Está en la página 1de 17

Formas pronominales

La evolución de las formas pronominales latinas, a diferencia de la evolución nominal del


sustantivo y adjetivo , no perdió su declinación aunque sí, se redujo. Observarán que la gran
mayoría presenta una declinación que no sigue las terminaciones sistematizantes vistas hasta el
momento. Es por esto que es necesario observar las categorías pronominales que ofrecía la lengua
latina y observar las derivaciones que se dieron a partir de ellas. Empezaremos con el pronombre
personal, forma que designa el enunciador, enunciatario y el contenido del mensaje. Las formas de
los pronombres personales se ofrecen a continuación:

1º Persona

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo ego nos

Acusativo me nos

Genitivo mei nostrum / nostri

Dativo mihi nobis

Ablativo me nobis

2º Persona

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo tu vos

Acusativo te vos

Genitivo tui vestrum / vestri

Dativo tibi vobis

Ablativo te vobis
3º Persona
Reflexivo

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo - -

Acusativo se -

Genitivo sui -

Dativo sibi -

Ablativo se -

*La forma yo derivó de ego: por abreviación en el latín vulgar ego dio eo. La e de eo diptongó en
ie> ieo y por último se contrajo y dio la forma io > yo.

*La forma tú derivó de tu.

*Las formas él, ella y ello derivarán de una forma demostrativa: ille> él; illa> ella; illud > ello

*Las formas acusativas me y te dieron las formas átonas castellanas me y te que se usan como OD
y OI.

*Las formas dativas mihi y tibi dieron las formas castellanas mí y ti que precedidas de
preposiciones conservan la idea de genitivo ( de mí/ de ti); de acusativo ( a mí/ a ti); de dativo ( a o
para mí/ a o para ti); de ablativo (con las preposiciones ante / en/ por /sin /sobre / tras…mí …ti)

*Las formas castellanas conmigo, contigo se formaron con el refuerzo preposicional cum + me +
cum > cunmecum > conmigo; cum +te +cum > cuntecum > contigo.

*El pronombre personal reflexivo castellano se (indicador de que la acción la realiza el sujeto y
recae sobre él mismo) al igual que las formas me y se te formaron a partir del acusativo.

*El pronombre personal reflexivo castellano sí (indicador de que la acción la realiza el sujeto y
recae sobre él mismo) se formó a partir del dativo sibi. La forma castellana se usa siempre con el
acompañamiento de preposición.

*Los pronombres personales latinos de primera y segunda persona del plural solamente
subsistieron en el español los formatos que se usaban en nominativo y acusativo: nos y vos. A
partir del siglo XIV se les agregó la palabra otros, procedente del pronombre indefinido plural
alteros > auteros > otros. De ese modo quedó la forma quedó nosotros y vosotros.

*A fines de la Edad Media, el formato vos, se debilita y pasa a formar el pronombre os que se
usará para las funciones de OD y OI.
Los pronombres posesivos tienen una estrecha relación con los pronombres personales puesto
que expresan la idea de posesión y pertenencia de alguien con respecto a algo o a alguien. Esta
relación es la que permite pensar en los pronombres posesivos en formas de primera persona,
segunda y tercera. El formato de estos pronombres en latín es el siguiente:

meus, mea, meum: mío, mía, mi

tuus, tua, tuum: tuyo, tuya, tu

suus, sua, suum: suyo, suya, su


noster, nostra, nostrum: nuestro,
nuestra
vester, vestra, vestrum: vuestro,
vuestra

A diferencia de los pronombres personales, los pronombres posesivos se declinan como un


adjetivo de primera clase, por lo tanto, el primer elemento corresponde al género masculino y se
declina por segunda; el segundo corresponde al género femenino y se declina por primera y el
tercer elemento corresponde al neutro y se declina por segunda. Cabe destacar que todos los
formatos que heredamos del latín se derivaron del acusativo.

*El formato castellano mío, mía; tuyo, tuya; suyo, suya proceden respectivamente de meum y
meam; tuum y tuam ; suum y suam. En forma analógica las formas meos, meas > míos y mías;
tuos, tuas > tuyos y tuyas; suos, suas > suyos y suyas.

*El formato de varios poseedores y un solo objeto: nuestro, nuestra; vuestro, vuestra derivaron
de nostrum, nostram; vostrum, vostram (en lugar de vestrum, vestram); para las formas plurales,
se tomaron por analogía nostros, nostras > nuestros, nuestras; vostros, vostras > vuestros,
vuestras.

Otra categorización pronominal centrada en la idea de proximidad o lejanía de quien enuncia con
respecto a lo que se señala es la del pronombre demostrativo. En latín ofrecía varias opciones:

a) PROPIAMENTE DICHOS:
INDICAN CERCANÍA,
DISTANCIA MEDIA O LEJANÍA

hic, haec, hoc: este, esta,


esto
Masculino

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo hic hi

Acusativo hunc hos

Genitivo huius horum

Dativo huic his

Ablativo hoc his

Femenino

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo haec hae

Acusativo hanc has

Genitivo huius harum

Dativo huic his

Ablativo hac his

Neutro

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo hoc haec

Acusativo hoc haec

Genitivo huius horum

Dativo huic his

Ablativo hoc his

iste, ista, istud:


ese, esa, eso
Masculino

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo iste isti

Acusativo istum istos

Genitivo istius istorum

Dativo isti istis

Ablativo isto istis

Femenino

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo ista istae

Acusativo istam istas

Genitivo istius istarum

Dativo isti istis

Ablativo ista istis

Neutro

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo istud ista

Acusativo istud ista

Genitivo istius istorum

Dativo isti istis

Ablativo isto istis

ille, illa, illud:


aquel, aquella,
aquello
Masculino

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo ille illi

Acusativo illum illos

Genitivo illius illorum

Dativo illi illis

Ablativo illo illis

Femenino

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo illa illae

Acusativo illam illas

Genitivo illius illarum

Dativo illi illis

Ablativo illa illis

Neutro

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo illud illa

Acusativo illud illa

Genitivo illius illorum

Dativo illi illis

Ablativo illo illis

*Los pronombres demostrativos castellanos este, esta, esto se formaron de iste, ista, istud. La
forma latina hic, haec, hoc que tendió a desaparecer. Solamente quedó algún rastro de ese
pronombre en hac nocte > anoche; hac hora> agora > ahora; per hoc > pero.
* El significado que tenía el pronombre iste, ista, istud, se transfirió al pronombre ipse, ipsa,
ipsum.

*Los acusativos illum, illam, illos, illas> ello, lo; ella, la; ellos, los; ellas, las.

*El pronombre latino en dativo singular illi dio la forma que se usa en OI : le

*El latín no tenía artículos, pero el castellano los formó a través del debilitamiento de significado
de ille, illa, illud > el, la, lo; illos, illas > los, las.

*Para el artículo indeterminante, el romance castellano tomó la forma derivada del adjetivo
numeral unus, una

*El castellano para formar el pronombre demostrativo de lejanía, por debilitamiento de uso de
ille, illa, illud, incorporó la partícula eccum con significado de he allá> eccum-ille > aquel; eccum-
illa> aquella; eccum-illud> aquello.

b) FÓRICOS: ANUNCIAN O RECALCAN


ALGUIEN O ALGO YA EXPRESADO

is, ea, id: éste, ésta, esto; él, ella,


ello

Masculino

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo is ei / ii

Acusativo eum eos

Genitivo eius eorum

Dativo ei eis

Ablativo eo eis

Femenino
CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo ea eae

Acusativo eam eas

Genitivo eius earum

Dativo ei eis

Ablativo ea eis

Neutro

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo id ea

Acusativo id ea

Genitivo eius eorum

Dativo ei eis

Ablativo eo eis

*Estos formatos fueron sustituidos por las derivaciones de ille, illa, illud e iste, ista, istud.

c) DE IDENTIDAD: REFUERZA LA IDEA CON


LA EXPRESION "MISMO"

isdem, eadem, idem: el mismo, la


misma, lo mismo

Masculino
CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo isdem eidem / iidem

Acusativo eundem eosdem

Genitivo eiusdem eorundem

Dativo eidem eisdem

Ablativo eodem eisdem

Femenino

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo eadem eadem

Acusativo eandem easdem

Genitivo eiusdem earundem

Dativo eidem eisdem

Ablativo eadem eisdem

Neutro

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo idem eadem

Acusativo idem eadem

Genitivo eiusdem eorundem

Dativo eidem eisdem

Ablativo eodem eisdem


ipse, ipsa,
ipsum: él
mismo, ella
misma, ello
mismo

Masculino

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo ispe ipsi

Acusativo ipsum ipsos

Genitivo ipsius ipsorum

Dativo ipsi ipsis

Ablativo ipso ipsis

Femenino

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo ipsa ipsae

Acusativo ipsam ipsas

Genitivo ipsius ipsarum

Dativo ipsi ipsis

Ablativo ipsa ipsis

Neutro

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo ipsum ipsa

Acusativo ipsum ipsa

Genitivo ipsius ipsorum


Dativo ipsi ipsis

Ablativo ipso ipsis

*De esta última forma pronominal se tomó el formato ese, esa, eso.

Una forma pronominal que se aleja de la noción de persona enunciadora y enunciataria es el


pronombre relativo que tiene por función relacionar el antecendente (construcción nominal que lo
precederá) con el consecuente (información que se ubicará después)

Masculino

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo qui qui

Acusativo quem quos

Genitivo cuius quorum

Dativo cui quibus

Ablativo quo quibus

Femenino

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo quae quae

Acusativo quam quas

Genitivo cuius quarum

Dativo cui quibus

Ablativo qua quibus

Neutro

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo quod quae

Acusativo quod quae

Genitivo cuius quorum


Dativo cui quibus

Ablativo quo quibus

*Es importante notar que de este formato se conservó el genitivo singular que pasó al castellano
como cuyo, cuya, cuyo.

Para expresar aquellas ideas que buscan una respuesta o intensificar un aspecto de la enunciación,
el latín cuenta con el pronombre enfático, principalmente usado en las oraciones interrogativas y
exclamativas.

Masculino

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo quis qui

Acusativo quem quos

Genitivo cuius quorum

Dativo cui quibus

Ablativo quo quibus

Femenino

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo quis quae

Acusativo quam quas

Genitivo cuius quarum

Dativo cui quibus

Ablativo qua quibus

Neutro

CASOS SINGULAR PLURAL

Nominativo quid quae

Acusativo quid quae


Genitivo cuius quorum

Dativo cui quibus

Ablativo quo quibus

Obsérvese el gran parecido que existe con la declinación del pronombre relativo. Al igual que en
castellano/español, la enunciación se diferenciará por la intencionalidad denotada en el contexto.

Los pronombres indefinidos, aquellos que de manera vaga, imprecisa o general señalan ofrecen
dos grupos a la hora de declinarse:

a) LOS QUE
TIENEN
GENITIVO
SINGULAR EN -
IUS Y DATIVO
SINGULAR EN -I

*alius, -a, -ud: otro

*alter, altera, alterum: el otro (de dos)

*ultervis, ultravis, utrumvis: cualquier de los dos

*ulterlibet, utralibet, utrumlibet: cualquiera de los


dos

*uterque, utraque, utrumque: el uno y el otro

*alteruter, alterutra, alterutrum: el uno o el otro

*nullus, -a, -um: ninguno, ninguna, ninguno

*ullus, -a, -um: alguno, alguna, alguno

*totus, -a, um: todo, toda, todo

*nemo: nadie (únicamente tiene: acusativo singular: neminem; genitivo


singular: nullius; dativo singular: nemini; ablativo singular: nullo)

* nihil: nada (indeclinable)

b) QUE TOMAN EL MODELO DE QUI, QUAE Y QUOD


*quisquis, quicquid, quidquid: cualquiera que

*aliquis, aliqua, aliquid: alguno, algo

*quidam, quaedam, quiddam: un cierto …


*quidpiam, quaepiam, quippiam o quidpiam:
alguien, alguno

*quisque, quaeque, quidque: cada uno

*unusquisque, unaquaeque, unumquodque: cada uno


*quiqumque, quaequmque, quidqumque: cualquiera
que sea

*quivis, quaevis, quidvis: el que quieras


*quilibet, quaelibet, quidlibet: cualquiera, el que te
guste

1) Declinar conjuntamente:

a) Hic, haec, hoc: este, esta, esto/ responsum, -i n: respuesta / suus, -a, -um: suyo
b) Quiqumque, quaequmque, quidqumque: cualquier / homo, -inis m: hombre
c) Ullus, -a, -um: alguno, alguna / alter, -era, -erum: otro /via, -ae m: camino
d) Ipse, ipsa, ispsum: el mismo…/Regina, -ae f: reina
e) Quis, quis, quid: qué / iste, ista, istud: ese, esa, eso / factum, -i n: hecho
f) Unuquisque, unaquisque, unumquisque: cada uno…/discipulus, -i m: díscipulo /ipse, ipsa,
ipsum: él mismo, ella mismo, lo mismo

2) Establecer correspondencia mediante flechas entre la forma pronominal presentada y la


traducción. Especificar al lado de cada pronombre la clase a al que pertenece.

SUI a las que

NEMINEM a nadie

AB ILLO de cuál de los dos

QUAS a cualquiera

UTRIUS los suyos

AD HOC para todos

CUM QUIBUS con los cuales

SIBI de los nuestros


NOSTRORUM para él

QUAMQUE para esto

OMNIBUS a cada una

QUEMLIBET desde aquello

3) Especificar la clase de pronombre a la que pertenecen las formas que se presentan, determinar
el caso en el que se encuentran y tachar las formas de traducción que no correspondan

IPSAE --------------------- ellas mismas / a ellos mismos / de ellas mismas

SUOS --------------------- para los suyos / de los suyos / a los suyos

HI --------------------- estos / de estos / por estos

VOBIS --------------------- vos / a vosotros / vosotros

UTRUM --------------------- a quién de los dos / quién de los dos / para quién de los dos

QUORUM --------------------- del cual / de las cuales / de los cuales

ALIIS --------------------- los otros / para los otros / otros

ALIQUO --------------------- por algo / algo / de algo

4) Dados los siguientes refranes o frases en latín, identificar mediante el subrayado las formas
pronominales que se hayan usado. Determinar la clase de pronombre que es y determinar el caso
en que está funcionando. Posteriormente, ensayar una traducción.

1. Hodie mihi, cras tibi. 2. Sicut mater, ita est filia eius.

3. Pluris est ocultatus testis unus quam auriti decem. 4. Medice, cura te ipsum.

5. Accipe quod tuum, alteri da suum. 6. Nemo sua sorte contentus.

7. Omnis questio solvitur per hoc verbum nescio. 8. Tempera te tempori.

9. Ipsa quidem virtus, praemium sibi. 10. Ex nihilo, nihil fit

11. Qui amat periculum, in illo peribit. 12. Cuique suum.

Pronombre/s Clasificación Caso Traducción tentativa


5) Detectar en la sucesión de letras formas pronominales latinas y señalar el caso o casos en que
se pueden encontrar. Al extraerlas quedará formado un refrán en latín.

1) Detección por oración de 4 formas pertenecientes a los pronombres personales:

POSTMIHIVINUMNOBISVERBAEGOPOSTIMBREMSIBIHERBANASCITUR.

SEBEATIUSVOSDAREQUAMTIBIRECIPERETE.

2) Detección por oración de 4 formas pertenecientes a los pronombres posesivos:

OPERIBUSMEAMCREDITENOSTRUMETSUUMNONTUARUMVERBIS.

SUAEMARGARITASTUOANTEMEIPORCOSVESTRIS.

3) Detección por oración de 4 formas pertenecientes a los pronombres demostrativos:

LAUSIDINEORUMOREEAPROPIOEOSVILESCIT.

HIMATERIAMISTOSSUPERABATHUNCOPUSILLI

4) Detección por oración de 4 formas pertenecientes a los pronombres relativos:

ARBORQUIEXQUAEFRUCTUCUICOGNOSCITURQUO.
QUASGENITRIXQUORUMVIRTUTUMQUODFRUGALITASQUA.

5) Detección por oración de 4 formas pertenecientes a los pronombres indefinidos:

SEMELNIHILEMISSUMNULLAVOLATIRREVOCABILEQUAEDAMUNUMVERBUM.

NEMINEMCLAVOTOTIUSCLAVUSQUISQUEALTERIEICITUR.

6) Detección por oración de 4 formas pronominales:

SICCUIUSGLORIANOSTRORUMMUNDINEMOILLETRANSIT.

HOCFACEGOSAPIASALIIETSUARUMLIBERERIS.

También podría gustarte