Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Oshun Cartilla Embera o COLOR Compr
Oshun Cartilla Embera o COLOR Compr
- BE1J E O
EBERA BE'DEA O
EL CAMINO DE LA LENGUA EMBERÁ
Proyecto ganador
Convocatoria de Estímulos 2020.
Secretaría de Cultura Pereira
PE RE IRA
Gobierno de la Ciudad
Secretaría
de Cultura
CAPITAL DEL EJE
NAMA E'DAA 'B~l<O'BEE
CONTEN IDO
ENAABENA
PRIMER CANASTO 6
¿Kairába eberara?
¿Quiénes somos los embera chamí? 8
EOMEBENA 25
SEGUNDO CANASTO
EOBEABENA
TERCER CANASTO
EKiMAREBENA
CUARTO CANASTO
BE'DEA 15 Chikora
CAPÍTULO 15 Los alimentos 60
BE'DEA 1
CAPÍTULO 1
j
tradiciona l guiada por el jaibaná o la jaibaná wera,
quienes interactúan con los espíritus para curar las
enfermedades.
¡1
Ebera reskuardode irapunuu mtt dai ley propio 1
D ·l
t:Jskarede éberara edewawarea nureabachii, maude karakabibida jaradeadabadá saka kuidadai
ebéraraba jttrttbachidau arimara nejora sida kodai bi'ia arimara mode, do, reskuardode.
baita; éberara idibeara uubadau pada, be, kape jaka el
bee, eberaraba dodaa heda jttrttbadau, eberaraba Nuestra Ley de origen rige la armonía de los seres
doidu uridapade nee unabadau, maude ebéra humanos y la madre naturaleza, este conocimiento es
wéraraba kttrma mipitaa kaakabadau. Eberara enseñado y heredado por Karabi o Karagabí, nuestro
idibeara orkanisanubuu reskuardode maude padre creador.
kabildoba uaboabarii.
.Nebttrttchau bichi.kultura tirttbena:
Antiguamente los emberá éramos nómadas Cuéntame cómo es tu cultura:
I
Arabaide dachia lujaa iorodu boas abuu, arimara, bakuru, doo maude Eberara wa'aebada, maadakare dachi Oana
unusidau abuu Baudo ikaa akabu, chi Baudo mardaa biubudaa, departamento Chocode.
Oachi Dana kawas abuu ichi warr bibaranii, chi dachi Dana maabea warr blde anibades abuu, aribiia nibades abuu,
makada chi dachi Dana bi pirakobeepade nases abuu chi warr maudu trüs abuu Oachi Akore.
Maabea chi warr adanibades abuu makada unusii abuu, doo ika istuu kubuu maka unubeakare nomaa kobeas abuu,
maabea idis abuu, chi danamaa, ¿oana dachi sakayua aburu dasduburu panube? ¿Chi warrba jarasii chi danamaa dachia
kürisiadapade ebera dachichaa waudai dasdu penamaba?
Maabea chi Oanaba jaras abuu dachi Ak5rema, jaka kürisiaraba, maude eberara baare nibai sida kürisiaraba, eberaraba ·
bichi bedea üridaabai, eberara üriduuwera kastikaraba.
Dachi Ak5reba jaras abuu, maka wema Dana, kastikaabai buu bari perdonai, mtta küriabuu Eberaradu uaboi baita nama
iujaade, makaruuwera dasduburu nibadea adai nau iujaade.
Chi Danaba naka jaras abuu, dachi Akorema, jea taa jttrttpeda use iorode, maabea bi'ia ochiakeraba warirumisa maude
.sidii übea deseroa warirumisa.
Chi warrba kirajatua usii abuu, chi jea taa, maabea bija ochiakerabachii abuu dapede, chi sidii übea warisidau abuu.
Dachi Da na ba jaras abuu dachi chi warrmaa ja bea chi Mundo emberá:
jea bakuru jua abade t otokoaba as abuu El origen de los_etnberá
maa bea jua aba totokuapade piipich ia toto koas abu u.
Al pri ncipio nuestró planeta era como un desierto sin
Dachi Akoreba joma ürisi Dachi Danaba jarabuu, animales ni humanos. Tiempo después Dachi Da na,
maabea chi warrba jea bakuru totokoada chi kida nuestra madre, apa reció en una playa llamada
erakoapade doo ika übea ilera merepeta koas abuu, Baudó, sit uada en la desembocadura del río en el
maabea chi wa rrba bias abuu doo ika chi da naba 'd epartamento del Chocó.
jarabuuchaa. Dachi Dana se dio cue nta de que esta ba
embarazada, pasaron días y m eses hast a que nació
Chi Danaba jaras abuu idi esebude a las dosede warr "Dachí Ok6re".
bichi doo ika wapade biaba as abuu, ch i warr bias
abuu chi jea baku ru merepeta nobedabada ebera parr El niño creció, y al obse rvar la playa sola se sintió muy
bawaurus abuu. t ri ste y preguntó a su ma dre: ¿mam á por qué estamos
so los?, ¿por qué no busca mos la forma de crear gent e
Maabea Da chi Akfüe kirajuas abuu, maabea chi igual a nosotros?
ebera rama pila übea asebias abuu maabea Dachi Dana le contestó a Dac hi Okore:- Hijo, no te
jarakoas abuu, machi wauruba jttrttde ka ña preocupes por tener compañ ía. Te pido solo un favor:
braba dee karaadai baita, joma karaadakare chi t en cui dado cuando tengamos gente, y s.i de pronto
ebera ramaa arakos abuu, dapededa isa alguien no obedece tus consejos no los
juchoabaraba kuidai ba ita, mach i ba ita mtta jttrtts ii castigues.
ban ia birunubuu aria kuidai baita, chi naa bi' ia
kuidapedaada kapunia torr bas abu u, mawa re Dach i Oko re contestó:- No mamá, n o los castiga ré, los
juad eburu jue kuis a buu ma u ebera kakua bas abuu, pe rdonaré. Pero necesitarnos crear gente para que
maude kaa cfeara neepedaada juadu nuestro planeta no esté solo.
erasidau, maude jirudu ma u nior bawa urus a bu u.
Maucfeeburu niorr juadu jiru orne torroa nure .
A-E-1-0-U-\:J
Chi vocal ebera eda aba buu vocal kesa toobuu (tt} jarabarii ideeba eeruuchaa, maude bidika oso.rde
jíkuabarii.
Entre ellas se encuentra la u cortada (tt) que se pronuncia con los labios en postura de sonrisa, y un poco
gutura l.
CHI VOCAL BE'DEABADAU'DE KÜ'DEYAA TÑAABAAPA'DE MAU'DE l'DEYAA Bl'DA
VOCALES NASALES
A - E - i-6-0-~
Bedeabadaude küdeyaa iñaabaapade maude ideyaa bida.
Se pronuncian dejando salir el aire por la boca y la nariz.
Ara nauchaa:
Ej empl os :
A
Aba
Hermano
E
Ebera
Persona
T
Tchur
Armadi llo
o
Odar
Rod illa
o
Ürii
Escuchar
~
~rtt
Encima
CHI LETRA l'DEYAA Bl'IA JTKUAKAU
LAS CONSO NANTES
B - '8 - D - 'O - CH - J - K - L - M - N - Ñ - P - R - S - T - W - Y
Chi letra b maude d jaara jarai baita chi iñaba ide waaburu iñaabaabarii, aranauchaa: Buda: cabello o
'Bttt:trtt: hueso.
-
La 'By la 'D son consonantes implosivas, es decir, se pronuncian succionando aire, las usamos en palabras
como: Buda: cabello o 'Bttttrtt: hueso.
Chi letra P jarai baita iñaba ideeyaa neeruumina dachi i omearaa üaadidibarii, chi i-etra p eberaba
jarabadau kapunia bedeade chi letra F jarabadauchaa.
La P se pronuncia dejando salir el aire con fricción, similar al sonido de una F en el español.
A - A - B - '8 - CH - D - 'D - E - E- 1- i - J - K - M - N - O - Ó - P - R - S - T - U - ti - 0 - ti - W - Y
A
Aba
Uno
A
Akoso
Gallinazo
B
Bakuru
Árbo l BAKURU
'B
'Bttt:trtt
Hueso
CH
Chiko
Comi da
DANA
D
Dan a
M amá
E
E
Piel
E 6 w
E So Warr
Canasto co razón Hijo
p y
ltua Pada Jayoa
Licor Plátano Sucio
i R MICHI
Jis i Ak0re
Tripas Padre
J s
Jeai soso
Llorar Cañ a
K T
Kü Mipitaa
Nariz Bonito, bon ita
Ñ t::I
Añure t::lri
Suegro Espin a
o ü
o Ürtt
Ca mino Sobre
BE'DEA 3
CAPÍTULO 3
Ewariburuu - dapede
Madrugada- mañana
¿saka ewarisma?
¿Cómo amaneces?
Mae Waburua
Me voy
Hola
Waurubuda.a
Nos vamos
Esebudaa
De noche:
Bia ewarisidama Ü
Bia duanuma Q
Nau aseba
Ej ercicio
Bia buma
o
Bi'ia jttrttpade jarase: Dauchia buma Q
Elige la opción correcta:
o saludo edakare
o 9:30 a.m
¿Saka ewarisidama?
BE'DEA 4
CAP ÍTULO 4
Ara nauchaa
Ebera trü saka jarabadama
Ejemplos:
Los pronombres
Jau do michiabuu
Ese río es muy grande
Jau Eso /esa
Nau kiuru piumaabuu
Nau , cha buu, cha nii Este /esta Esta carne está del iciosa
Maktttt De aquello
D F s M A e H B A e \•/ r o
A e y B H J y E o tt o R T F
Jaware sopa de letradeda jttrttchau
c. a G s T G o V V ¡:: E J M K
eberara trüra:
Busca en la sopa de letras los siguientes
H. D p R a F .. R o R M A E
pronombres: o .., s y o J p F A p e L
R; p e R F .., A s N B u z H H
ACHIRA A J A A R A IJ K u E E T 1 X
BICHI
T B B X. H V A J V G B A R V
DACHIRA
JAARA E V B o y F K G Q . A p A X
JAU V 8 R e p z r.1 8 Q J z X K R
MACHIBA p M R E G Q ..., o y t. ·w H
Mt:f'DE e A F a z T E e 1:l' y ,N' Q o z
MAU
T u K R e ti .J H u "111 8 G L 'l.ºI
Mt:f
NAU T A e t1 T L o E 'til y M y e
~23
~ - 111 ....
Nau kawase: Eberarába "ba" "a" kaari baita abadaa
Eberaraba chi trtt jaraduude ultimodaa "ba" maebttra "a" abadau cha buu asesii ai baita.
Ara nauchaa:
La lengua emberá tiene una característica muy especial llamada ergatividad. Esta característica hace
referencia a la importancia de indicar quién rea liza la acción, y para marcarlo se usa "a" o "ba" al fi nal del
pronom bre o sujeto.
Es más fáci l comprenderlo con un ejemplo:
Lolaba ebera bedea kawabuu/ Lola aprende la lengua emberá; Lola es quien aprende la lengua emberá,
por esta razón Lola lleva al final .la marca "ba". . ~
Otro ejemplo :
M ua Karta leabuu/ Yo leo un libro. Mu es el pronombre yo pero lleva la marca "a" porque quien realiza la
acción de leer un libro soy yo.
EOMEBENA
SEGUNDO CANASTO
BE'DEA 5
CAPÍTULO 5
Ebera unukau ome unubiburuude Naka icfise ebera unukau ome berrearuude
Present ación básica Preguntas para entablar una conversación básica
'
-Mae mtt trtira Una -l Bichí trti kaima?
Hola me llamo Lina ¿cómo se llama?
~:~f=
Nau aseba Nau kawase: Eberaraba "ra" kaari baita abadaa
Ejercicio
Eberara, arimara, kosara aria baita jarai "ra".
'Bttchau wa'ae kobeemaa: Ara nauchaa:
Completa las oraciones:
Dau / Daura Warr / Warrara
Wera / Werara
Wera / Werara
Mtt trajaboabarii _ _ _ _ _ __ mujer/ mujeres
Mtt estudiaboabarii _ __
BE'DEA 6
CAPÍTULO 6
CHI JUA JOMl'DI TRttRA MAU'DE SAKA JUUSIA KAWA'DAI
LOS NOMBRES DE LOS DEDOS DE LA MANO Y LOS NÚMEROS
Cero
Jua aba .aba Júaba aba orne Jua aba übea Jua aba kirnare
Jua orne
.
Nau aseba
Jua orne aba: 11 Ejercicio
omexorne=
Aba:
Kirnare:
Jua orne:
Ebera iujaa: Karagabi Dachisese ome
Mundo emberá: l<aragabí y Dachisesé
Arabaiáe orne penas abuu, Dachisese Dachi Akore maude Tutriaka ichi borodeeba jua aba übea iujaaa waubos abuu,
iujaaa dachi duanabarii rnaude iujaaa ekarebena. Mauáe Dachiseseba wa"ubos abuu karagabii idubaaáeeba, eberara
iujaa ochía uaboi baita, maabea chi karakabi kirus abuu chi aküre orne chi l<arakabiba kanas abuu chi ak5re. Maabea chi
karakabii ichi dioschaa kobes abuu, rnaabea eberara karakabi chi akore orne k'frudadeeba eberara arapichia epermadai
buu. Maabea Tutruika karakabi orneba, ktirisiaáapade trajasidau abuu, achia ku itaadai baita chi poder ochiaáai baita,.
rnakabuurnida poyaaáaabasii abuu achia berreapedaada.
Cuentan mis abue los que en un principio existían Dachisesé (Dach iak6re) y Tutriacá; Oachisesé con su pensamiento creó los
ocho mundos que se encuentra·n superpuesfos. De los ocho mundos se conoce n dos: el mundo que habitamos y el mundo de
abajo, o sea Armucurá. Dachisesé creó de su saliva a Karagabí para que rei nara en nuestro mundo, si n embargo, Karagabí se
rebeló contra su padre y lo derrot ó . Karagabí es un dios que se enf erma, entonces nosotros, los hab it antes de este mundo,
somos morta les y nos enferma mos con frecuencia. Tutriacá y Karaga bí lucharon va rias veces para trata r de proba r su poder,
pero ningu_no de ellos fue ca paz de derrotar a su oponente. 2
2 Adaptado del cacique Mano Restrepo en: Zuluaga, Viclor. (1991). Dioses, demonios y brujos de la comunidad índígena Chamó. Perelra! Rlsaralda
BE'DEA 7
CAPÍTULO 7
I
Kuaraa, chi kuaraa: Amarillo
Katorroa: Gris
BE'DEA 8
CAPÍTULO 8
~.35
<lfi::: ~)~'!lL -
Eberaraba naka idibadama:
Para rea lizar preguntas debes conocer los pronombres interrogativos:
¿sau? ¿cuál?
¿Qué? ¿saara? ¿cuáles?
lKaare? ¿Kaari?
¿Kaariba? ¿Ka arima? ¿Qué es?
¿Sauba? ¿Cuál e.s?
¿saaraba? ¿Cuáles son?
¿Sakaya?
¿sakaede? ¿cuándo?
Ara nauchaa
¿Sakayua? ¿Sakae? ¿Por qué?_ Ej emplos:
¿Kaarea?
lldi kaare koiba?
¿Qué va a comer hoy?
¿Kaari asebuma?
¿saka? ¿Cómo? ¿Qué hace?
¿Sakaba? ¿Cómo es?
Eberaba maka idibadau maka buma Maka buru jarabadama Nau kawase: Eberaraba
mawema ai baita Respuestas adaubadau kapunia berreadebena
Las preguntas cerradas waya éberaraba ebera bedeadaa
kúbudai baita
¿Kima baraabue? Ei, maera o maka
¿ti enes esposo( a)? Sí Mtt dai papitoba pabor wididai
baita "michuburia" a jarabachidau,
idibeara eberaraba pabor ididai
¿Warrara baraabuka? Aa, makawema baita kapunia bedea baare
¿Tienes hijos? No berreanubuu maudeeba "favor"
abadau. Maudeeba idibeara
eberaraba etadebena bedea
berreadakau bari, kapunia
berrea baare adaunubuu.
¿Ebera bedea berreabaree? 'Ba' ara/ bistinka Nauchaa: kapuniaba hacer abadau.
¿Hablas la lengua emberá? Un poco maude eberaraba asei abadau.
¿Saka huma? _ _ __ __
¿Bichi trü kaima? _ _ __ __
¿Saabe año nima? _ _ _ _ __
¿sama boabarima? _ _ __ _ _
BE'DEA 9
CAPÍTULO 9
DACHIKAKUA
NUESTRO CUERPO
iMtt kakua ome kirajatua buu, jirudeeba jukai buu, küdeeba nepono
üi buu, ideeba pada kopade beebaa doi buu, mtt juadeeba kurma kai
buu okama, daudeeba lei buu, ideeba karii buu!
Oau bttttrtt ¡¡
Frente Labio
Dauikara Okarr
Pestaña Cavidad bucal
Kiadar Osor
Cara Cuello.
itae
Boca
¡,..-- - - - - - - - -- - -- - ---Boro morr Cerebro
Kttrtt Oreja
ldubaa Saliva
Kereme,
kerame Leng~a
idatttrr Mentón
Okapana Garganta
lkiakarr: Hombro
Juapota Antebrazo
lkia Brazo
1
...;- bidi, ibidi Codo
Kumua Ombligo
iabakarr Pulmón
• I
t A
Téiri Higado
Kondrawa Riñón
Jisi Intestinos
'Bttttrtt Hueso
Jirüdaukoro Tobillo
Bedeara
Vocab ula ri o
Apurr Ano Kü chobea Fosa nasal Nau aseba
Ejercicio
Adau Glúteos Kttrtt chobea Oído
Chi trü aba abaa waa karaakuadai
'Bakara Pierna Dau Ojo Une las partes del cuerpo con su respectivo
·nombre:
Jirüpoto, Jürüpota Juu kida Pezón
Pantorrilla
Ekarr Espalda Jürü
Juajaa Palma. de la mano
Orr Costilla
Jua-ürttbena
Parte superior de Esebttttrtt, ebttttrtt
la mano Espina dorsal
Da u
Mtt kakua paisisia nii, maude bortotoa nibapade bttrtta nii, maude mtt
buda deseara boapade birukua boapade pupureaabuu, mtt daura
parbabuu ¿maude bichira saka bua?
Mi piel es trigueño, soy baj ita y delgada, mi pelo es largo, lacio-y castaño,
mis ojos son negros, ¿cómo eres tú?
'
J
Bichi kakua ürttbena maka jarai buu
Pa ra referirte al tamaño de t u cuerpo puedes usar los sigu ientes adj etivos:
Ara nauchaa:
Ej emplo:
Buda
Cabello Mtt buáa kape boopaáe mauáe deseroa buu.
Mi cabel lo es café y largo.
'Bttbttkaa aanii Crespo
Jari jau ebera diujanubuu tif'ttbena jarachau, maude saka bua chi kakua, chi buda joma jarachau chi kakua
-ürttbena.
Describe físicamente a la persona dibujada a continuación, no olvides mencionar su estatura, color de piel, cultu ra y
forma del cabello. Recuerda usar el pronombre correcto y la partícula "nii" o "buu" después de la característica.
BE1JEA 11
CAPÍTULO 11
CHI DEE1JEBENARA
LA FAMILIA
Mtt dai deeda ebera aria, idi mtta unubiima bichimaa mtt dana Mery, mtt dada
Jesus, mtt abacheke dawarau sida unubiima Jose, maude mtt nawekau kaade
nii chi trü Nepono. Mtt tiora mtt sobrinora diwarau reskuardode duanabarii.
Mi fam ilia es muy numerosa, hoy te presentaré a mamá Mery, papá Jesús, mi
hermano mayor José y mi hermanita menor Nepono. Tengo muchos tíos y
sobrinos que viven en diferentes resguardos.
Chi deedebenara Nau aseba
Miembros de la fam ilia Ejercicio
Dana Madre
Bichi deedebenara trüra bttkuachau:
Escribe el nombre de tu familia:
Aké>re, dada Padre
Abacheke:
Aba, abachake, Hermano
abachake, Ak5re:
baarebena
Oana:
Nawekau Hermana
Warcheke:
Aicheke Nieto
BE'DEA 12
CAPÍTULO 12
CHI ARIMARA
LOS AN 1MALES
/
Chi arimara ebera bedeade
Vocabulario de animales
Kurijia Guatín
Usa Perro
Bokor Sapo
Surra Gusano
Dama Culebra
Opoa Iguana
'Beda Pescado
EterrWera Gallina
Michi Gato
Ti ka Murciélago
Nau aseba
Ej ercicio
Opoa
Eterr Wera
Michi
BE'DEA 13
CAPÍTULO 13
Mtta kitriabarii mtt papito ochiakuaáe wai reskuardode, maude unukuai balta
arimara modedebena, nepono modedebena, bakuru, doo sida.
loro Tierra
Drua Territorio
Moo Piedra
Kidua Hoja
Nepono Flor
Bakuru Árboles
lujaa
Chi Karr La Raíz
Arimara An imales
Iba na Aves
Bania Agua
Doo Río
Baja a Cielo
Jedeko Luna
Hmada Sol
Nau diujakoachau:
Dibuja los siguientes elementos:
Nepono luma
Jedeko Doo
-
Bakuru
Árbo les
¿Kuento jesera tirttbena maude kuento do tirttbena üri ka riabue? Kodiko QR eskaneaba
Jaibana mukira mauáe jaiba na wera orne, chi kuitau eberara reskuardoáebena ftrttbena,
Ebera jauri ochiaáai baita kai epermabee ch6ra, küudraara, awera, maude warrara. Maudeburu
karakabiba jaradesiichaa kftrisianuree, maudeeba jaiba naba achi kariduuáe adaubadau, itua, taku,
tordua, duma, maabea ochiabadau kaariáeeba epermasii kuitaa maabea chi jaibanaba jttrttbadau
chi arimara, kiáua, bania mauáe nepono mauáeeba kuraáai baita, ' kauwebuu chi kttrisia, beáea
mauáe chi dau ochiai ochiabarii. Mauáeburu jaibanaba duma irabeabarii mipitaa eraáapaáe
unubiáai baita komunidaramaa mauáe michia kuitaanii unubii baita eberaramaa.
El j aibaná o la jaibaná wera son los líderes esp iritua les de mi comunidad, y son los únicos q ue pueden
acceder al m undo de Ka ragabí, utilizan el licor, el t abaco, el sueño y el canto pa ra real izar sus trabaj os
espirituales de limpieza, visión y comu nicación con los jais (espíri tus). Los jaibaná ti ~ n e n un bast ón
tall ado en madera que representa su ro l en la com unidad y su sabiduría.
~~57
~ --1~··~
Kosinade Dee
Cocina Casa
Debika Pared
Pepema China (E lemento para soplar el fuego)
Debo ro Techo
Etebarr Fogón .
Po roa Puerta
Tttbtt Leña
Kttdajaa Piso
Katina kaebe buu Olla Pequeña
Ábudare Corredor
Katina michia buu Olla Grande
Docheke Baño
Ara nauchaa
Ejemplo:
Poroa ewanubuu
La puerta está abierta
Kttdajaa basurkakubuu
El piso está mojado
-
Pedro Juan ome abudare akapunuu
Pedro y Juan están sentados en el corredor
Deboro chochobekakubuu
El techo tiene agujeros
Ara nauchaa:
Kaarideeba trajabadaa eberaraba Ej emplo:
Elementos para trabaja r en el campo
Anaba pada tótabarii nekodeeba
Neko Machete Ana corta un racimo de plátano con el machete
Nau Aseba
Ejercicio
CHIKORA
LOS ALIMENTOS
Chuui: cocinar
Chuumaabuu: cocinando
Chikora
Los Ali mentos
Bania Agua
Kiuru Carn e
BosaiKiuru Ca rn e de chucha o
zari güeya
Eterrümtt Huevo
'
Jea Chontaduro
JO Fruta
Pi rajo Guayaba
Borojo Ba raj ó
~61
Dusebaa Aguapanela
'Beo Aguacate
Ka pe Grano De Café
Bee Maíz
Pada Plátano
\~{;
- 62
e""'; . ,... .
.
Nau aseba
Saka sedibua Ej ercicio
Sabores
Paawase chiko eda kobee:
Kuaa Dulce Co lorea los alimentos que están en el desayuno:
Kiaa Salado
So'oa Pi cante
Orekea Ácido
Asia Amargo
Ebera bedeade kobee jidibarikoase kapunia bedeadaa
Une las palabras en lengua emberá con el significado en español
Plátano
Chuui
Envueltos de maíz
Dusebaa
Maíz
'Beo
Plátano cocinado
Kiuru
Zumo de caña
Sosobaa
Cocinar
Kapebaa
Aguacate
Bee
Ca rne
Pada
Aguapane la
Padachuma
Agua
Bania
"' ~4
a;=...
Nau kawase: Eberaraba "de", "eda"" kaari baita abadaa
Eberara ba "áe" mauáe "eda" abadau ebera chi kosa eáa ku ouu ai bait a, nau ebera be áea áe áeeáa
ultimode wa barii . Naware bi' ia kawaáa i:
¡I
En la lengua emberá usamos "de" y "eda" para indicar el lugar donde se encuentra el suj eto u objeto,
éste es un sufijo y sirve para marcar el lugar- de 'en' y eáa 'dentro'. En el siguiente ejemplo lo podremos
apreciar mejor :
Eva dode nu bú
Eva est á en el río
María deeda nu bú
María está dentro de la casa .
(Aguirre, Daniel:2014)
65
ANAU TOPEA KAWASl'DAU
DESPEDIDA
Ara jaka kawakaribaba mtt dai berrea maude mtt dai kultura ürtíbena,
kawai jau aude mipitaa bee.
Kawapade mtt dai berrea amaaraba, bari bichi abara baare berreanureaika noremaacha.
~zh 67
_i>l~11. -
BIBLIOGRAFÍA
Aguirre, Daniel; González, Rubén y Panchí, Macario. (2013). Manual De Enseñanza Y Escritura Ebera - Chamí.
Medellín: imprenta departamental de Antioquia.
Aguirre, Daniel. (2014). Manual de enseñanza y escritura del emberá 2. Medellín: imprenta departamental de
Antioquia
Pardo, Mauricio. (1994). Dialectología Chocó. En l. C. Cuervo, Estado actual de la clasificación de las lenguas
indígenas en Colombia (págs. 269- 312). Bogotá: Instituto Caro y Cuervo.
UNFPA.(2011). Escuela de derechos, historia y principios del movimiento indígena naciona l y departamental
Zuluaga, Víctor. (1991). Dioses, demonios y brujos de la comunidad Indígena Chamí. pereira: colección de
escritores de risaralda no.6
EBERA BE'DEA O: EL CAMINO DE LA LENG UA EMBERÁ, nau proyectodebena Ebera bedea: corazón de la cultura,
kawadai baita ebera bedea bibikaakaridaudeeba jaradeadai, bi'ia ochiadai mambea jaradeadai, makabumina chi
ebera bedea Ürttbena bi'ia idikadai saka jaradeayu Ürttbena, kartiyade bttdai baita; nau proyetoba kanasii chi 9
Convocatoria de Estímulos 2020 de la Secretaría de Cultura Pereiradebena.
Nau kartiya bttdai baita kt:trisiasidau warraramaa jaradeadakadai baita 7 año tttaabeemaa, chi ebera bedea
berreabadaura balta maude chi bedeadakaura baita bida; nau kartiyadeeba ebera bedea bi'ia kawabiadai balta
eskuelade maude kolejiode bida, kartiya eda chi ejemplo kobee, bt:tdai, bedea chi widi ebera bedeade maude
Olinda Ürt:tbena nebt:trttbua, jau ebera kau maudeeba ichia nebt:trt:ti ebera bedea Ürttbena maude ebera kultura
Ürt:tbena sida.
"EBERA BE'DEA O" nau echeke kimare boopade maude kimare maebttra übea bedea bee; echeke eda chi
learuuba unui jari Ebera iujaa, maude Olindaba joma nebt:trtti ebera saka duanabarii Ürttbena, ebera kttrisia
tirttbena, maude unui "Nau kawc.se" ibera bedea Ürttbena aude kawai baita. Maude chi tema ebera bedeade
unudai bideo maude audio sida maudeeba ataudai chi kodiko QR ochiaistu jau bideora bichi berreanlbabarii
mau aude kawayu baita, maude unui buu nau kartiya internede bida, chi pakina Corporacion Oshunde.
EBERA BE'DEA O: EL CAMINO DE LA LENGUA EMBERÁ, hace parte del proyecto "Ebera bedea: corazón de la cultura",
que tiene como objetivo contribuir al aprendizaj e y difusión de la lengua emberá mediante procesos de evaluación
de su enseñanza, investigación sobre estrategias didácticas y publicación de material pedagógico; es ganador de la 9
Convocatoria de Estimulas 2020 de la Secretaría de Cultura de Pereira.
Esta ca rtil la fue diseñada principa lmente para niños en edad de lect_u ra, es decir a partir de los 7 años, hablantes y
ño hablantes de la lengua emberá; su objetivo es fortalecer el uso de la lengua nativa en las instituciones educativas
del departamento de Risaralda a través de ejercicios, ejemplos, vocabulario y la historia de Olinda, una niña emberá
Chamí que nos presentará el universo de su lengua y cu ltura. Su contenido puede ser usado por adultos que deseen
aprender nociones básicas de la lengua, y por maestros en los cont extos de enseñanza intercultural.
11
EBERA BE'DEA O" contiene 4 canastos compuestos de 3 o 4 capítulos cada uno; en cada canasto el lector encontrará
una sección llamada "Ebera iujaa: Mundo emberá", en la que Olinda narra rá aspectos de su cu ltura y cosmovisión, y
un "l\lau kawase: Aprende esto", que brindará tips prácticos sobre el uso de la lengua. Las temáticas vienen
acompañadas de video-animaciones y°podcast direccionados por códigos QR que te recomendamos visitar para
ampliar tus saberes, además de la versión virtual animada de la carti lla, que puede ser visitada en la página Web de
la Corporación Oshún.
Nau kartiya bttsidau propesor ebera bedea bedeanureeba jaara charni bida Risaraldadebenará, orne nidauba
tradusipedaada kapunia bedeadebena waya ebera bedeadaa, chi arnbuaraa trabajabauraba Corporacion
Oshunde, rnaude Fundacion Materiledebenaraba.
Corporacion Oshunba ktírisia buu enkuentro asebiai baita, kawabiai baita, idikabiai baita rnaude dai puurura
Colornbiadebena orne trajabadau achi ktírisia , achi bedea, achi kultura perdebiirnaba, rnaudeeba chi
waabenaraba ochiadapeda marnbee unudai.
Fundación Materileba trajabadau aidudai baita propesorara, tallerista bida rnaude chi jornaura nebttrttduu achia
unupedaada ürttbena. Nau Fundacionba aidupunuu proceso leapeda rnaude bttyu baita, bi'ia kawabidai baita
beredade bee baita rnaude puurude bida Risaraldade, Pereirade, Dosquebradasde bida, maude Mirador Cultural
Materilede jau beebuu barrio Carnpestrede D.·
La construcción de e.ste material es producto del tejido de saberes de 3 docentes nativos de la comunidad emberá
Chamí de Risaralda, 2 traductores, el equipo de la Corporación Oshún y la Fundación Materile.
La Corporación Oshún tiene como propósito generar espacios, propuestas educativas, de investigación e interven-
ción socia l y cultura l en torno al Patrimonio Cultural Inmaterial de los pueb los co lombianos, así como crear y
fortalecer procesos de revitalización de lenguas nativas, visibilización de las etnias y los saberes ancestrales.
La Fundación Materile es un espacio de reflexión sobre la lectura y escritura dirigido a profesores, tal leristas y todo
aquél que desee comunicar su percepción del mundo desde cualquier técnica. Apoya procesos de promoción de
lectura en la parte rural y urbana de Risara lda, Pereira y Dosquebradas, entre los cuales se encuentra el Mirador
Cu ltural Materile, en el barrio Campestre D.
9~-tal/e;e ~
Mate rile