Está en la página 1de 165

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/236634008

Koshi Shinanya Ainbo, el Testimonio de una Mujer Shipiba

Book · January 2005

CITATIONS READS

16 1,099

2 authors, including:

Pilar Valenzuela
Chapman University
36 PUBLICATIONS   242 CITATIONS   

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Classifiers in Shiwilu, a language from Northwestern Amazonia View project

All content following this page was uploaded by Pilar Valenzuela on 22 May 2014.

The user has requested enhancement of the downloaded file.


KOSHI SHINANYA AINBO
EL TESTIMONIO DE
UNA MUJER SHIPIBA

3
KOSHI SHINANYA AINBO
EL TESTIMONIO DE
UNA MUJER SHIPIBA
¡Jatíbi non wetsa Shipibobaona!
¡A todas nuestras hermanas shipibas!

KOSHI SHINANYA AINBO


EL TESTIMONIO DE UNA MUJER SHIPIBA

Lima, julio del 2004

© Pilar Valenzuela Bismarck y Agustina Valera Rojas

© Gráficos S.R.L. Ediciones El Santo Oficio


Galicia 190, Urb. Higuereta, Surco. Telefax: 273-2055
guilceb@hotmail.com

Corrección de Pruebas: Eduardo Silva Hurtado

Hecho el depósito legal Nº 0000000000-0000


ISBN Nº 0000-000-00-0

Impreso en el Perú
NATO KIRIKAIN IKÁBO
ÍNDICE

Iráke akai
Agradecimientos

Prólogo de Philippe Erickson

Ranin Aman reken joibo


Palabras previas de Agustina Valera

Metsá Raman reken joibo


Palabras previas de Pilar Valenzuela

Matsakatiya wishatibo
Regla de acentuación del idioma shipibo (sólo en shipibo)

Nokon papashokon ea yoikatitai jawékibo


Las historias que me contaba mi abuelo

Nokon yoxhaman Ani Xheati shinanni


Mi abuela recordó la fiesta del Ani Xheati

Ani Xheati nokon beronbi en oinkato


La fiesta de Ani Xheati que vi con mis propios ojos

Nokon wetsa rabekan Ani Xheati


El Ani Xheati de mis dos hermanas

Jawe kopíki Ani Xheati akátikanai


El significado del Ani Xheati

8 9
II III

Inka Ainbo Bianananai


La Mujer Inca El matrimonio

Nokon titashokon ea esekatitai jawékibo Ea benoni


Los consejos de mi abuela Mi matrimonio

Nokon titan ea axheani jawékibo Nokon waata jabáni


Las cosas que me enseñaba mi madre El matrimonio frustrado de mi tía materna

Mapó ati Rabé awinya


La fabricación de la cerámica Los hombres con dos esposas

Kené ati Rayos ainbo, rayos benbo


El diseño Los suegros y el yerno

Kené waste Rabé beneya ainbo


El piripiri para el diseño La mujer que tenía dos esposos

Waste Toota
Piripiri El embarazo

Noi waste betan pechi waste Bakenti


Piripiri para el amor y piripiri para dar la espalda El parto

Meemis rayos raona Tita koirameeti


Cuando curé a mi yerno con «lengua de churo» Cuidados de la madre

Tootima waste betan tooti waste Papa koirameeti


Piripiri anticonceptivo y piripiri para concebir Cuidados del padre

10 11
Bake pikó bená Mawata pekáo
Los recién nacidos Después de la muerte

Meráya ainbaon oinni


IV La mujer meráya que vio la vida después de la muerte

Shipibo jonibo wexhaanani Onanyabo


La pelea con huishati Los onanyas

Shipibo ainbobo bachinanani Onanyati


La pelea entre mujeres Para ser onanya

Nokon waata iní Biri Yabi meráyani


Lo que le sucedió a mi tía materna Biri Yabi se volvió meráya

Nokon ini ainbo bachinkani Xhawan Kaisinin Inkabo nokoni


Cuando chobearon a mi sobrina El encuentro de Xawan Kaisi con los Incas

Ranóya Jonin Neino raeani


Los celos El hombre que se relacionaba con las nutrias

Potaananti
La separación de las parejas VI

Paro ibobo
V Los dueños del Ucayali

Shipibo mawatai Noa Jonikon


Cuando los shipibos mueren Nosotros los shipibos

Ja benomaata Jaskataxh Shipibobo jonini


La viuda El origen de los shipibos

12 13
Shipibo ainbo VII
La mujer shipiba
Wetsa inábo
Shipibo joni Otros pueblos indígenas
El hombre shipibo
Non yosibo Kashibo betan reteanani
Metsá ainbo Los enfrentamientos entre nuestros antepasados y los
La mujer bella cashibos

Metsá benbo Kokámebo


El hombre buenmozo Los cocamas

Yotokonti Nawabo
La planta yotokonti Los mestizos

Non janekon Noa «chama» akanai


Nuestros nombres verdaderos El término «chama» 

Joni chaikoni betan nokoanani Iaman Xheki Joni betan nokoanani


El hombre que se encontró con el chaikoni Nuestro encuentro con el serrano en la cocha

Non piti jawékibo Nokon papashoko nawan ramiani


Nuestros alimentos Cuando un mestizo provocó a mi abuelo

Yoáshiko Inka
El Inca Miserable y el origen del fuego VIII

Chichíporo Ainbo Ea jain kaní jemabo


La Mujer Canario y el origen del maíz Mis viajes

Ea Riman kaní
Mi viaje a Lima

14 15
Paron ewa Jepe Ian jonibo
El mar Los pobladores de San Francisco

Paron ewan pitibo Ochó jeman maroi kaa


Los pescados del mar Los viajes para vender artesanía

Piró ani mai Yarínainoa koshibo


El Perú Las autoridades distritales

Wetsa ani maibaon kaní


Mi visita a otros países X

Westíora inríjinan Istáros Onírosainoa Tonkon tsiniti jawéki


Un indígena de los Estados Unidos Las shipibas jugamos fútbol

Kirinkobaon ani main kaní Rimameaxh noa pirótanin tsinia


Mi viaje a un país de gringos El partido de fútbol que jugamos en Lima

Riosan joi
IX El cristianismo

Koshi ainbo Ramatian jainoaxh axheti xhobo


Una mujer dirigente La escuela de hoy

Jeman tsinkíibata ¿Non joimein keyónoxh iki?


La asamblea del día de ayer El futuro de nuestra lengua

Koshi iti Jaskataxh non axhé keyotai


Para ser autoridad Nuestra costumbre se está perdiendo

Jepe Ian jema ¿Noamein nawai kai?


La comunidad de San Francisco de Yarinacocha ¿Nos volveremos mestizos?

16 17
XI KOSHI SHINANYA AINBO
EL TESTIMONIO DE UNA MUJER SHIPIBA
Wetsa joibo
Otras historias
Tee Ibobo: Ranin Ama, Jepe Ian ainbo
Xhoya betan xhanbo iní Metsá Rama, Rimamea
El ratón y la lagartija xanbo ainbo

Yonkexhta Yoshin Ainbo Gestoras del Proyecto: Agustina Valera Rojas


La demonio Yonkexta Pilar Valenzuela Bismarck

Wetsa Yonkexhta Ainbo iní Jan Akinabo: Ronon Meni, Jepe Ian joni
La historia de otra demonio Yonkexta Yoi Sani, «Dos Unidos»
Pachítia chimakanyainoa joni
Jene Yoshin Ainbo iní Ranin Nita, Jepe Ian joni
La Mujer Encantada del Agua Sanken Bari, Pananyainoa joni

Koshoshka Joni Colaboradores: Evaristo López Magín


El Hombre Bufeo Luis Márquez Pinedo
Hagner Valera Rodríguez
Rafael Urquía Odicio

18 19
Iráke Akai PRÓLOGO
Agradecimientos

Nonra ani akin iráke akasai institucionbo jaton noa koríkinin Este libro es el fruto de la colaboración de dos mujeres
akin’amara atikoma ikeanke nato tee: University of Oregon notables – dos koshi shinanya ainbo, literalmente
Center for the Study of Women in Society, Inter-American «mujeres de pensamientos fuertes» - a quienes nada, a
Foundation, Maxh Planck Institute for Evolutionary priori, destinaba a que se encontraran. La una, ribereña
Anthropology. del Ucayali (Paro Ibo, literalmente, dueña del río), es
un miembro influyente de la comunidad de San
Quisiéramos expresar nuestro sincero agradecimiento Francisco de Yarinacocha. La otra, ribereña del Pacífico
a las siguientes instituciones cuyo apoyo financiero hizo (Rimamea Ainbo, Limeña), es una lingüista reconocida,
posible este trabajo: University of Oregon Center for doctora de la universidad de Oregon en los Estados
the Study of Women in Society, Inter-American Unidos. La probabilidad que sus caminos se cruzasen
Foundation, Max Planck Institute for Evolutionary era débil, pero es justamente de esto que surge la
Anthropology. originalidad de su caminata conjunta, que ha sabido
explotar la complementariedad que se perfilaba tras de
sus diferencias.

No nos equivoquemos. Aunque el relato sea, desde la


primera hasta la última página, el relato de una sola
persona, el carácter dialógico de este libro se deja
traslucir constantemente, y constituye sin duda, una
de las claves de su éxito. Es cierto que Ranin Ama (cuyo
seudónimo es Agustina Valera Rojas) afirma que las
historias que ella cuenta están destinadas a las jóvenes
de su comunidad, con la esperanza de «que nuestros
hijos al leer (nuestro libro) reflexionen y así sigan
nuestros consejos» …El objetivo es loable y sin duda
será logrado, pero mientras tanto, su discurso también
se dirige, en filigrana, a su cómplice Pilar Valenzuela
(cuyo seudónimo es Metsá Rama). Es por esto, no cabe
duda, que el libro contiene tantos comentarios sobre

20 21
las transformaciones recientes de la lengua y la cultura, preguntas sobre el futuro reservado a los Shipibo. Sus
tantas informaciones sobre la condición femenina y propósitos son a la vez retrospectivos y prospectivos,
sobre todo, por supuesto, sobre las relaciones con los ni desilusionados ni optimistas, sino lúcidos y bien
hombres. Tal enunciado se termina con «noa ainbora anclados en la complejidad de lo real. Podemos pensar
jaskara iki: Nosotras las mujeres somos así», tal otro que Ranin Ama se contradice algunas veces, por
con: «benbora benbo iki, los hombres son hombres» ejemplo cuando se declara agnóstica, pero más tarde
se muestra fuertemente influenciada por el discurso
Lejos de sentir que escucha una lección monótona y cristiano; o cuando aquí se muestra de un fatalismo
moralizadora, el lector tiene la impresión de asistir a pesimista y allá, al contrario, se muestra de un
una conversación entre amigas, en donde predominan voluntarismo entusiasta con respecto a los proyectos
temas tales como los celos, la inconstancia masculina, de salvaguarda de la cultura propuestos por las
los cánones de belleza masculina o femenina, o también organizaciones. Pero esto se debe justamente a que
las alegrías y las preocupaciones de la maternidad. tenemos el privilegio de asistir a un pensamiento vivo,
Desde el punto de vista etnográfico, encontramos aquí más sensible a la reflexión y a la dialéctica que a la
una oportunidad rara de aprender sobre las prácticas esclerosis dogmática. El discurso no es estereotipado
del parto y el post-parto, el trato a los niños pequeños, sino reactivo, dialógico en el sentido más noble del
la manera como es vivida la poliandria, la poliginia y término.
la viudez. Aprendemos, entre mil otras cosas, que «los
niños varoncitos no pueden tocar la arcilla, no vaya a El discurso de Ranin Ama es también muy personal.
ser que de jóvenes su pene se vuelva suave y fofo, tal Uno de los aspectos más estremecedores de su testimonio
como la arcilla», o también que «al tener el primer es, por lo demás, la ilustración que hace de la impor-
hijo…no comamos piña para que al dar a luz no tancia de las emociones, la mirada de los demás y el
sangremos mucho» Rara vez el bachinanani, la lucha miedo a las burlas en la preservación (o el rechazo) de
ritual entre las mujeres que se tiran recíprocamente de las normas culturales. «Ahora ya no vemos eso, ya no
los cabellos, ha sido tan bien descrito como aquí. se tienen los dientes negros, los que se ríen tienen dientes
blancos nomás, ya eso está mal». Pero es precisamente
Ni relato de vida, ni compilación de anécdotas, ni porque se tiene miedo a exponerse a la risa de los demás
tratado etnográfico, sino un poco de todo a la vez; esta que ya no se deforman los cráneos de los niños ni se
obra también es un trabajo de reflexión, en donde la negrean los dientes…
narradora brinda información sobre su destino per-
sonal, el de su comunidad, la historia, las costum-bres Para quien se interesa en las lenguas amazónicas, este
y los mitos de su pueblo, y al mismo tiempo se hace libro es un tesoro. El rigor y la precisión con los que los

22 23
enunciados son traducidos lo vuelven un instrumento por ejemplo, tiene implicaciones más grandes de lo que
precioso tanto para los jóvenes Shipibo deseosos de parece.
perfeccionar su castellano como para los hispano-
hablantes curiosos de conocer las sutilezas léxicas y
gramaticales de un idioma de la familia lingüística Pano, Este libro merece ser leído por su interés científico –
que es una de las más extensas del oriente peruano. El antropológico y lingüístico -, pero también porque traza
ejercicio es más divertido de lo que parece. ¿Cuántos una maravillosa aventura humana, que muestra cómo
jugadores de fútbol han pensado, por ejemplo, que sus las barreras culturales pueden ser abolidas por la
chimpunes podrían ser descritos como xheta zapato, amistad, el respeto y la comprensión recíproca entre
literalmente: «zapato con dientes»  dos koshi shinanya ainbo. Algo entristecida, Ranin Ama
constata: «El hijo de la hija de mi hermana está por
Este libro es también una mina para quien se interesa recibirse de ingeniero. Por eso pienso que en los
en la etnología amazónica. Es más, las preguntas próximos años ya no veremos a las shipibas con
abiertas son tan numerosas como las respuestas dadas. pampanilla» Sin embargo, nos quedará el fascinante
Por ejemplo, si alguien se pregunta en qué momento testimonio que ella aquí nos ofrece.
del ritual del Ani xheati los animales domésticos del
pueblo eran sacrificados, encontrará respuestas
diferentes en el primer y segundo testimonio del libro.
Una vez más, estamos frente a un testimonio vivo y no Philippe Erikson
frente a un discurso normativo. Los datos etnográficos
contenidos en Koshi Shinaya Ainbo constituirán una
fuente de alegría para varias generaciones de inves-
tigadores. La información concierne, a veces, puntos
esenciales, que ya han sido objeto de innumerables
debates, como la cuestión de la relación entre el
chamanismo y los motivos geométricos pintados o
bordados que han hecho la reputación de los Shipibo.
A veces, se trata simplemente de notas dispersas, que
aparecen de manera anodina a la vuelta de una frase,
pero que sin embargo son de un interés enorme para el
etnólogo amazónico. El hecho de que los co-esposos de
una mujer se llamen recíprocamente chai («cuñado»),

24 25
Ranin Aman Reken Joibo
Palabras Previas de Agustina Valera

Nokon kaibobo Paro rebokiabo, Paro napon bekomeabo,


Paro chiponkiabo. Jatíbiain niaketanxhon en mato
yoikasai, jemabotibi meskó keská jawékishoko
oinyontaanan ea yoyo ikasai neskati.

Hermanos del Alto, Medio y Bajo Ucayali. Tras haber


andado por diferentes lugares quiero compartir con
ustedes; después de haber visto muchas cosas en
diversos pueblos quiero contarles lo siguiente.

Ramatian non chiní bakebo non keena keskáshaman


iamakanaitian, moa reken yosibaon esébo pekáoribo
ayontaanan, jaton keena keskábiribi ikanaitian, non
shinana iki kirika wishati.

Actualmente nuestros hijos ya no practican nuestras


costumbres tal como quisiéramos. Dejando atrás los
consejos de nuestros abuelos, los jóvenes de hoy hacen
las cosas a su manera; por eso hemos pensado escribir
este libro.

Neskarabo wishai noa itai moatian non axhébobiribi nonbi


keyoi ikanaitian. Noa moa yoxhan yosi ixhon masá shinani
noa ikanai moatian ikátiai jawékibo keyokanaitian.

Así estamos escribiendo nuestras costumbres tradicio-


nales con las que nosotros mismos estamos acabando.
Como ya somos mujeres y hombres mayores sentimos

26 27
pena porque ya se está terminando con nuestras non pikoke non bakebaon yoyo axhon shinankanti,
costumbres antiguas. jainxhon non esébo chibankanti.

Non oinyamai bakeranonbo taria, winoya, wexhatia, koria, Viendo esta realidad, viendo que solamente se siguen
mexhtéya, bekenéya. Ainboboribi non oinyamai jaton las costumbres de los mestizos, es que estamos
chitonti, koton, chinexhetia, rakóti, tonkomoro teotia, escribiendo esto, Ranin Ama y Metsá Rama, para que
rexhó, paronoti sawéya, besteta, mexhteta; jaskara nuestros hijos lo lean. Pensamos que dentro de diez o
jawékibo moa rama netebo non oinyamai. Jainoaxh jonibo veinte años algunas de nuestras costumbres ya no las
non oinyamai icha awinya, ani xhoboya, ani waia. Nete vamos a ver. Por eso publicamos este libro, para que
xhabataibo non ninkáyamai jaton bakebo esekanai; kikin nuestros hijos al leerlo reflexionen y así sigan nuestros
siná, mecha jonibo moa yamake. Ainbobo benbobo consejos.
keskáribi iki non axhé jawékibo moa ayamai ikanai.
Jaskáribi nato kirika non pikoai nato joxho jonibaon yoyo
Ya no vemos que los jóvenes de hoy usen cushma, ya ati, Shipibaon axhébo onankanti. Neskarabo non wishai
no tienen macana, cuchillo huishati, adorno labial, jatíxhonbi onankana iti kopí, moatian noa jaskataxh
diseños en las muñecas, diseños en la cara. A las jarabeabo akinanani, pishtabo, waiakaxh, wanoaxh, jaton
mujeres ya no las vemos vistiendo pampanilla, blusa ikátoninbiribi non axhekanbiribi. Neskarabo onantaanan
tradicional, cinturón de mostacillas blancas, manta, joxho jonibaon nobé jakonaxh yoyo iananankanti atipanke.
pechera, adorno de la nariz, aretes, ya no usan cerquillo,
no llevan diseños en las muñecas. Estas cosas actual- Asimismo publicamos este libro para que la gente blanca
mente ya no las vemos. Tampoco vemos hombres con lo lea y conozca las costumbres de los shipibos. Así
varias esposas, con casa grande, con chacra grande. estamos escribiendo para que todos sepan cómo
Ya no oímos que se aconseje a los jóvenes en las vivíamos antiguamente ayudándonos mutuamente,
madrugadas. Ya no hay hombres muy valientes ni cómo celebrábamos la fiesta del Ani Xeati, cómo
mitayeros. Al igual que los hombres, las mujeres hacíamos chacra, cómo nos casábamos, según nuestra
tampoco siguen nuestras costumbres propias. propia forma de vida. Conociendo estas cosas la gente
blanca y nosotros podremos entendernos bien.
Neskarabo kikinshaman akin ointaanan nawabaon
axhekan ikíres ointaanan noa itai wishai Ranin Ama
betan Metsá Rama, non chiní bakebaon yoyo ati. Non
shinana iki nenoaxh chonka iamaxh rabé chonka baritia
jatíribi non axhébo oinyamai kai. Ja kopíra nato kirika

28 29
Metsá Raman Reken Joibo plementadas posteriormente con entrevistas y diá-
Palabras Previas de Pilar Valenzuela logos.

Nato teera pikotai rabé ainbaon shinaman, wetsa ani paro Jainxhon (1998-2000) Ronon Meni, Yoi Sani itanribi Metsá
kexhá iká, wetsa non paromea; nato rabé ainbaon shinana Rama wishakana iki ja grabankanabo, traducenkana iki
iki nato kirika pikoti, mato oinmanoxon. nawan join, benxhoabokana iki wetsankobo, jainxhonribi
benakana iki jatíribi joibo Shipibonin ikámabo,
Este proyecto nace del espíritu de dos mujeres, una del tsekaribikana iki jatíribi joibo nawan join ikábo.
vasto mar y otra del serpenteante río, que decidieron
unirse para producir el libro que hoy les ofrecemos. Entre los años 1998 y 2000, Evaristo López, Luis
Márquez y Pilar Valenzuela llevaron a cabo los
Wetsa jonibaon tee aká ointaanan, jainoa shinan bitaanan, procesos de transcripción en ortografía práctica shipiba,
non pikoai nato kirika Ranin Aman jatíribi jawen onana traducción al castellano, edición y elaboración
jawékibo itan jawen shinanbo. Ranin Ama riki westíora lingüística del material recopilado.
Shipibo ainbo, kikin jawéki ati onan, mapó ati onan, Jepe
Octubre oxhen 2001, Ranin Aman yoyo aká iki jatíbi nato
Ian jema koshi iká.
wishábo, Shipibo itanribi nawan join, Ranin Nita betan Metsá
Rama akina iki. Jaskáribi akin, Ranin Nita betan jawen
Inspirándonos en la tradición testimonial latinoa-
wetsan shinankana iki westíora jane nato kirikanin jane iti;
mericana, presentamos parte de las experiencias, co-
ja iki «Koshi Shinanya Ainbo». Senenain riki mayo oxhen
nocimientos e ideas de Agustina Valera Rojas, mujer
2002, Sanken Barin benxhoaboa Shipibo join, itanribi aká
shipiba, destacada ceramista y ex-dirigente de la
wetsa jawékibo moa jayá nato kirika keyonoxhon. Nonra
comunidad de San Francisco de Yarinacocha.
iráke akai jatíbi nato jonibo jan noa akinabo.

Nato tee riki peokana agosto oxhen 1998 Ranin Ama betan En octubre del 2001, Agustina Valera, con la cola-
Metsá Rama. Rekenpari grabankana iki Ranin Ama boración de Hagner Valera y Pilar Valenzuela, revisó
yoikasai jawékibo, ja pekáo akana iki meskó keská yokábo esta versión del texto. Asimismo, Hagner y Zaqueo
akin ja tee senen’anoxon. Valera propusieron el título shipibo «Koshi Shinanya
Ainbo». Finalmente, en mayo del 2002 Rafael Urquía
Este proyecto fue iniciado en agosto de 1998 por Agustina revisó la nueva versión del texto shipibo y ayudó a dar
Valera y Pilar Valenzuela, con la grabación en lengua los toques finales. Expresamos nuestro profundo
shipiba de narraciones libres en primer lugar, com- agradecimiento a cada uno de estos colaboradores.

30 31
Rekenpari, nato kirikain ikábo riki Ranin Aman yoiya de lograr este objetivo es dejando oir la voz de las propias
jawékibo jawen keenshamanbo, jawen kaibobo itanribi protagonistas en forma directa.
wetsa jonibo onanmati kopí. Nato jawékibo riki jawen
anibo itanribi jawen yosibaon eséainoa, jaskáribi akin Ani Nato tee non aká riki Shipibobo shinantaanan jainoaxh noa
Xheatiainoa onanabo. Ja pekáo ikábo riki Ranin Aman shinameeti kopí, jaskáribi akin non onana jawékibo itan non
yokákana joibo ikaxhbi jakonshaman akin akanabo, kirika shinanai jawékibo akinananti, itanribi non keenshamanbo
jakonshaman pikónon ixhon. yoyo ati kopí. Nato kirika riki rekenpari Shipibo join non
aká, jaskáaxhon non jakon akin wishati kopí non join.
Las primeras secciones de este libro presentan el ¡Bikanwe nato maxhko jawékishoko Shipibobaona!
material obtenido mediante narraciones libres y por lo
tanto contienen los temas que la protagonista quiso Por sobre todo, este trabajo ha sido realizado pensando
compartir de manera prioritaria tanto con sus paisanos en el pueblo shipibo, esperando que sirva de aliciente
como con la audiencia no shipiba. Estos temas se para la reflexión, el intercambio de conocimientos e
centran en las enseñanzas recibidas de sus abuelos y ideas, y por qué no, también de entretenimiento. Este
padres, así como en la fiesta del Ani Xheati. En cambio, libro, producido originalmente en shipibo, constituye
las secciones posteriores se desarrollaron principalmente también un esfuerzo por contribuir al desarrollo
en base a preguntas, y han sido reorganizadas a fin de escriturario de la lengua indígena. ¡Acepten pues esta
proporcionar una mayor unidad al texto. modesta contribución como parte del patrimonio del
pueblo shipibo!
Ja Shipibomabora Koshi Shinanya Ainbaon mato yoiyai
onanti, jawe keskári Shipibobo ixhon; nato riki westíora
jawéki wetsankobo yama, westíora Shipibo ainbaon
shinan. Jaskáribi akin noa keenai maton onanti jawe
keskákayari westíora inríjinan ainbo jonikon; nonra
shinanai kikin jakon riki ainbobaon joibi non ninkáti.

A quienes no pertenecen al mundo shipibo, «Koshi


Shinanya Ainbo» les ofrece la oportunidad única de
acceder a él desde una perspectiva femenina. Asimismo,
quisiéramos contribuir al mejor conocimiento de la mujer
indígena amazónica en general y de la mujer shipiba en
particular; estamos convencidas de que la mejor manera

32 33
Matsakatiya Wishatibo

Reken iamaxh ja pekáokea joi pakexhen (sílaba) kikin


koshi paketai non join.

Rekena pekáokea joi pakexh jabicho janetikomanin


(consonante) keyotaitian jain iki kikin koshi paketai.

Jawetianki rekena pekáokea joi pakexhain jabicho janetinin


(vocal) keyotai, jatianra ja kikin koshi paketai rekena joi
KOSHI SHINANYA AINBO
pakéxhain.

Nato joibo ja non yoiya keská ikaitian non matsaka (tilde) EL TESTIMONIO DE UNA MUJER SHIPIBA
ayamai.

Jawetianki nato non yoiya keská iamai, jatian riki non


matsaka akai jaweranoki kikin koshi paketai jain.

Nato keskábo:

«Ino» betan «jiwi» joinko kikin koshi paketai rekena joi


pakexhen, rekena pekáokea jabicho janetinin keyotaitian.
Nato joibo iki non yoiwana keská, ja kopí non matsaka
ayamai.

Jaskáribi akin paketai kikin koshi rekena pekáo joi


pakexhen jabicho janetikomanin keyota ikaxh natobo:
«yawish», «nexhnexh», «kankan», «tapon». Nato joiboribi
iki moa non yoiwana keská, ja kopí non matsaka ayamai.

Ikaxhbi «ochíti», «isá», «yakáti» kikin koshi paketai rekena


pekáo joi pakexhen, jabicho janetinin keyota ikaxhbi. Nato
joibora ja non yoiya keskámabo iki, ja kopíra non matsaka
ati jake.

34 35
I

Nokon papashokon ea yoikatitai jawékibo

Enra mato moatian joibo yoikasai, nokon papashokon ea


oxhe neten yakáxhon yoikatitaibo. Jaronki ikátiai westíora
joni, meráya, nishi xheaxh naikiai. Jainxhonra ea yoikatitai
meskó keská meráyabo kaxhon jan oinabo. Jan ea
yoikatitai: «Moatian en oina jawékibo mia onanmanon,
mia yoinon, jaribi min bakebo ataanan min axheanon»,
akin ea akátiai. Ja keskáshaman jawéki non wishai itai.
¡Jawe pikonoxhbira! En yoikasai riki.

Las historias que me contaba mi abuelo

Quiero contarles historias antiguas, las cosas que me


contaba mi abuelo cuando nos sentábamos juntos a la
luz de la luna. Dicen que mi abuelo era un meráya1, que

1
El término meráya corresponde al nivel más alto de shamanismo shipibo. Se
trata de un especialista que tras una larga preparación ha logrado el poder de
trasladarse, por medio de la toma de ayahuasca (Banisteriopsis spp.,
Malpighiaceae), a otro nivel de la realidad, a otro mundo que se encuentra arriba
de éste. Allí el meráya se relaciona con seres y espíritus que le ayudan a tratar a
las personas, ya sea haciendo el bien o el mal. Un nivel más bajo es el del onanya,
quien también puede relacionarse con los espíritus por medio de la toma de
ayahuasca y tratar a los pacientes, pero no puede trasladarse al mundo de arriba.

36 37
recibía a los espíritus de las plantas al tomar ayahuasca. Meráyaronki joríbaa iki ja kepenaxh. Joxhon jisáki iká iki
El me contaba de otros meráyas a quienes veía cuando se moa nekeaboki jakoni, moa matsin iamai, moa jakon
transportaba al mundo de arriba. Mi abuelo me solía shinani, moa keyókasi iwanaxh. Jainxhonki yoiya iki:
decir: «Te voy a enseñar las cosas que he visto «Ea neskata, ea meráya keyóketianra inoxh iki jawetianbi
antiguamente, te las voy a contar para que a su vez las bari nokayamai. Maton ea merayamanoxh iki ikátiai
transmitas cuando tengas tus hijos». Cosas como éstas keskábi». Ja iki nokon papashokon yoikatitai. Ea
estamos escribiendo. ¡Qué resultará! Quiero contarlas. yoikatitai jawékibo shinanparikin ramabi en yoikasai. Ja
iki nokon papashoko iní.
Westíora meráyaronki iká iki naikii, bari nokaitian. Ja bari
nokaitian jonibo onitsapikana iki. Jaskara oinaxh meráya Tras destapar a los niños ilegítimos el meráya regresó a
naikia iki. Kaxhonki ninkata iki westíora ainbo joo ikai. Ainbo este mundo. Ya de vuelta vio que la gente estaba bien,
joo iketianki iká iki: «¡Jomenwe papá!» ikí. Ja «jomenwe que ya no tenían frio, que se sentían contentos después
papá» ikaitian joá iki ja meráya, ja bari nokaketian. Kaxhon de que a causa del eclipse casi habían muerto. Luego,
jisáki iká iki wiso chopan mapoa. Mapékenxhon oina iki el meráya se dirigió a la gente diciéndole: «Por lo que
xhoxho bakebo naikamea iká iki. Jaskáketianki jatoki he hecho, nunca más habrá eclipse total de sol después
notsina iki, ja xhoxho bakebo iká iki Bari Jonibo: «¿Jawe de mi muerte. Nunca más me verán tal como era». Y
kopíki akai maton bari nokaa akin?» aká iki jato. así fue, tal como lo contó mi abuelo. Recuerdo las cosas
que él me contaba y ahora quiero transmitirlas. Esto es
Dicen que un meráya había tomado ayahuasca una vez lo que le ocurrió a mi abuelo.
que hubo un eclipse total de sol. Como el sol se había
ocultado, la gente estaba desesperada. Viendo eso, el
meráya se transportó a la otra realidad. Al llegar, Nokon yoxhaman Ani Xheati shinanni
escuchó a una mujer que lo llamaba gritando: «¡Ven
padre!» Como la mujer lo llamaba, el meráya se acercó, Jainxhon en yoiribiai nokon titashokonaribi, nokon titan
luego de que se había producido el eclipse de sol. Al titanaribi. Moatian akátikanai bestéti, xhebiana tsekati Ani
acercarse, el meráya vio unos bultos cubiertos con una Xheati. Shinana iki nokon yoxhaman jawen reken bake
tela negra. Al destaparlos, encontró a los niños besteni. Moatian yoxhanbo onan ipaonike, noa keskáma.
ilegítimos que provenían del cielo. Entonces el meráya Rekenpari chopa apaokanike: waxhmen toro akanai,
resondró a estos niños huérfanos que eran Gente del yoman timakanai, chopa kené akanai. Jainxhon chopa
Sol. «¿Por qué han ocultado al sol?», les dijo. (Puesto senen’axhon apaokanike mapó: ani kentíosibo, ani
que los niños ilegítimos eran Gente del Sol, al cubrirse chomobo jan xheati ati. Jainxhon benbobaonbiribi xhawi
con la tela negra habían provocado el eclipse.) wai apaokanike, warápo ati. Jainxhonribi apaokanike atsa

38 39
wai, xheki wai, paranta wai. Jatian ikátikanai kimisha La gente empezaba a juntarse para trabajar. Muy
xhontakobo moa katookana. tempranito al amanecer, salía de su mosquitero el
organizador del Ani Xheati, no dormía mucho. Luego,
Mi abuela recordó la fiesta del Ani Xheati exhortaba a quienes le ayudaban en la preparación de
la fiesta diciéndoles: «¡Piensen en las cosas que hay
También les voy a contar acerca de mi abuela, la madre que hacer! ¿Acaso no ven que vamos a celebrar el Ani
de mi madre. Antiguamente se celebraba la ceremonia Xheati? ¡Cuidado que no terminemos con los prepa-
del Ani Xeati2 de corte de cerquillo, de corte de clítoris. rativos a tiempo!» Así exhortaban a los demás mi abuelo
Mi abuela recordó cuando le cortaron el cerquillo a su finado y mi abuela. Luego les decían: «Hay que orga-
hija mayor. Antiguamente las abuelas eran cono- nizar una minga para cortar la caña. ¿Qué usaremos
cedoras de la tradición, no como nosotras. En primer para exprimir el jugo, el tepácha3 o el trapiche? Después
lugar, confeccionaron la ropa: hicieron ovillos de hilo juntaban quince tinajas grandes de jugo de caña para
del algodón, hilaron la tela y la diseñaron. Una vez preparar el guarapo.
que terminaron de confeccionar la ropa, fabricaron la
cerámica: ollas muy grandes, tinajas grandes para Jainxhonribi tapan akanai, ani nonti akanai, pishta
preparar la bebida. Por su parte, los hombres hicieron ochóma. Jatian ani nontin westíora atsa xheati chomo
chacra de caña para preparar el guarapo. Hicieron nayásankanai, westíora tii ati itanribi tanpóra. Jainoaxh
también chacra de yuca, de maíz y de plátano. Para bokanai chiponki, paro reboki kenati. Tii ipaketi jato yoi
entonces, tres muchachas ya habían sido escogidas. yoipaketi: «¡Jainra Ani Xheati iki, jainra bestéti iki, jainra
meskó keská xhebiana biti!», ikátikanai. Jatian ja moatian
Jainxhon moa peokatikanai tsinkíxhon jawéki akin. Nete jonibaon moa onankatikanai tii ati joaitian: «¿Jaweranora
beaitian pikópaonike jan akai joni oxha oxhayamai. Jabé ani pishtabobira jai, xhebiana biti Ani Xheati?» Moa
ikábo neskákin jato shinanmapaonike: «¡Jawéki ati chanikana pekáo, jonibaon winoai, jayá Ani Xheatinin
shinankanwe! ¿Maton oinyama non Ani Xheatiai? ¡Jara benoxhon. Ainbobaonbiribi chitonti akanai, rakóti akanai,
non senen’ayamanake!» ikí ikátiai nokon yosi wanyoki ja pishta ibo xhontako meniti.
nokon yoxhan betan. Jainoaxh ikátiai: «Xhawi xhateti
minka ati riki. ¿Jawera ibirai tepácha ati iamaxh rapíchi, También hacían balsas y canoas grandes, la fiesta no
jan xhawi jenebo potsiti?» Jatian tsinkikanai chonka era lejos. En una canoa grande embarcaban una tinaja
pichika ani chomo xhawi jene, ja warápo akanai. con masato, una bocina y un tambor. Entonces iban
invitando río abajo y río arriba. Con la bocina iban
2
Ani ‘grande’, xheati ‘bebida’; Ani X heati o Pishta es el nombre dado a las
celebraciones de ritos de pubertad femeninos. No había un equivalente masculino. 3
Tepácha es un instrumento shipibo para extraer el jugo de la caña.

40 41
avisando río abajo: «¡Allá se va a celebrar el Ani Xheati, Ja reken nete iki jonibo beai biti. Jatian pishta ibon
allá va a haber corte de cerquillo, allá va a haber varios shinanai: «¿Nato neteki non jawe ati iki? ¿Jawerin ja
cortes de clítoris!» En ese tiempo las personas ya sabían iskon nete ati?» Jainxhon ja jonibaon xheakanai. Ja jonibo
de qué se trataba cuando escuchaban la bocina y se beibataxh nashikanai. Ja nashia pekáo weikanai xhobon.
preguntaban: «¿Dónde se irá a realizar la fiesta, el Ani Jainxhon pishta ibon yoiai: «Jonibó, mato riki en kenaa,
Xheati de corte de clítoris?» Una vez invitados, los pishta jakonmashoko axhonbi. Rama nete riki non pishta
hombres hacían su macana para traerla al Ani Xheati. peoai», ikí ikai. Jainxhon xheakin peokanai mashá ikanai:
Por su parte las mujeres hacían pampanillas y mantas jato joáboki, ja Ani Xheati aká iboki, xheati yakataki, ja
para obsequiárselas a la joven dueña de la fiesta. xhobo yakataki, ja witá niáboki.

Moa pishta iti ochóma iketian, moa awábo, jono, chaxho El primer día del Ani Xheati se recibía a los invitados
inábo, moa ani senena iká iki. Jatian ja chanitaibo bekanai que llegaban a la fiesta. El dueño de la fiesta planificaba
jakiribi. Jainxhon moa akanai warápo, «roo jison» akin de la siguiente manera: «¿Qué vamos a hacer hoy día?
akanai warápo, westíora oxhe maxhkáketian. Warápo ¿Qué vamos a hacer durante los nueve días que dura
axhon akátikanai ani xhobo akin rabé chonka, kimisha la fiesta?» Luego la gente bebía. La gente que había
chonkabira mitoro. Jainoaxh moa Ani Xheatinin llegado el día anterior se bañaba. Tras bañarse,
nokókanai. Nokotaxh koshi meananankanai. Koshi entraban a la casa. Ahí el dueño de la fiesta les decía:
meanankanaxh bokanai atsa xheati xheai. «Señores, a ustedes los he invitado, a pesar de que no
he preparado una fiesta tan buena. Hoy día vamos a
Cuando faltaba poco para la fiesta, las sachavacas, empezar la fiesta». Entonces bebían y empezaban a
sajinos y venados que habían sido criados para la cantar y danzar el mashá en honor a los asistentes, al
ocasión ya estaban listos. Entonces, la comisión organizador del Ani Xheati, a la bebida, a la casa, a los
encargada de invitar regresaba. Allí se preparaba el horcones que estaban prendidos en la tierra.
guarapo, el guarapo llamado «orines de cotomono»4,
cuando faltaba un mes. Una vez que el guarapo estaba Jatian nete xhabáketian yoiribiai: «Rama netera noa
listo, construían una casa grande, de unos veinte o nawarinai. Bakishra noa koshi meanankanai. Okeria
treinta metros. Entonces, la gente llegaba al Ani Xheati. netenra non xhobo rishkikanai». Jatian nawarinshini
Al llegar probaban su fuerza unos contra otros; después netekanai, koshi meanankanai, jainxhon xhobo
iban a tomar masato. rishkikanai. Nato jawékibo akanai ja chosko neten.

4
El guarapo es llamado roo jison «orines de cotomono» puesto que se parece Al amanecer, el dueño de la fiesta se dirigía al público
a éste en su color amarillento. nuevamente diciendo: «Hoy día vamos a danzar el

42 43
nawarin. Mañana vamos a probar fuerza. Al próximo a la cruz. El encargado de dirigir el sacrificio del animal
día vamos a golpear la casa». Entonces probaban fuer- tenía un arco con diseños, flecha con diseños en el
za, se amanecían danzando el nawarin y golpeaban la extremo opuesto a la punta, pulsera con diseños,
casa. Estas cosas hacían durante los cuatro primeros cuchillo huishati colgado al hombro. Los hombres que
días. acompañaban al invitado especial vestían cushmas
negras, rojas, blancas. Luego, cantaban en el lugar
Jainxhon pishta ibon jawen bake xhontako betan senen donde se iba a llevar a cabo el sacrificio del animal; le
yoina pikoai. Jainxhon pishta ibon yoiyai: «Ja riki nokon cantaban a la cruz, a los diseños de la cruz, a la sangre
bake, jakontanishoko ikenmabi mato bestemakaskin en que goteaba durante el sacrificio, etc. Luego de
atai, kena kenamakin». Jainxhon yoiribiai: «Nokon sacrificar al animal, una mujer llamaba a las otras mu-
ináshoko en pikokasai». Ixhon ja ináshoko pikokanai. Ja jeres diciendo: «¡Vengan mujeres que me acompañan,
iná pikoxhon koros kenéya nichinkanai. Ja nichinxhon nete nuestros hombres sacrificaron al animal. Vengan a
xhabáketian korosen iná nexhakanai. Ja tsakai ibo iki kanóti
llevar la carne para asarla!» Tras estas palabras
kenéya, pia chikeneya, jonxhe kenéya, wexhati bapania.
cortaban la carne en trozos. Luego, las mujeres se
Jainoaxh ja tsakai betan iká jonibo iki wiso tariya, joshin
juntaban y se llevaban los trozos de carne para asarlos.
tariya, joxho tariyabo. Jainoaxh bewakanai ja iná
Lo que sobraba se cocinaba para ser consumido entre
tsakainkoniaxh; bewakanai ja koroski, ja koros kenéki, ja
todos. Esto era para que coman durante un día.
jimi tsaka shorotaki, jaskarabo. Iná tsakaketian westíora
ainbonin jabé ainbobo kenai: «Jomenkanwe ebé ainbobo,
Ja nete xhabáketian ikanai moa xhebiana biti. Xhebiana
aráke tsakakin non benbobaon. Xhoinoxhon bii bekanwe!»
biá nete xhabáketian bestékanai. Ja xhebiana bikanai iki
ikai. Ixhon nami beshé akanai. Ja beshé aketian ainbobo
kikin jawen titan rao aká, metsáshoko jawen yorabobi
tsamábeiranxhon xhoiti bokanai. Jatian ja texheai yoá
akanai jatíxhonbi piti. Ja iki westíora nete pitibiribi akana. kené akana. Jatian jain jake westíora yoxhan jan jato yoiai:
«Neská akin ati riki», akin jato shinan meniai.
Después, el dueño de la fiesta presentaba a su hija seño-
rita y a los animales que había criado para la ocasión. Al día siguiente se realizaba la extracción del clítoris.
El dueño de la fiesta decía: «Esta es mi hija, aunque no Al día siguiente de la extracción del clítoris, se llevaba
es tan buena o bella los he invitado para que le corten a cabo el corte de cerquillo. La chica a la que le iban a
el cerquillo». Luego continuaba diciendo: «Quiero sacar el clítoris había sido bien adornada por su madre,
presentar a los animales que he criado». Tras la pre- le habían diseñado bonito todo su cuerpo. Allí había
sentación de los animales, se hundía en el suelo una una anciana que daba las indicaciones: «Así tiene que
cruz con diseños. Al día siguiente, amarraban el animal ser», les daba recomendaciones.

44 45
Moatian ikátikanai jaskarashamanbo, ikaxhbi rama moa de cerquillo, a los que cantan y danzan el mashá. Ahora
non oinyamai. En shinanai, nokon shinan meran iki, no tenemos nada, nuestros hijos no conocen nada.
jaskara jawéki keyótima iki. Ea bakeya ixhon, Ahora solamente queremos las cosas de los mestizos.
xhontakoya ixhon, nokon papa betan nokon titan ea Nuestros adornos de la pampanilla, nuestra corona,
yoikatitai jato yoiti jake. nuestra pulsera ya no los usamos. Antiguamente
nuestras abuelas confeccionaban pampanillas, mantas,
Antiguamente esto era así, pero ahora ya no lo vemos. cushmas, bolsas, no para venderlas sino para adornarse
Yo pienso, es mi opinión, que estas costumbres no con ellas al asistir al Ani Xheati. En cambio ahora hacemos
deben desaparecer. Yo como madre, teniendo hijas las cosas solamente para venderlas, no nos las ponemos.
señoritas, tengo que contarles lo que mis padres me Ahora quienes conocen nuestras costumbres ya no las
contaron a mí. transmiten a nuestros jóvenes; tampoco a los jóvenes les
gustan, sino que por el contrario se avergüenzan de ellas.
Jatian noa nonabi jawékibo keyómai itai. Jaskara ixhon Entonces solamente nos queremos poner nuestras cosas
non Ani Xheati oinyamai, non bestékanaibo oinyamai, non propias para mostrárselas a los blancos, a los turistas.
mashá ikanaibo oinyamai. Ramatian noa jaweomabi iki, Ahora nuestros hijos en las comunidades ya no quieren
ramatian non bakebo jawebi onanma iki. Ramatian noa practicar nuestras costumbres. Por eso, como tengo hijos,
nawabaon jawékires keenai. Jatian non keshá ati, non yo quisiera que ellos conozcan y que también usen
maiti, non menexheti moa non saweyamai. Moatian non nuestras cosas.
yoxhanbaon akátikanai chitonti, rakóti, tari, pisha,
maronoxhonma, jan raotaxh Ani Xheatiainko katires. Jatíbitian en shinanai non moatian axhébo moa keyota.
Jatian ramatiankaya non jawéki akai marotires, non Icha akin en yoiyai moatian non axhébo jakiribi non bená
sawenoxhonma. Ikaxhbi ramatian non axhé onan ati atipanke. Jatíribibaon yoiyai non ati atipanyama, moa
jonibaon non bakeranonbo yoiyamai, bakeranonboribi moa noa nawai. Non moa kenpon xheayamai, non
keenyamaitian, iamaxh rabinaitian. Jatian non jawéki kenchakanribi piamai, non oa jiwi kocháraninbi
sawekaskanai wirákochabo, toristabo oinmatires. betenyamai, non shinanai nawan kochárares. Jatian non
Ramatian non jeman non bake non axhekan itin kochára biai, ratobo biai, nawabaonares noa keenai.
keenyamai moa. Jatian en shinanai, bakeya ixhon, nokon Ikaxhbi ja non axhéma iki. Nawan rato jenetaanan non
bakebaon onanti jainxhonribi non jawékibo saweti. jakiribi atipanke kenchá akin peoribikin, nakon wiso
wisoshamantonin pinoxhon. Ja kopíra ea yoyo ikai non
Pero nosotros estamos dejando que desaparezcan ati atipanke Ani Xheati akin: xhawi non wai akai, axhon
nuestras propias costumbres. Así, actualmente ya no non chomo akai, non kenpo akai... ¿Tsoamein oinkastima
vemos el Ani Xheati, ya no vemos a los que hacen el corte iki? Non ati jake non bakebaon oinon ixhon.

46 47
En todo momento yo pienso que nuestras costumbres La fiesta de Ani Xheati que vi con mis propios ojos
antiguas ya han desaparecido. Muchas veces digo que
nuestras costumbres antiguas podríamos rescatarlas. Cuando tenía doce años, yo vi la celebración del Ani
Algunos opinan que ya no podemos hacerlo, que ya Xheati; no me acuerdo mucho. Ese Ani Xheati se realizó
nos estamos amestizando. Ya no bebemos en mocahua, en la comunidad de Alfonso Ugarte, frente a Pacaya, en
ya no comemos en callana, ya no preparamos ese tiempo mis padres todavía estaban vivos. En ese Ani
mazamorra de pescado con cuchara de palo, pensamos Xheati vi cosas como para admirarse. La gente llegaba
solamente en la cuchara de la tienda. Entonces como hormigas. En ese tiempo no había bote a motor.
compramos cucharas, compramos platos, queremos Muchísima gente llegaba en grandes canoas, con sus
solamente lo que vemos en las tiendas. Pero esa no es esteras de hoja de palmera, con sus esteras de junco. Vi
nuestra costumbre. Podríamos dejar de usar el plato muchos hombres que llegaban al Ani Xheati con la cara
de la tienda y nuevamente empezar a hacer callana, pintada de huito. Las mujeres venían con la cara
con su interior bien negrito y así comer. Yo opino que diseñada, cubiertas con manta negra, con pulseras y
podríamos organizar el Ani Xheati: primero haríamos tobilleras de algodón, con las pampanillas adornadas,
chacra de caña, después haríamos tinajas, mocahuas... con la nariz perforada y adornada; muy hermosas se
¿Quién no quisiera ver eso? Tenemos que hacerlo para veían las mujeres, como si fueran verdaderas reinas. Con
que nuestros hijos vean. mis propios ojos he visto la fiesta del Ani Xheati.

Jatian jain iká iki westíora awá, westíora chaxho, westíora


Ani Xheati nokon beronbi en oinkato mari, ja tsakati. Jainkan rakóti, jainkan tari, chitonti, sintan,
chopa, jatíbi. Jainxhon oina iki chonka rabé mitoro xhobo
En oina iki Ani Xheati akanai chonka rabé baritiaya ixhon; keskára iká iki. Jainra bekanai benbobo winoya, ainbobo
en shinanyamataniai. Ja Ani Xheati iká iki Kanaria koshi meananai, ainbobo maiki potaananai. Jainoaxhribi
jemanko, Pakaya bekeiba, jatian nokon anibo bekanai jaton rawíboribi, jaton awin betan onanabo, jatian
japarinontian. En oina iki ratéti keská jawéki, ja Ani jabo tsewékanai. En oina iki jaskara; icha baritia iki ja, ikaxhbi
Xheati. Jonibo bekana iki jima keská. Jatian motóro ea shinanbenoyamai. Jainxhon en oinribia iki ja nokótiainbi
yamakatitai. Kikin joni icha, ani nontibo, jaton pishinya, chonka pichika chomobira oa «roo jison» warápo. Nato
jaton kawinya. En oina iki meskó keská jonibo jain joai xheati riki xhawi jene kobin axhon paemakana.
nanen bexhtéya. Jatian ainbobobiri bekenéya, wiso
rakótinin rakota, jonxheya, keshá atiya, repekeya koriya; Allí había una sachavaca, un venado y un añuje.
kikin metsá jakaya ikon raina ainbo keská. Nokon beronbi También habían mantas, cushmas, pampanillas, cestas,
en oina iki ja Ani Xheati ikai. telas, y otras cosas más. Asimismo, vi una casa de

48 49
aproximadamente doce metros. Allí venían los hombres Al escuchar eso sentíamos miedo. ¡Esas sí que eran
con macana, venían las mujeres fuertes a probar fuerza valientes, las mujeres que competían probando fuerza!
unas contra otras, a tumbarse al suelo unas a otras. Yo vi que esa era una cosa muy de temer. Asimismo vi
Llegaban también los rivales de los esposos, los amantes que rompían el alero de la casa golpeándolo con
de sus mujeres a quienes luego los maridos agraviados macana. También vi que se peleaban con macana, que
cortaban con el cuchillo huishati. Eso es lo que vi, y se cortaban con huishati, y otras cosas más. Eso era
aunque ya han pasado muchos años, no lo olvido. algo muy de temer. Allí no vi que bailaban al estilo
También vi, a la entrada nomás, como quince tinajas mestizo, sino que ejecutaban puro mashá y se amanecían
de ese guarapo «orines de cotomono». Esta bebida se cantando y cantando toda la noche. Las mujeres venían
prepara hirviendo el jugo de la caña y dejándolo al Ani X heati y cantaban y danzaban el mashá,
fermentar. integrándose cada vez más mujeres al grupo. En el
mashá se canta a las yacumamas5 que yacen allí. Las
Jain kikin onsá iki jikia. Jain oa noa koshi mekasi ainbobo, yacumamas son las tinajas cuyos diseños se asemejan
oa chitonti chiroaxh niá. Jain oa ainbobo noa bitan a los diseños de las verdaderas yacumamas. El
potakasibo, noa bibo shiro bewakan ninkámaibo. Jaskara estómago de la yacumama contiene algo, ese algo es la
ninkataxh noa raketai. !Ja iki koshi shinanyabo ja ainbobo bebida.
kopianankinaibo! Jatian jaskara en oina iki kikin ratéti keská
jawéki iká iki. Jainxhon en oinribia iki xhobo chipan En oinribia iki rabé iamaxh westíora mitoro keyá chomo;
keyokanai winon rishkikin. Jainxhon en oinribia iki winon jawen porokan naxhbá iká iki sokota non ponyantio, jan
rishkianankanai, jainoaxh tsewékanai, meskó keská jawéki. kikini paenkana iki. Jatian jabo tantikanai, ikaxhbi weníxhon
Kikin ratéti keská jawéki. Jain en oinyama iki ransakanai, xhearibikanai. Jatian jaton piti jake tsamábires. Ja iki
ponté mashá ikaires, bewa bewashinires netekanai. meskó keská namibo. Kikin noibatishoko Ani Xheati akin
Ainbobo mashá ikai bibo bibo kaaxh, Ani Xheatinin joaxh. ipaokanike. Ja Ani Xheati ikátiai chonka pichika neteya
Ja mashá itinko bewakanai ja roninbo yakataki. Ja ronin pishta.
riki chomo; jawen kené riki roniman kené keská. Ja roniman
poko meran iki ikai, ja iki xheati yoi. También vi una tinaja como de metro y medio de alto;
el contorno de su barriga era de seis brazos extendidos,
Allí adentro era muy peligroso. Allí estaban paradas, con eso se emborracharon bien los invitados. Luego
con sus pampanillas un poco levantadas, las mujeres descansaban, pero al levantarse tomaban otra vez.
que querían probar su fuerza contra nosotras. Allí
estaban las mujeres que nos querían agarrar y tumbar 5
Las yacumama o madre de las serpientes es considerada como el origen de las
al suelo, que nos provocaban con sus canciones shiro. demás serpientes.

50 51
Para esto, la comida ya estaba lista. Había toda clase Nokon wetsa rabekan Ani Xheati
de carnes. Eran muy sacrificados aquellos que orga-
nizaban el Ani Xheati. El Ani Xheati era una fiesta de Nokon papara ikátiai Ani Xheatiai joni, xhebiana biti.
quince días. Shinankatitai jawen awin betan yakáxhon: «Non bake
riki xhebianaya, aríbarakanai anon awé,» ikí ixhon aká
Enra shinanai ja Ani Xheati Kanaria jeman iní. Jatian iki nokon wetsa rabé. Ja iki Kanan Jisbe betan Metsá
en rama ati atipanke non kaibobo betan jakoni Rama. Nokon papan shinana iki wai abánon ixhon.
tsinkíxhon, nopataxh iká jemabo betan jakoni yoyo Nokon tita ikátiai Kesten Same. «Kesten Samé, min
ixhon. Nokona iki onis jawéki ramatian jaskara mapó awé, chopa awé, non bake non xhebiana
oinyamai. Noara jakiribi iti atipanke neskati, ikaxhbi bixhonnon. Ichara jonibo shirokanai», ikí iká iki.
nonbikayara non axhébo keyoi itai, non onana Jainxhon nokon papan ani wai aká iki rabé baritia
jawékibo. Jatian non onantitianbi joxho nawabores maxhkáketian. Jatian nokon titan tee akin peoa iki.
non onanmai, jabores non yoi kai, moa noa jaskaraton Rekenpari jan waxhmen wai aká iki nokon papa betan.
shinanbenotai. Ikaxhbi non bakebokayara onankasi Ja ani wainko moa xhawibo wiraxh ikaitian, paranta
bokanai, icha jabo yoroni kai. Nonra onanke jaskarabo, tepikotaitian, nokon titan chopa akin senen aká iki.
ikaxhbi noa makanma iki; baritia pota potabainaxh Chopa akin senen’axhon, moa mapó akin peoa iki.
yoxhanaxh noa mawatai, moa noa keyotai jain. Jain iká iki kikin ani chomobo, meníti chomo, xhanin
chomo, xhanin bake, oa ispiya kenpobo, oa sapen
Yo recuerdo el Ani X heati que tuvo lugar en la tonkon atibo, jan xheatibo, ja besteai ibo meniti.
comunidad de Alfonso Ugarte. Ahora yo podría Jainxhonribi sapa kenchá aniosibo aká iki, jan boo
realizar uno organizándome bien con mis paisanos y napóti, jan xhebiana boti, jan yomanbo boti. Jainxhon
coordinando con las comunidades vecinas. Para mí es nokon papan kawin aríbaa iki, chonka kawinbira.
una lástima que actualmente ya no se vea esto. Aunque Jainx hon moa kawin ax hon benxhoa iki. Jabo
podríamos practicarlo nuevamente, nosotros mismos senen’ataanan nokon papan ani xhoboa iki, rabé
estamos terminando con nuestras costumbres, con chonka mitoroya. Nato jawékibo aká iki non axhekan
nuestros conocimientos. En vez de aprender nosotros, ikin. Jatian nokon titanbiribi aká iki tari, rakóti, chitonti,
a los blancos nomás les enseñamos, a ellos nomás les jawen timá yomaman. Jatíbi senen’axhon yoiya iki:
contamos y nosotros nos olvidamos de estas cosas. Pero «Moara non senen’ake KesinTsomá», akin aká iki
nuestros hijos van a querer conocer, esto les va a hacer nokon titan. Jatian nokon papanbiribi aká iki: «¿Moaki
mucha falta. Nosotros conocemos estas cosas, pero no min aká Kesten Samé senen’akin?», aká iki. «Rama
somos de piedra; con el correr del tiempo vamos a anon awé jan non jato kenai kati. Xhawi tsiniti en
envejecer y morir, allí vamos a terminar. abánon tepáchati». Ja iki jan xhawi jene potsiti.

52 53
El Ani Xheati de mis dos hermanas pampanilla. Después le dijo a mi padre: «Ya hemos
terminado, Kesin Tsoma». Mi padre le respondió:
Mi padre era un hombre que organizaba Ani Xheati «¿Ya terminaste, Kesten Same? Entonces preparemos
de corte de clítoris. Sentado junto a su mujer pensaba: aquello con lo que vamos a ir a invitar a la gente. Para
«Nuestras hijas tienen clítoris. Hagamos como otros exprimir la caña voy a hacer tepáchati». El tepáchati
también hacen». Diciendo esto, organizó la fiesta es un instrumento shipibo para exprimir la caña.
para mis dos hermanas. Ellas se llaman Kanan Jisbe
y Metsá Rama. Mi padre planificó hacer chacra. Mi Jainxhon nokon papan jawen wetsa rabé kenaa iki:
madre se llamaba Kesten Same. «Kesten Same haz «¡Ea nonti axhonwe! Jatian ja nonti akaxhra mato kai
cerámica, haz tela, vamos a extraerles el clítoris a Ani Xheatinin chaniti. Noxha rabé xhebiana tsekati akí
nuestras hijas. Mucha gente se está burlando», le dijo riki ea». Jatian jawen wetsabo bokana iki. Moatian
mi padre. Entonces, él hizo chacra grande con dos ikátiai tii ati waka manchan kenéyashamanboki. Ja
años de anticipación. Mi madre se puso a trabajar. nontin wetsa kaa iki inati, wetsa kaa iki toxhbápaketi.
Primero, hizo chacra de algodón con mi padre. Ja toxhbápaketa iki iká iki tii ipaketi jato kenai.
Cuando las hojas de la caña en la chacra grande ya Repintitibi repixhon jato yoi. Ja jematibi repiketian
habían secado y caído, y los plátanos ya habían dado xheati tanakanai. Jainoaxh nokon papa manata iki moa
fruto, mi madre terminó de confeccionar la tela. Tras westíora oxhe jawen wetsabo boibakanketian. Ja yosin
confeccionar la tela, se puso a fabricar la cerámica. moa jatíbi jawéki senen’aká iká iki.
Allí habían tinajas muy grandes, tinaja para entregar
al invitado especial, tinaja grande «del vello púbico Luego, mi padre llamó a sus dos hermanos y les dijo:
de la mujer», tinaja pequeña «del vello púbico de la «¡Háganme canoas! Cuando hayan terminado de hacer
mujer», mocahuas con aletas, mocahuas con aletas las canoas, vayan a invitar al Ani Xheati. Yo estoy
en forma de vacamarina, para tomar, para entregar a organizando el corte de clítoris de sus dos sobrinas».
la persona encargada de cortar el cerquillo. También Entonces, sus hermanos partieron. En ese tiempo había
hizo callanas con base muy grande para poner el bocinas de cuerno de vaca con diseños. En canoas un
cabello cortado, para llevar el clítoris, para llevar el hermano se fue surcando y el otro se fue de bajada
hilo. Mi padre también hizo esteras de junco, unas flotando. El que se fue río abajo iba tocando la bocina
diez esteras. Una vez listas las esteras, las guardó. para llamar a la gente. En cada puerto atracaba para
Acabado esto, mi padre construyó una casa grande, invitar. Luego de atracar en cada comunidad, probaban
de unos veinte metros. Estas cosas las hizo para la bebida. Mi padre esperó todo un mes tras la partida
cumplir con nuestra costumbre. Con su hilado, mi de sus hermanos. El viejo ya había terminado con los
madre también confeccionó cushma, manta, preparativos.

54 55
Jabo bokanketian, nokon tita iká iki jatíbi jan nokon wetsa chado los productos de la chacra. Luego juntó todos
rabé raó ati biaxh: waxhmen, maxhe, nane kawá, kori, los animales que había criado: dos sachavacas, dos
meskó keská jawékibo. Jainxhon, ja nokon papan sajinos, un venado; también la carne de los animales
wetsabaon nokóxhon yoikana iki: «Kikin ichara bekanai, que había cazado. Después, se juntaron entre todos
Kesin Tsomá, min Ani Xheatiainko». Ja iká iki moa westíora para cortar la caña y exprimieron unas quince tinajas
oxhe maxhkáketian. Ja moa nokon papa rabé baritia teeta de jugo de caña. En eso mi padre escuchó que los
iká iki. Jainxhon nokon papan moa wainkonia yoábo tsinkia invitados estaban llegando. Todo aquello con lo que
iká iki. Jainxhonribi jatíbi jawen iná biníbo yatana iki: awá les iban a extraer el clítoris a mis hermanas ya estaba
rabé, rabé jono, westíora chaxho, jainoaxh nokon papan listo: la topa diseñada, la soga de tamshi, la isana
yomeraa namiboribi. Jatian jatikaxhbi tsinkíxhon xhawi afilada, todo eso. Antiguamente las ancianas que
xhatekana iki. Jainxhon potsikana iki chonka pichika chomo extraían el clitoris eran expertas, así como los médicos
xhawi jenebira. Jainxhon nokon papan ninkata iki moaronki mestizos que operan hoy en día. Entonces la gente
bekana iki. Jainxhon nokon wetsabo jan xhebiana tsekakin empezó a llegar. Allí los que daban la bienvenida tenían
atibo moa akana iká iki: nato moxhó kenéya, kamári nishi, bombo y bocina que hacían sonar muy bonito. También
tawa kenxho, jabo. Moatian ja xhebiana potai yoxhanbo había un encargado de llevar a los asistentes a la casa
ikátiai onanbo, ramatian nawabo potemisaibo jisáribi. Moa grande. Casi irreconocibles estaban allí las mujeres con
joni bei peokoota iká iki. Jain jato biai jonibo iká iki tanpóraya, la cara diseñada con huito, con los tobillos diseñados;
jainoaxh tii atiya metsá metsáshamani. Jainoaxh jaríbaa los hombres tenían las piernas del pantalón diseñadas,
iki jato ani xhobon boai joni. Kikin non oinyama keská jain las camisas bordadas en la espalda, era algo admirable.
ainbobo nanen bekenéya, takenéya; benbobo chiaraxhti Sobre el Ani Xheati que realizó mi padre les estoy
wikenéya, koton pekewéya, kikin beneti keská jawéki. Ja contando.
pishta nokon papan aká iki. Rama ja nokon papan aní en
mato yoi yoiyai, nato Ani Xheati aní. Jainxhon kanchis nete pekáo nokon wetsa rabé moa
bikana iki, xhatekana iki, jaton xhebiana. Jainra meskoti
Después que ellos partieron, mi madre preparó todo bewakana iki xhebiana potaiki. Jatian jabo beneya iketian
aquello con lo que iban a embellecer a mis hermanas: onsá onsatai. Jain winoya, oa wexhatiya, jain too too itai
algodón, achiote, huito envuelto en hoja de plátano, benbobaon oinaketian. Moa ati nete xhabataitian, nokon
adorno del labio inferior, todas esas cosas. Al regresar, wetsa rabé paen akana iki. Kikini paena iká iki ja xhontako
los hermanos de mi padre le comunicaron: «Mucha rabé, shinanyamanon kaman; otexhkanai, isin akanai
gente va a asistir a tu Ani Xheati, Kesin Tsoma». Eso paenari ixhon onannoxhon. Jatian ja xhontako
era cuando sólo faltaba un mes. Para esto mis padres otexhkanabi teké iamaitian, bekana iki moxhó xhate
habían trabajado dos años. Mi padre ya había cose- kenéya. Jatian jaki nexhakana iki koshitima akin.

56 57
Nexhaxhon rakanketianra joá iki westíora ainbo jan meskóshokobo teyo beponbaon. Jain iki pionis bepon jan
xhateai. Jainra westíora benbobi yama iki, beneoma iketian raonkatikanai. Moatian nawan raobo yamakatitai, non
tsoabi yama. Onobiribi jaki mashá ikanai jonibo. Jainxhon raonbiribi payóbo raonkatikanai. Jatianra moa texho nenké
ja moxhóyabi bokanai xhebinanti axhonxhon. Xhebinanti ininti jaa iki. Ja raobaonshokoronki raonxhonkatikanai
narákanai westíora makan mapó akana. Jara akanai, ja xhebiana bixhon.
xhebiana tsekainko narakankin rabé oxhebira.
El xhebinanti se ponía para que el hueco de la vagina
Después de una semana les cortaron, les extrajeron el no se cerrara. Para evitar la infección se curaba la
clítoris a mis dos hermanas. Allí los participantes herida con diferentes resinas agrias. Así tenemos,
cantaban varias canciones relativas a la extracción del por ejemplo, la resina de pión colorado con la que se
clítoris. Cuando las mujeres tenían marido era muy curaba. Antiguamente no existían los remedios de
peligroso. Con su macana, con su huishati los maridos los mestizos, los remedios de las farmacias, y las
hacían laberinto para evitar que otros hombres las vieran. infecciones se curaban con nuestras propias me-
Al amanecer del día fijado, las encargadas embo- dicinas. Luego ya hubo agua florida. Con estos re-
rracharon a mis dos hermanas. Bien borrachas estaban medios se curaba a las jóvenes luego de extraerles el
las dos chicas hasta quedar inconscientes; las otras clítoris.
mujeres las pellizcaban, las golpeaban para comprobar
si estaban borrachas. Cuando las chicas estaban Jatian jain rakanai ja xhontako rabé tantimakana;
privadas y ya no sentían nada, no reaccionaban, trajeron ikaxhbikan ja pishtanko chibanreskanai oa inábo
trozos de topa diseñada. Luego, las amarraron a las tsakakin. Oke mashá ikanaitian, ja xhontakobiri neke
topas para que no pudieran forcejear. Después de kikin noibatishoko, xhebiana potaxh. ¡Kikin onistibires
amarrarlas y dejarlas echadas, vino una mujer, la jawéki non axhekanbiribi noa iká! Ja riki non axhé itina,
encargada del corte. Allí no había ni un hombre, como jakaya riki non jenetima.
las jóvenes no tenían marido, no había ningún hombre.
Más allá la gente les cantaba mashá a las chicas. Entonces, Allí yacían las dos muchachas a las que habían dejado
con topa y todo se las llevaban tras haberles aplicado el en reposo; sin embargo, los demás asistentes
xhebinanti en la herida. Se les ponía el xhebinanti que es continuaron con la fiesta flechando a los animales.
una piedra hecha de barro. Eso se hacía al extraer el Mientras por un lado la gente cantaba y danzaba el
clítoris, dejándosela allí como dos meses. mashá, por aquí las jóvenes daban lástima, porque les
habían sacado el clítoris. ¡Qué cosa tan triste lo que
Ja xhebinanti ikátiai xhebi kini boonaketian nos pasaba por causa de nuestra costumbre! Ésta es
narakanxhonti. Jatian ja ramínaketian raonxhonkatikanai nuestra costumbre, esto no lo debemos abandonar.

58 59
Jawe kopíki Ani Xheati akátikanai Jatian bestéyamaitian shiroribikanai: «Yankabires
bepotaisi bestéyamai, jawen tita yosma iketian». Ati jake
Ramatian jonibo yokakatai jawe kopíki moatian Ani Xheati ja bestéti Ani Xheati akin.
akátikanai, jawe kopíki bestékatikanai. En nokon tita
yokákatitai: «Titá, ¿jawe kopíki moatian Ani Xheati Desde hace mucho tiempo atrás nuestras abuelas
akátikanai? Eara onankasai jawekayarin ja ixhon,» akin practicaban nuestra costumbre. En esos tiempos, tanto
akátiai. Jatian nokon titan ea yoikatitai: «Baké, ja riki non los hombres como las mujeres se burlaban de las mujeres
yosibaon axhébiribi. Jakaya iki non pishtabiribi». Jakon con clítoris. Las circuncisas se burlaban de nosotras.
jawékibo jabo axhea iki. El hombre se burlaba de su enamorada diciéndole:
«¡Shiii! ¡Qué asco!» Para que eso no ocurriera, nuestros
El significado del Ani Xheati padres pensaban: «Nuestras hijas tienen clítoris. Ahora
voy a organizar el Ani Xheati». Y así organizaban la
Actualmente la gente se pregunta por qué antes se fiesta para la extracción del clítoris. Entonces, para que
realizaba el Ani Xheati, por qué se hacía el corte de no se burlaran de sus hijas, la mamá tenía que
cerquillo. Yo le preguntaba a mi madre: «Mamá, ¿por organizarles la fiesta del Ani Xheati de extracción del
qué antiguamente hacían el Ani Xheati? Quiero saber clítoris. Nosotras las mujeres no debíamos tener clítoris,
qué significa el Ani Xheati.» Entonces mi madre me para evitar que se burlaran de nosotras. Antiguamente,
decía: «Hija, ésta es la costumbre de nuestros abuelos. con el corte de cerquillo era igual. Cuando no se le
También es nuestra fiesta». Ellos tenían buenas cortaba el cerquillo a una joven los demás también se
costumbres. burlaban: «Por gusto se tapa la frente, no se corta el
cerquillo porque su madre es dejada». Obligadamente
Moatianbi non yoxhanshokobo jaskara bekana iki, non se tenía que realizar el Ani Xheati de corte de cerquillo.
axhekan ikí. Jatian jaskara iketian xhebianaya ainboki
benbobo itan jabé ainbobo shirokatikanai. Jatian Jatianki joni ja xhebianaoma awin akasi ikátiai kimisha
xhebianayamabo noki shirokatitai. Jatiankan «¡shii!», oxhe iamaxh chosko oxhebo manati bootai kaman.
jaskaraisi jawen merati ja akaxh shirokatitai. Jaskara Jainxhon moa benomakatikanai, ikaxhbi bimapaokanike
inaketian non anibaon shinanai: «Nokon bakebo iki rayá joni, chikishma, wai akai, kikin mechashaman,
xhebianaya. Ramara en ashokoai», ixhon shinanai. meken chorish meexhon. Moatian non yosibaonki
Jaskáaxhon xhebiana biti Ani Xheati akátikanai. Jaskara bimapaokanike non axhekanbiribi. Jainxhon yoikatikanai:
shiroyamanon ixhon ati jake jawen titan jawen xhebiana «Enra mia nokon bake bimai, moara xhebianaoma iki.
bixhonti Ani Xheati akin. Iti jake noa ainbobo xhebianaoma, Nokon bake jaskara iketian en mia bimakasai riki» ixhon
noki shirokantima kopí. Moatian ikátiai ja bestéti jaskáribi. moa akátikanai bimakin. Jatian iresbiresi iamakatikanai

60 61
bake benomakin. Jatian kenpo akanai, sintabo quince años. Se la entregaban a él que era mayor; así,
axhonkanai, pisha axhonkanai jan wexhati boti, iamaxh la mujer era jovencita mientras que el esposo era ya
wetsa jawékiboribi. Jatian ja xhontako jawen titan xhoi bastante mayor. El hombre se sentía muy bien porque
menimai keenyamaibi: «Jara min bene iti jisá iki rayá» se había casado con una joven sin clítoris. La gente a
ixhon. Jatian menikanai ja xhontakoshoko chonka, su alrededor no se burlaba, sus amigas no se burlaban
chonka rabé iamaxh chonka pichika baritiayabobira. Jatian diciéndole: «La mujer que has recibido tiene el clítoris
menikana iki ja yosi yosichá iketian; jatian jawen awin flojo, flojo». Entonces el hombre se sentía contento
xhontakobires iká iki, jawen bene moa kikin yosi iketian. porque nadie se iba a burlar de él.
Jatian ja jonin kikin jakoinra akin shinanai xhebianaoma
bixhon. Jatian jabé jonibo shiroyamai, jawen meratibo
shiroyamai: «Min biá ainbo xhebiana exhpa exhpaisi»
iamakanai. Jatian jawen shinan jakon iki, tsoabi jaki
shiroyamai kopí.

El hombre que quería como esposa a una mujer sin


clítoris esperaba tres o cuatro meses hasta que le
cicatrizara la herida. Después se casaba a la joven,
pero la entregaban a un hombre trabajador, nada
ocioso, que hacía chacra, que era muy buen mitayero y
cuya mano al ser tocada se sentía endurecida por el
trabajo. Antiguamente los abuelos entregaban a la
joven conforme a nuestra costumbre. Le decían al
hombre lo siguiente: «Yo te entrego a mi hija, ya está
sin clítoris. Como ya mi hija está lista te la quiero
entregar». Diciendo esto se la entregaban. Así nomás
no hacían casar a su hija. Entonces, hacían mocahua,
hacían cintas, hacían bolsa para que el marido llevara
su huishati, y otras cosas más. La madre obligaba a la
joven a entregarle comida al pretendiente aunque ella
no lo quisiera. «Él puede ser tu esposo porque es
trabajador», le decía la madre. De esta manera le
entregaban al hombre una joven de unos diez, doce o

62 63
II

Inka Ainbo

Moatianronki iká iki Inka, benbo betan ainbo, noa jawéki


ati onanmai. Benbo Inkanki akátiai pia ati, yomerati, nonti
ati, xhakiti ati, biski ati, jato axheakin. Jatian Inka Ainbo
Shipibo ainbobaon: «Non Inka, non tita Inka» akin
akátikanai. Jatian janki jato onanma iki chitonti ati, yoman
timati, mapó ati, kené ati. Jaskáaxhonki jabaon noa
onanma iki.

La Mujer Inca

Antiguamente existían los Incas, hombre y mujer, nos


enseñaban a hacer las cosas. El Inca varón enseñaba a
los hombres a hacer flecha, a mitayar, a hacer canoa,
rallador, batidor. Por otro lado, las shipibas le decían a la
Mujer Inca: «Nuestra Inca, nuestra madre Inca».
Entonces, ella les enseñó a nuestras abuelas a confeccionar
la pampanilla, a hilar la tela, a fabricar cerámica, a
diseñar. Luego, ellas nos enseñaron a nosotras.

Ja Inka Ainboronki iká iki tama pikas. Ja itaibi, westíora


Shipibo ainbaonki aká iki tama toban washíkin. Ja

64 65
washitaronki kaa iki. Jatian jawen bene kaa iká iki jato Jatian jabo onanmati ikenbi Inka Ainbo raankana iki tama
onanmai, tsakati, winati, pia ati, yomerati axheai. Joxhon toban washíxhon.
jisáronki iká iki Inka Ainbo wini winii. Jatian jawen benen
ratéxhon yokata iki: - «Jawe kopíki mia winiai?» - «Ikáma, Allí habían cuatro canoas con las mujeres que iban a
bakebaonra ea ake tama toban washíkin. Jatíbitianra noa seguir a la Inca. Pasando una vuelta del río, vieron
iti iki jaská jaskáti jai. Kanon kawé Paro rebon», ikaxhki que la Inca había hecho fuego, vieron sus materiales
kaa iki. Jaskáketianronki ja washitamabo iká iki: «¡Kanon para hacer pulseras y tobilleras, restos de plátano,
kawé, Inka binon kawé, chibánon kawé!», ikí. huellas de otras cosas. Cuando llegaron río arriba la
buscaron, pero la Inca no dejó que la gente los
Dicen que a la Mujer Inca le gustaba comer maní. encontrara. «No voy a regresar de ninguna manera,
Mientras la mujer Inca vivía entre nosotras una mujer estoy demasiado resentida. Vayan a vivir así nomás,
shipiba le mezquinó el maní tostado. Como se lo sin saber hacer nada», dijo. Y tal como expresó la Inca
mezquinó, la Inca se fue. Para esto, su esposo se había hoy en día existen mujeres que no saben hacer nada;
ido a enseñar a los hombres a flechar, a remar, a hacer cuando bordan la pampanilla lo hacen de cualquier
flecha, a mitayar. Cuando regresó, vio a la Mujer Inca manera. Aunque la Mujer Inca aún no había terminado
que lloraba y lloraba. Entonces su esposo asustado le de enseñarles a hacer las cosas, ellas la ahuyentaron
preguntó: «¿Por qué estás llorando?» Y ella respondió: mezquinándole el maní tostado.
«Por nada, las hijas me han mezquinado el maní
tostado. Siempre vamos a vivir así si nos quedamos ¿Jawe keskáki Inka Ainbo ikátiai? Jato jatíbi onanmai,
acá. Mejor vámonos río arriba». Diciendo esto se kikin jakon shinanya Inka Ainbo ikátiai. Jaskataxhronki
fueron. Entonces, las mujeres que no le habían iká iki: «Jawetianbi nokon jawéki akábo
mezquinado el maní tostado dijeron: «¡Vamos, vamos shinanbenoyamawe», ikí. Jaribi mawakin ramashoko non
a traer a la Inca, vamos a seguirla!» chitonti akai. Noa shinanbenoyamai akonbireskin noa
Inkan onanmabaini kopí.
Jainki iká iki chosko nonti Inka chibani boaibo. Mayá pekáo
kaxhon jisáki iká iki chii keté abaina, jawen jonxhe akábo, ¿Y cómo era la Mujer Inca? La Inca les enseñaba a
jawen paranta akábo, jawe akábobira. Jatian Paro rebon nuestras abuelas a hacer de todo, era muy noble e
kaxhon oinabi jato nokomayama iki. «Eara moa jawe inteligente. La Inca les dijo: «Nunca olviden las cosas
keskataxhbi kayamai, eara kikini notsiibi notsia iki. Itánoxh que les he enseñado». Siguiendo ese ejemplo es que en
akanwe, jaskarabi jawéki ati onanma jai», akin jato aká la actualidad hacemos pampanilla. Nosotras no nos
iki. Inkan yoini keskábi jake rama jatíribibo ainbobo kikin olvidamos porque la Inca nos enseñó muy pero muy
jawéki ati onanma; chitonti kewé akinbi ramiaresaibo. bien antes de irse.

66 67
Ja Inka iki manamameama, iamaxh jaskarabirakan. Inka Los consejos de mi abuela
akin akana iki ikátiai kikin menin ainbo, shinanya ainbo.
Jaskarares yoikatikanai. Ikaxhbi «Koskomeabo riki ja Yo fui engendrada por mi madre y mi padre en el Bajo
Inka» akin ea ayamakatikanai. Nokon yoxhanbaon Ucayali. Nací frente a la comunidad de Alfonso Ugarte.
yoikatitai: «Inkara japaonike, baké», akin ea akátikanai, Luego crecí. Cuando era niña, mi abuela me aconsejaba
«jabaon riki noa jawéki ati onanma». Ikaxhbi jainoabira diciéndome: «Una mujer nunca debe estar sin hacer nada,
iti atipanke. Icha akin non ninkatai Koskon Inkabo, no debe ser ociosa». Una mujer tiene que saber elaborar la
jainoaribi iti atipanke, Paro rebon kaaxh jao mayata. tela del algodón, formar ovillos de hilo, bordar, saber
fabricar cerámica; estas cosas también debemos transmitirlas
Esta Inca no es de la sierra, o de repente sí. Aquella a a nuestras hijas. Este consejo yo lo practico. Mi abuela me
quien consideraban Inca era una mujer muy experta aconsejaba que observe las cosas que hacía mi madre.
en hacer las cosas, noble e inteligente. Eso nomás se
decía. Pero no me decían si la Inca era del Cuzco. Mis
abuelas me decían: «Existían los Incas, hija. Ellos son Nokon titan ea axheani jawékibo
quienes nos enseñaron a hacer las cosas». Pero puede
que sean de allá. Mucho escuchamos de los Incas en el Nokon titan ea axheaa iki non jawéki atibobiribi. Rekenpari
Cuzco. Pueden ser de allá, puede ser que llegando al nokon titan ea axheaa iki koton ati, jonxhe ati, yoman timati,
extremo del Alto Ucayali hayan dado la vuelta por allá. chitonti ati, jatíbishoko ea axheaa iki. En shinanyama iki
eaki chitonti ati onan iki kai ixhon. Chitonti ati riki kikin atikonma
jawéki. Kaibobaon akai mecho, jake ponté aresbireskin
Nokon titashokon ea esekatitai jawékibo akaibo. Jainxhon ea nokon titan onanma iki mapó ati: «Baké,
mapó ati onanwe. Mibé ainbobora miki shironake, mibé
Ea riki nokon tita betan nokon papan bakea, ainbobaonra mia osannake, yoxhan ixhonbi min jawéki akin
chiponkixhon. Kanaria jema bekeibakeaxh ea pikota jakonmaitian». Jatian nokon titan ea yasankatitai ja pataxh.
iki. Jainoaxh ea ania iki. Baketian, nokon yoxhaman Xhaparibi en yatanai mapóbichoma. Jatian en ramashokobi
ea esekatitai neská akin: «Ainbo ikaxhra jawetianbi nokon xhontakobo jaskáribi ati shinanai.
i’irestimaa iki; chikish ainbora itima iki», akin akátiai.
Westíora ainboki iti jake yoman timai, waxhmen toro Las cosas que me enseñaba mi madre
akai, kewé akai, mapó ati onan, jaribi non bakebo
onanmati kopí. Jatian ja esé en boai. Jainxhon nokon Mi madre me enseñó a hacer las cosas propias de las
yoxhaman ea esekatitai nokon titan jawéki akaitian ointi. mujeres. Primero me enseñó a confeccionar blusas, a
tejer pulseras y tobilleras, a hilar la tela, a hacer la

68 69
pampanilla, me enseñó todito. Yo no pensé que me iban solamente hacen las cosas por dinero. Nosotras no
a considerar experta en hacer pampanilla. Confeccionar hacemos las cosas por dinero. Mi madre nos enseñó a
la pampanilla es muy difícil. Algunas paisanas no lo ir al monte, a cortar leña, traer plátano, sacar yuca,
hacen tan bien, también hay las que lo hacen preparar masato, preparar chapo especial; esas cositas
simplemente por hacer. Luego, mi madre me enseñó a nos enseñó nuestra madre. Enseñándonos esas cositas
fabricar la cerámica: «Hija, aprende a hacer cerámica. nos crió para que fuéramos igual a ella. La madre muere
No vaya a ser que otras mujeres se burlen de ti, que se y nosotras nos quedamos con las cosas que ella nos
rían de ti, cuando a pesar de ser mayor hagas mal tus enseñó. Entonces, nosotras nos acordamos mucho de
cosas». Entonces mi madre me sentaba a su lado. nuestra madre y de las cosas que nos transmitió. Con
También sé usar el instrumento de huingo para pulir la el tiempo, nosotras también nos hacemos madres,
cerámica y no solamente la arcilla. Entonces ahora mismo tenemos hijos y practicamos las cosas que hacía nuestra
pienso enseñarles esto a mis hijas señoritas. madre. Estos consejos también se los damos a nuestras
hijas, haciendo lo mismo que hacía nuestra madre.
Eara nokon titan esekin ania iki. Eara eséya iki nokon
titan yoiyai ninkáxhonkatiti. Nokon titan jatíbi jawéki ati
onanxon ea axheaa iki. Noa ainbobo iki joxho nawabo Mapó ati
keskáma koríkininbicho jawéki akaibo. Noara koríkinin
jawéki ayosma iki. Non titan noa onanma iki kachio kati, Ja mapó ati iki non moatian axhé. Moatian nawabaona
karo xhateti, paranta biti, atsa mexhati, atsa xheati ati, biamakin non yoxhanbaon apaonike kenpo, kenchá, kentí,
paranta korá ati; jashokobo non titan noa axheaa iki. chomobo. Jake meskó keská kenchá, oa nakenéya, jake
Jatian jashokobo onanmakin noa ania iki, non tita keskáribi nakonya ponté wisobichobo. Jaríbake chomo kimisha
noa inon ixhon. Titara keyotai, jatian noa baneti kai jan bemanaya, westíora bemanaya, tekenya, oa xhotóya.
noa axheaa jawékiboya. Jatian non tita non kikin akin
shinanai jan noa amani jawékibo. Jatian noabiribi tita La fabricación de la cerámica
banetai, non bakeai, jainxhon non titan akátiai jawékiribi
non chibanai. Ja eséboribi non bakebo meniai, non titan Fabricar cerámica es parte de nuestra costumbre
akátiai keskáribi akin. tradicional. Antes no se compraban las cosas en la
tienda, nuestras abuelas fabricaban mocahuas,
Mi madre me crió dándome consejos. Poseo consejos callanas, ollas, tinajas. Hay diferentes tipos de callana;
porque hice caso a lo que me decía mi madre. Como callana con diseño en el interior, sin diseño en el interior
mi madre sabía hacer de todo, ella me enseñó. Nosotras negra nomás. También hay tinajas con tres caras, con
las mujeres shipibas no somos como las mestizas que una cara, con diferentes niveles, en forma de paloma.

70 71
Enra onana iki mapó ati baketianbi. Mapó atira kikin tee Jatian ja xhontako mapó akaitonin onanti jake jaskaaxhon
iki. Rekenpari iki min mei benai. Ja pekáo min biai mapó. reneti, jaskaaxhon meinti, tsamanti, raskiti, kené ati.
Bixon min onpaxhen pachiai. Onpaxhen pachixhon min Jainoaxh jaweti icha karon oiti, jaweti basi, jawe keská
mei menoai. Ja pekáo min reneai. Ja renexhon jaki min akáki jakonshaman pené ikai iamaxh jawe keská akin
chomo toe kenkexh rené min meskoai. Meskoxhon min shee akáki jakonshaman pikotai. Jatian onanyamaxhon
meinai. Meinxhon, moa min shinanai jaweki min ati iki aká mapó xhatetai, jaskara pikotai min meinti onanyama
ixhon; jake kenpo, sapa kenchá, ani chomo, joni chomo, axhon aká. Kené ati onanma ixhon aká jakonmabires
kentí, meskóbo. Jaskarabo ati kopí riki mapó ati tee. Jatian banetai, onanbaon noa osannanai. Jaskaanaketian non
min shinanai: «Ramara en akai chomo, ispi chomo, bake onanmati jake, oribo jaskara pikónaketian.
kenpo, iamaxh xhanin chomo». Jainxhon min tsamanai;
ja pekáo min taranai. Taranxhon min ketsanai, wexhai. La mujer que fabrica cerámica tiene que saber moler,
Ikaxhbi yamake westíora kirikainbi jaskara jisá ati, jaská mezclar con apacharama, armar, pintar de blanco el
akin ati; non shinan meranbicho jake jawe keská jisáki cuerpo de la cerámica, diseñar. También debe saber
en akí kai nato mapó. con cuánta leña hay que quemar la cerámica, por cuánto
tiempo, cómo hacer para que salga bien brillante o cómo
Yo aprendí a fabricar cerámica desde niña. Hacer cubrir con lacre la cerámica caliente para que salga
cerámica es bastante trabajoso. Primero, buscas la bonito. Si no se conocen estas cosas, la cerámica se
apacharama. Luego, traes la arcilla y la disuelves en raja, esto ocurre cuando no sabes hacer la mezcla con
agua. Después de disolver la arcilla, quemas la apacharama. Si no sabes hacer los diseños la cerámica
apacharama y la mueles. Luego de moler la apacharama queda fea, las conocedoras se ríen de nosotras. Para
quemada, la mezclas con pedazos molidos de tinaja que no suceda esto, tenemos que enseñarles a nuestras
cocida. Después, amasas toda la mezcla. Tras amasar hijas, para que más adelante no salgan así.
la mezcla, piensas qué vas a hacer; hay mocahua, callana
de base plana, tinaja grande, tinaja con rostro de Non chomo akaitian bakebaon noa koráxhonti yamake.
hombre, olla de barro, de todo. Como se requiere de Wetsatian bakebaon noa kenaitian noa kikini shinan
todo este proceso, el fabricar cerámica es trabajoso. ramitai; jatian moa noa wenitai, tsokas akana. Jatian
Entonces decides: «Ahora voy a hacer tinaja, tinaja con benbo bakebaon mapó meeti atipanyamake, bakeranon
aletas, mocahua o tinaja «del bello púbico de la mujer»». ikaxhbi boshí wachonaketian, mapó keská.
Luego, formas bolas con la masa y armas las tiras. Tras
armar las tiras, las moldeas y pules la pieza. Pero en Cuando hacemos tinaja, los niños no deben hacernos
ningún libro se describe este proceso. Sólo en nuestra bulla. A veces los niños nos llaman e interrumpen
mente está cómo vamos a trabajar la arcilla. nuestra concentración; entonces, como nos han mo-

72 73
lestado, nos levantamos. Los niños varoncitos no También me puse a enseñar a fabricar cerámica a
pueden tocar la arcilla, no vaya a ser que de jóvenes su señoras como yo. Hay señoras como yo que no saben
pene se vuelva suave y fofo, tal como la arcilla. hacer cerámica. Hay señoras como yo que no saben
armar la arcilla, que no saben pulir. Cuando les
Shipibo ainbonin westíora oxhe mapó akai. Rabé enseñamos durante un mes aprenden más o menos. El
neteshokobo ataanan ati jawékima iki. Netetibi aprendizaje de la cerámica tiene que empezarse desde
chibanxhon min onanti atipanke. «¡Baké, mapó niña. Cuando la jovencita tiene doce años ya sabe hacer
tsamanwe, en mia wexhaxhonbanon oinwe!» Jainoa un poquito, cuando tiene quince o dieciocho años ya
baken tsamanaitian non oinboai. Jaskaaxhonra ja baken sabe más o menos bien. Cuando no le enseñamos, la
onanai, noa bebon pikoti kai ja bake. Jake nokon bake joven se queda sin aprender nada.
ebebon onan, meskó keská jawen shinanbo
pikopatanbainai; jaskarakaya iti jake. Mapó ati, ja iki non axhé. Ikaxhbi ramatian xhontakobaon
onanyamake mapó ati, jaskáshamanxhon meskó
La mujer shipiba fabrica cerámica durante un mes. moatian kenébo ati. Ikaxhbi tita ixhon non axheati atipanke
No es algo que se pueda hacer en dos días. Si practicas non bake xhontakobo jaskákin ati, oribo jawebi onanma
todos los días puedes aprender. La madre sirve de iki bokánaketian. Ja xhontakobo onanyamake jawen titan
guía: «Hija, arma las tiras de arcilla, mira yo te voy a axheayama kopí. Eara westíora akin nokon titan mepoa
ayudar a pulir». Cuando la niña arma las tiras de iki mapó chekere naakan. Ja riki mapó xhapo ati onan iti.
arcilla, nosotras vamos observando. Así, esta niña va
a aprender, va a salir mejor que nosotras. Tengo una Fabricar cerámica, ésa es nuestra costumbre. Pero
hija que sabe más que yo, tiene mucha idea para los actualmente las jóvenes no saben hacerlo; tampoco
diseños; así pues tiene que ser. conocen los diversos diseños tradicionales. Pero como
madres podemos enseñarles estas cosas a nuestras hijas
Eara iríba iki ebé yoxhanbo mapó amai. Jaríbake ebé señoritas. No vaya a ser que mañana más tarde vayan
yoxhanbo mapó ati onanma. Jaráke ebé yoxhanbo por la vida sin saber hacer nada. Si las jóvenes no saben,
tsamantibi onanma, wexhatibi onanma. Jatian westíora es porque su madre no les ha enseñado. A mí una vez
oxhe kaman non amaa, shoko shokores axhekanai mi madre me curó las manos con el nido de la avispa
mapó ati. Mapó akin peoti riki bakeshokoxhonbi. Jatian mapó chekere 6. Esta curación es para saber hacer
chonka rabé baritiaya ikaxh moa onancha ikai; chonka cerámica liviana.
pichika iamaxh chonka posaka ikaxh moa onan
onainsibo ikai. Non amayama ikaxh jawe onanma
banetai.
6
Tipo de avispa que hace su nido de barro.

74 75
Ramatian non maroti akai koríki binoxhon, jan non bakebo Kené ati
jawéki amanoxhon. Jatian, ¿jawe kopíki non titabo jaton
tee jakon akin atipanyama? Jawe kopíma ja nawabaonra Ja ani chomo iki noabi, Shipibo ainbonin chitonti kewé
onanyamake jakonrin ixhon. Jatian en jisábiribi nonkayara sawéya. Ja non chitonti kewéai keskáribi akin, chomonko
kikin jakon akin ati jake, non moatian yoxhanbaon akátiai non rao akai. Kené anoxhon non shinanai. Nato non
xhewinbain jakon. kenébora kirikainbo wisha wishakana yamake, non
maponkobicho. Non mapo riki westíora kirika jainoa
Actualmente fabricamos cerámica para la venta, para oinxhon ati keskáribi; non maponko jake non shinana. Ja
obtener dinero y así alimentar a nuestros hijos. ¿Por kené iki jawen metsakanbi noa bekopíai, jainoaxh roninai.
qué nuestras mujeres no pueden hacer bien su trabajo? Roninbi iki non kené.
Porque los mestizos no distinguen si el trabajo está bien
hecho o no. Yo pienso que nosotras debemos hacer El diseño
muy bien nuestro trabajo, mucho mejor de como lo
hacían nuestras abuelas. La tinaja grande nos representa a nosotras mismas,
lleva puesta la pampanilla de la mujer shipiba. Así
Wetsabaon noa yoiyai: «¿Jawe kopíki non mapó ati iki como bordamos nuestra pampanilla, así adornamos
moa akana maroti jakenbi?» Mapó ati iki noa ikai. Mapó la tinaja. Para hacer los diseños, primero los
ati ikenbi wetsatianbo noa nawan itinres ikasai; kentíbores imaginamos. Nuestros diseños no se encuentran en
non biai, ratobores non maroai, jaskarama ikenbi. Non los libros, solamente están en nuestra mente.
rato tsositai oinxhon non mapó ati atipanke. Kenchá wiso Nuestra mente es como un libro donde imaginamos
wisoshaman axhon non piti atipanke noe. Ja jawéki iki los diseños para luego reproducirlos. En nuestra
non mekemanbi aká. mente está lo que hemos imaginado. El diseño es lo
que con su belleza nos hipnotiza, luego se convierte
Algunas mujeres nos preguntan: «¿Por qué tenemos en yacumama. La misma yacumama es nuestro
que fabricar la cerámica si ya hay hecha para diseño.
comprar?» Nosotras tenemos que fabricar la cerámica.
En vez de hacer cerámica, a veces queremos ser como Non kené onanti jake bakeshokotianbi. Kené
los mestizos; compramos ollas, compramos platos. Así onanyamaxh mia jawemabi iki. Jatian kené onan ikaxh
no es. Cuando vemos que se malogran nuestros platos «enra kené onanke» itima iki, nobebon onanbaon
podemos fabricar cerámica. Haciendo callana con el tananaketian. Eara jaskara winota iki, ea kaa iki
interior muy negrito podemos comer rico. Estas cosas onanbo xharan. Jaráke mia tanaibobiribi, jatian mia
están hechas con nuestras propias manos. tanaabi min ayamaketian miki shirokanai.

76 77
Tenemos que aprender a diseñar desde muy niñas. Si El diseño con curva es porque las muchachas y los
no sabes diseñar, no eres nada. Si sabemos diseñar, muchachos solteros van dando vueltas y vueltas
nunca hay que decir «yo sé diseñar», no vaya a ser que buscando de todo. Este es el significado del diseño con
las que saben más que nosotras nos reten. Así me ocurrió curva. De igual manera, nuestro río no va derechito
a mí, yo estuve entre las expertas. Hay las que te retan, sino serpenteando, unas curvas son grandes y otras más
y si a pesar de que te retan no lo haces bien se burlan de pequeñas. Es por esto que los que ejecutan el mashá
ti. cantan: «El río va dando vueltas». Esas curvas nosotras
las diseñamos. Los diseños pequeñitos representan la
Chomo atinkora meskó keská kenébo jake. Jake mayá gran cantidad de gente que asistía invitada al Ani Xheati.
kené, jake oa xhao kené, jake metinko kené akana. Mayá Los adornos en forma de ojo representan a nuestras
kené ikí iká riki oa kené ikaina korosya. Ja koros riki moatian comunidades.
Ani Xheati axhon chankanpaoni koros; jaki nexhaxhon oa
iso, oa jawebobira, non yosibaon tsakapaokani. Ja kené iki non moatian yoxhanbaon noa yoi
yoibeirankana. Ja kopí joxho nawabaon onanyamake jawe
En la cerámica hay diferentes tipos de diseños. Hay yoi ikábori non kenébo ixhon. Kené riki noabi, non parobi,
diseños con curvas, el diseño de espina de pescado, el
jatíbi non raoti. Ja jawetianbi joxho nawabaon iamaxh oa
diseño «metinko». El diseño con curvas siempre va
ani jonibaonbi noa bichinti atipanyamake.
acompañado de la cruz. Esta es la cruz que nuestros
abuelos paraban hundiéndola en el suelo cuando
Estos diseños nos los transmitieron antiguamente
celebraban el Ani Xheati; a esta cruz amarraban un
nuestras abuelas. Por eso los mestizos blancos no
maquisapa u otro animal y lo flechaban.
conocen el significado de nuestros diseños. Los diseños
somos nosotros mismos, nuestro propio río, todos
Ja mayá kené iki bake xhontako betan benbo bake,
nuestros adornos. Nunca los blancos ni ninguna otra
rabetama ikaxh, mayá mayákaini kai meskó keskábo
gente poderosa podrá quitárnoslos.
benai. Jaskara yoi iká riki ja mayá kené. Jaskáribi non
paro pontéshaman kayamake, mayá mayákaini kaa,
tsitsonabo jake. Jaskara kopí mashá ikíboribi bewakanai:
«Oa paro tsitsonkaina». Ja tsitsonboribi non kenéai. Ja Kené waste
beshekan aká iki ja icha joni Ani Xheati kenakana
bekátiaibo yoi iká. Ja bero akábo iki non jemabo. Moatianronki akátikanai ronon ewa, ronin bakebo
menokatikanai. Menoa ja chimapo baneta iki. Jatian ja
chimapo ikainoaxh xhoxhoa iki, ronin menotainoaxh

78 79
pikota iki ja waste. Ja akanai non yoxhanbaon kené waste manera, nosotras tenemos el piripiri para aprender a
akin. Jatian kené waste jainoaxh pikota iki. hacer diseños. Cuando te curan en el ombligo el piripiri
te hace efecto, al tender la tela te vienen a la mente
El piripiri para el diseño diferentes diseños como para reproducirlos. Eso no
ocurre así nomás, es el piripiri el que te hace imaginar.
Cuentan que antiguamente se quemaba a las boas, a
las crías de la yacumama. De ellas quedaron las cenizas. Jaríbake ainbo jaskábiribi pikota wasten nochexhama
De las cenizas brotó, de lo que quemaron a la ikaxhbi, jawen shinan ikai pikoti raonkana ikaxhmabi. Nato
yacumama, se originó el piripiri7. A eso lo llamaban ainbobora iki kikin kené onan, kikin metsáshoko beshekan
nuestras abuelas piripiri para el diseño. De allí surgió akaibo. Jatian ja soabainai keská jaská akinkaya non
el piripiri para el diseño. jawéki ati jake. Jatian en oina iki jawe onanma ikaxh noa
jain kaman nokóyamai. Wetsabaon metsá ayorai ikaxhbi
Moatian non yoxhanbaon apaonike: «Kené wastera jain non nokoti atipanyamake jawen akáma ikaxh.
yakáke. Min bakera pikówanke waste jene nochexhwe»,
noa akátikanai. Ramatian bake benbo pikóketian non También hay mujeres que nacen con esta habilidad
nochexhai oa mecha wasten, oa taki wasten; jaskáribi nona aunque no les hayan puesto el jugo del piripiri en el
jake ja kené ati onantibiribi. Jatian nochexha mia tsaiai, ombligo, a su mente acuden los diseños sin haber sido
meskó min shinan pikoti joai chopa peanxhon oina, jaskáati curadas. Estas mujeres conocen mucho de diseño,
jisáshaman. Ja iki yankama, jake waste jan shinanmai. hacen adornos pequeñitos, laboriosos, muy bonitos.
Tenemos pues que hacer las cosas a la perfección. Yo
Antes nuestras abuelas decían: «Allí está el piripiri creo que si no aprendemos no vamos a alcanzar nuestro
para el diseño. A tu bebita recien nacida ponle el jugo objetivo. Mientras unas mujeres diseñan muy bonito
del piripiri en el ombligo». Así nos decían. Actualmente, sin necesidad del piripiri, otras no podemos igualarlas
cuando nacen los varoncitos los curamos en el ombligo si no estamos curadas.
con el piripiri mitayero, con el piripiri tibe8; de igual
Jaríbake bechexhetiribi. Jara non merati atipanke oa
jenen mapoai mainko, kené jisáshoko peiya, tsatsáya
7
El término waste es directamente traducible al castellano amazónico peruano iamaxh wisháya jisáshoko. Jan riki bepoati kené ati onan
como «piripiri». Se trata de un término botánico de nivel genérico que
designa un conjunto de plantas (casi todas Ciperacea) que tienen poderes inoxh.
especiales y que los shipibos emplean para su beneficio físico, psicológico o
espiritual. Muchas veces se emplean los piripiris para afectar el
comportamiento de otra persona. También hay un piripiri para aplicárselo en los ojos.
8
Ave acuática de pecho blanco y alas negras que se alimenta de peces. Éste se encuentra en los terrenos inundables, sus hojas

80 81
tienen diseños semejantes a los que hacemos nosotras, Waste
con puntitos que van formando figuras y trazos. Para
aprender a diseñar, se hierve el piripiri y se cura los Jara itinke kené wastebichoma; jaríbake mecha waste,
ojos con su vapor. meyá waste, rayá waste oa chikish chikishbires iketian
amatibo, tooti waste, tootima waste, jakon bakenti
Wasten bechexhexhon non namatai. Namáketian kikin waste, wetsaboribi. Ikon riki jatíbi wastebo.
netebires kené sanken meranshaman noa ikai.
Wetsatiankan ja waste yoshin betan noa teetai, yamé non Piripiri
kené akai naman meran. Wetsatian naman meran non
roninbo oinai. Ja iki yankama, ja iki waste noa jan imaa. El piripiri para el diseño no es el único; también hay
Ja iki ramanma noa wasten onanmai, moatianbi iki noa el piripiri para ser mitayero, el piripiri para ser rápida
wasteya. al trabajar con las manos, el piripiri para ser trabajador
o para curar a aquéllos que son bien ociosos, el piripiri
Cuando nos curamos los ojos con el piripiri tenemos para salir embarazada, el piripiri anticonceptivo, el
sueños. Soñamos que estamos en medio de diseños piripiri para dar a luz bien, etc. Todos los piripiris son
elegantes y resplandecientes. A veces trabajamos con ciertos.
el espíritu del piripiri, de noche diseñamos en nuestro
sueño. Otras veces vemos a las yacumamas. Esto no
ocurre asi nomás, esto es debido al piripiri con el que Noi waste betan pechi waste
nos han curado. El que nos hagan aprender con el
piripiri no es algo reciente, desde tiempos antiguos Jake noi waste; ja riki non keenyamakanaitian noimati.
tenemos el piripiri. Jaríbake pechi waste; nato wastenra noa akanti
atipanke non keenyamakin iamaxh noki jakonmaakin.
Meráyabaonribi, nishi pae meran, maiti amakanai non J a w a s t e b o n o n x ha k i a i w a m e j a n a n . J a i k i
kené ointi. Ikaxhbi ja meráya jakonmabaon bichinribiti paketabirestima, mechabaonpari chachiai wame.
atipanke ja ainbobaon kené ati shinanbo. Jatian ja wame jana non biai. Joni bikaskin iamaxh
potakaskin non inintishoko biai. Bixhon non wastebo
También los meráyas en su mareación nos ponen una napotai, noi waste iamaxh pechi waste. Ja ininshoko
corona imaginaria para que nosotras tengamos visión non xhetemai. Jatian jonin noa noiai, noa shinani kai,
de los diseños. Pero los meráyas malos pueden quitarles ja iki non noi wasten ixhona. Jatian pechi wasten
a las mujeres su habilidad para el diseño. ixhona non keenyamai, shinanbenoti kai.

82 83
Piripiri para el amor y piripiri para dar la espalda con el piripiri perdiz». Para pusanguear se ralla el
piripiri concentrándose en el hombre deseado y se
Hay piripiris para el amor, para hacer que se enamoren ayuna. Entonces, el hombre va a pensar en la mujer.
de una cuando no nos quieren. También hay el piripiri Si la mujer lo quiere muchísimo, no come todo el día.
para dar la espalda; con este piripiri nos pueden Usando ese perfume, cuando la mujer y el hombre se
pusanguear cuando no nos quieren o cuando nos tienen encuentran, aunque él no se haya sentido atraído hacia
envidia. Esos piripiris los rallamos con la lengua del ella antes ahora la va a querer mucho. Una vez que el
paiche. Eso no se encuentra así nomás tirado en el suelo, joven llega a quererla se reúnen.
solamente los expertos pican paiche. Entonces
conseguimos la lengua de paiche. Cuando queremos Ja keenyamakin ati jake pechi wasten. Jonin jaon mia
conquistar o deshacernos de alguien extraemos los keenyamaibi mia biti atipanke. Jatian min pechi wasten
perfumes. Ese perfumito le hacemos oler. Entonces el akai. ¿Jawerin pechi waste? Ja jonishoko mion keenaibi
hombre nos va a querer, va a pensar en nosotras, eso es mia jaon keenyamakin, min pechi wasten nashixhonti
cuando nos hemos echado el piripiri para el amor. Pero atipanke. Pechi wasten nashixhon min ikóyamai, okeres
cuando usamos el piripiri para dar la espalda no nos mia pechiai. Jatian joni mion shinanbenoti kai. Joni
quieren, nos van a olvidar. yokakaatai: «¿Jawe kopímein nokon awinin ea keenyamai
moa?». Senen rabé moa keenyamabekoni kai. Ja iki
Nokon piá bake jaskara winota iki ainbaon wastena: yankama; ja iki moa pechi wasten nashixhona tsaia.
-«Watá, jawe kopíki ea ja ainbaon keenyamapachokinbi Jatian ainbobi keenyamai, jonibi keenyamai, ja senen
en rama shinanai?» -«Ja iki raona, waste xhetema, tsiri keenyamabekonai. Ja iki yankama, pechi wasten nashia.
waste akanaitonin iamaxh noma wasten». Jatian
raonnoxhon waste xhakiai ja joni shinan shinanananbi, Pero cuando no quieres al hombre lo tienes que
jainxhon samati kai. Jatian jonin shinani kai. pusanguear con el piripiri para dar la espalda. Un
Keenyorabireskin piamabaitai. Ja wasten ixhon ainbonin hombre al que tú no quieres puede conquistarte.
joni nokoa, keenyamapachokinbi kikin akin noi kai. Jatian Entonces lo pusangueas con el piripiri para dar la
noixhon bikanai. espalda. ¿Qué es el piripiri para dar la espalda? Aunque
ese hombrecito te quiera, si tú no lo quieres te puedes
Así le pasó a mi sobrino una vez que una mujer lo bañar con el piripiri para dar la espalda. Después de
pusangueó: -«Tía, por qué a pesar de que yo nunca la bañarte con esto no duermes esa noche en sus brazos,
quería a esa mujer ahora pienso en ella?» -«Eso es sino que le das la espalda. Entonces el hombre te va a
porque te ha pusangueado, te ha hecho oler el piripiri, olvidar. Luego el hombre se pregunta: «¿Por qué será
con el piripiri para la atracción te han pusangueado, o que ya no quiero a mi esposa?» Y así ya ninguno de los

84 85
dos se va a querer. Eso no ocurre por gusto, sino porque -«Miaki Eleodoronin tita iki?»
después de bañarse con el piripiri para dar la espalda -«Ea riki. ¿Jawe kopí?»
éste ha hecho efecto. Entonces ni la mujer lo quiere, ni -«¿Min bakerin?»
el hombre la quiere, ninguno de los dos se quiere. Eso -«Jen jen, nokon bake riki».
no ocurre así nomás, sino porque uno se bañó con el -«Jatian, ¿jaweranorin?»
piripiri para dar la espalda. -«Atsa biira kake», en aká iki.

Nokon onan bakera iká iki universidain kirika akí. Jatian Jatian joaxh bake rateta iki. ¡Jawerano kaman ainbonin
bake iká iki nawa merati akasi: -«Titá, nawa ainbaonra chibana iki wastena! Jawerano kamanbira ibékona iki en
ikai ea keenyorai, ea nashimawe», ikí iká iki. -«Ikonrake, onanyamake. Ja bakeranon rateta iki xhontakonin moa
mia bixhonbatanon isan bianan», akin en aká iki. Nokon ranoa iki wetsabokibires, moa jakonmati biaxhmabi.
onan bake: «Bakishshaman ea kaitian imawe, ininshaman Jaskara iketian ea yoiya iki: «Titá, eara moa keenyamai.
kanon» iká iki. Jatian tominko neten joaxh nashia iki. Jaskaraisira ea keenyamai, moa ea omisti akin axhonwe».
Jainoaxh rónis neten kai ikainriba iki. Kaxhonki jabé senen Jatian en pechi wasten aríbaa iki, potoa iki ichamashoko.
axheai xhontako xhetema iki. Jashaman jaskaakinma, Inintinin axhon xhetema iki. Jaskarain nawa xhontako
ponté tanareskin. moa shinanbenota iki.

Mi hijo adoptivo estaba estudiando en la universidad. Entonces la joven mestiza lo siguió, sin saber que él era
El chico quería tener una enamorada mestiza: -«Mamá, shipibo. Sin conocer vino hasta nuestra comunidad
quiero muchísimo tener una mujer mestiza, hazme un una joven mestiza, bien vestida. Al llegar me preguntó:
baño», me dijo. -«Muy bien, te voy a conseguir piripiri
cuando vaya al monte a traer ungurahui», le respondí. -«¿Usted es la mamá de Eleodoro?»
Luego mi hijo adoptivo me pidió: -«Mañana cuando -«Sí, yo soy, ¿por qué?»
salga de la casa báñame para que me vaya bien -«¿Es su hijo?»
perfumado». Cuando llegó el día domingo se bañó con -«Sí, es mi hijo».
el piripiri. Antes de salir de la casa el día lunes también -«Y dónde está?»
se bañó. Así, le hizo oler a su compañera de estudios. -«Fue a traer yuca», le dije.
A ella la pusangueó solamente para probar.
Cuando el chico regresó y la encontró se asustó. ¡Hasta
Jaskaaketian nawa xhontakonin chibana iki, ikaxhbi dónde lo había seguido la muchacha pusangueada!
onanyama iká iki jonikonrin ixhon. Onanyamaxhbi joá iki non Hasta dónde habrán compartido no lo sé. El joven se
jeman nawa wirákocha xhontako. Jatian kaxhon manoa iki: asustó porque la chica lo empezó a celar con cualquiera,

86 87
se volvió mala sin siquiera haberse reunido. Estando monte, junté y traje el remedio vegetal llamado «lengua
las cosas así, mi hijo me dijo: «Mamá, ya no la quiero. de churo». Luego lo herví. Cuando mi yerno regresó
Así no quiero, cúrame de una vez para que me rechace». de Pucallpa con mucha sed, le di de tomar el remedio
Entonces le preparé el piripiri para dar la espalda, le que había preparado. Ahora mi yerno es un hombre
molí un poquito. Después, le hizo oler ese perfume y muy bueno.
la joven mestiza lo olvidó.

Tootima waste betan tooti waste


Meemis rayos raona
Jake tootima waste, chimapo waste. Ja tootima waste
Jaríbake nokon rayos. En noike nokon rayos, nokon baken min xheati jake kimisha akin iamaxh chosko akin. Jatian
bene, nokon bakebi keská akin. Ikaxhbi en tita ixhon oina tookashamai mia mekéti jake: min tashi piamai, min xheni
iká iki itikonma jawéki. Jawetianbi nokon bene betan piamai, min kochi piamai, batabo min ayamai. Min
meekananyosma ixhon oinna, washímisi meekananyosma chimapo waste xheaxhonbi min samáyamai, jatian mia
ixhon oina. Jatian en oina iki nokon bake benoma pekáo tooti jenéyamai. Noa bakeoma itin keenkin non samáti
kikin noibatishoko ranokin meeta. Jaskara oinxhon en jake, non senen’ati jake. Ja non senen’ayamaxhon non
shinana iki: «Ramara nokon rayos en benxhoai», ixhon. yoi kai «wastera janso iki», waste ikonmaisiki. Jatian non
Jatian ea kachio kaa iki. Kaxhon, tsinkixhon, en bea iki waste moa non ramiai nonbikaya senen’ayamaxhonbi.
nocho jana rao. Nocho jana rao bexhon kobin aká iki.
Maioshiainoaxh joaxh kikini nomiaitian en xheama iki ja en Piripiri anticonceptivo y piripiri para concebir
rao kobin aká. Jatian rama iki kikin jakon nokon rayos.
Hay un piripiri para evitar el embarazo, el piripiri planta
Cuando curé a mi yerno con «lengua de churo» «ceniza». Este piripiri anticonceptivo tienes que tomarlo
tres o cuatro veces. Si no quieres quedar embarazada
También tengo mi yerno. Yo quiero a mi yerno, al tienes que dietar: no comes sal, ni grasa, ni chancho, ni
esposo de mi hija, como a mi propio hijo. Sin embargo, consumes cosas dulces. Si tomas el piripiri «ceniza» pero
como madre yo vi algo que no podía ser. Nunca se ha no dietas no vas a evitar el embarazo, porque no has
visto que con mi esposo nos peguemos, que nos ayunado bien. Si no queremos tener hijos tenemos que
peguemos por celos. Entonces, vi que después de que dietar, tenemos que cumplir. Si no cumplimos vamos a
se reunió mi hija, pobrecita, celándola su marido le decir que el piripiri es falso, que no es efectivo. Entonces
había pegado. Al ver esto yo pensé: «Ahora voy a hablamos mal del piripiri cuando somos nosotras mismas
corregir a mi yerno». Entonces me fui al monte. En el las que no hemos cumplido.

88 89
Jaríbake waste tootibiribi; ja iki xhoya waste, maxhó waste.
Jatian tookaskin min maxhó waste xhakixhon xheai,
jainxhon min bake akí kai. Jaskáribi akin min onanyabo
maxhóki yoimai; kaibobaon maxhó xhenibo xheai.

También hay piripiris para el embarazo; éstos son el


piripiri «rata» y el piripiri «zarigüella». Si quieres III
quedar embarazada rallas el piripiri «zarigüella» y te
lo tomas, entonces vas a concebir. También puedes
pedirle al onanya que te convierta espiritualmente en Bianananai
zarigüella; algunas mujeres toman la grasa de la
verdadera zarigüella para concebir. Moatian yoxhanbo noa akátiai benomakinres teakin jawen
keen joni iketian, moa janbi boxhonbo noa menii. Moatian
Jaríbake bake chea ati, bakexhbi tooketian pokomeabi xhontako benomai kakátiai jawen tita betan jawen papa
bake maxhko ati. Ja riki non axhébiribi, ja iki non raobiribi. yobeni. Ja joni ikátiai rayá, mecha, wame reteai, sapen
Jatian ja wastebo non ikon aká ikon iki; jatian ikon ayama reteai. Westíora nokon poi, Xhanen Sani, ja iki mecha nokon
non jawebi oinyamai. Oa wastebo iki yankama itinke, papan raonamabi, ja iki jaskarabiribi pikota kikin yomerai,
moatian non yoxhanbaon waste. En jisá moatian non wame reteai. Joni jaskara iketian yama yamake jaon keenai
yoxhanbaon onana iká iki. Jabaon moatian ja jawéki ainbobiribi. Joxhon jawen tita betan jawen papa yokatai,
rabikatitai; nonribi ati jake rabikin ja waste. jaskáxhon bake menikanai. Jatian ja wame reteai iketian
jawen pitishaman pii kikini rarokanai. Wetsatian ja ranon
Asimismo hay piripiris para hacer al feto raquítico, yoikana jabatai. Ja ranon jabáketian manakanai.
para que el feto no crezca mucho dentro del vientre en Manaribikanai nete xhabáketian. Ja ranon jawerano kati
caso de embarazo a temprana edad. Esta es nuestra atipanyamaxh banéribiti jake jawen xhobonko. Jatian ja
costumbre propia, esta es nuestra medicina propia. Si bake xhontako iki moa wikenéya, koriya, bekenéya,
tenemos fe en los piripiris, nos van a dar resultado; si jonxheya, jatíbiya, moa kikini raota. Xhontako yakatai jawen
no tenemos fe, no vemos nada. Estos piripiris no son titashokobo betan. Jainxhon jawen titashokobaon esekatitai.
por gusto, son los piripiris antiguos de nuestras abuelas.
Yo pienso que nuestras abuelas eran conocedoras. El matrimonio
Antiguamente las abuelas se enorgullecían de eso.
Nosotras también tenemos que enorgullecernos del Antiguamente las mujeres mayores sólo se
piripiri. preocupaban de hacernos reunir cuando encontraban

90 91
un hombre de su agrado, ellas mismas nos llevaban y Los padres de la chica decían: «¿Qué tal si nos vamos
nos entregaban. Antiguamente la muchacha soltera a hacer rechazar a nuestra hija que no es muy buena?»,
iba con su papá y su mamá a pedir la mano del joven. y se iban. Cuando llegaban, la madre del joven los
El hombre era trabajador, mitayero, pescador de paiche recibía. Antes la gente tenía pipas muy grandes hechas
y de vacamarina. Tengo un hermano, X hanen Sani, de la raíz de la palmera shiní. Entonces fumaban y
que es buen mitayero a pesar de que mi papá no lo fumaban bajo la luz de la luna conversando sentados.
curó; él nació así muy buen pescador, pica paiche. Una vez que el joven aceptaba, sus padres lo entregaban
Cuando un hombre era mitayero, no faltaban mujeres diciendo: «¡Llévenselo! Aunque no sepa hacer nada,
que lo querían tener como yerno. Venían los padres de siquiera les ayudará a encerrar a sus gallinas». Al
la muchacha a pedirlo, le entregaban a su hija. Cuando amanecer hacían que la muchacha le entregue comida
el hombre era experto en picar paiche, la familia de la al joven. Una vez que el joven recibía la comida, ya lo
muchacha se alegraba mucho de comer su comida. A consideraban su yerno. Cuando ya habían casado a la
veces, cuando venían a pedirlo el joven se escapaba. chica, los padres del joven le traían sus cosas a la casa
Entonces, lo esperaban hasta el día siguiente. Como el de sus suegros: flecha, mosquitero, bolsa, huishatis,
joven no tenía dónde quedarse tenía que regresar a su macana, todo lo que el joven poseía.
casa. Para esto, la muchacha ya estaba bien adornada:
tenía las piernas diseñadas, llevaba puesto el adorno Jaskara iká pekáo, xhontakonin papa betan titan atsa
del labio inferior, lucía la cara diseñada, usaba pulseras xheatiai, warápo akanai, ainbonin kaibobo rayos onanmati
y tobilleras, tenía de todo, bien adornada estaba. La kopí. Jainxhon ja jatíbi jeman ikábo onanmai: «Natora
joven se sentaba con sus abuelas y éstas la aconsejaban. nokon rayos iki, nokon rayosra rayá iki». Jaskarain
xhontakoribi jawen bakenxhanin axhonai pishta, benekin
Jatian jawen anibo yoyo ikanai: «Katira ibirai non bake xheati axhonkanai, pitibo akanai. Jatian jain onanmai kai
xhontako jakonmashoko rotomai». Jaskataxh bokanai. ja bake xhontako moa biananana. Ja ranon iki mecha, ja
Kaketian benbon titan jato jowé akai. Moatian ikátikanai xhontako menin, kikin rayá rabébires.
kikin shiní tapon aniyabo. Jabo joti jotikanai oxhe neten Jaskarashamankaya rabétinin keenkatikanai moatian non
yoyo iana yakáxhon. Jatian benbo jen iketian jawen anibo. Jawéki akai ixhon bakeranoman ishton xhobo akai.
anibaon bimakin yoikanai: «Botanwe! Jawe ati Jatian xhontakonin anibo pataxh jai.
onantanima ikenbi maton atapa xhepokintibires». Nete
xhabáketian xhoi menimakanai. Xhoi biketian moa rayos Después de esto el padre y la madre de la chica prepa-
akanai. Jatian moa xhontako benomaxhon bakeranoman raban masato, preparaban guarapo, para que los
jawékibo bokanai, jawen aniboan: jawen pia, bachi, pisha, parientes de la mujer reconozcan al yerno. Así, lo
wexhatibo, wino, jatíbi ja bakeranon jayata. presentaban a todos los habitantes de la comunidad

92 93
diciendo: «Éste es mi yerno, mi yerno es trabajador». jóvenes se casan ya no se cumple con lo tradicional, se
Asimismo, a la muchacha su suegra le hacía una fiesta, rumorea negativamente varios días después: «Dicen
para alegrarse preparaban bebida y comida. Allí hacían que con ella se casó, dicen que él se casó, los dos son
público que la muchacha ya se había reunido. El joven ociosos, no saben hacer nada».
era mitayero, la muchacha muy diestra, muy
trabajadores eran los dos. Así era la que antiguamente Moatian rayos akátikanai waiai, yomerai, jatíbi jawéki akai.
nuestros padres consideraban la pareja ideal. Como le Ikaxhbi ramatian westíora jonibi non merayamai waiai,
gustaba hacer sus cosas, el joven construía su casa mecha, ja sapen reteai, wame reteai. ¡Yamake, yamake!
rápidamente. Vivían al lado de los padres de la chica. Jatian rama moa noa wetsabo keskábires iki, moa
nawabo keskáribi. Non rayos akasai kanantiabores,
Ramatian bakeranonbo jatonbinixh wanokanai. Moatian koríkiaboresen noa keenai.
ikátiai keskáma. Jaton papan onanama ikenbi: «Jainronki
moa bake yobenwanke» ikí ikanai. Jatian jawen papan Antiguamente los yernos hacían chacra, sabían pescar
jawe onanyamake. Jainoaxh papa joitai: «Ea yoitishaman y cazar, hacían de todo. Pero ahora no encontramos
jawéki ati onantani ikaxhmabi, jawe akíbira jain yobeni», ningún hombre que haga chacra, que sea buen
ikí ikai. Jatian ainbo jabé ikaxh joai, moa biá keská. Baken mitayero, que cace vacamarina, que pique paiche. ¡Ya
yobenti jawékibo moa keyó keyókainai. Ramatian no existe, ya no hay!. Ahora somos tan sólo como los
bakeranon wanoabikan jawebi yama, ninkakaatai icha otros, igual que los mestizos. Cuando queremos tener
nete pekáo: «Jaronki bike, janronki biwanke, ja chikish yerno nos fijamos solamente en el sueldo, en el dinero.
itan jawe ati onanma rabébires».

Actualmente los jóvenes buscan mujer por su propia Ea benoni


cuenta. Antes no era así. Ahora, aunque su padre no
tenga conocimiento, se entera por boca de otros: «En Ramara en mato yoiyai ea Charo Mashi jemameaxh
ese lugar dicen que tal joven ha pedido la mano winota jawéki, nokon papa betan nokon titan ea imaa.
indebidamente». Y el padre no sabe nada. Entonces, Westíora yaméra iká iki Pao Ianmameaxh joni joi, eon
el padre lo critica: «¿Para qué pides la mano yobeni, ja nokon bene itina. Jatian nokon papa betan
indebidamente, sin mi autorización, si no sabes hacer nokon titanbira jeen aká iki. Jeen aká en onanyamaa iki.
las cosas?» Luego, la mujer que está viviendo con el Jatianbira nokon ini ainbaon (nokon poin baken) ninkata
joven viene, como si se hubiesen reunido debidamente. iki. Joxhon nokon ini ainbaon ea yoiya iki: «Mionra joni
La costumbre de pedir la mano de un hijo o una hija ya yobenwanke», akin aká iki. Jatian en jawebi onanyamaa.
se va perdiendo. Actualmente a pesar de que los Nokon tita paranaresi ea yoikashamai: «Janso joi

94 95
ninkatax», akinres ea akin. Jainxhon en oina iki, ja jonin Luego mi papá me dijo: «Ese hombre te ha pedido; su
papa betan tita joai. Nokotaxh nokon papa betan yoyo ikana padre y su madre también han venido a pedirnos tu
iki. Nokon titabiribi bachi bei, piabo bei, jawebobira bei. Jatian mano. Por eso te vamos a entregar.» Luego de que mi
en yokata iki nokon tita: «¿Jawe kopíki min neskarabo beai, padre me dijera esto, yo le increpé a mi mamá: «¡Tú
titá?», moa nokon ini ainbaon ea yoiya onanxhonbi. cásate con él, si tú lo quieres!» Entonces mi mamá se
puso triste. De esta manera, a pesar de que yo no lo
Mi matrimonio quería, me hicieron recibirlo.

Ahora les voy a contar lo que me ocurrió en Charo Moa ea menikana ikenbi chonka rabé nete pekáobira, ea
Mashi, lo que mi padre y mi madre me hicieron pasar. westíora jawen meratinin bachina iki. Bachinkin ea
Una noche llegó un hombre de Pao Ian a pedir mi mano, timayona iki, yonábobi ayonti akin. Kikin rabinti jawéki.
para ser mi esposo. Seguramente mi papá y mi mamá
habrían aceptado. Para esto, yo no sabía que habían Unos doce días después de que me entregaran, una de
aceptado. Pero al parecer mi sobrina, la hija de mi las enamoradas de mi esposo me agredió jalándome de
hermano, había escuchado y vino a avisarme: «Ese los pelos. Me jaló de los pelos, venciéndome com-
hombre te ha pedido», me dijo. Yo no sabía nada. Mi pletamente me tumbó y me dio de puñetes; después
mamá disimulaba, no me quería decir. «Has escuchado hasta me dio fiebre. Algo sumamente vergonzoso.
algo falso», me decía. Después vi que el padre y la
madre del hombre venían a mi casa. Llegaron y Rabé chonka nete winota pekáobira ea jakiribi bachinribia
conversaron con mi papá. Luego le trajeron a mi mamá iki, ja ea aibata ainboninribi. Jaskarain riki, neskara jawéki
el mosquitero del hombre, sus flechas, no sé qué cosas kikinshaman nokon keenma; eabi winota kopí. Jatianra
más. Entonces yo le pregunté a mi mamá: «¿Por qué ea iká iki chonka chosko baritiaya. Jainoaxh nokon poiiba
traes estas cosas mamá?», aunque yo ya sabía porque jabati kaa iki, wetsa jeman. Kaxhon nokon poi en yoike:
mi sobrina me había contado. «Papa betan titanra ake ea benomakin». Nokon poin ea
onis´aa iki: «¡Kayamaisiwe ibánon, minra ja joni biti
Moa en ninkata ikenbi nokon papan ea yoiya iki: «Ja yamake!», akin ea aká iki.
jonira mion yoben´ibake; rama jawen papa betan tita
joxhon noa yokáribike. Ja kopíra non mia meniai», akin Después de otros veinte días, nuevamente me agredió
aká iki. Nokon papan ea jaskaaketian nokon tita en yoiya esta mujer jalándome de los pelos. Por eso es que estas
iki: «¡Min biwé min keenkin!», akin en aká iki. Jaskarain cosas no me gustan, porque me han pasado a mí misma.
nokon titan masá shinana iki. Jaskati ea keenyamainbi En ese entonces yo tenía catorce años. Entonces me
ea bimakana iki. escapé a la comunidad donde vivía mi hermano y al

96 97
llegar le conté: «Papá y mamá me obligaron a casarme». En biamaa iki jawen piti. Jaskara iká iki ja nete ea winoti.
Mi hermano sintió pena por mí y me dijo: «¡No te vayas,
así nomás que sea, tú no tienes que reunirte con ese Luego de un mes mi padre se fue a pescar. Entonces
hombre!» mi madre me dijo que vaya a esperarlo al puerto.
Mientras estaba sentada llegó de pescar ese otro hombre,
Jain ea iká iki sokota nete, nokon poi betan. Ja nokon poi mi esposo. Llegando me preguntó:
betan ea itaitian nokon papa joá iki, ea rishkikasi. Jainxhon
ea boá iki jakiribi Charo Mashinko; boxhon ea meniribia -«¿Qué estás haciendo?»
iki ja joni. En shinana iki ja joni beneatima, ikaxhbi en potati -«Nada, estoy esperando a mi papá que se fue a pescar,
atipanyamaa iki. Ea bachinribikanketian sináxhon nokon mi mamá me mandó a esperarlo», le contesté. Entonces
papan ja joni raana iki jawen tita betan. él me dijo:
-«Aquí está el pescado que he traído, mejor lleva eso.»
Allí me quedé seis días con mi hermano. Cuando estaba
-«No lo voy a llevar, estoy esperando el pescado que va
con mi hermano, vino mi papá a querer palearme.
a traer mi papá», le respondí.
Entonces me llevó de regreso a Charo Mashi y
nuevamente me entregó a ese hombre. Yo no pensaba
Y no llevé su pescado. Eso me ocurrió aquel día.
tener a ese hombre por esposo, pero tampoco podía
separarme de él. Después, de cólera porque me habían
Jaskara itaitian nokon titan ea raonbiraa iki, nokon titanbira
chobeado, mi papá mandó a ese hombre de regreso
donde su mamá. ea nashima iki rao motsaxhon, en onanyamake. Moatian
yoxhanbo jaskara ikátiai, kikin rao onan. Jainxhon en
Moa westíora oxhe pekáo nokon papa piti benai kaa iki. shinana iki ja joni, kikiankin en oinkasa iki, eabicho yaká
Jatian nokon titan ea yoiya iki ja tenamanxhon manai kati. yakákin shinan shinankin, ramabi ramabibires ointi akin
Ea tenaman yaká yakataitian, nokota iki ja joni jenen shinani. Kikin rami iki noa jaskáakin raonkana.
katanaxh. Joxhon ea yokata iki:
Probablemente después mi madre me curó con
-«¿Jawe akí mia itai?». pusanga, seguramente mi mamá molió la pusanga y
-«Ikáma, nokon papa jenen kawanketian, nokon titan me hizo bañar con eso, no lo sé. Así eran las abuelas
manati raana joá riki ea», en aká iki. Jainxhon ea yoiya iki: antiguamente, conocían mucho de plantas. Después
-«Nato riki en piti beá, jabi moa botanwe». empecé a pensar mucho en ese hombre, me urgía verlo,
-«Enra boyamai; nokon papanra beai piti, jabiribi manai solita me sentaba y pensaba muchísimo en él, quería
joá riki ea», akin en aká iki. verlo de inmediato. Es malo cuando nos curan así.

98 99
Jatian jain iiti noa ochó kai Pao Ianman repia iki. Non en akai. Moatianra jaskara ikátiai, wetsa jonibires noa
jawéki bii noa taxhnáketian joá iki ja joni. Kechan kaxhon beneati menikanai. Jaskara jawéki kikini ea winota iki, en
papa yokata iki: «¿Mato kai chiponki?», akin aká iki. Jatian onanama joni bimakana iki. Nokon shinan iki jawetianbi
nokon papan aká iki: «Jen jen, noa kai itai», akin. Jainxhon joni jaskáakin nokon bake xhontakobo menitima, kikin ani
nokon papan yoiribia iki: «Kati atipanaxh mia nobé kati masára non meetai. ¿Tsoaki rakétima iki westíora joni
iki, nokon bakeribira kai». Jaskáakin nokon papan yoiya non yoyo ayosma, non titan jawen bachin boxhon noa
ja joni jawen chopa bii ishtoa iki. Jatian joá iki jawen borosa jikimaa?
tentonyashoko. Ja nanetai oinaxh ea winia iki, ja oinkas
oinkasibataxhbi. Jaskataxh noa kaa iki moa chiponki. De esta manera, yo no podía dejarlo. ¿Qué podía hacer
si mi mamá me había entregado? Hasta ahora estoy
Después de un tiempo nos fuimos lejos a Pao Ian y allí con ese hombre. Para que no les suceda estas cosas a
atracamos. Una vez que atracamos para recoger las mis hijas yo les aconsejo siempre: «No hay que ser así,
cosas que teníamos en Pao Ian, vino ese hombre y no hay que reunirse con un hombre así porque sí, al
acercándose a la orilla le preguntó a mi papá: «¿Se hombre hay que conocerlo bien. Hay hombres que
van al Bajo Ucayali?» Y mi padre contestó: «Sí, estamos tienen enamorada, hay hombres que tienen esposa, hay
bajando.» Luego mi padre agregó: «Si deseas puedes hombres que no tienen esposa pero están bajo la mirada
venir con nosotros, porque mi hija también va». de una chica. Ustedes deben tener mucho cuidado para
Entonces el hombre corrió a traer su ropa, volvió con reunirse con un hombre, yo no les voy a obligar a recibir
una bolsa llena con sus cosas y se embarcó. Cuando lo a un hombre. Es malo cuando nos obligan a recibir a
vi embarcarse lloré, porque había deseado muchísmo cualquiera. Si nos reunimos con un hombre que está
verlo. Luego nos fuimos río abajo. bajo la mirada de otra, de una forma encubierta esa
mujer nos puede jalar de los pelos», de esta manera les
Jaskáshamanxhon en jenetikoma iká iki. ¿Jaweki en ati hablo a mis hijas. Así era antes, a cualquier hombre
iki nokon titan ea menia? Rama kamanbi ja joni betan ea nos entregaban y nos casaban. Eso me pasó a mí, me
itinke. Jaskara jawéki winónaketian ichaakin nokon obligaron a recibir a un hombre que no conocía. Yo
xhontakobo en eseai: «Jawetianbira jaskara itima iki, jonira jamás pienso entregarlas así a mi hijas, esto nos causa
aresbireskin bitima iki, jonira aresbireskin nokotima iki. mucho sufrimiento. ¿Quién no va a sentir miedo si
Jaráke joni meratiya, jaráke joni wanoya, jaráke joni nuestra madre nos obliga a entrar al mosquitero con
awin´oma ikaxhbi koirameya. Matonra oinshamanxhon un hombre con quien nunca hemos conversado?
joni biti jake, enra mato joni meraxhon bimayamai.
Jakonma riki noa wetsabires joni menikana. Koirameya Eara enbixhbishaman benoama iki. Eara benoa iki nokon
joni non biketian joné noa bachinkanti atipankanke», akin papa yokati joa joni betan. Nokon papa yokáketian nokon

100 101
papa betan nokon titan ea menia iki, rama kamanbi. El matrimonio frustrado de mi tía materna
Nokon papa betan nokon titan ea menia iki, ikaxhbi en
shinanyamai potati, moa jabé icha bakeya ixhon, ichabires Mi madre era de Pao Ian. Una vez, cuando vivíamos
ea jabéribi axhea ikaxh, jakoinra joniribi iketian. En iráke allí, llegó un hombre de edad. Era muy buen mitayero
akai jaskara joni ea menikana kopí, jaonshaman y trabajador, cazaba vacamarina, picaba paiche,
keenaimabi bimakana ixhonbi. construía casa grande y hacía chacra. Antiguamente
nuestros padres eran así, si veían a un hombre
Yo no me casé por mi propia voluntad, yo no elegí a mi trabajador y mitayero lo hacían su yerno. Así, una vez
pareja. Yo me casé con el hombre que vino a pedirme a mi tía materna su papá le dijo: «Hija, con este hombre
a mi padre. Cuando me pidió, mi padre y mi madre te vamos a reunir, este hombre es mitayero; nos parece
me entregaron, y hasta ahora. Aunque mis padres que él, realizando sus tareas propias, te podría
fueron los que me entregaron, yo no pienso separarme mantener». Entonces, ya la iban a hacer reunir, ya la
de mi esposo porque ya tengo muchos hijos con él, iban a entregar esa noche. Para esto, todos los
también porque me he acostumbrado muchísimo a él y preparativos ya estaban listos: la mocahua para beber
porque es un hombre bueno. Yo les agradezco a mis en la noche, el plato para que mi tía le entregue al
padres por haberme entregado a un hombre así, aunque hombre el plátano asado, el guarapo y el bintisho9 para
me hicieron recibirlo sin quererlo. beber en la noche, el lugar de baile.

Jatian ea iká iki bake, moa xhontakoshoko yoxhanchaabira;


Nokon waata jabáni ja kopí en shinanai rama kamanbi. Jainxhon nokon
waatanin ea yoiya iki: «Baké», aká iki ea, «ninkáwe en mia
Nokon tita iki Pao Ianmamea. Jain noa itaitian kaa iki yoinon, enra nato joni beneayamai, keshayamawe», akin
westíora yosi, noiba nokota iki. Kikin mecha itan rayá yosi, ea aká iki.
sapen reteai, wame reteai, ani xhoboakai, waiai. Moatian
non papabo jaskara ikátikanai, rayá, mecha iketian, rayos En ese tiempo yo era una niña ya grandecita, como
apaokanike joni. Jatian iikin nokon waata jawen papan adultita tal vez; por eso hasta ahora me acuerdo. Mi
yoiya iki: «Baké, nato jonira mia non bimai; nato jonira tía materna me dijo: «Hija, escucha lo que te voy a
mecha iki, mia janbiribi jawéki axhon jakinti jisá oinxhon». decir, no me voy a casar con este hombre, no digas
Jain iká iki moa bimakanai, moa ja yamé bimakanai iká iki. nada».
Jatian iká iki jatíbi jawéki moa senen’akana: kenpo jan
yamé xheati, kenchá jan xhoi menimati, xhawi jene betan
9
Licor hecho de caña y maíz.
bintísho ja yamé xheati, jain ransatibo.

102 103
Nokon waatanin jaskáakin yoiya en shinana iki, ja jato bimati. Westíora jonin keenyamai, jatian noa
shinanyabi ea oxhaa iki. Jishtenxhon en ninkata iká iki keenyamai itainbi noa raonkanai, non boo, non jawebobira
atapa keoti, moa neteibishoko. Moatian yoxhanbo bikanai; wetsatian noa noi rao xhetemakanai. Jatian ja
oxhashamanyamakatitai; matsotibo, oa jawen rayosbo xhetemaa moa noa kikini jaon keenai, metsá ikenmabi
yaméshamanbi jawékiamaibo. Jaskákenbi iká iki nokon non metsáake. Moa non jaskara moa ointinke, noa jaon
koka joi, nokon waatanin papa. Joxhon nokon papa keenai, jaskarabo iki. Jatian westíora jonin noa
kenatoshita iki; nokon papan janekon ikátiai Kesin Tsoma: keenyamainbi, non tita betan non papa jatonkaya beneati
«Kesin Tsomá», aká iki, «miibaki noxha joyama?», akin keskáaxhon, noa meniai. Kikin jakonma jawéki iki ja.
aká iki. «Yamarake, enra oinama iki», akin aká iki. Jatian wastenshokores axhon noa bimakanai, moa non
Jawetianbireskaya moa kawana, jaweranobira. Tson biai. Wetsabaon potai, wetsabaon ayamai, jaskarares.
onanyama iká iki, jawerano kaarin ixhon; jaton xhobo
pataxh iká bakeranomankaya bonaana iká iki jawen bake Por eso hay diferentes tipos de pusangas, de remedios
xhontako. Jaskáaxhon biamaa iki ja joni nokon waatanin. para el amor, para curar a los hombres y a las mujeres
cuando no quieren reunirse con alguien. Hay una
Cuando mi tía me dijo eso me quedé pensativa, y con pusanga para hacer reunir a una persona contra su
esa idea me dormí. Al despertar, escuché que el gallo voluntad. Si no queremos a un hombre, aunque no lo
cantaba, ya estaba amaneciendo. Antiguamente las amemos, nos curan; nuestros cabellos, no sé qué nuestro
abuelas casi no dormían; barrían, le servían la comida se llevan. Otras veces nos hacen oler esa pusanga para
a sus yernos muy tempranito. En ese momento vino el amor. Una vez que nos hacen oler eso, empezamos
mi tío materno, el padre de mi tía. Llegando, llamó a a querer a ese hombre pero bien; aunque no sea
mi padre repentinamente; el nombre de mi padre era atractivo, nosotras lo vemos guapo. Así, ya lo vemos
Kesin Tsoma. «Kesin Tsoma, ¿no ha venido tu sobrina atractivo, ya lo amamos, así son las cosas. Aunque no
donde ti?», le preguntó. «Acá no está, no la he visto», querramos a un hombre, nuestros padres nos entregan
respondió mi padre. ¡Hacía ya qué tiempo que mi tía como si fueran ellos quienes lo van a tener como esposo.
se habría ido, a dónde quizás! Nadie sabía adónde se Una cosa muy mala es esa. Entonces por el piripiri
había ido; un joven que vivía al lado de su casa se había nomás nos hacen reunir, aceptamos ya al hombre.
llevado a su hija señorita. De esta manera mi tía no se Algunas parejas luego se separan, otras no, así nomás
reunió con ese hombre. es.

Ja kopíra jake meskó keská noi rao, jan joni, ainbo raonti,
jato bikáshamaitian. Westíora rao jake joni keenyamaitian

104 105
Rabé awinya que entregarle la otra». Entonces le decían a la dueña
del esposo, a la primera esposa: «Cuidado te vaya a
Jakiribi jawen rayos jakonyora iketian meniribiai wetsa. dejar tu marido, te vamos a poner junto con tu hermana
Jatian ja ikí kai rabé awinya. Jaskarabo moatian akátikanai menor». Y la muchacha respondía un poco incómoda:
koráka akin. Bake menikana kaxhon wetsa xhobo akai, «A ver, entréguenla». Pero qué podía hacer, aunque
wai anishamanbo akai, nekeribi yomerai, jakoinra jawen ella no quisiera, su papá la entregaba también a su
rayos. Jaskarain bake xhontakoya ixhon shinanai: «Wetsa hermana, puesto que quería mucho al yerno. Como lo
bimatira ibirai», ikíki ikai. Jaskáaxhon yoikanai ja bene ibo: quería le entregaba a su otra hija y así el yerno tenía
«Miara min benen potanake, wetsa min chio betanra mia dos esposas. Allí nomás vivían sus esposas juntas hasta
non rabémai». Jatian xhontako ikai: «Bimakayata», que la menor tenía un hijo. Una vez que nacía su hijo
jaimarestani. Ikaxhbi jawe akinmein keenyamatiki, jawen la esposa menor se mudaba. Para esto le construían
papanbiribi rayos kikin akin noiyoraxhon meniaitian. Jatian otra casa. Algunos hombres tenían tres o cuatro
noixhon menia ja rabébi awin akí kai. Jainbicho itinke jawen mujeres, eran muy trabajadores. Algunos tenían cinco,
awinbo ja chiní awinman bakeai kaman. Moa bakeaxh chiní seis mujeres; pero las esposas no eran cualquier mujer,
awin taxhketi kai. Ja taxhkéti kopí wetsa xhobo axhonai. sino las hijas del hermano de la suegra.10 Así es como
Jatíribi jonibo ipaonike kimisha, chosko awinya, kikin rayábo. se casaban. Entonces un solo hombre se juntaba hasta
Jainoaxh jatíribibo ipaonike pichika, sokota awinya; con seis mujeres. Yo pienso que eso no es conveniente.
wetsaboma, jawen poin bake. Jaskarabo bimakatikanai. Pero ahora ya no es así, los hombres tienen una sola
Jatian westíora joninbicho sokota ainbo tsamatai, en jisá mujer, ya vivimos bien, ya hemos mejorado.
itikonma jawéki. Ikaxhbi rama jaskarama iki, benbobo
westíorabicho awinyabo iki, moa noa jakon jake, moa noa
benxhoa iki. Rayos ainbo, rayos benbo

Los hombres con dos esposas Jawetianbira non rayos yoyo ayosma iki. Non beneitsa
jisáma iki. Jawetianbi non «jowé ranon» ayosma iki,
Cuando un yerno era muy bueno sus suegros le «xhontá, jonon min bene», akin akai. Jatian jawen rayos
entregaban otra hija, y así el hombre tenía dos mujeres. «jee, jee» ikai. Jatian bakeranomanbiribi «tita jonon, Birí»,
A estos hombres antes les decían curacas. Después de akin akai. Jatian «joo» ikai. Rama kamanbi noa non rayos
que le entregaban a la otra chica el hombre construía
una casa nueva, hacía varias chacras grandecitas, por 10
Como el hombre era tan bueno y los suegros ya le habían entregado todas
acá buscaba mitayo, contentos estaban los suegros. Si sus hijas, la suegra convencía a su hermano para que también él le entregara
tenían otra hija señorita los padres pensaban: «Habrá las suyas.

106 107
betan yoyo iamai, noa jaskara iki. Wetsankobo kaibi non ni pasábamos por su lado. Ahora ya no es así, ahora
oin oinresai non rayos. Non jawe ikemein, non bene nos le acercamos, caminamos al ladito. Antes no era
ikemein rayos non yokáti iki, jakonshoko akinres non rayos así. Cuando la suegra divisaba desde lejos que se
ati jake. Ramatian, ochó katanketian: «Mia joá chakí, acercaba su yerno, se agachaba, no fuera a ser que su
mia joá baké», non jawékiamai non bakebi keská akin. yerno la mirara a la cara. Así eran las cosas. Recién
Moatian akátikanai, yoyo ayamabireskin, pataxhbobi cuando estaba con su hija le hablaba. Recién cuando
winoyamakatikanai non rayos. Rama jaskarama iki, rama estaba su hija presente la suegra decía: «Que tu esposo
non winotaniai, pataxhtanibo noa niai. Moatian jaskarama haga tal cosa mañana». Entonces el yerno salía a
ikátiai; moa jawen rayos ochó joai oinaxh beokatikanai, pescar, construía canoas, hacía remo.
jawen rayos beisnaketian. Jaskarabo ikátikanai.
Jawetianki jawen bakeya iki, jatianpari yoyo akátikanai. Ramara jaskarama iki. «Jokia min bene, xhontá», non
Jain jawen bake iketianpari: «Min benen bakishpari jaskara akai. Jaskáakin non «jowé» akai. Rama kamanbi ja
atánon». Jatian rayos kai yomeraibo, nonti akíbo, winti axhébo noa keyotama iki. Nokon rayos ochokeaxh
akíbo. joaitian en yoyo ayamai, ponté en «jowé» aresai. Nokon
jawe ikemein «¿mia joa?» ixhon metson boti iki. Jatian
Los suegros y el yerno jawen awin joai «¿mia joa?», akin akai; «mia joa» axhon
jan bibainai. Non jaskáati atipanyamake, shiroma iki.
Nunca conversamos directamente con nuestros yernos. Jatian yoyo akinmabi jan jawékibo beá moa non akai.
No es como con nuestro cuñado. Nunca les decimos Jatian ja jonin onanke «nokon rayosenra ea noike» ixhon.
«¡Ven joven!», sino que le decimos a nuestra hija Joketian non xheamayamakin oinresa bakeranoman
«¡Chica, que venga tu esposo!». Entonces el yerno shinanai: «Nokon rayosenra ea noiyamake», ikai.
contesta «jen, jen» con tono respetuoso. Por su parte Jaskara itima iki, jatíxhonbi noiti jake.
el joven dice: «Biri, que venga tu mamá!» Y la suegra
contesta «joo». Hasta ahora nosotros no hablamos con Ahora ya no es así. «¿Ha venido tu esposo, hija?»,
nuestros yernos, así somos. Aunque se vaya a otro lugar preguntamos. Y saludamos al yerno directamente.
lo miramos nomás a nuestro yerno. Ni que fuera algo Actualmente estas costumbres no las hemos perdido
nuestro, ni que fuera nuestro esposo para hacerle por completo. Cuando viene mi yerno desde lejos no le
preguntas, tenemos que tratar con respeto a nuestro converso, solamente lo saludo directamente. Ni que
yerno. Actualmente, cuando viene de lejos le decimos: fuera mi algo para decirle «¿has venido?» y agarrarlo
«¿Has venido varoncito, has venido hijo?», y le de la mano. Cuando viene su esposa, ella le pregunta
servimos de comer como si fuera nuestro propio hijo. «¿has venido?» y se lo lleva. Nosotras las suegras no
Antes no le hablábamos en absoluto a nuestro yerno, podemos tratar así a nuestros yernos, esto no es para

108 109
bromear. Aunque no le hablemos al yerno cocinamos le dijo al otro: «Ven a comer cuñado». Entonces, yo le
los alimentos que él ha traído. Entonces el hombre se pregunté a Mokan Rona:
da cuenta y piensa: «Mi suegra me quiere». Si cuando
llega no le damos de beber y lo miramos nomás, el joven - «¿Por qué tienes dos esposos?»
va a pensar: «Mi suegra no me quiere». Así no debe - «Hermana, eso no te incumbe, nosotras las mujeres
ser, todos debemos querer a nuestro yerno. somos así», contestó.

Ikaxhbi ea jaskarama iki, en shinanyamabobiai


Rabé beneya ainbo wetsatianbo nokon bene rabémati. Noa jaskáti
atipanyamake noa ainbo ikaxh, noa benboma iki jaskáti
Enra oinyantanke rabé beneya yoxhan, Mokan Rona 11 ikaxhbi. Jatian ea yoxhaman yoiya iki: «Wetsá, ea riki
akanai. Wetsakan jenen kaa, wetsakan wai oroi kaa. rabé beneya, ikaxhbi ea iresama iki; ea onanya iki.
Jatian wai oroi iwanaxh nokotai, jatian wetsaribi Jaskarain riki en rabéma», akin ea aká iki. Jatian jawebi
nokotai; jatiankan senen nokotai. Jawen poi keská maxhkáyamai; wetsanki piti benaxhonai, wetsan wai
«chai pikinwe», akinbira aká iki. En Mokan Rona oroxhonai, jaskara. Kikin jakoinra iká iki en oina. Nishi
yokata iki: xheainko, wetsan bewakinai, wetsan shiní tapon keté
axhonai. Jatian oxhatiainkokan westíora nete wetsa betan
-«¿Jawe kopíki mia rabé beneya?» ikai, nete xhabáketian wetsa betan ikai; kikin jakoinra
-«Wetsá, jara min jawe ointi yamake, noa ainbora jaskara jawéki. Jabokaya kimisha noiyanankana. Jaskara
iki,» iká iki. oinyosma ikaxh ea rateta iki. Jatiankan jaskáshamanxhon
enribi imati jisáma, ea onanyamabobi iki.
La mujer que tenía dos esposos
Pero yo no soy así, en ningún momento pienso ponerle
Hace años conocí a una mujer que tenía dos maridos, otro a mi esposo. Nosotras no podemos comportarnos
ella se llamaba Mokan Rona. Mientras un marido había así siendo mujeres. No somos hombres para
salido de pesca, el otro se había ido a cultivar la chacra. comportarnos de esa forma. Entonces la mujer me dijo:
El que se había ido a cultivar la chacra regresó y el otro «Hermana, yo tengo dos esposos pero yo no soy
también regresó; ambos llegaron al mismo tiempo. cualquiera, yo soy onanya. Por eso es que tengo dos.»
Como si la mujer fuera su hermana uno de los hombres Así, a ellos no les falta nada; mientras uno sale a pescar,
el otro va a cultivar la chacra, así es. Entonces a mí eso
11
Natora ja ainbaon janema iki. Wetsa jane non aká riki, jakonma akannaketian me pareció una cosa muy buena. Durante las sesiones
itan ja ainbaon jakonma shinannaketian. de ayahuasca, un marido la acompaña en el canto y el

110 111
otro le enciende la pipa. A la hora de dormir, un día complicaciones. Para los hombres no hay prohibi-
está con uno y al día siguiente está con el otro; algo muy ciones durante el embarazo.
bueno. Ellos tres se quieren mutuamente. Yo me
sorprendí porque nunca había visto algo semejante. Pero
yo no puedo hacer eso porque ni siquiera soy onanya. Bakenti

Noa Shipibo ainbobaon westíora ainbo bakenti ochóma


Toota iketian non xheamai waste, maraba, bichashokobo, jakoni
bakenti akin. Non onanyamake jatian ikai. Iti nete
Noa jimi jenetai, jainoaxh joai bake joni ati. Moatianbi non nokóketian noa benxhokati jake, moa chexhaitian. Moatian
yoxhanbaon reken bake aketian noa yoikatikanai samáti, non bestétinin ayamakatitai, ponté tawa kenxho akátiai
paon pitima itan pocha kokotima baken mapo aninaketian, jan poko xhateti. Chexhaitian paranta xhatebo non beai,
kankan kokotima bakentitian jimi ichanaketian, waka jan yasanxhon non «tanáwe» akai. Jain itinke bake biai
pitima baken yora aninaketian akin. Jatobira jaskara ponté iresbiresa, kirika akáomabi; jaskarabiri iti iká. Jatian
winota ixhon noa yoikanai. Nato jawékibo rama kamanbi bakenaitian koirankanai. Ja bakena jimi benxhoakanai
non chibanresai jakoni bakenti kopí. Benbona yamakatitai westíora maseman axhon. Nato jimi wetsankobires potati
jan atima jawékibo. atipanyamake. Jenenko potabi chantómarin ainbo
yotonaketian.

El embarazo El parto

Cuando dejamos de sangrar entonces viene el em- Nosotras las mujeres shipibas, cuando una mujer ya
barazo. Antiguamente nuestras abuelas cuando está para dar a luz, le damos de tomar piripiri, malba,
teníamos el primer hijo nos decían que dietáramos, líquidos flemosos para que dé a luz sin dificultad. No
que no comiéramos ni pan de árbol ni papaya para sabemos cuándo va a ser el parto. Cuando llega el
que la cabeza del niño no creciera demasiado, que no día nos preparamos, cuando ya se sienten los dolores.
comiéramos piña para que al dar a luz no san- Antes no usábamos tijeras, simplemente usábamos
gráramos mucho, que no comiéramos carne de res una isana filuda para cortar el cordón umbilical.
para que el cuerpo del niño no creciera demasiado. Cuando la mujer siente los dolores le traemos un trozo
Seguramente porque ellas lo habrían experimentado de tronco de plátano y sentándola allí le decimos que
es que nos decían eso. Estas cosas las seguimos prac- intente, que puje. Entonces allí está la partera que no
ticando hasta el día de hoy para dar a luz bien, sin tiene estudios formales, que no ha estudiado; así nace

112 113
con esta habilidad la partera. Cuando la mujer ya da a Papa koirameeti
luz la cuidan. La sangre del parto es recogida en un
pate. Esta sangre no se la puede botar en cualquier Ja bake pikóketian ja joni jawen awin betan oxhayamai
lugar. Si se la echa al agua el espíritu chantómari12 puede kimisha oxhebira, yopanaketian. Jaskáribi joni jene
hacerle daño a la mujer. meran jikiaxh nashiyamai, meskó iwebo ayamai, makan
tii ayamai, ponsen oinyamai, ino oinyamai, piróta tii ayamai,
posaka nete kaman, ja bake kopinaketian. ¡Jawera ibirai
Tita koirameeti ja kopiti! Jaskara iki non axhé. Jatian bake sion ikai jenen
kopia, jawen papa jenen nashiketian. Iwe aketianbiribi
Ja bakena ainbaon jawen benen xhobonkoxhon bake chen ikai iamaxh kamitai, meskó keskatai. Jatian,
bakeshoko aniai. Jatian ainbo jawen titan jawebi tii ¿non jawe akai? Noa jain wirákochabo keská raomeeti
amayamai. Ja ainbo bakenaton tsisman, make, wetsa xhoboma iki; non onanyaboiba bake isinaitian boxhon non
xhetaya yapabo piamai, wininaketian. Jatian make benxhomai, jaboiba non boai jawékinin kopiketian. Jatian
piketian bake winiresai, maken xhetaya ixhon chorexh non onanyabo koshoman ja bake tantii kai. Ja iki ikon
chorexh aká. jawéki. Ramabichoma iki ja jawéki; ja iki moatianbi, non
yoxhanshokobo moa keyotabaon apaoni jawéki. Rama
Cuidados de la madre kamanbi non ikon’aresai.

Luego de dar a luz, la mujer cría a su bebe en la casa Cuidados del padre
de su marido. Su madre no la deja hacer nada. Una
mujer que recién ha dado a luz no come fasaco, piraña, Después de que el niño nace el padre no duerme con
ni otros peces con dientes, para evitar que el niño llore. su mujer por unos tres meses, no vaya a ser que se
Si come piraña, el niño se vuelve llorón; como la piraña vuelva afasi. Asimismo, el hombre no puede bañarse
tiene dientes, el niño va a sentir como si lo estuvieran en agua corriente, no puede levantar mucho peso, no
mordiendo. puede tocar piedras, no puede ver al pelejo, no puede
ver al tigre, no puede tocar la pelota por unos ocho
días, no vaya a ser que lo cutipe al niño. ¡Cómo será
eso de cutipar! Pero esa es nuestra costumbre. Entonces,
si el niño llora insistentemente es porque lo ha cutipado
el agua, porque su padre se ha bañado en el río. Y si el
12
El chantómari es un espíritu que vive en el agua y que se manifiesta en forma
de burbujas de color amarillento que se ven en las orillas del río, especialmente padre ha levantado peso, el niño hace fuerza, puja y
en los bajiales. babea, hace diferentes cosas el niño. En estos casos,

114 115
¿qué hacemos? Nosotros no tenemos hospitales como Si no cumple con las prohibiciones, el niño va a estar
los mestizos; cuando el niño se enferma lo llevamos enfermo nomás. Entonces la mujer se va a acostumbrar
donde nuestros onanyas y lo hacemos curar, donde ellos a esto y los hijos siguientes van a ser igual nomás.
llevamos al niño cuando algo lo ha cutipado. Nuestros
curanderos con sus cantos van a calmar al niño. Esto
es cierto. Esto no es de ahora nomás, esto es desde Bake pikó bená
hace mucho tiempo atrás, son cosas que practicaban
nuestras abuelas que ya no están entre nosotros. Hasta Jatian non bake benbo pikóketian non nochexhai yomerati
ahora tenemos estas creencias. waste, mecha waste, taki waste, taki bero, rayá waste,
ja bake piti benai inon ixhon. Jatian ja bake anii kai jatíbi
Ja bakeshoko jawen anibaon jawebi axhonyamaa ati shinanya. Pichika baritiayanixh moa shinanai mishkiti,
jakonshoko aniai, winiyamai; samáyamakana itimabi sion pia ati, kanóti ati. Jatian ja ikí kai aniaxh mecha bake.
ikai, maxhka maxhkai. Jawen papan yoran ixhona
bichabo kinanai ja bakeshokon. Jatian jawen titan shinanai Los recién nacidos
ja bake benxhomati. Ja bake pikó benára ointima iki yora
niwe jakonma kopimanaketian. Ja kopíra ainbo Cuando nace un niño varón le ponemos en su ombligo
bakenbenáya tsobébi yoyo iamai. Jatian kikin akin mekea el piripiri mitayero, el piripiri experto mitayero, el
bake koshi baneti kai, jawékininbi moa kopiamai. Jakonma piripiri tibe, el piripiri ojo de tibe, el piripiri para ser
akin samáxhona bake isinres baneti kai. Jatian ja ainbo trabajador13, para que este niño sea alguien que busca
jaskaraton axhei kai, chiní bakebo jaskarares ikí kai. alimento. De esta manera el niño va a crecer pensando
hacer de todo. A los cinco años ya va a pensar en
Cuando sus padres no han hecho nada prohibido el anzuelear, en hacer flecha, en hacer balista. Cuando
niño va a crecer bien, no va a llorar; pero si los padres crezca va a ser un experto mitayero.
no cumplen con las prohibiciones, el niño va a llorar
repentinamente sin parar, hasta quedar sin aliento. Si Westíora bake ainbo pikóketian noxhtekanai; ja bake pikota
su papá tiene relaciones sexuales el bebe va a vomitar iresatonin noxhteyamai, jara noxhteai jawéki akai ainbaon.
flema. Entonces su mamá piensa en hacerlo curar. Al Jatian jawéki akai ainbaon noxhtexhon panoai kai. Pano
niño recién nacido no hay que mirarlo para que el axhon mentsis biai; bixhon mentsis waste meran akí kai.
aliento del cuerpo no lo vaya a cutipar. Por esta razón Ja bake anii kai jatíbi jawéki ati onan.
la mujer que recién ha dado a luz no habla con nadie.
Pero si se cumple por completo con los ritos de
abstinencia el niño va a ser fuerte, nada lo va a cutipar.
13
Todos estos nombres corresponden a diferentes tipos de plantas.

116 117
Cuando nace una niña le cortan el cordón umbilical; nada. De esa manera nosotras las mujeres creamos los
pero a la recién nacida no le corta el ombligo cualquiera, diseños sin copiarlos de ningún sitio, simplemente con
se lo corta una mujer que sabe hacer de todo. La mujer nuestra imaginación. Esa joven va a ser muy buena,
experta le corta el cordón y le sirve de madrina. Luego va a saber hacer las cosas. Esta niña va a crecer bien.
de amadrinarla le corta las uñas; una vez cortadas las Y para que no se enferme la van a curar en el ombligo
uñas son colocadas en el piripiri. Entonces esa niña va con el piripiri caballo.
a crecer sabiendo hacer de todo.

Jaríbake bake xhontako kikin jakonma shinanya. Jake


raoshokobo jan nashimati; jake pei toró ininti, oa noman
rao beshéshoko. Jatian ainbo bake pikóketian jawen pano
titan yoiyai: «Jain iki non raobo. Jake kené jiwi rao, wanpan
kené rao, jan nashimai jainoaxh janribi bechexhai», akin
akanai. Jatian jan nashimai, janribi bechexhai. Jatian,
¿jawekeská ikí kai? Bakeshokoxhonbi kené ati onani kai,
tson yoiyamabi. Jaskarain noa ainbobo ikí jawe
oinxhonmabi non kené akai, ponté non shinamanbiribi.
Ja xhontako ikí kai kikin jakon shinanya, jawéki ati onan.
Ja bake jaskara jakon anii kai. Jainxhon isintima akinribi
kabáyo wasten nochexhkanai.

También hay niñas que son malas. Hay remedios para


bañarlas, como la planta de hoja redonda y perfumada,
como el remedio vegetal de la perdiz que tiene hojas
pequeñas. Cuando nace una niña su madrina dice:
«Allí están nuestros remedios. Hay remedio de árbol
diseñado, remedio de la planta acuática huampa
diseñada, para bañarla y también para echarle en los
ojos». Entonces con eso bañan a la niña y le tratan los
ojos. Entonces, ¿qué va a pasar? Desde muy pequeña
la niña va a aprender a diseñar sin que nadie le diga

118 119
IV

Shipibo jonibo wexhaanani

Ja wexhati riki yanka iresama. Moatian wexhapaokanike


jawen awin betan joni onanxhon, jawen merati onanxhon,
iamaxh jawen merati betan yoyo ikai oinxhon. Ja ikátiai
yankama, ainbo kopí; yanka tsoa
wexhananyamapaokanike. Moatianronki ikátiai kikin onsá
westíora joni betan iti. Jatianronki joni betan onanxhon
yoipaokanike neská akin: «Jabéronki min awin ikai», akin.
Jatian jawen bene siná ixhon wexhai jawen rawí, rami
ayonkin maxhka maxhkanon kaman. Jainxhon jonin
weníxhon kopitai. Jatian ja wexha ointaana kikin jimi icha,
joni noibatishoko maxhka maxhkai. ¿Tsoarin ja ochaya?
Tsoama ainbo. ¿Tsoakayarin ja ocha biai? Ainboribi; moa
joní benatianbi iki ainbo ochai peokooni. Jaskarain ja
noibatishoko wexhakanai. Ja wexhaanana joni rabé
rakákanai westíora iamaxh rabé oxhe. Ja iki iresama;
ainbo kopí jawen meratinin paranan, iamaxh moatian
jawen awinin merati ikátiai betan. Jatian siná joni ixhon
jawen awinin merati nokoxhon wexhai. Jatian
nawabobiribi jawen rawí nokoaxh timaanankanai iamaxh
tantash ianankanai. Jenen katanaxh joxhon jawen awin
meraxh wexhaanankatitai jonibo. Ramara moa non

120 121
jaskara jawéki oinyamai. Ja kopíra ichaira ainbobo moa a su mujer con otro, los hombres se huishateaban.
jaská akanai. Jatíribi jake beneya, ikaxhbi wetsa joni betan Actualmente no vemos cosas como éstas. Debe ser por
ikai. Moatian jaskara iamakatitai non axhébiribi. esto que ahora muchas mujeres se comportan así.
Algunas a pesar de tener esposo están con otro hombre.
La pelea con huishati Antes no era así nuestra costumbre.

La pelea con huishati no es por gusto. Antiguamente


los hombres huishateaban cuando conocían al hombre Shipibo ainbobo bachinanani
que sostenía relaciones con su mujer, cuando conocían
a su amante, o cuando la veían hablar con su amante. Jaráke jonibo ainbo teai, kikin moa biá keskábires ikai;
No era por gusto, sino por la mujer; nadie se jatian ja biti jisáshaman ainbo betan ikanai. Jainxhon moa
huishateaba por gusto. Antes era muy peligroso estar ja biti keská itaananbi moa wetsa ainbo oinxhon jenekanai.
con un hombre. Cuando alguien se enteraba de que Jatian chiní jabé iká ainbores bii kai, reken jabé iká
una mujer tenía un amante le contaba al marido biamakin. Joni jaríbake, westíora ainbo betan ikaxhbi
diciéndole: «Dicen que tu mujer está con fulano». wetsa ainbo betan iríbai. Wetsa joni jaríbake jato
Como el hombre era valiente huishateaba a su rival teaxhonbi biamai. Iitibi ja joni wetsanko kaaxh wanoi kai.
dañándolo demasiado hasta dejarlo inconsciente. Jatian wetsa ainbo biainko jawen merati sinati kai.
Luego, el agredido se levantaba y respondía al ataque. Jaskara iikin, ja jonin jawen awin ja ikátiain boai. Jawen
El pobre hombre perdía mucha sangre y quedaba jeman nokókinketian jawen reken meratibaon ja ainbo
inconsciente. ¿Quién era pues la culpable? La mujer. bachini bokanai. Noama iki jan paranni, ja ainbobo betan
¿Quién tenía la culpa? Nuevamente la mujer; así desde noa jakonma jawéki ikáma iki. Ikaxhbi non beneake ja
el principio de la humanidad es la mujer la que empezó joni, non onanyamaxhon non keenaitian non biá iki.
a pecar. Y de esta manera al pobre hombre lo
huishateaban. Los dos hombres que se habían La pelea entre mujeres
huishateado reposaban uno o dos meses para
restablecerse. Eso no era por gusto; era por la mujer, Hay hombres que sostienen una relación amorosa con
debido a que tenía un amante, o porque antes ese una mujer y se comportan como si estuvieran reunidos
hombre había sido enamorado de la mujer. Como el con ella, como si fueran a casarse con ella. Aunque
marido era valiente, cuando se encontraba con el otro aparentan que se van a reunir con esa mujer, se alejan
lo huishateaba. También los mestizos cuando se de ella al encontrar otra. Entonces se reúnen con la
encuentran con su rival se golpean o se agarran a última mujer y no con la primera. También existen
bofetadas. Si al llegar de la pesca el marido encontraba hombres, que a pesar de sostener relaciones amorosas

122 123
con una mujer, tienen otra al mismo tiempo. También me han engañado. No debemos pues ser así, debemos
hay los que sostienen relaciones amorosas pero nunca decir la verdad y no ser mentirosos.
se reúnen, abandonan a la mujer. Después de un
tiempo el hombre se va a otro lugar y se casa con otra. Jatian noa yoixhonmabi bachinkanai, pekáorixhon
Entonces, la antigua enamorada se molesta. Luego el bachinkin noa katóati atipankanke, icha jato katóaxhon
hombre regresa a su comunidad con la que ya es su retepaokanike, jaton meratinin paranan. Nato jakonma
esposa. Cuando la esposa llega a la comunidad, las jawéki iki. Jatian bachina pekáo yoiyai: «Min benenra ea
antiguas enamoradas la van a tumbar al suelo y la van anike parankin, miashamankaya binoxhonbira.
a jalar de los pelos, la van a chobear. Pero la culpa no Jaskaraton sinákinra en mia bachinke», akin akai. Jatian
es nuestra, con esa mujer no hemos tenido ningún noashokotsi kikin jawe onanyamabobiá. Nonkaya ocha
problema. Sin embargo tenemos como marido a ese papiai, ja benbonkaya atitianbi. Jaskarain sinákin moatian
hombre; como no sabíamos nada, como él nos quería jato icha katóaxhon retepaokanike, meratinin paranan.
lo hemos aceptado. Rama kamanbi jaskara jake. Bake xhontakobo
bachinkanai, ja jonin biama ainbonin, iamaxh jabé
Jatian nokon shinan iki, ¿jawe kopíkayaki bakeranonbaon bakeaká ainbonin, jaskaraton sinákin jato bachinkanai.
iamaxh yosi jonin westíora ainbo binoxhonmabi paranai?
Eabi iti atipanribake parankana sinati. Neskara, ea iti Muchas veces nos chobean sin anticipación, al
atipanke westíora joni betan ikí. Jatian ja jonin ea yoiyai: atacarnos desde atrás nos pueden fracturar la columna
«Enra mia biai, miara nokon awin inoxh iki», akin ea akai. vertebral, muchas veces mataban a las mujeres
Jatiankan ja eonmeaxhbi wetsaki tekíribiai. Nato en oina fracturándoles la columna, por causa de sus
iki, kikin jakonma jawéki; ea sináti atipanke, ea parana enamorados. Estas cosas son muy malas. Después de
kopí. Jaskarakaya noa itima iki, ponté yoiyai jansoma noa la pelea recién nos dicen cuál es el motivo: «Bueno, tu
iti jake. marido me engañó hace tiempo para reunirse contigo,
como tu marido me engañó te jalé de los pelos de
Entonces yo me pregunto, ¿por qué los jóvenes o los cólera». Entonces nosotras pobrecitas que no cono-
hombres mayores le mienten a la mujer en vez de cemos nada, no tenemos ni la menor idea de eso.
reunirse con ella? Hasta a mí me podría pasar que me Nosotras somos las que cargamos con la culpa en vez
engañen y yo me moleste. Por ejemplo, yo podría estar de que el hombre lo haga. Y así, sintiendo esa cólera,
con un hombre y éste me podría decir: «Voy a reunirme antiguamente a muchas las mataban, les quebraban la
contigo, tú serás mi mujer». Pero luego se podría meter columna por culpa de sus enamorados. Incluso hasta
con otra a pesar de estar conmigo. Yo opino que esto ahora existe eso. Las mujeres se pelean jalándose de
es algo muy malo; hasta yo podría molestarme porque los pelos, mayormente las que no se reunieron con el

124 125
hombre, a veces las que han tenido hijos con ese hombre «Él está mintiendo», dijo. Entonces empezó la gran
y por esa ira a la esposa la chobean. fiesta del Ani Xheati. Mi tía se cambió de ropa y se
arregló bien. El Ani Xheati se realizaba pasando un
Nokon waata iní platanal. Después de vestirse, cuando estaba pasando
el platanal, el hombre salió de la oscuridad sorpre-
Nokon waataronki iká iki neskara jawéki winoti. Ani sivamente, la agarró y la mató quebrándole la columna.
Xheatiatinkoronki iká iki, nokon waata westíora joni betan Ella era una mujer pishcota, que aceptaba a cualquier
ikí. Jatian ja joni betan ixhonbi, wetsa jonin shiroaká jeen hombre.
aribaa iki; moa jabé iríbaa iki. Jaabira aká iki jawen
meratinin oinkin, kikinibira sinata iki jawen reken merati. ¿Jaaki tson ocha iká iki? Nokon waatanin ochabi iká iki.
Jainxhonki nokoa iki; nokoxhon yoiya iki: «Enra mia Neskara noa winónaketian noa koirameeti jake. Mia
katóaxhon reteai», neskáakin yoiya iki, moa wetsa joni westíora joni betan ikaxh, wetsa joni betan iamai, nato
betan ikai onanxhon. Jatian nokon waatanin ikon’ayama riki noa benoa keskáribi. Moa benoxhon non tsoabi
iki: «Jansoresi riki», ikí iká iki. Jainoaxhki moa Ani Xheati shinanyamai, non beneshoko non onsatanti jake, itanribi
peokoota iki. Jatianki nokon waatanin jawen chopabo non beneshoko kikin noibatishoko ikí. Ikaxhbi jake jatíribi
saweaxh raota iki. Westíora paranta wai ainbobo jaskarama. Benoxhonbi yosmaakanai, wetsa
winobainshokomaki ikayaa iki, ja Ani Xheati. Moa chopa joni betan ikin. Jaríbarake ainbobo, moa wetsa joni betan
saweaxh ja paranta wai bebakainaitian, kamaxhon jonin ixhon jaton bene potai. Jaskáribi, jake ainbo moa icha
ratereskinbira yatana iki; ja yatanxhon jonin katóaxhon bakeya ixhonbi jaton bene jenekanai, jabé jakon iikinbi.
retea iki. Ja iki nonbiribi aká kikin tsini ainbo, jonibo betan Jatian ja bakebo onitsapiti kai. Jaskarain sinákin moatian
ikakaresai. benbobaon katóaxhon retepaokanike. Neskara kopí icha
moatian mawá jakátiai. Mawáketian jaton kaibo
Lo que le sucedió a mi tía materna keshanyamakatikanai, jansoi ikátikanai ishton mawata
riki ikí; jaskaramakaya, katóaxhon retekana ikenbi.
Dicen que a mi tía le sucedió esto. Durante la fiesta del Jaskara riki en mato yoiti atipana, meskó keská jawékira
Ani Xheati, mi tía tuvo amores con otro hombre. A pesar jake, tsamábires. Neskara jawékibo yoikinra non
de estar comprometida aceptó también a este hombre keyotima iki.
que la enamoró y estuvo con él. Probablemente su
enamorado vio esto y reaccionó muy mal. Después, Entonces, ¿de quién fue la culpa? De mi propia tía.
encontró a mi tía y le dijo: «Te mataré quebrándote la Para que no nos sucedan estas cosas tenemos que
columna», así la amenazó al enterarse de que le era cuidarnos. Si estás con un hombre ya no te metas con
infiel. Pero mi tía no le dio importancia, no le creyó. otro, es como si ya tuviéramos esposo. Al tener marido

126 127
ya no pensamos en nadie más, tenemos que respetar a waráposhokobo. Jaskáketian en jato yoiya iki: «Oranshi
nuestro maridito, tenemos que sentir lástima por binon bokanwe». Ja oranshi biaxh ea xheai
nuestro esposito. Pero algunas mujeres no son así, a kotsáinakainainbira iká iki, westíora ainbo yamé
pesar de tener marido le son infieles. También hay meranoaxh pikókiranxhon nokon ini ainbo bachina iki. Ja
mujeres que por estar con otro hombre abandonan a bachinai ointaana noa kikini rateta iki. Non onanyamake,
su marido. También existen mujeres que se separan benbobora benbo iki.
teniendo ya varios hijos, así dejan a sus esposos a pesar
de que habían estado viviendo en armonía. Entonces Cuando chobearon a mi sobrina
los niños son los que sufren. Por estas separaciones
muchos hombres mataban a las mujeres quebrándoles Una vez estábamos viajando al Alto Ucayali.
la columna. Es así como antes habían muchas muertes. Estábamos surcando, mi sobrina, mi yerno (el marido
Cuando alguien moría de esta forma no les avisaban a de mi sobrina), yo y otras personas. Como ya era tarde,
los familiares de la víctima, muchas veces les mentían nos acercamos a la orilla de una comunidad para pasar
diciéndoles que había sido una «muerte instantánea» allí la noche. Al llegar al puerto vimos que la gente
cuando en realidad no había sido así, la habían matado estaba reunida, que había una fiesta y estaban bailando
fracturándole la columna. Esto es lo que puedo en una casa. Mi sobrina, otra mujer y yo nos acercamos
contarles, hay muchas cosas como ésta, muchísimas. rapidito para ver cómo bailaban. Pero no sabíamos
Hablar de estas situaciones es de nunca terminar. que la antigua enamorada de mi yerno estaba allí.
Cuando estábamos observando el baile, las mujeres nos
invitaron chicha, leva, guarapito. Entonces yo les dije
Nokon ini ainbo bachinkani a las que estaban conmigo: «Vamos a comprar gaseosa».
En ese momento, una mujer salió de la oscuridad y jaló
Noara iká iki westíorai reboki inati kai. Ja inataibora noa a mi sobrina de los pelos. Al ver esto nos asustamos
ikana iki: ea, nokon ini ainbo, nokon rayos (nokon ini mucho. Nosotras ignorábamos lo que estaba pasando,
ainbonin bene), wetsaboribi. Moa yantan iketian noa repia los hombres son hombres.
iki westíora jeman jain oxhai. Ja repixhon non oinara iká
iki, jeman ja jonibaon tsinkíxhon pishta akanai, jain ransati Jatian moa bachinanani senenketian, jawen bene joá iki.
xhobonko. Jatian noa kaa iki kimisha ainbo: ea, nokon Joxhon yoyo akasa nokon ini ainbo moa rami iká iki; moa
ini ainbo jainoaxh wetsa ainbo, ishtonshoko ransakanai jakonma, moa yoyo ayamai, moa siná. Sinata iketian en
oini. Ikaxhbi non onanyama iká iki, nokon rayosen meratiki yoiya iki: «¿Jawe kopíki min beneki mia sinatai? Miaoma
jain iki ixhon. Jatian non jeman chankáxhon oinaitian noa ikaxh iká iki. ¿Jawe kopíki min sináai? Eara keenyamai
ainbobaon xheama iki: nato xheki xheati, xhawi jene pae, mia jaki sináti», akin en aká iki. Jainoax noa joá iki non

128 129
bachinko, moa oxhai. Jatian moa rabé orabira noa oxha a la mujer ante las autoridades. Después las
iketian bekana iki jemamea koshibo. Bexhon noa yoikana autoridades la trajeron para que se disculpara con mi
iki: «Noara mato meratabo betan jawe rami winotama sobrina, pero ella no quiso hacerlo por nada, tenía ira.
iki, ja ainbo rabébiribi iká riki. Ikaxhbira moa non ja ainbo «Tu esposo me engañó», le dijo a mi sobrina. Luego se
xhepoke karabósonin», akin noa aká iki. Jainoaxh noa volteó hacia mi yerno y le dijo: «Tú me engañaste», y
kaa iki non nonti motóroain nanei, moa ináribinoxhon. Ja diciendo esto lo golpeó con un palo. Eso fue lo que nos
moa noa naneti itaitian, joxhon ainbonin nokon sobrina pasó, también en estos tiempos hay mujeres así.
bachinribia iki. Jaskáketian ja ainbo non koshiboiba
boríbaa iki. Kaxhon koshiboibaxhon rae amakasa ja ainbo
kikini keenyama iki, sinata iki. «Min benenra ea parana Ranóya
iki», nokon ini ainbo yoiya iki. Bechiakekawanxhon nokon
rayos yoiya iki: «Minra ea parana iki», ixhon rishkia iki Jaráke ranóya joni, jaríbake ainbo ranóya, jaríbake
westíora jiwin ja bakeranon. Jaskara noa winota iki. ranóomabo; jake chosko keská jawéki. Ainbo ranóya
Jaskara ainbobora jake, ramatianbo. jakonma iki. Jake ainbo joni ikaimabi ranoai; aboxhon jan
meemai. Jake ainbo ranóoma. Jatian jonibo yoyo ikai:
Cuando terminaron de chobearse vino su marido. «¡Jass, nokon awin riki kikin ranóoma!» Janra ikin
Quizo hablarle a mi sobrina pero ella ya no quería saber oinmayamai. Jaríbake jansobo: «Min bene riki jabé».
nada de su esposo, muy molesta estaba, ya no le Jatian jan rami shinani joai. Jaráke meskó keská ja
conversaba, se sentía llena de ira. Como estaba tan ranóyabo benxhoati, rami shinanya benxhoati. Jatian
molesta yo le dije: «¿Por qué te molestas con tu esposo ainbo ranóya ixhon, ¿jawe keská akai? Ja ranóya ixhon
si eso sucedió antes de que estuviera contigo? Yo no onanai, ainbaon bachini kai. Jatian benbonbiribi ainbo
quiero que te molestes con él». Después entramos a onanxhon joni timai kai. Moa itikonma jawéki.
nuestro mosquitero y nos acostamos. Cuando ya
habríamos estado durmiendo unas dos horas, llegaron Los celos
las autoridades de la comunidad y nos dijeron:
«Nosotros con ustedes los visitantes no hemos tenido Hay hombres celosos y mujeres celosas, también hay
ningún problema, este problema es de ellas dos. Pero a los que no son celosos; hay estas cuatro clases. Es malo
la mujer que inició el pleito ya la hemos encerrado en que una mujer sea celosa. Hay mujeres que a pesar de
el calabozo». Luego fuimos al puerto para embarcarnos que el hombre no tiene otro compromiso lo celan;
en el bote y surcar. Pero en el preciso momento en que cuando la mujer le insiste se hace pegar. Hay mujeres
nos embarcábamos apareció la mujer repentinamente que no son celosas. Entonces los maridos dicen: «¡Jass,
y otra vez le pegó a mi sobrina. Nuevamente se llevaron qué bueno, mi mujer no es nada celosa!» El hombre no

130 131
se deja ver, hace las cosas a escondidas. También hay También hay hombres casados que son mujeriegos, ellos
gente mentirosa que dice: «Tu esposo está con otra». son los que usan pusanga. Hay pusangas para el amor,
Entonces la mujer va a pensar mal. Hay diferentes cosas como la planta «pájaro vacamuchacha», la planta
para curar a las personas celosas, a los mal pensados. «lengua de perro», también hay otras pusangas con
Cuando una mujer es celosa, ¿qué va a hacer? Como las que el hombre se baña para estar con una mujer.
es celosa se va a dar cuenta y va a jalar de los pelos a la Cuando esto ocurre, te encuentras con el aliento
otra mujer. También los hombres cuando llegan a espiritual del hombre, lo cortas y vas a pensar en él. Lo
descubrir a su mujer le pegan al otro hombre. Entonces atraviesas cuando el hombre pasa y piensas en tener
la cosa se complica. relaciones amorosas con él, todo eso hay.

Jatíribibo iki kikin jakonmabiresi jaa, ranoti timananai, Jatíbi riki noa ranóya. Ea nokon yosi jake ikaxhbi nokon
xhontakotianbi ranó ranóbiresi jama iki. ¿Maton jisá jawe
jawen awin bero yankon’ai, ketash akai. Ja iki jakonma
kopí? Westíora ranó jawékiainra joai jakonma jawékibo.
jawéki ranóti. Jatian ja joni metsáshoko non ranoai iki
Eara westíorai ikasa iki ranoti, jaabiribi onannoxh. Jatian,
ainbaon keen joni. Jaráke joni jakonmaisi ikaxhbi ainbaon
«¿jawe keskara iki?» Nokonara iká iki itikonma jawéki. Moa
keenribi. Jatian, ¿jawe kopí iki ja? Yankama iki, raoya iki
non onana pekáo iki: «Jass, ainbo betan itana jisá». Jatian
ja joni.
moa non jawebi oinkashamai, moa non sináai, pitibi
menikashamai, yoyo akáshamai, jansoresi. Jatian ja ranóya
Hay parejas que viven muy mal, que se golpean por
yoyo ikai: «Miara jaskati katanke, mia iki ainbo betan». Ja
celos, los hombres le ponen el ojo morado a su mujer, iki nonbixhbi jansoresibi oinkonshamanaxhmabi,
la abofetean en la boca. Celar es algo malo. El hombre oinkonshamanaxhpari ipain. Ja ranóma jake jawen xhobon
guapo al que celamos es mujeriego. Hay hombres que jakonshoko.
siendo feos también son mujeriegos. ¿Por qué ocurre
eso? No es por gusto, es porque él usa pusanga. Todos somos celosos. Yo tengo mi marido, mi viejo,
pero desde jovencita nunca he vivido celándolo. ¿Saben
Jaríbake awinya joniboribi ainbaon keen, ja iki raon ikaibo. por qué? Cuando una es celosa vienen muchos
Jake noi rao, oa koin koinman noi rao, oa ochítinin jana problemas. Una vez quise ser celosa para conocer.
noi rao, jaríbake wetsa raobo ainbo betan inoxh jan nashiti. «¿Cómo será, pues?» Para mí era algo que no podía
Jatian ja jonin niwe min bechiai, min xhateai, min shinani ser. Cuando descubrimos al hombre pensamos: «Ajá,
kai. Min winókaina xhateai, moa min shinanai jaská amati parece que ha estado con otra mujer». Entonces ya no
jisá, jaskarabora jake. queremos saber nada de él, lo agredimos, no queremos
servirle ni la comida, no queremos hablarle, habiéndolo

132 133
inventado nosotras mismas. Entonces la celosa dice: hay esa hierba como pica pica que se nos pega cuando
«A eso te has ido, estás con una mujer». Eso es andamos por el camino, con eso nos podemos bañar
engañarnos a nosotras mismas sin haber comprobado para terminar con los celos. A los hombres y las mujeres
la verdad, comprobando recién se actúa. Los que no shipibos los podemos curar cuando son celosos. Hay
son celosos viven bien en su hogar. remedios para curar a las mujeres que son muy rabiosas
como la planta «descanso de churo», la planta «tumbar
Mia ranóya iketian min bakebo mia keskáribi ikí bokanai, al suelo con macana», éstos son remedios. Estos
ranóya. Ea iki jawetianbi ranó ranóyosma, ikaxhbi ¿rama remedios existen para curar. Algunos se pueden usar
jawe keská iki? Nokon xhontakoninbiribi jawen bene para curar desde que se es bebe.
ranoai. Jatian en yoiyai: «Jonira ranotima iki». Akinbikan
senenres, kaibo jonibaon keenma iki jaskara. Jatian Potaananti
paenaxh keshai: «Nokon awinra jaskara iki, kikinshaman
ranóya riki», meskoti jakonmai yoyo ikai. Jaskara inaketian Moatianra noa jonibo potaananyamakatitai. Ikaxhbi
nonbi benxhoati jake; jake koin koin rani, ja iki jan jawen ramatian ichaira potaanankanai. Rama, westíora ainbo
chopa poatibo. Jaronkiake oa xhobi noa bain kawanaitian oinxhon, jonin ainbo potai, jawen bake potai, kimisha
taxhnatai, jan noa nashiti atipanke ranó jawéki keyonoxh. iamaxh chosko bakeya ikenbi. Jatiankan moa noa
Shipibo joni, Shipibo ainbo, ranóya iketian non benxhoati omisananai jakon iitibi. Moa benbon omisai, moa yoyo
atipanke. Jake ainbo jakonma sinábires benxhoati rao, akáshamai. Jaskara noa itima iki, jakon shinanyabires
nochon tanti rao, winon rakanpake, jabo iki jan raontibo. rabé. Motianra kikin ichaira non bakeakatitai, kanchis,
Jake jaskáaxhon non raonti. Jatíribi jake bakeshokotianbi chonkabo. ¿Jawe kopí? Rama iki noa jaskarama, moa
ranotaibo. non rabébicho bakeai, moa non onanboribiai.

Si eres celosa, tus hijos también van a ser celosos como La separación de las parejas
tú. Yo nunca he sido celosa, pero, ¿ahora qué está
pasando? Mi hija cela a su marido. Yo le aconsejo: Antiguamente nosotros los shipibos no nos sepa-
«Al hombre no hay que celarlo». Hay que hacerlo pero rábamos de nuestras parejas. Sin embargo, actualmente
poquito, a algunos hombres no les gusta eso. Entonces muchos se separan. Ahora, cuando el hombre ve a
cuando se emborrachan se quejan: «Mi esposa es así, otra mujer abandona a su esposa, abandona a sus hijos,
bien celosa», dicen muchas cosas negativas. Para no aunque tenga tres o cuatro hijos. Y dejamos de
ser así nosotras mismas debemos curarnos; hay la pluma querernos luego de haber estado bien. El hombre deja
del pájaro vacamuchacha que se quema para hacer que de querer a su mujer, ya no le quiere hablar. Así no
el humo se impregne en la ropa. Asimismo dicen que debemos ser, ambos cónyuges deben ser muy

134 135
conscientes. Antes teníamos muchísimos hijos, siete, reconocen a la familia del esposo tratando de «cuñada».
diez. ¿Por qué? Ahora ya no somos así, ya tenemos Entonces la mamá del hombre sigue a esa mujer, hace
solamente dos, ya estamos aprendiendo. que su hijo la siga porque no quiere que se separen. Su
madre no le permite dejarla.
Jakon ainbo iketian, kikin bake ichaiyora iketian, jawen
titan yoiyai: «Min awin potayamawe, min awinra jakon
ainbo iki», akin akai. Jake ainbo jakonmaribi, non bakebaon
awin. Jake yoáshi, ranóya, ichámis. Yoáshi iketian neská
akai: «Min awinra jakonma iki, yoáshi, mia jaskaratani
ikenmabi, potawe bakeya ixhonbi», akin. Jaskáaboxhon
potamai kai jawen titanbi. Jainxhon yoikanai: «Jaráke
jakonma ainbo, jakon ainbo; benaxh jakoni wanowe»,
akai. Jaráke jakoinra ainbo jawen benen titan chopa
patsatai, jawen benen tita jakoinra akin jato jawéki axhonai,
jawen benen tita betan jakoinra, «tsabé» ikaishamanbo.
Jatian jawen titan chibanai, boxhonai, jawen bake
potamakashamakin. Jawen titan potamayamai.

Si la mujer es buena y tiene muchísimos hijos, la mamá


del hombre le dice a su hijo: «No dejes a tu esposa, tu
esposa es una buena mujer». También hay mujeres
malas, esposas de nuestros hijos. Hay las que son
mezquinas, celosas y groseras. Cuando la esposa es
mezquina, la madre le dice a su hijo: «Tu esposa es
mala, mezquina, a pesar de que tú no eres así. No
parece ser tu esposa, déjala aunque tenga hijos».
Diciendo esto insistentemente su misma madre hace
que la deje. Luego las madres les dicen: «Hay mujeres
malas, hay mujeres buenas; busca una y cásate bien».
Hay mujeres buenas que le lavan la ropa a la madre de
su esposo, que le hacen las cosas bien a la madre de su
esposo, que son buenas con la madre de su esposo, que

136 137
V

Shipibo mawatai

Moatian joni mawáketian miinkatikanai yoxhanbaon aká


mawetanin, ponté nayásanreskin maweta meran,
rakanama. Jainxhon mai chinikanai ani xhobo napo,
chomo ani toporibi, moa akin seneanxhon mawá
chomoyabi narakankanai, jainxhon main mapókanai.
Jain jawen yora payotai kikini keyotai, ikaxhbi ja chomo
payóyamai, jawetianbi. Moa miina pekáo yamékiritiibi,
chii keté akanai, ja mawá manaon, xhobo chichó
xhanaakin. Jatian pantion´ainbi boyamakanai, jato
pataxhbi ja mawá.

Cuando los shipibos mueren

Antiguamente cuando alguien moría, lo enterraban en


una tinaja inmensa que las abuelas habían fabricado,
lo sentaban derechito dentro de la tinaja, no lo echaban.
Entonces cavaban la tierra en el medio de la casa, según
la medida de la tinaja; a continuación, colocaban en el
hoyo la tinaja con muerto y todo, luego lo cubrían con
tierra. Allí se pudría el cuerpo del difunto, se terminaba
completamente; sin embargo, la tinaja no se pudría

138 139
nunca. Cada mañana después del entierro, prendían Cuando muere un shipibo lo enterramos. Después del
fuego encima de la tumba para calentar la casa. El entierro botamos sus cosas, después pensamos en
muerto permanecía cerca de ellos, nunca lo llevaban al quemar su casa, ya no queremos ver absolutamente
panteón. nada de sus pertenencias, solamente lloramos. No
queremos ver las cosas del difunto, ni su pantalón viejo,
Jatíribibaonra mawataton xhobo menokatitai; ja xhobo ni a donde eran sus chacras queremos ir. Y a ese
menoaxh, moa bokanai wetsanko. Moa jawebi hombre muerto ya no lo queremos ni nombrar, sólo nos
onankashamai; jawen chopa potakanai, jawen yami, referimos a él como «difunto», como ya está muerto no
jawen machíto, jawen winti, jatíbi jawen jayata jawéki lo queremos nombrar. A veces cuando alguien se refiere
potakana. Jawe keská ixhon jeneki potakanai paro a él por su nombre le decimos: «¿Acaso existe para
naponbekon; jawen nonti menokanai. Moatian noa que lo estés nombrando? Ya no existe, ya falleció». Así
jaskara ikátiai. Rama kamanbi noa jaskara iki. es cuando muere un shipibo, ésa es nuestra costumbre
desde tiempos antiguos. Cuando muere un pariente
Algunos quemaban la casa del muerto; luego de los shipibos lloran y lloran toda la noche, su mujer llora
quemar la casa, se iban a otro lugar. Ya no querían pronunciando muchas cosas.
saber nada; su ropa la botaban, su hacha, su machete,
su remo, todo lo que tenía lo botaban. A veces botaban
sus cosas en medio del río, su canoa la quemaban.
Antes éramos así. Incluso hasta ahora somos así. Ja benomaata

Westíora Shipibo mawáketian non akai, miinkin. Moa Jainxhonribi ja benomaata bachin yasankatikanai, posaka
miina pekáo jawen jawéki non potai, jaskáaxhon jawen nete tsobébi yoyo itima, tsonbi yoyo atima. Ja posaka nete
xhobo menoti non shinanai, jawebi noa kikiankin senenketian nashimakanai, jabé oxhakatitai yora xhana
oinkashamai, noa winiresai. Non jawen jawéki potamakin. Nashimaxhon payankanai, wetsabires
oinkashamai, jawen chiaraxhti payobi, jawen wai ikátiainbo ainboninma, benomaya ainbobaon, jawen yora xhana
kakáshamai. Ja joni mawata non janekashamabobiai, potamakin. Jainxhon payanai nanen ratóto akanai, jayá
ponté «wanyo» aresai, moa mawata iken janeyamai. pikonoxhon. Jainoaxh ainbo pikoti kai, ikaxhbi tson yoyo
Wetsatian janekanaitian: «¿Jaráke itanimein?», akin non ayamai. Jake westíora ainbo benomaya, janbiribi yoyo
jato akai, «Yamake, ja keyota iki». Jaskara iki noa akai. Jaskara ikátiai noa Shipibo mawata.
Shipibobiribi mawata, moatianbi non axhé. Jaton kaibo
mawáketian Shipibo kikini wini winishinkanai, meskó yoyo
iananbo winiai jawen awin.

140 141
La viuda ikátiai yoáshima, meemisma, ramiamisma. Nato en bia
jonira kikin jakonmaira», ikí ikai.
También hacían sentar a la viuda en el mosquitero,
durante ocho días no conversaba con nadie, nadie le Entonces a la viuda le cortaban el cabello, le daban tela
hablaba. Al cumplirse los ocho días la bañaban para negra. Antes no se usaba ropa negra, después de
que bote de su cuerpo el calor del muerto. Después cortarle el cabello le entregaban una tela toda desteñida,
de hacerla bañar la abanicaban, no cualquier mujer toda viejita. También hay cuñados, hermanos del
sino las otras viudas, para hacerle botar el calor del fallecido, que se molestan con la viuda, vienen y le
cuerpo. La abanicaban y le ponían puntitos de huito cortan el cabello bien alto, le entregan una ropa toda
con un isopo, para sacarla del luto, para que salga del desteñida, no ropa negra sino como percudida,
mosquitero, pero todavía la trataban con un cuidado diciéndole que se busque otro marido con eso; le
especial. Luego la mujer salía pero nadie le entregan esta ropa porque sienten odio hacia ella.
conversaba, otra mujer sin marido nomás le hablaba. También existen cuñados que vigilan a la viuda y
Así era cuando moríamos los shipibos. golpean a los hombres que la pretenden. Una vez
fallecido el esposo, muchos de sus familiares se molestan
Jainxhon ja kachiana ainbo maxhkorokanai, wiso con la viuda y ocurren muchas cosas. Hay muchas
menikanai. Moatian ikátiai wisoma, ja menikatikanai mujeres que apenas a los dos meses de haberse quedado
kikiankin maxhkoroxhon. Jaríbake beneitsabo ja ainboki viudas se meten con otro hombre, y se olvidan de su
sinatai, joxhon kikin akin maxhtáin, kikin rami chopa marido. También hay mujeres que recién a los cinco o
meniai wisoma, emo manxhan chopa jisá, jayáki seis años de haber quedado viudas vuelven a tener
benonon ixhon; nato chopa menipaokanike jaki ramíkin. marido. Otras nunca se vuelven a casar, tienen miedo,
Jatian jake jawen beneitsa jaon paranan ikai, jonin teaitian no vaya a ser que el nuevo esposo se muera también.
timakanai. Icha jaton kaibo mawáketian, jan kachianaki Por más que tenga otro marido ya no va a ser igual su
ramípaokanike, meskó keská jawékibo winókanaitian. nuevo esposo. Puede ser un malo, rabioso, que maltrata
Icha jake ainbobo, benomaatatianbi, rabé oxhe pekáobo a su esposa. Entonces la mujer piensa: «Mi primer
moa joni betan ikai, moa shinanbenotai jawen benen. marido no era mezquino, no me pegaba, nunca me
Jaskábiribi jake ainbo benomaataxh benokanai, pichika trataba mal. Este hombre con quien me he reunido
baritia, sokota baritia pekáopari. Wetsabo después es muy malo».
benoyamabobiai, benoti onsatanke mawáribinaketian.
Jatian benoabi, ikátiai keská iamai, jawen wetsa bene. Wetsatian joni mawati keshai: «Jawetianbi bakebo
Iti atipanke westíora yoáshi, siná, meemis. Jaskara omisyamanoxh iwé, enra jato potai, ochó kakinmabi.
iketian ja ainbaon shinanai: «Nokon reken benebiribira Jakonaxhon jato benoxhon ikinoxhon awé. Bakebo

142 143
ramiayamanoxh iwé, min benenra nokon bakebo jatíbi yoxhanbo rami shinanya: «Nokon bakeyatani
ramianake», ikí ikai. Jatian jaskara yoi yoibainabi, jatian ikenmein non meketi iki» ixhon, ponté jaskarabi jenekanai.
moa mawáketian ikí kai jaskara jawéki winoti. Jatianpari Titaya ixhon, jan akí kai. Ja ainbo pikotaxh, ono kayamai,
ainbaon shinanai: «Nokon benen ea yoini keskábi, rama chankáyamai, janres kanaketian.
nokon wetsa benen bakebo ramiai», jaskataxh winiai.
Y en estos tiempos ya no es así. Aunque no haya pasado
Un hombre al morir a veces avisa y le dice a su mujer: ni ocho días ni tres días, nadie pone a la viuda en el
«Nunca descuides a nuestros hijos, estoy dejándolos mosquitero, nadie se preocupa de hacerlo. Hay algunas
aunque sin irme lejos. Cuando tengas otro marido, suegras malas que piensan: «Si ya no está con mi hijo,
trátalos bien, ocúpate de ellos. No vaya a ser que tu ¿por qué tengo que cuidarla y hacerla guardar los
nuevo marido maltrate a mis hijos». Y a pesar de que preceptos?», y simplemente la abandonan. Si tiene
le previno al morir, tras su muerte eso mismo va a mamá, ella es la que va a cumplir con el procedimiento
suceder. Entonces recién la mujer piensa: «Bueno, tal del mosquitero. Al salir la mujer del mosquitero no va
como me había advertido mi anterior esposo, mi actual lejos, no sale a pasear, no vaya a ser que se vuelva
esposo maltrata a mis hijos», y llora. paseandera.

Moa nato axhébo keyotai, ramatian moa jaskarashamanma Benbo mawatai ainbo benomaatai, ainbo mawatai benbo
iki, moa maxkoroyamabobiai. Ponté moa kimisha oxhe, wanomaatai. Ja benbo wanomataxh kai ochoti, moa jain
rabé oxhe winóketian shinanbenotai. Ransatiainbo kai, Ani iamai, kai wetsanko, jawen kaibo mawata merakasi,
Xheatiainbo kai, meskó keskáti nikanke. Ja iki moa bená iamaxh jawen awin wayon merati shinani. Jaweranobires
ikai jawéki. Jaskarain moatian ikátiai jawéki, en jisá moa kati iki ja joni ikaxhbi merayamai. Wetsatian jawen awin
keyotai. wetsabaon merai iamaxh nokoai. Jaa nokoxhon
yatankanai. Jatíribibo jake kimisha iamaxh chosko awin
Ya se están acabando estas costumbres, ahora ya no es wetsaya, jabaon yatanxhon maxhkoroai, matas abokanai,
así, ni les cortan el cabello a las viudas. De frente a los jaton wetsaoma ikaxhbi itaitian. Ramatian moa jaskarama
tres o dos meses las viudas se olvidan. Se van a las iki, ja axhébo wetsaresibi iki, moa bená ikai jawéki iki.
fiestas, se van a los Ani Xheatis y andan como quieren. Moatian yoxhanbo keyota iki, jaskara jawéki moa yamake.
Éstas son cosas nuevas. Por eso pienso que las Rama iki noa tita, papa, noa yoxhan baneti kai.
costumbres antiguas están perdiéndose.
Muere el hombre, la mujer queda viuda; muere la mujer,
Nato netebaon moa jaskarama iki. Moa kimisha iamaxh el hombre queda viudo. Una vez que el hombre
posaka nete ikenbi tson jato bachin yasanyamai. Jake quedaba viudo, se iba lejos, ya no vivía ahí, se iba a

144 145
otro lugar con la esperanza de encontrar a sus Inkaki, jaskara yoikanai, ikax hbi non
familiares muertos, pensando encontrar a su esposa. onanyamashamanke jaskara ja mawata kai.
Pero no importaba donde fuera, no los encontraba.
A veces las cuñadas, las hermanas de la difunta, Después de la muerte
encontraban al viudo, daban con él. Al encontrarlo
lo agarraban. Algunos viudos tenían tres o cuatro No sabemos cómo es cuando morimos. Morimos nomás,
cuñadas, ellas lo agarraban y le cortaban el pelo, lo pero no conocemos a dónde va el alma del muerto. Por
golpeaban en la cabeza, porque a pesar de que ya no eso me digo muchas veces, nosotros estamos aquí
estaba con su hermana se estaba divirtiendo. Ahora tranquilos porque todavía estamos vivos, porque
ya no es así, ya las costumbres son muy diferentes, es todavía tenemos alma. Cuántas veces nos podemos
una nueva etapa del viudo o de la viuda. Las abuelas preguntar adónde se irá nuestra alma al morir, pero en
de antes ya han muerto y esas cosas han desaparecido. realidad no sabemos cómo será eso. Nuestras abuelas
Ahora nosotros ya somos madres, padres y ya vamos antes decían que el alma es eso que silba en las noches,
a ser abuelos. el tunchi. A veces cuando yace echado el muerto
durante el velorio hace muchas cosas, a veces nos tira
tierra. Entonces, como shipibos pensamos que su alma
Mawata pekáo nos está molestando queriendo resucitar. Pero en
realidad no sabemos. Tal vez al morir podamos saber
Jawe keskárin noa mawata ixhon non onanyamake. a dónde vamos a ir. Según dicen, el muerto se va río
Ponté mawatai, ikaxhbi non onanyamake jaweranoki arriba al Alto Ucayali, donde el Para Inca Dios, donde
ja mawá kaya kai ixhon. Ja kopí ea icha yokakaatai, el Inca, así dicen, pero realmente no conocemos si en
mawatama ikaxh noa neno jakon jakonai, jiriapari ikaxh, verdad ahí se va el muerto.
kayayapari ikaxh. Jawetitibires noa yokakaati atipanke
non kaya kayaki jawerano kai ikaxh, ikaxhbi yamake Nokon jisá iki, ja yoshin xhein ikai, mawataton kaya.
non shinan jaskaashamanxhon onanti. Non moatian Wetsatian ikai iki moa miinwanketian bachibo ten akai.
yoxhanbaon yoikatitai, ja xhein ikai. Ja xhein jawen Westíora jaskara jawéki noa winota iki, nokon wetsan
kayaronki iki, yoshin. Wetsatian mawá rakáketianki bene mawáketian. Noa oxhanyamaa iki westíora yamé,
meskotai, noa tsakai. Jatian non Shipibo ixhon shinanai, ikon iamaxh jawe keskábira. Jawe keská ikaxh noabiribi
jawen kayan noa ramiakai, jirikaskin noa akai. ramiai bachibo ten akí, oa meskó keskábo akí.
Jaskáaxhon non onanti atipanyamake. Mawáxhonbira
non ja onanti iki, jaweranokayaki noa kai. Jainxhonribi Yo creo que ese tunchi que silba es el alma del muerto.
yoikanai, ja mawataki kai reboki, Para Inka Riosiba, Algunas veces pasa que después del entierro el difunto

146 147
nos mueve la soga del mosquitero. Una vez nos sucedió donde está el Para Inca Dios, pero no sabemos, no
un caso así, cuando murió el esposo de mi hermana. podemos confirmar con exactitud.
No nos dejó dormir toda la noche, no sé si era eso o qué
habría sido. De repente estaba molesto con nosotros y Jatian ja meráyaninribi jaton kaya bochiki kaxhon nato
por eso movía la soga de los mosquiteros, hacía varias neten raanai. Wetsatian kaya joaxh ponteti yoyo ikai.
cosas. Manoai jawen bake, jawen awin, manoai jawen kaibobo.
Jawe keskataxhbi ja shinanbenoyamai; mawataxhbi
Mawábo betan noa yoyo ikai kimisha oxhe pekáo. Jatian jawen awiman shinanbenoyamai. Jaskara ikátikanai
kenamapaokanike westíora meráya betan, joai ja joni neke moatian meráyabo. Ramatian moa jaskara mawábo
ikátiai keskábi. En ninkata iki westíorakin. Nokon tsaben non kenati atipanyamake. Yamake non meráya, yamake
papa iká iki meráya, Sanken Bea iká iki jawen jane. Ea non onanya kikin jakonshamanbo, moa keyókana iki.
rateta iki reken ninkataxh. Nokon tsaben poi iká iki mawati. Noa jaskáribi itai, keyotiboibi noa ikanai.
Ja meráya betan kenamakana joaxh keshai: «Ea
mawátimabi, ea ja kopí mawata riki, ja onanyanin ea retea El meráya sube por medio del ayahuasca y manda a las
riki», ikíbo keshai, winiai. Meráya meran joxhon yoikanai almas de los difuntos a este mundo. A veces el alma al
noara jawetianbi Rioski kayamai, noara kai Para Inka llegar dice la verdad. Pregunta por su hijo, por su
Rioski, non onanyamake, jaskáshamanxon non ponteti esposa o pregunta por sus familares. Los difuntos
atipanyamake. nunca por nunca se olvidan; por más que estén muertos
no se olvidan de sus esposas. Así eran los meráyas de
Antes nos comunicábamos con los muertos a los tres antes. En estos tiempos, ya no podemos llamar a los
meses de su fallecimiento. Se le hacía llamar a través muertos. Ya no tenemos meráyas, ya no tenemos buenos
de un meráya y el difunto volvía tal como era cuando onanyas, ya se terminaron. Así nomás estamos, nos
vivía en este mundo. Yo lo escuché una vez. El padre moriremos todos.
de mi cuñada era meráya, se llamaba Sanken Bea. Me
asusté al escuchar por primera vez. El hermano de mi Westíora meráya naikiai en oina iki, nokon beronbi.
cuñada había muerto. Cuando lo hicieron llamar por Bakeranon mawata iká iki, nokon watanin baken bake.
medio del meráya, vino y dijo: «Aunque yo no tenía Jatian jawen anibobo kikini onankasa iki. Sanken Bea
que morir, estoy muerto por culpa de ese fulano, ese ikátiai meráya, jan jato yoiya iki onankasaitian: «Ea
onanya me mató», así lo acusó y lloró. Cuando vienen bachi chiaxhonkanwe, moara kimisha oxhe senenai,
a través del meráya los difuntos dicen que nosotros maton onannon maton bake jaskataxh mawata, en
nunca nos vamos a donde está Dios, sino que nos vamos kenabatanon», akin aká iki.

148 149
Yo vi con mis propios ojos a un meráya que se transportó joven; éste al llegar lloró: «Aunque aún no tenía que
al mundo de arriba. Un joven había muerto, el hijo de dejarles, por tal motivo aquel mestizo me mató, por mi
mi primo. Entonces, sus padres deseaban muchísimo pesca, o por algo que mi mamá le mezquinó». Antes
saber de él. Sanken Bea era un meráya, como ellos que- morían a causa del pescado, de una tinaja grande o
rían conocer, él les indicó: «Tiémplenme el mosquitero, una simple. Si se le mezquinaba algo a un meráya o a
ya va a cumplir los tres meses, para que sepan cómo un brujo ya uno moría. Muchas veces decían que había
murió su hijo lo iré a llamar». sido una «muerte instantánea».

Bari joshinkainainshoko bachi chiaxhonkana iká iki, moa Joaxh ja bakeranon yoyo iká iki: «Titá, ea riki mawatama,
onankashorakin. Bachin jikiaxh meráya yoyo iká iki: «Eara ea riki oxhan ewá. Mato yoyo ikai noaronki mawata iki,
kai, Chixhka Jonibo osan osannoxh, Neino jakonmabo noa mawatama iki. Jawetianki non Inka joai, jatianra noa
osannoxh, Bari Jonibo, meskóbo. Jabo betan mato yoyo inoxh iki weniti. Matobo moa mawata pekáo ikai. Mato
inon en raani kai».  Jake Bari Joni, jake nai xhoo ikainkonia ikai winii, jawe keskáxhonbira maton noa biamai, nonra
jonibo. Moatian mawánibo kenakanai. Jainxhon en mato biai», akin aká iki. Ikon jawéki iki, jawetianbi non
ninkata iki kenaa iki ja bakeranon, joaxh winiai: «En mato mawá biamai, moa mawata ikaxh joyamai, moa keyota
potatimabi jaskarain oa nawan ea retea riki, nokon yomera iki. Jatianki, ¿tsoa kai? Jama noa kai jatoki. Nokon jisá
kopí, nokon titan jawéki washitainko». Moatian iki kikin ikon jawéki. Yankabires noashokotsi nekeki ja
mawápaokanike piti kopí, maweta ani, chomo kopíbo. mawá shinani winiai, moa non jawe tsekayamai
Westíora meráya iamaxh yobé washitaxh moa winixhonbi.
mawákanai. Wetsatian «mewé mawata» ikí ikanai.
Al llegar, el joven habló de la siguiente manera:
Ya cuando el sol se estaba ocultando le templaron el «Mamá, yo no estoy muerto, sólo se trata de un largo
mosquitero, los padres estaban ansiosos de conocer. Al sueño. Ustedes dicen que estamos muertos, pero no
entrar al mosquitero el meráya dijo: «Me voy para lo estamos. El día que venga nuestro Inca, en ese
reírme de los Hombres Chicuas, para reírme de las momento nos levantaremos. Esto sucederá después
Nutrias malas, de los Hombres del Sol y otros14. Para de que ustedes mueran. Ustedes lloran, pero de
que conversen con ellos los voy a mandar».  Existen los ninguna manera nos van a recuperar, somos nosotros
Hombres del Sol, hay hombres que viven donde está el los que los vamos a recibir a ustedes». Y ésta es la
sonido del viento. Los meráyas invitan a los que verdad, nunca recuperamos a un muerto; está muerto
murieron antes. Aquella vez yo escuché que llamó al y no regresará, ya se acabó. Entonces, ¿quién es el que
va a ir a otro lugar? Somos nosotros los que vamos a
14
Estos seres suelen hacer bromas. ir donde ellos. Yo pienso que ésta es la verdad. Por

150 151
gusto lloramos extrañando al muerto, por más que rami yoimistima. En ninkata iki nokon pabíkininbi. Ea
lloremos no sacamos nada. jaskara iki, mewémares yoyo iti atipanyamake, wetsabo
ibákanon. Non ramiamis ixhon shinanakan ja joni akai keská,
Ja pekáo bekana iki moatian mawánibo, ja moa iníboki iki jaskarama iki, nonbixh noa ochai itai.
moa benxhokana. Jaronkiake westíora jain kaaxh
benxhoti xhobo, ospitáro, jaskara mawataton yoiya iki. Las mujeres que abortaron, que mataron a un hijo
Jainronki niakanai westíora xhao. Mawáxhon neke non ilegítimo, son criminales o cometieron un delito muy
xhao potabainai, ¿ikon? «Ja riki yoshinbaon xhao», ikí grave. Eso dijo el joven, que nunca nos vamos a sanar,
iká iki ja bakeranon, en ninkata iki. Ja yoshin xhao que no tenemos salvación. Asimismo nos dijo que nunca
niaxhonkanaronki jatianpari wenitai. Jainxhonronki non debemos insultar, ni mezquinar, ni criticar. Yo lo
Inkan, non Riosanbirakan, kori jenen nashimai. Jatianronki escuché con mis propios oídos. Yo soy así, nunca puedo
noa jakoni benxhoi kai. Noa ani ochayabires mawata hablar sólo por hablar, otros que sean así. Al ser malos
ikaxh, noaronki jawetianbi benxhoyamai. pensamos que criticando a otro le estamos haciendo
daño a esa persona, pero no es así, estamos pecando
Después venían los que se habían muerto hacía mucho nosotros mismos.
tiempo, dicen que a esos muertos antiguos ya los habían
arreglado, los habían compuesto. Dice que existe un Jatian ja mawataton yoiya iki noaki jaweranobi kayamai,
hospital, así contó el muerto. Allí les meten un hueso. ni nai bochiki. Non Riosbiri joketianki, jainpariki noa
Al morir dejamos nuestros huesos acá, ¿verdad? «Esos katookanoxh iki. Jaskara ja bakeranoman yoiya iki.
son los huesos de los difuntos», dijo el joven, yo lo Senentiain iká iki bei, moatian mawánibo, moa icha baritia
escuché. Dice que una vez que le introducen mawánibo, rabé chonka baritiabo mawata. Wetsa
nuevamente el hueso, el difunto se levanta. Después, mawataton yoiya iki: «Ea riki moa benxhoa, ea riki moa
nuestro Inca, nuestro Dios, le hace bañar con el agua kikin jakon, enra mato potatimabi pota iki», iká iki. Joxhon
de kori. Entonces dice que recién nos vamos a sanar jawen awin yoia iká iki jawetianbi ramiamistima,
bien. Pero si al morir tenemos un pecado muy grave, jakonmamistima. «Ea riki mawata, enra mato jawe ointi
nunca nos sanamos. yamake, eara maton biamai ni jawe keskáxhon,
winixhonbira min ea biamai», akin aká iki.
Ainbobo bake retea, xhoxho axhon retea, jaki iki noa retemis
iamaxh kikin ani ochabo aká. Ja yoiya iki bakeranoman, El mismo muerto dijo que no vamos a ningún lugar, ni
noa benxhoyamai. Jatianki ja noa yamake non jiwéti jawéki. al cielo. Recién cuando venga nuestro Dios nos
Jaskara noa bakeranoman meráya meran joxhon yoiya iki. escogerá. Así dijo el joven. Finalmente, llegaron los que
Jaskáribi noa yoiya iki jawetianbi ramiamistima, yoáshi itima, habían muerto hacía mucho tiempo, hacía veinte años.

152 153
Uno de esos muertos dijo: «Yo estoy sano, estoy muy yotoai, non ikon’ayama noa jawebi ayamaribai. Ja
bien, aunque no pensaba dejarles les dejé». Luego le dijo chixhkabo iki meskó keská, jabo iki meráyanin yonoti.
a su mujer que no esté insultando a los demás, ni Chixhkakaya kai ja mawábo kenai. Jain jaríbake, moatianki
criticando. «Yo estoy muerto, no tengo nada que ver con ikátiai Kenkexh Jonibo. Nato Bero Yoshin non mawá
ustedes, de ninguna manera me vas a recuperar, aunque kaya akai. Westíora joni mawata joá iká iki paena. Ja
llores no me vas a recuperar», así le dijo a su viuda. meráyainribi en ninkata iká iki: «Jaweati maton ea kenai.
Ea riki westíora binoya». Ja joni poata iki bino itsa.
«Jawetianbi wini winiamanoxh iwé, jakoni benoaxh jawé,
iamaxh benaaxh benowe» akin aká iki. Jaskákin yoiyabi Finalmente, existe el Hombre Chicua. El Chicua es
ainbo winiresa iki. Jaskáshamanxhon jawen bene como nosotros. El es el Tunchi del Ojo, nosotros creemos
bitikonma: «Ea meewe, eara mawatama iki», ixhon. en el Chicua y decimos: «No remedes al Chicua, no
Ainboan kaxhon jawen yora meeta iká iki, non yora keskáribi. vaya a ser que nos embruje». Si creemos en eso nos
Jaskáketian meráyanin yoiya iki: «Jaa meeta yora riki kikin sucede, pero si no creemos no nos pasa nada. Los
jawen bene». Jaskákenbi bachimeaxh pikókawanxhon diferentes tipos de Chicua son los que cumplen las
meema iki, ikota iki jawen awin. Jatian ja ikota pekáo, órdenes del meráya. El Chicua es el que va a llamar a
kimisha oxhe pekáo, ainbo mawata iki. Moa boa iki jawen los muertos. También había hace mucho tiempo
benen. Jaskara iká iki, en oina iki nokon beronbi. hombres Trozo de Cerámica Vieja. Los hombres Tunchi
del Ojo son los que llamamos almas del muerto. Un
«Y nunca estés llorando mucho, ten tu marido y vive muerto vino borracho. Yo lo escuché donde el meráya.
bien, búscate un nuevo marido», continuó. Pero por más «¿Por qué me llaman? Yo tengo una botella de vino»,
que le decía así la mujer seguía llorando. Como no había dijo el muerto. Y ese hombre despedía olor a vino.
forma de recuperar a su marido, éste le dijo: «Tócame,
no estoy muerto». La mujer se acercó y le tocó el cuerpo,
era como nuestro cuerpo. Entonces el meráya dijo: «El Meráya ainbaon oinni
cuerpo que tocó era su mismo marido». En eso el difunto
salió del mosquitero, hizo que su mujer lo tocara y luego Westíora meráya ainboninronki oina iki, jawen nishin xhea
la abrazó. Tres meses después la mujer murió. Su esposo meran, mawataxh noa jaskara ja. Kikinshaman jatíbi
se la llevó. Y así fue, yo lo vi con mis propios ojos. jawékironki jake; noa jawenbi maxhkáyamake, jatíbi jawéki
noa menikanai. Jatian noa neke kikin jawéki
Ja senenainkobi, jake Chixhka Joni. Chixhka iki noa keská. maxhkatashokobo, kikin noibatishoko; noa pikasai, noa
Ja iki Bero Yoshin, nekebi non Chixhka rabiai: «Chixhka jawékinin keenai, jatíbi jawéki ati non shinanai japarixhon.
mawayamawe, noara yotonake». Non ikon’ai jan noa Wetsatian non shinanai: «Nato baritianra en xheki wai

154 155
akai, noa maxhkata jawékishokobo binoxhon». Ikaxhbi Jaskáribi oina iki Sabaro betan Tominko Neten, jatíbi
non onanyamake noa mawáti jawéki. mawáni Bero Yoshin Jonibo. Kikinshaman jonin kai,
jaweranobires kaní; jatíribiboki mashá ibeirani, jatíribibo
La mujer meráya que vio la vida después de la ransa ransabeirani, rankó rankóbeirani, bewa
muerte bewabeirani. Beaxhki kori jenen nashikana iki. Jaskaraki
westíora meráya ainbonin oina iki, nishi xheaxh meráyaxh
Cuentan que una mujer meráya vio, por medio de la kaxhon. Jatian jaskarain en shinanai, ikon noa jake, noa
toma de ayahuasca, que existe vida después de la jabirake wetsa neten, noa mawáxhon non onanti.
muerte. Dice que en esa vida hay absolutamente de Jaskáribi meráyanin shinanai, noaronki ibo Riosya iki,
todo, no nos falta nada, nos dan de todo. Pero en este mawataxhronki noa kai Para Inka Riosiba.
mundo nos faltan muchas cosas, pobrecitos nosotros;
queremos comer, necesitamos cosas, pensamos en hacer Así también vio los días Sábados y Domingos, a todos
de todo. A veces pensamos: «Este año haré mi maizal los muertos Gente del Tunchi Ojo. La gente iba
para comprar las cositas que necesitamos». Pero no aumentando bastante; algunos venían ejecutando el
conocemos nuestra muerte. mashá, otros venían bailando, otros venían cojeando,
otros venían cantando. Al llegar se bañaron con el agua
Meskó keská joniboki oina iki ja meráya ainbonin: Niwe de kori. Esto vio una mujer meráya, cuando subió tras
Yoshin, Moro Yoshin, Nai Jonibo, meskó jawékibo. Yoshin tomar ayahuasca. Entonces yo pienso que es verdad,
ati atipanyamake, noa keská joniboribi iki. Jainxhonki que seguramente es cierto que existimos en otro mundo,
westíora joni mawatatonki yoiya iki: «¿Jawe kopíki mato al morir vamos a saber. Así también piensa la meráya,
mawákanketian winiai? Oin, mawataxh noa jawen que sí tenemos un dueño Dios, que cuando morimos
keenyamai, pikáshamai, koríkininbi noa keenyamai», nos vamos donde el Para Inca Dios.
akinki aká iki.
Wiso Inka Riosronki iki non anibo, jaskara noa yoiya iki ja
Dicen que esa mujer meráya vio diferentes tipos de meráyanin, janbi oina iki. Jainxhon yoiribia iki, ja mawáni
espíritus: Tunchis Viento, Tunchis Mostacilla, Hombres yoshinboki westíorabo jake jaton ibo, jan jato koiranabo;
del Cielo, todos esos seres. Bueno, no puedo llamarlos jakiake Bero Inka, ja iki Para Inka, Niwe Jonibo, Moro
tunchis porque son gente como nosotros. Dice que un Jonibo. Moro Joniboronki iki kikinshaman metsatibi metsá,
hombre ya fallecido le había dicho: «¿Por qué lloran jaton moronbi raota ikaxh. Niwe Jonibaonronki mai
cuando una persona muere? Mira, al morir ya no jamáyamai, niwen nikanke. Ja Bero Yoshinboronki iki noa
necesitamos nada, ya no tenemos hambre, ya no joni mawatabo, jabo main nikanke, main niá jonibo ikaxh.
queremos plata». Jaskara yoiya iki ja meráyanin.

156 157
Dice que el Inca Negro Dios es nuestro antepasado, así ikai. Jaskara jan oinxhon benxhoai. Jatíribi onanyabaon
nos dijo esa meráya, ella misma lo vio. También dijo que jato paranai: «Janra mia reteai», ikí jansoresi, jan benxhoati
el alma de cada muerto tiene su dueño, tiene quién le jisá oinxhonbi benxhoayamai. Moa jan benxhoayamai
proteja; existe el Inca Ojo u Ojo Inca, él es el Para Inca. oinxhon wetsa onanyaki bokanai. Ja wetsa onayanin
También hay la Gente Viento, la Gente Mostacilla. yoiyai: «Natora teetani atima iki», jan benxhoai kai.
Dicen que la Gente Mostacilla es muy hermosa, porque
está adornada con sus propias mostacillas. La Gente Entonces por medio de la toma de ayahuasca ven.
Viento no pisa la tierra, sino que camina en el aire. Los Tengo mi cuñado que es onanya. Él es un hombre que
Tunchis Ojo somos los que hemos muerto, los difuntos, cura, él ve. Cuando toma ayahuasca dice: «Creo que
ellos caminan sobre la tierra porque son gente que vivió es tal persona quien ha provocado el daño, o por envidia
en la tierra. Así contó la meráya. lo hizo», así da el diagnóstico. Viendo por medio del
ayahuasca, él cura. Algunos curanderos fingen
nomás, engañan a la gente diciendo: «Tal persona te
Onanyabo está matando»; a pesar de haber visto en su mareación
que puede curar al paciente, no lo hace. Entonces,
Jaráke meskó keská onanyabo. Jake onanya viendo que no lo van a curar, el paciente va donde otro
benxhoamis, jake onanya retemis, jake meráya. Jatian, onanya. Luego, el otro onanya dice: «Bueno, esto es una
¿tsonkaya reteai? Jama yobekan retemiston, jan cosa facilita», y lo cura.
jakonma jawékininshokobi notsikin moa reteai. Jake jan
benxhoaibiribi. Jatian meráyaninbiribira nishi meran oinyamai, jara naikiai
bachi chichokeaxh, jainxhonkayara mawataton kaya kenai.
Los onanyas Jawen raebo jakátiai. Jatian ja raebaonkaya joxhon yoiyai:
«Joní, jaskaraton paranan mia iká riki, ja jonin mia aká
Hay diferentes clases de onanyas. Hay onanyas que riki, non mia benxhoabanon». Jaskataxh bewai kai ja jonin
curan, hay onanyas que matan, hay los meráyas. ¿Quién raebo. Jato kechibanikayara meráya bewai, moa nekebi
es el que mata más? El brujo, porque le gusta matar, o ja kepikotai. Jawen raebokaya iki, ja joaxh bewa
porque se molesta por cualquier pequeñez y entonces bewashamanai: «Mia jan aká iki». Meskoti bewakanai,
mata. También están los que se encargan de curar. kikin onis metsá iki .

Jatian nishi meran oinai. Jake nokon beneitsa onanya. El meráya en cambio no ve mediante la toma de aya-
Ja iki westíora joni benxhoamis, jan oinai. Nishi xheaxhon huasca, sino que él mismo se convierte dentro del
yoiyai: «Jan aká keská riki, jaskarain notsikin aká riki», ikí mosquitero y se transporta al mundo de arriba, recién

158 159
ahí llama al alma del muerto. Él tiene espíritus aliados regresa de la pesca y trae mitayo. Entonces, el brujo le
con los que se relaciona. Esos espíritus son los que puede pedir: «Véndeme tu pescado o regálamelo». Si
vienen y dicen: «Hombre, tú estás enfermo por envidia, el hombre ha traído poco pescado le puede contestar:
ese hombre te hizo daño, nosotros te vamos a curar». «No te voy a vender». Luego el brujo le dice: «Está
Entonces los espíritus aliados cantan. El meráya canta bien, llévatelo». Pero eso no queda ahí nomás, sino que
siguiendo a los espíritus, la voz sale al aire, la el brujo lo va a matar, a causa del pescado el hombre
escuchamos. Pero son los espíritus los que vienen y va a morir. Entonces el onanya es alguien que mata y
cantan: «Él te hizo daño». Cantan diferentes canciones, cura a la vez. Me parece que esto no debe ser. Por fin
melodías tristes y bonitas. no podemos conocer cuál será la verdad.

Moa jaskákin joni benxhoaketian, wetsa onanyabo jaki


jakonmati bokanai. Jainoaxh moa jatonbiribi tananani Onanyati
bokanai. Jainxhon ja onanya jakon shinanya sinámai
bokanai. Jatiankan itikonma jawéki. Ja onanya sináketian, Westíora onanya inoxhon non shinanti jake. Eara ikasa
jawen raebaon moa jato kopi kai. Ja kopí onanya jonibo iki westíorai onanyai. En shinana iki onanyati, samáti, bari
iresbiresi yoyo iti atipanyamake. Yobé jonibo jaskáribi iki. raomea ati, niwe raomea ati. Ea xhatéya ixhon, en samáti
Iti iki westíora joni yomeratanaxh joi, beai piti. Jatian ja shinana iki, onanya ainbo inoxhon. Jaskákenbi nokon
yobekan yokatai: «Ea maromawe piti beá iamaxh ea wetsa bakebo keenyama iki ea onanya iti, nokon baken
meniwe», akin akai. Ichamashoko bexhon ja piti beá jonin ea yoiya iki: «Titá, samáyamaisiwe, miara iikin retemis
yoiyai: «Enra mia imayamai». Jaskákin yoiya yobé ikai: akin akannake», akin. Jaskarain en samáyama iki.
«Jakon riki, botanwe». Ja iki moa yankama, jan retei kai,
piti kopí mawatai. Ja onanya retemis itan benxhoamisribi. Para ser onanya
Jatiankan en jisá itikonma jawéki. Non onanti
atipanyamake jaweratokayaki ponté iki ixhon. Para ser onanya debemos de pensarlo bien. Una vez yo
quería hacerme onanya. Pensé hacerme onanya, cumplir
Cuando curan a un hombre, otros onanyas lo miran con la dieta y la abstinencia sexual, hacer uso de los
mal. Después se enfrentan entre ellos mediante las vegetales «remedio del sol» y «remedio del viento».
pruebas. Allí le hacen molestar al onanya bueno. Es Como había sido operada pensé dietar, para volverme
una cosa que no debe ser. Una vez que se molesta el una mujer onanya. Pero mis hijos no quisieron. Una
onanya, sus espíritus son los que devuelven el daño. Por de mis hijas me dijo: «Mamá, no dietes, no vaya a ser
esta razón los onanyas no pueden hablar cualquier cosa. que después te llamen bruja asesina». Por eso no seguí
Los brujos también son igual. Por ejemplo, un hombre las prescripciones.

160 161
Moatian kikin basi samákatikanai, rabé baritia noa yoran Jake nato noi rao. Noi rao xheaxhon en samáti jake;
iamai, samákin non xheni piamai. Samáyamai min jainxhon namá meran noa yoikanai, ja waste
onanyamai, mia yoran ikai min onanyamai. Onanyabaon yoshinbaonkaya noa axheai kai, ikaxhbi non samáti jake.
samatai, jaskáaxhon jato biananamati, ainbo yatanmati,
ainbo jato bimati; ea ikasa iki neskara jawéki onan. Ea Los que conocen de estas cosas usan el ayahuasca, los
itima, wetsabo axhonti. Ramashokobi jaskara itinke nokon piripiris, otras clases de remedios del monte, así llegan a
shinan onanya iti. Ikaxhbira wetsa neten ea ikí kai. conocer muchas cosas. Existe este remedio para el amor.
Xhatekanakayara en ayorake jaskara shinankin, nokon bene Tomando el remedio para el amor tengo que dietar;
en yoikin: «Enra samatai». Nato jawékira jato benxhoatiribi luego, en nuestro sueño, los espíritus dueños del piripiri
iki. Jainxhon non onanani kai, ainbo joni bimati bewá, joni nos enseñan, nos dicen, pero tenemos que dietar.
wanomaata wanomati. Ainbaon joni ichatai bimati, jonin
ainbo ichata bimati, eara inoxh iki wetsatianbires. Moa non samataitian, noa yoiyai jaskati bewati, jaskáakin
joni ainbo yatanmati, jaskáakin ainbo betan benbo
Antes se cumplía con las prescripciones por mucho nexhati, jaskáakin noimati jaskáaxhon potatima.Noa
tiempo, no teníamos relaciones sexuales durante dos bewaitian Rao Jonibaon nexhai kai ja jonin kaya betan
años, al dietar no comíamos grasas. Si no dietas no ainbonin kaya rabé. Ikaxhbi noa onanyabaon ramiati
aprendes, si tienes relaciones sexuales no aprendes. Los atipanke. Wetsatian noa iti atipanke benxhoamisribi,
onanyas dietan, después pueden hacer reunir a las isinaibo benxhoai. Nonbi onanyabo ramiaketian noa
parejas, pueden hacer conquistar a una mujer, pueden ramiakanti atipanke. Ea westíora jonin ati atipanke shii
hacer casar a las mujeres; yo quería conocer estas cosas. ja ainboisi akin. En sináxhon akí kai raonkin, kikini eon
No para mí, sino para el beneficio de otros. Hasta keenti akin. Non jaskara onana iki jato benomati, jaton
ahorita estoy pensando en esto, en hacerme onanya. merati kenaxhonti, jaton merati winimati; ja waste
Algún día lo tengo que lograr. La operación me hizo yoshinbaonkaya noa amai raonmakin.
pensar mucho en esto, a mi esposo le decía: «Voy a
seguir las prescripciones». Esto también es para curar. Cuando dietamos nos dicen cómo cantar, cómo se hace
Entonces aprendemos la canción de cómo unir a las para que un hombre conquiste a una mujer y viceversa,
parejas, de cómo hacerle reunir a un viudo. La mujer cómo se hace un amarre entre un hombre y una mujer,
desprecia al hombre, el hombre desprecia a la mujer, cómo hacer para que se quieran y nunca se separen.
en algún momento lo lograré. Cuando cantamos nosotros, la Gente de las Plantas se
encarga de amarrar a las dos almas, tanto a la del
Jaskara onanabaon akai nishi meran, waste, meskó hombre como a la de la mujer. Pero los onanyas nos
keská raobo nii meranoabo, jaskarabo onani bokanai. pueden hacer daño. Algunas veces podemos ser curan-

162 163
deros y curar a los enfermos. Pero si nosotros mismos Ikaxhbi en onanyamake tsomeaxhki ea axheti iki ixhon
provocamos a otros onanyas, nos pueden hacer daño. iamaxh enbixhki ea iti iki ixhon. Ja kopí non samáti jake,
Por ejemplo, a mí un hombre me puede despreciar. ramashokobi jaskara itinke. Neskara jawéki
Entonces yo me puedo molestar y curarlo para que me onannonxhon en yoiti jake nokon bene. Westíorakin en
quiera con locura. Aprendemos a hacer casar a las yoiya iki: «Enra yanka samáti atipanyamake», akin aká
mujeres, a llamar a sus enamorados, a hacer llorar a iki. Ja samákin non piamai xheni, ea jaskara joke en
sus enamorados; los dueños de los piripiris nos enseñan xheni piamai, jawebi ayamai, nokon bene betan en yoran
a curarlos. iamai. En nokon bene yoiya iki: «Miabi en bexhonti
atipanke ainbo» akin aríba iki. Rama moa nokon bene
Samati noa kati jake nii meran raobo onani. Meskó raobo jen itaniai. «Jara min shinan iki», akinki ea aibake. «Enra
jake, koin koinman noi rao, noman noi rao, maxhokan jawe ointi yamake», akin ea akai. Rama kamanbi en
noi rao, bawan noi rao, kebon noi waste, jasiman noi yoikin jeneyamai, rabé beneya ea itima. Wetsabo jato
waste, jake meskó keská. Nokon shinan iki bakebo imati, ea icha jabé raenanaibo jake, nato Riman iki kikin
biananamati.Joxho nawa ainbobo ikai wetsatian: «Nokon icha jaskara keenaibo.
meratininra ea bikáshamake, yanka eki bakea iki».
Ikaxhbi joxho nawabaon jawe onanyamake non raobo. Pero no sé por medio de quién aprender o si aprendo
Jaskarabo noibatitai bimati kopí ea keenai axhetinin. Joni nomás sola. Por eso tenemos que dietar, ahorita estoy
en bitima, wetsabo bima bimanoxhon. pensando así. Para aprender estas cosas tengo que
decirle a mi marido. Una vez le dije: «No puedo dietar
Para dietar tenemos que ir al monte a conocer las así porque sí». Al dietar no comemos grasa, así estoy
plantas. Hay muchos remedios vegetales tales como el sin comer grasa, no hago nada, no tengo relaciones
remedio para el amor «pájaro vacamuchacha», el sexuales con mi marido. A mi marido le dije: «Incluso
remedio para el amor «paloma», el remedio para el te puedo traer otra mujer». Ahora mi marido ya casi
amor «zarigüella», el remedio para el amor «loro», el está aceptando. «Ésa es tu idea», me dijo, «yo no tengo
piripiri «pucacunga», el piripiri «paujil», hay de todo. nada que ver». Incluso hasta ahorita le sigo diciendo
Pienso hacerles reunir a los jóvenes. A veces las mes- que no es para tener dos maridos. Es para otros, tengo
tizas blancas dicen: «Mi enamorado no quiso reunirse muchas amistades, en Lima hay muchos que necesitan
conmigo, por gusto me hizo tener un hijo». Pero los estas cosas.
mestizos no conocen nada de nuestras plantas. Para
hacerles reunir a los que sufren es que quiero aprender. En biti jake ja raobo, jakaya non xheai, namá meran noa
No para tener marido yo, sino para hacerles reunir a yoi kai. Jatian moa rao ibobaon noa nokoai. En xhea iki
otros. bari rao. Xheaxhon en oina iki namáketian jawen ibobo.

164 165
Jaskáketian ea yokákana iki: «¿Jawe kopíki min ea xhea, Biri Yabi se volvió meráya
eonmea onankaskin, tobí ati onankaskin». Jatian namá
meran en yoiyai: «Enra mia xheake tobí ati onankaskin», Para ser médico tienes que dietar bien. La hija de mi tía
akin en aká iki. Tobí noa namá meran meemakanai, materna es mi hermana. Antes cualquiera nos trataba
yora xhaobichoisi. Jatian non nekebi jato xheyota de pariente. Mi madre era sheteba. Una pariente de mi
onantibires tobí. Non jato tobí xheyota benxhoai. mamá era sheteba, no conozco muy bien por allá por el
Bajo Ucayali. La hija de esa mujer sheteba era Biri Yabi.
Tengo que conseguir esas plantas; cuando las tomamos
nos hablan en nuestro sueño. Entonces empezamos a Biri Yabi isina iki, meskó non raon akanabi benxhoti
tener contacto con los espíritus de las plantas. Yo tomé atipanyama iki. Jawen benen oina iki benxhoti jisáma.
una corteza llamada «remedio sol». Al tomar eso vi en Jaskara oin oinwanaxh kaa iki jawen bene piti benai. Ja
mi sueño a los dueños de la corteza. Ellos me jenen kaxhon nontin toxhbá toxhbákin oinaronki iká iki,
preguntaron: «¿Por qué me tomaste, para aprender de westíora jiwi peiboki biri biri ishamani, ja iká iki niwe rao,
mí, para aprender a sobar lisiados?» Yo respondí: «Te niwe beai keská xhoo iki.
he tomado para aprender a sobar lisiados». En nuestro
sueño nos hacen sobar lisiado a un esqueleto humano. Biri Yabi se enfermó, aunque la trataron con todo tipo
 Entonces cuando en esta realidad sobamos a alguien de remedios vegetales no pudieron curarla. Su esposo
clarito tocamos el lisiado. Cuando le sobamos, el lisiado vio que no parecía que iba a sanar. Entonces el esposo se
se sana. fue a pescar. Flotando en la canoa vio el «remedio viento»
que brillaba, como si soplara el viento silbaba, brillaba
fuertemente en las hojas de los árboles.
Biri Yabi meráyani
Ja jonin mishki mishkikin oinaki iká iki, jawen bimi
Meráyati jawéki kikin akin min samáti jake. Nokon waatanin manketian piaxhki nato sipan, yapan ewábo noyabainkatiti.
bake ainbo iki nokon wetsa. Moatianra wetsabaonbires Jatian joniki rateta iki. Mishki mishkikinbi shinana iki: «¿Jawe
noa kaibo akátikanai. Nokon tita iki Xhetebo ainbo. Nokon kopí nato bimi piaxh sipan noyai?», ikí iká iki. Jainxhonki
titan kaibo iká iki westíora Xhetebo ainbo, en shinana iki: «Ramara en jawen pei boai iamaxh jawen
onanshamanyamake oribo. Jatian ja Xhetebo ainbonin bichi». Kawanxhonki jonin jawen pei tseka iki, bichiki
bake iká iki Biri Yabi. xhokaa iki.

Mientras anzueleaba vio que los frutos caían al agua y


tras comer esos frutos las sardinas empezaron a volar.

166 167
Entonces el hombre se asustó y pensó: «¿Por qué es que iki jawen bene jawen tita betan papa keshani. Westíora
al comer los frutos estas sardinas vuelan?» Después neteki iká iki nontin kati. Jato keshanbeirani joxhon, jisáronki
pensó: «Bueno, ahora me voy a llevar sus hojas y su iká iki ja ainboki kikin nii meran jawen shinan’omabi rakata,
corteza». Luego se acercó al árbol, le sacó sus hojas y le ponté kikin pasná. Jaskara oinaxhki jawen bene winia iki;
rascó su corteza. janbiribi amaxhbi, ikaxhbi ja ainbo moa meráya iká iki. Jatian
jawen anibaon joxhon oinaki iká iki jaskara rakata. Moatian
Jaskáaxhon jonin oinaki iká iki moa jawen yomera icha, yosibo ipaonike joni meráyai onan.
boebo tsaka, jatian piti icharibi ikátiai. Jonin shinana iki:
«Ramara en nokon awin nashimai kai, iamaxh xheamai La mujer respondió: «Aunque no me sane, chapéamelo
kai benxhonon ixhon», ikíki iká iki. Bexhonki jawen awin para bañarme con eso o hiérveme su corteza que lo
bachin narákaketian yoiya iki: «Biri Yabi, enra neno beke voy a tomar». El hombre agarró la olla de barro y pre-
jiwi pei; sipanbora ike en oina nato bimi piaxh noyai, mia paró el remedio para su esposa. Cuando la preparación
jan benxhoti betin ixhonra en mia bexhonke». se enfrió, la mujer se la tomó. Al amanecer, el esposo
la hizo bañar. A los tres días la mujer empezó a temblar
El hombre vio que había pescado bastante, ya había y se puso muy pálida. Viéndola en ese estado, el esposo
picado boquichicos, ya tenía mucho pescado. En eso se fue a avisar a los padres de la mujer. Ellos vivían a
pensó: «Ahora voy a hacer que mi esposa se bañe con un día de distancia en canoa. Cuando el hombre re-
esta planta, o voy a hacer que se la tome para que sane». gresó, encontró a su esposa que yacía inconsciente en
Con esta idea en mente trajo el remedio a casa. Al medio del monte, completamente pálida. Al verla en
llegar le dijo a su mujer que estaba en el mosquitero: este estado su marido se puso a llorar; tomando el
«Bueno Biri Yabi, aquí traigo esta hoja de árbol; he visto remedio que él mismo le había dado, la mujer se había
que luego de comer este fruto las sárdinas empezaron vuelto meráya. Cuando llegaron sus padres, la vieron
a volar, lo he traído porque de repente con esto te puedes así echada. Antes los abuelos conocían cómo era cuan-
sanar». do uno se volvía meráya.

Jaskáketianki ainbo iká iki: «Eara iamaisiai benxhoi, Jawen wetsabo bekana iki; oini bekanketian, papa betan
motsaxhonwe ea nashiosibanon iamaxh jawen xhaká titan jato yoiya iki: «Chipi teayamakanwe, meráyarai.
kobinaxhonwe en xheabanon», akinki aká iki jawen bene. ¡Jawe rao jawen benen xheama xheaxhra ibirai! Nonra
Mapó kentí biboanxhon kobinaxhona iki ja beá rao. Moa onanyamake», akin aká iki. Westíora nete, westíora yamé
matsiketianronki ja xheaa iki. Nete xhabáketian jawen iká iki, jaabira iká iki moa natséxhon jawen kaya bokana.
benen nashima iki. Kimishaakin xheaxhronki iká iki jawen Jainoaxh jishtena iki ja ainbo jawen papabaon oin oinabi;
yora saki iki, meskotibo pasnákirani. Jaskatai oinbaini kaa joaxh bachin rakata iki. Bachin rakáxhon jawen bene yoiya

168 169
iki: «Ea riki moa meráya Pinon Barí, mia potatira ea En la siguiente toma vino a este mundo un Hombre
yoikanke, miara nokon benema iki rama», akin aká iki. Chicua. El Chicua vino de frente al mosquitero de la
Jatian joni winia iki, jawen awin potakashamai. Ja iká iki mujer y le dijo: «Ya te estás volviendo meráya, ya tienes
moa yoran itima, moa samáti yoikana. Jainxhon jakiribi que irte». Tras decirle esto se la llevó al monte. Allí
xhearibia iki ja ainbonin. vinieron diferentes clases de gentes, diferentes espíritus,
el Hombre Nutria, no sé qué otros más. Entonces el
Después llegaron sus hermanas a verla y los padres les Hombre Chicua dijo: «Ahora te volverán liviana, muy
dijeron: «No molesten a su hermana mayor, ella se está liviana tienes que estar. Vamos, la gente que te va a
volviendo meráya. ¡Qué remedio le habrá dado de tomar hacer liviana ya está viniendo». Al llegar, la mujer vio
su esposo! No sabemos». Transcurrió un día y una un tigre inmenso. Ese tigre inmenso la alzó y empezó
noche, seguramente los espíritus vinieron a sacarle el a lanzarla hacia arriba, al aire.
alma a la mujer y se la llevaron. Entonces la mujer se
despertó, sus padres la vieron; entró al mosquitero, se Ja ainboki joá iki kikin yankonbires, jawen yora pasná,
acostó y luego le dijo a su marido: «Pinon Bari, yo ya yora paxhkin xhapoakin akana, naiyori kati kopí.
soy meráya, me han dicho que me separe de ti, ahora Kimishaxhon bekana iki: Bero Yoshin, Chixhka Joni
ya no eres mi esposo». El esposo se puso a llorar, no jainoaxh Neinonin. Ja kimisha iká iki jawen yonotibo, jan
quería separarse de Biri Yabi. Pero los espíritus le habían koiranabo. Jatian Neinonin shinana iki jakaya ikinti, jabé
dicho que ella ya no podía tener relaciones sexuales, rabéti. Ikaxhbi Chixhkan yoiya iki: «Neino ikinyamawe,
que tenía que abstenerse y dietar. La mujer tomó el Neino riki kikin jakonma, ramiamis, yotomis, kikinshaman
remedio nuevamente. rami riki. Miara jan rami ramianake», akin aká iki.

Moa jakiribi xheaketian joá iki westíora Chixhka Joni. Ja Dicen que la mujer volvió totalmente moreteada, su
Chixhka iká iki ainbonin bachin moa nekebi joá. Chixhkan cuerpo estaba pálido, rendido porque la estaban
yoiya iki: «Moara mia meráyai, moara mia kati jake», volviendo liviana, porque tenía que irse al mundo de
axhonki westíora nii meran bokana iki. Jainki meskó jonibo arriba. Entre tres la trajeron: el Tunchi Ojo, el Hombre
bea iki, meskó kaya yoshinbo, Neino Joni, jawebobira. Jatian Chicua y el Hombre Nutria. Los tres eran sus ayudantes,
Chixhka Jonin yoiya iki: «Miara rama xhapoakanai, kikin los que la cuidaban. Entonces la Nutria pensó que la
xhaposhokora mia iti jake. Kawé mia akai jonibora joai», mujer iba a aliarse a él. Pero el Chicua la previno: «No
akinki aká iki. Kaxhon oinaronki iká iki kikin ani ino. Ja ino te alíes al Hombre Nutria, él es muy malo, dañino, hace
aninronki potaa iki wakeananbo ja ainbo. brujería, bien malo es. No vaya a ser que te cause pro-
blemas».

170 171
Joxhonki jawen bene yoiribia iki: «Miara nokon benema En eso vino el Chicua para llevarse a Biri Yabi. Al
iki». Jawen bene betan jawebi keenyama iki, yoran partir, la mujer le dijo a su madre: «Mamá, no voy a
anaketian. Joketian jawen awin oinaronki iká iki ja jisáma, regresar de inmediato, probablemente volveré a los dos
kikin oshi itanribi jimioma, ponté xhapo. Joxhonki jawen días». Entonces el Hombre Chicua vino a llevarse a
tita yoiya iki: «Titá, ea bachi chiaxhonwe», akin aká iki. Biri Yabi y dijo: «Ya estamos aquí». El Chicua bostezó
Moa bachi chiaxhona pekáoki, jaskara oinaxh jawen tita y empezó a fumar su tabaco echando humo; después
winia iki, ja jisáma oinaxh. Jainxhon peitoro ininti biá iki. se llevaron a la mujer. Al día siguiente regresó el Chicua
donde los padres de Biri Yabi y les dijo: «Su hija no va
Al volver, Biri Yabi le dijo a su esposo nuevamente: «Tú a regresar aún, luego de dos días volverá. Nosotros
ya no eres mi esposo». No quería nada con su marido estamos aquí para acompañarlos, mucha gente
por temor a que éste tenga relaciones sexuales con ella. diferente va a venir: la Gente Mostacilla, los Tunchis
Ojo, los que murieron hace mucho tiempo. Ellos
El hombre vio que ella ya no parecía su mujer, estaba
vendrán para acompañarlos. Hay gente que conoce
completamente flaca y sin sangre, totalmente liviana.
los cantos, los que fallecieron hace mucho tiempo, ellos
Luego, la mujer le pidió a su madre: «Mamá, tiémplame
van a bajar. Nuestra reina, la meráya, no vendrá aún;
el mosquitero». Después de templarle el mosquitero la
le están haciendo una gran fiesta allí arriba».
mamá lloró, porque Biri Yabi ya no parecía su hija. Lue-
go trajo las hojas peitoro ininti.
Jainxhon Biri Yabin oinaronki iká iki kikinshaman ani pishta,
kikin metsá, oa non raotinin ikaxhki chitonti shaka shaka
Jainoaxhki joá iki Chixhka Joni Biri Yabi boi. Kakinki jawen iboani, moa mawánibo. Jainki jato betan xheai, tanpóranin
tita yoibaina iki: «Titá, eara joyamapari kai, rabé nete ransatibo, meskóbo ikíki. Jainxhonki Biri Yabin oina iká iki
pekáora ea jobirai kai», akin aká iki. Jainxhon Chixhkan bake retea ainbobo, kikin westíora ocha aniya. Ja kopí ea
yoiya iki: «Noara joke» itananki ikátiai jaaasha itoshii, rome jawetianbi bake retekasma iki, nokon wetsan yoiya ikaxh.
kointoshiti; jaskáxhon Biri Yabi bokana iki. Moa boibakana Bake reteaboronki yamé meran joo itai: «Ea bii bekanwe»
nete xhabáketianki joá iki Chixhka; joxhon yoiya iki: ikí itai. Ja iki jaton ochanbi.
«Joyamarai, rabé nete pekáora joai. Noa riki neno mato
ikini, meskó jonibora joai: Moro Jonibo, jorái Bero Allí arriba Biri Yabi presenció una fiesta grandísima,
Yoshinbo, moatian mawánibo. Jabora joai mato ikini. muy hermosa, vistiendo nuestros adornos tradicionales
Jaráke bewá onan jonibo, moatian keyónibo, jabora pasaban todos, haciendo sonar las sonajas de la
maanai. Ja non ibora, meráyara, joyamai; kikin ani ransati pampanilla, los que se habían muerto hacía mucho
axhonkana riki», akinki aká iki. tiempo. Allí estaba Biri Yabi tomando con ellos,
bailando bombobaile, de todo hacían. Allí vio a las

172 173
mujeres que habían abortado a sus bebes, que habían mujer meráya. El nombre de esta mujer era Biri Yabi.
cometido un pecado muy grande. Por eso, por lo que Según lo que Biri Yabi vio, nosotros somos hijos de la
me ha contado mi prima, es que yo nunca quiero Gente Inca Para. Dice que es cierto que cuando le co-
abortar. Dice que las mujeres que habían abortado per- locan el hueso a los muertos éstos empiezan a caminar.
manecían en la oscuridad gritando: «¡Vengan a salvar- No sabemos qué alma será, ésta es nuestra idea, nuestra
me!» Ese era su pecado. alma.

Moa rabé nete pekáoki jato yoiya iki: «Nokon papa betan
nokon titara moa kikini onisai, ea shinani, eara moa kai». Xhawan Kaisinin Inkabo nokoni
Joaxh ja ainbo pakétoshitai oinaki iká iki, ponté paena.
Jatíbi ja xheaa ininbo poati. Moa jaskarabo winóxhon jato Natora ibirai chonka baritiabo. Nokon waatanin bake ainbo,
yoiya iki: «Noara mawáyamai, noara jake. Enra ointanke nokon wetsa, joá iki nokon xhobon. Xhobon ea joxhon
jatíbi, non kaibo mawatara jake», akin aká iki. Jaskákenbi yoiya iki: «Eara Koskonpari kai», akin ea aká iki. Kaxhki,
ikon’ayamakana iki. Ikon’akánon ixhon moatian mawáni westíora oxhe iká iki jain. Moa basi jain ixhonki, nokoa iki
bakeranonki kenaa iki. Ja kenaa joxhon jawen awin bachi Inkabo. Jatian nokoxhonki yoikana iki: «Mato riki Riosan
meranoaxh pikókawanxhon ikota iki. Jatianpari meráya bakeboma, mato riki non bake, ja kopí riki mato Inkabo
ainbo ikon’akana iki. Nato ainbonin jane riki Biri Yabi. Jatian keská». Jainxhonronki raankana iki samáti onanya iti kopí.
Biri Yabin oina iká iki, noaronki iki Inka Para Jonin bakebo.
Ikonronki ja xhao mawata niakanai, jatianpari joni nii kai. El encuentro de Xawan Kaisi con los Incas
Jawerato kayabira nato non shinan kaya.
Esto habrá ocurrido hace unos diez años. La hija de la
Cuando transcurrieron los dos días Biri Yabi dijo: «Mi hermana de mi madre, mi hermana, vino a mi casa y
papá y mi mamá están muy tristes extrañándome, ya me dijo: «Me voy al Cuzco». Entonces se fue al Cuzco
me voy». Cuando la vieron bajar, se dieron cuenta de y se quedó allí un mes. Cuando ya tenía un tiempo allí,
que estaba totalmente borracha. Despedía un fuerte olor se encontró con los Incas. Al encontrarla, los Incas le
por todo lo que había bebido. Luego de esto, mi prima dijeron: «Ustedes no son hijos de Dios, ustedes son
dijo: «Nosotros no morimos, nosotros seguimos nuestros hijos, por eso son como los Incas». Luego le
existiendo. Yo lo he visto todo, nuestros familiares ordenaron que siguiera la dieta y guardara abstinencia
muertos existen». Pero los demás no le creyeron. Para sexual para convertirse en onanya.
que le crean, la mujer llamó a un joven que había muerto
hacía tiempo. Al llegar, este hombre salió del mosquitero Jaskáakin yoikana joxhonbiki aká iki Rimanxhon bexhnan,
y abrazó a su esposa. Entonces recién le creyeron a la bakoxh jene, jaskáribi yoranribibira iki. Jainoaxh nokon

174 175
xhobon nokotai oina iká iki ainbo onis, joaxh onistoshita Jonin Neino raeani
iki. Jaskáketian en yokata iki: «¿Jawe kopíki mia
itimarestani iki, min shinan jakonshamanma iki?» Jatian Westíora jonironki iká iki kikin icha Neino raeya,
ea yoiya iki: «Ea riki Inkabaon «mia noiba jai jonon westíora jatoibakea onanti shinankin aká. Jainoaxhki moa axhea
baritia samátanwe», jaskara ikenbi riki ea ani kikini ocha. iki nato joni retemisti. Jainoaxhronki ja joni iká iki moa
Ea riki mawáti jisá, eara mawati kai», akin ea aká iki. joni reteai. Jatian jawen chainronki aká iki shiroai keská,
Jaská akanabi ainbo joaxh ocha iki, nokon xhobon joá iká ikaxhbi shiroama iki ja jawéki. Jatianki ja jonin oina iká
iki jakonmatani. Ikon iká iki ja jawéki. Rabé oxhe iki jawen chain Neino raebo, piti benai kaxhon meraa iki.
kayantanketian en ninkata iká iki, moa ja ainbo mawata, Jawen chain shinana iki: «¿Jawe keskáxhonmein en
rama moa yamake Xhawan Kaisi15. nokon chain Neino keyoti iki?», ixhon. Iikin shinana iki:
«Ramara en yochi motsai», ixhon.
A pesar de lo que los Incas le habían ordenado, Xhawan
Kaisi viajó a Lima y tomó trago, bebió cerveza y El hombre que se relacionaba con las Nutrias
seguramente tuvo relaciones sexuales. Cuando llegó a
mi casa vi que la mujer estaba triste, de repente se puso Había un hombre que se relacionaba mucho con las
triste. Entonces yo le pregunté: «¿Por qué te sientes mal, nutrias, pensando aprender mucho de ellas. Así, el
por qué estás perturbada?». Y ella me respondió: «Es hombre logró ser un gran brujo y mataba a las
que los Incas me dijeron «para que vengas a vivir con personas. Una vez su cuñado lo acusó de ser brujo a
nosotros cumple con la dieta y la abstinencia por un manera de broma, pero no era una broma, era
año». A pesar de eso, cometí una falta muy grave. Por realidad. Mas el hombre se dio cuenta de que su
ese motivo creo que me voy a morir». A pesar de lo que cuñado se relacionaba con las Nutrias; al ir a pescar
le habían ordenado los Incas, la mujer cometió ese error, se había dado cuenta (seguramente se cruzó con las
cuando vino a mi casa se sintió muy mal. Todo era Nutrias). Entonces el cuñado del brujo pensó: «¿Cómo
cierto. A los dos meses escuché que ya estaba muerta, podría hacer para terminar con las Nutrias de mi
ahora ya no existe Xhawan Kaisi. cuñado?» De tanto pensar se le ocurrió una idea:
«Chapearé aji».

Jainxhon ja retemisnin chain, yochi motsaxhon westíora


mai kentí maxhkoshoko bocho boá iki. Moatian
chiaraxhtioma ikátikanai, jawen pishan boti ikaxhbi.
Kaitianki jawen awinin yokata iki: «¿Jawe kopíki min
15
Xawan Kaisi jawen janekonma iki.
jaskara yochi motsa boai?», akin aká iki. Jaskáketian

176 177
jonin yoiya iki: «Jan yapa axhani kai riki ea», akin. Jatian Sin que lo vieran, el hombre derramó al ají chapeado
ja retemis jonin onanyama iká iki jawen raebo ramiai donde estaban las Nutrias y se escondió para observar.
kairin ixhon. Al poco tiempo vio que las Nutrias salían del hueco,
algunas se revolcaban y hacían otras cosas más,
El cuñado del brujo chapeó ají y lo llevó en una olla de gritaban, sentándose y sobándose contra el suelo.
barro pequeña bien llenita. Antes los hombres no usaban Después de un rato vio que las Nutrias estaban muertas.
pantalón, no tenían bolsillo, pero llevaban las cosas en
Haciendo estas cosas el hombre no regresó rápido a su
su bolsa. Cuando estaba por partir, su mujer le
casa.
preguntó: «¿Por qué llevas el ají chapeado?» El hombre
le contestó: «Lo estoy llevando para envenenar a los
peces». El brujo ni imaginaba el daño que le iban a ha- Jaskáxhonronki jonin Neino keyoa iki. Jaronkia ikátiai
cer a las Nutrias. chonka tsamá Neinobobira, kikinshaman jakonmamis.
Neinobo iki jakonmamis, yotomis, ramiamis, ja iki ochíti
Kaxhon ninkataronki iká iki kikin Neino tsamá. Jatian keská, nawan akátonin iki lobo. Ja rabéshoko texheaki
westíora Neino jonia iki, jainxhonki yokata iki: «Chaikoní, iká iki yoyo iki: «Noara moa akanke keyokin, ¿ramakan
¿jawerano kairin mia?», akin. Jaskáketian joninki yoiya non jawe keskáxhon kopitai?», ikí ikana iki. Ja rabéshoko
iki: «Ikáma, nato ian rebon kai riki ea, amakiri ichaira texhea oinaxhki iká iki ja joni keyokasi.
oinbaxhon ja retei kai riki ea», akinki aká iki. Nokóxhon
oinaronki iká iki westíora mai kiniosi bocho nato Neino. Y de esta manera el hombre aniquiló a las Nutrias.
Dicen que existían como diez grupos de Nutrias, todas
Al llegar escuchó que había una cantidad de Nutrias. eran malvadas. Las Nutrias son malvadas, les gusta
Entonces una de las Nutrias se convirtió en ser humano embrujar, son malas, se parecen al perro, el mestizo las
y le preguntó: «Amigo, ¿adónde vas?» El hombre res- llama «lobo». Sólo sobrevivieron dos: «Ya nos ani-
pondió: «Me voy a la tahuampa de esta cocha, he visto
quilaron, ¿cómo podemos vengarnos?», se pre-
mucha gamitana, quiero ir a picar». Llegando al lugar
guntaron. Al ver que esas dos habían sobrevivido, el
vio una cueva llena de Nutrias.
hombre quiso matarlas.
Jainxhonronki aká iki kikin akinki yochi motsá jatoki potakin,
jonéanan, jaskaxhki joneta iki oini. Shoko ixhon oinaronki Jainoaxhki joni karíba iki moa jato retei axhekaina. Kaxhon
iká iki Neino jokoni, jatíribibo nato tarameeti, meskoti, jaton jisáki iká iki Neino torota. Kaxhonki jato nokoa iki,
keotinin ikíbo, chishbitibo. Ja shokores iiwanxhon jonin jaskáaxhon jato yoiya iki: «Eara joke mato betan raenani»,
oinaronki iká iki nato Neino moa mawatabo. Jaskáaiki joni akinki jato aká iki. Jaskáketianki, jen akana iki Neinobaon,
ishton jomenyama iki. ikaxhbi onanyamakana iká iki jan jato keyoai.

178 179
Después de unos días, el hombre regresó donde las
nutrias, ya había aprendido a matarlas. Al llegar el
hombre, observó que las Nutrias estaban formando un
círculo. Entonces, el hombre se acercó y les dijo:  «He
venido porque quiero tener amistad con ustedes». Las
Nutrias aceptaron, mas no sabían que él era quien las VI
mataba.

Westíora Neinoninki yoiya iki: «Jaráke nokon bake Paro ibobo


xhontako, en mia jashokobi ramibi rotomapana», akinki
aká iki. Jainxhonki ja joninki Neino ainbo biá iki, bimakana Noara jake meskó keská jonibo: Shipibo, Konibo, jainoaxh
iki. Neinonin yoiya iki: «Baké, ramara mia moa kayamai, Xhetebo. Non joi jisáribi iki Konibaona, ikaxhbi
mia riki nokon rayos, ramara mia noa keskáribi jiwi kini wetsaresibishoko. Shipibobaon joi iki pontébicho,
payo meran jai», aká iki. Jatian jonin shinana iki: «Eara Konibobaonakan makéya. Jatian Xhetebobaon
westíora Neinoma iki, yoina jawékima riki ea», akinki aká wetsaresibi akin janekanai. Xhetebo iki non kaiboribi, non
iki. Jaixhonronki jonin bea iki Neino ainbo. Joxhon xhoboa chopa jisáribi sawekanai, non joiribi ikaxhbi wetsaresibi
iki, xhoboaxhon jakinabironki ikátiai kikin jakonma. Joniki iki. Jatian jabo iki non axhé jisáyaboribi, jake jaton raoti
kai piti benai, piti beketianki paxhabi pimai. Jaskara iketianki nona keskáribi. Jabo yoi noa iamai jara Xhetebobo ikí,
jonin raanribia iki. jara Konibobo ikí, jabo Paro iboboribi iketian. Noa ramíti
yamake jatoki, noa jaskara iki moatianbi, noa keennananai.
Una de las Nutrias le dijo: «Tengo una hija soltera, Moa basi i’ikaxh Xhetebobo, Konibobo, Shipibo betan
aunque es feíta te la entregaré». Entonces el hombre se wanoi peokookana iki. Ramatian jake rebokiabaon Shipibo
reunió con la joven Nutria, le hicieron reunir. Después, ainbo awin aká. Shipibobaon awin aká jake Koniboboribi.
el suegro Nutria le dijo: «Hijo, ahora ya no te vas a ir
porque eres mi yerno, ahora vivirás como nosotros Los dueños del Ucayali
dentro de un palo podrido». En eso el hombre pensó:
«Yo no soy Nutria, no soy un animal». Entonces el Nosotros somos diferentes pueblos: shipibo, conibo y
hombre se trajo a la mujer Nutria. Llegando, construyó shetebo. La lengua de los conibos es como la de nosotros,
una casa y en esa casa vivieron juntos, pero la Nutria pero con ciertas diferencias. La lengua de los shipibos
se portaba muy mal. Cuando el hombre traía pescado, es normal, y la de los conibos es con cierto dejo. Los
ella se lo servía crudo. Por eso el hombre la mandó shetebos nombran las cosas de otra manera, usan otras
donde su padre nuevamente. palabras. Los shetebos también son nuestros paisa-

180 181
nos, se visten como nosotros, también hablan nuestra Xhetebobo. Xhetebobaon jawetianbi nane potayamai,
lengua pero de manera un poco diferente. Además, Xhetebo ixhon. Jabo Xhetebobo akanai oa xhete
también tienen costumbres como las nuestras, tienen mankoyaisi yoikin akáma, jaton ianman janetabo kopí.
sus adornos como los de nosotros. Como también son Xhetebobaonribironki akátikanai Ani Xheati non akai
dueños del Ucayali no hablamos mal de los shetebos keskáribi akin. I’ikinki Xhetebobaon shinana iki: «Noara
ni de los conibos. No vamos en contra de ellos, desde kikin nenobicho mayatai, ramara non Shipibo ainbo benai
antes somos así, nos relacionamos. Con el correr del kati jake», ikí iká iki. Bexhon Shipibo ainbobo bikana iki.
tiempo, los shetebos y los conibos empezaron a Jatíribi Xhetebo ainbobo iki Konibo beneyabo. Benakana
casarse con los shipibos. Ahora hay los del Alto iki jaskataxh jain jati. Jaskataxh noa kikini meskota iki
Ucayali que se han casado con mujeres shipibas. Xhetebo, Shipibo, Konibo; rama noa itinke meskota.
También los shipibos se han casado con mujeres Jatíribibo ikanai: «Shii, Xheteboboisi iki». Jaskarama iki;
conibas. noa keskáraribi iki, non joiyaribi iki.

Moatian Shipibobaon benapaokanike Konibo joni; Los shetebos eran los de bien río abajo. Ellos se
keenyorakin ja rayos atinin, metsá joiya iketian. Jato autodenominaron de otra manera a pesar de ser como
«ishton jomenwe» ikí ikai «jomenwetain» ikí. Ikaxhbi noa nosotros. Antiguamente había una cocha que se
Shipibobaon janeai pontébicho. Ramatian noa meskota llamaba Shetebo, la llamaron así antes de que nosotros
iki; jaráke non benebo Xhetebo iamaxh Konibo. naciéramos. Entonces un hombre les puso ese nombre.
«Llamemos a estos shetebos porque viven en la cocha
Antiguamente los shipibos buscaban a los conibos; llamada Shetebo», dijeron. Hasta ahora existe
mucho querían hacerlos sus yernos porque hablaban Shetebococha. Éste es el nombre que los propios
bonito. Ellos para decir «ven rápido» no dicen «ishton shetebos le pusieron a la cocha. Hasta ahora existen
jomenwe» sino «jomentain». En cambio nosotros los los shetebos. Los shetebos nunca dejan el huito porque
shipibos hablamos normal. Ahora ya estamos mez- son shetebos. A ellos les llaman shetebos no por ese
clados, tenemos esposos shetebos o conibos. rinahui calvo, sino por su cocha. Dicen que los shetebos
también celebraban el Ani Xeati como nosotros. Al
Xhetebo ipaonike kikin chiponkiabobiribi. Jabo janeta iki transcurrir el tiempo los shetebos pensaron: «Nosotros
noa keskáribi ikaxhbi. Moatianronki jaa iki Xhetebo janeya estamos aquí nomás dando vuelta. Ahora tenemos que
Ian, noa joniamatian janekana. Jainxhonki westíora jonin ir a buscar mujeres shipibas». Así, vinieron y se
janea iki: «Ibánon nato Xhetebobo, Xhetebo Iain jabo reunieron con mujeres shipibas. Algunas mujeres
ikaxh», aká iki. Jake ramashokobi Xhetebo Ian. Ja iki shetebas tienen maridos conibos. Buscaron otro lugar
Xhetebo jonibaonbi ian janea. Jakanke rama kamanbi donde vivir. De esta manera estamos muy mezclados

182 183
los shipibos, shetebos y conibos. Ahora estamos Wetsatianbo, wetsanko kaxhon non jato oinresai, non
mezclados. Algunos dicen despectivamente: «Shii, esos kaiboma riki ixhon. Ikaxhbi jaton noa onanxhon noa
son shetebos». Eso no debe ser así, ellos también son yoikanai: «Miara nokon kaibo iki, nokon papara ja iki».
como nosotros, también tienen el mismo idioma. Ea Pishkinko iní keská. En onanyama iki Pishkinkoki
nokon kaibobo jaa ixhon. Ea kaa iki Topanko. Jain iki
nokon waata, nokon papan wetsan bakebo, nokon epabo.
Noa Jonikon Jatian kaibo amisma ixhon non yanka aresai:
«Jansoreskin abánon», ikí noa ikai, jaskaramakaya ikenbi.
Noa riki Shipibo ainbobo, Shipibo jonibo. Noa iki nonbiribi Jatian non kaibonin kenayamai non apellidoma iketian.
joiya. Noa Shipibobaon riki shino shipin jane biá. Jake Noara jansoai jatíbikaya iki non kaibobires, ja saweti, ja
Koniboboribi, jake Xheteboboribi, ikaxhbi Shipibo jonibo jimi, ja joiyabobires ikaxh.
iki kikin jonikonshamanbo, kikin Paro ibo.
A veces, yendo a comunidades lejanas, miramos a la
Nosotros los shipibos gente nomás como si no fueran nuestros parientes. Pero
ellos nos reconocen y nos dicen: «Tú eres mi pariente,
Nosotros somos hombres y mujeres shipibos. Nosotros mi padre es fulano». Así me sucedió en el Río Pisqui.
tenemos nuestra propia lengua. Los shipibos, hemos Yo no sabía si en el Pisqui tenía parientes. Yo fui a la
recibido el nombre del mono pichico. También hay comunidad de Túpac Amaru. Allí vivían mi tía
conibos y shetebos, pero los shipibos somos la gente por materna, mis primas por parte de padre, mis tíos
excelencia, los dueños legítimos del Ucayali. paternos. Cuando no nos gusta tratar de parientes
decimos por gusto: «Voy a tratarlos de mentira nomás»,
Ja Shipibo jonibo iki kikin chikishma, kikin rayá, jatíbi jawéki aunque en la realidad no sea así. Entonces no los
akai. Moatian nawabaon chopa non biamakatitai, kikin llamamos parientes porque no llevan nuestro apellido.
rayá noa ikátiai Shipibo ainboshamanbo. Konibo ainbobo, Pero nos engañamos porque todos son nuestros
Konibo jonibo Shipibobo bikaskatikanai, teetai iketian. parientes por la ropa, la sangre, el idioma.

Los shipibos no somos nada ociosos, somos muy


trabajadores, hacemos de todo. Antiguamente no Jaskataxh Shipibobo jonini
comprábamos la tela en las tiendas, muy trabajadoras
éramos las mujeres shipibas. Las mujeres y los hombres Jake jaskataxh Shipibobo jonini. Ea moatian nokon
conibos querían reunirse con los shipibos porque éramos titashokon yoikatitai Xhetebobo jaskataxh jonia,
muy trabajadores. jainoaxh Shipibobo jaskataxh jonia. Moatianronki jato

184 185
jenen ewan keyoa iki jaton yoitima kopí. Jatíribi Shipibo Jaronkia iki westíora joni betan jawen awin Inkan joi
jonibaon ikon’ ayama iki, ponté mashá iki, bake ikon’aibira. Ja jonin janeronki iká iki Bekaokona, jaaronki
benomai, wanoi, jaskarares. Pitin keyókanai iká iki iká iki Shipibo. Jawen awinki iká iki Konibo ainbo. Ja
moatian jonibo. Jatian axhankanabi yapa paenyama iki, axhankankebi joni kayama iki jawen awin tooya iketian;
ikíbi beshéshokobores. jawen awin tooya ixhon yapa paenmayamanaketian. Moa
axhankana pekáo jawen awinin yoiya iki: «Kamentanwe,
El origen de los shipibos non pitira yamairake. Axhanrakanke nato jakonma
paenaibaon, nato yoshinyona jonibaon», akin aká iki.
Existe la historia de cómo se originaron los shipibos. Jaskákenbi bake sion ikai keská ninkáxhon, ainbonin
Hace mucho tiempo mi abuela me contaba cómo se jawen bake yoiya iki: «Kamentanwe, kokabaonra jawebira
habían originado los shetebos y cómo se habían miinke, bakera sion itai», akin aká iki. Ja sion ikai ainbonin
originado los shipibos. Cuentan que antiguamente el ninkáketian joni jawen bake betan kaa iki oini. Kaxhon
diluvio exterminó a los shipibos por su desobediencia. jisáki iká iki ja bake yomerai iwana, jatíbi jawen nonti,
jawen piabo miinkana. Jatian ja bakeranonman yoiya iki:
Algunos shipibos no creían, paraban cantando y
«Papá, tsekati riki, jakonma jonibo ixhonra miinkanke».
danzando mashá, haciendo casar a sus hijos, casándose,
etc. En aquel tiempo los hombres estaban pasando
Había también un hombre y su esposa, que seguramente
hambre. Aunque echaban barbasco en el río, los peces
creían en la palabra del Inca. El nombre de este hombre
no se mareaban o eran muy pequeñitos.
era Bekaokona, dicen que era shipibo. Su mujer era
coniba. Aunque los demás hombres habían ido a pescar
Jainxhon oinkanaronki iká iki westíora nonti bake kenéya,
con barbasco, Bekaokona no fue porque su mujer estaba
winti kenéya. Jaaronki iká iki Inkan Bakena. Jan yapa
embarazada, por miedo de que estando embarazada
beshéshoko tsakaronki kikini ania iki. Jaskarain yapan
impidiera que se marearan los peces. Cuando los otros
notsikin yatanribikana iki ja jakonma jonibaon. Yatanxhonki ya habían esparcido el barbasco, la esposa se dirigió a
ja bake miinkana iki ja Shipibobaon. su marido y uno de sus hijos diciéndoles: «Vayan, no
tenemos mucha comida. Han barbasqueado estos
Una vez, los hombres vieron una canoíta diseñada con malos borrachos, estos hombres perversos». En cuanto
un remo diseñado. Éstos le pertenecían al hijo del Inca. la mujer acabó de decir esto, escucharon como si llorara
Entonces, el Niño Inca picó peces pequeñitos que se un niño y la mujer le dijo a su hijo: «Anda, ¿qué habrán
volvieron de gran tamaño. Sintiendo envidia por los enterrado los tíos?, un niño está llorando». Entonces,
peces, los hombres malos lo atraparon. Luego de el hombre y su hijo fueron a ver. Cuando llegaron,
atraparlo, esos shipibos malos enterraron al niño. vieron que se trataba del niño que había ido a pescar

186 187
temprano; los hombres lo habían enterrado con todos kenpo metsáshoko; jaaki iká iki non Inkan menia. Jaa
sus instrumentos, con todas sus flechas. Entonces el pekáoki mamanribikin westíora nane biá iki. Moa
hijo dijo: «Papá, hay que sacarlo, lo enterraron porque basicha akáki iká iki pon iriti. Jainxhon naman pota
son malos». tash irita iki. Jainoaxh netea keská, moa yamekan ewa
winota, jenen jatíbi keyoa; kikin onis. Jainxhonki yoiya
Ja tsekakanaronki yoyo iká iki: «Enra mato anike joniakin. iki jawen bake: «Noa riki Shipibo, en benabatanon
Enribira mato akí kai keyokin. Jenen ewarai maton xhobo yoitimabo keyóibata». Jato benai kaaxhki joo ibaita iki,
benxho akanwe iamaxh nane benakanwe. Nane benaa ikaxhbi tsoabi yama iká iki, jiwi boróbobicho, jainoaxho
pekáo nato piti ishton kobin’axhon pitanwe», akin aká iki. oa nenabores torota. Nena riki shiní jisá. Ja iki Shipibo
Jaskáakin Inka Baken yoiya, joxhon, ishton yoá axhon, mashá iki nenani. Kaketian jawen bakebokayaki sai
pikana iki. Pikin senen’akankenbi jenetia iki. ikana iki: «Ea biwe papá», ikábi joyama iki jaton papa.
Jaskáaxhonronki jato kikin akin jenen keyoa iki. Jawen Ja bakebo moa jatsana iki, kenaabi joyamaitian.
awin moa jenen retea iká iki, neeti atipanyamaketian tooya Yantanshokopari joá iki, bari joshinaitian. Bakebo pitiya
ikaxh. Jainoaxh moa ja ainbo nakaxha iki. ikaxhbi, papa neetai ointana, maekawakana iki.

Una vez que lo sacaron, el Niño Inca les dijo: «Yo los Pasaron como tres meses. El hombre y sus dos hijos
creé a ustedes. Yo también los voy a exterminar. pasaron los tres meses sentados en las ramas del huito.
Como va a haber un diluvio, arreglen sus casas o Sentados en las ramas encontraban de todo tanteando
busquen un árbol de huito. Luego de encontrar el con sus manos en la oscuridad: camote, inguiri,
huito, sancochen rápido este pescado y cómanlo». mocahuas bonitas; ésos eran regalos del Inca. Así
Después de que el Niño Inca les dijera eso, regresaron tanteando, consiguieron un fruto de huito. Ya hacía
a su casa, cocinaron rápido el pescado y se lo comieron. tiempito que habían lanzado un huito y éste había caído
Cuando acababan de terminar de comer, vino la en el agua. Entonces el hombre tiró un huito otra vez y
creciente. Cuentan que de esta manera el agua terminó éste sonó tash al caer en el barro. Cuando el cielo ya se
con los demás hombres. La esposa también se había aclaraba y había pasado la tiniebla, vieron que el agua
ahogado, ella no había podido subir al huito porque había arrasado con todo; era muy triste. Entonces el
estaba embarazada. Después, la mujer se convirtió hombre les dijo a sus hijos: «Nosotros somos shipibos,
en comején. voy a buscar a los desobedientes que han desaparecido».
El hombre fue a buscarlos, los llamó dando gritos todo
Jainoaxh kimisha oxhebira iká iki. Joni jawen bake el día, pero no había nadie, solamente habían estacas y
rabéshokoya kimisha oxhe nanen peyakákana iki. palmeras nena formando círculos. La palmera nena es
Jatian peyakáxhon neskáakin metakan jatíbi, kari joá, parecida a la palmera shiní. Éstos eran los shipibos que

188 189
mientras cantaban y danzaban el mashá se habían Inca y su sirvienta. Al llegar, la mujer Inca le dijo a
convertido en palmera nena. Como el hombre se había su sirvienta: «Cada vez que yo voy a verlo no está.
ausentado, sus hijos lo llamaban gritando: «¡Ven a Ahora vete tú». Así, la mujer Inca envió a su sirvienta
llevarme papá!», pero su padre no aparecía. Los niños mientras que ella se quedó en la canoa. De repente,
se cansaron, porque aunque lo llamaban éste no venía. el hombre salió del hueco rápidamente y atrapó a la
Recién de tardecita regresó, cuando ya el sol se estaba sirvienta que se había acercado. Cuando el hombre
poniendo. Aunque los niños tenían comida, al ver que la tenía sujetada la sirvienta le dijo: «Yo no soy la
su padre subía al huito se convirtieron en aves enviada por el Padre, es esa otra con la que tienes
huancahui. que reunirte». Pero a pesar de sus palabras, el hombre
no la soltó. Viendo que no soltaba a su sirvienta la
Jatian jakiribi joo ikí kaa iki ja Shipibo joni. Katanaxh joxhon mujer Inca dijo: «Seguramente es a ti a quien quiere.
oinaki iká iki jatíbi jai. Jatian Shipibo jonin shinana iki: Por siempre tus hijos vivirán así nomás». Diciendo
«Nenora westíora ainbo joni jake, ramara en mai kiniai», esto la joven Inca se fue; ella se llamaba Mará Rina.
ikí iká iki. Jatian ja ainbo rabé nokota iki nontin, Inka ainbo Y así Mará Rina se alejó cantando cantando, se fue
betan jawen yonoti. Ja ainbo rabé nokotaxh yoyo ibékona triste muy triste, aquella a la que el hombre no tomó
iki: «Jaskataxh kaxhon oinapachora ikai yamai. Rama mia por esposa.
katanwe», akin aká iki Inka ainbonin. Jatian jawen yonoti
raanaxh Inka ainbo nontin baneta iki. Ja mai kiniainoaxh «Eara kayamai, ea jenewe», akinki yonoti ainbaon aká
pikóxhon jonin yatana iki ja ainbo joá. Jonin yatanketian iki. Ja yaméki joni oxhana iki. Benbo oxhanxhon jatíbi
ainbonin yoiya iki: «Eama riki papan raana, oakaya riki jawéki jonia iki. Nete xhabáketian oinaki Shipibo jonibo
min biti». Jaskáakin yoiyabi jonin jeneyama iki. Jawen jaa iki, jainoaxh moa kikinshaman jatíbi jawékibo jaa iki.
yonoti jeneyamaitian oinxhon neskáakin yoiya iki: Jaskataxh joninironki rama kamanbi Shipibo jonibo jake.
«Mionbiribira keenke. Jatíbitianra inoxh iki chiní bakebo
jaská jaskáti». Jaskataxhki Inka xhontako kaa iki; jaki iká «No me voy a escapar, suéltame», le dijo al hombre la
iki Mará Rina. Jainoaxhki bewa bewakaini kaa iki, onis mujer sirvienta. Esa noche lo hizo dormir. Luego de
oniskaini ja jonin biáma. hacerlo dormir, la mujer creó a toda la gente. Al día
siguiente el hombre vio que ya habían shipibos, que ya
Nuevamente el hombre se fue a llamar a la gente había de todo. Así es como se originaron los hombres y
dando gritos. Cuando regresó, vio que había toda hasta el día de hoy existen los shipibos.
clase de comida. El shipibo pensó: «Aquí hay una
mujer, ahora voy a cavar la tierra para esconderme».
En eso llegaron dos mujeres en una canoa, la mujer

190 191
Shipibo ainbo pulseras y tobilleras, hacer fajas, diseñar la pampanilla,
bordar la pampanilla, diseñar la tela, bordar la bolsa,
Noa Shipibo ainbobo nawama iki, noa iki jonikon ainbobo. como también bordarle a nuestro esposo la espalda de
Jatian noa Shipibo ainbobo ikaxh iti jake jakon shinanya su camisa y las piernas de su pantalón; éstas son las
ainbobo, rabikanti ainbobo. Westíora Shipibo ainbora iti cosas que debemos hacer como shipibas. Tenemos que
jake kikin yoáshima, jatíbi jawéki ati onan; jabo riki kikin sentarnos a diseñar. Para esto, primero tenemos que
jakoinra ikí noa yoi ikánon. Ja Shipibo ainbo ikaxh noa iti imaginar el diseño. Una vez imaginado el diseño
jake non axhekan ikaibo. Shipibo ainbo ixhon non ati jake hacemos los trazos muy bonito. Si hemos sido curadas
nato jawékibo: mapó ati, chitonti timati, jonxhe topiti, chonpi vienen a nuestra mente diversos diseños, cosas como
ati, chitonti kené ati, chitonti kewé ati, chopa kené ati, pisha para reproducir. Pensamos solamente en hacer diseños,
kewé ati, jainxhon non bene koton pekewé axhonti, mas no en andar sin hacer nada. Las shipibas no
chiaraxhti wikené axhonti; ja riki non Shipibo ainbobo ixhon tenemos libros, no usamos reglas para que el trazo salga
ati jawékibo. Noa kenéai yakáti jake. Ja kenéanoxhon non derecho. Tampoco planificamos: «Tales cosas voy a
ati jake shinanparikin. Jainxhon non wishai kikin hacer este día». Nosotras como shipibas realizamos
metsáshaman kené shinanxhon. Jatian noa raomeeta ikaxh diversas actividades y no descansamos.
meskó keská kenébo non shinain pikópatankainai, jaskara
ati jisáshamanbo. Jaskarabores kenéatibores non shinanai, Jaráke Shipibo ainbobo ebé jakonmairaboribi, ebé yoáshi,
ono yankabires kawanatanama. Noa Shipibobo riki ebé siná itan bachinmisboribi. Jaríbake rami yoimisbo:
kirikaoma, jan seré atioma. Yamaribirake: «Nato jawékibora «Ja ainboisi riki jaskara Shipiboisi ikaxh» ikí ikai. Jatian
en nato neten akai», ixhon shinana. Jatian noa Shipibo noa jakonma ainbo paketi kai, noa yoikanai rami. Westíora
ikaxh meskó keská jawékibo akí tantitioma iki. ainbo jakon shinanya iketian yoikanai: «Ja riki jakon
shinanya, kikin jakoinra, kikin yoáshima». Jatian wetsa
La mujer shipiba ainbobo notsiai, jaki ramiti bokanai.

Las mujeres shipibas no somos mestizas, somos mujeres También hay mujeres shipibas demasiado malas como
de la gente verdadera. Porque somos mujeres shipibas yo, mezquinas como yo, rabiosas como yo y también
debemos ser amables, para que hablen bien de nosotras. pleitistas. Asimismo, hay las criticonas que dicen
Una mujer shipiba debe ser muy generosa, debe saber despectivamente: «Esta mujercita es así porque es
hacer todas las cosas para que digan que somos muy shipiba». Entonces nos consideran malas. Cuando una
buenas. Siendo shipibas tenemos que vivir de acuerdo mujer es amable los demás dicen: «Ella es amable, muy
a nuestra costumbre. Debemos hacer las siguientes buena, muy generosa». Entonces las otras mujeres van
cosas: fabricar cerámica, hilar la pampanilla, hilar a sentir envidia y se van a molestar con ella.

192 193
Shipibo joni tsokasaibo, meemis jonibo, siná jonibo, teamis jonibo,
yoáshi jonibo, chikish jonibo, yopa jonibo, jatíbi jakonma
Westíora Shipibo joni iti jake kikin jakon, noa jawebi jonibo. Jaskáribi akin ja ainbo benbo keská jakonmaboribi
maxhkámayamai, karo, piti, meskó keská jawékibo. Jake non raonti atipanke.
Shipibo kikin jakon shinanya ochokeabi noa kenaxhon:
«Bekanwe, yakákanwe», noa jawékiamai. Jake Shipibo Pero a estos hombres malos los podemos corregir
jakonmaribi ja noa oinaxh «jowé» iamabobiai, noa oinama curándolos. Podemos curar a los hombres que se
jisáres ikai. Jaráke jonibo jakonma shinanya jawen emborrachan y hacen escándalo, a los que golpean a
anibaon esé ninkáyosma ikaxh, itanribi jawen anibaon sus mujeres, a los rabiosos, a los mujeriegos, a los
raonyosma ikaxh. Jaskarabo iki meemis, siná, rishkimis, mezquinos, a los ociosos, a los afasis 16, a todos los
noa ponté jakonma aresai. Jaskara jonibora tson noiyamai hombres malos. De igual manera podemos curar tanto
noimisti shinan’oma iketian, jawen jointiain jake ramiamisti a la mujer como al hombre malo.
shinanres.

El hombre shipibo Metsá ainbo

Un hombre shipibo debe ser muy bueno, no nos debe Shipibo ainbobo iresbiresi metsáyamai. Iti jake boo
hacer faltar nada, ni leña, ni comida ni muchas otras nenké, rapanistani; ikaxhbi jan metsati joaikaya riki non
cosas más. Hay shipibos muy amables que aunque nos raoti. Jain non saweai sha atibo, jonxhe. Jaskarakaya
vean desde lejos nos saludan y nos llaman: «¡Ven, riki metsá ainbo. Wetsabiresma iki metsá en oina.
siéntate!», y nos invitan a comer. También hay shipibos Jawe kopíma noa raotaoma yakataxh noa metsáma
malos que aunque nos vean no nos saludan, se portan iki, tson noa metsá ayamai. Ja kopíra noa iti jake
como si no nos hubiesen visto. Existen hombres malos westíora metsá ainbo inoxh raotia. Jati jake min
porque no escucharon los consejos de sus padres, o tononon ati, min keshá ati, paronoti, koribo, mia
porque sus padres nunca los curaron. Estos hombres maxhen bekenetai, mia nanen bexhtetai, mia nanen
son abusivos con sus mujeres, rabiosos, pleitistas, nos taxhtetai, mia wikenetai; ja riki metsá ainbo. Noa jawebi
tratan mal. Los hombres de este tipo no quieren a nadie raoyamai, noa iamai jawenki noa metsáti iki.
porque no son buenos, en su corazón solamente hay
pensamientos malos.

Ikaxhbi jaskara jakonma shinanya jonibo non benxhoati 16


Un hombre afasi es un hombre inútil, especialmente en lo que respecta a la
atipanke raonxhon. Non raonti atipanke ja jonibo paenaxh obtención de pescado y carne de monte.

194 195
La mujer bella nosotros las sembramos. Tenemos nuestro achiote con
el que nos diseñamos la cara, con el que nos pintamos
La mujer shipiba no es bella así nomás. Tiene que tener debajo de los ojos. Hay el fruto del huito con el que nos
el cabello largo, ser algo delgada; entonces con lo que diseñamos la cara; le haces hueco para sacar el huito,
viene a ser hermosa es con nuestros adornos. Nos lo envuelves en una hoja, lo calientas y luego te diseñas
ponemos campanillas de semillas en la pampanilla para la cara. Pero actualmente nos arreglamos como
que suenen con los movimientos, pulseras y tobilleras. mestizas, con maquillaje nomás.
Así es una mujer bonita. Yo creo que cualquiera no es
bonita. Si no estamos sentadas con nuestros adornos
no somos bonitas, nadie nos dice que somos hermosas. Metsá benbo
Por eso, para ser una mujer bella, debemos ponernos
los adornos. Debes tener tus sonajas de la cintura, tu Yankamara westíora Shipibo joni metsá ipaonike. Moatian
adorno de la pampanilla, corona, aretes, adornos mapo tonkon keenyamakatikanai, kikin pancháshoko
labiales, te diseñas la cara con achiote, te pintas la frente kenetaton biá iketian. Jaskara, bepancha inon ixhon,
con huito, te pintas los pies con huito, te diseñas la pikóbenatianbi betanekatikanai jawen anibaon. Jatian
pierna; ésa es una mujer bella. Si no nos adornamos mapo tonko iketian shirokatikanai: «Metsáma mapo siro
no hay nada que nos haga lucir bellas. siroisi, bemanaomaisi», ikátikanai. Moatian ikátikanai
panchá; pancháma ikebi non anibaon panchá aká.
Jaskáribi oa joxho nawabo ponté oa neskara yakatai Jatianki jawe keská ikátikanai payon maia, bekenekanai,
ainbobo metsáma iki, jaton raotininbiribi iká metsá iki. tari sawekanai, wino iakanai, rexhó sawekanai, koribo
Jaskáribi iki noa non raotininbiribi iká metsábo. Nato noa sawekanai, kikin metsá. Ja non bekenea ikátiai kikin metsá
jan raotaibo iki nonabi, non banábi. Jake non maxhe jan baneti. Yankama iki joni metsá.
noa bekenetai, bero ketanai. Jake nane jan bekeneti; min
shokiai, min kawai, min senanai jainoaxh mia bekenetai. El hombre buenmozo
Ikaxhbi ramatian noa nawan itinres ikai, nawan
sikítibaonres. Un hombre shipibo no era buenmozo así nomás.
Antiguamente a los shipibos no les gustaba tener la
Las mujeres mestizas que están sentadas así nomás cabeza redondeada, en cambio la cabeza planita y
tampoco son bellas, recién cuando se ponen sus adornos diseñada se veía bien. Para aplanarles la frente a sus
se ven bonitas. De igual manera, nosotras cuando nos hijos, los padres les ponían tablillas desde recién
ponemos nuestros adornos lucimos bonitas. Las cosas nacidos. Si uno tenía la cabeza redondeada la gente se
con las que nos pintamos son de nosotros mismos, burlaba diciendo: «Cabeza redonda, caída, sin cara».

196 197
Por eso antes tenían la cabeza plana; a pesar de que no lo quiere porque lo ve guapo o porque le gusta su
era naturalmente plana nuestros padres la aplanaban. forma de caminar. Eso tampoco era así nomás, no hay
Los hombres se ponían un pañuelo en la cabeza a hombre gordo que sea guapo. El hombre es normal,
manera de gorra, se diseñaban la frente, se ponían la su cuerpo un poco flaco se ve bien. Eso les gusta a las
cushma, cargaban la macana, se colgaban la naricera, mujeres. No es buenmozo así nomás, es porque está
los adornos labiales, era algo muy bello. Cuando les adornado.
diseñábamos la cara quedaban muy hermosos. Así
nomás no era un hombre buenmozo.
Yotokonti
Jatian jaon ainbobo keeni kai. Jatian ainbobo: «Jass, ja
joni riki metsáshoko, oa bekeneta metsá, oa payon maia Moatian ipaonike yotokonti piá, ramatianbo oro xheta
metsá», ja iki ainbonin keen. Ikaxhbi moatian ikátikanai ati keskáribi. Xheta wisoti kopí moatian yoxhanbaon
mapo tonkonki keenyamakatikanai: «¡Shii, ja mapo tonko yotokonti bikátikanai nii meranoa. Jakátiai yotokonti piá
tonkoisi metsátanimaisi!» ¿Jatian, ramaki noa jawe keská kikin xheta wiso biri biri ikí jonibo. «Ochó atimabiresi
iki? Non bakeboribi moa mapo tonko, moa nawan atinboribi iki» benbo ikátikanai. Jaskáribi jisára itinke nato metsá
betanetioma rakana, jakonma jawékibobires. Ja metsá iki itai jawéki. Xheta joxhobicho ikenki osankatikanai.
iki ikai ja iki ainbaon keen. Ainbo keenai ja metsá oinaxh Osani «¡Shii! ¿Miamarin?», ikátikanai. Ja iki jakonma
iamaxh jawen niá oinaxh. Ja yankamaribi iki, yamake oa jawéki. Jatian jaskara ikáshamai jabaon benakatitai
joni xhoaisi metsá. Ja joni itinke senen, jawen yora yotokonti.
rapanisshoko jakon. Ja iki ainbaon keen. Yankama iki, ja
iki raota kopí. La planta yotokonti

Las mujeres admiraban a los hombres buenmozos Antiguamente se masticaba la planta yotokonti, así como
diciendo: «Jass, ese hombre es guapo, el diseño de su en la actualidad se usan los dientes de oro. Para
cara es hermoso, el pañuelo de su cabeza es bonito». ennegrecerse los dientes antiguamente las abuelas
Esto era lo que les gustaba a las mujeres. Antes no les traían yotokonti del monte. Había personas cuyas
gustaba los de cabeza redondeada: «¡Shii, qué feo ese muelas negras brillaban cuando masticaban yotokonti.
con la cabeza redondeada!» Pero ahora en cambio, «No se les puede rechazar a las que usan yotokonti»,
¿cómo somos? Nuestros hijos también tienen la cabeza decían los hombres. Así es como se habla de estas cosas
redondeada, los tenemos echados sin tablillas como de ser hermoso. En cambio, si uno tenía los dientes
hacen las mujeres mestizas. ¡Qué cosas tan feas! El blancos los demás se reían de uno. Se burlaban
que es guapo es el engreído de las mujeres. La mujer diciendo: «¡Shii, qué feo! ¿No eres tú?» Eso era algo

198 199
malo. Entonces, como no querían estar así con los siete días seguidos, los dientes permanecían negros
dientes blancos buscaban yotokonti. durante un mes. Ahora ya no vemos eso, ya no se tienen
los dientes negros, los que se ríen tienen dientes blancos
Yotokontira jake rama kamanbi. Ja riki westíora jiwishoko. nomás, ya eso está mal.
Jawen tapon bixhon kobin axhon nakakatikanai. Rabé nete
kaman ja tokonpaokanike ja xheta wisoti kopí. Jatian ja
xheta kikini penetai, payóyamai. Ramatian iki noa Non janekon
jaskarama, non jawebi nakayamai, kikini bakexhbi noa
xheta keyotai. Moatian yoxhanbo jaskarama ikátikanai. Chaikoni riki joneta jonibo. Moatian non yosibo meráyabo
onanyabo ikátikanai chaikoni joné rae akanabo. Jabaon
El yotokonti existe hasta ahora. Es una planta grande. yoikatitai chaikoniboki janeyaribi. Ja moatian onanyaboribiki
Se traía su raíz, se la hervía y se la masticaba. Hasta ikátiai joné chaikoni awinyabo, ainbo onanyabo joné
dos días lo tenían en la boca para ennegrecerse los chaikoni beneyabo. Nokon titashokon yoikatitai: «Chakí,
dientes. Entonces los dientes se veían muy brillantes, papashoko wanyora ikátiai chaikoni awinya, Soi Biri iká
no se malograban. En la actualidad ya no hacemos eso, iki jawen jane. Min baken bakeaketian janenoxh iwé Soi
ya no masticamos nada, desde temprana edad nos Biri», akin ea akátiai.
quedamos sin dientes. Antes no eran así las señoras.
Nuestros nombres verdaderos
Raotiribi ikátiai ja xheta yotokonti piá. Ja raota wiso xhetaya
ikaxh metsáshaman iki. Metsáshaman iki en oina; westíora Los chaikoni son gente escondida, que normalmente no
akin en oina iki yotokonti piá, kikin jakoinra. Ja toxhkotai se deja ver. Antiguamente, nuestros abuelos meráyas,
posaka nete, kanchis nete pekáo; moa kanchis nete aká onanyas, se relacionaban con la gente escondida o
westíora oxhe toxhkotai ja xheta wisoshaman. Ramatian chaikoni. Ellos decían que los chaikonis también tienen
moa non oinyamai jaskarabo, yamake moa wiso sus propios nombres. Además, estos antiguos onanyas
xhetayabo, oa osanaibo ponté joxhobires, moa jakonma. tenían esposas chaikoni, y las mujeres onanya tenían
esposos chaikoni. Mi abuelita contaba: «Hija, tu abuelo
El masticar yotokonti también era adorno para los finado tenía una esposa chaikoni, su nombre era Soi Biri.
dientes. La persona así adornada se veía muy bella con Cuando tus hijos tengan una hija, tienes que ponerle el
los dientes negros. A mí eso me parece hermoso; en nombre de Soi Biri».
una oportunidad vi a alguien que había masticado
yotokonti, se veía muy bonito. El efecto desaparece Ja kopí nokon wetsan janea iki nokon koko baken
después de ocho o siete días; cuando se masticaba por bakeshoko, Soi Biri akin. Iskon Bena iki chaikoni ainbonin

200 201
jane. Jaríbake Xhanen Bari, Ronon Xheka, Isá Xheka, jabo podemos dar el nombre de nuestro abuelo, de la abuela,
isáya iki. Jaskarain nokon titan janea iki nokon bakeranon de los padres. Si queremos lo hacemos. Yo tengo un
Isá Xheka, chaikoni jonin jane. Ramatian non chaikonibo hijo que se llama Juan, porque su papá es Juan, en
nokoti atipanyamake; moatian samáxhon nokokatikanai. castellano. El nombre de mi viejo en nuestro idioma es
Enra aríbati atipanke chaikonibo nokokin kikin akin Mokan Niwe, pero todavía no tenemos un nieto para
samáxhon. Ikaxhbi moa noa jaskáakin samákashamai, ponerle Mokan Niwe.
jatíbi jawéki noa xheakasai, ponté ocharesi. Jaskara ixhon
non ati atipanyamake. Jatian nawabo jaskarama iki, jawen titashokon janebi
akanai, nawabo yamake chaikoni raeya. Menikanti jake
Por eso mi hermana le puso ese nombre a la hija de mi jaton titashokon jane, jawen papanabo. Noa joni
sobrina, Soi Biri. Iskon Bena es el nombre de una mujer wetsaresibi iki, jake jonéni jonibaon jane, jake nato niwe
chaikoni. Asimismo hay Xhanen Bari, Ronon Xheka, Isá
raoki ikábo Senen Niwe, jake meskó keská janebo.
Xheka, estos nombres se refieren a pájaritos. Por eso
mi mamá le puso Isá Xheka a mi hijo, es el nombre de
Pero los mestizos no son así, a sus hijos les ponen el
un hombre chaikoni. En estos tiempos no podemos
nombre de su abuelita, los mestizos no se relacionan
encontrar a los chaikonis; antes dietando y guardando
con los chaikoni. Tienen que dar a sus hijos el nombre
abstinencia los encontrábamos. Yo podría encontrarme
de su abuelita o de sus padres. Nosotros los shipibos
con la gente chaikoni dietando bien. Pero en la actualidad
somos diferentes, usamos los nombres de los hombres
ya no queremos dietar como lo hacíamos antes,
queremos tomar de todo, pecamos nomás. Siendo así escondidos, también hay nombres relacionados a la
no podemos lograrlo. planta que llaman remedio del viento Senen Niwe, hay
varios nombres.
En yoiribiti atipanke, noa joxho nawabo keskáma iki. Non
bakebo, non papashokona, non papan jane, non titan Joxho nawabaon janeai jaton bake nato Pedro, Ezequiel,
janebo meniamai; keenxhon non akai. Ea jake westíora ja iki jaton papashokobaon jane, jaanshokores janeai. Non
bake, jawen jane iki Juan; ja non jaskáakin janea iki jawen wetsatian janeai Barin Yoi. Bari iki noa jan tenai kopí.
papa Juan iketian, nawan join. Nokon yosin non join jane Jake Xhanen Bari, ja iki westíora chaikoni meráyanin jane.
iki Mokan Niwe, ikaxhbi yamaparike nokon baba non Mokan Rao Jonibaon jane en ninkata iki westíorakin meráyanin
Niwe ati. yoiyai: Xhanen Betsa, jake Mokan Rona, Wasan Rona.
Chaikonibaon iná iki wasa, xhawan betan xhane iki noyai;
Puedo decir otra vez que nosotros no somos como los jaskarainoabo non jane tsekai.
mestizos o la gente blanca. A nuestros hijos no les

202 203
Los mestizos blancos nombran a sus hijos Pedro, por su nombre shipibo. Mi hijo se llama Sanken Bea y
Ezequiel, esos son los nombres de sus abuelos, solamente no quiere que le llamen así. Estos son los nombres de
esos nombres les ponen. Nosotros a veces les ponemos mis abuelos: Sanken Bea, Isá Xheka y Kené Sina. Mi otro
Barin Yoi. Bari es porque el sol, bari, es el que nos hijo se llama Kesin Tsoma. Le puse ese nombre porque
alumbra. Existe el nombre Xhanen Bari, es el nombre de se refiere a un hombre al que le gusta pelear con
un meráya escondido. Yo escuché una vez que un huishati, porque así debe ser mi hijo, un hombre
meráya decía los nombres de la Gente Remedio: Xhanen valiente. Antes nuestros abuelos luchaban entre sí, eran
Betsa, Mokan Rona y Wasan Rona. El wasa, o sea el mono trabajadores, meráyas. Como nuestros abuelos eran así,
frailecillo, es el animal domesticado por los chaikonis, el les damos esos nombres a nuestros hijos. Sanken Metsa
Xhawan guacamayo y el pajarito Xhane son aves; de ellos es porque cuando un hombre se pone la cushma se le
obtenemos los nombres. ve muy elegante, muy hermoso. Así usaban cushma
los hombres chaikoni. Yo tengo tres nombres shipibos:
Rama kamanbi noa jaskara iki, non janekonya. Nokon Ranin Ama, Mokan Rona y Sanken Wesna.
papan chaikoni awiman janeronki ikátai Metsá Beka,
westíora metsáshoko. Jaskarainbo non jane tsekai. Nawan join jane iki jakonribi, ikaxhbi non join janebokaya
Ramatian moa jaskarama, non bakebo jawen janen moa kikin jakon iki. Jaskarain en oina iki jatíbikaya jakon iki.
kenayamai. Nokon bakeranon iki Sanken Bea atin moa Nokon bakebo en janea iki nawan joinribi Eleodoro.
keenyamai. Ja iki moatian nokon papashokobaon jane: Akaskin en akai Eleodoro akin, akáshamakin: «¡Sanken
Sanken Bea, Isá Xheka, Kené Siná. Wetsa nokon baken Beá, jomenwe pii!», akin. Jatian rabekanbi axheai Sanken
jane iki Kesin Tsoma. Kesin Tsoma ikátiai iresama, joni Bea iamaxh Eleodoro. Jatian jabé raenanaibaon akai Elico
tsewémis, siná joni iti iká kopí. Moatian non papashokobo akin. Enbiribi nokon bake Elico akin ayamai. «¡Beá,
kikin reteanamis, kikin rayá iamaxh meráya ikátikanai. jomenwe pii!», akin en akai.
Jaskarabo ikátikanaitian non janea itinke. Sanken Metsá
iki westíora jonin tari sawea kikin sanken metsáshaman. Los nombres en castellano también son bonitos, pero
Jaskara ipaonike chaikoni jonin tari sawea. Ea iki kimisha los nombres en nuestro idioma son mejores. Yo opino
janeya: Ranin Ama, Mokan Rona, Sanken Wesna. que todos los nombres están bién. Mi hijo se llama
Eleodoro en castellano. Si quiero lo llamo Eleodoro, si
Hasta ahora somos así, tenemos nombres propios. no quiero le digo solamente: «¡Sanken Bea, ven rápido
Metsá Beka es el nombre de una mujer chaikoni que era a comer!» De esta manera él se acostumbra con los dos
esposa de mi papá, era muy bella (metsá significa ‘bella, nombres Sanken Bea y Eleodoro. Sus amistades lo
hermosa’). Nosotros sacamos nombres de esas cosas. llaman Elico. En cambio yo no le digo Elico. «¡Bea,
Pero en estos tiempos ya no llamamos a nuestros hijos ven a comer!», así le digo.

204 205
Jake nokon bake xhontako, ja iki Menin Kaisi. Non Joni chaikoni betan nokoanani
shinanyamai pikóketian Menin Kaisi ati. Ikaxhbi nokon titan
yoiya iki: «Nokon wetsara ikátiai kikin menin ainbo. Min Westíora jonironki boá iki chaikoni jonin, iaman yomerai
bake ainbo pikóketian Menin Kaisi anoxh awé». Non itaitian. Iaman toshbáketian nokoxhonronki chaikoni jonin
yoxhanbaon noa akátiai jaton jane keyótima akin yoikin. yoiya iki ja joni: «Nato ian rebon, nii pekáo, jain riki noa
Ja kopí rama nokon baken jane iki Menin Kaisi. ikábiribi, jonéni jonibo», akinki aká iki. Jatian jonin shinana
iki ja chaikonin yoiya: «Ramara ea kai», ikíki iká iki ja joni.
Tengo mi hija señorita, ella se llama Menin Kaisi. No Jaskáketianki chaikonin yoiya iki: «Rama riki noa Ani
pensamos en ponerle el nombre Menin Kaisi cuando Xheatiya», akinki aká iki. Jaskáxhonki chaikonin boá iki
nació. Sino que mi mamá me dijo: «Mi hermana era jawen anibo yoiyamabi.
una mujer hábil en el trabajo manual. Cuando nazca
tu hija llámala Menin Kaisi».  Nuestras abuelas nos El hombre que se encontró con el chaikoni
decían que sus nombres no deberían terminarse. Por
eso ahora el nombre de mi hija es Menin Kaisi.
Los chaikoni son la gente escondida o invisible. Un
chaikoni se llevó a un hombre cuando éste estaba
Rama iki nokon bake chonka rabé baritiaya, ikaxhbi en
pescando en la cocha. Cuando estaba flotando en su
onanyamake jaaki menin ikí kai ixhon, ¿jawe keská ikaxh
canoa, el chaikoni se le acercó y le dijo: «Al final de esta
meninma ikenkan? Jatian, ¿tson ocha iti iki? Jama
cocha, pasando el bosque, allá es donde vivimos, somos
nokonabi; enbi jawéki ati axheayama kopí. Jatian wetsabo
hombres escondidos». Entonces el hombre se quedó
jake Soi Biri. Soi akin jawéki akai kikin metsá akin jawéki
pensando en lo que había dicho el chaikoni y decidió: 
akaibo. Jaskáribi noa ikai Soi joni metsábo iki. Bake jawéki
«Ahora me voy allá». El hombre invisible le habló
akai iketian, non yoiyai: «Jawen tokáyora kikinshaman
menin ikátiai riki», ikí noa ikai. nuevamente:  «Ahora tenemos nuestro Ani Xheati». Y
se lo llevó el chaikoni sin que el hombre les avisara a sus
Ahora mi hija tiene doce años, pero no sé si va a ser padres.
hábil, de repente no va a ser hábil. Y en ese caso, ¿de
quién es la culpa? No de ella, sino de mí misma; porque Jainxhon jonin ninkataki iká iki kikin tanpóra metsá
yo misma no le enseñé a hacer las cosas. Algunas se metsáshamani, joniboki oa iká iki winon rishkianani.
llaman Soi Biri. Soi se llaman porque cuando hacen las Jatianki chaikoni joninki yoiya iki: «Ninkáwe en mia yoinon,
cosas las hacen bonitas. De igual manera a los que chaikoní; mia riki jakonma pisi poati. Noa riki wasteya, jan
llamamos Soi son personas bonitas. Cuando a un niño nashiwe mia nokon jeman nokónon», akinki aká iki. Jatian
le gusta hacer las cosas, nosotros decimos: «Es así jonin aká iki «Ikonrake», akin. Jaskáaxhon beai oinaronki
porque a su tocayo le gustaba hacer las cosas». iká iki natotio tenton waste, moa xhakia. Jainxhonki

206 207
chaikonin nashimaa iki. Nashimaxhonronki boá iki jawen habló nuevamente diciendo: «Escucha, yo tengo cuatro
tita kaman. Kaxhon oinaronki iká iki jema manishma, kikin hermanas». El hombre aceptó.
xhabá, xhobobo xhabáshaman napo yakata.
Nete xhabáketianki peokota iki pishta, icha jawéki yoina
Al llegar, el hombre escuchó que tocaban un bombo retekanabo pii, meskotibo jaton axhekanbiribi ikí, tari
muy bonito, los hombres se peleaban con macana. wisoshaman kewéya, joshin tari sawéya. Jainxhonki
Luego el chaikoni le dijo: «Escucha lo que te voy a decir, chaikonin jawen tita yoiya iki: «Titá». Jatian jawen titan
tienes un olor muy feo. Tenemos piripiri, báñate con aká iki: «¿Jawerin, baké? «, akinki aká iki. «Enra beke
eso para que vengas a mi comunidad». El hombre nato paro joni nokon poi bimanoxhon». Jaskáketian jawen
respondió:  «Bueno». El chaikoni trajo el piripiri en una titanki yoiya iki: «Bimakayata, min beke betin jaonbiribi
bolsa, bien ralladito, e hizo que se bañara con eso. Tras keenxhon, moa min ake betin bekin» akin aká iki.
hacerlo bañar lo llevó hasta donde estaba su madre.
Al llegar el hombre vio que la comunidad estaba limpia Al amanecer empezó la fiesta, comían todo tipo de
de maleza, que las casas se erguían en medio de espacios animales que habían cazado en el monte, practicaban
totalmente despejados. diferentes cosas según su costumbre, vestían cushmas
negritas bien bordadas, cushmas rojizas. Después el
Moatianki ipaonike chaikonibo korákayaribi. Kaxhonki chaikoni llamó a su madre y ésta le contestó: «¿Qué,
chaikonin yoiya iki jawen koshibo itan jawen tita: «Titá, hijo?» Y el chaikoni dijo: «He traído a este hombre del
enra beke paro joni, noibatishoko itaitianra en beke río para casarlo con mi hermana» Entonces la madre
chaiyanoxhon», akinki aká iki. Jainxhon jonin shinana iki: le respondió: «Bueno, entrégasela, obviamente porque
«¿Jawe kopíki ea neno joá?», ikíki iká iki. Jainoaxhki iká lo quieres es que lo trajiste».
iki ja joá joni jabákasi chaikonibaon jemameaxh. Jatian
yoiribia iki chaikonin: «Ninkáwe chaikoní en mia yoinon, Jawen baken yoiwanketian, chaikonin titan nete
ea riki chosko poiya», akinki aká iki. Jatian jonin jen aká xhabataitian jawen bake xhontako yoiya iki: «Mia jawe
iki. akaitani ikenmabi, jochinki ake paro joni bekin, nobé itinke
en mia bimabanon» akin aká iki. Jaskáaxhonki bimakana
Antiguamente la gente invisible tenía también sus iki, kikin metsáshoko xhontako, nanen bekenéya, rexhóya,
curacas. El chaikoni le dijo a las autoridades y a su teoti sawéya, kikin metsáshoko.
madre:  «Mamá, yo he traído al hombre del río, como
me dio pena lo traje para que sea mi cuñado». En ese Tras lo que le había dicho su hijo, al amanecer la madre
momento el hombre pensó: «¿Por qué he venido aquí?» habló con su hija: «A pesar de que casi no sabes hacer
Entonces sintió ganas de escaparse. Pero el chaikoni le nada, tu hermano mayor trajo al hombre del río, te haré

208 209
reunir con él». De esta forma le entregaron al hombre Ikaxhbi moa chaikoni jonibaon onana iká iki joni jawen
una mujer muy bella, con la cara diseñada con huito, kaiboboiba kakasai. Jainxhon jawen rayos benbon yoiya
la nariz adornada, collares, una mujer muy hermosa. iki: «En mia potai kanon, baké, chimakayain senen. Enra
mia nokon bake xhontako ramishoko nanexhonai», kinki
Ja joninki biá iki ja chaikoni ainbo. Biketianki jawen rayos aká iki. Jaskáxhonronki napóxhona iki kabóri, iso, jono,
benbon yoiya iki: «Baké, miara kayamapariai, nenoaxh chaxho namibo, ani nontiki iká iki. Ja nonti akanaironki iká
westíora oxheparira mia kai, jawékipari yomerawe min iki ronin bake. Moa nonti bochoaxhon yoikana iki:
tita boxhonnon», akinki aká iki. Jaskáakin biá pekáo moa «¡Katanwe! Nokon bake jakonmashokora en mia
basichaki iká iki moa joni jokasi. Westíoraiki jokasi tanata chibanmai», akin aká iki.
iki, joxhon jisáronki iká iki paotati moxhan kai, kikin nonti
jikiti jisáma. Jaskarainki joni banéribia iki. Jatianki iká iki ja Pero los chaikonis sabían que el hombre quería regresar
joni moa icha nete, ja bake xhontako bimakanaki iká iki donde su familia. Entonces su suegro le dijo: «Hijo, iré
moa westíora oxhe. Ja moa westíora oxhe iketianki, iká a dejarte a la salida de la cocha. Embarcaré a mi hija
iki jawen titabo moa winii, maaporira kabirake, moa feíta contigo». Después puso en la canoa carne de
retekana riki, manota riki, moa choyachakin boábo taricaya, maquisapa, sajino, venado, la canoa era
shinanibo ikana iki. grande. Dicen que a esa canoa la llamaban cría de
yacumama. Una vez que la canoa estuvo llena, el suegro
El hombre se había casado con la mujer chaikoni. Luego dijo: «¡Vete! Voy a dejar que mi hija feíta vaya contigo».
del matrimonio el suegro le dijo: «Hijo, todavía no te
vas a ir de aquí, recién al cabo de un mes te irás, primero Ja xhontako joá iki jawen bakenxhaiba, paro ainboboiba.
tienes que cazar animales para que se los lleves a tu Joxhonki ja chaikoni ainbonin yoiya iki jawen tsabe: «Ea
mamá». Como ya había pasado un tiempito el hombre riki min poi nokon poinribi bimaa, nokon papan riki ea
quería regresar a su casa. Una vez intentó escaparse, raana», akinki aká iki. Jatianki jawen bene yoiya iki
pero se encontró con una cantidad de espinas de uña ochatima. Jaskákenbiki joniki joaxh paena iki.
de gato que le impidieron pasar con la canoa. Por eso Jaskarainronki inike ja chaikoni ainbo notsikaini kai. Rama
el hombre tuvo que regresar. Para esto el hombre ya kamanbi non chaikonibo moa ochómaa iki. Jatian nete
tenía allí varios días, ya había pasado un mes desde su basimaribi iketian ipaokanike; rama moa nete basiora
matrimonio. Al mes de que el hombre había iketian non chaikonibo ninkáyamai, ninkatai ikaxhbi
desaparecido de su casa, sus madres lloraron pensando wetsankobo.
que se había ahogado, que lo habían matado, que se
había perdido, o que de repente el chuyachaqui se lo La joven llegó a la casa de su suegra, donde vivían las
había llevado. mujeres del río. Al llegar la mujer chaikoni le contó a su

210 211
cuñada: «Mi hermano me entregó a tu hermano, mi Moatianra yawabo beketian: «¡Xhoiwe, jomenkanwe
papá me mandó acá». A su marido le anticipó que no ainbobo!» ikí ipaonike; westíora jawéki reteaxh
pecara. A pesar de eso, el hombre se emborrachó. menípaokanike: «¡Xhoiwe tsabé, xhoiwe titá!», ikí. Jainxhon
Entonces la chaikoni se enojó y partió molesta. Así piti kenai jawen kaibobo. Non rama jaskáati atipanyamake,
hicimos que los chaikonis se alejaran de nosotros hasta moa jawebi yamaketian; jara nonna onis jawéki iki.
el día de hoy. Esto ocurrió cuando el mundo era Ramatian iki noa kikin yoáshiora, moa noa pitin kenáyamai,
reciente; ahora que el mundo es antiguo ya no ponté moa nawa keská. Ikaxhbi noa nawama iki, jake non
escuchamos a la gente chaikoni, los escuchamos pero axhé. Ikaxhbi wetsankobo keyotamapari iki, pitin
en otros lugares. kenataibopari jake. Chaxho reteaxh iamaxh amakiri beaxh:
«¡Xhoiti biwé!», ikaibopari. Nato netebo piti yamaketian noa
Non piti jawékibo nawa keskáribi itinke, pitin moa kenáyamai.

Moatianra ikátiai yoinabo ochóma merati itan icha. Jatian Antes cuando los hombres traían huanganas decían:
non akátiai wachoaxhon xhekin betenki, parantayabo non
«¡Ásenlas, vengan mujeres!»; cuando se cazaba un
joa iki. Jaskáribi akin jabo non xhoixhon, yonanxhon,
animal se compartía entre todos: «¡Ásalo cuñada, ásalo
betenkatitai. Jaskáaxhon piá iki kikin noe ja jawékibo.
mamá!», se decía. Además se invitaba a comer a los
Moatian yamakatitai oa nawan pitibo piti. Ramatian non
parientes. Ahora ya no podemos hacer eso, porque ya
jaskarabo oin oinyamai, noa joxho jonibaon keyonana kopí.
no hay nada; esto es algo triste para nosotros. Ahora
Moa yamake jaskáshamanxhon non kobin’atibo,
somos muy mezquinos, ya no nos invitamos a comer,
jaskáshamanxhon non jakonshamanxhon pitibo.
nos comportamos igualito que los mestizos. Pero
nosotros no somos mestizos, tenemos nuestra
Nuestros alimentos
costumbre. Sin embargo, en algunas comunidades
Antes se encontraban animales cerca y en abundancia. todavía no se ha terminado esto, todavía se invitan a
Antes suavizábamos las carnes y las preparábamos en comer. Cuando cazan venado o pescan gamitana
mazamorra con maíz, las sancochábamos con plátano. todavía hay los que dicen: «¡Lleva para que lo ases».
De igual forma las asábamos al fuego, las ahumábamos En estos días como ya no hay comida somos como los
y preparábamos mazamorra. Cocinando así comíamos mestizos, pues, ya no se pasa la voz para comer.
muy rico estas cosas. Antes no se conocía la comida
mestiza. Ahora casi no vemos las cosas del bosque, Noa jonikonbaon iki jatíbi jawékibobires piosma. Piti
porque los blancos nos han matado los animales. Ya jisáshaman ikenbi non koshoshka piamai; ja iki non
no hay carne para preparar sancochados, para axhekanbiribi. Jatian, ¿jawe kopíki non koshoshka piamai?
preparar deliciosas comidas. En onanyamake. Moatian non yosibaon noa yoikatitai

212 213
koshoshka roniman yonoti. Koshoshka iki noa boa, shushupe, etc. Nunca comemos ni oso hormiguero
joninontianbi non piosma. Jawen xheni iki ainbo bikaskin ni tigre. De igual forma no comemos pelejo. No sólo
raonti. Ainbaon mia icháketian jawen xheta wexhaxhon, antiguamente sino hasta la actualidad tampoco
rome xheia meskoxhon, jotixhon xhon ati. Jatian miki comemos pichico. Tampoco comemos ronsoco, aunque
ainbo sinataitian, min jawen chitonti xhenin keskinana, ja actualmente algunos lo hacen. Los hombres traen para
ainbo tsini ikí kai. Ja iki westíora raoribi. comer anguila y raya, pero nadie trae anguila eléctrica
para comer.
Nosotros la gente verdadera no comemos cualquier
cosa. Aunque parezca comida no comemos bufeo; esto Jatian non axhekan iki nato jenemea jawékibo kikin
es conforme a nuestra costumbre. ¿Por qué no comemos pitikonshamanbo. Wame non piai, sapen non piai, amakiri,
bufeo? No lo sé. Antiguamente nuestros abuelos nos asápa, jabo. Jatian ranyon, cheó, jabo non pipíamaribiai;
decían que el bufeo era ayudante de la yacumama. maxhkoshoko ikaxh xhao itan wia yorabo iken.
Desde un principio nunca hemos comido bufeo. Su
manteca sirve para pusanguear cuando uno quiere Según nuestra costumbre éstos son los animales
conquistar a una mujer. Si una mujer te insulta, se acuáticos que consideramos muy buena comida.
raspa el diente del bufeo, se lo mezcla con tabaco Comemos paiche, vacamarina, gamitana, paco, esos.
envuelto y fumando se le sopla a la chica. Si una mujer Mientras que el llavarachi y el chiu chiu no los comemos
se molesta contigo, le echas en el borde de su falda un mucho; como son peces pequeños tienen muchas
poquito de manteca de bufeo y esa mujer va a empezar espinas y mal olor.
a andar con cualquiera. Eso es una pusanga más.
Niikamea piti jawékibo riki chaxho, ano, yawa, jono, yawish,
Jatíribibaon kapé pikanai, ikaxhbi ea kapé piosma iki. panó, mananxhawe. Jainribi iki iso, isokoro, roo, shino,
Rono jawékibo iki non piosma: ronin, ronin bake, ronon shishi, jabo. Jainoaxh pitiboribi iki jasin, kebo, koman ewa,
ewa, kamoxh, jabo. Jawetianbi non piosma iki xhae betan manxhan, nii nonon, koshori, nea, xharára. Nato riki non
ino. Jaskáribi jawetianbi non ponsen piamai. Jainoaxh yoinabo, nato riki non axhébo, paro ibobo keská.
moatianbichoma iki rama kamanbi iki non shipi piosma.
Jainoaxhribi amen non piosma iki, ikaxhbi ramatian La comida de monte es el venado, majás, huangana,
jatíribibaon pikanai. Jainxhon jonibaon piti bekanai koni sajino, carachupa, yangunturo, motelo. También están
betan iwi, ikaxhbi tsonbi konin ewa pinoxhon beyamai. la maquisapa, el mono choro, el cotomono, el mono, el
achuni, etc. También se come el paujil, la pucacunga,
Algunos comen lagarto, pero yo nunca lo como. Nunca el yungururo, la garza, el pato de monte, el cushuri, el
comemos serpientes: yacumama, cría de yacumama, trompetero, la sharara. Estos son los animales que

214 215
comemos, éstas son nuestras costumbres como dueños Yoáshiko Inka
del Ucayali.
Yoáshiko17 Inkaronki inike, moatian jawetianbobira noa
Jatíbitianra joxho jonibaon noa yoikanai Shipibo ponté pikotamatian. Noa joniboronki ikátiai chiioma, jaskáxhon
iresbiresa niikamea inábo keskáribi. Ikaxhbi noa non piti xhoitibo yama. Ja Yoáshiko Inkaki ikátiai
jaskarama iki; jake moatianbi non axhé. Moatian joxho kikinshaman yoáshi, chiikan yoáshi. Chii jonibo
jonibo joxhon noa keyonankeankana iki non jono, non meniamakatitai. Wetsatianki: «Noara chii bii joke» iketian,
yawa, non awá, non mari, non meskó keská mebiabo. ponté onpaxhan nenanxhon menikin; «Atsa taxhora noa
Noa keyonanribikeankana iki jasin, manxhgan, koshori, keenai» iketianki, raras axhon jato menikin.
xhgarára, nononbo, non yapabo; jainoaxhg non jiwibo.
Jatian noakaya iki kikin nii ibo, non onanke niikamea El Inca Miserable y el origen del fuego
jawékibo. Jaskara kopí non yoinabo aresbireskin non
reteyamai, jawen iboyaboribi iketian. Al Inca Miserable le ocurrió esto hace mucho tiempo
atrás, antes de que nosotros naciéramos. Nosotros no
Muchas veces los blancos nos dicen que los shipibos teníamos candela, por eso no podíamos asar el pescado
vivimos así nomás, como los animales del monte. Pero para comer. El Inca Miserable era demasiado
eso no es cierto, tenemos nuestra cultura desde tiempos mezquino, mezquinaba la candela. No le daba candela
remotos. Antiguamente los hombres blancos llegaron a la gente. Cuando le decían: «Venimos a llevar
y casi exterminaron nuestro sajino, nuestra huangana, candela», el Inca agarraba un pedazo de leña con
nuestra sachavaca, nuestro añuje, nuestros diferentes candela, lo metía en el agua y les entregaba. Cuando le
tipos de mono. De igual manera casi exterminaron el pedían: «Queremos palo de yuca», primero lo raspaba
paujil, la garza, el cushuri, la sharara, los patos, bien hasta hacerlo inservible y después se lo entregaba.
nuestros peces; asimismo, nuestros árboles. Nosotros
en cambio somos los verdaderos dueños del bosque, Ja Yoáshiko Inkaronki ikátiai rabé beskon ináya. Ja
nosotros conocemos las cosas del bosque. Por eso no beskonki ikátiai xheta nenké. Ja Yoáshiko Inkaronki iká iki
matamos a nuestros animales indiscriminadamente, jawen jema matsoti. Jatianki iká iki beskon rabéki ja
pues ellos también tienen su dueño. Yoáshiko Inka pekáoki, jatsan keoti. Jaskákinki jatsanma
iki Xhane Inka, «¿Jawe akíri mia epekáo jatsan?», ixhonki
matsótinin riskia iki.

17
Jatíribi jonibaon akai «Yoáshikon» akin.

216 217
El Inca Miserable tenía dos loros chirriclés en su casa. El Inca Miserable sabía que a partir de allí la gente se
Los chirriclés en ese tiempo tenían el pico largo. El Inca repartiría la candela. Entonces el chirriclés le dijo al
Miserable estaba barriendo alrededor de su casa. gallinazo: «Yo ya traje el fuego ya que la gente tanto lo
Entonces los dos chirriclés estaban haciendo bulla quería desde antes, ahora protégelo tú con tus plumas,
detrás de él. Con tanto ruido hicieron que el Inca no dejes que se apague, el Inca Miserable ha provocado
Miserable perdiera la paciencia. «¿Por qué haces tanta un ventarrón». Dicen que en ese tiempo el gallinazo
bulla en mi detrás?», le gritó el Inca exasperado a un tenía las plumas blancas. Entonces vino el rinahui para
chirriclés, y diciendo esto le pegó con la escoba. ayudar al gallinazo. Es por esto que tanto el gallinazo
como el rinahui tienen ahora las plumas negras.
Jainxhon kaxhonki beskoman chii tsisto natexhaxh
noyaitianki, Yoáshiko Inkan matsótinin rishkikin kenea iki. Jainoaronki Yoáshikon Inkan pakea iki ani niweaba, kikini
Boxonronki axho tano chankatainkoki rakana iki, jainoaki sinataki iká iki. Ja niweaba anixhonronki aká iki chii janbis
aká iki moa axho tano yatankin. akin, kikini tiríti akin. Jainoa manaironki akátikanai jonibaon
chii tsisto manai bikin. Jain moa piti yoá akana iki, jaskara
Entonces el chirriclés mordió un tizón prendido y se nokon yoxhanshokon yoipaonike.
escapó volando. El Inca Miserable, trató de alcanzarlo
moviendo violentamente el palo de la escoba pero falló. El Inca Miserable hizo caer una tempestad, con lluvias
El chirriclés colocó la candela encima de un árbol de y truenos, estaba más molesto que nunca. El ventarrón
capirona seca, y éste se prendió. sopló el fuego regándolo por todas partes, y se prendió
un fuego grande. La gente empezó a juntar la candela.
Jatianki Yoáshiko Inkan ani niweaba pakea iki, ja chii noka Así empezaron a cocinar el pescado, así contaban
akaskin. Yoáshiko Inkan onana iká iki moa jainoaxh chii nuestras abuelas.
janbisi kai. Jainoaronki beskoman poinkosko yoiya iki:
«Enra moa beke chii ramanma jonibo chiikan
keenkenaitian, rama min pein mapowe Chichíporo Ainbo
nokamayamakanwe, Yoáshiko Inkanra niweaba pakea
iki», akinki aká iki. Poinkoskoronki ipaonike joxho rania. Joní benatian Chichíporo Ainboronki ikátiai, kikin jakon
Jainronki joá iki xhete poinkosko akini. Ja kopíronki shinanya ainbo. Jatianribironki ikátiai jawékiati jawékibo
poinkosko betan xhete jaton pei wiso rania. yama: xheki, atsa, atsa taxho, paranta takobi biti yama,
jatíbi yama. Ponté nane joshin benaxhon jawékiai
El Inca Miserable hizo caer una lluvia torrencial con ipaokanike. Iitironki iká iki noa jonibo kaiti. Rama non
un viento muy fuerte, pensando apagar así la candela. ninkatai Inkabo iní, jaskáribi ikí ikátiai Chichíporobo. Iitironki

218 219
ikana iki noa jonibo kachio kai nane joshin benai. Ja bokana Entonces la Mujer Canario le dijo al niño: «¿Por qué
pekáoronki iká iki Chichíporo Ainbo pikoti. Joxhonki bakebo tienen que buscar huito? El huito no es para la
yokata iki: «¿Jaakan, maton titakan?», akinki aká iki. alimentación». La Mujer Canario tenía piernas largas,
Jatianki baken aká iki: «Nokon titara yamake, nane joshin pantorrillas grandes. Luego ordenó: «¡Niños, traigan
benaira kake, ja jawékiati», akin aká iki. una cañabrava larga!» Los niños la trajeron. Después
la Canario les pidió: «¡Golpéenme en la canilla !»
La Mujer Canario y el origen del maíz Cuando los niños la golpearon en la canilla, la Canario
arrojó maíz en gran cantidad. Con ese maíz prepararon
Al principio de la creación existía la Mujer Canario, bebida muy rápido, allí habían grandes ollas de barro.
era muy buena y de nobles sentimientos. En ese tiempo, Antes las abuelas eran muy trabajadoras, hacían ollas
la gente no tenía ningún alimento: no había maíz, yuca, de barro grandes.
palo de yuca, máchiqui de plátano, absolutamente
nada. Tan sólo se alimentaban con el huito maduro.
Bakebaonki ishton renekina iki, axhon jato xheati akina iki.
Con el tiempo la población aumentó. Así como a veces
Jainxhonki yokata iki Chichíporo Ainbaon: «¿Min titan wai
escuchamos la historia de los Incas, así también existían
banáki jaa?», akin. Baken yoiya iki: «Nokon titan waira jake,
los Canarios. Una vez, la gente se fue al monte a buscar
ikaxhbi riki jawe banati yama», akinki aká iki. Moa jatíbi
huito maduro. En eso, apareció la Mujer Canario y
ayonbaini kaxhon Chichíporonki aká iki, ja chosko iamaxh
viniendo hacia donde se habían quedado los niños les
sokota bakebi boá iki wainko. Nokóxhon jato yoiya iki: «Nato
preguntó: «¿Dónde están sus madres?» Entonces un
niño contestó: «Mi mamá no está, se fue a buscar huito banakanwe ishton, maton tita joámabi, eara moa karíbai.
maduro para alimentarnos». Banaxhonbi pekáori naishamakanwe», akinki jato aká iki.

Jaskáketianki iká iki Chichíporo Ainbo: «¿Jaweatíki akai Los niños la ayudaron a moler el maíz rapidito, luego
maton nane benakin, nane riki non jawékiatima», akin aká la ayudaron a preparar la bebida. Luego, la Mujer
iki ja bake. Chichíporoki ikátiai kikin witaxh ani, wipoko Canario preguntó: «¿Tu mamá tiene chacra
ani. Chichíporon yoiya iki: «¡Bakebó, westíora tawa sembrada?» El niño contestó: «Mi mamá tiene chacra,
nenkécha bekanwe!», akinki aká iki. Jaskáaki bakebaon pero no tiene nada que sembrar». Tras preparar todo,
tawa bea iki. Jainoaki jato yoiya iki: «¡Ishton ea la Mujer Canario los llevó a los cuatro o seis niños a la
wirishkikanwe!», akinki aká iki. Ja wirishkikanaronki iká chacra y allí les dijo: «Siembren esto lo más rápido
iki, xheki saa iboan saa iboani. Jaskáaxhon ishton nato posible, antes de que regresen sus madres, yo ya tengo
xheati axhonkin, jainki iká iki ani kentíboki. Moatian que irme. Después de sembrar esto no deben mirar hacia
yoxhanboki ikátiai kikin rayábo, ani kentí akaibo. atrás».

220 221
Naiskanaketian iká iki Chichíporo jato oinyabi. Jatian xheki zal, mañana recién podrán verlo. A los dos años re-
iti iká iki basima anii, kimisha netebobira. Jaskáabironki gresaré, porque debo visitar varios lugares». Tras
iká iki bake kikin yoitima, ja Chichíporon oinabironki aká decirles esto, la Mujer Canario desapareció.
iki baken naiskin. Ja naisketianki yoiya iki Chichíporo
Ainbaon: «¿Jawe kopíki aká bakeranon min naiskin? Moa kaa pekáoki, bekana iki nane joshin papíyabo. Joxhon
Neskábi neskábira mato janoxh iki, maton xheki banara oinaki xheki xheati, xheki joabo, moa abaina. Jain joaxhki
ishton iamanoxh iki, kimisha oxheparira mato inoxh iki joni rateta iki: «¿Tson mato meniarin bakebo?» Jabiki iká
jawékiakasi manati», akinki aká iki. iki bakebo keshayamai, xhekibo banabeiranaxhbi.
Jaskataxhki keshayamakana iki. Moa rabé nete pekáopariki
La Mujer Canario vigilaba a los niños para que no aká iki jawen tita bokin: «Kawé titá xheki anon, enra mia
miraran hacia atrás. El maíz debía de crecer en un corto jatianpari keshanai, jatian keshatira ea yoibake», akinki aká
tiempo, más o menos en tres días. Pero nunca falta un iki jawen tita. Kaxhon oinkanaki iká iki, moa xhekiki kikini
niño travieso; a pesar de la vigilancia de la Canario, panshinai, moa joati senenbo. Jaaki bexhon akana iki joakin,
este niño miró hacia atrás. Entonces la Mujer Canario joaxhon pikana iki. Jaskarainoaxhki xheki joninike.
le dijo: «Varoncito, ¿por qué miraste hacia atrás? Así
nomás vivirán ahora, cuando siembren maíz ya no Tras la partida de la Canario, volvieron las madres
crecerá rápidamente, tendrán que esperar tres meses cargadas de huito maduro. Al llegar vieron la chicha y
para poder alimentarse». el choclo bien cocido que la Canario y los niños habían
preparado. Entonces la gente se admiró. «¿Quién les
Jainxhonki jato xhobon bexhon yoiribia iki: «Ninkákanwe regaló, hijos?», preguntaron a los niños. Pero ellos no
bakebó en mato yoinon. Nato xhekira min moa ocha ake, dijeron nada, a pesar de que habían sembrado el maíz.
ocha akenbira en jakiribi soaribiai nokon shinaman, kikin Así fue, no contaron nada. Recién a los dos días llevaron
noibati riki mato. Oini boyamakanwe, bakish a su mamá a la chacra diciéndole:  «Mamá, vamos a
ointankanwe, nenoaxh rabé baritiara ea joi kai, jatíbiainra cosechar el maíz, recién te cuento, me dijo la canario
ea iikaini kai», akinki aká iki. Jaskáatananki iká iki moa que recién hoy día te cuente». Al llegar vieron que las
Chichíporo Ainboki manota iki. plantas de maíz ya estaban amarillando, que ya estaba
dando el choclo, ya estaba listo para ser cocinado.
Al regresar a la casa la Canario les advirtió nue- Entonces cosecharon y trajeron el maíz, lo cocinaron y
vamente: «Escuchen niños lo que les voy a decir. Ya se lo comieron. Así se originó el maíz.
dañaron este maíz, pero aunque lo hayan dañado yo
lo limpiaré con mi poder mental porque ustedes me Chichíporo Ainbo iká iki noa keská ainboribi. Joní
inspiran mucha compasión. No vayan a ir a ver el mai- benatianronki ipaonike, jaskara Chichíporo Ainbo nekebi

222 223
pikoti. Nato chichíporo iki westíora isá, rama kamanbi jake
chichíporo isá. Nato isára jake icha mano pikota
manishainbo, aros banakanainkobo. Ikaxhbi maxhkoshoko
isá iki, jawen pei yamétanishoko. Ramara moa joniyamai,
netebo moa basiora iki.

La Mujer Canario era una mujer como nosotras. En VII


los tiempos de los orígenes, las Mujeres Canario
aparecían en este mundo como seres humanos. El
canario es un pajarito, hasta hoy en día existe el canario. Wetsa inríjinanbo
Este pajarito mayormente vive en los barrizales, en los
arrozales. Es un pajarito pequeño, su pluma es de color Jake wetsa inábo; jake Asháninka, Wanbísa, Awáronabo,
un poco oscuro. En estos tiempos ya no se convierten Yami Nawaboribi. Jabo iki wetsa inábo, noa keskáribi
en seres humanos, el mundo ya es muy viejo. ikaxhbi wetsa joiyabo. Jaares iti atipanyamake nobé
meskoti, non kaiboma ikaxh. Jabo non kaiboma iki; jabo
iki wetsa joiyabo, wetsa axhéyabo. Asháninkabaon axhé
iki wetsaresibi, jabaon wetsa jawéki xheayamai, ponté
atsa xheatires, jainoaxh atsa xhoires pikanai. Ikaxhbi
Shipibo jonibo jaskarama iki, non jatíbi piai. Shipibobiribi
ixh on non Asháninka non bake bimayamai, non kaiboma
iketian, wetsa iná iketian. Ea keenyamaibi nokon bake
benoti atipanke westíora iná Awárona betan, Yami Nawa
betan iamaxh Kashi Nawa betan. Ea keenyamaibi ja
Kashibaon, «¿jaweatíki min ja Kashibo biai? ¿Jaweatíki
min Asháninka biai, baké?» akin akábi. Ea
ninkáxhonyamaitian moa jawebi ati atipanyamake. Jan
bitixh ikai betin ixhon, en oinresai, en bitima ixhon.
Keenyamakinbi en moa axhonti jake rayos axhonkin, moa
bike betin. Jawe keská axhonbi potamati atipanyamake
jawen keen iketian.

224 225
Otros pueblos indígenas axhé non onanyamake. Ja Asháninkabo non onanke, jawe
keskáti jaari, jawe keskáti jabobiribi ikai ixhon. Ja
Hay otros pueblos indígenas; hay los Asháninka, Asháninkabo iki kikin Shipibo jonibaon keen, Shipibo
Huambisa, Aguaruna y también los Yaminahua. Ellos ainbobo awin akasbo. Jatian wetsa inábo, Yami Nawa,
son otros indígenas, como nosotros pero con idiomas non onanyamake. Westíora akin en oina iki ani
distintos. Eso si no puede ser que otros indígenas se tsinkítiainxhon Kashi Nawa, Wanbísa, Awárona, jabores
mezclen con nosotros puesto que no son nuestros en oina iki. Nenoaxh ochó jakanke jabo, nobéshaman
paisanos. Ellos no son nuestros paisanos, ellos tienen meskóyamake. Rabéres itinke nobéshaman jaabo,
otros idiomas y otras costumbres. La costumbre de Kashibobo iki, Asháninkabo iki.
los ashánincas es diferente. Ellos no toman otra cosa
sino puro masato, y comen solamente yuca asada. En Algunos pueblos indígenas viven muy lejos, otros están
cambio los shipibos no somos así, comemos de todo. casi a nuestro lado, cerca a Betijai en el Alto Ucayali.
Justamente porque somos shipibos no entregamos Asimismo los Cashibo están en Aguaytía, cerca. Pero a
nuestros hijos a los Asháninkas, porque no son otros indígenas como los aguarunas y los huambisas
nuestros paisanos, porque son otros indígenas. Aunque no los conocemos, ellos son baguas. De dónde serán,
yo no esté de acuerdo, mi hijo puede casarse con una son de otros lugares pero están dentro del territorio
indígena aguaruna, yaminahua o cashinahua. amazónico. No los conocemos bien, no conocemos sus
Aunque yo no lo quiera a ese cashibo, aunque yo le costumbres. Conocemos a los asháninka, cómo viven,
reclame a mi hija: «¿Por qué te casas con ese cashibo? cómo se comportan. A estos asháninka les encantan
¿Por qué te casas con ese asháninka?», si no me hace los shipibos, les gusta tener mujeres shipibas. A otros
caso yo no puedo hacer nada. Porque son ellos los indígenas como los yaminahuas no los conocemos. Una
que se van a casar, yo miro nomás, yo no soy la que se vez yo vi en un congreso cashinahuas, huambisas,
va a casar. Así, aunque yo no quiera, ya tengo que aguarunas, a ellos nomás vi. Ellos viven lejos de aquí,
tratarlo como yerno puesto que ya se reunieron. No no están mezclados con nosotros. Dos nomás son los
hay nada que yo pueda hacer para separarlos porque que están cerca de nosotros, los Cashibo y los
ése es su gusto. Asháninka.

Wetsa inábo jake kikin ochó, wetsa iki nopataxhtani, Bitijai


ochómabo. Jaskáribi Kashibobo iki Awítia, ochóma.
Ikaxhbi wetsa inábo Awárona, Wanbísa, non onanyamake,
jabo iki Bagua inábo. Jaweranoabora ibirai, ja wetsaoribo,
nekeaboribi ikaxhbi. Ja non onanshamanyamake, jaton

226 227
Non yosibo Kashibo betan reteanani te pucuneaban inmediatamente morías! Dicen que esto
pasó en el extremo de la cocha de Juantía. Más arriba
Westíora yantan, yakáxhon, nokon papan ea yoiya iki. de Juantía está Cushabatay. Allí se produjo el enfren-
Jaaronki ikátiai Kashibo retéya; moatianronki ikátiai tamiento.
jaskara. Kashibo benaxhon, Kashibo retexhon, jaton
bakebo beai. Jainxhonronki jawen papan yoiya iki: «Baké, Chosko chonka Shipibo jonibobira bokana iká iki nontin.
mia riki raké joni. Rama kanon kawé, ikonrin mia siná» Ani nontibo akana iki Kashibo akí bonoxhon. Kaaxh mashin
ixhon boá iki Kashibobo ati. oxhakana iki. Mashin oxhaxhon, yosibo moa onan ixhon,
mashi chinikana iki. Jain napokooxhon oinkanaronki iká
Los enfrentamientos entre nuestros antepasados iki Kashibobo bei. Ja Kashibobo kikin joshinres iká iki
y los Cashibo chopaoma ikaxh, xhapanantiyashokobores. Jainribironki
bekana iki bake niábena, oa bake moa xhontakoai,
Una tarde, mientras estábamos sentados, mi papá me jaskarabo.
contó. Él había matado cashibos; dicen que antes era
así. Buscaban a los cashibos, los mataban y se traían a Cerca de cuarenta shipibos habían venido en canoas.
sus hijos. Entonces su padre le dijo: «Hijo, tú eres un Habían construído grandes canoas para ir a matar
hombre miedoso. Ahora vamos a ver si eres valiente», cashibos. Los shipibos llegaron y durmieron en la playa.
y lo llevó a matar cashibos. Luego de dormir en la playa, como los viejos eran
expertos, escarbaron huecos en la arena y se
Kaxhon oinkana iká iki Kashibobo samati tsamákana, escondieron. Ya en los huecos, vieron venir a los
yoranbi iamai, yochibores pii, sinátibores xheai; piaibo, cashibos. Los cashibos se veían bien rojos porque no
wanin pia, tepi, jatíbi retemisti jawékibores akí. Jatian usaban ropa, solamente tenían taparrabos. En ese grupo
yamakatitai to’ati. Jawebora moatianbira rao akátikanai también habían niños que recién empezaban a caminar,
tepin teka ponté mia moa mawatai. Natoronki iká iki Joantia niñas que ya se estaban haciendo señoritas.
rebon. Joantia rebo riki Koshabatai. Jainki iká iki.
Jainxhonronki Kashibaon onankana iki pekoirameya.
Al llegar, vieron que los cashibos estaban preparándose Jainxhonki Shipibobaon yoiyanankana iki: «Katenon
para la guerra: no tenían relaciones sexuales, comían akanwe nato non retenon», ikí ikana iki. Jaskáakin
puro ají, sólo tomaban bebidas para ser bravos; hacían ramashaman Kashibo katei bokana iki. Ja kachibanxhon
flechas, flechas de pijuayo, pucunas, todo tipo de oinkanaronki iká iki awá retexhon pii, kikin tirí tiríshamani.
armas. En ese entonces no habían escopetas. ¡Qué tipo Jawebi onanyamashokobo. Jake non popobiri noa kaitian
de venenos vegetales usarían antiguamente que cuando roatai: «Ramara joni meratai iki noa ikai»; wetsatian ikon

228 229
ikí, wetsatian ikonmaribi. Jatian yoiya iki jaton korákanin, la shipiba. Por esa cólera los shipibos regresaron. Cuan-
jaton tokorikon: «Ointanikanwe Shipibobaon popora do llegaron donde los cashibos vieron que ya a nuestra
ishinai», ikí iká iki. Jaskara shinanaxhbiki awá pii paisana la habían ahumado bien, su grasa sonaba
shinanbenokainkana iki. Awá pii shinanbenokainketian chesh, no dejaban gotear la grasa. Las cenizas las
chitekana iki, jain reteanankana iki. mezclaban con maíz tostado y molido y eso se lo comían,
¡qué cosa tan desagradable!
Los cashibo se dieron cuenta de que los estaban
persiguiendo. Los shipibo se pasaron la voz diciendo: Kikin sinata boaxh pikókana iki ja Kashiboboiba: «Moa
«¡Rodeémoslos para matarlos!» Y se fueron a rodear a jokonkanwe», akin aká iki jabé boábo. Aboxhon Kashibobo
los cashibos. Al seguirles, vieron que los cashibos habían ishtomakana iki. Jainxhonki yatankana iki jaton tokoriko, ja
matado sachavaca y estaban comiendo, el fuego estaba chosko chonkaxhon. Jatian ja Kashibo bekana iki, jaton
ardiendo. No sabían nada de lo que iba a ocurrir. Pero tokoriko, rabé ainbo jainoaxh westíora bakeranon
tenemos nuestra propia lechuza que canta avisando rishkianan. Ja tokoriko jawetianbi raeyosma ikátiai. Ja ikátiai
cuando va a llegar gente. Cuando la escuchamos cantar jato rekenxhona jawen kaibo betan reteanantinkobo. Jan
decimos: «Ahora vamos a tener una visita»; a veces es jaton joi onanketian imakana. Jaskarain ikátiai nokon papa
cierto, a veces no lo es. Entonces el jefe de los cashibos kikini rateta Kashibobo retei. «Ikon riki Kashibobo joni pimis»,
dijo: «Estén atentos, la lechuza de los shipibos está ikí ikátiai nokon papa, jawen beronbi oina ikaxh.
cantando toda la noche». Luego comieron la sachavaca
olvidándose del aviso de la lechuza. Cuando estaban Furiosos, los shipibo salieron del escondite hacia donde
comiendo la sachavaca y se habían olvidado del aviso, estaban los cashibo. «¡Ya salgan!», dijo el líder shipibo
los shipibos atacaron y allí se produjo la pelea. a los que habían venido con él. Luego de pelear
fieramente hicieron correr a los cashibos. Allí, entre los
Ja reteanantiainko Kashibobaon yatankana iki rabé cerca de cuarenta shipibos atraparon al curaca de los
bakeranon westíora ainbo betan. Jato yatanaxh jabákana cashibos. Después, trajeron a los cashibos prisioneros,
iki. Boxhon retekana iki ja Shipibo ainbo. Jaa sinakanbi a su curaca, dos mujeres y un joven, golpeándolos con
jakiribi banéribikana iki. Kaxhon oinaronki ikana iki moa palo. Ese curaca nunca se amansó. Él era el que
non kaibo yantanxhon kikin akin yonankana, chesh encabezada el grupo en los enfrentamientos contra sus
ishamankiai, xhenibi tosómayamai. Chiimapoya iketian paisanos. Como hablaba el cashibo, le hacían encabezar
motoya meskoxhon pii, ¡moa jakonma jawékibires! el grupo. De esa manera mi padre se asustó mucho
matando a los cashibos. «Es verdad que los cashibos
En ese enfrentamiento los cashibo capturaron a dos comen gente», decía mi padre, porque él lo había visto
jóvenes y a una mujer, y huyeron. Después, mataron a con sus propios ojos.

230 231
Kokámebo Jatian ja bake xhontakobaonbi noa «chama» akai, jaboki
moa nawabires ikaxh. Moa jawebi keenyamai jaton
Kokáme jake moatianbi, noa keská ináribi. Jake jaton axhekan. Ani jeman boxhon chiaraxhtibo sawéya, jawen
joibiribi. Moatian ikana iki «Kokamíchabo riki», ikí. Moatian chinchan sapátobo ayona; non kaibo jisáma, ponté nawa
Kokámebo ikátiai yankon chitontia, kikin nona keská jisáres. Nokona onis jawéki iki non axhébo keyotaitian.
ikaxhbi kewéoma, jaton kotonkan seréoma. Nokon xhontakobo saya sawekasaibores iki, ¿tson
ocharin ja? Jawen titanabi, jan jawebi axheayama kopí.
Los Cocama Jatian xhontakobo non axhea, jan kewé ati onanai, koton
ati onanai, chopa kené ati onanai. Jaskarain ja
Los Cocama existen desde hace mucho tiempo, son Kokámebaon kikin akin jaton axhé keyoa iki. Rama
indígenas como nosotros. Tienen su propio idioma. kimisha yosishokobicho onisai, kimisha yosishokores
Antes se identificaban diciendo: «Soy cocamilla». jaton join yoyo ikai. Jatian jatíribibo moa yoyo iamai, rabini
Antiguamente las cocamas usaban pampanilla azul, iamaxh jawen anibobaon axheayama ikaxh. Kikin moa
igual a la de nosotras pero sin bordado y su blusa no nawan joinbires ikanai.
tenía rayas de colores.
Esas señoritas cocama también nos llaman «chama»,
Ramatian kokamíchabaon axhé moa keyota iki. Jake Jepe como si ellas fueran mestizas puras. Ya no quieren saber
Ian nawabaon jemanko ikaxhbi kokamícha iki jabo. nada de su cultura tradicional. Cuando van a la ciudad
Jaríbakanke Joansitoain, jainoaxh bekana iki. Jatian con su pantalón, con sus zapatos de taco, no parecen
nenonxhon bake akanabo iki jaton join moa nuestras paisanas sino mestizas. Para mí sería triste que
shinanbenotabo. Jatiankan kimisha yosishokobiribi: «Noara desapareciera nuestra cultura. Si mis hijas señoritas
iná iki, noa Kokámeshoko», ikí ikai. Jatian, ¿jawe kopí keyota quieren ponerse solamente la ropa mestiza, ¿de quién
iki Kokámebaon axhé? Ja iki jaton titabo kopíbi keyota. es la culpa? De su propia madre porque no les enseñó
nada. Si les enseñamos a nuestras hijas ellas aprenden
Actualmente la costumbre de los cocamillas ya se ha a bordar, a confeccionar blusas, a diseñar la tela. De
terminado. Viven en Puerto Callao, en el pueblo de los esta manera los cocamas han terminado con su
mestizos, pero ellos son cocamillas. También viven en costumbre por completo. Ahora solamente tres viejitos
Juancito, de allá vinieron. Los hijos que engendraron se lamentan, solamente tres viejitos hablan su lengua.
acá ya han olvidado su lengua. Apenas tres viejitos Mientras que los demás no hablan porque tienen
dicen: «Somos indígenas, somos cocamas». ¿Por qué se vergüenza o porque sus padres no les enseñaron.
terminó la cultura de los Cocama? Se terminó por culpa Hablan solamente el castellano, la lengua de los mes-
de sus propias madres. tizos.

232 233
Nawabo Hay diferentes tipos de mestizos; los que viven en la
sierra son serranos, también son del Perú. En mi opinión
Ramara en mato nawabo yoikasai. Jatíbi non onanama muy personal, esos serranos no conocen nada de
jonibo itan ochokeabo non nawa akai. Jatian jake nato nuestras costumbres. Pero nos insultan mucho sin tener
paron jaa nawabo, jabaon onanke non axhébo. Moatian la razón, simplemente por molestarnos. Dicen que
xhebiana bikátiaibo, bake panchá akátiaibo jabaon nosotros no sabemos nada, que somos simplemente
onanke. Jatian jake manamamea nawabo, jabaon non indios salvajes. En realidad, no es así. Nosotros
axhé onanyamake. conocemos las cosas del bosque, así también tenemos
nuestra cultura; somos dueños del bosque. Al migrar
Los mestizos hacia nuestra zona los mestizos blancos dicen que
nosotros no somos dueños de la tierra, que somos
ignorantes; pero son ellos los ignorantes. Nosotros en
Ahora quiero hablarles de los nawas. A todas las
cambio somos muy conocedores.
personas desconocidas o que vienen de lejos les decimos
nawa, especialmente a los mestizos. Hay mestizos que
Jatian neke joaxh ikanai: «Noara nekea iki, nato
son del Ucayali, ellos conocen nuestra costumbre. Saben
Ucayaliainoa», ikí ikanai. Jaskaramakaya iki. Jabora nato
que antes extraíamos el clítoris, que les poníamos
Ucayaliainoama iki, jawerato manamameaxhbira bekana
tablillas en la cabeza a los niños para aplanarles la
iki. Jatíribibo bekanai Cerro de Paskonkoniaxh.
frente, ellos lo saben. Existen también mestizos de la
Jabaonkaya ikon onanyamake. Jaskáribi non
sierra, ellos no conocen nuestra costumbre. onanyamake, ja Xheki Jonibaon esébo, jatíbi jaton axhé
jawékibo. Jatian jaskara iki ramabi, nato en yoi yoiyai
Jaráke meskó keská nawabo; ja manaman jaabo iki Xheki jawékibo. Jaskara iki en oina. Jatian ramashokobi nato
Jonibo, nato Piróainoaboribi (peruanos) ikaxhbikan. Jatian Jepe Ian yoikanai meskó keská akin, onanyamakanke
en oina iki, ja Xheki Jonibaon jawe onanyamake non axhé jawe kopírin Jepe Ian ixhon. Moatian non yosibaonki
jawékibo. Jatian jabaon aresbireskin noa kikiankin ramiai. akátikanai neno banakin: xhebon, kantsin, nato jepe
Yoikanai nonki jawe onanyamake, ponté ináki iki noa. Nato akanai. Jabo ikátiai banakana. Jatian nenoki ja ikátiai
yoikanaira jaskarama iki, nonra onanke nii meramea familia Rópis (López), non kaibo Shipibo. Natoboronki
jawékibo, jaskáribi non axhé jawékibo; noa iki nii ibobo. chiní bekana iki. Jatian reken yakati peokotaronki iki
Jatian joxho nawabaon neke bexhon noa yoi yoikanai, nawabo Akirabo (familia del Aguila). Jaskara ja nawan
noaki mai iboma iki, nonki jawe onanyamake; baken yoi yoibake. Jaboronki iki nato jema peonibo.
jabaonkayara ni jawe onanyamake. Noakayara kikin onan ¿Jatian jawe kopí Jepe Ian akanai? Jepe Ian arakanai,
iki. nato ian manaon kikin jepe icha ikátiaitian.

234 235
Cuando llegan acá dicen: «Somos de acá, somos del iki, non onanke jawe keskátiki noa ja ikí ixhon. Jaskara iki
Ucayali». Pero eso no es así. Ellos no son del Ucayali, nato nawabo neno itina; nenoabichoma, meskó
quién sabe de qué montaña habrán venido. Algunos jemameaxh bekanabo. Jaskáribi jake kikin
vienen de Cerro de Pasco. Ellos son los que realmente nawashamanmabo, nobé inábo. Jake nato Kokamíchabo,
no saben nada. De igual forma nosotros desconocemos jainoaxh jake meskó keská nawashokobo; jaskara iki.
los consejos de esos serranos, sus costumbres. Así están
las cosas en estos momentos, como estoy comentando. Tal vez como vienen de otros lugares, estos serranos o
Ésta es mi observación. En estos momentos escucho mestizos blancos desconocen estas cosas. ¿Quién habrá
diferentes versiones sobre Yarinacocha, los mestizos no sido el primer viviente? ¿Qué será la yarina? ¿Qué será
saben por qué se llama Yarinacocha. Hace mucho el shebón? No saben nada. Para que no nos sucedan
tiempo nuestros abuelos sembraban diferentes tipos de esas cosas, nosotros las conocemos muy bien. La yarina
palmeras como el shebón, la shapaja y lo que se llama es para comer, el shebón es para comer su fruto, así
yarina. Todas estas palmeras eran sembradas. En ese también sus hojas sirven para hacer casas. Esos
tiempo vivía una familia López, nuestros hermanos serranos que vienen de lejos no conocen qué es la hoja
shipibos. Pero ellos llegaron casi al último. Los primeros de shebón, de qué hojas hacemos nuestra casa. Lo que
que se asentaron fueron los mestizos, que eran la familia conocen es mezclar la paja del pasto con barro y hacer
Del Águila. Así contaba uno de sus hijos. Ellos fueron con eso el techo de su casa. En cambio nosotros no
los que fundaron esta ciudad. Entonces, ¿por qué se hacemos así, conocemos de qué manera vivimos. Así
llama Yarinacocha? Se llama Yarinacocha porque a la viven los mestizos que están acá pero no son de acá,
orilla del lago existía en gran cantidad la palmera son procedentes de diferentes lugares. También hay
yarina. mestizos ilegítimos, indígenas como nosotros. Están los
cocamillas, diferentes tipos de mesticitos, así es.
Wetsankoniaxh bexhonmein, nato Xheki Jonibaon iamaxh
joxho nawabaon onanyamakanke nato jawékibo.
¿Tsoaboparimein neno reken jakana iki? ¿Jawemein iki Noa «chama» akanai
jepe? ¿Jawemein iki xhebon? Jawebira onanyamakanke.
Jatian jaskara jawéki noa winónaketian non kikin akin Moatianbira nawabaon noa akátikanai chama akin. Chama
onanke. Jepe iki kokoti, jatian xhebon iki jawen bimi nami iká joi riki «jowé reteananon, jowé timaananon» ikí iká.
piti jaskáribi jawen pei xhoboati. Jatian ja Xheki Jonibaon «Jowé chamá» ikí ikátiai jawen rawí akí. Moatian akátikanai
ochokeaxh bexhon onanyamakanke jawerin xhebon pei, «timananon jowé» ixhon jawen xhobomeabi kenakatikanai.
jawe peiki non xhoboai. Jabaon onanke xhobiya mai «¡Chamá Ronon Barí pikówe! ¡Noa wexhaananon!», akin
meinxhon, pepash axhon xhoboati. Jatian noa jaskarama akátikanai. Jatian ja joni rakéma ikaxh chamá aká pikotai.

236 237
Chamá akábi joyamai ja iki raké ikaxh. Ramatian jaskara bea?», koshi join moa sináakinkan. Nokon yosi iká iki jain
jawékibo non chibanyamai, ikaxhbi rama kamanbi chamá beotina. Jatian jaskái ninkátaanan ea kaa iki. Kaxhon en
akin akana noa sinatai, jointiainbi noa jawe keskáyonkiranai. yokata iki: «¿Jawe keskátiki mato itai?» Jaskáaxhon en
Chamá iká joi iresbiresi yoyo itima iki. Ja onanxhonmabi yoiya iki, ja Xheki Joni: «¿Jawe kopíki nato paranta
noa nawabaon chamá akai: «chau, hola chamita», akin. beketian nokon bene min sináai? Mia iki papa piai. ¿Jawe
Jaama iki. Noa chamama iki. kopí minbiribi papa nonti bocho beyamaa?». Jaskarares
noa iká iki.
El término «chama»
Nuestro encuentro con el serrano en la cocha
Desde hace mucho tiempo los mestizos nos dicen
«chama». La palabra chama se usaba para retar al rival Una vez, mi viejo, o sea mi esposo, me llevó a una cocha.
de la siguiente manera: «¡Ven, vamos a pelearnos, ven Al llegar a la cocha, nos instalamos cerca de un
vamos a golpearnos! ¡Ven chama!». Antiguamente serranito; él estaba con su esposa. Acercándose donde
llamaban al rival desde su propia casa: «¡Ven, vamos a estábamos, el serrano le dijo a mi esposo en voz alta
golpearnos! ¡Sal chama Ronon Bari! ¡Vamos a como riñéndole: «¿Para qué has traído este plátano?»
huishatearnos!» Entonces, si el hombre no era cobarde Entonces mi viejo estaba allí, todo cabizbajo. Al
salía cuando le decían chama. Si no venía cuando lo escuchar esto, vine y les pregunté: «¿Qué sucede con
llamaban así, significaba que era cobarde. Actualmente ustedes?» Luego le dije al serrano: «¿Por qué insultas a
ya no practicamos esas costumbres; sin embargo, hasta mi esposo por traer este plátano? Tú comes tu papa.
ahora nos molestamos cuando nos dicen chama, ¿Por qué no trajiste tu canoa llena de papa?» Esto nos
sentimos algo en el corazón. La palabra chama no se sucedió.
puede hablar por hablar. Sin conocer eso, los mestizos
nos dicen chama: «Chau, hola chamita». Eso no es así. Moa noa sinakanainbata nete xhabáketian iká iki, ja Xheki
Nosotros no somos chamas. Jonin jawékiati boá keyoti. Jaton jawékiati keyóketian joá
iki jawen awin ea paranta yokati. Ja kopíra joni
Iaman Xheki Joni betan nokoanani ramianoxhon non shinanpariti jake, noimiskaya noa iti jake.
«Minra ea jakon akin akai, en mia menibanon». Ea jaskara
Jatian iiti ea kaa iki westíora iaman nokon yosin ea boá. iki, en menia iki paranta noibatishoko iketian.
Ja iaman kaaxh noa nokota iki. Nokotaxh noa iká iki
westíora Xheki Jonishoko pataxh; ja Xheki Joni iká iki Al día siguiente de la discusión, al serrano se le ter-
jawen awin betanbicho. Jatian noa ikáinko joxhon, ja Xheki minaron los víveres que había llevado. Al terminársele
Jonin nokon bene yoiya iki: «¿Jaweati nato paranta min sus alimentos, vino su mujer a pedirme plátano. Por

238 239
eso, antes de insultar a una persona tenemos que pensar, mestizos? Porque los mestizos nos insultan, desde hace
más bien debemos ser amables. «Tú no me insultaste, mucho tiempo son así las cosas. Pero ahora sí hay
compartiré contigo». Yo soy así, y le di su plátano algunos shipibos que se han reunido con mestizos. Así
porque me dio mucha pena. también se reúnen con los serranos, con los que vinieron
de otro lugar. Ellos casi no son mestizos, son gente de
Natora ikon jawéki iki, noara nawabo betan jawetianbi la sierra, los shishacos. Hoy, los que quieren amestizarse
meskóti atipanyamake, jatonbiribi nawa. Rama kamanbi se reúnen con mestizos; si nosotros no queremos
noa nawabo betan jakonshaman jati atipanyamake, amestizarnos, no nos reunimos con ellos. Ésta es mi
wetsatian noa join iananankanai, jakonmanani. Ikaxhbi jake observación. También hay los que no son tan mestizos,
nawa kikin jakon shinanya, jatíribibo jake kikin jakonma sino a los que llaman «amíko», los cocamillas.
shinanya, kikin ramiamis. Jaskáribi jake noa Shipibo joni,
jatíribibo iki janbiribi kikin jakonma shinanya, ramiamishora. ¿Jawe kopíki noa meskókashamai? Jaton joi non joima
Jatian, ¿jawe kopíki noa nawabo betan keennananyamai? iki; ja nona keská jimiribi ikaxhbikan non joimakaya iki jaa,
Noa nawabaon ramiai kopí, moatianbi jaskara ikátikanai. jatonabiribi. Ja kopí riki noa joníbenatianbi jato betan
Ikaxhbi rama moa xharan jake, non kaibo Shipibobo moa meskókasma, noa nawan kikiankin ramiai, noa ichákanai.
nawa betan biananankanabo. Jaskáribi bikanai Xheki Joni, Nonra nawabo jaskáakin ramiayamai; jatian non aká kikini
wetsaorikeaxh bekanabo. Ja iki kikin nawamabo, sinákanai, noa timati atipankanke, jawe keská ixhon noa
manamamea jonibobiribi, shishákobo. Rama ja chichikanin chachikin iamaxh noa retekanti iki.
nawakasaibaon biai nawa, noa nawakashamai non nawa
biamai. Ja iki en oina. Jaríbake nawayoramaboribi, jabo Entonces, ¿por qué no queremos mezclarnos? Porque
iki nato amíko, Kokámeshokobo. su idioma no es nuestro idioma; tenemos la misma
sangre, pero no es nuestro idioma, eso es de ellos. Por
Es cierto que no podemos unirnos con los mestizos esa razón, desde el principio de la humanidad nunca
jamás, simplemente son mestizos. Hasta ahora casi no hemos querido mezclarnos con los mestizos, porque los
nos llevamos muy bien con los mestizos, no podemos mestizos nos insultan y nos tratan muy mal. Nosotros
vivir en armonía, siempre discutimos, nos insultamos. no insultamos a los mestizos; pero si los molestamos,
Pero existen mestizos con buenos sentimientos, otros cómo se amargan, hasta nos podrían picar con el
tienen mal carácter, malos sentimientos, les gusta cuchillo o inclusive nos podrían matar.
insultar. Así también hay algunos shipibos que tienen
carácter muy malo, malos sentimientos, son muy
provocadores. ¿Por qué no nos queremos con los

240 241
Nokon papashoko nawan ramiani mestizo le suplicó: «¡No me cortes, no me cortes
paisanito! ¡Llenaré de fariña esas dos bolsas para
Westíorakin aká iki nokon papashoko janbiribi kawanainbi entregártelas, no me cortes por favor!» Así gritaba el
nawan ramiakin: «Jomenwe kompá», akin aká iki ja mestizo. Como gritaba de esta manera, el viejito no lo
nawan. Jaskáaki nokon papashoko kawana iki. cortó. (Antiguamente, nuestros abuelos siempre
Kawanxhon oinaki iká iki moacha jabé timaanainbata, andaban con la mochila al hombro, mochila tejida o
jawen rawí. Jainxhonki yosin yoiya iki: «¿Jawe kopíki min mochila chumpi.) Entonces, ¿quién fue el que provocó?
ea kompá akin akai?» akinki aká iki yosin, moa rami El mismo mestizo. Estas cosas son desde hace mucho
ramiayora sináxhon. Jainxhon ja yosin yoiribia iki: «Ea tiempo atrás, no son de ahora. Ésta es la razón por la
moa kompá ayamawe, enra mia wexhai». Ixhon jawen cual no queremos mezclarnos con los mestizos. Hasta
wexhati pikoaitianki yoiya iki: «¡Ea ayamawe, ea ayamawe la actualidad seguimos igual.
paisanito, ea wexhayamawe! En mia ja pisha rabé bocho
atsa potó menibanon, ¡ea wexhayamawe!» ikíki nawa
sion iká iki. Jaskati sion iketianki yosin wexhayamaa iki.
(Moatian yosiboronki nikátiai topí iamaxh chonpi pisha
paoya.) Jatian, ¿tson benaa iká iki? Jawema ja nawanbi.
Moatianbi iki noa jaskara, ramama. Ja kopíkaya noa nawa
betan meskókashamaa iki. Rama kamanbi noa jaskara
iitai.

Un mestizo provocó a mi abuelo

Una vez pasaba mi abuelito sin molestar a nadie


cuando en eso un mestizo lo insultó: «¡Ven cumpa!», le
dijo el mestizo. Entonces, mi abuelito se le acercó. Al
acercársele, se dio con la grata sorpresa de que se
trataba de su enemigo, con quien hacía pocos días había
tenido una pelea. «¿Por qué me tratas de cumpa?», le
dijo mi vejez, con esa ira de recibir tantos insultos.
Nuevamente le habló mi abuelito: «A mí ya no me trates
de cumpa, sino te corto con mi huishati, te raspo la
cabeza». Al decirle así, empezó a sacar su huishati y el

242 243
VIII

Ea jain kaní jemabo

Enra nenobichoshoko onanyamake. Rekenpari en onanke


Maioshian, jawen mai joshin iketian akanai Mai Joshinya
akin. Jainxon en onanke wetsankoboribi, meskó keská
jemabo nato: Pasko, Wanoko, Wankáyo, Ayakocho,
Takana, Aríka, jashokobo en onanke.

Mis viajes

Bueno yo no conozco solamente por aquí. Para empezar


conozco Pucallpa, porque su tierra es colorada la
llaman así18. También conozco otros pueblos: Cerro de
Pasco, Huánuco, Huancayo, Ayacucho, Tacna y Arica,
esos conozco.

Moachara ea pikókatitai ochó jemabaon. Noa jaskarainbo


pikóti jake onani. Jaskarainbo non icha shinan biai, noa

18
El nombre shipibo es Maioshian, compuesto por mai ‘tierra’, joshin ‘roja’ y
-ya morfema propietivo traducible como ‘con, que tiene’. El término
castellano es de origen quechua, analizable como puka ‘rojo’ y allpa ‘tierra’;
se trata pues de un calco semántico.

244 245
shinan aniai, xhabábo oini, wetsa shinanbo bii. Eara icha ja jemanxhon kenamakana, jatonbi noa kopíaxhonkana
nike benooma keskati, ikaxhbi ea benoyama iki. En jonibo jan kati, jain oxhati, piti, noa jan joríbati; jaskáaxhon noa
itan ainbobo paranyamai. Jaweti akinbires ea yokákanai: boai, jaskarain riki en onana, jatíbiain ea niá iki. Westíora
«¿Miaki benoya iki?», akin akana, ea paranayamai; ponteti ainbonin yoini keská, chanka yoxhainsikaya iki ea.
ea keshai: «Jake nokon bene». Westíora ainbo beneya
ikaxh ea paranati atipanyamake. ¿Jawe kopíki noa Estas cosas que pasan he visto cuando viajé a lugares
westíora jonin shiroti iki? Noara westíora jonin shiroti lejanos, cuando me alejé de Pucallpa. Viendo estas cosas
yamake. Jara ochó iketian noa ponteti keshai. ¿Tsonki he adquirido bastante experiencia. Algunas veces fui
noa jaweati iki? Akáma. Noa paranati atipanyamake. Ja porque me invitaron; cuando somos dirigentes de la
iki meskó keská jawékishokobo en oina. comunidad, nos invitan. Llegan cartas de invitación de
los lugares de donde nos invitan, ellos mismos nos pagan
Hace un tiempo atrás yo salía a lugares lejanos. el pasaje, el alojamiento, la alimentación, el pasaje de
Debemos salir a otros lugares para conocer. De esta regreso; así nos llevan, por eso es que he conocido, por
manera adquirimos muchas experiencias, nuestra todas partes he andado. Como dijo una mujer, soy una
mente crece, vemos las cosas con mayor apertura, vieja paseandera.
ganando nuevas experiencias. Yo he andado mucho,
como si fuera una mujer soltera, pero nunca tuve otro
marido. Yo no les miento ni a los hombres ni a las Ea Riman kaní
mujeres. Muchas veces, cuando me preguntaban:
«¿Tienes tu marido?», yo no lo ocultaba, siempre decía Jaa pekáo ea karíbaa iki Riman. Rima iki westíora jema
la verdad: «Sí, tengo mi marido». Siendo una mujer kikin ani, Pirokan reken jema, jain apon xhobo iká. Jainoax
casada no puedo mentir. ¿Por qué vamos a burlarnos jatíbi nawan jawéki janbisai, wetsa jema maxhkocha
de un hombre? No debemos burlarnos de un hombre ikainkobo: koríki, makinabo, jawékiati jawékibo, chopa,
porque está lejos. Debemos decir la verdad, ¿acaso rao, wetsaboribi. Rimara metsá iki, mia beneai oinaxh.
alguien nos va a hacer algo por eso? Nada. Entonces Jain mia kai onan jonibo oini, meskó keská koshibo.
no podemos engañar. Ésas son las diferentes cositas que
he visto. Mi viaje a Lima

Nato winókanai jawékibo en oina iki, ochó jeman kaxhon. Después, también he ido a Lima. Lima es una ciudad
Maioshian potabainxhon, jaskarabo oinxhon en ani muy grande, la capital del Perú, donde está la casa de
shinanbo biá iki. Wetsatianra ea kaa iki kenakanabo, gobierno. Desde allí se reparten todas las cosas de los
jeman koshi iketianbo noa kenakanai. Nokotai kirikabo noa mestizos hacia las otras ciudades más pequeñas: dinero,

246 247
máquinas, alimentos, ropa, medicinas y otras cosas más. te deja dormir, el claxon de los taxis piinx nos desespera.
Lima es una ciudad hermosa, te alegras al verla. Allí Hay demasiada luz, por más que cerremos los ojos
vas a ver a la gente poderosa, a todo tipo de autori- nuestros párpados quedan transparentes, no
dades. completamos el sueño debidamente. Así es esta ciudad
del gobierno.
Nokon keen riki Rima, ikaxhbi matsi iki noa neke baritia
iketian. Nokon keenma iki jatíbitian xhopó chopa saweti; Westíorai iká iki ea Riman kai karon ómnibus nayakaa.
enra nokon mainxhon kexhtó chopa saweyamai, Jain nayakaxhon en ninkata iki, yoyo ikanai Rimaki jain
wetsatianshokobores en akai matsi pakéketian. Jatian jati jisáma ikanai. Ikaxhbi jain iiti noa axheai, oa manan,
noa neke jenetia iketianra, Riman bari kikin moka iki, neke oa jawen paron ewá bechon. Moa ea Riman itaitian,
keskáribi yora wisoamis, menomis. westíora ainbo yoyo iká iki: «Neno riki jakoinra jati; jake
kari, waran, atsa, papa, bawa poi, ea jawen maxhkáyamai.
Me gusta Lima, pero hace frío cuando acá estamos en Jatíbitian ea potóya itai. Jatian neno Riman ikaxh kikin
la temporada seca. Lo que no me gusta es tener que jawebi ati yama, koríki atires en shinanai», ikí iká iki.
ponerme ropa de lana todo el tiempo; en mi tierra no
me pongo ropa gruesa, algunas veces nomás me pongo Una vez al viajar a Lima estuve sentada en un ómnibus.
cuando cae el frío. En cambio, cuando acá estamos en Allí sentada escuché que algunos hablaban que Lima
la temporada de lluvias, en Lima el sol es muy fuerte, no es un lugar como para vivir. Pero nos
así como acá te pone moreno, te quema. acostumbramos a vivir allí, a aquel cerro, a las olas del
mar. Cuando yo ya estaba un tiempo en Lima, una
Ja ea keenyamairibi riki jatsainra. Noa tsokasai; non jeman mujer me dijo: «Éste es un buen lugar para vivir, hay
noa tson tsokas ayamai, kikini mia jakoinrai oxhai, min camote, zapallo, yuca, papa, fideos, no me falta nada.
keena senen oxhai. Ikaxhbi Riman jaskarama iki, nato Casi siempre estoy llena. Cuando estamos acá en Lima
roooon ikaiton mia oxhamayamai, takisibo piinxh ikinbo no hay actividades que hacer, solamente pienso en
noa rateyonai. Kikin joéshaman, noa betitabi non bero juntar dinero», me dijo.
kabichi bexhnantini, kikin jakonshaman akin non oxhá
rebesshamai. Jaskara itinke nato apon jema.

Otra cosa que tampoco me gusta es que hay mucho


ruido. Esto nos fastidia; en nuestra comunidad nadie
nos molesta, duermes bien hasta el rato que quieras.
Pero en Lima no es así, el ruido roooon de los carros no

248 249
Paron ewa animales que tenemos. Cada río o mar tiene sus propios
animales.
Jainribi jake nato paron ewa mar, kikin bechon ewaya.
Paron ewa riki ratéti keská jawéki. Jawen jene kikin
yankon, tashi jawítani, metsáshaman. Jain jake neino, oa Paron ewan pitibo
jawera ibirai, oa nonbiri neino akai ikaxhbi aniosi. Jain
ikábobiribi oa taki ani, oa nonon jisáisibo, oa koshori jisábo. En Riman kaxhon yapa pipíamai, nokon keenma riki ja
Kikin wetsaresibi iki en oina; jaskarabo oinxhon non shinan yapabo piti. Oa jawera ibirai: moxhóbaton, tora, oa wetsa
chopeai. pitibo jaton janebora en onanyamake. Ja pitibo riki
wetsaresibi taná itanribi kikin wia koshi, nekea pitibo
El mar keskáma. Noa axheama ixhon, non piti atipanyamake.
Jatian nekea kikin noeshamanbo yapa iki. Neno non paron
Allí también está el mar, con sus inmensas olas. El jake kikin jakon piti: main, koyaparo, boe ani, amakiri,
mar es una cosa como para admirarse. Su agua es wame, payári, bawin, pichá ani, noe pitibo, jas kikin xheni,
bonita, es de color muy verde-azul, de sabor salado. non xhoiya chesh ikai. Jatian non jaskara pipiti kaxhon,
Allí vive el lobo marino, no sé qué cosa será eso non jaóxhon jaskara piti piá atikonma iki. Jaskáribi iki,
exactamente, como lo que nosotros llamamos nutria jaókeabaonribi nekea piti bexhon piá atikoma iki. Jaabo
pero más grande. Allí también hay los tibes grandes, moa axhea iki jaókea piti pii.
esos que parecen patos, esos que se parecen al cushuri.
Muchos otros animales también he visto; al ver esto se Los pescados del mar
abre nuestra mente.
Cuando voy a Lima casi no como pescado, no me gusta
Noa paron ewa iboma iki, noa ja kexhá ja joniboma iki. comer esos pescados. No sé exactamente qué peces serán
Noa iki nekea non seró Paro ibobiribi. Non onanke nekea esos: lisa, corvina, no sé los nombres de los otros. Esos
Paronki jawe yoinabo ja ixhon: nato amen, kapé, wetsa pescados tienen otro sabor, además tienen un olor
yoina itan yapabo, noa jayata jawékibobiribi. Jatíbi mucho más fuerte que los de acá. Si no estamos
parobora jake jaton jayata inábiribi. acostumbrados, no podemos comerlos. En cambio el
pescado de acá es más rico. Acá en nuestro río hay los
Nosotros no somos dueños del mar, no vivimos en esas mejores pescados: acarahuasú, tucunaré, boquichico
orillas. Nosotros somos dueños de este río Ucayali de grande, gamitana, paiche, arahuana, doncella,
aguas turbias. Conocemos qué animales hay en este río: palometa grande, jass bien ricos, bien mantecositos son,
ronsoco, lagarto, otros animales y peces, todos los cuando los asamos su manteca suena cheshshsh. Como

250 251
estamos acostumbrados a comer así, cuando estamos también somos peruanos. Por eso tenemos nuestros
allá en Lima no podemos comer esos pescados del mar. documentos personales, por eso también sufragamos
De igual manera, los que viven allá cuando vienen no cuando hay que elegir a las autoridades; si no fuéramos
pueden comer el pescado de acá, están acostumbrados peruanos no tendríamos documentos, ¿no es cierto?
a comer el pescado de allá. Muchas veces yo escucho, que a pesar de vivir en el
Perú nos dicen «salvajes». Los indígenas peruanos que
viven en otras partes del país no nos conocen. A veces
Piró ani mai cuando vienen se sorprenden.

Piró iki westíora ani mai paísribi. Jake jawen ani manan
(sierra), jawen teshanpa mai (selva), jawen paron ewá Wetsa ani maibaon kaní
mai (costa); nato en yoiyainkobo jake jawen ianbo, jawen
beshé parobo, jawen niibo, jawen mashi mai, Piró iki wetsankobiribi, nato Istáros Oníros (Estados
wetsaboribi. Jaskáribi jake meskó keská jonibo, Unidos), Weransia (Francia), ja jemabo ikainkoniaxh kikin
inríjinanbo jaton joi itan axhéyabo; ja iki Piró. Noa ochóbiribi. Barasiri (Brasil) betan ochómatani iki. Enra
Shipiboribira piroánobo (peruanos) iki. Ja kopí jake non onanke nato Barasiri, Boríbia (Bolivia), Chiri (Chile), ja
yora kirika (documentos personales), ja kopí nonribi potai ani jemabo. Barasiriain jake inríjinanboribi, jake jaton
koshibo janetitian; nato piroánoma ikaxh, noa yora joiyabiribi, jaton bewábo. Nato Boríbiainoa nawabo yoyo
kirikaoma ikeanke, ¿ikon? Jatian en icha ninkatai, nato ikai nawan join, jaríbake inríjinanbo. Nato Chirimea
Piróainribi jaxhonbi noa «iná» akanai. Wetsa nawaboribi ikai nawan join ikaxhbi jaton joi makétoninbiribi
Pirokameabo inríjinanbaon noa onanyamakanke. akai, wetsaresibi, neno jake inríjinanboribi. Nato Parakoai
Wetsatianbo neke beaxh ratékanai. (Paraguay) jake inríjinanboribi ikaxhbi non onanti
atipanyamake jaton joi. Neskara jawékibora non oinai ochó
El Perú jeman kaxhon. Noa neskara ochó jemanbo kaitianra
maxhkáyamake wetsa inríjinanboribi ochó boaibo,
El Perú también es un país. Tiene sus grandes montañas jatíribibaon noa jowé akai, wetsatian noa yoikanai jawerato
(sierra), sus tierras bajas (selva), sus tierras a orillas del ani jemamearin ixhon. Non westíora akin nokoa iki
mar (costa); en los lugares que he mencionado hay sus Barasiriainoa, ja iká iki: «Eara Barasiriainoa inríjinan iki,
cochas, sus pequeños ríos, sus bosques, sus desiertos, y Piróainoama».
otras cosas más. Asimismo hay diferentes tipos de
pueblos indígenas, con sus propias lenguas y
costumbres; eso es el Perú. Nosotros los shipibos

252 253
Mi visita a otros países su idioma. Allí pasamos un día; el día entero tomamos
cerveza, la que llaman «Guaraní».
El Perú está ubicado en otro sitio, muy lejos de donde
están los Estados Unidos o Francia. Con Brasil están
más cerca. Yo conozco Brasil, Bolivia, Chile, esos países. Westíora inríjinan Istáros Onírosainoa
En Brasil también hay indígenas, también tienen sus
propias lenguas, sus canciones. Los mestizos bolivianos Jaskáribira en onanke westíora inríjinan Istáros
hablan en castellano, también hay indígenas. Los Onírosainoa, ja iki nokon pano bake Gordon. Janra ea
mestizos de Chile hablan en castellano pero con un dejo, bexhona iki rato jawen titan, jawen poibaon aká. Jaskáribi
de otra manera, aquí (en Chile) también hay indígenas. ea potaxhona iki kirika wishá jaskataxh jawen xhobon
En Paraguay también hay indígenas, pero no podemos nokóti. Jatíbiainra jake nobé inríjinanbo. Jaskáribi en oina
entender su idioma. Estas cosas vemos cuando viajamos iki ochó kaxhon jaton axhé, tee akanaibo, mapó akanaibo,
lejos. No faltan otros indígenas que también viajan lejos; icha jawéki. Ramara en rarokinkasai mato Piróma ikábo,
algunos nos saludan, a veces nos dicen de qué país son. eara ichabires beneai. Ea riki piroána, mato iki Istáros
Una vez encontramos a uno de Brasil que dijo: «Yo soy Onírosainoa. Ichabires en mato yoiyai, keyómayamakanwe
indígena del Brasil y no del Perú». maton axhé, maton joi; non akai keskákinribi akanwe.

Westíorai ea kaa iki nato Parakoai jeman. Jainoaxh iká iki Un indígena de los Estados Unidos
noa moa jonoxhon jain abion paketainko, jaskákenbi
bekana iki jainoa inríjinanbo. Bexhon noa jowé akana iki, Asimismo conozco a un indígena de Estados Unidos,
jain noa yoikana iki: «Noaribira inríjinanbo iki». Ja inríjinanbo es mi ahijado Gordon. El me trajo un plato que hicieron
riki kikin boo nenkébo, jakon jonibo, jaton joires non su mamá y sus hermanas. Así también me dejó un papel
onanyamake. Jainra noa winota iki westíora nete; non con la dirección de su casa. En todas partes hay
xheabaita iki bakoxh xheati «Waraní» akanai. indígenas como nosotros. Así también he visto, cuando
me fui lejos, las costumbres de otros indígenas, sus
Una vez me fui al Paraguay. Estábamos en el actividades, las cerámicas que hacen, muchas cosas.
aeropuerto ya para regresar, cuando en eso llegaron En este momento quiero saludar a los indígenas que no
un grupo de indígenas de ese país. Al llegar, nos son del Perú, me siento muy contenta. Yo soy peruana,
saludaron y nos dijeron: «Nosotros también somos ustedes son de Estados Unidos. Les ruego que no
indígenas». Esos indígenas tenían el cabello muy largo, permitan que desaparezcan sus costumbres ni sus
eran buenas personas, solamente que no entendíamos lenguas; así como las mantenemos nosotros, háganlo
ustedes también.

254 255
Kirinkobaon ani main kaní les dije: «Yo no soy Inca». También cuando nos
arreglamos se admiraron. Nos pusimos el collar, nos
Rimankobichoshoko noa kayamai, wetsatian noa ochó, diseñamos la cara con huito, nos pusimos nuestros
kirinkobaon jeman. Neskati noa ochó kaitian kikini jonibo aretes, entonces lucíamos diferentes. Viéndonos así,
ratetai. Ea kaa iki rinkobaon jeman, Weransia, Piróainoaxh se admiraron muchísimo porque nunca nos habían
pikókaini. Noa jain nokóketian rinko jonibo kikini ratetai, visto arregladas. Todos los que son mis amigos y los
ainbo noa keskáribi ikaxhbi wetsa joiyabo, joxho yorayabo. que estaban presentes me agradecieron mucho, yo
¿Jawe akíki ratetai?. también me alegré mucho con ellos porque me habían
visto así.
Mi viaje a un país de gringos
Jaton raoti jake, ikaxhbi wetsaresibi. Metsáronki iki noa
Pero no viajamos solamente a Lima, a veces nos vamos raota. Nonara jake nii meranoa bimi berobo noa jan
lejos, a los países de los gringos. Cuando nos vamos raotai: tanonin, komokomo; nawaboibakea noa maroai
lejos, la gente se sorprende muchísimo. Yo fui a un país moroshokobores.
de gringos, a Francia, saliendo del Perú. Cuando
llegamos allí, los gringos se sorprendieron muchísimo, Ellos también tienen adornos pero muy diferentes a
habían mujeres como nosotras pero hablaban otro los nuestros. Dicen que somos bellos cuando nos
idioma, tenían cuerpos blancos. ¿Por qué se sorpren- adornamos. Nosotros tenemos semillas con las que
dían? nos adornamos: semillas sonajeras tanonin, semillas
sonajeras komo komo; solamente compramos
Noaronki westíora rainama iki, jabaon yoiya iki noa mostacillas de las tiendas de los mestizos. Pero ellos
Inka. Jaskákanaitian en yoiya iki: «Eara Inkama iki». no son así, ellos compran todo.
Moa noa benxhokaatai oinaxh ratéribikana iki. Non
teoti saweai, noa bekenetai, non meskó keská Jainxhon non boríbaa iki tanpóra. Tanpóra iki non
paronotibo, jatian noa wetsaresibi ikai. Jaskara noa moatian yosibo jan ransapaokani. Ja tanpóra akana iki
oinaxh jabo kikini rateta iki, jawetianbi jaskati raota jono bichi, yawa bichi, non maroyamai nato jawékibo.
jaton noa oinyosma ikanai. Jatíbi ebé raenanaibaon Jatian jabo jaskarama iki, jatíbi jawéki marokanai.
itan ikábaon ea ichabires iráke akana iki, icharibi ea
benea iki jatoki, jaskara oinkana. También habíamos llevado bombos. El bombo es el
instrumento con el que antes bailaban nuestros
Los franceses dicen que nosotras no somos reinas, antepasados. El bombo está hecho de cuero de sajino
ellos dijeron que somos Incas. Como dijeron eso, yo o huangana, estas cosas no las compramos.

256 257
Jatian Ransisbo jake jaton joi. Westíora yosishoko iká iki,
jawen joi kikini keyota iketian wini. «Jaskati noa
neskáshamanribi itibi non axhé, non joi keyota iki, eabicho
riki Ransis wetsa joi en onana», ikí iká iki. Jaskarain
ratékana iki, kikin akin ea noikana iká iki.

Los franceses tienen su idioma. Había un abuelito que VIII


lloró poque su lengua ya había desaparecido: «Esteee,
así también era nuestra costumbre, nuestra lengua
desapareció, soy el único francés que conoce otro Koshi ainbo
idioma propio», dijo. Así se admiraron, me apreciaron
mucho. Eara iká iki jawe ati onanmaribi. Jainxhonra en shinan biá
iki. Ea ochó jemabaon kaa iki westíora ani tsinkítiain.
Jainra bokana iki koshi jonibo, koshi ainbobo, pacha rabé
chonka jemamea, tsinkíxhon jaton jeman janeabo. Ea jain
janekana iki, ea iti jisá oinxhon. Jainxhonra en shinan biá
iki, jawe keskárin ani jonibo «jowé» akin ati, meskó keská.
Ikaxhbi ea nenoshaman i’iamai, ea kai meskó keská
jemanbo jato shinan menii. Jainoaxh nokon shinan aniai;
jaskáaxhon nokon jemanko akinti, jaskáaxhon chiní
bakebo shinankinti, oricha chibanti.

Una mujer dirigente

Yo tampoco sabía hacer nada. Entonces tuve una


experiencia. Viajé a comunidades lejanas a participar
en un congreso. Allí asistieron dirigentes hombres y
mujeres, procedentes de ciento veinte comunidades,
elegidos por su comunidad en asamblea. A mí me
eligieron, me vieron la más indicada. Entonces adquirí
experiencia, aprendí cómo saludar a las autoridades y
otras cosas. Pero yo no permanezco aquí nomás, yo

258 259
voy a muchas comunidades a capacitar a la gente. «Ea ipananra jainma inake», ikí ikaibo. Noa onanma
Entonces mi experiencia aumenta, para ayudar a mi iketiankaya onanbaon noa pontexhonti ikebi. Jatiankan,
comunidad y de esa manera encaminar a la juventud ¿jawe kopí noa neskati itai? Ramatian iki
para que avance. benbobobichoma; westíora benboya ixhon, westíora
ainboya ixhon, benbon shinan maxhkatai ainbonin yoiyai.
Moatian non axhébo ikátiai wain teetires. Non titabaon noa Rama moa jaskara keská itinke.
kirika amayamakatikanai. Moatian non titabaon noa
yoikatikanai kirika atima nawan axhé iketian, jaskarama Una mujer debe ser segura, inteligente, decidida: «Yo
ikenbi. Jaskara kopí ramatian ainbo oricha kirika akábo puedo sacar adelante a mi pueblo. Yo puedo ayudarlos».
yamake, non anibaon amayama kopí. Ikaxhbi en shinanai No debe tener miedo de hacer cualquier cosa. De esa
ramatian noa iti jake ainbo netéresaima, ainbo yaká manera ahora estoy adquiriendo esta experiencia. Ahora
yakáresaima. Noa ainbobo iti jake kikin jishten me desempeño en mi propia comunidad como una
jishtenshamanbo, biba, non jeman paranan ikaibo. autoridad importante. Yo soy Agente Municipal, tengo
a mi cargo el trabajo de la comunidad. Entonces, ¿por
Antes nuestra costumbre era trabajar en la chacra qué son pocas nuestras paisanas mujercitas que piensan
nomás. Nuestras madres no nos hacían estudiar. Antes así? Hay mujeres que todavía tienen miedo, que piensan:
nuestras madres nos decían que no estudiáramos porque «Yo podría opinar, pero no vaya a ser que me equivoque».
eso era costumbre mestiza, cuando no era así. Por eso Si nosotras no conocemos mucho, aquellos que conocen
ahora no hay mujeres shipibas que hayan llegado muy más pueden corregirnos. Entonces, ¿por qué somos así?
lejos, con estudios universitarios, porque nuestros Ahora no solamente están los hombres; teniendo un
padres no nos hicieron estudiar. Pero yo pienso que hombre o teniendo una mujer en el grupo, a las ideas
ahora las mujeres no debemos ser tímidas, no debemos del hombre las complementa la opinión de la mujer.
ser pasivas. Nosotras las mujeres debemos ser muy Ahora ya parece que es así.
despiertas y luchar por nuestro pueblo.
Ja kopíra ichaakin en nokon bakeranon betan nokon
Iti jake westíora ainbo rakéma, shinanya, koshi shinanya: xhontako yoiyai. Noara iti jake westíora ainbo sonsoma,
«Enra nokon jema jakon’ain pikoti jisá iki. Enra jato akinti i’iosma ainboma, noa shinanya iti jake. Noa iti jake
jisá iki». Jatíbi jawéki atinkobi rakéma. Jaskarain en rama westíora ainbo jatíbiain jikiai, ikaxbi kikin jikiresaimaribi,
nato shinan bii itai. Rama ea itinke moa nokon jemanbi, senenshamanres.
kikin koshi ainbo keská. Ea itinke jato teekinaibiribi, jeman
tee oinai. Jatian, ¿jawe keskárain non kaibo ainboshokobo Por eso muchas veces les hablo a mis hijos y a mis hijas.
westí iki neskara shinanyabo? Jaráke ainbobo raketaipari: Una mujer no debe ser cohibida, una mujer debe ser

260 261
decente, inteligente. Debemos ser mujeres activas, pero Jeman tsinkíibata
tampoco demasiado pícaras, simplemente lo justo.
Bakishra ibake jatíbi jonibo itan ainbobo tsinkita, nato Jepe
Nokona eara keenai oribo onanti, nenobicho banetama. Ian jeman. Jainra non shinainbake meskó keská
Ea keskáribi inaketian non jemamea ainbobo en eseai, teeshokobo ati, jaskáaxhon jemamea jonibo tee akinti.
jaskara ainbobo jati kopí. Jaweti ainboshoko riki Nato tsinkítiainkora ibake pacha sokota chonka kimisha
neskataibo, yamarake wetsabo raketaipari ikaxh. Ani joni. Jatian jatíbichashaman jonibaon shinainbake kikin
tsinkítiainbo yoyoiosma ikaxh raképariai. Non oricha jakoinra. Jatíbi koshibaon yoiibake jaton tee ati shinanbo,
chibanti jake jaskarabo, noa jaskataxh axheaxh aniaibo. jema onanmakin. Rekenpari ibake nato Jeman Koráka
Jaskarabokaya ikinbi non axhébo non pekáori potayamai. (Jefe de la Comunidad), ja pekáo Jeman Tee Akai (Agente
En onanke bewati, en onanke meskó keská moatian Municipal), jainoaxh Jemamea Jonibo Ramitai Xhepoai
jawékibo yoiti, meskó keskábo. Tsonbi nokon shinan (Teniente Gobernador), senenain ibake Jakon Akin Jato
keyoyamai. Ea onanma keská itinke, ikaxhbi en onanke. Eseai (Juez de Paz).

En cuanto a mí respecta, me gustaría conocer más, no La asamblea del día de ayer


quedarme aquí nomás. Para que no vayan a ser como
yo, por eso aconsejo a las mujeres de nuestro pueblo, Ayer nos reunimos todos los hombres y mujeres en la
para que haya ese tipo de mujeres. Cuántas mujercitas comunidad de San Francisco de Yarinacocha. Allí
son así pasivas, no hay otras que participen porque acordamos realizar muchas actividades para trabajar
todavía tienen miedo. En los congresos, como nunca con la gente de la comunidad. A esta reunión asistieron
han participado, todavía tienen miedo. Tenemos que ciento sesentitrés personas. Todititos acordaron muy
seguir adelante con esas cosas y así aprender para buenas cosas. Todas las autoridades informaron a la
engrandecernos. Sin embargo, no por hacer esas cosas comunidad acerca de sus planes de trabajo. Primero
dejamos atrás nuestras costumbres. Yo sé cantar en habló el Jefe de la Comunidad, después el Agente
shipibo, sé contar todo tipo de relatos tradicionales, de Municipal, luego el Teniente Gobernador y finalmente
todo tipo. Nadie me puede quitar lo que yo sé. Aunque el Juez de Paz.
no lo parezca, yo sí conozco.
Nato Jeman Korákanin shinainbake, nato baritianki jawe
keskáxhon jakon akin jonibo teekinti iki, jawebokayaki nato
baritian non Apo yokatai ixhon jeman shinanti. Jeman
shinainbake akinti non koráka soroshoko menikin jan niti,
jaskáribi tee akaibo akinti. Meskó keská shinanbo noa

262 263
yoyoibake, non shinanaibo non yoibake, ja neskáti yoyo El Jefe de la Comunidad proponía que nos ayudáramos
ixhon non westíora shinanbicho non tsekai. Wetsatian para que cada uno tuviera su propia chacra de una
jaskarama iki koshibaonbicho shinanai, jainxhon tsinkítiain hectárea. Entonces debería haber ciento sesentitrés
kaxhon yoiya, jatíribibo keenyamai. Neskáakin non akákaya hectáreas de chacra. Se propuso que en cada chacra se
jakon paketai. Nonbicho shinantaanan boxhon jema yoiya sembrara yuca o arroz. Otros sugerían que entre dos
jen iamai. Jatian, ¿tsona iki ja ocha? Jama nona. Jaskara personas se hiciera una sola chacra. Algunos no
jawéki winónaketian jatíxhonbi non shinana iti jake. estuvieron de acuerdo. Nuestros abuelos nunca hacían
chacra entre dos.
El Jefe de la Comunidad hablaba sobre cómo debemos
de trabajar este año con la gente, decía que el pueblo Koshi iti
piense qué cosas le vamos a pedir al gobierno este año.
El pueblo acordó ayudar al Jefe de la Comunidad con Koshi inoxhon, rekenpari noa iti jake notsima. Jakon akin
dinero para que realice sus gestiones. Dimos a conocer yoikana iamaxh jakonma akin yoikanabi ranaweyosma.
nuestras opiniones en relación a muchas cosas, Jema aninkobo jaskara iki. Nato Jepe Ian jemanko jaskara
expresamos nuestras ideas; de lo que conversamos iki. Bakishki jawe keská ibata, jatíribibaon ea jakonma
surgieron acuerdos colectivos. A veces no sucede así, akin yoiyai, jatíribibaon ea jakon akin yoiyai. Jaskara
solamente las autoridades toman las decisiones, luego ninkataxhbi noa ninkatama keská iti jake, noa iti jake
informan en la asamblea y algunos están en desacuerdo. benche, pabe, non ninká ninkáresai. Ja yoyo ikaibora jaton
En cambio, cuando tomamos las decisiones en kexhakanbiribi ikanai.
asamblea, surgen buenas conclusiones. Pero si las
autoridades, solamente informamos al pueblo lo que Para ser autoridad
ya hemos decidido, la asamblea no acepta. En ese caso,
¿de quién es la culpa? De nosotros. Para que no suceda Para ser autoridad, en primer lugar no debemos
esto tenemos que pensar entre todos. molestarnos fácilmente. Así hablen bien o mal de ti, no
debes tener recelos. En una comunidad grande es así.
Ja Korákanin shinanribiibake, jonibo wai akinti jatíbi joni En San Francisco, por ejemplo, es así. Ayer, ¿cómo dicen
westíora ikitária waiya iti. Jatianbira jati jake pacha sokota que fue?, algunos me criticaban y otros hablaban bien
chonka kimisha ikitária wai. Ja wai akainko de mí. Por más que escuchemos esas cosas, debemos
shinainbakanke atsa iamaxh aros banati. Jatíribibaon hacernos los que no hemos escuchado nada, tenemos
shinainbake rabé joninbo westíora wai ati. Wetsabo que ser como ciegos, como sordos, sólo escuchamos en
keenyamaibake. Moatian non yosibaon rabéxhonbo wai silencio. Los que están hablando lo hacen porque tienen
ayamapaokanike. boca nomás.

264 265
Jaskara riki jeman koshi iti. Ea jaskara iki. Wetsatian mia Por el contrario ellos me dan más ideas, porque me están
yoikanai, mia yoironki jain tsamákanke jonibo. Jatian en diciendo lo que debo hacer. Ayer cuando algunos
akai: «¡Ea abákanon!» Noa iti yamake notsi, ranaweya iki comuneros hablaron conmigo, me dieron toda clase de
ikanai notsitima joi. Jatian non jawebi ikon’ayamai, ideas: «Ahora serás la Agente Municipal. Y ahora hay
nonbiribi noa teetai. Jake benbo jaskáakin yoikana: «Enra que hacer la cancha de fútbol, esa cancha que está más
moa tee ayamaisiai, eara moa jawe tsinkítiainbi kayamai», allá será una plaza. Ahora tenemos que buscar dónde
ikaibo. Janbi jakonma akin shinanai, moa jawen shinan hacer la cancha». Esos trabajos que realizo serán para
namanai. En oina iki ja jonin shinan kikin tinkoshoko, ea que las nuevas generaciones los recuerden, para que
ainbo ixhonbi oina iki jaskaramakaya. mis hijos los vean. De repente me puedo morir. En-
tonces podrán decir: «Ésta es la obra en la que la Agus-
Así es cuando se es autoridad. Yo soy así. A veces te tina nos dirigió».
comentan, dicen que allá te está criticando un grupo
de personas. A lo que yo respondo: «¡Que me Wetsatian noa akanai: «Minra tee ayamabiresai.» Axhon
critiquen!» No debemos renegar ni ser recelosos cuando noa shinan bimakanai: «Ikon riki, ramara en jato teekinai
la gente habla mal de nosotros. Al contrario, no debemos nokon jema shinanxhon». Jawe keská ikaxh iti atipanke
creer nada, nosotros mismos trabajamos mejor. Pero jonibo: «Ja ainbo koshi iantanxhon noa
existen hombres que cuando son criticados dicen: «Ya tantimayamabiresai», ikí iti atipankanke. Jaskánaketian
no voy a realizar ningún trabajo, ya no voy a asistir a non jato yoiti iki: «Ramara noa westíora oxhe tantikanai,
la asamblea». Él mismo tiene ideas negativas, solito se akanwe maton tee», akin. Nokon shinan jaskara iki.
desmoraliza. Yo opino que los pensamientos de esos
hombres son muy pequeñitos, a pesar de ser mujer creo A veces nos dicen: «Tú no realizas ningún trabajo.» Al
que no debe ser así. decirnos esto nos dan ideas: «Esto es cierto, ahora tengo
que realizar trabajos con la gente pensando en mi
Jabaonkayara ea shinan meniai, en anon ixhon yoikanai pueblo.» De repente la gente puede decir: «Esa mujer a
kopí. Jaskáakin yoixhon ea shinan menii ikanai, bakish la que hemos elegido como autoridad no nos deja
ea yoiibakanke meskó keská shinan. «Mia Jeman Tee Akai descansar.» Cuando se expresan así, tenemos que de-
Ainbo ikí ixhon. Ramakan kampoati, oa kampo itina, rama cirles: «Ahora descansaremos un mes, pueden realizar
iki ikai parása (plaza). Rama non benati jake jain sus actividades.» Es así como pienso.
kampoati». Moa ja teebo en aká ikai, chiní bakebaon
shinanti, jaa nokon bakebaon ointi. Jawe keská ikaxh ea
mawáti atipanke. Jatian yoiti atipankanke: «Nato riki Ranin
Ama ainbonin noa akíni iki».

266 267
Jepe Ian jema riki San Francisconin kikin jane. Jeman motóronin
janeribi iki Jepe Ian.
Jepe Ian jema kikin ani jema iki, wetsa jemabo keskáma.
Jake waranka rabé pacha jonibo, rabé warankabobira La comunidad de San Francisco es muy grande, otras
jatíbi bakeboyabi topona. Jainoaxh Jepe Ian jemankora comunidades no se le pueden comparar. Hace mucho
noa itai teeti, meskó keská jeman teebo akí non tiempo nuestros abuelos se juntaron y fundaron la
bakebaona. Axheti xhobobo jakonshaman, mapó xhoi comunidad, hace ya ochenta y cinco años. Por eso
xhobo. Axheamisbo jakonshaman, non koshibo jakoinra, nuestra comunidad es antigua, porque es anterior a
noa bene benekinshamanai. Pucallpa. Ahora vemos de qué manera podemos
mejorar nuestra comunidad. En San Francisco estamos
La comunidad de San Francisco de Yarinacocha bien organizados. Los comuneros de San Francisco
están organizados en veintitrés comités que se dedican
La comunidad de San Francisco de Yarinacocha es a diversas actividades. Hay un comité de artesanía, de
muy grande, es diferente a otras comunidades. Tiene pesquería, de agricultura, de transporte, de elec-
mil docientos habitantes, cerca de dos mil incluyendo trificación y otros más. Jepe Ian ‘Yarina Cocha’ es el
a los niños. En San Francisco estamos trabajando, verdadero nombre de San Francisco. Los botes de la
realizando diversos trabajos comunales para el bien de comunidad también se llaman Yarina Cocha.
nuestros hijos. Las escuelas son buenas, de material
noble. Los profesores son buenos, nuestras autoridades
también son buenas, por lo cual nos tienen muy Jepe Ian jonibo
satisfechos.
Jepe Ian ainbobo jainbicho yakáyamake, nike meskó keská
Jepe Ian jemara kikin ani iki, wetsa jemabo betan teeshokobo akí, jaton bakebobiribi oini. Jepe Ian ainbobo
senenma. Moatianbi tsinkíxhon non yosibaon jema iki wetsankoniabo keskáma. Yamake i’iresaibo, jabo iki
akana ikaxh, moa posaka chonka pichika baritiaya iki. jaton chitonti kewéai, jake mapó akaibo. Mapó axhon
Jaskara kopí non jema yosi iki, Maioshian jematianma karobo bii nikanke, ochokeabi bokon papixhon jaton jawéki
ikaxh. Rama non oinai jawe keskáaxhonki non jema akí. Jaskáribi iki, teotinin teetaibo chinkanshokobo benai,
jakon akin benxhoati iki ixhon. Jepe Iaman riki jakoni tioxh benai, tee yama kopí; jaskáshaman axhon jaton
noa tsinkikana. Jepe Ian jonibo riki rabé chonka kimisha bake senenmati atipanyamaxh. Jatian jabo teeti itinke.
meskó jawéki anoxh tsinkíkanabo (comités). Jake non Jepe Iain yamake westíora benbobicho manati. Jepe Ian
raoti jawéki maroti akaibo, yapan teetaibo, wain teetaibo, ainbobo kikin teeyabo iki. Ono chopa onanbiresshoko,
motóronin teetaibo, joé oinaibo, wetsaboribi. Jepe Ian kerasbiresshoko niamakanai; noa iki kikin teeyabo. Jatian

268 269
benbobaon bikin non keenma noa bixhonai, jatian nonbi comer? Así, cuando no hay pescado, la mujer ayuda
bikin katóshamanai meskóshamanbo non biai. a su esposo.
Wetsankonia ainbobo jaskarama iki. Chopa binoxhon
jaton bene manakanke, benbonshaman chopa bixhonti Benbobaon sino papiai kanóti anoxhon, koa anoxhon,
keeni. Ikaxhbi Jepe Ian ainbobo jaskarama iki, benbo teetai neke wai ayananbi jan jabontanibires biti, jaton
keskáribi ainbo teetai. ¿Jawe keskáaxhonki jan piti iki? asókaroshoko biti. Yanka i’iresyamakanai jabo. Jaskara
Jaskáaxhon piti yamaketian akinai jawen bene. ikenbi, wetsatianbo jakonma akin, nawabaon noa rami
aresbireskanai: «Jepe Ian jonibora chikish iki» ikanai.
Los pobladores de San Francisco Jaskaramakaya ikenbi, Jepe Ian jonibo riki teeyabo.
Bakeshoko ikaxhbi moa menexheeti ati onan iamaxh pia
Las mujeres de San Francisco no se quedan allí ati onan. Jaskáaxhon jatonbi moa koríki ichama inonbi
sentadas nomás, sino que andan realizando diferentes yatankanai.
trabajitos para ver por sus hijos. Las mujeres de San
Francisco no son como las de otros lugares. Nunca A pesar de que también hacen chacra, los hombres cargan
están sin hacer nada, bordan sus pampanillas, fabrican pona para hacer balista, para hacer lanza, siquiera para
cerámica. Después de fabricar la cerámica van a traer comprar jabón, para comprar su azúcar. No están por
leña. Desde lejos cargan cetico para hacer sus cosas. gusto sin hacer nada. Aunque esto es así, algunas veces
De igual manera, las que hacen collares buscan los mestizos nos critican diciendo: «La gente de San
semillas negritas, buscan semillas blanquitas como Francisco es ociosa». Pero eso no es verdad, la gente de
enlozadas, porque no hay trabajo; esto lo hacen porque San Francisco es trabajadora. Desde temprana edad ya
no les alcanza para mantener a sus hijos. Así, siempre saben hacer pulseras de chaquira o flechas. De esa manera,
están trabajando. En San Francisco las mujeres no se ganan un poco de dinero por sí mismos.
esperanzan del hombre nomás. Son muy trabajadoras.
No andan por allá con la ropa toda parchada, toda Ea riki nokon tita betan nokon papan bakea, chiponkixhon.
sucia; somos muy trabajadoras. Si los hombres nos Kanaria jema bekeibakeaxh ea pikota iki. Jainoaxh ea
compran algo que no nos gusta, nosotras mismas ania iki. Chonka rabé baritiayanixh ea joá iki Jepe Ian
escogemos algo diferente y lo compramos con nuestra jemanko. Ichabiresra en Jepe Ian iráke akai. Joaxh ea
propia plata. Las mujeres de otras comunidades no jaskarabaon axhea iki. Rama ea itinke nokon bene
son así. Cuando quieren comprar ropa esperan a su teeyosmashoko ikenbi, ikaxhbi teeainbo akinanani non
marido, queriendo que él les compre la ropa. Pero las bakebo jaskáaxhon aniati kopí. Wetsa nete jabo
mujeres de San Francisco no somos así, el hombre jaweshokoribi ixhon, moa noa shinanti jake, jawenbires
trabaja y la mujer también trabaja. Sino, ¿cómo van a tsakati jake. Noashaman akínon ixhon non amayamai.

270 271
Shinanya ixhon noa menikana jakoinraribi iti atipanke. una pampanilla de cincuenta o setenta soles. Con esto
Shinanya iketian jawen bakebo onitsapiamai, jawen awin les damos a nuestros hijos para su pasaje para que
betan jakonaxh jabékonai. vayan a estudiar, para su comida. Si no fuera así, entre
los jóvenes de San Francisco no habrían casi estudiantes.
Yo fui engendrada por mi madre y mi padre en el Bajo Anda mira a los jóvenes de las comunidades lejanas, a
Ucayali. Nací frente a la comunidad de Alfonso Ugarte. veces se la pasan todo el día sin comer, pobrecitos. Para
Luego crecí. Cuando tenía doce años vine a la que no suceda esto, como estamos cerca, nos
comunidad de San Francisco. Yo agradezco mucho a preocupamos bastante de nuestros hijos, los alentamos
San Francisco. Cuando vine, aprendí todas estas cosas. para que no se queden sin estudiar.
Aunque ahora mi esposo no tenga trabajo, nos
ayudamos mutuamente para mantener a nuestros hijos.
Algún día cuando sean alguito tienen que acordarse Jepe Ian iki kikin ochóma jema ikaxhbi ea kaa iki ochó
de nosotros y darnos alguna cosa. No lo hacemos jeman, Amakiriyain. Jain en oina iki yoxhanshokoboyabi,
pensando en que nos apoyen. Si les nace y nos dan, xhontakobo, sayayabo. Jatiankan jabaon moa non axhé
bienvenido sea. Si saben hacer las cosas bien, no van a keyoai. Jepe Ian ani jema ochóma ixhonbi ainbobaon jaton
hacer sufrir a sus hijos, van a vivir bien con su mujer. benen koton pekewéai, xhokeweaibopari jake. Jatian
ainbobo kikinshaman chitontiabobires iki. Jaríbake
Jaskara shinanaibo ikaxh, Jepe Iain jonibo jaton bakebo ochokeaxh merati beai joxho jonibo. Jabaon joxhon noa
kirika amaibobires ikanai. Jaskara kopíra non iráke akai chitontiya oinaxh «Ikon riki nato Shipibobo», ikanai. Jema
ochokeaxh noa oini bekanaibo, torista. Wetsatianbo biai koshibaonribi saya akinbi chitonti jenetima yoiyai. Jatian
chitonti pichika chonka iamaxh kanchis chonka soro maton noa oinai, Maioshiain kaaxh jatíbi
kopíabo. Jan non bake jawen kirika atinko kati, jan piti chitontiabirestanishaman. Chitonti joshinshaman iamaxh
meniai. Jaskarama iketian Jepe Ian bakebo kirika akaibo wisoshamanya, jainoaxh jawen koton panshinshamanya
yamakeanke. Ochó jemamea bakebo ointanwe, kikin metsá jawéki jaskara.
wetsatianbo ikanai piámabo nete winoti, kikin
noibatishokobiresbo. Jatian jaskara inaketian noa ochóma San Francisco es una comunidad muy cercana a
ixhon non bakebo kikin akin non oinai, banénaketian non Pucallpa, pero yo he ido una vez a una comunidad
shinan menia. lejana, a Amaquiría. Allí he visto a todas las viejitas y
las jóvenes usando vestido mestizo. Ellas ya están
Con esa idea la gente de San Francisco hace estudiar a terminando con nuestra costumbre. Aunque San
sus hijos. Por eso, agradecemos a los que vienen a Francisco es una comunidad grande y cercana a
visitarnos desde lejos, a los turistas. A veces compran Pucallpa, existen aún mujeres que bordan la espalda y

272 273
los bolsillos de las camisas de sus esposos. Y todas las Como madres shipibas tenemos que mantener nuestra
mujeres usan pura pampanilla. También hay visitantes, cultura. Esto es responsabilidad de la madre.
gente blanca que viene desde lejos. Cuando ellos llegan,
nos ven con pampanilla y dicen: «Estos de verdad son
shipibos». También las autoridades de la comunidad Ochó jeman maroi kaa
nos dicen que podemos usar vestido pero no dejar de
usar la pampanilla. Ustedes nos ven cuando vamos a Maton jisá jawe kopíki noa pikotai. Non koríki benayama
Pucallpa, casi la mayoría nos ponemos pampanilla. jaskáshamanxhon non bakebo pimati, jaskáshamanxhon
Pampanilla rojita o negrita, con su blusa amarillita chopashoko bixhonti atipanyamake. Jatian non bene
queda muy bonito. teetabikan senenyamake. Jatian aros wai akábikan
basiorai, kimisha, chosko oxhebopari ikai. Jaskara
jawékibo kopíra noa pikotai.
Jatian wetsankoniabaon ochó ixhonbi non axhé keyoai.
Jaton bakebo nawan joinres yoyo akanai, jatian jan
Los viajes para vender artesanía
onanyamai kai non joi. Nokon shinan iki, en nokon
chitonti jenetima, nokon bake xhontakobaonribi. Nokon
Ustedes se preguntarán por qué salimos de viaje. Si no
bake xhontako jake jawen raóti: rexhó, paronoti, maiti,
buscamos dinero no podemos alimentar bien a nuestros
keshá ati, menexheti, iso xhetabo, jaboya noa iti jake.
hijos, ni comprarles ropa. Por más que nuestros esposos
Jatíribi jaskaramai iki. Ochó raankaskana raótibo benai.
trabajen, no alcanza. Por más que sembremos arroz,
Jaskara noa iti atipanyamake. Tita Shipibo ixhon non demora tres o cuatro meses todavía para producir. Por
axhébo non jenetima iki. Ja iki jawen titan ointi jawéki. esta razón salimos a vender artesanía.

En cambio los de otros lugares lejanos terminan con Jaráke ainbobo kaaxh jakonmai, jawen beneki moa
nuestras costumbres. Les hablan puro castellano a sus shinanbenotai. Jake jonibo ranóya. Shinan koshimabo
hijos, y estos ya no van a aprender nuestra lengua. Yo jawen bene potai. Jatian noa shinan koshi ixhon, noa nawan
opino que no debemos dejar de usar la pampanilla, ni teakasabi, noa jonikonin teakasabi, non ikinyamai. Non bene
tampoco quiero que mis hijas lo hagan. Mi hija tiene potabaina noibatishoko, non jaskáaxhonti atipanyamake.
sus adornos: adorno de la nariz, aretes, corona, Non jato yosma ati jawékira itikonma iki. En oina iki jaskarain
campanillas, brazaletes, dientes de maquisapa para el nokótima, nokon bene iki noibatishoko. Ea onoisi, ea
brazalete; estas cosas debemos tener. Pero no todos jakonmai iti atipanyamake. Jaskarabo winókanai nobé
tienen. Cuando se les quiere mandar lejos en una ainbobo. Jatian ja shinan koshima ixhon nawan teakasa
delegación, recién buscan adornos. No podemos ser así. teamakanai, jonikon amakin amakanai.

274 275
Hay mujeres que cuando salen de viaje se malogran, se Yarínainoa koshibo
olvidan de sus esposos. También hay hombres celosos.
Las mujeres de mente débil dejan a su marido. Si Jawe kopíra Yarínainoa koshi ikaxh non shinanbenokanai.
tenemos la mente fuerte, aunque un mestizo nos Jawe kopíra Jepe Ianki ani jema ochóma ikenbi
moleste o un shipibo nos moleste, no nos dejamos. Al shinanbenokanai. Ikaxhbi ja ochómatani iken bokanai
pobre hombre que hemos dejado en la comunidad no Maioshiainoa koshibo. Ikaxhbi jawebi noki akin
podemos hacerle eso. No debemos serle infiel. Yo creo shinanyamakanai ja ani jonibaon. «Jepe Iainra non onanabo
que no podemos llegar a ese extremo, ¡pobrecito mi jake» ikíbobi iamakanai. Piróta atin noa akanai alcalde
esposo! Aunque esté lejos no puedo portarme mal. itánan; jakon akin noa ninkáxhonyamakanai non jema
Estas cosas nos ocurren a nosotras las mujeres. Si tienen maxhkata jawékibo non yoiyaitian. Jaskara itima iki; noa
la mente débil, cuando el mestizo las molesta, se dejan keenai Jepe Ian oricha boti, noa rama koshibo ixhon.
molestar; si se quieren dejar molestar con el shipibo, se
dejan molestar. Las autoridades distritales

Noa shinan koshi ixhon non yoiyai: «Ea riki beneya, ea ¿Por qué será que cuando los candidatos llegan a ser
teayamawe, jaráke nokon benebiribi», akin non akai. alcaldes del Distrito de Yarina se olvidan de nosotros?
Jaskáayamakin jatíribibaon jaton bene ochó kaxhon ¿Por qué será que estando San Francisco tan cerca de
potakanai. Ea ichaiki nike, ikaxhbi en nokon bene potaama la ciudad se olvidan de nosotros? Sin embargo, como
iki. Jawetianbi nokon bene yosma akáma iki. Joxhon está cerca, vienen las autoridades de la región. Pero
oinakan noibatishoko, ea manáti yapa tashianka, atsabo nunca se acuerdan de nosotros las autoridades. No
papia. dicen siquiera: «En San Francisco tenemos amigos». Nos
tratan como pelota cuando llegan a ser alcaldes. No
Cuando tenemos la mente fuerte, decimos: «Yo tengo nos hacen caso cuando vamos a plantear las
esposo, no me molestes, tengo mi propio esposo». necesidades de nuestro pueblo. Esto no debe ser así.
Cuando no es así, algunas abandonan a sus esposos al Queremos sacar adelante a San Francisco ahora que
viajar lejos. Yo he andado varias veces, pero no me he somos dirigentes.
separado de mi esposo. Nunca le he sido infiel a mi
esposo. Cuando llego lo veo, pobrecito, me espera con Ea keenai jakonshoko jatikaxhbi jakoni noa tsamá tsamáti
pescado salado y yuca que ha cargado. teekanti, okebo noa yoiyanani ikanti yamake, «nekeronki
jaskara iki, non kaiboboronki jaskara iki». Jabikayara noa
iti jake westíora jonin shinanya keská. Jatíbi noa iti jake
jakon shinanyabires. Merataibo kaitian non jakon akin biti

276 277
jake, jakonshaman non yoyo akai. «Jaibaisironki ja joke» Moa posaka chonka pichika iamaxh posaka chonka
itima iki. Ja kopíra noa jake non shinan. Noara iti jake kanchis baritia jaskarares winó winókiranketian, non kaibo
noimis ainbo, jakon, yoáshima, kikin jakon shinanya. Ea alcaldebiribi imakasi noa itai. Jaskáaxhon jakoncha
jaskara iki. Eiba meratabo jakon akin biai, pimai jato jawékibo ointi kopí itanribi Jepe Ian jema akínon ixhon.
xheamai, wetsa netenbires jaiba ea meráketian: «Nato Noara keenai non kaibo, non jimi, non joi; westíora joni
ainbaonra ea kikin jakon akin biá iki». Jaskáribi noa iti jakon shinanya, noa maxhkata jawéki onana, nobé wainko
jake Jepe Iainkoniaxhbichoma, wetsanko niaxh inonbires teetai, yomerati onan.
iti jake ainbo jakon shinanya, jakon akin jato ikinai, jakon
akin jato biai; jaskara riki Jepe Ian jonibo. Jatíbitianra Ya ochenta y cinco u ochenta y siete años han trans-
yoikanai Jepe Ian jonibo kikin chikish. Jepe Ian jonibora currido y queremos tener nuestro propio alcalde
chikishma iki. Chikish ikaxh noa jato jawékibo yokati shipibo. De esta forma, queremos ver cosas buenas;
ikeanke. Jaskarama iki. además, queremos que ayude a San Francisco. Que-
remos como alcalde a nuestro paisano, nuestra sangre,
Quiero que trabajemos bonito unidos, que trabajemos nuestro idioma; una persona buena e inteligente, que
bien juntos, sin criticarnos «por aquí dicen que son así, conozca nuestras necesidades, que trabaje como
nuestros paisanos dicen que son así». En cambio, nosotros en la chacra, que sepa mitayar.
debemos ser personas conscientes. Todos debemos ser
muy, muy conscientes. Cuando vienen los visitantes
tenemos que recibirlos bien, hablarles bien. No hay que
decir: «Donde ése ha llegado». Para eso tenemos
entendimiento. Debemos ser mujeres amables, buenas,
generosas, de buenas intenciones. Yo soy así. Atiendo
bien a los que visitan mi casa, les invito a comer y beber,
porque algún día cuando vaya a visitarlos van a decir:
«Esta mujer me recibió muy bien». Así debemos ser no
solamente en San Francisco, sino en cualquier lugar por
donde caminamos, debemos ser mujeres amables, tratar
bien a los demás, recibirlos bien; así son las personas
de San Francisco. Siempre dicen que los de San
Francisco son ociosos. La gente de San Francisco no es
ociosa. Si fuera ociosa, estaríamos pidiendo cosas,
mendigando. Esto no es así.

278 279
X

Tonkon tsiniti jawéki

Nato pirótanin tsiniti jawéki nokona iki kikin jakon jawéki.


Ja kopí ea piróta akai koshibo betan ea yoyo ikai. Nato
Jepe Ian jemanko jake «Tsobémabi» (Club
Independiente) akin janekana, rama non shinanai
kampoati. Jatian noa tsiniai ixhon non kampoakin
shinanai, eara westíora yoxhan iki ikaxhbi kikin pirótanin
keenkoinsi iki. Westíora jawéki akí cheakanai keskáribi
noa jan cheakainai. Noa tsiniamai, noa yora isinai, yora
iweai, ikaxhbi mia ishtoai, mia niskanai, min yora niskan
potai, kikin jakonshaman min yora banetai. Jatian
tsiniamakin min yoxhanshoko akin shinanai, moa
jaweranobi kayamai. Janbi moa yoxhhantibo kenai,
chankákimein. Jaskara iki tsiniti jawéki, ransati
keskáribi, kikin jakon jawéki. Noa tsiniai oinaxh jonibo
sai ikanai, jato kananaxh noa beneai. Jatíribibo moa
benoaxh jenékanai, moa jaton benen rishkiai, jaton
benen moa ranoai, moa iti atipanyamai.

280 281
Las shipibas jugamos fútbol las costumbres, el deporte nunca desaparecerá. No es
copia de los mestizos. Antes se invitaban entre comu-
Para mí, esto del fútbol es algo muy bueno. Por eso nidades. Cuando iban a jugar a otras comuni-dades,
siempre tengo reuniones de coordinación con los se iban con bombos tocando bonito, los anfi-triones los
dirigentes del club. En San Francisco hay un club esperaban con bastante comida. Los premios eran
llamado «Independiente», ahora estamos pensando diferentes cosas. Hoy en día es muy distinto, ahora se
construir una cancha de fútbol. Si somos jugadoras juega por dinero. A veces vamos a otras comunidades
pensamos en construir la cancha; aunque soy vieja me cuando nos invitan.
gusta jugar fútbol. Es como tener un vicio. Si no
jugamos, se nos adormece el cuerpo, nos sentimos En joxho nawa ainbobo oin oinshamanyamai pirótanin
pesadas; pero cuando corres, sudas, cuando sale el tsinikanai. Jabora ikai mekeman itin, jabiribi jatona iki.
sudor de tu cuerpo, tu cuerpo queda perfecto. Si no Noa Shipibo ainbo ikai taen tsinii, oa benbon atin
juegas, piensas en la vejez, no vas a ningún sitio. Solita jamatai, taskébokanai, ransketai, mentsisbo tsekakanai.
una está llamando a la vejez, quizás porque ya no es Jatian noa iki benbo keskáribi; non ayorakin benbobo
activa. Así es el deporte, es como bailar, es una cosa jamáribiti atipanke, ikaxhbi non ayamakin ayamaribai.
excelente. Cuando nos ven jugar la gente grita, al Jatíribibo jake jaton benen meetabi kopiamai. Jaskarain
vencer al otro equipo nos alegramos. Algunas mujeres en oina tsiniti jakonribi jawéki iki. Ani kamponbo noa
dejan de jugar cuando tienen marido, sus maridos las tsiniai, ichaakin ani jemanbo kaxhon en oinke.
palean, las celan y ya no pueden jugar.
Casi no veo que las mujeres mestizas jueguen fútbol.
Moatianbi iki nato tsiniti jawéki, ramashokoma iki, Ellas juegan con la mano vóley, eso es para ellas. Las
ramashokobi Shipibo tsinii peokotama iki, non axhébo shipibas jugamos con el pie fútbol, pateamos como
keyotainbi tsiniti keyóyamai kai. Jaa iki joxho nawabo hombres, hasta nos luxamos el pie, nos luxamos las
oinaxh ikáma. Moatian kenamakatikanai meskó keská rodillas, nos volamos las uñas. Entonces, somos como
jemabo, tsini bei ipaokanike tanpórayabo metsá los hombres; si queremos podemos patear a los hombres,
metsábeirani, piti icha jaskáxhonbo jato manakatikanai. si no queremos no los pateamos. Hay mujeres que se
Ja kopí beaxh tsinikanaikan meskó jawékibo. Ramatian dejan maltratar por sus maridos. También por eso
moa jaskaramaribi iki, moa wetsaresibi ikanai, rama iki pienso que es bueno jugar fútbol. Jugamos en canchas
koríkinin tsiniti. Wetsatian noa kai kenamakana. de tamaño reglamentario, en muchas ciudades he visto
así.
Esto es desde muy antes, no es reciente que los shipibos
empezaran a jugar fútbol; por más que desaparezcan

282 283
Rimameaxh noa pirótanin tsinia sorprendidas porque las mestizas tenían chimpunes; en
cambio nosotras, pobrecitas, estábamos descalzas. Nos
Westíorai noa kaa iki Riman, Istário Nasionárain. Jatian asustamos mucho, pensamos que nos iban a golear, había
noa baneta iki rabé a westíora, non jato binsina iki. Ja iká bastante público. Cuando les ganamos hasta nos dieron
iki Rimamea ainbo katokookana (selección). Noa tsini dinero, el público se alegró mucho porque las shipibas
wetsaresibi iki, nawabaon akai neke too oke too akin, non habíamos ganado. Las limeñas eran grandulonas,
jaskáayamai panshin yapan pitin piá akin non akai, too nosotras en cambio éramos bajitas.
apatanbainkin.
Rama kamanbi jake jeman paranan tsiniaibo, wetsankobo
El partido que jugamos en Lima bokanai. Noara xheta sapátonin tsiniamai, ponté taebicho.
Tsinikin non shinanai: «¡Bishkoti bishkóbanon, xhokoti
Una vez nos fuimos a jugar a Lima, en el Estadio xhokóbanon», ikí noa ikai. Noa jawebi keenyamai. Moa
Nacional. Aquella vez quedamos dos a uno, nosotras iká pekáo, noa yora isinai jainbobira noa chakaibakana,
ganamos. El otro equipo era la selección de Lima. noa witsan akanabo noa yankonbo pikotai. Ititian non yora
Nosotras jugamos muy diferente; las mestizas juegan jawe isin yamake, wetsatian noa jawe yora isin yamai.
dando pasesitos cortos, nosotras no jugamos así, sino Jaskara jawéki iki tsiniti. Noa tsiniai non chitontiabi, kikini
que pasamos la pelota muy rápidamente tal como come nishin chinexhetaanan. Chitontira pakéyamai noa
el pescado panshin, así les jugamos a las limeñas sin tsiniaitian, jakon akin non chitonai.
darles tiempo para reaccionar.
Hasta ahora existe la selección de la comunidad, van a
Jatian noa iká iki xhontakoshokobo, chonka kanchis jugar a otros lugares. Nosotras no jugamos con
baritiayabo. Nenoaxh kaa iki westíora tsamá kikin koshi. chimpunes, así descalzas nomás. Al jugar pensamos:
Non nokóxhon oina iká iki nawa ainbobo xheta «Si se pelan mis pies, ¡que se pelen!» No nos importa
sapatoyabo; noatsikan jayáomashokobo. Kikini noa rateta nada. Una vez terminado el partido recién sentimos
iki, non shinana iki noa jaton ayonresai, kikin jonin kai. dolor en el cuerpo, el cuerpo nos queda adolorido por
Non jato binsinketian, aboxhon noa koríki menikana iki, las patadas que seguramente nos han propinado, los
kikini benekana iki Shipibaon binsinketian. Rima ainbobo golpes que nos han dado en las canillas se vuelven
iká iki kikin aniosi ainbobo, noakan maxhkoshokobo. moretones. Pero al momento de jugar no sentimos
ningún dolor en el cuerpo, a veces no sientes nada. Así
Aquella vez éramos jovencitas, teníamos unos diecisiete es el juego. Jugamos con pampanilla, nos la amarramos
años. De aquí nos fuimos un equipo muy fuerte, bien bien a la cintura con una soga. La pampanilla no se
preparadas. Cuando entramos a la cancha nos quedamos cae porque la sujetamos bien.

284 285
Riosan joi yoiyai: «¡Ikirisiain kawé!» Jaskáketian en yoiyai: «Nato
sabaroninra ea kai». Kayamaxhon en yoiyai: «Wetsatian
Rama en yoiyai nato Riosan joi. Jakon riki westíora Riosan kabánon». askarares keyotai. Bibiria meran yoiyai
joi. Ikaxhbi jake ainbobo kikin Riosan join keenma, jawen ochatima, noa ramiamistima. Jake chonka jawéki
keenmabiribi. Ea jikiamai Riosan joi bitinko, itanribi jake senen’ati, jabo non senen’ayamai non Riosan joi akáma
meskó keská Riosan joi akaibo: arabintistabo, banjírikobo. keskáribi ikai. Jatian mia kishpimeeyamai. Riosan joi ati
Riosan joi biaxh mia iti jake westíora i’iosma, nonbiribi itai. iki westíora jawéki non piai keská; wetsatian noa pii itinke,
Moa min xheayamai atsa pae, bexhnan, bakoxh jene; mia ikaxhbi non onanyamake jatíbiki noa potota ixhon.
ramiamishamai, mia rami yoimishamai, Rios akinresa
shinanai. Jakon riki non Riosan joi aká. Akasma ixhon Cuando eres religioso, por más que la fiesta esté muy
non ayamai, noa xheamis, paenmis, ransai ixhon non bonita, tú agarras tu Biblia nomás. Oras al Señor y
ayamai. Jatian wetsatianbires paenai ikaxh mia kai pishtan. duermes, nada más. Yo no soy así. A veces mi
hermano me dice: «¡Anda a la iglesia!» Y yo le
El cristianismo contesto: «Este sábado voy a ir». Luego no voy y le
digo: «En cualquier momento voy a ir». Y ahí queda,
Ahora hablaré sobre el cristianismo. La religión es me olvido. En la Biblia dice que uno no debe pecar,
algo bueno. Pero existen mujeres a las que no les gusta que no se debe insultar a nadie. Hay diez
la religión, no les gusta. Yo no pertenezco a la religión; mandamientos que cumplir, si no los cumplimos es
además existen muchas religiones: los adventistas, los como si nunca hubiésemos tenido una religión.
evangélicos. Al entrar en una religión, uno debe ser Entonces no te vas a salvar. Seguir una religión es
una persona sencilla, vivir su propia vida. Ya no como si comiéramos algo; comemos, pero no sabemos
tomas masato fermentado, ni trago, ni cerveza; no si todos nos hemos llenado, o sea no sabemos si todos
insultas a los demás, no hablas mal de nadie, sólo hemos cumplido a cabalidad.
piensas en Dios. Es bueno cuando practicamos una
religión. Si a uno no le gusta, uno no acepta; si nos Min ati atipanke min awin betan, min bene betan, non
gusta beber, emborracharnos, bailar, simplemente no onanyamake nonki senen’ai itai ixhon. Ja senen’aimabi
aceptamos. En cualquier momento te emborrachas, noa itai Rios joketian noa tsoabi kishpimeeyamai.
te vas a la fiesta. Jaskarain noa nonbixh jansoi itai. Jaskara inaketian non
kikin akin shinanxhon ati jake. Wetsatian noa kai xheai,
Jatian Riosan joi akai ikaxh, ransati metsá metsatainbi noa paenai, noa ransai, meskó keskátibo. Ransati iketian
minbiribi Bibiriaya mia itai. Mia Ibo iráke ataanan, mia noa beneshaman, moa manatares. Jaskara kopí riki ea
oxai, jares. Ea jaskarama iki. Wetsatian nokon poin ea jawetianbi jaskarain jikikasma. Rama ja nishi xheati iki

286 287
yoshinbaon jawéki. Ja Riosan joi akaibo moa rome koin yoikanai Riosankayaki noa shinan meniai. En oina ja ikon
xhetekashamai. Jatian ja nishi meran onanabaon jato iki, Rios yamaketian nato nete yamakeanke, en ikon’aribai.
benxhoaribai, ja iki non rokotorobo.
Hay onanyas que saben curar, nosotros no tenemos
Tú puedes llevar una religión con tu mujer, con tu doctores, no tenemos plata. Por eso buscamos a las
esposo, pero realmente no sabemos si estamos personas que sabemos que toman ayahuasca. Si él ve
cumpliendo. Si no cumplimos, cuando venga el Señor que podemos sanar nos lo comunica; puede ser que el
nadie será salvo. Estamos engañándonos a nosotros tunchi se haya llevado el alma del paciente, que tenga
mismos. Para que no nos suceda eso, tenemos que mal aire o que haya cruzado el mal aire de algún meráya.
pensar bien antes de aceptar una religión. A veces nos A veces así muere la gente, pero otras veces los meráyas
vamos a beber, nos emborrachamos, bailamos, hacemos los curan. Ellos no aprendieron por medio del estudio,
muchas cosas. Cuando bailamos, nos alegramos y esta- sino que han dietado. Si aceptamos la religión entonces
mos esperando que comience otra vez el baile. Por eso ya no hacemos nada, ya no tomamos masato fer-
yo nunca quise pertenecer a ninguna religión. Ahora, mentado, ya no podemos oler el humo de tabaco. En-
tomar ayahuasca son cosas del diablo. Los que prac- tonces nos alejamos de nuestras amistades, las dejamos
tican la religión ya no quieren oler el humo del tabaco. de lado. Pero en algún momento cometes un pecado,
Pero los que aprendieron por medio del ayahuasca al pecar estás engañando al Señor, eso es un pecado
también curan, ellos son nuestros doctores. muy grave. Además, qué podemos decir de los meráyas,
ellos también son hijos de Dios. Pero dicen que Dios
Onanyabo jake benxhoamisbo, noa joni yamake non nos da las ideas. Yo opino que eso es verdad, si no
rokotorobo, noa koríkioma iki. Ja kopí non benai non onana existiese Dios no existiría el mundo, yo creo eso.
joni nishi xheaibo. Jan noa oinxhon iti jisá iketian noa yoiyai;
iti atipanke yoshiman kaya biá, yoshin niwe biá, meráyanin Rios yamaketian, ¿tsonkayaki niwe jonia iki? Tsonbi
niwe xhateabo. Jaskarain jonibo mawatai, ikaxh wetsatian ayamai nato jawéki. Riosanbicho ati atipanke. Ramabi
ja meráyabaon benxhoakai. Jabaon kirikain onanama iki non onanyamake, wetsa ani jemabaonxhonki niwe akanai
ikaxhbi samákana iki. Riosan joi bixhon moa jawebi ayamai, non onanyamake. ¿Tsonki mai jonia iki? Jama Riosan.
moa non atsa xheati pae non xheayamai, rome koinbo Jaskarabo oinxhon non ikon’ati jake. Jake jatíribibaon
non xhetekashamai. Jainoaxh nobé raenanaibo betan noa ikon’akai Riosan joi, jatíribibaon ayamake.
ochotai, non okeai. Jaská jaskátibi westíora nete paketi kai,
moa ochai, ja ochaxhon moa min kikin akin Rios parani Si no existe Dios entonces, ¿quién ha creado el aire?
kai, jakaya iki kikin ocha kexhtóati. Ramakayaki non jawe Nadie va a crear eso. Sólo Dios puede hacer estas cosas.
yoiti atipana, nato meráyabo jabo iki Riosan bakeribi. Ikaxhbi Ahora mismo no sabemos si en las grandes ciudades

288 289
están creando el aire, el viento. ¿Quién creó la tierra? El gringo se asombró y nuevamente le preguntó: «¿Por
Fue Dios. Viendo estas cosas debemos creer. Algunos qué aceptaste la religión? ¿Acaso tú eres blanca? Tú
creen en la palabra de Dios, otros no. no eres blanca. Dios no se viste como tú». Entonces yo
pensé que Dios no se pone nuestra ropa, allí me di
Jatíribibaon yoiyai Rioski iki joxho nawa joni, Rios iki rinko. cuenta. La mujer también reflexionó, lo que nos había
Ea westíorai iká iki ochó kai karon nayaka, westíora rinko dicho el gringo era verdad. Después, cuando estábamos
joni betan. Jatian nobé senen kaa iki westíora non kaibo recostados, la mujer pensó: «A mi regreso ya no entraré
ainbo Riosan joi akai. Ja rinkon yokata iki: «¿Jawerato a la casa donde predican la palabra de Dios. Yo no
Riosan joiki min boai?», akin. Jaskáketian ainbonin yoiya maté a Dios, yo no he cometido ningún pecado», así
iki: «Ea riki banjíriko». dijo. Ahora me doy cuenta de que es cierto que Dios
no se parece en nada a nosotros, él es como gringo,
Algunos dicen que Dios es blanco, que es un gringo. como el ángel de los gringos. Mi abuelo nos decía que
En una ocasión, yo estaba viajando en carro con un nosotros no somos hijos de Dios, que somos hijos del
gringo. Al lado de nosotros había una paisana shipiba Inca. Probablemente por eso somos muy negros, no
que practicaba la religión. Entonces el gringo le somos gente alta, mientras que Dios es alto. Estos Adán
preguntó: «¿Qué religión sigues?» Y la mujer le res- y Eva, ellos eran altos, como de dos metros.
pondió: «Soy evangélica».
Jainoaxhribi ea wetsatian yokakaatai Rios awin’oma.
Jain rinko rateta iki, jainxhon yokáribia iki: «¿Jawe kopí Jaabichoshoko onan shinanya ixhon shinamanres noa
min Riosan joi biarin? ¿Miaki joxho joni iki? Mia joxho jonia iki, jaskara iki en shinanai. Neskarabo yoiira ea
jonima iki. ¿Rioski maton sawetiya iki?» Jainxhon en ochaibira itai, ramabi jakonma akin Rios yoi itai, ea Riosan
shinana iki Rios non sawetioma iki, jaskarain en shinan kishpímabanon, eara onanmashoko ikaxh itai. Jawen
biá iki. Jatian ainboninribi shinana iki, ikon’isi jawéki noa kirikaninbi yoiyamai Rios awinya. Wetsatian non oinai oa
rinkon yoiyai. Jainxhon raká rakákin ja ainbonin shinana bebiri bebiri akainkobo, nato piríkora meran ikainkobo. Jain
iki: «Eara rama kaxh moa jikiamai kai Riosan joi yoikanai pikotai iki ainbo jisáma, ani joni, kenia, booya rinko jisá.
xhobon. En Rios reteama iki, jawe ochabi en akáma
iki», ikí iká iki. Rama en oina ikon iki, Rios noa jisáma A veces también me pregunto si Dios no tiene mujer.
iki, janbiribi rinko jisá, rinkobaon anjiri. Nokon yosishokon Yo pienso que como Dios solito tiene mucha sabiduría,
noa yoiya iki noaronki Riosan bakema iki, noaronki iki nos creó con la mente nomás. Seguramente en estos
Inkan bake. Ja kopíra noa ibirai wisoirabo, noa anima momentos al decir estas cosas estoy pecando, que Dios
jonibo iki, Rios iki ani joni. Nato Aran betan Iba, jabo iki me perdone, estoy hablando aunque no sé nada. En su
ani jonibo, rabé mitorobobira. libro tampoco se explicita si Dios tiene mujer. A veces

290 291
lo vemos en la televisión, en las películas. Allí no aparece Neskara jawékibo axheakin ea nokon titan yoikatitai: «Ea
como una mujer, sino como un hombre alto, con barba, iiti mawáketian, mia westíora ainbo ikaxhbi mia jawéki ati
con pelo como de gringo. onanma iki. Minra onanti jake mapó ati, yoman maban
timati, toro ati, waxhmen min yoman mabanxhon chopa
min bakebo min chitonkinti, chitonti kewéti, menexheteati,
Ramatian jainoaxh axheti xhobo moro xhewati, moro teoti». Jaskákinkaya non titan noa
kirika ati raan raanshamanyamakatitai. «Ja riki nawan
Moatian ikátiai non bakebo benomati; rama moa axhé» akin noa akátiai. Jaskara kopí noa kirika
jaskarama iki, moa wetsaresibi iki. Jaskáribi ikátiai non amakashamakatikanai. Rama noa jaskara jawéki
papa betan non tita jawebi onankashamakatikanai kirika onanyamataanan non jakonshaman akin nawan joi
ati jawéki, meskó keská jaton tee atibores ikátiai. Ja ikátiai onanyamake. Ramashokobi noa jaskarama iki, moa
noa kirika akí kai keskáribi, non jawéki onanti westíora wetsaresibi iki, rama ikai jawékibo iki bená jawékibo.
axheti xhobo keská, non tita ikátiai jan noa axheai. Ea Rama non shinanai non bakebo kirika amati.
wishati onanma ikenbi nokon tita ratéyamakatitai ea kirika
amatinin, jawena jakonbires. Non titan noa onanmakatitai Al enseñarme estas cosas, mi mamá me decía: «Un
yoman timati, waxhmen toro ati, chitonti kewéati, kenéati, día, cuando muera, a pesar de ser mujer no vas a saber
jaskarabo noa amakatitai. hacer nada. Tienes que aprender a fabricar la cerámica,
a tejer el hilo de algódon, a enrollar el hilo, a confec-
La escuela de hoy cionar telas para que les ayudes a mudar pampanillas
a tus hijas, a bordar la pampanilla, a hacer chaquiras y
Antes nos preocupábamos de casar a nuestras hijas; pulseras, a hacer pecheras de mostacillas, collares de
ahora ya no es así, ya las cosas son distintas. De igual mostacillas». Por eso nuestras madres pocas veces nos
manera, nuestros padres no querían saber nada de la mandaban a la escuela. «Ésa es la costumbre de los
escuela, solamente pensaban en realizar sus diferentes mestizos», nos decían. Por eso no nos querían hacer
actividades tradicionales. Eso era equivalente a asistir estudiar. Como no aprendimos esas cosas es que ahora
a clases, el conocer nuestras cosas era equivalente a la no hablamos perfectamente el castellano. Ahorita
escuela, nuestra madre era quien nos enseñaba. A mismo ya no somos así, ya las cosas han cambiado.
pesar de que yo no sabía escribir, mi mamá no se Ahora pensamos en hacer estudiar a nuestros hijos.
preocupaba de que yo estudiara, para ella eso era lo
normal. Mi mamá nos enseñaba a torcer el hilo, a Jaskarain en oina kikin jakon jawéki nato iskoira jakon akin
formar ovillos de hilo de algódon, a bordar pampanillas, axhea. Jatíribi axheamisbaonra yoiyai, papan jawéki ati
a diseñar; esas cosas nos enseñaba. yoiya senen’ati, jaskáaxhon kirika onanti. Wetsatian

292 293
axheamisbo betan noa tsinkitaxh yoyo ikai, jabaon noa «Rama mia keskáribi iki nokon bake, ichabires iráke» akin,
yoiyai non bake kirika ati yoiti, shinanmati: «Kirika awé, jakonma akin yoiyama. Axheamis iti jakon jawéki iki, ja iki
miara shinan benónoxh iki neskáakin ayamaxh». Moatian jeman ikábaon ointi joni, jeman jawéki akaitian ja iki rekena,
neskara iká ikenbira noa ani onan joniboya ikeanke. Rama tsinkíkanainbo jato betan. Jaskara iti jake axheamis ikaxh,
nato chiní bakebo moa jake joxho nawabo keskáribi, moa koshibo betan tsinkíti jake.
onanbo pikókanai. Jaskáribi iki rama onani iikanai
xhontakobo. Jatíribibo raonti axheai, raonti onan, Nuestros paisanos profesores les están enseñando a
enfermero. Westíora nokon onan bake jake jato raonai, nuestros hijos. Si en algún momento nos encontramos
chachiti onan. Nokon wetsan baken bakeribi jake injiniro con ellos tenemos que agradecerles diciéndoles: «Ahora
pikoti kai. Jaskarain en shinanai moa wetsa baritianbo mi hijo es como usted, muchas gracias», sin criticarlos.
non chitonti sawekanabo oinyamanoxh iki. Ser profesor es bueno, el maestro es una persona que
sirve de ejemplo a la comunidad. Si la comunidad
Yo opino que la escuela es algo muy bueno cuando se organiza una actividad, él está primero; cuando hay
enseña bien. Algunos maestros les dicen a los niños que reuniones, el maestro está con los comuneros. Así debe
obedezcan cuando sus padres los mandan a estudiar. ser un profesor, debe tener reuniones de coordinación
A veces tenemos reunión de coordinación con los con las autoridades.
profesores, siempre nos orientan para exigirles a
nuestros hijos en sus estudios, para recordarles: Wetsa jawéki iki non kaibo ramatian jatíbichashaman
«Estudia porque mañana más tarde te arrepentirás si axheamisbo ikanai. Rama iki nokon wetsan baken bake
no aprendes ahora». Si así hubiera sido antes, ¡cuántos rabé axheamis inoxhon axheiribi itai, nato Joromabiain
profesionales tendríamos ahora! Los jóvenes de ahora (Formabiap). Jain keyoabaon keskára non axhé jawékibo
están casi como los mestizos, están saliendo keyokashamai. Wetsa axheamisbo nawa keskábo iki,
profesionales. También las jóvenes están aprendiendo. non axhé moa axheakashamakanai.
Algunos jóvenes son enfermeros, aprenden a curar.
Tengo un hijo adoptivo que es enfermero, pone am- Actualmente, casi la mayoría de nuestros paisanos son
pollas. El hijo de la hija de mi hermana está por recibirse profesores. En estos momentos, dos hijos de la hija de
de ingeniero. Por eso pienso que en los próximos años mi hermana están formándose para ser maestros en el
ya no veremos a las shipibas con pampanilla. Programa de Formabiap. Parece que los que
concluyeron allí no quieren que desaparezcan nuestras
Non kaibo axheamisbaon noa non bakebo axheaxhonai. costumbres. Otros profesores son como los mestizos,
Ja kopí wetsatian jato nokoxhon non iráke ati jake: ya no quieren enseñar nuestras costumbres.

294 295
Aríbarakanai jato axheakin nato «Papara atsa banai Titaboribi ikai: «Non bake riki nawan joi onanmaira, nokon
kawanke» iká, jaskarashokobores, oa «Titara nontin bake ea nawan join axhonwe», ikí ikanai. Non kaibo
kawanke» iki ikábo. Ikaxhbi non axhémabo iki, wetsabires axheamisribi yoikanai: «Nokon baketani ea nawan join
atsa banai kati atipanke, nontin kati atipanke. Non kaibo axhonwe, nawan joitani onannon», ikí ikanai. Nonbi non
axheamisbaon jatíbi non axhéshaman onanyamakanke. axhé keyoi noa itai, tsoama noabikaya iki.
Kirika meran onankanti atipanke, ikaxhbi non yosibaon
esébo ninkáyamakanai. Nato axheamisboribi tson jato non En las escuelas de hoy los mestizos enseñan a nuestros
axhé axheayamai jakonshaman akin. Non moatian axhébo hijos, pero no les enseñan nuestras costumbres,
bakebo non onanmati jake kirika ayamakanai netebo, jaton solamente les enseñan lo de ellos. Los mestizos no
xhabá netebo. Ja nete jawen tee ati jaketian non enseñan en nuestra lengua. Hay profesores que
amayamaribiti atipanke. Jaskarain riki non axhé keyoti itai. enseñan en nuestro idioma, pero son pocos. Algunos
profesores shipibos enseñan solamente en castellano.
También enseñan, por ejemplo: «Papá se fue a sembrar Las madres de familia les reclaman: «Mi hijo no sabe
yuca», solamente oraciones como ésta. También nada de castellano, por favor enséñele a mi hijo el
enseñan: «Mamá se fue en canoa». Pero ésas no son castellano». Hasta a nuestros paisanos profesores les
nuestras costumbres, cualquiera puede ir a cosechar exigen: «Enséñele por favor a mi hijo en castellano,
yuca o ir en canoa. Los profesores shipibos no conocen que aprenda el castellano». Nosotros mismos estamos
todo lo relativo a nuestra cultura. Podrán conocer terminando con nuestra costumbre, nadie más sino
mediante el estudio, pero no escuchan los consejos de nosotros mismos somos los responsables.
nuestros abuelos. A estos profesores casi nadie les
enseña nuestras costumbres de la manera más
adecuada. Debemos enseñarles nuestras costumbres a ¿Non joimein keyónoxh iki?
los niños los días que no tienen clases, en sus días libres.
Si esos días tienen sus tareas escolares, no les podemos Ninkákanwe en mato yoinon. Jatíribi Shipibo bakeranonbo
enseñar. Por esta razón nuestra costumbre se está non join yoyo ikai, ikaxhbi jatíribibora jake moa iamaibo
perdiendo. itan ninkáyamai. Jatian chiní bakebaon onanyamake icha
jawéki. Jaskara itinke ramabi, nato beshé bakebaon noa
Ramatian iskoirabo nawabaon non bake amai kirika, non yokatai: «Titá, ¿jawetirin pichika?» Jatian en yoiyai «pichika
axhé nawabaon amayamai, jaton axhé jawékibobiribi. riki natoti» meken sananxhonkin. Jaskarainbokaya iki moa
Nawabaon non joinbi noa axhonyamakanai. Jaríbake non non joi keyoti kai, ja kopíkaya noa axheamisbaon noa non
join axheamisbo, ikaxhbi ichama bakeranon iki. Jatíribi join axheaxhonti jake bakebo. Jaskáyamabira non axhé
non kaibo axheamisbo moa nawan joinbires ikanai. itan non joi keyoti kai.

296 297
El futuro de nuestra lengua dice en castellano: «Mamá, te llama la tía». Pero el
mayorcito siempre le reclama: «¿Por qué hablas en
Escuchen lo que les voy a decir. Algunos jóvenes castellano? ¿Acaso eres mestizo?» El pelacho le contesta:
shipibos hablan en nuestro idioma, pero hay otros que «Quiero aprender bien el castellano». El mayorcito no
ni lo hablan ni lo entienden. Los niños de la nueva habla castellano, ni lo entiende.
generación desconocen muchas cosas. Así es ahorita,
nuestros hijos pequeños nos preguntan: «Mamá, Ikon jawéki iki ramatian jake bakebo nawan joi onan,
¿cuánto es pichika?»  Entonces yo les digo, «Pichika es jatíribibo onanma. Rabé joibikayara non onana iti jake,
esta cantidad», mostrándoles con la mano. Esta es la jakaya iki noa shinanbenotima. Jatian rabé joibikaya non
razón por la que se está perdiendo nuestra lengua; por onana iti jake, ikaxhbi noabi kebénotai non join yoyo itinko.
eso los profesores bilingües tienen que enseñar en Noa xhobomea iki itikonma jawéki, non axhé nonbi keyoi
nuestra propia lengua a los niños. Si no se practican, itai. Non joi iki jawe kopí nonbi keyoai shinannon akanwe,
es probable que desaparezcan nuestra cultura y nuestra jara non shinanti jake jakon akin. Onisti jawéki iki nokona
lengua. wetsa netebaon nokon bababo non join yoyo iamai kai.
Jaton papan nawan join akai, ja bakebo nawan join kikini
En jisá iki non bakebokaya non join ati jake. Jaráke bakebo axhei kai.
non join ikasma. Nokon bake chiníshoko, ja
maxhtanshoko, ja moa non join yoyo ikáshamai. Jan ea Ésta es la verdad, en la actualidad hay niños que han
yokatai: «Mamá, dame agua», ikí ikai. Janra ea moa non aprendido castellano muy bien, y otros que no. Pero
join akáshamai. Nokon wetsan ea kenaitian ea akai: nosotros tenemos que saber hablar las dos lenguas, no
«Mamá, te llama tía». Ikaxhbi oa anichashoko bake jan debemos olvidarnos de eso. Tenemos que saber las dos
akai: «Jaweakíki mia nawan join ikai? ¿Miaki nawa iki?» lenguas, pero una misma se equivoca a la hora de hablar
Jaskáakin yoiyabi ikai ja maxhtanshoko: «Eara nawan joi shipibo. En la casa es muy difícil, nosotros mismos
kikin akin onankasai». Ja anichashokobiribi nawan join estamos haciendo desaparecer las costumbres.
yoyo iamai, ninkáyamai. Reflexionemos por qué nosotros mismos estamos
terminando con nuestra lengua, esto tenemos que
Yo opino que debemos hablarle en shipibo a nuestros pensarlo muy bien. Realmente es muy triste para mí,
hijos. Hay algunos niños que no quieren hablar en en el futuro nuestros nietos ya no hablarán nuestro
shipibo. Mi hijo menor, el pelachito, no quiere hablar idioma. Sus padres sólo les hablan en castellano, esos
en shipibo. Cuando tiene sed me pide en castellano: niños aprenderán muy bien el castellano.
«Mamá, dame agua». Ya no quiere conversar en nuestro
idioma. Cuando mi hermana me llama, siempre me

298 299
Jaskataxh non axhé keyotai (organizaciones) non axhéki yoyo ikanai, ikaxhbi jabi
keyoti itai.
Moatian ikátiai jawékibo moa keyotai. Nokon xhontakonin
jawéki ati onanyamake, yoman toro atibi onanyamake. Por esta razón pienso que los hijos de mis hijos ya van
Wetsatian ea yokatai: «Titá, ¿jawe keskáxhonkayaki non a ser como los mestizos, mis hijos no saben hacer nada.
yoman maban timati iki?» Jatian en akai: «Baké, ¿Qué le van a contar a sus hijos cuando en algún
moatianra ikátiai jaskara, ramara jaskarama iki», akin en momento éstos les pregunten sobre nuestras
akai. Neskarabo onanaxh noa chopa keyóyamai, ibánon costumbres? Su hija le puede preguntar: «¿Mamá, cómo
noa wetsa jawékibo keyoti ikaxhbi nonbiribi chopaai, nawan se borda?» Entonces mi hija le puede responder: «Hija,
chopa bebon basii kai, ishton payóyamai. Jaskara no sé. Bueno, compremos vestidos nomás». Así va a
ipaonike moatian.
ser. Ya no quieren ni tocar la pampanilla, ya no quieren
masticar las bolas de yuca para preparar el masato, yo
Nuestra costumbre se está perdiendo
nomás hago todo. Entonces, podemos concluir que
nuestra costumbre se perderá. Ahora tenemos
Las cosas de antes se están perdiendo. Mi hija no sabe
organizaciones que hablan de rescatar nuestra
hacer nada, ni hilar puede. A veces me pregunta:
costumbre tradicional, pero así y todo se está perdiendo.
«Mamá, ¿cómo se teje el hilo de algódon?» Entonces,
yo le respondo: «Hija, antes era así, ahora ya no». Si
Nokon baken bakebaon onanyamake nokon
sabemos hacer estas cosas, nunca nos falta la ropa;
aunque nos falten otras cosas, la ropa la hacemos titashokobaonki jawe jawéki apaoni ixhon, jawe
nosotras mismas, dura más que la ropa de los mestizos, keskáxhonki tasá, sintan ati iki. Enresa onanke sintan ati,
no se envejece tan rápido como la ropa de la tienda. tson ea winoyamake, pishin ati, kawin ati, nato jawéki
moatian iká iki. Moatian ikátikanai jonibo kikin jawéki
Neskarain en shinanai nokon baken bakebo moa ikí kai akaishaman ainbo benai, ani chomoai, tari akai;
joxho nawabo keská, nokon baken jawe ati onanyamake. tarishaman sawenoxhon chopa akai ainbo benakatikanai.
¿Jawe keskáxhonki jawen bakebaon yokata yoiti iki? Rama tsoa ainbo non tari iamaxh yoman timai oinyamai.
Jawen baken yokáti iki: «Titá, ¿jawe keskáxhon kewé En onanke, ea shinanbenotama iki jawe keskáxhonrin
atirin?» Jatian nokon baken ati iki: «Chakí, enra yoman mabanti, jaweti yomanki jikiai, jaweti pokonki jikiai,
onanyamake, ibánon non sayares binon». Jaskara ikí jaweti jiwikan jikiai, jaweti yomaman timatirin. Non
kai. Moa chitontibi tii akáshamai, atsa xheati tokontibi onanyamaxhon westíoraton akákan kikin jabé
akáshamai, enres jatíbi akai. Jaskarain riki shinameeti senenshoko ikai, rabekan akákan bero ikai. Jaskarabo
non axhébo moa keyoti kai. Rama jake orokanisasionbo bakebaon onanyamake.

300 301
Mis nietos no conocerán lo que solían hacer mis Yo escucho que las organizaciones hablan de rescatar
abuelitas, cómo se hace la canasta tasá, la canastilla nuestra costumbre, pero ellos no podrán lograrlo;
sintan. Yo nomás sé hacer la canastilla, nadie me gana, ahorita parece que ya no existiera nuestra cultura.
sé hacer estera con juncos de palmera, la estera de No hay hombres que vistan la cushma, que usen
shapaja o shebón, estas cosas se hacían antes. pañuelos en la cabeza. Ahora se visten muy pitucos,
Antiguamente los hombres buscaban como esposa a con zapatos. Si así nos vestimos, enseñar a nuestros
una mujer que sabía hacer bien las cosas, grandes hijos la cultura es imposible. Las mujeres andan muy
tinajas, cushmas; para poder vestir cushmas nuevas de pantalones. Yo opino, bueno que se pongan
buscaban mujeres que sabían tejer. Ahora ya no vemos pantalón, pero que sepan hacer muchas cosas, por
a ninguna mujer que sepa hacer cushmas, que sepa ejemplo diseñar, hacer mocahuas. En estos tiempos
fabricar el hilo para tejer. Pero yo sí sé, yo no me he a nuestros yernos no les servimos chapo en mocahua.
olvidado cómo se hila, cuántos hilos entran, cuántos ¿Acaso le decimos a nuestra hija «le voy a hacer
ovillos entran, cuántos palitos entran, con cuántos hilos cushma a tu marido»? No, ahora ya no vemos a
hay que tejer. Si lo hacemos con un solo hilo queda nuestros yernos con cushma, es así como estamos
bien apretadito el tejido, si lo hacemos con dos queda terminando con nuestra costumbre. Nosotras las
muy suelto. Estas cosas no conocen las jóvenes. mujeres tampoco nos ponemos las blusas típicas en
la casa, siempre estamos con el polo de los mestizos,
En ninkatai nato non orokanisasionshokobo non axhé cuando trabajo yo también me pongo un polo, yo
chiteti ikí ikanai, ikaxhbi jabaon ati atipanyamake chitekin, misma estoy terminando con nuestra costumbre.
ramashokobi moa keyota keská iki non axhébo. Moa
yamarake jonibo en taria oina, payon maiyabo. Nonbi tari axhonyamakin non benbobaon axhé non
Ramatianbo jato en oinai kikini benxhokakanabo, keyoai. Noa ainbobobi riki keyoai ibo. Neskara, nokon
sapátoya; jaskara ixhon non bake non axheakasa yosi keenai tarin: «¿Jawetianki min tari ataniai?» Jatian
atikonma jawéki iki. Ainbobobi iki moa chiaraxhti en yoiyai: «Ikonrake, ikaxhbi minkayara yoman
sawéyabo. Jatian nokon shinan iki ibánon chiaraxhtia biamai». Tarin keenaitian nonpari waxhmen wai ati jake,
ikaxhbi jawéki ati onan, kenéati, kenchá atibo onan. jainxhonpari non yoman akai. Maroti biti jawékima iki
Ramatian non rayos kenpon xheamayamai. ¿«En min jan tari ati. Ramatian tari en oinakan, tokóyo,
bene tari abánon» ikímein noa ikai? Noa iamai, rama moa kanyamaso, nawabaon chopa akáres. Moatian tari ati,
non rayosbobi non tari oinmayamai, ja iki moa non axhé rekenpari benbo betan ainbaon waxhmen wai akátiai.
keyoi noa itai. Noa ainbaonribi xhobonkoxhon koton Ramatian non waxhmen wai ayamai. Moa waxhmen
saweyamai nawan poroyaisi, teebo akíbi ea jaskara itai, keyota iki, wetsatianshokobores non waxhmen bero
earibi moa non axhé keyoi itai. benai.

302 303
Porque nosotras mismas no les hacemos cushmas, Nosotras las mujeres que usamos pampanilla y algunos
estamos acabando con la costumbre de los hombres. de nuestros abuelos todavía estamos vivos. Cuando
Nosotras mismas las mujeres somos las responsables fallezcamos todas las que nos ponemos pampanilla y
de esto. Por ejemplo, mi esposo quiere una cushma y los abuelos, será la etapa en que definitivamente
me pregunta: «¿Cuándo podrías hacer una cushma?» desaparecerán nuestras costumbres; porque no somos
Entonces yo le digo: «Bueno, pero eres tú el que no como piedra, tendremos que morir en algún momento.
compra el hilo». Si ellos quieren cushma, primero
tenemos que hacer la chacra de algodón; recién
entonces hacemos el hilo. No es cosa de comprar los ¿Noamein nawai kai?
materiales con los que se hace la cushma. Ahora sólo
veo cushmas de tocuyo, de cañamaso, de pura tela de Non bakebaon nawa moa bibotankanai, jainra jatíbi jawéki
keyoti kai. ¿Jawe keskáki winoti kai ramatian non
las tiendas. Antiguamente, para hacer cushma el
bakebaon nawa ainbo biai? Non axhé jawékibora moa
hombre y la mujer hacían chacra de algodón. Ahora
keyoti kai. ¿Jawe kopíki keyotai? Ja bakera ikí kai jawebi
ya no hacemos chacra de algodón. Ya no hay algodón,
onanma. Jawe keská ixhon jawen papan shinanai: «En
a veces nomás buscamos semilla de algodón.
nawa betan bakea iki, nokon awin iki nawa, nokon
bakebora jatíbi nawabires ikí kai».
¡Jawe metsábira iti iki benboribi koton pekewéya,
chiaraxhti wikenéya noa kexhkebekona! Jatian oa benbo
¿Nos volveremos mestizos?
nawa keská iketian noabicho iná onanti ikai.
Nuestros hijos en la actualidad ya se casan con los
¡Qué bonito sería si los hombres usaran camisas con mestizos; de esta manera, se terminarán nuestras
diseños en la espalda, pantalones con diseños en las costumbres. ¿Qué pasará si nuestros hijos se casan con
piernas, y luego nos sentáramos juntos! Se les vería mujeres mestizas? Nuestra costumbre desapa-recerá.
bonito a los dos, hombre y mujer. Pero si el hombre se ¿Por qué desaparecerá? Porque sus hijos ya no
viste como mestizo, solamente a nosotras nos van a conocerán nada. Puede ser que su papá piense: «He
reconocer como indígenas. tenido hijos con una mestiza, mi mujer es mestiza, mis
hijos van a salir puros mestizos».
Noa ainbobo chitontiabo, jatíribi non yosishokobo japarike.
Jainoaxh noa chitonti akaibo itan yosibo noa mawatai, Jaskarain nokona iki onisti jawéki, non papashokobaon
jainra jatíbi keyoti kai, noa westíora makan keskáma iki, noa esekatitai: «Jaweranora inoxh iki mato, nawakiaxh
noa mawati kai. mato nawa ikaxhmabi, nawan saweti biaxh mato yakati»,

304 305
akin. Ramakan moa nokon papashokon, nokon
titashokobaon yoikatitai jawéki moa senenke, en oina.
Jaskara jawékiain iki noa. Jatian nokon xhontako moa
chitonti amakasabi akáshamai, nokon bake xhontakobo
moa axhea iki chiaraxhtibo sawei. Nokon bake ikai: «Jara
moatian yoxhanbo ikátiai», ikí.
XI
Me siento muy triste cuando recuerdo las palabras de
mis abuelos: «Algún día serán como los mestizos, sin
ser mestizos van a vivir usando la vestimenta de ellos». Wetsa joibo
Ahora veo que se cumplió lo que decían mis abuelas y
abuelos. En esa etapa estamos. Mi hija señorita no Xhoya betan xhanbo iní
quiere ponerse la pampanilla a pesar de que yo quiero
hacer que la use, ya se acostumbró a usar pantalones. Xhoya iki yometso jan boai pan pakeshshoko, waxhmen;
Con respecto a nuestra vestimenta propia, mi hija dice: waxhmen boxhon bochiki joneai, xhobo mapótiain. Noa
«Ésas son cosas que se ponían las abuelas antigua- jonibo rata xhoboma iki, non xhobo iki pei. Jatianronki
mente». iká iki xhoya betan xhanbo nokoanani. Xhanbo iki mainko
jaabiribi, xhoyabo iki xhobo maxhkatenbo. Xhoya joninki
yoiya iki: «¡Nokon xhobonpari kawé!», akin aká iki.
Jaskáaxhonki xhanbo boá iki. Kaxhon jisáronki iká iki ja
xhanbon oinaki kikin joni icha; xhanbo joni rateta iki.
Xhoyan yoiya iki: «Neno riki nokon xhobo», akin.
Jainxhonki xhoyan neekinkasa iki, ikaxhbi xhanbo iti
atipanyama iki ja choronyosma ikaxh, main niaibiribi.
Jainxonki xhoyan yamémaparia iki. Ja bochiki neeti kakin
xhoyan xhanbo papia iki. Moa bochiki neexhon xhanbon
oinaki iká iki jain jati jisáma. Xhoyanki yoiya iki: «Eara
neskarain jaa iki», akin.

306 307
Otras historias que el ratón vivía en ese lugar. Al poco tiempo, la
lagartija llevó al ratón a visitar su casa. Al llegar, el
El ratón y la lagartija Xhanbo ratón se sorprendió porque la lagartija vivía en un lugar
bonito, en un hueco sin fin. Luego de caminar muy
El ratón es ratero, se lleva los pedacitos de pan, se lleva lejos llegaron a una zanja pequeña. Allí el ratón vio
el algodón y lo esconde arriba, en la cumbrera de la una cantidad de alimentos almacenados. Pero el ratón
casa. Nosotros los shipibos no tenemos casas con techos no es así, es un ladrón, cualquier día lo pueden matar
de calamina, nuestros techos son de hoja de palmera. los dueños de casa.
Una vez, se encontraron el ratón y la lagartija xanbo.
La lagartija vive en la tierra, el ratón en la cumba de la Wetsatian non akai xhoya jatsan ishinaitian retekin, jatian
casa. Entonces, el ratón le dijo a la lagartija:  «¡Vamos tsonbi xhanbo reteyamai. Bakebaon wetsatian joní ikin
a mi casa!» Así se llevó a la lagartija. En la casa, la chinton tsakakanai, jaskarares. Ikaxhbi xhanbon jato
lagartija vio una gran cantidad de personas; la lagartija nokomayamai. Jaskara oinxhonki, xhoyan shinana iki:
se sorprendió. El ratón le dijo: «Aquí es mi casa». El «¿Jawe keskáxhonmein en neskara xhobo ati?» ikí.
ratón invitó a la lagartija a subir con él, pero ésta no Xhoyan ati atipanyama iki, kikin chikishyora. Neten ponté
pudo porque no sabe saltar, sólo camina en el suelo. jonéresai, yamé pikotai, jawen xhobonma ja ikaxh.
Entonces el ratón esperó que llegara la noche. Luego, Jaskarainronki xhanbon esenike: «Mia riki taeya,
subió cargando a la lagartija. Al llegar, la lagartija vio mekenya, wetsanko kaxhon naa akaxh jatanwe», akin aká
que ése no era un lugar como para vivir. El ratón le iki. Ikaxhbi xhoyan ikon’ayama iki: «Ea riki xhobo ania»,
dijo: «Así vivo yo». ikí iká iki. Jawen xhoboma iki, jonibaon xhobo yoi.

Jainxhonki xhanbon aká iki: «Ea riki nokon mai kininbiribi jaa». A veces matamos al ratón porque hizo bulla durante la
Xhanbon shinanki iká iki jakonma nato xhoya jaskarain jaa noche, en cambio a la lagartija nadie la mata. A veces
oinaxh. Iikinki bea iki xhoya, nato xhanbon jawen xhobonko. los niños la molestan con la flecha para cazar aves, pero
Ja xhoyan joxhon oinaki iká iki kikin jakoinra xhobo meran nada más. Sin embargo, la lagartija no se deja alcanzar.
nato xhanbo, jaweranobira mai kini kaní. Ja maiki kini meran Al ver la casa de la lagartija, el ratón pensó: «¿Cómo
ka kaananki, nokoa iki westíora xhanken. Jainki xhoyan oina podría hacerme una casa como ésta?» Pero el ratón no
iki kikin jatíbi piti tsamana. Jatian xhoya jaskarama iki, pudo hacerlo, era muy ocioso. Durante el día el ratón
yometsobiribi iki, wetsa netebires xhobo ibobaon reteti atipanke. se esconde, sale solamente de noche porque no vive en
su propia casa. Entonces la lagartija le aconsejó:
Entonces la lagartija le replicó: «Yo vivo en un hueco «Tienes pies, tienes manos, vete a otro lugar, haz tu
en la tierra». La lagartija estaba en desacuerdo al ver nido y vive tranquilo». Pero el ratón no le hizo caso:

308 309
«Tengo una casa grande», dijo. Pero en realidad ésa bakearibikanketianki joá iki ja Yonkexhta Yoshin. Joketianki
no es su casa, es la casa de la gente. jawen baban ewanki yoiya iki: «Min bakera jenen kawanke,
jaki bake potatinin ikíra ea itai, atsa mexhai kakasi», akinki
aká iki. Jaskáketianki Yonkexhtanin yoiya iki: «Katanwe,
Yonkexhjta Yoshin Ainbo en mia toaxhonbanon, ishton atanwe», akinki aká iki.

Joní benatianronki ikátiai meskó keská yoshinbo jai. Pero el hijo no la consideraba su madre, no la veía como
Westíora yoshin Yonkexhta akanaironki ikátiai, jawen yora a su madre sino simplemente como a una demonio.
makanbires itan bake piai. Ja Yonkexhtaninkayaronki boá Entonces el jóven se vino a nuestro río y se casó con una
ikátiai westíora joni yataanan. Boxhonronki, westíora paisana nuestra. Luego, tuvo hijos con esta mujer. Pero
shanka kini meran ikina iki. Jainxhonronki joni betan bakea cada vez que tenían hijos, la madre Yonkexta se los comía.
iki, moa basi iikin. Bakeki ania iki; moa aniketianki jawen Para esto, ya les había comido cuatro hijos. Cuando
titan yoiya iki: «Moara mia anike, minbiribi moa mia jati tuvieron al quinto, vino nuevamente la Yonkexta. Cuando
iki» akin aká iki. llegó, su nuera le dijo: «Tu hijo ha salido de pesca, no
tengo con quién dejar a mi bebe, quiero ir a sacar yuca».
La demonio YonkeXhta Entonces la Yonkexta le contestó: «Ve nomás, yo lo cuidaré
colócalo en mi falda, vuelve rápido».
Al principio de la creación existían todo tipo de espíritus
malignos. Había una demonio a la que llamaban Jatianki jawen bake shinanananbiki ainbaonin atsa
Yonkexta, todo su cuerpo era de piedra y se comía a los mexhaa iki. Joxhon jisáki iká iki moa yama jawen bake,
niños. Una vez, la Yonkexta atrapó a un hombre y se lo moa bonnana pinoxhon. Jaskáketianki jawen benen
llevó. Tras habérselo llevado, lo tenía viviendo con ella nokóxhon yoiya iki: «¡Ea meniwe westíora machíto,
en una cueva en la roca. Después de un tiempo, la westíora yami! ¡Ramara en nokon tita keyoi kai!», ikíki
Yonkexta tuvo un hijo con el hombre. El niño creció; iká iki. Moa kikini sinata iká iki bakeranon jawen titaki.
siendo ya grande, un día su mamá le dijo: «Ya has Kaxhonronki westíora ani axho reraa iki. Yonkexhtaki
crecido, ahora debes vivir por tu propia cuenta». nikátiai bari nokai kamanres, moa bari nokaitianki jikikatitai
shanka kini meran.
Ikaxhbi ja baken oinaki iká iki jawen tita iti jisáma, ponté
jakonma yoshin. Jainoaxhki bakeranon pikota iki moa neke Entonces la mujer sacó rápido la yuca, estaba muy
non Paron, joxhon non kaibo ainbo biá iki. Jaskáxhonronki preocupada por su bebe. Al regresar, no encontró a su
bakea iki ja ainbo betan. Bakeakenronki akátiai jawen titan hijo, ya la Yonkexta se lo había llevado para comérselo.
pianankin, moa chosko bake pianana iká iki. Moa En ese momento llegó su esposo y le dijo: «¡Alcánzame

310 311
un machete, alcánzame el hacha! ¡Ahora acabaré con Wetsa Yonkexhta Ainbo iní
mi madre!» El joven estaba lleno de ira contra su
madre. Entonces el hombre tumbó un árbol de capirona. Westíora yoshinronki ikátiai joni boai, Yonkexhta Ainbo
La YonkeXhta sólo andaba durante el día, una vez que akanai. Kikin jakonma itan onsá yoshin. Jonironki kaa iki
se ocultaba el sol la YonkeXhta se recluía en su cueva. kachio yoina retenoxhon benai. Ja yomerai kaxhonronki
retea iki westíora chaxho, ano, mari. Jainxhon ja yoina
Axho reraxhonki kikin akin beshé aká iki. Jainxhonronki reteabo papikin ninkataronki iká iki joni joi, joai oinaki iká
aká iki shanka kini meran meshi tis akin, jaskáaxhonki iki ainbo. Joxhonki joni nokoa iki ja Yonkexhta Ainbonin,
menoa iki. Neskáakin jawen tita menoa iki baken ja nokoxhonki yoiya iki: «Joní, mia bokinbanon» akinki
kopikakaskin. Jaskáaxhon jawen tita keyoa iki, axhonki aká iki. Jatianki ja jonin shinana iki jawen xhobonko bekinti,
jawen bake miina iki. Moa jawen tita menoxhonki ainbo ja kawana bainribi joti.
ja jonin yoiya iki: «Moara nokon tita yamake, ramara non
bakeakenbi tson noa pianyamai. Nokon titara ike jonima, La historia de otra demonio YonkeXhta
jawen yora makanbires, nokon titara moa yamake», akin
aká iki. Jaskáibakana nete xhabáketianki joá iki ainbonin Cuentan que había una demonio que se llevaba a la
tita. Joxhonki jawen baba manoa iki, ikaxhbi iká iki moa gente, la llamaban la Mujer Yonke X hta. Ella era
yama, mawata. Jaskarainronki Yonkexhta bakeranon noa sumamente malvada y peligrosa. Dicen que un hombre
jonikon betan baneta iki. se fue al monte a cazar. En el monte mató un venado,
un añuje y un majás. Cuando estaba cargando los
Tras tumbar la capirona, el hombre la cortó en pedazos. animales que había muerto, escuchó que venía alguien;
Luego, cerró bien la salida de la cueva con los pedazos al mirar, se dio cuenta de que era una mujer. Se trataba
de leña y les prendió fuego. De esta manera, quemó a de la Mujer YonkeXhta, quien acercándose al hombre le
su madre para vengar la muerte de sus hijos. Así dijo: «Hombre, te ayudo a cargar». El hombre pensó
terminó con su madre y después enterró a su hijo. A que la mujer lo iba a ayudar a llevar la carne a su casa,
continuación, le dijo a su mujer: «Mi madre ya no existe, que iban a tomar el mismo camino por el cual él había
ahora nadie se comerá a nuestros futuros hijos. Mi venido.
madre no era un ser humano, su cuerpo era pura
piedra, mi madre ya no existe». Al día siguiente vino Jainoaxhki bekana iki. Jainxhon moa ochó kaxhon jonin
la madre de la esposa. Al llegar, preguntó por su nieto, oinaronki iká iki jawen xhobotanima, kikin ani manan kini
pero éste ya había muerto. Es así como el hijo de la meranki boá. Jainki akátiai ja joni. Yonkexhtaninki ochó
YonkeXhta se quedó a vivir entre nosotros. jawéki benai kakin potabainkatitai, joni banékatitai
jabichoshoko. ikironki aká iki Mari Jonin nokokin, Yonkexhta

312 313
Ainbo yama pekáo. Nokoxhonronki yoiya iki: «Joní, en jawetianbi boo betima akin». Jaskáaxhonki aká iki Marinki
mia pikobanon, miara kikin onitsapi itai, iikaxhonra nato jawen xheta tsekakin. Ja iká iki maxhkoroima jabiribi
ainbaon mia pinake, noa piai riki», akinki aká iki. ramiai. Jainxhonki ja xhetan kikiankin maserea iki.
Jaskáketianronki jonin aká iki Mari Joni: «¿Eaki min
maxhkoroti atipanyama? Ea riki boo nenkéira», akinki El Hombre Añuje preguntó: «¿A qué hora viene tu
aká iki. Ja Yonkexhta Ainboki ikátiai ibaiti. mujer?» (la YonkeXhta ya era su mujer). Entonces el
hombre le contestó: «Primero córtame el pelo». Un
Entonces se pusieron en marcha. Cuando ya habían rato después de que le cortara el pelo, llegó la mujer
caminado bastante, el hombre se dio cuenta de que no YonkeXhta. Sorprendiéndose al ver al hombre con el
estaba en su casa, la YonkeXhta se lo había llevado a pelo corto, le preguntó: «¿Quién te cortó el pelo?» El
una cueva en una montaña. Allí mantuvo prisionero hombre le respondió: «El Hombre Añuje me lo cortó».
al hombre. Cuando la YonkeXhta se iba lejos, lo dejaba La Mujer YonkeXhta quiso hacerse cortar el pelo también.
solo, allí se quedaba solito. Un día, cuando la YonkeXhta Viendo que quería hacerse cortar el pelo, el hombre le
había salido, llegó el Hombre Añuje y le dijo: «Amigo dijo: «Tenemos que salir a buscar al Hombre Añuje,
te sacaré de aquí porque estás sufriendo mucho, no vamos a buscarlo». Entonces salieron y lo encontraron.
vaya a ser que con el tiempo esta mujer te coma, ella Para esto, la YonkeXhta era sorda. El Hombre Añuje le
nos puede comer». Entonces el hombre le pidió: «¿No dijo a nuestro paisano: «Sácame el colmillo, hay que
puedes cortarme el pelo? Mi pelo está muy largo». La sacarle el cuero cabelludo a la YonkeXhta para que nunca
YonkeXhta se ausentaba todo el día. más le crezca el pelo». Tras hacerse sacar el colmillo,
el Hombre Añuje no le cortaba el pelo a la YonkeXhta,
Mari Joninki yokata iki: «¿Jawerano barikayaki joai min sino que le hacía daño. Con su colmillo le demarcó el
awin?», akia iki (moa awin aká iká iki). Jatian jonin yoiya contorno de la cabeza, cortándole el cuero cabelludo.
iki: «Eapari maxhkorowe» akin. Moa maxhkorowana
pekáoki joá iki Yonkexhta Ainbo, joxhonki ointoshita iki. Jaskáaxhonki kikiankin Yonkexhtanin boo mapesh aká iki.
Jaskáketian yokata iki: «¿Tson mia maxhkoroarin?» Jonin Jaskáketian Mari Joninki yoiya iki: «Boora beai, nenoaxh
yoiya iki: «Mari Joninra ea abainke», akinki aká iki. Jaskákin sokota iamaxh kanchis nete jenen mamontametanwe», akinki
yoiya Yonkexhta keena iki maxhkorotinin. Keenaitianki aká iki. Ikaxhbi iká iki boo beti janbiribi ponté moa mapo xhao
yoiya iki: «¡Pikónon kawé, kawé Mari Joni benanon!» jishtibires. Jaskáxhonronki Mari Jonin Yonkexhta Yoshin
Jaskataxhki bokana iki. Kaxhonronki merakana iki ja Mari mapesh anike. Jaskara yoipaonike nokon papashokon.
Joni. Yonkexhta Yoshinki ikátiai pabe. Jaskáketianronki
Mari Jonin ja non kaibo joni yoiya iki: «Nokon xheta ea Así el Hombre Añuje le peló la cabeza a la YonkeXhta.
tsekaxhonwe, nato Yonkexhta mapesh anon awé, Luego, le dijo: «Te crecerá el pelo después de seis o

314 315
siete días, mójalo». Pero el pelo no parecía crecerle llámame a tu dueña!» Tras pronunciar estas palabras,
nuevamente, más bien se le veía el cráneo. Así el el Sachavaca soltó al pescadito en el agua nuevamente.
Hombre Añuje le peló la cabeza a la Mujer YonkeXhta. Luego, el pescadito le avisó a su dueña.
Así contaba mi abuelo.
Jonin jene meranoaxh pikótoshitai oinaronki iká iki Jene
Yoshin Ainbo, kikin metsá. Joxhonki Awá boá iki jene meran.
Jene Yoshin Ainbo iní Jawetio basimein Awá joai ixhonki jonin mana manaa iki
jiwi bema naman yakáxhon. Jainoaxhki Awá joá iki, joaxhki
Westíora jonironki iká iki kai jenen piti benai. Kakin mapeta iki, jaskataxh moa kaa iki. Jatian jonin shinana iki:
jisábironki iká iki kikin wenenshaman jakoinra. Jatianki joni «Ramara en tanashokoai», ikí iká iki. Jaskara oinbaini
mapeta iki oini, awakankayabira wenean. Jaskáaxhon kaxhki joni oxhayamaa iki, metsaira ainbo oinaxh.
jonin oinaronki iká iki Awá joi, ja joai ointananki joni
sotameeta iki. Joaxhonki iká iki Awá jonitoshiti noa keskati. Bajo la asombrada mirada del hombre, salió del agua
Jonin oinonbironki aká iki awakan mishkikin. Mishkikinronki una mujer muy bella que se llevó al Sachavaca dentro
biá iki bexhnan yapashoko oa nawabaon «bakishra ea del agua. ¡Quién sabe cuánto tiempo habría tardado
kai» akanai. Jainxhonki awakan yoiya iki: «¡Min ibo ea en volver el Sachavaca! Mientras, el hombre esperaba
yoixhontanwe!», akinki aká iki kimishaakin. Jaskáatanan bajo la aleta de un árbol. En eso, el Sachavaca llegó,
jene meran raana iki. Kaxhonki pitin yoiya iki. subió del agua y se fue. Entonces, el hombre pensó:
«Ahora yo lo intentaré». Esa noche el hombre no pudo
La mujer encantada del agua dormir, tras haber visto a una mujer tan hermosa.

Dicen que un hombre se fue a pescar. Yendo en su Moa nete xhabáti ochómabi kaa iká iki, ochóki iká iki ja iaman
canoa, vio un pedazo de terreno libre de maleza. kati. Kaxhon jisáki iká iki Awakan mishkiti jain, westíora
Entonces, atracó y subió para ver de qué se trataba. mokapari jiwi niá ikainko kepita. ainxhon jonin shinana iki:
Resulta que el Hombre Sachavaca había cultivado ese «¿Jawe keskáxhontsi aibata?», ikíki iká iki. Moa mai tonko
espacio. En eso, el hombre vio que el Sachavaca venía, wemetaanan mishkixhon biá iki, bexnan yapa. Jaskáketian
y se escondió para espiarlo. Al llegar, el Sachavaca se yoiya iki jonin ja yapa: «¡Ea min ibo yoixhontanwe!», akinki
convirtió repentinamente en un ser humano como aká iki, kimishaakin. Jainxhon jonin oinaronki iká iki ja Jene
nosotros. Mientras que el hombre lo espiaba, el Yoshin Ainbo joi. Moa joketianki jonin yatanxhon yoiya iki:
Sachavaca se puso a anzuelear y pescó un pescadito «Enra mia kenake, jaskaramabira min jonimabiosi westíora
bien brilloso que los mestizos llaman «mañana me voy». awá yoina jawéki min ikinai», akinki aká iki. «Enra mia
El Sachavaca le dijo al pescadito tres veces: «¡Anda jeneyamai», akinki aká iki. Jaskáketianki Jene Yoshin

316 317
Ainboninki yoiya iki: «Ea jenewe, miara pisi iki, en mia animales. Ya en el agua ella le dijo: «Llegarás a la casa
wastenpari nashimabanon». Jaskáakin jonin jeneaki wasten de mi padre, soy una mujer soltera, siempre anduve
nashima iki, jayá bonoxhonpari. Jainxhonki joni boá iki. buscando un hombre». Cuando estuvieron cerca de la
casa, la mujer le dijo: «Escóndete primero, quiero avisar
Poco antes de que aclarara el día, el hombre partió; tenía a mi papá y a mi mamá».
que madrugar porque el lugar quedaba muy lejos. Al
llegar, encontró el anzuelo del Sachavaca arrinconado Kaxhonki jato yoiya iki: «Papá, enra joni beke, wetsa
contra un árbol chirisanango. El hombre trató de nete orikea». Jaskáketian jawen papan yoiya iki: «Moa
recordar las palabras mágicas. «¿Cómo lo hizo el min beke betin, jawe kopíki min pikoyamai?», akinki aká
Sachavaca?», se preguntó. Después, lanzó al agua su iki. Ja iká iki jawen papabo onanmakin boá. Jaskáketian
anzuelo con una bolita de tierra y atrapó al pescadito joni pikota iki, jatoiba. Jaton xhobon nokóketianki yoiya
brilloso, al cual le ordenó tres veces: «¡Anda llámame a iki: «Ikonira mia jobirake nokon baken keeni, jaara nenobi
tu dueña». En eso, el hombre vio que la Mujer Encantada jati iketian mia neno jati atipanke nobé, ikaxhbi noa wetsa
del Agua se acercaba. Una vez que llegó a donde estaba nete ori iki», akinki aká iki. Jainxhon jonin shinana jene
el hombre, éste la agarró y le dijo: «Yo te he llamado, chichó itina.
estás con un Sachavaca, él no es un ser humano». «No
te soltaré», agregó el hombre. Entonces la Mujer Al llegar donde sus padres, la mujer les informó: 
Encantada del Agua le dijo: «Suéltame, tú apestas, «Papá, he traído a un hombre del otro mundo».
primero te haré bañar con piripiri». Cuando le dijo esto, Entonces su papá dijo: «Si lo has traído, ¿por qué mejor
el hombre la soltó y ella hizo que se bañara con piripiri no lo sacas?» Lo había llevado para presentárselo a
para llevárselo. Así se llevó al hombre dentro del agua. sus padres. Recién entonces el hombre apareció ante
ellos. Luego, los padres le dijeron: «Seguramente
Jain kaxhonronki oina iki jatíbi jawéki jene meran, nato porque quieres realmente a nuestra hija es que viniste
koshoshka, ronin, meskó keská jawéki oina iki. Moa jene hasta acá, como ella tiene que vivir aquí tu puedes vivir
chichó boxhonki yoiya iki: «Nokon papan xhobonra mia con nosotros también, pero estamos en el otro mundo».
nokoti kai, ea riki benooma, jatíbitian joni benai niá riki ea», El hombre pensó que estaba dentro del agua.
akinki aká iki Jene Yoshin Ainbaon. Jaton xhobo nokóti
ochóma kaxhonki yoiya iki: «Jonépariwe, enpari nokon Jawen titabaonki shinana iki moa manota. Moa chonka
papa betan nokon tita yoibatanon». nete iká iki jene chichó ja joni, Awá Joni bichinaxh kaa,
kikin akin Awá Joni bichina. Jainxhonki jawen rayosbo yoiya
Al irse con la bella mujer el hombre vio toda clase de iki: «Eara neke iti atipanyamake, nokon tita betan nokon
animales acuáticos: bufeos, yacumamas, todo tipo de papara ea kopí wini winiai», akinki aká iki.

318 319
Para esto, la madre del joven pensó que su hijo había El Hombre Bufeo
desaparecido. El hombre ya tenía diez días dentro del
agua, ya le había quitado la mujer al Hombre Sachavaca. Cuentan que antiguamente los meráyas se relacionaban
Pero luego, el hombre les dijo a sus suegros: «Yo no con los Bufeos. Cierta vez, había un Bufeo que se hacía
puedo vivir aquí. Mis padres lloran mucho por mí». pasar por hombre. Haciéndose pasar por hombre, se
fue a una fiesta. Allí, se amaneció baila que te baila
Jaoronki iki nato kabóri, sapen, ronin, jawebobira; nato toda la noche. Entonces el Hombre Bufeo y una paisana
cheóronki iki jaton pan, picháki jaton biskócho, nuestra, se enamoraron y se hicieron pareja. Como se
meskóshokobo. Jatianki Jene Yoshin Ainbo bea iki, habían hecho pareja, el padre de la joven pensó que se
ikaxhbiki basi iama iki, nekea jonin tea ochakaini kaa iki. trataba de un shipibo. Una noche, el padre se escondió
para espiar al blancón grandazo que era en realidad el
Dentro del agua hay: taricaya, vacamarina, yacumama Bufeo. La joven tenía un hermano, el cual le preguntó:
y otros animales acuáticos. El pescadito chiu chiu es «¿Quién es ese hombre que anda contigo?»
su pan, la palometa es su bizcocho, hay de todo.
Entonces el hombre se trajo a la Mujer Encantada del
Jaskáaxhon jawen poin yatana iki, xheakinkin netea iki.
Agua, pero ella no permaneció mucho tiempo entre
Jatian nete xhabataishokobi paen onitsaitian nexhakana
nosotros. Al enamorarse de otro hombre de este mundo
iki. Ja nexhaxhon yamékiri oinaki iká iki westíora
pecó y por eso se fue.
Koshoshka aniosi, jonima iká iki ja Koshoshka.

Entonces, el hermano se puso a tomar con el Bufeo hasta


Koshoshka Joni
que se hizo de día. Justo cuando amanecía, el Bufeo
Moatianronki ikátiai meráyabo Koshoshka raeya. Westíora perdió el control debido a la borrachera y los hombres
neteronki iká iki Koshoshka Joniki yoimeeti. Joniki lo amarraron. Después de que lo habían amarrado,
yoimeetaxh pishtan kaa iká iki. Kaaxhki ja joni ransa por la mañana, vieron un bufeo grandazo; no era gente
ransashini netei. Jaskataxhki Koshoshka Joni non kaibo ese bufeo.
ainbo betan iká iki keen’anani, ibékona iki. Jatian ibékonaitian
jawen papan shinana iki jonikon keská. Ja jonikon keská Jainxhon yoikana iki: «Nato riki mia jabé ikai joni, nato riki
shinanxhon, westíora yamé jawen papan sotana iki ja joxho koshoshka», akin aká iki. Ja Koshoshka akin akanai jisáki
joxhoisi ani joniosi, ja Koshoshkakayabira ikenbi. Jatian iká iki kikin ani joniosi. Jainxhonki yamékiri niniana
jawen poi iká iki jai: «¿Tsoa jonikayarin mibé ikai?», akin potakana iki jeneki. Ja jeneki potakana kaaxh kikini benea
aká iki. iki ja Koshoshka. Jainoaxh ja nete xhabáketian Koshoshka

320 321
joríbaa iki. Joxhonki xhontako yoiya iki: «Eara joke Jatian ja Koshoshka Jonikayabira iká iki ja xhontakonin
jakiribi, enra mia jeneyamai», akinki aká iki. papa rayos axhon, jawen papa onanmakin bokasi.
Jainxhonki jonin yoiya iki:
Entonces le dijeron a la joven: «Éste es el hombre con el
que estás de amores, éste es un bufeo». El Bufeo - «Ea kapana riki nokon xhobon piti yamaketian, kabóripari
aparentaba ser un hombre grandazo. Esa mañana, los bii ea joá», aronkia iki.
hombres arrastraron al Bufeo y lo botaron al agua. - «Ninkáwe en mia yoinon. Nato nonti toxhbanbainwe
Cuando lo botaron al agua, se alegró mucho ese Bufeo. pitioma inonbi. En mia raanxhoni jobánon westíora nonti
Pero al día siguiente el Bufeo regresó y le dijo a la joven: ani bocho kabóri», akin.
«He regresado, no voy a dejarte».
El que se había acercado al viejo era supuestamente el
Ja yamé joketianki iká iki jawen rayos kabóri akí kai. Ja Hombre Bufeo, que consideraba como a su suegro al
ramakaya kabóri mishki itaibiki iká iki, westíora joni padre de la joven; él quería llevárselo para presentarle
a su padre. Entonces el padre de la joven dijo:
mashimeaxh joi:

- «Yo iría pero en mi casa no hay comida, he venido


- «Joní, mia benai riki ea jatíbitian iti».
especialmente para atrapar taricaya».
- «Eara kati atipanyamaparike min ea bokasabi; enra
- «Escucha lo que te voy a decir. Deja flotando esta
yomeratipari jake», aronkia iki. Ja joni iká iki meráya, ja
canoa aunque no haya pescado. Yo voy a mandarte
bake xhontakonin papa.
una canoa grande llena de taricayas», dijo el Bufeo.

Esa noche en que volvió el Bufeo, su suegro, o sea el


Jaskáakin akáki jen iká iki ja joni. Ja Koshoshka Jonin
padre de la joven, se había ido a buscar taricaya. En el
papankayabira boaibi. Jainxhonki Koshoshkanin yoiya iki:
momento en que empezaba a anzuelear, un hombre «Nato kaa nasenen jain riki non jema». Jainxhon moa
vino desde la playa y le dijo: boá iki jene meran. Nekea nete keskáribironkiki ja jene
meran. Kaxhon oinaronki iká iki xhobo joyókaina mashin.
- «Hombre, todo el tiempo te he buscado».
- «Todavía no puedo ir contigo aunque quieras Como le dijo esto, el viejo aceptó. Pero el que estaba
llevarme, primero tengo que pescar», le respondió el llevándolo era en realidad el padre del Hombre Bufeo
hombre. Este hombre había sido meráya, el padre de la y no el Bufeo mismo. Después el Bufeo dijo: «Allí, en
joven. el medio del agua, está nuestra comunidad». Así, el
Bufeo se lo llevó dentro del agua. Dicen que dentro del

322 323
agua es como en este mundo. Llegando, el viejo vio Los Bufeos tenían sus ayudantes, los que cumplían sus
una fila de casas en la arena. órdenes. A estos ayudantes el Bufeo padre les ordenó:
«Vayan rápido, este hombre que hemos traído no es
«Ramanmantian mia yoi yoikanaitianra en mia ake bekin. cualquiera, es un meráya». Al oir esto, los ayudantes se
Bake wetsa yotokana iketian ja tsekamakaskinra ake en fueron. Llegando al puerto, golpearon la canoa del
mia bekin». Jainronki iká iki westíora Koshoshkaki metsis hombre. Allí habían llevado paiche, taricaya grande,
metsisi, sion iti. Jakayabira paka pian tsakakana. Ja yobéma charapillas. Llevaron todos estos animales y los dejaron
iká iki, paka pian tsakakana nekebi. Jainxhonki yosin atracados en el puerto, dentro de la canoa. Para esto,
benxhoa iki. Moatianki Koshoshka paka pian ya habían pasado tres días desde que el viejo había
tsakapaokanike. Jatianki ja Koshoshka Joninki desaparecido; tampoco había venido su yerno el
maxhkabaina iki, ja paka pia tsekaxhona, ikaxhbi jiriribia iki. Hombre Bufeo. Entonces, los familiares del viejo se
asustaron.
«Desde hace tiempo hablan mucho de ti, por eso te he
traído. Porque han viroteado a mi otro hijo y quiero Jaskáaxhonki Koshoshka Jonin wetsa benxhoamakana
que le saques el virote, es que te he traído». Allí había iki ja yosi meráya, ja Koshoshka Jonin rayos. Jainxhonki
un Bufeo que se quejaba y quejaba dando gritos. A yoikana iki: «Nato riki min rayos», akinki. «Kikin ani joni,
éste lo habían herido con flecha de bambú. En realidad kikin kirinko jisáki». Jainxhon yosin shinana iki: «Nokon
no se trataba de un virote, sino que con una flecha de bakemein en Koshoshka bimaa iki», ixhon. Jainoaxhronki
bambú lo habían herido en un costado. Entonces, el kikini rateta iki ja yosi, Koshoshka Joni riki ikaxh.
viejo lo curó. Antiguamente, picaban a los bufeos con
flecha de bambú. Una vez que el viejo le extrajo la De esta manera hicieron que el viejo meráya, suegro del
flecha de bambú, el Bufeo hermano se desmayó, pero Hombre Bufeo curara al Bufeo hermano. Después,
luego se recuperó. presentándole al Hombre Bufeo, le dijeron: «Éste es tu
yerno, un hombre muy grande, como gringo». Entonces
Jatian jaton yonoti joni jaríbaa iki. Jainxhonki Koshoshka el viejo pensó: «Parece que le entregué mi hija a un
Papan yoiya iki: «Kamentanwe, nato jonira non iresama Hombre Bufeo». Se asustó mucho el viejo porque se
beke, nato joni riki non meráya beá», ixhon yoiya iki. trataba de un Hombre Bufeo.
Jaskáakin yoiyaki bokana iki. Boxhonki aká iki nonti too,
too akin ja jonin tenamain. Jain bokanaki iká iki wame, oa Jaskáaxhon jawen bake jenemaronki ikátiai, ochó
kabóri ani, jinan ewábo. Jaki boxhon repinxhonkana iki. Ja kaaxhshokoboreski jabé ikí. Jawe keskárainshokobires
yosiki moa manota iká iki kimisha nete; jawen Koshoshka jonébekonaxh ikí. Jaskaraki ikátiai Koshoshka. Ramatian
rayosribi joyama iki. Jatian kaibobo ratékana iki. jake jaskaraboribi, Koshoshka Jonibopari ani pishtanko

324 325
bekanai. Rama kamanbi jake ainbobo joné beneyaparibo.
Ja non joné meratibo tson onanyamai.

Aunque el viejo le exigió a su hija que se separara del


Bufeo, la chica se iba bien lejos para estar con su amante.
En cualquier lugar se escondían los dos. Así es la his-
toria del Bufeo. Ahora también existe eso, los Hombres
Bufeos siguen viniendo a las fiestas importantes. Hasta
ahora hay mujeres que tienen maridos a escondidas, y
nadie conoce a nuestros amantes secretos.

326 327
KOSHI SHINANYA AINBO
EL TESTIMONIO DE
UNA MUJER SHIPIBA
se terminó de imprimir en noviembre del 2004
en los talleres de GRÁFICOS S.R.L.
Galicia 190, Urb. Higuereta - Surco
Telefax: 273-2055

View publication stats


328

También podría gustarte