Está en la página 1de 321

OBRAS DE ARISTÓTELES

ÉTICA EUDEMIA

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
BIBUOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM
ET ROMANORVM MEXICANA

COORDINACIÓN
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM DE HUMANIDADES
GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
APU�TOTEA01'1; H0IKON EYAHMION

ARISTÓTELES

ÉTICA EUDEMIA
Traducción, introducción y notas de
ANTONIO GÓMEZ ROBLEDO

UNIVERSIDAD NACIONAL AU'fÓNOMA DE MÉXICO


1994
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
Primera edición: 1994

DR. © 1994. Universidad Nacional Autónoma de México


Ciudad Universitaria, 04510. México, D. F.
DIRECCIÓN GENERAL DE PUBLICACIONES

Impreso y hecho en Mé!tico


ISBN 968-36-3139-8
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INTRODUCCIÓN

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
De las tres Éticas aristotélicas, la llamada Gran Ética (Magna Mora­
lia) sigue aún estando sub iudice en cuanto a su autoría aristotélica
stricto sensu, es decir del propio filósofo. A mi humilde entender y
sin atreverme a tomar partido en la ardua controversia, no se ha
dicho aún la última palabra en torno a la memorable contienda
filológica entre Hans von Arnim, para el cual la Gran Ética no sólo
sería de incuestionable autoría aristotélica, sino además la Ética
primitiva, la Urethik, y Werner ,Jaeger, quien despacha sumaria­
mente la cuestión con el veredicto de que la Gran Ética no es sino
una compilación, hecha por un peripatético tardío, de las otras dos
versiones que se tienen hoy por seguramente auténticas, la eudemia
y la nicomáquea. Cumple agregar, sin embargo, que muy reciente­
mente dos grandes filólogos contemporáneos, Dirlmeier y Düring,
se han adherido sin reservas a la autenticidad aristotélica de la Gran
Ética. Apoyándose en la autoridad del primero, Ingemar Düring ha
escrito lo siguiente: "Los Magna Moralia son un curso de la época
temprana en la Academia, redactado por Aristóteles mismo y aco­
modado a un auditorio joven." (I. Düring, Aristóteles, trad. Bernabé
Navarro, UNAM, México, 1987, p. 687.)
Sea dicho lo anterior tan sólo para aligerar el camino en lo que
va a seguir, en el cual, desentendiéndonos por completo de la Gran
Ética, todo nuestro cometido ha de cifrarse, en la primera parte
preambular, en la autenticidad aristotélica de la Ética eudemia, ya
que de la Ética nicomáquea no se ha suscitado jamás, en la época
contemporánea, una cuestión semejante. Apoyándose principalmente
en los trabajos de Emil Kapp y Von der MühU notoriamente, Wer­
ner Jaeger, en su clásica obra sobre la evolución intelectual de
Aristóteles, suscribe finalmente la tesis de la autoría aristotélica de
la Etica eudemia. Fúndase sobre todo en las concordancias, en oca­
siones transcripciop.es literales o cuasiliterales, entre la Ética eudemia

VII
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INTRODUCCIÓN

y el Protréptico, por lo cual, a mi entender, la autenticidad de la


primera está en función de la autenticidad de este último.
El título que lleva la Ética que aquí presentamos: Ética eztdemia
(o Ética a Budemo, según numerosas versiones, hasta las más actua­
les) es un enigma hasta hoy irresoluto, y que tiene puntualmente
su paralelo en la versión nicomáquea. La tendencia general es la de
hablar de Ética - eudemia ( o nicomáquea) en lugar de Ética a
Eudemo ( o a Nicómaco) en gracia sobre todo a la autoridad de
Jaeger, quien sentenció tajantemente que la costumbre de las dedi­
catorias era del todo desconocida en los tiempos de Platón y Aris­
tóteles, lo cua1 está muy lejos· de ser uniformemente admitido en la
actualidad. Pero además, y sobre esto hay numerosos testimonios,
la mención del destinatario ( a Eudemo, a Nicómaco) no querría
decir la dedicatoria a una persona viva, sino la dedicatoria a una
persona difunta, como Nicómaco, padre de Aristóteles, aunque tam­
bién hay Nicómaco junior, hijo de Aristóteles, el cual habría sido
el editor de ciertos escritos éticos de su padre, como Eudemo de
Rodas, a su vez, de otros escritos éticos ( otro curso del filósofo)
con lo que los adjetivos que hoy llevan ambas Éticas ( eudemia,
nicomáquea) no mentarían sino los editores de una y otra versión.
En el caso de la versión eudemia, además, las cosas se complican
más aún, porque no está sólo de por medio Eudemo de Rodas,
como cree la mayoría, sino también Eudemo de Chipre, en memoria
del cual escribió Aristóteles un diálogo y una elegía, y cuya muerte
parece haberle afectado profundamente. Ahora bien, ¿cuál de los
dos Eudemos, el de Rodas o el de Chipre ( por' el cual se pronuncia
Dirlmeier) está detrás del adjetivo de la Ética eudemia, como edi­
tor o como destinatario de una dedicatoria de ultratumba? Ignora­
must et ignorabimus.
Del Protréptico, por lo que acabamos de decir, viene derecha­
mente la Ética eudemia, en la cual perdura mucho del espíritu que

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INTRODUCCIÓN

animó al primero. Aunque sin reconocerle precisamente un carác­


ter místico-religioso, como lo hacen otros, Ingemar Düring le dis­
cierne al Protréptico la alta calificación de ser un panegírico de la
vida del espíritu, porque esto viene a ser, en suma, la exhortación
a la sabiduría que conlleva en su nombre el Protréptico. En la apre­
tada síntesis que de él hace Ingemar Düring, y por lo que vendrá
después, juzgamos oportuno trasladar el siguiente párrafo:

"El día en que se considere la vida humana sin prejuicios po­


drá descubrirse que todas aquellas cosas que a los hombres les
parecen grandes, no son otra cosa que juegos de sombras. Por ello
dícese también con razón que el hombre es nada y que ninguna
de las cosas humanas es estable. Porque fuerza, grandeza y
hermosura son para reírse y no valen nada; así nos aparecen
(fainómena agathá), porque no somos capaces de ver nada con
exactitud" (I. Düring op. cit. pp. 662- 63).

Juegos de sombras ... una reviviscencia de la caverna platónica,


ni más ni menos.
Ahora bien, con este envilecimiento de los bienes terrenales va de
la mano aparejada la preferencia incondicional del Bien sumo, cuyo
acceso nos brinda la filosofía, la filosofía como forma de vida, el
bíos theoretikós.
Hoy leemos el Protréptico fragmentariamente y a duras penas,
pero intacto y enterito lo leyó Cicerón, quien en su entusiasmo por
la lectura y para consolarse de la muerte de su hija Tulia, compuso
un diálogo paralelo, el Hortensius, hoy desventuradamente perdido,
pero que leyó a su vez san Agustín, en aquel momento apenas Aure­
lio Agustín, incrédulo y pecador. El resultado fue el de que, según
lo declara él mismo, sus sentimientos, aspiraciones y deseos fueron
otros a partir de la lectura de aquel libro, que no era, en suma, sino
una exhortación a la sabiduría. Toda¡ vana esperanza,· sigue diciendo
Aurelio Agustín, se le envilece de repente, perdiendo todo valor,

IX
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INTRODUCCIÓN

y en su corazón empieza a. agitarse un ardor increíble, una vez que


ha entrevisto la inmortalidad de la sapiencia. Es más o menos, como
salta a la vista, el lengu aje del Protréptico. llle vero liber mutavit
affectum meum et ad te, Domine, mutavit preces meas et vota ac
desideria mea fecit aJ.ia. Viluit mihi repente omnis vana spes et
immortalitatem sapientiae concttpiscebam ttestu cordis incredibili
(Conf. III, 4).
Doble fue, como es bien sabido, la conversión de san AgustÍn,
la primera la conversión a la filosofía, por obra del Hortensius, y la
segunda la conversión religiosa, por obra de la gracia sobrenatural
ante todo, pero también por influjo del diálogo ciceroniano, toda
vez que, como no tarda en percibirlo, la sede de la sabiduría, hacia
la que tiende él ahora con ardor increíble, se encuentra propiamente
en Dios: Apud te est enim sapientia, con lo que la primera conver­
sión conlleva ya in nuce la segunda. Y todo este paréntesis agusti­
niano no ha tendido, como es obvio, sino a poner en evidencia
cómo Aristóteles, filósofo puro pero templado de fervor religioso,
pudo influir a la vuelta de los siglos y por la mediación ciceroniana,
en la conversión de san Agustín. Aristóteles, Cicerón, Aurelio
Agustín, tres espíritus de los más altos alumbrados hasta hoy por
la humanidad pensadora.
Ahora bien, y a reserva de ponderarlo con mayor pormenor más
adelante, podemos desde este momento anticipar que la Ética eud�­
mia prolonga y articula en términos de mayor rigor expositivo la
mentalidad filosófico-religiosa del Protréptico. Será mejor dejar por
ahora la palabra a Werner Jaeger:
"La conclusión de la Ética eudemia es el locus classicus de la ética
reonómica según la enseñó Platón en sus últimos días: Dios es la
medida de todas las cosas" ( Aristóteles, FCE, 1946, p. 279).

Así, lo dijo, en efecto, Platón en las Leyes, su testamento filosó­


fico, al oponerse redondamente al homo mensura protagórico. Deus

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM X ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INTRODUCCIÓN

omnium rerum mensura, y en esta sentencia debió inspirarse Aris­


tóteles al glosarla poco menos que literalmente al final de la Ética
udemia, al sentar la norma suprema de la moralidad en las siguien­
tes palabras:

"Cualquier modo, por consiguiente, de elegir y adquirir los bie­


nes naturales que promueva en mayor medida la contemplación
de Dios, será el modo mejor y la más bella norma, y será malo,
por lo mismo, cualquier modo de elección y adquisición que por
defecto o por exceso nos impida servir y ver a Dios." (BE, VIII
3, 1249b 20)

A reserva de ponderar más adelante este paso de nada fácil


interpretación ( ha llegado a hablarse hasta de un interpolador
cristiano) digamos por lo pronto, con Werner Jeager, que el
"Deum colere et cognoscere es todavía una definición común de
la religión", y que bajo esta impronta nos aparece a la primera
impresión, y así pueda ser a beneficio de inventario, la Ética
eudemía.
Después de lo cual procedería entrar in medias res, o sea en los
caracteres típicos de la Ética eudemia, en contraste sobre todo
con la versión nicomáquea. Antes, sin embargo, y precisamente
para poder entrar en la Urethik sin otra preocupación, cum corde
dilatato, necesitamos abrir otro paréntesis para explorar la cuestión,
bien ardua por cierto, de los tres libros comunes a ambas Éticas,
la eudemia y la nicomáquea.

*
Entre el libro III de la Ética eudemia, en. efecto, y el libro VII,
hay un vacío que se llena de; hecho, en todas las ediciones actuales,
con los libros V, VI y VII de la Ética nicomáquea, que han pasado
a ser, por tanto, los libros IV, V y VI de la Ética eudemia.
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
XI
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INTRODUCCIÓN

El problema, como es obvio, consiste en saber si los tres libros


comunes fueron importados de la versión euc;lemia a la nicomáquea
o, por . el contrario, en sentido inverso. Ahor.a bien, y ya que en
este país de heroico subdesarrollo nos faltan todos los elementos
para poder emitir un juicio original, la opinión prevalente hoy
en día es la de que, al haberse perdido los tres libros faltantes en
la versión eudemia, fueron sustituidos por los correspondientes de la
versión nicomáquea.
A esta conclusión h.a tenido que llegarse en mérito de la calidad
decididamente superior que de manera prácticamente unánime se
reconoce a la versión nicomáquea por lo acabado de la conscruc­
ción, la claridad del estilo y la madurez del pensamiento. "Entre
los grandes escritos de Aristóteles conservados --escribe Ingemar
Düring- la Ética nicomáquea es la única que del principio al fin
está sólidamente compuesta y no exhibe ruptura alguna en el
estilo, aunque naturalmente cambia la calidad estilística. Al igual
que Dirlmeier soy yo de opinión que los tres libros controvertidos
fueron escritos para la Ética nicomáquea." (l. Düring, Aristóteles,
pp. 705-706.)
E.sta apreciación, por lo demás, no excluye la hipótesis (respal­
dada por el propio Düring a la zaga de Mansion y de Gauthier­
Jolif) de que los libros V-VII de la Ética nicomáque� sean a su
vez una nueva versión y reelaboración de los libros correspondientes
de la Ética eudemia, con lo que tendríamos una primera impor­
tación de BE a EN,· y ahora una segu nda importación, de libros
perfectamente elaborados, de EN a BE. Según la apreciación de
Gauthier-Jolif, en ningún otro libro de la Ética nicomáquea se
encuentran tantas incoherencias o dobletes como en los libros
V-VII, prueba evidente, a juicio de los sobredichos autores, de
que Aristóteles habría sometido estos libros a un proceso de reela­
boración mucho más a fondo que en el resto de la obra. (G.-J.
L'Éthique a Nicomaque, I, 45)

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM XII ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
J
INTRODUCCIÓN

No seré yo ciertamente quien se atreva a levantar la menor


bjeción al dictamen de tantos y tan calificados expertos, pero
con esca reverencia me pregunto yo a mi vez -y soy quizás el
primero en suscitar semejante reparo-- si no será mejor, en lugar
de hablar de tres libros comunes a ambas Éticas, mediante la con­
abida importación de EN a BE, reconocer simplemente que hay
un vacío en la Ética eudemia, del libro III al libro VII.
La razón de lo que digo apóyase capitalmente en la considera­
ción capital de que con la importación actual de los tres libros
controvertidos de EN a BE, habrá una contradicción insalvable,
dentro de la Ética e1-1demia, en el concepto de la frónesis, según
trataré de hacerlo ver en seguida.
En la Ética eudemia, en efecto, en sus libros originalmente pro­
pios, o sea con entera prescindencia de los ,llamados libros comunes,
la frónesis es aún, como lo es en Platón, la unidad indiscernible
de razón teórica y razón práctica, la intuición de la Idea del Bien
a la par que la normatividad práctica de la conducta humana. Es
la sagesse francesa, de proyección tanto teórica como práctica, antes
que nuestra "sabiduría", un saber puramente intelectual. De ahí que
el traductor al castellano de la Ética eudemia se vea inevitable­
mente obligado a traducir frónesis unas veces por sabiduría y
otras por prudencia, según que su correlato sean los primeros
principios o las normas universales, o que, por el contrario, esté
confinado a la conducta práctica. En el libro VI de la Ética nico­
máquea en cambio, la frónesis mienta sencillamente la prudencia,
virtud intelectual por cierto, pero cuyo único cometido es encontrar
el término medio que configura la virtud moral en el gobierno de
la vida práctica. Ahora bien, y era lo que queríamos demostrar,
si el libro VI de EN se incorpora a la Ética eudemia para llenar
uno de sus vacíos, tendremos dentro de ella una flagrante contra­
dición interna, como lo es a todas luces la coexistencia de los dos
conceptos de la frónesis, del todo irreductibles entre sí. Sin contar,

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM


Xlll ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INTRODUCCIÓN

por último, con que todo lecror de la Ética eudemia lo es ante todo
de la versión nicomáquea, con lo que no hay por qué hacer tras­
posiciones violentas que a nada útil conducen.

*
Si en esta traducción de la Etica eudemia nos hubiéramos ajus­
tado a los cánones de la traducción literal o traducción-calce que
desgraciadamente prevaJece en nuestra biblioteca bilingüe de clá­
sicos griegos y latinos, la traducción, llamémosla así, habría sido por
completo ininteligible; a tal punto es difícil la contextura lingüís­
tica de esta Urethik, en contraste sobre todo con la claridad y
soltura de la versión nicomáquea. "La argumentación y el estilo
de la. BE --advierte Düring- son técnicos en grado sumo; el
lenguaje es a veces tan descuidado y conciso en la expresión, que
las frases son solamente apoyos memorísticos para la exposición
oral en un 'seminario' que Aristóteles habría tenido en la Aca­
demia y en cuyo seno se habría incubado por lo menos la Ética
eudemia." ( I. D., Aristóteles, p. 692) Por todo esto, en suma, ha
sido necesario, más que en otras traducciones mías, rellenar los
vacíos gramaticales de numerosos párrafos, con el fin de tomarlos
inteligibles al lector.
De una manera general y para empezar con esto, el carácter más
ostensible de la Ética eudemia es el de ser una obra de transición
en la evolución intelectual de Aristóteles, transición, es decir, entre
platonismo y aristotelismo reduplicative ut sic. Por lo primero
hemos destacado la supervivencia ( en EE) de la fr6nesis platónica
concebida como la energía filosófica del espíritu que, en una tras­
cendente intuición del supremo valor existente, alcanza la visión
divina y hace de esta contemplación el ideal del pensamiento y de
la acción, por lo que la fr6nesis es todavía y a la vez conocimiento
teorético del ser suprasensible y prudencia moral práctica. "La

XIV
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INTRODUCCIÓN

frónesis --comenta Jaeger- es el transformador que convierte al


conocimiento del Bien eterno en el movimiento ético de la volun­
tad y lo aplica al caso concreto de la acción práctica." (Aristóteles,
p. 275)
En inmediata yuxtaposición, sin embargo, con este exaltado
platonismo, está allí mismo un aristotelismo de la mejor ley, en
la invectiva del discípulo de Platón contra la doctrina más cara a
su maestro, la teoría de las Ideas, como en el siguiente pasaje:

"El examen crítico de esta teoría pertenece más bien a otro cur­
so que tenga por materia las entidades lógicas. Pero si hemos de
juzgar aquí breve y compendiosamente sobre aquella teoría, ha­
brá que decir que la afirmación de que hay una idea no sólo del
sumo Bien, sino además de otra cosa cualquiera, es una mera
abstracción lógica y como tal vacía." (EE, 1217b 16-21: logikós
kai kenós).

Es bien clara en este texto la ruptura ideológica de Aristóteles


con su maestro, pero es aún un texto transicional, por cuanto que
parece salvar por lo menos la Idea del Bien, pero a renglón seguido
arremete igualmente contra la Idea del Bien, haciendo ver ( como
lo hará después en la Ética nicomáquea) cómo el bien, por ser
coextensivo con el eme, se reparte asimismo en las diez categorías,
sin poder subsumirse bajo una idea única.
A despecho del colapso de la teoría de las Ideas, la teología
especulativa prolóngase aún en una moral teónoma con arreglo a
la cual Dios, objeto de contemplación, vale igualmente como nor­
ma moral absoluta (así en el final de la Etica eudemia) no de
otro modo que en Platón la idea inteligible era igualmente funda­
mento del ente sensible y norma de la rectitud de la acción.
A la larga, sin embargo, y como quiera que toda ética depende
en última instancia de una metafísica, el abandono por Aristóteles
de la teoría de las Ideas tenía forzosamente que traducirse en una

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM


XV ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados


INTRODUCCIÓN

desintegración del universo moral del platonismo. En la Etica


nicomáquea, a juicio de Jaeger, desaparece la unidad de ser y
valor, puesta de manifiesto en la Idea del Bien, y se consuma el
divorcio entre razón teórica y razón práctica, unidas hasta enton­
ces en la frónesis platónica.
Otro término clave de la Ética eudemia que nos ha dado harto
trabajo en la traducción, a tal pwito que otros traductores prefie­
ren no traducirlo, es el de kalokagathía, la cualidad abstracta del
adjetivo concreto kalós kai agathós. La dificultad, como salta a la
vista, no está en el segundo miembro del término compuesto, aga­
thós, que denota obviamente la bondad moral, sino en su primer
miembm, kalós, que tiene la significación múltiple, por lo menos
triple, de bello, noble y bueno. De esta última debemos por el
momento prescindir, porque de lo contrario kalós kai agathós
significaría simplemente bueno y bueno, por lo que debemos
buscar una síntesis de conceptos distintos. Hay autores que tra­
ducen kalós por noble, nobleza moral, por supuesto, sólo que con
este término denotamos más bien, hasta donde yo lo entiendo,
la pureza de intención, un carácter común a la virtud en general,
ahora bien, la kalokagathía, según lo señala inequívocamente Aris- •
tóteles, es el rasgo común y creador que resulta del conjunto de
todas las virtudes para constituir a su vez --como su flor o aro­
ma- la virtud perfecta. Con todo lo cual nos vemos reducidos a
refugiarnos en la noción de belleza, no la belleza sensible, desde ·
luego, sino la belleza espiritual ( como cuando hablamos de una
bella persona) o de una elegancia igualmente espiritual, si quere­
mos, todo lo cual va implícito en la definición que Liddell-Scorr
nos dan del kalokagathós: a perfect gentleman.
A este efluvio de belleza que despide de sí la virtud en su más
alto ápice ( tanto la virtud moral como la virtud intelectual, ya
que una y otra concurren como en su vértice en la unidad ineocin­
dible de la frónesis) a esta estética de la virtud, si podemos decirlo

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM XVI ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INTRODUCCIÓN

1 f, fueron muy sensibles los griegos, y a su ejemplo los romanos.


ll un paralelo singularmente ilustrativo, dicho sea de paso, porque
nnda nos hace entender mejor la kafokagathía como la noción
wrrelativa del decorum romano, tal y como la encontramos sobre
rodo en las páginas espléndidas que le ha consagrado Cicerón
tle officiis, I, 27). El nombre y la cosa son romanos, como nota
Hoissier; romana también, romanísima, esta función capital atri­
buida al decorum, "ornamento de la vida" y complemento nece­
nrio del hone.stum en la economía moral. Complemento es poco
d ir, ya que, a dicho de Cicerón, entre la honestidad y el decoro
no hay sino una distinción de razón, toda vez que una cosa resulta
inevitablemente de la otra, como de la salud, la gracia y hermosura
d 1 cuerpo: ut vemtstas et pulcritudo corporis secerni non potest
11 valetudine. Más aún, y así como la kalokagathía, según lo reconoce
Aristóteles (EN, X, 9, 1179b 10) está siempre confinada a una
'lite ética y culmral, el decomm, por el contrario, tuvo un peso
vital increíble y una amplitud mayestática en el ethos del pueblo
romano, en la dignidad impasible de todos sus ciudadanos, del
mayor al ínfimo, en la vida y en la muerte.
Volviendo a Aristóteles, después de este excurso exegético en
wrno a la kalokagathía, no tenemos por lo pronto ninguna obser­
vación especial que hacer en lo tocante al esquema general de
la obra, igual en términos globales al que el filósofo se trazará en la
versión nicomáquea, con la felicidad como el fin último del hom­
bre, asequible mediante el ejercicio de la virtud, lo que lleva
consigo la teoría del término medio entre el exceso y el defecto
tratándose de las virtudes morales, en lo cual, por cierto, la versión
cudemia nos ofrece un cuadro de fino matiz psicológico y más
prolijo que el de la versión nicomáquea. "El principio del justo
medio --observa Ingemar Düring- no es el resultado de una
tematización del ideal popular de la mediocridad, de la a11rea
medioct"itas y del medio tutissimus ibis. Tampoco fue tomado de

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM


XVII ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INTRODUCCIÓN

la medicina." (I. Düring, op. cit., p. 694.) Esta última observa­


ción es realmente preciosa, por cuanto hasta hoy se había creído
( y yo mismo lo acepté así en mi traducción de la Ética nicomá­
quea) que Aristóteles, hijo de Nicómaco, el médico de Filipo V
de Macedonia, había trasladado a la ética el principio médico
según el cual hay que darle al enfermo la dosis medianera entre
el exceso y el defecto, los cuales podrían dañarle por igual. Dejando
intacta la sensatez del principio en cuestión, I. Düring advierte,
sin embargo, que la teoría de la mesotis se encuentra ya en Platón,
concretamente en el Político (284 d-e) donde podemos leer lo
siguiente:

"En todas las artes hay que medir el más y el menos no sólo en
relación del uno al otro, sino también en relación con la produc­
ción de la justa medida ('metrion) ... la que ocupa el medio entre
los· extremos, el núcleo de la teoría, sigue diciendo Düring, para
terminar del modo siguiente:
Aristóteles no descubrió el principio de la justa medida y no
fue el primero que aplicó este principio a los fenómenos éticos;
lo tomó sin duda de Platón y construyó sobre él su propia teoría,
correctamente concebida como un método para describir feno­
menológicamente las virtudes y los vicios, lo cual es el mérito
propio de Aristóteles." (Aristóteles, pp. 694-695)

He ahí, pulcramente deslindado, lo que es de Platón y lo que


es de Aristóteles en la elaboración de la mesotis, norma directriz
de la conducta humana.
El tratamiento de la continencia y la incontinenciá, con el
correlativo anáJ.isis psicológico de lo querido y lo voluntario,
sobresale entre lo más importante de la Ética eudemia y cons­
tituye desde entonces y hasta ahora (por lo menos para los mu­
chos que la compartimos) la doctrina más genuina de la respon­
sabilidad moral.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM XVIII ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INTRODUCCIÓN

La fascinación que en la hisroria del pensamiento euco han


le pertado las nociones de continencia e incontinencia obedece
1l hecho de que, al contrario de la templanza y la intemperancia,
¡ue son hábitos firmes radicados respectivamente en la virtud y
d vicio, la continencia es apenas una semivirtud, como la incon-
inencia, a su vez, un semivicio. ¿Por qué esta aparente depau­
p ración ética en la investidura de una y otra disposición moral?
Por la sencilla razón, bien patente a quien quiera leer sin pre­
juicios los textos aristotélicos, de que tanto la continencia como
la incontinencia son estados intermedios y conflictivos en el
campo de la moralidad humana. Tanto en el continente como en
l incontinente es bien clara aún la representación de la norma
<le conducta promulgada en el interior del hombre por la recta
razón, y toda la diferencia entre ellos está en que el continente
le presta obediencia, mientras que el incontinente la desoye,
llevado del deseo. En este caso, y sin que podamos explicar cómo
o porqué, sentimos como débil nuestra potencia volitiva. Así lo
expresa en nuestros mismos días y con genuino acento aristo­
télico, Donald Davidson:
"An agents's will is weak if he acts, and acts intentionally, coun­
ter to bis own best judgement; in such cases we say he lacks the
willpower to do what he knows, or at any rate believes, would,
everything considered, be better." (D. Davidson, Essays on ac­
tions and events, Oxford, 1982, p. 21)
"Men often -dice por su parte John Stuart Mill- from infir­
mity of character, make their election for the nearer good, though
they knaw it, to be the less valuable." ( Utilitarianism, cap. 11)

De legítima cepa aristotélica son tan altos pensamientos, como


podrá verlo el lector al confrontarlos con el pasaje de la Ética nico­
máquea, donde más largamente desarrolla el filósofo sus concep­
ciones de la versión eudemia, y que dice así:

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVMXIX ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INTRODUCCIÓN

"Hay empero, a lo que parece, otro elemento de naturaleza


irracional en el alma, el cual, sin embargo, participa de algún
modo de la razón. En el hombre continente, no menos que en el
incontinente, alabamos la razón y la parte racional del alma,
siendo ella la que derechamente les aconseja y excita hacia las
mejores acciones. Pero al propio tiempo, es patente en ambos otro
principio que por su naturaleza está al margen de la razón y que
mueve guerra y resiste a la razón. Pues exactamente como los
miembros del cuerpo que han sufrido un ataque de parálisis se
mueven al contrario hacia la izquierda cuando queremos hacerlo
a la derecha, otro tanto pasa en el alma: los deseos de los incon­
tinentes van en sentido contrario a la razón; pero así como en
los cuerpos ven1os esta desviación, en el alma ya no la vemos.
Pero no menos hemos de pensar que en el alma existe algo
además de la razón, que se le opone y va contra ella. En qué sen­
tido es distinto este elemento del otro elemento, no nos interesa
aquí. Con todo, según dijimos, también esta parte del alma parece
participar de la razón, puesto que en el hombre continente está
de cierto sometida al imperio de la razón. Y sin duda es más dócil
aún en el temperante y en el valiente, en los cuales el elemento
irracional habla en todo con la misma voz de la razón" ( EN
11026 13-28).

Nótese bien cómo aun en su última Ética de las aceptadas hasta


hoy como auténticas, y cuando ya, con toda probabilidad, había
abrazado la psicología del hilemorfismo, Aristóteles continúa ha­
ciendo suya, a los fines éticos por lo menos, la psicología que
heredó de su maestro, la que ve en el alma humana una repartición
tripartita con un principio racional en la cúspide y dos movi­
mientos irracionales, el coraje y la concupiscencia, supeditados de
suyo, aunque no siempre, al imperio de la razón.
Dicho en otros términos, Aristóteles tuvo la más exacta percep­
ción de la contienda y bata1la que se libra en el interior del hom­
bre, y que no tiene lugar, hasta donde podemos conjeturado, en

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM XX ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INTRODUCCIÓN

el resto del reino animal, cuyas especies e individuos se dirigen


sin la menor vacilación por la línea del instinto, sin otro afán
aparente que el de satisfacerlo plenamente. El hombre, en cambio,
él solo, es un ser contradictorio, según el tírulo de uno de los más
profundos libros de Emil Brünner, Der Mensch im Widerspruch.
Una explicación racional de este desgarramiento en el ser más
íntimo del hombre, no ha podido darse hasta hoy ni podrá darse
nunca, a no ser con el auxilio del mito, en este caso el mito del
paraíso terrenal con el mito adyacente del pecado original. Todo
lo mítica que se quiera, es la única explicación satisfactoria, por
cuanto que algún acto misterioso de rebeldía de .la criatura contra
su Creador debió haber determinado el trastorno profundo de las
potencias irracionales del hombre contra la razón, trastorno análogo
al de la .rebeldía del hombre todo entero contra el mandato de su
Hacedor. Y tengamos presente que Platón mismo, cuando el dis­
curso racional no le permite llegar a una solución satisfactoria,
no vacila en recurrir al mito: 16 mitos, ni uno más ni uno menos,
intercala en sus diálogos, lo que me alienta para continuar ape­
lando a los viejos mitos bíblicos para explicarme de algún modo
esta discordia íntima entre razón y deseo que reina en el corazón
del hombre. Ahora bien, al describir la lucha que se libra en el
alma humana entre la razón y la pasión, Aristóteles no hace sino
conceptuar filosóficamente el bello mito platónico (Fedro) de la
cabalgata de las almas por la llanura celeste, antes de su encarna­
ción, configurada cada una por una biga, siendo el auriga la razón,
y los dos caballos, a su vez, las potencias irracionales, es decir el
coraje y el deseo.
En la literatura de Occidente continuará proliferando abundan­
temente el tema del hombre como ser en contradicción. Dos tex­
tos sobre todo han tenido gran celebridad, uno de Ovidio y el
otro de san Pablo.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVMXXI ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INTRODUCCIÓN

Por la voz de Medea se expresa Ovidio como sigue:

"Si yo pudiera, sería más dueña de mí; pero me arrastra, contra


mi voluntad, una fuerza insólita, y una cosa me persuade el deseo
y otra la razón: veo lo mejor y lo apruebo, pero sigo lo peor."
(Metamorfosis, VII, 8 21.)

Y en el original:

Si possem, sanior essem;


sed trahit invitam nova vis, aliudque cupido,
mens aliud suadet: video meliora proboque,
deteriora sequor.

A la luz del pecado de Adán, quien habría introducido la dis­


cordia en el interior del hombre, san Pablo es aún, si cabe, más
categórico:

"Porque no hago el bien que quiero; mas el mal que no quiero,


este hago." (Ronz. 7, 19.)
Non enim quod volo bonum, hoc facio: sed quod no/o malum
[hoc ago.

A la "ley de mi espíritu" opone el Apóstol, a reglón seguido,


"la ley que está en mis miembros", es decir la concupiscencia.
Para terminar con esto, digamos aún que el interés práctico de
la cuestión, según resulta claramente de los textos aristotélicos,
está en determinar si es o no "voluntario", aunque "no querido"
(la terminología aristotélica es muy semejante a 'la paulina) el
acto del incontinente ejecutado contra el dictamen de la razón,
o dicho de otro modo, cediendo a la concupiscencia, y si conlleva o
no, por lo mismo, responsabilidad moral. Y la duda surge del
alegato del incontinente ( ejemplificado en la Medea de Ovidio)
ya que no era él dueño de sí mismo, campos sui, en el momento

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM


XXII ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INTRODUCCIÓN

de ejecutar aquel acto, por lo que debe ser relevado de toda res­
ponsabilidad moral. A lo cual responde Aristóteles que, a menos
de estar completamente fuera de sí, "en mano del hombre está
iempre hacer el bien y abstenerse del mal" (EE, 1228a 6), por lo
cual "son el vicio y la virtud igualmente voluntarios."
"En las tres Éticas -ha escrito Düring- Aristóteles se dirige
contra la tesis de Sócrates-Platón de que la maldad es involuntaria,
por no ser sino una ignorancia de la ley moral. La tesis central de
la ética aristotélica es la de que está en núestras manos ser buenos o
malos." (Aristóteles, p. 698)
Recordando el dicho de Pico de la Mirándola según el cual no
podemos entender a Aristóteles sino en función de Tomás de
Aquino (Sine Thoma esset mutttS Aristoteles) se nos permitirá
traer a colación el texto de la Suma teológica en que su autor,
apoyándose en la autoridad de Aristóteles, declara lo siguiente:

"La concupiscencia no es causa de lo involuntario, antes por el


contrario incrementa la cualidad de lo voluntario. Decimos, en
efecto, que algo es voluntario cuando a ello es llevada la voluntad.
Ahora bien, por la concupiscencia inclínase la voluntad a querer
lo que aquélla desea, por lo que la concupiscencia contribuye a la
voluntariedad del acto antes que a su involuntariedad" ( S. T.,
II, q. VI, art. 6, in corpore articuli).

En la respuesta a la tercera objeción en el mismo artículo reco­


noce santo Tomás --con Aristóteles, a quien cita- que si la con­
cupiscencia degenerara en locura no habría en este caso responsa­
bilidad moral, ya que en los que han perdido el uso de la razón
no tiene lugar ni lo voluntario ni lo involuntario: quia in his quae
usum rationis non habent, neque voluntarittm est neq1ie involun­
tarium. No es el caso ordinario, sin embargo, el caso en que la
concupiscencia arrastra consigo la voluntad para asentir al deseo.
En los textos aristotélicos, además, como podrá comprobarlo el

XXIII
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INTRODUCCIÓN

lector, hay otras dos circunstancias eximentes de responsabilidad


moral, una por ignorancia y otra por violencia. Por ignorancia,
si ésta recae no sobre la norma ética, como pensaba Sócrates, sino
sobre las circunstancias concretas del acto, como si mato a mi
hijo creyendo que se trata de un ladrón, lo que puede pasar
cuando a mi hijo se le ocurre entrar por la azotea en lugar de
hacerlo por la puerca de su casa. Por violencia, a su vez, ¡pero
siempre una violencia que viene del exterior!, cuando, por ejem­
plo, el tirano me intima la comisión de un acto delictuoso, aperci­
biéndome que, de no hacerlo, habré de morir yo mismo con todos
mis familiares.
Descontadas así estas exculpantes de responsabilidad moral, y
toda vez que la pasión es un agente interior y no exterior a noso­
tros, queda en pie el principio general sentado por Aristóteles en
esta materia: "Todo aquello cuyo principio está en el sujeto,
en él está también, por consiguiente, el hacerlo o no hacerlo, y tales
actos son, por lo mismo, voluntarios." (EN III, 1, 1110 a 17-18)
Q.E.D.
Al igual que en la Ética nicomáquea, aunque no tanto, la amis­
tad tiene también un tratamiento amplísimo en la versión eudemia:
dos libros en la primera, y uno solo, aunque de gran extensión,
en la segunda. A primera vista sorprende la inserción del tema
¡y en qué medida! en un tratado de moral, consagrado de suyo
al estudio de los deberes, de cuyo cumplimienco o incumplimiento
resultan respectivamente la virtud y el vicio. De virtutibus et
vitiis es, en efecto, el título de un tratadillo de Aristóteles. Sor­
prende, digo, la inserción del tema en los escritos éticos, sean de
quien fueren, por la simple razón de que el único punto que no
puede disputarse a propósito de la amistad ( como también a pro­
pósito del amor o de la simpatía) es que todos estos sentimientos ·
afectivos, no menos que sus contrarios: enemistad, desamor, anti­
patía, son sentimientos absolutamente espontáneos, incontrolables

XXIV
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INTRODUCCIÓN

· invencibles, corno lo hace ver uno de los mayores documentos


literarios en la materia, que es el discurso de la pastora Marcela
n el Quijote: "Si queréis.me vos tanto por hermosa, ¿he de que­
J' ros yo por feo?"
Con la involuntariedad radical de los sentimientos afectivos, sin
mbargo, hay un motivo no menos radical de darles entrada en
el campo de la ética, por cuanto que constituyen el clima espiritual
en que medran los logros mayores del hombre, los de la razón
teórica y los de la razón práctica. Por la primera, no hay sino
recordar la célebre digresión filosófica de la Carta VII platónica,
donde se describe lai verdad filosófica como la que brota de repente
del choque de dos almas, de su roce continuo, como la chispa
brota de súbito del choque del pedernal con la yesca. Y en lo que
toca a la acción práctica, está claro que ésta es patente en la for­
mación de los amigos por el bien común de la ciudad. Tanto la
academia platónica primero como más tarde el liceo aristotélico
fueron de hecho grupos de amigos asociados en la prosecución del
saber y eventualmente en la acción política. Esto último por parte
de Platón, miembro de la más alta aristocracia ateniense, y no de
Aristóteles, quien con todo su genio no pudo pasar de la condi­
ción de meteco en Atenas.
En el tratamiento de la cuestión en la Ética eudemia, el lector
entendido advertirá fácilmente cómo el punto de partida está en
el Lisis platónico, el diálogo sobre la amistad, sólo que Aristóteles
aventaja considerablemente a su maestro en la solución de las
aporías suscitadas en el Lisis, y desde luego en la definición que
nos ha dejado de la amistad como la reciprocidad afectiva, la anti·
fílisis manifiesta, la redamatio non latens, una definición jamás
ultrapasada, a mi humilde juicio, de la amistad.
Como todo filósofo genuino, como lo hará después Kant con
los juicios sintéticos a priori (primero lo que son y luego cómo
son posibles) Aristóteles se pregunta a su vez, después de haber

XXV
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INTRODUCCIÓN

dado la definición general de la amistad, cómo son posibles las


tres especies de amistad que distingue dentro de aquel género
común ( ,edamatio non latens) y que son la amistad por virntd,
la forma más alta, y luego la amistad por utilidad y la amistad
por placer. En lo que toca a estas dos últimas, está bien clara la
razón de ser de la fílisis y la antifílisis, pero no así en lo que
concierne a la primera amistad, la arquerípica, la amistad por la
virtud, ya que la dificultad exegética está en saber cómo es
posible la amistad entre dos individuos perfectamente dotados,
y que para nada han menester, según todas las apariencias, el
uno del otro.
Así podría ser en rigor, y de hecho Aristóteles lo ha puesto
de manifiesto en la figura del magnánimo, quien parece erguirse
en su soledad augusta, sin tener la menor necesidad de nada
ni de nadie, y no aceptando de los demás sino "cosas grandes
y renombradas", es decir, los mayores honores. Hay una tensión
dialéctica, no hay duda, entre el magnánimo y el amigo, entre
el hombre recluido en sí mismo y el hombre de efusión afec­
tiva, y sin duda también que este antagonismo dialéctico debe
haberse estudiado en Europa, de la que cada día estamos más
divorciados en nuestro creciente subdesarrollo. Por último y a
reserva de cuáJ sea la solución en lo general, Aristóteles dejó
escrito lo siguiente: "El magnánimo no puede conformar su vida
a la de otro, a no ser que se trate de un amigo" (EN, IV, 8,
1124b 31).
Sin extenderse mucho sobre esto, lo que parece indudable, habida
cuenta de los textos aristotélicos de que podemos disponer, es
que Aristóteles creyó siempre que la forma de vida más alta del
hombre, la vida filosófica ( bíos theo,etikós) debe ser no una
vida solitaria, sino una vida compartida, no la meditación solitaria
junto a la estufa, de donde nace la filosofía moderna, sino la
confrontación entre amigos de la Carta VII platónica. Fue Aris-

XXVI
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INTRODUCCIÓN

t teles precisamente, a lo que se cree, quien forjó el término


"solitario" (monotis) para repetir, en una u otra forma, que el
hombre solitario no puede ser feliz (EN, I, 5, 1099b 4) y que
"nada conviene menos a los hombres (a todos en general) que estar
solos" (EN, VIII, 6, 1157b 21) o que, por último, "absurdo sería
ciertamente hacer del hombre dichoso un solitario, porque nadie
escogería poseer a solas todos los bienes, puesto que el hombre
es un ser político y nacido para convivir" (EN, IX, 9, 1169b 17).
Bonum est effusivum sui, dirán más tarde los escolásticos, por
lo que los virmosos, ellos precisamente, tienen mayor necesidad,
si cabe, de comunicar entre sí sus bienes. La amistad, en suma,
en cualquier estado o condición, es lo más necesario en la vida:
&va.yi<.<XtÓ't"!otro'I eii; 't"O"I 6to'I (EN, VIII, 1, 1155a 2).
Cuando Aristóteles se retiró a Xalkís, para evitarle a Atenas
que pecara por segunda vez contra la filosofía, escribió en una
carta dirigida a Antípater que se sentía muy solo (monotis)
privado como estaba de sus discípulos y amigos, y murió al
poco tiempo. Al par de sus :achaques físicos, tengo para mí
que algo o mucho debió contribuir a su fin su soledad postrera,
por lo que podríamos aplicarle el diagnóstico que Cervantes dejó
escrito de su héroe: "Fue el parecer del médico que melancolías
y desabrimientos le acababan."
Sólo de Dios ( o de la divinidad, si queremos, pero no los
dioses olímpicos) podernos afirmar -así lo leemos en la Ética
e1tdemia- que no tiene en absoluto necesidad de amigos, porque
Dios es demasiado perfecto como para poder pensar en algo
fuera de sí mismo (EE, VII, 12, 1244b 7-10). De lo cual se
deduce a renglón seguido la peregrina conclusión de que el hom­
bre, por ser semejante a Dios (homoios) no tendrá tampoco
necesidad de amigos. Aristóteles por su parte, aunque reconociendo
la susodicha semejanza, distingue bien claramente entre el bien­
estar de Dios, que se da íntegramente en sí mismo, y el bienestar

XXVII
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INfRODUCCIÓN

del hombre, que se da siempre con referencia a otro (BE, VII,


1245b 18). Qué haya sido escrito antes y qué después, yo por
lo menos no lo sé, pero el hecho es que el Dios de estos pasajes
guarda aparentemente perfecta identidad con el Dios del libro XII
de la Metafísica, el Pensamiento que se piensa a sí mismo, el
Pensamiento del pensamiento, sin tomar aparentemente conciencia
de ninguna otra cosa.
En la Ética nicomáquea, por el contrario, una ética supuesta­
mente racionalista del principio al fin, encontramos, entre otros
del mismo tono, el siguiente pasaje:

"El hombre que desenvuelve su energía espiritual y que cultiva


su inteligencia, es de creerse que sea el mejor dispuesto de
los hombres y el más amado de Dios ( theofiUstatos). Si, como
parece probable, los dioses toman algún cuidado de las cosas
humanas, parece puesto en razón que reciban algún contento
de lo que es en el hombre lo mejor y de mayor parentesco
con ellos ( es a saber la inteligencia) y también que recom­
pensen a los hombres que aman y honran este divino principio"
(EN, X, 8, 1179a 23-28).

Aunque sin ser filólogo y sin poder, por lo mismo, aseverarlo


con certeza, paréceme que en estos escritos hay cierta oscilación
en el pensamiento aristotélico en lo concerniente al concepto de
la divinidad. Dígolo porque aun dentro de la misma l'!-tica eudemia
coex1sten al parecer la conce¡_:x:ión de Dios como el Acto puro
o el Motor inmóvil, con entera inconsciencia del universo, con
otra según la cual la amistad ( filía) que une al padre con el
hijo es idéntica a la que hay entre Dios y el hombre: (BE, VII,
10, 1242a 33). A primera vista se antojaría una interpolación
cristiana, pero como nadie, que yo sepa, ha objetado la autenti­
cidad del texto, habrá que considerarlo simplemente como un

XXVIII
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INTRODUCCIÓN

pensamiento precristiano, ya que, hasta donde sabemos, el primero


que nos enseñó a llamar padre a Dios, fue Jesucristo.
Con esto d�sembocamos en la teología y la teonomía que per­
vaden los capículos finales de la Ética eudemia, señoreados por
la concepción de que "así como en el universo Dios lo mueve
todo, así también lo divino en nosotros es la causa de todas
nuestras mociones" (BE, VIII, 2, 1248a 27-28).
"El principio de la razón -sigue diciendo Aristóteles-- no es
la razón, sino algo que le es superior; ahora bien, ¿qué podría
ser superior a la ciencia y a la inteligencia sino Dios? (BE,
VIII, 2, 1248a 28-29).
Estas palabras preludian al capítulo último de la Ética ettdemia,
donde enuncia Aristóteles que la norma (boros) de la virtud
perfecta, la kal,okagathía, es el conocimiento y el servicio de la
divinidad.
Yo me pregunto ( lo digo como lo siento) si por detrás de
los textos aristotélicos no estarán ciertos textos platónicos, noto­
riamente aquel gran texto de las Leyes:

"Con toda certeza ( málista) Dios ha de ser para nosotros la


medida de todas las cosas, y mucho mejor que el hombre, como
por ahí suelen decir" (Leyes, 716c 8-10).

Este dictmn va directamente, como es obvio, contra el homo


mensttra de Protágoras, remplazado ahora por el Deus mensura,
o lo que es lo mismo, en la Ética eudemia, la norma suprema
de la conducta humana. Y el paralelo se acentúa entre los textos
aristotélicos antes transcritos y lo que aquí sigue diciendo Platón:

"El que haya de ser amado por Dios es necesario que se haga
a sí mismo, hasta donde alcancen sus fuerzas, semejante a él"
(Leyes, 716d).

XXIX
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INTRODUCCIÓN

Es el amor especial de Dios por el filósofo, el hombre que,


por el ejercicio del intelecto, más se le asemeja, como lo dice
expresamente Aristóteles.
Como quiera que sea, fa norma suprema de la conducta humana,
en la apreciación de la Ética eudemia, encuéntrase en el texto
siguiente:

"Por lo cual todo modo de elección y adquisición de bienes


naturales, -bienes del cuerpo, riquezas, amigos u otros bienes­
que contribuya mayormente a la contemplación de Dios, este
modo, digo, es el mejor y la más bella norma; y mala, por
consiguiente, la que por defecto o por exceso nos impida servir
y ver a Dios" (EE, VIII, 3, 12496 15-21).

"La norma de que aquí se habla -escribe Ingemar Düring­


es el punto de orientación para elegir la justa medida en la
adquisición de bienes naturales, sean del cuerpo o dinero o
amigos u otros bienes" (Aristóteles, p. 704).

Todo el que alguna vez se haya ejercitado en la espiritualidad


ignaciana, recordará de súbito el Principio y Fundamento de los
Ejercicios Espirituales. "El hombre -dice san Ignacio- es criado
para alabar, hacer reverencia y servir a Dios Nuestro Señor y
mediante esto salvar su ánima; y las otras cosas sobre la haz de
la tierra son criadas para el hombre y para que le ayuden en la
prosecución del fin para que es criado. De donde se sigue que
el hombre tanto ha de usar dellas cuanto le ayuden para su
fin, y tanto debe quitarse dellas cuanto para ello le impidan;
por lo cual es menester hacernos indiferentes a todas las cosas
criadas en todo lo que es concedido a la libertad de nuestro libre
albedrío y no le está prohibido, en tal manera que no queramos
de nuestra parte más salud que enfermedad, riqueza que pobreza,
honor que deshonor, vida larga que corta, y por consiguiente

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVMXXX ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INTRODUCCIÓ�

en todo lo demás, solamente deseando y eligiendo lo que más nos


conduce para el fin que somos criados." No parece sino que
san Ignacio tenía ante sí el texto aristotélico al enunciar su famosa
regla del tanto cuanto; patrón de indiferencia suprema ante las
cosas humanas.
Servir y ver a Dios: 't'O\I &elQ'\I ,o,e,p,im-e6ew 'X.IXt ,Oe(,)lp•eív. No se
trata desde luego -lo concedemos de buen grado- de una visión
mística, de una experiencia directa de Dios: divina pati, que es,
desde que lo dijo el Seudodionisio, la definición del misticismo.
En ninguna parte emplea Aristóteles el término epoptía, que
designaba el más alto grado de iniciación en los misterios de
Eleusis. Platón, en cambio, sí recurre a él para denominar el
contacto del espíritu con la Idea del bien, ésta sí, verdaderamente,
una experiencia mística. En Aristóteles, por el contrario, el Deum
videre o Deum cognoscere no pasa de ser una operación del
intelecto especulativo, pero auspiciada, eso sí, por una genuina
emoción religiosa. Mientras el filósofo puede conocer algo de Dios,
lo ama. En él se cumple el dicho de san Agustín: Verus philosophru
est amator Dei.

XXXI
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
TEXTOS GRIEGO Y ESPAÑOL

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
H01KilN E'r�HMI!lN A
1214a
l. •o µ,ev\ EV' A I\ ,. ,.
' \
\
u.r¡I\� 1rapa ,,.� 0E� 'T'T}V av-rov
\
'
t -

,
yvwµ,r¡v , ..J... ,
a1ro..,.,r¡vaµ,evos , .,.
c,v,.,eypay,Ev E7Tt 'TO 1rpo-
,,
1TVl\atOV
..
TOV ATJT�OV , � '' • , • ,
OU:I\CJJV CJJS OVX V'TTapxovTa.
, ""' - ' , '
1TO.VTa. ,,.� av'T� TO TE aya0ov Ka.,' TO' Kal\OV
1
_\_\ Ka,\ TO'
•� I I
7Jov, 110,r¡uas
5 KáMtCT'TOV 'TÓ füKatÓTaTOV, AWCT'TOV 8' vy,alvew,
I tt� �, '.t' .. ' """' \ "'
1TaVTWV r¡otCT'TOV o OV TtS Epq. 'TO 'TVXEW.
1/P,E'is 8' aVT4J ,.,,� uvyxwpwµ,ev· 11 yct.p Ei38a,µ.ovla.
' "' e , 1' .,� '
,CCJ,1\1\tCTTOV
_!\ \
,ca, aptCTTOV a1TaVTWV ovc,a. 710,aTOV

n \ \ - �· "'
ECT'TW.

,. \ , r , ..l.'
,
1
..
01\1\CJJV O OVTCJJV 0ewpr¡µ,aTWV O. 7TEpt EKO.CT'TOV
1
\ .,
1o 1rpayµ,a Kat 1rep, t:KaCT'T'T}V .,.,vow a1rop,av exei Kat
"' ,

\ \ ' - ' 1 '


� -
OEtTat CTKEy,EWS,
,.,, 'Ta µ,ev a·VTwv CTVVTEWEt 7rpos 'TO
""'
yvwva, ,
µ,ovov, 'Ta' oe\ ,ca,' 11ep,\ 'Tas
� \ ,
K'f"'TJCTEtS Kat'
1rep, Tas 11pa.,, ets TOV 1rpayµaTos. oua. µ,ev ovv
' ,� "" , fl \ 1"
\

, , /3_!\ \ , .,
lxei cf,i.\ouocplav µ,óvov Oewpnni<�v, AEICTlov KaTct.
I' "
'TOV t:7Tt Cl,1\1\0VTa Kaipov o Tt 11ep av º"''='°V u Tfl
, ,. � _

1.

1
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

LIBRO I

l. El hombre 1 que en Delos2 y en la morada del dios 8 expresó


su opinión personal inscribiéndola en el propíleo del templo de
Latona, 4 distinguía entre lo bueno, lo bello y lo placentero como
cualidades que no podían encontrarse todas en el mismo sujeto.
Decía así:
"Lo más bello es la perfecta justicia, lo mejor la salud; pero lo
más deleitoso es alcanzar lo que se ama."
De nuestra parte, sin embargo, no estamos de acuerdo, ya que
la felicidad es la más bella, la mejor y la más placentera de todas
las cosas. Entre las numerosas consideraciones a que cada cosa y
cada naturaleza pueden dar lugar, y que por las dificultades que
implican merecen ser examinadas, lo que va de por medio
en unos casos es el solo conocimiento de la cosa, al paso que en
otros de lo que se trata es de poseerla y de aplicarla a los actos.
Con respecto a las cuestiones que revisten '411 interés filosófico
puramente teorético, las trataremos )según se vaya presentando
la ocasión y según lo que sea propio de esta investigación. Ante

1
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELUS

1214 a
0 I
Ilí /J,f. oocp. <;:, - <;:, \ I
77pWTOV o€ O'K€7TT€OV ev Ttvt TO ev c,,r¡v
> I \ 1' r�
,. "" I I I I I
Ka!, 7TWS' KTTJTOV. 7TOT€pov J.. ..,.,van ytVOVTat 1TaVT€S'
€VoatfJ,OV€S'
,� ,
OtC' TvyxaVOVr€S'
,
TaVTTJS' ,
TTJS'
......
1Tpoa,¡yoptaS, '

<I I\ \ \ \ \ \ <;:,
WU1T€p fJ,€ya1101, Kat ¡..uKpot Kat TTJV XPOtaV oia-
,1..' " <;:, \ 0'
..,.,epovTES, r¡ oia µa r¡aews;, ws ovar¡s €1TWTT}/.J,1}S'
• ,, , ,
' ,.,, 1 ' ,
7'tVOS' '
TTJS,,,..
€Voatµovtas.
,�
r¡ � ota 'TLVOS' aUK1JU€WS'
,,, , ,, , ,l..'
20 (1TOl\l\a yap OVT€ KaTa ..,.,vatv OV'T€ µa OVULV a./\1\
., 0 - _,,,,
e0ta0Efotv tmápxn 'TOLS' dv0p<lmots, cpaiJAa JLEV
'TOL!, cpav.\ws Nha0Efot, XPTJU'TCL
"' I \ > ><;:,I -
Se 'TOLS' XP7JUTWS};
I <;:, � <;:,\
7J 'TOVTWV JLEV Kar OVU€Va TWV Tpo1rwv I ovow 0€
Oarepov,
I >f 0 I f
r¡To, Ka a1rep ot vvµ..,.,011r¡1rTot ,.J. \f
Kat
\ 0 I
Eo -
\ - '0 '
l\1}1TTOt TWV av pw'TTWV, E1Tt1TVOLCf oatµovwv TLVOS'
, ' <;:, , \
" ,0 ,y " <;:, , , ,
16 WU1T€p €V OVUtac,,OVT€S 1 'T'J oLa T'T'JV TVX'T'JV (1TOI\I\OL '' ,
' , , ,l.. l
yap -ravrov ..,.,aow e vat Tr¡v woatµov1,av Kat n¡v
, ,e;:, , ' ,
EVTVXL<lV
' , ).
' ovv
"OTI, JLEV
- .,,
.,. 'Y/f
, , ,
1Tapova1,a
,
,.,
º'ª
� '
, 0 ,
' ' , ..,
'TOVTWV a1TaVTWV r¡
, ,,� '
'TLVWV TJ 'TtVOS V1TapxEt TOLS av pW1TOtS 1 OVK aor¡ 11ov•
,,
a1raaa1, yap
\ f
ª' , �\ ,
YEV€0'EtS' axeoov 1TL1TTOVULV EtS
,
'TavTas ,i Ta_' s apxas
, \ '(, Kat ' , yap
' /ras
\
a1ro
,11 , Tr¡s- omvo,as
� I,
t \ ,
80 a1raaas 11pos ras a1r E1Ttarr¡µ,r¡s av ns avvayayo,
1Tpar,,
,l ' e;:,, 'e;:, - ' '
EtS') • TO o evoaiµovEtv KaL TO e,, r¡v µaKap,ws
, r-
'
Kat Kal\WS - \ - ur¡ ,, av " ev ' Tptat' µa11taTa
I\
� € lvaL
TOtS'
<;:, - f I • \ \ ·\ .J. I
OOKOVULV atp€TWTaTots· 01, JLEV yap -rr¡v ,..,.,povr¡a,v
,
µey,a-rov ELVaL ,. , ,.J...,.,aaw aya ' 0ov, ' 01,• o€
e;:,, ' , ,
TTJV aperr¡v, 01,
1
oE
,:O\
TTJV
' •e:- ,
r¡oovr¡v. Kat' 11pos
' n7v
' woatµ,oviav
''-' , .,
EVLOL
1214 b 1rEpi -roO µ,eyÉ0ovs aUTWV S,aµ,cf)l,af3r¡ roíJat, avµ,­
f3illEa0a, cpáaKoVTES' 0ánpov 0a-rÉpov µ,aJJ..ov EtS'

2
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
É'rICA EUDEMIA

todo, sin, embargo, habrá que considerar en qué consiste el vivir


bien y cómo podremos alcanzarlo, es decir si todos los que reci­
ben esta denominación de felices lo son por naturaleza, como los
que son grandes o pequeños, o que difieren entre sí por el
tinte de la tez o bien por el aprendizaje, con lo que habría una
ciencia de Ja felicidad, o por cierto entrenamiento, toda vez
que hay una multitud de cosas que están en los hombres no por
naturaleza ni por aprendizaje sino por hábitos, y que son malas
si proceden de malos hábitos, y buenas si de buenos hábitos. Y si
no es por ninguno de estos modos, habrá de serlo por uno de los
dos siguientes, o como los hombres poseídos de ninfas o de dioses,
llenos del dios merced a cierta inspiración demoníaca, o bien por
el azar, ya que hay muchos que identifican la felicidad con la
buena fortuna.
Ahora bien, es evidente que la presencia de la felicidad entre
los hombres es debida a todos estos factores, o a algunos de
entre ellos, o a uno solo, ya que la producción de casi todas las
cosas cae bajo estos principios, por lo que pueden asimilarse los
actos que proceden de la reflexión a aquellos que proceden de
la ciencia. La felicidad y el vivir dichosa y bellamente, diríase
que consiste sobre todo en tres cosas que son, al parecer, las
más apetecibles. Unos, en efecto, dicen que el mayor de los
bienes es la sapiencia; otros, que la virtud, y otros aún, que el
placer. Y hay quienes discuten aún sobre la importancia de es­
tos factores en orden a la felicidad, declarando que uno de ellos
contribuye a ella más que el otro, y sosteniendo unos que la

2
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1214 b
, ,
avrr¡v, 01.
• '
p.ev ,,WS'' ovaav
• .,. p.e,.,,ov
-r •
aya 0oJI
' '
77Jll
cf,p6vr¡aiv -rfjs aperfjs, ol
.J.
o� 'TaV'T11s rqv aper,jv,
\
o, o < �·
ap..,,oTepwv 'TOVTWV TTJV -r¡oov71v· Kat. 'TOLS' µ.ev
> I I \ f� / \ A

6 EK 1TdVTWV OoKeÍ: 'TOVTWV, TOÍ:S'


, ' ' , ., ' r- ,� ,
o' EK ovoiv, 'TOLS' 8'
EV EVL TLVL 'TOVTWV ELVaL TO <:,TJV EvoaLJ-LOVWS'.
0:- '
II • II ep,' o-r¡ ,
'TOVTWV , ,
E1TLO''T'YJO'aVTaS' .,
a1TaVTa '
'TOV
� '
ovvaµ,evov r- ,caTa' 'T'Y]V
.,,r¡v ' avTov
• - 1rpoa,pea,v.
' 0ea
' 0a,
'TLVa. aK01rov Tov KaAws {fjv, 7ÍT0L 'Tt.}-L�V � Só[ctv
0:- / ' 1rpos
'Y} 1TI\OVTOV 'Y} ?TaLOELav,
... \ A
' ov..
, Q\ /
.. a1TOfJ/\e1TWV /
1TOLr¡aeTat.
, ' 'l: (. , '
1Taaas TaS' 1rpa<:,ELS' WS' TO ye J-LTJ O'VVTeTaX ai TOV
, 0 '
10
{3tov 1rpós 'TL TlAos acppoavvr¡s- 1r0Mfjs O''T]µe'ióv

EO''TLV) • /J,CVILO'Ta
_/\ 0:-
OTJ ' 0:-
OH
A
7TpWTOV EV aV'TC¡J
- , • A 0:- / 0
oLOpLaaa (U
p.�TE 1rpo1reTWS' µ�TE p<f-0VJ-LWS' Jv 'TLVL TWV �µ,erlpwv
' r- .,. ' , ,, - , 0 , ,
, �,
'TO ,,;r¡v
EJ/OEXETat. TOV
-e' , ,
ev· KaL 'TLVWV aVEV 'TOLS' av pw1TOLS' OVK
v1rapxeiv.
, ,
ov yap 'TaVTOV wv T
, , "' ,
JI 1 .. , f I \ \ t I C I
15 aveu oux OLOV TE V')'LaLVELV KaL TO uyia,veLV, Oft.OLWS'
o
�, exec
., TOVTO
- ,.J., erepwv
Kat.' e.,, • , '' -
1TO/\I\WV· .,
WO"T, ouoe
,� \

'TO {fjv KaAWS' KaL �V avEV ov ouvaTOV {fjv KaAws.


,, - , ' \ , w� .... " ,
EO'TL oe
�'
TWV TOL:;VTWV Ta µ,ev OVK LOLa T'YJS' vyie,as-
'0:-' - r
' 1TUV'TWV
ouoe 'T'YJS' .,,w71s a/\/\U KOLVa , ,- _.,,,
WS' EL1TELV, Kat.
• - '
.... "t. \ - 't f' ,, - , ....
20 'TWV esEWV KaL TWV 1rpa,,,ewv, OLOV aveu TOU ava1TVELJ/
TJ

eyp71yopcva,
7 • I
-r¡

KLVTJO'EWS'
I
J-LETEXELV
I
ou ev
'0 \ ..
a1,,
f'
v1rap,,,nev
I t_
-r¡µ,v OUT
t ..,. " 1 )
aya OV
0\ 11
OVTe KUKOV., Ta
I \
o
�'

·"<:'
'º'ª - \
µal\/\OV
, ,
1TEpt· EKaO'TTJV .J. ,
.,,va,v. ou, yap • , '• •
' oµoLWS'
, .... , \
J.. , t é' .... ,
OLKELOV 1rpos EVE<:,,av 'TOLS' ELp7JJ-LEVOLS' Kpew.,,ay,a
\ - I f \ .-. C\ .,.. \
KaL TWV 1rep,1raTWV OL fLETa OEL1TVOV. a OH p.r¡
� �

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

sapiencia es un bien mayor que la virtud, y otros, a su vez, lo


contrario, y otros, por último, que el ,placer está por encima de
entrambas. A unos, en suma, paréceles que la vida feliz consiste
en la reunión de todos estos factores, en tanto que para otros bas­
tan dos, y para otros, en fin, basta con uno.
11. La reflexión que hemos hecho sobre estos puntos nos lleva
a la conclusión de que todo aquel que sea capaz de vivir según
su propia voluntad, debe proponerse algún fin del vivir bien,
como el honor, la gloria, la riqueza o la cultura, y fijando en él
sus ojos ejecutará todos sus actos, toda vez que es signo de una
gran demencia el no ordenar uno su vida en .relación con un fin.
De la mayor importancia es el que cada uno determine dentro
de sí mismo, sin precipitación ni negligencia, en qué cosa de
las que nos rodean consiste el bien vivir y cuáles son las condi­
ciones indispensables para que esto sea accesible a los hombres.
No es lo mismo, en efecto, la salud que las cosas sin las cuales
no es posible la salud, y lo mismo es en otros muchos casos,
por lo que no debe confundirse el vivir bien con las cosas sin
las cuales no es posible vivir bien. Y entre estas condiciones hay
algunas que no son privativas de la salud ni de la vida, sino
que son hasta cierto punto comunes a todas las maneras de ser
y a todos los actos, como, por ejemplo, que sin el respirar, el
velar o el movernos, no podríamos tener parte alguna ni ea
el bien ni en el mal. Otras, en cambio, son más bien propias
de cada naturaleza en particular, como, por ejemplo, no está
en tan estrecha relación con la buena constitución como las con­
diciones antedichas, el comer carne. y el pasear después de comer.

3
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELilS

1214 b ' e, ., ,
25 l\aV avnv· EU'TL yap TaVT atna 'T'Y/S aµ,ytUJJ1JT1JUEWS' - • ., - , -'- ·ª , .
r.ep, TOV ·evqat¡.covnv TL €U'Tt KaL )'LVETaL
-t'
\

,,
·-

\
,�

,
A

.. ,
I , \

,�
/

- ,,
º'ª
� \
Ttvwv·
/

,
aw avw yap ovx owv TE woat¡.i,ovew EJ/tot µep'YJ
-rfjs éooaiµovlas etva, voµl{ovaw. . .
111 • TI aaas , µev \ ovv "' Tas ' ,;:,
oosas, t.

e1rtaK01TELV ouas
- .,
11 I \ \ , ,... I
exouo·t 7W€S' 7T€pt O.V'TT/S 'lTEpu,pyov. 'ITOI\I\Ct
\\\
yap\

,J.. ' ' - � ' 1 - ,


so 't'O.tVETO.L KUL TOtS 1TO.LOaptoLS Kat TOLS Kaµvova,
fcaL 'lTapa't'povovat 1T€pL WV av OV0ELS
\ ,J. - ' 1' .., ' \ VOVV - EXWV ,,
C, ,I �1 \ t \l _,i\\' f \
óta1ropr¡aeu.v, = OEOVTO.t yap ov I\O)IWV, CU\/\ OL µev
�ALKlas . l.v fi µeraf3aAovatv ol �E Ko,\áaews
laTpLKfjS � 1TO/\LTtKfjS' (KÓ/\aa,s yap � cpapµaKela
- \ - 1 >\ / > / ) < / �\
TWV 'lTI\T))'WV OVI< €1\UTTWV EUTtV • oµo,ws 0€
1215 ll TO.UTULS, OVÓ€'<'' Tas \ TWV· - 1TOI\I\WV, '' - , - yap
ELK?J ' I\Eyoua, \,
� \ \ f P \ I\ \ I
oXEOOV 'TiEpL a1raVTWV KUL /.LUl\tUTa 1TEpt TaVT'T}S'.
\ 1:,1 - ,f..- · > I I ti
Tas oe -rwv ao.,.,wv e1naKE'lTTeov µovas· aT01Tov
yap \ 1rpoa't' c-.pEtV ,\'
,J..' oyov 'TOLS' - ,\' oyov µr¡oEV �· OEOJ.LEVOLS
,;:, '

ª""ª
J; \ \ '
1ra'0OVS'. , , \ �' , \
E7TEL o €LULV a.1roptat 'TfEpL EKaUTr¡V, ' \ ' ,
6 'lTpayµaTELaV OLKELaL, OTJI\OV
�,... -, , I OTL Kat\ 1TEpL\ /3'LOV TOV
\ r.. ,...
I
' , - " 1 / º / 1'
-
Kp_aTLGTOV .KaL �W'Y'JS', T'Y'JS' aptaTr¡S' ELGLV TaVTas ovv
t. Iy
Ka ws. EXEL Tas oosas EsETa"'ELv, o, yap TWV
,\ - 1/ \ � / >t, t \ A

&.µc/na/3r¡To-Úv-rwv e,\eyxo, -rwv l.vavnovµlvwv avTak


,\óywv a:rrooiilfHS- ''elatv.
"En .Se 1rpo Epyov 'TO Td. To,avTa µ� ,\avOávnv
µáAtaTa_ 7Tpos � 8eí: avv,-relvELV 1rB.aav UKlif,,v, Ek
10 -rlvwv l.v8'jcera, µ,e-raaxeí:v TOV Eü Ka, KaAws {fji

4
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

Todo lo cual no debe pasarse por alto, por ser este olvido causa.
de las disputas en torno a la felicidad, sobre su esencia y sobre los
medios de procurarla, ya que hay personas que consideran como
parres constitutivas de la felicidad aquellas cosas sin las cuales ella
sería imposible.
III. Sería por demás superfluo examinar una a una todas las
opiniones sustentadas por algunos sobre la felicidad. Muchas ideas,
en efecto, pasan por la mente de los niños, los enfermos y los locos,
sobre las cuales no querría plantearse cualquier problema ninguna
mente sensata, porque no es de argumentos de lo que ellos han
menester, sino los unos de tiempo en que maduren y muden, y de
lo que los otros tienen necesidad es de una corrección médica o
civil, porque la curación que proporcionan los castigos es un reme­
dio tan eficaz como los de la medicina. Ni tampoco hay por qué
examinar las opiniones del vulgo, el cual habla prácticamente de
todo y a lo que salga, y sobre todo de esta cuestión, por lo que
no debemos tener en cuenta sino las opiniones de los doctos. Absurdo
sería, en efecto, aplicar nuestro razonamiento a quienes para nada
se curan de razonar, sino de su pasión. Por lo demás, y como todo
objeto ·de estudio suscita aporías que le son familiares, es claro que
las habrá en lo concerniente a la vida mejor y a la existencia igual­
mente mejor. Estará bien, por consiguiente, examinar las opiniones
que hacen frente a estas aporías, ya que las refutaciones de los
argumentos de los adversarios son demostraciones de los juicios
opuestos a los suyos.
• · Es oportuno, por lo demás, no pasar por alto el fin a que prin­
cipalmente debe estar dirigido todo este estudio, o sea los medios
que hacen posible la participación en una vida buena y bella (por

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

tJt& & I
(Ec.
\ I
-ro p,aKap,ws ern ovwTEpov EC.'ITEC.V , ,cae. 1Tpos
• cf,0 I I A ) \ \
\ t\ ,� ' \ ., , • ""
'"}V E/\'ITC.oa '"}V 'ITEPL EKaUT<J. ')'EVOfl,EV'YJV av 'TWV
,
E'ITLEtKmv.- Ec., µ,ev \ EV
\ yap , -ro,s
"" o,a �\ -rvxr,v
, ,
y,vop,Evo,s
cf,, \ -
TJ TOLS o La VO'C.V 'TO Kal\WS Y
A , ,
'::,7JV EO'TC.V , ,,
I aVEl\1TtO'TOV
.. A � \ 'A

I
av Ec.1] 'IT0/\1\o,s, ov yap Ecrrc. oc. emp.E/\ELaS T}
.. 11 '' A f
, • �. • ' f

15 KTIJO'C.S OVOE E'IT aVTOLS OVO€ T7]S aVTWV 1rpay-


- ,�, , , , "" ,�, - 1 -

o
, , �, , ""' 1 ' , '
µa.Tetas· EC.
.,
EV 'TCf) aVTOV '1TOLOV -r,va E,va, ,ca,
\ t 1 \ li:, I " '11 \
-ras KaT aVTOV 7rpasEti;, ICOWOTEpov av- EC.1] 'TO
> 0' \ 0HO'TE f f \ A ' /
aya ov Ka, pov, KOtVOTEpov fl,EV 'TCf) 7T/\EC.OO'tV
lv8lxeu0ac. fl,ETauxeZv, Brnfrepov
I A • \
0€ -r{p ,cefo0ac.
/ y
\
T1JV EVoa,µ,oviav
'"'•
'TOLS <J.V'TOVS ?TapaaKEVa<,,OUUC.
' ' 't.EtS.'
'1TOLOVS nvas Ka, Ta,; 1rpa,,,
20 IV• "EaTa., . oe "' \ ,l..'t'avepa Ta\ 7T/\EtO'Ta
\ '
-rwv aµ,ip,a-
A A • ,

{1r¡Tovµ,lvwv Kat füa1Topou¡.dvwv av KaAws Ópw0fi


I I)' >"' I I >
TL XP"IJ vo¡.u1::,ELV e,va, n7v evoa,µov,av, '1TOTEpov ev
\ ., \

-icp \
1ro,6v nva µ6vov elvac. r1)v if;vx�v; ,ca0á1Tep
, '0 ,l.. - \ .Q I ...
nves c.p71 r¡aa.v Twv ao..,..wv Kac. 7rpea,..vT<:pwv, 7J
A

<:'.'\
25 OEt fl,EV K<J.l 'ITOWV TtVa V1Tapx11:.c.V <J.VTOV, Jl,a/\1\0V 0€
"' A \ \ f • f / , ,,
,...

'<':. ., I
OH 'l"<J.S' 7Tpa.r;;Eti; Ec.Vat 7TOLai; -r,vai;.
"' A \

A ' �\ Q' \
u,:r¡pr¡/LEVWV DE TWV ¡-.,t(J)V ,ca, TWV µev ovo
A A \ , "''

• ,l.. f3 I
aµ'f',cr TJTOVV'TWV 'l"TJ',; TOLavTr¡c; evr¡p,ep,ac; aJ\I\
A , , , _,,,,

U/\1\WS' TWV avayKaLll.W xapLV U1TOVoa1::,0/J,EVWV I OLOV


�, \ A ) / /r f' "' f

.... ' ' r ' ,l.. ' ' '


Twv 7TEp, Tas n-xvas TUS' 't'opn,cas Ka., Tac;
I
,-,a.vavaovs-
Q Kat Twv �;·,r:p, XPYJJ.LG.Ttaµov /\eyw oE
\ A \ \ (' , "'\

80 .l.
¡,opnKas \ \
p,ev \
Tac; \
7Tpos "''l: 1Tpayp,aTevoµevai;
oo,,,av
,
I Q I te;_- I e I
p,ovov, ,..avavaovs oe Tas eopa.,ac; Ka, µ,a apv,Kas,
"' \ \ \

5
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

no exponernos a la envidia si la llamamos bienaventurada) y


también para satisfacer la esperanza que en cada momento de la
vida es propia de los hombres honestos. Porque si el bien vivir
depende de cosas tales como la fortuna o la naturaleza, estará más
allá de la esperanza de la multitud, ya que ( en esta hipótesis) la
consecución de la felicidad no depende del desvelo del hombre,
ni se encuentra en. su poder o en su actividad. Mas si, por el con­
trario, reside aquélla en cierta cualidad del individuo y de sus
actos, será entonces el bien más común y más divino. Más común
en cuanto que podrá participar de él un mayor número, y más
divino en cuanto que la felicidad se ofrece a aquellos que han
sabido hacerse -ellos mismos y sus actos- de cierta cualidad.
IV. La mayor parte de las ambigüedades y aporías se verán
aclaradas si se determina claramente qué es lo que hay que enten­
der por felicidad. ¿Consiste únicamente en cierta disposición del
alma, como lo creyeron algunos sabios y filósofos antiguos? 5
¿O bien no basta que el individuo esté moralmente conformado
de cierta manera, sino que también sus actos deban ser de la
misma cualidad?
Hemos distinguido ya diferentes géneros de vida, de los cuales
hay algunos que no tienen siquiera la pretensión de una vida
próspera, sino que se cultivan meramente por necesidad, como
son las artes vulgares y las artes serviles, así como el comercio.
Por artes vulgares entiendo las que se practican sólo por vani­
dad, por artes serviles las sedentarias y asalariadas, y por artes

5
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
. AH ISTÓTELES

1215 a , , , , , , , , ,
xpr¡µananKaS Se TUS 1Tpos CfJVa<; ayopa,as KU.I,
1TpaaEL<; Ka1Tr¡/\tKa<; - o<:-• Et<; , aywyr¡v , ' evoaiµo-, <:-
,' 'I , . ) , TWV - ,, ,... \ I
VLKTJV TaTToµevwv Tptwv OVTWV TWV Kat 7TpOT€pov
pr¡0ÉvTwv d.ya0wv ws µeyfoTwv To'is d.v0pdmo,s,
85 cipo:-;¡,, Kai <ppovrpews Kai �8ovijs. TPELS Ópwµei1
\ f3'
N f\ t >t I
I
KaL LOV<; OVTa<; OV<; OL Es OVO'LU<; TVYXUVOVT€<;
1215-b 1TpoatpoíivTa1, {ijv áTTaV'TES, 1TOAL'TLKov cp,.\óaocpov
' ' ' ,
TOVTWV yap O• µEv
' ' ,1..,,
f3 ,, \
ar.O11aVO''TLKOV. 't'LI\OUO't'OS ,l..

ELVaL Kat TTJV 0ewp,av TYJV


I 1' \ 1 I \
OVI\E'íaL 7TEpL 't'POVYJULV ,l..

\ ' '' '0


1T€pL TYJV a11r¡ ELav, O 0€1 1TO/\tTLKO<;
• <:- ' \
1TEpt,' Ta<; -' ,é
1rpac;EL<;
\ ' I
'TUS Kar,a<; (Q,VTat o €LaLV
'i' -:-• > 1
ª'
t > \ - >
a1To TTJS apETYJS) , o
- t
6o
' \ f� ,
�,
aíio11avanKo<;
, \ \
1Tep1, Ta<; 71oovas '
Ta<; '
awµanKa<;.
<:- '
OLOTrEp "
ETEpos "
ETEpov , <:- '
EVoatµova 1TpoaayopEvH, ,
Ka 0aíiEp I
€/\EX
,, I
0 r¡ Ka1,' 1rpoTEpov, ' ·, '
Ka, Avas ayopas
t: ,

µev , • 1r, r , •
o I.V\a.,,oµev,os epwTr¡ 0EL<; ns o• evoaiµovc-.araTos,
, , , -:- ,
" ov'0EL<; ' ,, EL1T€V 1' ,, 1' ' 'Y ,, \' ,,, ,,
wv av VO/J,L<:,ELS I U/\/\ aTO1TOS av
I I 11 �> > / \ /
TOVTOV o a1TEKptvaTo TOV TpO1TOV
/3'
,,.J. ,..
TLS ªº' ..,,avEtr¡.
, � • - 1 , , ,,:-, ' \
10 EKELVO<; opwv TOV epoµevov aovvaTov v1To11aµ avovTa
µr¡' µEyav ,
OVTa
J,/
Ka(,' Ka11ov \\
TJ
't\
1TI\OVO'LOV
' ,
TaVT'tJS
,

I '"" I 1 \ �> ti JI
TVYXUVELV TYJS 1Tpoar¡yopLa<;, aVTO<; O 1,0'W<; CfJETO
' r�
'TOV sWVTa _,, '
al\V1TWS
' -
KaL Ka 0apws 1Tpos TO OLKa.LOV
' ' r:;,'
"
r¡ TLVO<; Ewp,as
0 ' KOLVWJ/OVVTa - 0'Etas, TOVTOV W<;
- •
avJI
0pwrrov EL1TELV > � µaKap,ov I ELva,.
1'

15 '' -
V• II epi' 1TOI\I\WV µev ovv Kai' ETEpwv ' 1' • / • ,r:;,
ov, p<foLoJi

6
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMJA

comerciales las que se aplican a las compras en el mercado y a


las ventas al menudeo. De otra parte, y volviendo a los elementos
que concurren en una existencia feliz, que con antelación hemos
dicho que son tres, y que son los mayores bienes para el hombre
( la virtud, la sapiencia y el placer) veamos cómo hay también
tres vidas entre las cuales eligen una para vivirla ellos mismos,
todos aquellos que están en posibilidad de hacerlo: la vida polí­
tica, la vida filosófica y la vida de placer. De estas tres, la vida
filosófica está cifrada en la sabiduría y en la contemplación de
la verdad; la vida política en las bellas acciones, entendiendo por
tales las que provienen de la virtud, y la vida hedonística en
los placeres del cuerpo. Por esta causa cada uno llama feliz a
diferentes personas, según quedó dicho con antelación. Pregun­
tado Anaxágoras de Clazomene 6 sobre quién era el hombre más
feliz, respondió: "Ninguno de los que tú piensas, y que (si lo
supieses) te parecería un tipo absurdo." Respondió de este modo
porque veía que su interlocutor era incapaz de concebir aquella
apelación quien no fuera potente, bello o rico, cuando él mismo
pensaría tal vez que quien vive sin pena y con pureza según
la justicia, o que participa de algún modo en la contemplación
divina, a este hombre, pues, puede llamársele bienaventurado en
cuanto lo permita la humana condición.
V. De las muchas otras cosas sobre las cuales no es fácil juzgar

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARIST61'8L8S

1315 b , .., ,, c;:-, , -1' _ •_


-ro t<pivat Kal\WS', µal\ta-ra oE 7TEpt ou 1Taai pq.a-rov
EtVat OOKEL Kat 7TO,V'TOS' av pw7TOU 'TO yvwva1., TI.
'f: � A \ \ '0 ' \ " I

'TWV - €V • 'T'f' - '::,-r-'T)V atpE'TOV.• , KaL\ l\a ' /JQwv \ av


., 'TLS' EXOL .,
\I
'TTl\'T)PTJ T'TJV \ E7Tt o
v¡..uav.
I
7TOl\l\a \\\ >
yap t:an 'TOtav-ra
f -

r- OLOV
>
- > I \:' > C\ J. \ f'
'TWV a1TofJ QaLVOV'TWV OL a 1rpOLEV'TaL 'TO '::,'T)V,
,
20 VOUOVS' 'lTEptWOVVLaS' I:' ,
XELf,LWVas• -
WU'TE
.,
O'T)I\OV O'TL
I:' -, .,
" ,t ' -
,
• ' 'I' ., ., •,;:- ,,:,
Kav e� ªPX'YJS' atp<:Tov ?JV, EL TLS' atpeatv wwov,
I:' ,
ota ')'E 'Tav-ra
f3LOSI C\ y �
-
11
, ,
'TO 11-'TJ ')IEVEU
-1:'
,
>I
e
at. 1rpoS' OE 7·ou-rOlS'
\
e;:-,

> \
,
-
O•
OV '::,WCTLV E'TL '!Ta.LOES' OV'TES" Kat yap \ E1TL 'TOV'TOV
> I\ > \:' \ " < . 'I' ,J.. -
avaKO.f,L'f'ª'
I ,/,
1Ta/lLV OVOEtS av V1TOfLELVELEV I
EV 'f'povwv.
25 en,,
OE 1TOl\l\a
I:'\ \\\
'TWV -
TE f,L'T)OEf,LLav
I:' ,
EXOV'TWV
, ,
71001-
•<:-
7\1v TJ ..
•<:-
I\V7T"'}V
\,
• KaL' 'TWY -
EXOV'TWV
, ,
f,LEV\
TJOOV'T)V \
f,LTJ
\
KCU\'Y)V
-\\

oe, ·ro,avT eanv wa-re TO 11-'YJ e vai Kpet-rTov Etvat


�' ,... , ' ' ti ' \ t - f'

- r- .,, e:-• ,, ., , .,
TOV '::,'T)Y, 01\WS' O EL TLS' a1Tav-ra 01JvayayoL ºªª
, ' ' ,
1rpa-r-rova, µev Kat 1Taaxovatv a1Tav-res, EKov-res
,:/ � ,
f.LEV'TOL µ:r¡0Ev av-rwv óLa. TO f-L'TJO' aihoiJ xápn1 Ka¿ ,

80 1rpoa0EÍTJ xp6vov 1rAij0os a.1TÉpavTÓv n, ov µéiJJ..ov


., • "
EVEK av TLS' TOVTWV El\01.TO
, .,, r - 'fJ" /L'YJ, '::,'T)V,
'::,"}V r- �,, ,
a/\1\a
\ ovoe
f-L'T)V ,e;:-, o,aI:' ' 'T'Y)V \
T'YJS'
- ,1..- µovov
TPº'f''TJS' , •e:- \ TJ... 'T'Y)V
'TJOOV'T)V '
'TWV acppoOLa{wv. acpatpE0ELawv 'TWV á.Mwv �8ovwv
as
C\

. e,
TO\ ')'I.VWO'KELV
ata TJGEWV 7TOpL'::,EL
,
.,,
'r 'TOLS'. av
"
- f3' , ,"
I\E1TELV TJ TWV il/\1\WV TLS'
e
, pw7TOLS'. ovo av €LS' - ,.,,-:-• \ ... ,.
, ' r- ' , - WV, " avopa , c;:- ,..ooov,
85 1TpOTGfJ,'T)O'ELE 'TO '::,"}V /J,TJ 1TaVTEI\WS' ....

" ' " ., e


OijllOV ')10.p ÓTL 'T'f) TalJTT}V 7TOLOVf,L€V'f' 'TT]V aÍ.pEaLV
·e'
ov ev av otEveyKELE e:- ' yevea o e
' a, T}ptov 71 av pwrrov·
"' - ,
1216 a o• yovv - ev • A,yvTTT'f'
' I
/Jovs,
Q - C\
ov ws ATTLV Tt,uwaiv, ev

'TTAEÍoa, TWV TOtoÚTwv lgova,á(et 1r0Mwv µovápxwv.

7
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

bien, es sobre todo difícil juzgar sobre algo que a todos parece
ser de juicio fácil y abierto al conocimiento de cualquier hombre,
que es el saber lo que debe escogerse en la vida y cuya posesión
pueda llenar nuestro deseo. Hay muchos accidentes, en efecto,
que nos hacen dar de mano a la vida, como las enfermedades,
los dolores extremos, helarse a la intemperie, por lo qµe es claro
que si desd.e el principio se pudiera escoger habría sido prefe­
rible, al menos por estas cosas ( por sustraernos a ellas) no haber
nacido. Pero además, ¿qué vida es la que viven los niños? Nadie
por cierto, en su sano juicio, soportaría el volver a ella. Muchas
experiencias hay, además, que no comportan ni placer ni dolor,
o que comportan un placer vergonzoso, de suerte que la inexis­
tencia habría sido preferible a tal vida. En suma, si uno reuniese
todo cuanto el conjunto de los hombres hacen y padecen, aunque
no por su plena voluntad por no haberse propuesto aquel fin,
y se prolongase indefinidamente la duración del tiempo, no por
esto escogería alguno más bien vivir que no vivir. El solo placer
de comer y aun los del amor, con exclusión de los otros placeres
que el conocimiento, la visión o los demás sentidos pueden pro­
curar al hombre, no induciría a nadie a tener la vida en alta
estima, a no ser que tenga un ánimo absolutamente servil, por lo
que es claro que quien hiciera esta elección, para él no habría
ninguna diferencia entre haber nacido bestia u hombre. El buey
que veneran en Egipto con el nombre de Apis, dispone de estos
bienes con mayor abundancia que muchos monarcas. De manera

7
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1218 a '
;
óµolws OE OVOE oul '"}V 'TOV Ka0evoe,v �oov,fv· .,,.
'YªP S,acf,lpu Ka0evoe,v avlyep-rov V'TTVOV 0.7TO rijs
7TpcfJ'rr}S' �¡.LÉpas µlxp, ríjs TEAEv-ralas l-rwv &.p,0µ,oi,
6 XLIHWV \
/
7J O1Toawvovv, 7J ':>71v ov-ra .l..
'I\ f A 'I\ rA 1/ /
..,.,v-rov; -ra yovv.
\ A

\ I \ JI I y """" ti
't'v-ra TpLaV'T'T}S' 'TLVOS' EOLKE f-LETEXELV <:,W'T}S'. W0'7TEp
' ' �, ' ' - ' ' ,
,,/...

Ka, -ra 1Tat0La• Ka, yap -rav-ra Ka-ra 'T'T}V 1rpw'T'T}V


• A \ / / \ "' \A
EV T!} µ71-rp, 'VEVEO'LV 1re..,,vKOTa .l.. f-LEV ota'TE/\EI.
0 '"'
Ka evoov-ra
"' \ ., ,
oe -rov 1rav-ra xpovov. wa-re ..,.,avepov
, ., .l..
'
"' .l.. ' / /
EK 'TWV TOLO.V'TWV on o,a..,,evye, O'KO1TOV,f-LEVOVS' TL
• A / .,

\ �
l!) TO �V KaL 'TI, 'TO aya ov
\ . I \ , 0' 'TO\ EV t """' Y"""'
'T'f> ':, 71v.
Tov ' µev ' ovv .,. 'Ava':,ayopav t ' ..,,aa,v
-'- ' a1TOKptvaa
• '
0a,
1rpós TLV� 0La1Topovv-ra TOLav-r' á-r-ra Kal oiepw-rwv-r.a
, ., • ,,
'TLVOS" t EVEK av 'TLS' EI\OLTO yevea
.,, , 0 f-L.a/\1\OV
ª' ,.. ' ' 71... f-L'T},
yeveau.aL
/ l} U
-rov
A"
't'ava,
.l..
' "0ewp71aa, -rov '.:ovpavov
A \ t '
' ' ' ' ti\ , '
KaL 'T'T}V 7TEpt 'TOV O1\QV KOO'f-LOV Tus ..! l:.LV ,,
•· OV'TOS'
... -f-L.EV
"' , , ' ft ' • ti
'16 ovv E1T.LO''T1Jf-L'1}S' .·'TtVOS' EVEKEY, 'T'T}V ,atpeaw Cf>ET:Q
- ,;mµlav etva, -rov {f¡v· ol, Oe _ l::apSavq1TaAAov,
µa.Kap,l{ov-res · �- l::µiv�vpl871v . • -róv . l:vf3ápl-r71v �
. 1'WV · a/\1\WV,
A
>f\ \
<TLVaS' \ r
'TWV <:,WV'TWV
A
/ ,'TOV' a'17:0/\flt{O'TtKOV
• \ '
QI
, l"LQ�, OV'TOt · OE 7TaVTES'' EJ.'. 'f'.'f' xatpEtv , .l..
-f' "'' / • A / /
't'<l;tVOVTQ.L
I I d � I >I , 1'
· Tg,<T'TELV TTJV · woa,µ9_v,av·. ·e-repoL OE TtVE�- qv-r ª11
\ l�

a , • .
10 .l.. ,
't'pov71aw. ,._.
-ovoeµ,av ' .,
ov-re '
-ra5: -aw¡.t·a-:rtKaS' ' • ._.
r¡oova� ,,
f1\ �\ \ " \ /é
, E/\Otv-rp .µ�v\OV 7J -ras. 7r:pas ets -r s �71; ape-r71s ::
A

1 tr¡s
I 1 \'
a_,pi::,vv-rqt yovv. Ot! ,µ.ovov ev,tot � oo_s _ XªPW- avrai¡-
f "" """ 't / JI

a/\1\a
_, \ \ \
KaL\ f-L'TJ f-LEI\I\OV'TES'
\ I\ \ > 's'
EVOOKLf-L7JO'€LV.
I '
_> \ \ > º'<
al\/\
1TOI\I\OL 'TWV 1TOI\L'TtKWV OVK al\1} WS' TV"¡XaVOVO't
\\ \ A \ A , ., eA /

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
Él'ICA EUDEMIA

semejante nq podría desearse .la '{ida por el simple placer de


dormir, porque ¿qué diferencia . habría· .entre dormir un sueño
ininterrumpido desde el primer día hasta el último de miles de
años o los que sean, y una vida vegetal? Las plantas, en efecto,
parecen participar 'de semejante vida, al igual que los niños, los
cuales, no bien, son concebidos en el vientry materno, se quedan
allí durmiendo todo el tiempo.· De todo lo cual resulta claro
que escapa· a nuestra consideración la naturaleza de la felicidad
y del bien en· la vida.
, Cuéntase de Anaxágoras que como alguien le propusiera �staS
dificultades y lé preguntara po! qué era preferible. la existencia
a la nada, respondió: "Por contemplar el ·cielo y el orden del
üniverso." Pensaba, pues, que la p�efere�cia de la vida era algo
valioso p¿r la adquisición de cierta ciencia. Aquellos que, por
�l contrario, beatifican a Sardanápalo 7 o a Esrnindírides el Siba­
rita, S O a Otr<�; cualesquiera de ios que viven una �Ída hedonfstica,
muestran · con ello que hacen . c:6nsis'tir la felicidad en el placer.
Otros hay;· en cambio, que no escogerfan la sabiduría, de, cualquier
�énero · que fuese, ni los placeres del cuerpo, con preferencia a
�as acciones que procede�· de la virtud; más _aún, hay quienes las
practican no sólo ··cuando pueden procurar la _gloria, sino incluso
cuando no han de redrar ningú'): renombre. La mayÓríii de, l�s
políticos,. sin embargo,
.
np
.
merecen verdaderamente
' esta apelación,
'

·, l

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1216 a _ , , , , , , , ,
-rr¡s 1rpo,rr¡yop,as· ov yap ELO'L 1TOl\f:T'UCOL KaTa 'TOV
, ' '0
25 0/\7l nav.

O P,EV \ yap \ \
1TOI\LTLKOS 'TWV
' - -\ -
Ka.t\WV • '
EO'TL
'l:.
1Tpar¡,EWV
' ,
• - xapLV,
1TpoatpETLKOS aVTWV OL OE'
\\ '
• �· 1TOI\I\OL
, ' \ l:' ., ., -
XP1JfLaTWV KaL 7T/\EOVEc,, tas EVEKE'V a1TTOVTaL 'TOV
r- .,
':, 7JV OVTWS.
'EK fLEV ' ovv .,. TWV - Etpr¡µevwv
, , ,l. , . .,
'f'avEpov CY.rL 1TaVTES
,

• '' ,Tpe,s
E1TL -
,l.
{3'
,ovs ,l.''f'Epova, T7JV'

EVoatp.ov,av,
· ,· 'ITOI\LTLKOV
\ '
TOVTWV o 1J P,EV
., ' , , � • '
,l. 'ITEpL\

.
'f'LI\OO'O'f'OV a1TOl\aVO'TLKOV.
\ , \ \ , f� \ ' , '
30 Ta awµa-ra Ka, Tas Q.1TOl\aVO'ELS 17oovr¡ KaL 'TLS KaL , \

'"º'ª ,
, TLS "¡LVETaL KaL' QLa
,
� ' TLVWV .,�
OVK 'Cl.0"71\0V,
., ,
WO'T
\


, . • ' � .. r - • - �,,, n• O'VVTELVOVO'I,
, ,
ov TLVES ELO'L OEL t:,7JTELV 71µ.as al\/\
'TL 1rpós év8a,µovlav � µ�. Ka, 1TWS O'VVTEÍVOVO'L,

·� ,
' -
,
Ka, 1TOTEpov, 'EL• � - 1Tpoaa1TTELV
OEL , - 'c,.r¡v
T<f) y.... -\
Kal\WS
, �- , 1J... ,
�· . ' . . .,
17oovas TLVas, Tav-ras on 1rpoaa1TTELV Tov-rwv
15 p.Jv <Í,\,\ov TLVa. TpÓ1TOV aváyK7l
o
•� ,
ELO'LV (J.L
r - •�, ,

r¡oova,
EVl\oyws OLOVTaL TOV
.
0�,,
' OL
� ..
as
' \
\
KOLVWVEÍ:V, ÉTEpaL
,, '
Evoa,µova c,.r¡v -r¡oews KaL µ.71 µovov al\V1TWS.
IA_\\\ \ \ 1· ti t /
.tV\l\a
, 1TEpL P,EV TOVTWV VO'TEpov E1TLO'KE'1TTEOV,
· , - , ,l. , - ,
1TEp, �
o apET7JS Ka, 'f'povr¡aews 1rpw-rov eewp71awµ.ev
, ' , -
T7J" TE .J...
f , , , ' ,
'f'VO'LV O.VTWV EKaTepov TLS EO'TL Ka, 1TOTEpov
40 p.Ópta TO.VTO. TfjS aya0fjs {wfjs €0'T¿V aVTa. � al
, ,
�' 1rpoaa1TTOVO'LV , \
'i:
1218 b 1rpa5ELS 0.L' 0.1T
, , avTwv,
, - E1TEL07l av-ra
� , \ ,
Kav EL /.1.TJ 1TO.V'TES ELS T7JV Evoa,µ.ov,av CJ.1\1\
., ' ,� ' 1:\\t
ovv
.,..
º' '

\ ,
l\oyov "l:.
ar,,LOL TWV O.V pw1rwv 1TaVTES.
- 0 , • ,
"(' ,
... wKpaT7Js
.,. o• 1TpEO'f3VT7JS'
' ovv
µ,ev
, ., • l ,,
CfJET E VO.L TE/\OS'
' , ' , , ' , Y' , , '
TO YLVWO'Kt:LV Tr¡v apt:Tr¡v, KaL E1TEt:,"7TEL TL ean,v TJ
� , \ , f ' � ' \ " .....
.5 OLKaLOO'VV'Y] KaL TL 7J avopt:ia Ka, t:KaO'TOV TWV

9
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

porque no son políticos con arreglo a la verdad. El político,


en efecto, es el que escoge las bellas acciones por ellas mismas,
mientras que la mayoría abrazan este género de vida por codicia
o ambición.
De todo lo antes dicho resulta manifiesto que todos en general
refieren la felicidad a tres géneros de vida, el polírico, el filosófico
y el hedonístico. Ahora bien, en lo que concierne a la natura­
leza y cualidad del placer relativo al cuerpo y a los goces que él
procura, no es difícil ver lo que es y cómo y por qué medios
se produce, por lo que no es necesario indagar cuáles son, pero sí
puede uno preguntarse si contribuyen o no a la felicidad y de
qué manera. Además, y en la hipótesis de que en una vida bella
deban intervenir ciertos placeres, si son los precedentes, o bien
si habrá que participar en ellos de otro modo, o bien si hay
aún otros placeres de los que con razón pueda creerse que con­
tribuyen a la vida feliz de modo positivamente placentero y no
sólo por la privación del dolor,
Son cuestiones que habrán de ser examinadas más tarde, y por
lo pronto consideremos la virtud y la sabiduría, cuál es la natu­
raleza de cada una, y si son ellas mismas elementos de la yida
buena, o las acciones que de ellas procéden y que refieren a la
felicidad si no todos los hombres, por lo menos todos aquellos
que son dignos de estima.
Pensaba el viejo Sócrates 9 que el fin del hombre es conocer
la virtud, por lo que indagaba qué cosa es la justicia, qué cosa

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1218
' b
,..
__ µop,wv avrr¡s., , , , �'
,.. EVI\Oyws· E1TLCTTYJ/J,ª�
E1TOLEL OE TaVT ,� ,, , , ,
> t I I 0' aµ.a.
"
/3 ' .... ' \
\ 11 \ > fl
yap tpET E va, 1raaas Tas apeTas • wa
avµ. aLVELV ELOEVO.f. TE rr¡v OLKa,oavvr¡v Ka.L E va,
<;.' ' \ t
<:,I
oLKa,ov·
"
aµ.a.
µ.eµa. YJKaµ.ev rr¡v yewµ.eTp,av
\
yap
0' \ I

', � ' \
_KaL OLKoaoµ.,av Ka.L eaµ.ev OLKoaoµ.o, Ka.L yewµ.eTpa.,• ', , �' ' ,
<:, ' 'Y'
10 OL07TEp €':,TJTEL TL EGTLV aperr¡ a/V\
' . • \ �,,• •
ov 1TWS YLVETO.L
A '

. Kai €K TÍVWV. TOVTO Se l1ri µ.�v 'TWV €1TLGTTJ¡J,WV


, avµ. aLVEL f3 / 'TWV
A
0ewp7]. TLKWV,. A
ov EV '0 \ yap \ .,
ETEpov
I\ , \ Á <;.' \ /
TEI\OS EGTL TTJS aaTpol\oy,as OVO€ rr¡s 1TEpL ..,.,v-
A • / , A \
\

' I 't� \ I \ \ \ I
aews emaT'YJ/J,TJS ovoe yewµeTp,as 1TI\Y]V To yvwp,aa,
.. KaL
\ 0 ,l._/
ewpr¡aa., rr¡v ..,.,va,v TWV 'TTpayµaTWV TWV
A \ A / A

f / A 't /

f3 /3 \
1 \ J\\\ \
15 V1TOKEL¡J,EVWV TaLS €1TLGTTJ/J,ªLS ov µ,r¡v a/\1\0. KaTa
'0 \ \/ \ \\ \
(

avµ E 7JKOS ov EV KWI\VEL 'TTpos 'TTOl\l\a TWV avay-


A •

' .,. / 1 \ t A A <;.'\


Ka.,wv e,va, XPTJª'f-LOVS avTas r¡µ.w) • Twv oe
1Totr¡nKwv lmarr¡µ.wv ÉTepov .¡.¿ ·d.\os -rfjs lm-
aTr¡µ.r¡s , '
Ka, yvwaews; owv vy,e,a , ., , , \ , .... •
µ.ev ta.TpLK7JS
1
€VVO¡J,La
/ <;.' \
OE 7J . TL
1/
'TOLOV
A0' fP
ETEpov rr¡s 'TTOI\LTLKTJS.
A
\
A

Kal\OV \ \
J-LEV \
ovv 1'
KaL
\
'TO \ 'Y
yvwp,':,ELV ,,
EKaaTOV TWV·
A

\ """ 1 \ _! \ \ \ \ > > """ 1 \ 1� I


' 20 KO.I\WV I ov µ.r¡v a/\1\a 1TEpL y aperr¡s ov TO ELOEva.,
I I 1 1\\\ \ / t /
'TL¡J,LWTO.TOV 'TL EGTLV al\l\a 'TO y,vwaKELV EK 'TLVWV
, ' , \ ,._. , \ ' 0a 'TL' EOTLV
f3OVI\Of-LE • • <;.' '
,,,, Erva, avopELOL,
,
€GTLV. OV yap ELOEVaL avope-La.
<;.' <;.' / ,,,.

.
al\/\ OVOE TL. EGTL OLKatoavvr¡ al\/\
A

t
,._., / ,

0 ' <;.'' \ • ' ... , \ ,,,,.


(: va, OLKaLOL, Ka a1rep KaL vyta.LVELV f-Lal\l\OV
' , "
y,llwaKELV 'TL EGTL TO vy,a,vELV Ka, EV EXELV
, ' ' , \ .,. ,, rr¡u
\

.... ,,
-1:LV f-LU/\1\0V .. , ' , ' .,. ,,
25 E� 7J y,vwaKELV 'TL EGTL TO EV EXELV •

ro
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA BUD¡iMIA

la valentía y cada una de las1 part�. constitutivas de la virtu4:,


Y fue un procedimi�nto razonable; ya ' que pensaba· que todas
lii,s virtudes eran ciencias, de_ tal suerte que. van de la mano
el · conocer la justicia. y el ser justo, como al aprender la geo­
�etría · y la arquitectura· somos simultáneament� arq�itectOS y
geómetras. , Por esto bu�aba Sócrates qué cosa es la virtud, sin
cuidarse de cómo es su generación ni <,le qué elementos, y lo
mismo acontece en todas las ciencias teoréticas. La astrología, en
efecto, la ciencia de la naturaleza y la geometrÍá no tienen otro
fin que el de conocer y contemplar la naturaleza' de las cosas que
son objeto de dichas ciencias, y por más que nada impida que
accidentalmente puedan sernos útiles en hartas necesidades. El fin
de las ciencias productivas, por el contrario, es otro distinto de
la ciencia y el conocimiento, y así ·el fin de la medicina es la
salud, y el de la política es la bueJ?,a legislación u citra cosa
semejante. No hay duda de que el conocimiento de las cosas
bellas es algo bello en sí mismo, pero tratándose de la virtud
no es el conocimiento lo más valioso, sino saber de dónde y
cómo nace. Lo que queremos, en efecto, no es conocer ·¡o que
es la valentía, sino ser valientes, ni lo que es la justicia, sino
ser justos, del mismo modo que preferimos tener salud antes que
saber en �ué consiste la salud, y sentirse bien antes que saber
en qué consiste el sentirse bien.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1116 , ,..,
VI• IIELpa-reov OE
' ,
'ITEPL TOVTWV 'ITaVTWV c,,1]T€LV
, ,. -
TT}V 'ITLGTW º'ª TWV I\O')'WV. µ.apTvpio,s Ka, 'ITapa-
\ I ... , - \I I \

,.. , , - ,l.. , ,
onyµ.aa, xpwµ.evov 'TOLS" .,,a,voµ.evo,s. KpaTtarov
µ.ev• yap , 'ITaVTaS'.' - • av ,, 0pw1rovs , .,,awea
,l.. ' ea, avvoµ.o-
\"oyovvTas - ,
TOLS" pr¡ 0r¡aoµ.Evo,s, €L oe µ.-r¡, 'Tpo1rov
, ,.., , ,
ao yÉ nva minas. Ó1rep µ,eraf3,f3a(6µ.evo, 1ro,7Íaova,v·
EXEt yap EKaGTOS" OLKELOV 'TL 1rpos- TT}V a YJ'0etav.
,, \ # 1 _..' ' \ ',\

'C "' , "' � , . ' , ...., ,


€� wv avayKaLOV O€LKVVVaL 'ITWS" 'ITEPL avTwv· EK,
yap TWV cU71 0ws- µ.ev Aeyoµ.Évwv ou aacf,ws- Se
'ITpoi'ovaw ;aTm Kal 'TO aacf,ws, µ.eTa,\aµ,f3ávovaw
'' Ta' yvwp,µ.w-repa
ae, ' -
Twv e,w' 0'o-rwv ,\'EyEa0a,
, , '
85 avyKexvµ.evws-. ... ,l..
o,a.,,epova, o,.., OL• .. "º \ ,
Y º' 1rep,
EKaaT7JV µ.e'0ooov
t I
'-' o,., TE ,/..,\ l,J..
.,,, oao.,,ws "e \ I
yoµ.evot Ka, o,
\ t

µ� cf,,,\oa6cf,ws· Si61r.ep Kat Ti¡; 1roALTLK{jj ou XP�

t
voµ.l(ew 1replepyov Elva, 7"7}V TOLaVTTJ V 0EwpÍáv S,'
�,1s ov, µ.o,vov TO ·, 'TL, ,l.. .,,avEpov \ _, \ \ ' Ka,' TO
a/\1\a \, o,a
... ' Tt· ,

,>..6aocpov yap TO 'TOLOVTO 1TEpl /Kó.GT1]V µ.É.0oSov.


"' I ',\ I 1 \ /
40 ELTaL µ.evTOL TOVTO 1TOIV\YJS" €V a f3Etas. f:L(IL yap
,.. ' \ """

1217 a TLVES" OL
..... \
º'ª \ ... - .J..,\ '.J..
TO OOKELV .,,, oao.,,ov ELva, TO µ71 EV
1' \ 0'
e:lKfi Myew a,,\,\a, µ.eTa >..óyov 1ro>.,\áKLS" ,\av0ávova,

KEVOVS"
Se \ S,' cUa(ovElav}.
- -
MyovTEs· illorplovs ,\6yovs- TfjS" 1rpayµ.aTE(as- Kat
,..,
, (TOVTO OE 1TOLOVGLV OTE J-LEV
vcp'
. \
,..,
' OL ayvo,av
CÜV á.'AíaKea0a, avµ.f3aíve,
" .
OTE'

' , , ' � , , � ,
-
KaL TOVS" Eµ.1re,povs Ka, ovvaµ.evOV!; 1rpaTTELV V1TO
6 TOVTWV , TWV Jl,TJT ,, EXOVTWV
, , , ovva¡uvwv
1-'TJTE � ' � ,
otavotav
ªPXLTEKTOVLK�V � 1rpaKTLK�V. 1ráaxova, Se TOVTO

11
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

VI. Relativamente a todas escas cuestiones hemos de esforzarnos


por tratar de convencer mediante argumentos racionales, sirvién­
donos de hechos comprobados como de testimonios y ejemplos.
Lo mejor sería sin duda el que todos los hombres parecieran dar
su asentimiento a todo cuanto diremos, pero si esto no es posible,
por lo menos un acuerdo unánime de algút,. modo, y podrán
hacerlo si mudan en algo su orientación. Todo hombre, en efecto,
tiene cierta tendencia propia hacia la verdad, de cuya constatación
habrá que parcir para acreditar de algún modo nuestras demos­
traciones sobre estas cosas. Partiendo de proposiciones verdaderas,
aunque no claras, a medida que avancemos vendr:í la claridad,
deduciendo siempre proposiciones de mayor evidencia en lugar
de aquellas que se suele exponer confusamente. En toda investi­
gación los argumentos difieren entre sí según que se expongan
de manera filosófica o no filosóficamente. De ahí que ni en
materia política deba tenerse por superflua una investigación seme­
jante, en forma tal que no sólo se haga patente el hecho, sino
también el porqué, ya que éste es el comportamiento filosófico
en cualquier investigación.
Hay que tomarlo, empero, con gran cautela, ya que hay gentes
que, por parecerles que lo propio del filósofo es el no hablar
jamás a la ligera, sino por alguna razón, no se dan cuenta a
menudo de que sus discursos son ajenos al asunto, o vacíos de
sentido. Unas veces lo hacen por ignorancia y otras por presun­
ción, y hasta sucede que hombres de experiencia y capacidad
practica sean vencidos de otros que no tienen ni pueden tener
un ideario sistemático o práctico. Lo cual padecen por su incul-

11
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

i217a , , "' , · , "' ,· , ·, , .,


- o, a11a,oevau:iv· a.11a,oeva,a yap eaT, 11ep, EKaa-rov
,;:-

'ITpayµ.a. TO JJ,1] ovva.a(J


-. \ \ �I I
ª' I
KptVEtV TOVS' T OtKELOVS'
1 ., /

.\6yovs -rov 'ITpáyµ.aTOS' Ka! TOVS' llio-rplovs.


�, ,,
10 KO./\WS' O EXEt KO.L TO XWptS' KptVEW TOV 'T'TJS' a.tTtO.S'
\ - \ \ ' ,
,.. ' , '
'\ I \ \ \:'
I\Oyov Ka, TO oE,KVVJ-LEVOV, ,
I:' /
º'ª ' > I
TE TO P'YJ(JEV a.pnws.
\ <

Ó-r¿ '1Tpoalxe,v OV, 8e, 1ráv-ra. -ro,s 8,a 'TWV .Mywv


llict. 'ITOAAáKtS' µ.a.>.>..ov 'TOLS cpawoµ.lvo,s (vvv
t , , � \, ' "' ,

01TOT O.V I\VE,V J-L'TJ EXWUtV a.vayKa.�OVTat 'Y 1TtUTWEtV ,

15 'TOLS' Etp'T}JJ,EVO'S') 1 KO.L OLOTt 'ITO/\/\0.KtS' TO V1TO 'TOV


A t / \ \:' f o\\ / \ • \ -

I:' I:' A I:' ' , • •


(JQ.t oOKOVV J\ (JES' JJ,� EUTtV OV JJ,EVTOt
\, ov oE_ - I
I\O r o EtX a./\'T}
' "'' "V J.
ota
I:' TO.VTTJV
, TTJV a.ina.v
, , o, TJ
'f''T}atv o. "ºYºS'.
,, ea-r,
,,

yct.p 8,ct. ifmJoovs aATJ0ES' oeí:ta.1;• ofj.\ov 8' EK 'TWV


a.vaAVTtKWV.
VII. Ile'ITpoo,µ.,aaµ.lvwv OE Ka.i 'J'.'Ol!TWV, .\lywµ.o,
,. I:' - ov a.'1To , ' -rwv - , wv, •
a.p,,. aµ.evo, 'ITpw-r 'ITpw-r wa1rep
10 etp7J-ra.,, ov aacpws .\eyoµ.lvwt1, tTJ -r.ovv-res -É11ei-ra;
aa.'f'WS EVpELv Tt EO"l"l.V 'TJ Evoa,µ.ov,a. OP,01\0YELTat
,J. A • A f • • t,;:- f f \ A

8� µ.ly,a-rov elva, Ka.L áp,aTov -roü-ro -rwv a.ya0wv


- ' ' ,
'TWV O.V(JpW1TLVWV (O.V0pw'ITLVOV OE /\EYOJ-LEV ,OTt -rax
' "'' '' ., , .
"' ti . \ - I I - 11
Q \
a.V e,71 Ka, ,-,EI\TWVOS' �\ \
'TWOS' a.1\/\0V 'TWV OVTWV
'"' ' " - - ' � ,, r , .,
evoa.,µ.ov,a, OLOV (JEOV ) • 'TWV ya.p a.1\/\WV ��wv, oaa.
av8 pw11wv eanv, ov'(Jev
I \ - I t I t I
15 XELP_W 'T7'}V J. 'f'vaw -rwv \
"" , -
,co,vwvEL TO.V'T'1'JS' 'T'TJS' '1Tpoa71yop,a.s· ov yap eanv
, , , ,
ti:' / ' �\\
,,;:-, a.1\/\0
evoa.,µ.wv L1T1TOS' ovo opvis ovo 'X (JVS' ovo
fl . ,,;:-, 11 ,,:., >

- ,, '
TWV OVTWV OV'(J' EV O (\ JL'TJ' Ka:¡-a.
' TTJV ' '
E1TWVVJ-LLO.'II ,
EV
rn - J. ,
't'VUEL JLETE XEL
, 8ELOV
, ' .
J \\ ' KaT• a.1\/\r¡V
nvos, a.1\/\a
'
�\\

12
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

tura, porque incultura es, tratándose de cualquier asunto, el no


poder distinguir los razonamientos que le son pertinentes de
�quellos que le son extraños. Y también es bueno juzgar separada­
mente el razonamiento relativo a la causa y el hecho puesto en
evidencia, y esto por lo que acabamos de decir, que no hay que
atender siempre exclusivamente al rnzonamiento, sino · más bien,
y a_ menudo, a los hechos de mostración inmediata. Ahora, en
cambio, cuando no puede resolverse la cuestión, se ve uno constre­
ñido a dar crédito a lo que se ha dicho. Sin contar, además,
con que a menudo lo que parece haber sido demostrado por la
razón es verdadero, pero no por la causa invocada en el argu­
mento. Es posible, en efecto, probar lo verdadero por lo falso,
según resulta de los Analíticos. 10.
VII. Sentados · estos preliminares, comencemos por tratar pri­
mero de los datos primeros, los cuales, según dijimos, no han
sido claramente expresados, por lo que en seguida hemos de
procurar descubrir claramente en qué consiste la felicidad. Reco­
nócese, pues, que la felicidad es el mayor y mejor de los bienes
humanos, y decimos humanos porque a lo mejor la felicidad
podría ser propia de un ente superior aún al hombre, como un
dios. En cuanto a los otros animales, inferiores al hombre por
su naturaleza, ninguno comparte esta apelación. No es feliz, en
efecto, el caballo, ni el pájaro, ni el pez, como tampoco ningún
otro de los entes que por su nominación no participa en su

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

tfi
1217 a
'TLVcl 'TWV a.ya8wv J-LE'TOXi}V 'Tó J-L�V /J{)mov Tó
8l XE'ipov atn-wv.
80 'AM' Ó-n 'TOV'TOV EXEL TOV TPOTTOV vaTEpov ti ' , fl

,E'TTL<1KE'TTTEOV. , ... �' ,, ., ... , ""


> e
VVV OE I\E')'WJLEV OTL TWV a.ya.OWV
\ I 1 \ \ �t 1 I /
Ta JLEV E<1TW av pwTT<p 7TpaKTa 'TO. o ov 7TpaKTa.
OV'0EV
\
... I:! \ ' , ., � , ,, ... ,,
TOVTO OE /\E')'OJLEV OVTW OLOTL EVLa TWV OVTWV
, ,
J-LETEXH KLV1J<1EWS', WO'T
• , ,�, - ,
OVO€ 'TWV" ayaOwv, K(lL
"" '
TaVT
_ ,,,LO'WS' apLaTa
,, ' .J..' , , ,, �'
'TT}V .,,va,v EO'TLV, EVLa OE 7TpaKTa
\
,
86 /LEV, �,, \ \ , ' .... , f.\\ OE�'
a/\1\a KpELTTOO'LV 7TpaKTa
r¡µ.wv. E7TELO1J
� "" \I \ \ � "' ft
OLXWS' I\E')'ETaL TO ·rrpaKTOV (Kat ya.p wv EVEKa
I

I \ l\ / ff / I/;
7TpaTTOJLEV Kat a TOVTWV EVEKa JLETEXEL 7Tpac,,EWS' •
.,. ' ' , ,
OLOV Ka, 'TTJV V')'LELav KaL 'TOV 'TTI\OVTOV TL EJLEV TWV
, , ' .... 'O . ...
.... ' ' , , , ,
e, 7TpaKTWV
r '
KaL
'
Ta
'
'TOVTWV 7TpaTTOJ-LEVa xapLV I
�O'f/1\0V OTL
Ta
'
"º \ -rr¡v ·�
V')'LELva
Evoa,µ.ov,av '1'WV
,
Ka, 'Ta
... , o ,
xpr¡µ.a-naTLKa ,
av pwTT<p
')
TTpaKTWV
... \ ... .,,,
apLaTov
KaL

0ETlov.
1217 b VIII. °1:.KETTTlov Tolvvv Tl Tó ápLGTOV Kal TToaaxws
' ,
I\E')'ETaL.
1' ...

EV TP'ª'
\
\ � \
or¡
\
fLal\LUTa
.,
_!\ ,
t
.,,a,vETaL
,l..
\
ºº"'
, aLS'
� , i:.
,l..
ELVat TOVTO, .,,aa, yap apLGTOV JLEV E va, 'TTO.VTWV
' ' \ , , ' o�' EtVaL TO\ aya
0' ' 0'OV
\ ' , ' .....
t ,
aVTO TO aya OV 1 aVTO
'1'
<p V7rapxn
a TO, ,
TE TTPWT<p ELVaL TWV aya wv KaL TO aLTL<p TTJ ., "" , e-
TTapova{c¿. TOLS' Ó.AAOLS' TOV dya0ois ElvaL • TaíiTa s·
rVTTªPXELV
, ,ªf-L'f'OTEpa
, l. , ... •� ' ... ,
TTJ LOECf Tov aya0ov
' , �oE,
... (I\E')'W
, ,l.'
ªJL'f'OTEpa
, ... ... ,
TO TE TTPWTOV 'TWV ayaOwv KaL TO TOLS'
"" ' ' �
á,\,\o,s a&wv a.ya.0ois Tfi 7rapovala -roü d.yaOois

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

naturaleza de algo divino, sino que viven más o menos bien


según alguna otra participación en bienes diversos.
Que las cosas sean así, lo veremos más tarde. Digamos por
ahora que de los bienes hay unos practicables por el hombre,
y otros no practicables. Y hacemos esta distinción en razón
de que ciertos entes no participan en absoluto del movimiento,
ni tampoco, por consiguiente, de los bienes correlativos, y estos
entes son probablemente los mejores por su naturaleza, al paso
que hay otras cosas sin duda practicables, mas practicables sólo
por entes superiores a nosotros. En dos sentidos, además, se dice
de algo que es practicable, siendo el primero el fin por que
actuamos, y el segundo los actos que ejecutamos en vista de los
fines y que, por consiguiente, participan de la acción. Y así
ponemos entre las cosas practicables tanto la salud y la riqueza
como las cosas que hacemos en vista de aquéllas, como las acti­
vidades higiénicas y las lucrativas. Resulta claro, en suma, que
la felicidad debe postularse como la cosa más excelente de entr«:
las practicables por el hombre.
VIII. Hay que considerar, por ende, cuál es el bien supremo
y en cuántos sentidos puede predicarse. Con respecto a lo cual
parece que puedan darse principalmente tres opiniones. Dícese,
en efecto, que el bien supremo, el mejor de todos, es el bien en
sí, y que es el bien al que compete ser el primero de los bienes,
y que por su presencia es causa de que los otros bienes tengan
la condición de tales. Ambos atributos están así en la Idea del
Bien, y por ambos entiendo el de ser el primero de los bienes,
y el de ser causa, por su presencia, de que los Otros bienes ten-

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1217 b
., ) • J-Lat1.L<T'Ta
ELVat _,, ' 'TE yap ' -raya • e'ov I\EyEa ' ' ea, Ka'T'
e\ ,
, , . . , - ,
10 EKELVTJ<; a�r¡eW<; (Ka'Ta J-LE'T0)(1]V 'YªP KaL Of-1,0LO'TTJ'Tª
, , , , . ,
1'\ \ 1 I ., \ A A
'Tal\l\a aya a El<ELVTJS ELVat) J Kat TTPW'TOV . 'TWV

-e \ \
' - ' '
aya ewv, avaipovµ,evov yap -rov f-LE'TEXOfLEV v av-
' """ 1 b '
A ,e;:-
atpe,a a, Kat Ta µe-rExov-ra -r r¡s LOEa<; a I\EyE-rat.
I I ( (\ \ I

'T'f) µ,erEXELV EKELVTJ<; , 'TO oE 7TpW'TOV 'TOVTOV EXHV


A I ' I ) \ 1:'\ A A 1f

\ , ' 'TO, V<T'TEpov- � ,, 'TO,


' e ' ' '� ' .... ' e .... ' '
'TOV -rpo7TOV 7Tpos
15 aya OV 'TT}V LOEaV 'TOV aya ov• KaL yap XWPL<TTTJV
f:l t EtVat aVTO
W<T'T
'
t A I
E va, 'TWV f-LE'TEXOV'TWV J W<T1TEp KaL -ras al\l\a<; LOEas.
" ' ., ' e;:-
fl \ \ 1f\ \ ,e;:- I

. E<T'TL f-LEV OVV 'TO otaaK01TELV 7TEpt -rav-rr¡s -rr¡s


A ' , A

oosr¡s e-rEpas 'TE ota-rptf3r¡,; Kat -ra 7TOl\l\a I\OYLKW-


1:,lé • , e;:- A ' ' \\\ \ .
, , , .
'é avayKr¡,;· r , " , ' '
-rEpas Es o, yap aµ.a avatpE-rLKOL 'TE Kat.
\ \ I t 1� / t \ W\ \ 1 /
KOLVOI, l\oyo, Ka'T OVOEf-1,Lav €LGLV a/V\r¡V E7TLGTTJf-L1JV.
20 EL, OE OEL <TVV'TOJJ,WS Et7TELV 7TEpt avTwv, I\EYOfLEV
t e
'1:'\ 1:'A /. , A \ , A \I

rt • A \ \ ,e;:- / \ I ' A
O'TL 7rpw-rov J-LEV 'TO E vat toeav µr¡ µ.ovov. aya ov
\ lf\ \ f A • A \
,ª'½"ª Kat . al\l\OV o:rovovv f\Eye-ra, . I\OYLKWS Kat
,\\ \ \ / \

KEVW<; (lirlaKE1T'TO.L Se 7TOAAOLS 7TEp't. athoiJ --rp61TOLS


.... \ / \ 1 ' A
\ 1 ....
'l:
Kat ev -ro,,; EsW-rEptKots l\oyo,s ,cat EV -ro,s Ka-ra
\

.l. \ . ' ,l., ) . ., ., ,


'f' LI\O<To.,,mv •• ET/"E,l,'T .. EL l(at O'TL" µ.al\L<T'T . EL<TLV
' ., /\ , , ' ª' f

25 lMat ka, ayaOoiJ l8la, µ.� 7TO'T' �VOE XP�CTLf-LOS


1!POS-�W�V ayaO�v ov8e 7T(JOS -rds 7TpátEis:
IlóMaxws ydp Myerai: Ka't. laaxws· '-ré¡J Óvn 'TO
aya06v. · -r6 'TE yd¡, óv, wairEp EV a.\.\o,s- fünpr¡Tat,
ar¡µ,atVEL , 'TO.\ J-LEV \
'TI,, E<T'Tt
, \
'TO OE � ' 7TOLOV ' 'TO' OE � \ 1TO<TOV ,.
\ �-.\ 1 . ' ' \ , \ \ ' ....
'TO - OE 7TO'TE Kat 7Tpos 'TOVT_OtS 'TO f-1,EV . EV 'T'f)
· so KLVELa0a, 'T? OE EV ·-rt¡i KLVELV º Ka� 'TO ·aya0ov · EV
.r , � ., ,.... , .. , �. ., - . .,. , . t , , · ,
tKa<TTTJ . 'TWV 7T'TW<TEWV EG'TL, 'TOV'TWV, €V OV<TL(!, f-LEV

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

gan la condición de bienes. De aquella Idea, en efecto, es de· la


que el bien puede predicarse con mayor verdad, ya que los demás
bienes lo son por participación y semejanza de aquella misma.
Por esto es el primero de los bienes, destruido el cual ( el de
todos participado) desm1yese también todo cuanto participa de
la idea, y que debe su propia denominación a la: participación
de aquélla. Y esta es la relación que lo primero guarda co� lo
postrero, de suerte que la Idea del bien es el bien en sí, una
idea separada de sus participantes, al igual que las demás ideas.
Un examen a fondo de esta opinión es, sin embargo, del
resorte de otra disciplina que en su mayor parte pertenece nece­
sá.ri�ente a la lógica, por ser ésta la ciencia que, como ninguna
otra, proporciona a la vez argumentos destructores y generales.
�fas si todavía hemos de consignar aquí brevemente nuestro pensa­
miento sobre estas cuestiones, hemos de decir en primer lugal:
que el posmlar la existencia de una idea no sólo del bien sino
dr . otra cosa cualquiera, es meramente una abstracción lógica del
todo vacía, según lo hemos considerado b_ajo varios aspectos tanto
en nuestros discursos exotéricos 11 como en nuestras obras . filo­
sóficas. Pero además, y aun dado que tuvieran plena existencia
las· id�as, entre ellas la id�¡ del bi_en, _no por esto sería \Ítil ni
a la. vida virmosa ni a los actos correlativos.
.
.
¡ • . . .

El bien, en efecto, predícase en muchos sentidos, en tantos como


el ente.12 El ente, en efecto, según lo hemos aqalizado en otros
lugares, significa ya la quididad, ya la cualidad, ya_ la cantidad, ya el
tiempo, y a más d� todo esto se encu�ntra también en el ser movido
y en ei, mover. Enc.?ntramos el bien en éada .una de estas categorías:
,

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

121711
o� VOVS'
... Kac.' o� 8EOS'.
'· EV' OE'
�'l. 'TqJ
... 'ITO'qJ
.... 'TO
'
'
8'c.Kac.ovJ EV
. OE '1:qJ 'ITOTE o . Kac.pos J
OE 'TqJ 'ITOC1qJ 'TO p.ETpc.ovJ E V
�\ .... - ' � . , . ' ' ..... , f ,_

Tó 8l 8,8&.a1<ov Ka� Tó 8c.8aa1_<Ó¡.ioov 'ITEpl Klvnac.�.


,
1 w<11rEp ovv ovoE 'TO ov EV 'TC. Ecrrc. wEpc. Ta EC.P"fJl-'E�a,
" 1' . '�' ' " ,, , ' . ' ' ,
: 35 OVT�S'
" '�' ' ' , '�' , , , ' ,
OVOE 'T.O aya 8ov I OVOE E1TC.C1T"f}P."f} EC17'C. µ,,a.
OV'TE 'TOV OV'TOS': OVTE 'Tov· aya0ov.'
# # t�\' \
OVOE 'Ta.
ti A A , A
�\\'
.al\(\

ofoit Tov -Kac.póv �-


Kac.pov
"' '
\ ,. 8EwpEc. K_ac. �'TEpa ET�pov
t , .,
1:º
&p.oc.oaxw1.óvws AEyÓp.EVa. a.ya0a ¡.c.c.8.s Eq'Tl 8Ewpfjaa.,.
p.lTpc.ov, ID'-- ÉTlpq, ÉTEpov
, �.:..
p.ETpc.ov, pwv 'ITEpc.
\
"'
'TPO..J..' \ 'TOV
"fJV p.Ev ' Ka.Lpov ' Kac.' 'TO' P.ETpc.ov
, t.aTpC.K"I'}
, · ' Kdc.'
'l'
,
.40 yvp.vaCTTLK"l'J, 'TTEpc.\' �·
_1T• OI\Ep.LKaS' \
\ t -rrpa5€C.S.
OE 'l:.
-Tas
crrpa.T"f}yla.. Kal OV'TWS' . ÉTlpa 7rEpl ÉTlpa.v 'ITpalw-..
1218 a WCTTE o-xoAfi at}ró 'YE' 'TO a.ya0ov 0Ewpfjaac. p.c.éis.
·ETL lv Óao·c.s V1T P
ó. X"' TO 1rp6TEf)OV ·Kal vcn-Epov.
, ,, , ' """ ' -,.. ,
ovK Ecrrc. Kon,ov 'TL; '"ªPª TavTa Kac. 'TOV'TO • x(J)pc.arov·
,, '· ,, .... , , ,
Ec."f} yap av 'TC. 'TOV 'ITpwTov TTpo-rEpov, 1rpo-rEpov yap
'
& .¡.¿ ., KOC.VOV kal xwpLC1TOV Sta 'TO a.vac.povµ,lvov 'TOV
KOLVOV avac.pELCT
A 1
Aºª' 'TO\ 1rpwTOV. A
o,ov EC. TO OL1Tl\aac.ov
" · ·� ,,

,'#'pwTov Twv 'IToAAa1rAaalwv oVK . lv8lxE-tac. To

.
. '' ,, ' - , l 1

'ITOl\l\a1Tl\aC1LOV 'TO KOW[J .KaT"fJYºPºVf'EVOV 'E va,


, .,
x_wpc.<1TOV' EO'TaL
' - OL'TTl\aac.ov
yap TOV � ' , 1rpoTEpov, , EL
,
<TVfl,JJP.LVEC.
Q ' •�
'TO KOLVOV Elva, T"f}V LOEO.V.
, ' , "
OLOV EL
.•
x_wpc.CTTOV 'ITOL1JC1ELE. 'TLS' TO KOLVOV' EL yap ECTTL
. , , 1 ' . , ' , '

� , ., ' ' • � ' EG.'T'L


10 OLKaLOO'VViJ aya 0ov KaL av9pELa,
., 'T'OLVVV,
' ,J.
..,...aa,v,
'

,,
aVTÓ n a.yaOov· T0 opv (l.LJ'TO 1rp6aKELTaL 1rpos TOV
�· , � ' .
°

'
I\O')'OV· 'TOV KOLVOV.
' � OE TL' av
'TOV'T'O ,. E_c.r¡
., 1Tl\7]V on ,,
, '�
ULULOV ' j
KO.L XWPLU'T'OV
'. , \ \, OVUEV
al\/\ .. �)v,OV
(M-M ·} ' '
I\EVKOV

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

en la sustancia el bien es el intelecto y el dios; en la cualidad la


justicia, en la cantidad la mesura, en el tiempo la ocasión, y en el
movimiento el magisterio activo y el pasivo. De suerte que, así como
el ente no es uno en las supradichas categorías, no lo es tampoco
el bien, ni hay tampoco una ciencia unitaria ni del ente ni del bien.
Mas aún, ni siquiera de los bienes que se predican dentro de la
· misma categoría, como, por ejemplo, la ocasión y la medida, hay
una sola ciencia para estudiarlos, sino que diferentes tipos de ocasión
y de medida son estudiados por ciencias diferentes; y así, en lo que
concierne a la alimentación, son la medicina y la gimnástica las que
consideran la ocasión y la medida, lo que en las opefaciones mili­
tares es del resorte de la estrategia, y de modo semejante hay una
ciencia distinta para distintas acciones, para cada una en particula-r,
de modo tal que difícilmente podríamos atribuir el estudio del bien
a una sola ciencia.
Además, en las cosas en que hay un antes y un después, no hay
un término común a ambas y separado, porque entonces habría algo
que sería más primero que el primero, ya que lo común y separado
sería lo primero, y si se destruyera lo común quedaría también des­
truido lo primero. Sí, por ejemplo, el doble es el primero de los
múltiples, no es posible que el predicado común de "múltiple"
exista como algo separado, porque en este caso sería anterior al
doble, porque si es verdad que la idea es el término común, ¿cómo
podremos hacer de lo común algo, separado?
Si la justicia es un bien, igualmente la valentía, tendrá que ha­
ber, insisten ellos, un bien en sí, agregándose así el "en sí" a la razón
común. ¿Y qué cosa podría significar esta adición sino que el bien
en sí es algo eterno y separado? Mas lo que es blanco por muchos

15
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
.ARISTÓ1ELES

1218 a \ \ • / \ • A / f / f1
TO '7ToAAas r¡µepas AEVKov Tov µ,av r¡µepav· wcn'
OVOE < , , e,
•e:-, 7"0 aya OV J-l,a/\1\0V aya ov T'f' aLOLOV
\
A

, 0\
'' ,

• e,
\ 'C:-
A

A
, ewa,·
.,.
.... /
A
16 OVOE •e:-') OTJ
e:-\ TO\ KOLVOV aya ov TaV'TO T'l} WE(!, • '7TaCTL
\ f , ,
yap V1TapXEL KOLVOV,

' •Avá1raALV
, ' , oJ
Kat OELK'TEOV 11 WS' vvv OELKVÚOJ)CTL
,,.. µev ' yap ' EK , TWV - f-LTJ' oµo-
TO aya0ov av-ro. , vvv r

,
l\oyovµevwv , .,
EXELV
, , E5
TO,, aya0ov, •t EKELVWV
• , Ta ,
OJ),01\0yovµEva ,
•, ' ,,.. ., , ELVaL .,.� aya ., 0 , OELKVVOVCTLV'
a e:- , OLOV " •t
E5
ap, 0µwv O'TI, r¡ OLKaLOCTVIITJ
, ,
, KaL r¡ V')'LELa aya0ov,, , , '
Tá[ELS' yap KaL ap,0µol, WS' Tois ap,0µois KaL
A /
20 'TaLS' J),OVaCTLV aya OV V1Tapxov e:-
, 0' t I oLa\ TO\ EU'aL .,. 7"0\ EV C\

• \ , '
av-ro -raya0ov. OEI, O EK 'T"WV OJJ,01\0yovµevwv OLOV
e:- A.... . A f ' / f'
t I > / ,J., I ti \ ) """' ) I
vy,e,as icrxvos crw't'pocrvV7JS' on KaL ev 'T"OLS' aKLV7J·
TOLS' µéi.AAov TÓ KaAÓV' 1!'0.V'TU yap TáOE -r&.bs KaL
�peµla· el ápa,. EKEiva, µéi));.ov, EKdvo,s yo.p 1nr-
, . - ... , \
PXEL -rav-ra J),a/\1\0V.--'Tl'apa OI\OS' oE 'f3 \ Kat' TJ• aTTo-
ª
c:- t ., , .. • • • • 0· e:-'., • • 0
, '•
.25 OEL5LS' O'TI, TO EV, avro TO aya ov OTL OL apt µo,
".J..'
.E'f"LEV'Tal, • - • OV'TE
av-rov ., yap' WS' • E't'LEV'TaL
'..l.' \'
I\EYOVCTL
illa
''/3 , ...
tf,a.vepws AÍav á1TAWS' 'TOV'TÓ cpacr,, KaL Ópef,v
r , , • ,
11 E!VaL '7TWS - ,,
aV TLS' V1TOl\a. OL EV OLS' <:,W1} fL1J V1TapXEL;
e:- OE 7TEpi TOV'TOV 1rpayµa-rEV 0- vat, KaL\ µ \ as
OH A ._., \ / 't
LOVV
A

' µr¡ 0€V ' al\oyws


,, ' r\ \ \
o KaL µEra I\Oyov 1TLU'TEVC1aL ov

',

..... ,

t/r"\ , .,!'
30 p(!OLOV.--'TO TE 't'ava, 1T.avra 'Ta OV'Ta E't'LEU
, , ,, ',/..,' 0· EVOS' . , ª'
TLVOS' aya0ov OVK a.Ar¡ 0ls· ÉKaCTTOV yap lofov aya0oíJ
• ' ,..1.. \ ' O't'EWS',
OP EYETaL, º't'0al\µos "./, -
crwµa
• '
vyLELaS', OVTWS'
,,
a,\.:\o ci.:\.:\ov.

f6
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

días no es más blanco que lo blanco de un día, y lo mismo tratándose


del bien, que no es más bien por ser eterno, como tampoco el bien
común que se pretende ínsito en la idea es superior a los bienes
particulares, porque el atributo común pertenece a todos los sujetos
por igual.
De lo que resulta que hay que demostrar el bien en sí por un
método contrario al empleado actualmente en su demostración.
Actualmente, en efecto, partiendo de cosas no reconocidas de todos
como bienes trátase de demostrar que son bienes los que todos tie-
nen por tales, y así, por ejemplo, prueban por los números que la
justicia y la salud son bienes. Son, en efecto, medidas y números,
como si en los números y las mónadas residiera el bien, por el hecho
de ser el Uno el bien en sí. Mas lo que hay que hacer, por lo con­
trario, es partir de las cosas de todos reconocidas como bienes, cZ,mo
la salud, la fuerza, la sabiduría, para demostrar que el bien se en­
cuentra sobre todo en las cosas inmóviles, ya que todas estas son
orden y quietud, y si así es, aquéllas serán sobre todo bienes, porque
a ellas pertenecen sobre todo aquellas cualidades. Y es una demos­
tración temeraria la de que lo uno es el bien en sí porque los números
lo desean, afirmación nada clara y demasiado simple, ¿ni cómo
suponer que pueda haber deseo en sujetos carentes de vida? Hay
que elaborar esto a fondo y no sostener irracionalmente lo que no
es fácil creer ni con ayuda de la razón. Ni es verdadera la afirmación
según la wal todos los entes desean un solo bien, antes por el
contrario cada cual apetece el bien que le es propio, el ojo la
visión·, el cuerpo la salud y otro ente otro bien.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

12t8 a "O íL ' ""


/J.EV OVV OVK EGTLV aVTO
' " ' ' 'Tt
'
aya OV, EXEt
0' "
) / / \d 1 I ,.. \ ...,
a1TopLaS TOtaVTUS, Kat OTL OV XPTJGL/.J.,OV TTJ 1TOI\.LíLKIJ,
35 a1111
,\
\,
wwv 'Tt aya
'1C::,
' ,
0'
OV, wa1r1:.p KUl Tats UlV\alS', OLOV
<i \ � ,,, \ 1'

- EVEsta..
yvµvaaTLKTJ , t.'
"En Kal- TO ev T<f) 11Óy(t) y1:.ypaµµlvov· � yctp
ov81:.µ,q, xp�a,µov mho TO TOV dya.0o0 Elóos �
' . '
?Taaa,s oµo,ws.
,
"E◄ Tt OV, ?TpaKTOV.
'Oµolws 8' OVÓ€ TO KOLVOV d.ya0ov OVTE aVTO
' ' '
12ts b aya 0ov EaTw • ' t: aya 0cti-)
'
(Kat' yap
' av
" fLLKpcp
- v1rapi;at
OVTE npaKTÓv· ov ydp 01TWS' ímápgn
' f , \ ,
-ro ÓT(t)OVV Ím-
apxov 1J taTpLKYJ ?TpayµaTEVETat
,
U/\/1
,,,
07/'WS'
"
vytELa,
C' ,

• ' e::, \
OfLOLWS' O€ Kat\ TWV
- "' \
al\l\WV -
TEXVWV • ,
EKUUT'YJ, , \' \
U/\1\a
6 ?TO/lllaxws TO dya0óv' KUL :!an 'Tt UVTOV Ka/\Óv,
\ \ \ \ \ �, , I \ � \ 'I
Kat TO µEv 1rpaKTOV TO o OV 1rpaKTOV. 1rpaKTOV OE TO
- , ' \ 1' r, , ,, �\ TO\ EV
,
TOLOVTOV aya0ov, TO OV EVEKa, OV/( EGTL OE
Tozs aKLV�To,s.
<Dav1:.pov OÜV
OUT€ � l8Éa Ta.ya0oü TO OTL
y I ' ' ,,, \ Il \ \ ,
1:,TjTOVJJ-EVOV aVTO TO aya0ov EGTLV OVTE TO KOlVOV
'
' yap
( TO fLEV\
' UKLVTJTOV
, ,
\
Kat ov, 1rpa1<:TOV, TO\ UE KLVTJTOV , �'
o
\ > \ \> > I 1 C::, J '!' '1 t I\
10 µev UN\ ov 1rpaKTOV ) • TO OV EVEKa WS' TE/\OS
apWTOV
,, Kat\ atTLOV
,, TWV
- C' J..'
v'f' UVTO
C' ' Kal\ 1TPWTOV
-

I tf - 1 .,, ti , \ \ , e I \
?TUI I TWV' WGTE TOVT av H1] UVTO TO aya ov, TO
TÉA.oc; TWV a1J8pw1rcti npaKTWV. TOUTO 8' €GTL TO
f \ \ / .-. ff �1 1 \ \ \ \
V7TO TYJV KVpmv r,aawv, UVTTJ u EGTL 7iOI\LTll(1J Kat
> \ 1 ,J., I C::, ,J., I 1'
OLKOl'Of1-LK1] Kat 'f'poi•r¡atc;· ota,rEPOVGl yap
\ avTat
15 al E(nc; 1rpoc; TO.<; a/lJ\ac; Tlf TOtaÍJTat eTva, (1rpoc; 8'

17
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

Estas son las aporías de cuyo examen resulta la inexistencia del


bien en sí, y su inutilidad para la ciencia política, la cual persigue
el bien que le es propio, como la gimnástica que mira a una cons­
titución robusta.
Hay aún lo que está escrito en uno de nuestros discursos, que
la idea del bien no es útil para ninguna ciencia, o que lo es para
todas por igual. A más de esto, no es aplicable a la acción. Por
la misma razón el bien común no es el bien en sí ( toda vez que
si así fuera se encontraría este último en un bien minúsculo) y
no es, además, aplicable a la acción, y así la ciencia médica no se
afana por procurar al paciente algo que pertenece a todos los hom­
bres, sino solamente el darle la salud, y otro tanto cada una de
las demás artes. Pero "bien" tiene muchos sentidos, siendo uno de
ellos lo bello-honesto, una de cuyas formas es el bien practicable,
y la otra no lo es. Practicable es el bien en vista del cual hacemos
algo, mientras que no es practicable el bien que reside en las cosas
inmóviles.
Es manifiesto, en conclusión, que el bien en SÍ que buscamos
no es ni la idea del bien, ni tampoco el bien común, ya que la
primera es inmóvil y no practicable, y lo segundo es móvil pero
no practicable. Mas aquello por lo cual obramos es en tanto que
fin el bien supremo y causa de los demás bienes que le están subor­
dinados y el primero de todos, por lo que puede decirse que es
éste el bien en sí y el fin último de todos los actos humanos. Y
este bien entra bajo la consideración de la ciencia soberana entre
todas, que comprende la política, la económica y la sabiduría. Estas
disposiciones se distinguen de las otras en el hecho eje ser supre-

17
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1318b
a/\l\7l
� \ \ ',\as EL., TL oLa'f'Epova,v
e:, .l.. , vaTEpov
., 11€KTEOV
' , )• on
.,
c:,t >I \ A f ,J. t f \ C:, \ A f C:, C:,
o aLTL.OV
f\
TO T€/\OS TWV v'f' aVTO or¡I\OL r¡ owaaKa,\' La..
t I \ 1 /\ 1'\,\ C:, / .,
opLaaµEVOL yap TO T€/\OS TUI\ a OELKVVOVULV OT(,
º , _ , 0' ,, , , .,. ,,
eKaaTo-v avrwv aya ov, O.LTLov yap TO ov EVEKa·
f' > C:,\ 1 r I C:,I > I C:,I ,.
OLOV €7TELor¡ TO vy,aLVELV TOOL, avayKr¡ TOOL ELVa(,
, ,J.. , \ , 1 , �' r , - r ,
20 TO avµ'f'EPOV 1rpos O.VTTJI', TO o vyLELVOV TY'JS vy,ELas
" r .... , "" ,. ,,,, , -
O.LTLOV WS KLvr¡aav, KaLTOL TOV ELVat. al\/\ ov TOV
, 0' "' ' ' ' "
aya ov €LVaL TTJV V"¡LELaV. €TL ovo e: oELKVVaLV
,,:,, e:, ' 0'
ov' ELS
., ,
OTL aya ov r¡
0' r
r,1" 'YKaL\ fl,TJ
r
vyLELa
, , ("t\av \
µr¡ ao'f'La,r¡s
,J., \
> I 1' '
taTpos, OVTOL yap TOL? a/\1\0TPLOLS I\O)IOLS O'O'f'L':,OVTa.L ,
) A ,\\ , \ / ,J.

., ,e:,, .,,, , 1 ,e:, ,


war.Ep OVO a111\7JV apxr¡v OVOEfl,LaV.
01 0
- -
> > I 1 \ "
25 TO\ o
<:,> r /\
ws TEI\OS
TWV 1rpaKTWV aKE1TTEOV 1TOUO.XWS TO apLa'TOV 1Tav-
,
aya OV av pW1TCfJ Ka.L TO apLGTOV
.... \ ,,, ,
' C:, \ A >f \ A
_
\
.,,
TWV, E7T€Lor¡ TOVTO aptaTOV, µETa Ta.vTa 0./\/\TJV

\f3
A
ova,v apx:r;v.
) /

113
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

mas, y si difieren entre sí, habrá que discutirlo después. Y que el


fin guarda una relación causal con los medios a él subordinados,
muéstralo la actividad del maestro, el cual, después de haber defi­
nido el fin, muestra cómo cada uno de los medios es a su vez un
bien, cuya causa está en el fin final. Si la salud, por ejemplo, es
tal o cual cosa, lo que contribuye a la salud deberá necesariamente
. ser tal o cual cosa por lo que lo sano causa la salud como causa
motriz, pero sólo de su ser y no de que sea un bien la salud. Na­
die, además, hace ver que la salud es un bien, a no ser el sofista,
pero no el médico (porque los sofistas discurren con razonamientos
extraños al tema) como tampoco es posible demostrar ningún otro
principio.
Admitido, pues, que el fin es un bien para el hombre, y aun el
mejor de todos entre los bienes practicables, habrá que examinar,
en un nuevo enfoque, en cuántos sentidos podrá tomarse el tér­
mino "el mejor de todos".

18
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
1218 b
80 B

t
I • 1\1 ETa' oe TavT
I
<:, '

I
- , "' \
a/\1\'l']V "ªf3
\ -
ova,v ªPX'YJV 'Tt'EpL TWV
, ' ' -
E1TOflH'WV I\EKTEOV.
\

ITávTa 8� Ta:ya0a ,j EKTOS � €V t/Jvxfi, Kai.


I
TOVTWV atpETWTEpa Ta EV TTJ
f / \ > -
'f'VXTJ, Ka a1TEp OL•
,
/, -
0 I <:,

1
'é0
atpovµE a KaL EV TOLS Ec¿;WTEPLKOLS I\Oyots. \ ' - - \ I ,1,.
'f'povr¡-
I

' \ , ' \ f� \ , - 1" "' ,, "'


86 GLS yap KUL apETTJ KaL TJOOVTJ EV ,'f'VXTJ, WV TJ EVLa 'T]
, /

'Tt'ávrn TÉAos Elvai ÓOKEL 7Ta.GLV.


\ \ �e r¡"' ovva¡..tELS
� I t I
TWV Se EV i/,v xfi
\ �) , / \
Ta flEV EsELS ELGL, Ta o EVEPYELaL KaL
KLV�GELS.
TavTa
- or¡(:,\ OVTWS
" • '0 \ \ ' -
V1TOKELa w, KUL r.EpL apETTJS
., , \ • f3El\'TLGTTJ
O'TL EG'TLV r¡
\ , oLa'0EGLS r¡" Es
"(;LS r¡" ovva¡..tLS <:, <:, ,

< I ti > I - " " <:,-\ <:,>


1219 a EKaaTwv oawv ean TLS XPTJGLS r¡ epyov. OT)I\OV o
, - ,

EK TTJS E1Taywyr¡s· E1TL 1TQVTWV yap OVTW TL E¡..t�v·


- , ' , ' fl

'0
1' f , , , , ' ' >I ' \
OLOV LflU'TLOV apETTJ EGTLV, KUL yap Epyov TL KaL
XPT/ª'S
""' I ,
Eanv,. Kat
\
T/
f f3EI\TLGTTJ
\ I
"C.
Es ,s Tov
"""' C'
,µanov
I

' I , C' / �\ \ / \ 1 / \
apETTJ EGTLV- OJ-LOLWS OE KUL 1TI\OLOV KaL OLKtaS KaL
\

\ ,/, - >I I "


5 TWV UI\I\WV.
.,
- >'\ \
WGTE KaL 'f'VXYJS, EGTL yap TL Epyov
av.-ijs.Ka, Tijs {3EATÍovos 8� ggEws laTw {3{.\nov
, ,, , " ,, , �,eELS 1rpos
TO Epyov, KUL ws EXOVGLV ª' Es , ª""T/"ªS,
, , , ,,
,, \ \ >I, \ , \ I \ >I\ \
OVTW KaL Ta epya Ta ar,o TOVTWV 1rpos U/\1\T)I\ª
\

1 / \ /\ f / \ ti ,J.. \
EXETW. KUL TE/\OS EKaa·TOV TO epyov· .,,avEpov

19
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
LIBRO II

I. Después de esto tomemos otro punto de partida para tratar


de lo qrue va a seguir.
Todos los bienes están fuera o dentro del alma, siendo prefe­
ribles los que están en el alma, según la división que hemos
hecho en nuestros discursos exotéricos, porque la sabiduría, la
virtud y el placer están en el alma, y de estas tres cosas algunas
o todas, junta o separadamente, parecen ser, en la opinión común,
el fin de la vida. De los elementos del alma, a su vez, unos
son hábitos 13 o potencias, y los otros son actos y movimientos.
Demos, pues, todo esto por sentado, y en lo que hace a la
virtud, asumamos que es ella la mejor disposición o hábito o
potencia de las cosas de que se hace un uso o una obra. Así
nos lo hace ver la inducción, porque en todos los casos aplicamos
la misma regla. Hay, por ejemplo, la virtud del manteo, porque
es una obra y porque de él podemos hacer cierto uso, y ' lo
mismo es del barco, de la casa y de las demás cosas, y otro
tanto del alma, que tiene también la obra que le es propia. Y
cuanto mejor sea el hábito mejor será 1a obra, y la relación que
los hábitos guardan los unos con los otros es la relación que hay
entre fas óbras que de ellos derivan. La obra de cada cosa es

19
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1219 a
I 1 I OI ti I\ \ ti ,. Oll:,
'TOLVVV EK TOVTWV 07"(. ,-,E/\TC,OV 'TO Epyov TTJS' E�EWS"
10 7"0 yap TE/\OS' aptGTOV WS' TE/\OS', V1TOKEtTa, yap
1 \ 1\ ti f I\ f I \

TÉAos Tó /Je?maTov KaL Tó luxaTov· oó €VEKa Tc!Ma


ti I\
'ITUVTa . OTt µEv TOtVVV TO Epyov ,-,EI\TLOV TTJS' EsEWS'
I OI \ I \ ti ,. Oll:,

Kal Tfjs füa0ÉaEWS', 8fjAov.


>A\\\ \ ., '\I � ,. ,. \ I
.fi/\1\a TO Ep )'OV /\E)'ETat OtXWS'' TWV µEV yap
,
EGTW ETE �
p
, .,., -ro epyov
ov ., ?Tapa
\
TTJV XPTJOW,
-
owv
' ' "
• � .. • , �\ \> OVK
• • �, .\ ,
OLKOooµLKTJS' OLKta a.t\l\ OLKOoOµTJGLS Ka, ,a-
15 TpLKTJS' V')'LELa U/\/\
' - , ,
OVX V')'taVO'LS' OVO taTpEVGLS',
f ,
,,,, , ,�, ,,

-rwv
.. o�· -r¡• XPTJO'LS'
.. Epyov,
., owv
1' o'f'EWS'
"'·'· opaGLS'
., ,ca,\ µa ()-r¡-
1
µaTLKTJS' E'TTLGTrJµr¡s- EWpta. WGT avayKTJ wv Epyov
.. , , () " '' ' "" "

� xpfja,s- T�V xpfjaw /JÉATLOV E!vm rijs ;g.EWS'.


'
TOVTWV
, �·
OE TOVTOV
.. TOV
' TpO'TTOV
, �
o,wp,aµevwv,
,
\I • \ t I ti """ I \
I\E')'OµEv OTL TO avTo Epyov TOV 1rpayµaTOS' ,ca,
2orijs dp ETfjS' (dM' ovx wamfrws), otov GKVTOToµtKijS'
,ca,\ UKVTEVGEWS' V'TToor¡µa. EL, 071
f ,�
TtS' EO'TLV apETTJ
� , . , ' , ' ,

\ \ � A / \ ti t \
UKVTLKTJ ,ca, G'TTOVOaLOS' UKVTEVS', TO epyov EO'Tt
� A f /�
U'TTOVoawv V'TTOOT)µa. TOV
\
aVTOV
,
\
OE TPO'TTOV
� \ /
Kat\ E'TTt
't \

-rwv áMwv.
"ET, luTw if,vxfjs lpyov TÓ {fjv 'TTOLEÍV, TOÚTO
25 8J xpfja,s- Kal eyp�yop<TLS' (� yap V'TTVOS' dpyla TLS'
KaL\ TJGVXLa
. ')
' WGT
.
,
E'TTEt
,
\
TO\ epyov
,,
avayKT)
, /
EV
t'\
Kat'
-raVTO Elva, TfjS' i/,vxfjs KaL TijS' dp ETijS', lpyov a.v
EZTJ TijS' dp ETfjS' {w� U'TTOV8ala. TOuT' áp' E<TTl 'TÓ

20
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA BUDEMIA

su fin, de lo que se sigue con toda evidencia que la obra es


mejor que el hábito, porque el fin es lo mejor, ya que es fin,
y el fin se nos ofrece como lo mejor y lo último en vista de
lo cual se hace todo lo demás, por lo que es claro que la obra
es mejor que el hábito y la disposición.
El término "obra", empero, dícese en dos sentidos. De ciertas
cosas, en efecto, la obra es algo distinto de su uso, como en el
caso de la arquitectura, la casa, que es la obra, es distinta de
la construcción, y en el de la medicina la salud es distinta de la
curación y la medicación. En otras cosas, al contrario, el uso
es la obra misma, como la visión que viene de la vista, y el
conocimiento puro que procura la ciencia matemática, de donde
se sigue que en las cosas en que el uso es la obra, el uso es
necesariamente mejor que el hábito.
Distinguidas estas cosas de esta manera, digamos que la obra
misma lo es tanto de la cosa como de la virtud, aunque no de
la misma manera. El zapato, por ejemplo, es obra tanto de la
zapatería como del zapatero, de suene que si concurren la virtud
zapateril y el buen zapatero, su obra será un buen zapato, y del
mismo modo en las demás cosas.
Asumamos además que la obra del alma sea el hacer vivir,
i
y que esto último conssta en el uso de la vida y en la vigilia,
ya que el sueño es una especie de inacción y reposo. De lo que
se sigue que toda vez que la obra del alma y la de su virtud
son necesariamente una y la misma, la obra de su virtud será

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

12111 a ,,
TEI\EOV ,
aya 0 , ., .,. , , �
ov, oTTEP 'T}V 'T} Evoaiµov,a. or¡11ov o e'
, �,., �
, .... f ,
EK 'TWV V7TOK€LfLEVWV ('T}V µev yap r¡ Evoa,µov,a
.,.. ' \ t ,� , 'TO'
Ta\ oe TEl\'T}
ti �\ I\ \
ao apunov, , ,f,
ev 't'VXTJ,. KaL Ta\ apia7a ti ,.
TWV
,aya0WV, \ , , ,. � \
" Ta €V avrn O€ 1J E!:,LS" 'T} EVEpyELa) , €7T€l.\ " Ué ,< , / ,
/3 \ ' , ,
/JÉXnov � lvlpyELa T7]S" 8ta0ÉaEWS" Ka� T7]S" /3EATlaTr¡S
"éEú)S r¡f €1\TLUTTJ EV€pyELa 'T} o ap€'T'TJ f3€1\TLU'TTJ
Es
• �· , ' \ ,


nvaL.
f
S5 apa 'T} EVoatµovLa
" ,�
�·
�,1v o€ ,ca,' r¡ €Voaiµovia . ·�
;gis, 'T�V Trjs dp €T7]S Jvlpy€tav 'T7]S" ipvxijs apLaTOJ/

't'VX'T}S" aya
, TO' aptaTov·
0'T}S"
,. , ,
"
EV€pyELa, E7T€t
.,
€U'TW
, \
� \ ',' f •� I T€/\€OJ/I\ I TL, Kat\ EUTL >I
, .,. ,. ,

o€ r¡v 'T} evoaiµov,a y.,,wr¡\ Ka,\


T€11Ea ,, Kat\,aTE11r¡s-, ,, KaL',ap€T'T}' waavTWS" f , (71' µev \ yap \
,.
"i\ r¡, TJ• O€ �- µopwv
, ) , TJ• 0€ �- TWJ/ ,. aT€/\WV
, \ EVEpyELa
O
>aTEI\T)S, \ I EL'T} >I av " 71f Evoaiµov,a
•� I y.,,wr¡s TE/\€tas Evepy€ta
,. \ I >' ,I
KaT, aper71v , \ \ ,
TE/\€tav.
"O TL �O€' TO' YEVOS" , KaL' 'TOJ/ ' opov "' ., - I\Eyoµev
aVT'T}S" ',
40 KaAws, µapTúpta Ta OOKOVV'Ta 1TG.ULV �µiv. 'TÓ 'TE
'i" r,...
\ ' \ .,... ,
12111 b yap €V 7TpaT'TELV Ka, 'TO €V <:,'l')V TO aVTO T'-t) €V-
\ 1" I \ \

oatµovELv, wv EKaT€pov XP7JUL<; ean Kat EV<=pyna,


� .... 'l" f / .... , , , , ,

, , r , KaL, 71, 7rpasLS"'


KaL 7J <:,W7] -t , ,
Kat yap 7J 7rpaK'TLK'T}
, ,
, ,
XP1JUTLK1J €U7"LV, O Jl.,F.11 yap xal\K€V<;
f \ \ \ \ 1TOLEL... xal\LVOV \ '
....
XPTJTªL o �, of ,-rmtKos. f , \ \ ,
Kat TO f.LTJT€ µiav r¡µepav
' f ,
,,. ,� ,
� ELl/at €Voaiµova JJ,'T}TE n�toa µr¡
, �� '\ , 1Taaav
'0' 'T}IILKtav �
� \ \ \ � I\ " \ ,. \ \ ,. t
(o,o Kat TO ""'011wvos EXEL Kal\w<;, To µr¡ y .,,wvT
eu8aiµovl{ELV dM' OTav ,\áf]r, T€Aos) · ou0Jv yap
dTEAES EVOaiµov, ou ya.p o>.ov. ln 8' ol lrra,vo,

21
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

la vida virtuosa. Ahora bien, esto es precisamente el bien final, al


que llamamos antes la felicidad. Todo lo oual resulta claro de
los presupuestos que hemos sentado, donde dijimos que la feli­
cidad es el bien supremo, que en el alma están los fines y los
bienes mejores, y que en ella están el hábito o el acto. Mas
como el acto es mejor que la disposición, y el mejor acto mejor
que el mejor hábito, y puesto que la virtud es el mejor hábito,
el acto de la virtud, por consiguiente, es lo mejor del alma.
Pero si, como hemos dicho, la felicidad es el bien supremo,
resultará entonces que la felicidad es el acto de una alma virtuosa.
Y como la felicidad era para nosotros algo perfecto, y como por
otra parte la vida puede ser perfecta o imperfecta, y otro tanto la
virtud ( que puede ser total o parcial) y el acto de cosas imper­
fectas es imperfecto, resulta en conclusión que la felicidad es el
acto de una vida perfecta conforme a la virtud perfecta.
Que nos hemos expresado bien en cuanto al género y la defi­
nición de la felicidad, de ello dan testimonio las opiniones que
a todos nos son comunes. Obrar bien y vivir bien, en efeeto,
es lo mismo que ser feliz, y cada una de estas cosas es uso y
acto, así la vida como la praxis, y la práctica implica el uso.
como el herrero hace el freno de que se sirve el caballero. Ni
pensamos que pueda uno ser feliz por un día, ni tampoco que
pueda serlo el niño, ni siquiera alguien durante cierta edad de
la vida. Por lo cual Solón 14 está en lo justo al decir que no
hay que tener por feliz al que está vivo, sino sólo cuando ha
llegado a su fin, porque nada incompleto es feliz, por no ser

21
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1219 b
rijs a.perijs ÓLC1. Ta Épya. Kat Ta. lyK<.ÍJµ.,a 'TWV
., \ ,l. - • -
10 Epywv (KaL UTE..,.,aVOVVTat Ot VLKWVTfS, <IN\
_, \ \. • f
ovx 01.
- µ.r¡\ VLKWVTES
I:' , Evo, VLKav - OE
\ ,
ovva
,
µ.
....
I:'') , KaL 'TO'
ti r ,,.., , , ,, � ,
KpLVELV
I r
EK 'TWV Epywv 01TOLOS TLS EGTLV. ETt º'ª 'TL_ 1J
, e;:, , , • - ., I:' \ , '!'\\
Evoatµ.ov,a OVK E7TaLVEtTat;
,. - , , , ..l.' o ,. -
OTL ata Tav-rr¡v Ta/\/\a,
' 1'.

,
""'
T'f'
EtS TaVTr¡v ava..,.,EpEa a.i r¡ T'f' µopta nva,
"'
� \ E'TEpov Evoat ov,a os KaL\ E_7TO.LVOS '� , ,, '
aVT1JS.
,
oto
I
µ. µ.
\
15 E)'KWJJ,tov· -ro JJ,EV yap EyKwµ,tov 1\0yos -rov
Kat
\ \ t / \ /. """
,ca
o•
d ti t �> JI ""' .,... 'l.
EKaUTOV Epyov, o o E7Tatvos 'TOV 'TOtOVTOV ELVaL
• Oe;:,, , I:' ' ' '
O ,\
,ca 01\0V 1 O EVoatµ.ov,aµ.os TE/\OVS.
f\
Kat 'TO
>
aTT
/
opOVJJ,EVOV O
�-• , f
EVLO'TE 01)/\0V EK
\:' -\ >
'TOV'TWV
/
º'ª
\:' \
'TL
/

TTO'T, ovOJv {1EATlovs oí U7TC7UóaLOt 'TWV cpa-ÓAwv TOV


<I -
r¡µ.,uvv 'TOV
<I \ o f\:'{3' I
LOU. oµ.otot yap Ka EVOOV'TES 7TO.VTES.

.,.
�, fl "' r " , , ,

"'
,,
20 O.t'TtOV O O'i"t apyta 't'VX1JS O V1TVOS 0./\/\ OUK EVepyELa.
, /, , , , \ \,

� \ \ \ . -
oto KO.L a/\/\O H Tt Jl,OptOV EGTt 't'VX1JS1 OLOV 'TO
•\., , , '"
8pE'TT'TLKOV, I t
1J 'TOV'TOV
I >
apETr¡ OUK EG'TL
\ > JI I
optov T1JS·
-
µ.
- fl

, - 'TO\ opE1T'TLl(OV,
, ,�, f - , , -

., \ Jl,0./\/\0V
-, \ Evepyn
0/\1)S apET1JS-, WG1TEp ovo
, 'TO\ o�· 1J 'TOU awµ.a-ros· EV T<µ
.. ,

V1TV4' yap
,., o1)TtKOV ,
\ Kat\ 'TO\ opEK'TLKDV ' , .... EV' 'T'f'- V7TV<fJ
\ O.'TE/\1] � •
ª'ª
�' - -o ,
OUOV OE 'TOU 1TTJ KLVELG at Jl,ETEXOVGt KO.L\ at•.i. .,,av-
' ª' -
µ.r¡ º'ª
1
\,
25 Taa,a, f3E/\'TLOVS ,
• 'TWV a11ouoaLWV \ \
, "' , ,.
I:' EO.V
" . e;:, 1

voaov r¡ 11r¡pwatv.
Mera -ravra 7TEpi ipvxijs 0Ewpr¡·dov· � yap dper�
.,. -
't'VX1JS 1
,
OV KaTa GUJl,,-.,E 1JKD,S.
\ Q f3 , ' \ e;:,> , ,
E7TEt o av opw1TL1/'YJV
, ' r - , O I:' , µ.Ep1J
, .,. - '
apETr¡V ':,7l'TDVJ1,EV 1 V1TOKELG W • OVO 't'VX1JS Ta
\I I 1 \ 1 \ �\ / /
1\0yov e-rexovTa, ov Tov av-rov oe -rpo11ov Jl,ETEXELV
\,
µ.
" ,l. ,, \ \
30 I\O)IOV aµ...,.,w1 aN\a 'T'f' JJ,EV 'TO E7Tt TaTTELV 'T<µ OE
- \ \ , , - e;:,\

22
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA BUDBMIA

un todo. Más ·aún, si se alaba la virtud es por sus acros, y los


encomios son también de ios actos. Para los venced.ores son las
coronas, no para los que pudieron vencer, pero que no vencieron,
y de la condición de un hombre se juzga por sus acros. Y tam­
bién, _¿por qué no se tributan alabanzas a la felicidad? Pues
porque las demás cosas se hacen por ella, o por estar en relación
con ella, o por ser partes de la misma. De ahí que sean cosas
diferentes la felicitación, la alabanza y el encomio. El encomio
es un discurso relativo a una obra singular; la alabanza es un
discurso de estimación general, y la felicitación, en fin, es relativa
a un fin consumado. Y estas consideraciones aclaran la cuestión
que a veces se suscita, de porqué los hombres virtuosos no son
mejores que los viles en la mitad de su vida, toda vez que
todos los hombres son iguales cuando duermen, siendo la causa
de esto el que el sueño es la inacción del alma y no su actividad.
Por lo cual, y si es que hay otra parte del alma, tal como la
parte nutritiva, la virtud de esta parte no es una parte de la
virtud tota� como tampoco lo es la virtud del cuerpo. La parte
nutritiva es la que obra con mayor energía durante el sueño,
mientras que las partes sensitiva y apetitiva funcionan imper­
fectamente durante el sueño. Todavía sin embargo, y en la medida
en que estas partes participan del movimiento, los ensueños de
los hombres virtuosos son los mejores, a no ser que lo impida la
enfermedad o algún defecto corporal.
Después de lo cual debemos tratar del alma, porque la virtud
es de la pertenencia del alma, y no accidentalmente. Y ya que
nuestra indagación es sobre la virtud humana, establezcamos que
hay dos partes del alma que participan de la razón, pero no
de la misma manera la una y la otra, sino que están destinadas

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1219 b
TO Trd0w0a, Ka¿ aKOVELV Tré<pvKlva, (d 8/ TL
• , ETEpws
EUTLV • ,
·e, ,, , ,
.,,
al\oyov, ª"'ELª e
• ..J.. , w TOU'TO
, . .,. , ., . .
- ,
TO µopLOV) •
,
�ota'f'epn,J.. , �· ov ev OU'T EL µepLaT7J ,7 'f'VX'TJ ovr H
o
, I ti 1 C'I, I � ,,,J..I \ \
aµepr¡s • exn µevro, óvvaµELs ota'fopovs Kat -ras
Etpr¡µevas
:> , • W01TEp., EV
, TCfJ ..... Ka¡.L7TVI\Cf> /\ TO' KOLI\OV ,..., KaL'
\
35 TO KVpTOV aoiaxwptaTOV
\
,
� I \ \ '0 \ .\ \ \
1 KaL TO EV V KaL TO I\EV-
, I \ '0
tcov. KaLTOL TO EV V OV I\EVKOV al\/\ .,, KaTa crvµ-
\ 1 \ \ ) \ \J 'rt \

Q f3r¡i<os
f'#e \ Kat' ovK , ova,q. , ' TTJ" avTov. ' ..... ª'f'TIPTJTa,',,J..,
oE Ka, EL TL a/\1\o ean µ,epos 't'VXTJS • owv
�' \ ,, .. , \ • \ ' .,. - 'l' TO\
\ • '
.e�· ' ª' .'
,l.
.,,v-rLKov. ' • 0 '
av pW7TLVTJS yap 't'VXTJS Ta e,pr¡µeva
\ .,. -
,
ª' -
�- • e
.,� � \ ovo . apeTaL , TOV- () pE7TTLKOV
\
µop,a Lota, OLO
• •1: • pw1Tov· oEL yap, EL .;¡;
•o Ka, au�r¡nKov - av :, av " pw1Tos,
.\oy,aµ,ov EVELVaL npds ªPX�V Ka� 1rpiihv, á.pxe,
�· O• I\O)'LUf-LOS \ \ \ \
ov• I\O)'LUf-LOV - a/V\ ,, ,, opE< , 'i:
1220 a o
e ., , ,
7TU TJfLl<.TWV º aVa)'K"f} apa TaVT <:XELV Ta f-LEPTJ•
ti - � ti
:, EWS KaL
' ,

I
K(l.t wa1rep r¡ EVE�La UV)'KELTaL EK 'TWV KaTa µ,opwv
\ d f 1 /;I 1 , ,... \

ape-rwv, OVTW Ka¿ r¡ Tfjs ipvxfjs áper� ñ Tlllos.


'
'ApETTJS - o�• ELOYJ "� ovo, � ' r¡• ¡uv ' 'T}'0LKTJ' 71• oE �' o,avor¡TLK'T}·

- \ , 1 ' � ' ,,,, \
r, erra,vovµev
,
1 1ap ov µovov Tovs otKawvs a/\1\a KaL
TOVS ' O'VVETOVS \ KaL\ ·rovs \ J.. '
ao'fovs. ,
E7TaLVETOV \ yap \
'T} apETIJ 'T} TO epyov, TaVTa o
C' 'I\ !'I \ .., ' ,, .... ,
V1TEKELTO , �,
OVIC
f
o, a,
\ �
evepyEL
, ,..
al\/\
, '\,
ELULV, \
avTwv
, ....
evepyna,.
, ,
E1TH
'

(;>
oLavor¡TLKaL fLETa I\O)'OV,
\ \ \f
ª' f \ -
f1,EV TOLaUTaL TOV 11.oyov
- \I

lxovTos ó emTaKTLKÓv ean rfjs· i/Jvxf¡s ñ ,\óyov

23
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA: EUDEMIA

por naturaleza la una para mandar y la otra para obedecer y


escuchar. Si hay además otra parte irracional. de otra manera,
lo dejaremos de lado por el momento, y es indiferente el que el
alma sea divisible o indivisible, y por más que tenga diferentes
potencias, las susodichas, al modo que en un objeto curvo lo
cóncavo y lo convexo son inseparables, al modo que en una
superficie lo son lo recto y lo blanco, y por más que la línea
recta no es blanca sino por accidente y no por su esencia. Hemos
así dejado de lado la cuestión de si hay otra parte del alma, la
que tiene que ver con el crecimiento. Las partes que hemos
enumerado son exclusivas del alma humana, y no lo son, en
cambio, las virtudes de la parte nutritiva e incrementativa del
hombre, porque desde el momento en que uno es hombre, debe
haber en él razón, mando y accióh. Ahora bien, la razón no
manda a la razón, sino al apetito y a las pasiones, por 16 cual
es necesario que el hombre tenga estas partes. Y así como la
buena constitución compónese de las virtudes particulares, del
mismo modo, y bajo la razón de fin, la virtud del alma.
Hay dos formas de virtud, la una moral y la otra intelectual,
porque! no alabamos solamente a los justos, sino también a los
inteligentes y a los sabios. Hemos establecido, en efecto, que
es loable la virtud o su acto; ahora bien, la inteligencia y la
sapiencia no operan, pero sí son fuente de obras. Y puesto
que las virtudes intelectuales van acompañadas de razón, síguese que
pertenecen a la parte racional del alma, la cual, en tanto que

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1220 a
"
10 EX'", ª"' ,._, '0 '
o 'TJ ,KaL 'TOV Cl./\O')'OV /J,EV aKO/\OV 1}'Tl,KOV
- _,' ' ' ' ' 0 ..
'-'' Ka:ra
OE \ J.' - /\Oyov
.,,vu,v T<p ,, .,
EXOVTL . ov, yap
\ ,,
/\E')'OP,EV
-,
?TOLOS ns TO '1J0os. OTL ao..,.,os
' "' ., ,l. ' 'TJ
.. OELVOS.
'-' ' � \ \,
(l./\/\ OTL
.,

1rpaos � Opaaús.
M ETa,· 'TUV'Ta """ O'KE?TTEOV , ?TPWTOV """ ' , ,,.. '
?TEpL apE'T'T)S 7J0L-
Kijs Tl Jan «ai ?Tofo µc5p,a avTijs (Els 'TOVTO yap
16 a.vfjKTaL} Kai ylvETat
?TEp iv Tois á.\.\01,s · EXOvTls -r, t'TJ ToiJa1, ?TCÍ.VTes.
º'ª Tlvwv. OEt o� t1JTEtV wa­

WO'TE OEt OLa TWV O.A7J 0ws µJ.v J\eyoµlvwv ov aacpws


OE- ?TELpaa0aL' f ,
Aafkiv TO KaL a.Ar¡0ws KaL aacf,ws.
,, " " , ,� , \
vvv yap 0µ01,ws exoµEv W0'1TEP av (;I, �WE�7J/J,EV Kat
, , u
vy,eiav on 1} ap,aT1} o,a
, , , � '0
EO'LS Tov awµaTos KaL
_ , ,
' "
20 Kop,aKOV OTL O TWV EV TrJ ayopq. P,E/\0.VTO.TOS'
f """ , .... , - ,,
TL
,

\ \ f / I > \ I
µEv yap EKaTEpov 'TOV'TWV OVK '!LO'fJ-EV. 1rpos /J,EVTOL
\ >� I I C' / 1 ""' \ ti \ . d
TO EtOEVaL TL EKaTEpov O.VTOW 1rpo Epyov 'TO OVTWS
EXEW .-V1TOKELU 0W 01} ?TPWTOV 1} JJE/\TLO'T'TJ
"' \ - '0 €0'1,S
ª'
., t , t \ '

e
Q
OLO.
, , - , , , , ª'
e;:,

V1TO TWV JJEI\TLO'TWV y,yvEa aL KaL 1rpaTTEO'0 Ta .,


,, ' ,, , \ """ f , , ...
aptara 1rep, €KaaTov a1ro T1JS €KaaTov apET7J S,
25 OLOV� 1iOVOL
' · TE aptaTOL ,,, KaL\ Tpo.,,r¡ ,J.,' ª't' , J..' wv 1' ')'LVETaL ,
, éI \ > \ ,... ' t, I ,.. J/ "
€V€s La, KaL 0.1TO T"f}S EVEs,as ?TOVOVULV apLaTa. €TL
-
1Taaav º'ª e;:, '0EULV V1TO • , TWV - O.VTWV • - y,yvEa ' 0 ' 'T€ KaL'
ª'
't'0npEa
,1.. , 0a, 7TWS , 7rpoa't'Epoµevwv.
. ,1.. , war.Ep
,,
-
• ,
vy,na v1To
, ,
\ \ \
Tpo..,.,r¡s
,J.. - KO.L 7TOVWV , KaL wpas· <I TO.VTa O€ ºY/"ª e;:, "' - ,
EK '

-rijs E1Taywyijs. KaL � apET� apa � TOtaÚT1J 8,á- .


e , , e\ '
30 EO'LS EUTLV '1J YLVETaL TE V1TO TWV apLUTWV 1iEpt
I
'

, ,.J.,.> 1'
t '

I
.... ' ,

\ N
\

\
/,
'f'VXYJV
, KLVTJO'EWV KaL\ a'f' YJS 1TpCLT'TETaL Ta apla,a
T'�c; ipvxijs lpya Ka� 1Tá0r¡ · ,ca� V1TO TWV av,wv

24
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

poseedora de, la razón, manda en el alma, mientras que las virm­


des morales pertenecen a la parte irracional, pero que por su
naturaleza debe seguir a la parte que posee la razón, por lo que
no decimos del carácter moral de cada uno que es sabio o hábil,
sino que es suave o atrevido.
Después de lo cual hemos de estudiar en primer lugar la
virtud moral, qué es y cuáles son sus partes, ya que hemos
llegado a este punto, así como los medios por los que viene
a ser. Y hemos de inquirir como lo hacen en otras materias
todos cuantos tienen algo que inquirir, o sea que debemos partir
de datos verdaderos pero no claros, para de ahí tratar de aprehen­
der lo que es tan verdadero como claro. Ahora, en cambio, esta­
mos en este punto como si sólo supiéramos que la salud es la
mejor disposición del cuerpo y que Corisco 15 es el más negro
de cuantos están en el ágora, con lo que de hecho no sabemos
lo que son una y otra cosa, aunque no deja de ser útil poseer
estos datos al efecto de conocer la naturaleza de aquellas cosas.
Demos, pues, por sentado en primer lugar que la mejor dispo­
sición es la producida por los mejores medios, y que lo mejor
que puede hacerse en cada cosa procede de la virtud de esta
cosa, como, por ejemplo, de los mejores ejercicios y alimentos
procede la buena disposición, y a su vez de la buena disposición
del cuerpo viene el mejor trabajo. Más aún, toda disposición se
produce y se destruye siempre por las mismas causas aplicadas
de una u otra manera, como la salud por la alimentación, el
ejercicio y el clima, todo lo cual tórnase claro por inducción.
La virtud, por consiguiente, es la disposición que resulta de los
mejores movimientos del alma, y por ella prodúcense las mejores
acciones y pasiones del alma. Por las mismas causas, pues, apli-

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1220 a
\ \ / \ � \ ,,1..0 /
'TTWS J-Lf.V y,vera t 'TTWS_ 0€ 'f' EtpETa L, KaL 'TTpo s TaVTa
\ \ A

f -
.,l:
7J XPTJGtS. UVTTJS V't' WV Kat aUsETat
,
Kat'
- f .J..' "' \
,,1..9 ,
'/' etpE7'at
'TTpos a
1 I\ <'

f3
EI\TtGTa otan 71 a,v. ar¡µe,ov o

10 A
�·
oTt 'TTEpt
.,
\

S5 7Joea Kat I\Vr.r¡p a Kat 7J apeTr¡ Kat 'I} KaKta • a,


f�/ ' ' ' ' f , ' \ � , �

\
y, ap KOl\
\
I ,
aaeis taTpEtat , ovaa , Kat ')'LVOJ-Lf.Vat
- -,. \ I
º'ª TWV
� \ -.

lva vT{wv,
' ,
Ka0árrep E7Tt 'TWV aMwv� Óta TOÜTWV
Et tv.a
' TOLVVV
II• "O7't J-LEV ' ' ' ' ' ' ' •� '
'I} 7J0tK7] apET7) 'TTEpt 'l}Of.a
,1 0 s-
\ �
I
> \ To
, � �
Kat I\V1T7JPª ean, or¡I\OV. E7Tf.t o > ean
\ \
\ -\

,, ' \ ,,, . , " , \ "


1220 b w 1rep Kat TO v µ,a a71¡..tatvet on a1r e0 vs EXEt
.,
' o


a o o o o

TTJV' , '
E1TWOGLV, E'0t":,f.Tat
'Y OE
� ' V1T
• ' aywyr¡s
' - TO' µ,r¡'
Ef-L't'VTOV Tlf) 1TO/\J\ KLS KtJ/Eta0ª' 1TWS OVTWS 7Jº7J
., ,J,_ A \ \ / - I '1 "�
a

EVEp')'TJTLKOV O EJ/ TOtS a't'VXOLS OVX OpWJ-LEV, OVOE


, / (\ ) A ) / / , f A ,� \

,�,
, ,

''0
(

av ¡..tvptaKtS pt..,,TJS avw TOV "' ov ovoe1TOTE


\ 'ti / ''·'· ., \
y ap
6 1rot77ae, TOVTO ¡..t� q, laTw Tó ,j0o s TOVTo , f3{ )-S,J
ifivxi¡s KaTa E1TtTaKTtKOV ,\óyov 8vva¡..tÉV1J aKoAov0e'i'v
Tép AÓylf) 1Totchr¡ s. AEKTÉ v 8� K Ta 7'{ rrys ipvxi¡s
" �\ "
o a

7J071.
t I
eaTat oe K T 7'€ T s ovv µe,s
>I ' \ � /
1rot TT
- 'TT 71¡..t TWV K ' s 1TWS 'TTa TJTLKOt\ I\E')'OV'T
a a a a a a

'TWV 0 a
0 0
1
a \ L a a
<'
\
I a

Kat, K T , 'TUS "l:ELS Ka0· " s 1rpos


, Es
a a ' Ta' 1T '0Y] 'TOLOV'TOL
- a a

10 AÉyovTat Tép 1ráaxew 'TTWS � a1Ta0e'is Elvat.


M€Ta\ T VT - 7J• otatpea,s
� I EJ/
> a TOtS
- � \a /
OtEt/\E')'f-LEJ/OtS
'TWV 1T 0Y]f-'UTWV Kat 'TWV o v ¡..tEWV Kat TWV f.sEWV. '
A I "l: \ A � / \ -
a v a

25
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

cadas de uno u otro modo, aparece o desaparece, y en cuanto


a su uso, aplícase .a las mismas cosas que la acrecientan o la
destruyen, y relativamente a ellas nos dispone del modo mejor.
De lo cual es señal que la virtud y el vicio tienen que ver
con los placeres y los dolores, porque los castigos, no menos que
los demás remedios, son medicinas producidas por el empleo de los
contrarios que son el placer y el dolor.
II. Está claro, pues, que la virtud moral tiene que ver con
placeres y dolores. El carácter moral ( éthos) se desarrolla, como
su nombre lo indica, por obra de la costumbre ( ethos) 16 y el
hábito se forma en nosotros por la dirección que un hábito no
innato nos imprime para movernos reiteradamente en cierto sen­
tido, donde acaba por ser operativo; lo cual no v�mos en los
seres inanimados, donde aunque arrojáramos mil y mil veces una
piedra a lo alto, no lo hará ella jamás sin la fuerza que la impele.
Quede sentado, · pues, que el car:ícter moral, relativamente a la
razón que debe mandar, será la cualicÍad de aquella parte del
alma que, aun siendo irracional, es capaz de obedecer a la razón,
y digamos en seguida con respecto a qué parte del alma nuestros
caracteres son tales o cuales. Pues será en función de las facul­
tades pasionales, por cuya virtud dícese de los hombres que son
capaces de tales o cuales pasiones, y también con referencia a
los hábitos, de acuerdo con los cuales y siempre con respecto
a las pasiones, reciben los hombres tal o cual denominación según
que las comparten de cierta manera o que, por el contrario, son
apáticos.
Después de lo cual viene la división, hecha ya en precedentes
discusiones! entre pasiones, potencias y hábitos. Llamo pasiones

25
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
.ARISTÓTELES

, , _ ,
Ovµ.ov
1120 b ,
>.Eyw
• 0
,._ ,
oE 770.,0r¡
,
µev Ta. TOLavTa,
1 \
.l. ,
11
•e:- _
.,,o ov aww
\ \ ' <
"\ ' f' ., <
7J
\ E1TL TO 1TOI\V
I
E1TL vµ.,av, 01\WS' OLS' E7TETaL WS'
• fC:, \ "' '\ I
aia er¡nKr¡ '1Joovr¡ r¡ I\V1TTJ Ka
< I \
av-ra • Ka, Ka-ra µev
\ \
0'
- ) N I '\\\ I \ '-''
U TaVTO. OVK EUTL 1TOLO'TTJS' [0../\1\0 'iTUUXEL] , KUTa QE
\ '-' I I \ I '-' \ '-' I
TUS' ovvap..ELS' 1Toio-rr¡s· I\Eyw oe ovvap.ELS' Ka()' as- C\

I \ < > - f' 1 I\


,
I\E')'OVTU L KaTa Ta \ 1Ta 'Y} OL evepyovVTES', o,ov opy1.11.os-
t I
'0
, I\ ' \ ' ·
\\
aVUl\')'7'/TOS' EPWTLKOS' aiaxvVTT)I\OS' ava,axuvTOS'.
-1:
E5ELS'
\I
� , ELULV
OE
< I
, "
"'
.,
0.LTLUL
I
' ELUL
'
f'
TOV- -rav-ra
'<:.' I
- ºªª'
7J
J. I
\
"' KaTa
I\O')'OV V1TapXELV 'TJ EVUVTLWS', OLOV avopELa UWiµpoaUVY}
20 Se,Ata aKoA.aala.
III. AtwpiaµÉvwv Se TOVTWV A. 1TTÉov Óri EV
"a1TaVTL avvexn"' KaL' oiaipe-r
� _ , , '
c.p ECT'tLV v,repoxr¡ KaL
TJ
\, \

-
N\ I ' \ "' \
E/\1\ELy,LS' K0.1, µ.eaov. KO.L TUVTO. 7J ,rpos 0./\1\7]1\0. r¡
\ / \ .V\\ \ .. -
. ,

' , ....
7Tpos r¡µas, OLOV " EV, yuµvaaTLKr¡,.., EV, ,a-rpLKTJ,
, ,
EV

KO.L E1TLU'T'T}fLOVLIC Ka, aVE1TLU


' -
25 ol,co8oµiKfj, EJ/ ,cvfJepvr¡-rtKfj, Kat €V Ó1Totq.ovv 7Tpáfn
, , , , /LOVLKTJ KO.L TEXVLKTJ
1] 'T'TJ
- -
' > , ' ' ' I , r �\
KO.L O.TEXV<-tJ' 'TJ J.LEV yap KLVTJO'LS' auvexes, 'TJ 0€
Se
•'TJ/LO.S'
- /3€1\TLUTOV'
7Tpfi.f,s Kl
1\
a,s-. vr¡
EV '1TO.O'L
..... 1 ,
TOVTO yap EO'TLV WS'
TO p.Éaov TO ,rpoi
r r t ,
E1TLO'TTJfLTJ 7J
I
\ \ .< '\I - <;.'\ -
KEI\EVEL KaL O I\O')'OS'. 1TUVTO.XOV OE TOVTO KaL\
80 7TOLE¡ 'H]V {Je,\Tla�v et,v. Kat TOV'TO S-ij.\ov Sta
.,,;;s E1Taywy-ijs- Ka, TOV ,\óyou· Ta yap JvavTla
�\ '\ \ \ o
e:.-• aKpa
,, -
't' ELpEL
.l..() , al\l\'T}/\0.' Ta Ka,\ U/\1\7]1\0LS'
, \' ,, KaL\ T<f)
I t l. \ \ I f / \
µ,eac.p EVaVTta, TO yap µ.eaov EKa-repov ,rpos-
' , , , 1' \ " ' - \ t\ ,
EKarrepov EO'TLV, OLOV TO ,aov TOV fLEV EI\UTTOVOS'
--r - /J,EL":,OVOS'
,y .. , • ,
J.LEL":,OV
'
'T'TJV 7J·0LKT)V
' apETOV
, 'V
'T'T} '1TEpL
e:.-'
0€
'
,,,
El',0.TTOV,
µea
, , aTTa
" WUT
E va,
r avay,cr¡
KO.L
,
, , \ , 11 ' , ,
15 /.tEO'O'T'TJTO. TtVét. /\T)7TTEOV apa TJ '1TOLa J.LEUOTT¡S'

. 26
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

.1 cosas tales como el coraje, el miedo, el respeto, el deseo, y en


general a todo aquello a que.sigue por lo rnmún y por su natura­
leza un sentimiento de placer o de pena. En estas afecciones no
hay, a decir verdad, cualidad, ya que se trata de un estado pura­
mente pasivo, pero sí la hay en las potencias, y por potencias
entiendo las que hacen que se designen las personas según las
pasiones qrue fas mueven a la acción, como cuando hablamos del
colérico, del insensible, del amoroso, del vergonzoso, del desver­
gonzado. Y son hábitos o disposiciones, por su parte, las que
son causa de· que las pasiones se ajusten a la razón o le sean
contrarias, como el coraje, la cordura, la cobardía, el desenfreno.
III. Después de estas precisiones es necesario admitir que en
todo objeto continuo y divisible hay un exceso y un defecto y
un medio, y todo esto ya con relación a las cosas entre sí, ya
con relación a nosotros, y así acontece en la gimnástica, en la
medicinii, en la arquitectura o en la navegación, así como en cual­
quier otro emprendimiento de cualquier especie, sea científico o
no científico, sea conforme a las reglas del arte o contrario a ellas.
El movimiento, en efecto, es continuo, y la acción es movimiento.
En todas las cosas el término medio con relación a nosotros es lo
mejor, y es lo, que nos prescriben la ciencia y la razón. Por donde­
quiera el término medí� produce la mejor disposición, lo cual es
manifiesto por la inducción y la razón. Los contrarios se destruyen
entre sí, y los extremos son contrarios entre sí y contrarios al me­
dio. El medio a su vez es uno y otro de los dos extremos relativa­
mente al uno y al otro, como por ejemplo lo igual es más grande
que lo pequeño y menor que lo más grande. La virtud moral, por
consiguiente, debe necesariamente consistir en ciertos térmih?s
medíos y ser una posición intermedia. Hay que estudiar, por tanto,
qué clase de posición intermedía es la virtud y a qué términos

26
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

l220 b , , , ,
'
,
, (JW EKaG'T'OV EK 7'7]S
el>..+fiOw 877 'Trapa-
�uELyJJ,aTOS
,
aperr1 KaL 7TEp, 7Toia ¡.daa.
xaptv, KaL (JEWpt:.ta
.,
1

-

ÍJ1Toypatpfjs
, \, , '
opyLI\O'T'7]S aopy71aia 1rpaó-r77s.

,
,
, e;-
8pam.rr77s Set>.ía avopem.
,
, ,
a avawxvvna Ka-rá1r>.77f,s al8ws.
ava,a (J71a,a
1221

, ,
a.Kolt.aala · awtf,poaúV7] .
tf,Oóvos avwvvp,ov
'
VEJJ,EGLS.
,�
,
.-Kepoos {77 µla SlKatOV.
5 aawna
, dve>.ev0epla e>..ev8eptÓ-r71s.
d.>..a{ovela
'
upwvna
, ci,>..�0Eta.

, ,
KoAaKela d1rlx8e,a q,,>.la.
apeaKELa av8á8na
,
aeµvo-r77s.
KaK01rá8eta Kap-repm.
,
-rpvcf,epÓT7]S
10
,
XaVVO'T'7]S JJ,LKpoi/;vxla µeya'>-.oi/ivxla.
,
•'
Sa1raV77pla JJ,LKporrpE1TELa µeya>.01rpl1ma.
7Tavovpy,a
' EV 7] Eta tppÓV7] GLS.
' ' ' - (J \ - Q , -
-ra µev 1ra 71 -ratJTa ,ca, -ro,av-ra avµ/Ja,vn -ra,s
(J
,
- ' e;- 1 \ ' ' ' - •
.,.vxa,s. 1Tav-ra OE /\EYETaL -ra JJ,EV 'T''f) V1TEp/Jal\l\ELI,/
.,., Q ,\ \

16 -ra' OE .,, , , ,, , .
' ' , ,
� \ 'T''f) ... EI\I\EL1TELV.
_,, 77" oEL � - opy,._,oµevos
, r,
\
opytl\OS JJ,EV yap eanv O
\

µa/\1\OV Ka, a-r-rov KaL 1TI\ELoaiv


0-
' \ • , " ' ,l. Q ,
" � - > I � \ t ,, \ I t' 1
r¡ OLS oEL, aopy77-ros 0€ o EI\I\EL1TWV KaL OLS Kal
\
f'

' ' ' .,


., ' ., 1
o-re KaL ws· Ka, paavs µev o µr¡-re a XP71 .,.,o/Jovµevos
µr¡ ' O'T'E ., µr¡ (Jws. e;- \ 1
OELI\OS e;- 1
0€ O KaL a µr¡ 0EL Kat
• 1 " 1 � - 1

O'T' (Jov OEL KaL0 WS ov 0EL. oµo,ws 0€ KaL aKOl\aa-ros


' • , \ ' • '
fl > 1 � A \ t > � - t I <;' \ \ J ,,

20 KaL O E1TL VfL7]TLKOS KaL O vr.Epf3a/\1\WV ,, \ 1Taa,v - OGOLS .,


(J

27
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

medios se refiere. Tomémoslos a título de ilustración y para estu­


diarlos e� particular, del siguiente cuadro:

Irascibilidad impasibilidad mansedumbre


Temeridad cobardía valentía
Desvergüenza timidez respeto
Intemperancia insensib.ilidad templanzá
Envidia (Anónimo) retribución
Provecho pérdida justicia
Prodigalidad tacañería liberalidad
Fanfar.ronería disimulación veracidad
Adulación hostilidad amabilidad
ObsequiÓsidad arrogancia . dignidad
Molicie angustia firmeza ·
Vanidad pusilanimidad m�gnanimidad
Fastuosidad mezquindad magnificencia
Picardía simpleza cordura

Estas pasiones y sus semejantes encuéntranse en el alma,· y todas


reciben sus denominaciones del exceso o· del defecto. El irascible
es el que se encoleriza más de lo que debe, o más pronto y con
más personas de lo que es debido. El impasible es el que reacciona
defidenteinente ya sea en cuanto a las personii,s o al tiempo o a la
manera. El temerario es el que no teme lo que debe temerse, ni
cuándo ni cómo debe temerse. El cobarde es el que "teme por lo
que no debe temer, o cuándo y cómo no debe temer. De manera
semejante el desvergonzado (y también el concupiscente) es
el que se. abandona a todos los excesos posibles mientras que el

27
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

(221 a ., t- , ,
EVOEXETat, avata 7]'TOS OE o• EIV\EL1TWV
, e t-, .
,' ,
Kat, µr¡o• oaov
t-

/3
.,
> 0
El\'TLOV Kat Ka-ra TTJV 'f'vatv E7Tt vµ.wv, al\/\ a1ra0r¡s \
I\ \ \ \ ,l_ I A >\ \t >

wa1TEp >..{0os. KEp8aMos OE ó 1Tav-rax60ev 1TAEOV-


EKTtKOS,
r
, <:,r¡µtwo71s , t- O€ t-'
o• Et• f.LTJ' µr¡oaµo'0EV U/\/\
t- •, , ,
,,
01\L)'UXO '0€V. UI\U<:,WV •, ' . O€ r t-' • , '
O 1TI\ELW TWV V1TapxoVTWV
- • ,
JI
1 /
25 1Tpoa1rotovµEvos, npwv oe- t- \ f >\ /
o El\aTTW.
- ., • \
Kat KOl\as /\ (;

f.LEV O 1TI\ELW aVVE1TatVWV 'T} Ka,\WS EX€t, a1TEX 7]TLKOS


0 '
t-• ' ' ' ' \
oE o• E',\a-r-rw. ' Kat To-,\ ¡uv ,\tav '
1rpos r¡oovr¡v •t-
> I I
apeaKEta, To o o,\iya.- Kat µoyis av'0aoeta.
\ t-> ' ' \ t-
f \ t- I f
o f.LEV µr¡oeµiav V7TOf.LEVWV ,\V1T'T}V. µr¡o Et E/\'TtOV,
/ /
lt-
t-J J /1 E'Tt
I\
JI o>
,J. I t t-\ - t I t \ f \- J
80 rpv'f'epos, o oE 1raaav oµ,otws ws µev a1TI\WS Et7TEW
A

a.vcfwvµos, µe-raq,opéj,
' Se 0 MyeTat cr1<.\r¡ pds Kal
' - �·
Ta,\ai1rwpos , ,• Kat • KaKO1ra 711n1<os. xavvos· o o•
JLEL<:,OVWV r, \ •astLWV - UVTOV· , • f.LLKpO'f'VXOS .1. t-• • ,,
o O EI\UTTOVWV. ,
,1 �' 11 f \ rl
ETt •o . aawros µev o 1rpos a1raaav oa1ravr¡v
\ � I

• ' Q ,, \ • \ ' t-' ·• ' .,


v1rep,-,aN\WV, aVEI\EV0epos oE o 1rpos a1raaav
t\\ / f I � \ \ t \ \ r
85 EIV\EL1Tú)V. O/.1,OLWS O€ Kat O f.LLKpo1rpE1T7]S Kat O
\ I • \ \ t Q '\,\ \ I t t- •
aal\aKWV, o µev yap v1rep,-,al\ Et ro 1rpe1rov, o o
1\ \ , .... , ' r ' ....
Eiv\Et7TEt TOV :rrpE1TOVTOS.
1TaV1'WS Kat 1ravro EV 7TAEOVEK'TLKOS, o o EV7]' 7JS
I \ 1
e Kat o µev 1Tavovpyos
1 < �• > 0

ovS' ó0ev OEL. q,0ovepoc; 0€ T(t' AV.1TEL<J'0a, lrr,


. .. " t- f "l: 1'
1r,\!;toaw W1Tpa.yiats 'T/ oet, Kat yap o, astot E.V
f f A \ \

,
40 1rpaT'TELV I\V'Ti'OVat \ - 'TOVS ' .1.0 ' 1'
'f' OVEpovs EV 1rpaT'TOV'TES •
,

• t-> , '
o o evavnos avwvuµwrepos,
, , J/
ean o o vrrepf3a/\1\WV
�· • • ,, \
1221 b rw µr¡ .\vrre,a0a, µ770' E1Tl -ro,s dva{lots Eú
., / )\ \J ' \ fl t I
rrparTouaw, al\/\ evxepr¡c; wa1rEp ot �1aarpi¡1,apyo,
'
1rpoc; rpo,,,r¡11, ,/, , 0• O€ � ' ovaxEPTJS
� ' KaTa' TOV ' .1.0 'f' OVOII
'
., ,
EaTLV,-TO , O€ �, 1rpoc; , EKaaTOJI
,, f.L'T/, Ka'Ta, avµt'E fJ
a r¡Koc; ,

28
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

insensible es un deficiente que no desea ni lo que es bueno y con­


fórme a la naturaleza, sino que es tan apático como una piedra.
El que busca la ganancia de donde sea es un aprovechado, mien­
tras que el perdedor no busca ganancia alguna, o a lo más ganan­
cias miserables. El fanfarrón es el que se ufana de tener más de lo
q�e tiene, y el irónico, al contrario, es el que se atribuye menos.
El adulador es el que alaba a otros más de lo que está bien, y lo
hace menos el de ánimo hostil. Hacer demasiado por el placer de
otro es la obsequiosidad, y hacerlo poco o apenas es la arrogancia.
El que no puede soportar el dolor, ni aun cuando le estuviere bien
soportado, es un hombre muelle, y el que puede soportar sin dis­
tinción todo dolor, en rigor no tiene nombre especial, mas por
metáfora puede llamársele duro, paciente y sufridor del mal. Vani­
doso es el que se estima en más de lo que merece, y pusilánime el
que se estima en menos. El que se excede en todo gasto es pródigo,
y tacai_'ío el deficiente en cada gasto. Lo mismo dígase del mez.qui­
no y del fastuo�: éste excede todas las conveniencias, y aquél se
queda atrás de lo conveniente. El pícaro se enriquece de todas ma­
neras y �r cualquier lado, mientras -que el simple ni siquiera de
donde debe. El ·envidioso es el que se entristece por la prosperidad
de los demás con más frecuencia de la debida, porque aun aquellos
dignos de prosperar entristecen a los envidiosos cuando prosperan.
El carácter contrario no tiene nombre propio, y es el que incurre
en el exceso de no afligirse ni siquiera cuando prosperan los indig­
nos, antes lo acepta todo, como los glotones todo alimento, mientras
que el carácter difícil es propio del envidioso. Y sería por lo demás
superfluo establecer en la definición de cada carácter que no por

28
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

11121 b ., ., , ,y , , ,
e:-
5 OVTWS' EXEtv 1TEpupyov otopt1:,Etv • ovoEµta yape:-
• '
E1TtGTYJJl,'T] OUT€
., 0
EWpYJTtKYJ OVTE 1TOti]TtKYJ OVTE
\ ,, \ .,
\ '
/\€,'Et
" '
OVTE 1rpaT'TEt -
Tov,o e:- 'Y
1rpoaot0pt1:,ovaa, . U/\1\a .! \ \ '
'TOV'T
e
.... , EGTt
, \ 1TpOS'
' Tas
' CTVKO't'avnas
,J.,. ' TWV
.... TEXVWV
... Tas
\
\' I t \ - \ 'T' C:- I \ I
/\O¡ltKaS'. a1TI\WS' JJ,EV OVIi otwpta W TOV TpO1TOV
-· , Q, -
'TOVTOV, aKpL,.,EUTEpov e:-• orav
o ., 7T€pt\ 'TWV f.�f.WV

, , ... '
/\E¡IWJJ,EV 'TWV avTtKEtJJ,EVWV.
e
\
> - C:-\ I - I "�
10 AVTWV OE TOV'TWV 'TWV 7Ta r¡µa-rwv Etor¡ KaT-
ovoµá(ETat Téj> 8,acpÉpEtV KaTa TT}V V7TEp{3oA�v ij
xpóvov � TOV µaMov � 7TpÓS' 'Tt TWV 7TOLOÚVTWV
' '0 e:-• " ''•e '0 ' - e-
Ta 7Ta r¡. 1\€,'W o OtOV o�V vµos Jl,EV 'T'tJ a'TTOV
f " e:-
7TaGXELV '1J oEt, xa/\€7TOS' 0€ Kat.
C:-\
A
\ \
VJJ,WOTJS'
1,:-
-
'T'tJ
\ e
µaMov, 7TLKpóS' 8€ Téj> cpvAaKTtKóS' ElvaL -rijs opyijs,
\f C:-\ \\ e:- \ - \/
16 1T/\i]KTTJS' OE Kat /\OLoOpTJTLKOS' TatS' KO/\aGEUL 'TaLS'
A

0.1Tb -rijs opyijS'. oipocpáyo, 8l Kat yau-rplµapyo,


, 'J..\
\ OLVO't'/\V')'ES'· - \ • , J..- a1TO/\avaw
, /\
Ka, T<p 7Tpos O1TOT€pas TPº'f''TJS'
., , ,:-,
EXHV TTJV ovvaµ,v 7Ta YJTLKTJV Trapa TOV /\Oyov. 0 , , , ,,
OV, OEt e:- - e:-• , - ., ., - \
o ayvoELV OTI, EVLa 'TWV /\EyoµEVWV OVK
, ,

ECTTLV
., EV • T�- 1rws - /\aµ,.,avEtv,
\ Q' av
" TTWS'
- /\aµ,.,avr¡-ra,
\ Q'

20 'TÓ µBAAov 1ráaxE,v. olor µo,xds OV Téj> µaMov


" e:- 1y ( , / ,
e , • ,
r¡ OEL 7Tpos Tas yaµETaS' 7TI\T)Gta<:,EtV ov yap EUTLV) I
,', ,
A \ \ \ \

"C:- , , ' ,
a/\1\a µox TJP'ª TtS' aVTTJ r¡or¡ ECTTLV. CTVVEt/\T}µµEvov
\ I '0 \'
yap 'TO 'TE 1Ta OS' /\E"(E'Tat Ka, TO 'TOtOVOE Elva, .
e:- \ \ ,
• , �\
oµotWS' oE Kat r¡ v ptS'.
' t
oto
",8
e:- \ Kat' aµ't',u -
, J.. ,Qr¡rovu,,
.
CTV')'')'EVECT
, 0ª' .J., ,
'µEv 'f'aCTKOV'TES' al\/\ ov Jl,OLXEVCTaL,
,.,
.!,,, , -
, ..., ' "' , Y' i:
25 ayvoovVTES' yap r¡ avayKa':,oµEvo,, Kat' TTaTa'5a,

- .,,\
tQ , • , , \ Ta
JJ,EV al\/\
' , \ \,
ovx v,., ptuat· oµo,ws oE
'
e:- ' Kat' E7TI ' alV\a
Ta 'TOLaVTa.
\

29
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

accidente es tal o cual, ya que ninguna ciencia, teorética o factiva,


dice o hace cosa análoga como adición a la definición, y cuando lo
hacen es para denunciar las argucias lógicas en las discusiones. Acep.
ternos pues con sencillez estas definiciones, que ya seremos_ más
precisos cuando hablemos de los hábitos contrarios entre sí.
Las diversas especies de estas pasiones reciben su nombre de las
diferencias que hay entre ellas en razón del exceso ya de tiempo,
ya de intensidad o de otro elemento cualquiera constitutivo de las
pasiones. Quiero decir, por ejemplo, que se llama iracundo al que
sufre la ira más pronto de lo que conviene; difícil y fogoso al que
la eleva de tono; amargo, al que se guarda la cólera; violento e
injurioso al que llega hasta la sevicia a que lleva la cólera. Y ahí'
están los golosos, tragones y borrachos, en razón de tener un tempe­
ramento pasivo contrario a la razón en el goce de las diversas espe­
cies de alimento.
Conviene no. ignorar, sin embargo, que algunas denominaciones
de estos vicios no nacen del tomarse las cosas de tal o cual manera,
si por manera se entiende una pasión excesiva. Y así no es uno
adúltero por excederse más de lo debido en el trato íntimo con
mujeres casadas (lo que aquí está fuera de lugar) sino que el adul­
terio es de por sí un vicio, y en un mismo término se comprende el
vicio y el hombre vicioso, y lo mismo dígase de la insoleócia. Por
lo cual nunca falta la disputa, y aunque se admita el comercio íntimo,
niégase el adulterio, en razón de haber actuado por ignorañcia de
quién fuese la mujer, o por coacción, como en el caso de haber
golpeado a otro, pero no ultrajado, y lo mismo en los demás casos
similares.

29
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1221 b
I "tT\ • E,, , "' \
Ll\r¡µ,µ,Evwv OE ,
'TOVTWV, f-LE'Ta -rau-ra I\EK'TEOV
\ A \ ,

fl ' "' \ "' f A '• A \ f ) \ \


OTL E1TEWYJ OUO fJ-EpTJ 'T'YJS 't'VXYJS KaL aL apE'TaL KaTa
f •

-raiha Stúpr¡v-rai, Kai ,al µ,Ev -roü ,\óyov lxov-ros


so otavor¡nKaL; wv 1:pyov at\'T)'0na, r¡ 111:p, -rov 11ws
"'
f
'f' .,
... )
\ \ A A

., "' \ , f �' - ,, , "


EXEL r¡ 7rep, yeveaews, a, oE -rov al\oyou 1:xov-ros
S' ópet,v (ov ya.p ónovv ¡J.lpos lxei -rijs tf,vxijs
Ópet,v el µ,epLU'T� lanv), di,áyKr¡
'f' \ "'
cpav>.ov 'TO s.;,
r¡ 0os KaL U1TOV?ULOV 1:u,at 'T'f> OLWKELV KaL 't'EVYE_LV
A 1' ,l.. A "' / \ f

'"' , \ \ "' ' "'' . A , A


71oovas 'TLVas KUL I\U1Tas. O'T)I\OV OE 'iOVTO EK TWV
I A

35 S,aipiaewv . TWV ·7Tepi Ta m1.0r¡ KaL -ras 8vváµ, ns


KaL' TUS \ E!:,•'t.EtS. f ' \
ª'
µ,ev yap ouvaµ,ELS KaL
� ,

\
\ f "t
E!:, ELS ª'
TWV 1Ta0YJ/í.aTWV, Ta OE 7Ta'0TJ I\V1í'[J Kat 'YJODV'[/
A f \ "'\ f \ f"' A

"' f fl "' f A \ "' \ \


otwpta-ra,· WUTE º'ª TE -rav-ra. KaL OLa 'TUS
lµ, 7Tpoa0Ev 0laets auµ,f3alve, 7Taaav �0LK7JV dper71v
\ f� \ 1' \ \ f A ' • \ \
7rEpt 71oovas EtvaL Kat I\V7Tas. 7Taaa yap 't'VX'YJ •'•

<,J..>· " 1,1.. I 0


40 v't' ·o,wv 7re't'v1ce . y,vea a, XELpwv KaL f3el\TLWV,
I \ \, I
, \ ,.. \ \ .,.. I J f "/; � )
1222 a 77pos -ravTa KaL 7TEpL -ravra EUTLV 'rJ E!:, LS. OL
f"' \ "' \ I ,l.. I \
\ \ ,l.. . \ 1' -,
71oovas oe Ka, I\U1Tas· 't'aul\ous 't'aµ,ev Etva,, -rep
OLWKELV Ka1. <pEVYELV -� WS µ,71 Se, � µ,
71 OEL. as
OLO
"' ' KaL, ' OLOpL<;,OVTaL
"' 'Y . 7TaVTeS
., TTPOXELPWS , , '0ELaV
a7Ta
' \ , ' \ f� ' ' \, " \
"ª' r¡peµ,,av r.ept 71oovas KaL I\U11as ELva, -ra�
, ' , -ras
li aperas, \
�\
OE KaKLas , EK , 'TWV ,
.... EVaVTLWV. ,
V. 'E11ei 8' V7TÓICELT[!-L ape-r.;, elm, � TOLavrr¡
et,·sdcp' �s 77/JaKTLKOt {3EA'TÍUTWV 'T'wv Ka0' �V "ª'
áp,a-ra füáKELVTaL 7TEpi -ro {3/,\narov, {31,\+,aroii OE
Ka1.' ápLUTOV TO Ka-ra !'TOV op0011 >.óyov, 'TOVTO 8'

30
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

IV. Sentado lo anterior, hemos de decir en seguida que siendo


dos las partes del alma, las virmdes a su vez divídense entre ellas.
Las virtudes de la parte que posee la razón son las intelectuales y
su obra es la verdad, ya acerca de la naturaleza de las cosas o de
sn producción. Las otras virtudes son las de la parte irracion:il, a
la cual pertt:nece el apetito, ya que aun suponiendo que el alma
sea divisible en partes, no todas ellas poseen el apetito. De lo que
resulta que necesariamente el carácter moral es vicioso o virtuoso
según que se persigan o eviten ciertos placeres y ciertas penas,
como es evidente por la clasificación que hemos hecho de las pa·
siones, potencias y hábitos. Las disposiciones, en . efecto, y los
hábitos tienen que ver con las pasiones, mientras que las pasiones
distínguense entre sí por la pena y el placer. De lo que se sigue,
así como de las tesis fijadas con antelación, que tcxla virtud moral
tiene que ·ver con penas y placeres. Toda alma, en efecto, tórnase
naturalmente peor o mejor según el comercio que tiene con ciertas
cosas, y por esto decimos que los hombres son viciosos en razón
de los placeres y las penas, al perseguir o evitar las que no se debe
o como no se debe. De ahí que todos estén dispuestos a definir la
virtud como cierta apatía o cierta calma con respecto a los placeres
y las penas, y a los vicios en función de las disposiciones contrarias.
V. Habiendo establecido que la virtud es un hábito tal que nos
torna capaces de los mejores actos y nos dispone lo mejor posible
hacia lo mejor, y siendo lo mejor y más perfecto lo que es conforme

30
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
· ARISTÓTELES

1812 •. , , , ; ,
10 eu-r, TO µeapv VTTEPf-'ºl\'!lS Q , _ Ka,, E/\1\E..,,e�s ., , !.l. . A
TrJS 'ITpos .
,

, r¡µas, avayKawv av eir¡ rr¡v 71 ,KTJV aperr¡v KaT ªV7'7JV


. , "'"' , - 41\ ,, ' '0 \ , ., , , '
EKaOT1}V
, ,
µeaorr¡Ta, .
· e,va&.
T:
KaL\ ?TEpL' µea , ,
a-r-ra
,, · . ,
ev
ft' A \ \ , . \ ft- / \ \ • Á JI
,¡oova,s Km l\tnTatS' KaL TJOEUL Ka, I\V'TT1]pOLS. EU7't;1'.
ot-1
'7f µeaorr¡s / f' \ '
o-re µev ev 71oova,s
1 f t' A \ '
(Ka,. yap V7TEp,-,ol\
f Q
\

\

' .,, \ • \ t-• • \ , • ' t-• • , J. ,


KaL El\l\�L.,,,s ,
. . ) , 07'E O EV l\tm:at..s, OTE O EV aµ.,,oTEpa,s •
f \ Q_! \\ A / A ft- A
16 O yap V1TEp,-,aJ\I\WV 'T''t) xatpHV T't) .."f/OH V1TEp,-,aJ\I\Et
f f Q_!\\

A 0 - 1
..
\ f ,. / \ ,.. "'
Ka,. o T<tJ ,\.tnTELU ª' 'T''t) EVaVTL<tJ, Ka, ravTa r¡
. I\WS'
a7T \ ,. r¡ " 'ITpos , -rwa. · opov, ., "
o,ov o-ra.v Jl,al\l\OV .., \ ... .
'1 ws
f \\ / f t-1
01. 'ITOI\I\OL" O O a.yc;t OS' WS' OEt.-E7TEt
• 0 \ f t' A • \. Ot-1 EU7', 1 /
7'tS'
É(Ís a.</,' ,}'s -ro,oVTos laTaL · ó lxwv a.&r�v wUTE
.... , - ,
7'011 a.v-rov 'ITpayµa.-ros O µev a.1Tooexea
Q \ f t' \ '
r '
)
, �,
/ f
ª'
0 TTJli \
A •
20 V7TEp,-,o,\r¡v o OE -rr¡v •EI\I\Et'f'LV,
f
0,\ \ .,. a.vayKr¡ WS -rav-r
-1 \ \ )'\ t �, ' - , ., ' \
al\/\1]1\0LS' eva.vna. ·KaL 'T''t) p.EU(t', OV'T'W KaL -ras
"I:
E5ELS _, \ \ ,,
W\/\'1}1\Q.LS' •
EV(1V7'tas , �
Ewm KQ.L\ 771 ,. ape771.
• ,.
'T.vµ/Jalvei µlv-roi. -ras a.vn0ÉaELs . lv0a . p.Ev
J.· . , � , ., (} t' \ \ • \.
.,,avepwTepa.s e,va, 1Taaas, ev a. oe -ras E1TL rr¡v
'

Q f 1 ,. t' \ '. 1 ' \ W


V'ITEp,-,o,\1JV, EVLQ.XOV OE TaS' 'E'1Tt TTJV · EI\I\EL't'LV.
f /
\\ , ,

'
u a,nov ti
OE
�\
7"'f/S'
-
EVaV'T'LWO'EWS
, ,
O'T'L.
.,
OVK,
a.Et
, '
E1TL
, \
_TaVTa. , \

- , , r r , , , , J\ ,,
-rr¡s av,aorr¡Tos r¡ oµ·o,orr¡s 1Tpos -ro µeaov, al\/\
ÓTE JJ-EV Oarrov
• \ \ / fil:
av JJ-ETa/3alr¡ O.'ITO rijs {mepf3oMjs
\ s::• • \ A ., \ '•'•
,,s
f
E1TL rr¡v µF,ar¡v E5LV, 07'E, o·· a7TO TTJS' EI\I\EL't'EWS', .3:
OS'. 'ITAÉOV . aTTÉXEL· ' OV'T'OS' OOKEL EVaV'T'tcVTEpos
efvai, otov Kai '1TEP¿ 7'0 awµa EV µev TOLS' 1TÓVOLS'
vymvórepov . � V1TEp/30A� TijS' J>J..e{if,ewi KaL
10 EYYtJTEpov TOV µÉaov, 'Jv Se ·Tfj Tpocpf¡_ � €AAt:ltplS'.

31
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

a la recta razón, o sea una posición intermedia entre el exceso y


el defecto relativamente a nosotros, síguese necesariamente que
aida posición intermedia mira al justo medio en placeres y dolores,
o sea en las cosas placenteras y en las dolorosas. Unas veces el
término medio se dará en los placeres ( donde también hay exceso
y defecto) otras en los dolores, otras en ambas cosas. El que, en
efecto, se excede en la alegría se excede en el placer, y el que
se excede en el dolor lo hace así en el extremo contrario, y esto
en sentido absoluto o relativamente a cierto límite, como lo hace
alguno en grado mayor que la mayoría, mientras que el hombre de
bien lo hace como se debe. Y ya que hay una cierta disposición
de acuerdo con la cual su poseedor podrá mostrarse proclive tanto
al exceso como al defecto respecto de la misma cosa, síguese nece­
sariamente que estas cosas son contrarias entre sí y al término
medio, deJ. mismo modo que los hábitos respectivos son contrarios
entre sí y a la virtud.
Acontece, no obstante, que unas veces las disposiciones contra­
rias son ambas bien manifiestas, y otras que la oposición por exceso
lo es más, y en ciertos casos la oposición por defecto. La causa de
e$ta contrariedad es que no siempre es del mismo género la desi­
gualdad o la igualdad con respecto al término medio, sino que a
veces se pasa más rápidamente, tanto del exceso como del defecto,
a la posición intermedia, y toda disposición parece más contraria
al término medio cuanto le es más lejana. Pasa como con el cuerpo,
que en los ejercicios físicos es más saludable el exceso que el
defecto y está más cerca del término medio, mientras que tratándose
de la alimentación el defecto es más sano que el exceso. De esta

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARIST<;>:rELES

1222 a - -
Q , ,,; , , , " l: •
· tJ1TEPJJº"fjs. ·waTE KaL a, 1rpoaipETLKaL E5ELS a,
cf,,,\oyvµvaat,Kai · cptAovyiE'is µéi)Jwv laoVTm Ka0'
ÉKaTÉpav ·T�v aipww, lv0a µlv o[ 1TÓAV1TOV<.i)T<,poL
� r f ' •
EV0a o , . OL ·V1TOGTU7'KWTEpoL ,, KaL EVUVTWS TCf>-
> I L� ,..

-
11 f . \

' , - r
86 fLETPLCf> Kat T'f> WS o· /\oyos EV a fLEV _ O U7TOVOS
, aµ..,,w, ,,
r ,,

�' , , ' �'


"0 ., r "
� ' \
KUL' OVK ., ,J.
, • , /3 ,
E_V 0a oE' o·· a1TO/\aVa7'LKOS KaL
ovx O 1T€LV'YJTLKOS. avµ ULV€L OE 7'0V7'0 OLOTL. 1J
,J. ,
'f'VGLS
' \ , '
EV0vs ov 1Tpos a1TaVTa OfLOLWS
,, • , a'f'ea-rr¡KE , ,J. , 'TOV
-
I >\\>'.,t \ ,J..\I I > -\\ �•
fLEGOV. U/\/\ 1¡TTOV fLEV 't'L/\O1TOVOL Eaµev µa/\1\OV o
, ' , r ' �' ..... , ,, ' '
a1TOl\aVaTLKOL" .oµo,ws OE TUVT EXEL KaL 1TEpL
•o i/Jvx�s. Jvav-rlav SJ -rt0EµEv -r�v ;gLv J<f>' ijv 'TE
' • , 1 ',J.' " • 1TOI\J\OL; . ,., , 'TJ• o�·
aµap-ravop.Ev µa/\1\OV
•ETEpa, WU1TEp ,, ,
_,'

.,.
KaL E't' 'TJV OL
' , � ' ' . \ ., ,
> '
OVK ovaa l\aV avn,
1'
0
> \
º'ª yap 'TO O1\Lyov.
/ \ \
' ava,a0r¡-ros. EGTLV.
I 't
OLOV opyr¡v 1Tpao-rr¡TL .Kat 'TOV
1222 b ópyl,\ov -ri¡J 1Tpó.Cf> • Kafro, · Ja-r�v v1rEpfio,\� Kai E1TL
.-ro i',\Ewv Eti•m Kai -ro Ka-ra,\,\qKTLKOV EtvaL Kai
, • ,y· ,. y, ,,,, ,,, •
-
'<>VTOL, E7T, EKHVO OE
, , -
p.r¡ opy,..,Ea 0aL pa1r,..,q_µ'Evov; al\/\ oi\Lyo, o, TOL•
�' 1TUV7'ES' .,
pE1TOVGt fLa/\1\OV•. OLO _,,
"
�'
. KaL, OV, KOI\UKLKOV ' , .o·0vµ.os , •. . . -
6
" s·
'E1rd i ELA1} 1TTaL -� OLaAoy� 'TWV ºe[EWV -.Ka0',
' ' - ,· , , ,
'EKaaTa 'Ta 1Ta0r¡ iJ KaL V1TEp o
e 0'
ª'
/3 ,\' \ ' , ' '·'·
KaL E/\/\EL..,,ELS,
� ' .... ,
KaL TWV EVUV.TLWV, Es EWV Ka
' 0' ' '
� ,

(n's o.
rr

�· o• 0p ' 0'os- l\oyos


e\ ,,
as EXOVGL Ka-ra TOV
''
, ,

'ºP ov /\oyov KaL' 1Tpos ' TLVa ,-


�'EL opov U1TO E1TOVTa<; EYELI ( TO µEaov VGTEpov
,
·; �1TLGKE1TTEOV , ) • . ,J...,,avEpov ' OTL ,\'
., 1raaaL - ª' • r¡'0LKaL' apETaL., '
.

,\'
/3
,
"
-
32
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

suerte los hábitos que se escogen voluntariamente, como los ejer­


cicios gimnásticos, serán favorables a la salud en uno y otro sentido
de la elección, sea por el exceso ( en la fatiga) sea por el defecto
( en la alimentación). Será en cambio contrario al hombre mesu­
rado y ajustado a la razón tanto el que no hace ningún ejercicio
( y no ambos extremos) como el que se entrega a la glotonería,
y no así el que espera a tener hambre. lo cual acontece porque
desde el principio nuestra naturaleza no se aleja del término medio
igualmente en todas las cosas, sino que somos menos amigos del
trabajo y más del placer, y lo mismo en lo tocante al alma. Y
es así como ponemos como contrario al justo medio el hábito por
el que, con la mayoría de los hombres, erramos más a menudo,
mientras que el otro pasa inadvertido y como no existente o im­
perceptible por causa de su rareza. La cólera, por ejemplo, ·nos
parece ser el contrario de la mansedumbre, y el colérico del hom­
bre manso, y sin embargo, puede caerse en el exceso de ser uno
demasiado compasivo y reconciliable, y no airarse ni cuando lo
golpean, pero son pocos los de tal condición, mientras que todos
son proclives al extremo opuesto, por lo que la cólera es incompa-
tible con la adulación.
Hemos trazado así el esquema de los hábitos correspondientes a
cada una de las pasiones, con sus excesos y defectos, así como de
los hábitos contrarios según los cuales dispónense los hombres
de acuerdo con la recta razón, a reserva de examinar más adelante
lo que es la recta razón y a qué norma debemos mirar para definir
el justo medio; por todo lo cual es manifiesto que todas las virtu-

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
.ARISTÓTELES

1-222 b
, , , , . ... , . ... , . , ,
10 1<a, 1<a1<,ar. ?T€pr. 'l}Sovwv 1<a1, >.v1rwv V1T€p/30'.\as 1<a1,
JMdip€LS €la{, 1<al ,j8ovai 1<al Aihra, Ó.1ró -rwv
I fl(: \ 0 I I .,> \ \ \
e,pr¡µ.evwv e5 Ewv Ka, ,ra r¡µ.a-rwv ywov-ra,. a/\1\ a

µ.�v ?j ·y «: /JE'.\-rla-rr¡ ;g,s 'Í 1rEpl €Kaa-ra. µ.lar¡


la-rlv.
OT)/\OV 'TOWVV O'Tt. ª' apE-ra1, TJ ?Taaa, 7J 'TOVTWV TLV€S
� ..... , ' , fl � , \ 'I\ .... " , \

ti "" I

. .,
ECTOV'Tat. TWV JL€CTOTTJ'TWV.

,.,.
15 VI. Aáf3wp,€V otv lli71v ªPX1JV -rijs Jmotfcn¡s
UK€.,,EWS. , ' 071
ELCTC. ...
� ' ?Taua, fL€V ' . ª' OVCTLal, Ka-rq . \.
.l..'
.,.,vuw .. TLV€S \ ,
apx.a,, , oLo � \ Ka,\ EKau-rr¡ • , \\\ ovva-
7TO/\/\a �-
...
Ta, -ro,av-ra. ')'€Vvav, oiov
... " av "' 0
pw1ros av '0pw1rovs ' Ka,
'
r-
!:,<tJOV .,,
O1\WS r - Ka,' .1..
!:,epa. .,,v-rov ' .1...,,vra. ' '1Tpos ' 0€ � ' TOVTOLS '
., , ., 0 . \
.o y av pw1ros Kar. TTpa'l: 5Ewv , TLVwv , <.a-riv
• , \
ªPX71
, - ,, ... \ �\\ ' ' ., .
� ..... �,., , ..... "
!O µ.ovov 'TWV !:,<tJWV' TWV yap a/\1\WV ov0€V Et?Totµ.ev
,
av '1Tpa'TT€LV, TWV o apxwv oaa1, 'TOLaV'TaL, O EV
- ·e
"" f I I , \ I I\
'1Tpw-rov ar. KLVTJCT€LS, Kvptat, /\E)'OVTat,. µ.al\ta-ra OE
� \

�.
.VLKaLWS , , .l.., wv "' P,7] ' EVVEXETaL
, �, �, \ " ., •
a.,., a/\1\WS. 7JV ,aws o
8EOS ' ªPXEL,., EV, VE �\ -ra,s ... a, K,vr¡Tots , , .... OtoV
apxais,
.. EV ,
.
1>• \ I
- /\Eye-ra, ')'€ Ka
I e•
Tais µ.a0r¡µ.a-rtKais, ovK Éan Tó KVp,·ov· Kal-roi.
f I
oµ.o,o-rr¡ -ra· Ka, y�p
\ \
EV7'.av0a
, ""
, ""' , - , __!\ , " \ �
Ktvovµ.evr¡s TTJS apxr¡s 1rav-ra fLal\L<JT av Ta vEL-
,
l<VVJLEVa µ.e-ra{3-'
\ \
� 01, � • • av-ra '
\ \ 0 av-ra
ll,(V\Ot, ' oe • ' • · ov, µe-ra-
" µ ' -rcp-
a/\1\Et, ava,povµ.evov '
. a-rEpov V1TO 0a-rEpov ' av
f3_,,'
\ • '
'0
TTJV V1TO ECTLV aVE/\ELV. Ka,
'
,
' \ Ktvr¡'
\ -
' , aews
\º' � , ,
, TLvos· 7Jf yap·
, �
EKELV7JS OE"<¡;aL. o• o -:l:

�.
.av ., 0pw1Tos ªPXTJ '
TTpar,,LS
-/;

TJ(TtS. E7TEt o wa1Tep ev -ro,s a/\/\ots 7J ·ªPXTJ


1 \ �, f!I 'I "" "\ \ f > '\
..., l(LV
. 0ft '·

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

des morales (no menos que los vicios) son relativas a los excesos
y defectos en los placeres y dolores, y que los placeres y dolores
engéndranse en las supradichas disposiciones y pa�iones. El mejor
hábito, por consiguiente, será el término medio en cada situación,
por lo que es claro que todas las virtudes, o algunas de ellas, serán
una especie de posiciones intermedias.
VI. Tomemos ahora otro punto de partida para la indagación que
va a seguir. Todas las sustancias según su naturaleza son principios
de cierta especie, por lo que cada una de ellas puede engendrar
otras muchas semejantes, como el hombre engendra hombres, y
el animal en general animales, y la planta plantas. A más de esto el
hombre, único entre todos los vivientes, puede ser principio de
ciertos actos, porque de ningún otro animal puede decirse que
actúa. De los principios, a su vez, lo son en grado eminente aque­
llos que son la causa primordial de los movimientos, y con mayor
propiedad aún aquellos cuyos efectos no puedan ser distintos de lo
que son, por lo que tal principio podría ser Dios. En los principios
inmóviles, en cambio, como en las matemáticas, no hay ningún
principio en sentido estricto, por más que se les llame así por seme­
janza, a causa de que si se mueve el principio, cambia todo lo que
se ha demostrado partiendo de él, miefitras que· no cambian las
cosas demostradas por sí mismas, destruyéndose las unas a las otras,
a no ser que se destruya la hipótesis de que ha derivado la demos­
tración. El hombre, por el contrario, es principio de cierto movi­
miento, dado que toda acción es movimiento. Y así como en los

33
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1222 b
,
a.,na , ean
, -rwv - �,,
o.
-r¡ -y,voµ,evw11 .,
.\ -avrr¡v
, ' .,,
ov-rwv
"" ,
e, ,
\

\:' 'l: t \
- t
on
\:'
vor¡aa, Ka a1rep e1r, -rwv a1roons ewv. n -yap
A

,, -
exov-ros -rou -rpiywvou ovo op as avay,cr¡ -ro -rE-rpa-
� , , 0\ , , ' ·,
,, ,
-ywvov EXHV -re-r-rapas op• 0as,
' .,,avEpov
,1,. \ t "
ws a,nov
, '�, '0' ,, ' , ,�,
-rouTou -ro ovo op as EXHV -ro -rp,ywvov· €l o€ '}'€
{J I\\ \ I > I \ \ I
85 ¡.tETa aN\ot
/3 ,,'
-ro -rp,ywvov, avay,cr¡ .Ka, -ro 'TETpa-
1' t "l:
ywvov JJ,E'Ta UN\€lll, OLOII €l -rp�LS, Es, €l 0€ 'T€'T-
• \:' \ , A

-
-rapas, OK'TW , . KaV €l, JJ,'YJ\ JJ,E'Ta¡-,
,, \.
Qal\l\€l ' -
'TOtOU'TOV o
1:-•

,.
, "
, , , .... ,
EU'Tt, KO.K€lVO 'TOLOU'TOII avayKaLOV ELva,.
....

lifj,\ov s· ó lmxELpoíJµ,Ev ÓTL civay,caí'ov €K 'TWII


1 • ' \

, /3-
- - 1:-• ., \ , " \ ,
aVal\U'TtKWII' IIUV o OUT€ /LTJ /\€')'EtV OUT€ /\€')'€lV
- 1'f
aKpt WS OLOV 'T€ 7T,\TJV 'TOUOU'TOV.
'
€l, -yap ¡.tr¡0€V
\ '
"º aN\o
Jf\' ,,
a,nov -
'TOU \ ' �, ,, ,
( -ro -rpiywvov ovTws exE,v, ªPXTJ
,

•ns av €'1J 'TOVTO Ka¿ a,ncw 'TWV vaTEpov.


,,
H1T€p ' \
EUTLII ,,
€Vta .,,
'TWII OV'TWII ,� '
€VV€XO¡.t€Va ,
wa'T'
'
€VUVTLWS -
,, ,
EXHV, avayKTJ
,
Kat 'TUS apxas aVTWV €lVat 'TOtau-tas·
' \ , \ , _ .,. /

1 ' ' - 'C ' ' ' .... ' Q .... '
22.3 a €K yap -rwv Es avayKTJS' avayKawv TO auµ¡-,atllov
• ' 1:- '
Ean, .-ra oe ')'€ €V'TEU ev evoexeTat yevea a, E7Tt
' -0 • 1:- ' ' 0 • '
,
-ravavna
- , \
' . Kat\. a(\ e.,, auTOLS' - ,
ean 'TOLS' av pw1rots, ',,.J..' " 0 ,
,,,- TowuTwv.
1TOl\l\a -rwv , \
,
, Ka, ªPXª' ,. -rwv
.... ,
-rowuTwv
ELULV
, , .,
aVTOL.
, ti
WUT€ oawv
ª npasEWV
'C
o
f
av 0pw1TOS'
,, ,
, ,, '\ " ,�, ' '
5 eanv apx1¡ Ka, Kvpws, .,,avEpov
,l.. on H'VEXETaL Kat
y,vea
f 0ª' KaL µr¡,
\ I
KUL OTL E<p
\ d ' 1J...1 f'
avnp 'TaU'T
.-. ,.. J 1
€UTL
\

\
jlLVEa 0ª' ye
I 'F' I I 1 - 1" \
f KUL µr¡, wv Kvpws €UTL 'TOU €LVUL KaL

34
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ETICA EUDEMIA

demás casos el principio es causa de lo que existe o se produce


por él, hay que pensar aquí como lo hacemos a propósito de las
demostraciones. Si, por ejemplo, teniendo el triángulo sus ángulos
iguales a dos rectos, síguese necesariamente que el tetrágono tiene
cuatro ángulos rectos, es evidente que la causa de esta conclusión
es que los ángulos de un triángulo son iguales a dos ángulos rectos.
Mas si se mudase el triángulo, necesariamente se mudaría el tetrá­
gono, de suerte que si los ángulos de un triángulo fuesen iguales a
fres rectos, el tetrágono tendría los suyos iguales a seis, y si el
triángulo los tuviese iguales a cuatro, el tetrágono los tendría igua­
les a ocho. Mas si, por el contrario, no muda la proiiedad de un
triángulo, sino que permanece tal como es, permanecerá necesa­
riamente el tetrágono tal como es.
. La necesidad de lo que estamos tratando de demostrar aparece
claramente en los Analíticos, 17 y por ahora no podemos ni pasarlo
en silencio ni afirmar rigurosamente otra cosa que la siguiente.
Si no hay, en efecto, otra causa de que el triángulo sea como es,
el mismo deberá ser un principio y causa de las propiedades consi­
guientes. Y si entre las cosas hay algunas que admiten ser contra­
rias de lo que son, sus principios tendrán que ser necesariamente
de la misma condición. Todo lo que resulta de un principio nece­
sario deberá ser igualmente necesario, mientras que las cosas que
derivan de aquella otra fuente pueden dar lugar a estados con­
trarios, y lo que depende de los hombres es a menudo de esta
clase, y los hombres mismos son principios de semejantes actos.
De lo que resulta claro que todos los actos de que el hombre es
principio y señor, pueden tanto producirse como no producirse,
ya que de él depende. que se produzcan o no, por ser el hombre el

34
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
.ARISTÓTELES

s· .,lcf,'
:i22aa
TOÜ µ� -;rvaL. Óaa av-ré¡J laTi 'ITOLEtV � µ,�
.... .,,
1roie,v, a,-r,os 1·ov-rwv avTos ea-rw, Kat oawv a,nos,
, \ , \ .,, ,,
'.J..'
E't' 0.VT<f)
f
�1TEL º r¡ TE ape-rr¡ Ka,
,,
.... , ' �, f'I , ' \
?1
t
KaKta Kat Ta
, ' '

, , , .... ,, .,. , � ,
10 a1T UVTWJ:' Epya . Ta\ JL.EV
' E1TO.LVETa
' T,a
\ OE' 't'EKTa
.J,
,. , ,•
(.'t'�YETat ' ' , .... , ' 't , , ....
yap Ka, E7Tanrn-ra, ov -ra Es avayKr¡s r¡
°"
TVXTJS 7J 't'VUEWS V1Tapxov-ra al\/\ OUWV ay-rot at•,
I I t I "t\\1 fl t \ ti
J..
,

.,
_-r,o, �aµ,ev, oawv yap a'/\1\os ainos EKELvos· Kat -rov
, .,

.,. ,
. ti ' ,,,, • ,, ' .... ' \
\

't'oyov Ka, Tov e1ra,vov


. � -\
exn , or¡l\oV o-rt Ka, r¡ aperr¡
\

\
\
., ., ) .,
\

. · Ka, r¡ KaKLa 7TEpt TatJT Eanv wv av-ros a,nos Ka,


' f ' ' , \ , '
. . - , 1' ' ,,
•5

, \ 't ,. , ,, . ' , ' ,,


apxr, 'TT'pasEWV. flTJ1TTEOV apa 1TOLWV O.VTOS a,nos
,·, \ �
Ka, apxr¡ 1rpasECJ.111
'I: ravi-es
, µ,ev
\ o_!·] oµ,ol\oyovµ,Ev,
. \ - 4
,,;,,�: · ·
ºªª J-LEV
• , r ,
EKOVata tCU.4 KaTa 1rpoa,peaw TTJV EKO.IJTOV,
, , r , ,

�· ºªª .'
�, , /
EKE'LVWJJ :LLTLOV EtVaL, �aa O I aKova,a, OVK av-rov
t I • ,, . ., r, t t \

,
a,nov
., :,
JJaVTa o ., ·.. poE�OJ-LEVOS,
\ , �
KO.L EKWJ/ or¡I\OV_ ' -,
, OTt. O7}1\OV TOtyVv OTL �O.f, TJ aperr¡ KO.L TJ KO.Kta TWV
• � ..... , , ., , r , , , r , ...

,�· r , " ,,
·º·E�OVULWV av ELr¡aav.'
' qpa
'VII.' • A7J1TTEOV. " T�. TO
'· . ' . EKOVULOV
• ' Ka,
' -n
' TO
'
_0.KOVCTLOV, .. Kai ,-{ lanv . � 1rpoaípea,s, E7T€tOr/ �

apEti} Kai � .KaK{a. ÓpÍ{ETO.L TOVTOLS" Kat 1rpw-rov

-rptwv or¡
, ' r , ' . ' , , .,... �,•
UKE1TTEOV TO EKOVULOV KO.L TO aKOVO'LOV.
, ., �'i: "" .., 1' ,, , ,, e "'
TOVTWJ/ EV -n odsELEV av' EtJ/at, 'TJTOL KO.T opEsLV r¡
' , " , � , ' ' r ,
2S KaTa 1rpoa,peaiv r¡ Ka7:a. OLO.J/OLO.V,•-TO J-LE>' EKOVULOV

'KO.Ta. TOVTWV '!,•, -rJ s· O.KOVULOV Tiapa TOVTWV -r,!

aMa J-L�� � Ópeg,, Els -rp{n. óLatpEtTO.L, els f3o?Jt.7J GL�

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

señor de su ser o no ser. De las cosas que está en él hacerlas o


no hacerlas, él mismo es la causa, y las cosas de que él es causa
dependen de él. Por otra parte, la virtud y el vicio, no menos que
los actos que de ellos derivan, son dignos unos de alabanza y otros
de vituperio; ahora bien, no se alaban ni vituperan las cosas que
son resultado de la necesidad, del azar o de la naturaleza, sino las
cosas de que nosotros mismos somos la causa, porque siempre que
es otro el causante, sobre él han de recaer la alabanza y el vituperio.
Está claro, en suma, que tanto la virtud como el vicio guardan
relación con los actos de que el hombre mismo es causa y principio.
Debemos, por ende, indaga,.- de qué actos es el hombre causa y
principio. Ahora bien, todos estamos de acuerdo en que cada
hombre es causa de los actos voluntarios y conformes a su libre
elección, mientras que no es causa de los actos involuntarios, y es
claro, por otra parte, que son voluntarios los actos efectuados des­
pués de una libre elección. Asimismo es evidente que la virtud,
no menos que �l vicio, cuéntanse entre los actos voluntarios.
VII. Hagámonos cargo, pues, de lo que son lo voluntario y lo
involuntario, y lo que es la elección, ya que son los términos defini­
torios de la virtud y del vicio. Sea lo primero la consideración de
lo voluntario y lo involuntario. Un acto, al parecer, sólo puede
tener uno de estos tres caracteres: o procede del apetito, o de la
elección, o del raciocinio, siendo voluntario lo que es conforme a
uno de estos elementos, e involuntario lo que les es contrario. El
apetito divídese a su vez en tres ramas: la voluntad, el ímpetu y

35
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1223a '0 \ • • 0
.�at Vf-L OV Kat E'TTL vµiav, waTE Tav-ra OtatpETEOV*
/ .; A .<- . ,
' · - ' , , ,
Kat·TTPWTOV -ro KaT E1TL 0vµ,av.
e:- A •
A '{:
UOsELE o • av
"
1TaV TO' ICaT, E'TTL0vµ,av' • ,
EKOVULOV
A e:- "", .,.
., •
e-tva,. TO\ ya \ , ,
p aKova,ov TTaV ooKEL E_ivai Q'
,.,,a,pv,
,80 'TO -s�
f3laiov Avm¡p6v, Kat 7TUV 8 ávayKá�óf-LEVOI,
7TOLOVULV -rj 7Td.axova·,v. WaTTEp Kat Evr¡v6s cf,r¡ a,:
I'
7TO,V ya.p ·avayKafov TTpayµ,' Ó.VL<lPOV É,cpv•
J
wa-r' .,t -;.,- AV1T"f]pov f3la,ov Ka,> �t 'Tt." f3la.LOV Xvm¡-('
-
f

85 yap
,

'
\
/ \'1,:-,

€1TL

,
/
' \
pov· TO OE 1Tapa TTJV ETTL 0vµ,av .7T!J.V I\VTT.r¡ pov r¡
A fC:, /

) ., ª'
0vµ,a 'TOV r¡oEO<; , ·WG'TE ,.,ia,ov KaL aKOVGLóV.
,. , , '
A

,
\ , •/
,.

\
/

_ ,
'TO apa KaT E'TTL0vµ,av EKova,ov· epavna yap Tav-r i
'JI t

áM1AoÍ.c;. ETL � µox0r¡pla Ó.OLKlÜTEpov 1Taaa 7TOLEL,


f "'' > / A ., f e:-• ) \
1'J O aKpaa,a f-LOX0r¡pta / OOKEL
"' ELVaL' O o o;KpaTr¡c;
ofos Ka'Í'"a 'T1JV em0vµlav 1Tapa TOJI Aoy,aµov
, • I > / �> ,,· t """ , t /
. ,. 1Tpa'T'TELV, ai<pa'TWETaL o o-rav EVEPYrJ KaT avn¡v·
., ' t ' \ ,� , "" , . ,
,1223 b wa0 o -r.1<.paTT)S aoLK aEL 'T'f) 1rpaT.'TELJ/ .. KaT 1

, , ,
r¡.... . ,
, ,
··, - ,� ,
E'TTL
, 0vµ,av. 'TO, .O �
aoLKELV EKOVGLOJ/ • EKWV_ ,
'. 9-pa
,,

. 't. ., , , , , , , e
TTPªsEL,. Kat. EKOVGLOJ/ TO Ka'T E'TTL vµ,av. KaL yap
� , ,,
,,
, , aT07TOV Et, OLKaLOTEpot EGOJ/7'at OLC' aKpaTEL<;
, ....
ywo- ,

1 , \ , , �'i: " ., ,
f-LEVOL. _ �EK, f-L EV 'TOLVVJ/ 'TOVTWJ/ 005ELEV av 'TO KaT,
) / f / 1' , C:,\ A e:- • /
6 .E7TL0vµ,av . \
EK_ O VGLOJ/ ELJIUL' EK 0€ TWVOE ·'TOVJIUJITLOV 1
., " .
, , , ,
a7TaV yap o EKWJ/ 'TL<;_ 7TpaT7'€L ,.,oVI\Of-LEVO<; 7TpaTTEL, Q ,

36
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

el deseo, por lo que es preciso distinguir entre ellas, comenzando


por el deseo. Párecería que todo lo que se hace por d�seo es volun­
tario. Lo involuntario, en efecto, parece ser siempre algo forzado,
y lo que es forzado es doloroso, al igual que todo lo que hacen o
sufren los hombres por necesidad, según lo dice• Eveno: 18
"Todo lo que hacemos por coacción ·es afli�tivo."
Así que si una cosa es penosa es porque es forzada, y si es for­
zada es penosa. Pero todo lo que se hace contra el deseo es penoso
(ya que el deseo lo es de algo agradable) por lo .que lo forzado es
involuntario. Lo que, en cambio, es conforme al apetito es volun­
tario, porque lo que es conforme o disconforme con el deseo son
proposiciones contrarias entre sí, a lo cual debe añadirse que toda
acción perversa hace al hombre más injusto. Y así, la incontinencia
parece ser una perversión,. ya que el incontinente es el que por
seguir su deseo obra contra el dictamen racional, y hace acto de
incontinencia cuando obra según su deseo, por lo que el incon­
tinente hace acto de injusticia cuando obra según su deseo. Pero
obrar injustamente es algo voluntario, por lo que el incontinente
obra volumariamente, y es voluntario su acto ajustado al deseo. Sería
sin duda absurdo el que los hombres, al hacérse incontinentes, se
hicieran más justos. · ·
De estas co�sideraciones resulta que lo· que es según el deseo es
al parecer vol'l.11ltario, pero de lo que sigue también · podría resultar
lo contrario. Todo lo que se hace voluntariamente se hace que-

36
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1223 b , " 1 • 1 , _ , , , " .,


Kai o {3ovAETat EKwv, {3ovAETaL o ov0ELS' o ou,TaL
.,. , )\)\ \ t ' , ' t\
nvaL KaKov. aN\a µ71v o aKpaT€VOfLEVOS' ovx a

0/3 ,,
R
,,
t'OVl\€1-aL 7TOL€L, TO yap 1Tap
A \ \ ,
O
" .,
OLETaL €1\TLUTOV
ELVaL 1rpaTT€Ll/ OL
"
I �· 0
>
€7TL vµmv
I >
aKpa¡EvEa aL €UTt,v•
I I '

, d . 'ti
{3'
\ 1 ' t I \ Jf
10 WUTE aµa avµ 1JUETaL TOJ/ av-rov €KOVTa KaL aKOVTa
�1T¡i<ÍTT€LV. 'TOVTO
� ,
8'
'
ci.8úitaToV."
!"'."\\ -
ln
,
o' J lyKpaT�S' , t \
oLKaL01rpayrjan, Ka, fLaN\OV T7JS' aKpaa,as· 7J yap
o
, I , I C' �1 1 \ � / ""'
EyKpaT€La ap€T7], 7J ap€T7J OLKaLOT€pOVS' 7TOL€L.
, . , �, � , ' \ , 0 '
€"/KpaT€V€Td.L o OTaV 7TpaTTTJ 1rapa T'f}V €7TL v¡.uav
I d 1 1 \ '\ � ""' .
KaTa
\
'TOV
'
"ºYLO"JLOV.
\
WUT '€L 'TO JLEV OLKaLOTTpaynv
15 ÉKOVULOV, wd1T€p KaL 'TO aóLKEÍ:V (áµcpw yap ÓOKEÍ:
-ravTa
....
t
€Kov.,am • ELVat,
.,. . KaL' avayK'f}
' , €L, 0'"
aTEpov
• .,
€KOVULOV
'0' ·' �·
KaL aTEpov) , 'TO 0€
'
1rapa
' ' 0 '
T'f}V €7TL uµ,av
, , � ,) C' ' \ \ ' \ 'l: t '
aKova,ov,. aµa apa o avTos -ro avTo 1rpa5€L €KWV
: ' JI •
Ka, aKWV.
• ·o o�· av-ros \ eKa,
, \ "ºYºS' 0vµov· f'

.... � ..... .,. ,, , ,


A , \

/: f \ TTEPL\ aKpaa,a yap


, , , ,
�a, €"/Kpa-r€La Ka,
1
vµov OOKH €LVaL WU7!€p KaL
20 Jm0vµlas, Ka'i·· 'TO 1rapa TOV 0vµov >..vm¡pov KaL
0 t , :WUT €L TO LaLOV aKovawv, 'TO
R,
t',a,ov
- '
'
7] Ka' €5,LS' " , '
' 0 '
'
t , "'
/3, . , ,
,, - . ,, �\
'
/CO.TO. 'TOV' vµov €KOVULOV av €L'f) 1Tav. \ �OLK€ O€
Ka'i 'Hp<ÍKA€LTOS' >.lyELV ds 'T�V laxvv 'TOV 0vµov
{3>..lyms OTL >..vm¡pa � . KWAUULS' avTov· ! " xa>..mov
/ . " .J..
. yap
" 0
'f'7JUL · VJJ,'-f} µax€a aL, 't'VX7JS' yap WVHTaL.
A / 0 .,. A \ , A ,,

'\ .� 1 1� I \ 'I \ t I \ 11 I
25 €Lo a.ovvaTOV TO av-ro €KOVTa KO.L·aKOVTa TTPO.TTf:.L)/
fl . \ \ \ t \ ""' /
aµa Ka, KaTa 'TO O.VTO 'TOV 1rpayµaTOS', µaN\OV
...,\\

,• ,
'€Knva1.ov 'TO, Ka ,,
. Ta, t'OVl\1]0-LV -..., KaT,
'T'OV a ,
€1TL uµw,v
0 ,
,_

37
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
'
ÉTICA EUDEMIA

riéndolo, y lo que se quiere es voluntario. Ahora bien, nadie quiere


lo que piensa ser un mal, y el incontinente, por consiguiente, no
hace lo que quiere, porque ser incontinente significa obrar, por
causa del deseo, contra lo que se cree mejor, de suerte que lo que
acontece es que la misma persona obra a la vez voluntaria e invo­
luntariamente, lo cual es imposible. El continente obrará justa­
mente y en grado mayor que el incontinente, porque la continen­
cia es una virtud, y la virtud hace a los hombres más justos, y el
hombre ejerce un acto de continencia cuando obra contra su deseo
y de conformidad con el dictamen racional. Pero entonces, si el
conducirse bien es algo voluntario, como lo es el conducirse mal
(porque ambos actos parecen ser voluntarios, y si uno de ellos
es voluntario, de necesidad lo será el otro) mientras qu� el acto
contrario al deseo es algo involuntario, síguese que· el mismo indi­
viduo hará lo mismo y a la vez voluntaria e involuntariamente.
El mismo razonamiento vale para la ira, porque hay también al
parecer una continencia e incontinencia de la ira, como la 'hay del
deseo. Lo contrario a la ira es penoso y la represión es cosa for­
zada, de suerte que si lo que es forzado es involuntario, lo que es
conforme al deseo será siempre voluntario. Heráclito, al parecer,
miraba al poder de la ira cuando decía que su contención es penosa.
"Difícil es, dice, batirse ron el corazón; se paga con la vida." Pero
si es imposible obrar voluntaria e involuntariamente en el mismo
momento y respecto del mismo aspecto de la cosa, más voluntaria
será la acción según la voluntad, que no la que se conforma con el

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

112311
Kal 8vµ.óv. · 'TEKµ�ptov Sl· ?ToMa ya.p ?Tpó:r-roµEV
,, ., , _
txov-rEs avw opyr¡s Ka, E?TL. vµ,as.
'' 8 '
, A ,
. €L.71'E7'at " Et·• 'TO' f1OVil.OP,EVOV
apa .\ , KaL • ,
·, EKOVO'LOV
90 TaVTO O'KtipaafJa,. cf,alvETaL Se Kai 'TOVTO aSvvaTOV.
· Ú1TÓKELTaL · y?ip A�µ'iv Ka, SoKEL �- µ,oxOr¡ pla a.Sii<w-
.J. f
TEpovs 11'0LELV, '1} o aKpau,a µox oTJP'ª·
, A f �· , ,. •
f TLS 't'aLJIETO.L •.
uvµ{J�UETaL
fl "' 't
Se TOV11av-rlov-' /30ÚAérat µev yap ov0e,s
, ., �, • ,.
a OLETaL Etva, KáKa,. 1TpaTTEL o OTO.V YEV1JTO.L·
� / � \ �-
aKpaTr¡s• EL ovv TO P,EV aoLKELV, EKOVO'LOV, :ro �
1 / 1 .,. • \ \ J�
A

ss ÉKOVULOV 7'0 KaT.a /3oVATJO'LV, OTáV 0.Kpa-nj� ylv.r¡-rá.,,


• , ·�· ' .!\\t ., � , .. '
OVKE7't.. CJ.OLKTJO'EL, l,UV\ E0:7'0.1, OLKaL_DTEpos ,,, 11'pLV
f 0 ) /
TOVTO o aovvaTov. oTL. µEv
A �· t� / • ., • \

YEVEO' a1, aKpa-rr¡s.


, , ., ' f , ., .
t.LII 11'paT•
'T9LVVV OVK €0'7'1, 7'0 EKOpULOV 7'0\ KaTa' opec,, ,,
,
'TELV ovo ,
• �· a/COVO'LOV , TO' 'T!ªPª. ' ·T1JV ., l:
' opEc,,LV .J.
't'avEpov.
· v111•·· "O ' 7'I, �•·o ovo· •�'E K0,7'0,' .wpoatpEULV, ' 'ffa/\L�
.t.,
. EK
,
.
-rwvSE. Srj>.ov. TO µev yap Ka'Td. {JoVA1J O'LV ·ws OVK
• I
aKovu,ov a1TE0ELX
' �
, fJ 1],
_, \ \ \ µa.N\oV wav, oC\ ,-,ov-
a.N\a A\\ .
A
R '
\ ,
,1224 a /\€7'0,L Ka, EKOVO'LOV º a� OTL ,ca, P,1] ,-,oVI\OP,EVOV
, \ ( • , , \.\, ., ' ' R

' EvStXETa1, 7rpá-t-rELV .'J_KÓvTa, ,rov+o SJSrnc-ra, µóvov. ,


'Tf'OAA<l Se {Jov>.6µ,Evoi, 1Tpó.TTOP,EV E!alc/,V'Y}s., wpoaipEL-
TaL �· o ·OVOELS ·� \ OVOEV ·�' Ec,, '.J.
•t:aL't'V'YJS. ,
6 El Se aváyK1] µev ,jv TPLWV TOÜ'TWV ;¡; 'TL ElvaL
'TO ÉKOVO'LOV, 7j Ka:r'_ ÓpE,LV �. K�J'(J, _wpoo.lpéuw ,j

38
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTI� EUDEMIA

deseo o el corazón, como lo prueba el hecho de que hacemos barras


cosas sin . ira ni pasión.
Queda por ver si lo querido y lo voluntario es lo mismo, lo cual
parece ser imposible. Hemos supuesto en efecto, por parecernos
así, que la perversidad nos hace más injustos, y que la inconti­
nencia es, a primera vista, una perversidad. Pero aquí resultaría lo
contrario de nuestra hipótesis, ya que nadie quiere lo que piensa
ser un mal, y lo hace, sin embargo, cuando deviene incontinente.
Si el obrar injustamente es un acto voluntario, y si lo voluntario
es lo que se conforma a la voluntad, resultará entonces que el hom­
bre que ha llegado a ser incontinente, no obrará más injustamente,
sino que será más justo que antes de haberse hecho incontinente,
lo cual es imposible. De lo que se sigue con evidencia que lo volun­
tario no es obrar según el apetito, ni lo involuntario el obrar con­
tra el apetito.

VIII. De lo anterior es claro que el acto voluntario no se identi­


fica con la elección deliberada. Con antelación quedó probado que
lo que es conforme a la voluntad no es involuntario, antes bien
que todo lo que se quiere es voluntario, pero de nuestra demos­
tración no quedó excluido el que se pueda ejecutar voluntariamente
aun lo no querido. Y de lo qu.e queremos hay muchas cosas ·que
hacemos de repent.e, siendo así que nadie hace algo de repente si
ha mediado la elección deliberada.
Si necesariamente, según dijimos, el acto voluntario ha de ser
una de estas tre.s opciones, o según el apetito, o según la elección

•,¡ ..

38
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

"l,KaTa-,:,otaJJota.v,
122.4 a
� , \ .,
TOVTWV oe:·
, ' .
� , µ:11, e:an,
� Ta' ovo
, . ,:
, � I\EL1TETO.,t
,. '
, \ .. ·'\

'(V T<¡J OLaVOOVjJ,EVOV 7T<µS npaTT€LV e:,va, TO EKOVUtOV.


· ETL 0€ jJ,LKpóv npoaya,'�VTES "'TÓV ,\6yov Jm0wµe:v
: /\ - \ ..... t ' - ' , , � -
/ TE/\OS T<¡J 7TEpt TOV EKOVULOV Ka, aKoVaLOV oLOptaµlf).
<:,
10 OOKf{L yap TO {3
A \ \ \ '
. t'q. KaL µr¡ f3,q. TI, ?TOLELJJ, OLKELa TOtS
\
0
A , A A

Etpr¡µEVOtS ewa,· TO TE yap


J / . 1' f \ /3'LaLOV aKova,ov KaL
J I \

¡TO aKoÚO'tOV néi.v f3laiov elvaL cpa¡.dv. ware .?Tep,


Tov f3lq. · <¡KrnTÉov ?TpwTov Tl Jan Ka, 1rws EXH
.

. '1Tpos TO EKOVULOV KaL aKOVOLOV •.'" OOKEL or¡ TO �\ \

/3''ª
• \ \ f / '•; \ J / '�• �• A

\ \ , . ' \
;{3t'atOV
. · KaL TO avayKatov. aVTLKELU 0a,, KaL r¡
A ., A f

15 KaL TJ avayKr¡, Tlf) . EKOVULCf> Kat,\ _TTI '1TEL OL €77'


\ f ) / .... , , - 0- · ·
1
Twv npaTToµevwv. Ka0OI\OV
- ' ,, oe"'\ TO' uitov Kai T v /3' ' '.
1 r¡
avayKY]V KaL E7Tt TWV a't'VXWV I\E"¡O¡.LEV . KaL yap
, , \ , \ \ '
º - ,
1
/, , \ ,

'?ºV' /\t' '0OV avw " Kat\ TO\ '1TVP KaTW f3t'q. Kat\ avayKa..,o-
, . ,. I

e
A '

. , - "'' ., • , ,
µe:va ,J., ,
'f'epe:a a, ,J.,
'f'aµev, TavTa . o oTav KaTa T1JV
1·4>úaEL kat T�V Ka0' atha ópµ�v cpÉpYJTat, ov f3(
0

q.
I , , I
1-ov µr¡v ovo · EKovaia AE"¡ETaL, al\/\ . avwvvµos
' t , ' ' ', ·, ,
. ., �' '

20
f
f
aVTlBea,s, -��av. 0€ napa Tatfrr¡ v,
I <:, t > ,f, I
ºcf>aµÉv. {Jt<i,"
Of:LOLWS 0€ KaL E7TL E/L't'VXWV KaL E7Tt TWV ':,Cf>WV
\ \

/3'
1 \
, 1 A

,,, \
,. /

I
opwµEV L<f 7TOl\/\a KaL 7TaaxovTa , KaL\ ·. 7TOLOVVTa 1,
• A -

OTUV 1Tapa T�V EV avr0 ópµ�v etw01.v TL Kwfj. €V


'µev 'íOtS di/;vxots á.1rMj EV OE T�'is eµif;úxqis � ªPX1,
¡1TAE�vá{e:i· ou yap á.d� Ópe:t,s Ka, ó ,\6yos ·avµ-
�. ,1.,
't'WVEt. '.i; WUT __:• E1TL ·µe:v TW�. al\l\W� ':,<f,1WV___a7fl\OVV
fl , • , \ \

exp,
A A : ,. / ( •, A
"' \ .

Tó f3lm;v, tJarH=P J1r, -rwv á.if;úxwv <;' (ou /rai;

39
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

deliberada, o según el discurso racionai y ya que no es ninguna


de · las dos primeras opciones, no queda sino que lo voluntario
consiste en cierto discurso racional. Llevemos un poco más adelante
estas consideraciones antes de definir finalmente lo voluntario y
lo involuntario. Las características propias de ambos términos con­
sisten a mi parecer, en un caso en el empleo de la fuerza, y en el
otro eri la abstención de la fuerzá. Acostumbramos decir, en efecto,
que todo lo forzado es involuntario, y que todo lo involuntario es
forzado. Veamos, pues, en primer lugar el sentido de forzado y no
forzado, y qué relación guardan con lo voluntario y lo involuntario.
Lo forzado y lo necesario, así como la fuerza y la necesidad,
parecen oponerse a lo voluntario y a la persuasión en la esfera de
la conducta. Más aún y en un sentido general, aplicamos los tér­
minos fuerza y necesidad incluso a las cosas inanimadas, y así deci­
mos de la piedra que sube y del fuego que baja por obra de la
fuerza y la necesidad. Cuando por el contrario las cosas son lleva­
das del impulso que les es natural e intrínseco y no por fuerza,
no decimos, sin embargo, que lo hagan voluntariamente, por lo
que la oposición carece de nombre propio. Cuando por el contra­
rio son arrastradas fuera de su tendencia natural, decimos que se
mueven por la fuerza. De manera semejante en los entes anima­
dos y en los vivientes, los vemos sufrir y hacer muchas cosas por
la fuerza, cuando son movidos del exterior por algo contrario a su
impulso intrínseco. En los seres inanimados el principio motor es
simple, aJ. paso que en los seres animados es múltiple, porque no
siempre hay acuerdo entre el apetito y la razón. De ahí que en los
demás vivientes, no menos que en los entes inanimados, la fuerza

39
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1224 a
\ '
l\oyov KaL' opE,;LV
" l:. .. '
Evavnav, ''' ' 'T'l}
a/\1\a - opEs
• 'l:�L 1:,'l} • EV
y-) ' I
> 0pw1T(!}
\ >I <\
O
._., av I EVEO'TLV
>I aµ..,,w
>I ,/..
I KaL EV 'TLVL 7/1\LKL<f, _3;
:,
\ \ I > '-' I� t \ \
KaL 'TO 7Tpa-r'TELV a1TOOLOOJ.LEV (ov yap ,,/.. ,yaµEv 'TO
"' I I t"' \ \ I >\\ \ \ ""'
1TaLOLOV 1rpa'T'TELV, OVOE 'TO 0TJPLOV, a/\1\a 'TOV TJºTJ
80 füa. .\oy,aµov 1rpánov-ra). OOKEL 'TO f3laiov 8�
., ' \ ., ' ' '
a1rav I\V1TTJPOV . E,va,, KaL ov0ELS f3L<f J.LEV 7TOLEL
' ' -
'
xa,pwv OE. �, �'
º'º
7TEpL -roi·
\ \
EYKPU'TTJ KaL 'TOV aKpa'TT) ' - ' ' , .�
\ I > ,/.. .Q I I > > I \ < \
7TI\ELG'T71 aµ..,,,a,-, 71T71a,s EO''TLV. Evavnas yap opµas
,, 1
fXWV UV'TOS EKa-rEpos
, r ,
UV'TCf) 7rpa7'TEL, WO'0 O 'T
r .... , " ' ., ,
t \ I I > I\ < 1 > \
EyKpaT71s f3uz., ,yaa,v, a,/..
,,/..
_ E I\Kwv· av-rov a1To -rwv
A

•� , , - ,' - ..,,
' , ,l.. ,,
85 710Ewv E1TL0vµwv (al\yEL \ ,
yap a..,,EI\KWV 7rpos avn-
• , aKpa-r71s
, ' L<f t
. ' 'TOV
' 7Tapa '
{3 )
' \ Ñ
TELVOVO'aV -r71v opEs w , o· -r
,· '
l\oy,aµov.
\ - 0ª'• 71• yap
,,:'J'T'TOV OE OOKEL- I\V1TELO' •
' E7TL-
"'' "'
0uµta •� '
' TOV- 71OEOS, ,,: '
• , -' 0EL- xaipwv•
:, aKOI\OU
".,. • •
Wu 0 O
, ' _,' • ' 1 , ' ., • ' -
aKpa'TT)s µa/\1\0V E_lfWV KaL ov f3L<f, on ov I\V1TTJPWS.
• "'' . 0' - Q' KaL' a�ayl<'lJ
71 OE 7TEL W T'lJ ,-,L<f
' ' '
aV'TL'TL, E'TaL, O O '0 • "''
, \ '.J..' " ,
1224 b E'}'KPª'TTJS E,y a 7TE1TELO''TaL ayE-ra,. KaL 7TOpEvt-ra, ,, \ ,
'
ov Q
1 ..! \ \, • , • "'' , ' • '
al\/\ EKWV' 71 o E7TL0vµ,a ov 7TELO'aaa ayEt,
,-,,g. ., ;
1 \ •I \I ti \ 'f" � .-. �
ov yap JLE'TEXEL l\oyou. O'TL JLEV OVV OOKOVO'LV OV'TOt·
µovov, '
{3' L<f ' ,,
KaL aKOV'TES 7TOLELV. KaL º'ª 'TLV a,-r,av. � \ � ·\ ' , , ,
"
O'TL Ka0
• ' ' - ' ' " ' ' '
oµo,0T71Ta 'TLVa 'TOV f3L<f, Ka0 'T}V KaL E7TL
- . ,. ,
6 'TWV a, 't'VXWV I\E'}'OJLEV
/
1
'
ELpYJ'TUL. , OV µ:r¡v a/\/\ ., ' ' , ' ' ,. EL,,
, \ ' - � - '
ns 1Tpoa0ELYJ -ro Ev 'TCf.' awpwµCf) 7rpoaKELJ.Llv_ov

40
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

actúa de un modo simple, porque no hay en ellos la oposición


entre la razón y el apetito, sino que viven por el solo apetito.
En el hombre, en cambio, están presentes los dos móviles, y
funcionan en él a partir de la edad en que le atribuimos el obrar
moral, lo que, en cambio, no atribuimos al niño ni al animal,
sino sólo a quien obra por cálculo racional. De manera, pues,
que todo lo que es forzado es penoso y que nadie obra content o
por constricción, y esto es lo que introduce una controversia tan
grande en torno al continente y al incontinente. Cada uno de
ellos, en efecto, actúa sintiendo en sí tendencias contrarias, de
tal suerte que el continente, a lo que se dice, obra por fuerza
al ser arrancado de los placeres que desea ( sufre, en efecto, al
resistir al apetito que lo arrastra en sentido inverso) mientras
que el incontinente actúa también por la fuerza al actuar fuera
del cálculo racional. A lo que parece, sin embargo, el inconti­
nente sufre menos, porque el deseo tiende al placer y se le
sigue alegremente, de suerte que el incontinente obra más bien
voluntariamente que no por la fuerza, ya que actúa sin pensar.
En cuanto a la persuasión opónese a la fuerza y a la necesidad,
y el hombre continente es llevado a las cosas de que está persua­
dido, y marcha no por fuerza sino voluntariamente, mientras que
el deseo nos arrastra sin habernos persuadido, toda vez que no
participa de la razón.
Se ha dicho que sólo los incontinentes parecen obrar por fuerza
e involuntariamente, y la causa está en que su acción tiene cierta
semejanza con la que se ejecuta por fuerza, al modo que, según
dijimos, se practica en los seres inanimados. Si uno añade, empero,
el complemento dado en la definición, está resuelto el problema.

40
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1224 b , ,. ,
, , ., , , , , ..
KO.K€1. 1 I\VETO.L 'TO I\EX EV, OTO.V P,EV yap 7"L 0 TWV
' ' ' ' ...
E5W0 EV' 'IT'O.pa rr¡v EV O.VTCfJ opµ,r¡v KUITJ 7J TJPE
"l: C' ' - "' ,
,y
L'::,TJ,
/3'
/L
/3,L<f ,l. . ,
..,,aµ,Ev, OTO.V OE
., �\ ,
'Y], ov
, , �\
L<f' EV OE T<p EyKpaTEL
.. , ..
\ , .. • 0; O.VTOV • \ Evovaa
• \ opµ,r¡ ,,
, .. ayEt
/L

10 KO.L a.Kpá.TEL r¡ KO.


/3'
(ª,, 'f'W
.J..
., , ov,
/L

., ) • waT ,,:- , ,,,, EKWV � ,


• \ OLCl.
\
yap EXEL L<f OVOETEpos 0./\1\
.. , ,, , -:-• , r, '
YE 'TO.VTO. 7rpa.TTOL av· ovo avayKa'::.oµEvos, rr¡v

y ·ap lfw0ev ªPX�V T� V 'IT'O.pd. -n¡v Ópµ, �v � Jµ,1ro8{­

'ºvaav � KLvoÓaav ci.�áy�r¡v .\lyoµ,Ev, wa1rEp Et ns


.\a.f3wv xlipa. TV1TTOL nva" a.vnn:{vonos Kai
-n¡v
\ ,. > ,. <:-> 11
0at KO.L TCfJ E1TL0V/J,ELV' OTa.V O EUW0EV
OI
,. f3 OV/\EU
15 7"CfJ I\
r , ,
"f} apxr¡, OV
,
L<f, E7"L
{3' I
KO.L "f}OOV7J KO.L I\V1T1J EV
' ,, ' ,� ' ' \
' ,/.,. , ,, ' ' r , ,
aµ,'f'oTEpois EVEUTtv· Kat yap o EyKpaTEvoµ,Evos
\ .. \ \
11,:- , , . ,
I\V1THTO.L 1rapa rr¡v Em vµ,,av 'IT'paTTwv· r¡or¡ Kat
\
0
XO.LpEL
, T"f}V
\ , , El\1TLOOS
0.1T ,, ,,:- ,1JOOV"f}V
'<:- \ 07"L
.,· ·VUTEpov
., W'f'E/\7]-·
, ·;J. \
,
0 r¡aETO.L .. \ "<:'
7J KOL r¡or¡ , .J.. \ ..
W'f'EI\ELTO.L • ,
vyia,vwv, KO.L\ o•
-20 O.KpaTi}S. xa{pEL /J,EV TVYXÚVWV O.Kpd..TEVÓ/LEVOS OV
\ .. �OE\ T"f}V
• 0V/J,Et.. I\V7TELTO.L
€771, \ 0.7T ,, ,,:- llV1T1JV,
• • El\1TLOOS \, ,,
OLETO.L
I 11 /3' t I
yap KO.KOV 'IT'paTTELV. WUTE TO /J,EV L<f EKO.TEpov
\ \ \ \

,J..I
.,,a.va, '/T'OLELV EXH /loyov, KO.L
,. "
T1JV opE5LV Ka,
\I \
º'ª
<:' \ \ 11 /: \

-, r ., ,, ' ,
a,a 'TOV l\oy,aµ,c;JV EKaTEpov aKOVTa 'IT'OTE 'IT'paTTEiv•
� ' ' \

KEXWptaµ,lva yctp . ovTa ÉKá-rEpa EKKpovlTat ím'


. , \ \ , \, "0
O EV Ka,
, \
\ €1TL T"f}V \ .,,
Ol\1]V
25 a/\1\1}/\WV. /J,ETa'f'epovcn
,l.. '

ipvx�v, 8n E7T} TWV EV ipvxfi n TOLOVTOV Ópwa,v.

�· .,, . .. .,. .. ..
, ' ' "' - / ...... \,
E1TL µeJ) ovv TWV µop,wv evoEXETat TOVTO llEYEW, 7J
,�, f

O 0/l"f} EKovaa .,,vxr¡


\
KO.L TOV
\ ,
a.Kparovs KO.L .TOV '

41
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA BUDEMIA

Porque decimos que algo es movido por la fuerza cuando algo


exterior lo mueve o frena contra el impulso que hay en él, y
cuando no, no obra por la fuerza. Ahora bien, tanto en el
continente como en el incontinente, lo que les instiga es su propio
impulso que reside en su interior, ya que el hombre posee ambas
tendencias, la razón y el deseo. Por lo cual y de acuerdo con
estas consideraciones, ninguno de ellos actúa por fuerza sino volun­
tariam_ente ni tampoco por necesidad. Por necesidad, en efecto,
entendemos el principio exterior que nos frena o nos mueve
contra el impulso, como si alguien nos cogiese la mano para
golpear a otro, contrariamente a nuestra voluntad y deseo. Cuando
el principio de la acción viene del interior, no hay por qué hablar
de coacción. En ambos casos, además, hay placer y dolor. El
hombre continente, en efecto, sufre al obrar contra su concupis­
cencia, pero se alegra por la esperanza que tiene de sacar más
tarde aJ.guna ventaja de su comportamiento, la cual la tiene ya
por conservarse en salud. El incontinente, a su vez, se alegra
de alcanzar su deseo, precisamente por su incontinencia, pero
sufre por la pena ¿¡ue le espera, ya que piensa haber obrado mal.
De ahí que exista al parecer cierta razón en decir que uno y
otro obran por coacción, y que ambos obran en cierto modo
a pesar suyo bajo el imperio del apetito y del razonamiento, ya
que cuando estos elementos están separados se rechazan a porfía,
y esto hace que se transfiera este fenómeno al alma por entero,
por ver en los estados psíquicos algo semejante. Ahora bien, en
ciertas experiencias aisladas es posible expresarse así, pero en lo
que hace al alma entera, tanto del incontinente como del con-

41
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1221 b
, .. 'ITpaTTEL,
eyKpaTovs , Q'
,-,tf!, <:-• ovqETEpos,
o •<:-, a.Mct. TWV
.,
EV
, EKEtVbLS
, , Tt, E'ITEt
't ' .J..'
Kat' 'f'V<TEt , ,l..'
ªf-1-'f'O'TEpa EXOf-1-EV'
\ \ t \/ ,J._I f / " ' / -.
80 Kat yap O /\O'YOS 'f'V<TEt V1Tapxn OTt EWfLEV1JS 'T'T}S
, . \ '
')'EVE<TEWS Kat µ.r¡ wr¡ pw 0€L<T1JS EVE<T'Tat, KO.t r¡ E1TL-
, ' , \
·e' · - · '
f .
,

0vµ.,a' on
., EV vs EK ')'EVET'T}S aKOI\OV 0Et- Ka.L' EVE<TTtV'
"
., ,· · ' ·e - - ' .,
-
·e'
OE' TOV'TOLS
. <:-' <:-
CJXE:OOV , <:- ' TO
ova,. ' ,l.. ;
'f'V<TEL <:- 'Y
oLOpL�OfLEV. 'T.'-t) TE
ºªª EV vs ytVOf-1,EVOLS aKOI\OV Et '"ªª'• Kat ºªª

" \ ' '


85 o,ov '11'0/\ta KaL 'Y1JPª'> Ka, TW\/\a Ta -ro,av-ra.
-
Jwµ.lvr¡ s Tfjs yevlaEws Ev0v1rope'iv ylvETat �µiv,
' "' \ ' - ., .
waTE
µ.r¡ ' ,l..
' KaTa ,
'f'Vó"LV • .,
EKaTEpos ,
wpaTTEt 'TT'WS • .\
, > a1T/ \ WS <:-'
- 0€

KaTct. ºcf,va,v ÉKáTEpos,


' ' , , , .... , , -
óv 'T�V avT�V. al .µ.Jv o�v
... '
'TTEPL T<?V EyKpa-rr¡ Ka, aKpaTr¡ a1Toptat avTat, 'TT'Ept
TOU f3{'!- . 'ITpárrEW ij aµ.cf,oTlpovs ij T-ÓV E'TEpov;
i , "'
W<TTE '1 µ.r¡ EKOVTCIS r¡ -aµ.a ,-,,(!,
R
fl '111 ,. d
Ka, EKOVTas. EL I \ ' , '

\ \ QI , I ,. 11 t I \ JI
OE 7"0 t'''!- aKOV<TLOV, aµ.a EKOVTar; Ka, .aKov-ras

1225 a 1rpárrELV' <TXESov


. , ..
Se '€K TWV Elpryµ.lvwv SijAov �µ�v
t ,
WS a"JTaVT'Y)TEOV •.
A. EyoVTat f3,''!- Kat' avayKa-
• .
, <:-'\ \ , , "''
J oE Ka:r W\/\OV Tpo1rov
c,0lVTES. 1rpa{at ov SiacpwvovVTOS TOU AÓyov Kai
-rijs "Jpl{EWS, ÓTáv wpárrwatv 8 �al Av1rr¡pov K�l
� cpavAov v1r0Aaµ.f3ávova,v a�a. µ.� TOVTO 1rpáT­
, '1'0V<1,v 'ITAr¡ya� ij SEaµ.o.t � 0ávaTOt . iJJa,v· Tavra
'l'.aatv avay,caa 0EVTES " ov,
,, _a,,,
/\1\a,
• •
1
-yap ,1,.
,
' -e
TTpa,,.a,. ·r¡
mÍ,VTES ÉKÓVTES 1TO�OV<TLV auTa. TaU,Ta., t[lan yap

42
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA BUDEMIA
(
rinente, el alma obra voluntariamente y ninguno de ellos por
coacción, siendo sólo uno de los elementos ahí presentes el que
actúa de aquel modo, ya que por naturaleza los tenemos ambos.
La razón está en nosotros por namraleza y estará presente en
nosotros con tal que se deje libre su desarrollo sin estorbarlo,
y también es natural la concupiscencia porque nos acompaña y
está en nosotros desde que nacemos. Por estos dos caracteres
determinamos en general lo que es natural, por lo que acompaña
a todos directamente desde su nacimiento y por lo que nos viene
si se deja un curso normal al. desarrollo, como la canicie, la
vejez y lo demás de este género. De 91.lerte, pues, que desde
cieno punto de vista ninguno de ellos obra conforme a la natu­
raleza, pero en sentido absoluto cada uno obra conforme a la
naturaleza, así no sea la misma.
He ahí, pues, las aporías relativas al continente y al inconti­
nente, si obran por coacción entrambos o uno de los dos; si obran
no voluntariamente o a la vez por coacción y voluntariamente; si,
admitido que lo que es por coacción es involuntario, obran a ·1a
vez voluntaria e involuntariamente, siendo suficientemente claro,
por todo cuanto se ha dicho, cómo debemos hacer frente a estas
aporías.
En otro sentido háblase de haber obrado por constricción y
por necesidad, aun sin la disonancia entre la razón y el apetito,
cuando hacen algo penoso y malo, pero en el supuesto que de
no hacerlo habría que recibir azotes, prisión o muerte, siendo
estos dos· casos en que se habla de haber obrado por necesidad.
¿O bien no es éste el caso, sino que todos hacen voluntariamente

42
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1225 •
P.11' 1TOLELV a/V\
.... -� \ \, , ....
EKELVO v1roµ.nva, 'TO 1Ta'0os.
f "' ' ,,
€7'
.,
LO'WS ,
'TOV'TWV Ta\ µ.ev
\ "'ª''TJ
.J.. , 'TLS av
" -ra
' o
�· ov.
,, ,,,
ºªª
',J.' I: •
\ \
f - A / \ f /
10 µ.ev yap E'f aV'T'f' 'TWV 'TOLOV'TWV /J,'T} V1Tap,;;at 7J
thrdpfa,, Ka, Óaa 1rpánn � µ.� PovAera, €KtiJV
I
1rpa'T'T€L Ka, ov
\ • a
tJ'<!-.
ºªª OE /J,'rJ e.,, aV'T'f' 'TWV
I fl
�\
- •
\
•Á)
f A A

t t t
'TOLOV'TWV, fJL(!, 1TWS, OV /J,EV'TOL 'Y 0.1TI\WS O'TL OVI<
· / QI / I II f \ A

atho 'TOV'TÓ 1rpoatpli-rá., s ·1rp&.ne, ID' ov· lvE-·


Ka· E7TEL , 'TOV7"0LS
, \ Ka,.\ EV , • , 'TLS-
EO"TL º'ª
� cf,opa.
. , EL, yap
\ .
Q
/J,'YJ "ªtJ!J 't''J"ªcf, wv a1TOK'TELV!], j'E/\OLOS· av
•'-\
,s ,va
A

.e,r¡
., \ \ I > , \ A • .. ti

fl I \ • • ,., A
• �\\\"
t, /\E')'OL O'TL tJ'<!- Ka, avayKa.,,op.E_vos, W\l\a OEL
\I Q �

A,. ' \ \ , � e\ , .
µ.e,.,,ov KaKOV KaL I\V1T'r}pO-rEpov ELVaL o 1TELO'ETaL
' , ,, ' 1 ,., ' "' IJ'
/J,'T] 1TOL7Jaas. OV'TW yap a:vayKO.<:,Of'EVOS Ka,,,, tJLf!-
" • ' •
'l: '1] ov cf,vaEL OTO.V KaKOV aya0ov EVEKO. 7/
\ ) fl .. fl A
1rpa<:,EL
'Y
/J,€L':,0VOS
A
KaKOV a1TO(\VaEWS 1rpa't'T!}, Ka, aKWV
, ' , , . \ .,
ye·
> ' '
20 ov yap e cf, aV'T'f' Tav-ra.
\
o,o KaL -rov epw-ra
f A ... � ,\ \ \ JI

'' ' aKova,ov


'1TO/\I\OL , ' ' ' ' ·
eaa,v Ka,' 0vµovs ev,ovs Ka,
-r,0'
'
t \ \ '
-ra\ cf,va,Ka, on ,axvpa KaL �.nrep T'T}V cf,va,v· Ka,\
I d f \ \ .

, .
avyyvwµ.r¡v EXoµ,ev ws 1TEcpVKo-ra
.,
Q 'Y 0a, 'T'T}V
• '
, /J,a.,,Ea
cf,vatv. Ka, 11-a>J.ov av S6fELE pt<!- Ka, áKwv
, .,
1rpa.'T'TEiV LVa /J,'1}' al\')'!}
>\ - , -
Laxvpws "' "
'1J LVa /J,'1]' -r¡peµ,a,
, '

25 Ka, ÓAws ,va µ� aAyf � ,va xa.lpn.


i
'TO yap ,ecf,'

43
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

todo . esto, ya que en su mano estaba el no hacerlo a costa· de


soportar aquel sufrimiento?
De algunos de esros actos pudiera tal vez admitirse esto, y
de otros no. Tratándose de cosas cuya existencia o inexistencia
depende de nosotros, lo que uno hace voluntariaménte aun sin
quererlo, lo hace voluntariamente y sin coacción. Tratándose, en
cambio, de las cosas que no dependen de nosqtros, hay coacción
en cierto sentido, aunque no de manera absoluta, porque el agente
no escoge precisamente lo que hace, sino aquello por lo que lo
hace, ya que en esto hay cierta diferencia. Si un hombre, por
ejemplo, mata a otro por .no ser tocado y palpado por él, sería
ridículo que diga que lo hizo forzado y por necesidad, cuando
debe ser \ln mal mayor y más doloroso el que se abatirá sobre
él si no ejecuta aquel acto. Es entonces cuando se obra por
necesidad y· por coacción, o no por naturaleza, cuando el agente
hace algún mal en vista de algún bien, o por verse libre de un
mal mayor, y como estas cosas no dependen de nosotros, actuará
aquél involuntariamente. Y por esto muchos dan su lugar al amor
entre lo involuntario, no menos que a ciertos arrebatos del corazón
y otros impulsos naturales, por estar, por su vehemencia, por
encima de nuestra naturaleza, por lo que disculpamos estos actos
en vista de esta� fuerzas nacidas para hacer violencia a la natu­
raleza. Y parecería que un hombre obra mayormente por fuerza
e involuntariamente cuando lo hace por evitar un dolor violento, y
no por sustraerse a una pena ligera, y en general cuando actúa
por no sufrir más bien que por darse un gusto. Y lo que depende

43
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

12251
avTcp;;ls· cf&,;&.yeraí:" ÓAov,· 'TQV'T, tariv 8 � á.�oü
-,,uaLS'
,1,. , OLa., 'TE ,1,. -,,EpELV'
, o" ,:,OE\ µ:r¡\ OLCt • 'TE µ:r¡o ,:,, Ean • '

· - ,:,. , , , ·e
rijs tKElvov cf,óan Jpl[Ews 11 Apyurµov, o?JK J,f/
avrcp. OLO KaL 'TOVS' EV OVO'LWV'TaS' Ka, 7rpO1\Eyov-ras,
- , ,,
KQt'TTEp, o,avotas
,:, , Epyov
., 'TTOLOVV'Tas.- oµws
., ov., .,,
,1,. a¡ui•
• - ... ., • - a." EL7TOV ., .,
-30 E•,1,.·• -l: ,
-r -aU'TOLS' ELVaL OUT, EL7TELV
" a,
a. E7Tpa,,.av. /: >\\ \
ª""ª
tO:, O:,
µrJV ovoe o, E7TL vµ,av· wa-rE
\ \ t t e OVTE 7rpa,,.a
I •

...
'!l oLavo,a, 'TLVES' Ka,( 'TTa'8r¡ ovK
,:, , , • e-,,
•,l.,, r¡µ,v
• - na,v
, '

Tf wpct.[ELS' al Ka'Ta. 'TO.S' 'TOLaÓ-ras 6,avolas Kal


>..oy,aµ.oós.
\I
a�· wa1rEp cl>,Aá,\aos lcf,r¡ Elval 'TLVQS
"ºYºVS: -Kpn-r-rovs r¡µwv.
I f -

an • , , \ r , , , , \ , \
.:.,ar EL -ro EKoua,ov Ka, a.Kova,ov ,ca, 1rpos -ro
35 f3l<f e6E, aKÉtpaa8a.i, TOV'TO µ,�v OVTW 6'TJp�a0w .(ol
\ I\
yap µa.l\La'T EP,7TOOL_
,
> > o:,ty
f:,OV'TES' 'TO EKOVO'LOV • • • ws Q .
\ • I t
JJ'ª I

\ . -, • .,)
:rrpa-r'TOV'TES'. a.IV\ EKOV'TES' •
\ _,,:,\·\.
IX • 'E 7TH OE 'TOV'T EXEL ,. 'TEI\OS' I\ \
• KaL OV'TE T'(J
., .• -

Jpl[n ot'J-rE ,,..¡¡ 7rpoa,plaEL 'TÓ €Ko6a,ov . wp,a-ra,,,


1225 b I\OL7TOV
1
º"1
,:,,
op,aaa0
•. ,
ª' TO' Ka'Ta.' -rr¡v ' oLavo,av.
,:, , ,:,
OOKEL -

·�
\

�' , , 1' ' r , .... > , \


OTJ Evavnov ELVaL 'TO EKOva,ov Tlp a.Kova,cp, ,
Ka,\ 'to
, a r¡... OV ... ov"' EVEKa.., , ,
�,,, .
" .,, " cp ... .,,
ELoo-r (EVLO'TE yap' -,,:, µ.ev
OLOE
�on 7ra-r-.,,p ' a.IV\_,,,, ovx ,, , .,,
, ,va. a.1ToK-rnvr, Cl/\1\ ,va awO"(J • , \

wa1rEp al IlE,\,cí.6Es, 'ff-ro, iJJs To6, µ�v ·1r&µa ID'


6 ws cf,0..-rpov ,cal olvov, Tó 6, �v KwvEiov} -r<f;
a.yvoovv-ra. �a, ov ,ca, cp · ,ca, o , �yvo,av, µ"(J
, - \ C\ , .., ' "S' " ,
_ ,

44
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

de él (-a lo cual nos lleva todo) es lo que su naturaleza es capaz de


soportar; y lo que no es capaz de soportar por no pertenecer
naturalmente ni a su apetito ni a su razón, no depende de él.
Por esto decimos de los inspirados que profetizan que, si bien
cumplen un acto de pensamiento, no está en ellos decir lo que
han dicho ni hacer lo que han hecho. Ni tampoco lo que se
hace bajo el imperio de la concupiscencia, por lo que hay cogita­
ciones y pasiones que no dependen de nosotros, como tampoco
los actos que son resultado de tales cogitaciones y razonamientos,
por lo cual dijo Filolao 10 que hay ciertos pensamientos más
fuertes que nosotros.
De ahí que haya sido necesario considerar lo voluntario y lo
involuntario en relación con la idea de coacción, por lo que queda
definido este punto, habiendo dado asimismo los argumentos que
ponen obstáculo a lo voluntario, y según los cuales obramos por
coacción y no voluntariamente.
IX. Ahora que todo esto ha terminado y que lo voluntario
no ha sido definido ni por el apetito ni por la elección delibe­
rada, no queda sino definirlo por el discurso racional. Ahora
bien, lo voluntario parece ser lo contrario de lo involuntario,
y el conocimiento de con quién se trata, o del instrumento o
fin de la acción, es lo contrario a obrar ignorando uno a quién
se dirige como también el instrumento o la naturaleza. del acto,
por mera ignorancia y no por accidente. Y así · puede el agente
saber en un caso dado que se trata de su padre, sí, pero que
su acción no tiende a matarle sino a salvarle, como fue el caso
de las hijas de Pelias; 20 o bien sabe que lo que le ofrece es un
brebaje que toma por un filtro de amor o un vino, cuando en
realidad es un veneno. Lo que se hace, pues, ignorando la per­
sona, el instrumento o la naturaleza del acto, se hace por igno-

4i
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
· ARISTÓTELES

1225 b
Q Q '
Ka-ra C1VJJ,,-,E¡J1JKOS.
,
-ro·' o.. "
"'' • ayvo,av
� � . o. KaL
' o" KaL 't'
' "
KaL ov aKOVULOV. TO EVUV'TLOV ap EKOVC1LOV. ºªª
, C\ ·, , , , r.' ,, , r , •

\ 1" ' '


.J..
JJ,EV ovv E't' EUV74J ov µr¡ 7Tpa'T'TELV 7Tpa'T'TEL µr¡
f ,.. " \ , , \

,
ayvowv KaL oL
- ' �, ' ,
avrov, EKova,a -raVT ' , - , avay,cr¡
, , . Elva,,

,
, , r
ºªª o a.yvowv
, - , , , 11

ª' KaL,
10 KaL 'TO EKOVULOV 'TOV'T EU'TLV' �, , - ,

� 'TO, ayvonv,
º'ª , .... aKWV.
.,,_ , OE , �, 'TO, E7TLU'TaO
, , e KaL

, '"' , OL'T'TOV,
TO ELOEVO.L "' , EV " JJ,EV, 'TO, EX€LV,
E7T€L
,, " "' , , - e
EV OE TO XP1Jª aL

. .•
- 1 I r '1/ \ I �\ " \
'TlJ
E7TLU71JJJ,T/, O EXWV µr¡ XPWJJ,EVOS OE EU'TL JJ,EV
,;:- ,
ws OLKO.LWS av ... , -
ayvowv \ ,
I\E')'OL'TO, "
EU'TL ,;:-, ws ov,
o
, ,_ _ ,
.
• t\
· �• aµE4nav
.,.
,;:- , 1'
oLKaLws, OLOV EL oL µr¡ EXP1JTO. oµ,o,ws
' EXWV
" "
15 �
oE\ Ka,
.
µr¡ ,
ns 't'EYOLTO "
av, EL, o ,�
" pq.oiov r¡
\

- · "'
, - ' " � , , /\ ,. r � ' "
avayKaLOV .,: ,1v µr¡ EXEL oL aµEI\ELav r¡ r¡oov-r¡v r¡
,;:- ,
I\V'TTTJV.
n \ \
TaV'T ouv 7Tpoao.LopLa'TEOV.
.,. _ , ' , , , �
\/

EpL JJ,EV ouv 'TOU EKOVULOV KaL aKOVC1LOV OL•


,e
wp,a w
- ,
'TOV'TOV 'TOV
,
-rpo7TOV.
X. IlEpl SJ 7rpoaiplaiws JJ,ETa. -rov-ro MywµEv,
<) I - - \I \ t -
0La1Topr¡aavTES 7Tpwrov T{t' - I\O')''f) 7TEpt av-rr¡s.
20 � ,
oLaTaaELE '
yap ,, 'TLS EV
av , 'T'f)
.... ')'EVEL
, '.J.
1TE.,,VKE KaL\ EV
,
I ...,. 1 \ / \ / 1 1 \
'ITOL{t' ()ELVaL aVTr¡v XPTJ, KaL 'ITOTEpov ov -ravTov
'TÓ ÉKoJa,ov Kat 'TÓ 7TpOaLpE'TÓV. �- TaVTÓV eanv.
' I\ <) \ \ I I \ -
µal\LUTO. OE /\E')'E'TUL 7! apa TLVWV KO.L ',,
YTJ'TOVVTL
"''t.
oos ELEv·
... (' �
av OVOLV E va,
l O'a-rEpov TJ• '
7TpoaLpEC1LS, 7J70L
"
opE(LS" d cpÓTEpa yap cpaÍVETIJ.L 1Tapa.K0Aov-
e -8ó(a �
25 OVV7a.
" ' "' ' ., " l:. ,l. '
OTL /.LEV OVIi OVK EU'TLV opEstS, ..,,avEpov.
µ.

45
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

rancia y no por acciden_te. Ahora bien, actuar por ignorancia del


acto, del instrumento o de la persona que recibe el acto, es aJgo
involuntario, y lo contrario es voluntario. Todo aquello, pues,
que estando en el poder de cada uno el no hacerlo, lo hace sin
embargo y por sí mismo, es algo necesariamente voluntario, y en
esto consiste lo voluntario, mientras que lo que se hace ignorán­
dolo el agente y por ignorancia, es involuntario. No obstante,
y dado que el saber y el conocer es susceptible de un doble
sentido, siendo uno el de poseer el saber, y el otro el de servirse
de él, el que posee· el saber y no se sirve de é� puede en cierto
sentido ser llamado a justo título ignorante, aunque en otro sen­
tido no es justa esta apreciación, por cuanto por su negligencia
no se sirvió del saber. Y de manera semejante uno que no
posee el saber podría ser vituperado si su adquisición era fácil
o necesaria, y no la ha consumado por negligencia, por placer o
por pena.. Con lo que de esta manera queda definido lo concer­
niente a lo voluntario y a lo involuntario.
X. Después de lo cual hablemos de la elección deliberada, no
sin haber suscitado previamente, para nuestro discurso, las aporías
en conexión con el tema. Podría dudarse a qué género pertenece
naturalmente y en cuál habrá que colocarla, y si lo voluntario
y lo que es objeto de elección son la misma cosa o no lo son.
Sostienen algunos con especial énfasis -y su opinión puede parecer
plausible a criterio del investigador- que la elección es una de
estas dos cosas: o la opinión o el apetito, porque entrambas, en
efecto, van manifiestamente en m séquito. Ahora bien, es evidente
que la elección no es apetición, porque sería entonces voluntad,

45
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1225 b ., , , ., ,, ., , , ., , ,
7J yap Pov>.71uis av EL'YJ 71 em0v¡ua 71 0vµor;· ov0-
, yap
ELS' ' opeyera,
' ' µr¡ ev
0' 1TE1TOV0WS' ' TOV'T'WV. ' 0vµor; '
\ 1" ' ' 0
µev o�v KaL E1TL vµ,a Ka, TOLS' 'YJPLOLS' V1Tapxei,
' \ A 0 f f /

, ,:.• ,, ,, ,:. '


1TpoaipEO'LS o OV. ETL OE KaL' OtS f' •
V1Tapxei, ., .J..
aµ'f'w
A \\\
'TG.VTa, 1TOl\l\a Ka.L aVEV vµov KUL E1TL vµ,ar; 1rpo-
' II 0 A ' 0 , f

- ' , "' ' ,, ,


atpovvra,· Ka.L EV 'TOLS' 1Ta EO'LV OVTES' ov 1rpo- 0

A J\\ \
ao aipovv-ra, a/\1\G. Kaprepovuw. ETL em v¡ua µev KaL
A ,, ,0 f \ \

0vµos ' ae, , ' f-LE7'a' 11.V1T7JS', \, , 0 ,:.,


1rpoaipovµe a oe 1TOl\l\a
\\'
' ., \ , ' \ , 1) ' Q ,, '
Kat avev "-V1T7JS'. �\ \
a/\1\a µr¡v ovo e ,-,ov11.7JO'LS' Ka.L
' , , ' ' ., '
1TpoatpEO'LS Tav-rov· QoVI\OVTaL
,, µev yap EVLa Ka,
,-,
A , ,:. / ,,:. / \ /
'TWV aovvarwv ELOOTES. f'
!)LOV Q
,-,aO'LI\EVELV TE 1TaVTWV /

av, 0pw1rwv / Ka,' a' avaro,


0/ j'.
e,va,, 1Tpoatpe,ra, o.
A ,:., '0
ou -
\ \ , A <f ,,:. , ,:., .,, ,:.
85 EtS' µr¡ ayvowv OTL aouvarov, / ovo OI\WS' o(\ ovva-
' f ' '
.J. aVTep o f A ,:., 11 .. '
'TOV ¡.LEV, µr¡' E'f' OLETaL 1rpa,,,ai "'é r¡ µr¡
"i:. fl .... ' , fl , ,
1rpa.5a.L. WO'TE 'TOVTO ¡.LEV ,.,,J.. avEpov, OTL avayK7]
\ \ '.J.'
A f A
j'.
f / <:' \
7'0 1rpoatpETOV 'T'WV E'f' avrep TL EWaL. oµo,wc; OE
,:. A\ <f , ,:. \ ,:. é' , ,:. , f \ A >/ 11 /
1226 a 0 7)1\0V OTL OVO€ oo,,,a, ovo a1TI\WS' EL ne; OLETG.L n·
A ' '.J.' • A .,. ' , ,:. é 'Y
TWV yap e.,, avrep TL r¡v TO 1rpoa,pei0v, oo<_,a.,,oµev
,:. \ \\ \ \ A , # 1.J..) f A f' \
OE 7TO/\/\a Ka.L TWV OVK OVTWV E'f' 71µ,v, OLOV rr¡v
� , , 1 ,, , ,, ,
otaµerpov aauµµerpov · en ovK ean 1rpoa,peuis
\ '<;'. \ ,:. \ f .J., f #
6 ª/\7] 7JS 7J .,,eU07JfS'. OVOE OTJ 7J TWV E'f' aurep ov-
0
A , A

) \ ... .,. ,:.

-rwv 7rpaKrwv Sófa ti


Tuyxávoµev olóµevot SeZv TL
'
1TpaTTELV .. OU' 7rpa.TTf.LV'
'1'J , KOLVOV ' ,:. ' 7TEpt\ 00<.,
OE ,:. 'éTJS
A
QoVl\ \
\ f ' 0 \ \ '0H' \
'TOVTO Ka.L ,-, 7]CTEWc;. ou Etc; yap TEii.OS f\ • ov
I
7rpoaipetrat,
A 1' \ \
ª""ª \ \ \
Ta 1rpoc; TO TE/\OS-. l\eyw o ow11
/\ \ / <;'. 1 ...

46
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

o deseo o ira, ya que nadie apetece nada sin experimentar alguna


de estas tres cosas. Hasta en los animales encontramos la ira
y la concupiscencia, pero no la elección deliberada. Y aun aquellos
en quien están ambas facultades, a menudo eligen cosas sin ira
ni afición, y mientras son presa de estos sentimientos no eligen,
sino que resisten. A más de esto, la concupiscencia y la ira van
siempre acompañadas de cierta pena, al paso que a menudo hace­
mos una elección sin pena alguna. Mas tampoco la voluntad
y la elección son idénticas. A veces, en efecto, quiérense cosas
imposibles sabiendo que lo son, como reinar sobre todos los
hombres o ser inmortal, mientras que nadie elige estas cosas,
a no ser que ignore que son imposibles, ni en general elige
nadie lo que es de suyo posible si por otra parte sabe que no
está en él hacerlo o no hacerlo. De suerte que esto por lo menos
debe estar claro, que lo que es objeto de elección debe estar
necesariamente entre las cosas que dependen del agente. Y de
manera semejante es claro que la elección no es ni la opinión,
ni tampoco simplemente algo que uno puede estar pensando,
toda vez que, según vimos, lo eligible es algo que depende de
nosotros, al paso que opinamos de innumerables cosas que no
dependen de nosotros, como de la inconmensurabilidad del diámetro.
la elección, además, no es ni verdadera ni falsa, como no lo
es tampoco la opinión en las cosas factibles que dependen de
nosotros, y por la que somos llevados a pensar que hay que
hacer o no hacer esto o aquelio. Mas he aquí un punto común
a la elección y a la voluntad, y es el de que nadie elige delibera­
damente un fin, sino los medios conducentes al fin. Quiero decir

46
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1226 a ·e , , ,
ov ELS' vy,a,vnv wpoatpnTaL,
- _,'' ,
a.N\a 7TEpL1TaTE:LV "' r¡....
10 Ka0fja0at TOV vy,alvELV EVEKEV. ov8' EVOa,µ.ovELV.
-
,,,, XPTJJJ-UTL':,Ea
a/\1\a
ff
'Y <:-
\
,
aL 'T} KLIIOVIIEVELV TOV
O' \
•<:-
- EVOaLfJ-O_
VE:LV 0 "
A ) \ f , /
EVE:Ka, KaL 01\WS' U'Y}I\OL aH O 1Tpoa,povµ.EVOS' TL TE
� \

\ I N ,.. >I � \ \ \ I
KaL TLVOS' EVE:Ka 1TpoatpELTaL, EGTL OE TO JJ-EV, TLVOS'
't' � A \ � \ / e\ A
ov EVEKa wpoa,pnTaL a/\1\0 #\'
1 TO OE TL, O 1TpoatpE:LTaL
., .., \ I\ <:- I\ ' I\
EVEKa a/\1\0V. R
fJOVI\ETaL OE, ,')'E µ.al\LGTa TO TE/\OS',
• .,. ,
'
15 Ka,\ 00<:,a':,EL <:- - KaL\ V}'LaLVELV KaL\ EV 1TpaTTE:LV •
OE:LV
<:- l: 'I
WGTE ..,,avEpov
., ..l.
\ <:- \ TOVTWV
, .,
OTL ·"' \
a.N\O º'ª , \
KaL\ <:- t:.TJ.S' KaL ºº"'
f1ov.\�aEW5'. f3oú.\w0a, µev yap Kal 8otá(ELV

ª ,, OVTE ., ºº"'ª o
I\ I\ I ti .

µal\LGTa TOV TEI\OVS', wpoatpEGLS' OVK EGTLV.


·oTL /J,EV, OVIi
.,. ovi<
, EGTLV
,, OVTE
,, fJOVl\?JGLS'
A <:') )

<:- ,t:.
\ I
ov"0' V1TOI\T)'f'LS'
< \- < <:'A\ I
a1TI\WS' 'T} 1TpoatpEGLS'. O'T}I\OV º TL UE
<:'\
I < ,/,

, \ .... ,,
o,a..,,EpEL TOVTWV; KaL 'TTWS' EXEL 1Tp0S" TO EKOVGLOV;
� \ \ f ,
,l..'

., <:- -,
' O'T}I\OV ., ' ' ' ' ,,
aµa <:- OE EGTaL KaL TL EGTL r,poa,pEGLS'. EGTL-
.,
� \ TWV
.... ovi•a-rwv
� .... '
' ·-
' ' ,..
'
\

eª' eª'
20 or¡ KaL ELVaL KaL JJ-'YJ ra /J,EJ/ TOLavTa
\

" •<:- • ' '


WGT€ €1/0EXEª f3 OVI\EVaaa 7T€pL av-rwv 1 1TEpL
I
'
EVLWII o
�>
OVK EIIOEXE'TaL.
, t � / \
Ta µEv yap ovvara JJ,EII
\ \ � \ /

, ' ELVaL,
.,. ,,, ' , J..., ' '
EGTL KaL\ ELVaL
,. f -
Kat µr¡ al\/\ OVK E't' 'YJJ.LLV'.
> A < I , > I
avTWII 'T} ')'EIIEGLS' EGTLV Ul\l\a Ta f-lEII ota ..,,vatv 'Ta
>\\ \ \ \ <:' \ ,J.. \

' ' ' ' ' 'f'


<:- \ OL
25 OE <:- ' al\l\aS'
.. , \ •<:- \
a,TLaS' ')'Ll-'E'íat' 7iEpL wv OVOELS' "
CLV
ovo •<:-• E')'XELpr¡anE
' ' R ' ' 0a, µr¡ ayvowv.
tJOVI\EVEa r.Ept,
' ' - ,·

ª ,,1...,' - ,e , -
' ' <:-• , <:- ' ' ' '
e,ª' ,
EIILWV O EJ/OEXETaL µr¡ µ011011 TO Hllat KaL µr¡, al\l\a
, , · ," ,
1' ' / '\ \ \

KaL 'TO fJOVI\EVaaa TOLS' av pwííOLS'' TCLVTa <:-• o


, , - -e "" ' -e � '
EGTLV
' R
ºªª
E't' r¡µ,v EGTL íípasaL r¡ µ.r¡ r.pasaL •. ULO
<:- - - ,, ' 'I ' -
' '
ov fJOV/\EVOJ.LE 0a 1TEpL TWII El/ IIOOLS'' •<:-' íi'WS'
OVOE av
so o
< I
KVKI\OS'
\ ' \
-.erpr1,,ywvw 0ELYJ' Ta f-lEV
\ yap
\ '
OVK E't'
',l..'

47
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

que nadie elige el mantenerse sano, sino pasearse o permanecer


sentado en vista de la salud, como nadie tampoco elige el ser
feliz, sino hacer fortuna o afrontar el peligro con miras a la
felicidad Y en general es claro que quien hace una elección
elige siempre algo en vista de algo, siendo el motivo aquello en
vista de lo cual se elige otra cosa; y el objeto �e la elección aquello
que se elige en vista de otra cosa. Lo que se quiere sobre todo es
el fin, y lo que es objeto de opinión es si debe uno mantenerse
sano y próspero, por lo que es manifiesto que la elección es dife­
rente de la opinión y de la voluntad. La voluntad y la opinión
aplícanse esencialmente al fin, lo cual no es el caso de la elección.
Es claro, en suma, que la elección no es, hablando en absoluto,
ni voluntad, ni opinión, ni concepción. Pero ¿en qué difiere de
estas cosas y qué relación guarda con lo voluntario? La respuesta
a estas cuestiones será tanto como clarificar lo que es la elección.
Ahora bien, entre las cosas que pueden ser o no ser, hay algunas
sobre las cuales es posi�le deliberar, mientras que con respecto a
otras no es posible. Ciertas cosas, en efecto, pueden ser o no ser, pero
su producción no depende de nosotros, ya que las unas son produ­
cidas por la naturaleza y las otras por diversas causas, y tocante a
estas cosas nadie se pone a deliberar, a no ser que ignore su natu­
raleza. Mas las cosas que no sólo pueden ser o no ser, sino que son
susceptibles de deliberación por los hombres, son precisamente las
que depende de nosotros hacer o no hacer. Nadie, en consecuencia.
delibera sobre lo que pasa en la India, como tampoco sobre la cua­
dratura del círculo, por no estar en nuestra mano estas cosas. Tam-

47
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARIS'l'ÓTELES

1228&
, ...
r¡µw, �' 7Tpoatpera' KaL' 7TpaKTa\ TWV
' O€
Ta .... €'t'
'.J..' 'f/JJ,LV
• """
ti
OV'TWV EU'TL, TO O
, I 1 ,.., .,,
O1\WS' ov 7TpaKTOV
, I (.3:
l/
1
KaL O7}1\OV
,;:- -,

., ,,.. 1 "'
'{: a'TTI\WS'
• \- _, \ \,
OTL OVO€ ººsª r¡• 7Tpoatp€ULS'
' ' €UTLV
'
)• C1I\/\
,�' """" t """ .... \ t , � ' . '
OVO€ 'TWV r¡µ,v 7TpaKTWV 'TTEpL a1Tav-rwv. º'º KaL
, ,
a1ropr¡aELEV av 'TLS', 'TL or¡ 'TTO ., ' "' , 0· º'• ' •
µev taTpoL f3O.V- '
85 /\EVOV'TaL
' ,

ypaµµaTLKoL
'TTEpt
\
'

ov;
WV
,,
"' "
EXOVUL
.,
a,TLov �,
o
'

�.
OTL oLXTJ
'I
rt¡V E'1TLUT'TJ¡.t1}V OL OE
ywoµevr¡s -
, t

,
�\

rijs c1µap-rlas (� yap Aoy,{óµevo, c1µapTávoµev, �


1 ' 1 "0' • \"' - '
KaTa rr¡v ª'ª 7J<TLV aVTO opWVT€S' EV µev 'TT} ,a- )
-

'TpLKfj aµcf,oTÉpws EVDÉ)(E'TaL c1 µapTEtv. EV SJ Tfj


122811 ypaµµaTLKTJ KaTa 'T7JV
- ' 1 0 .,
a,u 'T}<TLV '
KaL 7TpasLV, 'TTEpL
-l: \
.3:
•¡S' av.. -
<TKO'TTW<TLV, ;
. ELS' .,
aTTELpov "é
1Jc,,OV<TLV, • "'\
E1TELor¡
-,. ,;:- > {: ti I\ r
ovv OVT€ 005a OVT€ f3OVl\'l'J<TLS' 'TJ 7TpoaLpE<1LS' €<1'TLV
ti f f '

-
WS'
• EKaTEpov,
• ,
1
ovo
,,.., aµ't'w
'0
., ,J..
JJ,EV ov ELS', oOKEL OE OELV
I ,;:- - ,;:- 1 ,;:- -
�t; f'.J.. .
(·Esat't'V'YJS'
7TpaTTELV KaL
yap
\ 1rpoatpELTQ;L
1 /3OVI\OVTaL •
I\
)
f •'I:. t J.. A JI JI \ ff / ....
6 WS' €5 ª1-''+'OLV apa· aµ't'w 'YªP v1rapxn T'f:' 7Tpo-
,l..

a,povµÉv'f:'
,
TavTa. llid. 'TTWS' EK 'TOV'TWV UKE-
�, \ \ ., ' , t \
'TTTEOV" º'T/"º' 0€ 'TTWS' KaL 'TO ovoµa aVTO. 7J ya¡.,
. ,_ "'' ,,,.
� \ ...

' .,
7Tpoa,pE<1LS' aLpE<TLS' µev E<TTLV, ovx a1TI\WS' oE, a/V\ ' ' '
r , , r , . ...., �' , ,,,
E.TEpov 1rpo ETEpov· TOVTO OE ovx OLOV
f''
TE avev
<TKÉ!pEWS' KaL f3ov,\f¡s.
, '
8,o EK 8óf71 s f3ovAEV'TLKTJS'

/3OVI\EVETa,.
t '

, ,
E<T'TLV r¡ 7TpoaLpEULS'.
· II EpL, ¡.tEV
, ,..or¡, TOV_ 'T€1\OVS
,, , ,.. , ,,\, ,
a "ª
JO
-
....
'TOVTO KELTaL ....
'1Tau,. 'TTEpt\ OE
OVOELS'
�\ 'TWV ELS' TOVTO
- ,
TELVO)J• - '
'TWV ¡ 'TTOTEpov
'
TOOE
,,..

"
'TOOE
,,..
UVVTELVEL,
'
7J owoyµEvov
" <:' "' /

'TOVTO ,7TWS' É<17at. {3ov,\wóµe0a SJ 1ráv-res- -roíi-ro

48
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

poco, empero, deliberamos sobre todas las cosas realizables y que


dependen de nosotros, lo cual es una nueva prueba de que la opinión,
en términos absolutos, no es la elección deliberada. La elección,
pues, no se extiende a todas las cosas practicables por nosotros.
Podría alguno preguntar por qué los médicos deliberan ahora sobre
las cosas de que tienen ciencia, y los gramáticos no. La causa es que
pudiendo el error producirse de dos maneras ( ya que erramos o
por razonamiento o por la percepción en el momento de obrar)�
de los dos modos se puede errar en la ciencia médica, mientras
que en la gramática el error ocurre tanto en la percepción como
en la acción, y si quisiera uno investigar este punto habría que ir al
infinito.
No siendo pues la elección ni opinión ni voluntad, ni separa­
damente ni juntas, porque nadie elige de repente, mientras que,
a .lo que parece, puede uno juzgar sobre la marcha que es preciso
obrar y querer, queda sólo que la elección surja de ambos elementos,
ya que uno y otro están presentes en la persona que elige. Es
preciso, no obstante, indagar cómo proviene de ambas, cosa que
en cierto modo lo explica el nombre mismo. Porque la elección
es tomar, pero no en absoluto, sino tomar una cosa de preferencia
a otra, lo cual no puede ser sin reflexión y deliberación. La elección
deliberada, en suma, brota de una opinión deliberativa.
Nadie delibera acerca del fin, por estar el fin patente a todos,
sino sobre los medios conducentes al fin, sobre si esto o aquello
nos conduce a él, y una vez decidido este medio, cómo podremos
hacernos de él. Sobre esto deliberamos todos hasta haber sometido

4.8
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
, ARISTÓTELES

1226 b .,· " , • _ , , _ , ,


EWS av «:LS r¡µas avayayw¡u:v -rr¡s yeveaews 'T'T}V

ªPX�V. El 8� TTpoaipe'i-rq.L JLEV µr¡Bers µ� Trapa-


, R \ ,
)lí aKwaaaµevos µr¡oe�· ,-,ovl\waaµevos EL• XELpov r¡ A "'

fN,\noy, f3ovi\eve-ra1, 8' Óaa le/,' �µiv e�-ri -rwv


� - \ 1' \ \ - \ \ I\
ovva-rwv K<U ELVat Kat µr¡ TWV TTpos 'TO TE/\OS'.
� _, ., • , , • ,, t
VTjl\OV OTL 7J npoatpEats JLEV €UTLV - e'.J.'
opEstS TWV. ..,,
• -· R \ ,
av-rep ,-,OVI\EV'TLKTJ ·
., '
aTTav-ra yap {3 \ , 0a a.,
' OVI\EVOfl,E
' ' e · • '
Kat, r,poatpovµe ª· ov f1,EV'TOL ye ª·" b '
,-,oVI\EVOf1,E 0a '
1ráv-ra 7Tpoatpovµ,e0a. �Éyw 0€ fiovAEVTLK�V -rys
) \• \ , / I\ 1 ,· \ , I \
20 ªPXTJ Kat a,na ,-,oul\EVats ean, Kat opeye-raL � ·

� ' . ,, •
oLa Q

R .\ I
TO' ,-,oVI\EVaaa
,, \ f'
r
e I
aL. OLO OV'TE €V TOLS al\l\OLS '::,(fJOLS
I ' ,, , /
A ,,, \

f\ / N

,
€C7'TLV '1}
,, , ,
7rpOaLpEULS OV'TE €V · 7TaUTJ Tjl\LKL<f OV'TE
EXOV'TOS av epwTTov· OVO€ yap TO ,-,OVI\EV-
·�· , , R ' ,
'ITUV'TWS
aaa
•�•
' , ea,, ovo t I\ - � \ I /_> \ \ \ � t; I
VTTOI\Tj..,,LS -rov oLa TL� U/\1\a oosaaat
, ,
,

\ .
JLEV €L TT'OLTJTEOV
I >
TJ fl,7]. 'TTOLTJ'TEOV OV EV KWI\VH 7TOI\ -
"' \ I '0' \ f \

\' A f f \ �\ "' \ \ A • / JI \
25 /\OLS V1Tapx€LV TO OE OLU I\OYLUf1,0V OVKE'TL, €UTL yap
To f3ovAEVTLKov Tfjs v,vxfjs To 0ewpr¡-rtKov . ahías
f \ 1" ff , - , _ , ,
TLVos·
, r¡ ' yap OV EVEKa µ,a TWV aLTLWV EUTLV'
\ ' \ � \ ' , , 1" . �, ti ' \ "'
TO JLEV yap oLa 'TL atna, ov o EVEKa EUTLV r¡
')'Lyve-raL
, ' TL, TOV'T ... , at'TLOV
,, ' ,L.
..,,aµ,ev ELVaL,
1' OLOV
., 'TOV
.....

� 'Y
f3aoL'::,ELV TJ• KOJLLUTJ
� ' 'TWV X TJJLQ.TWV, EL 'TOV'TOV EVEKa A , , , .,
P
:80 f3a8í{n. Oto
ofs µ,r¡0E¿S' KEi'TaL UK01T6S, OV
'\ . , ., , ' ' \ ' ',J..' r ...., ,,_ ""
f3OIJI\EVTLKOL. WUT E7TEL TO JLEV e..,, av-rep OV r¡
, "' \ "" ,
r.pa'T'TELV r¡ µr¡ rrpaTTELV eav 'TLS 7TpUTTTJ r¡ a1rpaKTTJ
, .... ,, ,
�t ' \ \ \ �, " r \ / ,..
,ut av-rov·· KaL µr¡ ot ayvo,av, EKWV 1rpa-rTEt r¡

49
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDBMIA

a nuestra iniciativa el principio de producción de la cosa. Si, por


tanto, ninguno toma un propósito sin haber primero examinado
y deliberado lo que está peor y lo que está mejor, y si sólo se
pueden querer las cosas que dependen de nosotros de entre las que
pueden ser o no ser relativamente al fin, es claro que la elección
es un apetito deliberativo de cosas que están en el poder del agente.
Deliberamos, en efecto, sobre todo aquello que elegimos, y por
más no que todas las cosas que queremos sean siempre objeto de
nuestra elección. Llamo apetito deliberativo a aquel cuyo principio
y causa es la deliberación, y que surge cuando nace el deseo por
haber deliberado. La elección deliberada, en consecuencia, no se
da en los demás animales, ni siquiera en el hombre en cualquier
edad o condición, por no encontrarse en estas circunstancias ni la
deliberación ni la concepción de la causa, aunque nada impide que
en muchos pueda darse una facultad de opinar sobre lo que puede
hacerse o no hacerse, aunque sin ajustarse a un razonamiento. La
facultad deliberativa, en efecto, es el poder que tiene el alma de
percibir una cierta causa; ahora bien, aquello por lo que se obra
es una de las causas. Y llamamos causa aquello en vista de lo cual.
existe o deviene alguna cosa, como el transporte de mercancías es
causa de la marcha. De lo que se sigue que quien no tiene ningún
fin no tiene por qué deliberar. Si, por tanto, estando en su poder
hacer algo o no hacerlo, lo hace uno o no lo hace, por sí mismo
y no por ignorancia, o se abstiene de hacerlo voluntariamente,

49
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1228 b
, "" '' \ �\ ..... I I 't
a1TpaKTEL, 1TOl\l\a 0€ TWV TOLOVTWV 1rpaTTOJ.J,EV ov
\ , , '
TO\ µEv
f3OVI\EVaaµEvot ,e;-,e 7rp_ovor¡aav-res,
ovo , ,
avayKr¡
7rpoatpETov á1rav ÉKoÚatov ttvai, To 8' ÉKoÚatov
' , ' ' ,
85 µr¡ 1rpoatperov, Kat Ta µev Ka.Ta 1rpoa,pEatv 7ravTa
'
, \ \

f / 1' \ �) f I \ I \
EKovata ELVat, Ta o EKOVata µr¡ 'TTUVTO. Ka.Ta
, ., e;-, , , ,J., ' 1 .,
1TpoatpEatv. aµa O EK 7'0VTWV ..,,avEpov Kat OTL
\ - e:, 'Y " -
Kal\WS otopt<:,OVTUL OL 'TWV a LKr¡µaTWV 'Ta fLEV
'8 , ' '
, , ' �, r , ' �, , '
aKovata Ta v EKovata Ta o El(. 1Tpovotas
1227 a voµ,o0erovatv· el
µ� 8ta.Kptf3ovatv, dAA' yctp Kai
., ,
a1TTovrat -
, Y-E, 7TTJ, TTJS- a11.r¡
,, nas.0, _,,,, 'TTEpt µEv
a/\1\Q. 1 '
, - 8 , , ,.,.
'TOV'TWV epovµev €V 7''[/ 'TTEpt\ 'TWV LKO.LWV €1TLOK6rEL·
• e:, 1 ' ., ., • \ - /3OVI\TJGLS
,, .,
d.>J.a
r¡ O€ 7rpoatpEats OTL OVTE a7TI\WS OVTE
86ta EaTl, 8rjAov, 86ga 'TE Kai 5pEtis OTaV

'E7TH' <JE a ' ,


e:- ' ,-,OVI\EVETaL , ' • /3OVI\EVOJLEV,
5 EK. Tóv f3ovAeÚaaa0at avµ1rEpav0watv.
ªª o
' , OS evrn:a. ,, ,
' , ' ,
7'LVOS, Ka.L EGTL UK01TOS 'TLS ªª
,, 7''-f)- ,-,oVI\EVOfLEV'-f)
n ' ,
1 C\ - 1 ,J., I 1 \ - ,,

'0as /3OVI\EVETat,
\ , •\\
1Tpos· ov UK01T€t 7'0 avµ't'Epov, 'TTEpt µEv 7'0V TEI\OVS
1 1 - , , ' , 1 1
ov ·al\l\a TOV'T Eanv ªPXT/ Ka,·
•V1TO'0EUtS, WG1T€p
" '€V 'TUtS
- 0ewpr¡Tt1Cats
- €1Ttarr¡µais
' '
t 0 I C:,I \ > - > \ - 1,

>
ªPX"{J
-13paxews,
lO v1ro eaets ELpr¡rat oe 7TEpt avrwv EV µEv TOLS ev
("
I > C:,I
6V 0€ TOLS aVal\VTLKOLS OL . aKpt-
- > \ - <:,> >

1 <:, \ - 1 \ /\ ,J., I t
{3Etas
I )
· 'TTEpt oE Twv 'TTpos To 'TE/\OS 'f'.EpovTwv r¡

..
1 / \· \ I \ ..., I
1 6
N 1
m,e'f'tS Kat JLETa TEXVTJS Kat avev TEXV7JS 1raaw
,
EGTLV, ,
OLOV EL 'TTOI\EJl,WOLV TJ µ:r¡ 7TOIIE/J,WUL 7'0VT'-f) \ .... "' ' , ... ,
f3OVl\€VOJ1,€VOLS.
\ I
EK 7rpOTEpov O€ µa.1\1\0V EGTO.L TO
> I C:, 1 _, \ JI 1

�t # ...,, , , \ T ri fl \ - '\\
OL o, TOVT EUTL 'TO OV EVEKa, OLOV 'TTI\OVTOS TJ
1 '8 \ ,, ,,, '
5 7j OVTJ TJ 'TL 0.1\1\0 TOLOVTOV O TVYXO.VEL OV EVEKa.
.... 1\ , "' ,,

50
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

aunque muchas cosas de esta especie las hacemos sin haber deli­
berado ni reflexionado previamente, síguese necesariamente que
todo aquello que se elige deliberadamente es voluntario, aunque
no siempre lo voluntario es objeto de elección deliberada, o dicho
en otros términos, todos lo,s, actos de elección deliberada son volun­
tarios, al paso que no todos los actos voluntarios lo son por elec­
ción deliberada. De cuyas consideraciones resulta al propio tiempo
manifiesto cuán bien han procedido los legisladores al clasificar
los delitos en involuntarios, voluntarios y premeditados, y aunque
tal vez la clasificación no sea del todo exacta, de algún modo
rózase con la verdad. De esto, sin embargo, trataremos en nuestro
estudio sobre la justicia.
· La elección deliberada, por su parte, está claro que no es, en
términos absolutos, ni la voluntad ni la opinión, aqnque sí con­
juntamente la opinión y el apetito cuando resultan, como una
conclusión, del acto deliberativo. Ahora bien, y toda vez que cuando
se delibera el deliberante lo hace siempre por algo que es un fin
para el deliberante ( quien lo mira como algo útil) síguese que
nadie delibera acerca del fin, sino que el fin es el principio e
hipótesis, como lo son las hipótesis en las ciencias especulativas.
De esto hemos hablado brevemente al principio de este discurso
y con mayor precisión en los Analíticos. En cuanto a la conside­
ración de los medios conducentes al fin, puede hacerse con arte o
sin arte por parte de todos, como cuando se delibera si habrá que
ir o no a la guerra con este o con aquel. La cuestión de los medios,
sin embargo, depende de una cuestión anterior, que es la de saber
el porqué, o sea aquello por lo cual se obra, si es la riqueza o el
placer, u otra cosa semejante en vista de la cua:l acontece que

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1327a·
f1ov'>.et5eraL yap
., -A fl
J {Jov'>.ev6¡uvos
, .... ,
el a1Tó 'TOÜ T€AOVS
- , , ,
€0'Ke1TTaL 7J OTL eKHO'E O'VJ/TELJ/H 07TWS HS aUTOV
., , "' .,.. , ' �, ,, '
, . ,
/\

e,
avayaY!} r¡ TI aVTOS ovvaTaL ,e11aL 1Tpos TO\ TE/\OS.
, , ,
TO, oe
�, ,
'Te/\OS' • , ,J.., ,
€0'TL ,
..,,van J.LEII an y
aya 011 KaL 1rep,
ov KaTct. µÉpos {Jov>.dovTat (ofov laTpos {JovAEVaaLTo
to a.11 el Séj, • cf,ápµaKov, Ka1. aTpa'T'T}yos 1roü aTpa.To-·
� ,
7Teoevcn¡TaL
e, , ,, , . '- " ,
) OLS" aya
, � 011 TO TE/\OS �TO a1TI\WS' apLO'TOV

, e, , '' , ,
€0'TLJI· 7Tapa,,1..,,· · KaL\ KaTa
..,,va,11 oE
,
,l..,' v ov. TO'
· oiaUTpo..,,

, e, . " �· .,
- .,
aya 011 a/\1\a TO ,J..,
-raLIIOJ.LEIIOJ/ aya
....
Twv 011Tw11 -ro,s
011.
, ovK
µev , Eanv
., €7T ,,, ' xp
, , a/\1\<.p
aLTLOJ/ o
,aaa a,
OTL
e

,,. , , ,� ....
"' 1rpos
r¡ \ C\ 1TE'/'.VKEII,
a ',J. ,,.
OLOII "./.
O-rH • ov, yap
\ OLOII -r LOELV
.,. "./, , , ,
25 o,v µr¡ eanv º'f'S', ovo aKovaa, ov µr¡ Eanv aKor¡· ,�,
, - .,. , , ,
aM' ,
a1ro ;íTLCIT�J.L'YJS 1ro,i¡aa, Ka1. ov µ� eanv
, , \ . f ' ,.., ' , f , ,
17
€7TLO'T7JJ.L7J· ov_ yap OJ.LOLWS T7JS vy,ELas 7J aVT'TJ
, ,
e1TLaTr¡µ-r¡ Ka,. ,
' voaov; ,, '' T7JS
a/\1\a ..... '
µev. \ ,J..,
·KaTa ..,,va,v
Ti¡s
,l..,'
Se
1rapa cf,va,11.
, - ,
Jµolws KaL � {JovAr¡ a,s
,l..,' �· e- ., , Se ,
80 TOV KaKOV, KaL
- -
OVI\ETaL -rVO'EL J.LEII 'TO aya,, fJ ,,
.,,vaEL J.LEII -rov aya ov ean, 1Tapa ..,,va,11 oE Ka,
011 •
,J.., ,· , , e,
\ ,,/..,' �· \ \ � ' \, \
7Tapa -rVO'LV OE Ka, KaTa ,l..,
OLaO'TPO-rTJII Ka, TO
KaKOJ/,
'
,.fuUa
µ�11 €KÚO'TOV ye cf,0opa KaL SiaaTpocf,-ry
, , ' ' ,,,, ,
OVK ELS' TO TVXOII al\/\
' , , ' ' C'
ELS' Ta €1/al/TLá. KaL 'TO. µeTa.,,v.
, ' ,, , - , ,. , \ ' f
ov yap eaTLJ/ ef({Jr¡ va, EK 'TOVTWII, E7T.EL KaL 7J
> / 1 t \ r I .l\\1 t \
a1Ta'T7] OVK ELS' Ta• -rvxovTa y,veTaL, al\/\ ELS Ta
·tr, evav-rla OO'OlS' EO'TLJ/ evavTÍa, Ka1. Els TaÜTa TWV
EllaVTlwv a KaTa. T�J/ E7TLO'T�J.L7JII evdvTla EaTlv.

51
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDBMIA

actuamos. El deliberante, en efecto, delibera considerando, desde


la perspectiva del fin, o cómo podrá hacerse de aquello que con­
duce al fin, o cómo podrá hacerse él mismo capaz de ir al fin.
Por su naturaleza es el fin siempre bueno, y sólo se delibera sobre
la manera concreta de alcanzarlo, y así puede deliberar el médico
sobre si prescribirá tal o cual remedio, y el general sobre donde
deberá acampar, y el fin es para ambos bueno y aun lo mejor
en sentido absoluto, y sería en cambio una distorsión contra la
naturaleza el que el fin no sea el bien sino la apariencia del bien.
La causa de lo cual está en que ciertas cosas no pueden servir sino
al fin al que la naturaleza las ha destinado, la vista por ejemplo,
por no ser posible ver algo a que no se aplica fa vista, ni oír algo
a que no se aplica el oído. Por medio de la ciencia, en cambio,
es posible hasta hacer cosas de que no hay ciencia, y así, aunque
sea la misma la ciencia de la salud y de la enfermedad, no lo
es de la misma manera, ya que en el caso de la salud su objeto es
conforme a la naturaleza, y contra la naturaleza, 'en cambio, en el
caso de la enfermedad. Pues de modo - semejante la voluntad se
aplica al bien por naturaleza, pero contra la naturaleza aplícase
igualmente al mal. Por naturaleza deseamos el bien, y por una
distorsión contraria a la naturaleza deseamos igualmente el mal.
La corrupción y distorsión de cada cosa, sin embargo, no tienden
a un estado cualquiera, sino a los estados contrarios o intermedios.
No es posible, en efecto, salirse de esto, porque incluso el error no
nos lleva en cualquier dirección al azar, sino a los contrarios que
son contrarios según la ciencia. De lo que se sigue necesariamente

51
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

12:::7 a
, , ,, \ \ , , ' \ '
avayKr¡ apa Kat -rr¡v a1ra-rr¡v Kat -rr¡v 'TT'poatpEaLV
, , - , , , , , , , 0
a'TT'O TOV f-lEUQV E'TT't Ta Evavna ytvEa at (EVaVTta.
' ,
... ' - , ' \, ' ' ti\ ) .,
O€ T<.p fLEGCfJ TO '11'1\EOV Kat TO El\a'TTOV .-at'TLOV O€
... '
TO 718v Kal TO AV'TT'r¡póv· OVTW yap txtL WG'TE -rfi
40 •'·
.,,vxr,
- ,.,,a,vEa
l. ' 0at -ro' fLEV
' r¡ov • 0'ov Kat' -ro' r¡owv
·"' ' aya .,,..
....
\ \ \ ,
UfLELVOV J Kat TO I\V'TT'r¡pov KUKOV Kat TO I\V1Tr¡po-rEpov
JI ' \ ' ' '

1227 b -
XªPº". ., ' '
WG'TE Kat EK TOVTWV OTjl\OV O'Tt· 71€pt TJOOVUS' , ,.._, ., ' '
\ ,, f , \ \ f , ' \
Kat I\V7TaS' r¡ apE-rr¡ Kat 7] KaKta. 7TEpt fLEV yap
'

\ \
Ta. 'TT'poatpE'Ta -rvyxavova,v ovaa,,
I . 1"
7J
t �\
oE 1rpoatpEats
I

1T€pt
\ TO
, . 0ov
' aya ' Kat
' KUKOV
\ Kat
\ J.. \,
Ta 'f'a,vop.,Eva,
C.-\ ,l.l - •C.- \ \
6 TOtUVTU 0€ 'f'VGEt r¡oovr¡ \/
Kat I\V1TTJ.
'AvayKr¡
, , , �, , ,
'TOtVVV, E'TT'Etor¡ r¡ apETTJ fLEV r¡ 7] tKr¡
, , t , 0 .,
1 ,/ / / 1 \ \ t� \ \
(1.V'T?J TE /J-EGO'TTJS' TtS' EG'TL Kat 1T€pt r¡oovas Kat
AÚ1ras 1Taaa, 71., Se ....KaK{a EV V1TEpf30Afj Kal EAAEÍlpf.t
\ ,.
Kat' 'ITEpt' , , ...
-rav'Ta 'TTJ apE'TTJ J
,
-rr¡v apE'TTJV EtVat T7JV ' \

�füK�V e[tv 1rpoatp€'TLK�V


f-lW ij 0 Ó'TTJ'TOS' T S' 1Tp S' 7}J1,Q.S'
, • ,.. , , '
10 EJ/ r¡oEat .KaL I\V1TTJpOtS'
- Ka
0' ., ,
ºªª 1TOtoS' TtS' /\EYE'Tat ',
TO' r¡ "'0OS' 7J... xaipwv
' 7J \ ,
... I\V1TOVJJ,EVOS' (O< yap \
' ,'f'LI\OYI\VKVS'
l. \ '
,l. \ '
.... 'f'tl\01TLKpos
1J OV, ·/\E')'E'Tat
\, '
1TOLOS' TtS' _ TO1 7J "'0OS') ,
XI. TOtiTWV Se füwptap.,Évwv Mywµ,Ev 'TT'Ó'tEpov
r , \ 1 I ,.. \ I \ \
r¡ apE'TTJ avap.,ap-rr¡-rov 'TT'OtEL -rr¡v 1rpoatpEatv Kat -ro
'' • 0 • · ., "
TEI\OS' op ov OV'TWS' WG'TE ov EJ/_EKa OEL 'TT'poatpEta. a·t,
'f' ., "' - - 0
15 -;;J WG1TEp 8oKEt -ria{, TOV AÓyov. €GTt . Se 'TOV'TO
, , ., , , ,.. ,1.0apEt
E')'KpaTna, av-rr¡ yap · ov ota'f'
, -rov , ,l\oyov··
', .,
EG'Tt
�, apE-rr¡
o , , ,
\
Kat E')'KpaTELa �, \
E'TEpov. '. , o�, VG'TEpov
11.EK'TEOV .,

52
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

que tanto el error como la elección deliberada tienen lugar del


término medio a los contrarios, y contrarios del término medio
son lo más y lo menos. Causa del error son lo placentero y lo peno­
so, ya que las cosas son de tal manera que al alma le aparece
lo placentero como un bien, y lo más placentero como lo mejor y lo
doloroso como un mal, y lo más doloroso peor aún. De todo lo
cual resulta evidente que la virtud y el vicio tienen por materia
placeres y dolores. Virtud y vicio, en efecto, ocurren en conexión
con los objetos de la elección deliberada, y la elección a su vez
sobre lo bueno y lo malo o lo que parece serlo, lo cual por su
oaruraleza es placer o dolor.
Teniendo, pues, presente que la virtud moral es un término
medio que concierne invariablemente a placeres y dolores, y que
el vicio consiste en el exceso o defecto con respecto a las mismas
cosas a que mira la virtud, síguese de necesidad que la virtud
moral es un hábito electivo consistente en un término medio relati­
vamente a nosotros en los placeres y dolores, según que un carác­
ter pueda describirse por sus sentimientos de alegría o tristeza,
ya que de nadie se dice que tiene• tal o cual carácter por el mero
hecho de ser goloso de lo dulce o lo amargo.
· XI. Sentado lo anterior, digamos si la virtud hace infalible la
elección y recto el fin, de suerte que uno elija lo que debe elegir, o si,
seg(m lo creeni algunos, es la razón el factor agente. A decir verdad,
esta virtud es el dominio de sí mismo, el cual salva de la corrupción
· al principio racional, no obstante lo cual la vi�tud y el control de sí
mismo son algo diferente, acerca de lo cual hablaremos más tarde.

52
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

122711
\ 9 A 1 \ ft <:, A \ '/ •
'ITEpt 0.VTWV I E'ITEt OO'OtS' ')'E OOKH TOV /\O')'OV op OV
0'
, r , , .... ., r ' , ,
'ITapEXELV 71 apE-r-r¡, TOU'TO atnov· 71 fLEV EyKpa-rELa
.... .... , .... �, r , , \,
TOtOU'TOV, TWV E'lTatVETWV o 71 EyKpa-rna. /\EYWfLEV
20 OE �' 'ITpOa1Topr¡aavTES'.
, EO'Tt yap TOV fLEV GKO'lTOV
,,, ' ' ' '
• 0'. ELVat,
op ov
,. • <:, \
EV OE
" ' '
TOtS' 'ITpOS' TOV GKO'lTOV '
<:,
ota-
,
µap-raVELV º EO'Tt,,,

OE' TOV
'
' ' r
fLEV GK07TOV 71µ,aprr¡a """
0ª'•
\ �\ \ ) ..., / 1 0A ti \
Ta OE 7Tp0S' EKELVOV 7TEpa,vov-ra op WS' EXELV º Kat

.. ' ' ' '


�I / �) f ) \ A \ \
fL'Y)OETEpov. 'lTOTEpov o 71 apETTJ 7TOtEL TOV O'K01TOV
71 Ta 7Tp0S' TOV GKO'lTOV;
<:,'
TL EfLE a. 071 OTt TOV
., ' e' e
, <:, , , • ., '' . ' ,,:,,
GK01TOV 1 OLOTL TOVTOV OVK EGTt O'V/\/\0"/LGfLOS' OVO€
'/ _,,' \ <:, \ ft ) \
/\oyos, a./1/\a or¡ W0'7TEp a.pxr¡ TOVTO V'lTOKELa w •
A • / e
.,, '
OVTE yap ta.TpOS' GKO'lTEL ,
.... El, OEt'.... vyta.LVHV r¡ µ,r¡, , � , , "' ,
�\\> , .... "" , 'J/ r , ,
a/\/\ EL 7TEpma.TEtV 71 µ,r¡. Otn"E o yvµ,va.aT�KOS' Et.
� ..... 1" J/ "" / �, ,, ) \ A 'I\ / f /
oEt EV EXELV r¡ µ,r¡, al\/\ Et 'ITO./\ataat r¡ µ,r¡. oµ,o,ws
<:,t •,:,• .,,,, ><:, , \ A I\ .,
O OVO a./\1\'Y) OVOEfLLO. 'ITEpt TOV TEI\OVS'. WU1TEp

\
yap
A
TatS' eEWp'Y)TLKO.LS' O.t V1TO EO'ELS' a.pxat, OVTW
A • _( 0 / ) / ff

\ ""' "' \ 1
ao Ka.t TO.tS' 7Totr¡TtKats TO TE/\OS' ªPXTJ
I\ \ \ r
Kat v1ro EO'LS' º
'0
• <:, \ <:, A <:,\ • / ) / <:,\ • I é
E7TEto71 OEL TOJ/Ot vytaLVELV, avayK71 TOOt vr.apc;,at
) ti ) A fl ) ""' ) J,f \ /
Et EO'Tat EKELVO, WU1TEp EKEt, EL EGTL TO -rptywvov
<:, , , , ' I A \ .,. ,
<:,\ ,.
avo op(Jat, ava.yK71 TOot EtVat. TTJS' fLEV OVV VOTJO'EWS'
> \ \ I\ A <:,/, /é < A I
apxr¡ TO. TE/\OS', TTJS' O€ 1rpac;EWS' r¡ TTJS' vor¡aEWS'
\
TE/\EVTr¡.
I 1 '1' / t •< \ I " <
Et OVV 1Taar¡s op OTTJTOS' r¡ o I\O')'OS' 71 71
0' ...
, , , , , ' r \ , � , , , , ,,,
35 apETTJ a,na, Et µr¡ o /\oyos, o La rr¡v apen¡v av

53
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA BUDBMIA

Quienes, en efecto, son de opinión que es la virtud la que nos da una


recta razón, piensan así porque el dominio de sí mismo es de esta
naturaleza y se cuenta entre las cosas laudables.
Después de haber suscitado estas aporías preliminares, sigamos
con nuestra exposición. Es posible apuntar a un fin recto y errar,
no obstante, en los medios conducentes al fin, como es posible
también errar en el fin y acertar en los medios conducentes a él,
y es posible en fin no acertar en ninguna de ambas cosas. Ahora
bien, ¿es la virtud la que determina el fin, o los medios conducentes
al fin? Nuestra posición es la que es ella la que determina d fin,
dado que éste no resulta así de un silogismo ni de un razonamiento,
sino que debe ser asumido como un principio. El médico, en
efecto, no se pone a considerar si el paciente ha de sanar o no,
sino si ha de caminar o no, como tampoco el gimnasta considera
si su discípulo ha de estar o no en buena forma, sino si ha de
ejercitarse o no en la lucha, y de manera semejante ninguna otra
disciplina delibera acerca del fin. Así como en las ciencias teoré­
ticas las hipótesis son principios, así también en las ciencias facti­
vas el fin es principio e hipótesis. Para que este sujeto tenga
buena salud es necesario que exista un remedio si ha de ser aque­
llo, 'no de otro modo que ( en las ciencias teoréticas) si los ángulos
de un triángulo suman dos rectos, necesariamente ha de seguirse
tal o cual consecuencia. El fin, por tanto, es el principio del pen­
samiento, mientraS que la conclusión del pensamiento es el prin­
cipio de la acción. Si de toda rectitud, en suma, la causa es
la razón ó la virtud, si no es la razón será la virtud el agente de la

53
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

8 \ t:,17 I\
1227 'b
t ,i \. � \\t \ \
op ov To TE/\OS, a.1\/\ ou Ta 1Tpos -ró -rl>..os.
I\ �, t \ \ .,. d · ,t \ """' I
TE/\OS-O f:CTTf TO ov EVEKa· f:(TTL yap '"ªªª wpoatpE<TLS
' ' " ,
-nvos Ka, €VEKa TLVOS. . ·ov fLEV OVV EV€Ka TO· JLECTOJI
.,. , 1" " ' , ,

1 /
E<TTLV, ov atna
'f" t I
17f' J.-
apET11 T't)
,, ....
1rpoatpEL<r (lt • E<TT,
A 0 JI

, t , . , , _,,'' - ,
fLEVTo, 11 1Tpoatp€<TLS ov TOVTOV,, a/\1\ct Tf.J-!V TOVTOU
' \ , , \\ �
40 EVEKa.
., TO fLEV OVV
1' TvyxavELV TOVTWV al\l\1]S
# oV•
I d d """ /\ � """' I -
1228 a vap,EWS ºªª €VEKá. TOV TE/\OVS OH 1rpaTTELV, TOV
'-' \ \ I\ >
OE TO TE/\OS op OV Etva, T7]S 1rpoatpE<TEW�
1 " - . / 0 17 f t \
ape-r17
,,
a,na. '� '
Ka, º'ª TOVTO EK T1JS 7TpoatpE<TEWS KptVOfLEV· ... , .... ' ,
7TOÍÓs TtS. TOíJTo·
J \ \t
EUTt 7'.Ó Tlvos. EVEKa 7Tp Ó.TTEL
t ·/ /
s· t I �\ \ t I .-.. 1
al\/\ ov n 1rpaTTE,. OfLOLWS OE KaL r¡ KaK-ta TWV .EV-
6 avnwv EJ:'EKa 1ro,EL -rr¡v 7rpoa,pea,v.
' ft A \ /
Et· º1J TLS,. E'f'
• ... / •,1..•
f """' "I\ / \ \ \\ ) A �\ \
aVT<tJ OV 1rpa.TTELII fLEV Ta Kal\a a1rpaKTEtV OE Ta
• I • ' A ... A\ ., • ... A'
ª'ªXPª• Tovvavnov 7TOLEL, º1J"ºv oTt ov a'TTovoa,os
E<TTLV oJTOS ó áv0pw7TOS. W<TT. avcf.yKr¡ T�V TE
, . f , 1' ' \ , ,
KaK,aV EKOV<TLOV ELva, Ka, T7]V apET1JV" ovoeµ.,a
,� /

yap
\ • ,
avayK1J Ta
\ 0
fLºX 1JPª • 1rpaTTHV. · ota . TavTa
\ / '-' ' A

10 Kat tpEKTOV KaKla. Kat 11


apET� E7TaLVETÓv· Tct. 11
,' \ ,
yap aKova,a ª. '°XPª KaL\ KaKa ou ..,,eyeTaL ovoE\ , ' ' .,, ' ,�
0'
.,, ·,
1 • 1 - �'''' •\ , ,,
Ta aya a E1TULVELTah a/\1\a Ta EKOUCTLa.
C' ETt
1TaVTas , , ...
E'TTaLVOUfLEV KaL\ ..,,eyoµ.ev ELS T1JV
º \ 1rpoatpEaLV , ,
ª',
t'I\E1TOVTES "'' 71.. ELS
· fLal\l\OV . Ta' t:pya
,, (KaLTOL
., a_L.PETW, TEpov
1] J.vÉpyeta TfjS a.pETfjS), OTL 1rpÓ.TT�V<TL fL€V cpaíJAa
\ y°/
t
16 #((ti,. avayKa':,OfLEVOL, 7TpoatpEtTaL o OUOELS.
A
.... ,,.. /
ETL
JI º'ª
... \

., 1'
TO' fL1J
\
pq,o,ov
f. e::,
ELva, ,oELv
,� ...
T1JV
' 1rpoa,pea,v
, O1ro,a
C'
, • ns,

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

rectitud del fin, aunque no de los medios que conducen al fin.


El fin es aquello por lo cual obramos, ya que toda elección deli­
berada lo es de algo y por algo. Aquello por lo que se obra es el
término medio cuya causa es la virtud en el acto de elegir, y por
más que la elección no es del fin sino de los medios adoptados en
vista del fin. Por lo cual, y aunque pertenece a otra facultad el
procurarnos las cosas que deben ponerse en práctica en vista del
fin, la virtud es la causa de que sea recto el fin a que apunta la
elección. Y por esto mismo juzgamos de la condición de un hombre
por su elección, no por lo que hace, sino por aquello que es motivo
de su acción, y de manera semejante el vicio hace su elección por
motivos contrarios. Si, por tanto, cuando un hombre, estando en
él hacer el bien y no hacer el mal, hace lo contrario, está claro
que no es un hombre virtuoso. De lo que se sigue necesariamente,
que el vicio es tan voluntario como la virtud, toda vez que no
hay ninguna necesidad de hacer cosas perversas, por lo cual es el
vicio censurable y la virtud laudable. No son censurables, en efe<¿o,
los actos torpes o malos cuando son involuntarios, como tampoco
son laudables los actos buenos de la misma condición, sino única­
mente los actos voluntarios. A todos, además, alabamos o censu­
ramos mirando más a su elección que a sus obras, y por más que
el acto sea preferible a la virtud, toda vez que se puede hacer el
mal por coacción, al paso que nadie elige por coacción. Pero ade­
más, y como no sea fácil percibir cuál sea la cualidad de la elección,

54
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1228 a
Su1 -raíiTa EK -rwv lpywv a.vayKa{6ftE8a Kp{vnv
t ,.., t I \ 'f" t , I
07TOLOS Tts· a,perwTe:pov fL.EV ovv TJ Eve:pyEia,
1 / �> t I ti """ /
E1TaLV€TWTEpov o r¡ 7Tpoatpe:a,s. €K TE: TWV K€LJ!-€VWV
ovv avµ{Ja{ve:i -raíiTa Ka2 ln óµoAoye:,TaL -ro,s
4>aivoµÉvois.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

nos vemos constreñidos a juzgar por sus actos el carácter de un


hombre, dado que aunque los actos sean preferibles, la elección
es más laudable. Todo lo cual resulta de los puntos establecidos y
se conforma, además, con los hechos en su mostración aparente.

5S
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
.r
1228 �
. , ovv
.) I. ..A0. Tt ."/J,El' ; , _ T., na1,
"" µeaOT7JTes , , EV
, TatS
....
\ • 1°" / \ � 1 /
apeTatS' Ka1, a.vTat npoatpenKat, Kat a1,. evavna1,
• ' ' , 0 ,,
25 KaKtat · .IC,at TWES' Etq-W avTat, Ka 01\0U Etpr TaL •
1"' ti .
¡
\ \

Ka0' lKáaT'T}v· ·o.€ .,\aµfiávovTES "M.ywµev. JrpefP¡s,


KaL' 7TpWTOV .... "
EL7TW/.LEJ/. , � ,
7TEpL avopELas.
\

�XEOóV.
, R
s� '·SoKet ?Ta.atv ó rr' ci.v8peios elva1,. 7TEpl
. \ •- avopeta
, <:' , µ_,,a 'T'WV A aperwv;
, A _ otE_"' tI\/\oµev
.l.
,po,.,ous Kat 71

,
J¡, Tfj füaypacpfj 'TTpóTepov 0páaos Kal cp6{3ov
, • Kat\ 'YQ.P , ' ?TWS avnKe,µeva.
, eaT1, , , �'' ,,
80 evavna.
.
a.1\1\1}1\0LS'.
� A\ • . 'f' fl \ . f
01}1\0V ovv OTI, Ka1, 01, Ka.Ta. 'T'as E�
\ \ "l:EtS .TavTas /

>.ey6µevo1. óµolws · aVTtKelaovTa1. acplaiv avTots,


ofov ó, SEtAóS' {oÚTOS' yap "M.yeTal. KaTa Tó cpof1eta0aL
µaMov i} Set Ka! 0appetv �TTOV i} Set). Ka1 Ó 0paaús
(KaL •\ \ '?' \ \
yap OUTOS' KaTa TO TOLOVTOS' E va1, OLOS'
A r f'
al> cpo{3eta0at pJv �TTOV �- Set 0appetv O€ µa.,\,\ov r}
Set· '·o,ó Kal ?Tapwvuµui{e-rc;it, ó yap 0paaüs 7Tapa
To' 0paaos , ,, .
/\eyeTat '!Tapwvvµws, ., • • ' •
. waT e7TEt ,7
' � 1 • ' • R ' 1 ) '
avope1,a EUTLV 7J ,.,€1\TLUT "i: ?TEpL' ,l.. 't'º'R
t'ºUS'. KaL

.Tª s·
TJ E�LS'
0ápp7]� Set 0€ µ�0' OVTWS'· ws ol 0paaets (Ta µiv
yap J,\,\e{1Toua1. V1Tep{JáMoua1,) µ�0' óÜTWS'
,1228 b WS' º' oEt/\01, KaL yap OUTOI,
.. f • .__ \ '( \ \ f' J \ A
TG.VTO" 7TOLOUUL, 'ITl\1}V
\\

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
LIBRO III

I. Hemos dicho en términos generales que las virtudes. son medie­


dades que dependen de la, elección, y que los contrarios son los
vicios y cuáles son. Hablemos de esto en seguida, tomando cada
cosa por separado, comenzando por el discurso sobre la valentía.
Están todos de acuerdo,. o poco menos, en que el valiente . es tal
con respecto a los miedos y en que la valentía es una de las vir­
tudes. En nuestra tabla desc.riptiva,hemos distinguido anteriormente
la osadía y el miedo. como· contrarios, dado que en cierto modo
están contrapuestos entre sí. Está claro igualmente que los carac­
teres denominados conforme a estas disposiciones serán igualmente
opuestos entre sí, como el cobarde, quien. es llamado así por tener
mayor miedo de lo que es debido y osar menos de lo que es debido,
se opone al temerario, . el cual es de tal condición por. temer menos
de lo que debe y osar más de lo que debe, y por esto ha recibido
el nombre paronímico que tiene (temerario) por paronimia con
temeridad. La valentía, por consiguiente, es la mejor disposición
en lo tocante a miedos y osadías, y no hay que ser ni como los
temerarios, que yerran tanto por defecto como por exceso, ni tam­
poco como los cobardes, de los cuales puede decirse otro tanto,

56
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1228b
• ' 0./1/\
ov, 7TEpL' TO.VTO. ,,,, Es
•t Evavnas-.
• ' - JJ-EV
T<fJ ' yap ' 0appELV
-
EAAElnourn Té¡, 8€ cf,ofie'ia0a, v1repf3á.Movcn), SijAov
' KaL' OEL/\taS'
r¡ º'ª
<;:, '0EaLS' 0paavrr¡TOS' <;:, ' ' ' ' '

WS 7J• µEa
' eanv
> <;:, ., \
avope,a. , • a.vT'I} ya.p ,-, Q\e"TL,ªT'YJ.
A
UOKEI, "' ,;:,• , <;:,
o o• avopELOS'
-
",l. QºS' E va, WS' E7TL TO
ª'l'º f-'
t
t • ' '

\ \ ' \
6 1TO/\V, ,, ·,,;:, o OE, OEL/\OS'
,;:, ,, .,.,o,-,r¡rLKOS',
,l,.Q· ' Ka,. o. µ,ev KaL 1rº""?- \\
\
Kat. º"'Yª A 0at.. Ka,
\ t I ' I\ ' \
\ Kat. µe.ya/\a Kai, P,LKpa ,,,o ,/.,. Qeia
> ,,/.,. f1
,-,
,/.,. I <;:, ' I t ,<;:, \
CT't'oopa Kq.t. Taxv, O OE 'TO EVaVTLOV 7J OV 't'O eta
' • I "'
- 0at.
.. t I
'1/ 7Jpeµa Kat. fLº"'S' KaL O/\t.yaKLS' �a, µeyat\a •· Kat.
\ I\ \ •\ I ' _I\ \

't • \ t I \ \ <;:, f <;:, \ •<;:,\ \


o fLEV V7TOfLEVEt. -ra ,,,o,.,epa
,,/.,. Q ,/.,. I
a,,,oopa, o oE ovoE -ra
, , ... • t , • t ,· � ... .....
'IJPEfLª· 1Tot.a ovv V7TOfLEVEt. o avopet.os-; 1rpwrov,
\ \ "' \ •. \ <;:, \

,
10 1rorepov Ta O.VT<f) .,,o,.,epa • ,
7J 'TO. ETEP<tJ;
·e,
, • - .l. Q Et. µev or¡

, • ,
t
ETEP<.f' ,,,o
� \
.l. Qepa,
,.,
\
, ov EV CTEfLVOV ,,,a,
t """
,l.
,
'ti 'I\
.,
r¡ O.V 'TLS' ELVO.L'
.,
1 "" ,, \ \\ \
Et. O€ 'Ta a.VT't), El,7) av av-rcp JLE'Yª"ª K0.1, 7TO/\/\O."
if,of3ep&.• Ta.
SE cf,of1epa.' cf,6f1ov 1ro,r¡ nKa. JKá<1-r<tJ CE
cf,of3epá, ofov el µev acf,68pa cf,o{3epá, etr¡ av laxvpos
o• .,,o
,l. 'fJ <;:,> • ,
os, Et. o 7Jpeµ,a,
•• , .,
o.a 0EVTJS º wa-re avµ,,-,a,vn
Q ,

15 .7º" p.v8petov µeyáAovs cf,6f1ovs KaZ' 7TOAA�v� cf,o-


- IJª'·
f1eta •,;:, '
EOOKEL <;:,
OE 'TOVVO.VTLOV
' ,
\
, <;:, . ,
7J• avope,a a..,,o
.,,l. Qov
,.,
1rapaaKev&.{ew, TOVTO s· elva, EV T� ,j JJ,1)0Ev ,j
•\ I \ 71peµa
> I ' � \ \ > OI
,,/.,. f1 - 0
º"'Yª .,,o
I\
no a, Ka, Kat. µ,�"'S'· UN\ ,uws
• \·I ., \ • t<;:,\ \
lll
TO\ ,,,o,-,epov
,/.,. Q /\Eye-ra,, wa1rep Kac. -ro TJOV Ka, :raya.crov,
,,

füxws-. ,,.a µev yap Ó.7TA�S', Ta. Se nv, µe11 Ka., �81a

57
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

aunque no con respecto a las mismas cosas sino a las contrarias,


siendo deficientes en la osadía y excediéndose en el miedo. De
todo lo cual resulta claro que la valentía es la disposición intermedia
entre la temeridad y la cobardía, y por cierto la mejor.
El valiente, por tanto, parece estar por lo común exento de
miedo, mientras que el cobarde es un tipo miedoso que teme lo
mucho y lo poco, lo grande y lo pequeño, y se aterra mucho y
súbitamente, mientras que el otro, por el contrario, o no teme
nada en absoluto, o moderadamente y a regañadientes y raramente
sólo las cosas de gran magnitud. El valiente sabe afrontar cosas en
extremo formidables, mientras que el cobarde no afronta ni lo que
es ligeramente formidable.
¿Qué cosas debe entonces afrontar el valiente? Y ante todo,
¿afronta las cosas temibles para él o para otro? Porque si afronta
las cosas temibles para otro, podría decirse que no tiene nada de
notable, mientras que si se trata de cosas temibles para él, deben ser
cosas grandes y numerosas. Temibles son, en efecto, las cosas que
producen temor en el sujeto a quien parecen temibles, de suerte
que si son muy temerosas el temor será fuerte, y si ligeramente teme­
rosas, el temor será débil, de lo que se sigue que el valiente expe­
rimenta muchos y grandes temores. Parecería, por el contrario, que
la valentía pusiese al valiente al abrigo de todo temor, y que con­
sistiese o en no temer nada, o pocas cosas levemente o difícil­
mente. Lo que pasa tal vez es que el término "temible", al igual
que "placentero" y "bueno", predícase en doble sentido. Hay cosas,
en efecto, que revisten dichas cualidades en sentido absoluto, m¡en-

57
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1228 b . ,
20
, , , •
Kat aya0a E0'7'LV, a1T.AWS' 8 ov, 0,/\/\ 7'0VVaVTLOV
_ , ., _,, 'a' , r

4>avAa Ka, ovx 7181.a, Óaa 'TOLS' 7Tovr¡poiS' wcpÉAtµa,


K<LL
' .,
\
ºªª
\ ,l..
,.
'f}OEa 7'0LS' '7TatOWLS'
•c:-1

\ \
,:-,
\ f• \
?,
-¡; ,:-,
7TaLOLa. oµoLWS' O€

e:-\
, C:,\

KaL Ta ..,,o f1epa Ta µev ª'!TIIWS' EO'TL, Ta 0€ 7'LVL º a


A ) / \ f C\,

µev 8� ó 8ELAóS' cpo{JeirnL ti" óEL.AÓS', 7'(Í, µev ov8evl

.,
> I \ C:,> • I \ <:' \ \ I
- ,e
,.

fJ ,
25 E0'7'L .J:
, ,,
'f'º f1epa, Ta o 7]pEµa • 7'0, O€ 'TOLS' 7Tl\€L0'7'0LS',
'f'º epa,· Kai, oo·a 'T'll av pw1r,vn ,l..
,l..
'f'van, Tau -e·

,

a1TI\WS'
• \ - 'f'º
,l..
fJ ' \ , .
epa I\Eyoµev. o o e:-• avopELOS'
, e:- ,. 7Tpos ' TavT - ,
" '..l.. 'R ' • ' ' - ..l.. R '
EXEL a.,,o ,-., wS', Ka¡, v1roµevH · -ra -ro,avTa . 'f'o,-., epa,
3. \
.a Ea-r, ¡.uv ws ..,,o,..,epa av-rcp EaTL o �S' ov, u µev
C'\ ,, , r ,,l.. Q , , - 'ti �, r "

Ó.v8pW7TOS'. </>of1.epá, ri o' Ó.v8pELOS' OV q,o{JEpa lli�


80 � �pl.µa, � ov8aµws. E0'7'1, µÉVTOL. cpo{Jepa 'TO.VTa·
'T'OLS' ,yap "1rAela-rois cpof1epá. · óLó Ka, €7TatVELTO,I, 71
•t º wa7TEp t1 • , · r , , , r , ,, ,
E�LS' yap o ,axvpos KaL vytELVOS' EXEL. Kat
\ ... , A • ' ' • ' ,
-yap OVTOL OV T<f) _V7TO /J-1} 0€VOS' O fJ,EV '1TOl'OV -rpt',-., REa0O.L
o' a.Ma
·e .... .,
ó V7Tó . ¡.i,r¡8eµ,as V7TEp{1oMjs TOLovrol Ela,v,
- r \ . , ,
"T'Cf) V7TO 'TOVTWV a1Ta ELS' .ELVO,L 7J. 'I\ 0,7TI\WS'
r , .... 41\ 7Jpeµa
7J ,,
\ \ ' KO.L' . <it . • ,71"/\ELO'TOL.
\ ,.
85 V't'
• ,1..• WV... OL· • '7TOI\I\OL OL• /LEV ' OVV�
voac/J8ás .,éa, da0€VELS' Ka1. 'óEL.Aot Ka1. V7Tó 'TWV
Kotvwv · 1Ta(Jr¡ µáTwv '7Táax.oval n� �A�; Oa-r-róv -rE
... •
Kat'· ¡.taJ\I\OV
,.,, \·\ , • • •. Kat,_' ETt
'f}" o,· �01\/\0L, "· v.,, •,1.,,• wv ... 01,•
'\ . ' , . t ' ,
'71'01\/\0t '1TaaxovatV, V7TO 'TOVTWV a1Ta ELS' 'f} 01\WS' 'f}
, 0 .... 'l¡I\ ..,, "

�e' •
7 I
"fJPEftª··
' "' �· · "' ' "' ' '
A7Topn-rat u Et 'T'Cf) avopEt<p ov ev Ea'TL ..1.. aEpov,
.,,o,-.,

58
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMJA

tras que otras son placenteras y buenas para alguno, pero no en


sentido absoluto, sino que por el contrario son malas y desagra­
dables, como lo son las cosas útiles a los malvados, y las cosas
placenteras a los niños en su condición de niños. Pues de manera
semejante de las cosas temibles unas lo son en absoluto, y otras
sólo para alguno. Las cosas que el cobarde teme en su condición
de cobarde no son temibles para nadie, o a lo más muy poco,
mientras que lo que es temible para la mayoría, por serlo para la
naturaleza humana, a esto llamárnoslo temible en absoluto. El
valiente, por su parte, se comporta sin miedo frente a estas cosas
y lleva sobre sí las cosas temibles y que para él mismo son y no
son temibles; temibles en cuanto hombre, pero en cuanto valiente
no son temibles para nada, o a lo más levemente, y sin embargo
trátase de cosas realmente temibles por serlo para la mayoría.
Por esto es laudable este hábito, por estar en la línea del hombre
fuerte y sano. Y estos son tales no porque no los agote ningún
trabajo o ningún exceso, sino por no ser afectados en absoluto,
o a lo más ligeramente, por las cosas que afectan a los muchos o
a los más. Los enfermos, los débiles y los cobardes, por el contrario,
son afectados por las afecciones a todos comunes, pero de manera
más rápida y más intensamente que la mayoría de los hombres ...
y por otra parte no son afectados o a lo más ligeramente afectados
por cosas que afectan a los más.
Con respecto al valiente surge la aporía de si no hay nada que

58
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

.,,of3r¡0nr¡.
' " '0' '' ' ' '
1228 b
•('• " ,1..
ovo av 7J ov ev KWI\VEt TOV eipr¡µ,evov
,
1229 a Tpo1rov;
r \ > "' I t \
7J yap avope.,a aKOI\OV 17ais T<.p Aoy<.p
A \ I '0
t , • c.'\ \ / \
EUTW. o OE /\oyos TO KUI\OV a,pe,a
\\ r A
KEI\EVEL. 0ª'. \ / "' \
º'°
, r \ � , ...... r , 1 , 1"' ,,
KaL o JL'TJ oia TOVTOV U1TOJLEVWV avTa, OVTOS 'TJTOL
'é ,
.Ec¡;EGT1JKEV r¡
"'
paavs· o OE 0 ,l..
TO Kal\OV a..,.,o os
, • "'\ "'º'ª\ ' \\ ,, f3
. \ , "" I t \ 1" \\
6 KaL avopELOS µ,ovos. O JLEV ouv OEL/\OS KaL a µ,1¡
� � \ e\ \

OEL cpo{3ELTaL, ó,l..0€ 0paaus Ka, a µ,� OEÍ: 0appei· ó


o avopELOS UJL'f'W a OEL, Kat, TaVT[} JLEGOS EGTLV 1
"'' ) "' A 11 <\ "' A ' / / ) /

<\
a yap av
\ " f
o
\I
Aoyos KEI\EU'(},
/ TavTa_ Kat\
\ A
0appn A
KaL
'

OE >.óyos Ta. µ,eyá.\a Av1rr¡pa. Ka,


ef,of3eiTai· ó
.J.. \ •
'f'0apnKa ov
\ , • ,. ... \ ·- \ \ .,. o•
KEI\EVEL V1TOJLEVELV, av µ,r¡ Kal\a !1·
, "' 0paavs,
10 JLEV ovv
, KaL, EL. -µ,r¡, KEI\EVEL·, TaVTa (Jappe,,
_ \ I -

o• oe oEL/\OS ovo av KEAEV'(}" o• o' avopetos


f
µ,ovos
"' "' A
"'\ \ \ , "'' "' \ / ) o;_-

lav KEAevr,.
-"Ean ""'
ewr¡ ; "' ,
avopnasó' ,
1TEVT� \ ,
I\Eyoµ,eva Ka(J'
r , , , , , r , -�''' , � ,
OJLOLOTTJTª. Ta avTa yap V1TOJLEVQUULV. al\/\ ov
, . , , . ' ' \ , ,, �, , ' r � ,
º'ª
Ta avTa. µ,,a JLEV 1TOI\LTLK1]" avTr¡ o E_anv r¡ OL
'"' A "' / f / ., "' \ "' •
a,ow ovaa.
.,.
oEVTEpa 7J aTpanWTLKTJ' ªVTTJ oe oL
1 I \ \ 1� / 1 fl � I
15 EJL1TELptav KaL TO ELOEVaL, ovx WC11T€p �WKpaTr¡s
";J..
·e..,.,r¡,
\
Ta
"' /
OELVa,
_)\ \ \
a/\1\a
\ •
TUS f3or¡ €Las
0 f
TWV
A "'
OELVWV.
A

TPLTTJ ó' � fü' a1rnplav Ka, áyvo,av, fü' �v Ta.


1TaL0La
�I
KaL
,
º'
r
JLaLVOJLEVOL OL µ;ev
V1TOJLEVOVGL Ta
\\
, r , r , ,

,l..epoµ,eva a/\/\1] .o
o,• oE · Aaµ,f3avoua, TOVS ,l.e,s.
' o.,..,.,
, "' \ \
.,,
0' " ., ,
, .!' ..-,
71• , ,, '"'
..
Ka'T €/\1TLOa, Ka r¡v OL TE KaTEVTUXTJKOTES
\\/ r , , "'' , r
20 1TOI\I\UKLS V1TOJLEVOVUL TOUS KLVOUVOVS KUL . OL
0/
J,LE UOV'TES • EUE/\7TLOUS yap 1TOLEL O OLVOS'.
t f\· "' \ A f 1' >I\ \
U/\/\1] O€
"' \

59
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA BUDEMIA

sea temible para él, o si en general es inacc�sible al miedo, aunque


nada impide lo contrario de la manera antes descrita. La valentía,
en efecto, consiste en ir en pos de la razón, y la razón ordena la
elección del bien, por lo cual el que afronta los peligros pero no
por este motivo, o está fuera de sí o es un temerario, y sólo el
exento de miedo por causa del bien es el valiente. Mientras que
el cobarde teme aun lo que no debe temer, y el temerario osa aun
lo _que no debe osar, el valiente, por su parte, teme y osa lo que
debe ser, por lo cual está en el término medio, porque osa o teme
lo que la razón le ordena; ahora bien, la razón no le ordena sopor­
tar grandes dolores o daños a no ser por causa del bien. El teme­
rario, en consecuencia, se muestra osado aun en aquello que no
ordena la razón, y el cobarde, a su vez, no se atreve ni aun en aquello
ordenado por la razón, mientras que el valiente sólo se atiene al
dictamen de la razón.
Hay cinco especies de valentía, que designamos todas con este
nombre en razón de su semejanza. Una es el valor cívico, y proviene
del pundonor. La segunda es el valor militar, y proviene de la
experiencia y del conocimiento no de los peligros, como decía
Sócrates, 21 sino de los recursos para hacer frente al peligro. La
tercera es la que tiene por origen la inexperiencia y la ignorancia,
por la cual los niños y los locos soportan lo que se les ofrece y
empuñan directamente las serpientes. Otra especie es la que viene
de la esperanza, por la cual los que generalmente han andado con
buena fortuna afrontan los peligros, y también los beodos, a quie­
nes el vino llena de esperanza. Otra especie es la proveniente de

59
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1229 a
"' ' '0 ., ' "' "' • €pwra
" ' Ovµov.
'
,,
ota 7Ta os al\oyiarov, owv 01,
av 7"€ . yap EP'!-•
\ •- o
paavs µa/\1\ov r¡ oELI\OS, Kat
\ _,' " ... \
Kat
' \
< I \\ \ 1:- I " t • 11.,¡
V1TOJ1,EVEI, 7TOI\I\OVS KLVOVVOVS 1 WU1TEp O EV !Y. ETa-
, ., , , , , , , K ,
7TOVTLC[J rov rvpavvov a110KTELvas Kat o ev
0\ , . I \ <;-> > \
25 µv Ol\oyovµEvos· Ka, 01, opyr¡v Ka,
PTJTTJ
<
vµov wa-
\ o \
, \ '0vµos.
, oto
� Kai 01, ayptot
\ \
' f >I
avrws· €KaTanKov yap o
O'IJES dv8p Et01, OOKOVGl,V �Jva,. OVK ÓvrEs· OTaV yap
,
EKUT-WaL,
.... . ,...
'TOLOVTOL , , €L, OE µr¡.
ELULV, , , -·'
, aVWfLU/\OL, �\

t A U ... \ .�\ ,J. \ (


WU1TEp OL 0paaELs.
<I
oµws O€ /J,U/\LUTa 'r'VULK7J r¡
A
'TOV
-
0vµov· > I \ t I C:- \
ar¡ TT7]TOV yap o . vµos. OLO KaL OL
\ < 0
A... >f \
11a,oes apwra µaxovTai. uta voµov oE r¡ 7TOI\LTLKr¡
/ ... /

ª"71',0
\ ... \ • '

, , \ <:' , , l \\ '
, <:'
so avopELa. . KaT, Etav oE' ovueµia
• <:' 'TOVTWV, U/\1\a
\
7Tpos Tas 11apaKEI\EVaELS
\ \
Tas
\
€V 'TOLS ,.... Ktvovvots P1J , �, ,
- ,· X -
rr \ ,:-,
aiµa Tavra 11avra.
,l.. Q
Ept O€ 'TWV 'f'O¡-,Epwv
- - \ • ,- • I
vvv fl,EV a1TI\WS ELP7JKUJ1,EV,
A

C:- \ <:' A\\ <1\ \ 'i'


Q
I\
,-,El\'TLOV
I
O€ otoptaaa ª' µaN\OV. 0
0/\WS Jl,EV ovv
, - "'
'r'º
,l..
• \
f3 \ '
epa I\EYETaL Ta 1TOL1JTLKa 'r'º
"
,l.. '/3 \
ov, Tow.vra ó . \ ,J.0 -
85 EO''TLV ºªª ,l..
\ ' ,
'r'aLVETaL
, 7TOL1J'TLKa I\V7T1)S 'r' apn107s·
'TOLS yap a.Mr¡ v TLVCL 11poa8ExoµÉvois AV1TTJV €TÉpa
\ H JI
fLEV av TLS LO'WS I\V1TTJ YEVOLTO KaL 7Ta os ETEpov,
\ I I \ '0 r,

,
,J.\ ,
'r'º'/3os o
._. OVK, EO'TaL,
,, OLOV
,.. €L,, 'TLS 7Tpoop'-[)TO
\, " • ,1..0 -
- 'o'TL
"
\ - "'
I\V7T1JO'ETal, I\V1T1JV r¡v 01, 'r' OJIOVVTES I\V7TOVVTaL, TJ
,
TOtaVT1JV
" , ':,7ll\OVVTES
01, r
OtaV
, ,.. ,, ,. , ,
TJ OL aiaxvvoµEVOL.
-to al\/\ E1TL
,,,, • •\ / ,J.
µovais Tais TotavTais· 'r'a,voµevais eaea 0at
A f f ,t

\I ,J.' I <I t ,J.1 > \ -


I\V1Tats 'r'º/3os yivETaL oawv r¡ 'r'va,s avaipenrcr¡ Tov
r-
1229 b. ':, r¡ v.
<:- ' ' ,J.,._.
OLO KaL ª-rººPª 'TLVES OVTES µal\aKOL 7iEpL
' ,, , ' '
,, , .....
EVLa avopELOI, � , ,
ELO'L, K_a, EVLOL O'KI\TJPº' KaL KapTC:pLKOL
\ ,, ., \ \ \

\ \ ... \ 1:- \ "<:'


<:' /
KUL\ OEL/\OL KaL UTJ KaL\ OOl<EL
<:' UX EOOV LOWV rr¡s
A A

60
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

una pasión irracional, como el amor o la cólera. Si un hombre está


enamorado, en efecto, es más bien temerario que cobarde y arrostra
muchos peligros, como el hombre que mató al tirano de Meta ponte, 22
o como aquel de quien se habla en la mitología cretense. La cólera
y los arrebatos del corazón nos arrastran a cosas semejantes al
ponerlo a uno la ira fuera de sí, y de ahí que se piense que son
valientes los jabalíes cuando no lo son, ya que parecen tales cuando
están fuera de sí, pero en caso contrario son tan tornadizos como
los temerarios. Con todo ello la valentía que nace de la ira es la
más naniral de todas, por ser invencible la ira, y por esto los niños
se baten tan bieri. El valor cívico, por su parte, está regido por la
ley. El verdadero valor, sin embargo, no está en ninguna de las
susodichas especies, y por más que sean todas útiles para exhor­
tarnos en los peligros.
Después de haber hablado de las cosas temibles en términos
generales será mejor hacerlo con mayor precisión. En general dí­
cense cosas temibles aquellas que producen temor, y lo son al
parecer las que pueden producirnos un dolor capaz de dest�irnos.
Cuando por el contrario se espera un dolor de otra especie, puede
muy bien sentirse otro dolor o sufrimiento, pero ya no el miedo,
como si uno presiente que habrá de sufrir la pena que sufren los
envidiosos, los celosos o los vergonzosos. El. miedo, sin embargo,
engéndrase únicamente por la inminencia de dolores capaces por
su naturaleza de destruir nuestra vida. De ahí que ciertas gentes
muelles sean valientes en determinadas situaciones, y que otras
gentes, tan duras como perseverantes, puedan ser cobardes.
Piénsase además que el carácter propio de la valentía resulta

60
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1229b, , .,. , , ,
avopeias e,vai -ro 'ITE"PL -rov O' avarov Kai, TTJV , rovrou
t' 1

6 AV1T'T}V €)(€LV izTWs· el yáp -ris E'L'Y} TOLOUTOS ofos 1rpos


.! \ , ' .,. , ' \ , \, •
U/\€aS Kat 'l'VXTJ KaL -ras TOLavras- I\V7ras U7TOJL€VE-
, f f•\f > <:;,I ., \ <:;,\ \
'TLKOS ws o /\O"(OS, aKLVOVIIOVS ovaas,
0ava-rov
, ' \ \
KaL µal\aKos Kai rrep,'f'o.
\ f3
,,J..' os, JLTJ o,
1rpos O€ TOV
'<:;, • al\l\O.,, \
0 .! \\\ <:;, t t \ \ 'f'0opav,
'TL 'ITa' os. al\l\a oL aVTTJII" -rr¡v ,./..
I "\\
al\l\OS <:;,\
o.€
' \ , '
wpos µev_ eKewas- µal\aKos, 7rpos oe -rov avarov
\ ., \ ,:;,, \ 0'
. , 0 J E'KE'LIIOS
10 a7Ta is,. • A \ "
µev av
.,. <:;, f{: <:;, \ f
E'LVaL 00!, €L€ OE'LI\OS, OVTOS
_°t'
�, av , pELos ""' . Ka,\ yap ,� , ' -rois ,
o
f3
KLvovvos €7TL -ro,ovrois
\ ""
\f f A. ,./..
/\€"(€Ta, µ0110,s -rwv . .,,o epwv orav 'ITl\'T}ULOV J: TO\
A ft \ I
u
T1S TOLaÚrr¡s- • cf,0opéis 1TOLTJTLK6v, cpalve-ra, SJ
iavSvvos Ó-rav 'ITAr¡ alov ef,alv71-raL.
T'a µ.ev ' ovv .,. ,1..13
.,,o epa' 'ITep,' oaa ., ,J. ' .,.
'f'aµe� e,vai -rov
'
• <:;, A JI • �\ ff \ ,J. I \
avopELov e,p71rai 071 oTL Ta 'l'aivoµeva '1TOL7JTLKa
llí )1.1J7r71 s · -rijs cf,0apTLK7]S, -raíJ-ra µlvroL 'ITA'Y} alov TE
,J. f \ \ f
'l'aivoµeva KaL JJ,'TJ woppw; KaL -roaavra TCfl µeye €t
\ A A '0

"
.,
oVT.a " ,J.
'TJ
"
'l'aivoµeva '
avepwTTov· evia yap avayK71 7Tavn ..,,aivea ai
' •'
., • . e,va,
wa-r .,. ,
avµµerpa wpos
' .,./.. ' 0
'

• 0 ' · ,J. f3 '


.a.V pwwcp .,,o epa KaL OLaTapa.TTE'LV,
' � ' ·0 •
ov €V ya.p
'
\I ft 0 \
KWI\VE'L, WU'lTE'p epµa KaL ..,,vxpa KaL TWV UI\I\WV
\ ·'• \ \ A .,, \
� I t/ f\ f,... f: � \ A
10 ovvaµewv evias v1rep ·71µas ewa, 1<ai -ras -rou
•0 , ,
a.11 pw1TLVOU awµa-ros €1,HS, OVTW Kat TWV 7TE'pL
�,e ,, \ - \
T'T}V, .,. 'l'VXTJV , 'lTU0r¡µaTWV. ,
O[ µev OVIi SELAot Kal 0paae'is S,aifiev8ovraL Sul
\ "é A \ \ <:;, \ A /
Tas E'!, €LS, TCfl µev yap OE'tl\Cfl Ta TE' µ71 'f'º epa OOKEL
\ ,J. f3 \ <:;, A
ef,of3epa elva, Ka� Ta �plµa acf,ó8pa, -re¡,·
0
Se0paaet
,./.. ''1-
, . , ,
25 TOVllaVTLOV 'Ta TE'• 'f'º f3epa, appal\ea
,J. . ,
' , Ka, Ta ª'f'ººPª ,
) I A <1-• ) 1:, I t\ 0A f\ <:;, I ., •
71peµa· TCfJ O avopeicp TUl\71 7J µal\L<JTa. OL07rE'p OUT
JI ,l. ·�·., )'1- A
EL TLS v1roµevet Ta' 'I'ºf3epa .oL ayvoiav, avopetos,
f /

61
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA. EUDEMIA

especialmente en lo tocante a la muerte y al dolor que pueda


causarnos. Podrá uno, en efecto, soportar el calor y el frío y las
otras penas que ordena la razón y que no encierran peligro, y si
fuese, por el contrario, débil y excesivamente miedoso en lo tocante
a la muerte, no por otro sentimiento sino por el de llevar consigo
la destrucción, pasará por cobarde, mientras que otro que se mues­
tre débil frente a aquellas sensaciones, pero impasible frente a la
muerte, pasará por valiente. No hablamos de peligros, en efecto,
sino cuando las cosas temibles están tan cerca de nosotros como
para llevar consigo la destrucción, y en la medida en que aparece
la cercanía aparece el peligro.
Las cosas temibles, en suma, con respecto a las cuales hablamos
del valiente, son, según dijimos, aquellas que pueden producir un
dolor capaz de destruirnos, con tal que se nos muestren como
próximas y no lejanas, y tales que por su magnitud real o apa­
rente guarden cierta simetría con el hombre. Hay, en efecto, cienas
cosas que necesariamente aparecen temibles a cualquier hombre y
que a todos los ponen a temblar, porque así como nada impide que
el calor y el frío y otras fuerzas semejantes estén por encima de
nosotros y otras fuerzas superiores a las capacidades del cuerpo
humano, otro tanto debe ser en lo concerniente a las pasiones del
alma.
A los cobardes y a los temerarios los engaña, pues, la disposición
en que se encuentran, ya que al cobarde le parecen temibles cosas
que no lo son, y las cosas poco temibles le parecen serlo excesiva­
mente, mientras que al temerario, por el contrario, lo que ·es temible
inspírale confianza y lo que es muy temible parécele serlo muy poco,
y al valiente en fin, las cosas le aparecen en su entera verdad. Por
lo cual no es uno valiente cuando afronta las cosas temibles por

61
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
iUUSTÓTELES

1229 b .,. ,, . ' \ t , " ,


o,ov EL ns -rovs- KEpavvovs- vnoµo,o, 'f'f J...
poµEvovs
OLa µavíav, OVT. €L yivwaKWV oaos ó °KÚ1ovvos-,
,:, ,0 ' " 'I'' '
oia vµov, owv 01, '-.€/\TOt. '!Tpos- -ra Kvµa-ra 07Tl\a
' ,· , " '
80 U'iTG. VTwa, Aa/3ÓvT€S'" Kal oAws 1J f3apf3apLK� ávopEÍa
0
fLETa' vµov
t I
- Eanv.
• ,\ \EVtot. ., � ºE:
lJ'Tl'Of-LEVOVaLV' Kat. yap o vµos- r¡oovr¡v EXEL -rwa,
e \
<:,' Kat.' 01,
C'

.,, '
<:, • U/\/\US'
\ ti
r¡oovas
f <:, '
I

, , ,, ,
µer €/\1TLOOS' yap E<ITL nµwpias-. al\/\ oµwi; OVT
, 1\ '� , , \ \, f1 •

' e,
t� ' t '
EL, oLa
...
� ' 7'0.VTTJV , ,, > · Et., 01.
OUT � , a/\1\r¡V
,,, \ 1JOOIIYJV V7TOf-L€VEL
'TLS" 'TOV avaTOV, 1J -rvyr¡v·
..l. ' r,
f-LEL1:,0J,'WV I\V1TWV, ' - OVOELS' •<:, '

'"', , • e , .
, , , \ 'i"

'' ,
85 oLKULWS'
� ,,
av avopELOS'
, � "" AEYOLTO
,, -rov,wv. EL yap TJV
710v 'TO. U7TO vr¡aKELV, 'lT0/\1\aKLS' av 01. aKpaaiav
...
<:,. • ,

, - . e,
a1TÉ0vr¡a1<.ov al a.KÓAaaToL, <iJ0-1TEp Kal vvv av-rov
f-LEV 'TOV a1To 117JaK€LV OVK OVTOS'. 7/0EOS', 'TWV
, ,, "�' -
- , -
<:,> UlJTOV, '' ' 01. <:, , aKpaaia.v
, ,
'lTOLTJ'TLKWV o 'lT0/\/\01. 7T€pL-

e, . ., ..
'
'lTL'iTTOVaLV Etoo,:-esJ wv OVOELS'" av avop€LOS' ELVaL
,� , • .,. ,� ' 'I\ , � "" 1"

<:, , é • , ,. • , •
005ELEV, EL Ka, '1TUVV E'TOLµWS' ano vr¡a:KELV. OVT

·- ' ·e ' • '


' - " - • '<:- '
40 Et.• ..l. TO' '1TOV€LV, onEp n0/\/\01. \ \ ' '1TOLOVO-LV,
o'
-revyovTES' OVO€
<:, -
'TWV 'TOLOVTWV ov ELS avopELor;, Ka U7T€f Ka!.
1230 a 'Ay&.0wll cp:ryal

cpav.\o, fJpoTWV yap TOV '1TOIIELV �O-<IWJJ,€1101,


0

0aveiv lpwa,v.
".
wanEp Ka1, -rov
,. ' X ' ' - o,r '1TOLT)Tat'
ELpwva µv OOl\oyovaw
<:,
o.La.' -rr¡v
' ano
, ' -rov- EI\KOVS
"\ ><:, '
oovvr¡v Eu!:.aa '
"t 0a, a1To 0avew
-
•0 I N \ I �\ I \ ti
a ava-rov ov-ra.. 1TapanAYJ<ILWS' o€ -rov-ro,s- Ka1, oao, ·
º' , , , r , ' �, "
li � Ef.LnEtptav V1TOJ1,EVOVO-t -rovr; Kti1ovi1ovsJ ovnEp -rpo-,

.62
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

ignorancia, como cuando alguno, llevado de la locura, soporta d


rayo, ni cuando, conociendo la magnitud del peligró, le hace frente
por fogosidad, como los celtas que empuñan las armas para marchar
al encuentro de las olas, 23 y en general la bravura de los bárbaros
va acompañada de arrebato pasional.
A veces arróstrase el peligro por causa de otros placeres, pues
aun la ira encierra cierto placer por la esperanza que se tiene de la
venganza. Si alguno, sin embargo, seducido por este u otro placer,
o por evitarse mayores males, se resuelve a arrostrar la. muerte,
nadie a justo título podría llamarlo valiente. Si el morir, en efecto,
fuera un placer, muchos intemperantes, arrastrados por su incon­
tinencia, se darían la muerte, tal como sucede ahora, cuando siendo
placenteras las cosas que provocan la muerte, aunque ella misma
no lo sea, hay muchos que por su incontinencia se precipitan a
ella a sabiendas de lo que hacen, y ninguno de ellos podría pasar
por valiente, y por más que esté del todo aparejado a morir. Ni
de los muchos que mueren por no sufrir, ninguno es valiente,
�egún lo dice Agatón: 24
"De los mortales los más viles,
vencidos de la fatiga, aman la muerte."

Que fue el caso de Quirón, 25 el cual, en la fábula urdida por


los poetas, por causa del dolor de su herida imploró su muerte,
siendo como era inmortal. Pues otro tanto puede decirse de los
que por la experiencia que de ellos tienen afrontan los peligros,
(

62
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1230 a
'ITOV GXEOOV ' -
�· OL• 'ITI\ELG'TOt. -
TWV GTpaTt.WTLKWV av
-
, 0peo- ,
I
'TTWV V'IToµevovaw. avTo yap -rovvavnov EXEL r¡ ws
' , , ' , 1 ,, 't\ r


., . ,t.,WKpa-r
q!ETO , r¡s, E'ITLGT1]µr¡v
, , ,,
oioµevos ., T1JV
ELVaL
\ ,
av-
opnav. OVTE yap ot.a TO Et.oevat. Ta ..,,of3epa' 0ap-
1 ,J..

/3 , , ,
. � , ., ' � ' 1 ·� ,

- ' , ' ' lf ,


pova,v o, E'TTL Tovs ,a-rovs \
ava a,vnv ETTLa-raµevo,,
,,,, .,
10 al\/\ OTL
' ,
.,
'ªªª' ' f3or¡ 0nas
-ras

, TWV - OELVWII
� - º OVTE
, � ,
., �. o" º'
0"'appal\EWTEpov
' , '
'Y
aywvL!,OVTat.,
\ ' ' -
-
TOVTO avopELa, KaL- ' yap '

av r¡ L<JXVS KaL o 'ITI\OVTOS KaTa '0 '


• eoyv,v , � ,
avopna
Elev·
, ' 'ITEVL"{J
"" yap avr¡p
'ITUS
\ ' �� , •
owµr¡ µevos

�· .
.l.
º'
-
..,,avf.pws o·

eµ1TELpLav,
., .
EVLOL
, TOVTO - OE
,;:. ' ' oVTES
oELI\OL
�· OTL
.,
., OVK
.,
oµws
. OLOVTat.
.,
• ,
v1roµevovat.
KLVUVVOV ·�
15 Elva,, ÍaacTL y ct.p TOS· ftor¡ Oelas. O'T]µt'iov 8l· Ó-rav
yap µ� EXELV OLWVTaL f3o�0Etav aAA' ií811 'ITAr¡alov
.X TO' �
ti OELVOV,, ovx' •- ,
V'TTOµEvova,v. ,,,, 'ITUIITWV
a/\1\a , -
TWV
I
TOLOVTWV a,nwv
> /
º' º'ª
f ·� \ \ J� .... r
T1JV aww v1roµEVOVTES
/

µal\LO'Ta .,,avELEV av· avopao,, Ka0a'ITEP


-'' .1.. · - " ' � - ' Kat' "Oµr¡ pos
-rov "EKTópá · cf,r¡ aw ' tmoµe'i,va, -rov Klv8vvov -rov
, -rov
'ITpos , 'AXL/\1\Ea ,,, •
20

ITovAv8&µas µo, 'ITPWTOS JAEYXElr¡v a11aO�a€t..


o'
., ., ., , , ' ,o
Kat. EGTLV r¡ 7TOl\t.TLK7J avupna av-rr¡ . r¡ u ª"11 1JS
' • 1 • ' ' , � ' ., • �· ,' '

º VTE UVT1J OVT EKELVWV ov Eµ,a, a


I 'AA' oµo,a
' I µev, I

., ,
WU'TTEP Kat. 11 TWV Or¡ plwv, «t s,.a
TOI/ 0vµov óµ6aE
rn - 'ITI\T}'Y"{J
' - .l.'
't'EPETat..
., ' ., ·� é,aEt. �
OVTE yap OTt. auo� r¡
OEL-

63
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
É'I'ICA BUDBMIA

como lo hacen la mayoría de los soldados, al contrario de lo que


pensaba Sócrates, quien creía que la valeritÍa era una ciencia. Ni
tampoco los que son expertos en escalar lós mástiles de los navíos,
no sol?- atrevidos porque conozcan las cosas temibles, sino 'porque
saben cómo protegerse de los peligros. Ni tampoco puede ·llamarse
valor al motivo que les hace combatir con mayor osadía, ya que
en este caso· la fuerza y la riqueza serían la valentía, conforme al
dicho de Teognis: 26

"No hay hombre que no sea domado por la pobreza."

Hay gentes, . además, que aun siendo notoriamente cobardes,


afrontan los peligros por la experiencia que tienen de ellos, por
lo que no creen que se tr�te de verdadero peligro, conociendo
como conocen los medios de afrontarlos y la .prueba está en que
cuando el peligro está próximo y se ven frente a él sin recurso
alguno, no lo afront:án. Y entre todas las sobrecÜchas causas ( de
afrontar el peligro) e�tán aquellos que fo afrontan por un
senti-
. miento de pundonor, y éstos parecen ser por excelencia los valien­
tes, como Homero lo predica de Héctor al afrontar éste "el peligro
de encontrarse con Aquiles:

"El pundonor se apoderó de Héctor.''. 27

Y en seguida:

"Polidai:nas el primero me llenará de in)uria�." 28'

Lo cual es el valor cívico. El' verdá.cfero valór, por· lo demás, no


es ninguno de los antedichos, aunque le son semejantes, como
. el valor de las fieras que se irritan con pasión cuando reaccionan
al golpe. Porque no es por temer el deshonor por lo que debe

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

t230 a , ,
.J.. OVJJ,EVOV,
J3 ., "' ' , , ., e:- , ,

e ...
¡LEIIElV 'f'º OVTE ot opyr¡v, OVTE OLa. TO
' 'r •
25 µr¡ VOJJ,L1:,ELV a1To avELa aL '1J OLa TO ovvaµEL,; EXE:LV
0 - -=- ' ' "' ' .,

,J. \
'f'VI\O.KTLKa,;· '"' \ yap
ovoE \ ,
otr¡aerai ovrw
., .,.,o epov
ye ,J.
,,
f3 \
ELllaL ov €1/.
1' '0' �,,, ,
a.N\ E7TEL01') 1Taaa y
�' , \
.... , , apETT) 7Tpoa.LpE-
I - C:,\ - \I " I
TLKTJ ( TOVTO OE 7TW', I\EYOJJ,EV,· ELpr¡TaL 7TpOTEpov,
� ,r, I
OTL EVEKa TLVOS 1Tavra atp€La aL 1TOL€L, KaL TOVTO
I t ,.. 0 """' . \ .,.. I

, \ "' ., \ \, e:--, ., \ t
EUTL 'TO ov EVEKa 'TO KU/101/) , or¡11011 OTL KO.L ?"J
,� / , I 1" �, I I \

-'- , . , ., • ., "'' .,
so avopeia aperr¡ ns ovaa EIIEKa. TLvo,; 7Totr¡aei ra
('e-
'f'ºf3Epa V7TO¡LEIIELV, waT OUT€ OL ayvoLav op ws
\ µal\l\011
yap -, \ 1TOLEL- KpLVELV
, ) OVTE
., OL
<:' , r¡o011r¡11,
• <:' , _, \ ,,
(I./\1\

., ..\
OTL Ka.J\OV,
,\\
E'TTEL, av j!E µr¡ KO.I\OV
, , ., \
r,'I' ,
, \\
0./1/10. '
Jl,0.IILKOV,
, t .... , ' ,
OUX V7TO¡LEIIEL • aiaxpov yap.
II \ 'S" , ' t , � ' ....
epi 1rom µev ovv EaTLV r¡ avopeia µeaoTr¡S_ KaL
, \
'

I ,C:, I \ ' .J.. \ I ,:-,


85 'TLIIWV KaL \ oia· \ TL, KO.L Ta .,.,o {3epa TLl/0. OVVO.JJ,LV
t/ e:-\ J/ \ \
EXEL, axwov npr¡Tai .Ka.Ta Tr¡v 1rapovaa11 e.,.,00011
<;' A ",./..

f A
LKavw,;.
11 • . II epi\ e:-
OE
\ ,
aw.,.,poavvr¡,;
,J. KO.L \ ,
\ O.KOI\O.Uta',
,
\
JJ,ETa
'TO.UTa 0LEAÉa0aL ?TELparÉov. AÉyernL o' ó CÍKÓAaaros
o TE yap µr¡ KEKor,aaµevos 1rw,; µr¡o
\ \ \ f
1TOI\I\O.XW'>.\\ A .,
"''

, , u ,, t '
1230b taTpwµevo,;, wa1rep a-rµ17ros o µr¡
\ re-rµr¡µevo,;·

, , "' ,
\ , t ' � ' t �, ,� , J,/
KO.L 'TOVTWV o fLEV OUVCLTO', o o aovva-ro,;· arµr¡rov
, TO, TE µr¡
yap
'
, c:- ,
ovvaµevov -rµr¡ r¡va.L KO.L 'TO OVIIO.TOV
,
e- ,
µev µr¡ \
\ 'TETfLTJJJ,EIIOV oE, TOV 0.VTOV OE \ TPOTTOV KO.L �, ' , � '
'TO, CLKOl\0.UTOII"
, ,, , , ,
KO.L, yap 'TO µr¡ 'TTE,./..
't
,
•UKO', c:- ,
OEXEU (lL e
I\
\ \ f C:, \
5 Ko11aat11, KO.L.
\ TO
\ 1TE.,.,UKOS
,J. \ µev µr¡
\ KEICOl\aaµevov OE

6.4
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

uno mantenerse en su puesto, ni por_ cólera, ni por pensar que no


hemos de morir o por contar con fuerzas protectoras, ya que en
tal caso no pensaría en la existencia de algo temeroso. Recordemos
que toda virtud es una disposición deliberada, y que, según dijimos
con antelación, la virtud nos hace elegir siempre los medios en
vista de un fin, siendo el bien este fin, por lo que es claro que la
valentía, siendo una virtud, hará qqe afrontemos las cosas temibles
en vista de algún fin, y esto no por ignorancia (ya que la virtud
ejerce más bien una función judicativa) ni tampoco por placer,
sino por ser el bien este fin, porque si en esto interviene un
acto nada noble sino insensato, sería una vergüenza exponerse al
peligro.
He ahí, sobre poco más o menos, lo que teníamos que decir en
lo tocante a la valentía, la cual se ha declarado suficientemente al
presente propósito.
II. Después de lo cual hemos de tratar de distinguir entre la t�­
planza y la intemperancia. Intemperante dícese en muchos • senti­
dos. Significa ( ateniéndonos al término griego) el que no ha sido
castigado o curado, como el individuo indiviso es el que no ha
sido dividido, y sea o no capaz de división, por lo que indiviso
significa tanto lo que no puede dividirse como lo que, pudiendo
dividirse, no ha sido dividido. Pues lo mismo el intemperante,
que puede ser tanto el que por su naturaleza es incapaz de disci-

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1230 b
f I \ > 0 ,_.
�·
\ C\ f l
'ITEp, . aµ,apnas- 'ITEp, as- op 01rpayn . o aw,J.. 'l'pwv,
warrEp ol 1TaLOES' º KaTa. TaVTr¡V yap ·a.K6>.aaTo,
,,,
º'·ª
\ , , \ .' ,,
I\EYOVTaL TYJV aKOl\a<ItaV, E'.T't o al\l\OV Tp01TOV Ot
\ \ , .

ÓvalaTo, Ka2
A
al
a.vlaTOt miµ,1rav KoAáaEWS'.
\
�\ / A • ) \ / <f
'lTI\EOvaxws- oE I\Eyoµ.Evr¡s- T'TJ.S' aKol\aataS', �n f-L EV
\ \

·� ' .'TtVaS' , \
10 1TEp,\ TJOOVaS' t\ I\V'TTaS'
', , , -,J.
ELa,, 'l'avepov, Ka,
OTL EV ·Tcp 1T�p, TavTaS' otaKEta 0ª' 1TWS' Kat a/V\T)I\WV
<f , A• \ , � A
/ \ ) \ \ /\

8,acpÉpova, Ka2 .TWV áMwv· 0tEypáif1aµ,ev 1Tp6TE :. 8e


A \ ,
pov 1TWS' TT)V aKOl\aCT,av ovoµ,a<:,OVTES'
\ ,
'Y ,
ETa'l'EPOfLEV.
\ �\ , , ,, �· , 0 ' \'
,l.'
f-L
Tovs oE. aKLVYJTWS' EXOVTaS' o, avata r¡a,av TTpos
TaVTas -ras �8ovas-
f �, JI\\ , ,
ol
JJ,EV KaAoiJaw a.vaLa01froVS'�
, ,
15 o, u al\l\OtS' ovoµ,aa, -roiovrois- 1rpoaayopEvovaw •
,, �· , , , . \ '0
Ean CI ov 1Tavv yvwptµ,ov TO 1Ta OS' ovo E1Tt1TOl\atov
, �· , ,,
ó,a -ró '1Táv-ras- e1r2·
0áTEpov áµ,ap-rávE,v µ,éi)J..ov Ka2
'JTaaiv Elvai CT'úf-L<pVTOV 'T't]V TWV TOLO'ÜTWV :.�8lwv �T-
TaV Ka, ata
\ ., 0r¡aw.• f-Lal\tUTa ./\ �· • \ TOtOVTOt OtOVS'
o na, A
•"

f I . > I e\
o, KW¡.LcpuouwaaKal\ot
� � �I \
.·. zrapayova,v aypo,KOVS', ot
·�' \ ' I \ \
20 OVO€ Ta f-L E_Tpta Ka, Ta avayKaLa 1TI\T)O"La<:,,
, A \ 'YOVC1t TOLS' A

�OÉaL�.
'E7TE2 S' ó adJcppwv ear2 '11Ep2 �oovás-, dváyKr¡
' \ , 0 I. ' ,
KaL ·1TEp, E7TL Vf-LLUS' TLVUS' aUTOV EtVat. OEt ur¡ l\a-
\ .,. �
A
�' ,·

{3.... \ / 1 \
EtV 1TEpt TLVaS'. ov ' yap '1TEp, 'ITª?"ªS' OVO€ 1TEp,
\ I º
'�\ \'

., \ r� , r , 1
a1rav-ra -ra r¡oea o aw, 'f'. ,J..pwv. aw'l'pwv
, , ,J.,
_eanv, al\l\U .! \.\ ,

- , � 't
00':., TJ .1TEpt, �, OVO, TWV- ata 0YJTWV, 1TEpL TE TO
A , A , ,
TTJ f-LEV
> \. 0 I
25 yevaTOV Ka, TO a'TTTOV, TTJ o . '!-"TJ Et</- 'TTEpt TO.
\ \ \ t I - �1 \ \

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUD.BMIA

plina, como el que siendo naturalmente capaz, no ha sido refrenado


en los errores con respecto a los' cuales el temperante obra recta­
mente, como acontece con los niños, a quienes se llama intem­
perantes con arreglo a este tipo de intemperancia. Con arreglo a
otro sentido del término, sin embargo, por intemperantes enten­
demos las personas difíciles de curar o incurables en absoluto por
un castigo cualquiera..De cualquier modo, en fin, que se predique
la intemperancia en los múltiples sentidos que tiene, lo que es
manifiesto es que la intemperancia tiene que ver con ciertos pla­
ceres y dolores, y qué es en· el modo de comportarse con respecto
a los mismos en lo que la virtud y el vicio difieren entre sí y de
otras disposiciones. Con antelación hemos mostrado cómo a otros
estados aplicamos por analogía el nombre de intemperancia. En
cuanto a los que por su insensibilidad no reaccionan con respecto
a dichos placeres, hay quienes los llaman insensibles, y otros los
designan con otros nombres. Esta afección, empero, no es muy
conocida ni por lo común salta a {a vista, por errar los más hacia
el otro extremo, siendo innata en todos la tendencia a dejarse ven­
cer de dichos placeres al ser sensibles a ellos. Los insensibles, en
cambio, son como los rústicos que los comediógrafos introducen eQ.
la escena, que no tienen ningún trato con los placeres, ni siquiera
con los moderados y necesarios.
Puesto que el hombre temperante lo es en lo tocante a los pla­
ceres, ha de serlo necesariamente también con respecto a ciertos
deseos, y es preciso, por tanto, establecer cuáles son. No es, en efecto,
con respecto a todos los placeres ni a todas las cosas placenteras
que el temperante es temperante, sino que lo es, a lo que parece,
en lo tocante a dos sensaciones, el gusto y el tacto. El temperante,

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
'ARISTÓTELES

1230 b
<l1TTÓv· 'TTEpL yap T�� Sta TfjS 8ipEWS �8ov�v 'TWV
Ka.liwv (a'.vw. Jm0vµlas acppoo,aíwv) ,} Avnr¡v TWY,
, -
ataxpwv, KUL 'TTEpt\ 'T1JV
\ ....
oLa\ TTJS ',..
aKor¡s TWi' EV- � , - ,
apµÓ�ITWV ,} ª"ªPftÓaTwv, ETL 8e 7rpós Tas 8,'
1 I I � > \ t t:;::f > \
ºª,J._ TUS TE a1TO EVWOLaS KaL Tas a7TO ova-
\ \
'l'PYJªEWS,

> " \
<:, I > " < I ..J.. > C:, 1 1 > I\
50 woms, OVK EaTtV · O aw'l,pwv· OVO€ yap aKOl\aaTOS
> \ I - I I
C:, \
V1TO\ TOVTWV
T<f) 'iT�aXHV ('
OVOHS
,
/\EyE'T.aL
, - .. ,, ,e:, ,
TJ µr¡
'TTaaxnv• Et yovv TLS T) KUi\01' ai•uptav7a EWfLEVOS
e ,
'Y} L'iT7TOV 1J áv0pw1rov' 1J &.'1,powµEv�s cf.8oVTOS' µ�

ª""ª
f3OVI\PLTO
I\
/J,TJTE
I' > 0 I
€0' LELV
I I I > ..J.. C:,
µr¡TE 7TLVELV µr¡,E a.,,pooLaLa-
I

{itv, Ta µev KaAa 0EwpELV TWV 8' 48óvTWV


, , , " e:, , t
55 aKOVHV, OVK av ºº� , ,'
ELEV alCOl\aa,os E vaL, wa77Ep l .,.
ov8' OL KY)AovµEVOL 7rapa Ta'is. Lnpfjaw. 6,,,\,,\a\
7TEpt Ta ovo -rwv
\ \ t:;::I ...,
'0r¡Twv
ata.
,... ...,. \ �
Tav,a TTEPL ar.Ep Kat
1'\\
'Tal\l\a
0r¡pta I I
µ,ova TvyxavEt
I > 0 - "
ata TJTLKWS EXOV7a Kar,
\
I \ \ I \ \ \ \
xatpovTa Kat I\V'lTOV/J,EVa, ·7TEpt Ta YEVaTa KaL
,
a7TTa,, 7TEpt
, 0€e:,, Ta, - ,,,'
TWV al\/\WV
, e:, ,
ata r¡aEWV r¡uEa
0, ,
e:,, < , " ..J.. ,
.1231 a axE0011 oµotws a1TavTa 'i'OA,VETaL
, 0'
avata TJTWS ata-
"'
, 'r
KELµEva, OLOV 7TEpt Evapµoanav r¡ Kal\/\OS º
\ , 1 •\ I\ \ 0\
ov' EV
yap o Tt Kai. ütwv AÓyov cpalvETaL 1Táaxovra . avTf¡
Tf¡ 0Ewpl q, TCJv .KaAwv ,} Tfj aKpoáaEL TWV Evap­
µóaTWV, El µ,� TÍ 7TOV avµf3Éf31J KE TEpaTwóES. d,,\,,\'
11 OVO€
,._., 7rpos
' Ta' Et¡wor¡
, '"' T)
" ovaWO
c:, '"' º KQLTOL
YJ , ,
Ta.r; YE
'0' 'é
ata r¡aEts . o� vrEpas. EXoµai 1Taaar;, al\/\a · ,ca, Twv
I ,1 I >\\\ \ ....

oa¡1.wv TUVTatr; _xaípovaLV oáat KaTa avµf3E/3 Kós


, ..J.. ,
Ev.,-patvova , \ \ ' µ,r¡
,v, al\/\a ' Ka

avTar;· /\EYW oE ¡1.r¡·
0' , ,
\ , . "' ' '
I,, I
Ka 0) aVTUS
C' \ atS
'f' TJ
't\ €/\1TL1;,0VTES
)\ 1y XatpoµEv '!J fLEfLVYJµE-

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

en. efeqo, n,o lo es . con respecto al p�cer que proviene de la vista


d� las cosás belÍas ( a no ser' que intervenga el deseo erótico) ni
1 • •

con relación a la pena que nos da la vista de cosas feas, ni con


respecto al placer o displacer proveniente de oír sonidos armónicos
o desarmónicos, ni tampoco con relación a los placeres o displa­
ceres del olfato, provenientes de los buenos o malos olores. Nadie
es llamado intemperante porque experimente o no sensaciones de
e�te género. Si a �no, por ejemplo, contemplando una bella esta­
tua, un caballo o un hombre, o escuchando a un aeda, no le viene
en deseo ni comer ni beber ni hacer el amor, sino · únicamente
contemplar las bellas cosas y escuchar los cantos, no parecería ser
intemperante, como no lo son tampoco· los hechizados por las
sirenas. La intemperancia, por lo contrario, guarda relación con
las dos sensaciones por las cuales únicamente los otros animales
dotados de sensibilidad experimentan placer o dolor, es 'decir el
gusto y el tacto. Con respecto a los placeres que nos són dados
por los otros sentidos, lós animales, a lo que parece, muéstranse
prácticamente · insensibles, como en lo tocante a la �monía o a la
belleza. A ninguno de ellos, ni en el menor grado apreciable,
parece afectar la contemplación de las cosas be],las o la audición
de los sones armónicos, a no ser tal vez por algún accidente pro­
digioso. Ni tampoco son sensibles a los buenos o a los malos
olores� y por más que sus sentidos sean de más aguda percepción
que los del hombre. De los olores gózanse en aquellos que les
atraen por accidente y no por sí mismos, por los cuales entiendo
aquellos olores de que gozamos esperando o recordando otras cosas,

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1231 ·a ., , .... , , , , , ,
vot, oTov otpwv Kat.. 110-rwp, 81, e-repav. yap r¡8ov17v
, ,
10 TaVTaLS' xatpoµev, 7'17V TOU 'f'aj'E,LII 'TJ 7TLELII" Ka
' .... ,l. � ,, .... 0'
• • ' �\
au-ras- 0€ 0t.al. at. TWV av
1' • .... , 0wv .... ELaLII , , (OLO � ' \ eµµEI\WS'
, ' ....

- -
",J. .._, , ' ' ,, "Y . ' �' •�'
e..,,r¡ �-rpaTOIILKOS' -ra·'· µev Kal\OV º"'Etv ,.. -ra· 0E 77ou ) •
, , ' ' '
E1T�t. l<at. -rwv 11epi -ro yeua-rov ou 11.ept - 11aaav
' , '
-ra 0· r¡pt.a, , ovo , •�• oawv ., .... aKp<tJ
,,
, , '
r¡uovr¡v
re:- ' E1T-ro17-ra1. T<¡J
"" \I r >10 >\\>" ',..,J./
-rr¡s- ·')1/\WTT'T}S' 17 ata YJO'LS', al\/\ oawv T<f) .,,apvyyt,
\ '1
15 Kat. E0LKEJ.I a't''[/ µ·a/\1\0V 7'J. ywaEt. 7'0 1Ta OS'" �
r ,J.,.. ""\ \ " I \ '0 OLO\ 01,t
dtf;ocpáyot. O�K eúxov-rat. T�V yAw,:--rav faEt.V µaKpct.v
>\\\ \ I I m\lé t
a/\1\a -rov ,J. �vos- o
fl
.,,apvyya yepavov, war.ep 'VLI\O�
'E pv�wos-.'t � .,
wa-re 11ep1., -ra' a1r-ro¡uva • , . w,s-
• • ' ....
a7TI\WS'
> "" 0 I
€L1TEtll ETE0V T1]11 aKOl\aaiav,
,\ , \ , t I
oµo,ws- OE Kat. O
�\ \ t

> I\ , \ \ I ' > I > ,J..\ I


aKOl\aaTóS' TTEPL -ras-- TOt.aUTG.S' EO'TLV' OLIIO-rl\Vyt.a
20 yap \
KaL' yaa-rpiµapyt.a , \
KaL\ l\ayvELa , KaL' o..,,o..,,ayia·
'·'· ,l. '
·\ I - \ \ t . / t \ .
Kat. TTaVTa Ta 'TOt.aV'Ta 7TEpL -ras- Et.pr¡µevas- EOTLV
\

> 0' > " I t > \ I � "" ,


aw r¡aEt.s-, ELS' aTTEP µopta 17 aKOl\aa,a oiat.pEt-raL.
\ � \ " > "" " > ,l.
7TEpt OE\ -ras- � OL) 0y,EWS'
",f, I
r¡ aK017s-, r¡ oa..,,p11aews-
• � \ ov'0' > >\ f

. ,.
\ \ \\
'T}oovas- EtS' /\Eye--rat. aKol\aa-ros- eav VTTEP/3_/ al\/\'[/,
I I

, \\, avev
al\/\ " , ,�
ove-wovs-
'
-ras- aµapnas-
\ . ' , ..,,e-yoµev ' -rav-ras,
,
25 Kat óXws-. 11e-pl Óaa µ"J AÉyonat. ÉyKpare-is-· ol 8'
,
,
aKpa'TEtS' .... OVK, , \
E'LOLII ' ,
aKOl\aaroL ·� \ aw
OVO€ , ,l.pove-s-.

' 0 '
'Avaia r¡-ros- µev ovv, 17 OTTWS' on ovoµa"'etv, "' " " � .... '
..,,
'Y •
o
., ti ff ' ,, ' / � > ,
ov-rws- exwv wa-re KaL EI\I\EL1TELV oawv avayKr¡
.... f ,., 7'0 ' ,, , , �
1TOI\V 7TaVTaS' KaL' xaipe-t,11•
KOLVWVELV WS' €7TL
�· t f3 I\ \ > \
O

f3
I\ I I
o ' VTTEP a/\1\WV aKOI\UOTOS'. 7Tall7'ES' yap 'TOV'TOI.S'
so ,J.
'I I \ > 0 I \ I \
..,,vaEt. _TE xaipovat. Kat. E7't. vµ,as- /\aµ a11ova1., Kat.

67
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUD�IA

como comida y bebida. En vista de otros placeres, en suma, goza­


mos de los primeros,· o sea por el placer de comer y beber, mientras
que los olores que nos deleitan por sí- mismos son, por ejemplo,
los de las flores, por lo cual observaba pertinentemente Éstratónico 21'
que de las cosas olorosas u_na� huelen bellamente y las otras agrada­
blemente. Por lo demás los_ animales, en materia de gusto, no gozan
de un placer completo,. porque no gustan de los alimentos cuya sen­
s�cióti está en la punta de la lengua, sino de aquellos cuya sensación
est� en el gaznate, y que parece estar en el tacto antes que en el gusto,
y es as� como los glotones no desean tener tanto una lengua larga
como. la faringe de una -cigüeña, como era el caso de Filóxeno, hijo
de Erix. 30 Hablando en general, por tanto, la intemperancia debe
ponerse en relación con las sensaciones táctiles, y el intemperante a
su vez lo es en las cosas de e·sta especie. ·1a embriaguez, la glotonería,
el libertinaje, la golosidad y los vicios semejantes tienen que ver con
las sensaciones sobredichas y son las partes en que S¡! divide la
intemperancia. Nadie en cambio es llamado intemperante si se
excede en los placeres de la vista, del oído y del olfato, bien que
censuremo_s estos errores sin ultraje, como en general todas las
acciones en que uno no sabe dominarse; ahora bien, el que no es
señor de. sí- mismo no es ni intemperante ni temperante.
Insensible, por tanto, si es que hay que llamarlo así, es el defi­
ciente en los placeres de que necesariamente participan y gozan
todos por lo común, y el que se excede es el intemperante. Todos,
en efecto, gózanse por naturaleza en estas cosas y las aprehenden

67
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

-1231 a , , ' , ' •


ovK. e:,aw ovoe >('' l\eyovra,
\ , aKol\aa-ro,,
, ,, ov yap inrep•
{3á.Mova, Ti¡, xalpetv µaMov ,j 8Eí: -rvyxávov-res.
Kai ·AV1TEí:a0ai · µéi.Mov ,j 8eí:' µ� -rvyxávov-res· ov8'
aVal\y1)TO,,. OV . yap €/\/\E''7TOÜO't 'T<f) XaLPE''V 1J l\ll-
) /\ • ) \ \
,, \ / A / 1\

7T€Í:U0at, d,\,\a, µéi.Mov Ínrepf3á,\,\ovaw.


as. 'E 1TH' o .,
('' ea-rw •
vrrep º"'r/ Ka, €1\/\E'ty,,s· 'lTEp, av-ra,
' ' ' .,, ' , ' , ,
/3 . .

or¡11ov on Ka, µeaoTr¡S,· Ka, El\7LGT1J avT7J r¡ E!,


(' -, ., ' , '
/3
\ "éLS,·
, . ., •

\ , ,1,. .... , ' ,,l.. , �


Ka, aµy,o,v ev�vr,a. wGT e, aµ>y,poavvr¡ r¡
fl , '

\ 1
QEll',,O'TTJ "é,s wep,\ a<\ of aKOl\aO'TOS > I\ < \ '
JJ €!, J r¡ 'lTE'pL Ta
r¡8Éa Ta elpr¡µÉva 'TWV ala0r¡TWV µÚ1Ór71s aw<pppaÚvr¡
't\ ti , / 'J" > \ I \ ' I
av e,77, µeaor71s ovaa _aKOl\aams Ka, avaia e71a,as·
_ 1231} '1} · o v1rep º"'TJ aKol\aq,a, r¡ o €1\/\ety,,s 11\ \ .,. . .,
r¡-ro,
• '-'' • \ ' , \ ' • "-''

, , � ,.. , , , ,
/3

avwvvµos r¡ To,s etpr¡µEvo,s ovoµaa, 1rpoaayopwo-


µev77. aKpt EO''TE'pov o€ 7TE'pt 'TOV yEvovs 'TWV
' ) ' '-'' \ A f A
/3

r¡oovwv EO''TaL om,pETEOV ev To,s I\EyoµEvo,s varepov


r,;- A ., '-' / ' A \ / ff

' ' '


TTEPL ey,cpaTetas KaL aKpaa,as.
' , '
6 III . Tov \ atn'ov ' \ oe '
'-' \ -rpo1rov \
I\T}7iTEov , KaL' wep,'
,
1tpaOT7JTOS KaL' xal\E'1TOTTJTOS,
, ' 'T'OV ....
, ,, , , , e KaL\ yap
.... 1tpaov
, , _
\ \

'ITE'p, I\V1T1JV T1)V arro · vµov y,y¡,oµEvr¡ v opwµev


ovra, T<f) 1Tpos TavTr¡11 EXE'LV wws. o,Eypay,aµE'v
# A \ I >I '-' • '• f f

Se Kat a.VT€0�Kaµev Ti¡, opy{,\<tJ KaL xaArni¡, KaL


ayp{<tJ (rrávrn ya.p 'T<l. -ro,ciiiTa Tijs avrijs EOTI,
10 S,a.0ÉaE'ws) 7'0V &.vapa1r0Scó8 r¡ KaL 'i'OV dvópyr¡rov •.
O'XE'óOV ya.p TaVTa µá,\,a,i-a KaAoíJaL TOVS µr¡S' ecp'
oao,s 8eí: K,vovµlvovs Tov 0vµóv, d.,\,\a, 1rpo1r71AaKL­
{oµÉvovs evxr::pws KaL Ta1TELVOVS 1rpos -ras
, ,, \ , ' ,.. ' \
o,\,-
ywptaS' €0'7' yap aVTLKELf-LEVOV T't) f'€V TO.XV 7'0
\

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

con deseo, y no por esto son, ni son llamados intemperantes, por:.


que no exceden en el goce más de cuanto es debido al obtenerlas,
ni tampoco se exceden en la pena más de lo debido al no poder
obtenerlas, ni tampoco son insensibles, por no ser deficientes ni
en el goce ni en el sufrimiento, antes· bien excesivos.
Dado, pues, que hay exceso y defecto en lo tocante a estas cosas,
está claro que hay también mediedad, y que esta es la mejor dis­
posición como contraria a ambos extremos. De 1-0 que se sigue
que siendo la temperancia la mejor disposición con respecto a · 1as co­
sas con que tiene que ver el intemperante, la mediedad en las
sensaciones con respecto a los referidos placeres será la tempe­
rancia, una mediedad entre la intemperancia y la insensibilidad,
siendo la intemperancia el exceso, · y en cuanto al defecto o no
tiene nombre o puede designársele con los nombres antes men­
cionados. En lo que sigue hablaremos con mayor precisión del gé­
nero de placeres aquí· considerados, al .referirnos a la continencia
y a la incontinencia.
. III. Del mismo modo hay que tratar lo concerniente a la manse­
dwnbre y a la aspereza o dificultad de carácter. Que un hombre.
es manso o apacible lo vemos en el modo como reacciona a la.pena
que nace de la ira, con una disposición especial. En el cuadro
que hemos trazado más arriba hemos contrapuesto .al colérico, al
difícil y al rústico ( rasgos todos de la misma. disposición) el hom­
bre servil y abyecto. Con estos nombres designamos por lo común
a aquellos cuya pasión no es excitada ni cuando debiera serlo,
ani:es por el contrario. se someten fácilmente a que los cubran de
lodo, y al desprecio responden con hwnillarse. Contrapónese, en
efecto, el adolorarse a regañadiente� al adolorarse rápidam�nte, el

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTE.LES

1231 b . .,, A
' ,
,
, ,
"' · A �, , ,
. µol\LS, 7:_Cf' o r¡peµa TO a'Poopa, TCf' oE 1TOI\VV,
"' ,l. ' .

16 xpóvov. 'TO oAlyov AV7TEia0a, 'TO.VT1]V 'T�V >..úm¡v. ijv.


"Ka.AOUJ.LEV 0vµóv. €1TEI, 8' cva1rep Kat €1TL 'TWV
U/\/\WV
_JI\
'
., \ , A ' , \ f
EL7Toµev, KO.L EV'Tav0 EG'TLV V7TEp¡-,Ol\'T} Ka, . Q '
\ \

.,, \ • /, f \ \ \ \ A / , f \
E/\/\EL't'LS O µev yap xa/\E7TOS 'TOLOVTOS EO'TLV, O KaL
(

06.nov· Ka'i. µ6.Mov 1ráaxwv Kat 1r.\elw xpóvov Ka'i.


or' ov 8ei KaL Ó1rofo,s OV oei KaL - €1TL 7TO/\/\OLS,
20 ó 8' a.v8pa7ToOw8r¡ s 'TOVVavTlov), 8�.\ov O'TL EGTL
\ (' , . ,... , , ' ' 1' '
'TLS KaL o µwos 'T'T}S aVUTO'T'TJTOS. E7TEL OVV r¡µapr'Y)-,
j
µevaL aµ.,.,oTEpa,
I ,
,
J..
ª' t
EsELS EKEtva,, 'PavEpov OTL E1TL-
f'li; 1 -"'
,J.
\ � 1

ELK�S � µÉa'Y) 'TOV'TWV igw OV'TE yap 1rpoTEpEi


ov
"0' VOTEpu,ly.,EL, OVTE
• " 1' , "'
0LS ov 0EL opyL.,,E'TaL OV'TE
,y ., A ,

, fl ' , \ \ , t
1"' � "
0LS 0EL OVK opyL.,,E'TaL. ,y ,
WG'T E7TEL KaL 1rpa0Tr¡S 'Y)
25 ¡-,EI\TLGT'T] Es
Q \

\ t
/ "éLS 1TEpL\ TavTa Ta 1Ta'01) EGTLV,
I I \ t -
, / I EL1J ., av
A ,\ ,.. \

Ka, 'Y) 1rpa0Tr¡ s µeaoT1JS ns, KaL o 1rpaos µeaos Tov


xaAE1TOU KaL 'TOU a.v8pa1ro8w8ovs.
IV , "E G'TL 0E "', KO.L' 'Y)• µeyal\O't'VXLa ' .,. , KaL, 1J• jLEya-
\ ,
l\01TpE1TELa
' • ,, , ,
KaL 'Y) E/\EV0EpLO'T'Y)S µeaO'T'Y)'TES, 'T] µev
• '
., 0EptoTTJS
E/\EV / 1TEpL\ XP'TJJLaTWV / KTYJGLV KaL a1TO¡Q-, Ol\'Y)V.' / A
\
,

80 Ó µeJJ yap K'T�aEL µev 1ráan µa/\1\0V xalpwv � OEi


a.r.0{30.\fj
,aVEI\EV
8e
1ráan Av1roúµevos µ6.Mov � 8ei
' '0epas, o o aµ.,.,oTEpa J;• 'TTOV r¡,\ 0EL
f "'' "'
) ,/.. /
aawTOS,
A .,

¡
o o aµ.,.,w WS 0EL E/\EV0eptos
f "'' f "' A ,, A "'\ \ / \
>f , /..
/ (TOV'TO 0E /\Eyw 'TO
ws,
81;i, Ka'i l1r'i. ToÚrwv Ka'i J1ri, TWV áMwv,
, ,, , , , , , o�, EKELVOL , .... µev , ELOLV
, , .
-ro
WS o /\oyos o op0os) • E7TEL EV
' ti "'' .,
85 V1TEp¡-,OI\T}
Q ' - KaL' EIV\EL'f'EL,
,, ' '·'· 01TOV 0E eaxara, ELOL, •
Ka,'
, ' - ,,
µeaov, KaL TOV'TO f3EI\TLGTOV, EV 0E 1TEPL EKaarov
" "'' \ "
- ""' \ ,, , , \ ' ,,
'TCf' ELOEL 'TO f3EI\TLO'TOV,avayK1] KaL 'T'Y)V E/\EV0EpLO'T'YJ'Tª
,

69
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

hacerlo vehementemete al hacerlo pacatamente, el hacerlo por largo


tiempo o por breve tiempo, y �n el entendido de que a este dolor
lo llamamos irascibilidad. Hay también, como lo hemos tlicho a
propósito de otras pasiones, un exceso y wi defecto; ·ya que el
hombre difícil es el que incide en la pasión con mayor rapidez, con
mayor intensidad, por mayor tiempo y cuando· no es debido o
con quien no es debido y con muchos, mientras que el de alma
servil es lo contrario, por lo que es claro que hay un término me­
dio en esta desigualdad. Siendo erróneas, pues, las dos disposiciones
contrarias, es mánifiesto que tendrá que ser justa la disposición
intermedia entre ambas Porque ni se anticipa ni se retrasa, ni
se irrita con quien no 'debe hacerio ni deja de irritarse eón quien
debe hacerlo. Si la mansedumbre, por consiguienté, 'es la mejor
disposición en lo tocante a estas pasiones, síguese que la manse­
dumbre deberá ser un estado intermedio, y que ei hombre apa­
cible está entre el hombre difícil y el servil.

IV. Son estados igualmente int�rmedios la magnaruri:i°idad, la


magnificencia y la liberalidad. La liberalidad es ·el término medio
entre la adquisición y el dispendio de las rique�as. Aquel a quien
tóda adquisic;ión regocija más de lo debido, y todo dispendio entris­
tece más de lo _de-J.,ido, ·es el ·avaro, y el que siente una y otra cosa
menos de lo debido es el pródigo, al paso 'que el ·que experimenta
ambos sentim.ientos como debe ·es el liberal, y por d'ebicto entiendo,
tanto en éste como en los otros casos, lo que es seg,íri la recta
razón. X si los dos éaracteres �xtremos lo son por exc:e�o y por
defecto, donde hay. extr�mos debe haber un térmiÓ� medio. que es
el · mejor, siendo lo mejor 'en cada especie dé acción, 'síguese de
necesidad que la liberalidad es un término medio entre la prodiga-

69
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
· ARISTÓTELES

1231 b , . .,
JLEGoTr¡Ta ELVat aawnas KaL O.VEI\EV0Eptas ?TEPL '
, , ' ' ' ' . '
xpr¡µáTwv KTrjatv Kai chro{3o>.�v. Stxws Se T<l
I I \ \ I \ f \

XPT Jf.LUTa I\EyoµEv KaL TYJV xpr¡µaTLGTLKYJl" r¡ f.LEV


\ , t \
1232 a yap Ka 0 avTo XPYJGLS .Tov KTr¡¡..taTOS Eanv, - oiov
..... ,.. , , , 1"

Ímo8�µafos � íµar.tov, � ·OE /(O.Ta av¡.Lf3Ef3?JKOS


·, fl f � "
f.LEV, ov f.LEVTOL OVTWS ws -av EL TLS GTa 0µc.j)
I I
-
XP�Ó"aLTO Té¡¡ V7TOO�µaTL,. cL\A' ofov � nwAr¡ ais Kal
� µla0waw XPfiTUL yap ñ v1róor¡µa. ó ÓE <pLA-
, t \ \ I 1 , , � f \
5 apyvpos o 7TEpL TO voµiaµa EGTLV €G1TOVoaKWS, TO
OE voµiaµa n7s - KTYJGEWS avn
, \ TYJS KaTa' avµ f3Ef3YJKOS
"'' I
, I
JGEWS · EGTLV. >
,
o o avE/\EV
'0
- f'
Epoc;
�,., av Ka.\ L
ELYJ
> \ 'I\ \
X P7
aGWTOS
"' 77EpL' TOV \ KaTa' avµ f3f3 E YJKOS' Tp07TOV , . TOU.... ,
- KaL '\ Tov Ka.Ta \ 'f-'va
..l..' w
XPYJ µanaµov· \ yap ' E1TL - XPYJ-
µanaµov Tr¡v avsr¡aiv oLWKEl. 10 o aawTos
- \ "é e:, , • "'' ., '

10 E/\/\EL7TEL TWJJ avayI<aLWV, O o


>\ \ ' - , €/\EV0Epto<;
' ' '
T1JV f "''
>
\
C:, fC:, \ / IIC:,
) �. C:,,
I
77Epwvatav OLOWGLV. av,wv 0€ TOVTWV Ewr¡
Myonai OtacpÉpovTa Té¡¡ µa.AAov Kal ?]TTov 1TEpi
µópta • oTov avEAEv0epos <pELówAos KaL K͵{Jit Kal
, c:,,- ,l.. "' \1 f.tEV EV 7:Cf1 f.LYJ 1Tp0LEG eO.L,
, , - , ...
aiaxpoKEpoYJS, ,,-,ELOW1\0S
a/.axp0Kep817� 8' lv Té¡¡ Ónoüv 7tpoalw0at, K͵{Jtt
15 Se ó acpÓopa 1TEpi f-',LKpa 0Lct'TELV6µevos. -;rapaA.oyia-
\ "' ' \ '
'T7]S 0€ Ka.L O.'iiOG'TEpr¡r.r¡s O auLKOS KaT O.VEI\EV Epta.v·
\ f 0 , ""' . ', , \

, ,.. , , r , \ .l..' , r , ,..


KaL' 'TOU aawTOU waavTWS I\O.
> , , ,,
aTaKTWS aval\LGKELV, Ul\oyiaTos o€ o €11 TCf1 µr¡.
'f
~�''
. ,VK'T1]'> f.LEV o €V TCf1
�, r , . ;.. ,

, \ \ ,
f' , \ '"" \
·u11oµEvELv -rr¡v a1To l\oyiaµov I\V'lTTJV.
- V. IlEpi Se wya>.oif;vxlas EK Twv -r.oí's µeya>.o-
, 1 ""' .,
�o .,.
'f-'t!XOLS
, a1TOOLv0/.J.EVWV
' c:, � ' O€L otopLG(U TO LOLOV., WO"r,Ep,
"' - e:,

70
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA .ÉUDEMIA

lidad y la a"'.aricia en lo qu� concierne. a la adquisición y el dispendio


de la riqueza. En un doble sentido, empero, hablamos de la riqueza y
del uso de la riqueza (crematística). El primero es el uso de un
artículo de nuestra propiedad por lo que es él en sí mismo, como
el del calzado o el del manto, y el otro es el uso accidental, no como
si nos sirviéramos del calzado como de una balanza, sino para
vender o alquilar, a cuyo efecto bien podemos servirnos del calzado.
El avaro es el hombre apasionado del dinero, el cual es para él
un objeto de posesión en lugar del uso que de él podría hacer de
manera accidental. El tacaño a su vez puede ser hasta pródigo en
el modo accidental de allegarse la riqueza, porque lo que persigue
es el aumento de la riqueza naturalmente adquirida. El pródigo
carece hasta de lo necesario, mientras que el liberal da lo super­
fluo. Las especies de estos géneros difiereµ entre sí en los casos
concretos por el más. y por menos. Y así entre los iliberales distín­
guense el ahorrativo, el avaro y el sórdido, siendo el ahorrativo ei
que no quiere desasirse del dinero, el sórdido el que acepta lo 'que
sea, y el avaro el que .pone todo su cuidado en escatimar aun las
sumas más pequeñas. Quedan aún el estafador y el bribón, que
cometen injusticia por avaricia. Lo mismo con respecto al pródigo,
donde podemos distinguir entre el disipador que gásta · desordena­
damente y el irreflexivo que no lleva cuenta de nada por no
soportar el fastidio de calcular sus gastos.

V. En lo tocante a la magnanimidad h�mos de definir lo :que le


es propio partiendo de los · atríbu'.tos que predicamos de los mag-

70
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
:ARISTÓTELES

.l232 a , , , .,, , (a"·) , , , ,


yap KaL Ta a/\1\a 1<q:ra. T'T)V ¡,wrv,daLV 1<a1,
ÓJLOLÓT'TJTª µlxpt, TOU Aav0áveL (8,acplpov-ra)
' .. , \ \ ' \ '1, ' , \
'ITOppw 1TpOLOVTa, KaL 1TEpL T'TJII µeyal\O't'UXLall TUVTO
-
auµf3E,-,'T)KEV. 'Q
OLO
"'
'
' '
OL• EJ...'.
'
aVTLOt '
. TOU- aVTOV '
, .... 'f"
. aVTL'TTOLOUVTaL, OLOV o aUWTO<; T'f' E EV EpUtJ Kat, o
EVLOTE
, ,, - ',\0 ' , •
0 11:, T'f'- UEJ.LV'f'- J<aL' O• 0paav<;
25 av' ªº'TJ'> ' ,T'f'- .,avopEL'f'' <:, , '
ELCTC
'
\ \ \ , \ \ ti I I C1 •
yap KaL 1TEpL TUVTa KaL oµopot µexptTtVOS, WU1TEp
o• avopELOS
, "' - V1TO/L€VETLKOS • ' KLVOVVWV ._., ' • 0
KaL -O paavs.,
'
"'<:, -
., \ \, '.
.E o• o ._., "'e:-

.,
al\/\· o µev ' wo woe 7avra o� "'' ota't'EPEt
"' ..l.. ,

1T,\ eta-rov.
- ,\ eyoµev
, "'
. oe' TOV ' µeyal\\ O,yJVXOV Ka-ra T'T)V \ \

-rov ovoµa-ros 1Tpoa'T)yopiav, warrep ev µeye'0Et TLVL


""' , ·, ' ti , \

80 if;vxf¡,; Ka1. 8vváµe,. wa-re Ka1. TCfJ · aeµvép Ka1. 7CfJ


µeya,\O1TpE1TEL.... OJ. ,, LOLOS ELVaL 1' OOKEL,
� "' OTL
,, KaL\ 1raaais. ,

. 'TULS' &.pe;ats aKoAov0ELV cpalveTaL. Ka, 'YªP 70.


dp0wS' 1<ptva.1, 7a · µeyá,\a Ka1. J.LLKpd. -rwv &.ya0cµv
· E1TatVETÓv· 8oKEL 8e Tav-r' e!va.L, µ,eyá.\a &. 8LwKEÍ.
O 'TTJV KpaTLCTT'T)V EXWV E�LV 1TEpL Ta TOLaVTa 'YJOEa,
f \ / SI • . Ut; \ \ ""' f� /

85 � 8e µe¡a.\oif;vxta Kpa-rlaT'TJ , Kplve,


.,EKO,CT'TOV apET'TJ , ' 'TO' µet.,,ov -r KaL' TO' El\aTTOV .,, ·s• � ,op01TEp1. -
ws.
a1Tep o 't'pov,µos av KE/\EVCTELE · 1<.a1, 'Y] apET'TJ, wa-re
ti 1,,J.., I. 1'\ , , \ f 1 / ti

É1rea0a,. av-rfj 7Táaas 70,s dp e-rás, � mh�v É1rea0at


'
waaatS',
'"En 8oKEt µ,eya,\oifiúxov e!va, Tó Ka-ra<ppovr¡n1<ov
., • , ._., ape-rr¡
, \ KaTa..l..pOV'T)TLKOVS \ - -
E'LVaL.

EK().CTTTJ o 't' 1TOLEL 7WV
,\ I ' I\ .
.,.23211. 1Tapa -rov oyov µeyal\WV,
\ 'f' > "' I "' I
o,ov avopeta KLVovvcpv
\
,1

(µ, ly.a 'YªP �ye�a0a, OLETaL e!va� TWV alaxpwv


Kat 77>.fj0os o ·v '/TO.V rpo/3ep6v) 1 Ka, awcppwv �8ovwv
. .. ,

7:J.
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA ÉUDEMIA

nánimos. Al igual de otras cosas cuya proximidad y semejanza háce


que lleguen a escaparnos sus diferencias cuando las vemos de lejos,
otro tanto ha sucedido con la magnanimidad. Por esto a veces
los contrarios reclaman la misma cualidad, como el pródigo la
del liberal, el arrogante la del hombre grave y el temerario la del
valiente, por tener que ver con las mismas cosas y ser hasta cierto
punto limítrofes, como el valiente y el temerario, que afrontan
ambos los peligros, aunque de diferente manera éste y aquél, y
esta diferencia es capital. Llamamos, pues, magnánimo, con arre­
glo a la incencionalidad del nombre, al que posee cierta grandeza
y potencia de alma. Por lo cual el magnánimo parece ser semejante
al hombre grave y al magnífico, porque fa magnanimidad parece
acompañar a las virtudes en su totalidad. Es digno de encomio,
en efecto, el , juzgar rectamente de los bienes grandes y de los
pequeños, y los bienes que deben parecernos grandes son los que
persigue el hombre que está en la mejor disposición. La virtud,
en efecto, juzga rectamente en cada caso el más y el menos, tal
y como lo decidirían el prudente y la virtud, de suerte que todas
las virtudes van de la, mano con la magnanimidad, o que ésta va
en el séquito de todas.
Propio del magnánim? es también, a lo que se cree, el ser des­
preciativo. Ni hay virtud que no haga a quienes la poseen desde­
ñosos de las cosas que contrariamente a la razón se tienen por
grandes, y así el valiente desprecia los peligros, pensando que es
una vergüenza tenerlos por grandes y por numerosos que sean,
porque no cualquier multitud es temible. El temperante a su vez

7'1
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1232 b , , , ,
, ,
J-LEytÍ.Awv 1<a1, '1TON\WV, Kat. l.\w0EpLos 'XP'fJJ-La-rwv..
JLEyaAoif;Jxov 0€ 'TOVTO OOK€Í: El�aL
' \ -
out 'TÓ '1T€pt
\ •
i Ol\tya\ I
.a1Tovoa':,€LV <;:, I y 1<at ravra. µ,eyal\a, Kar, ovx
I\

., '
o 71, ooKEL � - e-rep�
• ' nv�.' 1<ar,\ J-Lª""ºv_, \. av
" ,l. 't'povnaELEV
• \ -· \ '•'• I � A t \ 1:, I r¡ " \
av7Jp P,E)'al\O'l'VXOS 'n OOKEI, EJ/L U'1TOVoaL� 1TOI\•
Aoí:s Toí:s Tvyx&.vova,v, /Ja'TT'ep 'Avncpwv lcp11
'ITpOS

' I'Aya'0wva \KaTE'l'1J't'LUJ-LEVOS ·'· _,_ '
\ •\ I
TTJV
"
' a1TOl\9y1,av
' ' '
. E'TT'atveaavra. Kar, TO Ol\tywpov 'TOV J-LE)'al\o.,,vxov \ ,f, I
• I\ > 1' / JII:, _I\ \ . - \
10. J-LªI\LO'T ELVaL 1Ta0os LOLOV. 1Tal\LV 1T€pL TLJLTJS Kar,
Y" 1<a1,\ 1TI\OVTOV,
" ·":,T)V \ I \ 'I' 1:, 1y <;:, - •
T.OV 1T€pl, wv U'TT'OVOa':,€W OOKOVULV
01,• av " 0pw1ro1,, ov'0'ev _,_'t'pov-r,,yi,;nv· 7T€pt' -rwv " al\l\WV7TI\T)V
_>I\' ''
1T€pL\ 'TL/J-TJS• ...., Kat,\ I\V'TT'OL'T
\ "" , av ,\ anµa':,OJ-LEVOS
' r1 KaL\ apxo•
J /

t \ > t_l • \ I . I\ I
/J,EJ/OS V'1TO a.Va� LOV> KaL xatpEL µa,ua-ra 'TV)'XaVWV,
0V'TW
'1 'I' 1:,1/:
J-L€V ·OVV OO�EtE.V a v EVUVTLWS EXELV, TO
\ -, t I '1 \

15 ya.p etval Tt:: J-LCÍAta-ra: 1T€p! Ttµ�v Ka, Karacppov11-


.,.
' ELVat - \' - Kat\ 00� <;:, 't. • • ' -
TLKOV TWV 'TT'ON\WV TJS OVX OJ1,0I\O_y€U10a1,_ .
oeí: �E: Toírró OLoplaaVTas -€l1Tetv. lan ya.p TLJJ-�
' ' ' �r, � - "' '
Kat, P,LKpa Ka, J-LEYal\T) oLxws· '1} yap T� V'TT'O 1TON\WV
..... � ' '' .....
-rwv -rvx6VTwv -,j Ka! v1ró· Twv ·&.gtwv · Myoy, · 1<at
" • \ I t \ 1:, .J. I , \
..,, 'T� E'T!'I, nvr. 'Y/ TLJ1,'1} oLarEPEL" µeya"r¡
I\
•v 1Tal\LV 1\
yap
"'l'
Ol!� - 1Tl\1]
-
\ '0€L T�V TLJ-LWV'TWV OVOE I '� \ A • ""'
7'� 1TOL� µovov,
/
�\ \ \ \ " I 1' ..,. t\ e I <;:, \ \ (
W\/\a Kat. To/ TLJJ-Lª ELVaL· TTJ ªI\T) €L(!- oe: KaL ar.
apxál Ka!. -rct\Aa: • aya0<¼. Tl¡LLa 1<at d.gia. 0'1Tovo,j�
1:aíh-a. oaa. p.ey{Í.Aa_ ci>.r¡ 0�s· l.a-rlv, WO''TE Ka! a.pe-r�

72
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

desprecia grandes y numerosos placeres, y el liberal lo hace con


las riquezas. Pero si esto ( el desprecio) parece ser típico del mag­
nánimo, lo es porque se afana por pocas cosas grandes a sus ojos
y no porque a otro se lo parezca. Al varón magnánimo le preocupa
más la opinión de un solo individuo, con tal que sea hombre de
bien, que no la de muchos del montón, como Antifón, 81 después
de su condenación, se lo dijo a Agatón, quien lo felicitaba por su
defensa. La actitud despreciativa, en suma, es el sentimiento típi­
camente propio del magnánimo. Por otra parte, y en lo tocante a
las cosas por que parecen afanarse los hombres, como el honor,
la vida y la riqueza, por nada se cura el magnánimo de ninguna
de ellas si no es del honor. Lo único que puede deshonrarle es el
verse mandado de alguien indigno, y su mayor alegría está en
alcanzar el honor.
Podría encontrarse en el magnánimo cierta contradicción, ya
que no se compadecen el celo excesivo de su honor con el despre­
cio que tiene de la multitud y la opinión pública, sólo que es
necesario distinguir para expresarnos con propiedad. De dos ma­
neras puede el honor ser pequeño o grande, según que sea con­
ferido por la multitud o por personas dignas de ronsideración,
o de otro modo por el motivo. El honor es grande, en efecto, no
sólo por el número o la cualidad de quienes lo tributan, sino por
tratarse de algo en sí digno de honor. En verdad que las magistra­
turas y los demás bienes dignos de ser deseados, son aquellos que
en verdad son grandes, por lo cual no hay una sola virtud sin

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1232 b
o.voEµta avE'u JLEYE'0ovs-· .oto
1 I:' ' ., I:' 1 I:' - .
ooKava, µeyal\o'fvxavs\ .,, ,

25 7TOL€�V EKaGT'Y} 1T€pt, o .€GTLV EKaGT'Y} aVTWV, _WG1T€p


.... � · , ' " , � , , - fl

,, _,' \, , \ \
€L7T(?JL€V. al\/\ aµws
#
�GTI, '
TLS 1Tapa 'TUS ·a/\ \US
,,, 1\ .

> . 1 / / ., 1 •I:' I \ I
-apEras µ,a µeyal\O-r,f.!X'ª• waTE Ka1, w,g.. µe'}'al\o-,
\ , /,

�, , , ., - , e .... , , , , �, ,
- \ " I > 1
,'f'VXOV 'TOVTOV l\€KT€OV TOV EXOVTa 7aVT'Y}V,. €1T.H
\ I
,/,

o €GTLV H'La TWV aya wv Ta JLEI' ·r:iµta -'Ta o OV.


,WS 8,wpla0YJ 7TpÓúpov. TWV TOLOVTWV
, 1 ' ' ,' , , ' '0 '

I:' 1
a.ya0wv
,
€GTL 'Ta JLEV JL.E.yal\a KaT al\r¡ €LaV Ta 0€ JLLKpa.
' , ,, "i: ' 'i: ,...
:80 KaL. 'TOVTWV €VLOL asLOL KaL asLOVGLV avrovs • €V
f , ,

TO-VTOLS {r¡T'Y}Tios ó µeya.\6i/;vxos. 'Ter.paxws


> I \:' ..f... I '1 1 1 "é ' .,

.avayKr¡ ota'fepnv· EGTL JLEV -.yap aswv -€1,va,
/\ 1 'é A t 1 / <,:-1 \
¡uyal\WV Kat, -asLOVV EaVTOV 'TOVTWV, C;GTL O€· JLLKpa
>I ·

1 "é 1' I 1 >é A f \ •


KaL asLOV €LVat, 'T"f/1\LKOVTWV
\
KaL asLOVV EaV'TOV
I >I �1 1 / · \ t I 1 A t
-"Tov-:r.wv, EGTL o ava1Tal\LV \
1Tpos- EKa'TEpa avrwv· o
86 JL�V yap av E°{r¡ 'TOLOVTOS' -ofos a.[toS' WV P,LKpWV
/\ ,é A f I A , / , (} A �
JLEyal\WV asLOl.!V EaVTOV 'TWV €VTLJLWV aya wv. o
\:'I "é ,. /\ >i; I .. A f I
O€ asLOS' wv P,Eyal\WV asLOLTJ av JLLKpwv €UV'TOV.

t \
o JLEV .ovv
'r'
ªs A
LOS p,tKpwv. JLEyal\WV o
/\ 'i:'" > é -
asLWV EaVTOV.
r /

·'1 > if,°ElérÓs• dvór¡rav yap Kal ov KaAov··To 1Tapa 'T1JV


J /; I I I
,/,f;KTOS
'-" I \ <t ' é
>I ..
O.staV TvyXaVELV. 'f' 0€ Kat OGTLS asLOS' WV
1283 a ·v1Tapx6vrwv aVTCfJ '1'.(µV 'TOLOtfrwv µe·dxELV µ� &.[úit
·. ·taV'TÓV; 'A.EÍ'lTETa, 8� Jvrav0a Jvavrlos To.vrots
> ..f... I • ., .. > /; � 1 \
JI/;LOS' P,EYW\WV
·aµ.,,orEpots OG'TLS' CJ!V a:s Í\
ªs LOL O.V'TOS'
; · , lavrov· 'Totfrwv, K0.4 'TOLOVTÓS' Janv ofos &.t,ovv

73
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

grandeza, por lo cual cada virtud, según dijimos, hace al parecer


magnánimos a los hombres con respecto al objet0 que le concierne.
Hay con todo una virtud distinta de las otras que es la magnani­
midad, a cuyo poseedor hay que aplicar en especial el dictado de
magnánimo. Ahora bien, y como entre los bienes hay algunos que
son dignos de honor y otros no, según la distinción que hicimos
antes, y de los bienes de esta especie hay unos grandes en verdad
y otros pequeños, y como quiera que entre <los hombres unos son
dignos de ellos y otros pretenden serlo, habrá que investigar entre
ellos dónde está el magnánimo, a cuyo respecto es necesario hacer
una cuádruple distinción. Puede uno, en efecto, ser digno de gran­
des honores y tenerse él mismo por digno de ellos, o puede ser
digno de pequeños honores y tenerse por digno de ellos, o puede
suceder que en uno y otro caso se inviertan las condiciones en for­
ma tal que siendo uno· digno de pequeños honores se crea digno
de grandes y valiosos bienes, o que al revés, siendo digno de gran­
des honores no se estime digno sino de los pequeños. Cuando, por
consiguiente, siendo uno digno de poco se cree digno de lo mayor,
es reprensible, por ser co_sa insensata y no estar bien el obtener
algo desproporcionado al mérito; pero también es censurable el
que siendo digno de aquellos honores y. pudiendo participar de
ellos no se esrima digno de hacerlo. Queda pues ante nosotros el
carácter opuesto a aquellos dos, el que siendo digno de grandes
cosas se tiene por digno de ellas, y que es tal como pretend_e ser.

73'
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
.ARISTÓTELES

. 1233 a , , .,. , , , , , , ,
Eav-rov· OV'TOS: E7TatvETOS Km JLE<TOS 1"0V'TWV. E7TEI,
.,. ' ....
:; ovv ·'ll'ep, TLJLTJS aipeu,11 JCaL XPTJ<TLV Km TWV
' ' '
fl

e:- '0 '


\ .... \ ....
ª"-
,,,

, · aya
I\WV ' 0wv - ,TWV - EJ!TLJLWV
' ' apt<1T1J' �(TTI,' oca E<TLS 7J
' ,,
..
JLE'Yª"º'f'VX'ª ' Kat' ov, TTEp.'t ,¡a' XPTJ<TLJLa,
, .... ,
Kai\ TOVT
- ., e:-'
, e:- 'C:-
a1roowoµev \ ,.,,
'T't) µeyal\o'f'VX't), aµa oe Ka,' 77• JLE<TOTTJS
,
[at'.ÍT7]] E7TaLVETWTáTTJ, oijAov 8n Ka,� µeyaAoipvxla.
I -.\ ,1 ...., �' ' I '1 � f
JLE<TOT1JS av ELTJ. 'TWV o eva.V1'LWV, W<T7TEp o,eypa.-
, i::.
f,
10 ,.,,aµev, 7J ·µev E1TI, TO a5LOVV EO.VTOV ayaewv
f \ , \ \ f
- µeyal\WV
f\ A \ )

) /� N I . \ f \ I
(
ava5LQV OVTa XO.VVOTTJS TOUS 'TOLOVTOVS ya.p xav-
vovs I\EYOJLEV
\ , ºªº'
" µeya.l\WV
,, OLOVTat
,, "i::.LOL ELV.aL
as 1' OVK
,
., r ,;-, , , "i::. , 'i::. - r ,
O1/TES) , 7J O€ TfEpt, 'TO a5tol' OVTa JLTJ a5LOVV eauyov
,,

µeyáAwv JLLKpoipvxla (p. tKpÓip.vxos yap etva, OoKe't


., f f <;,) C\ C:- f .. 'i::. A \
OOTLS V1TapxoVTWV OL a otKatWS aV a5COLTO JL1J
15
• ªs . \ µeyal\OV
, i::.LOL- JL'T] 0EV.OS f\ •
eaVTOV
., , avayK'T}
' ) , W<T'T , , \
Kat,
'T1}V
\ µeyal\O'f'UXLav
\ ,/, ' EL�a,
1' P,E<TOTTJTª
, x.avvoTTJTOS
, Ka,'
, ,
/ I t <;, I - <;,
/J,LKpo'f'vxias. o oe\ -reTapTOS -rwv owptaeeVTWV
I

OV'TE 1ráµ'1TaV tpEK'TÓS OtJTE µeyaAÓipvxos, TTep!


OVOEV wv Éxov· .µ,lye8os· OÚ'TE yap ág,os OÚ!E d�,o;;
·µey&.Awy, . o,J. OUK. lvary:los·. KalT_OI, �6ge,ev ai•
� EVaVTlov elva, -r<F, µe.yáAwJ ág,o� ÓV'Ta µey&.>..wv 'TÓ
JJ,L�pwv 5VTa ág,ov JLLl�pwv •
.
.
Lf?VV lav.Tóv: OUK cif
ÉaTI, o'
lvav;{os OVO€ -re¡, fLE{J,'TrTOS Etva,, ws yap ó

74
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

Es el carácter laudable y el medianero entre. los precedentes.


La magnanimidad es, pues, la mejor disposición en lo relativo a
la elección y al empleo del honor y de los otros bienes dignos de
estima, y no relativamente · a los bienes útiles, y ya que todo esto
lo atrib�imos al magnánimo, y teniendo al mismo tiempo presente
que el término medio es sobre todo laudable, está claro que la
magnanimidad es una posición intermedia. De sus contrarios, se­
gún quedó consignado en nuestro diagrama, uno es la vi,.nidad, que
consiste en creerse uno digno de grandes bienes, siendo de hecho
indigno, y por esto llamamos vanidosos a los que, sin serlo, se
creen dignos de grandes cosas. El otro contrario es la pusilanimidad
y consiste en no creerse uno digno de grandes cosas aun siéndolo.
Pusilánime, en efecto, es, a lo que parece, el que teniendo las cua­
lidades por las cuales puede tenérsele en justicia por digno de
aquellas cosas, no se tiene a sí mismo por digno de nada grande.
La magnanimidad, por consiguiente, es un término medio entre
la vanidad y la pusilanimidad.
El cuarto de los caracteres antes definidos no es del todo repren­
sible, pero no es tampoco el del magnán�o, por no tener nada
que ver con grandeza alguna. No es digno de grandes cosas pero
tampoco las pretende, por lo que no es el contrario del ma.gnánimo.
Podría estimarse, sin embargo, contrario al que se estima digno de
grandes cosas y que realmente lo es, el que es digno de cosas
pequeñas y no aspira sino a ellas. No es, sin embargo, su contrario
por no ser censurable, toda vez que se comporta como lo manda

74
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

128h
,, ., , ,, - J.' -
I\ O)'OS KE'I\EVEt ��t.•· Kac.' o� avros-• , E'O'TC., rr, ,y'I/O'E'C. 'T'f'
µ.eya.\oif,vxq,·
\ •
�v ya.p·áf,o,, 'rOVTWV d.f,ovaLV aVTOVS'
, • ..
,, J.
ap.'t'w. \
KaC. O Jl,EV ')IE'110LT áV Jl,E'')lal\O't'VXOS', ' ,.,. , t.tWO'EL
as '
\
25 'YªP wv "' • \ asL<?S'
EO'TtV "l: . . O� OE�\ µ.ucpo.,.,vxos,
'·'· OS' v1rap-
e\ •

, ' - .
XOVTCIJV aVT'f' Jl,E','jlatl.WV 1, KaTa. ' 'rt/J/Y]V ' aya
, 0WV -"'
'
OVK
'
ase.o,,
'I:. ,.. !Tt,, av " E1TOLE'c.
, , • E,' µ.ucpwv - a"i:: 5 ,os- .:t,,1v; 'T} yap
av
� , , ·e , .. ,,
... Jl,E"yal\WV ,, • t: ... xavvos
asc.wv - �
,.,.
,1v, '1J
oto Ka1, OV E'tS av EL7TOC. JJ,Utpo't'VXOV EC. 'T'tS Jl,ETOC.KOS
'i: .... � '
.. ETC.
,,
,, El\aTTovwv
.,
, , .

WV. «pXE'C.V Jl,'T} a5LOC. EaVTOV 01\1\


"" • 11 '
,,,, V1TE'LKE'L,
f' ,
W\I\
-1:\\� "
El,
80 TtS' E'V:YE'V'T}S
, '
wv.Kar.
"' \
?JY<?VJl,E'V.OS
f' , ·
µ.eya
,
e,var.
,.
·-ro
,
ªPXE'W.
..,

VI·• ·"EUTt, -oE �' Ka,' o• . Jl,E'')IW1.01TPE'1T'YJS'


-' ' ov• 1TEp1,' TTJV '
Tvxovaav '1Tpa{w Kal '1Tpoalpea,v,
, , \ ,J. \
rua,,
n¡v oa-
., .
'!J'ªVTJV,. El, Jl,'1) '1TOV Ka-ra µ.e-ra't'opav I\E')IOJJ,EV· aVE'V
1

t-• oa11avr¡s
� , _, , ' ., \ \ \
oe JJ,E"yu.t\011pe1re,a ov,c ea-rw, -ro µ.ev yap·
85
. , , ,. , ,
1rpe1rov EV• K0<1JL<f) eanv, O 0€ KOUJLOS' OVK EK TWV ' �' , , , -
,
T.VXOVTWV
,
avu.t\ruµ,aTWV,
• -'
W\I\
..!\\•
EV'
V7TE'PtJº"TI
• Q ' - -rwv. -
,
avayKatwv
• . ,
€UTtV.

o� 07J
t' \
Elt
'
µ,eyu.":
..!\
T/. oa1Tavr,
t' ,
-rov -

wpÉrrol/TOS JJ,E'yÉ0ovs TT.poatpETtKóS', Ka¿ -rfjs- -ro,aÚTTJS


Jl,E'áOTTJTOS Ka, E'7T1, 't:TI 'TOtavrr, "f}OOVlJ op€KTtKOS',
, • • ' , ' - , f� - , ,

�,,,
, , • ·t-• , , , -r , , ,,
. ¡uyal\07Tp€11 1JS· .o o E7TI, TO Jl,€ti:,_ov Ka, 1rapa JLMOS
, , , '
taaa 11 avwvvµ.os• ov µ.r¡v. W\I\ EXOVGC. -re.va. \ ,,
jl€t'TVtaaw ,
ovs KCJ.I\OVO'I, TtJIE'S a1T€tpOKu.t\OVS KQI, Uu.t\aKwvas.
e\
- ,. ... , • _,, \ - \ ,

75
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

la razón y en su naturaleza no difiere del magnanuno, ya que 1


ambos se juzgan dignos de las cosas de que son dignos. Podría
incluso llegar a ser magnánimo, por estimarse digno de lo que es
digno. El pusilánime, en cambio, el que teniendo a su disposición
grandes bienes correspondientes a su mérito, se cree sin embargo
indigno de ellos, ¿qué no haría si fuese sólo digno de bienes pe­
queños? Si se creyó vanidoso al aspirar a grandes cosas ( de que
era digno) ahora tendrá menos aún de lo que tiene. Por lo cual
nadie podría llamar pusilánime al meteco que no pretende man­
dar, antes bien se somete a la autoridad, pero sí al que siendo de
nacimiento ilustre tenga para él por excesivo el ejercicio del mando.

VI. Asimismo el magnífico ( a no ser cuando usamos el término


metafóricamente) no es el que tiene que ver con cualquier acci6n
o elección, sino con el gasto. Sin gasto no hay magnificencia, ya que
lo decoroso reside en el ornato, y el ornato no proviene de los· gastos
corrientes, sino de los que ultrapasan los necesarios. El magnífico
es, por consiguiente, el que se propone la grandeza conveniente con
un gran gasto . y aspira a esta posición intermedia y a semejante
placer. El que, sin embargo, excede y supera el Jímite del decoro,
no tiene un nombre específico, aunque tienen cierta afinidad con
los que suelen llamarse gente sin gusto y fanfarrones. Si por ejem-

75.
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1233 b f' • • , � � ,. , _
OLOV e, ELS' yaµov oa1ravwv TLS" TOV. ª'Yª7T'TJTOV,
1TAovaios wv, 8oKet 1tpl.1rtiv ÉavT(¡, ToLaVT'Y)V KaTa•
O'KEV'Y}J:', , 0� .,
o,av
, eanwvn,
� .... .,.
aya ooaiµovLaTas
ovTOS'
6 µ,ev fJ,LKfJ07TpE7T�S, 6 Se TOLOVTOVS' 8exóµevos EKElvws
0

<;,
\ Ié I
<;, \ OL 'é "
" > Ec,,OUO'LaV
I ,.
/J,'TJ 00<:,'TJS xapLV µ:r¡oE OfJ,OLOS' T<f)
\I < "' > >ti \ t r \I \
O'QI\0.1<.WVL, O OE KaT .ac,,LaV KaL WS O /\oyos µeyal\O•
, ' \ ' , '•é' , ' , 0'
7TpE7T'TJS' TO yap 7TpE7TOV KQ'T"· U5LaV EO'TLV' OU EV
0

' 'lTPE'TTH
yap ' ,. 1rapa\ 'T"'Y}V
TWV ' as-Lav.
'é' " .. OE
OEL. "' 7TpE7TOV
'
(Ka0' €KaO'TOV) elva,· Kci.t yap 'T"OU 1rp<Í.TTOV'TOS'
\ .\ (\ ' ' u "' . ' ' . ,
KaT, ac,,iav,
, �'
KaL 7TEpL ov· KaL 7TEpL-O, OLOV 7TEpL OLKETOV
r1 I I
10 yaµov E'T"Epov TO 1Tpe1rov KaL 'lTEpL epwµevou: KaL
, \ .• \ \ , \

' .... ,, ' ,.. � .... "


' OUK
'
QUT<f), EL7TEp EO'TL
., TOO'OUTOV TJ TOLOUTOV, OLOV T'Y}V
\ \

eewp,av Cf>OVTO
, .. 1rpE1TELV
0 EJLLO'TOKI\EL
M
' " , '
r¡v E7TOL7J·
' ' ' r "º'ª' T7JV
CTa'T"O OI\U/1/íTLG.1:,E, ' 1rpou1rapc,,aaav
.. , t '
TQ7TELVO•
>\'\\ JT' r·"•" " >1 1
T'T}Ta, al\l\a '\.Lµwv,. O O 07TWS' ETUXEV exwv 7rpos
' , é''0 \ TOVTWV.
T'Y}V �':, ,av ou ELS'
'
I'\.G.L
T 1 ·E7T> , . E"/\EU
>\
'
0EpLOTTJTOS, • ' ., .
waau-rws· EO'T(,
'
¡,ap 'T'LS'
' 111
1
" ' E/\EU
OUT
'
,, 0EpLOS' " ' ' ' '0
OUT aVEI\EU epos.
VII. 1:xe8ov Se Kat TWV a.\.\wv €Kaa-.a TWV' 'lTEpl
' "'0 ' ,. ' .,. ,.· ' • • /3 \ �
TO 'rJ OS' E7TaLVETWV KaL 'fEKTWV Ta µev V7TEp O1\ct:,
, ..
Ta o E/\/\EL'f'€tS' (T"a OE µEO'OTTJTES' ELO'L 'lTa0·TJTLKéJ:�:j
1 "' >\ \ ',f,
, ", 1 , , I

ofov J ºcp0ovepos Kal J imxaipl�aKOS',


' ,J..0' . ' ' .. Ka0•·
0 ·
tÍS'
,_ '
)10 yap Ec,, ELS I\EyovTaL, Q µev 'f OV S' TO I\V7TELO' ª' emt
' "é ' ' •

76
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

plo un rico, al gastar en la boda de uno de sus seres queridos,


piensa que el decoro le pide hacer los arreglos que haría cuando
recibe a gente que bebe apenas en el momento del brindis, este
tal es un tacaño. Quien por el contrario recibe a invitados de esta
especie con el aparato propio de una boda, y no porque así lo exija
su reputación o por hacerse del poder, puede pasar por fastuoso.
El que a su vez se comporta como lo pide el decoro y la razón, es
el magnífico, porque el decoro está en razón del mérito y nada
es decoroso fuera del mérito. El decoro, además, debe guardar pro­
porción con las circunstancias del caso concreto, con la dignidad del
.agente y la del recipiente y según la ocasión, por lo que uno es el
decoro en la boda de un esclavo, y otro el adecuado al matrimonio
de un ser querido, y otro tanto en lo relativo al agente mismo,
mirando tanto a la cantidad como a la cualidad, y por esto llegó
a pensarse que en razón de sus antecedentes bien humildes no cua­
draba a Temístocles 32 (sino a Cimón) la embajada que llevó a
Olimpia. Quien por el contrario se comporta en lo tocante al mérito
según la situación que le toque en suerte, no entra en ninguna de
aquellas categorías. Y otro tanto con respecto a la liberalidad, donde
puede uno no ser ni liberal ni avaro.
VII. De todos los demás estados que atañen al carácter y que
son laudables o reprensibles puede decirse en general que son
excesos o defectos o estados intermedios relativamente a :las •pasio­
nes, como por ejemplo el envidioso y el que se alegra del mal ajeno.
Según las disposiciones de ambos y el nombre que se les da, la

76
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

123811
'TOtS' KaT a5,av
A t , ,
1; .,. , , t
f:V 1Tp0.TTOV<1W ECTTLV, 'TO Of: 'TOV
' t\\ A

..e1nxa,pe1<a1<ov , rra'0os ECTTLV , ' avTo ' \ avwvvµov,


, , .1 \ \ >
U/V\
&t/;Iexwv Sij>..ós ECTTI, I
.Tlp xalpew T�LS' rrapct. 'T�V
I C:,\ , <
a5,av KaK01rpay,a,s· Jl,ECTOS' O€ TOUTWV O V€Jl,€CT'Y]--
I t'\ t /\ C' > " \ /
'TLKOS', Ka1, o EKal\OVV 01, apxa,01, rr¡v VEJ1,€CTLV, TO\
\

' 0
A \ • \
SS I\UTTEL<r a, µ1:v 1:1r1, TaLS' 1rapa T'T}V as ,av 1<a1<0 - ·
A \ \ 'é'
, ' ,
1TpaytatS' Ka1, EUTTpaytaLS', xatp€LV O
,. ' , ' TatS'
�' E'TTt "' a5LaLS'
, c., º
"'' ' ' ,,
OLO KO,l, 0€0V o,ovra1, €LVO.f, rr¡v V€JJ,ECTW.
,,. ' ,
AWWS',,;:- \ OE "' \ Jl,€CTOT'YJS' ' aVaLCTXVVTtGS
, , K0.1,' KO.Ta1Tl\'f}5€W� ' 'I:
1:- /tT}S' avau!xuvros,
• /
\
o µev yap µr¡oeµ,as 't'povnr:,wv
• \ "' A •.J. ,y 005
O• O€ "''
I
'TTO.CT'YJS' OJl,OLWS' KaTa'TTl\'fJ<:,,
, •
''t O• OE: "'' 'T'YJS'- 'T.WV A
.J. f • A ,,;:- /
't'awoµ,1:vwv ETTLELKWV awr¡µwv.
rf,\I 1:-\ I "0
80 'VLI\LG. 0€ JJ,ECTOT'TJS' EX pas Ka/, KOl\aKE,as· O Jl,EV
\ ' I f \

\ t A ti
yap EVXEPWS' a17.avra 7rpos Tas em vµ,as oµtl\WV
\ \ ' 0 / f \
A
I\ /: t \:'\ \ t I
KOI\O.<:,, o o€ -rrpos a'TTaaas avn1<pouwv a'TTEX r¡n1<os,
t I • 0 I

o• o€"''
µr¡, • 1Tpos , .,
a1raaav
•1:- , , • ,
r¡oo117JV µr¡T aKOI\OU wv µr¡r
' 0- , •
> / \\ I Q I\
aVTLT€WWV 1 a/\1\G.
_t \ 1TpOS \ • TO\ 't'aLVOJl,€11011
.J. /-'€1\TLCT'tOV,
cpl,\os.

85 ¿,.¡EJJ,VOT'YJS' 7 1:-' , '0 <:.- ,
0€ Jl,€CTOTTJS' au aaE,aS' Km ap€CTK€LO.S' º
' • ,

f \ \ \:' \ \ f/ \\ \
o JJ,EV yap µr¡o1:v 7rpOS' ET€pov 1:,WV
r A. al\/\0.
_, KaTa-
't'povr¡r,Kos
.J.
\ ,0 I1:- f 1:- \
au aor¡s, o 01: 1Tavra 7rpos a/\1\0l' Kat. ·
I \ _.,\\ \

I t\ / N t �\ \ \ \ �\ \
rravrwv €1\aTTWV ap€CTKOS', O 0€ Ta Jl,€11 Ta OE µr¡,
1 Ka1,\ •'TTPOS' ' TOUS' ' 't.' ,, ,, ,
a5WUS' OUTWS' EXWV, C1€J1,VOS'.
'0"''''0' ,. , _ " __ , _
o al\'T) TJS' Ka, a1TI\OVS", ov Kal\OUCTl,V au EKaa;ov.
'0'
, - " ' ,, Y' t ' ' , ' '
Jl,ECTOS' TOU eipwvos KaL ª"ª1:,0VOS' •·O µev yap Eíif, TO.
123<1,á xdpw Ka0' aÍJTOU ipwoÓµEVOS' µ� dyvowv c,pwv, ó
<;:> , \ \ f3 \ I
o e1r1, Ta EI\TLW al\ar:,wv,
>\ r I < <;:> t
o o ws EXEL, >\ r¡s
>f
ª"TJ 0\

77
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

envidia es la tristeza que nos afecta por la fortuna de otros justa­


mente merecida, mientras que la pasión del que se regocija del mal
ajeno no tiene nombre especial, aunque es claro que el que siente
esta pasión es el que se alegra de las desventuras ajenas inmere­
cidas. El medio entre ambos es el que siente la justa indignación
que los antiguos llamaron némesis, y que es el sentimiento de
tristeza por las desventuras o prosperidades inmerecidas, así como
el regocijo por las merecidas, por lo cual llegóse a pensar que la
Némesis es una diosa.
· El respeto ocupa el medio entre la desvergüenza y la timidez.
El desvergonzado es el que no se cura de la opinión de nadie,
y el que se encoge ante cualquier opinión es el tímido, así
como el discreto o respetuoso es el que se atiene a la opinión
de los que le parecen respetables.
La amabilidad es la posición intermedia entre la hostilidad y
la adulación. El que se acomoda fácilmente a los deseos de
aquellos con quien trata es un adulador, al paso que quien se
les opone. en todo es un tipo odioso. El que en cambio no
consiente a cualquier placer ni lo resiste, sino que sólo se acomoda
al que le parece el mejor, es el amable.
. La gravedad es el medio entre la arrogancia y la lisonja. El
que vive sin curarse para nada de los demás, antes desprecián­
dolos, es el arrogante, mientras que el que está en todo al servicio
de los demás y se pone siempre por debajo de ellos es el lison­
jero. El que a su vez se comporta según los casos ahora de
un modo y ahora del otro, y tiene cuenta de aqi.{ellos que lo
merecen, es el hombre · grave.
El hombre veraz y sencillo, llamado por otro nombre auténtico,
es el medio entre el irónico y el jactancioso. El que a sabiendas
miente al empeorar lo que le pertenece, es el irónico, mientras
que el que exagera su mérito es el jactancioso. El que en
cambio habla de sí mismo conforme a la realidad, es el hombre

77
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓ1ELES

1234 a , , ., , , ., � ,
KaL Ka0 Oµ:r¡pov ,7TE1TVVf.LEVOS' Ka, oAWS o µev cf,,,\-
a>..�0'YJ S-, ol-SJ cptAotpeuSe'ts.
"E1
U'Tf, t-
\
OE' KaL' 'YJ• ev-rpa1TEI\LQ,
I
,
,. >
''
I
,
f.LEO'OT'YJS,.
\ t'
KaL' o• EV-
/\
,

6 -rpa1TEI\OS flEO'OS TOV aypoLKOV •Kaf ova-rpa1TEI\OV


I \
KaL\ TOU - ,-,wµol\oxov.
R .,
wa1rep yap 'lTEPL' 'rPº't''YJV ..l..' o•
"
\
\
aLKXOS 'TOV 1Taµ.,,ayov
,_ ,1,. /
?'ª't'epe, T4J o µev /J,'YJ ev 71
t- ,l../ A f \ 0'
,, ' ' \ , ,.
oruya KaL xal\ETT�S 1TpOaLEG aL, O• OE
' 0 t-' '
1TaVTa ,
EVXEPWS ,.
1
OVTW Kat, O aypoLKOS EXEL 'TT'pOS TOV 'f'op-rtKOV KaL
ti ., ( ,, ,, \ ' ,l._ \ \

f3W.fLOl).OXOV' \' • \ \ '0 \


o µev yap ou EV YEI\OLOV CU\/\.
\ � �' '' 7]" xal\€• '
A / f t'\ / ) , ,_ \ ft'/
,:o 'TT'WS 'TT'poa,e-ra,, o oe 'TT'avTa evxepws .xa1, 'YJDEWS.
t- � t-•
OH o OUOETEpov, , t- ' .• \ \ ' Ta
(1/\/\Q, \ µev ' Ta \ o€ t- \ , KaL\ KaTa.
Jl,'YJ, '
'f' t-> Ot EUTpa'TT'EI\OS,
1 / ·\ t t-> > /� /; . t
l\oyov• OVTOS' o 'Y) o a1T01,1EL!i,L
\ I
S 'lJ
·'t I '1 \ 1 '/ t I \ \ I'\
O.VT7]' 'YJ TE yap EVTpa1TEI\La 'Y) TOLaVT7J,. Kat, f.L'YJ 7JV
,1,. I \I 1 / rlt; \ �
µe:Ta.,,e:poVTES 11eyoµev I E7TLELKEaTaT'YJ E!i, LS I Ka, '11
I 1 / \ t-> JI , /, I J/ ��
µ1:aOT'YJS' ETTaLVET'YJ, 'T'a o aKpa .,,eKTa, OVUTJS' OE'
16 füTTfjS' TfjS' €VTpa1re'A{as; (� µJv yap EV T't) xa{pe:LV
ean Ti¡> yel\OL(f), KaL T4J e,s -av-rov eav u Toiovo,1
1 \ ,. \ / \ ,. 1 t \ 1\ � t-1

wv ev Ka,\ TO. a1<wµµa eaTLV, 71 o ev T4J ovvaa ar.


'f' e\ \ A / • f t-• , ,_ t- / 0
,. ,y .,
-ro,avTa. '1Top,1:,ea 0a,) , ETEpar. µev e,aw a/\1\'Y)AWV, aµ•
, • , \ \ ,, •
,J,.I I I \ \ t t' I
't'o-repa, µevTor. µeaOT'YJTES" Ka1, yap o ovvaµevos .
· ,. 1
TOLaVTa. -nopti:,Ea 'Y 0a,¡, E't' '..l..' ,OLOLS• " • 07JO'ETaL o• EU
7Jª "'
"O I 'I\ , • \ .J: • \ \ A , .,
... KpLl'WV J<aV ELS aVTQV u TO ;,'EI\OLOV, µeaos EGTaC.
'T'OU,. ,J. 't'OPTLKOIJ ,. KaL ' TOU ,. .,. 't'vxpou. ,. : o• u �· opos ., OV'TOS
"'

fk11.Tlwv :;¡· TO µ� AV1í'YJPOV etvar. 'TÓ Ae:x0Jv 'T't) O'KW-


, JI f - .... , \ \ � """" - ,
1TTOfLEV't) OJ/TL 07TOUtJOVJ/' µa/\1\()V yap 0€1, TC� EV
µi.a6TYJTt. ÓJJTL á.p°efa'KELV' oífros "¡'d.p Kp{ve:r. EV. ,'

78
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA BUDBMIA

veraz, y según las palabras de Homero, circunspecto, y en general


uno es el amigo de la verdad y los otros lo son de la falsedad.
La eutrapelia es un estado in�ermedio, y el eutrapélico es un
tipo intermedio entre el rústico y grosero y el bufón. Del mismo
modo que tratándose del alimento el hombre delicado difiere
del omnívoro en que el uno come poco o nada y con dificultad,
y el otro ingiere todo fácilmente, así también se comporta el
rústico con respecto al hombre vulgar o al bufón, que el uno
no acoge ningún gracejo sino con dificultad, y el otro acepta
todo fácilmente y con placer. Pero no hay que comportarse ni
como el primero ni como el segundo, sino que tan pronto debe
admitirse esto como rechazarse aquello según los casos y de con­
formidad con la razón, y así lo hace el varón eutrapélico. La
prueba es la misma que hemos dado en otros casos, o sea que
la eutrapelia propiamente dicha, y no la llamada así por metá­
fora, es la disposición más digna y encomiable por ser el término
medio, siendo en cambio censurables sus extremos. Hay empero
dos clases de eutrapelia, siendo la una el regocijarse en las
bromas, aun en las que recaen sobre uno mismo con tal que
tengan gracia, así rocen con el sarcasmo, y la otra que consiste
en saber uno mismo embromar a los demá.,;. Ahora bien, difi­
riendo entre sí una y otra eutrapelia, son sin embargo ambas
posiciones intermedias, porque el hombre que sabe llevar las cosas
hasta el punto de c.ausar placer en el hombre de gusto, podrá,
cuando alguien se ría a su costa, guardar el justo medio entre
el palurdo y el frígido. Esta definición paréceme mejor que si
se dijese que no hay que molestar nunca al burlado, sea quien
fuere, porque lo primero es complacer al que está en el término
medio, por ser éste el buen juez.

78
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1234 a fi,. �· .,. • , , , ,


aaac. o avTaL ar.. µeaOT'rJTEs· E7TaLVETar.. µev,
�,
_ L, aveu
, , , , '�, f , / , ,,
� OVK na, o apETaL; ovo ar.. EJ/aVTLaL KaKLa
'

, , �
'ITp(?atpEO'.EWS yap· TaVTa OE
�\
'ITaJ/T EUTLJ/ \ , , ,
EJ/ Tar.s,.. ,
... 0 , � ,
'TWV 7Ta r¡µaTWV or.aipeaeaw, eu:aaTov yap avTWV
., , . ...
'0 ,. ,
'IT.a os TL EUTLV. "' ' . "' ' oc.a Of TO 'f'VULKa nva<, ;_ LS Tas
1"
' ,/.. , ' '
,/.. f3.
\ . I\ \ • >
'f'VULKaS auµ _aN\ETaC. apETas-· EaTL yap, wa'TTEp
I >I I � .,

\ 0' ' ,.. .,


#'\EX .T)UETar.. EJ/• 'TOLS. VUTEpov, EKaaTr¡ 'TTWS apETT)
' , ' '
so Kac.' ,/.. ..., \
' ',car.' a/\1\WS,
'/'van f-LETa
,
'f'povr¡aews. o• µev
' ,J. ' ov1 .,. 1
ép06vos els aoiK{av avµf3á>.,\eTaL (7rp6s ya.p áMov
ª' •
7rpas 'é.
ELS ar..• a'TT
' t ' '"', '
avTOU
, > -) KaL' r¡• VEf-LEULS
,J. ,
,

ELS
'
, OLKaLO

' t ,
-
cvvr¡v ,ca, r¡ awws er.s aw't'poavvr¡v oc.o Kac. opc.-
I
(
,. > - I \
�OVTaL EV TCfJ ')'EJ/Er.. TOVTCfJ TT)V aw'f'poavvr¡v) , o o
I ,J. I '"''
o'
.
a):r¡0�s Kai !pEUO�S Ó µJv eµrppwv Ó Ú<ppWV.
,1230 "Ean 8' _Jvavn<ÍJnpov To'is áKpois TO ·µ!aov
... ,
\ \ /\ � ,
'-EKELVa a/\1\T)I\OLS, OLOTL TO µel! µET OVOETEpov ye.ve-
' ' , ,� , , 17
, '"' \ �\ \\ I
'TaL avTWV, Ta _oE 7TOl\l\aKLS µeT W\f\1)/\WV, KaL ELULV
> �\\ I\ \ > \
, , f , . \ 0
.€JILOTE OL aVTOL paavoELI\OL, Kar.. Ta µev aaWTQL
JI ,� '
Ta
\ \ ' \
"' \ , \ '0 ' .,, , ,
OE aVEI\EV epoc., Kar.. 01\WS avwµal\(?L KaKws· OTaV µev \ ... ". \
' , ... ,.,
6 yap Kal\WS avwµal\Ot, \
war.v, µeao, ywovTat, ev TCfl .,. , , , ...
I / t i \ JI
µeacp yap eaT.1, 'ITWS Ta aKpa.
A • ._., , ,
. L o EJ/aVTLWUELS, OV OOKOVULV V7rapxnv TOLS
, � ... • , ....
1' \ \ I f / > ,J...I )\\► f \
_aKpots
.
7rpos TO µeaoY oµoc.ws; aµ'f'oTEpac., al\/\ OTE
,
Jl,EV Ka 0· tmepf3Ol\1]V
• ,,
ar.na
. �, ', OTE "', KaT, El\l\€L.,,LV.
• , O€
... .,, ' .,. • 0,
,
0€ Ta TE 7rpWTa pr; EVT!l, ovo, 01\L'}IOTY)S TE, OLOV "' , ,, , .,.
- ' ' f�/ ,
10 TWV 7Tpos Ta r¡oea ª!'ata r¡Twv, Kat on E't'. of\ aµap- �
0' \ " 'J..'
.,
Tavoµei 1 µa1111.
... \ \
ov, TOVTO
... EVaVTLWTEpov
, , ELVaL
1" OOKEL·
"' ... 'TO
'

79
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
tncA :¡?UD�IA

1,'odos estos estados intermedios, por encomiables que sean,


ho - son virtudes ni sus contrarios vicios, en razón de producirse
sin· elección deliberada. Entran todos en la clasificación de las
pasiones, siendo cada uno de ellos una pasión, y como son algo
natural entraªn en el grupo de las virtudes naturales, según la
clasificación que después daremos de .las 'virtudes, las que existen
por naturaleza y las que van acompañadas de pensamiento. Y así
la envidia guarda relación con la injusticia, porque los actos de
una y otra van dirigidos contra otro, y otro tanto la némesis
con la justicia, el respeto con la templanza, a la cual por esta
razón suele clasificársela dentro de este género. El veraz y el
mentiroso, a su vez, correspóndense respectivamente con el sensato
y el insensato.
El término medio es más contrario a los extremos que lo son
los extremos entre sí. La causa de esto es que el medio no entra
nunca en combinación con ninguno de los extremos, mientras
que los extremos lo hacen a menudo entre ellos, y así hay a
veces hombres que son a la par cobardes y temerarios, o pródigos
en unas cosas y tacaños en otras, y en general en oposición '
consigo mismos pero siempre en el mal. Cuando esta irregula­
ridad, por el contrario, se da en el bien, acaban por encontrarse
en el justo medio, ya que en el medio están de algún modo los
extremos.
La contrariedad de los extremos con el medio no parece ser
siempre igual en ambos extremos, sino que tan pronto domina
el exceso como el defecto. Las causas de esto son las dos que
hemos declarado con antelación, siendo una de ellas la rareza de
la gente insensible al placer, y la otra que el error a que pare­
cemos más inclinados es el que parece más contrario al término

¡79
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1234 b � ' , ., , , , , , ,J. • , ,


o e TptTOV, on TO OfLOLOTEpov J:
•¡TTOV EVUVTWV ..,.,auH! ..
,,. ' 0 '0 ' ' '0'
TaL, owv 7TE1TOV E TO paaos 7Tpos TO apaos. KaL
'
, , \ ,, 0 ,
aawna 7rpos E/\EV epwrr¡ra.
\ ovv TWV U/\1\WV
II epi\ µev 1'
A W\ \ , A , A
aperwv TWV E'TTaL¡JETWV
A

" � I \ -� \ � I "� \ I
ELpr¡-rat GX€OOV 1 1TEpL UE" otKatoauvr¡s TJOTJ I\E"KT€0V,

I• , ,

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

medio. Hay aún en tercer lugar que lo que se parece más al


medio parece serle lo menos contrario, como sucede en la rela­
ción que guarda la temeridad con el coraje y la prodigalidad con
la liberalidad.
Habiendo discutido lo suficiente respecto a las virtudes dignas
de encomio, hablemos ahora de la justicia.
( Omítense aquí los libros IV, V y VI, por ser idénticos a los
libros V, VI y VII de la Ética nicomáquea. Amplia exposición
del problema en la Introducción.)

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
H
1234 b
f I l \ _, \ I <
I • I1 Epl\
't'(¡\Las,
,,J,.\ . TL EUTL KO,L 7TOWV TL, KaL TLS o
,Í,. f\ f t ,Í,. \ f A \I •\
TJ TJ
\
't'LI\O<;, KaL 7iOTEpov 't'LI\La µovaxwc; /\EYE7"0.L
\ A S l \ - .I l I >I <:' \
20 7T/\EOi'O.XW<;, Kal El 7TI\EOÍ'O.XW<;, .. 7TOUa EUTLV 1 ETL OE

, , ·e , '-
7TW<; xpr¡aTÉov Tip q)L/\(f) Kat TL TO 0L/(Q,LOV TO <pLALKÓJI,

E7TLUKE7TTEOV ·OV EVO<; r¡rrov


't' TWV
.... 7TEpl
, TO,
, r¡ ,,e r¡ Kal\WV

KaL aÍpETWI'. Tfjc; TE ya..p 7TOA.LTLKfjc; Épyov dva,


<:' - I \ -
,Í,. \ I > \
º'ª <:' \

e
\ \
0OKEL µal\taTa 7TOLr¡aaL 't'll\Lav, Kal TTJV apETYJV
- , ,t 1'
TOVTO 't'aaLV ELVal XPYJUlfl,OV' OV yap EVUEXEU al
, , , , <:' ,

25 ,Í,.
I\ t - 1'
't'LI\OVS EO.VTOLS ELVUL TOV<; aoLKOVfl,EVOV<;
\ " \ <:' f \
\
\
> <:'
>I<:'
/
\
V7T
\
0.1\/\r r
r > > \\ /

,J._ I\
I\WV. ETL TO 0LKaLOV /(0,l TO auLKOV 7TEpL T0V<; 't'L/\OV<;
1' ,,J,. , \ t > \ <:, -

e' e ,
,
ELVaL fl,U/\LU'ia 7T(J.VTE<; 't'aµEv, KaL o O.V'i0<; 00KEL
'
/\

' ' 1' ' , ,,J,. '' ' ,,J,. , ' • LIO]
avr¡p ELVaL KO.L aya os KaL 'l'LI\0S, KaL 't'L/\LO. r¡
T flé
TLS ELVO.L Es te;· KaL EO.l' TL<;
\ ,I f3 I)
OVI\Y}TO.L 7T0Lr¡aa, WUTE
,... tf

\ > <:' - <I\ ,,J,. I \ - t >\ \


µr¡ auLKELJI, (lf\L<; 't'LI\0V<; 7TOLr¡aat, 0L yap a/\r¡ eLV0L
\

I l > <:' > \\ \ \ \ <:' I


s ,Í,. \
O 't'LI\0L 0VK aoLK0VULV.
-
a/\/\0, ¡.1.r¡v KaL EaV > \ 0LKO.LOL
'S" , ,..... , � , \ ,, f

41\ , ,
wa,v, ov1< abtKr¡aova,v· r¡ TO.VT0V apa r¡ Eyyvc; TL
<;' I \ t ,Í,. \ I

e - \ ),
0Ll(aLOavvr¡ KaL r¡ 'f'L/\La.
Ir \poc; OE
\
<:, TOVTOL<; / -
TWV ¡.1.eytaTWV / >
aya Wl' TOV 'f'L/\0V
I
\

EtvaL
1 I
-Ím0Aa¡J..f3ávoµev, · T�V
� I
Epr¡µ,av 0ELVOTO.TOV, 0TL o
ti t
dcp,A.tav
ti \
KO.L
t t
LO<; U7TO.S KaL r¡ EK0V-
/ f3'8i n)v
t \I \ I ) l / \ ,, \
1235 a ULOS 0fl,L/\W /J..ETO. T0VTWV' fl,ET 0LKELWV yap r¡ /.LETa

,8J
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
lIBRO VII

I. Sobre la amistad: qué cosa es y cuál es su especie, y si el


término amistad se predica en uno o en muchos sentidos, y �i en
muchos en cuántos, y cómo debe uno c;:omportarse con el amigo
y cuáles son las relaciones entre justicia y amistad, he ahí lo que
hemos de considerar no menos de como lo hicimos en lo tocante
a las accionc;!S qellas y dignas de elección relativamente al carácter.
La obra de ,la política, en efecto, parece ser sobre todo promover
la amistad, y .por ,esto suele. decirse que la virtud es algo útil, ya
que no es posible ser amigos los unos de los otros con la comisión
recíproca de actos injU:stos. Decimos todos además que la justicia
y. la injusticia manifiéstanse sobre todo en ·el trato entre amigos,
por lo que, a _lo que se piensa, el hombre de bien es amigo y la
e.mistad es un hábito moral. Si uno quiere, en efecto, que los hom­
bres no cometan más injusticias, bastará con hacerlos amigó�, por­
que los verdaderos amigos no se hacen injusticias. Ni tampoco
obrarán. injustamente quienes sean justos, por lo que la justicia y
la amistad o son lo mismo o están muy cerca de serlo.
· A· más de· ·esto hay la creencia común dé que un amigo cuenta
entre los bienes mayores, y que lo más terrible es la· falta de amigos
y la soledad, porque ni la vida entera ni las union.es �oluntarias
son posibles. sin amigos. Con nuestros familiares o • parientes o

si
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

12a5 11,

auyyEvwv 71 µE:0 ETatpwv auv8,r¡¡.upE:voµEv, 77 nK-


A "' , f I ,. .. /

J/WJ/ 77 ')'OVE:WV '1 ')'VVatKOS-. KaL 'Ta LOLa oiKaLa T a


�, / � • I \ \ '1� � I \

•,1..•
'lTpos_ Tovs- ,,,i11ovs; Eanv E:'t' T.)/J,Ll' µovov, -ra o€ 1rpos;
e
\ \ , \ • f A / \ � \• \
\
,l../

-rovs; a/1/\ovs; vevoµo err¡-rat 1<at ovK "E:'t' r¡¡uv.


\ #\ \
I \ 1 >
l..
) f A

Se
,

fi
f
'A1ropElTat
f
1TOl\l\a 'ltepl Tijs- cf,,Mas-, 'lTPWTOV µJ v
"l;
e
ws;· Ot E!:,W E:l' '1TEpL11aµ aVOVTE:S- Kat E7Tt 'lT/IE:OV
I · \ f3 \ > \ \ /

'MyovTES-. Sol<E:L ya.p TOlS- µJv TO oµotov T<tJ óµol<J>


...
,l..,,
.,
ELVaL 't'LI\OV' o"0€JI Etpr¡-rat
0ws;
\
, ,
ws; mn TOV oµowv .ayn ws; -r�v '!µotov•
C' , \ \ d ,, C' \ ti

' '
KaL yap 1<011otos; '".ªPª 1<0110,ov • • · • ' , ,
lyvw SJ cf,</,p TE cf,wpa Kal l\üKOS- AüKOV,
10 ot oE "f'v�to11oyot 1<at -rr¡v 011r¡v "f'va,v ota1<oaµovaiv
' '
f ,:- \ ,/.. \ / \ \ 11\ ,/.. I � A

apx71v
,:- ' 'E
' f3'
, ' "ª w ''
OVTES- -ro TO oµowv LE:Vat 1rpos; -ro oµowv,

\
A
' �,

e e •'
º'º ◄ J-L1TEOOKl\7]S- Ka, 7'1)V KVV i E't'1J Ka r¡a at E7Tt
' A ' ' , • ",l..

'TijS- KEpaµl8os; 8,a 'TO EXELV 71'/\ElUTOV oµoiov.


O t• µev \ ovv 'I' "· '
OVTW TOV' ,J.. "f'LI\OV
,, I\Eyovatv·
' , • • ,:- \
OL 0€ 'TO'
• f ,J.. \ .,. ,J../\ \ \ \
evavnov Tlf> • evaVTt't) "f'aa,v e,va, 't'LI\OV, -ro µ�v yap
A , /

15 epwµevov· Kal E1T�0uµr¡-rov_ 1réia,v elvm cf,lAov, lm-'


0vµetv SJ ou TO [71pov 'TOV [-r¡poiJ d.Ma 7'0U {rypov
(o0ev eJpr¡Tat
EP<f -µe-v oµ pou ya,a,
1 - \ J,/ f3 A

µera/30Ary '!Tó.VTWV yAu1<J•

82
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

camaradas pasamos nuestras jornadas, o con nuestros hijos o padres o


con n:uestra mujer. Y las reJaciones particulares de justicia con nues..
tros amigos dependen únicamente de nosotros, , mientras . que las
relaciones con los demás han sido establecidas por la ley y no
dependen de nosotros.
Muchas aporías suscítanse a propósito de la amistad, comenzando
por aquellos que la enfocan desde fuera y dan al término una exten­
sión desmedida, como los que creen que lo semejante es amigo de
lo semejante, de donde el proverbio.:

Dios lleva siempre lo semejante a lo semejante;


El grajo junto al grajo;
El ladrón conoce al ladrón y el lobo al lobo. 33

Más aún, los filósofos de la naturaleza han llegado a arreglar la


naturaleza en su conjunto partiendo del principio de que lo seme­
jante va hacia su semejante, por lo cual decía Empédocles 34 que
la perra se sienta en el tejado por serle muy semejante.
Hay quienes de este modo caracterizan al amigo, al paso que
otros dicen que el contrario es amigo del contrario, en. razón de
que lo amado y deseado ofrécese a todos como amigo, y de ahí que
lo seco no desea lo seco sino lo húmedo, y lo que suele deci�:

La tierra ama la lluvia, 35


y esto aún:
El cambio es la más dulce de todas las cosas, Sil

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1235. a , ,:- 1 . • Tovvavnov • -ro' u�•


' ' ELS'
ROl\'1/ ,
·'TJ oe µ.1:.Tat' ' )
.... � ,
-r� oµmqi, ,<ar, yap
\ \

KEpaµevs- Kt:.paµ.e, Korl1:.t,


\ \ , � - , - ,
''
KaL Ta a1ro 'TWV avrwv Tpe.,,oµeva 1TOI\Ejl,,La a/\1\r¡I\OLS' . ,l.. ,,, ,,

90 y -
':,'t)C1., .,.
avTa(, \ ovv
J,Lf.V
A
.,. ª • V1TOI\TJ't'€LS'
• ' ,.,.

..; 1:-
-roaovTOV OL•
\ \ f, ff
" ,l../ \
\ �· , f
,earaaLv· 01, µEv yap -ro oµo,ov 't'LI\OV, TO u evavnov

- ' , ,:-, , , ' ,


1roUµLov-
'T't) 1Tl\f.OVL o aL€(, 1TOl\€j,LLOV Ka. ,arara,
~ 0' 7JfJ,Epas-.
" 0paS'
,,, aaaov, EX ' ' '
e,
7'0Ul\ �a.rapxeraL,
� \ ' I • ,.. • A , , f
,, '
en oe Kar, 01, T01Tot Kexwp,aµevor, -rwv evavnwv, r¡
<:'\ <:'
,l..\ f t �\ \ ' A f f ,l..f\
\
25 oe 'l'Ll\t a ooKer, avvaynv· 01, oe -ra ev avna 't'Ll\a, Kat
{
'HpttKAELros- lmnµ{ -ré(, 1rcn1aavTL
c.5s- ÉpLS' ÉK T€ O�wv _Kas a.v0pcfmwv a.1TÓAOLTO,
ou yap (ll' ELVaL. apµ.ov,av,µ71 ovros- 0�E0S' KaL\ t' aprns-,
. , \ "
1'
, • . , \ ,,
'l:, Q
,

,� \ \ y- ,, 0 ,, \ ,, , ,
a,,voe -ra. !:.C[Jª avw r¡I\E0S' K ar, appevos evavnwv
OVTWV.
li. , •
\
.uvo µev 01,!V avra r, 00!,G.L 1T€pt 'l'LI\LaS' ELaL,
.,. .,.

'l:
\
,l.. ',
,
'
"'ª"
',

so T€ Ka0ó>i.ou. Kexwp,.aµlvar, -roaoíh-ov, aMar, 7Íor¡ oJ


eyyvrÉpw. K al olKELÓTEpai Tq>V ·cf,mvoµÉvwv. 'T_OL!,
µev yap ovK . evoexea0m. oOKEL -rovs- 'l'aVI\OVS' ELVaL
\ \ ) , <:' <:' f\ .,.
e
f A \ ,l..

\
-� ) '\ \ •
't'LI\OVS, ª ª µovov TOVS: .ay a ovs· TOLS' u aro1TOV
,l.. f
f \ ) f A �· JI

,
e,. µr¡. 't'LI\OVULV
\ ,l.. \ A (,l..
µr¡repes Ta 'TEKJ/a .,,a,ver a, ª" r ' f \ f f

.ue
�· • '1� \ ) A 11,,.. f , - • ,l.. f
'
O TJO€ KaL €V TOLS' v,¡pLOLS' €ÍIOVaa. 't'LI\La• 1rp0(1:1Tó•
f A • - � - f A �\ \
vr¡aKELV yovv a,po.uvrar, 'T.W_J.I .TEKVWV • TOLS' O€ TO
o'
)

XP_�a,µov OoKeZ cf,l>.ov elva,� µóvov• ar¡µetóv Órr.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

siendo el cambio el tránsito a lo contrario, mientras que lo semejante


es enemigo de lo semejante, ya que
� alfarero guarda rencor al alfarero, 37
y los animales que se nutren de los mismos recursos son enemigos_
entre sí.
Mucho distan entre sí, por consiguiente, estas opiniones. · Pien­
san unos que lo semejant� es amigo .y lo contrario enemigo:
Lo menos es siempre enemigo de lo más,
Con lo que despunta el día del odio, 38
y que además los contrarios están separados por el lugar que ocu­
pan, mientras que reconocidamente la amistad los reúne. Los de
la otra parte a su vez piensan que los contrarios son amigos, y
Heráclito re.prende al poeta que escribió:
Perezca la discordia entre los dioses y los hombres, 39
porque no habría armonía si no hubiera lo agudo y lo gr?,ve, y
no habría animales sin el macho y la hembra que son opuestos.
Estas son pues las dos doctrinas sobre la amistad, y que por ser
tan genéricas están tan distantes entre sí. Hay otras sin emba;go
que están más cerca de la realidad fenoménica y tienen con ella
mayor familiaridad. Hay quienes son de opinión, en efecto, que
no es posible que los perversos sean amigos, sino únicamente los
buenos, y otros piensan lo contrario por parecerles absurdo que
las madres (por depravadas que sean) dejen de amar a sus hijos,
amor que existe aun en las bestias salvajes que prefieren morir por
la supervivencia de sus hijos. Otros piensan a su vez que sólo lo

1
83
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1235 a , , A / \ \ )1 \
K�u 8tw1<otJaL Tavra 1ravrEs, 'Ta OE ªXPYJG7a KaL
• .\ f A ) Q /\ \ • ft � / t

, avra,. avrwv a1rof-'al\l\OVGLV (


wa1rEp ¿,.,lt;>KparYJS
\
o
,,, \ J \ \ ,- • '
\
I
o/EpWV E/\E,'E 'T'OV 1T'T'VEI\OV Kat 'Ta<; rptxas KaL 'T'OV<;
, I\ \ \ \ , ., • A
Q
m
, 1 uxac; 1Tapaf-'al\/\WV , . Kat
)
'Ta µopta OTt pt7TTOVfJ,EV
4 A , ,
� 235 b 'Ta
, axpnara,
,, KaL, 'T'EI\O<;
,, 'TO, awµa, orav
., -a1ro eavr,,
, \,
,, "" e;:-, ,
ªXPYJGTOS yap
' o.
' VEKpoc;· o,s OE xpr¡atµ,ov, ,J..
't'Ul\aT-
-
'T'OUCTLV, WCT7iEp
' r
., EV. , A',yv1rrq,.
, /\
'T'aura
A or¡ .
,
e;:-\ 1ravra OOKEL
e;:-
\\ ' > / \ ,,
f-1,EV V7TEVavna a/\/\7]1\0LS 1'
EtVaL. TO 7'€ yap oµotoV'
J/ • A t I . \ ' 1 1 f I
axpr¡arov 'T'lfl oµ,otq, Kat EVaVTLOTTJS oµotOTYJTOS
1t ' , '"" \ , , / , , -
" a1rEXEL 1TI\ELGT011, 1Cat 'TO Evavn�)V ªXPYJCTTorarov 'T'lfl
• / ,1..0
EVavnq,, 't' apTLKOJ/ yap 'T'OV EVaVTLOV 'TO EVaVTLOJ/.
\ \ A , / ' ) /

,, e;:- - - \ • ,e;:, '


ETL OOKH 'T'OL<; f-1,EJ/ pq.owv 7'0' Krr¡aaa ª' 't'LI\OV, TOL<;
,l.,,
0 -
EVOEXEG ª'
e;:-'
OE G7TaVLWTaTOJ/ yvwva,, KaL OVK
. / A ' 1 1 0
e;:-/ ti
aVEU
, ' - \ 1' / Q /\
,
aTVXW'i , 'T'OLS yap EU 1rpaTTOUGL JJOUI\OVTaL 7TaJ/TES
I:' - ,J.. I\ "!' .r 1:-1 1 I:' ' - I:' I
OOKELJ/ 't'L/\OL ELVat· OL o OVOE 'T'OL<; auvo,aµ,Evoua.,v
1 1 ..., > /. 'i: ,... t )i;
o I
EJ/ 'Tate; aTUXtaL<; asLOUGL 7TLGTEUELV, wc; E�a1Ta-
- \ I ti I � \
Twvras Kat 1Tpoa1TotouµEvous, ,va KT_r¡awvr_at ota
.... ..... , f ', /\ , ,
,
'T'TJ'i 'T'WV UTUXOVJ/TWV OfJ,Ll\taS" 1Tal\LV EUTUXOVVTWV
'cpi'Atav.
II.' ATJ7TTEO<;
, e;:-'
,
or¡ I\Oyoc;
\ .,
OGT_LS r¡µ,tv
r -
aµa
., '
Ta 'TE
e:- A \ / /\ , e;:- / ' '
00/COVVTa 7TEpt 'T'OUTWJ/ µ,al\LGTa a1TOOWGEL" KaL ras
/ \ ,
,
15 a1rop,as I\UGEL KaL\ ras
' EVUVTLWCTEL<;.
, , -
'T'OVTO e;;:,> EGTaL
o ,,
, ,J.. ' \ , I e;:- A /\
EUJ/
' \ EU',\ oywc; 't'atvr¡ra, 'Ta EJ/UJ/TLa OOKOVJ/'Ta. µ,a/\LGTa
yap
,J.. óµo.\oyoÚµEvoc; Ó -romuroc; EaTaL .\óyoc; · roZc;
,
e, .,.. , ' ,
'

,,
, Q
•¡,UtJ/Of-LEJ/Otc;· GU/1-JJ d.L_VEl OE
e;:-, f-1,EJ/ELJ/ 'Tac;
' EJ/aVTLWGELS"
'
,
, , ,, , t ' e;;:,,
EUJ/ EG'TL f-LEJ/. wc; a,\Y) ES '{J 7'0 I\Eyoµ,Evov EGTL O
r .,
wc; ou.
' 'e;;:,' "' ' ' 0'
"E XEL o
'
e;;:,, a1Toptav
' ' '
Kat 7TOTEpov -ro r¡ov r¡ 'TO aya ov

84
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

útil es amigo, y la prueba está en que todos persiguen lo que es útil


y rechazan de sí lo inútil, aun en sus propias personas. Así lo decía
el viejo Sócrates, arrojando de sí la saliva, los cabellos y las uñas,
y al fin el cuerpo cuando muere, un cadáver inútil, que conservan
apenas aquellos a quienes puede ser útil, como en Egipto. Ahora
bien, todas estas opiniones parecen ser contrarias entre sí. Lo seme­
jante es inútil a lo semejante, la contrariedad está a grandísima
distancia de la semejanza y lo contrario es lo más inútil a su
contrario, puesto que lo contrario es destructor de su contrario.
Y hay quienes creen que es cosa fácil conquistar un amigo, al paso
que para otros es de lo más raro conocer a un amigo y que esto
no es posible sino en la adversidad, porque de los que están en
una condición próspera todos quieren presentárseles como ami­
gos. En fin, hay quienes pretenden que no hay que fiarnos ni de
los que están a nuestro lado en los infortunios, los cuales nos
engañan y disimulan, con el fin de ganar, mediante su compañía
con los infortunados, la amistad de los que han vuelto a la pros­
peridad.
11. Asumamos pues la teoría que mejor pueda reproducir nues­
tras opiniones en la materia y resolver las aporías y contradicciones.
Lo cual podrá ser· si las opiniones contrarias parecen tener un
fundamento razonable, ya que tal teoría estará en absoluto de
acuerdo con los hechos. Y af mismo tiempo sucederá que subsisten
las posiciones contrarias si una de ellas es verdadera en un aspecto
y no en el otro..
Queda aún la cuestión de si el objeto del amor es el placer o

84
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1235 b
20 ean Tó cpiAoVµEvov. El µJv ya.p cpi.\ovµEv ov em-
0vµovµEv
\
(KaL µct.ALUTa ó . epws TOLOVT01', ovoú�-
yap
, \ ti , '' '"
Epaarqs OGTLS'; OVK an ,,/.._
't'LI\EL ) ,
t e;-• ' 0 , - • \ \ ,
/3OVI\Of-LE0q,
/ \
7') O E1TL vµLa TOV 7')0€05',
e;- TaVTTJ
• , f-LEV_ 'TO 't'LI\OVfLEVOV
l.. ,
\
TO r¡ov,
< <;' 1 >
H 0€ O
<;' \ <\ \ I \
TO aya 011'
> 01 >I <:,
EGTL o.
>
�,
€T€pov TO '']OV KaL TO aya ov.
\ t� \ \ \ , 0'
II EpL\ e;- \
or¡
,
TOVTWV Kal TWV a/\1\WV 'TWV avyyEvwv
\ - "' \ - -

25 TOÜTOLS' 1TELpaTÉOV óLop{aaL, l\af3ovaLV apx�v T�Vc)E.


' ' , , , a ' ' 'I\ ' , 0' " '
TO yap opEKTOV KaL �OVI\T)TOV r¡ TO aya ov r¡ TO
,
't'ª'"ºf-LEVOV
/..
I
aya ov.
> 0I <:, \ \
OLO KaL TO r¡ov opEKTOV, 't'aL-
\ <<;- \ > / ,J..

vÓµEvov y&p TL dya0óv· TOÍ:S' µJv ya.p óOKEÍ:� -raí:s-_


DE cpaÍVETaL Ka.V /L� óoKfj (ov ya.p EV TaVT<P TfjS'
fvxfjs
\ \ r¡, cpavTaata
. 0 \ \ KaL r¡ 8óta). ón µ,lnot cf>Owv
\ <<:, \ or¡11ov.
so KUL TO aya OV Kal TO r¡ov <:, _,

T I <:, \ <:, / \ I t
OVTOV 0€ OlWpLGfLEVOV I\T)1TT€0V V1TO EGLV ETEpav.
'0 t I
~ \ ' 0- \ \ t \ ~ ' \ > 0 I \ <:,\
TWV yap aya wv Ta fLEV a1TIIWS' EGTW aya a, Ta 0€·
I < \~ <;-> >I \ \ > \ t \ -
TLVL, a1TI\WS' o ov· Kat Ta avTa a1r11ws aya a ·Kai
> 0\ \
< \~ t<;-1 \ \ \ - < / / .J..
a1TI\WS' r¡oEa. Ta J-LEV yap 'T<tJ vyLaLVOVTL 'f'ªf-L€V
I
awµan avµ,'f'€povTa
0' \
a1r11ws nvaL awµan aya a, Ta
J..I t \~ 1' / >

~
,
<:, \ I >I 1' , J.. I \ /
35 o€ T<f> KU/J,JIOVTL OV, OLOV 't' apµaKHaS' KaL TOfLUS''
t , � \ \ t�, t '\ - , ' ,... t ' .
OfLOLWS' 0€ Kal r¡oEa a1TI\WS' awµan Ta T<tJ vyLaWOVTL
\ "t\ • \ I
KaL 01\C}KIIT)P<tJ, OLOV TO E_V T<tJ 't'WTL <:,T)V
"f' \ > - .J.. \ r~ \
KaL ov :To
> \

>
EV T<tJ
~ ,/..0 \ ~
I >
GKOTEL'" KaLTOl 'T<tJ
I I - >
º't' ª�fLLWVTL €VaVTLW�.
\ 1' < <:, I • > t - <;' ,./...0 I \ \-
KaL OLVOS' r¡oiwv ovx O T<tJ OLE'!-' apµEll<tJ T'f)V y11wTTaV
t ' , ,J..\ , ' ' ' ' , ,
vrro owo't'11vyws, E1TEL EVLOTE o!.
"Cos ·-rrapEYXEova,v, .

85
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

el bien. Si ·amamos lo q�e deseamos y si. el amor es sobre. todo


esto, ·ya que
<
."nadie. está: enamorado si no ama siempre\ 40
y si el deseo lo ;es · de' lo placeqtero, síguese que lo amádo es lo
placentero. Si por el contrario lo amado es lo que -queremos, enton­
c�s será el ·bien, porque una cosa es el placer y otra �l bien.
, Hemos de tratar pues de definir estos puntos y los otros que les
son afines, partiendo del 'principio .·de 'qué el objeto del deseo y
de la voluntad es el bien o el bien aparente.· Por lo cual el placer
es deseal;>le,' po� s�r. un bien ·apareÓte. .{\.lg{inos en efecto estiman
que es un bien, ep tanto, que a otros les aa_ l¡t apariencia de serlo
aunque no lo .estimen como. tal, lo cuai' se .explica por no estar
eQ. · la mist;na parte del alma la �ginación y la opinión. Por lo
éual es claro que· tanto el' bien. como el plácer son objeto de amor.
· Definid� lo anterior, d�bemos, to�ar otra hipótesis. De fos bie­
nes unos · son bienes en sentido absoluto, mientras· que otros lo son
para algui�, pero no en sentido ab59li.Iro; y ·las· mismas_ cosas son
buenas en sentido absoluto y placenteras en· sentido absolu,to. Las
c9sas, en efecto, qúe decimos ser provechos.as para un cuerP,O sano,
son buenas· en absoluto para el cuerpo, pero no así las· cosas buenas
.. •

1

para ijn cuerpo enfermo, como los medicamentos y las amputaciones.


Del mi�o mod� decimos que son 'place�teras en �entido absoluto
las' cosas que plaéen al hombre sano e íntegro, como vivir en la luz
y no en _la oscuridad, _por· .más que sea. lo cqntrario con uno que
pa.dece de · oftalmia. Y ei · vino más· agradable no es el que gusta
a un paladar estragado por la embriaguez (porque éstos llegan a
echarle vinagre) sino a una sensibilidad intacta.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

. ,
1236 a CIN\CX.
_,'' ' 7'TJ '� J.0ºP.
.... aota'f' ' 4' ata
' 0r¡aet,
' 1 oµo,ws
• ' oe
s:- ' 1<a1,' t:.-rr_c
' '
\ ,. ' ,
'1"0LS ·JTatoLOLS KaL 'TOLS 0T)pLOLS,
, " ,. '1''
....
y,VX1JS,
.,.
Kat,\ OVX a.
Ka 0EUTWULV'
"" I
ClN\
�\\> a. <\ 'TOLS aµ'foTEpwv
> ,J. yovv µEj.LJ/1)-
,
"" ""

• ' 0a. ws
µEvo1, Tau""0' aipovµe • o'1'' EX�'
"
1rawwv
'1' '
Ka,_
'

I \ t
0T)pLOV 7TpOS av"0pW7TOV Ka0EUTWTa,
,. "
OVTWS EXH
>I O
6 �av>.os Kai acppwv 1rpos TOV E7TLW<fj Kat cppÓJILJ.LOV'
,
"'' 71oea.
r"', ' ' ' "l: .... '-'' -• '
7'0V70tS OE Ta Ka.Ta Tas E5ELS, TavTq. o ean
\ ' \ '
, 0a 1<a1, Ta. KUI\U,
Ta. a.ya
,,·
'E'TT'H' OVV
"' TO' a.ya ' 'TT'I\EOVUXWS TO J.LEV yap T'-t)
' 0OV
' ,. ( ' ' ' ....
I <.-> \ I

. .,
Towvo e,vat I\Eyoµev aya 0ov, /• TO\ oE
1' >
<.' \ 7''-t)
"" w'frn,µov
> ,J.. I\

,
KaL' XPTJULµov) , €TI,
., OE TO' TJOV
,.
"''
.__, TO' J.L�II
' a7TI\WS KUC.\
"''
,.
' 0'ov a1TI\WS,
10 aya , , TO' oE TLVt.' Ka1,·
,-,1.. .,
'f'aivoµevov ' 0'ov,
aya
,,
WU'TT'Ep ; \ _TWV
Ka¡,\ E1Tt. "' a'f'VXWV
, ,/, , � , EKO.UTOV
OL ,., ,
TOVTWV
,.__,
EVoEXETai
. .... · --01
71µ,as aipeta a, 71, 1<a1, 't'LI\ELV, ovTw Ka,
, ,1..,-- ., '
' ' \
�, apETT)V,,
, � KO.L\ Ql, .,
., 0pwnov· TOV µev yap OTt. TOLOUOE
av > ,
\ <.-> <f > I\ \ I• \' > fl t <.' \
TOV o OTI, W'f'EI\Lµos
,l..
Kat. XPTJULJ.LOS, TOV o<.-
OTL TJOVS,
Ka¡, OL 71oovr¡v. ,l.,, "' ' ')'LVETat,
' .,
1 "' , • "' ,
.,,LI\OS O€ OTaV 't'LI\OVJ.LEVOS
..l.. \ ,
15 av-rtcp¡Afj Ka� TOVTO µ� Aav0ávv 'TT'WS aVTOVS�
'AvayKr¡
I "
apa TpLa ,l..
I ' I
'f'LI\LaS HOTJ eiva.1,, Ka, J!-TJTE
"'1' .,. • ' ,

Ka
0, r , �,
EV a1taaa� µr¡o ws ELor¡
e\ t "� t , ,
EVOS ')'EVOVS µr¡re
,

I \ I 0 t I
1Taµna� l\eyea ai oµwvvµws. 1Tpos µ,av yap TLVa
\ �. I

' 1
/.\E')'OVTUI, KUL 7Tp_WTTJV.1 WU1TEp TO' LO.TpLKOV,
\ , ,,
KO.L 't'VXYJV
, ' ' ,/, '

> ,\ \ ,. \I
·f.O.w,rpLK1JV 1<a1, awµa I\E')'oµev KaL opyavov 1e_a, epyov,
\ >I .__ , .,

·86
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

Pues otro tanto sucede tratándose del alma. Lo placentero no


es lo que place a los niños o a las bestias, sino a los hombres madu­
ros, y son estos placeres los que preferimos cuando recordamos
ambas edades. Ahora bien, la relación que el niño y la bestia guar­
dan con el hombre maduro, es la que guardan el vil y el insensato
con el prudente y el hombre de bien, para quienes lo placentero
�s lo que corresponde a sus hábitos, que son las cosas buenas y
bellas.
Lo bueno, sin embargo, puede tomarse en más de un sentido, y
así llamamos una cosa buena por serlo de tal o cual cualidad,
y otra por sernos útil y servicial, y como lo placentero es lo que
puede serlo en sentido absoluto y ser un bien absoluto, y tam­
bién puede serlo para alguno y ser un bien aparente, por esto es
posible que entre los entes inanimados escojamos y amemos alguna
cosa por alguno de estos motivos, y lo mismo sucede tratándose
del hombre. A uno lo amamos por ser quien es y por su virtud;
al otro por ser útil y servicial, y a otro aún por ser agradable y
por placer. Un hombre se hace amigo cuando siendo amado retri­
buye con amor, lo cual no pasa inadvertido a ninguno de ellos.
Hay por tanto necesariamente tres formas de amistad, y no
reciben este nombre ni en sentido unívoco; 'ni como si fueran espe­
cies de un mismo género, ni por coincid_ir del todo -pero sola•
mente- en el nombre. Llámarise así las tres por referencia a
cierta forma de amistad que es Ja primera, como· el término "mé­
dico" que predicamos tanto del espíritu del arte médica como del
cuerpo :en que sé ejercita, o del instrumento médico y de la ope-

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

· 1236
ª d.>.11<1
Kvptws -ró 'TTpwTov. TTpwTov 8' ov ó ,,\6yos;

.
' .....
EV TTaULV . V1Tapxn,
,aTpos\ ,
f
,

xpr¡aatTo, ev
t"' » ,
-
OLOV opyaVOV ta'TpLKOII Cf aV O
, oE,:.,
'T'f Tov _ ,aTpov
,
' .,. "'

I\OYCf ov1<:
t
_ ,, .
EU'TtV ó 'TOU dpyávov. lYJ TEL'TaC µJv OúV 'TTUV'Taxou
e'\
e ,, -
, - <:- , <:-, . , ,
70 npwTov, ola OE 70 'TO Ka 01\0V EtVat 7TpW'TOV
1' -

' /3 , , ,
/\aµ avova, Kal 70 .'TTpWTOV Ka 01\0V· 'TOVTO <:-'
,J..- \
O
> \ 't'EVOOS.
,/, -,:- WGTE Kat 7TEpl TTJS 't'LI\LUS ov> ovvavTat <:'
<I \ \ - I I
25, EG'Tt
7TUV'T > <:' <:' /
/ > U7TOOtoOVat 'TU \ ,J. I
't'atvoµE1Ja
, \
• ov yap E't'- >,J.
1 t \ . \ / 't ,, \ 11
apµoT'TOVTOS EVOS l\oyov OVK OLOVTal 'Tas; · a1111as; \\
t t
Elvat· a, o Etat µ1::v, U/\/\ ovx oµo,ws; ew,v.
,;,,, • \ , , ,
,J. \,
't't/\tas;
I _,' \, •

ot 8' O'TUV � 1rpwTr¡ µ� ecpapµ6TT'[J, WS ovaav


e,, " ., "" ,
Ka 01\0V av El1TEp 7JV TTpwTr¡, ovo ElVaL 't'll\LUS ,,:-, ,J. ', 'ras;
'

• e' ·""
80 áMas; <f>aa{v. ECl'Ti 8� 'TT0/1.Aa. Ern r¡ 4>,11{as;. 'TWII, ya.p
"<:"
pr¡ Ell'T�V 7JV r¡or¡ l E7TEl07J <:-
• <:- ' '
olwptaTat -rp,xws;- I\EYEª
' ' eª'
\
-rr¡v ,J.
\
',
't'll\LaV,
I
t \
r¡ µEv
\ <:- ,
yap olwpta'Ta!,
t <:'\ <;- \ \ t<;::I
·<:- , ,
Ol apETr¡V \ r¡• OE º'ª
<:- \ <:- \
'TO XPTJO'lfl,OV 7J OE ola 'TO r¡uv.
1 TOV'TWV I t \ <:' \ \ I I
7J fl,EV Ola 'TO XPTJOlfl,OV EG"it V'T} Uta· ·'TWV
t \ Al -

\ I
7TI\ElO'TWJ/ 'f'"''ª · o,a yap.
,J_\l . t;, \ \ \ I 1'
-ro xpr¡a,µot Etvat 't'Ll\ova,v
,J.\-
85 , '\ ,,
. a/\1\r¡l\oVs, Kat\ fl,EXP' , ,
'TOVTov, .,
wa77ep r¡f 1Tapo,µw,. ,

n' - , , ,
J. I\UVK , Em,Kovpos avr¡p 7'00'00V ,J.,,
• , ' ,,
't'll\OS _ ES KE
,
P..ªX'YJTUL,
\
Kal
' ' ¡nyvwaKOVO'tv
OVKE'Tf, ' ''A0'YJVUlOl"' ll\Ieyapr¡as;
"" •
Vlwv, 'TOV'TOV yap ata e'T}GLJJ
.'1'/• 0€
,:-, ,:., •r;::
Ol 7)001(1JV, · -
7'WV
, . , .,
" <:- ' ' · 'R , , ,1.. ,
, • ...
€XOVO'LV• OLO EVfl,ETa�0/\ 05; 't'll\La "] TWV VEWV,
fl,ETa/3a,\,\6vTWV yctp 'Ta .;J0r¡ Ka'Ta Td.S �I\LKfos;

87
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

ración quirúrgica, pero en su sentido propio se aplica sólo al pri­


mer término. Lo primero es aquello cuya noción se encuentra en
todos los demás términos, como cuando denominamos médico .al
instrumento de que se sirve el médico, y por más que en la noción
de médico no está incluida la de instrumento. Búscase pues donde­
quiera el primer término, y como lo universal es primero, se toma
lo primero universalmente, y de aquí nace el error. Por esto en
materia de amistad no pueden explicarse todos los hechos por un
término único, y desde el momento en que una sola noción no
se adapta a todos los tipos, hay quienes creen que estos otros tipos
no son amistades. En realidad, sin embargo, hay muchos tipos de
amistad, como resulta de lo que hemos dicho, donde distinguimos
tres sentidos del término: la amistad por la virtud, la amistad por
el interés y la amistad por el placer.
La más común de todas ¡por Zeus! es la amistad por interés.
Por la utilidad recíproca y mientras dure son amigos entre sí:
Glaucón, tu aliado es tu amigo mientras se combata.
O también:
Los atenienses no conocen más á los megarenses.
la amistad por placer es la de los jóvenes, por tener éstos el
sentido del placer, y por esto múdase fácilmente esta amistad de
los mozos, por mudar ellos de carácter con la edad, por lo que
se muda igualmente el placer.

87
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

\ \ •e:: I • <:: \ ' • ., A


Q_I\\
12.36 b f-LETaJJ al'.I\EL Kat 7'0 . "f}OV, "f} O€ Ka'T' apE' 'T'"f}V 'T'WV
f3e.\Tla-rwv.
fl t I ,l. \ I t -
-vavepov o EK TOV'TWV on "f} 1rpwT"f} .,,uua, 'Y) -rw,,
<:,> > I

e-
,'h '

> ,I.\I > I


aya wv, eanv aV'TL'fL11,a Ka, avTt1rpoatpEats 1rpos
> \ > \ . \

a.M�.\ovs. cf,l.\ov µev yctp Tó cf,,.\oúµevov 7'4) <f>,­


Se
AOVV'TL, <f>l.\os
ti \ '1' >
7'4) -cf,,.\ovµl.v't' KaL aVTÓS ó <ptAWV.
6 aVT"f} f-LEV OVV EV av0pW7TCf) f-LOVOV V7TaPXEL
I
µovos yap ata ave-ra, 1rpoa,peaews· at
\ >
0
>

I
1 I

I
t i

t
f
i. ,l_\l
'f'L/\La,
' JI\\
al\l\a,
Kat ev -ro,s ,7p,o,s. Kat yap -ro XPTJª'f-LºV E7n
\ ) A e / \ \ • \ / , ,

f-LLKpÓv n cf,alve-raL lvv1rápxov KaL 1rpos' c1.v0pw7TOV


A f / \ \ "\\ \ 'f' \ /\
-ro,s 'Y)f-LEpo,s Ka, 1rpos al\l\1711a, owv Tov -rpox,11ov
.,,r¡áLV H pooOTOS 'T'f' KpOKOOEtll'f', Ka, ws OL µavTELS
10 ,l_ 1 f I<:,
· A <:, I\ 1 t t · I

<:, I <:, <:, I t ,l_


-ras avveopias Ka, -otwp,as 11eyovatv. Ka, o, .,,av11ot
\ · \ / \ \ -\

" 'I' I\ >\\ 1 <:, I


av ELEV ,l_ 'f'LI\OL 0.1\1\"f}IIOLS KaL ota -ro XPTJªLf-LOV KaL oLa
\ \ \ \
\ <:, \

\ t� I t �' rl t I , t / . \ ..., W
'TO "f}OV'. OL O I OTt. 'Y) 7TpW7'"f} OVX V7TapxEL O.V'T'OLS, OV
cpaa, cf,O.ovs etvat• a.3tK�aEt. yctp ó ye <f>avAos -rov
cf,avAov, ol S' &.8,KOVf-LEVOL ov cptAovaL acf,as avroús.
º'
16 f�\cj,\ OE
A / -'\\) ) \
,11ova, f-LGII, Q.1\1\ ov 'T"f}V 7TpW7'1]V .,,,11tav, E7TEL
/ ,l_ \l ) \

Tas yE ETEpas ov'0ev


I • I
\ Kw11vEL \ / • º' � > 'r/ººVTJV
t <:, \
yap
\

r ' , \ \ ,\
V7TOf-LEVova,v a.1\1\T]IIOVS /3'11a1T'TOf-LEVOL I EWS av wa,v
' ., . " "'
) A
aKpaTELS, ov OOKova, O ) ovo
, <:, A <:,
)<:,)
º'
f � • f�
º' TJOOV"f}V -'-
\ \ A
.,,,11ovv-
TES ill�.\ovs cf,lAo, eTva,, Órav Kar' a.1<pl/3emv
,. ..... fl , t ,
':,"f}'T'WaLV, O'TL ovx 'Y) 1rpwrri· EKELVTJ f-LEV yap JJE aws,
' ' \ \ ª'/3

'88
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

La amistad por la virrud es la de los hombres mejores. De lo que


resulta claro que la primera amistad es la de los buenos, y que con­
siste en una mutua reciprocidad de afectos, y nace de la libre elección
que hacen unos de otros. Lo amado es amable al que ama, pero el
amante mismo es amable al amado. Esta amistad, por tanto, sólo
existe en el hombre, por ser el único que percibe la intenci6n deli­
berada, mientras que las otras formas de amistad pueden darse
también entre los animales. Entre los animales domésticos y el
hombre, así como entre los animales mismos, se da con toda evi­
dencia y hasta cierro punto el sentido del interés. Heródoto nos
dice que el reyezuelo es amigo del cocodrilo, 41 y los adivinos ha­
blan de las reuniones y dispersiones de los animales.
Los malos pueden ser amigos entre sí por interés o por placer,
aunque por no reinar entre ellos el primer tipo de amistad hay
quienes sostienen que no son amigos. El malo se comporta injus­
tamente con el malo, y entre · quienes ¿e hacen recíprocamente
injusticia no h¡iy afecto mumo. Podrán quererse, aunque nci según
la primera amistad, pero nada impide que pueda· serlo según las
otras dos. Por el placer' que los une soportan uno y otro los daños
que se hacen recíprocamente mienti-as no sean d�eños de sí 'mis­
mos. Pero además y si se ven las .cosas más de cerca, resulta que
tampoco· 1os que se 'aman por placer no· son, a lo que parece, ami­
gos, por no ser la suya la primera .amistad, la .sola firme, mientras
. . � . . .

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
·· ARISTÓTELES

:1�36 b
20 avrr¡
" O€
>
'f:3 'ª
s.-\ a E¡.,atos. r¡ o EClTL µEv,
> I
' �·
<:'.'\ ,,,, > ) >
' ' 1
I
"
WG7TEp ELpr¡rai·,
\
"
\ 'I'
..J.. \J
'f'Ltua, OVI( EKEwr¡ 0€ U/\/\ a1T El(,ELVTJS, 7'0 fl,EV ovv
b.:dvws µ6vov MyELv 'T'OV cp[,\ov f3lá(w0ai
'. , ' 1
'T'ct.cpa.t-
voµEva EaTL, Ka.L 'ITapaooc;a 'e;. i: \ ,
I\Eynv '
ava.yKawv· � Ka 0'
" � \ \ I I I \ I I
EVa. O€ l\oyov 'ITaaas a.0UJ •� J
(1.7'0V. I\El1TEra.L TOLVUV
ti ,, ,, \ t , t , ,1..,, ,,
ovrws, OTL EGTL µEv ws flOVTJ r¡ 7Tpwrr¡ 'f'LI\La, EGTL
25 o w.s 'ITaaaL, OUT€ ws oµwvvµoi Ka.L ws ETVXEI F
�) t . ...., . '1 f f / \ f JI

" \
EXOVClaL. '11po<; auras, ovrE Ka.
• , " 0' "
EV ELO0S,-re;. ,\ \ \
(1.f\l\a
µéi,,\,\ov 'ITpos EV.
'E ' �• '• ' - ' 0'
.:,7T€L O U7i/\WS a.ya ov Ka.1, a.771\WS ?'JOV ' ' '- 'e;.\ 7'0' avro ' '

1<aL aµa a.V /,1.,?'J 7'L E.µ7TOOL<:,TJ, o o ª"TJ0 ,vos ..J..


\ <I •\ I > <;- Iy < �> > \ \ I\
'f'LI\OS ·
Ka.L (1.7TI\W':, o r.pw-ros EGTLV, E(lTI, 0E 'TOLOVTOS o
\ ( ' "" f ..... , ' ,, �' ..... t

> 1 t;- > f 1 < / (avayK> / e;., 't - '!'


so a.urosº' a.VTOV ª'PETOS o ELVaL TOLOvrov, Cf
\ f3 /\ I S.- )
ya.p OVI\Erc;u 'T'LS OL av-rov _ELVaL Ta.ya a,
f \ 't

>0 > /
I avayKr¡,
. \ � >
KaL OL
f \ f 't
av-rov atp€rov ELVa.L) , o a/\1} LVOS 'f'LI\OS
\ f 0 \
_> \ I\,/..
' \ r¡ovs·� , EGTLV , • \ � s.- \ OOKEL
e;. � 1 • • �
Ka.L a7r11ws· OLO KaL O 07TWO'OVV
..l.. '' <<;- 1 >f t;-\t;- I \ I "''
'f',t_f\0S r¡ovs. ETL 0€ oLopLClTEOV '11€pL TOVTOV fJ,al\llOV'
,l . ' , ,
EXEL yap Emaraaw, r.orEpov 7'0 y aVTCf ·aya. OV
.. , ' , t ""' ' 0'
" \ < \ �
85 r¡ 'T'O a.1TI\WS
> 0 \ ,{, I\
aya ov r'l\011, Ka.L 'TTOTEpov 'T'O .K(1::r
\ I \ >

ivtpyEiav <pLAEZV µE0' r¡oovfjs, ú)(lT€ Kai 'TO <pLAr¡ -rov


t� I "I\ )/ >I ,/..._

r¡o·v, r¡ ov. aµ'f'w yap "ELS TaVTO auvaKTEOV' Ta TE


' ' ) ) \ / /

yap µ� �Í7TAws aya.ea d,\',\a, Ka.Kct. O.V 11,WS 7'lJXrJ


.,/.. · I \ \ \ t ,.. ) 1 / 0\ '0 \ \
'f'EVICTa; KaL 'r.0 µr¡ aüTC¡J ayq. ov OV EV 'ITpos av-tov,
_,,' \
a/\.1\a TOVT-.
� , ' \
EO'TLV o
r "
<:,TJ'TELTaL, Ta (1.7TI\WS aya0' a- \ • '� '
; " '1" -
11137 a OVTWS €LVat aya a.
, 0' ,, f' , '
EGTL yap atpE'rov fJ,EV :· 7'0
\ '
' ' "' ' 0'
U'iTI\WS aya ov, avrcp o€ ' � ' - a' a ov· a. s.-
e;. ' 70' aVT -
0€1,
0' "
'1) y

89
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

que la suya no lo es. Es amistad, conforme a lo dicho, pero no


como aquella, sino derivada de aquella .
. En conclusión, querer limitar el término amigo a solo aquel
primer sentido, es hacer violencia a los hechos y verse reducido a
decir paradojas, por ser imposible reducir todos los tipos de amis­
tad a un solo concepto. Lo único que queda, en sum.., es reconocer
que en un seo.tido la amistad primera es la única_ de este nombre,
pero que en otro sentido existen todas las otras, no por tener entre
ellas una mera comunidad de nombre, ni con una relación for­
tuita entre ellas, ni como especies dentro de un género,
· · sino más
bien como referidas a un término único.
Pero como lo que es abso�utamente bueno y lo que es absolu­
tamente placentero son lo mismo al mismo tiempo si nada · hay
que lo impida, y como el verdadero amigo es el ·adi.igo del primer
tipo en sentid_o absoluto, es aquel que se elige .por· sí mismo, y
necesariamente tic.ne él que ser así, •ya qµe aquel • a· quien por
sí mismo deseamos t�o bien es necesariamente el elegible por sí
mismo. El verdadero amigo es así .el a_bsolutam�nte placentero, por
lo que cualquier amigo no ·es agradable. Habrá que J;iacer aún,. con
todo, ulteriores distinciop.es en este punto, · por ser materia de
examen la cuestión de saber si Jo amable es el bien para uno mis­
mo o el bien en sentido absoluto, y si el -acto afectivo va atompa­
ñado de placer, de suerte que lo amable sea placentero, o no. Una
y otra cuestión deben reducirse a una, ya que las• cosas que no
son buenas en absoluto pueden ser tal vez m_al� bajo cierto aspecto
y son por consiguiente de evitarse, y lo que no es buep.o para uno
mismo no es nada para ·uno mismo, mas lo que bu�mos, los,. bie­
nes en sentido absoluto, lo son también para el individuo. 1� eli­
gible es el bien en sentido absoluto, mas para el individuo es el

89
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
.ARISTÓTELES

1237 a
Km TOVTO 7J . apETT) '1TOtEt· KaL 7J
J... ,-,. \ ,-. t ) \ \ f'
avµ't'wvr¡aai.
A

I
'1TOIILTLK1"J €'1Tt TOVT([J, 01TWS' OLS' f1,7J1TW EGTI, ')'EVT)Tat.
. , ' ' ' ff 'f' / t \ f

... \ \ \ .... A
EV"0€TOS' 0€ Kat '1Tpo ooov O av. pW1TOS' wv ('t'VO'Et
0 f JI -'- JI f

\ , 0\ \ f '
z¡ yap aVT<fJ aya a Ta a1TI\WS' aya a) , oµo,ws oE kat
A • 0' f A • f "' \ \

>...J.. A • oia "' \ To o


avr¡p avn
\' '·,
, \ • \ yvvai1<os \ Kat\ rn't'V'T]S- '...J.. \ a't'vovs
TJ ooos· avayKr¡ Etva, ra Kal\a TJOEa,
f,:. I ,:. \ t t,:. I • ·1 <,:. I <I
'f)OWS' o€ orav
oi
"''
raiJTa ow.<f,wvfj, 0Ü1rw a1rov8afos TE'Aiws· lv-
, , '0 , , A , "'
oEXETat yap EYYEVEa ai aKpaawv· T� yap oia-
:1.. A , 0, A , ,.. A ,
't'WVEW raya ov Tt¡) 'TJOH EV TOLS' '1Ta EGW aKpaaia
A '0 , ,
• I
EGTtV.
> > ,:. \ t ...J.. ' I >
�t.UT E7TEW1J 7J 'ITPWT1J 't'll\La KaT apETT)V, EGOl1 -
I I 11 ,
10
flf,

' , \ f \ ,... > 0 I


Tat Kat aVTOL a1TI\WS' aya OL, TOVTO o ovx OTL
...., �' 1 ,, .
, lµol, • '
al\/\ '' . ,, ' rpo1rov.
U/\1\0V
I "' A yap
oixws
' EXH ,, TO
'
XP TJª
T.(fJUL,.., aya, 0,ov Kai, -ro, ar.l\WS' , , A aya , 0,ov· Kat, oµo_ , ,,ws,
•...1.. ,, \ , \
warrEp E1TL TOV W't'El\lf1,0V, Kat €1TL TWV E"Ewv·
., , \ A A "/:

,,, ' yap


ª""º \ -ro\ a1TI\WSf ' A w't'El\lµov > ...J.. ,, \
KaL -ro\ Toiaoi <\
� I ( ov
15 7p6rrov -ró yvµvá,m0al 7rpós Tó cpapµaKEÚw0.J.i) •
� \ t �fé t 0 I
warE KaL 7J €!:,is, 'YJ av pw1rov apET1J (E:arw yap o
) > I ,1 \ t
áv0pw1ros TWV cf,van a1rov8a{wv) • � a.pa 'rOV cpÚan
a1rovoawv apETYJ a7TI\WS' aya 011, 7J oE TOV µr¡
,.. , , , , 0'
\A
0
, , "'' A ,

•oµo,ws
• I
EKELVo/•
I
�\ t ti \ \ t"'\ / ,
º1J EXEt KaL TO r¡óv, EVTavva yap ,..[) \

, , KO.L\ UK€7TTEOV
E1TWTUTf.OV ' 7TOTEpov
, , EG'ílV
, )/
UVf.V ('� r¡-s
r¡uov
\ ,I > > > \
!?O _L ...J.. I El, KO.L\ EV
\ I ,:. I
,pll\La, Kat 'TL oLa't'€ P rrorEp<-¡J 1TOT Ean

90
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

bien para él mismo, y uno y otro extremo tienen que acordarse.


La virtud lo hace, y a esto mira la política, a que se produzca esta
concordia en aquellos que aún no la poseen, siempre que estén
bien dispuestos y prontos a seguirla en su condición de hombres,
ya que por naturaleza los bienes en sentido absoluto lo son tam­
bién para el individuo. Pues de modo semejante para el varón
antes que para la mujer, para el bien dotado antes que para el mal
dotado y teniendo presente que el camino va a través del placer,
por lo que necesariamente las cosas bellas son placenteras. Si hubiere
empero algún. desacuerdo entre una �otra cualidad, será porque el
suj�o no es aún perfectamente virtuoso, siendo posible que se
engendre la incontinencia, la cual consiste en el desacuerdo entre
el bien y el placer en el dominio de las pasiones.
Luego si la amistad primera es la que tiene por fundamento la
virtud, los amigos de esta especie serán buenos en sentido absoluto,
y esto no en razón de la utilidad recíproca entre ellos, sino de
otra manera. Pues así como hemos distinguido entre el bien para
el particular y el bien en sentido absoluto, así habrá que hacerlo
de manera semejante en lo tocante a lo útil y a los hábitos morales.
Una cosa es, en efecto, lo útil en sentido absoluto, y otra lo útil
para determinadas personas, del mismo modo que el hacer ejer­
cicio es algo diferente de tomar medicamentos. Pues otro tanto con
el hábito en que consiste la virtud del hombre. Asumiendo que el
hombre se cuente entre los entes excelentes por naturaleza, la vir­
tud de un ente excelente por naturaleza será un bien absoluto,
mientras que la virtud de un ente desprovisto de aquellas condi­
ciones será buena sólo para él.
De manera semejante en lo relativo al placer. Hay que dete­
nerse en este punto para preguntarse si puede haber amistad sin
placer, y en qué difieren entre sí, y en cuál de las dos cosas reside

-90
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
'
.ARISTÓTELES

1237 a
TO, .i.
'f'tl\ELV,
, 7TOTEpov O'TL aya OS'
A
, , KaV €L µ:r¡ ·r¡ovc;,
.,
,
0 " , , ·�,
A - / A
� \ � � \
al\/\ ov ota _ TOVTO; otxws or¡ I\Ey.oµevov -rou
_,, ,, , A \

..l.\ A • 0' tf
'f'tl\ELV, 7TOTEpov O'TL aya ov 'TO KaT evepyELaV OVK
/
• \ ' ' / ,
ávw �oovijs cpaÍVETat; 8ijAov Ón WG7TEp br1. s·
-rijs lmaT�µr¡s aí 7Tp6acpaTot 0ew.plat Kar. µa0�ae1s
, , A ,� A ,,
25 ata0r¡rat µa/\L<ITa 'T'11 r¡oEt, OVTW KaL at TWl'
., , , A
,
uvvr¡'0wv avayvwptae1c;, Kat o Aoyos o avToS' E7T
t ' , , . C' t ' '''

, ..l. A ..l.' A \< \A > 0' f�\ f \A


aµ.,,ow. .,,vaa yovv TO a'TT,,ws aya ov r¡ov a'TTAWS',
\ f' > 0I
Kat OtS aya ov,
I <� I
TOVTOLS' r¡ov. OLO � \
'0
€V VS' Ta oµota
rJ \ \
>\\ I\ I >
., av I "� 11
a/V\T}I\OtS' XatpEL, KaL 0pW7T'11 TJOLGTOV av0pW7TOS'
., , , \ \ > \A �A\ </ \ \
WGT E7TEL KaL aTEI\T], OT]I\OV OTL Kat TEI\ELW eEVTa· f
so o O€- <I'TTOVoaLOS' 'TEI\ELOS'. Et O€ TO KaT evepyetav
t � \ � A
/\ , � \ \ , ' /

cptAELV µe0' �oovijs a.VTL7Tpoalpwis TijS' a.AA�Aw11


ti\ \' < ,
yvwptO'ECVS'1 OT]I\OV O'TL Kat 01\WS' TJ• ..l.
I ., '
.,,tl\ta TJ 7Tpwn¡
� A\

O.VTL7Tpoalpeats TWV á'TTAWS' aya0wv Kat. �81.wv O'TL


> 0 \
aya a Kat r¡oea • ean o
\
r� / JI �• , \ < .J. \ I , "(:
avTr¡ r¡ .,,,/\La EstS' ª'f'
>,l.'
.J:_ t I I \ \ JI '""'
85 ,1s r¡ Totav-rr¡ 7rpoaipeais. TO yap epyov avTr¡S
� >\\> 1
avTr¡ o> ovK ,
�,
'
evepyaa,
I '11/:
EsW a/V\
1
ev avT'11 'T'11
...., ..,.

..l. \ � � \ "é /" \ ,


'f'LI\OVVTt· ovvaµews oE 7raar¡,; EsW, r¡ yap ev
A /

,l., \ >\ \ J
f / " .,. ft
ETf.P'11 TJ TJ ETEpov. OLO 'TO 't'LI\ELV XatpELV a/V\·
� \ \ A /

ou TO . <ptAefo0at Eartv· TO µev ya.p cptAeta0at 01/


A \ A>/ \�\ \,l.,\f \ \
TOV ,l. 'f'tl\T¡TOV evepyeia, TO OE Kat 't'L/\La<;, Kat TO
µev \ ev, eµ'f'vX'11,
, ,/, / ro\ oE� \ Kat\ ev ' a'f'VX'11'
, •'• / • l., \
,'f'LI\ELTaL yap _ A \

. "ºKat Ta a'f'VXª·
\ \
>/ •'•
' \ ,J.. \
€7TEt OE TO 't'LI\EtV TO KaT El'Epyaav
\ � \ J ' / A \ "

91
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

el acto afectivo. ¿ Podrá amarse a alguien por ser bueno aunque


no sea agradable, o no será posible por este motivo? Y puesro
que la afección predícase en un doble sentido, puede preguntarse
si siendo cosa buena la afección en acto, será posible percibirla .
sin ir acompañada de placer. Es cosa evidente que así como en la
ciencia las teorías y los conocimientos más recientes se sienten
tan vivamente por el placer que causan, así acontece en el recono­
cimiento de las cosas que nos son familiares, y en uno y otro caso
la razón es la misma. Por su naturaleza, en suma, lo absolutamente
bueno es absolutamente placentero, y complace a aquellos para
quien es un bien. Por lo cual las cosas semejantes gozan en el acro
fas unas de las otras, y nada hay más grato que el hombre para el
hombre, y si así es aun entre los entes imperfectos, está claro que
así será entre los perfectos; ahora bien, el virtuoso es perfecto.
Pero si la afección en acto es la elección recíproca, acompañada de
placer, del conocimiento recíproco, está claro que la amistad
de primer grado es en general una elección recíproca de cosas
absolutamente buenas y agradables por ser buenas y agradables,
siendo esta amistad el hábito de que surge la susodicha elección.
Su obra es un acto que no es exterior sino inmanente al amante,
mientras que la función de cualquier potencia se proyecta al exte­
rior, ya que se ejerce en otro o en sí mismo en cuanto otro. Por
esto amar es gozar, mientras que no lo es el ser amado. Ser amado
no es un acto del amado, pero amar es el acto propio de la amistad
y sólo puede darse en un ser animado, al paso que lo otro puede
darse también en el inanimado, y de hecho son amadas también
las cosas inanimadas. Y puesto que el acto de amar es servirse del

91
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1237 b -r<p cpLAovµÉv<tJ la-ri xpr¡a0aL 'll ·cpLAoÚµevov • & 8E


cp{Jos cpLAoÚ¡uvov 'Ti¡, cplA<tJ f, cpÍAos IDJ. µ�
\ 'I\ , ' t� \ ' t , , ,
-ñ,..
J-LOVO'LKOS r¡ La-rpos. r¡oovr¡ 'TOLVVV r¡ . a'TT av-rov
.J: , I ., , \ \ - ' .,
• av-rov yap 't'LI\EL ,,/..\
• ovx on
\ I
:, av-ros. avTr¡ 't'LI\LK'T} ,,/..

s aAAo. wa-r' av µ� xaípr, f, d.ya0ós, ovx 71'" pcl,-rr¡


cpLAÍa. ov8E 8ei EJ-L7T08Í{ELv ov0Ev TWV avµf3e{3r¡ KÓTWV
µéi.AAOV .;¡ 'TÓ d.ya0óv evcppaívei • TL yáp; . ucpó8p<i
OVO'WOTJS I\EL7TETaL • ªYª'"TJTOV yap TO EVVOELV O'V':,_r-
<;:, I<;:, '\ I , \ \ \ , -
'T}V
I

,1,.,, " , •
\
0€ µr¡.
<;:,

A"v-rr¡ µev ' ovv 1' • ,


r¡ 7Tpw-rr¡ 'f'LI\La, r¡v 7Tav-res oµo-
, -
I\OYOVO'LV.
' . -
aL• o ,:,,
a/\1\aL
,,, '
OL
<;:, ,
av-rr¡v '
KaL' OOKOVO'L
<;:,
.KaL'
10 d.µcpLU{3r¡-rovvrnL, f3é/3aLOv ycf
,p -ri 8oKei 71 cp,Ma,
µó vr¡ 8' aifr r¡ f3éf3a,os • Tó yJ.p KE KptµÉvov f3é{3atov,
�' \ \ , �' t �, .... \
Ta\ O€ JLTJ Taxv ytVOJ-LEVa fL'T}OE pg.ut<iJS 7TOtEL· 'T'T}V
, > <;:,> .J.. \ I
KptO'LV op0 r¡v. OVK EO'TL o avev 'TTLO'TEWS 'f''"'ª
I I ll 11 I

l <;:,\ I , JI I <;:,- \
,-,e
Q
,8atOS, TJ< 0€ 7TLO'TLS ,OVK aVEV XPOVOV' OEL ya.p
7TEt,pav Aa/3e'iv, W0'7TEfJ Myei Kai 0ioyvLs·
15
' "" ,� , S avopos
OV, yap av ELOEL TJ
, � \ VOOV , OVO€ , � \ yvvaLKOS ',
\ 7TEtpa0ELIY]S
7Tptv wa7Tep
., r
V7To':ivy,ov.
< I

_
, .J.. I\ > \ \ Q I\ 1'
OL• O<;:,, >I
aVEV XPOVOV
I
OV 't'LI\OL _a\/\1\a ,-,OVI\OVTaL ELVaL
cpO,o,. Kai µáALU-ra Aav0ávEL 7J -ro,aú-rr¡ ;g,s ws
cptAÍa· o-rav yap 7Tpo0úµws lxwaL cpÍAot efva,,
' , ' • - \ .J.. \ ' _, \ \ , \
Si-a
20 7'0 'Tl'aV0 V7TTJPETELV Ta 't'LI\LKa atVI.TJI\OLS' .,
OLOVTaL ov,
{3oÚAea0a, Ef-¡.•m cpÍAot d.,\,\' eTvat cplAot, Tó 8'
., > \ - 11\\ Q I
W0'1T€p E7Tt 'iWV a/\1\WV avµ,-,a,vei Kat E7Tt TTJS
\ 1 \ -

92
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

amado en cuanto amado, y el amigo es objeto de amor para el


amigo en cuanto amigo y no en cuanto músico o médico, el placer
de la amistad es el que dimana de la misma persona en cuanto es
ella misma, ya que se quiere al amigo por sí mismo y no por otra
cosa ajen:i de él. Por consiguiente, si no toma placer en él en
cuanto bueno, no hay entre ellos la amistad primaria. Y ninguna
circunstancia accidental debe producirle un estorbo mayor que no
supere el deleite proveniente de la bondad del amigo. ¡Y qué! Si
alguien huele muy mal dejémoslo de lado y que se contente con que
le queramos sin convivir con él.
Ésta es, pues, la primera amistad, de todos reconocida. Por re­
ferencia a ella aparecen como tales los demás tipos de amistad y
puede discutirse su legitimidad bajo aquel arquetipo. La amistad,
en efecto, parece ser algo estable, y sólo aquélla, la primera, es
estable. Ahora• bien, lo estable es lo que ha sido puesto a prueba,
y un juicio ya formado es estable, y no hacer las cosas repentina­
mente o fácilmente produce el juicio recto. No hay amistad estable
sin confianza, y la confianza viene con el tiempo, ya que hay que
someterla a prueba, como dice Teognis:

"No puedes conocer la mente de un hombre


[ni la fe de una mujer
antes de haberla sometido a prueba, como
[el buey al yugo." 42

Los que llegan a serlo sin la prueba del tiempo no son realmente
amigos, sino solamente desean ser amigos, y esta disposición pasa
fácilmente por ser amistad, porque ansiosos como están de ser
amigos préstanse entre sí toda clase de servicios amistosos, con lo
que creen que son ya amigos y no simplemente que quieren serlo.
Con la amistad pasa lo que con todo lo demás: la gente no está

92
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1237 b
y, L \ L,a,S. ov' yap
,l. I\ \ € L' f3OVI\OVTUL
,, • , vytaLVOVO'LV.
vytaLVELV • ,
war' ovo' d Elva, cpf.,\o, f3ov>i.ovTaL -ryor¡ KaL cpf.,\o,

da{v. O'TJfLELOV oé· EVOtá/3,\r¡ ToL yap ol OLaKELfLEVOL


,,
25 avw
,
1TELpas
.... \ /
TOVTOV TOV Tpo1rov· 1TEpL wv fLEV yap
, � ' '
1TEipav OE8wkaO'LV dMrí110,s.
O.VK Ev8Lá/3Ar¡ TOL, 1TEp'i
1'
wv �· eA " .,
' '
, 'TTELO' ELEV av OTaV O'VfL
OE µ,r¡,
\I
{3º"ª I\Eywacv 01.
e

� f3 I\\
ota al\l\OVTES.
tf �\
aµ,a 0€ ,/,.
\ tf ·�· '
y,avEpov O'TL ovo EV TOLS
A

cpavAOLS avrr¡ r¡ cpiMa. Ó.7TLO'TOS yap ó cpav'Aos Ka'i

KaKorí0r¡ s- -rrpos- 1Td.VTas-· aÍiT{jJ yap fL€TpEi TOVS-


"''
80 al\l\OVS. � ,
OLO I:,
EVEsa1TaT_ 'TJTOTEpo,
, , ,
HO'LV OL
• ,
aya º'•
e ,

clv µ,� out


1TEipav a7iLO'TWO'LV. ol cpavlloL. 0€
• A \ ,J.. / )
atpovvTaL Ta y,VO'EL aya a aVTL TOV A
,
y,LI\OV,
,J..>
\
e\ ; \
KaL 01) - '0
Eis cptAEL µ,a.\.\ov áv0pw7TOV � 1Tpáyµ,arn, war'
,/,. ,, ' I ,J.. ,,
ov> -r'"º' ·
1 fl \ \
ov .YªP y,vETaL OVTW KOLVa Ta -rLI\WV,
/ \ t ,1,. /\ A / ' \
'1TpOO'VEfL€TaL yap o -rLI\OS 'TOLS' 1Tpayµ,aaw, ov Ta

-rrpáyµ,aTa rois cpf.'Ams.

85
O' ,
v yivETaL ap r¡
,J..\I
-r'"'ª
", . r¡
• ,
1TpwTr¡
'
EV 1TOI\I\OLS,
\\ A

O'TL xal\E1TOV 1TOI\Awv 1TE'ipav Aa/3Eiv· É.KÚO'T.<f' yap,


H� Y """' '� \ e;;:,. \ t I r I \
ail'
"I\
EoH aV<:,1JO'aL. ovo€ or¡ atpETEOV oµo,ws 'iTEpt
• I \ ,J.. /\ / ' A � A A
iµ,anov KaL 't'LI\OV· KaLTOL EV 1TUO'L. OOKEL 'TOV vovv
/\ aipELO'
• etlL, KaL\ _EL' fLEV\ To/
A

EXOVTOS OVOLV TO
" � A \

f3€1\TLOV A A

Jxp-rjTo, 0€
"º TOV-e· at'pE'TEOV,_ U/\ OVK QVTL TOV 1Ta al 't'LI\OU
XEÍpovL . 1Td.AaL TCfJ {3EI\TLOVL µ,r¡ÓÉ;;w,
t f ) ' ' ) ) \ A ',\ ,/, /\

\ ,. .... , , , ,, '
,\

1238 a TOV ayvw-ra EL'f3€1\'TLWV.


). , ou yap EO'TLV QVEV 'TTEtpas

93
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

�na simplemente por querer estar sana, como tampoco son amigos
los hombres simplemente por haber deseado ser amigos. Indicio
de ello es el de que quienes están en esta disposición sin haberse
sometido a prueba de la manera indicada son fácilmente accesibles
a las sospechas. En las cosas, en cambio, en que se han sometido
ambos a una prueba recíproca, no es fácil que haga presa la sos­
pecha, pero en caso contrario dan crédito a cualquier presunción
probatoria aducida por los calumniadores.
Al mismo tiempo es evidente que esta amistad no puede darse
entre la gente mala, porque el malo es desconfiado y malévolo
para con todo el mundo, ya que mide a los demás por sí mismo.
De ahí que los buenos sean más fáciles de engañar, a no ser que
se hayan vuelto desconfiados como resultado de una experiencia
anterior. He ahí por qué los malos anteponen al amigo los bienes
de naturaleza, y ninguno de ellos ama más al hombre que a las
rnsas. Por esto no son amigos, porque entre ellos no tiene lugar el
proverbio de que todo es común entre los amigos, ya que para
ellos el amigo es un accesorio de las cosas y no las cosas de los
amigos.
Por lo cual la primera amistad no se encuentra en la multitud,
porque es difícil poner a prueba a muchos, ya que habría que con­
vivir con cada uno. Nadie en efecto se pone a escoger un amigo
como escoge un vestido, y por más que en una circunstancia cual­
quiera es propio del hombre avisado escoger de dos cosas la mejor,
y si ha estado usando el peor de sus vestidos por largo tiempo y
no se ha puesto aún el mejor, deberá escoger este último, pero en
lugar del antiguo amigo no debéis escoger a un desconocido del
que no sabéis aún si es mejor. Porque no se debe tener un amigo

93
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1238 a te;:,\ "" t. I t ,I_ I\ >\\ I


\ e;:, "" e;:, \
,
ELS TTapotµtav
,
OVO€ µtas; 'Y'f/.LEpas; O 'f'LI\OS:,
'" '.\ e
€ r¡ V EV o •
a/\1\a
,e;:,
XPOVOV DEL• OLO
µw,µ,vos; ....
TWV
-
a'.\wv.
a,µ, a SeI OEtt
µr¡ µ,6vov á-1TAWS' aya0ov ETvaL
t ,J. I\ JI ,J. I\ > 0 \ dM1r
\
KaL O'OL, EL o 'f'LI\OS: EGTaL GOL 'f'LI\OS' º a ya OS' /J,EV
e\
\

\ t \ "" t \ "" > 't ,J. I\ e;:,\ ""


5 yap a1TI\WS' EGTL T<f) aya os; ELVaL, 'f'LI\OS: OE T<tJ
"\\ > I t \ "" e;:,> aya ,J. \ '1
a/\1\<f) 0
aya os· a1TI\WS TE o > os KaL 'f'LI\Os; I 0\ OTav \
,J. , - ,, ,J. ., ., , • ,\""
GV¡.t,'f'WVrJG'[/ TaVTa a¡.t,'f'W, WGTE O EG'TLV a1T WS'
e ,.
> I .\
aya ov _, TO aVTO
e;:, -
0'1TOVoaLOs;,
't \

.,, '
a/\1\<f} o
"\\

e;:,,
'\\ \ \
e,
ª1\1\<fJ º r¡ KaL µ,r¡ -a1TI\WS: ¡.t,EV
,
a ya os; O'TL XPTJGL¡.t,OS:.
.,
t \ ""' \

TO
,
0€ 7TOAAoí's; aµa EtvaL cpí.\av Kai TO <pLAELV KWAÚEt·
, \ 'f'/ # \ \\ ) A
10 ov yap OLOV T€ aµ,a 1rpos 1TOI\I\OVs; EVEPYELV.
\

'E◄ K or¡
"' ' TOVTWV
' ' " ' 0 - '' "
f3 f3 ' ., •
..,,avEpov O'TL op WS I\EYETaL OTL
,1.
• ,J. \' - ,e;:, ' -
r¡ 'f'LI\La TWV E aLWV. WG1TEp r¡ EVoaL¡.t,OVLa TWV
avTápKWV. Kat op0ws; ELpTJTaL
t ' J.. , f3 'ª
EJJaLQV J ov Ta xpr¡¡.t,aTa-
'T/ 'YªP ..,,vuLs;
, \ ,
\ \ e:;:,\ I\\ t "" f/ f . , \ "" ,J. I
7TO/\V OE Ka/\1\LOV EL1TELV . OTL r¡ apETTJ TTJS: ..,.,vaEws;.
' " ' \' '-' ' ' ,J. f \ '
15 KaL O TE XPOVOS /\EYETaL OELKVVVUL · TOV 'f'LI\OV KUL
al aTvxía, µ,aMov TWV EVTVXLWV. -r6TE yap Sij.\ov

e-
\ \
Q'TL
,., KQLVa \ Ta TWV - 'f'LI\WV.
,l...'\ QUTOL
1' yap ¡.t,OVOL
, aVTL
, \
-
TWV ,l.
1
'
..,,yaEL
/
,
aya wv KaL, ,J.
\ t �
' -
_..,,u_aEL KUKWV. 1TEpL a
I t -
, "
.... , \

ª'
EVTVXLaL Kat ª' oVaTVXLaL,. atpovvTaL µ,a/\1\0l/_
., 0 "t\
av pw1rav r¡ TOVTWV Ta ¡.t,EV
, \ \
_
1' \ .�\ \
ELVaL -r·a OE µ,r¡ ELVat·
't

20 �
>\\\e;:,\ \
8'
arvx{a Sr¡.\oí' -rov's
I I
OVTWS: OVTas; cpÍAovs;
te;:,\ I r:;:,\""
µr¡
U/\1\a oLa ·70 XP'Y'fGL¡.t,OV TVXOV. O OE XPOVOS: OT}I\OL
dµ, cpo-rÉpovs· OvSJ yap ó xp �atµ,as; Taxv 8ijXos;�

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

sin someterlo a prueba, y no es negocio de un día sino que pre­


cisa de cierto tiempo, por lo que ha pasado a ser proverbio lo del
modio de sal. 43 Al mismo tiempo es necesario que el amigo que
haya de ser tu amigo sea no sólo absolutamente bueno, sino bueno
para ti. Un hombre, en efecto, es absolutamente bueno por ser bue­
no, pero es amigo por ser bueno para otro, y es absolutamente
bueno y un amigo cuando ambos atributos concuerdan entre sí, de
tal modo que lo que es absolutamente bueno es también bue­
no para otro, o también puede ser que no sea absolutamente bueno
y ser sin embargo bueno para otro por serle útil. Ser en cambio
amigo de muchos a la vez, lo impide el acto afectivo, ya que no
es posible un afecto activo dirigido a muchos y a la vez.
De lo dicho es patente que es correcta la afirmación de. que la
amistad es una cosa estable, así como la felicidad es autosuficiente.
Con razón se ha dicho que
"la naturaleza es permanente, mientras que no lo es la riqueza", 44
aunque mejor estaría decir virtud en lugar de naturaleza. Y t�bién
suele decirse que el tiempo muestra al amigo y las desventuras más
que la buena fortuna. Es entonces cuando se pone de manifiesto que
"los bienes de los amigos son propiedad común", porque sólo los
amigos, ·en lugar de los bienes y· los males naturales hacia los que se
vuelven la buena y la mala suerte, escogen un ser humano, sin cui­
darse de que tenga estos o aquellos bienes; y así la desventura.pon�
de manifiesto quiénes no son realmente amigos sino que lo han sido
sólo por un interés fortuito, y ambas cosas las revela el tiempo. No
se descubre pronto al amigo que lo es por interés, sino más bien al

94
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

'"'' . •· ,_
1238 a
ª,,,,
/1/\
I
'O. r¡ovs
'"'' -,,
'1TI\YJV ovo . O a1TI\WS 'TJOVS
µa/\1\OJJ,
t >I e ,... '1 \
\\ '"''
-raxvs. , oµotaL yap QI, av pw1ro1, 'TOLS OLJJOlS KaL
fl \

'� 1 , I \ \ \ \
EoEaµaaLJ.J' EKEWWJJ 'TE yap 'TO µEJJ YI\VKV -raxv
\ \

"' \ - TTI\ELW\ I "'' I . I > "'' \ >


25 or¡l\oL, oE xpovov yivoµEvov ar¡oES Ka_L ov
\ , , , ,
yl\VKV' KaL E1Tl 'TWV av pw7TWV oµoiws.
t ....
i ,0 ,
,,
EU'Tl yap
,
, < \ ,... f� , ,... /\, r , \ ,.., ,
'TO U7T/\WS TJOV 'T'f) 'TEI\EL optaTEOV KaL 'TCfJ XPOV(p,
t \ I "'' ,, \ t \\ f > > -
oµol\oyr¡aalEV o av KUL OL '1TOI\I\OL, OVK EK 'Tú)V

' f3 , '
a7TO aLVOVTWV µovoJJ, al\/\ ,, ,, warrEp
�, , \ 'TOV- 1roµaTos
E1TI, ,
Kal\OVUL \
, -'"'' YI\VKlOV"
/ -
'TOVTO \
yap '
ov "''
ola ,
'TO ,
a1ro{3-
aLVOV
, >\\ \ "' \ \ \
30 ovx r¡ov ai\1\a ota -ro µr¡ avvEXES \ ,,, \ \ -
ª""ª -ro 1rpw-rov
ltarra-rav.
•H ' ,,.
Jl,EV ovv 7rpwn7 .J. ',
't'l11La
'
1<a1,' 01,
"' • r¡v
" ,,, '
. • a11/\aL
a,
, 1 r , . , , , , �, t� , ,
I\E')'OVTaL r¡ KaT . apET1JV EU'Tl KaL OL r¡oovr¡v T1JV
, . - � " , t �, .,,, \
apET1JS' WU1TEp ELpr¡Tal' TTPOTEpov.
> I ,1_\I \) \
EYYLvov-ra1, 't'LI\LaL Ka, EV 1Tata1, KaL r¡pwis Ka, TOLS
aL o
I
a/\1\al
\ - \e
,l. ,, "0 \, l:. .,, , " .," \
't'aVI\OlS . o €V /\EYETat
" \ ..
7)/\l� 1)/\LKa
.
TEp1TEL
,
,KaL
te:, .. " , "'' "'\
35 J<aKOS KaKep UVVTETT)KEV 1)OO11:J. EVOEXETal O€
\ t"'
- > \ \ I\ 1'
KaL r¡oELS a11/\r¡11ots ELVal 'TOVS 't'UVI\OVS, ovx .J:
\ ,J. I\ >
[J
.,,aVI\Ol
,/,.

.. •
"
\
. 1J

\ C:,

,I_ \. C:, \
I
µr¡oE-rEpot,
> \ \

t <:-> > C:,


> 1'
OLOV El
I >

ª"" > \
CfJOlKOl aµ.,,w,.
C:,

\ ,$;
)/

I
,I_

r¡ o JLEV
\ \
't'll\CfJOOS o o CfJOLKOS �aTLV, KaL :, TTaVTES
\
I > I >\\ /
EXOVUL 'TL aya e ov KaL TUVT:J avvapµoTTOVUlV U/\1\1)-
" . /' '

Jf I " 1' > \ ,\ / \ \ > ,I_ I\


/\OtS. ETL XP1JGtJLOL av ELEV U/\1\T)AOLS Kai w't'E11tµoi
\

1238 b ( ovx á.1r.\ws d,\,\a,


-rrpos T�V. r.poalpww) ovx fj
,I_ " ><:' / > <:' I <:' \ >
't'aVI\Ol
-\ 1J OVOETEpot. EVOEXETat O€ KaL\ TCfJ
"
E7Tl-
El/(E¡ cpaO.\ov ElVal cp{Aov· Kai ya.p xp�atµos av
,, 1rpos
EL1J \ \
-r11v '
1TpoatpEaLV o� \ J..
JLEV ..... ,
.,,aVI\OS '
1rpos '
-rr¡v

95

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

que nos es agradable, que � absqlutamente agradable y por más que


él tampoco se revela de súbitó. Los hombres, én efecto, son como
los vinos y los manjares cuya dulzura es evidente en seguida, pero
que con el tiempo acaba por ser desagradable y ya no dulce, y lo mis­
mo ocurre con los hombres. Por esta razón lo absolutamente placen­
tero hay que definirlo por su fin y por el tiempo. El vulgo mismo ha
de compartir esta apreciación, y no solamente por los acontecimientos
subsecuentes, sino como en el caso de un brebaje del que se dice
que es muy dulce y que acaba por no ser agradable no por la
experiencia resultante, sino porque no siendo su uso continuo nos
engaña la primera impresión.
La amistad primera, en suma, por la cual reciben el mismo
nombre las demás, es la que se funda en la virtud y en el placer
causado por la virtud, según quedó dicho con antelación. Las
demás amistades pueden darse hasta entre los niños,· los animales
y la gente mala, y de aquí los refran�s:

"Dos de una misma edad se agradan mutuamente",

"El placer une al malo con el malo". 45

.Asimismo los nialos pueden ser agradables los unos a los otros,
no por ser malos o neutros, sino si, por ejemplo, ambos son can­
tantes, o si uno es aficionado al canto y el otro es cantante, de la
manera en que todos los hombres tienen algún bien en sí, y por
esta razón armonizan entre sí. Y podrán también ser entre ellos
útiles y beneficiosos no en absoluto, pero sí para cierto propósito,
y no en cuanto malos o neutros. Es incluso posible para un hom­
bre malo ser amigo de un hombre de bien, porque el malo puede
ser útil al virtuoso según la intención actual de este último, y el

95
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1238 b f , .... � f .. , .... \ ' ""'


V1Tapxovaa¡1 'Tlt) G7TOVOUL(f), O OE 'T{f) JJ:,EII aKpa'TEL
, �

\ ' t , A <:- ' ,J. I\ \ '


6 7Tp0S' 7'YJII V1TapxovaaJ1'TTJII 'T(f) OE 'f'UVl\{f) 1Tp0S'
\ ,J.I \ Q \I \ > t \- \
Ka'Ta 'f'VGLJ/" KaL ,-,OV/\T}GETUl 'TU aya a, U1TI\WS' JJ:,EV 0'
'TU
\ < \ -
U1Tl\a, 'Ta
\
o<;'
> >
EKELV(f)
I >l;
E!,
t
I
V1TO eEGEWS',
J;:, 7TEJ/La
I

avµ,cpÉpEL � v6aos--rníha Twv á1TAw11 áya0wv


1

�, fl \ ' .J.' .... , \ ' \


f:VEKa, WG1TEp Kal 'TO 'f'ªPfLUKOV 1TLELJ/" ov yap UVTO

f3ovAerat, d,\,\d. 'TovS' EVEKa f3ovAETaL. ETL 1<aO'


f '
10 OVS' 'Tpo1rovs.._ Kal UI\/\T}/\OLS' OL µ,r¡ G1TOVOULOL ELEJ/ av
t\ , ' , \' ,, e;:,. .... .,.. .,,

<f,01.0,· ttr¡ yJ.p O.JI �8vs ovx -n cpavAos, d,\,\' n 'TWV


KOLVWV TLJJOS' fLETEXEl, OLOV El, fLOVGlKOS'. ETl :,
,

., - , , (e:-OlO\ EVLOL
"
.... ' 1" , ,, �
t \ , ,
EJ/l Tl 1TUGLV E1TlElKES' OjLLI\T}TlKOL ElGlV
" \ <:- A
KUL G7TOVOUlOl )
" J; f f /

,,
av
/ /
, r¡ :, 1rpoaapµoTTOVGlV EKUGT(f)·
EXOtl.GL yap Tl 1TUVTES' TOV aya OV.
.... , eA
15
/
III • Tpta \ 'f' "<:-
µ,ev ovv ELo r¡ -ravTa 't'll\tas-· EV 1Taat oe
A ,J. ' f ) A <:- \

TOVTOLS' , KU7" , LGOTTJ'TU


, , , 1TWS' ,,
I\EYETat TJ ' ,l.''
'f'll\ta • Ka� '
\ r ) ) \ ,J., I\ ), ) I I > .-..
yap OL KUT apE-rr¡v 't'L/\OL €V LUOTr¡n 1TWS' apETTJS'
> \ ,J. \ > \\ I \
ELGL I
'f'LI\Ol Ul\/\1]1\0LS.

fl
"A,\,\r¡ 8J Siacpopa Tov-rwv � Ka0' ÍmEp/301.�11,
WG1TEp 01'EOV
<:'
A
[) aperr¡
'] 1rpos
\
JI 0
av pw1TOV, TOVTO
A yap
\

, ,J. \ \ ,, \ , •
,
20 ETEpov , ,
ELOOS' 'f'LI\LUS', KUL 01\WS' ªPXOVTOS' KaL apxo-
,
µEvov·
0'
Ka a1TEP KaL
\ 'TO' OLKUWV
.,
�, "
ETEpov, KaT
'
, �- \ ' ' ,,, , , 0 ' �' ' ,,
UJ/U/\Oyiav yap LGOV, KaT apt µov o OVK LUOV.
'
EV
I ,.., I \ \ C' \ \ t ) /
TOVT(f) T(f) yEvEL 'ITaTr¡p r,pos vwv Ka, Q wepyETYJS

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

hombre bueno puede a su vez ser útil al intemperante en relación


con su actual propósito, y al hombre malo en relación con el pro­
pósito que le es natural, y deseará a su amigo lo que es bueno,
absolutamente los bienes absolutos, y según las circunstancias lo
que es bueno para él, haciendo que redunde en su provecho la
pobreza o la enfermedad, siempre con mira a los bienes absolutos,
como al darle a beber la medicina no quiere este acto precisa­
mente, sino lo quiere en vista de aquel fin superior. Por lo demás,
los hombres malos pueden ser amigos de los buenos al modo que
lo son entre sí los que no son virtuosos, o sea que el malo puede
ser agradable al bueno no en su condición de malo sino por algo
común a los dos, por ejemplo si es músico. Y también pueden
ser amigos en cuanto que en todos los hombres hay siempre algo
bueno (por lo cual hay gentes con quien se puede hablar, aun
cuando no sean virtuosos) o de manera tal que se adaptan el uno
al otro, ya que todos participan en cierta medida del bien.
III. Hay, pues, tres tipos de amistad, y en todos ellos el tér­
mino amistad predícase de algún modo en razón de la igualdad,
porque aun en aquellos que son amigos por la virtud, la amistad
fúndase en alguna manera en la igualdad de la virtud.
Hay sin embargo otra variedad de amistad diferente de las ante­
riores, la fundada en la superioridad, C!)mo la que media entre un
dios y un hombre, pues ésta es una forma distinta de amistad,
y en general entre el gobernante y el gobernado, siendo a su vez
diferente la justicia entre ellos, no por igualdad numérica sino
por igualdad proporcional. En esta categoría está la relación entre
el padre y el hijo, así como la que hay entre el bienhechor y el

96
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1238b ' '


wpos Tov EVEPYETTJ 0EVTa.
' •
,
.,, \
'
' '
, ....
avTwv �¿ 'TOVTWV

'
º" ' ,
,

ota..,.,opat
1:, ,1,. ELaw· a/\1\T} 1TaTpos 1Tpos vwv Kat avopos '
25 1Tpos yvvaLKa, avn¡ JLEV WS ápxoVTOS KaL apxo-
µlvov, � ÓE úkpyÉTOV 1Tpos €VEpyenj0lv.Ta. €11
,
�\ "' , ,, "' , t' ' ,
'TaVTaLS OE 1J OVK EVEGTLV 1J ovx oµo,ws TO' allTL-
<ptAEta0at. YEAOLOJ/ yap EL 'TLS: eyKa..\olr¡ 'TlP 0dp
on oux óµolws d11ncptAE1, ws <ptAEtTat, � rip
.ápxovn ó apxoµl11os • <ptAEta0at yáp, ou <ptAELII,
so 'TOV ªPXOVTOS, � <pLAELV aAAoV Tpémov. KaL �
\ ,1,. ' , �· " " -· , ' , \
•� �
71oovr¡ o,a..,.,EpEL, ovo El/ r¡ 'TE 'TOV avrapKOVS E7TL
'TqJ aírrov Kr�µan � 1Tat8, . KaL � 'TOV lv8Eovs
\ ..... . / f , \ \
,,
,
E1TL 'T([J yivoµElll[J, ws o �,
aUTWS KaL' €.1T_ L 'TWII .... �
oLa
\ - \ , ' -
'T1JV xpr¡atv ,'f'LI\WJ/ 1,. ,,
Kat E1TL -r.wv ot � , r¡vovr �
¡ v, ot• fLEII

Ka'T LGOTT)Ta ELGLV, OL VE ·Ka0' V1TEPOXTJV.
, , , , , r �,
, ,
. ,
� . , KaL
OLO ',
t 1 / 1/ 1 \ .-. 1\ t
OL EKELVWS OLOfLEVOL EyKal\OVGLJ/ Eav µr¡\ oµoiws
I

\
.,. ,
85 WGL xpr¡atµot KaL' EJJ .,. ,,..
1TOLWGLV' KaL' \ ,
€1TL ....
'T1JS r¡t'�
oo-
V7]S, 8ij'A.ov 8' €11 'TOLS lpwrLKOLS' 'TOV'TO yap atTLOV
'TOV µáxEa0at d,\,\�..\ots 1TOAAáKLS, ayvoEL yap ó
1 ...., f/ 1 t 't \ \I 1 \ ...,
t:pwv OTL oux O UUTOS I\Oyos EGTL rr¡s 7Tp0 0uµtas. I

,;:, ' ELPTJKEV " A"LIILKOS .


,,
OLO
, ,
t:pWfLEVOS ,.. , av,
'TOLaVT ,, OUK
, Epwv
, ... /\t:yot,
\ , ' • \ '
O.L• VE
1:, .
VOfLL<:,OVO'L
y 'TOV aVTOV ELJ/aL,
., . l\oyov,
\

1239 a IV, "D.a1rEp oóv E'ípr¡-rat -i-ptwv ÓVTWV Elbwv

97
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA BUDBMIA

be.neficiario. Y de estas amistades hay también variedades, porque


la amistad entre el padre y el hijo es distinta de la que hay entre
marido y mujer: esta última es del tipo de la que hay entre el que
manda y el que es mandado, y la otra de bienhechor a beneficiario.
En estas variedades; además, o no hay correspondencia afectiva o
no de la mis�a manera, Sería ridículo, por cierto, echar en cara
a Dios que no corresponda con el mismó amor al amor con que
le amamos, como lo sería también que el gobernado asumiera idén­
tica actitud con respecto al gobernante. Propio del gobernante,
en efecto, es el ser amado y no el amar, o a lo más amar de otra
manera. Y también en el placer hay diferencia, porque uno es el
placer que el hombre de posición independiente siente en su pro­
piedad o en su hijo, y otro el del indigente con respecto a lo que
le está aconteciendo. Y otro tanto en lo que concierne a los ami­
gos que lo son por interés o por placer, que unos lo son en pie
de igualdad y otros de superioridad. Debido a esto los que piensan
estar en la primera posición quéjanse de no poder ser útiles o
beneficiosos de la misma manera, y lo mismo en el caso del
placer. Lo cual es evidente en las relaciones amorosas, y es a me­
nudo causa de conflictos entre el amante y el amado, ya que
el· amante no percibe que no hay eti ambos la misma razón para el
afecto. Por lo cual dijo �nico 46 que
"El amado podría hablar así, pero no el amante."
Piensan ellos, sin embargo, que la razón de amor es la misma
para entrambos.

IV. Habiendo, pues, según se ha dicho, tres formas de amistad,

97
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
, ARISTÓTELES

1239 a
</n.\ta,;, l<aT' apET�V Kd KaTct. 'TÓ xp�aLµ.ov Kal
\ \ <<:- I 'i' / 's' I > 's' I <
Kp.Ta 'TO 'TJOU, aUTaL 7Tal\LV
\ OLTJPTJIITUL Et<; ouo· ai
/J-EV
'
\
yap IWTa TO LUOV aL OE\ Ka
\ \ ,, r � 0' U1TEpóX7JV
" , ELULV.
,
, , \
5 ,l.
'f'LI\LUL
\ µE1
\ 1 ouv
'T' ªJJ-'f'OTEpa.t,
, ,l. , ,l. f\
'f'LI\OL o
.__
OL• KaTa 'T'T}J!
'
,
LUOTr¡Ta. aT07TOV yap av ELYJ EL m"T]p 7TULOL(t)
, ,, \ 'M. ,, , , ' �
, 'f'L/\0':,,
,J./\

<ptAEL .8J
YE Kat cptAELTaL. EVLaxou óE cptAEfo0at
P.,EV ' 1 urrEpExovTa,
• e:- 'Y
·, oEL
'-' - -ro1 , Eav
'' oE 'f'Ll\'[l,
'-'' ,l. \- ovEtot1:,ETat
'

w,; &.vátwv
""
cfn.\éiw·
,,
-rfj yct.p
\ \
&.gl q,
-r
-rwv
�,
cpl.\wv
t ,
P.,ETPELTaL KaL' 'TLVL LU(t). Ta µEv ouv OL 7]/\LKLU<;
\

10 EAAEUptv O.l'átia óµolw,; <pLAEfo0ai, Tct. DE Ka.T' apE-


'
T'T}V 7J ,'EVO<;
'I\ I
7J
"' \ ..,, \
Ka-ra al\l\7JV -roiauT7JV vrrEPºX'TJV' oEL
I " , � ,

oE • ,
\
"'' -rov urrEpExov-ra 7J" ,:¡,,1 TTov 7J" µ7]
' ,l.\ -
'f'LI\ELV as
'éwuv,
-
' , .... ' \ , ..... f� "" \ , ,
KaL EV T(t) XP1JªL/1-Cf' Kat EV T(t) 'TJOEL Kat Ka-r apET1]V,
,

, \ - 'T' ,. r ,.. , , ,
EV /1-EV OUV TUL<; JJ,ti<pat<; V1TEpoxaL<; ELKO'TW<; YLVOV'TaL
aµ.'f'ta
, ,l.
>
'T}TT)GEL<;
,I
, /3 <I >
('TO
\ yap
é I\
\ ¡i,tKpOV
- \ >\\>
EVLaxou
, - >
OVOEV
'"''
I
15 LUXVEL, wa,ff.p EV sVI\OV aTa 0/1-Cf', al\/\ EV XPVUL(t)
\ \ \ '
a/\1\a.
•\\ -ro µtKpov KaKw<;
- Kpwouaiv,
' 'f'atVETaL
,l. yap
\
\ \ , ,..
'TO µEv OLKELOV aya 0ov ota. 7'0 Eyyus JJ,Eya 'TO O
> \ �' \ \ t \ / \ �>

>\\,
a/\1\oTptov "'' TO\ 1Toppw
ota ' µ.LKpov Q ,,
') • oTaV
" oE
"'' ur.Ep/Jol\r¡

"' ovo
7/, , "'' aUTOL , r -
, ' E1TL<:,T)TOVULV •
ws "' - r¡
OEL • . ,,__ \ - 0aL
" avTL'f'll\ELU
" ' ' '
r¡ oµ.oiws avTt'f'LI\ELU at, OLOV EL 'TL':,· asLOL- TOV ,,__ ' - 0 " " 'é ' '
0EOV.
\ <:' \ '1 \ ,/, I \ '1 > >I \
20 'f'avEpov
Á-. or¡ OTL 'f'LI\OL µ.Ev OTaV EV T(t)
- W(t), 'TO
,dvn<ptAELV 8' EG'TlV avw TOV cpl.\ovs ElVaL. 8ij.\ov
"' ' ' ..__ , ' r - -, , • ,,
OE_. /(QL ata 'TL <:,'TJ'TOVUL µa/\1\0V OL av0 pwrroL T'TJV Ka 0'
'
ÍmEpox�v 'cp(Mav -rij,; Ka-r' la6TTJTª' aµ.a yct.p

98
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

basadas en la virtud, el interés y el placer, divídense a su vez en


dos, una la que descansa en la igualdad y la otra en la superioridad.
Aun cuando una y otra son amistades, sólo cuando se da la igual­
dad las partes son amigas, ya que sería ·absurdo que un hombre
fuera amigo de un niño, y por más que sienta afecto por él y sea
correspondido. Puede darse el caso, además, en que mientras el
superior debe recibir afecto, si él lo diera a su vez podría repro­
chársele, por amar a un ser indigno de él, ya que la amistad se
mide por el valor de los amigos y por cierta igualdad. Hay casos
en que por la diferencia de edad no merece una de las partes ser
amada, y lo mismo en otros en razón de la virtud o del linaje,
o por alguna otra superioridad semejante. El superior puede recla­
mar para sí el derecho de amar menos o no amar, lo mismo en
la amistad por interés o por placer, que en la que se funda en la
virtud. Por lo cual es natural que cuando la superioridad no es
de mucha entidad surjan disputas entre los amigos, ya que hay
ciertos casos en que una pequeñez diferencial no tiene imponancia,
como al pesar madera, pero sí al pesar oro, sólo que el vulgo
juzga mal de la pequeñez de la cantidad, porque su bien propio
le parece grande por tenerlo de cerca, mientras que el bien ajeno le
parece pequeño por verlo de lejos. Cuando por el contrario la
diferencia es excesiva, las partes mismas no pretenden que deban
ser reclamadas o reclamadas de la misma manera, como sería el
caso si alguien lo reclamara de Dios. Es manifiesto, por tanto,
que los hombres son amigos cuando se hallan en un pie de igual­
dad, pero que puede haber reciprocidad afectiva aunque no sean
amigos. Y es también evidente por qué los hombres procuran más

98
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1239 a
V11apxn · QVTWS aVTOLS TO 'T€ 'f't/\EtO' at Kat Tf
f . / # 1 A / .J.'"'0 \ f

t , . I � \ t. I\ t_ > t I t / -
V'iTEpoxTJ-·- oto o Ko/\as- . 11ap Evtots Evnµ,orEpos -rov
2� cf,{.\otJ; ÚJ-1, cp(.J) yap cpa{vw0at 7TOt€'i Ímct.pXELV 'T't'
KoAai<woµÉv<tJ. µ,&.>.taTa 8' ol cptAÓnµot -i-otoíi"rot'•
TO yap . 0avµá(rn0a, EV V11€poxfi- cpVUEt· Se
ylvovrat al JJ,EV cptATJ TLKo, al OE cf,,>.ónµ,ot • cptATJTLKos
OE ó -r0 cpLA€LV xalpwv µ,éi.Mov ,j 'T't' cptA€ta0ai,
EKE'ivos OE cf,,'A.ov¡úvos µ,éi.Mov. ó JJ,EV ovv xalpwv
ao T0 0avµ,&.(rn0a, Ka, cptAEfo0at -rfjs v1TEpoxfis cf,l>..os,
·ó OE TfjS 611 T't' -<ptAELV �oovfjs ó <pLATJTLKÓS. EV€0'Tt
ya.p &v&.yKrJ lvEpyoiivn • 7:0. f.LEV yct.p cptAEfo0a,
uuµj1Ef3TJ KÓs, EO'Tt yct.p Aav0ávitv . cptAOVf.LEVOV,
.l.. \ -
'f'LI\OUVTa �· .,
ou. "
EO'TL �' Kat' KaTa \ TTJV
\ .l.. \'
.,,,l\tav TO'
oe
f.} 0€
as cf,i>..t:tv· µéi.Mov ,} TO "cf,tAEiu0a,, TO cptAEiu8a,
' - ' "
.Ka'Ta 'f'LI\T)'TOV.. O'TJf.L€LOV 0€" E/\OtT av ·o• .l..!\
\ TO\ .l.. \ � ' .. , 'f'l,I\OS
µ.éi.Mov, .il f.L�- lvoéxo,-r'· áµ,cf,w� ytv<ÍJO'KELV ,j
ytvwqKrn0a,, ofov lv 'TULS ÍJ1Tof30Aa}s al_ yvvai.KES .
- ' ' 'A�
7TOtouut, Kat 11 · vopof.LªXTJ 17
, . ' 'Avn.,,wv-ros
..t.- ,: Kat
'
yap EOLK€ 'TO ¡.LEV l0ÉA€LV yw<ÍJuKEC10a, <1,in-oí; ÉV€Ka,
{O Ka, TOV 11&.uxnv Tt d.ya0ov dMa f.L� ?'TOLEiv,· 'TO OE
")'LIIWO'K€LV. TOV 7TOLELV Ka, TOV cf,tXEi.V ÉVEKa. 8,o
1239 b K(J,L TOVS. E/.L/J,,ÉVOVTÓ.S T't' cf,iAELV 11pos 'TOVS TE0vEéíYras
.
E1TatllOVf.L€V ", ytVWO'KOUO'L yáp,. aM' ov ytv6JUl<OV'Tat'.':
"'On· f.LEV �vv 7TAEloVES TpÓTfot cf,,Mas, K'aL· 7TÓO'Ot

99
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

la amistad por superioridad que no la que tiene por base la igual�


dad, porque en el primer caso consiguen dos cosas a ia vez, el ser
amados y la superioridad. De ahí que en opinión de algunbs el
adulador merezca mayor estimación que el amigo, por parecerles
que la persona adulada reúne en sí ambas ventajas, y ésta es la
característica de los ambiciosos de honores, ya que el ser admirado
implica superioridad. Por naturaleza nacen unos amadores y otros
ambiciosos. Amador es el que se goza más en amar que en ser
amado, mientras que el otro goza más en ser amado. De suerte
que el que goza en ser admirado y amado es amigo de la superio­
ridad, mientras que el otro, el amador, ama el placer de amar, y
tal placer está por fuerza ínsito en el acto amoroso. Ser amado,
en cambio, es un accidente, ya que puede uno ser amado sin darse
cuenta, pero no amar. Más conforme a la amistad es el amar que
el ser amado, mientras que el ser amado es ser objeto de amor.
Una señal de ello es que un amigo, en caso de no serle posible
ambas cosas, escogería más bien conocer a otra persona que no
el ser conocido de ella, como lo hacen las mujeres al permitirles
a otros adoptar sus hijos, y Andrómaca en la tragedia de Antifón. 47
El deseo de ser conocido es, a lo que parece, por uno mismo, por re­
cibir un bien y no por hacerlo, mientras que el conocer es por
hacerlo y por amar. Por esto alabamos a quienes permanecen cons­
tantes en su amor por sus muertos, porque conocen sin ser cono­
cidos.
Quede dicho, por tanto, que hay varios modos de amistad y

99
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

SZ39 b
-rplJ1Tot, ÓTt -rplis • Kal Ón To cptAE'ia0at Ka, a.vn-
li c/n"Xlia0at Kar. OL c/;l.\o, o,acpÉpova,v oi T€ KaT'
, , \ r
tUOTTJTa. KaL Ot Ka
0' V7T€po
r ,, . .,
xr¡v, Hpr¡-rat,
. V. 'E7TEr. oe TO c/;l>.ov AÉyETat Kal Ka0ó.\ov
.... , \ " \
Kat KaT apxas €/\€ X r¡, V'lTO Twv
, , \ ,, , 0 • ' ....
µa/V\oV, wa,.Ep
lfw0€v avµ1iapaAaµf3avÓv-rwv (o, µev yap TO
óµo,óv cpaaw Elvat cplA.ov, OL TO lvanlov),
' 8e
\ , \ \
....
l\€KT€0V KaL 7T€pt TOVTWV 7TWS €tat 'ITpos -ras
\ \ ,,
> , J.. \I . > /.
10 €Lp7JµEvas ,'t'LI\Las. avayETaL 0€ '-'' TO\ JL€V\ oµowv
<t Kat\
I

EtS -ro r¡ov Ka, ns To aya ov. TO TE yap aya 011


' ' f�\ ' ' . ' '
0' ' ' , 0'
'
Kat O aya 0os
\ • ,
<l'1TI\OVV
• \ .... ' TO \ O€
"'' KaKOV\ 71'01\Vµop._,,ov·
', ,l..
\ ti ' \ \ ,
JLEV oµo,os aEL KaL ov JLETaf3a/V\€TaL
'
I\ \
\
"'0osJ o<
TO' r¡
0€
"'
1
,l.. aV/\OS Ka,\ O• a",p '0' ,, " 0
,l.. pwv ov €V €0LK€V €W €V KaL \
't' .... , '

16 €U7T€pas. , " µr¡\ avµ{3-'''
"'oto\ €UI/ U/\1\WULV OL, ,l..
,paVI\Ot, ov,
a.Ma
.... ,

cplAo, Éav-roZs 8da,;av-ra, • � o' ov f3éf3aios


\ > J.. \
,J.. , WUT€ OVTW JL€V TO oµowv ,,pL/\OV, J.. I\
I I <I <I \ \ <I
'fLI\LU ov 'f'L/\La.
., 1 , 0, tt •
OTI. TO aya OV oµo,ov. Ean O€
,1 � r ,
\ ws Kai KaTa TO
, ,

r r::: 1 "" , r ,,0, r oEa,


f::- 1 , "
Ka, EKaUTOV 0€ �,
'TJOV' TOLS yap oµototS , Tav r¡
..l.. van av-ro
, \ aVT , (tJ
.... r¡ • ov. oto
"' \ Ka, ,pwvaL
\ ,l.. \ Ka,
\ €!:,
''éns
.,, , "' ,

20 Kar. avv7J µEpEÚans TOlS óµoyEvÉa,v �8ta-raL a».�AOLS',


..., N\ \ r I \ I ' � / l
KaL TOLS al\l\OLS ':,q_JOLS' KUL TUVTTJ €VOEX€TO., /<C.L
\

To-VscpaÚAovs dM�A.ovs
cptAEZv·
\
"'\
.... O€ GVVTETTJKCV 'T). OOVTJ....,
KaKO<; KaKq_J , "'
To' · o
"'' '
evavTtoJI
'
€Val/Ti([) 'f' /\
""
Tq_J
KaTa TO
' ' ,1..t''ov • '
1 ' \ \ f ,.. \ r, ,.,
xpr¡a,µov. avTo yap aVTq_J To oµowv axpr¡arnv,
25 QLO OW'lTÓTTJS' 8ovAov OEZTaL Ka, 8o0Aos 8Ea7TÓTOV
' \ \
/(a,L yvvr¡ KaL UV , ,\\ '
TJP Ul\l\7]/\WV' KO.t 7]0V KO.L €7Tl-
,., ' '� ' ' '

100
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA BUDEMIA

cuántos son, es decir tres, y en qué difieren el recibir amor y el


ser amado en reciprocidad, y que también hay una diferencia entre
los amigos por igualdad y los amigos por superioridad.
V. Pero puesto que el término amigo se ha tomado en un sen­
tido más universal, según quedó dicho desde el principio, por obra
de quienes intrOducen con�ideraciones extrañas al tema ( diciendo
unos que lo semejante es amigo, y otrOS que lo contrario) hay que
hablar de estas formas de amistad y de su relación con las ya
expresadas. Lo semejante por su parte guarda relación con el pla­
cer y con el bien, porque el bien es simple mientras que el mal
es polimorfo, por lo que el hombre de bien es siempre igual y
no muda de carácter, mientras que el malo y el necio no guardan
ninguna semejanza consigo mismos de la mañana a la noche. Y así
los malos, como no tengan que concertarse para algún objeto, no
son amigos entre sí por estar divididos; ahora bien, una amistad
insegura no es amistad. Lo semejante es por tanto amigo, porque
el bien es semejante, aunque también puede serlo por el placer,
ya que para los que son semejantes son agradables las mismas cosas,
y porque además todo es por naturaleza agradable a sí mismo.
De ahí que entre los semejantes lo más agradable sean para cada
uno las voces, las costumbres y la convivencia del otro, lo cual
ocurre también entre los demás animales, y de este modo es posi­
ble que aun los malos sientan afecto el uno por el otro:
"El placer opera la fusión del malo con el malo." 48
Pero también lo contrario es amigo de lo contrario en razón
de la utilidad, porque lo semejante es inservible a su semejante,
por lo cual el amo necesita del esclavo y el esclavo del amo, y la
mujer y el marido el uno del otro. Lo contrario, además, es agra-

100
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
· ARISTÓTELES

1239 b , , , , , , , , t ,
0VJJ,'Y)TOV TO EVal1TLOV WS XPYJGlJJ,OV, KaL OVX Wt; EV.
'

e -
\ \ ., \
_, \ \, w,;
< I\
7rpo,; To TE/\ot;· oTav yap TUX:J :
I\
T'f) TE/\H al\/\
A

ov E7Tl VJJ,El, EV 'T'f) 'TEt\El JJ,EV EGTLV OVK opeyE'TU.L


1' > t ,... /\ / , , ' / .

SE 'TOV EVUV'TLOV, ofov 'TO 0epµov TOV ifivxpoíJ KaL


TO fr¡ pov 'TOV vypoíJ.
so "Ean <;:: '
oE 7TWt; KaL r¡ TOV evavnov ,J.
' t \
'f'll\La
A
Tov
, ' , A

aya0ou.
> A > f \ >\\I\ <;:: \ \ I t
opeyeTaL yap a/\1\Y}I\WV oia TO µ,eaov· 01,;

/ e
avµ,f3o,\a yap oplyera, d,\,\ríAwv, Sul 'TO OV'TW .
y,vea ai E�
'l: , •,J.
aµ,'f'o,v
<\ /
EV µ,eaov.
A tf
waTE KaTa avµ- ·
\

R R Kot; EGTL TOV EVai''TlOV, Ka 0' aVTO 0€


,-,e,-,
' , A , , <;:: \ A
Tr¡c; µ,eao -
, • \

, '
T'Y)'TOt;, opeyov-rat yap ovK , a/\1\Y}'
_, \ \ ',\ wv Tavavna
, , al\
, \,\a \

' ' e'


95 TOV ¡daov •. V7TEpif,vx0lvTEt; 'YªP EO.V 0Epµ,av0waw Ett;'
· • e e' •·
,/, e
'TO µ,ea.ov Ka lGTaVTaL, KaL V7T€p Epµ,av EVT€t; eav

e >f\ \
f <;;: , <;;:
'f'VX wa,v, oµ,oiw,; oe Ka, E1Tl -rwv a/\1\WV- n oE µ,r¡,
A / \ \ ) \ A \ f

e
., \ t t I ti t t - / >\\\
aH EV E7Tl uµ,,g,, OTL OVK EV 'TOLt; fLEGOlt;. U/\1\Cl.
I t t ,-. / JI 1 I ,... J..'
xaipH O EV 'T'f) JJ,EG'f) UVEV €7TL UfLlUt; 'TOlt; 'f'UGH
�Sla,v, ot Se
1Taa, 'TOLS Jtia'Taa, -rij,; cpvan itEwc;:
40 TOV'TO JJ,EV OVV 'TO\ EWOt; 1'�
Kal' €7TL\ 'TWV Cl.!rVXWV EGTtll'
.... ' -r , - , ,. , , ,

\ \ <;:: \ f " 'l' ) \ f


1240 a 'TO ,l. 't'll\HV OE "¡lVETaL OTaV YJ €1;'l 'TWV EJJ-'f'VXWV •.
A A ) •'•

ow EVWTE avoµ,ow,,; xaipovaw, owv avaTr¡po, Ev-


e
� ' 1 / , , , 1" , \ ,

,, \ ) l: f f ' \ / \ •
Tpa1TEI\Olc; Ka, o�n,; P<t vµ,oic;· ne; TO µ,eaov yap
A

., •\ , e , . ,
Ka0laTavTaL (m' d,\,\�,\w¡,,
WG1TEp €/\EX r¡, Ta EVavna ..,,, ,
KaTa avµ,f3ef3r¡Koc; OúV,
J.' a KaL
,\ , <;:: , 'TO º'ª
, ayu.• e,
ov.
6
Il
I \ 'I' >I<;:: /..
ºªª JJ,EV ovv ewr¡ ,.,,, ,\La,;, KUL 'TLVEt; OLa'f'opai
I \ I
<;:: ,J..
\

Ka0' as MyoVTaL OL 'TE cp010L KaL o[ cp,,\oíJV'TEc; KU.L

101
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

dable y apetecible en cuanto útil, y no como algo contenido en el


fin,· sino como medio para el fin, porque cuando alguien alcanza
lo que desea es que ha llegado al fin y no apetece más lo contra­
rio, como el calor no desea el frío ni lo seco lo húmedo.
De algún modo, sin embargo, el amor del contrario es el amor
del bien, porque los contrarios se desean recíprocamente en el
término medio, así como tienden la una a la otra las dos partes
de. una contraseña, porque de este modo resulta de ambas el tér­
mino medio. Por accidente, sin embargo, lo contrario puede desear
lo contrario, pero esencialmente lo deseado es el término medio,
porque los contrarios no se desean recíprocamente; lo que desean
es el medio. Cuando hay demasiado frío sujétanse al calor para
mantenerse en el medio, y cuando hay demasiado calor sométense
al frío, y lo mismo en los demás casos, porque de lo contrario
estarán siempre en estado de deseo, por no estar en los medios.
Áhora bien, un hombre que está en el medio goza sin concupiscencia
de las cosas naturalmente agradables, mientras que los otros gozan de
todo cuanto les transporta fuera de su estado natural. Esta · forma
de relación existe aún entre las cosas inanimadas, pero la afección
sólo se da entre los seres animados. De ahí que a veces los hombres
puedan gozar del trato de sus desemejantes, como los austeros con
los eutrapélicos, o los enérgicos con los perezosos, porque cada
uno es llevado por el otro al término medio. De ahí que, como se
ha dicho, los contrarios puedan ser amigos por causa del bien.
· Queda dicho, por tanto, cuántas formas hay de amistad., cuáles
son las diferencias con base en las cuales reciben este nombre los

101
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1240& • -'-' , , ., .,
o, 't'tl\OV¡.tEVot, Kat OVTWS- waTE cf,0.,ot Etvat Kal
" I "
aVEV 'TOV'TOV, np71 Tat.
',r • rr Ept, OE
e:-, 'TOV
)
-
aVTOV
, ,
/
aVTCfJ
- 't'LI\OV
,J.
,

A \
,
nva,
.,. r¡
.. µ.,•�
7TOl\l\7]V EXEL E7TtUKE't'tV. oOKEt yap EVLOLS ¡.ta./\LU'TC..
'' ' ,, '• <:- , / _f\

., • \ f A , "' \ I
10 EKaUTOS aVTOS aVTCfJ 't'L/\0',
,
J. ,
ELVaL, Kat 'TOVTCf>
, f \ \ \ ll\ \

XPWJ,1-EVOL 1<:avov, Kptvovat 'T7]V 1Tpos Tovs al\f\OV<;


f

I\ \I \ C:, \ \ \ I \ ,
't'LI\OV<;
J..
't'Ll\taV.
J.
Ka'Ta OE 'TOV<; I\Oyovc; KaL Ta.

, ,
A f f A ,J. /\ \ \ f A
OOKOVV
<;'.'
V1Tapxnv 'TOLS 'f'L/1.0L', 'Ta J,1-EV V7TEVaVTLOV'Tai,
' �, ti ,t.. ' » ,, , '
Ta o oµ,oia 't'aLVETaL OVTa. Ean yap 7TW', KaT
\ A
o
) \ / f/ ,J. \f f <;'.') U ) <:- \ \
avaAoytav avTr¡ 't'Ll\ta a1TI\W<; ov. EV ova, yap
16 8L17pr¡µ.lvot<; 'TO cf,tAEfo0at Kal cf,tAEtv· fü' él µéi.Mov
OUTWS -
' '
mhos ,..
avTéj,
,,
cf,{>.oc; ws
.... , \
€7Tl TOV dKpaTOV<;
"' JI .... \
Kat EyKparovc; npr¡-raL 7TWS- EKWV r¡ aKWV, 'Tlf) 'Ta
µ,lpr¡ €XELV '1TW', 7Tpoc; ci'.,\,\71.\a 'TC:Í. Tfjc; ifivx.fjs. Kal
q \ .-. I , ,J.. I\ , \ 1 ""
oµ.owv Ta 'TOLav-ra 1rav-ra, EL ..,,,11.os avTo<; aVTCfJ
\ • 0 , \ ' '� " ' \ ' , ,
KaL EX pos, Kat EL aoLKEL 'TL<; aV'TO', aVTOV' 7TUV'Ta
<:- /
to yap EV ova, Tav-ra Kat ot17pr¡µEvoic; • ,J:
\ ) \ A \ \
:, 071 ovo
"' C:, <:- f

'1TW<; KaL
\
·77 •
I
't'VXTJ, V7TapxEL '1TW<; 'TaV'Ta,
.,.
• I A
u
:J'.
o
"'
.
ov,
Sinpr¡µ.lva., ovx v1TápxEi.
'A7TO' <:- \ "l: I
,
A ' • \
OE -rr¡s 7Tpos- av-rov E5EW<;
,
ELaLV º' I\OL7To,
0· ., ,
• ' '

,1,. I\ .,. • ,
TPO'lTOt 'TOV 't'LI\OV ELVaL wp,aµEVOL Ka ove; EV
0
-

A ' f ) A ) f A \
'TOL<; /\o yot<; E7TLUK07TELV ELW aµEv. OOl(EL
<:-
yap 'f'L/1.0',
,1,. f \

ELVUL
1'
f
o ,-,ov11.o¡.tEVO<;
Q \I I
'TLVL
>
Taya a, 1J
1' >f0'
OLETaL
" º'ª
>
!5 aya a, JJ,7] OL
0 I \ � 1 t
UVTOV al\/\
\ 1 \\1 1 /
EKELVOV EVEKa' al\l\OV OE
ti JI\\ �\

102
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

amigos, como también los amadores y los amados, lo cual puede


darse siendo amigos, o inclusive no siéndolo.
VI. Si puede uno ser o no amigo de sí mismo, demanda mu­
cha reflexión. Paréceles a algunos que cada uno es el mejor amigo
de sí mismo, y de esta amistad se sirven como norma para juzgar de
la amistad que les une con sus demás amigos. Desde un punto
de vista especulativo y conforme a las características generalmente
aceptadas de los amigos, parece haber tanto oposición como simi­
litud entre uno y otro tipo de amistad_ De algún modo esta forma
de amistad lo es por analogía, pero no en sentido absoluto, ya que
el ser amado y el amar deben encontrarse en dos entes separados.
Por lo cual un hombre es amigo de sí mismo más bien en el sen­
tido en que, a propósito del incontinente y del continente, quedó
dicho de qué modo estas cualidades las tiene uno voluuntaria o
involuntariamente, por el hecho de estar las partes del alma rela­
cionadas entre sí de cierta manera, y otro tanto en cuestiones co­
nexas, como la de saber si puede uno ser amigo o enemigo de sí
mismo, o si puede cometer injusticia consigo mismo. Todos estos·
actos son posibles en dos entes y separados. En cuanto que el
alma es en cierto modo dual, de cierto modo se dan en ella estas
relaciones, pero si no hay en ella partes separadas, no se dan.
Por la amistad para consigo mismo determínanse los restantes
modos de amistad, según hemos acostumbrado considerar el punto
en nuestros discursos. Tiénese por amigo, en efecto, al que desea
para alguien cosas buenas o que estima ser buenas, y no por sí
mismo sino por el otro. De otro modo aún, �ando uno desea

102
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

SHO a , "' , .,. Q ,, "' , , A , , r;;; ,


'Tp01'1'0J/ 'f-' 70 ELVCLL JJOVI\E'TaL OL EKELVOJ/ KaL /J,"f/ OL
·C' / "' , \
av'ToV, J<av EL µr¡ oLat-·eµwv -raya a, /J,1J'TOL -ro
� , , 0' ' \
t I ,, <;:: I é
E vaL, 'TOV'T'f-' av 00!, ELE µal\La-;a 'f'' OS' ELVCLL •
I\ ,J.',\ 'I'

a/\1\0V
JI\\ <;:: \ -rpo1'1'0V
OE ' 'f-'
A
... UV<:,1]V aLpEL'TaL ( - r OL
, \
<;:; , aV'T1JV \
7'1JV
t \I , , �' ti , 1" r , ,
80 OfLLI\WV KaL µr¡ OL E'Tépov 'TL, OLOV OL 1'1'a'TEPES' 'TO
\ t - /
fLEV E VaL 'TOLS' 'TEKVOLS', UV<:,WUL O E'iEpOLS', µaxeraL
r A "'' ( / I

�' - 1 ' "\ \ \ C' \ ' 'l\ \


oE -rav'Ta riav'Ta npos ª""1J"ª • o, µev yap av /J. r¡
-rooi av'TOLS', OL OE av µr¡ 'TO ElVaL, OL OE 'TO UV<:,1JV,
"'' • A • "'' " ' , • "'' ' r-
, >/ ,J. \ 0 A
OVK OLOV7'UL 't'LI\ELU UL. E'TL 7'0 7''f-' UI\YOVV'TL O'VV-
>f \ - >\ A

\ ,.. \ �, ti
ª"YELV µr¡ oL erepov 'TL aya1'1'av
I , .... 0'r¡aoµEv-owv f'
OL
t
"' A\ \ \ <;:: / <f \ \ )\ A
OOVI\OL 1'1'pOS' 'TOVS' oEG1'1'0'TUS' O'TL XUI\E1'1'0L al\yOVV'TES',
85 ci,,.\,\' ov 8L' UV'TOÚS', wariep ai µr¡-rÉpES' 7'0lS' 'TÉKVOLS'
\ t <;:: I
KaL OL GVVWOLVOV'TES' ºP"' ES'.
>I 0 I\ \
OVt\E'TCLL yap µal\La'Ta
/3 I\ I

-re ov µóvov · avAAv1ráa0aL Ó cpÍAos -rf¡J cpÍl1(f-' d,\,\a,


Kat 'T�V av.r¡v Aú1T1JV (ofov OL!fWV'TL aw8itf;�v) el
, �/ ,, 1 rt , 1 r �, , \
EVEoEXETo, EL'TE µr¡, on eyyv-ra.Ta. o o av'TOS'
\ I \ , \ ,.. I \ \ I \ � >
"ºYºS' KaL E7iL 'TOV XaLPELV' 'TO ya.p xaipnv µr¡ OL
rt 1 >\\ \ �, , ,.. r/ / ,l.,_\ I ,,
1240 b E'TEpOV 'TL U/\1\a OL EKELVOV O'TL xatpEL 't'LI\LKOV. E'TL
\ '"' \ ' ' ,J. \ ' t , ' '
-ra -rotaoE /\EYE'Tat 1'1'Epi 't'LI\LaS', WS' LGO'TT)S' ,J.
't't,\O'T'T}S',
\
\ ' .,. \ 1' A ) \ e A ,J./\ </
KaL fLLUV 't'VX1JV ELVCLL 7"0LS' Ul\1J WS' 't'll\OLS'. a.1TaV'TU
.... , J.. , \ \ ti ' \ f3
'TUV'Ta E1'1'al'ª't'EPE'TCLL 1rpos- 'TOV eva. KaL yap OVI\E'TaL
,,
l 0
5 Taya a avn.p
t .,.. \ ,,.., \ I '0
'TOV'TOV .-rov . -rpo..ov, ov EtS' yap
\ \
CLV'TOS' av-;ov EÚ 1TOLEl 8,a. n enpov, OVO€ xáp,v
-roaovo/, Eú Myn, e1ro{r¡ aEv ds-· OoKELV ya.p on ij

103
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

la existencia de otro, por él y no por uno mismo, y aun cuando


no reparta con él sus bienes, y menos aún su existencia, puede
creerse que es su amigo en grado sumo. De otro modo todavía,
si uno escoge convivir con otro por su sola compañía y no por
otro motivo, como los padres quieren la existencia de sus hijos, y
su convivencia la tienen con otros. Todos estos casos entran en
conflicto unos con otros, porque hay _quienes creen que no son
amados si el amigo no les da algo en concreto, o no desea su
existencia o no convive con ellos. De nuestra parte afirmamos que
es acto de amor el afligirse con quien se aflige, a menos que lo
haga por un motivo ulterior, como lo hacen los esclavos cuando
se afligen con sus_ amos, pero no por éstos, sino porque con la aflic­
ción se vuelve el amo más áspero, o de modo distinto a la
manera de fas madres con sus hijos, o las aves al compartir sus
penas entre sí. Por encima de todo, en efecto, el amigo desea no
solamente compartir la pena del amigo, sino sentir la misma pena
( como compartir la sed con el sediento) si fuere posible, y si no,
lo más de cerca que se pueda. Y el mismo razonamiento vale en
el caso de la alegría, siendo propio del amigo el alegrarse no por
otra razón sino porque el otro se alegra. Donde tiene lugar lo
que suele decirse de la amistad, que "amistad es igualdad" y que
"los verdaderos amigos no tienen sino un alma". Ahora bien,
todos estos dichos pueden transferirse al individuo en particular,
porque de esta manera quiere cada uno el bien para sí mismo, ni
nadie se beneficia a sí mismo_ por otro motivo, ni habla bien de
sí mismo por tal o cual consideración, toda vez que obra como un

103
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
.ARISTÓTELES

1240 b
<ptAELV f3ov.\erat ó
8rj.\ov 'TTOlWV Ón cptAEt, a,\,\'
J.. ' -
ov• ,'f'll\ELV.
\ \
Kat TO EUJal .,. OV/\EU 0at Kat TO av1:,r¡v fJ ,, . \ \ r-
Ka,: To avyxalpELv Ka, TO avva.\ye'iv, KaL µla 8�
·., , , , ) , "' , ,, '' ,, "',
10 <flVXr¡, KaL TO JLTJ . ovvaa0aL aVW a/\1\r¡/\WV JLTJO€
r- · ,,,, avvano 0VTJUKELV-OVTW
1:,r¡v, a/\1\a ,, \ yap EXEl o ElS', f' ., \ " •
\ r1 t \ .... t ,... , � \ ,...
Kat OVTWS' oµt/\El aVTOS' aVTCf)-1TaVTa or¡ TavTa
T<f) a.ya00 (mápxEL 1rpos- avTÓV. €V 8i
T<f) 1TOVYJP0
-
t;:, ,J_
ota'f'WVEL, - ·owv
f' .
€JI - a1<paTEL,
Tlf) · - Kat ' ota
"' ' TOVTO OOKEL"' -
' • ' • • ' • -
KP,t ex 0pov ei·oexea0at avT011 avTl,u ewat • ,;;;
.,.
r;:, '
u o "'' EtS'
"
\ ,� , , ' , \ f .... ,.. ('
15 Kat aoia·tpETOS', opEl(TOS' aVTOS' aVTCfJ. TOLOVTOS' O
• ' ' • • • ' ,J.. ,, €7T€t
aya 0OS' 1<at O K<tT apETTJV 'f'L/\OS'
• ' "
O € µox 0r¡poS' '
')'
ovx \
eTs- a.AAa. 'TTOAAo{, KaL TrjS' avTrjS' �µÉpas- ETEpOS'
r1 , t , .... \ t ,
,, \
Kat eµ1T/\T}KT05'. WUT€ Kat TJ aVTOU npos- aU'TOV
' , , \ , , , , - ,
avaynat 7rpos- TTJV Tov aya 0ov· on yap 'TT'[J
- ., ,
,J..
'f''"'ª
r1 \ -,r
- l.,,
\ , \ f ...., ' TaVTTJ
I
20 oµoLOS' KaL ELS' KaL aUTOS' aVTCfJ aya '
0OS',
• ,
aVTOS' aVTCfJ 'f'L/\OS' Kat opEKTOS', 'f'VGEL ,J..
,
"'
0€
\\ •
TOLOVTOS' •.
,
· • -
• ' · ' J.. ' • ' •
,,
al\/\ o novrypos- napa ,'f'vatv. · o o "' aya 0'OS' ou"0'
ff \ � ,.. t ,.. � t , I ,10• t
aµa /\OLoopELTat eaVTCfJ, wa1rep o aKpaTTJS', ou o
I U t \ I
vaTEpos- 'T'f) 1rpoTEpov, wa1rep· o µeTafLEI\T}TLKOS',
ff ...,

11 t H rl # t /
OVTE o eµ1rpoa0EV Tlf) vaTepov, wa1rep o ,,.,,waTTJS'
,
f """
( oAWS' 'TE . el DEL WU1TEp oí. aocpta-raL Dlop{,oua,v.
JT\..Optal<OS'
, JT '
25 wa1rep
. .,
TO
1
KUL
1
\..Opt<:rKOS' 8 -
G7TOV ULOS',
U7TOV8 awv
- , - )
r;:, -, , r • 1 ,
or¡1\0V yap WS' T O avTo '1TOUOV aUTWV
1

€7TEL OTUV lyKa,\Éawatv avTOLS' J


<
a1TOKTLVVúaaw
I > \· \ \ - > \ t - >
av-rovs-. a/\1\a '-' -
OOKEL roas- UV'TOS' .aVTCfJ aya0OS'.
I

104
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

individuo, y lo que quiere es parecer que ama, pero no amar en


realidad cuando manifiesta a otro que le ama. Y en cuanto a
desear la existencia de alguien, y copvivir con él compartiendo
regocijos y pesares, y tener una sola alnia y no poder vivir el uno
sin el otro, antes morir juntos, he ahí la condición del individuo
aislado que tiene. compañía consigo mismo, y son sentimientos del
hombre de bien en relación con él mismo.. En el hombre perverso
en cambio, como en el incontinente, hay .discordia interna, y por
esto acéptase como posible que un hombre así sea su propio ene­
migo, en tanto que el varón uno e indivisible es deseable para sí
mismo. Tal es el caso del hombre bueno y del amigo según la vir­
tud, mientras que el maJvado no es uno sino muchos, distinto de
sí mismo el mismo día e inestable. Por lo cual la amistad del hom­
bre consigo mismo · nos reconduce a la amistad del hombre de
bien. En la medida · en que este hombre es semej�te a sí ,mis­
mo, uno y bueno para sí mismo, serf amigo y deseable para sí mismo.
Tal es este hombre por naturaleza, mientras que el malvado lo es
contra la ·naturaleza. El hombre bueno, además, no tiene por- qué
reprenderse a sí mismo al tiempo que obra, como el incort�inente,
ni su yo posterior al yo anterior, como el arrepentido, ni tá,mpoco
su primer yo con el posterior, ·como el mentiroso. No hay: en él,
e'n una palabra, la distincióh que hacen los sofistis ent.re Corisco
y Corisco el virtuoso, siendo manifiesto que hay · tanto de virtud
ep el uno como en el otro. Cuando los· hombres se recriminan a
sí mismos acaban por matarse, pero aisladamente a · cada . 'uno le
parece qne es bueno para: consigo mismo. En ·cuanto ·al que es

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1240 b
(�>ri.:t 8e ó á.1TAWS' WII aya0os dva, Kat aVTÓS" mhcp
tf ti '1 � /t ,t t ti! � t'\
'f'LI\OS', wa1rEp ELPT)Tat, on ov ;EXH El/· aVTCfJ a
.,,J.. I\

� , , , ·,e ,
so cpvan· f30VA€Tat Elva, cpO,a Kat 8iaa1r&.aai d.8úvaTov.
oto E1T aJJ pw7TOV J-LEII OOKEL €1(0:0TOS' aVTOS'. aUTCfJ
, � -" , , t ...-.

I\ , \ <;' \ - ,t\ yI ' -r· ff •


'f'LI\O<;,
,f., E1Tt OE 'TWII a/\1\WII \
<;,CfJWII OV, OLOII t1T1TOS'
, \ f'
aVTO<; aVT<fJ • • • OVK apa .,J..
...., , "
-r'"
I\
ºS'. Ct/\/\
, \ \J
OUÓE'<' \ Ta\
7Tat8l a, dM' OTav i¡81) exn 7rpoa{pwtll' 7)D TJ yctp
TÓTE. 8ta<pWVEI, ó vovs '"Pº� 'T'i]II em0vp,{av. EOtKE
85 8' r¡.
cpiMa r¡ 7TpóS" aúiov Tfj . l<aTa . avyylvt,all'
QV'0'
\ ',l..' r A \- >\\\ ,, "
ETEpov yap E-r CtVTOLS' I\U<1at,' a(\l\a KaV o,a-
'cMpwvTat óµws OÜTOt . �El/ avyyEVEtS'· ETt, ó Se
En €fs EWS av (fi.
II (?aaxws
• - p,e:v \ ovv .,. TO 'l''"ªv /\EYE:Tat,. Ka,\ on C,
.
\ ,1..\ A \/

TTo.aa, aÍ, cp,Ma, a.vcíyovTat TTPOS' T'i]V 7rpcfrr:�v, 871.\011


t .... 1
EK 'TWV ELpT)µevwv.
/

,.1241 a VII. ÜtK€tOJ/ 8e Tfj a,dif;ei 0Ewpijaa, Kat 7TEpt


,oµovoias ' Ka,\ €UJ/Otas· , , � - \ ...,,
OOKEL yap . 'TOLS' Jl,EII E va,
' t
, 1 A <;') >f f > •
TaVTO, 'TOLS' o OVK Ctll€V al\/\1)/\WII. Ean o 'Y) EV•
� >I ) \\ /\ • <:,) I

vota 'TYJS' .... J.., 'l'(/\tas , OVTE' ,, 7TCtf-L1TUV, "


ETEpov OVTE' ,, TaVTOV._, , ,
º'TIPTJµlvTJS' yap 'T1}S' <ptAlas KaTa -,,.p€tS' . ?"pÓ1rovs,'
5 .ovT' €11 Tfj XPT/ªtµn oifr' El/ Tfj Ka0' 718011�11 Janv.
>
ELTE' ·yap on X PTJª'I-LºS' f3ovf\ETat aVTCfJ -To.ya0a, ov
'1 \. ti I I\ , """ ) I

<:, ,

tr
º' EKELVOJ/ CI./V\C!, º' CtUTOJ/ f3OVI\OL'T av, 00/(EL O .
, A • , \ \ \

\
<:, ,

t w
' \

,
I\

,
'
,...
,,
ti
<:, • A ,:,•

wa1rep '. • • Kat r¡ EUJ/Ot(l, OUK CtVTOV €J/€Ka 'TOV


• ....,

'105
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

absolutamente bueno lo que busca es ser también amigo de sí


mismo,. ya que según lo dicho, hay en él dos elementos que por
naturaleza quieren ser amigos y que es imposible separar. En el
caso del hombre cada individuo parece ser amigo de sí mismo,
mientras que no es así en los demás animales, siendo ejemplo de
ello el caballo en su relación consigo mismo . . . que no resulta
amigo. Ni tampoco los niños mientras no han llegado a tener
elección reflexiva, porque a partir de este momento el intelecro
está en disonancia con la concupiscencia. La amistad por uno mis­
mo es semejante, pues, a la amistad por parentesco: no está en
nuestro poder romper ni la una ni la otra, y aunque haya discordias
entre ellos, continúan no obstante siendo parientes, así como el
individuo mantiénese uno mientras vive.
De lo dicho resulta claro en cuántos sentidos predícase el tér­
mino amar, y que todas las formas de amistad nos retrotraen a la
primera.
VII. A la presente investigac1on atañe el considerar lo relativo
a la concordia y a la benevolencia. Paréceles a algunos que son la
misma cosa, mientras que otros creen que no pueden existir separa­
damente. La benevolencia no es enteramente distinta de la amistad,
ni tampoco se identifica con. ella. Dividida como está la amis­
tad en tres formas, la benevolencia no se encuentra ni en la
amistad por interés ni en la amistad por placer. Si se desea para
otro algún bien por sernos este otro útil, el motivo de este deseo
no es por aquél sino por uno mismo. La benevolencia no es por

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM 105 ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1241 a \\ \ 1' · t A fl t ,
d,vo,,oµ,lvov Elvcu W\l\a _> Toii � EVVOEt. • El,T EV -rfi
..1,.- \ / • Kav
"
TOLS' a't'VXO"S' 7JVV00vv· WOTE
TOV TJOEOS' 'f'l,/\"f
A • � / A ' ' I • I ..,
• •

�-\ .,
10 º7J"ºv OTt. 'ITEP TTJV 7J t.K7]V' ·r ' ·o
,l..\,
'f'l,/\ta.v " •
' EUTLV_
11• . Evvoia .-
� \\ , TOV
al\l\a _ JLEV
, EVVOOVV'TOS'
, - a I\ 0a1, JLOVOV EGTl, 1 TOV
,-,OVI\EG , , .,· -
OE cf,tAov Kal 'ITparrELV c1
/JoVAETat· ;,U'TI.· 'YªP �
JI > \ ..1,. \'I r \ \ ,l. 'I\ A ti r
Evvma apX7J 'f''"'ªS'. o JLEV yap 'f''"ºS' 'ITaS' EVV01:'S'• o
�· • ., , A I\
o EVVOVS' ov 'ITaS' ..1,.
, ' \ ., •
't'tl\OS'. ªPXºJLEV� 'YªP EOLKEV o
, , A / \ .l. ov .l.
� , apX7J _t\ \> \/
111 Evvowv µ,ovov. oto > \ / • al\/\
'f''"'ªS'
t
'f''"'ª·
A ..1,. I\ •
UOKOVGI, 'YªP 01, TE 'f'"'º' OJLOVt¡>EtV Ka+ 0L oµ,ovoovv.-
A \ ., A ' • • A

·,k I\ JI r r I
T_ES' ftl\OL ELVaL. EGTt o ov 'ITEp1,\ 'ITaVTa 'Y/ oµ,ovo,_a
" �·. t I

, >
7J•,l.\
, \ \
_ \\\ 'ITEpt Ta 1TpaKTa TOtS' O OVOOtJGI, _Kat
't'tl\LK7J, al\l\a
f A A \

fl • r
ºªª ELS' TO GV<:,7JVGVVTELVEL.
,
OVOE JLOVOV KaTa OLa-
A / •� \ I
JL
' \ ,(:' /

vo,av 'Y/
"' _KaTa ,, i:
' ope,,,,v· EUTL
,, yap
' TavavT_
,. t,a .v_oELV
"" Ka1,'

20 lm8vµ,Ew, WG'ITEP lv T'f) a.KpaTe'i Stacf,wvE, TOVTO"


ovo .. El, KaTa TTJV 7rpoaLpEGLV OJLOVOH, 1<_a1,\Kf1,Ta
'� , ' \ ' , f � ..,. \

, , e , , , �, .... , o.... , , , .....•


TTJV E'ITL . _vµ,,av.. .E'ITI, OE TWV aya wv 'TJ OJLOVOLa • 01,
yÉ · ef,avAOL .. TaVTO. 7rpoa,poVJLEVOt. Kal lm0vµ,ovVTES'
Q\ ' ., .' • • '
<:-' KaL •
,-,1\a'iTTOVGLV
. .al\l\7)1\0VS'.
� \ \ '\
EOf.KE OE 7J oµ,ovot.a ovx
a'ITAWS' MyEa8at, wa;;Ep oúo' � cf,,Ala. lli' � JL�
. :,
2� 'ITPWT'TJ ..I,.'
Kat' 't'VGH G'ITOVoa,a.
�. , OLO
<:- , OVK • EGTI,
., '
TOVS'
..1,. I \ r / (:' \
't'aVI\OVS' OVTWS' OJLOVOELV, ETEpa OE Ka8' "I" Ka1,\ 01,r
t fl A '
C\

cf,av'>..o, Ó¡.i,ovoOvaw, Órav TWV av-rwv 77JV 7rpoalpeaLV


Kal 77JV lm0vµ,lav €XWGLV. otrw OE OE'i TWV av-rwv
· ' ., • • �·
• .1..
opeyEa0 aL WGT EVOEXEG ea1, ªJL't'
, • , ov
OTEpOLS' V7Tap
·
x

106
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

causa del benévolo, sino por la de aquel que es objeto de la bene­


volencia; y si por otra parte pudiera encontrarse en la amistad por
placer, la tendríamos· incluso con respecto a los objetos inanimados.
Es claro, en conclusión, que el correlato de la penevolencia es la
amistad fundada en el carácter moral, con la diferencia de que lo
propio del benévolo es tan sólo el deseo de un bien para otro,
mientras que lo propio del a.migo es hacer también el bien que
quiere. La benevolencia es, en efecto, el principio de la amistad, ya
que todo amigo es benévolo, aunque no todos los benévolos son
amigos, ya que el simplemente benévolo es semejante al que em­
pieza, y por esto la benevolencia es el principio de la amistad,
pero no la amistad.
Piénsase también que hay concordia entre los amigos y que los
que concuerdan entre sí son amigos. La concordia amistosa, sin
embargo, no lo es con respecto a todo, sino sólo a las cosas reali­
zables por los concordantes y a las que contribuyen a su vida en
común. Ni se trata tan sólo de un acuerdo en el pensamiento o en
el deseo (porque es posible pensar y desear cosas opuestas, como
en el incontinente en quien se da esta discordia) ni tiene por qué
seguir a la concordia en la elección la concordia en el deseo. La
concordia se da entre los buenos, pues cuando los malos eligen y
desean las mismas cosas se dañan entre sí. A lo que parece, la con­
cordia no es tampoco un término unívoco, como no lo es la amis­
tad, ya que si en su forma primera y natural es virtuosa, no siendo
posible a los malos concordar de este modo, hay con todo otra
especie de concordia accesible aún a los malos, cuando su elección
y deseo tienen por blanco los misnios objetos. Pei:o solamente es
posible que tiendan ellos a los mismos objetOS cuando ambos tienen

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM106 ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
.ARISTÓTELES

124fa
1' , , � ' ,
ou opeyov-ra,· .av yap -roiou-rou opeywV'TaL o µ71
, , f\ \

-
so ev8lxe-ra,· clp,cpo'iv,. µaxovv-ra,. OLr Of-LOVOOVVTES r �>
U
,. I
ov µaxov-rat.
"Eun 077 �, oµovou1.
f , ,, '
o-rav 1TEpt -rou apxEtv Ka,.
.... .,
,, ,

" 0 71r avrr¡


apxea ª' , , -rrpoaipeais , .,. ,
TI• l-'71 'TOV EKa'TEpov,
_ t ,
UI\I\Q
'\\'
'TOV 'TOV a.U'TOV.
"" ' , 1
"ª', " r r ,
EU'T'W 77 op,ovoia .J.. \,
"t't/\ta

n \ \
'ITOALTLK�.
-r r
'=P' . µev ovv op,ovo,as Ka, wvoias eipr¡a w
, , t , ' '0
-roaaih-a.
115 VIII. 'A-rrope'i'TaL 8e 8u1 ,;[ µa.Mov cptAOVULV ot
. -rrot77aaV'T'ES
' .,. '
ev 'TOVS -rra0' ov-ras 77" Ot' 1Ta0' OV'TES EV TOVS
.,. '
I •<;' ,. <;'\ <;'I
1Tot71aav-ras· UOKEL OE otKaLOV
-,
e,va, 'TOVVaV'TLOV.
, I

; TOVTO 8' v-rro.\áf3o", µev áv TtS 8ict. TO XP�ULJ-LOV


\ ' , ,. , ,1.. I\ I
KaL 'TO aUT<f) W"t'E/\�f-LOV avµf3a,vew· 'T'f) µev
,. \

' yap"• ocf,d>..e'TaL 'TOV


- , -�'''
s· chro8ofJvat 8E'i. OVK lan
\ J.. , t ,
Se
40 'TOVTO µovov, al\l\a KaL "t'VUtKov· '1J. yap EVEpyeta.
f \

t I
tZ41 b aipETWTepov, 'TOV av-rov oe
\ t \ �\ l\oyov \/ " \ JI
exe, 'TO epyo;,, Ka,
\
r , , r �, -r
'T/ evepyEta, o o ev -rra wv wa'TTep epyov 'TOV• ev
0 , 11 ,, - 1"'

"ª'
- -
, � ' \ ev' TOLS - y, t ., ' ,
''TTOL1JUaVTOS. oto '.,Cf)OtS 'T/ -rrept Ta TEKVa
' U'TTOV071 �, ean , \
Ka, 'TOV yeVV7Jaa, - \
Kat TOll Ta yevvw-
\ ,
1 µeva ac{J,ew. Kai <pLAOVCTL s� µa.Mov ot 1TaTl¡,es
\ I
6 Ta· TEKVa (Ka, ( µ,77-rEpes
\
\ ª' / ' 'TWV ,. t -1Ta-repwv �.
/ \) 'T/... ,/.. "t',-
,
' - . .,. ,,
I\OVV'TaL:, KaL� OVTOL 'Tfal\LV, 'Ta aV'TWV 17 'TOVS ,'EVV7J-
'
aav-ras, oLa � \
TO' rr¡v ., ,
.EVEpyetav .,.
eiva, TO' apiaTov.J/
Ka,'
at µ71Tlpes 'TWV 1T<J,.Tlpwv, Ón µa.Mov otov-ra, aVTWV
e:,va, e:pyov -ra T«:Kva ·_TO yap epyov_ T<f) Xal\E'IT.'t)
., 11 \ , ' \ ;, "' _, -

107
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA BUDBMIA

a su disposición las cosas a que aspiran, porque en caso de aspirar a


algo que no está a la disposición de ambos habrá pleito entre
ellos; ahora bien, los concordantes no se pelean.
La concordia se da, por tanto, cuando existe la misma elección
deliberada en lo tocante a gobernantes y gobernados, no en el sen­
tido de que cada uno se escoja a sí mismo, sino escogiendo los dos
al mismo. La concordia, en suma, es la amistad cívica. Y baste con
lo dicho acerca de la concordia y la benevolencia.

VIII. Suscítase la cuestión de si los benefactores sienten un


afecto mayor por los beneficiados del que éstos pueden sentir por
los benefactores, siendo así que lo contrario parece ser lo justo.
Podría ocurrir así --es una suposición- por razones de utilidad
y de provecho personal, ya que si el beneficio se debe a una de
las partes, es la otra la que debe retribuirlo. Pero no hay esto tan
sólo, sino que interviene un factor natural. Dado que el acto es
preferible, hay aquí la misma relación que entre el acto y la obra,
de suerte que el beneficiario es algo así como la obra del bien­
hechor. Por lo cual entre los animales también hay el celo por los
hijos, por engendrarlos y por conservarlos una vez nacidos. De
hecho los padres ( y más aún las madres que los padres) aman a
sus hijos más de fo que son amados por ellos, y éstos a su vez
aman a Jus hijos más que a sus progenitores, por ser el aeto lo
mejor. Y las madres aman a sus hijos más que los padres, por

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM107 ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1241 b , 1 , , ,
� y \ � \ ,
otopt1:,ovaw, 'TTI\EUJ) oE /\V7TEtra, 'TTEpt T7JV ·y�veatv
. ,
. '1J fL"(TrJP· , , .1. , , ,.. ., • , , ,.. ,
10 Ka r. 'TTEpt µ.ev ..,,,t,uas . T"}S 7rpos av-rov Ka, -rr¡s ev
irAelocri S@pla0w -rov -rplnróv -roíhov. ,
�I . ., 1 •
IX• uoKEt A - o€�\
-ro, TE otKatov 'I'.
e,va, ,e1ov_ -r,. Kat r¡
,J. \ ,
.,,t/\ta ev • • ,
taqT"}Tt, EL• µ.r¡\ µ.arr¡v ,
, ' ,
/\E')'ETat • ,
,aorr¡s ·'TJ•
cptAórr¡s. ' aí ,Se ?TOAt'TEta.t '
1Taaat Stkalov 'Tt elSos·
....
15 Kotvwvtat yap 1 -ro \ o€
,
�\ Kotvov 1rav ota
' \ -rov utKatov
,J.\I � --�
' \
-
I ., ., NI:,
UVVEUT'l'JK€V, WUT€ ºªª Et_or¡ .,,t/\tas, -roaavTa Kat
otKawv Kat\ Kotvwv,as, Kat 7Tavra -ravra avvopa
�CJ.IV\7}1\OtS
_> \ \ I\ ' . Kat,\ t \ "
eyyvs EXEL -ras o,a.,,opas.
\
� ,J.
I >
E?Tet u
\ 1:,>
f I >I \ \ """ \ I \
oµ.o,ws exet ,'f'VX7J /,
7rpos awµ.a Kat TEXVtT1)S 1rpos
ópyavov Kal Sea7Tó'T�S 1rpos Sov.\ov, TOVTWV µ.ev
' ,, .

. ·�·
, �" , ..!\\\
�o OVK EUTt KOtvWvta· ov, i'ªP '
ov EU'TLV, '
CJ.IV\a 'TO' fL EV '

EVI TO O€ 'TOV. EVOS OVO EV ' OVOE OtatpETOV TO


.,' 0' \ f
�\

aya ov EKa-repcp, CJ.IV\a


, ,.. \
�,,' ., .J.. ,,,;:,, �TOV-· evos
-ro' aµ,.,,orepwv
, , '' ov "'\
,f/ , , ,. \ - , ' . ,, ,
EVEKa earw. TO 7:e yap awµ.a earw opyavov uvµ.-
..,,,v-rov. Kat\ 'TOV
.1. ,.. OEU?TOTOV
1:, ' o• OOV/\OS
� -, .,
WU1T€p µ,optov,
\ ,, , .J.. , \ �, ,,, fl
Kat opyavov a.,,a,perov, -ro o opyavov wa1Tep
Sov.\os áif,vxos.
A• · ,,, \ Kotvwv,a,
25· . t o al\/\at
' e,a,v • ' µ,optov , ,..
-rwir T1)S
,..
I\
?TO/\EWS �. Ko,vwvtwv, ,.. f' f ,..
OLOV 71 'TWV ..,,,parepwv 71 'TWV
,J. I " ,..

opylwv �. al XP1JJLª'TtU'TLKa¡ [É-rt ?TOALTEtat]. aí


Se 1TOALTEta, 1To.aa, €V Tats olKía,s UVVV7Tapxova,,
\ a,• op , 0at\ .Ka,,'\ m• TTapeK aaELs ea-rt yap \ ro\
. ,ca, f3 , (,,

108
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

pensar que son sobre todo su obra, ya que se juzga de la obra


por su dificultad, y en el proceso generativo sufre más la madre.
· De este modo es nuestra apreciación en lo tocante a la amistad
por uno mismo y la que se da entre una pluralidad de personas.
IX. Lo justo es al parecer lo igual, y estímase asimismo que la
amistad radica en la igualdad, si no es una vana sentencia la de que
amistad es igualdad. Todas las constituciones políticas son una
forma de justicia, porque son comunidades, y toda comunidad
descansa sobre la justicia, de manera que hay tantas especies de
justicia y de comunidad como de amistad, y todas estas especies
lindan las unas con las otras y sus diferencias son apenas sensibles.
Cuando por el contrario las relaciones son como las que hay entre
alma y cuerpo, artesano e instrumento, amo y esclavo, no hay
comunidad entre los miembros de estas parejas, porque en realidad
no son dos, sino q�e el primero es uno, y el segundo parte de
este uno, pero no uno por sí mismo, y no ta1J1poco divisible el
bien entre ellos, sino que el bien de entrambos pertenece al uno
por cuya causa existe la pareja. El cuerpo, en efecto, es el instru­
mento congénito del alma, mientras que el esclavo es como si fuera
una parte o un instrumento separabfe del amo, y el instrun;;,ento a
su vez como un esclavo inanimado.
Las demás comunidades son parte integrante de la comunidad
política, como las fratrías, las asociaciones religiosas y las asocia­
ciones pecuniarias. Y todas las constituciones, así las rectas como
las degeneradas, se· encuentran juntas en la familia (porque lo

108
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1241 b ' ' " t \ ..,. f - \ t A


avTo, wanep e1n Twv apµ,oviwv, KaL e:v TaLs 1ro-
llO /1.LTElms), f3aaLALK� µ,ev � -rou·-'yevv�aaVTOS, aptaTo-
KpanKr¡
\
o,;:,, r¡. avo ,
,;:, pos
\
KaL yvvatKOS', 'TTOI\LTELa
\ \ '
'
' o,;:,, .

TWV
,..
'
UOE/\'t'WJ/,
,,;:, \,J.,..
1TapeK,-,aGLS
' Q OE
,;:, \ TOV'TWV
' TVpaVVLS, O1\L')'apxia,
,,

or¡µ,os· Kat Ta oLKaLa or¡ Toaavra.


C::,A \ \ C::,f C::,\ A

•E7TEL' c::, ' ' "


OE 'TO LGOV TO fl,EV KaT api µ,ov T.º OE KaT
' ' • , 0 ' ' ,;:, ' '
• ' ,.. e:, ' '1C::, ., • \
aVal\O')'LaV,
\
ICUL 'TOV OLKaLOV ELOTJ EaTaL KaL :rr¡ s
' ,.. ' • ap,
, 0µ,ov\
\ ,..

,1.,,
85 't'LI\LUS KaL TTJS KOLVWVLas. KaT JLEV yap
\ \·
. • <,;:,o
r¡ r¡
µ,oKpanKr¡ ) \ '
KOLVWVLa, KaL r¡ ETatpLKTJ 'f'LI\La \ • • \ ._,_ ' '
(Tcf, yap av-r{j)' opitJ /.LETpe'i-rat), KaT' civa.\oylav 8E
r¡ aptaToKpaTLKTJ
, , , r¡. aptar-r¡
,, KUL' r¡' ' '('
/3aGLI\LKTJ ou
yap TaVTOV olKaLOV -rcf> V1TEplxovn Kal V1TEPEXO -
' ,, '' , .n
' UVctl\O')'OV ' • ..J. \' O€
,;:, ' Ofl,QLWS
• , .
JLEV'-f' al\l\a 'TO }• KaL r¡
't'LI\La
40 1TaTpos KaL\ 'TTaLoos, KaL EV TaLS KOWWVLULS Of'. aVTO�
' � ., � - , ' \ ,

TpO1TOS.
'
1242 a X • Aeyov-raL
' 071
o¡:.
\
't'LI\LUL
,J.,, avyyev,Kr¡' , ETatptK
• ' J KOL -

VWVLK�, r¡ .\eyoµ,lvr¡. 'TTOAL'TLK�. E<T'TL µev avyye-v,-
K� 'TTO;\,\a
�, f'
r¡ JLEV · ws ci8e.\cpwv, r¡
lxovaa
\
e't8 r¡,
t.... ' ,
\ ,. \ '
o ws 'TTa-rpos KaL v,wv • KaL yap KaT aVUI\O')'LUV, \

" r¡, 1ra-rptK ,·, KaL, KaT, apt


6 OU:�J/
, µ,ov, ... · 'TWV
, OLQV e t ....
r¡ r¡
ci8e>.cpwv. Jyy us ya.p avrr¡ -rfjs. É-tatptKijs· ETTL­
,\aµfJávovaL yap
1
Kat EVTau0a . 1TpeafJdwv. r¡ Se
'TTOI\L'TLKTJ GVVEGTTJKE /J,EJ/ KaTa. 'TO XPTJGLfJ,Ol' KUL
' \ \ ' \ , . \

1-'ª',\tara. e:, \ yap


\
\
T.O\ µr¡ º'ª
avTa:
., pKES
• OOKOV(]'L
,;:, ,.. avµ,-

109
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

mismo ocurre con las constituciones que con la armonía) 49 siendo


real la autori.dad paterna, aristocrática la relación entre marido y
mujer, republicana la que hay entre los hermanos, y las formas
extraviadas son la tiranía, la oligarquía y la populista, y otras tan­
tas las formas justas.
Puesto que la igualdad es o numérica o proporcional, habrá
también varias formas de justicia, de amistad y de comunidad. En la
igualdad numérica se funda la comunidad democrática, así como
la amistad por camaradería, por estar medidas con el mismo metro,
mientras que sobre la igualdad proporcional descansan la comu­
nidad aristocrática, la mejor de todas, y la monárquica, porque no
es la misma cosa la debida en justicia al superior y al inferior, sino
que lo justo es la proporción. Tal es el afecto entre el padre y el
hijo, y otro tanto en las comunidades.
X. Hablamos así, pues, de amistades entre parientes, entre
camaradas o entre coasociados, la llamada amistad cívica. La amistad
entre parientes reviste más de una forma, siendo una la que se
da entre hermanos y otra la que tiene lugar entre el padre y los hijos,
y puede ser proporcional, por ejemplo la amistad paterna, o numé­
rica como la que hay entre hermanos, la cual está cerca de la amis­
tad por camaradería, porque también en ésta la edad da ciertos
\
privilegios. La amistad cívica, por su parte, fúndase en el prin-
cipio de la utilidad y de manera eminente, ya que, a lo que parece,
la falta de autosuficiencia del individuo es lo que da firmeza a

,109
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
��.
.ARISTÓTELES

_µevELv,
' • '
E7TEL aVV7]1\ o�
-'0 , y' av
.. ' ... .
Kat -rov C1V1:,7JV xapLv.
,. ... ' .
10 /.LÓV7J 8' � 1roALTLK� Kat f 1rd.p' a,h�v 1raplK{Jaats.
ov µ,óvov cp¿.\tai, Ka, d..\.\a.
cp{.\oL KoLvwvouaLv, cfis
aL u al\l\aL Ka0' v1repox1Jv.
r 11> "\ \ r / \ 11
oE\ 11 \
I I

• - -
EV 'T'[J -rwv XP7JGL/J,WV '+'LI\L(f, 11
uLa
,
/J,a.J\La-ra
' -ro' -rov-r
oLKatov -ro,
,1..,,
... , .,. ,·
nvaL 'To
7TOALTLKOV S{KaLOV. á.\.\ov yap -rpÓ1TOV avvfjt.0ov
7Tp{wv Ka, -rlxv7J, ovx EVEKa KOLVOÚ 'TLVÓS (ofov yctp
15 ópyavov Ka, i/iux�) d..\.\a. 'TOU xpwµ,lvov EVEKEV • .
�' ' ' ' ' ., ' ., ,
avµJ-!aLvEL
Q , oE KaL av-ro :ro opyavov E1TLµEI\ELas
TVYXdVELV �s �l/CaLOV wpós TÓ epyov· €KElvov yap
ff , , \ \ , .,. ' ·,r '
EVEKEV EGTL, KaL 7'0 TPV1Ta_V<f' ELVaL �
Ut'TTOV, wv TO
I t i t I \ 1 I """
KVpLwTEp(?V EVEpyELa, 7J -rpV1T7JULS, KaL EV TOVTt.p 'Tt.p·.
Et8n aw¡.w. Ka, 8o0t.os, wa1Tep ELP'rJTaL wpó-repov,. ·,
20 ó
�, ,
T 8� {
71-re'iv 7TWS
ULKaLOV
\ ,J. I\ .I
. '
TL 'EO'TLV..
,\ � I, I \
8e,
-ré¡, cp/).Cf' Ó¡.úAELV, -ró {7JTELV
'
KaL yap
"'
\ .. ,
01\�S TO OLKaLOV a1TaV
' �' . .,

• �'_, \/3'' ' . •.,.


wpos 'f'Ll\ov· Tº TE yap ULKaLOV 'TtGL' KaL KOLVWVOLS",
' • .l.,, . ' . .• '
KaL o 'f'LI\OS KOLVWVOS, o /J,EV yevovs, o O€ LOV. • o ''
' ., 0 • ' '
, '
OLKOVO/J,LKOV ,. ...
¡,ap av pw7TOS ov µovov 7TO/\LTLKOV . al\l\ct 'KctL
<:,<f'OV I KaL
' OVX , .,
WG1Tt:p .,., ' ' '!707"€
'Tctl\/\ct.,
. 25 CTVVOVU<:,ETaL
Ir �
KaL\ 'T<f' 'TVXOV'rL KaL\
"' I
KctL apf'.EVL;
.
07]1\EL
I\ \ "

l \ \ • ·LULCf
a/V\ •11' ov• µovaVI\LKOV
\ ' '
W\/\ct
'
-''' KOLVWVLKOV av "
pw1TOS 0 .
. {é¡,ol' 1rpó_i; ons. cf,vat:L avyylvrnf. lanv·· Kai Kowwvla
'
'TOLVVV KaL\ · �HKaLOV �, , n /\
KaL\ f:L µ71 7TOI\LS,EL7J •. OLKLa
\ ., , ,
a· €G'Tl 'J"LS cf,,:>,.la • 8ea7TÓTOV . µev · o�v Kai · Sov>.ov

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA BUDEMIA

una unión de este género, merced a la concurrencia de todos en


orden a la vida en común. únicamente la amistad cívica y su
correspondiente forma extraviada no son simplemente amistades,
sino que son asociaciones entre amigos, en tanto que las otras tie­
nen por base la superioridad. La justicia subyacente a una amistad
de utilidad lo es en grado máximo, por constituir el derecho
político. De otro modo concurren la sierra y el arte, no en vista
de un fin común (porque son como el instrumento y el alma)
sino en el interés del usuario. Acontece sin embargo que el ins­
trumento reciba la atención que merece con vistas a la obra, ya
que existe en orden a la obra, y la función del barreno es doble,
siendo la principal su acto, el taladrar, y en esta categoría instru­
mental entran el cuerpo y el esclavo, según quedó dicho con ante­
lación.
Indagar cómo. debe uno conducirse con un amigo equivale a
inquirir por una forma particular de justicia, porque en general
la justicia por entero guarda relación con un ser amigo. Lo que es
justo, en efecto, lo es para determinadas personas, entre ellos los
asociados; ahora bien, el amigo es un asociado, ya por estirpe, ya
en la vida. El hombre es no solamente el viviente político, sino
también el viviente familiar, y. a diferencia de los demás animales
no se aparea ocasionalmente y al azar con cualquier hembra o
cualquier macho, sino que el hombre es de modo especial no
un animal solitario, sino capaz de asociarse con quienes tiene un
parentesco natural, por lo que en la familia habría comunidad y
j�sticia, aun cuando no existiera la ciudad. La familia es una espe­
cie de _amistad. La relación del amo con el esclavo, por el contrario,

110
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

'1242 a ., , , , , . > , .r. ,. ,


r¡1Tep � Km 'TEXV1JS KaL opyavwv KaL 'f'vxr¡s Km
, . ' '-''
/\ d
,. ,,. ,1..,,
80 awµ, a-ros, aL O€ 'TOLav-raL OUT€ 't'LI\LaL (?VTE OLKaLo-
\ \ f \
., "'
't
1 ,
avvaL CU\/\
� "\ \,
aval\oyov, wa1Tep KaL -ro vy,eivov ov
, 1 \ \
_, ,, ,,
oLKatov CU\/\
"' '
aval\oyov.
,
yvvatKOS oE "''
KaL avopos
' "'

.,J..\I r / \ I \ <¡-\ \
't'LI\La ws xpr¡a,µ,ov KaL KOLvwv,a· '!Ta-rpos oe KaL
VLO� TJ avTr¡ 'T}7TEp ·.0EOV
, _ t , , �
,. 7Tpos
, av ., 0pw1TOV KaL, 7'0V• EV"'
'!Toi�aav-ros r,pos· -rov 7Ta0óv-ra 1<a1. 9.\ws -rov <púaH
' 8' ,.

..
, '
8!i apxovTOS
" 7TpOS
\ 7'0V \ 'f'VGEL apX OJJ,EVOV. 'rJ
,l..' € 'TW�
aSe.\cpwv 7Tpos. a.\.\�.\ovs É-ratpLK� µ, &..\w-ra,
'
KaT ii
LUOTT)Ta-
• '
ov .yap n va'0os 7''fJO - "'' a7TWELX
• "' ' er/1',
,;:, ' 7rarr¡p ' aVTOS ' ' ' ''
, J. ,. O€
ªf'-'+'OLV EKl\r¡0r¡
/ Zeus Ef',OS apxwv-
,. \ r
40 Tav-ra yap ws TO ,aov <:,TJTOVVTWV
·\ JI
y I ' I
I\EYETaL. <:- \ El/
OLO
t

' , 7Tpw-rov
1242 b OLKL<f ,. . ªP , Xª ' Ka,' 7rr¡ya1,',l..,,. 't'tl\LaS 1<a1,' '1TOI\LTELas
' ,
'
Kat. óLKaÍOv •.
'E7T€1,' O€ "' ' ,l.. ', ,. •
'f'LI\LUL 'TpELS, Ka-r ape-rr¡v, KaTa 'TO
, ; ' '

I ·\ \ r,:-1 I �\ r / ,:-1
XPrJULJJ,011 1 Ka-ra 'TO r¡ov, 'TOVTWV b€ €KUUT'T}S OVO
,;:, J.
Ota'f'opat '· ('T}' JJ,€11 \ yap ' Ka 0' V'1TEpoxr¡v' ' '1)' 0€ "' \ KaT•
1 I I • r / > ,. \ 0:-\ <¡-1 \ \
6 ,ao-rr¡-ra EGTLV EKaarr¡ UV'TWJJ) , 7'0 0€ OLKULOV 7'0 '1TEPL
av-rds EK 'TWV d.µ,cp,af3r¡r�t1€WV -Sq.\011, El/ f',EJ/ -r'fj
0> f '
Ka V'1TEpoxr¡v asCOV'TaL
1 >C " \ > ,, >
7(0 ai1al\oyo1;1 _OVX WUUV'TWS,
r /

,,,, f \ f , \ , /\
U/\/\· o fl,EV V'1TEpexwv , ,
avearpaµµ,evws -ro aval\oyov,
t ' \ \ .,, , �, ' . \ .... '\ .,
WS av-ros \ 7Tpos 7'0V EI\UTTW, ov,w 'TO 7Tapa 7'0V El\a'T-
,
Tovos ytvoµEvov 1Tpos -ro r,ap, avrov,.
\ '
, - otat<EL � , evos wa- �
, ., • , e, a.\.\a
µ,
10 7TEp ápxwv 7Tpos apxóµ,evov· El ÓE µ,--r¡ 'TOV'TO,
'TO taov KaT., apt µov asLOL •c. ,. (,ca,· , yap , <Jr¡"'' KaL, E'm , ,

111
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

es la que hay entre el arte y los instmmentos, o la del alma y del


cuerpo, y estas relaciones no son amistades ni formas de justicia
sino algo análogo, al modo que la salud no es justicia, pero sí
algo análogo a ella. La amistad del varón y la mujer es por utilidad
y es una comunidad. La que hay entre el padre y el hijo es como
la que hay de Dios para con el hombre, o entre el benefactor y el
beneficiario, y en genera:l entre el señor natural y el súbdito por
naturaleza. La de los hermanos entre sí es sobre todo de camara­
dería, por estar en un pie de igualdad:

"Pues nunca ha demostrado que yo fuera un bastardo,


antes el mismo Zeus, mi señor,
fue llamado padre de ambos." 00

Palabras, en efecto, que son .las de quienes buscan la igualdad.


En la familia, en efecto, están los principios y las fuentes de la
amistad, de .la república y de la justicia.
Puesto que hay tres especies de amistad, la fundada en la vir­
tud, la fundada en la utilidad y la fundada en el placer ( con dos
variedades, porque cada una de ellas comporta la superioridad o
la igualdad) resulta evidente de nuestras discusiones cuál es la
justicia que debe aplicarse a cada una. En la amistad por superio­
ridad el criterio de valor es la proporción, sólo que no del mismo
modo, porque el suwior invierte la proporción, o sea que la con­
tribución del inferior con respecro a la propia guarde la misma
proporción que él mismo con respecto al inferior, en la posición
que mantiene de gobernante a gobernado, o bien, si esto no es
posible, reclama una contribución numéricamente igual. De hecho
1

111
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

124-2 b _ .,, , _ ., Q 1
TWV a/\1\WV KOLVWJÍLWV OUTW auµ,,-,aLVEL, OT€ µ,ev yap
, , , ,

' .... , ,, '


api 011-'-t' TO iaov /J,f.:TEXouaw, OT€ o€
'' • EL, µ,ev
' ' �' AOY'-f' \
, ., ' "" ' ' , ,
yap · iaov api011-'-t' <::un¡vey,cov apyupiov, wov KaL Tl-.U
,, , ....
1s 'ta<.t> · clpi0µ,i¡J Sia>.aµ,fiávouaiv, �l 8J µ,� foov, clvá-
Aoyov
' ) , o• ó"' v1repexoµ,Evos
• / -rouvavnov
, , aTpe't'ei
',l.. TO'
. > f\ \ \ � I � Ié
O.VUI\O'YOV KUL KUTU OLU/J,€'rpov aV1;,WYVVGLV' r I 005€L€
�, av
o " ovTws ., ,,
€1\aT-rova
- 0a, o• U1TEPEXC/JV,
• , \
Ka,' I\ELTovp-
'Y'ª'
TJ 't'LI\La Ka, r¡· KOLVWVLa. OEL apa TLVL €T€P'-f'
'
)..
\' \ t ' � - " , . , .

aviaaaa,_ KaL 1roir¡aa.L ava11oyov· TOVTO o Ea'TLV r¡


, , ' .... , '\ • .... �, , \ • C'

20 ,i,iµ,�; Ó1rep Kal T<tJ apxov'TL <púGEL Kal 0ei¡J 7Tpós_ Tó


apx&µ,evov. OEL 8E laaa0,ryva, Tó Kip8os 1TpóS �V
'TL/J,TJV,
'H 0€ �' . KaT• . ., 'f'LI\La 'ªª
.l. \ , EaTLV
• ' . TJ• 'ITOI\L'TLKTJ,
' I TJ• 0€
�'
'ITOI\LTLKTJ
\ ,
\ \ \ ,..
Ean µ,ev Ka-ra TO xpr¡ aiµ,ov, Ka, wa1rep a,
\ \ " � . \

.
'ITO'AELS ID'Y}AaLs -'-1.A " Ka,·' OL' . 'ITO.,\-L'Tat, KaL'
1
'f' aL, ou;rw·
,
0/J,OLC/JS'

.
u, ovKlTL y,yvwaKova,v 'AOr¡ va'io, Meyapryas
,-
,ca,' o, 'ITOI\LTaL, oTav
., '
µ,r¡
_,'' ,,
, µ,oi a/\1\T}I\OLS, al\/\
xpr¡a, ,
_, \ \' .eK

t12
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

así sucede en otras asociaciones, siendo las participaciones unas


veces numéricamente iguales, y otras veces proporcionalmente
iguales. Si los miembros contribuyen con una suma de dinero
numéricamente igual, retiran una suma numéricamente igual, y si
las aportaciones no fueron iguales, los beneficios serán repartidos
proporcionalmente. Al contrario, sin embargo, el inferior a su vez
invierte la proporción y acopla los términos en diagonal, sólo que
de este modo el superior resulta al parecer disminuido, y la amis­
tad no es sino un servicio y no una asociación. �1 La igualdad, por
tanto, ha de ser restaurada y asegurar la proporción por otras con­
sideraciones, como, • por ejemplo, el honor que corresponde por
naturaleza al que manda, o a Dios en relación con el súbdito. En
' cuanto al provecho, debe igualarse al honor.
La amistad basada en la igualdad es la amistad cívica. La amistad
cívica, cierto, tiene por fundamento la utilidad, y como los ciuda­
danos son amigos entre sí, así lo son entre ellas las ciudades, y
así como
"los atenienses no conocen más a los megarenses",
así tampoco los ciudadanos se reconocen entre sí cuando no hay ya

fl2
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

124-ab
>:_EtpóS' els
xltpa � cptA.la. Éan 8€ €V'rav0a Kat
, / , '
,
apxov Kat\ ªPXOf-1,EVOV,
, ,
OV'TE 'TO' ,J.. \
'f'VULKOJ/ ,,
OV'TE ,7"0
'
f3aO'LI\LKOV, I '\ \ \
al\l\a 'TO €V 'T{p f-l,Epet, OVO€ 'T"OV'TOV
\ ' . A ' ·�' ,

0 , ,, , , ., ,,
., ., 1' - , , ,$.
so €VEKa 07TWS' €V 7TOLTJ WS' O €OS', a11/\a LIia LUOV [/
~ •
'TOV aya ou KaL
0~ \ ~ \
'T'TJS' I\ELTOVpytas;.
I
Ka'T
> > I
LO'OT'TJ'Tª O'TJ
• �\

f3ov.\e-rat etva, � 7TOA.Lrn<� cptA.la.


I
Éan 8€ -rfjs
\I I
XP'TJO'Lf-1,0V ,J..
'f'LI\LO,S' EtO'rJ

ouo,
I 7J
< f-1,EV
\ VOf-1,LKr¡ �• 'YJ> LK7J.
\ 'YJ< o 0
{3\ �· f \
"'-'
\ \ > \ JI
/\€7TEt o 'YJ f-1,EV 7TOI\L'TLK'YJ EtS' 'TO LO'OV Kat EtS'.
I \
> 'TO
\

7Tpéiyµa,
,, wa1TEp
�oto etp7J-ra,
\
oÍ, 7TWAovv-res KaL ol cl,vo'Úµevcw

µ,a0Js av8pi cpl.\ ep •


., ' 1'
85 o-rav f-1,EV ovv Ka
0' Of-1,01\0ytav
• ' ' u, ,$. '\ '
7TOI\L'TtK7J
.,
aVT'T}
VOf-l,tl<TJ. o-rav o
,l.. \ / \ f fl �· , f f A •
'f'LI\La KaL €7TL'Tp€7TWO'LV av'T_OLS',
7J 0 \
> LKr¡ /3 I\
OVI\E'TaL ELVaL1'
,J.. \ I \ t . I
'f'LI\La KaL E'TatpLKTJ· OLO � \
/\ \ , \' / , f A . \ / JI
µ,al\LO'Ta 'Ta EYKl\'1)f-l,ªTª EV 'Tav-rr, 'TTJ ,l.
'f'LI\L'f • atnov

o· on
" 7rapa
' 'f'va,v·
,l.. , ETEpat
., yap
' 'f'L11LaL
,l.. '\ '
7J
• Ka-ra ' -ro'
/ \ t \ \ , / t ,J.. 1
,o
/\ Ka, r¡ 1.<a-ra 'T'TJII apETTJV, o, o aµ':f'o-rEpa
f �,
XPTJªLfl,OV
/3OVI\OV'Tat fl JI
aµa EXELV, KaL Of-1,LI\OVO'L µev -rov XPTJO'Lfl,OU.
\ f ' A \ A /

'1243 a EVEKa, �0tK�V 8€ 7TOWVO'LV WS' €7TLELKELS', Sto WS'


I , \ ""'
'ITLO''TEVOV'TES' OV J/Of1,LK7JV 'TTOLOVO'LV.
"OAws f-1,€V yap €V 'Tfj XPTJªlµ,r, 'TWV -rptwv 7TAE,a'Ta
iyK.\�µ,ara
t� A JI
H f1,€V yap
\
8'

dper-r¡
\\ /
avlyKX7JTOS' ol
,f �\
'T}OEJ,S' EXOVTES' KaL QOV'TES' a,:ra/\1\aT'TOVTaL, 01. O€ / )

, , '0 , � , , ,. , -
.a XP'TJª'fLº' ovK EV vs oLa/\VOV'TaL, av µ71 vop,tK�S'
KaL €TatpLKWS' 7Tpoacplpwv-ra,) • ó ws 8€ -rijs µ,

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM


113 ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

de por medio una utilidad recíproca, puesto que su amistad no era


sino una moneda que va de mano en mano. Hay, sin embargo,
una rdación de gobernante a gobernado, no un gobernante desig­
nado por la naturaleza o un rey, sino que cada uno gobierna y es
gobernado por turno, y no con el propósito de hacer el bien como
Dios, sino ·para igualar el bien recibido con el servicio rendido.
La amistad cívica, en consecuencia, pretende fundarse en la igual­
dad. Hay empero dos clases de amistad útil,. y son la legal y la
moral. La amistad cívica mira a la igualdad y al objeto, como
hacen los vendedores y compradores, y de ahí el dicho:
"su salario al varón amigo." 52
Cuando todo esto, pues, se basa en un acuerdo, la amistad es
cívica y legal. Cuando por el contrario cada una de las partes se
remite confiadamente a la otra, habrá entonces una amistad moral
y de camaradería. De ahí que las recriminaciones sean muy fre­
cuentes en esta amistad, en razón, según se dice, de que no es
una amistad natural. En efecto, las amistades difieren entre sí
según que estén fundadas en la utilidad o en la virtud, pero estas
personas desean tener las dos a la vez, y después de haberse re­
unido por un motivo utilitario, pretenden hacer creer que se trata
de una amistad moral como la que se da entre gente virtuosa sobre
una base de confianza, con lo que desvirtúan su carácter legal.
Hablando en general, de las tres especies de amistad es en
la amistad útil donde tienen lugar más recriminaciones, ya que la
virtud es irreprochable, y los amigos por placer, una vez que han
conseguido y dado respectivamente su parte, se van cada uno por
su lado. los amigos que lo son por utilidad, en cambio, no disuel­
ven fácilmente su asociación si su comportamiento no es mera­
mente legal sino de camaradería. El tipo legal de amistad útil,

li3
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

·1243 a
, � .. , , , ., � ,
xpr¡cnµov 17 voµ�K17 avEyKA17 Tos. ea•n 17 µr:v 8'.
VOP,LK� 8,á,\vais 1rpos vóµ, ia¡w•. (µ.eTp EL7W, . yap
,
'TOVT<f)
, ., • "'' , e , • ,
TO LaOV) , 11 O 17 LK11 EKOVaLOS.
� , ,
OLO EVLaxov

vó os EaTi TOLS ÓÍÍTWS ó ,.\oiiai cpi°.\tKWS · � etvat
µ,
t e - - µ, µ,
<;:, I I - I • \\
}Q OLKas TWV EKOVULWV avva/\1\ay
aTWV, op ws· TOLS
. \ > e- > I.J.. <;:,I
yap aya OLS ov 1TE't'VKE OLKrJ. ELVaL, OL ó
i' < '" r
ws.
µ,

e \ \ - \\ I
fJ
> ti >
aya OL KaL 7TLUTOLS avva/\1\aTTO,_t}ULV. EUTL o <:,>

. I - .J.. \ I \ t \ / > /,. I\ \ > -
-ravrn TTJ 't'LI\Uf Ta EYKl\r¡JJ,aTa ªIL't''
,
a/\1\0VTa aVTOLS
aµ,cpÓTEpa, 7TWS ÉKárepos eyKaAEL, OTaV �0ii<ws
.., ''
al\l\Q,
\ '
JJ,rJ VOJJ,LKWS 7TLUTEVUWULV.
- ,
Kat' exei
.,
/3'I\E7TOVTa
'1-' , , , <:, - , \
llí • 017 aTropiav 1TOTEpws oEL . Kpivnv TO
<:, I I \ \ - I \
OLKaLOv, 7TOTEpa 7Tpos TO 1rpayµ,� TO
.
• 0\
v1rr¡pETr¡ EJ) 'iTOUOV 17 . 7TOLOV, 17
1 'I\ ..., .,,_ �
Tlf) 7TE7TOV on•· EV•
e I· >

<:,I
oEXETat yap
\ i'
ELVa.t 01rep /\E¡'EL
., \I 0'
• eoyvis-
'
GOL JJ,EV TOVTO,
\ - e Ea,
I I
GJJ,LKpov, EJ.l,OL 0€ µ,eya,
t \ �\ I

• e:-,
EJJOEXETaL O€
"''
KaL
\ ,
TOVVaVTLOV .yevea aL, _.wa1rep EV
, , 0 ., . •
- \I \ \ <;:, \ '. - t t \ <:,\
20 'Tlf) I\OY'fJ, ao, ev 1ratoiav 'TOVT e,vai,;
j'.
eµ,o, oe
8avaTOJ). EVTEV-eEV O wam,p Etpr¡-ra,
µ,
I > <:,> <I II t \I
E¡'K/\1/f.l,ªTª'
ó Jv ya.p dtwi dvnTra0eiv ws µ,Éya
µ,
v1r17peT71aas
\
on oEOJJ,EV<fJ
., <:, ,
E1TOL1JUEV, 17
' , ,,
TL al\l\O 'TOLOVTO
.,, '
-.
I\Eywv
,
\ \ > I > .J.. I\ I ><:, I \ >
"1Tpos Tr¡V EKELVOV W't'EI\ELaV 7TOUOV eovva-ro al\/\ ov
..> \ >
l ,J; • - t <:,\ > I <I t ·/. _t\\t
'TL ,,v aVT'f), o OE TOVVaVTLOV OO"OV EKELV<fJ al\/\

114
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

sin embargo, está libre de reproche. El método legal de disolución


de la sociedad es cuestión de dinero, por ser éste la medida de la
igualdad, mientras que en una relación moral el método está libra­
do a la voluntad de las partes. De ahí que en algunos lugares
existe una ley según la cual se prohíbe el recurso a los tribunales
por contratos voluntarios celebrados entre personas asociadas por
una relación amistosa, y con razón, porque no es natural a los
hombres de bien entablar acciones judiciales después de haber con­
tratado entre gente buena y de confianza. En este tipo de amistad,
además, no es del todo cierto que pueda haber reclamaciones recí­
procas, porque ¿cómo podrían las partes litigar entre sí cuando
se han entregado su confianza mutua sobre una base moral y no
legal?
Suscítase en seguida la cuestión de saber con qué criterio hemos
de juzgar de lo que es una correspondencia justa, si mirando a la
cantidad o cualidad del servicio prestado, o bien. J al valor que
tiene para el recipiente, ya que puede tener lugar lo que dice
Teognis:

"Para ti, oh diosa, esto es pequeño, mas grande para mí." 53

Pero es posible también que ocurra lo contrario, según el dicho:


"Es un juego para ti, pero es la muerte para mí". De ahí, según
quedó dicho, las recriminaciones, porque una de las partes pre­
tende que se la recompense como a quien ha prestado un gran ser­
vicio, porque lo hizo a quien padecía necesidad, o aduciendo algo
semejante, para ponderar la cuantía del servicio prestado al otro,
pero sin decir nada de lo que representó para él mismo, al paso
que el recipiente, por el contrario, habla de cuánto significó aque-

114
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

·1243
e
a • ., • • ' <:.'' ' • '
-
'25 ovx OCTOV UVTCfJ, ou: 0€ KaL f1,€TaJJ ,, \
Ral\l\€L' • O f1,€V
yap Óaov aV-r<fJ f1,LKpOV a1rÉ{37r, 6 ◊• Óaov av-ri¡, 1
J,LEya , Euuva-ro,
'<:.' , owv,
"' n, KLVovvEvaas-
<;.' , opaxµr¡s-
� - ,,é
a�LOV
t ,l.. /\
w..,,€1\'Y)GEV,
< \ \
O f1,€V -ro -rov KLVOVVOV
- <;.' I I 0
f-LEYE OS' O< 0€ <;.' \
-ro\
I
-rov apyvpwv, wa1rEp EV -rn -rwv vo¡.uaµa-rwv a1roooaE,
..,. ) / r, ' - ,.. ) �/

so -1<:at, yap , EVTav , -e , ,


a 1TEPL -rov-rwv r¡ aµ..,,LaJJ r¡-rr¡aLs-· . , ,,_ ª , .
J .J,LEV yap áfioZ 'TTWS' -ró-r' -ijv, J DE m':-1 5' vvv, av
p:r¡ DLEl1rwv-raL.
'H . f1,€V ' ovv 1' 'I
'TTOI\LTLKr¡ {3l\€1T€L HS' -rr¡v Of.1,O/\OyLav
\ \ ' \ < \ '

Kat €�S' -ro 'TTPªYfl-ª• � 8'. �OLK� ds- -r�v 1rpoalpwtv·


\ <;.'/ • • A \ <;.'
f/ A\\/ ,
WCT7'€ Ka, .o,KaLOV 'TOV'T.0 · µa/\1\OV €CTTL, KaL OLKaL0-
1 ,l..\ I "
UVV1] 't'LI\LK1J, aLTLOV U€ TOV µax€a aL OLOTL Ka/\1\LWV
<:.'' A , 0 <;.' I \\I

\ < '0 \ ,/.. \ I >


85 J,LEV r¡ r¡ LKr¡ .,,L11La avayKaLo-rEpa u€ r¡ xpr¡aLµr¡ • oL
I �\ t I f

<;.' >
o
" . � \ f >0
apxov-raL f1,€'P WS' 1J LKOL 't'LI\OL KaL OL apE-rr¡v.
\ ,l.. I\ \ <;.' > > \

>f t/ <;,') ,
ov-rES', o-rav o avnKpovar, -r, -rwv wtwv,
/ A '<:.' / <;.' -,
or¡l\oL y,-/

., ti > I \' <;.' I


vov-raL on E-rEpoL ,J:_ ,¡aav. EK 'TTEpwvaLaS' yap oLw-
1243 b KOVULV º' 'TTO/\1\OL -ro\ ,Kal\OV, OLO
. t . \\ \ \I \\ I
<;.' \
Ka,\ -rr¡v \
Ka/\1\LW
,I..\I tt ,1.. \ A <;.' I \ I ,
.,,,I\Lav. wa-rE .,,avEpov 1TWS' omLpE-rEov 'TTEp, -rov-rwv.
' '
H f1,€V yap r¡ LKOL ,l..
' , 0 . ' 't'LI\OL, ,, ' '
€LS' -rr¡v '1Tpoatp€ULV.
'

I > tf \ >0 \ >I\ \ >é I 0 I


f3\l\€'TT7'€OV
. ' 0 ' €L Lar¡, Ka, OV €V a/\/\0 ªs LWTEOV a-rEpCfl
' <:.'' f XPTJªLJ,LOL , 1 \ '
'TT'apa a-rEpov • n o WS' · Ka, 'TTOI\LTLKOL,
11 WS' c1v EAVaL-rÉAEL 6¡.i,oAoyoíJatv. . av 8' . 6 f-LEV
<;.' ' ' \ ' ' . -
't'TI- woE· o• o EKELVWS',
, ov. Ka11ov, • avn1rotr¡aat
>
,l.. ,r <;.'

oÉov, -rovs- KaAovs- . Myrni ,\óyovs-, Jµolws DE · Kal

115
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA .EUDEMIA

llo para el dador y no para él mismo. A veces empero el bene­


ficiario invierte la posición aduciendo lo poco que ha ganado,
mientras que el otro insiste en lo mucho que le costó el servicio,
como si, digamos, uno benefició al otro con el equivalente de una
dracma, pero afrontando un peligro, uno encarece la magnitud del
riesgo, y el otro la del dinero; o en otro ejemplo, como cuando al
pagar una deuda (porque también sobre esto se discute) y a me­
nos que se haya estipulado otra cosa en el contrato, uno reclama la
moneda en el valor que tuvo cuando se hizo el préstamo, mientras
que el otro quiere pagar según la cotización del día.
La amistad cívica, en suma, mira al acuerdo y a la cosa, y la
amistad moral, en cambio, a la intención, por lo que lo último es
más justo, por ser una justicia amistosa. La causa del litigio en
estos casos está en que la amistad moral es más noble, pero la amis­
tad utilitaria es más necesaria; ahora bien, los homb�es empiezan
siendo amigos con amistad moral y por la virtud, pero tan pronto
como se interpone el interés particular de cualquiera de ellos, se
ve claro que no son lo que creían ser. Sólo cuando nadan en dinero
persiguen los más la belleza moral, y por consigu iente la más bella
amistad, por lo que es manifiesto en qué forma han de resolverse
estos casos. Si son amigos en sentido moral hay que ver si sus
intenciones son iguales, en cuyo caso ninguno de los dos debe
reclamar más del otro. Si por el contrario son amigos con amistad
utilitaria o cívica, hemos de considerar qué clase de acuerdo podrá
�erles provechoso. Pero si uno dice que son amigos de este modo
y el otro que del otro, no está bien, cuando llega el momento de la
retribución, limitarse a decir bellas palabras, y lo mismo en el

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM05 ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1243 b •
€7T,
\•e f t\\•
O.T€pou· O.IV\ . €7TEtor¡ ou ·Ot€L7TOVTO WS' r¡ LKWS'.
• 0:,\ • � f t '0 A

<;' A
OEL 'KPLVELV
/
-nva,
/
µ,r¡o
�· f
U7TOKptJ,'O/J,€VOV
/ 8/
µ,r¡ ETEpov
' ,... 'C ,.., d � """ ' t , \
auTwv Esa.1Ta.Ta.v· warE on arEpyEL11 EKa.rEpov Tr¡v
I �
O'TL
�, 1
€GTLV
\ t
7l
't
7l LKTJ
0 \
KO.TO.
\
1Tpoa.tp€GLV
I
10 'TUXTJV. O
� A ' , \ ,, , \ \ /
or¡,\ov, €7TEL Ka.V EL J-LEya.',\a 1Ta. wv µ,r¡ a.1ro
) s• <f)_1J
<;' ,
oL 0
) <;:, /
a.oui•a.µ,mv )\ '
O.IV\
'
ºª
., ' )
<;'
€OVVO.TO,
/
KO.I\WS'' Ka.L ya.p
' A \ \ f
o
0EOS' a.JJEXE'Ta.L Ka.Ta.
\
'
,
\
ovvaµ,,v
<;' , 11aµ,
\ avwv 'TO.S' Q
:.JUaLO.S'.
1 f3 , \
d.>.M 'T<tJ 1TW/\OVV'TL ovx ÍK<iVWS' gg€L O.V µ,� 'P�ªTJ
8vva.a0a, 1Tl\(OV 8ovva.t, OVO€ T<p Ó(J.VEÍGavn.
16 TI \ \ \ ) \ /
ON\a. EYKAr¡µara. ywETa.L €V Ta.LS' '+'' La.LS' TO.LS'
/ ) A .J../\/ A

\ 0 \ \ )',:, A ) ( '8
·e
' ) , <;' ,
µ,r¡ KO.T €V vwpmv, KO.L TO OLKa.LOV LOELV ov P't- LOV"
\ \ ' A f A8 \ \ )
xa./\€1TOV yap J-LE'Tpr¡aa.L €VL\ TCfJ € TO. J-LT/ KO.T
,
wpmv· owv auµ aivn •€77,
" f3 ' ' \ 'TWV
,.., epwnKwv,
' .... €U U"
t
o µ,ev
'
I C ',:, \
r A. f '-''
\ <:, t \ > \• \
yap OLWKEL WS' TOV r¡ouv f.1TL 'TO CTVsr¡v, o o
't """ • 1 f f / f/ �\ / A
f.KELVOV f.VLOT€ WS' XPTJGLJ-LOV; 07'0.V 0€ 1TO.VGYJTO.L TOV
20 epav, á.'Mov yEvoµ,Évov a/\/\OS' ºy{v<:ra.L, Kal 'TÓ'TE
' ' ' · ' ' '
'Y '
,\O"¡'LsOV'TaL T, O.VTL TLVOS' ,. KO.L WS' . U'0WV. KO.L II
Ilaµ,µ,Évr¡·s- 8wplpovro, Kal o>.ws- 8,8áaKa,\os- Kat
µ,a0r¡'T�S' {JmaT�µ,r¡
A \ • 'Hyct.p
,� Ka.t XP�µaTa
. , \ ovx
' Évt
'
• '
J-LETPELT<J:t) , KO.L WS'
• "'"'' e' ' • • e pooLKOS o LO.Tpos 1rp.os- 'TOV
"''
..
..6 Ka,. o
f3a.a,,\ws.
/• , o µ,ev yap WS' r¡on o
0.7TOOLOOVT,a f.LLKpov TOV f.LLU. ov, KO.L WS' o Kt a.pepoos-
1 f f, 1 \ f f ',:, A f ',:,)
o ws
f

116
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

otro caso. Si en el contrato no se ha declarado nada a este respecto,


con la especie de que se trataba de una amistad moral, alguien
tendrá que juzgar, a fin de que ninguno de los dos engañe al otro
con falsos subterfugios, sino que cada uno deberá contentarse con
su suerte. Pero es claro que la amistad moral es cosa de intención,
pues si alguno, después de haber recibido grandes beneficios no
corresponde a ellos por falta de medios y hace lo que puede, está
bien, porque Dios mismo acepta recibir sacrificios proporcionados
a nuestras capacidades. Un vendedor, sin embargo, no estará satis­
fecho si alguien le dice que no puede pagar más, como tampoco
un prestamista.
Numerosas recriminaciones nacen de las amistades no basadas
en una reciprocidad directa y no es fácil ver dónde está la justicia
-,./
y es difícil medir con un criterio único lo que no va según la línea
recta. Es lo que pasa en asuntos amorosos, en que uno persigue
al otro como una persona agradable para vivir con ella, mientras
que ésta procura al otro como persona útil, y cuando el amante
deja de amar, at haberse mudado él se muda el otro, y comienzan
entonces a calcular lo que han dado y recibido, y vienen a quere­
llarse uno del otro como Pitón y Pamenes, 54 o como lo hacen gene­
ralmente el maestro y el discípulo (porque no hay una medida
común al saber y al dinero), o como Her6dico 55 el médico con
el paciente que le pagaba un menguado honorario, o como fue el
caso del citarista y el rey. Asoci6se el rey con el citarista 56 por

116
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1243 b ·
, • ,, • e:,, , E7Tewri
, e:, , • eoeL
.,e:, , e:, e:, , ai
XP1J<n¡L 'f' W¡LLI\EL" o o aTToowop ,
, , � , r r� \ , , \ ",l.., ,,
aVTOV aVTOV WS r¡ovv E1TOLr¡aev, KaL e.,,1), W<r7Tep
, , ,J.. .... , '
EKELVOV... q._,,aav,-a ev.,,pavat, OVTW
�, KaL\ at1TOS f' O•
V7T
,
axoµ,evos eKeLVCfJ.
, , "
oµws oe c:, \ .,,avepov
,l.
' . ,
Kat\ ev-rav
-0a.
,.. , r ' '
7TWS ')'VCJ?pLaTeov· evL yap µ,e,-pri-rwv KaL evTaV ,·
, ' , "'0'.
, \ \, ' ; '0 , \\ \ \ , - , ,, .
o_vK apt 1-'-CfJ al\l\a I\O')'Cf). T(f) aval\oyov
al\/\
, ,, . ,,
80 yap ¡..teTp7J-reov, waTTep · KaL 71 . 7TOI\LTLK'1}\ -µ,e,-pn,-ai
\ ' ,..
I I
KOLVWVLa. 7TWS. yap KOLVWV1JGEL yewpy(f) GKVTO•
..., \ ""

T6µos, el µ� Tcp dvct.Aoyov laaa0ryaeTaL· Ta Épya;


Ta�s 8� µ� KaT' ev0vwplav TÓ dvct.Aoyov _µÉTpov,
ofov el ó µev aocpíav 8oüvaL iyKaAet, ó S' ikEÍVCfJ
> I I ,J..I \ \ \ I 1'
apyvptov, 'TL ao.,,La 7rpos TO 7TI\OVGLOV ELVat ;
' e:, '
1'
85 ELTa TL ºº 0ev 7rpos
• ,
' eKaTepov; ' o.• ¡..tEV
EL, yap \ TOV--
., I ti tlC:, < C:, \ 1y
El\aTTOVOS '1}¡..tLGV EOWKeV, O OE TOV /J,EL<:,OVOS fLTJ
-· \

TToMoaTóV: µÉ OS, ·SijAov OTL OÜTOS. aÓLKEL. Éan


f
_Se• KaVTau0�
,
·ev ªPXñ clµ,cp,a/317T1)GLS, av cpfi ó fLEV
' - , , • c:,
avvel\0nv avTovs, o > oe\ /J,1), al\/\ -ws
, ,, ,, •
ws XP1JGL¡..t9VS
Ka.T' ó.M11 v TLVa <pLAÍav.
-
1244 • · XI . I1 Ept e:,' TOV aya,
' oe ' 0ov- KaL
·' Kd.T• apeTr¡v
• ' ..J.. I
-rLI\OV,
\

aKeTTTÉOV 116Tepov 8eZ ii<elv(f) Ta XP1JGLfLª V111JpeTELV


Ka, /30_11 0eZ1111 -rcp avTi110LeLV Ta taa Sv.vaµÉVCfJ. TOÜ·
TO Se
T9: av-ró .7Tp6f3">- 11 µ&. la-n, TT6Tepoi,t. TOV <pÍAOII
6 77
TÓV (T1Tov8afov ev 7TOL1JTÉov µ,éi.Mo_v. fLEV av
yap ·. cpl>.os Ka, G7Tov8afos. taws ov AÍav. xa.">.rn6v,

117
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDBMIA

serle agradable, y el citarista con el rey por serle útil; y cuando


le llegó al rey el tiempo de pagar, declaró que él era también de
condición agradable, y que así como el citarista ie había dado pla­
cer con sus cantos, así también había hecho otro tanto con el cita­
rista por lo que le había prometido. Está claro, sin embargo, lo
que aquí debemos decidir, o sea que debemos servirnos de una
norma, pero no numéricamente una, sino proporcionalmente, como
se hace también en la comunidad política. ¿Cómo, en efecto, podría
haber un vínculo comunitario entre un agricultor y un zapatero,
de no ser que sus productos se igualen por medio de una propor­
ción? La medida, por consiguiente, en las comunidades no direc­
tamente reciprocantes es la proporción, como si, por ejemplo, una
parte se queja de haber dado sabiduría, y la otra ,de haberle dado
a la primera dinero, habrá que examinar qué proporción hay entre
la sabiduría y la riqueza, y en seguida lo que se ha dado a cada
uno. Porque si una parte ha dado la mitad de una cantidad peque­
ña, mientras que la otra no ha dado ni una porción pequeña de
una cantidad mayor, es claro que este último está cometiendo injus­
ticia. Por lo cual hay aquí una ambigüedad de origen, si uno afir­
ma que convinieron sobre una base utilitaria, y el otro lo niega,
y dice que fue según otro tipo de amistad.
XI. En lo que toca al hombre bueno y amigo por 'su virtud,
hemos de considerar si hay que prestarle servicios útiles y . venirle
en ayuda, o no más bien al que es capaz de corresponderle en igual
medida. Es el mismo problema que el de saber si debe uno bene­
ficiar a un amigo antes que a un hombre virtuoso. Si el amigo es
también virtuoso, la cuestión no ofrece posiblemente mayor difi-

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM U7 ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

12'4 a " , , , ,t , , , �
, .J.!\
av p:r¡ 'TLS 'TO JJ,EV av5'l'l<r[} 'TO OE. 'Ta1TELVW<1'[1 1 <plJ\OV
,1,. ' 8 - �\ •
\ , \
JJ,EV ª-rº pa EV1' 1TOLWV, - \
E1TLELK'T} OE r¡peµa.. EL• � OE µr¡, ,

\\ \ " \ ,
1TOl\l\a 1TpO¡-,l\'T}J1,ª'Tª
Q\ , ')'LVE'TaL,
, OLOV EL• O• JIEV ,,v OVK
,,:

1 . �\
,, , f�\t/ ,, , "t \ ,, .,
EU'Tat � oE, o OE EC1'Tqt OV1TW � oE, r¡ o JJ,EV E')'EVE'TO ean
., • �· €(1'TLV
10 8, ov, o o
., • ' \ .,
O]JK V OE ov8 E ea-ra,. ..!\\,
U/V\
• �,
, - epywoea-repov.
EKHVO µr¡ yap, 'TL /\E')'EL • ,� s
' , Evp,mor¡
1ro,r¡aas
\I
I\O')'WV OLKaLOV µ,a 0ov
�I " \I\O')'OVS ..,,epo,s,
' av ,J,.I I

Epyov s· EKEtVOS lpyov CJS 1raplaxe-ro·


\ ) / / t t/ ft A
,ca, ov 1rav-ra � OH- 'T'f) -
1Ta-rp,, a/V\ ) \\
EU'TLV a/V\ _#\\)
a � DEL
A , , Q \ I • I ·�\ \ -
'T!] µr¡-rp,,_ KaLTOL J-'E/\TLWV o 1ra-rr¡p· OVOE yap 'T<f)
A \ 1ravTa 0ve-ra,, ' ' "
ov8 EXH 1raaas -ras -r,µas al\/\a
I . \ ..! \\ \
u utt I I \

-r,vas. ,
,aws ovv
,, 1'
Eanv
.,
al'\ oH
� .....
·'T<fJ
-
XP'TJª'JJ ,
,CfJ, �\'
�\ - ) A • t A � /� \ )WV\a.
OE 'T<f) aya eCf). OLOV f'
OVK EL (1L'TOV OLowa, KaL -ravay-
A ' r- , 8 - '8' "' , . ' r-
Ka�a, Ka! av�r¡v -r;_ovT<f) ,�,· ov f ��w�v -ro. �v.,,r¡v,
� ,
'TOV'T'f) a µr¡ ov-ros owwa,v WV\ o XPTJªLJJ,OS''
_)\\J º'• 'TOV'TO A - / A t
a/V\ 1TOLOVV'TES' [TOV'T'f) / ] 1TaV'Ta 'T'f) Epw-
1 � �I > �I ·� I > "t
fJ,EV<f) OLooaa,v ov qeov, OVoEVOS Ha,v a5LOL.
K \ • ) A / ft A ,1,. \f /
to ª' OL EV 'TOLS \ I\O')'OLS' opo, 'T'T]S' y,LI\LaS' 1TaVTES'
I • ,1,. \, ..!\ ,, , A • A A \
. JJ,EV,
1TWS' ELaL ,pLI\LO.S'' � ov 'T'TJS' aV'T'T}S'. 'T<f) µev
yap XP1JC1LJ1,Cf) 'tO ¡-,OVI\E.(10aL 'TaKELVCfJ aya 0a,
\ I \ Q I\ > I > \
I
KaL
A 1' /
'f<f) EV 1ro,r¡a .J.V'TL, KaL 'T'f) O1TOL<f)
)
\ A • /
or¡·
� / •
(ov
• \
yap
/ 'f' • • \ A ,1,.. \ / ) �, \ � \
1;1TLar¡µaivn OUTOS o op,aµos 'T'T]S 'f'L/\ t<?S , U/\1\Cf) OE

118
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

cultad, con tal que no se exagere un aspecto con detrimento del


otro, dándole mucho como amigo y moderadamente como hombre
de bien. Pero en otros casos surgen muchos problemas, como si uno
ha sido amigo, pero no va a serlo más, y el otro no lo es aún, pero
va a serlo, o bien si uno fue, pero no lo es ya, y el otro lo es,
pero no fue ni va a serlo. Con todo, el primer problema es más
laborioso, y posiblemente Eurípides está en lo cierto cuando escribe:
"Las palabras son la justa retribución de las palabras, pero el
que te ha dado una obra tendrá una obra." 07
Ni nadie tiene por qué darlo todo a su padre, sino que hay otras
cosas que deben darse a la madre, auQ cuando sea superior el padre,
porque ni a Zeus sacrificamos todo, ni tiene él todos los honores,
sino algunos particulares. Quizá, pues, hay ciertos servicios que deben
prestarse al amigo útil, y otros al amigo bueno. Si, por ejemplo,
un amigo te da alimenros y lo necesario, no estás obligado a vivir
con él, y consiguientemente tampoco estás obligado a dar al amigo
con quien vives lo que no has recibido de éL sino de un amigo
útil, y aquellos que obrando así dan todo al objeto de su amor sin
que éste lo merezca, son gente despreciable.
Las definiciones de amistad que hemos dado en nuestros razona­
mientos, pertenecen todas en algún sentido a la amistad, aunque
no a la misma clase de amistad. Al amigo útil se aplica el querer
lo que es bueno para él, así como al benefactor y a un amigo de
cualquier clase, porque esta definición no es distintiva de ninguna
e�pecie de amistad. A un tipo de amigo, en efecto, se aplica el

1'18
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

2244 a
2s TO' nvat
.,. KaL' al\l\Cf>
,,, \ - oe
TO av1:;r¡v, T(f) � \ Ka 1 r- 0' r¡oovr¡v
•� '
\ ' A \ / / �) 1" f
TO aVVUI\YHV KaL avyxaipav. '!TaVTES' O OVTOL OL
a \ ,J.. \I 1 \ / / > 1 /
opot KaTa 't'LI\Lav JLEV I\EyovTaL nva, ov 7Tpos µtav
�· ,� / � 1 \\ / , .,
o QVOELS', OlO 7TOI\I\OL ELUL, KaL\ EKaUTOS' -
µ,as
1' � -,J..\' • ., 1' r - 1'
ELVaL OOKEL 't'LI\LaS', OVK WV, OWJI TJ TOV ELVO.L 7TpO -
I
atpEULS'' KaL yap
\ \ t
O Ka
0' f \
V7TEPOXTJV Kat 7TOLTJaas
.\ /
EV
T

{3ovAETaL T'tJ EPYCf> 'T'tJ avTOV ímápxetv (KaL T'tJ


�/ 1 1' � A \ ) � �/
80 �OVTL TO ELVaL OEl KaL avTa1ToowovaL
)'(\\
) , al\l\a UV':,TJV
r-
' I ,... - (�
OV TOVT{f) a.N\a
-�'''
T"ctJ TJOEl,
A

'AfüKoíJa,v oí cp{Aot EVlOL lli�Aovs, Tct. yct.p


7TpáyµaTa µaAAov, d.\,\' ov c/nAoíJa, 'TOV lxona·

7t
� 1 ,J.. I\
OLO 't'LI\Ol
> I
KaKELVCf>
( 1' � I t�\ \
owv OLOTL r¡ovs TOV OLVOV
'J'.
"\ \ ., I \ \ - )

�· , ,
ELI\ETO Kat OTL XPTJª'JLºS' TOV 7TI\OVTOV E ETO , xpr¡a,-
, I � \ �\ > ""' 'I\ t
µwTepoS' yap.
_,
ow or¡ ayavaKTEL, wa1Tep av EL
\
85 fLU/\1\OV "\
ELI\OVTO ,
avn
\
TJTTOVOS'· OL. ., o \ -
eyKal\OVULV,
, _ , _ r
Ef<ELVOV 'YªP vvv ':,?'JTQVaL TOV a.ya ov, 7TpOTEpov ':,?'J'r1J·
- , , 0, r ,
\ f�\ ,., ,
. aaJJT�S' 'TOV TJOVV TJ TOV XPTJULJLOV.
'

1244 b XII . �
¿..KE7T'T_E/OV O€
�\ KaL ' 7TEpt1 , /
avTapKELaS' Kat'
cptAlas, 'ITWS' lxova, -rrpos Tct. S' CÍAA�Awv 8vváµ,ELS'.
, , \ ,, , r,/ ,, \
a1Topr¡aELE yap av TLS' 1TO'TEpov, EL TLS' ELYJ Ka'Ta
I , I II I ,J.. _f) 'I\ ,
'!TaVTa avTapKYJS'., EaTat 'TOVT(f) 't'LI\OS', r¡ KaT
.,. �
evoetav
r
':>TJTELTat
_ ,1.. ,,
't'LI\OS' Kat
, .,
eaTat aya
• ,
0os: ,
avT-
5 apKEGTa'TOS'. , EL • O•· JJ,ET • apETTJS'
, - /3'LOS' ·� '
Evoa,µ,wv,
TL av ÓEOL cplAov; oÜTE yap TWV xpr¡alµwv Se,-
0 > /
a al avTapKOVS', OVTE TWJI E� 't' pavovvr.wv
11 - >,J.. I
OVTE' TOV
11 -

119
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

desear su existencia, y a otro su convivencia, y al otro, al amigo


por placer, el compartir sus penas y alegrías. Ahora bien, todos
estos rasgos definitorios predícanse de cierto tipo de amistad, pero
no de la amistad como de una entidad singular. Por lo cual son
muchas estas definiciones y cada una de ellas parece pertenecer a
una amistad única, como po� ejemplo el propósito de mantener
la existencia del amigo. El superior y el bienhechor, en efecto, lo
que desean es la existencia de su propia obra (como también la
deseamos a quien nos ha dado el ser y a quien debemos una justa
retribución) pero no por esto desean convivir con este amigo (el
beneficiado) sino con el que lo es por placer.
Algunos amigos agrávianse recíprocamente porque aman las co­
sas antes que al poseedor de ellas, y bajo este aspecto son amigos
de aquél, como quien escoge su vino ,por ser agradable, y la riqueza
por útil, porque la riqueza es más útil que su poseedor. Por lo cual
el poseedor entra en cólera, como si el otro hubiera preferido su
riqueza antes que a él mismo, teniéndolo por algo inferior. Los
otros por su parte quéjanse igualmente, porque ahora tratan de
ver en el amigo ¡tl hombre. de bien, cuando lo que buscaron pri­
mero fue el amigo agradable o útil.
XII. Hemos de considerar en seguida la autosuficiencia y la
amistad, así como las relaciones recíprocas entre sus respectivas
virtualidades. Suscítase ante todo la cuestión de si una persona en
todo autosuficiente podrá tener algún amigo, o si, por el contrario,
si sólo en la insuficiencia se busca un amigo, y si el hombre de
bie� no será el más autosuficiente. Ahora bien, si la. vida que va
unida a la virtud es la vida feliz, ¿para qué le hará falta un amigo?
No es propio del hombre autosuficiente, · en efecto, el tener nece­
sidad de amigos útiles o de amigos que le alegren o le hagan

119
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

i244 b

�, - .i.
0E TOVTO 'f'avepov E7TI,
, • , e - (' _,
av{fjv, aVTóS' - yap av-r� lKaVóS' avveiva, • .,..- ¡.uÍ.ALQTa
,
Eov· or¡/lOV yap WS' OVO€•
• ·�
t('\ .J.'\ � , ·�· EO'TaL
vos 1rpoaoEOJJ,EVOS' -OVO€ 'f'�/lOV uEr¡O'ETat, .ovv
' . � , "
10 av¡cp EÍ ye JJ,Tj0E1' S_lcwró TOV:' WO'TE Kai á.v0pwiros

e,
<
•�
I ff • � I .J. I\ _> \\ t "
O EVuaiµ,ovEO'TO.TOS' 'l')KLO'Ta 0€7lC1€TO.I, 'f'L/lOV, a/\/\ '1)·
ti '� , "' , / • , , JI
Ka oaov aovva,-ov nva1, av,-apKr¡. avayKr¡ apa
.J. I\ Y "' \
\ \
>\ I 1' - A J/
EllO.XLO'TOVS' ELva1, 'f'l,/\OVS T'f' aptaTa ':,WVTL,
t \ '>\
ae-1, E/laTTOVS'
I
I �
,Yl.VEO'eaL, K0.1, µ,r¡ 0'7tovoa':,€LVIy
Ka,
ti
01TWS'
6Ja1, cf,l;\o,, &.M' oAtywpeiv µ,�· µ6vov· Twv xpr¡alµwv
__,,, ' ' - • . ' r- •
15 Cl/\/\0. Ka1, TWV ELS' TO O'V':,'l')V atpETWV,. · �a µr¡v
- __. ,,, ' '
\ I , .J. \ " ,- � 'é < t /
KaL_ TOTE 'f'avEpov av ELVat oo�ELEV ws ov XP'1JO"EWS'•
fl < .J.I\ •�• t.J. \ I _>\\> < �
EVEKa o 'f'LllOS' ovo W'f'EllEL,as, a/l/l o º"> apETr¡V: > \
, .. ,
1,/lOS'" µ,ovos.
cf,,, OTO.V yap µ,r¡0€VOS' , EV0EELS'
•� A wµ,ev,
"'

TóTE ToVs avva1r0Aavaoµ, Évovs {r¡Tovµ,ev· . wct.VTES,


' ' �
Kat TOVS' EV 7TOO'OJ.l,€VOVS'
. , �, "'
J.l,a/\1\0V
\
'1) TOVS'
\ ,
1TOL1JO'OVTas··
,
tO .aµELVW
, � ,, .
o, EX0JJ,EV '
KpLO'LV , ,
0.V'r_apKELS' ,,
OVTES' ' "'
JJ,ET- ,

EJ/Selas_. µ,d.A1,aTCt TE Twv. av{fjv clglwv Se6µ,e0a
cf,lAwv.·
11 ' �\ .... , , ,
€pt 0€ 'rf/S' a1rop,as TO.VT1)S'' O'K€7TT€0V µ,r¡ 7TOTE
., , .
'TÓ µ,Év 71, AÉyeTaL KMwi Tó Se· Aav0ct.vH Sul -rt¡v
wapa/30A�v._ SfjAov Se Aa/3oíJa1, Tl Tó {fjv 'ró KaT'
t / \· r /\ J. . \ � fl \
EV€p,Y€LaV lfª" WS' TEllOS'. . 'f'av€pov ov_v OTL TO
u· al,u04ve&0a1, Kai Tó yi•wpl{ew, waT€ Kat Tó ctv(fjv
' .
,,. �' '0 ' '0 '. · e \' e\ ' , ' ,.
'Y , ,
-ro .avvata ave-a
I
at Kat :ro avyyvwpL�ELV. €0'TL�.
EO'TL 0E. av-ro 'TO ata aVEO' aL KaL. avr-o _-ro- ')'PW-
pl{€LV aÍ.pETWTa:rov JKct.O'T'f' (J<'ai Sta Tovi'q :ºº (,;¡v
'/T0,(11,V··Éµ,cpvTOS' r¡ ÓpEfL�� :-ro_·ya.p {,;¡� - Sei n0é11a1,:

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM


120 ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

compañía, siendo él suficiente compañía para sí mismo. Manifiesto


es esto sobre todo en el caso de Dios, porq�e es claro que como
no necesita de nada, no necesitará tampoco de un amigo, ni tendrá
ningún amigo por no tener necesidad de nada. El hombre más
feliz, por su parte, no tendrá en absoluto necesidad de amigos, a
no ser en lo que le es imposible ser autosuficiente. De necesidad,
por tanto, el que vive la mejor de las vidas tendrá poquísimos ami­
gos, y en número que deviene constantemente decreciente, y no se
afana por tener amigos, antes tiene en poco no sólo a los amigos
útiles, sino también a aquellos que son elegibles por su compañía.
Pero lo que este caso parece poner en evidencia es que el amigo
· no lo es por la utilidad o el provecho, sino que el único amigo es
el que lo es por la virtud. Pues cuando no tenemos necesidad de
nada, todavía entonces buscamos a copartícipes de nuestros goces,
y a beneficiarios antes que a bienhechores, y tenemos de ellos un
juicio mejor cuando nos sentimos autosuficientes que cuando nos
sentimos necesitados, y hemos menester sobre todo de amigos dig­
nos de compartir nuestra vida.
Ahora bien, acerca de esta cuestión hemos de considerar si no
obstante habernos expresado razonablemente, algo habrá podido
escapársenos a causa de la comparación. El punto podrá aclararse
si aprehendemos lo que es la vida como acto y como fin. Es mani­
fiesto, pues, que la vida es percepción y conocimiento, por lo que la
vida en común será percepción y conocimiento en común. Ahora
bien, la percepción y el conocimiento son para cada uno las cosas más
deseables, y por esto el apetito de vivir es innato en todos, ya que
el vivir debemos postularlo como una forma de conocimiento. Si,

120
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1244 b , , , , ,
yvwalv 'TLVa). EL oiv 'TLS' O/TTOTEJJ.01, Ka1, 1TOL7JUELE
\ , , ' · , ' \ '
so TO ywwaKELV avTo Ka 0 avTo KaL TO µ.r¡, (CJ./\1\a _! \ \ '

\ \ / .,
'TOU'TO JLEII l\aV0 ave::L wa1TEp EV 'T<f' I\O'Y<f' '}'eypa'TT'TaL,
A , A \ / /

'T<f' JLEll'TOL 7rpayµ.a'TL Ean µ.r¡ l\aV0aVEtV) , 01}0 EV


A I / ti \ \ / ' \
av ota'f'EPOL 7J 'TO y,vwaKELV Cll\/\OV O.V0' 0.1JT01J' 7'0
1\ � ,l. / "I \ / • < . A \
_N\ \

�• oµ.owv
o ., 7'<f' - r - av
1;,r¡v
, 0• av-rov • - al\l\oV, .,, , ', ,
EUl\oyws �'
oE
' •
'TO EO.VTOV - ata • 0avea' 0a.t: Kat' yvwpt1;,ELV • '
'r a.tpETW'TEpov.
85 SeZ yap Ó.f. O. auv0eZvaL Súo €V -r{j, .\6y<f), 8n 'TE 'Tó
y-
1;,r¡v a1,pe-rov KaL 07'/, 'TO aya 0ov, KO.L EK 7'0VTWV
C' \ \ # \ , I \ , I

1245 • o-r, To av-rots vTTapxew 'TTJV -ro.iauT7Jv 'f'uaw. EL


" ' , """ r , ' , ,J..' ,

1' , , \ .... , ' f f '


ouv Eanv '
an -rr¡s -roLau-rr¡s ava-roixLaS' r¡ ETEpa
, - - f ..... 't ' ' ' ' '
EV T'(1 7'0V atpETOU Ta� EL, . KaL 7'0 ')'VWaTOV KaL 7'0
' , ,
ata0r¡-rov eanv WS' C' , """
o",\WS' EL'TTELV 7'Cf' KOLVWVELV 7'7JS'
- "" ....

f / I
wp,aµ.ev-r¡s 'f'uaEWS', waTE TO O.U'TOV tJOVI\Ea
,l. e, \ f A
Q • I\ 0at
6 ala0&.vea0ai -rd av-rdv ElvaL -roiov�n f3oú,\ea0at
, , , , 1'
Eanv, E'ITEL ovv ov Ka7' aVTOVS' E<1JLEV EKaa-rov,
, , , , , "
, ' - , ,
'TOVTWV Cll\/\a _! \ \ '
Ka.Ta.\ µ.e;a,\r¡y,w -rwv � ovvaµewv ev
' 0a, r¡" yvwpt1:,ELV 'r
• ,.
' '
-' a,w
7'<f' • \0avea ( aw • 0avoµevos yap

-rou-ro Ka
-
ata0Y)'T'OS' y,ve-rat 'TOV'T<f' KaL 'TO.V77l KO.L K0.7'0.
e· "
I

,
I

� • 7rpo-repov ata a.ve-rat Kat .3: , e,


\ I

,
\

:, K,at, ov, .,.


\

' �• ,
yv(J,!a-ros 01¡ yivwaKwv) -wa-re oia -rovTo Kat 1:,r¡i1
., � ' - ' r -
, ' /3 ',\ ., /3 ',\
10 O.Et ov ETaL 07'1, ov E'TaL O.El, yv,wpt1:,EtV,
,' 'r - OE
7'01J'TO �'
ft 1 \ .,. \
on (LV'TOS' EtVaL TO yvwa-rov. TO 017 a,v1:,r¡J/
/ \ �\ r- a.tpELa f A
0a.L
�º�-
':1 '���t¡ µev ' (LV " _ELVO.L .,. ,
aK01TOVJJ.EVOLS' 1TWS' EV1] " 0es:......

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM


121 ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMI.A

pues, tomásemos las cosas en abstracto para establecer el conocí�


miento puro y su negación (lo cual puede pasar inobservad�,
según quedó. escrito en nuestro discurso, pero en la experiencia no
pasa desapercibido), no habría ninguna diferencia entonces entre
el conocimiento en abstracto y d conocer de otra persona en lugar
de uno mismo, algo semejante a la vida de otro en lugar de uno
mismo, pero es natural que la propia percepción y conocimiento
sean más deseables. Dos cosas, en efecto, hay que considerar con­
juntamente: que la vida es deseable y que lo es el bien, y que,
por consecuencia, es deseable para nosotros el que nos pertenezca
una naturaleza de esta condición. Si, pues, del par de series coordi­
nadas un elemento está siempre en el orden de lo que es deseable,.
y lo conocido y lo percibido es, hablando en general, algo que
participa de una naturaleza determinada, de suerte que el deseo de
percibir por sí mismo es tanto como desear ser uno mismo de un
tipo determinado, y puesto que no somos cada una de estas cosas
en nosotros mismos, sino sólo por participación de aquellas virtua­
lidades en el percibir y en el conoce.r (pues al percibir resuita uno
mismo percibido del modo y bajo el aspecto en que previamente
pércibimos, por donde el cognoscente deviene conocido) síguese
que, debido a ello, desea uno vivir siempre porque siempre desea
conocer, y así es porque desea uno mismo ser el objeto conocido.
Elegir el vivir con otros podría parecer, desde algún punto de vista,

íil
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1245 a ,
(Jm -r,ov Kowwv 7Tpwrov Kal rots �Mots {c{iots,
"
OtOV
- 0' "' -
'TOV avvEa LELV r¡ 'TOV GVJ.L'TTLVELV" 'TL yap ota-
, , \ e:,
\ \ - \
't'EPEL
..1. ,· 'TO 'TTl\'Y)GLOV , ova,
" -rav-ra GVJ.L¡,.,aLVELV
Q , ,,.,
"' xwpis
,\ > .J. I\ \ \ f _> \ \ \ \ \ - \ f
15 av a't'E/\T/S TOV l\oyov; a.N\a J.L'T]V Kat TOV I\Oyov
.... ....
KOtVWVELV 'T'OV TVXOVTOS E'TEpov TOLOV'TOV,
, 6

' -
....
ªf.Lª ,
,,

,T
'

OV'TE ¡.tav 0avEtv TOLS av-rapKEat


c:,c:,, .,
, , , , , , .,
.,
OV'TE oLOaaKELV
e
.l. ,,
't'L/\OLS OLOV ", TE, ¡.iav avwv J.LEV yap av-r9s OVK EXEL
e:, - e:,, • e:,, •
ws •
o e:, e:, ,
EL, oLOaaKOV'TOS o o• .l., ,
't't/\OS J r¡ o OfLOLOT , 'YJS
\\ ., \ ,
't't/\ta
.l. '') - al\/\a � \ ¡.tr¡v
\ 't'atvE-raL
.l.
'
,
, yE on Kat 'TTaVTES
.20 ij8wv -rwv a.ya0wv ¡.te-ra -rwv cpl>-.wv Kotvwvov¡.iEv,
> < I 'f'
Q /\\
C:, /
Ka0
\
oaov E'TTt ¡,., a/\1\EL EKaUT<fJ Kat ov ovvara,.
<I ,

, ' ,,,, , ,.. \ t� .... ....


apta-rov, a/\1\a -rov-rwv T<f) J.LEV 7Joovr¡s aw¡.ianKr¡s
'T'¾J Se 0Ewplas J.LOUatKfjs -ré¡J 8i cpt.\oaocplas· Kai
Elvat T<f) - .1. º'º· '
J.Lº'X0os ot
'
-ro' a¡.ta "
\ - .J. f\
e:, '
or¡
<f ,
't'Ll\<f)
''
, C:, -
(e:, '/
't''YJª'
..1.
> > > \\ I\
7"TJI\OV 't't/\Ot ')_ 1 W<J'T ov OEL ')'EVE<J0at a'TT a/\1\ I\WV
\
' o"0GV<:,TJV
I I t ti � ""' ¡ \ I
25 'TOV'TOV ytVOJ.LEVOV. EV Kat O Epws OOKEL tl\L<f
.,OfLOtOV El_vat· 'TOV- yap r- opEyE-rat
, , • , -
o Epwv, al\/\
,,,,
> C:, - > \\ \ > ,1 0
ovx ,3:
·o , u ¡.tal\ta-ra oEt,
, ', , -,
I\
a/\1\a KaT ata r¡atv.
,J.. e:, - ,
J.LEV 'TOtVVV I\Oyos EKELVa .,.,r¡at ota1Topwv, 'TO
o<:,> Epyov
11 .,
OV'TW ,/..
f I
.,.,a,vE-rat ')'LVOJ.LEVOV, W<J'TE C:,
fl -\
or¡I\OV
ft
O'Tt
, t .... t � ....
1rapaKpOVE'Tat' 'TTWS r¡¡.ias O ota110pwv. GKE'TTTEOV ,

ovv €V'TEV0Ev 'T'a.Ar¡ 0És· ó yap cplAos fJovAE-rat Elvat,


80 Wá'TTEP � 'TTapot¡.tla cpr¡alv, ' aXAos 'HpaKAfjs,' áMos

122
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

necio, ante todo por lo que el hombre tiene de común con los
demás animales, como el comer juntos o el beber juntos, porque
¿qué diferencia puede haber en que todo esto ocurra estando jun­
tos o estando separados, si prescindimos del habla? Pero incluso el
participar en una conversación que sea meran1ente casual es algo
análogo. Tratándose además de amigos que son autosuficientes,
no les es posible ni enseñar ni aprender, porque el que aprende no
responde a su condición, y el que enseña no tiene por amigo al
discípulo, ya que la amistad es igualdad. Y sin embargo, por lo
que parece, para todos nosotros es más placentero el compartir las
cosas buenas con los amigos en la medida que corresponde a cada
uno, y por cierto el mayor bien posible. A uno le tocará compartir
el placer corporal, a otro la contemplación artística, a otro la filo­
sofía, así que hay que estar con el amigo. De ahí el dicho: "los ami­
gos distantes son una carga", de suerte que no conviene separarse
cuando ha surgido la amistad. De lo que se sigue que el amor es
semejante a la amistad, porque el amante desea vivir con el amado,
sólo que no de la manera más adecuada, sino a merced de los sentidos.
El argumento, pues, suscita dificultades en lo que afirma, pero
los hechos parecen verificarse de modo tal que, con toda evidencia,
el cuestionante está de algún modo apartándonos del camino rect0.
Indaguemos, por tanto, la verdad a partir de lo siguiente. El amigo
quiere ser, como dice el proverbio, "otro Hércules", otro yo. La

122
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

tm • aVTOS''
, , OLEG'TTUC1'Tat
\' , \' , , , , , l"'f'.1..
•, , eª'• ,,,, , , ,
9
0€ 1 Kat xal\E'TTOV 'TTaV'Ta
.l..' e{
EVOS' ')'EVEa a.N\U Ka.Ta J,1,EV 77JV .,.,va,v o avy-
1 \ �\ \ "" fl fl
.!'\ \
j'EVEGTUTOV, KaTa OE TO awµ,a oµotOS' ETEpos. a.N\OS'

/3.
�\ '
oE KaTa
\ 'T"T/V 'f'VXT}V, Kat
' TOVTWV Ka.Ta
' /J,OpLOV ETEpOS'
f
,/, , , . , '/

eI I\ <f
ETEpov.
<f a.t\l\
_> \ \ > ov
·, EV Y'= - r¡rrov
'f' OVI\ETaL wa'TTEP
l \ � \ f ,/.. I\ \ 'f' A ,/.. I\
85 atJTOS' oLatpETOS' ELVaL
't
o 't'LI\OS'. TO ovv TOV 't' tl\OV
ala0&.vw0a, (Kai TO Tov cpÍAov ¡,vwpÍ{Etv) TO
' -
aVTOV 'TTWS'
, , , O' O .,
avayKr¡ ª'ª avEa a.L Eti'aL
, , , ,
KaL 'TO aVTOV
'TTWS' yvwpÍ(etv. WG'TE Kai Ta cpopTLKa µ,ev avv�OEa•
�ou evA6yws (av f3aÍvEL yap
0a, Kai av{fjv -rip cpÍA <-tJ
aµ,a ª'ª r¡aLS' a.EL ) I J,l,0.1\1\OV .OE Tas ELOTEpas
•EKELVOV
' ., " e · ' -, ' �' ' e , µ,

e
e
f� / )/ �) fl ) \ f'/�' f \ A ,

T<-t)
A /3
1245 b r¡oovas· aLTLOV o
\ / ) A
OTL a.EL TJOLOV EaVTOV
A �· ,
_\ f \
EWpELv EV
\
€1\TLOVL aya '-t), TOVTO o EGTLV OTE J,1,EV 'TTa os,
'0
f \ �\ A é f \ �\ ., / , �· , \ 'P r A
OTE OE r.pas LS'. OTE OE ETEpov TL. EL o avrov EV ':, r¡v
\ ., \ \ ,J.. I\ , �\ A rA A
Kat ovTw Kat TOV 'f''"ºv., EV 01;; T<-tJ av.,,r¡v avvEp')'ELV,

, \ º'ª
� \ ,/..\
• I A , I\ I\ I � ' � A
'YJ KOLVWl,'La TWV EV 'TEI\EL µ,a.11LaTa Y'=, OLO OEL
e
6 avv EWpELV KaL GVVEVWXELG
A \
-eª'• ov Ta -rpo't'r¡v

' '
\ \ ,
KaL Ta avayKata
.... a,
(' TOLav-raL
-
yap KOLVWVLaL ovx
,
Óµ, tAÍaL OOKOV.dLV ElvaL ID' a'TToAa.ÚaELS'}. dM'
et 'f" � I I I\
• , I

/3
EKaGTOS'
,,
OV
r-
.OVVaTO.L
, �,
OVI\ETO.L GV':,T}V, EL OE J,l,Y'J, KO.L 'TTOLELV EV KO.L ,'TTaGXELV
TV')'XO.VELV
, ,
TEI\OVS'
_ .,.
EV
,
'TOVT<-t)
,
f A /\

/3 ,,
f \ A ,/.. /\ ., \ /
V'TTO TWV 't'LI\WV atpovv-raL al\LGTa. O'Tl. J,1,EV TOLVVV
, �- r- , ., ,,
,
µ,

10 KO.L OEL av.,, r¡v, KO.L OTL µ,al\LGTa OVI\OVTaL 'TTO.VTES' •


KUL
\ �
OTL o
f '�
Evoaiµ,oi EGTO.TOS' 1
, \
KO.L
,,
_!\
apLGTOS' J,l,UIILGTa
TOLOVTOS'.
A ,/..
.,,avEpov
/
•. fl
OTL O€
�\
Ka.Ta 'TOV
\ \ \/
/\O')'OV OVK
,

,l..O.LVETO,
E,'f'
,
KO.L 'TOVT
' A , ,\ ,
EVI\O')'WS' GVVEt' O.LVE1 /\E')'OV'rOS'
'R \ ,

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


123
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

separación, con todo, existe, por lo que es difícil reducirlo todo a


la unidad. Aunque la similitud que lo es por naturaleza es la más
estrecha, de hecho hay quien se parece a su amigo en el cuerpo, otro
en el alma, otro aún en alguna parte del cuerpo o del alma, y otro en
otra. Con todo ello, sin embargo, un amigo sigue significando algo
así como un yo separado. Percibir y conocer a un amigo, por con­
siguiente, es necesariamente y en cierto sentido percibirse y cono­
cerse de algún modo a sí mismo. Compartir, por consiguiente,
hasta placeres vulgares y la vida en común con un amigo, son actos
naturalmente de placer igualmente compartido (por conllevar siem­
pre y simultáneamente la percepción del amigo) pero más aún lo
será el compartir placeres más divinos. La causa de ello está en que
es siempre más placentero contemplarse a sí mismo en un bien
superior, lo cual es unas veces una pasión, otras una acción y otras
otra cosa. Pero si es placentero el vivir uno bien, así como el amigo,
y toda vez que convivir es colaborar, su asociación recaerá eminen­
temente en las cosas incluidas en el fin. De ahí que debamos con­
templar juntos y regocijarnos en común, no en el alimento o en
los placeres necesarios, porque semejantes reuniones no parecen
constituir verdaderas asociaciones, sino simples goces. Cada uno,
en efecto, desea convivir con sus amigos en el fin que es capaz
de alcanzar, y de no ser esto posible, los hombres escogen por
encima de todo el hacer bien a sus amigos y recibirlo de ellos.
Es pues manifiesto que hay que vivir juntos y que así lo . desean
todos en grado máximo, y que es el caso sobre todo del hombre
más feliz y el mejor. Aquello, sin embargo, que no nos apareció
como conforme a la razón, concurrió también como algo razonable
a decir verdad. La solución, en efecto, está en la confrontación de

123
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

12411'b ,
d>i:r¡Ofj. Ka'T<l -rr¡v uóv0eow ya.p -rfjs 11apaf30">.íjs
)\ A f \ / • <I f 8 \ •
a/\7/ OVS' OVO"YJS' 'YJ I\VO'LS' €0"TLV º 07' yap O €OS' OV
Jt f \
e

15 -rotov-ros ofos 8éfo0a, cplAov, ,cal -róv oµoLov dfto't.


·J \ ,,.. \ \I 1�\ I t
K;aL'TOL Ka'Ta 'TOV'TOV 'TOV I\Oyov ovo.ev V07JO'€L O
<::' A • \ t
u1rovomos· ov yap ov-rws o 0
/3 · eos \ ev.,. '=X'=',
ff
JI at\l\a
1\\\
I\ "· ff .!,'\\ A • • \ r /
€1\TLOV r¡ WO''T€ a.N\O 'TL VOELV 'ITap aV'TOS' av'TOV.
,. ., , ,
a,-r,ov o on r¡µ,v µev -ro, w.,. Ka0 e-repov, €K€WqJ
,,
�, f:I , .,.., ,

8� av'Tós aviou
<I
r
-ro eo ea-rlv.
20 KaL\ 'TO\ ':,'YJ'TELV "rJJl,W ICaL €VX€GeaL 'IT0/\1\0VS'" .l.
A

t
f A

>0 \
\ lt \\ \ I\
'f'Ll)OVS' 1
<::' \ \ I
aµa O€ /\€'Y€LV WS' OV ns· -r"'ºS '{J 'IT0/\1\0L '1'1,1\0L, ./..I\ 'f' \ \ \ ,I;_ !\

áµcpw >..lyE-ra, óp0ws. ev8ex6µevov yap '7ioX.\o'ts


Y
uv..,71v
A
aµa Ka, avva,a avea0a,, -ws 1Tll€LO"TOLS'
. ., '
o
I • ' I
aipe-rc!J'Ta-rov· e1rel S� -x,a.\rnclJ-ra-rov, b J.>..á-r-roa,v
, ' \ , ,
avayK7J -rr¡v evepye,av -rr¡s qvvaLa0r¡aews eLvat, wa-r
...., ' ,. " '
I I
25 ov µovov Xª"E'ITOV -ro 'ITO(VlOVS' K'Tr¡<1aa.0aL (1T€tpas I
• \ \ · \ \\ \

\ <::- A 1\\\ . \ .,. ,


yap oEL ,· a.N\a KaL ova, XP'T/ªªª0ai.
. ª' \ • ' ' ,
K O'TE Jl,EV a?T€LVaL €V r.pa-r-rov-ra 'TOV .l.
•,
A .,. ' \ \ I
'f'LllOVJl,€VOV
\I A ., A , ,
,-,OV/\0}.LE
t:1 ea, 07"€ O€ Jl,€T€XELV 'TWV aV'TWJI,
'1, \ , ·
KaL 'TO
., R I\ 0aL nvaL
aµa ,-,ovllea
., ,1,. ' I • <::-
..,,tl\LKov· evoexoµevov µev yap
' \ \
«I \ � ,,.. I t ,,.. \ 1·� I
aµ,a KaL €V1 'TOV'TO ?TaV'T€S' atpOVJl'Tat• Jl,TJ €Vut::xo-
<::- \ ., ., \ ' 'A ., "' •
80 µevov oE aµa, wa'ITep -rov H paKllTJ Laws av r¡
A
µ71-r71p €tllETO eov e,va, P,a.N\OV r¡ Jl,€7" av-rr¡s ,oll'ra
, .,, e , .,. "'', " , , .,

A
' A I
-rcp Evpva0EL 0r¡-revew. oµ,o,ws yap av emoLev Kat
• , \ " " . \

" • A' " , ,. , , 'TLS' €,C€/\€VO'EJI , ,, • '


o o aKWV €0'KW'f'€V, €7T€t av-rov
xeiµ,a..,oµevovy, •
€11LKalleaaa \I 0a, -rovs \ u.,oaKovpovs.
A '

124
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados

ÉTICA EUDEMIA

uno y otro término, siendo verdadera la comparación. Del hecho


de que Dios, por ser de tal naturaleza, 'no tenga necesidad de un
amigo, postulaba el argumento de que, al serle semejante, tampoco
el hombre lo necesita. De acuerdo con este razonamiento, sin em­
bargo, el hombre virtuoso no pensará nada, ya que, en efecto,
no es así como Dios es feliz, sino que su perfección consiste en no
pensar nada fuera de sí mismo. Para nosotros en cambio, como lo
hace ver la razón, nuestra felicidad depende de algo extraño a
nosotros, mientras que para Él es Él mismo su bien.
En cuanto a buscarnos a nosotros mismos y desearnos muchos
amigos, y decir al mismo tiempo que 'el que tiene muchos amigos
no tiene ninguno, una y otra aserción son correctas. Si es posible
convivir con muchos a la vez y compartir sus percepciones, lo
más deseable es tener amigos en el mayor número posible, pero
toda vez que esto es de lo más difícil, necesariamente esta comu­
nidad de percepción en acto no podrá tener lugar en acto sino entre
pocos, y de ahí que no sólo sea difícil hacerse de muchos amigos
( a los que ha y que probar) sino servirse de ellos una vez adquiridos.
A veces deseamos que la persona querida prospere lejos de noso­
tros, y otras que comparta nuestras experiencias. El desear estar
juntos es signo de amistad, y todos escogen estar juntos y en pros­
peridad si esto fuere posible, pero si no fuere posible prosperar en
compañía, escogeríamos lo que podría haber escogido la madre
de Hércules, que su hijo fuera un dios y no que estuviera con
ella, pero como siervo de Euristeo. Podría uno expresarse como lo
hizo irónicamente el espartano cuando alguien le exhortó a invo­
car a los Dióscuros en medio de la tempestad.

124
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

l245 IJ
AoKEL s� TOV µ,�v <ptAOVVTOS 'TO a:rrElpyew Elva, rijs
85 GV¡..t,fJ,EBÉtEws TWV xaAmwv, TOV Se
cp,Aovµ,lvov TO
{3oJ"Aw0a, avµµ,eTÉXHV. Kal Tav-ra clµ,cpÓTEpa ovµ,­
{3atvH ev,\óyws· Se'i yap Tlf) rplA 'fJ ¡..t,"f}0Ev elva, ovrw
\ , • ,� , , ..1.. ,\ <:, A <:,, <:, A • _
I\V1T"f/Pº" ws "f}OV TOV 'f''"º", ooKH oE oEW atpna 0a,

\ ' \
\ \ f ,... � \ \I I f

e
\

µ,r¡ TO avrov. OLO KWI\VOVC1t ovµ,µ,ETEXELV' tKavo,_

e \ / \
A
., ..l.. / ' \
yap avro, KaK01Ta ovVTES-, ,va JJ,"f/ .,,a,vwv-ra, To
\
A A •
1246 & aUTWV • C1K01TOVVTES- Kat atpEtG a1, TO xatpEtV I\V1TOV- A

, A ..l.. I\ ,, <:, \ ,
JJ,EVOV TOV 'f'LI\OV, €TL OE Kov.,,oTEpo, ..l.. , .,
E,va, JJ,"f}' µ,ovo,
\ .J.. , ' , , \ �, f
.,,epovTES- Ta KaKa. E7TEt o a,perov TO T EV Ka, TO
' , , .,. \ \

., � -, OTL ., Ka,' TO' aµ,a. ., El ¡..t,ET• E/\aTTOJ/OS •\ ,


, e .... , , ,
aµ,a, º11"º"
aya ov aipeTwn,pov 1rws- 71 xwp,s µ,e-ra µ,e,.,.ovos.
"' "ª', , ,,,.
' <:, \ ,, � \ ' , <:, /
,
lí E7TEt. OE ªº"f/"º" TO 7TOC10V ovva.-ra, 'TO' a.,µ,a, 7)0"f} "C:,
� • ' ., • , J
..l..'
o,a.,,epov-ra,, Ka,' o, p,Ev o,ov-ra, -ro P,ETEXELV aµ,a.
1T<ÍV'TWV rpLALKÓV, Kal WC11TEp ovv8Et7TVELV aµ,a cpaalv
ff� ' \ JI f <:,> ., \ A 1' f
Q
� \ Et
'YJº'º" -ravTa. EXOVTa.s-· o, ·o a.µ,a p,Ev -rou EU ,-,ov-
\ ' ,,. 'TtS- U7TEp,-,O/\O.S-
• \ ' 7TOt"f}C1EL, OJJ,01\0')'0VS \
,..l.. I<:,
I\OVTO.L, E7TEto"f}·
Q

1' ., / • ... 1'
Hva, A
aµ,a. KaKws- 7tpa-r-rov-ra.s- a .,,oopa. 'TJ , EV

e \
..J.. I� I \ I <:, \ I \ \ \
_10 a.,,oopa
r \ \ \
xwptS. 1TO.p0.TTI\T]C1tOV oE· 'TOV'T't) K0.1, 7TEpt Tas
> ,J..\ >

e\
I \I
aTVXtas-• Oif: /J,EJ/ ya.p ,-,oVI\OP,E a TOVS 'f'tl\OVS a7T-
A '� \ \ A ., Q \\ f
Etva,, OUOE I\V¡TEtV OTaV 1-'"f/ EV P,EI\I\WC11,
f 7TOtTJC1ELV
\I t \ �\ > \ O,� A \ �\
7TI\EOV, O'TE O€ O.V'TOVS- 'T}OLG'TOV 1rapEtva,. 'TO OE
A

/ / f \.\ JI\ <:, \
'T1S V�EVaV'TLWC1€�S- 'TaV�"f}S Kat JJ-ª['- EVI\Oro:, o�a
yap Ta TTpoHpTJf-LEVa -rov-ro ovµ,fiawEL, Ka, O'TL µ,ev
15 ro AvTTo-Úµ,Evov � ev cpa-ÚArJ Óv-ra ÉfE, -róv cpl,\011

125
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

Parece ser un signo distintivo de quien siente afecto por otro


el apartarle de compartir sus dificultades, y de la persona objero
de afección el desear compartirlas. Una y otra cosa ocurren
lógicamente, porque nada puede ser más penoso para un amigo
que la ausencia del amigo, y nada más dulce que su presencia,
y a lo que se cree, no debe escoger al amigo en función de su
propio interés. De ahí que se impida a los amigos tomar parte
en las aflicciones del amigo, por ser bastante el propio sufrimiento,
y porque no parezca que, mirando al propio interés, se alegra
el afligido con la pena del amigo, y por el alivio que conlleva el
no cargar uno solo sus males.
Siendo pues, deseable así la felicidad como la compañía, está
claro que de alguna manera es preferible la compañía con un bien
menor a la posesión de un bien mayor en soledad. Dado, sin em­
bargo, que no está claro el valor que tenga la vida en común, hay
diferencias en este punto, pensando unos que es propio de la amis­
tad el compartirlo todo en compañía, y dicen que es más agrada­
ble comer en compañía, aun teniendo los mismos alimentos, al
paso que otros desean compartir solamente el bienestar, porque
piensan que, refiriéndonos a los casos externos, se hallan en un
pie de igualdad una gran adversidad en compañía y una gran
prosperidad a solas. Y algo semejante a esto ocurre con respecto
a los infortunios, de los cuales queremos a veces tener ausentes a
los amigos, no deseando darles pena cuando su presencia no
ha de aprovecharnos, mientras que en otros casos nos es de
lo más placentero su compañía. Esta contrariedad, empero, es del
todo lógica, ya que acontece en razón de lo que hemos dicho
con antelación, y porque ver a un amigo adolorado o en una

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1246 a .. , , .. ., , , .. ,,
8ewpew <pEvyoµev a11Aws, wa11Ep Ka, 'YJfLªS' avTo�s-,
\
'TO' o
..... opav
• .. TOV
'f'L/\OV r¡ov
' ,l..,, .... wa11Ep
., ..,, ' 'TL .'TWV
U/\/\0 .. • <;:-,
1JOLa Twv
�\ \ t / 1 1 I I
oLa -rr¡v eipr¡µEvr¡v mnav, Km µr¡v KaµvoVTa el
\ \

, , fl f ,
aVTos· waTE 0110TEpov av Tovrwv
'I\ ,
r,
"l"' '
!."'.' \ \
fLU/\1\0V f� ,
'Y}ov,
20 'ITOLEt Tr)V f)07Ti¡V 'TOV fiovAEa0aL 11apEtVaL � fL�• Kat
.. ,, .. ,
'TOV'TO ·E'ITL 'TWV XHpOVWV avµ aLVEL KaL OLCL Tr¡V
t f I\ \
{3' ,l.. \
,,.., ,.
\
avTr¡v a,nav y,vEaea,· µal\LaTa yap ..,,,/\oTLfLOVVTa1,
t \ f

\ ,l..,, \ , ,,. <;:-t , .. "


'TOVS' 'f'L/IOVS' µr¡ 11paTTHV EV fL'YJO a1TELVaL av
t /
avayK-r¡ :r.
1 "" 1 f \ 1
u CLV'TOLS' KaKWS'. OLO EVLO'TC: 'TOVS' Epw-
A � \

• e' e ... " ,, ' '


fL€VOVS' avva?TOK'TLVVVaa,v· µfi.AAOV yap 'TOV olKElov
26 ma avEa a, KaKov, wa1rEp av, EL KCLL µeµvr¡µEvos
'I\ 1 .,
,
, \ ....
O'TL 7TOTE' EV E7TpaTTE, µa/\1\0V TJ EL lf:JE'TO aEL KaKWS'
�, .,. " .... , \
,
7Tpa'T'TELV.

126
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

mala disposición, es algo que simplemente evitamos, como lo


hacemos tratándose de nosotros n;iismos. Pero ver a un amigo
es tan agradable como puede serlo otra cosa cualquiera de las
más agradables, por la razón ya dicha, y aun verle enfermo si
uno mismo está enfermo, de suerte que cualquiera de estas cosas
que sea la más agradable inclinará la balanza en el sentido de
desear o no la presencia del amigo. Lo cual acaece, y por el
mismo motivo, en la gente de inferior valía, y por esto hacen
cuestfón de honor que sus amigos no prosperen y que no estén
ausentes si es inevitable que ellos mismos sean presa de algún
mal. De ahí que a veces los suicidas maten consigo a quienes
aman, porque sienten más su propia desgracia, no de otro modo
que si el hombre que se halla en la desgracia se acuerda de
cuando fue próspero, será más consciente de su adversidad que
si pensara haber sido siempre infeliz.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM 126 ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
0
tm a
,
1 • 'A1Topr¡<1ELE o
e:-•
av 'TLS' n E<TTLV
,
EKa<TT�
,
PTJ,<Ta•
e
,, ,, •
X
u at Kat E,l.. ' •
't' o" 1TE..,,VKE
,,l. '
Kat a/\1\WS'...,, \ Kat' 'TOV'TO .s.
-
ti .
aVTO 7] aü KaTct. uvµ./3e/3r¡KÓS' ofov f¡ Jcp0a).µ,ós, 0
•e:- A .. \ .V\\ e;:- A e;:- ' '· fl
so toEtV ,,., Kat a/\/\WS' 1TaptoELV ota<Trpe.,,av-ra W<TTE ovo
e;:- f

º'·

\ t\ A 1' \ C:-\ A ,, ,l. fl \
'TO EV 't'avr¡vat,
,l.
av-rat fLEV OTJ XPELaL ª/J-'t'W OTt fLEV
'3cp0a'Aµ.ós E<TTLV, �V s· dcp0a>.µ.c¡, IDr, Ka-rcl
uvµ.f3d3r¡KÓS', olov el �v a.1Tooóa0a, 71 cpaye'iv. cJµ.olws

" e., •., , , , e - ,.,. e • . , "' , -


_) \
e;:-\ \ • / \ \ A \ •
oe KaL E1Ttu-rr¡µ.r, • Kat yap UIITJ
A
WS' Kat aµ.ap-reiv,
o,ov o-rav EKWV µ.r¡ op WS' ypa.,,r,, WS' ayvo,� or¡ vvv
-
P <T at, W<T1TEp µ.e-ra<1-rpe.,,a<1at ,.,. , -
-rr¡v xeipa Kat
,
95 X \ TJ � .... �' t ' \ , t
-rov 1Tooa 'T� 1Toot 1ToTE ws XEtpt Kat -rav-rr, ws
"'' - .. , '"' • e;:-' -
'ITOOt XPWV'Tat at opxr¡a-rptoES'. Et OTJ 1Ta<Tat at

'"' , - e '"' , ,, . , "' ,


, \ , .... ,, " ' ..... � , f
ape-rat E1TL<TTTJfLª'• e,r¡ av Kat 'T'[J OLKaLO<TVVTJ ws
aotKL� XPT/ª at· aoLKTJ<TEL apa a1ro oLKaLO<TVVTJS
-ra' aotKa
,,� , .,
1TpaTTwv, w<11rep Ka,_ -ra ayvor¡nKa a1ro
' \ , \ , '
, , , e;:-' - , >e;:-, ,l. ' ., ,
1248 b E1Tt<1-rr¡µr¡s· Et oe ·rov-r aovva-rov, 't'avepov on ovK

127
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
LIBRO VIII

I. Podría suscitarse la cuestión de si es posible servirse de cual­


quier cosa tanto para su fin natural como también de otra manera,
y en este último caso si por ella misma o por accidente, como
por ejemplo, si con un ojo en cuanto ojo es posible ver, o
también de otro modo ver torcido por estrabismo, de manera
que 'un objeto aparezca doble. En uno ' y otro caso el ojo es
utilizado en cuanto ojo, pero aún es posible utilizarlo de otro
modo, accidentalmente, como para venderlo o comérselo. Pues
otro tanto acontece con la ciencia, que puede uno usarla con
veracidad o erróneamente, como si de propósito escribe uno incorrec­
tamente, pues entonces se estará usando el conocimiento como
ignorancia, como las bailarinas que a veces intercambian las manos
y los pies y utilizan los pies como manos y las manos como
pies. Si, pues, todas las virtudes son ciencias, podrá uno servirse
de la justicia como si fuera la injusticia, en cuyo caso el hombre
se comportará injustamente obrando actos injustos como resultado
de la justicia, como puede uno cometer errores de ignorante
partiendo de la ciencia; pero como esto no es posible, está claro
que las virtudes no son ciencias. Y si no es posible sobre la

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM127 ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1246 b " l ,
av € €V €1HGT'YJfLª' at. ape-ra,. ovo €t
.... t , , , �, ,
µ:r¡ EOTLV
' ,,

ayvoetv arro E1TLGT7Jfl,7JS al\/\ aµ.ap-ravew µ.ovov Ka,


) A ) \ 't / )\\t f / / \

, ' ' , ., , , .... ,, , '


Ta aVTa Ka, a1ro. ayvo,as ovrc. a110
\.
'7T0tEtv.,
� '
otKaLOGVV1]S • , ,, ,, ·� '
€ WS a11O 'i:
aotKta� rrpa,,,ei. _,, ,. E7T€t
W\/\ • \
')'
5 q,pó V1J dÍs Ema-r�µ.'Y) �a� d.,\1J 0É; ·-rt, Tó av-ró 110,�ae,
, ' • �' \ '.J. ' , \ ,l. '
KaK€LV'YJ. EVOEXOLTO yap av " ay,povws arro y,pOV'YJO'€WS
"J.. , \ f , ...
Ka, aµ.ap-ravew -rav-ra arrep o ay,pwv- Et � oE a1Tll1J
\ , , , \ fl t

"I' t t l l � fl "' ,l., I


71v 7J eKaa-ro1.• xpeta u eKaa-rov, Kav .. y,pov,µ.ws
Er.paT'i"OV OVTW rrpaT'TOVT€S. E7Tt µ.ev ovv -ra,s
'11 fl , , , \ .,. ""

,l. /
W\/\aLs E1TLO'T7JfLªLS a/\/\7] KVpLa 1T0L€t -rr¡v a-rpo.,,11v·
_!f\ \ t / .,, \ / A \

10 aVT'T}S 0€ T7JS 1Taawv Kvp,as TLS j 0tJ yap ETL E1TL-


't '""' �\ A ,._ / / ) \ t/ )

ªT7JfL7J ')'E � VOVS. d.Ma. fL�V ov8' a.pe�• XPfiTaL


yap au771, '1J yap -rou apxov-ros ape-rr¡ 771 -rou
\ , ,... f \ A 'JI ) \ � A

, ,
apXOfLEVOtJ ....
XP7JTat. , OVV
TLS .,. EO'TLV
, ' j 7J
.... W0'1TEp
., llE ETat ,,')'
aKpaata 7J KaKLa TOV a/\0')'0tJ TTJS 'f'UX7JS, Kat 1TWS
) / f / A , \ / A '• A /

aKOl\aGTOS
, /\
f , / .,
O aKpa-rr¡s• EXWV VOVV 1 W\/\
A _, \ \) "8 "'
'YJ 'Y) . aV
' \ .3: • • 0 '
,15 ,axvpa u r¡ E1TL vµ.,a, a-rpe.,,e, '.l. Ka,\ ll0
\ LE&-rac. -ravav-
')'
A ,

na; 7J EO'TL OT¡I\OV OTL, Kav EV JJ,EV 'TOUT'f' ape-rr¡ EV


' "' ,, �-, ,, . " , \ , , \ 1

.3: . ,
0€ T<f' /\O')'Cf' avo,a l/ • ETEpq. ¡.L(Ta1TOLOtJVTat j WO'TE
., � / · · � / \
�· A \I ., A •

ea-ra, oLKaioauvr, 'T ou otKa,ws XP7Jª a, Kac. KaKWS


Ae A

\ .J.. , ',J... ,
Ka, y,pov7JGEL ay,povws· wa-re Ka, -ravavna. a-rorrov
fl ' , , ,,

20 ya.p d �V µ.�v EV -réj, .\oyLGTLKéj, ápe�v µ.ox071pla.

7TOTE E"f')'EVOP,EV7J EV T'f' CL/\O')'CfJ a-rpe.,,Et. K�L


\ t / t A _> \ / \

' '•

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM128 ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

base de la ciencia ser uno ignorante, sino solamente cometer


errores y hacer las mismas cosas que se harían partiendo de la
ignorancia, síguese que no podrá uno obrar por la justicia como
lo haría por la injusticia. Pero puesto que la prudencia es una
ciencia y una forma de la verdad, habrá de comportarse como
la ciencia, o sea que cabe la posibilidad de que se conduzca
uno de manera insensata gracias a la sensatez, y cometer los
mismos errores que comete el necio. Mas si, por el contrario,
el uso de cada cosa es puramente el que le es propio, en este
caso, el hombre al obrar de este modo estaría obrando prudente­
mente. En el caso de otros tipos de conocimiento, por tanto,
hay una instancia eminente que determina la diversidad de las
ciencias subordinadas, pero ¿cuál podría ser la ciencia que produ­
jera lo mismo en la ciencia superior a todas? No puede serlo
ni la ciencia ni el intelecto ni tampoco la virtud, ya que la
sabiduría se sirve de la virtud, puesto que la virtud de la parte
gobernante se sirve de la virtud de la parte gobernada. ¿Qué es,
pues, lo que tenemos aquí? ¿No será también como cuando
decimos que la incontinencia es un vicio de la parte irracional
del alma y que el incontinente es en cierto modo un desenfrenado,
en posesión del intelecto, es cierto, pero siendo tan fuerte la
concupiscencia le hará dar media vuelta para llevarle a conclu­
siones opuestas? Con lo que está claro que si hay virtud en
la parte irracional y necedad en la racional, una y otra se trans­
forman de otra manera, de suerte que sea posible servirnos de
la justicia injusta y malamente, y de la sensatez insensatamente,
siendo también posibles los usos opuestos. Sería absurdo, sin
embargo, que mientras que la maldad nacida en cualquier tiemp(?
en la parte irracional del alma, pueda subvenir la virtud de la

128
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1246 b
f A f �' , \ f \ t A � /
1TOL'Y]GEL a.yvoELV, , r¡ CJ apE'Tr/ r¡ EV 'T(f) a.t\Oy<p
' - \ - ' I ' I , I
Ev 'TCf' 110ytarLKCf> avow.s Evovar¡s ov urpE't'ét l,f,
-ratrrr¡v
\ I ..J. I I \ \ <::,I \
KaL 1TOL'Y)GEt 't'POVtJ-LWS KpLVELV Ka.L 'Ta OEOV'Ta, Ka,
\ \
1ra',\w r¡• ..l. '+'povr¡ms
' r¡• EV, 'TCf'
- · l\oy,anK<.p ... -rr¡v EV , 'T<p
...

a',\ºYCf'
' ' \
• Cl'KOl\aa,av ' aw'f'povws
,l.. ' •1TparrHv,
' O1rEp
., <::,
oOKEL ...
'9 , , , a .,, , , , , ,
25 ELVat 1J EyKparEta. wa-r, EG'TaL KO.L. 0.1TO a.votas

,, , ,
,1,
'f'POVLJ-LWS.
'

a.1ro avo,as XP17ª a, ,l..


.,
Ean <::, \
oE
-e-ravra -
,
,,
aro1ra,
'+'povr¡aEL ..l.
'
" ,\ws 'TE KaL
,
'+'pov,µ,ws· -rovro
ª"
...
'

yap . E1Tl 'TWV á'.,\,\wv ov8aµ,ws Ópwµ, é,· ciJa1rEp 'T�V


, \ ,, \
ia-rptKr¡v r¡ ypa¡.L¡1,anKr¡v arpE't'Et ',l.. a.KoAaa,a,
' \ ' al\/\
�,,,

ov, ,,
rr¡v ayvo,av, ' Ea.V Y} ,;- , ,,
, o� La\ -ro\ fL'Y/\ EVELVCU
EVO.V'TVl, , ...
1 t I >\\ \ \ > \ .,, ,.. \ \ 1
SO 'T'YJV V1TEpoxr¡v 1 0.1\1\Cl, 'r'YJV apE'T'YJV O1\WS fL0.1\1\OV HVat
\ \ I ti ,1 \ \ l\ t
1rpos -rr¡v KaKta.v ovrws Exovaav· KaL yap a o
á'.8ucos TTá.vra ó 8tKatas ovvarat, Kd o.\ws €VEG7W
,
EV''TY} - ouvaµ,EL
<::, '
,, e, , �
r¡• aovvaµ,,a.
><::, ' wan:
.,
VLJ-L,OL KaL aya OL, EKELVO.L o 0.1\1\OV E�
or¡
<::, "",\ov on
., a.,µ,a 't'PO•
,;;,, .,, '
,
"l:ELS, KaL op ov:,
..l. '
e,
1 " ,,;;, 1 , I ,J.. I
TO\ ¿.,WKpanKOV
'-'
on OVOEV ,axvporEpov '+'povr¡aEWS.
,,
85 ·a" ' ' .,
,\ on emarr¡µ,r¡v '
,
E'l-'77 • ovK , ",l..
op ws • apErr¡ yap
' 0- , \ '
, ' , , , , ' \
Ean, Ka.t ovK E1TLarr¡µ,r¡ a.N1a yEvos cttV\O
\ , JI\ \ yvwaEws.
, '

11 . 'E'TTEL' o,;;,• ov' fLOVOV


' r¡' -'- '
'+'povr¡a,s 1TOLEL� rr¡v
'
, , ,,,, ,,l.. \
EV'TTpayiav' KO.'T, apErr¡v,
/ al\l\a '+'ªJ-LEV KO.L' 'TOVS
' EV•
,
.... .,. 1 ' , ..... , ' ' ,
1247 a rvxns EV 7rpar'TEtV WS KO.L rr¡s EV'TVXLO.S EJ-L1TOLOvar¡s
'
EVTTpay,av Kara\
'Ta
\ , ,
.... emarr¡J-LY},
avra 'T'[J , ,
aKe1rreo11 , '

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


129
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

parte racional y hacer al hombre ignorante, no pueda a su vez


la virtud que se encuentra en la parte irracional subvertir la
necedad residente en la parte racional y hacerla producir juicios
prudentes y como es debido, y que, a su vez, la prudencia de
la parte racional no pueda hacer que, el desenfreno instalado en la
parte irracional obre moderadamente, en lo cual parece consistir
la continencia, con lo que habría un comportamiento sensato
partiendo de la necedad.
Estas teorías empero, • son absurdas, y sobre todo la de que
puecla uno servirse prudentemente de la prudencia partiendo de
la necedad, cosa que no vemos po,r cierto en ningún otro caso.
Así, por ejemplo, la intemperancia trastorna la ciencia médica
o gramatical de un hombre, pero no la ignorancia en caso de
serle opuesta ( ya que no le es superior) sino que más bien es
la virtud en general la que guarda esta relación con el vicio,
y por esto el hombre justo es capaz de hacer todas las cosas
que puede hacer el injusto, estando en general comprendida la
impotencia en la potencia. Está claro, en conclusión, que los
hombres son simultáneamente sabios y buenos, que aquellos otros
hábitos son de diferente persona, y que es correcto el dicho socrá­
tico de que nada hay tan fuerte como la sabiduría. En lo que
Sócrates erró, en cambio, fue en decir que la sabiduría es una
ciencia, porque la sabiduría es virtud y no ciencia, sino otro
género de conocimiento.
II. La sabiduría, sin embargo, no es lo único que en consonancia
con la virtud procura el bienestar, sino que también decimos
que les va bien a los afortunados, como dando a entender que
la fortuna proporciona el bienestar y los mismos resultados que la

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM 129 ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1247 a·
'f' , t .J.. , , r , , , r �• , , °" ,,
ap EUTL 'f'van o fLEV EVTVXYJS o o a-rvxr¡s 7J ov,
' ... ,, ' , � \ 1 , ,
Kat 7TWS EXEL 7TEpL 'TOVTWV. OTL JJ,EV yap ELUL TLVES
yap OV'TES Karop0ova,
\ >/
EVTVXELS opwµEv· ª'+'POVES
' A • A
",l..
AA, , , 1' r , , r t'' , , .- ,
5 7TO OL EV OLS 'Y'J TVX'f'J Kvpw., OL OE KaL EV OLS TEXV7l
1 / ,,, / \ / , / f' 1
EU'TL, 7TOlll\'f'J ¡;t,EVTOL KUL TVX'f'J EVV7Tapxn, OLOV EV
'
arparryyu::- KUL KV Epvr¡ TLKIJ. 'lTOTEpov ovv a'1To TLVOS ' f3 ..... , .,. ' 1

1' I 1
�'/;EWS OVTOL "I\ 1 ,... 1 \ /
1:
Es ELULV' r¡ ov 'T'f) aVTOL '1TOLOL TLVES ELva,
....
1rpaK'TLKOL ELaL 'TWV EVTVXYJfLUTWV;
' ' \
vvv 1-LEV yap
\ , , ....
�, ,, t .J.. , .... ,, r � ' J.. ,
10 OVTWS OLOVTaL ws 'f'vaEL 'TLVWV ovrwv· 7J oe 'f'va,s

. .
/ '0 e:- ,J.. f
7TOLOVS 'TLVUS '1TotEL, KUL EV VS EK YEVE'TYJS ota'f'Epov-
A \ \ ' A

a,v, wa1rep ., º' \ '


fLEV yl\aV/(OL
\
�'
º' OE \
fLEI\UVOfLI-Lª'TOL '
- �\ �\ ,, " ' f , .... '
Tl.[) -root -rowvoi EXELV, ovrw Kat o, EVTVXELS Ka,
UTVXELS. Ón fLEV yap oú cppov�aEL Karop0ova,
Ó1JAOV, oú yct.p aAoyós � cppóvr¡a,s aM' EXEL Aóyov
, f �· , ,
e;:, ' , "' , .... � '
15 º'ª 'TL, OVTW
� , •
'1TpaT'TEL,
OVK avOL o EXOLEV €L7TELV º'ª
I 0 I \ " T -C:, \ ,J..
n Ka-rop ova,, rexvr¡ yap av T)V º en oE 'f'avepov
ti \ "
on
"
OVTES ,,,J..
a'f'poves,
' ., \ ti\ \ -
ovx O'TL 'lTEpL al\l\a ('TOV'TO µev yap
\ \
'0'
ov EV a'TO7TOV, OLOV
,, 1" 'I7T7TOKparr¡s
' yewµe-rpLKOS wv,
' "
d.A,\a 7TEp1. 'TO. aMa e8óKEL {3,\d.g Kal acppwv elva,,
\ \\ I \I > I\ f I A t
KUL 7TOI\V XPVULOV 1TI\EWV U1TWI\EUEV V1TO TWV EV
20 B V"::,aVTL<[J y
I
'1TEV'TT)KOUTOI\Oywv
\I
º'
� > t 10
evr¡ EtaV, WS /\E-
< \ I

) >\ \> ., \ ' T ' - ",l..


yovow al\/\ on Kat ev o,s wrvxovaw a'f'poves.
'1TEp1. yap vaVKAr¡ p{av oúx oí SnvóTU'TOL EtJTVXELS,
, \ \, ( ., , ,R I • ' , e:- / ,,, \ S
01\1\ wa1rEp EV KV/" WV '1TTWUEL O µev OVOEV, U/\1\O

130
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

ciencia, por lo que habrá que indagar si un hombre es afortunado


o desafortunado por naturaleza o no, y qué conexión hay entre
estas cosas. Que hay algunos afortunados, así lo vemos, y que
muchos, siendo necios, tienen é]fito en cosas en que la suerte
es lo principal, y algunos incluso en cosas en que entra el arte,
si bien coa un amplio margen de suerte, como la estrategia y la
navegac1on. ¿Son, pues, estos hombres afortunados por ciertos
hábitos, o han llegado a ser capaces de grandes aciertos no por
ninguna cualidad en ellos ínsita? De hecho la gente cree lo
último, o sea que hay quienes son tales por naturaleza; que la
aaruraleza los hace de cierta cualidad y que desde su nacimiento
son diferentes, no de otro modo que unos hombres tienen ojos
azules y otros negros por el hecho de que cada uno debe tener
tal cualidad por ser como es, y es así como hay hombres con
buena o con mala fortuna. Cosa clara es, en efecto, que no
tienen éxito por su sabiduría, porque la sabiduría no es irracional,
antes puede dar razón de por qué obra de esta manera, mientr�
que ellos no podrían decir por qué aciertan (porque esto sería
obra del arte) y es evidente además que ellos tienen éxito a
pesar de ser necios, aunque no lo sean con respecto a las demás
cosas, lo que no tendría nada de extraño. Hipócrates, 58 por
ejemplo, era experto en geometría, pero, a lo que se creía, era
estúpido y necio en lo tocante a lo demás, y una vez en un
viaje perdió por su simpleza una gran cantidad de dinero a
manos de los exactores de Bizancio, a lo que se cuenta, porque
esta clase de gentes son necios aun en los asuntos en que tienen
éxito. Así en la navegación no son los más hábiles los que son
afortunados ( como en el juego de dados en que uno no acierta

130
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1247. > "'l:


<:- Es 0' J: ,l.. ,
f3 ,, ' ) , '
, , ..
o. a/\/\EL Ka a ,1v .,,van eanv ev-rvxr¡s-. 71 -re¡,
cf,,')..,{ia0ai, c'!Ja1Tep cpaalv, 0eov, Ka� ltw0Év n vno·
25 etvaL TO Ka-rop0ouv, ofov 7TAOLOV KaKWS'" vevav1r11-
i'7JJJ,ÉVOV d.µnvov 7TOAAá.KLS'" 8,a1rAeí:, d.\.\' ov 8''
f \
av-ro a.N\ on
_,,,, f/ ,, f3
EXEL KV epv77-r77v
I 0' >
9,ya ov; al\/\ ov-rws-
).\)t ti


o ev-rvxwv

TOV OULJJ,OV
- 1 <:' / > >I f3 I
EXEL KV EPV1JT1JV. ª">\\•"
,, 0' "<:'' ,1..,- ' -
aT01TOV EOV 7J oaiµova 'f'LI\ELV TOV TOLOV'TOV, ª""ª
,,,,
\
p:íJ TOV
\ f3EI\TW'TOV
/\ KaL TOV 'f'POVLJJ,WTaTOV.
\EL 07)
1 ,l.. I , <:' \

J I 'W\ J..I 'I\ I 'W\ , / \ 0


80 avayK7J 7J .,,vaEL 1J VO<tJ 7] E7TLTPOTTL<f 'TLVL Ka-rop ovv, -
Ta \ OE
\
�\ ovo
f'/
�/ JJ,1J, EG'TL,
rl...'
, .,,vaEL av
,J..'
, / "'
" ELEV
.,. . OL• EVTVXELS'".
- , ' '
, ·
,
-
"'
, ,, ,
- f
ª""ª
JJ,TJV r¡ ye .,,va,s- a,na r¡ -rov aEL waav-rws- 71 -rov ws-
, \ \ \ I f �\ / , / t \ 1" '
E7TL TO, 11'0/\V, 1J OE TVX7J -rovvavnav. EL JJ,EV OVV TO


\ I > I /
wapal\oyws- E7TLTvyxavew TVXTJS'" OOKEL ELVa.L,
<:' - 1'
<:' 'l:
>\\>
-
ª"" ,
� 1 / ' / , "
ELTTep oLa -rvxr¡v ev-rvx77s-, ovK av oos e,e -ro,ov-rov
., ,
85 ELVaL TO, a,nov
,, . f" ,,..
, , TOV
owv aEL _ ,., ,
av-rov , ,
1J WS'" E'TT'L TO, 'TTOI\V-
,,
,, , f/ \
E'TL EL OTL TOLOGOL E'TTLTvy xa.VEL 7J U'TTOTVYXUVEL,
� , . , "' , ,

ti f/ \ \ , , f - , , , '
wa1rep pn' ')'I\UVKOS'" OVK O,;;V opq,, ov TVX7J aLTLa
� ,

'
a/\1\U 'f'VGLS'"' OVK
_,,,, ,J..' ' apa
,, EGTLII
' EVTVX7JS'"
' ' al\/\
_,,,, owv.,. EV-
'
,1.. I
--
., - > " >I \ I ., 1\ \/
.,,vr¡s-. WGTE TOVT av EL7J I\EKTEOV, OTL OVS'" /\Eyoµev
, ,� , , , , , ,, , , ,
-
, e-
1247 b EVTVXELS-, ov ata -rvxr¡v na,v· ovK apa ELGLII EVTVXELS'",
,
w-rvxeis-
, .,
yap OGOLS- , , TVX'YJ
aL'TLa
, aya, fJ'1J aya wv.

131
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
:ÉTICA EUDEMIA

en nada mientras que el otro hace una buena jugada) sino que
cada uno es afortunado según que lo ha determinado la naturaleza.
¿O será, a lo que se dice, por ser amado de Dios, dado que el
éxito nos viene de fuera? Y así por ejemplo un barco mal cons­
truido a menudo navega mejor, pero no por sí mismo, sino
porque tiene un buen piloto, y así el hombre afortunado tiene
a su demonio como piloto, y por más que no deje de ser extraño
que un dios o un demonio puedan amar a un hombre de tal
condición y no al mejor y más prudente. Si, pues, el éxito ha
de atribuirse por necesidad a la naturaleza o al intelecto o a
cierta protección y si de estas tres causas han de descartarse dos,
no queda sino que los afortunados lo son por naturaleza. La
naturaleza, por su parte, es causa de lo que es siempre o casi
siempre de la misma manera, mientras que la fortuna es lo con­
trario. Si, por tanto, un éxito fuera de razón parece ser debido
a la suerte, y si por otra parte es uno afortunado por la suerte,
esta causa no es del tipo de las que producen siempre o casi
siempre el mismo resultado. Más aún, si el éxito o el fracaso de
un sujeto es debido a que es de tal o cual condición ( como el
color azul de sus ojos hace que no tenga vista penetrante) síguese
de ahí que no es la fortuna la causa de su éxito, sino la natura­
leza, y por consiguiente no hay ningún hombre que tenga éxito
sino el dotado de buena naturaleza. De ahí, en suma, que no
deberíamos decir que los que llamamos afortunados · lo son en
razón de la fortuna. No son, en conclusión, afortunados, ya que
los afortunados son aquellos para los cuales la buena fortuna
es la causa de sus bienes.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM131 ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1H7 b
o E �l
,:,, OVTW,
., 7TOTEpov
,
, ,
OVK
, EUTaL
.,
-�' \1 , ,
TVX"}
, 01\WS',
.,, "
71
JI. , ..!\ ,, , \ 1"
EUTaL µ,ev, U/V\ OVK aLna ; U/V\ avayK71 Ka1, ELVaL
,,
\ 't /
KaL aLTLav ELVaL.f: \ )
EUTaL apa KaL aya wv TLULV
/ \
)1

0 A . \

, / " A , �· fl\
lí·aLTLa 7] KaKWV' EL o 01\WS'. Er:,aLpETEOV, KaL
•1:

t'1,\ t
OVOEV a1To TVXTJS' ..,,aTEOV ywea
\ /
,
l.. /
U/\/\ 'T]Jl,ELS'
/ 0ª'· _t\\t f A

ti\\ ,, 't / � \ \ \ f: / f - /
a/\1\'T]S' OVUr¡S' aLTLaS' oLa TO Jl,7} opa.V TVXr¡V ELVaL
, , � ,

..,,aµ,ev aLTLav· OLO KaL opL�OJLEVOI, 'T'T}V TVX7JV TL eaai.v


,J..
' ' , • r� 0'
, f
_>/\
a,nav Cl./\oyov av
0 f \
) pwmv't' "º'Y'ªJl,Cf', WS' ovar¡s- nvos-
A f ., \

,1..

,
/

..,,vaEWS'.
\ �\ f A
A

/ I: •
\
TOVTO JLEV ovv Cl./\/\0 11po l\r¡µ. av EL7]'
/
1'

� \ n/
fl
�\ \

'/3' , " "


10 E1TEL oe opwµ,ev nvas- · a1rar:, evTvx71aavTES', uta
, ,, " � ' . , ' '
I\ \
'
ov KaL Tral\tv av oLa TO avro KaTop waatev, Ka,
.... \ ' ,.. \ , \ ti
0,
I\
Tral\LV, KaL 7TG,I\LV ; TOV yap aUTOV TO aUTO a,nov.
, ,, ,, , - ..! \\ ,. ,, ,
OVK apa EUTat TVX'TJS' TOVTO • (l./\/\ OTav TO' avro'
>
a110 awn a1r
I
/3 > /
> > \
a1re1,pwv Ka1, aop,aTwv, eara, µ,ev
1 > / . JI

T'f' a.ya.0ov � KaKóV, €7TLU'T"]¡Í,7] o?JK ÍaTd.t, allTov s·


'T} o, eµ.1re,p,av• E7TEL eµ,av avov av TLVES' EVTVXELS' •
f�JJ / 1 \) / JI , A
0

15 � Kai 11éi.aa, av aí lmarijµ.a,. c!Ja11ep Écp71 }:.wKpÓ.'T'TJ S',


I 1' I 1' \ / A /
> >,
EVTVXLaL 71aav. n OVV KWI\VEL avµ 71va, TLVL e..,,- /3 J..

•, A \\/ , fl �/ _t\\)
E<:,'TJS' Ta TOtaVTa 710/V\aKLS' ovx OTL TOLOao,. a/V\
1:A

' \ , ' , R-''


,.
OLOV av EL7I " "
TO KV OVS' ae, µ.aKap,av ',8 t'Cl./\1\ELV;
I � \� /
TL oe 071; ap ovK eve,aw opµ.a, ev
� , 1 JI

't'"'Xll ar, µ.ev


f \ t
771 A '
• ",
A f \

\
t \ A f �· , \ , /
I; _>\ /
a.110 I\Oj'Laµ.ov ar, o G.7TO o pe5EWS' Cl./\O')'OV j KG.1,
\

I
!O 1rp0Tepai aVTa,; EL yap ea-r, .,,vae,
'I' 1 / 0
em vµ,,av
1
,,J..
I
11
•�••
º' I

132
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

Mas de ser así, ¿hemos de decir que no existe en absoluto


la fortuna, o que existe, pero no como una causa? De ningún
modo, antes bien tiene por fuerza que existir y ser una causa,
por lo gue será la causa de bienes o de males para ciertas per­
sonas. Si en cambio debiéramos eliminar en absoluto la fortuna,
habríamos de decir que nada puede nacer de la fortuna, a pesar
<lel hecho de que exista otra causa concurrente, y al no verla
nosotros decimos que la fortuna es la causa, por todo lo cual
la gente ha definido la fortuna al asentar que es una causa irracional
para el razonamiento humano, con lo que se le reconoce cierta cons­
titución natural, lo cual, por lo demás, podría ser materia de otro
problema. Y ya que, según vemos, hay hombres que son afortunados
en una ocasión, ¿por qué no aciertan otra vez por la misma causa,
y otra y otra, ya que la misma causa produce el mismo efecto? No
será, por tanto, cuestión de suerte. Cuando empero se da el mismo
resultado partiendo de antecedentes indefinidos e indeterminados,
podrá ser bueno o malo para alguien, pero no hay ciencia de esto
que venga de la experiencia, pues de otro modo la habrían apren­
dido algunos afortunados, o todas las ciencias, como decía Sócrates, 59
serían formas de la buena fortuna. ¿Qué es, pues, lo que impide
que sucedan a alguien las mismas cosas muchas veces seguidas,
y no por ser él de tal constitución, sino de la manera en que, por
ejemplo, es posible hacer la máxima jugaaa en los dados todas las
veces? ¿Qué más aún? ¿No hay en el alma impulsos provenientes
unos del raciocinio y otros del apetito irracional y que son los
primeros? Porque si es natural el impulso causado por el apetito

132
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

t247 b
, e::- ,
r¡oeos,
"av 7TaVTOTE.f Kat, -r¡, oper,,tS'
.,

1:
f
-'- ,
'f'vae,
, ye: €7Tt
t
• , TO , a.ya
._,_
,
A
Q � 'r
0,ov" ,....ao,..,01,
t,
€t ·or¡ TtVES' €tO'W EV'f'VHS (WO''ITEp o{
• '"'
CfJº'"º'
\ OVK
• ,
• €7TtO''TO.fl,EVOt
• "'"' OV'TWS
'fOEtV ., EV... 'TTE'f'VKa
,J. , a,)
\ 11 \ / f A
opµ,wa,v · 3. u r¡ ,l.
f / f,J. \
· e
Ka, avrn ,l\oyov
E1TL vµ,ovat Kat TOV'TOV Ka, TO'TE
A \ / \ /
"ª'
'f'va,s
\ ft
'ITE'f'VKE Ka,
OV'TWS' WS' 0€L
f
t,

fl
25 KaL OV OH Kat O'TE, OV'TOL Ka.Top WO'OV(!t Kav
\ '!' \:' A \ 1' 0' "
,
Tvxwatv .,,l..
a'f'poves .,
ovres Kat\ al\O')IOL,
_,v, .,
wa1Tep Ka,\ eo...
.,
'fO'OVTat t-t,
OV• owaaKa.l\tKOt ' ,.,OV'TES. 'I:'' º' OE ye TOtoVTO
, , , ,
- t
, "" ºªº' ª ,, ,, KaropO"
EVTVXHS',
'1TOI\V.\/ 'f'vaH ,J..I
aVEV
>I
I\O')IOV
• t
apa o, EVTVXHS' E o, av.
At ,,
OVO'LV WS' E'ITt TO

"H 1TI\EOvaxws
' - 1\€')/ETO.t
'' • • ,
·'1/ EVTVXta; '-ra· Jl,EV yap
' ' '
/ t \ A f A
so 7TpaTT€Tat a'ITO TTJS' opµ,r¡s Kat 1rpOEI\Ofl,EVWV
\ \ / -1:
7Tpac¡,at,

e '"'
'Td. 8' ov, ciMct. -rovvavrlov· Kai El . EV EKElvo,s
A ' ,
KO.KWS' I\O')ILO'aa ª' oOKovai Karop OVV'TES', "ª' EV-
A / 'f'aµ,ev· 'Kat\ 7Tal\LV
A e-
t 'TOV'TOLS',
/
, •
/\
t •aoV/\OJl'TO
TVX'YJªª' ,J. _/\ EV
�"' \ " ,,,
al\/\0 '1J E/\0.T'TOV '1J " .,, /3 E/\0. ov raya ov.
, 0'
€t e,....
.• '
EKELVOVS
\ I t - C::-\ ,J.I
fl,EV 'TOLVVV EVTVXELV ota 'f'VO'LV EVOEXETat• 'fl yap
•�I f \
• , , • "' . e ... � "I:' , ewaev, o•
85 opµ,r¡ Kat r¡ opE<:,LS' ovaa ov eon KaTwp
t,oe\ \ l\oy,aµ,os �
\ , v '1}1\t '''0,os· Ka,\ Tovs \ µ,ev \ EV7'av • Aea,
., • \ ' 1 \ \ I:' - • 0' ., ,
, , �, , ..... , , "' . o , ,
orav o µ,ev l\oy,aµ,os µ,r¡ ooKwv op os e,va, TVXTJ,
opµ,r¡ o avrov aina ovaa, avTr¡ ,., e, ...
op r¡ . ovaa
.,
EO'WO'EV
I\ fl
º'
• O.IV\
\ t I

, ' ', EVLOTE ' e::- , •
E7TL vµ,,av €1\oy,aaVTO
t t,\ t,\ A f I
1

'11'0.I\LV OV'rW Kat 'f}TVXTJO'O.V, EJI O€ O'YJ TOLS ETEpOlS'

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM133 ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

de lo agradable, el apetito igualmente marcharía siempre y por


nanm¡leza hacia el bien. Si, por tanto, hay hombres naturalmente
bien dotados ( de la misma manera que los que son aptos para
cantar, y aunque no hayan aprendido a cantar, están para ello
naturalmente bien dotados) sin ayuda de la razón lánzanse impul­
sivamente en la dirección dada por su propia naturaleza y desean
lo que se debe y en el tiempo y modo en que es debido, estos
hombres tendrán éxito aunque de hecho sean necios e irracionales,
de ia misma man�ra que los otros cantarán bien aunque sean inca­
paces de enseñar a cantar. Y tales hombres son afortunados, es
decir los que sin ayuda de la razón tienen habitualmente éxito.
De lo que se sigue que los afortunados lo son por naturaleza.
¿O será que fortuna tiene una significación múltiple? Unas
cosas, en efecto, hácense por un impulso y como resultado del
propósito previo de obrar, y otras no, sino de manera contraria.
Ahora bien, en el primer caso, cuando parecen haber tenido éxito
si.o obstante haber razonado mal, decimos de ellos que han sido
afortunados, y también en el segundo caso, si se propusieron un
bien distinto o menor del que han conseguido. Los de la primera
hipótesis, por consiguiente, pueden posiblemente deber su buena
fortuna a la naturaleza, porque su impulso y apetito, dirigidos a
un objeto adecuado, tuvieron éxito, por necio que haya sido su
razonamiento, y en su caso, cuando su razonamiento no parece ser
correcto, pero si es causado por el impulso, este mismo, al ser rec­
to, los ha salvado, aunque otras veces se razona conforme al deseo,
con lo que recae en la mala fortuna. Pero en el caso de los demás,

133
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1247 b ,.. ,, , , , , , ,1. ,. , ,l: . ,


7TWS Ea'Tat r¡ EVTVXLa Ka'T EV'f'u,av opE5EWS Kat..
) 0 / ,, \ \ \ f ) A0 , / '

°'
12�8 a E7n v¡..uasj U/V\U ¡..i,r¡v TJ EV'TUU a EVTVX'ª KaKELvr¡
f

t ' I 't\ \ I f t I \ I � I
r¡ av-rr¡. r¡ 7T/\HOVS WTVX'ª" Kat.. -rvxr¡ OL7"7"TJ ;
, \ �, f - \ , ' , , \ \
E7TH o opwµev 11apa 1Taaas -ras E7TLGTr¡µas KaL Tovs
\ \ \ ) 0 \
l\oy,aµovs Tovs op ovs EVTvxovvTas -rwas, or¡l\ov
, A / . "'A\

,:/ t:I N ti \ 1/ ..,. 1 / ) /


6 O'TL E'TEpov av 'TL ELTJ 'TO UL'TLOV 'TTJS EVTVXLªS, EKELV7J
�\ I ,, ,
OE 7TO'Tf:pov eanv EVTVX'ª r¡ OVK EG'TLV, :/.
1 "' , w
u E7T€
, 0vµr¡-
'
' , 0 '
aEV wv 1" ""'
EOH
' .,
KaL O'TE EOEL "C:-
cp-
'I' \
l\oy,aµos av pw7TLVOS
t 't\ / ti t \ �\ / >\/
ovK av 'TOV'TOV ELTJ; ov yap or¡ 1Taµ1rav al\oyLaTov
... 1' • ' 0 , '\ \· ' "'
'TOV'TO OV YE ,J.
,
'f'VaLKTJ' EG'TLV r¡ E7TL vµ,a, U/\1\a oLa-
,1..0 / f / , A \ ,. "' A ft f
'f' e,peTat v1ro TLVOS. EVTVXE,v µev ovv oOKEL on r¡
' ... ' \'
10 -rvxr¡ -rwv 11apa Aoyov mna, Tovro oE 1rapa l\oyov,
, ' ... '-'' ' \'

\ ' \ , ,
11apa yap TTJV emaTr¡µr¡v KaL TO' Ka OI\OV, al\/\ ws
' 0 1\ -� \\, f
" , , \ /
EO,KEV, OVK U7TO 'TVXTJS, a/\/\a OOKEL.... o,a 'TOV'TO -�''' � � \ .... •
wa
., 0' 1' ' • \ ,
OV'TOS µev O /\Oyos ov OELKVVa,v 07"1,. ,l..
, e:- ' " '
'f'V(TEI,. ,
EV-
TVXEL'TaL, dM' Ón ov 7Td.V'TES ol 8oKovvTES EVTVXELV
0 ,..
> ''
\ I _, \ \
'
C:- \ ,l.. I > <:-> ti

<
t'
º'ª -rvxr¡v KaTop ova,v, aN\a o,a 'f'va,v· ovo on
ovoev•e:-' ean ' '
TVXTJ ovo '
•e:-• on ., ovK ' ean
., TVX'YJ a,na
15 ov0Evos 8ElKVVGLV, d.\,\' Ón ou 'TWV 7Td.V'TWV CÜV
8oKEL.
T ,.. 1 '" J / / 1"t t .-. /
OV'TO fl,EV'T av anopr¡aELE 'TLS' ap UV'TOV 'TOV'TOV
, ,, ,.,., 0 -
'TUXTJ a,na, 'TOV E7TL VJ-L'YJªª' OV OEL KaL O'TE OELj r¡
.,.�,.. \ f:/ � "" "'

" , " ' \ .... ,.. \


OV'TW ye 1TaV'TWV ea-raL; Ka, yap 'TOV vor¡aa, KaL
,Bov.\evaaa0a,· ov yap 8� Ef3ov11daa-ro f3ov.\eva&-
[J,EVOS KaL 11p,v ' ' ... ' ',8 ' '
'TOV'T E OVI\EUGaTo· ovo evor¡ae ''-'' ' ,

134
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

¿cómo podrá deberse la buena fortuna a la buena naturaleza del


apetito y del deseo? El hecho, sin embargo, es que la buena suerte es
la misma en una y otra hipótesis. ¿O será que hay varias especies
de fortuna, por lo que la suerte es doble? No obstante, puesto que
vemos que hay personas afortunadas contra todas las reglas de la
ciencia y del razonamiento correcto, es evidente que debe ser otra
la causa de la fortuna. Ahora bien, ¿es o no buena fortuna aquello
por lo cual un hombre desea lo que debe y cuando debe, cuando
en su caso no intervino el razonamiento humano? Tal deseo natu•
ral, por lo demás, no es del todo irraciona� y lo que pasa es que
la razón se halla bajo cierta influencia nociva. Parécenos, pues,
afortunado, porque la suerte es causa de las cosas que caen fuera
de la razón, y esto está fuera de la razón, por estar fuera de la
ciencia y del universal, aunque probablemente no viene de la suerte
sino en apariencia, por lo sobredicho. De manera que este argu•
mento no demuestra que la buena fortuna venga de la naturaleza,
sino que no todos los que parecen afortunados tienen éxito por
suerte sino por la naturaleza, ni demuestra tampoco que no existe
la suerte, ni que la suerte no sea causa de nada, sino que no es la
causa de todas las cosas de que parece serlo.
Podría algu ien, sin embargo, suscitar la cuestión de si la suerte
no podrá ser la causa de esto precisamente, de que formemos el
deseo de lo que es debido y cuando es debido. Y de ser así, ¿no
vendría a ser la fortuna la causa de todo, aun del pensamiento
y la deliberación? No deliberamos, en efecto, después de haber
deliberado, lo cual supone una previa deliberación, ni pensamos

134
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
.ARISTÓTELES

.
124Sa
.
20 vor¡aas , ' � . ....
'1Tpo-repov r¡. vor¡aa,, KaL 'TOVT f:LS' a1re,pov,
' "'' ' ,,
a/V\ E0'7W ªPXTJ 'TLS'. ovK apa 'TOV vor¡aai o vovs
,, ,, ,, , , ' JI . "" ·"" f ....

apx�, , �vo€ ToiJ fJovAevaaaBm PovA�. ,,.[ oJv d'.Mo


'\:' , ti ., , ' , fl ,, "' ,,
'TTl\7JV 'TVXTJ; · WO'T a1To -rvxr¡s a1rav-ra ea-rai. r¡ ean
'TLS' •ªPX�.�S' ovK lanv áMr¡ lfw, aiJ-r,7 S€ Sta. 'Tó
'T'OLaVTr¡ ye elvai · 'TOLov-ro Sóva.-rm woietv; Tó·
r ) A , • / / f A / • , •
25 OE
\ \
e:,\ .,,r¡-rovµevov TOVT EO'Tt, TLS' r¡ 'TTJS' KWTJ.O'EWS' a.pxr¡ ,

' A '• A C:, A\ C:, / ., • , A .,,


EV 'T7l "f'})XTI· OT}I\OV or¡· wanep ev 'T<p Ol\<p, EOS' Ka,
· e

..... , ... "" ' , , ....


7TflV EKEL. KLVEL • KLVEL ¡,ap 'ITWS 'lTO.VTa. TO, €V , 1J¡i,W
""'
8etov: ).ó¡,ov
' .,. �-
,, e, . , , , , .....
.....

ªPX� ov A6yos lli& 'TL KpELTTOV.
,.,
·n. ovv av Kpf!.LT'TOV Kat· E'TTLO"TT]µr¡S' . EL7J KO.L vov
, , \, "
.... ,, . . . ,� ,
'1Tl\7lV. · eos; r¡ yap ape-rr¡ 'TOV vov;-opya.vov· Kai oLa.
so ToiJTo, .8 · mfAm l>.eyov, emxets- KaAovVTai ot
ol cl.v &pµ�aWO'L KaTop0oiJaw á'.Aoyin 5v-res-. Kar
,..,oVI\EVEO' ª'
R , , 8 OtJ., avµ.,,Ep€LaV'TOLS'' ,1., , ·exova, i'ªP apxr¡v
.
A ,, .
,
,
\
.

To,avri]v .� Kpelnwv TOV vov Ka, .. {JovAeúai.w�


(ól Sf 'TÓV ).óyov, 'TOVTO
./ s·
OVK. lxovai); Ka, lv-
8ovaiaaµov, A C:,)
'TOVTO o . ov ovvav-ra�, al\OjlO� ¡,ap
• C:, / �, \ •

,,
S5 onts '
e1ri-rvyxavova, , ·KaL,. 7'ov ..... -rwv- ..,,poviµwv
,/� , Km\
.
aocpwv 'Taxetav elva, '1'i¡V ¡..taVTLK�v•' Ka, µóvov ov
• \ A \ / A ' \ .Q A ,\\t • \
\ C:, C:, )
'T'TJV a7TO 'TOV I\Oj'OV OEL a1TOl\a:t1ELV, a/V\ OL JJ,EV OL
iµ1reiplav; ol SJ Sta avv�0eta.v 'TOV 'Té¡> O'l<071'E'iv

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


135
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

cuando se ha pensado previamente al pensar, y así al infinito,


sino que hay algún principio y, por consiguiente, el intelecto no
es el principio del pensar, ni la deliberación del deliberar. Siendo
así, ¿qué otra cosa podrá ser sino la suerte? Todas las cosas por
consiguiente, dependen de la suerte, a no ser que baya un principio
fuera del cual no hay otro, y el cual, meramente por ser tal, puede
producir tal o cual resultado. Pero el objeto de nuestra investi­
gación es éste precisamente, cuál es el principio del movimiento
en el alma. Ahora bien, está claro que así como en el universo,
así aquí también todo es movido por Dios, porque de cierto modo
todo lo mueve lo divino en nosotros. El principio de la razón no
es la razón sino algo superior; ahora bien, ¿quién sino Dios puede
ser superior a la ciencia y al intelecto? No lo es la virtud, porque
la virtud es un instrumento del intelecto, y por esto, según dijimos
antes, llámanse afortunados los que, aun siendo irracionales, tienen
éxito en todo lo que emprenden. Y no tienen por qué deliberar,
porque llevan consigo un principio superior al intelecto y a la
deliberación (mientras que los demás tienen la razón, pero esto
no lo tienen) y aunque no puedan deliberar tienen inspiración.
Aunque irracionales, alcanzan incluso lo que es propio del prudente
y del sabio, que es la rapidez de adivinación. Hay que excluir úni­
camente, sin embargo, la adivinación que viene de la razón, aunque
algunos de ellos la consiguen por la experiencia y otros por la
práctica y el hábito de observar, y estos hombres tienen acceso a

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM


135 ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1248a , ,
. x pfiaOa,.,· Té¡, 0rnf' 8� oÓTOL. TOUTÓ yap E�
t """' \ \ I\ '\ \ \ 11 \ 'I"' � '\ , f
ºP'!- KUL TO JLEN\OV KaL TO OV. KUL wv. U1TOI\VETaL o
40 Aó)'�S' oÓTOL. Sto o{ JLEAayxoAtKOt K<lt ev0�6vetpoL·
,, ' t ' •\. , \ , \ \ , , ,
1248-b eoLKE' yap r¡ ªPX'TJ a1TOI\Voµevov TOV l\oyov ,axvew
µéi.>.Aov, wa1rEp o{ TvrpAo, µv7JµovEÚovc,L µa).>..ov, ·
a1T0Av0�VTES' TOV 1rpóS' TO¡S' ópwµÉvÓtS' eTvat TO
µv7Jµovevov.
<I>avEpov
' º'TJ
._., OTL
., ovo
._., ELO'TJ
.,._. EVTVXLªS',
, , r¡• µev ' 0,
na·
\ A • 0 ' , 0
OLO KaL OOKEL o EVTVX'TJS' o La EOV KaTop ovv. OVTOS'
,:. \ ...
1'
\ ... \
A

, ,
,:- EaTLfJ
5 ·o
'
\ o• KaTa T'TJV
\ opµ'T]v 0 ,
• ' KaTop WTLKOS', o• o....
., . • ' \
,,, Yº' o • ,
ETEpoS' o 1rapa T'TJV opµ'T}v. ª"º ._., aµ'i"o-repoi.
, ..J. ,
\ t \ ' ti
, �\ ' , ... ,,
KaL 'TJ µev aVVEX'TJS' EV'TVX'ª /Lª""ºv, av-rr¡ oe ov avv-
EX'JS'·
\ / \ .,. \ f
111
. • I{aTa ¡upoS' µ,ev ovv 1TEpt EKaarr¡s apen¡s
/ ,
A

.,
ELP'TJTaL ,
1rporEpov· , \ o€
E7TEL ... \ xwptS'
. \ ...
otELl\oµev 7'1JV ,, '
._., , � \ \ � , - ,:. 0
10 ovvaµ,v av'T'wv, KaL 'TfEpt TTJS' apE7'1JS' otap pwu.011
,
T7]S' EK TOÚ7'WV �V KaAovµ,ev 7ÍDr¡ KaAoKaya0{av.
0

136
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA BUDBMIA

lo divino. Esto es, en efecto, lo que discierne el futuro tan bien


como el presente, y estos son los hombres cuya razón ha sido
puesta en libertad. Por esto hay melancólicos cuyos sueños son
verdaderos, porque es entonces, a lo que parece, cuando es más
fuerte el principio de la razón desatada, n� de otro modo que los
ciegos recuerdan mejor, al verse libre su memoria de tener que
ocuparse de los objetos visibles.
Manifiesto es, en suma, que hay dos especies de fortuna, una
la divina, por la cual, a lo que parece, los éxitos del hombre afor­
tunado son por obra de Dios, y éste es el hombre exitoso en con­
sonancia con su impulso, y la otra especie es la del exitoso contra
su impulso. Uno y otro tipo son irracionales, aunque la fortuna del
primero es más persistente, mientras que la del segundo no lo es.

III. Acerca de cada virtud en particular hemos disertado pre­


viamente, y después de haber descrito separadamente su naturaleza,
debemos ahora describir en detalle la virtud que resulta de todas
ellas, y a la que hemos ya denominado belleza y bondad. Ahora

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM 136 ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1248 b ., '
\ 0A
1' , , ' , ,

OTC. p,EV ovv avayK1J TOV TaVT1JS Ul\1) wc; TEVsoµEVóV' {:


,

I 1
T1JS '"Pº<nJyoptac; exew .-ras KaTa µepos ape-rac;,
"' >I \ \ ' ·/

,l.
..,..avepov·· OVOE yap .E1Tt. TWV CLI\I\WV ov 0EVO<; OLOV T .
, ) e:- \ \ ) \ A >I\ \ ) \ f', •
áMwc; ;XEtV, ov0ds yct.p ÓAov µJv TÓ awµa vytalvEt.
15 µepoc;/ e:-• ov0ev,
o
)
, � \ \. avayKatov
al\/\ • , \ ,, 1TavTa, r¡ -ra 1TI\Eta-ra
A
,
"
\ \ A

\ , \ .... fl\ .
Kat KvptwTaTa -rov avTov exnv Tpo1rov -rc.p Ol\<.p,
"
EU'Tt ' TO aya
,
º1J
C:- ' ' 0'
, -ra, ovoµa-ra
"'
ov EtVat Kat TO Kal\OV
, ,
' ' ,, Kaya
, ' ' , Kat., Ka0· av-ra
, 0ov ' ov'
• ,
µovov KaTa. al\l\a
e:- ,l. ,
EXOVT(l, ota..,..opav. TWV yap aya0WV 1TaVTWV TEl\'f}
,t A \ , A ,,
,

, \ " , \ r - " , , r , ,
EUTtV a avTa av-rwv EVEKa EUTtV atpE-ra. TOVTWV OE �'

20 KaAct. Óaa 8t' mhct. ÓvTa 1ráv,a €7TCLLVETá lanv•


,... I , '
-rav-ra yap ea-rw a..,.. wv a, 7'€ 1rpasEtc; Hatv
' 1" f'f . 'é > \
,l..
,
E1TatV€Tat. Kat avTa €'7TatVETa, otKatOUVV1J Kat.
1 ' \ , , , � , '

av-rr¡ Kat. a, 1Tpar,;Etc;, Km a, aw..,..poves, e1ratve-rr¡


1 \ \ r lt, \ f l,J.. 1 \

1
'YªP Kat. r¡ aw..,..poaVV1]' al\/\ ovx vytEta E1TatVETOV,
, \ r ,1._ ,,, , r , 1
, ,

' ,, \ , -
OVO€ yap TO epyov, OVO€ TO LUXVPWS, OVO€ "¡'ap "f/
,�, ' '�' '�' \ r

25 wxvs, UI\I\
1 / ~' \ \ > > \" I 1
aya 0a µev, E7TatVETa o ov. oµo,ws
\ �) 1/ f /

8J TovTo 8fjAov KaL €7TL -rwv á..\.\wv 8tct. -rfjs


e1raywy11s.
) A
aya 0os
,
' µev \ ovv eanv
)
\
c.p -ra ,l./
\
..,..vaH
\ \ .
1" 1"

aya 0'a €UTtV aya 0' a. Ta yap 1TEptµax11-ra Kat


I \

' \ \ \ A
,
> >
'f' e:-
,
µey,a-ra EtVat OOKOVVTa aya0a, TtJ-1,T.J Kat 7T/\OU7'0S
A )

I
Kat awµa-ros ape-rat Kat eu-ruxtat Kat ovvaµets,
· \ > \ \ 1 / º\ � /

, 0a\ µev
30 aya
\ ,/.....,..uaEL
I > , > C:- ,
EUTLV, EVVEXETaL o Etvat /3/\a/3Epa
<:-> 1' \ I

TLUt e:- º'ª ' -rae; ' EsEtS'. "t. "


OUT€ yap ,,.J.
' a'f'pwv -OUT ., , aoLKOS'
>IC:,
1J
"

aKOl\aaTos wv ouoev av ovr¡anE xpwµevos au,ots,


� )�\ '\\ ) / / ) A
) /\

WU7TEp ov8' J Káµvwv Tfj TOU t�y ,alvoVTOS -rpocpfj


xpwµevos, ov8' J d.a0ev�s KaL avám¡pos TOLS' TOU
vy,ofJs KaL TOLS' TOU 6/\0KA1JpOV KÓaµo,c;. KaAos
'1,\ ) 0'
35 OE Kaya OS' T<.p TWV aya 0WV Ta Kal\a U7Tapxetv
A A ) A \ \ \ f ,

aurc.p ot aura, Kat rc.p 1rpaKTLKOS' EtVat TWV Kal\WV


) A e;:,) f , \ A \ 'F A
\A

137
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

bien, es evidente que quien quiera en verdad merecer esta apela­


ción debe poseer las virtudes particulares, por ser imposible que sea
de otro modo en ninguna otra cosa. Nadie, en efecto, está sano
en todo su cuerpo pero no en alguna de sus partes, sino que en
todas ellas, o al menos en la mayoría o en las más importantes,
debe necesariamente estar en fa misma condición que el todo.
Ahora bien, la bondad y la belleza-y-bondad difieren no sola­
mente en el nombre sino en sí mismas. De todos los bienes, en
efecto, hay fo�es que en y por sí mismos son elegibles. De éstos
son bellos todos aquellos que, existiendo por sí mismos, son objeto
de alabanza. Son, en efecto, aquellos que son la fuente de actos
laudables ( y iaudables los fines mismos) como la justicia en sí
misma y sus actos, así como los actos de templanza, por ser lau­
dable la templanza. La salud, en cambio, no es laudable, por no
ser una obra, ni :la acción vigorosa tampoco, por no serlo el vigor.
Son cosas buenas, pero no laudables, y la inducción podrá ponerlo
en claro en los demás casos. El hombre bueno, pues, es aquel para
el cual son buenos los bienes naturales. Pues los bienes por los que
luchan los hombres y que les parecen ser los mayores, el honor,
la riqueza, las virtudes del cuerpo, la fortuna y el poder, son bienes
naturales, sólo que a algunos pueden serles nocivos por causa de
sus disposiciones. Si un hombre es necio, injusto o libertino, nin­
gún provecho retirará del empleo de aquellos bienes, como tampoco
el enfermo por servirse del alimento de un hombre sano, o un déb_iJ:
o lisiado por servirse del ajuar de un hombre sano y en su inte­
gridad corporal Bello y bueno es el hombre a cuya disposición
están l.os bienes que son bellos por sí mismos, y que ejecuta acciones.

137
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1248 b ,, , ....
Kat avnov EVEKa· Ka a
" ,\ o�, , ' Eanv a, T€ " ,
apE'.-ra, Kat ' � '
- ....
\ .

'
,, \
-ra Epya -ra a1ro -rr¡s apE-rr¡s.
, \ , '
"Ean 8É ns Efts 1roAL'TtK�, oiav ol AáKwvE,;
" I
"' ,,,\,\
�ovaLV r¡ a OL 'TOlOV'TOL
t \
,..
\ "'
,,
EXOLEV av, av-rr¡
"
,, �, o�, , '
\ t \
EU'TLV
� ""'
40 EsLS' 'TOLaV'T'YJ. ELUL yap ,OL OLOV'TaL -rr¡v apE-rr¡v OELV
0 - .,
�'/:

1249 a P,EV , ,,
EXE!V, ,, ', 'TWV
a/\1\a -
,
..,,van aya wv EVEKEV' OLO
,J.,, "' ,
' ' ' .,._,
aya0_oL JJ..EV avopES' ELULV
'' (-ra ' yap ' ..,,van JJ,EV aya0a
,J.,' ' ' '
' 0'a aV'TOLS'
aya ' - Ea'TLV ' ') , Ka,\OKaya ' 0'LaV OE "'' · OVK '
,,, , \ f , ,. .... \ ,, �, f '
EXOVULV" ov yap v1rapxn aV'TOLS' Ta Kal\a OL av-ra
\ ....
KaL 1rpoatpovv-ra, Kal\a Kaya a • · KaL ov µovov
\\ , 0' ' , /
· 6 -rav-ra,
- ,,,, . KaL
a/\1\a \ -ra ' µ77 \ Kal\a \\ JJ,EV \ 't'van ov-ra,
,J.,' ,,
,aya 0a, o€ "',. ..,,vaEL
,J., , ., . ,
ov-ra, -rov-rois Kaf\a.
' ,
Ka.\a , yap ,
1 ff : 'l" f/ / \ f ,..
Eanv o-rav . ov EVEKa 1rpa-r-rova, Kat aipovv-ra,
Kal\OV', TI· .,. ·UlO "', -rcp - Ka,\cp - Kaya , 0cp - Ka,\a, EG'TL , -ra
,
,J..I
.,,van aya > 0a· ' Kaf\OV \\ yap \ 'TO\ OLKaLov, <;,I -
'TOVTO OE TO
<¡,\ \

, \ \ ,
Ka'T, astav, , é' "é
asLOS' "'' OVTOS'
o "' 'TOVTWV" Kat 'TO 7TpE1TOV
. \I I <¡,\ - I \ - > I
10 Kal\OV, 1TPE1Tn OE -rav-ra 'TOVTlp, 1TI\OVTOS' EVYEVELa
..,,
OVVUJJ,LS'.
., - ,_. , - , , ,
WGTE Tlp Kaf\cp Kaya0cp 'Ta av-ra KaL
,
avµcplpov,a Kai Ka,\á Ja-r_LV' TOLS'
,1.. - - , \ \ ' ,_ ,
8J 7TOAAOLS' Sia-
' ' ,
't'wvn -rav-ra, ov yap 'Ta. U1Tf\WS' aya 0a KaKELVOLS'
• ' ' - "'' • - aya • ' - "'' '-
aya0a Ea-r,, -rcp o aya0cp 0a· Tlp oE Kaf\cp
Kaya0(¡> tcai Ka.\á, 1TOAAas yap Kai KaAas' 1rpáfns
� , av-ra
15 ot , ' errpas ,, eEV. o' o �' owµEvos
,, ,
' apE-ras ' EXELV "
-ras
8ELV EVEKa TWV EKTOS' aya0wv KaTa TO av¡i/3E/3r¡-
KOS' KaAa 1rpil-rTEL.
"EU'TLV
· . ovv
.,. KUI\OKaya ' apE-
' ' 0La ''
' rr¡·' 'TE/\ELOS'.
KaL 1TEpL �8ovrjs o' Etpr¡rat 1TOLÓV TL Kat 1TWS'

138
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

bellas por sí mismas, y son bellas las virtudes y las obras que
dimanan de la virtud.
Hay también una disposición de carácter político como la que
pueden ·tener los espartanos y otros semejantes a ellos, y cuya
naturaleza sería algo así como lo · que sigue. Hay hombres que
piensan que se debe poseer la virtud, pero por causa de los bienes
naturales, y tales hombres son buenos ( los · bienes naturales son
buenos para ellos) pero no poseen la kalokagathía. No poseen las
cosas bellas por ellas mismas, ni se proponen únicamente lo que
es bello y bueno, sino cosas que sin ser bellas por naturaleza son
buenas por naturaleza y que para ellos son bellas. Las cosas, en
efecto, son bellas cuando es bello aquello por lo que los hombres
las hacen y las escogen. Para el hombre noble y bueno, por con­
siguiente, los bienes naturales son bellos. Lo que es justo ·es bello,
siendo lo justo lo que es proporcionado al mérito; ahora bien,
nuestro hombre es merecedor de estas cosas. Lo que es conveniente
es bello, y para él son convenientes cosas tales como la riqueza, el
linaje y el poder. Las mismas cosas, por consiguiente, son prove­
chosas y bellas para el hombre noble y bueno, mientras que para
la muchedwnbre hay una disonancia. Para estas gentes, en efecto,
las cosas absolutamente buenas no son buen�s para ellos, mientras
que sí son buenas para el hombre bueno. Para el hombre noble y
bueno, además, son también bellas, pues por causa de ellas ejecuta
muchas bellas aciones. Pero el que piensa que hay que poseer la
virtud por causa de los bienes exteriores, ejecuta acciones bellas
apenas ·por accidente. Belleza-y-bondad,
· en swna,
· es la virtud per-
fecta.
Hemos hablado asimismo acerca de la naturaleza del placer y

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM 138 ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1249 & > \ ti ,' r \_ •� f \ _\ \ I


ayaeov, KaL on Ta TE 0,1TI\WS r¡oEa Kat Kal\a Ta TE
f

r -
0,1T,\WS aya a
> 0' KO,L r¡oEa. I \ •�
I
ou, ytVETat OE
�\ r,:, \ \
r¡oovr¡ µ:r¡
, I l:
20 EV 1rpa':,EL º � \ -
º'ª
r �\ I \ "�
TOU'íO o al\1] ws EVoatµwv KaL r¡otara
0- ,�
Y'
4:,r¡aEL,
' - • I •
Kat TOUTO ou µarr¡v ot av pw1rot asiouaw.
'l: - "0.
'E1TEL' o�, EUTL
, ' ns opos
,, ' (\
'ITpos ov
' .... , ""'·
Kat Tlf) LaTplfJ
) ,J.. I \ I
. C' "" """ \ \ /
ava..,.,EpWV KpLV€L TO uymtVOV UW¡..ta Kat TO fl,YJ,
\ , \ (\ . , .,
Kat 'ITpos ov .fLEXP' 1roaou 'ITotr¡rEov EKaarov Kat
- . \

f / ' � \ ,,, "' ' , " \


vytnvov, EL OE El\aTTOV r¡ '1T,\EOV OUKETL, OUTW KaL
,

- I \ \ >t: \ t I �
25 Tlf) a1rovoaL'f) . 'lTEpL Tas 'ITpa':, ELS KO,L atpEaELS TWV

1249 b cpvan µJv dya0wv OVK J1raLVETWV 8� OEt TLVa Elvat


opov Kat e(EWS Kat TijS a{pÉaEWS Kat cpvyijs, Kat
,;,Ept xpr¡µárwv ,,.,,\rj0os Kat d,\,yórr¡ra Kat TWV EV-
1 1 \
-rvxr¡µarwv. EV fl,EV ovv TOLS 'ITporEpov E,\EX r¡ TO
"f' ""' / ' ' 0 \
/ ..... \
WSC'
oC' /\O')'OS
' º
TOUTO �, o EO'TLV
,
W0'1TEp
"
av
"'
EL,, ·ns
, .... \ ' ,J.,' ,,, t f \, \
5 EV TOLS 'ITEPL TYJV Tpo..,.,r¡v EL1TELEV WS r¡ iarptKr¡ KaL
,

0\
or ,\oyos
� ,
/
� � �
ravrr¡s,
/
' .,
TOUTO
OE. OH or¡ W0'1TEp Kat EV TOLS 0,1\1\QLS 'ITpos TO
- .o
' ,�• a
� \ .., \
',\r¡ ES µev ov aa't'es J.\
,
\ '
JI
apxov .,,r¡v, Y"' \ \ \
Ka, 'ITpos -rr¡v Estv Ka, rr¡v EvepyEiav
tlé, \ \ 1 /

\ \
'T'T}V TOV - apxoVTES, OLOV OOU � OV 1TpOS Of=0'1TOTOU Kat
,\ ,

, , , \
"

0'
' 1' � �
,, . \ \ f ,
( EKaO'TOV 1TpOS Tr¡V f=KUO'T'f) Ka YfKOVO'aV apxr¡v. E7TEL
" 0
t \ ' J. , ' 'l: ,,
10 oE KaL O.V pW7TOS 't'-VO'EL O'VVf=O'TYJKf=V E':, apxovTOS
, ,,

\ /
KaL apxoµf=vov, Kat EKaarov av
\ "' � ,·
oeot 1rpos T17v
\'
• - , ' r-
avrou apxr¡v 4:,r¡v (avrr¡
., º"
� ' otrrr¡, .,, ,
� , al\l\(t,IS ' •
yap r¡
1,aTpLK1J' apxr¡
,

, ,
,

.,
'
\
Kat al\l\WS
�· .,
,,,, \
C'

,
C' '

, , e
,
r¡ vyteta, raurr¡s � ' EVf=/Ca "
º",
EKELVTJ) , OUTW or¡ EXEL KaL Ka.Ta TO Ewpr¡rtKOV.
1 \ 1 ..... " f e I 1\ \1 "i"' r,
OV ·yap E7TLTaKTLKWS apxwv O EOS, 0,/V\ OV EVEKO.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM139 ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

en qué sentido es un bien, y que lo que es absolutamente placen­


tero es también bello, y que lo que es absolutamente bueno es
también placentero. Ahora bien, el placer no tiene lugar sino
en la acción, y por esto el hombre verdaderamente feliz vivirá de
la manera más placentera, y no en vano pretenden esto los hombres.
Ahora bien, y así como el médico tiene una norma por refe­
rencia a la cual juzga qué cuerpo está sano y cuál no lo está, y
en relación con la cual cada cosa debe hacerse hasta cierto punto
y es saludable, pero si se hace en menor o mayor grado deja de
serlo, así también con respecto a las acciones y elecciones de cosas
buenas por naturaleza pero no laudables, el hombre virtuoso debe
tener una norma de sus hábitos morales y de la elección, así como
para evitar el exceso y el defecto de riquezas y fortuna. Con ante­
lación quedó dicho que esta norma es la razón, lo que es tanto
como decir, tratándose de la dieta, que su norma directora está
en la ciencia médica y sus principios, lo cual, por verdadero
que pueda ser, no está claro. Aquí, como en todo lo demás, hay que
vivir según el principio rector y de conformidad con la disposi­
ción y actuación del mismo elemento rector, de la misma manera
que el esclavo ha de vivir dependiendo de su amo, y cada uno
de nosotros del principio adecuado a cada uno. Y ya que el hombre
consta por naturaleza de una parte gobernante y una parte gober­
nada, cada uno de nosotros debe vivir en consonancia con el prin­
cipio gobernante. Principio en doble sentido, porque de un modo
gobierna la ciencia médica y de otro modo la salud, y al servicio
de esta última está aquélla. Pues así es en lo concerniente a la
facultad contemplativa. Dios, en efecto, no gobierna_ dando 6rde-

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM 139 ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ARISTÓTELES

1149b
15 7J• .J.. ,
.,,povria,s E•7TLTa.rrEL.
, . a,rrov ' ,;:, \ TO' ov
Of: -� f:VEKa.,
.,
(,;:,
. a,wpurra,
,;:, I
a
�·
EV
t Jt\ '\
a.N\
\ t
O LS) , E7T€L Ef<ELVOS ')'E
t A , 0 \
ov' E VOS
8EtTaL. 7Íns oüv aÍpEa,s Kat KTfja,s Twv cf,vaE,
' - ' �\ ' - - ' "'

º....
aya0wv .7TOL7JO'H Jl,a/\LO'Ta. 'T'f}V 'TO V 0 €0V 0Ewp,av, 7J
uwµa-ros 11 xp-r¡µá-rwv 11 cf,{Awv 11 'TWV a'.Mwv a.ya-
ti I \ .,. t d I\\ ,,
wv, av'T'f}_ ap,a-r71 Ka, ov-ros o opos t<al\l\WTos· Et
, ·)

20 'TLS o 7J º'· EVoELaV. 7J


�· .. ,;:, , ,, ,;:,
º'
.. � , •
V1T.€PfJ QO l\7JV \ \
� \ .J..
\ ,
KWI\V€L
f\
'TO' V
JI
0 EOV ' 0 €pa1T€JJ€LV Ka,\ 0 Ewpnv, avT'f}
f A f1
oE .,,avl\7J. EXEL
8l TÓV'TO OVTW rfj if,vxfi. ·Kat OVTOS Tfjs if,vxfis Ópos
# \
o.pL(T'TOS, TO 7JKLO'Ta
" , 0 I
ª'ª . a.VEO' 0 ª' 'TO V
�\ OI')'QV
...., a/\_ . I
. JLEpovs
Ti¡� if,vxfis.
T,s., JLEV ' ovv -r-
ii 'TO LO VTOV.
., - \ , 0' \ , •
opos ,TTJS Kal\ OKaya LaS Kat. TLS o
2t,·(Tl(01TOS 'TWV á.1rAws ·aya0wv €CTTW Elp7Jµlvov •.

140
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

nes, sino que es el fin en vista del cual comanda la sabidud ( 1


término "fin" tiene a su vez un doble sentido explicado n otr
parte) ya que, evidentemente, Dios no tiene necesidad de nada.
Aquel modo, por consiguiente, de elección y adquisición de bi •
nes naturales que promueva en mayor mt.-dida la contemplación
de Dios ( sean bienes corporales, riquezas, amigos y otros bienes)
será el modo mejor y la más bella norma, y será mala, por lo
mismo, la que por defecto o por exceso nos impida servir y ver
a Dios. Así es en nuestra alma, y el mejor criterio regulador del
alma es el de sentir lo menos posible la parte irracional del alma
en cuanto tal.
Quede así formulada la definición de la virtud perfecta ( kalo­
kagathía) y el fin de los bienes absolutos.

140
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
1
l

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
Notas al texto español
1 Teognis (fr. 255) citado igualmente en Et. nicomáquea (I, 1099 a 27).
2 Isla central de las Cicladas; lugar del nacimiento de Apolo.
a Apolo.
4 leto, o en forma romana Latona. Madre de Apolo y Artemisa, que
engendró de Zeus.
6 Probable referencia a Espeusipo y Xenócrates.
6 Filósofo de la naturaleza (500-429 a. C.) nacido en Clazomene,
Jonia, huésped de Pericles.
7 Sardanápalo, bien conocido por sus lujos y desórdenes, parece ser en
realidad Asurbanipal, rey de Nínive (667-647 a. C.)
8 De Esmindírides, quien llevaba consigo en sus viajes un séquito de
mil esclavos, nos habla Heródoto, VI, 127
9 Por oposición a Sócrates el joven, discípulo de Platón.
1o An. Pr. II, 2, 53 b 7 ss. El ejemplo que da Aristóteles es el silo­
Bismo siguiente: Un hombre es una piedra; una piedra es un animal, por
consiguiente un hombre es un animal.
11 Aunque no se ha llegado aún a un consenso exegético uniforme, pre-
·valece la opinión de que por escritos exotéricos deben entenderse los es­
critos aristotélicos destinados al público en general (popular traduce Solo­
mon) por oposición a los escritos esotéricos o filosóficos, para uso del
escolarcado académico.
12 Ens et bonum convertuntur, dirá la escolástica.
13 Traduzco eil;ti; por habitus, o sea una dispos"ición firme y estable.como
la virtud y no en el sentido corriente de costumbre adquirida.
14 El recuerdo de esta sentencia, habiendo impresionado al general persa,
salvó a Creso, rey de Lidia, de perecer en la hoguera. Cf. Heródoto, I, 32-33.
15 Todos los traductores que he tenido a la vista convienen en que Co­
risco está aquí por una persona imaginaria. No diré que no, pero queda en
pie el hecho de que Corisco fue un filósofo real y concreto, compañero de
Aristóteles primero en la Academia, y luego en la corte del tirano Hermias
de Atarneo, con cuya hija putativa, Pitias, contrajo Aristóteles su primer
matrimonio.
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
XXXV
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

16 Pasando de ei6{)i; a ,lj,60,i;.


17 Anal. Post. I, l.
18 Probablemenre de Eveno de Paros, floruit circa 460 a. C.
19 Filósofo pitagórico, contemporáneo de Sócrates, y quien pasa por ha­
ber puesto por escrito los pensamientos de Pitágoras.
20 Las hijas de Pelias cortaron a su padre en trozos, sobre la promesa de
Medea de que había de resucitarlo. Lo que en realidad pretendía Medea
era transferir el reino de Yokos de Pelias a Jasón.
21 Platón, Protágoras, 360 d.
22 Persona e historia desconocidas.
23 Verso de un poeta difícil de identificar. Cf. EN, 111, 7, 7. Un eco de
esta historia sobrevive en Shakespeare: "to take arms against a sea of trou­
bles."
24 Poeta trágico, amigo de Platón.

25 Quirón, centauro sabio oriundo de Tesalia, maestro de Jasón y de


Aquiles, herido accidentalmente por una flecha envenenada de Heracles,
transfirió su inmortalidad a Prometeo.
26 Teognis, 177.

27 No se encuentra en nuestras ediciones de Home�o.


28 !Uada XXII, 100

29 Músico contemporáneo (410-360 a. C.)


ao Filóxeno, el hospitalario, presumiblemente un carácter de la comedia
antigua.
81 Discurso pronunciado_ en 411. Tucídides, VIII, b 8.
32 Según Plutarco (Vita ·Themistoclis, 5) Temístocles habría hecho el
ridículo en el festival olímpico al emular a Cimón, de superior linaje y
fortuna, en el esplendor de su ajuar y atuendo.
88 El primer verso es de Odisea, XVII, 218. El último es de autor des­
conocido.
84 Empédocles de Agrigento (fl. cimr 490 a. C.) La semejanza entre el
techo y el cachorro estará tal vez en el color.
s:; Eurípides.. Cf. EN, VIII, 1, 1155 b 3.
¡16 Eurípides, Orestes, 234.
37 Hesíodo, Trabajos J dlas, 25.

XXXVI
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
NOTAS AL TEXTO ESPAÑOL

38 EurLpides, Fenicias, 539.


89 JUada XVIII, 107.
40 Eurípides, Troyanas, 1051.
41 Heródoto, II, 68. El reyezuelo, a lo que parece, saca insectos molestos,
como el jején, de las fauces del cocodrilo.
42 Teognis, 125.
43 En este proverbio, por lo visto muy popular, se inspira Cicerón· al
decir que las más antiguas amistades, como los vinos añejos, deben ser las
más deleitosas, y encierra mucha verdad aquello de que es preciso haber
consumido en común muchos modios de sal para que la amistad sea per­
fecta: Vet01'rima quaeque, ut ea vina quae vetustatem f01'unt, esse debent
suavissima verumque ülud est, quod dkitur, multo; modios salis simul
edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit (De amicítia, XIX, 67)
44 Eurípides, Blectra, 941.
45 Eurípides, Belerofonte, fr. 298.
46 Un autor de la antigua comedfa..
47 Poeta trágico que vivió en la corte de Dionisio el viejo, en Siracusa,
y a quien el tiran◊! hizo morir de azotes.
48 Eurípides, Belerofonte, fr. 298.
49 La comparación entre las constituciones políticas y los modos musica­
les encuéntrase en Política, VIII, 1342 a 24.
50 Sófocles, fr. 684 Nauck.
5J. La parte inferior p pretende conseguir una parte más grande de pro­
vecho o beneficio B, y dejar la parte más pequeña b a la parte superior P.
La parte superior P invoca el principio de la inversa proporción también,
pero lo aplica a sus contribucciones a la causa común, no a los beneficios
obtenidos de ella: pretende aportar una contribución más pequeña e, dejan­
do la mayor C a la parte inferior p. Estas conexiones adoptan una relación
diagonal, según la figura:

P e

P
X e
5.2 Hesíodo, Trabajos 'J días, 371.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM


XXXVII ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
ÉTICA EUDEMIA

�. Teognis, 14.
54 General tebano, amigo de Epaminondas. Pitón. padría ser un drama­
turgo de Catana, o un retórico bizantino.
¡¡5 Nacido en Tracia, ejerció en Atenas y fue tutor de Hipócrates.
º''"""•
56 La historia del rey y el citarista está en Plutarco, De Alexandri f
II, 1, y el sujeto es el tirano Dionisio de Siracusa.
57 Fr. 882 Nauck.
58 Filósofo pitagórico de Quíos.
liO Platón, Eutidemo, 279 d.

*
Al igual que en otras versiones mías que han aparecido en nuestra
biblioteca clásica bilingüe, me abstengo en la presente de estampar nocu
al texto griego, por entender que esto no debe hacerse sino cuando es posi­
ble intervenir en el aparato crítico, lo cual supone a su vez el acceso,
siquiera en microfilme, a los diversos códices en que se conserva el texto
original. Como estamos muy lejos aún de esta pasibilidad, en la miseria
económica y cultural que se ahonda más y más cada día, lo que hacen
mis colegas, bajo el epígrafe de notas al texto original, no son en realidad
sino comentarios escolares para uso de estudiantes de in/ima graecítate o J,
infima latinitate, lo cual no es, hasta donde yo entiendo, el propósito de
esta colectánea. Sustuli, de tollo, por ejemplo, en una de nuestras traduc­
ciones más recientes. Con lo cual no hacemos sino quedar en ridículo ante
los centros humanistas europeos, como lo testimonia el siguiente comf,le•
,endu de una revista filológica salmantina (del Tormes y no del Bajío)
con referencia a una obra de nuestra biblioteca bilingüe:
"Y quedan las notas. Baste decir que el 90% son perfectamente inútiles
y parecen dirigidas a lectores sin preparación alguna. Limitémonos a escoger
algunas: mutastis= mutavistis; et= etiam,· aspirate= favete; perpetuum =
haud interruptum; dixere = dixerunt; eodem= locum in eundem; non
bene = male; elementa = semina; Titan = =
sol,· utque =
et ut,· caeco
tenebroso; tellure= in tellure, etcétera." (Helmántica 1981, Set. - Nov.)
¿No es mejor, en verdad, abstenernos de anotar el texto original que
incidir en estas simplezas?

XXXVIII
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
· INDICE
Inmxlu.cción V

H0IKON Ei.6.HMION 1

:8tica Eudemia 1

Notas al texto español XXXV

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM


XXXIX ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
P.tica endemia, editado por la Dirección
General de Publicaciones, se terminó
de imprimir en Imprenta Universitaria
el mes de agosto de 1994. Su composi­
ción se hizo en tipo Garamond de
10:11, 9:10, 8:9 puntos. La edición
consta de 3 000 ejemplares en papel
Cultural de 44.5 kg. 1 000 empastados
y 2 000 en rústica.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados

También podría gustarte