Jul 02 2023

También podría gustarte

Está en la página 1de 71
ee ns CHUYATANA QICHWAP! RIMASUN DESARROLLO TEMATICO 17.2. COMPRENSION DE LECTURA acional ¥ mundial, porque el avance de la ciencia ’ La lectura, es de interes ni tecnologia es relativo, pues, no existe una verdad absoluta, para estar en sintonia con los estos cambios, eS indispensable la lectura. El lector reconstruyendo el texto en relacion Cassany y otros (2002: p.203), exponen un modelo interactivo de comprensién lectora, donde sostienen que ésta se alcanza a partir de la interrelaci6n entre el lector que lee y lo que ya sabe sobre el tema, el proceso de lectura se pone en marcha antes de empezar a percibir el texto, las informaciones previas permiten anticipar o formular hipétesis sobre el texto. El Ministerio de Educacién (2007: p.16), plantea, las bases para aprender los textos se construyen diariamente desde la educacién inicial, por medio de la interpretacion de imagenes 0 laminas y en las conversaciones, preguntas y respuestas con las que el profesor o la profesora estimulan constantemente a los nifios y nifias mientras leen los cuentos. La comprensién lectora tiene tres niveles: al contexto. Para tal caso coincidimos con a) Comprensién literal Berens que esté basada en el texto de manera explicita; es decir. = con precision lo que dice y contiene el texto. Seguin, Solé (1998), ine al nivel literal, como la aptitud o capacidad de nuestro amigo lector pare Soe Sewn 0 Rae me Neto Sian ae — eee ecire eons pésicamente en los contenidos del texto, es decir se atiene @ desde eltexto ala ae So ies Mane cass : mente del lector; en este nivel de comprensién lectora dest#? —— Ormmm CHUYATARA QicHw, b) Comprensién inferencial API RIMASUN Este nivel de comprensi ue est escrit : Iprensién busca establecer la felacion entre | lo que es implicit i sf = yloa ip | ito, es decir, lo que NO aparece e/ el te; ia ee pia xto. En toda lengua Para nuestro caso coi planteamistos de Solé (1998: P47), dice, que e| eS rears con los porque es el nivel mas alto de comprensién, d a S See va mas alld de lo expresado por el autor. Lnecer oe Para Pinzas (2007) Sostiene que este nivel es de especial importancia, el ejercicio de su pensamiento; por ello, tendremos que ensefiar a los nifios: a predecir resultados, deducir ensefianzas y pues quien lee va més alld del texto; el lector completa el texto con mensajes, propone titulos para un texto, plantea ideas fuerza sobre el contenido, recompone un texto variando hechos, lugares, etc., infiere el significado de palabras, deduce el tema de un texto, elabora resimenes, prevé un final diferente, infiere secuencias ldgicas, interpreta el lenguaje figurativo, elabora organizadores gréficos, etc. (p.2). c) Comprensién critica 007: p.23), “en la lectura evaluativa o critica, ; so ae = ¢! objetivo del lector consiste en dar un jucio a pair de lens SATS 8 acuerdo a un punto de vista”. En sintesis, la comprension eval busca Ja experiencia y valores, juzgar el lar juicios basandose en evaluar el texto, formular } . ee te ae ‘Seguin el Ministerio de Educacién (2 valor del texto, separar hechos a Sai hal Nes : p.108) ee personajes. Para Pérez (2005: P. maneras, de acuerdo jido de numerosas 2 nivel del enfoque cognitivo se ha defn wutores estudiosos del tema. oe Ona CHUYATANA QICHWAPI RIMASUN 47.2. Nombre de los animales (Uywakunapa sutin) imales en el mundo andino / ichos Los nombres de los ani siempre han existido como tal, por esta razon mu nombres no tienen significado en espafiol, como: akakllu, chusiq, paltagsu, tankayllu, waychaw, eto. Por otro lado, hay nombres de los animales que no existe en espatiol, por tanto, a las palabras quechuas [0 espafolizaron y en la actualidad nos muestra asi, como, por ejemplo: Puma (origen quechua) espariolizado puma Llama (origen quechua) espafiolizado llama Wiskacha (origen quechua) _espafiolizado viscacha, etc. a) Wasi uywakuna (animales domésticos) Chiqullu W baba CHuy. ATANA QicHWap| RIMASUN Tuisefior hiririnka 5 Piki c : moscardon es pulga : Chiwaku : zorzal illpintu oa chiwillu :tordo Pinchikilla ts i. : i lucie _ hiya liend Pinki pinki Horie re Piaqu salta monte : Mos ij : sca Be pajaro 1 + Caracol Poy : puma 1 : garrapata : polilla } Sukullukuy roe Qall ; eats | lu : tarantula sam ee | Qarachupa 4, 2 libélula ‘Okt aoe prana dee es | is { : cernicalo Qiwila ¥ par | armadillo Sirara : oa : alacrén : pato Sisi, ahanku ommiga condor Ararai nka lagarto : arafia pequefia Suri + anda : lombriz Taruka : venado macho : frayle Tuku : buho abeja Tuya + calandria llama Tunki : gallito de roca venado Ukucha : pericote : viuda negra Ukumari 2 080 qway, amaru: serpiente Ullasku :gallinazo = murciélago Unchuchuku -comadreja sajino Qampu sarafia tortuga Uqullu renacual© cienpies Wigrurity loro gusano de papa Urpi pe alpaca uri oe :gusano flamenco wy es rion Urunquy : abeja nese? + piojo caqag: Luls Luco Rolas Tello On CHUYATANA QICHWAPI RIMASUN save negra gato del monte Yana wiku a gusano de choclo Yana warmi : abeja negra Walis avispa Yayan : oe Wanwa zancudo Yutu : perdiz Wayanaku golodrina Wikunia : vieufla Wiskaku : viscacha c) Nombres de animales solo en quechua Akakilu Maywa uru Allpa waylis Maywacha ‘nual Millwa uru Nerchecche Mucha ees Munti aliqu ‘Askankuy, Paltagsu Atug atug Pichinkuru ) Chapucha uru Pillku uru | Chawa chari Pislulu Chawaku Piwi Chiwaku Puchiti } Chuqllu puquchi Puchu ea Pukuy-pukuy = Tankayllu Kapuchiru Tinkaq oe Tigiras uru Kiskis Tirag taqwiq Kuchi kuchi kasd Tukaq j Kulku at Kusikusi satan Kusti Turu urpi Lawaku Tuyus Liglis Upa wigru Ugliu Utuskuru Qilaec: isle | nets @oies TH? Q Rete! CHUYATANA QICHWapi p — IMASUN Gs Wi test faynake, Wi we aw ayruney 47.4. Conclusiones Ia lectura @ nivel literal el lector identifica los. « 102808 0 hechos jerprosadoe en el texto, La comprensién en este nivel es con preguntes prequr sobre el tema leido, cuyas respuestas aperecen explicitamenta en of ‘Gomprenion de lectura inferencial, en este nivel de comprension busca la relacion entre lo que esta escrito y lo que es implicit. es decir. lo ‘aparece el el texto ‘comprension critica o evaluativa, busca evaluar el texto, formular juicios en la experiencia y valores, juzgar el valor de! texto. separar hechos y juzgar la actuacién de los personajes de reforzamiento Liamkasun yachasqanchik anchanapaq Qitiqag: Luis Lucio Rojas Tello CHUYATANA QICHWAPI RIMASUN G4 nta hachen chay quchaman wichlykun Chaypi runachaga “hachantaga qurquyta, hinasp? llumpayta. waqaykun; chayna si hungayllamanta huk sirena rkurirqamun, hinaspansi tapun wagachkanki? Chaypis willan chay runaga sirenamanga, kay wichiykun, chay hachaywanm! aylluyta mikuchig karqani, .anta qachata qurquramun, hinaspas taga; gkaychu chay hacha maskasqayki? Runachaga nin, chu hukmi, Kagllamentes Sirenaga, quigimanta hachata hinaspas tapun ckaychu chay hacha maskasqayki?, nispa funaga manam nin. Hinaspas chayraq chay qacha maskasqanta . hinaptinsi runachaga hachanta rikuruspa kusikuspan nin! ga, kaytam maskarqani!. Chaysi sirenaga, allin runa kasqanta , qurimanta hachatawan huykun chay runachaman, chigap rimaq, pa sunquyug kasqanmanta. ga kusisqallana llaqtanman iskay hachayuq kutin, chayna fiampi tuparqun, huk runawan Miguel sutiyuqwan, hisnaspas willan, hachanta qawachin. Chaysi Miguelqga hamutarun, fluqapas furarqamusaq quri hachayuq kanaypaq nispa, pagarisnintas pasan |wikrakuspa chay pukyu quchayuqman, hinaspas wischuykun hachanta man, hinaspas qallaykun hucha patapi waqayta, chaypis rikurirqamun tapun, Miguel cimamantam wagachkanki?, kutichin sirenataqa, hachaymi guchaman wichiykun nispa. Hinaspas sirenaqa huchamanta qurquramun eemepe hecha maskasqanta, hinaspas tapun zkaychu chay hacha aayki?, Miguelcha nin manam chaychu nispa, hukta punitag, qullqimanta ‘sirenaga huchamanta qurquramun, hinaspa hawachi es ispa tapun gkaychu hacha maskasqayki?, Miguelchaga nin kaqallamanta manetatiniaas ta sirenaqa qurquramun qurimanta hachata, hispas hawachin hay hacha maskasqayki?, Migueichaqa kusisgallan, een __hachayga, nispas lullakun, Hinaptinsi sirenaqa aie : pifiakurun, hinaspas nin, Miguel sirinaga, quchamanta quti kanki tullam, munaysapa, kunanga mana ni mayqin hachatapas . Chaypi Mi haypi Miguelchaga, mana ni maygin hachatapas chaskinchu llulla lg: Luis Lucie Ros Tel iia UNSCH Ew N Y GES) HUYATANA QICHWAPI RIMASUN kaspam, munaysapa ka: E spam, chaymanta wasi Hlakisqallafia. fasinman kutin mana hachayuq Tapukuykuna 4, elmataq huchaman wichiykurqa? a) ruqu b) usuta @ hacha d) waska 2. uChay runa, imatataq sapapunchaw furarqa? a) chakrapi llamkan b) yarqata aspin © yantata yantan ) yakuta aysan 3. ¢Pitaq chay runata yanaparga quchamanta hachan qurquyta? a) warmin b) churinkuna c) Miguel @sirena 4, clmamanta hachatatag sirena chay runachaman quykura? a) quligimanta b) hacha maskasganta ©) uchuy hachachata uri hachata 5. hele hachanta wischuykusP? ene a) runacha b) sirena © Miguel d) warmakuna 8. :imatatag Miguel munarga sifeneP® a) quilqi qunanta b) llikia qunanta ¢) hachan qunanta? ‘aiigag: Luis Lucte Rojas Tello rs WAPI RIMASUN On CHUYATANA QICH @ quri hacha qunanta 7. ylmaynanpitag sirena piflakururqa Miguelwan? a) alin runa kaptin b) wakcha runa kaptin © munaysapa runa kaptin d) mana hachayug kaptin 8. Miguel, mana llullakuptin gsirena hachata es kari Nollavned®s qa? » Yagachwenk... Janmon...kerqa.. Mans... 9. Kay willakuy, gimatataq yachachiwanchik?. 0.0. nape MAGQTA WAS! KANAQ Huk magtas patronanwan hacindampi yachasqanku, chaysi huk punchaw warmiga maqtata nin, pagarinmi ripuchkani / \ | Limaman, kayllapim suyawachkanki_kutimunaykama, chaynaga nisqampi hinas, _pagarisnintinta _illarun Limamanga llumpay kusi kusisgallafia, achka charkikuna, hamka, miskipakuna quwayniyuq pasallan. Manas llumpaytaqa hipamunchi Limapiga, huk killallamantas warmiqa kutikamun Limamantaq, sumaq__takuyuq, hukchan puka limpiwan tihisqa, utulupa titalinhina pukay Pukay simin llimpisqa. Maqta chay warmita qawaykuspansi mancharikun, hinaspas.__ maqtaga kutiramusganki llumpayta eas.” “chulucha’, fugapas tlakikuykim, zImaynat ae llapaltam uywakuna?, allinllam gkawalluy P = a: warmiga, hinaptinsi, ¢Ima kawallu pat oi : rona?, ¢Mala kara?. nispansi paypas tapun, chaypis magtaga taki : Kawallituy mala kara ima surtillayuqmi gamga karanki. Chaypis Patronaqa, Jimaynampi magta nin, wasiykim rupakuchj caballuykiwan mayuta yaku apamuq ita qallaykun: €q chaynata takinki m, n Patronay, ‘irqani, lagta nin?, hinaptinsi Pim fuga mala karawan 'ymanta kutimuchkaptiymi mala ‘De CHUYATANA QICHWapPI RIMASUN vareqa kasqafiachu, waskallaa Chutarayachkasga, imay sunqu kawallucha ee rerss Pawarusqaya, qaqamanyé Gaqapaykusqan patrona. Maqta, ippechaycd Icha kaferukun? gtmaynatag kachkasga?, alintem, sumeqchstam ruparqusqa uchpachallafam kachkan, nispan nin, gimaninkim maqta? nispas nin patronaga, manam; Pedrocham kafaykunga, fugaqa gasolinallatawan fosforollatam = haypargani, hinaptinsi, patronanga _wafluy _mafiawanraq _ hapirachikun(epilepsia) chaypis, yakuchata magtaga upyachin patronanman - hinaptinsi Kawsariramun. Chayllapis maqta nin patronanta, chisi tutamantam _ musquyniypi kachkasganki patronay, chaypis patronanga tapun: zImatataq _ ruwachkasqani?, nispa; maqtafiatag nin, patrona kuchuchapim qamqa waqaspa -tiyachakuchkasqanki, Patronantagsi fiataq tapun, gtaytachata rikurankichu?, ari _ mamasita, niptinsi gimaynatag taytacha kasqa?, niptinsi maqtaga: misticha, paqu , marikunchatag kasqan patronay, nispan nin. ina gPiwanmi upa maqta yachasqa? a) Allquwan (©) Patronawan c) Mamanwan ) Sapalian yymantaq cl hay warmi ripurga illarqa? Clllgag: Luis Lucio Rojas Tello —==—— i @ Cea) CHUYATANA QICHWAPI RIMASUN d) yangakunata i : .qa sumag rupasga kachkan, ima ninanmi kanman 5. gPachat @ wasin kafiakurun b) wasita suwarun c) wasin fiitirqun d) allinllam kachkan wasiqa 6. eChay maqta kaspa imatam rurawaq? @ upaliakurquyman b) willayman utqayman ¢) chinkakuruyman 4) wasita rantikuruyman 7. gChay maqta, imapaqmi fosforollata hayparqa? a) nina ratachinampaq © wasi kafianampaq ©) sigarru pitanampaq 4) ischu kafianampaq 8. Qampaq kay willakuy, munaychachu gimaynampi? \ Manem, ven oine...eoyga....nanashasms, QARANUN ASNUMANTA. Mama Jacintapa warmi wawantas huk maqta wiksayarachisqa, chayta maman musyaruspansi pifiakuspan, allinnin raku yantata aptirikuspan chay maqtapa wasinman pasan, chayaruspansi punkurta takan pakirug hinafia, hinaptinsi uchuy maqtiucha llugsigamun. Mama Jacintas tapi . jun eMaytaq taytayki?, nispan, llamkagmi chakrata a s a san fl warmachaga, ~Mamaykiqa maytaq?, nispamsi tapupayan pifia warmiga, ae asnuykutam michiq pasan bichur da i ae a chunka sulischallatam hi | asnuykumanta mafian, wawaiymantaga haykat __ mafiasunkipas mama Jacinta. fapukuykuna Pipa wawantataq wiksayarachisqa? a) Juanapata ® Jacintapata c) Rosapata d) Maryapata ta aptakuykuspantaq Jacinta pasarqa maqta maskaq? a) asutiyuq __b) waskayuq yanta kaspiyuq taq Jacinta rimarqa? ssp Gillgea: Luis Lucio Rojas Tello On CHUYATANA QICHWAPI RIMASUN b) manam © timanmanmi karga d) kusikunmankun 8. Alllinchu kay qiliga kachkan, icha manuchu alent... kerhher 9. Kay willakuy, zimatatag yachachiwanchik?.. alin hawmutay da yoyagecyug fenailon TAYTA KURAMANTA Taytacha maftakunanku asi punkuntas-—-huk chakramanta kutimuspa = runacha pasachkasqa, chayllapis tayta kura rikurquspan nin: Diospa churin hina, yaykumuy misa uyariq, niptinsi runachaga, nin, 4Pitaq asnuyta gqawanga? misa uyarinaykamari, manam sapallanta sagiymanchu kay asnuyta qipiyuqtaga, nispas runachaga yaykuyta mana munanchu. Chaysi tayta kura pifiarikug ginarag nin, taytacham qawanga asnuykitaga, hinaptinsi runachaga nin, chaynaga allinchiki kanga nispan yaykurqun misa uyariq. Misa qallaykuptinsi tayta kura, ~~ nimun taytachaga fuganchikwanmi kachkan nispan, hinaptinsi runaga chayllapi llumpay pifiakuywan tayta kurata nin jhinaptinga pi supayma asnuytaqa qawachkan nispa?, taytacha fuganchikwan kaptinga, _nispan lugsiramun misamanta piflasqa aman oe Me Tapukuykuna 4, ¢Pitag misa uyariq yaykurqa? ) kura b) warmi ®runacha d) sipas 2. ¢Maymantam kutisga chay runacha? Ss a) wasinmanta b) laqtanmanta Qillgaq: Luis Lucio Rojas Tell? On CHUYATANA Qicn @chakranmanta WAPI RIMASUN d) misamanta 3, ePitaq misa uyariy nispa nisqa? a) warmin b) churinkuna c) Miguel Kura 4. zAllinchu misa uyariy? allinmi b) manam allinchu ¢) yangam 4) tlullam §. Allinchu kay qillqa gimaynampi? Asis allinmie Moma. chuyahs .sloercaaretga. 6. Kay willakuy, zimatataq yachachiwanchik7... Tapukuyta kutichiy qimam kay a gimatam mikun?, ) Yusovscets ¢Maypitag yachan? Yanaoassuacallep$ gRuna mikunchu?, eae Ima llimpikunam LY Onmmm CHUYATANA QICHWAPI RIMASUN ©) chakranmanta d) misamanta 3. Pitaq misa uyariy nispa nisqa? a) warmin b) churinkuna c) Miguel @)Kura 4, 2Allinchu misa uyariy? a allinmi b) manam allinchu c) yangam d) tlullam 6. Allinchu kay qillqa gimaynampi? 2. ANON at mikn devs namehsic, 6. May willakuy, zimatataq yachachiwanchik?.. _ Tapukuyta kutichiy gimam kay uywa?___ qu ¢lmatam mikun?_—Yasvacela :ukuchata mikun Wall : pachata uchkun Anka : tulluta kachuchkan Agaruw :atanuta mikun Atug, : kisuta kutkun Chipi : chuglluta mikun, Kuntur. :waytata suqun Masu : qiwata mikun Puyu : sarata millpun inti : ismusqa aychata tisan Ukucha : wallpata mikun Uritu : fapita mikun Takiykusun Pichinku aspichakugtas killinchu mancharichisqa chaysi katkatatachkan sapallan mana piyniyuq fT tel 0 CHUYATANA QICHWAPI RIMASUN Kumpadrin chiwakufiataq sirkanta llachpapayachkan wawgin wiskachafiataq _ runtunwan qaqupayachkan Autor: anénimo “Tapukuyta kutichiy 4. Hayka uywakunam kay takipi,qilgaykuy: aio y wavsna 2. Pitag mancharikusqa? fide 4Pitaq runtunwan qaqupayachkan? aie iam Ae —ar Op CHUYATANA QICHWAPI RIMASUN Ce Gos: arafia avispa gulls: renacuajo Zancudo __: loro golodrina ot paloma : vieufia wrest ravi blanco : viscacha os gusano ave negra Yana Worn: : abeja negra —yawa Wan’: aveja negra Use piojo —Yoyun__: camero ssaqy : gato del monte . : perdiz fares : gusano de choclo VIGENCIA DEL SABER ANDINO Departamento Académico de Lenguas y Literatura, UNSCH Luis Lucio ROJAS TELLO FORMAS DE DESCUBRIR EL SABER “YACHAY” La convivencia y el contacto con la naturaleza es fundamental para interpretar y organizar la actividad cotidina ‘en el mundo andino, por ello se fomenta el respeta a la naturaleza de acuerdo a multiples experiencias, y estas son experiencias qUe ‘adquieren: mirando, manipulando con la mano, por los suefos o revelaciones. observando Ia naturaleza, por la tradicién oral y el recuerdo, el saber de !8S deidades, las palabras que brotan del corazon, esta incorporacién de algo nuev? se realiza a modo de prueba dentro del ayllu, por ultimo, el saber en la escuela nut’ mané sev fuji abit sintol sacl = i mico i oer suse cion entendimiento y Sachakunapa yachaynin (saber de las plantas) Rurasnuga papawan lallinakun ruruypi. Sichus, rurasnu |) achkallatafia rururun hinaptinga papam manam_allinta rurungachu. 2. Walanwaypa waytaynin. Tarpuy killapi _nisyullatafia __walanway sacha waytaruptinga manam allintachu qispin | kawsaykuna. iyta. sabila qallariptinga, sasachakuymi wasikiman | chayamunga 4. Liullu sabila kaptinga aylluki allin yachanampaqm Ayranpu sumagllatafia ruruptin alin kawsaymi aispinga chay kawsay mana allinta kawsay inpaman wifiaptinga alin i, uraynimpaman_ vifaptinfiatagri Gillga: Luis Lucio Rojas Tello @ [Sean] cHUYATANA QICHWAPI RIMASUN Uywakunpa yachaynin (saber de los animales) 4. Tarpuy ukupi atu sumaq chuyachata waqamuptin, tarpuyda allinmi kanga, Sichus wangamunga millay saqrallatafia manam allintachu kawsay qispinga. 2. Kuchi muyumuyurisparaq tusun, chayga_— para chayamunampaqmi. 3. Wallpa usachakun tukuy punchaw para chayamunanpaqmi. 4. Qampu, apasankay arafia llugsimun para chayamunanpaqmi 5. Wayanaku urpikuna pawanku, sichus muyun hanayninta pawan mana paranampaqmi, sichus pampanigilanta pawan paramunanpaqmi 6. Patu sumaqchata raprapakuspa pawakachan, chaymanta tuspayninwanmi wichayman qawaspa qanilaqyan para chayamunampaqmi. 7. Wiquchu, kay uywachaga animawanmi chawpi tutakunata purin, sumaq sumaq pichinkuchan. Qalillatafia takiptinga unaychamantaragmi waftukunku pipas hay _llagtapi kawsaq, pisillatafia takiptinga wafukunku pachas. 8. Hamputu para chayamunata yachanmi hinaspanmi takin, parata mafiakuspa. 9. Quwisukaptin —chikiqaram, —kikin— quwi wafiunapagmi, utaq uywaqninpa wafiunampaq < sukan chuya chuyachata. 40. Chilliku wasipi waqan, chay wasiyugpa ripunapaqmi utaq wasi tuflinampaq. 41. Tuku wagan runa wafiunampaq, kay tukuga chay unquqpa wasin qawapiraqmi waqan “tukuuu tukuuu, tukungafiam tukungam tukungafiam, tukungam.... nispa” 42. Kachl kachi wasipa punkump! muyuptinga wasinchik chayamunampagmi pipas watikamuwananchikpaqmi utaq 0 CHUYATANA Qicu WAPI RIMASUN \\ y 43. Chiririnka wasipi_—muyuptinga utaq__tiyan pachakunamampas, chayqa niwachkanchik runa wafunampaqmi. 44. Aliqu allwan nisyullatafia animata rikuspanmi, chayga runan waftunga 45. Killinchu muyun fian purisqaykipi allillan kanaykipaqmi tag imapas maskasqayki tarinaykipagmi. 46. Yana misita wasikipi uywaptikiga manam chay ~_ layqakunaga chayasunkichu. 47. Machaqway wasikiman yaykuramuptinga ripuspayki manafiam kutinkifiachu wifiawifiaypaq. 48. iki llumpayta wasikipi_rikuriruptinga —llumpay chikiqaram, chay wasipi tiyaqpa waftukunampaqmi. 49. Misi uyanta sumagchata makinwan _upakuptinga, __watukuymi chayamunga wasikiman. 20. Pichinku, manaraq allinta achikyamuchkaqta silwachakamuptinga, tukuypunchaw nisyu rupanampaqmi. 24. Kiskis nisyuta qapariptinga paramunanpaar Sankay allinsuta waytaptinga sumagtam papa gispinga - hay wata. 3. Kusi kusi wagaptinga quilqiyua kanaykipaqmi. Wakapa kuralnimpi mula itafia nisqanku wiflaptinga, chay ‘wakakuna tukunampaami- Utulu —churutiyan : wasi ukunapi rikurin animapa animata —_rikuspanm!, pipas Qillqag: Luis Lucio Rojas Tello pe! @ psa c1vaTana QICHWAPI RIMASUN Pachamamapa yachaynin (saber de la naturaleza) fie! ; pne? 4. Ninapuyu rikurimun usyanampaqmi, ninkutaqmi antaqara nispapas, 2. Intita chirapaptin, chay wata allinta kawsay gill? 7 rurunampag, utaq nisyu usyay kanampaq. ve 3. _Musug killapiga allinmi tarpunapaq 4. Hatun chaskakuna, allin tarpuy kanampaqmi tas rikurimun. Chaynallataq sachakunapa rurun yineoU mana ismunchu. elP 5. Uchuy chaskakuna_ rikurimuptinga, chay yneDU ssachakunapa rurun ismun. Pert. 6. Killa quchachakun, warmi wafiunanpaq. i ministeric 7. Qaga tufin usyay pachapi, parananpaqmi. des: 8. Tukuy punchaw nisyuta ruparamuptinga, ace tutaykuyta runtu para chayamunanpagmi. Col ‘9. Nan risqaykipi achkallafia muntusga rumita : rikuspaykiqa wischunaykin —_—rumita, seat utqayllaman chayanaykipaq. 40. _ Riti chayaramuptinga siqaykitam yana Pinzas, J mankapa — sikinwan __liimpikunki__ mana Pa flawsayanaykipag. Be 44. Nisyuta rayu tugyaptinga kuchillutan oe chakanampata churana, mana PR gapiwananchikpag. Renita y 42. Killa wafiuypi allin alberjasta tarpuna, 5 llumpaychatam rurunga. tee 43. Killa. wiksu—kaptinga,—paran So, sapapunchaw chayanga. . (1 10, 17.7. Referencias bibliograficas Xgl i Cassany, D. y otros (2002). Ensefiar lengua. Editorial Gra6.8va edicion. Madrid- rs Espafia. n) illgag: Luis Lucio Rojas Talo ll UNSC! oO CHUYATANA QICHWapP! RIMASUN r, C. (1997) Ember, C. (1997). Antropologia cultura Espana: Prentice Hall Escobar, A. (2000). EI ly gar d aglobalizacién o Postdesarrollo ena” ciencias sociales. Pers, ecO. Pectivas latin ‘aturaleza y la naturaleza del lugar: colonialidad del saber: eurocentrismo y jloamericanas. Venezuela: FACES/UCV- illo E. (2001) " i en FA PRATEO ening de Siempre y la Cosmologia Occidental Version ~ Serie: Documentos de Estudio No. 21. Segunda i, C. (1992) “Génesis de la Cultura Andina” Tercera edicién. Lima — Peru. nfoque intercultural bilingue i i nfoqu y la participacién comunitaria en el proceso de diversificacién del curriculo, Lima - Pera A oa (2012) Hacia una educacién intercultural bilingue de calidad. Lima — isterio de Educacién (2007). Guia _de estrategias metacognitivas para desarrollar la comprension lectora. Ediciones Santillana. Lima-Perd. , E. (1999). Los siete saberes necesarios para la educacién del futuro. ~ Colombia: UNESCO, editorial Cooperativa de! magisterio. 9z, J. (2005). Evaluacién de la comprensién lectora: dificultades y - limitaciones. Revista de Educacién. Numero extraordinario, Julio. Lima. , J (2001). Se aprende a leer, leyendo: Ejercicios de comprensién lectora ‘para docentes y sus alumnos. Médulo de serie el profesor. Asociacion Educativa Tarea. Lima. gifo “Prueba y didlogo en la cultura andina. Experimentacin y ee Ye modemo'. En: Cultura andina agrocéntrica. ‘Occidente Modero y en la Cultura Andina’. En: jon en los Andes? PRATEC. Lima, , pp: 163- (1998). Estrategias de lectura. Editorial Gra6. Barcelona-Espafia. f. Pontificia Universidad Catélica del Peri, Facultad Peer RTE Z0S ao Geacitn Bulngdet a 2 200 lana en el Sur Andino. Lima - Peri. itiqag: Luis Lucio Rojas Tetlo On CHUYATANA QICHWAPI RIMASUN DECIMA OCTAVA UNIDAD fl URIWA, MUSQUY, NANAY, RAWRAY (suefios, dolores, inflamaciones), 18.1. Introducci6n 18.2. Uriwa 18.3, Uywakunapa uriwan 18.4, Musquyninchik 18.5. Inflamacién del cuerpo 18.6. Dolores del cuerpo 18.7. Los miedos o fobias 18.8. Los odios 18.9. Pasion, gusto y locura por ciertas cosas 18.10. Comer devorar n exceso 18.11. Sustancia 0 persona que mata 18.12. Los imperativos en quechua 18.13. Adivinanzas 18.14. Conclusiones 18.15 Ejercicios de refuerzo 18.16. Referencias bibliograficas 18.1. Introduccién La cultura andina, es poseedora de muchos conocimientos ancestrales, Cientificos y tecnolégicos; muchos de ellos conocidos como los conocimientos ancestrales, pues el hombre andino, percibe la naturaleza como un todo “holistic”, ademas, es parte de la naturaleza, en la que practica la convivencia arménica, el respetutuo mutuo, la convivencia, la crianza, la reciprocidad, etc. En esta unidad se ha considerado el “uriwa’, en la que se describe las manifestaciones proyectivas aun vigentes en el contexto andino y que se originan en la accién que ejercen sobre el feto las sensaciones agradables o Gesagradables que recibe la madre durante el embarazo y que luego se traducen en formas de comportamiento en el recién nacido en términos de "parecido" o “semejanza’. De la misma manera, se ha incluido los suefios y agurios més comunes, que muchas de ellos guian su labor cotidiana del hombre andino; asimismo, los dolores de cuerpo, los miedos 0 fobias, los odios, las pasiones, gustos y locura por ciertas cosas, el comer o devorar en exceso. Lo que se pretende lograr es el uso y dominio de la lengua quechua. 18.2. Uriwakuna En el contexto andino, el “uriwa” esta presente en los nifios recién nacidos, por lo que es necesario reconocer oportunamente, curar con lo que corresponde. Desde la concepcion andina, todo ente esta correspondido con otro ser, como parte de la naturaleza y que ningun ser esta separado de los otros, es una relacion equilibrada y arménica, Qitlqaq: Luis Lucio Rojas Tello @ CHUYATAN ANA QicHw, APIRIM Que recibe la ma ee El uriwa, es la influencia consecuia el nifo va a nacor es ‘sigunecan at eriodo de gestaciin, en 2, ec. Muchas veces, el tase la imadioveg ae armal doméstico o salvaje, de fosre 0 ere ‘a fuerte impresién de susto, 418.3. Uywakunapa uriwan - Chipi uriwa Chay chipi wawata uriwarupti llumpayta _ pukllan nana oe Sé _chukchanta chutakun llumpayta. Chay uriwatas _kutichina hina chay chipiwan kimsa kutikama, ~ ipa punchawpi. : Allqu uriwa Chay — wawata_—aliqu——_uriwaruptinga jifasqanmanhinas llumpay maqanakug munag, anpas pifiakuyllapi kawsan yanqakunamanta. a kaptin mamanmi inti lluksimuy pachapi awan chay wawanta qaqupanan kutiy uriwa achka kutita. uu wiksayuq ee tinga, manas wawa paqariyta atinchu, ‘as Machaqway uruga manchakunmi fhinaspanmi —aygikun_—_runawan mana runapa paga, chaysi chay Wat Tr atinchu. unaspa_mana_ pad rae therway urota maskaspa kurcning, Kut kutiy kutiy, Kutiy... nisP@ kuyaspa | ‘tlaaa: Luis Lucio Rolas Tello =s o* tae oe “* me etes Semen coon Sereenpatene QR cruvatana aig Hi oe fLuwichu | ‘Urpi ‘Waka |Wayra | L Uywakunawan musquy Chilliku, sichus wasikiman yaykurun hinaspa waqapakun, hinaptinga ripunaykipagsi utaq aylluyki ripunanpaq. * Klawinchik siqsin llumpayta, chayaa ~ wagananchikpagsi, utag wasinchikman hatun fampi tuparuspaga, utqaychamanmi hinaptinga chay afiasta llalirunki |, chay afias manam atingachu ispayta Qitiqag: Luis Lucio Rojas Tello 9 Ps Purser HUY \ QICHWAPI RIMASUN +o utaq flan _ purisqaykipi + Urqupa_ sikimpi +» ykuC soe eregaga pisiaschalla —alipachatam a UK chal mana alkansu hapirusunaykipaq, Qui Hamka hamkakusqayki sumaqchata kikin’ tuayaruptinga, allin qalis_kawsakunki, Mana wait sumaqta hamka tugyaptinga unqunkis. chay << Chaki pampayki siqsiptinga illankis maymanpas, miku chaynallataq maki panpayki__sigsiptinga oa qullgisapas kanki qipapunchawkunaman. _ chal Nan purisqaykipi atuqwan tuparuptiykiqa llumpaq ainsi, chay —ima_—_smaskasqaykitapas Wall tarimunaykipagsi. layqa * Misi sumagchata uyachanta lluchkapakun, chayga —_ watukamusugniykis chayamunga wasikiman. “ Musq + Aliqu llumpay allwan pituchakuykuspanraq, chaysi wafiu rikun animata purikugta, hinaptinga waftungas * Musa llagta runa. . lump Wiquchu chawpi tutata purin “wiquch, wiquch, e nispa” chayga pipas llagta runa wafiunampaggi * Musq alli *% Tuku waqam wasiykipa hichpampi, utaq wasiyki 2 hawapi, chayga aylluyki wafiunampagsi amg % ‘%* Kachikachi, wasiyki punkuman, utaq wasi ukuman Wayte yaykuptinga watukug wasikiman chayamunampaqsi. Sawse *% Chiririnka wasiykipi muyuptinga, animas wasi watukuq * Wawa chayaramun, chaysi chirinkataga mana Waqgay wafiuchinachu nitaq qarqunachu, mana chayga % Wall wagaspansi ripukun chay animacha kammansi wat ayllukipas, kikillan muyurispa pasakunanta suyana. * akch / #Afaspa asnaynin wasiykipi ikurrun, hinaptinga aylluykis wanukurae, Kichkg utaqsi anima watukaramusunki. i J 'aygac % g haw, i nl GES chuvatana QICHWAPI RIMASUN *e Chay flan risqaykipi yutuwan tuparuptiykiqa manas tarinkichu imamanpas maskasqaykita, mana chayasunaykipag Pukunayki Ukucha pachaykita kachuparun, chayqa umpay unqunaykipagsi * Quwi llumpaychata sukan tuta punchaw, chay kikin quwi tukunanpagmi, utaq aylluyki wafunampagsi. Mana chay chayasunaykipaq chay sukaq quwita_nakanayki mikunayki hinaspa “8 Sichus rinriki chanchanyan yapa yapamanta, chayga runas rimakuchkasunki liumpayta. % Wallpata musqurunki, chayga awqasugniyki laygachisunaykipagsi utaq wakchayanaykipagmi. % Musquyniykipi kiruykita qurqukuptiyki. utaq wichiruptin _aylluyki wafiunanpagsi. ~ Musquyniykipiakawan chapuruptiyki, chayga llumpay sasachakuypi tarikunaykipaqmi “2 Musquyniykipi chuya yakupi armakunki hinaptinga alin qalis kawsakunki, sichus putka _yakupi armakunki hinaptinga unqunkis. Waytata musqupaykunki chayqa kuyay yanayki -sawsakusun nisunaykipagsi musqupayakuspaqa allintam pas suwasunaykipagsi. = Wawawan , ~ wagaychakunayki, ima kaqrikta + Wallpapa runtunta musqupayeptkiga ; ee caer mana qullqi tariy atinaykipaqsi. * Kichkapa qawampi musquynivki puripiykiaa pipas 4 paqsi, wagaychakunaykim. Gillqag: Luis Lucio Rojas Tello + Chayasga aychata musquptiykiga, allin kusikuy kawsaypi yachanaykipagsi, imapas munasqaykichik haypanaykichikpaqmi. % Ismusqa aychata musquptiykiqa, muchuypi, llakikuypi kawsanaykipagsi, * Sichus musquyniykipi qalalla purinki, chayga runas rimakuchkasunki Humpayta. 18.5. Runakayninchikpa rawrayninkuna (inflamaciones) Nufu rawray: mastitis Ispay puru rawray: cistitis Chunchul rawray: enteritis Wiksa rawray: gastritis Rurun rawray: nefritis Kunka rawray: admigdalitis Uma rawray: cefalitis Qayaq rawray: colecistitis Qara rawray: dermatitis Sirka rawray: flebitis Wasa rawray: esplenitis Kirunchikpa hipan rawray: gengivitis. Qallu rawray: glositis Kichpan rayray: hepatitis Uku rinri rawray: laberintitis, Tullu rawray: osteitis Puputi rawray: omfalitis Rinri rawray: otitis ae * Usata musquptiykiga, qipa punchawkunas qullqisapa kanaykipagsi, wins vue ry vaaan nan arku nanay Rinri nanay Tulunanay Maki, chaki Singa nana Wirpa, sinpi 187, Man faway) (fo @ ea CHUYATANA QIcHWapi RIMASUN Runtu rawray: oranitis #6. Nanaykunapa sutin (Dolores) Ya nanay acromelaigia tupanakuyninnanay artralgia + cardialgia cefalgia seentalgia +: crusalgia scoxalgia : gastralgia : gonalgia shepatalgia sneuralgia ncharikuywan kuy, chigniy, mat (manchal Tello: cian: i Lu Rot = we Om CHUYATANA QICHWAPI RIMASUN eH Uywakunapa sillun manchakuq Amijofobia Qarikuna manchakug ‘Androfobia Kunkapi unquykuna manchakuq Angirofobia Sapailan qiparuy manchakuq Autofobia Runakuna manchakug Antropofobia Nlapakuna manchakuq Astropefobia Araflakuna manchakuq Aracnofobia Uchkukuna manchakuq Batofobia Hampatukuna manchakuq Batraciofobia Chukchapa sisaynin manchakuq : Beletonofobia Puriy manchakuq : Basidofobia Mikuna manchakuq Bromatofobia Hawakunapi hawakuy manchakug _: Catropofobia Mana riksisqapi kay manchakuq Caintofobia Allqu manchakuq : Cinofobia Wichgasga ukupi kay manchakug : Claustrofobia ‘Suwachikuywan suwakuy manchakug_: Cleptofobia Yayakuna manchakug : Clerofobia Akakuna manchakuq : Corpofobia Chiripi kay manchakuq Friofobia ‘Supay manchakuq : Demonofobia Qaranpi unquy manchakuq : Dermatofobia Qumpiy manchakuq : Disdrofobia Mana riksisqaman maki qayway : Disdrofobia Upyaykuna manchakug : Dipsofobia Pukayariy manchakuq : Eritofobia Uamkaykuna manchakuq Ergasiofobia Tutayay manchakuq : Escotofobia Rikusqa kay manchakug : Escopofobia Sayanpalla kay manchakuq Estatofobia Shenae a ‘ Farmacofobia itlqag: Luis Lucio Rojas Tello Qanra kay 1 LLullakuy m Ukucha mar Waftusqa m Uhuy manet Achka runal Machaqway Urpitukuna + Para manch "kuna ma el Q@GSEED cHuvatana aichwapi emasun (a) Nisyu achki manchakuq Fotofobia Uma muyukuna manchakug Frenofobia Sawsakuy manchakuq Gamofobia Mayu chimpay manchakuq Gerinofobia Mamakuna manchakuq Gerontofobia Warmikuna manchakug Ginecofobia ‘Qalalla runa qaway manchakuq Ginofobia Glosofobia : Garfofobia Hematofobia : Hidrofobia . Hilofobia Ictofobia : Lalofobia ma muyu kay manchakuq + Maniofobia kay manchakug ere Fanchakuc| : Mitofobia : Musofobia : Necrofobia : Nosofobia : Oclofobia | itiqaq: Luis Lucio Rojas Tello @nm CHUYATANA QICHWAPI RIMASUN Imapas manchakuq Wakcha kay manchakuq Nina manchakuq Mayu manchakuq Magachikuy manchakuq Yachaysapakuna manchakuq Qachakuna manchakuq Kawsaqlla pampachikuy manchakuq Manchachikug manchakuq Wafuchigkuna manchakuq Sunkayug kay manchakuq Pantofobia Peniafobia Pirofobia Potamofobia Rabdofobia Sicofobia Ripofobia Tefefobia Teratofobia : Toxicofobia : Tricofobia 18.8. Chiqniykunapa sutin (odio enfermizo) Kasarakuy chiqniq : Misogamia Warmikuna chigniq : Misoginia Irgichakuna chiqniq : Misopedia Kawsaynin chigniq : Misosiquia Allin qamutay chiqniq : Misologia 18.9. Llumpay munaywan kuyay (Pasién enfermizo, gusto y locura por ciertas cosas) 4. Llumpay armakuy munaq 2. Chakrapi kay munay sunquyuq 3. Qarikuna nisyu kuyaq 4, Carrokuna kuyaq 5. Maytu rapikuna kuyaq 6. Sumagq kay munaq 7. Pakiy sunquyug kay 8, Tutayag ukupi wichqakuy munaq 9. Suwakuylla sunquyuq 10.Qichqampayalla kay munaq 11. Tusuylla munaq : Ablutumania : Agromania : Andromania : Anaxomania : Bibliomania : Calcomania : Clastomania : Claustromania : Caleptomania + Clinomania : Coreomania Qitigaq: Luis Lucio Rojas Tello “ as 26. Qillgay o7.Yuraq 28. Llakis 29.Nisyu 30. Llullal 31. Huk q 32, Tutay 33.Nina. 34, Achk: 35.Para 38. Nisyt S7-Mayt 38. Yact 8. Wan {0.Chup 12, Sapallam wagtakuylla munag 43.Apu kaylla munaq 44. Qilla purikuylla munaq 15. Supaywan yachay munaq 46. Vinulla upyay munaq 47. Sapallam kuyakuq 48.Nisyu llamkay munaq Nisyullana kuyakuq Nisyullafa qawachikuy munaq | Hampiwan hapikuylla munaq 22. Mikuylla munaq 23. Machukuna kuyaqkuna oO CHUYATANA QicHwap| RIMASUN : Dromomania : Enomania : Egomania : Ergasiomania : Erotomania : Escopomania : Farmacomania : Fagomania : Gerontomania = Ginecomania : Gliptomania : Grafomania : Leucomania : Lalomania :Megalomania : Mitomania ; Monomania : Nictomania : Piromania = Ombromania ‘munaq : Tanatomania Cruomania Cresomania Demonomania : Oclomania : Oniromania : Potamomania : Sofomania ; Tricomania Qillaaa: Luis Lucio Rojas Tello } CHUYATANA WO HAWARL HMA By (Ww j : rr my WAMRLY, FaRNY (ARN FAGAN GRINLAY Mg vurgy) asl ~—_ ABI WRAg om a Annas ey Ania

También podría gustarte