avr- do Brasil, srtua-vc a Col6111b1a, <.om uma taxa de
mdrviduais dcivrm de scr pri\1kgio de scgnll'ntos :,ocia1,
i csu itos.
78,4 Cabendo oh�cr\'JJ quc, jJ ha ljll,1rcnta ano,, �c
cnJ1cnlam na(1uelc p:ds tropa;, <lo cx6rc1to, grupo, pa1a-
de urgCmia, na mc:<l1<la cm
1\ CJUC'itJ.o adqrn1 c ca1 Jtcr
m1litarcs de cxtn ma d1rota l' gucrnlhciros de csqucr<la, m
quc ,c accntuam o� indices da Yiolfncia, como \·crcmo, a
qua1s domrnam um teri;-o do tcrlltbrio nanonal. Com o
,cguir.
an C,Limo, a c,sa sit uayao, <la circumtJ.nna de scr a Col elm b1a
HO,\HciDJOS a maior produtora mundtal de c.ocaina, a,q1Jada, por 1:,�o,
por uma cnminalidadc bcm espcdfka.
Ji �c mcnnonou, no� mcio� de comurnca\:i:O, o lato dr
quc Jrlanda do Korte, com trC', mil rnortos, cm t1i11tJ.
a l\'o cntanto, con�tatamo� taxa, mal'i altas do c1uc a
ano;, \'I tima, da luta cntrc protc,tantcs c catolicm - , mcn·cc mCdia brasilcira c ma1� proximas dJ.s <la Coltimbia, ,c-
urn dc�tac1uc mmto maior <la irnprcn,a rntcrnauonal Jo ljlll' focalizarmo� i�oladamcntc o E,tado de Sao Paulo, cura
o Brasil, ondc oco1 rem 40 mil a,,a,�rnatos num sU ano populayfo cstil na ordcm de grandua apro.xirnada ii. <laguck
Ob\iarncntC', a popula�ao nortc-irlandna C mmto nwnor pa1, qJl.amen<.ano. !v1a1� gr,H'c ainda C ,l p1ogrc':,�Jo
do CJUC" a hras1lc1J"a. VCJamos, por J;,.,o, a quc<,tJo ,oh a /itica ccm�1dcrJ.Ycl, cm numc10, ah,oluto� c cm t,na� nm1parat1\'J:,,
da rC'lai;-ao c-ntrc ho1rncid10s c popula)J.0. Nao ,cd fc1ta do� homiddios no Fsta<lo de Sao Paulo, no:, J.no, n::ccntP�.
di�tin)J.o l'ntrc lwm1C'ld1m dolmos c cu!poso� De- ljUak1uer Vqamm cssa progrc�sao, ano a ano.

- 94 - - 95 -
I lo111i( idi<,� no E�ta<lo de S1io l'aulo argu mcnto nao proccclc, n.io semen tc pc la cncrmc difcr ... nca
de cifras , como pnncrpalmcntc porriuc, .�cgundo cvrdcm ias
c'Jlntos por hormcnho I Ionucidro Pv" I 00 rml h abnamc ,
muito fortes, propur\ilD co n sidcra vc l de hornir.r di o s
\996 1.2 284 36,0 atribufclos a polir-iais n5o dccor r cu de c pis odio s de
1�97 1.2 484 36,1
enfrcntarncmc con, bandidos, mas consistiu cm CXC'C'\1 �Ocs a
1998 I.� 947 39,7
1999 15 724 44,1 ::.anguc-frio de ()L'S)oJ::. j.i dominadas
- --- - �cgunJo dado, do Relat6rio da Ouv idoria <la Pulic1a
<lo Lsrado de Sao Paulo, r cfcrcnrc ao pcriodo 1990-1999, as
O peso de longc maior da violencn homicide no Esrarlo rnor tcv por J',30 de polxieis rnihtarc s c civis tivoram um
<le San Paulo sc situa na R.cgi5o Mctrupolitana e, nunto pico ehissnno nos anos de 1991 c 1992, quando atingiran,,
parrtcularmcntc, na capital, cuja pcpulaciio {: de ccrca de rcspccnvamcntc, as cffras de 1.066 c l .428. Nos an os
dcz 1nilhOcs de habitantcs. Basta vcrificar que a taxa de !->cgu1ntes, bouvc rcducao de guasc doi, tcrcox nas cttras de
honncidro/ 100 mil habrtautcs cvoluiu, no municipio de Sao pc,,oa, mor tas por a�·Jo de policiais milh ar c� c civis, mas �C'
Paulo, Jc 55,6, cm 1996, para 66,9, cm 1999. Scm gucrrilha nota urn rccrudcsdmcnto da violenoa policial nos Ultnnos
c �c-111 gucrra civil, a capital do Estado de S5o Paulo ji anos da decade. En, 1996, foram 406 mnrtcs , quanudadc
aprcsenta um quadro de ,·iolCncia de ni vcl �ua.sc cclcmluanc. quc sc clcvou para 664, cm 1999, ecru utu aumc·nto, portanto,
0 scntimcntc de in�cgurani;:a, Ji murro agudo ctu sua de 63,5°/o.
populacio , nao dccorrc , por con�cguinlc, de paranoia, rnas f\ grandc maioria dcssas mortcs sc dcvc aos policiais
tcru sua motivacao cm fates durarncntc objcnvos.A srtuaran mtlit arcs , aos quat!' inrumbc o policiamcnto ostcnsivo. Ent re
niio {:_ rnuito difcrcntc nu Rio de Janeiro. 1990 c 1999, os policuis militarcs peuhstas rcspondcram
par 6.338 civis morros, cnguantu aus pohe-iais O\"iS coubc a
CRl.l\11NALIDADF. POI.ICIAL
rcsponsabtlidadc por 134 vlmnes f;itai�.
I an1cs Cavallaro, ex· rcprcscntantc no Brasil cla I h11nan Existc, csra c!aro, a contrapar-trcla: polic.iais militan s
R19hts 11{11ch, un1a ONG an1cri<ana, ulisc1 vou quc 1nai, Ji.: c civrs tarnbCm �a.o, por sua \CL, vi tnnas clc honucidio.
300 ptssoas foraru n,orta� pcla policia, nos primeiros �0.1s Quando en, service, no pcricdo 1991-1999, �cgunclo o rncsmo
n,c�cs clc 2.000, c,n Siio Paulo, e n1ais clc 700, nu Rio, ctn rclatorlo dtadc, 203 poltciars rnilitarcs c civis morrctam
1998, enquanto a policia de Nora York, uma <la� n1a1� por hormcidlo. Coin rclacao cspcciiicamcntc aos policiars
violcntas dos L:staJo, llnidos, rcspondc por 20 a 25 n1ortc� militarcv, notc-sc o conu-astc de 128 rnortos por ho1nicld10
durantc todo u1n ano Ou scja, c1n dua, �cn1anas, pohc1a1� cn1 �cr,·i\"o con1 48+ 1nortos, ta1nhCn1 por hon11cidio, crn
1natam, no Rio ou cn1 SJ.o Paulo, aproxi1nadan1cntc o 111c,1110 situa�iio de folg.1, ccrtan1cntc filLcnJo "bico" de scguranya
qu..:: us �eus colcgas nova1or(1uinos ... c1n uni ano int('iro. cm car.i.tcr pr1\·ado. A cifra gua.sc qu:nru ,e·Lci.. 1naior in<lica.
f'o<lc-sc tal,c.t argumcntar quc os indices de condiyiics de risco de v1da n1u1to n1a1s gra,·c no "bico" do quc
cr1minahdadc nas cidadcs de Sao Paulo c do Rio de Janci10 nu cu1nprin1cnto do dc,cr funcional
�au n1ais clc\'ados <lo <]UC en, '.'!ova 'fork, o riuc ohr1ga o, t\� rorporai;Oc� policia1s cumprcn1 �ua 1111,,J.o cn1
policiai� a acionar o ga.tilho n1aior nl1n1cro de \'('7.C'S. 0 condii;-6ci.. dcsfavor.i,·c-is do ponlo de ,·1�ta da prcpara,;ao

- 96 - - 97 -
proflssfonal, <la rcmuncracio. dos metes tccnicos dispouiv cis. de que 5 l 0/o das \ i t1111a� fat a is da , io ICnc1a policial s:io Ju,·cns
T.u:. dcfic.iCncia:., tantas YCZCS apontadas, contr ihucm tanto pobrcs rcsidcnrcs na pcnfcria ur ban a, srtuados na faixa ctarra
para o c lcvadissirno mimcro de sua, I' i t1111,1� Fatais comu para cntrc o� 18 cos 25 ano s. Finalmcntc , o lcvantamcnto da
as pri>pria� baixae dos policiais c111 scrvico. F. diHcil, porcm, Ou 11doria apurou quc niiu mcnos du quc 57'Yo das vi thna-
contester a inlluCncia de uma cuhura <la violcncta, de dcsprcxo nio possuiam antcccdcntcs criminai-. O quc n3o clanina,
pclo s dircitos dos cidadacs c Jc c ouflanca na pr cprta por s! .10, a possdulldadc de quc csuvcsscm comctcndo aleum ,
tmpunldadc sob prutci;lo dos supcnorc�. Ncssc Smbrto , cxi stc dclno, porem, ccrtamcntc, rcio contribur para conip<ir 111n
toda uma tr ajctor ta liistorica, <la qual fal partc a atuacao <lo pcrf'il de pc riculovidadc [uxtrflcado r <la violcnc-ra l cta l
csquadrao <la mortc, cm Sao Paulo, nos anos scsscuta c pt-a tir-ada pclos pohciars
sctcnta.
CIIACll'iAS [CRUl'OS OF. F.XTER�IINH)
Ao mcsmo tcn1po, a cxistCncia de uma JU!>tira mili tar
especial Ca rcsponsavcl principal pcto alto grau de nupumcladr- Lim tipo de ,io!Cncia ho1nic1da corn alta frccii1&ncia
dos crimes <le militarcs com viumas civis. A muito custo, no l·,tado <le Sao Paulo C o ({UC' Lein �ido colocado �ob a
urn projcto do dcputadn l !Cho Btcudo, no scntjdo de r("itru;:ao dcnon1inar3o de chacina. Apc<;ar dos ,1�pct to� pcculiarcs <[ lll'
substenctal da juri.,dii;:5:o da [usnca militar, conscguiu obtcr assume Jc ca�o a caso, gcralincntc "C' atribui ii chac1na un1
do Congresso uma lei guc sc [imi tou a rransfcnr os n1inil110 de trCs mortc� rcsuhantcs dt• armas de fogo usa<la.�
homlcidtos dolosos comcttdos por polioais militarc s ao por uni bando agrc,:,,or. 1\� causa� Jo:, a�sa;�111,1to�,
ju!gan1cnto pcla 1u�t1�a romurn. 0 f]UC', cru breve pra10, con�tata<la� coni sc-guran�a ou �upo�tas, �c rclacionam,
<luplicou as condcnacocs. Faro significati,o, atnda rn a is frcqucntcn1rntc, J1:,,putas cntre gangucs, <lcrivada� do
C<.Jlll

constdcrando quc a justice comurn n5o csta iscnta de graYcs narcutr.ifico c de outras pr,lticas dchruo�as .•�·luitas 1·iti111as
dcfctros. s5.o si1nplcsn1cntc t\'�tcn1w1.ha:-i ou pcs�oas qt1c, por n,cro aca.�n,
SC cnc-ontra,·an1 junto aos in<li,·iduo.� procurado� pclos
O rar.itcr <la violCncia policial sc csclarccc Loni o
chatinadorcs. 0 lotal ciuasc sc1nprc �l ,itua na pcrifc11a
le, antamcnto do pcrftl das suas vittmas, Icuo pc la Ouvtdorta
urbana, ondc .�c .igloin<.:ram os cont111gen1cs 1nai.s pub1cs da
<la l'olicia do Estadc de Sao Paulo. Esta conscguiu Iocallzar.
popul.1i;-ao.
coin dctalhcs mais precises, os cases de 280 pc;;�oas mcrtas
A prcotupa\Jo coin as chac1na� .iun1cnta 3 n1cd1da
por po ltctais, cm 1999 ( amostra cq uivalcntc a 4 2o/o do total).
O cxamc consrarou q11C' ;so/o dos rncr tos pcrtcncian1 a ra\J. ciuc c1 c�r ... 111 sua 1ncidCnc.ia co nlln1cro de\ f t1ma:.. No E�tado
de Sdo Paulo, scgundo <lJdo:. da Sccrctar,a de ScgurarHi-a
ncg1 a, o quc supcra de longc a propor<j"iiO de um tcr \O, (jl!e
P{1blica, o nl1mcro dC' chacinas pa�sou de 14, cn1 1994, para
lhc corr cspondc no coujuuto da populacao pauli�ta. Q..,
<:ida<liio� ncgros, por scrcm ncgros c aincla comumcntc pobrcs, 89, c1r1 1998, c 88, cm 1999. Jli o nlln1cro de n1ortos sc
;;;io alvo prcfcrcncial cla ;;uspcita do5 agcntt·, po!ic1ai, c clcvou de l 34, c1n 1994, para 302, cn1 1999- 1un aun1cnto
c.011�1Jcrados por l'�tc� lo1no mcno.s <lignos de protcc;-5:o legal. de 125°/o.
<.)b,crvc-!>c, adcniai�, quc, scgundo o ccnso nacional, do1s ()utra fontc de v1ol(>11cia ho1ni<i<la, as�c1nclh,u1J J.
tcryo, dJ popula.;<io carLcr;\ria bra�1lr1ra sc comp6crn lOJn chac1na, rf'sidc no� g1 upo� de cxtcr1nin10, cnn<;tituido, de
presos dt' rac;-a ncgra. 0 dado sc con1plcta con1 a vcr1fir.ac;3o pi�tok'1ro� profisll1onai.�. !)Ul' co:;tu1nan1 ag1r .i .scr,i�·o <le

- 98 - - 99-
comcrciantcs. mtcr-cxsados na "limpc ea'' Jc vua area, ou de culposos (nao mtencionaiv] nvcram sua mc1dt·nua rcdu7Hla
traficantcs quc cobram "di vida s". Em 1998, prsrolcu-o- cm 1 3 % , no pai <, L' cm 1 9'-)'r,, no l:stadu d c Sdo Paulo.
cnc.apuzadcs mataram, cm Abgoa�, uma ck-putada Federal A cr immalrdadc C cs t imulad a pcla unpumdadc ,
recCm-clcita c mats trCs pcssoas , quc cstav an- com cla. Um dccon-cntc. mmtas vc z cs , <la, falha, do aparclho policial.
dcputacio , quc sc bcncficiaria com a clnmnacao da vinma, E,timulo nao rncuo r dcrorrc de cauvas voctats abrangcntc,,
csra scndo proccssado como o mandantc de cr-imc Lao \ inculadas ao crcscnncnto <la pobrc,a c- da indigl,mia, a�
avilrantc. cun<li,;·Oc� prccirles de habitacao c as gran<lc, dcficicnclas <la
A.. Conussao de Dn-crtos ! lurnanos da C'Jmara Federal, cducacao pubhcc.
soli a prcoddnoa do dcputado Nilmino Miranda c a vu-r.
prc stdf-ncia do dcputaclo Nclson l'dlcgnno, rcalizou, cm 'fOHIURA

1999, uma mqumcao sobrc os grupo� de c-xtcrnnnio, Dtftcilmcntc hav cr-a uma ,ob1cy1,Cmia mars nitida
vcr-ihcando sua atuacao mais intcnea cm cct to, Ectadoc. No da cscravidilo do <]UC a lOrtl!fJ de pns10nciro� Jo� ill"g.ios
Rio Jc Janeiro, cm 1997 c 1998, os hormcidros atnhuido, a polina1�.
grupO'i Jc cxtcrmmio somaram 580 Na Bahia, no mcsmo As priticas da tortura cram comum c lcgahzada, no
pcriodo, forarn 318 homiddim. Em Alagoas, 149, c cm
lmpC'rio Romano c na !dadi.: MCdia A lnquhi1:,-ilo Lat6lica
Pcrnarnbuco, 130. Lrn d"' Evtados , o vomator io, naquclc
trn ha um 1 lgularncnto com rccomcmlacOc5 111111uuma, ,obrc
bi2mo, foi Jc 1 . 2 2 8 vi tunas fatais resultant cs da a�ao atnbu f da
o, proccdimcnto� de tortura pa1a cxtor<1uir confis,Oc, Jo,
a grupo, de cxtcrmlnio.
acmados pdo Tribunal do Santo Oficio !'or mfluCncia do
]){'��c< bandos de pu.tolciros J:, \TZC'> faz cm parlc lluminimrn e da Re\ olu\'ilo Francc,a, a 101 tura foi, omknada
pohcrae., o quc conu-ibui para dilx.ultar a inVL'Stigai;ao c a {' abolida, naEuropa, no sC'Culu XIX. No ,Cculo XX, ,oltou a
pumcao judicial, quc, cm muitos cavov, dci"Xa Jc ot orrcr. scr praticada por fasci,tas c na.ti�ta,, na Italia c naAlcmanha,
Em 1990, o Cougrcsso apro,·ou a lei dos Cnme, c por �talirnstb, na Uniiio So\·ktica. Dai ,c d1,,cmmou pclo
Hediondos, no rol elm quai, foram inclufrlos o hormcidio mundo intciru. l\'o p/J�-gucrra, com o irwcntffo da Guerra
doloso, o latrodnw, o cstupru, o scquc�tro co tr.H!Lo de Fri a, tornou-sc \ cr<ladcira cpidcnua, qut contammou 6rgao�
<lroga�. O, cnmcs c-lassificados como hcdrondos ttvcraro a, policiai, c scrrn;o-. Jc intehgC'noa, dc,Jc o FBI ca CIA, nos
pcna, c as condicocs de vr-u rnmpnmento agra�ad,ts. E�tado, Umdos, ao� CJrgiio'l de rcprc�,ao curopcu, c do
Del anos depots, constata-sc ljllC cssa tcntativ a Ji.: thamado Tcrcciro Mundo. Os umflitm ltnicu�, rac1aVi c
loibi\fo da crnninalida<lc nao impcdiu o rr cscnncnto da Iclig1oso, contmuam a forncccr inccntn os par,1 ,ua ucon l-n-
maioria dos tipos de dchto, vivadov pcla lei. Sc bcm quc, nus ci,. ,\pls,1r de a condena\ao Ja tortura figurar na Dcclarac;-J.o
ultnnos rrcs anos, cntrc 1997 c l 999, cm J.mhito n acronal r- do� D11{'1to, l!umanu�, aprmada pela 01\"LI cm 1948, a�
cm r clac.io a JOO mil habitantcs , tivcsscm diminuido os dcnluKia, rcfrrcntc� a el,1 �c 1lp{'tcm, mclumdo pai:,c, de
ind1cc5 de cstupro c de scqucstro, o indxo Jc homicidio-, todos o, contincntc,
dolovov, ,cgundo dados do Mim,tfrio cLl Ju,ti(.a, assinalou l\o Hrasil, no cntanto, nunca hoU\l' mt('1rupi;J.o na
um aumento de 2,5% :\o rncsmo tempo, os homicidios prdtica <la tortura. 0 regime c,cravocrata, guc autoi iLa\·a a

-100- - 101-
tor tur a do!> 1:!>CraYOS, �6 tcrnunou rard.amcntc, qua�l' ao final Fmalrncntc, cm 1997, u Congre,,i,u .ipro,ou a lei nv 9.455
du scculo XIX. ,\ ,\boht;ii.o nio trouvc , porr-m , u firn da <]Uf' cnquadr a jurtdirerocutc o crimc de tortura. Na C.in1ar.1

tor tura . Es ta conunuou , como antcs , nos r ccinros rla-, Federal t cm ,ilrias Asscmblcias Lcg1�lat1va�, lonu<:.<:.Ol'� de
clclcgac1a!> de policta, tcndo como ,·it1111a, prolcrcnctais o!'! dircitos humanos tl:111 sc cmpcnbedo cm n azc-r <l lu7. o, c,,so�
cx-cscravos ou scus dcsccndcntcs A cscrnv i(iiio uric sO dcixou de vi ola�·iiu c.lc.�,cs dircitos por aulori<ladc� po lie iais c J udicia1s.
a hcranca da tortura, como acrcsccmou ,lOS scus mars l\"o n1t:!>1TI0 �cnt1do, vC:111 dando contr1bui\:iio val1osa
pcrvcr�o, insu umcntos o pau-dc-arar a, quc nJo r-aru en, rcprc�cntantcs de ,onfi ,'>Ocs rcligiosas c cntiJa<lcs da ,o,icdadc
dcsuso apesar da sof ,t1la1,<lu tccnolojnca <la� maquirunhav de ci, il, con10 o grupo Tot tura Nunca ,\.la1,.
cheque c IC'trico c ouu-os d rspositivos modcruos. F.1nprcga<lo, Exlctuando os r.fcitos de di:i�uas:iio cn1 <'p1,6dios
no passado. p,,ra scv.ctar cscravos , o pau-dc-arara C usado. isolados, na<la <lisso, ao <\ue parccc, surtiu cfcito <luraclouro
atl' huje, por poltciais torturadorcs. significativo ati- o 111on1cnto. E o quc cvidcnc:ia o pr6prio
.A. tortura ganhou, no Brasil, gran<lc cv 1dCncia durantc notic1.inu da impr cnl>.1, no ciual sao rc-111c 1dcn\l'S a:. inforn1ac.·Oc,
a drtadura militar. •·01 amplamcnlc aphceda contra os prc�os sobrc o� casos n1a1, e�candalo,;os en1 ludo u pals.
politicos »as mesmorras d(Ji, 0()1-Codis c de outros centres Em l'isita de: ,n�pri;-5:o ao 11rasil, cn1 agosto c sct,·1nbro
mtlnarcs, bent como no Dcope de S5o Paulo A origcin de de 2. 000, J\" igcl Rudlcy, rclator do Conlitl· Contra a ·rortura
cla ssc media da grandc maiuria dos pr('sos politicos c a <la Ol\1U, vcrificou ,\ olho nu, confor1n1· adiantou 3. in1prl'n�a,
c ondic do de intclcr tu ai, i1nportantc, de vartos dr·lc� a dc;,cnvoltura c o grau Jc u·ucldadr dr sua prilica pclo\
contnburc para ampliar c 111tcns-ificar a rcpcrcussao ll<'gat1\a clia1nados agcntc!>da lei, na� dclcgacias de policia. i\fa unidadc
<la tortura fcua no" (Jrg5:o6 (IC rcprcs-So <la ditadura nnhtar da Fcbcm <le Franco da Rocha, cn1 Siio Paulo, c-ncontrou
Cor» a anistia co cnccrramcnto do regi1nc ditatorial, porrctcs <le pau c de ferro na sala de rnu,uturc� c constatnu
a tortura de presos poHL1coi. saiu de ccna Mas sua prdnca os cfl·itu� c:hocantc, de cspanc.11n..:ntos Jc n1cnor1�s ali
niio res sou. Oriundos guasc todo� da-, camadas pobrcs, os confinados.
prcsus comuns ccnunuarero, r-omo scn1prc, a scr vifimac de J\ lei contra a lurtura tcn1 ,ido co1nplcl,11nc11tl'
scvi cias, acontccimcntc rotineiro nas dclcgacias de policia c inopcrantc c inOcua. En, pri n1ciro lug.ir, porquc as <lcnUncias
nas prlsocs. con, ruuito monos rcpcrcue-iio nos 111c1os de de sua pr.itic,1 nJu siio in\"csciga<la.� por un,a procurJdoria
comuntcacao c mcnos indignai;iio cu atC tndttcrcnca na 1ndcpcnJentc, porC1n pclas corpora\·Oe� policiaii. :i� qu:i.is
chamada opiniilo pubhe a. pcrtcnccrn os prOprio� acusa(los. E1n scgundo lugar, purguc
As corrcnlcs df'n1ocr.ltic,1s <la pcli tic a brasilcira vcm os juizc;, c trihuna1, adotara1n a praxc <le Jcsgu,,lificar a;,
tcntando r-lirninar c sxa trrsti ssrma hcrnnca cscrnvtsra acusa(ilc-� de- tortura 1ncdiantc sua intr.rprctarJo c:01no cr1n1c.,
1ncJ1a111c varlos dtsposittvos juridrcos. A Constituic;:So de 1988 de le�iiu corporal <>u constrang11ncn10 ilcgal, hen, 111cnos
dcclarou a tortura crime inefiancivc! c insusccttvcl de gra\'a riguroso:, �ohos a,pc-ctos d,1 1ipifica,;·ao c J,1:. pcn,1s
ou amsna. () go,crno brasrlcrro renfrcou, cm 1989, urna .>\inda por longo tc1npo, cc:1 tan1cntl', .i luta contr<l a
convcncao de 5n,hito mundial c outra de J.n,bito nucramc- tort ura dcYcril tcr c:arJ.tcr J}riorit.lrio na aacnda
Q
dl'rnocrJ.trcJ
rrcano, condcnator+es amhas cla pr.itira da tortura. cn1 no,.�o pais.

-102- -103-
IX
Dos qullombos a politica externa
\![uia!> outras gu1._�t<.Jcs tcriam de \CT abordadas para
u111.1 expos;ic;.lo a 111.11� ahrangcnte pcssivcl da hc r anca
cscruv istc na socicdadc hr,1�ilcira atual. Ccmplctando o tjUC
jil fol aprcscntado atC aqui , scrao Iocalt-ados 1na1� dois
.1�p,'Lto� dcssa hcrar»,a

Qu!L0,\\1.105 RE,\-\.MLSCLN J l:S

E sabrdo quc, no tcinpo <la cscra\·id;ir,, crarn trcqiicnrcs


,1� fuga� de cscr avov, cfcnvadas 111dl\ idualmcntc c tambcm
d1.: ruancua colctiva Surgiu, por i�\o rnrvmo, a profiss;» de
L"dp1tciu-Jv-111atv, co111u sc r-hamavam u� cccadorcs do.: 11cg1 o ...

fug1dn�. Estes, co1110 tamhcrn 6 sahido , -c junt,1va111, cm


rilrio'i ravos, par.i tormar o� ,111ilu,nb,):,'. Palavra originii.riJ <le
1nna lingua afr-icaua, ad qurriu, nu Brasrl, u ;;ignililadu de
,1ju11ta111c11to clandcs uno de ncgru, insubmissos. T1\L'J,11n
dimcnsocs muito var1A1 cis , dcsdc o-, minusculcs , de uns
pouco.� rndlvtduos, ale' Jlg_un� quc rr-umr am ,nilhar(', de
fi1gJti1·0., c scus dcsccndcutcs. 0 rnals cclcbrc dclcs. o de
Palmarc ,, cmi\lagoa..,, Lhcgou a aglon1crJt, ,cgundu '-'L' �up()c,
ccrca de 30 11111 Jll''i'ioa, Pahuarcs rcsrsuu ,11·.iria,; campanha-
uuutarcs, duranrc Job tcrrcs de scculo, ll!JS scus hnbitnnrc-
acabaram dirimados fcuos prbionciro,, J'L'l.1 cxpcdirfio do
(.HI

bandcirantc paulivta [Jon11ngos Jorge \'clho. '.'J,1 lidl'ran\'J de


Palmarcv, turnou -c lL·ndJi ia a fi�ura de Zumbi , hualrm-ntc
ah,1t1du cm 1695.

-105-
O aniquilamcnro de qutlombos intcgrava a rotina do de salva).iO Jc uma rigucza da culuu-a hi�t6rica nacional,
rcgin1c cscravista. I..: vtc n5:o podia admiur sua cxistcncia , poi, mav tamhern o mcnto 1gualmcnlc unpo1 tantc de dctcsa do
csnmuiavam novas rugas <le cscruvos. Embora gcra!n1C'ntc 111c10 ambrcntc natural de rcgiOc� <lo tcrritorin do noevo pais,
sc loc ahzasscrn cm rcgiOcs crmas c rc tir adas , hourc cacla \'C% mais cxpostas ii cxpansao <la agrrcultura capitahsta,
qmlombcs ate cm areas urbanas ou pcrifCricas, coruo. por .is obras de cunstruviio de hnrragens, a i11l'a�ao por po��cil'o�
cxcmplo, no liairro do Cabula, em Salvador, ou no A!to da c garilnpciros ca outros fcnOmcnos pcculiJrc, do proccsso
Tijuca, no Rio de [ancno. 0 quilombo do jabaquar a, no Jc an1phai;ao <la cxplora\iio do tcrr1t6r1u Jo pals.
hair ro dcstc nomc cm Santos, consnunu o rcfllgio scguro A. Constituir;iio de 1988 incluiu nas dispo,,i',<)c�
dos cs.c ravos , quc , c m m assa c com a pr otc cfio do s tran�itiiria� o artJgo 68, (!UC Jctcrn1ina o rt·conhccnncnto
eboltoouistas, csca pa vam das fezcndas de Sdo Paulo, IH)S anus da propricd.:idc dcf"in1ti\·a <las tcl'ras ocupa(las pcla�
quc antcccdcrem aAbuht;ilo con1unidadcs <los quilon1hos, con1 a ohrJgat;ilo do [<;tJ.do ck'
O quc C mcucs ou pouco sabido C quc numcrosos cn11�sao dos tltulo, rc<ip('C'tl\"Os. En1 algu11s Estadu�, o artigo
qurlomhos cscaparan1 a cxtinc;iio c sc conscr varam ate os da Con,t1tu11;:io Fc<lcral rccchcu rcgulan1cntac;-:ii.o cspclifi<.a,
dies de hojc. Protcg1do� pclo Isolamcnto c tamlicm pcla con10 CD t'a�o do ,\1aranhao, com o artigo 299 da Consntu1<;iin
ccnvivcncra emistosa com ,1 populacdo circundantc, tai� Estadual, c de Siio Paulo, r.on1 J. Lei E�ta<lual n� 9.737/97.
qullombos scrviram c scrvcm de abrigo a comuntcladcs de .A.pcsar clc.<i�Cs csl"or�os, n1uito pouco tc1n avan\ado,
dcsc cndcntcs de c st.r a v o s , j.i. sohrC\l\cnJo por varias no� Ult1n1os 11 ano�, a concrcti.la�"ao <la, n1cdidas de protc(::io
gcra\<lcs. Os scus habitamcs sc dcdir-am a tuna agr1cu!turJ. ao� Cjt1ilo1nbos. AtualmC'ntc, cxistcn1 724 areas i<lcntilicada,
de �ub,1,tCncia c a pcqucnJs auvtdedc« artcsanais. roraia� pcla condii;5o de remanr.,ccn1es de con1unidadcs rurais
<le cconomia col cttva , a cx cmp!c do mutirji u , s:io guilomholas, 1nas so111cntc )I <lcla� alcanr;ararn rccunhc-
caract crisricas dcsses comuntdadcs. Couscguiram, dcssa cin1cnto con1 1nc1norial Jcs<.,·itl\'O c nao n1ais do <jUC cinco
mancirc , prcscr\ar muitos olcmcntos da culture original, rct.chcra111 titulo dcfinitiYo de propricd.i.dc <las tcrra� No
inclusive sob o a..spccto <la hcranca lingi.Jl�tica africana. cntanto, son1cntc no E�tado de Sau Paulo, 51 co,nunidadc�
Corn o adcnsamcnto <la populacao brasilcira c a ncgra� plcitciam titula�ao <le sua� trrras. J)css,1s con1un1·
muhiphceciio dos mclos de transportc, o uolamcmo dcsscs daclrs, j3. for,1111 idcnt1ficada� 2 5 pc la cond1c:,:iio cl<' <jllilorn\10�,
quilcmbos sobrcvtvcntcs sc tornou nn p ra ticavcl c sua scndo 20 si ruadas no \1alc do R ihcira. Cuntudo, so111cntc scis
c xr s trn cia pa��ou a scr de conhccimc nt o gcral. Os ubti t l"I an1 rcconhc(.irnl"nto legal c n1cn1orial dt·�c1 it1\ o, nias
movimcntos ncgrus atuantcs nas cldadcs passararn a dcchcar- nenhunia, atC agora, titulada.
lhc s atcncao r- cspcctahstas acadC111ico� cm ciCncias humanac Nc,.,c ritn10 de ancl.-1m('nto hurocr.itico, C fora de
sc , oharam para n cstudc de suas or1gcns, co1npos11riio L' dl!\i<la quc a grandc n1aior1a dos t1uilon1bos sobrc\·1vcntc!'i
modes clc vlde. Cclocou-sc. cm conscqucncla, o prolilcma dcsaparcccrli no procc�su de a!o,!',in1ilay1io clcstruti\·a
de cnruo asscgurar dircitos aos qutlornbolas dos oossov J1as
c cm C]Ul" medid a prc.<crva1 sua hcr anca cultural, u av 51:QLlblA.', NA POl.fTJCA lXl l:RNA

condicocv de intcgrayii:o mr-vrtavc] no contexto <la soctcdedc JJ \"in1ns quc o guvcrno bra�ilcirn, logo cm s('gu1da ii
brasrlcira. Sua sobrcvivcncia tcm a �ign1fica�ao niio somcntc [n<lcpcncl6ncia, rcsbt1u o quanto p6rlc :\.s prcs�cics 1nglcsas

-106- -107-
para a proibii;-:io do tr3fico ncgn.�uu. Nern scrta <le t'>pcrar Essa incl inayao para o lado da ditaclura fasrista Hsbocta
atitudc difcrcnlcdo go\'crno <le urn pat s C'UJl. clcssc dormnantc sc rcvclou um fator de dcsprestlg10 da politica cxtcrna
sc caractcrizava pclo fntcrcssc csscm-ia] na conscrvacao <la brasrlcrr a, quando as cu!Onias afrrc an as de Portugal ,c
ex ploracao <le cscravos c <lo tr.\.fico, quc trazia sc1nprc novos ltbcrterarn c ncJa.,; sc c-onstituir-am go\Crnu� icprcscnt.ativos

contingcntcs cscraviaadcs da Afric.i. Somcmc cm 1850, o das popuiecocs nauvas. A dfplomacia hrasilcira, ent1io
parlamcnto brastlcrro aprovou a lei finalmcntc cfcuvade Jc submcttda ii ditadura rnilirar, prccisou corrcr atr:i� do

pi u1bi�·iu Jesse tr.ifico. prcjuizo para cstabclcccr rclacocs amlstosas coin O'- novos

a,cvncitas rcla1;0c� go,crno, africanos. Snnultaneamentc-, prccisou mudar svu


Cc��ar,1111, cnt:io, tan1bC111
cnfoquc <.0111 rcla<;:io a Li�hoa, ondc ta1nbC'n1 �c vcrifica1a
cntrcrtdas pcln Hrasrl com as; colOn1as; portugucsa� cla .A.fr1ca,
un1a virada fundan1<'ntal, ron, a <]Ueda do salaz.. -1ris1nu, t'n1
partlcularmcntc cum Angol.1. Erarn rch1\ Oc� ccntrades 110
197 5, t? a instaurai;:a"o de un, rcginl\' dc1nocr{ttico.
tr.ifico c nos conu olaclorcs do \ado af icano c quc, por
!>CUS

niiu ti nham mais ra�au de scr. 0 Br asi l A. hcran<;a c�Lr.:ni�ta, no cntanto, ,ontinuou a pc<;ar
con�cguintc,
cscr avocr ata nio povsuia outrov 111ot1\·o, para sc intcr co-ar nas op(;Ocs da politica exterior 110 Hra,11. l)urantcos 25 ,1nus
clc doininio <la lndonl·bia sobrc Ti1nor Lc,tt', a cl1plon,ar1a
pcla Atrica, scnxc ode considcra.la urn vivcir o do fori;-a ell'
Dra�1lcira sc csquh·ou do dc,·cr de- assun1ir a C,lus.. -i <lo pol'o
rrabalho passive! de c.�cravi;,ac;-:io.
litnurcnsc, L',itandu qualqucr rnotivo p.,ra atritos eon1 o
U111 nucrcssc de novo upo pclc ,\iriea dcmorou a sc
g<ncrno 1ndonCs10, ate' 1998 chcfiado pclu dttadur Suh,1rto.
configurar c ainda hoj c c-, tj insuficicntcmcntc dcscn- olv ido.
O pctr(ilco indonCsio nJo po<lc scr alcgado coniu cxplicac,·Jo,
O quc sc patcnlcia sobrctudo no scgundo p6s-gu,�rr a, quando
u1na \'Cl' quc nilu tinha significa,;1io na, in1portar;·Oc�
�urgcn1, nas colonies alncanes, mov+mcntcs de lihertaqiio hrasilcir,1s. De rnaneira gcral, n5o havia razbcs cconOinicas,
nacional, quc poem en, XCC]llC o� coloutxedorcs curopcus.
n<'nl culturai.� ou hist6ricas de <jUal'-lucr urdcrn, quc <lcs�c1n
Ncxsc pcriodo, o quc. rcssaha paruculanncutc C o 111oti\1) ,\ o,nissao d1plorn�tica bcncfic1adorJ <la ln<lunl,ia
apo10 da drp loma c ia br asilcira au 1cgin1c sala z.arivt a O curio,o, no ca�o, cons1stc no fato de CJUC' a causa do po\U
portugu�s. ti1norcn�c Joi a�u1nida pclo goYcTno de Li<hoa, quc procurou,
A sirnpatia dos goYcrnantcs brasilciros pclo seleva- Jessa n1ancira, �c rcdirnir do pass.ido coloni,1lista. A atu,1�1io
ris1110 sc cvidcnciou no bausmo du rL·gin1c ditatorral de pcrtinaz da cl1plon1acia dc1nocr/itica portugu<'.�a c-X"crrC'11
Gciubo Vargas, cm 1937, com a dcnomtnacsc Jc E�t:ido intluC'nc1a nnportante nu proccsso pclu c1ual o po, o t1111orrn�c
Novo. Dr-nominacao plag1ada do rcg1mc Iascista 'l'"' tinha g:anhou rcconhccinicnto da ONlJ c tcYc garanti<la,
v1gC'ncia cm Portugal. .'via�, cnqu.i.nto, no Brasil, foi cvu»to finaln1cnte, no ano 2.000, o scu dircito a autodctcrn11nar;Jo.
cm 1945, o Estado Novo sobrcvivcu ain<la por longo tcn1po A Afril·a I: o 1nais pobrc dos c-ont1ncntcs. f\'cs�c quadro
cm Portugal. Qumdo J rctvmdtcacao Jc c1nant:ipa�1iu Jc pul.irc:i:a, a\'ult., a n1i�Cria da Africa ncgra l)o ponto di'
nacional pa��ou a molnhzar os po,os das colonias africanav, \·ista c�tr1ta1n('nlc utilitJrio c pragn1.itico, n:io ha,·cria nc111
inclusive as porrug:ucs<1s, a drplomacra br-avilcu-a niio tomou hi! ra:i:Oc, para u1na polit1ca e'\"tcr1or privilcgiadora das
posrcao a favor dos 1110Y1111cntos de hbcrtacao, 111as a favor rcL1c;-6c, ron1 o� go\·crnos africanos de ra,;-,1 ncgra. !l.1as tuna
do colout-ador portugu0�. polit1ca exterior prcc1sa tcr ,·isio n1a1s an1pla do ']Ul' a

-108- -109-
csu-itarncntc prag1nit1ca Esra induz a cricruacocs 9uc �ao
atropcladas por acomccimcntos rmprcvrstos, comu for u cxito
dos mov imcntos de libcr tacac nas cu!Unias portugucsa� r-
em Tuner Leste. Un1 pets. coin o potcncial Jo Hrasrl , lcvando
cm con ta sua histOria ca compcskao racial clc sua pop11 lac;lo,
dcvcria tcr urua pol I uca exterior quc o rcdun,ssc du passedo
cscravista pcla au ibuii;:io de 111na po:,.1i;ao pricritario <la },f1 ir-a
ncgra na agenda d.ploroanca. Bibliografia

Ci\ H.LlO�U, I ct11>ndo H""' iqut, C<>p11ulumo � ,"<Crdf ,J,'o �o /ir.�<1/ ,.,�rrJ1.•nCJI �cio
Paulo D,f11,.io LumrC,a do l nro, 1962
CO�H,\ll, lt obr-r t , 7i,..,/-.,uo< - ,, tt<ljko e,n,1</ir,, P"'•' ,, B,.,"!. �in l'auln
l.lra1illln>�. 198.S.
C<JST.\. l:r:1ilfa Viulli ,I •. !)a ""��/.,
.J ,uUinl.i. Sao l'J"lo: llra,ilicu,r, 19�9.
CURl"JN, l'h,lhp. Th, lr/.inr" 'ilJ>< T,,1,k - ,1 Ce,,SLJ �1,><lbon: lln,.<'r1:1) ,11
\Vis, nn<in Pt""'"· l9&9
1)4.\'h, Do11d Brinn T!.e Prabicm ,;f5for<') 1nll<.•l<rn C11'1vu ,o,JYorlc OxlonJ
Uni,,r.,,y Pr<'<.S, l9bll
I LRN Ar,., 111 $, Florcsran. ,I mu_q,oJfJ" Jv DllJ'" na 1,,,.,,,1.,.I< ,Ir d,�..,,,. Sln Paulo
l"lon1inu1, 1965
I LOllf.'(1.1:-10, .\1anolo & GOES. Jos� Roh,:rlo .1 I'"' d." ·""'""'' F�m;J,�,
t,u.i,<1, c 11efir� .11/Gn11,e. II,� J, jan<it<>., J/'i()./,\50. Kio ,J.., jJll<ltr>·
Cn i!11•\•0 lka,il"" a, 1997
FllFIRL. G,lb�rlo. (�<,1·9mnJ,· &,.'-"n,,,/,,. R,n d,, Jan,·no Jost: Ulyn1i'"-' l'JSO
GOl<F.;\UEK, J�l-o!, 0 ua." 1imv 10/0010/. S:.o l'.11Jlo \t1ri, t 97�.
G(lll I.ART, MJurkio. EJrr<1• iJUo ef,tC<m.i "" fl,,,11/ (,!.,,'"'Ii'"'� r.ilrotJ<>J,, 11,�li,·,,;
Hind<' Jin.-,ro /l·fartin1. \ 949.
[;\ '-:"JJ, 0<1�, 10 .• ls mer.im<>r}"" ,!'& ""an> Sin l'.,ulr,/Cunuba. I lu�1t<'c/',c,en11a
t't Gb,·r. 1988

KA It.\ ',H, \lJT)" 11 , ,J<1 J,,, "''"'°' n,, l\,o J, janc,,e ( I \OS J /:.i{/J. Sao P.1ulo (_ ia
da, I.Mn,�. lOOO
/,.l()UH1\, C]o,·i.. Md1<ics ,/,, $tn,.,ln: ��1fomlN,,. """rtd\i,u. ll"""i11u1. l'ortu
Alrgre .\1<'rcid,1,\berto. 19��-
!'R.\ l) 0 J )\ . (�10. /r,rmarii,, Ja 8,�.,;. ,•tiltlilp<>r<i�<,> �Ou I 'Julo· llra.,j lit t1<r, I 961
'ii !:: "\L \ Ro'.,.,rt \\.' ..•u .-.,.�,ala ,mu po, /Jf=JHC=, t.'CotJ.i,.><' ,.� F,n11,u;.'0 J"j,Fnrl,.,
<,[1.;>� - Flr1"/ �u,ki.t., ,;,uh, XI\ Rio <le ja!luro \fr,,·a f ron\t·ira, 19'19
Vl:RGL!l.. !',�err. 1-/u,o < ,,j)JJrn J" 1t..1{,r,1 Je,;1au,,1s,; ,tr,,, 1,••!{� ,!e P.�"'" < u �"!,,,;
J,· T.xl�s os �on,�·. Sin l'aulo: Corrupm, l �l:17

i-;ONTES l'i'f(JR,\li\TIVAS
BARRO\ Ru:-a.-.lo f'a..,, Jt, 11rr,., RIQUE'>, Rn::in:lo, /Ill "\DCJ:"<c;:A, Ro,•n� U, ,�
rnt.t,1'117.tf,1" J.,, ,�nJ,>"" J, roi-rrLo e J,.,19u�!d�J, ',;io Paulo. D1N'<�, t 99g

-110- -111-

También podría gustarte