Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
1936-48
TESTIGANTZAK
TESTIMONIOS
GENOZIDIO EZKUTATU BATEN ISLADAK
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO
2020 1936
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Borroka-fronteetan hil zirenei eta kontzentrazio- A quienes murieron en los frentes de combate y a quienes
esparru, deuseztatze-esparru, espetxe eta kuarteletan fueron asesinados/as en campos de concentración, y
hil zituztenei. exterminio, cárceles , cuarteles, y cuartelillos.
Frankismoan zehar, eta, bereziki, 39-50 urteetan eta A quienes murieron por hambre y enfermedades derivadas
zoritxarreko 40-42 hirurtekoan, gosez eta goseak del mismo durante el franquismo, en especial durante el
eragindako gaixotasunen ondorioz hil zirenei. período 39-50 y en el fatídico trienio 40-42.
Alderdi politiko edo sindikatu demokratiko batekoa A quienes fueron asesinados/as en paredones, cementerios
izateagatik edo euskal erakunde demokratikoetako edo y descampados por pertenecer a algún partido político o
erakunde demokratiko errepublikarretako partaide sindicato democrático o formar parte de las instituciones
izateagatik horma, hilerri eta eremuetan hil zituztenei. democráticas vascas y republicanas.
Beren herritik armen indarrez egotzi eta erbestera A quienes fueron expulsados de su país por la fuerza de las
kondenatu zituztenei; asko eta asko itzulerarik gabe. armas y condenados al exilio del que much@s no volvieron
jamás.
Irainduak, zigortuak eta diskriminatuak izan arren,
beren kabuz familiak, baserriak eta negozioak aurrera A las mujeres que, solas y a pesar de las humillaciones,
ateratzen jakin izan zuten emakumeei, senideak castigos y discriminaciones, supieron sacar adelante familias,
espetxean, kontzentrazio-esparruetan eta erbestean caseríos, negocios, mientras sus familiares padecían cárcel,
zeuden bitartean. campos de concentración, extrañamientos y exilio.
Memoriaren aldeko taldeei, haiek baitira benetan memoria A los grupos Memorialistas verdaderos artífices de la
historikoa berreskuratzen eta sozializatzen ari direnak. recuperación y socialización de la Memoria Histórica.
3
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
4
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Arnold J. Toynbee historialariak honako hau idazten zuen Matxinatuek suz eta odolez ezarri zuten isiltasuna.
La Europa de Hitler liburuan: “Objekturik gabe ezin da iker- Heriotza ez zen gerrarekin amaitu. Errepublikaren aurre-
ketarik egin, eta ikertzailerik gabe ezin da objekturik egon, rapen eta askatasun balioei leial izan zirenak eta haien se-
edo, behintzat, giza gogamenak ezin du objekturik ezagutu, nideak erailtzen, torturatzen, espetxeratzen, konfiskatzen
baldin eta ikertzaile baten behaketaren bidez ez bada". eta epaitzen jarraitu zuten libertizidek.
Lasarteoriatar talde batek Lasarte-Oriako memoria his- Liburu honen helburua da hainbeste sufritu zuten
torikoaren bila egindako lan handi eta etengabeari esker, pertsona horiei ahotsa ematea, batzuek, oraindik ere,
objektu honen berri izan dezakegu: 36ko estatu kolpe beldur baitira haien lekukotasuna jendaurrean emateaz,
odoltsuaren ondorioak haiengan, senideengan eta lagu- beldur horrek, oraindik ere, barrenak jaten baitizkie.
nengan jasan zituzten 88 pertsona baino gehiagoren le- Alkate gisa harro nago, eta esker oneko, Islada Ezkuta-
kukotasuna dugu. Gogoan izan behar dugu, kolpe horren tuakek borondatez bildu duen lanagatik, eta gaur Lasar-
ondorioz, gure lurraldea 40 urtez gerra, heriotza eta sufri- te-Oriako Udalaren eta Gipuzkoako Foru Aldundiaren
mendu egoeran murgilduta egon zela. konpromisoari esker argitaratzen dugun lanagatik. Bai-
Liburu honetan jasotzen den lanak oso balio handia du, na bereziki eskerrak eman nahi dizkiet ezkutuan zeuden
eta aukera ematen digu ez ahazteko frankismoak gure lekukotasunok jakitera eman dituzten pertsonei, haiei
lurraldean herentzia gisa utzi zituen gertakari eta ba- esker, gaur egun hobeto ulertu ahal izango baitugu zer
sakeriak, eta bidegabekeriaz, errepresioz eta gorrotoz gertatu zen frankismoaren urte ilun horietan.
beteriko hamarkadak.
Agustín Valdivia Calvo / Lasarte - Oriako alkatea.
El historiador Arnold J. Toynbee escribía en su libro La Los sublevados impusieron el silencio a fuego y sangre.
Europa de Hitler: “Sin un objeto, no puede haber investiga- La muerte no acabó con la guerra. Los liberticidas siguie-
ción, y sin un investigador no puede haber ningún objeto, o ron asesinando, torturando, encarcelando, incautando
por lo menos, ningún objeto puede ser conocido por la men- y sojuzgando a quienes habían sido fieles a los valores de
te humana como no sea a través de la observación de un progreso y libertad de la república y a sus familiares.
investigador”. Este libro trata de dar voz a esas personas que tanto su-
Gracias a una labor intensa y perseverante de un gru- frieron, algunas de las cuales, aun todavía, no han querido
po de lasarteoriatarras en pos de la memoria histórica de que su testimonio sea público por miedo; un miedo que les
Lasarte-Oria podemos conocer este objeto: el testimonio sigue corroyendo las entrañas.
de más de 88 personas que sufrieron en sus carnes y en las Como alcalde me siento orgulloso y agradecido por
de sus familias y amistades las consecuencias del cruento el trabajo que Islada Ezkutatuak, voluntariamente, ha
golpe de estado del 36, que llevó a nuestra tierra a un una recogido y que hoy publicamos gracias al compromiso
situación de guerra, muerte y sufrimiento durante 40 años. del Ayuntamiento de Lasarte-Oria y de la Diputación
El trabajo que se recoge en este libro es de un valor Foral de Gipuzkoa. Pero me siento especialmente agra-
incalculable y que permite que no quede en el olvido los decido a estas personas que han sacado a la luz unos
hechos y las barbaridades que el franquismo dejó como testimonios que permanecían ocultos, pero que hoy nos
herencia en nuestra tierra: décadas de ignominia, repre- ayudarán a entender mejor lo que pasó en esos años de
sión y odio. oscuridad franquista.
5
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Azala / Portada
Ikus / Ver Gallica:
Journal L´Intransigeant 12/09/1936
Kontrazala / Contraportada
Ikus / Ver Gallica:
Journal L´Intransigeant 10/09/1936
6
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Lasarte-Oriako Islada Ezkutatuak elkartea basakeria El colectivo Islada Ezkutatuak de Lasarte-Oria, nació
frankistaren biktima errugabeen memoria ikertzeko, con la finalidad de investigar, recuperar y socializar la
berreskuratzeko eta gizarteratzeko asmoz jaio zen. Urte memoria de los vecino@s de Lasarte Oria víctimas ino-
guzti hauetan, hainbat ekimen eraman ditu aurrera: centes de la barbarie franquista. Durante estos años esta
hitzaldiak antolatu, informazio liburuxkak argitaratu; Asociación ha organizado conferencias, publicado folletos
Txaldatxurreko (Zubietako gaina) borroka fronte ga- informativos, ha recuperado el importante frente de Txal-
rrantzitsua berreskuratu (errepublikanoek egundoko datxur (Altos de Zubieta), donde los republicanos hicieron
ahaleginak egin zituzten bertan kolpe militarraren eragi- lo indecible por impedir el avance militar de las fuerzas
leen martxa gerarazteko); aipatu berreskurapenari esker golpistas (fruto de esta recuperación es la exposición
erakusketa iraunkorra antolatu udaletxearen sarreran; permanente en el hall del ayuntamiento de este pueblo),
diktadura frankistaren biktimen aldeko omenaldi eki- ha realizado homenajes anuales a las víctimas de la dic-
taldiak, urtero... Eskuan dugun liburu hauxe, biktima tadura franquista, y por fin tras más de cien entrevistas
eta lekukoekin egindako ehundik gora elkarrizketen con testigos y víctimas del franquismo publica este libro
emaitza da; urrats berri bat, ezkutarazi den diktadura recopilatorio de sus testimonios. Una iniciativa más en la
frankistaren historia berreskuratzeko eta gizarteratzeko labor de recuperación y socialización de la historia oculta
ahaleginean. y ocultada de la dictadura franquista.
7
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
AURKIBIDEA-ÍNDICE
8
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
3.- Eskertzak-Agradecimientos.........................................................................................................................................401
9
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
10
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Hitzaurrea
Argitalpen honetan, 88 elkarrizketa jasotzen dira Villa Mirentxuko batzordeak, zeinaren txostenen
(guztira 100 egin genizkien oker izendatutako 36ko mende baitzeuden handik igarotzen zirenen bizitza eta
gerra zibila eta gerraondoa bizi izan zuten lekukoei). heriotza?
Islada Ezkutuak elkarteak −Lasarte-Oriako memoria Eta mairuen tropak Tolosan? Eta errusiar
historikoa berreskuratzeko elkarteak− egin ditu. hegazkinlariak hipodromoan? Egiaz Gerra Zibila
Waffen SS borroka-taldearen Gussen II deuseztatze- izan al zen? Ohiko estatu-kolpea izan zen, ala zerbait
esparru izugarrian ke bihurtutako pertsonak1, bertan gehiago zegoen atzean? Gertatutakoa pentsatu gabeko
pertsona osasuntsuen bizi-itxaropena 4 hilabetekoa ekintza izan zen, ala plan edo estrategia bat zegoen?
baitzen; demokrazia defendatzeagatik fusilatutako Matxinatuak bakarrik altxatu al ziren II. Errepublikako
gudariak eta milizianoak; emakumeei egindako erasoak gobernu demokratiko, legitimo eta konstituzionalaren
eta ile-mozteak; preso-sokak, heriotzara eramanak; aurka, ala beste eragile batzuk ere egon ziren? Ikus
jendearen izu-oihuak, udaletxe zaharraren beheko dezagun nola igaro ziren gertakariak, eta ea nolabait
etxabeetatik ateratzen zituztenean, Txikierdin, Hernanin argitzen dituzten gure zalantzak...
edo kostaldeko errepideko edozein bazterretan Marokoko Protektoratuko lurralde deitzen zirenetan,
erailtzeko; demokraten etxeak eta negozioak arpilatzeko 1936ko uztailaren 17an, altxamendu militarra hasi zen
programatutako ekintzak; Villa Mirentxun bizi ziren II. Errepublikako gobernu demokratikoaren aurka.
militarrek eta lasartearren eta oriatarren bizitzaz eta Hurrengo egunetan, estatu-kolpeko ahalegin hori
heriotzaz erabakitzen zuten herriko biztanle batzuek uharteetan eta penintsulan zehar zabaldu zen, baina
osatutako batzordeak; nazien Heer lurreko armadako protagonistek ez zituzten beren helburuak lortu: Madril
soldaduak Irubideko dantzaldira joaten; Aviazione hiriburua konkistatzea eta botere errepublikanoaren
Legionaria unitateetako italiar hegazkinlariak Central erakunde demokratikoak (Parlamentua eta Estatuaren
tabernan ostatu hartuta; euskararen eta euskal erakundeak) menderatzea.
kulturaren jazarpena; pertsonen sexu-orientazioagatiko Urte bereko uztailaren amaieran, eta Alemania
eta generoagatiko jazarpena, eta abar luze bat. Horrek naziak eta Italia faxistak emandako laguntza militar
guztiak osatzen duen lekukotza-ohola ikusita, zalantzan eta ekonomikoa gorabehera 2, estatu-kolpeak, hots,
jartzen dugu ofizialki 36ko Gerra Zibil moduan altxamendu militarrak porrot egin zuen, nabarmenki.
ezagutzen duguna benetan hori izatea: gerra zibila. Ez zuten lortu Madril konkistatzea eta Estatuaren
Horrelako lekukotzek eta ematen duten erakundeak itotzea; are gehiago, altxamenduak
informazioak, gure ustez, orain arte aldaezinak ziruditen konkistatutako eremuak ez zuen haien xederik bete.
zenbait gai zalantzan jartzen dituzte. Zer izan zen: gerra Po r ro ta i ku s i ta e r re n di tu e do i he s e g i n
zibila, altxamendu militarra, porrot egin eta herritarrak beharrean, Franco, Mola, Queipo del Llano,
militarki borrokatzera eraman zituen estatu-kolpea? Varela, Saliquet eta beste matxinatuek, italiar
Eta, hala izan bazen, zer egiten zuten soldadu naziek faxistekin eta alemaniar naziekin batera, kanpaina
Irubiden? Eta italiar hegazkinlariek Lasarten? Zer egiten m i l i ta r ra ab i a ra z i z u te n I I . E r r e p u b l i k a ko
zuen gobernadore militar batek Lasarte-Orian? Eta estatu legitimo eta demokratikoaren aurka.
zertarako balio zuen zibilak eta militarrak sailkatzeko
1
I kus Libro Memorial. Deportados a los campos nazis,
2
Ikus 2. oharreko eranskina
1940-1945 (José María Azurza, deportatua).
11
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Jarrera hori ikusita, eta kontuan hartuta Francok tifoideagatik eta 1.644 tifusagatik. Gaixotasun horiek
Tangerren 1936ko uztailaren 27an Chigago Tribune guztiak gosearekin (abitaminosia) eta higiene eta
egunkariko Jay Allen kazetariari egin zizkion zainketa medikoen faltarekin lotuta daude.
adierazpenak3, argi dago altxamendua ez zela ohiko 90.000 errepublikano langile-batailoietan, 47.000
estatu-kolpea izan. Zerbait gehiago zegoen. Francok zigor-batailoietan, 30.000 desagertuta, arrastorik utzi
argitu zuen moduan, demokrazia errepublikanoa gabe: inork ez daki haien izena, ez non erail zituzten, ez
desagerrarazteko plana zen: «kosta ahala kosta». eta non lurperatu zituzten ere.
Nola egin? Altxamenduaren porrotaren ondoren, 30.000 pertsona baino gehiago espetxe eta
II. Errepublikako estatu demokratikoa konfrontazio presondegietan sartu zituzten, eta batzuk benetako
militar handi batera eramanez. deuseztatze-esparruak ziren. 7.288 pertsona nazien
Euskal Herrian eta, bereziki, Oriako bailaran, helburu deuseztatze-esparruetara bidali zituzten, bereziki,
bat gehiago zuen «planak»: euskara eta euskal kultura Mathausseneko esparruen gunera; haietatik % 65 ez
eta horri eusten zion masa soziala desagerraraztea. zen bizirik atera. Gezurra dirudien arren, kasu gehiago
Errepublika menderatzeko ia 1.000 eguneko kanpaina daude4. Frankismoaren ankerkeria neurtu ezinezkoa
militarra egin behar izan zuten; amaieran, Estatuko izan da.
erakunde demokratikoek atzerrira ihes egin zuten Legezko ikuspegitik, 1936ko uztailetik 50eko
eta armada errepublikanoak amore eman zuen. Gure hamarkadaren hasiera arteko aldian, figura ia ezezagun
kasuan, Euskal Armada menderatu zuten eta J. A. Agirre eta ahaztu bat egon zen indarrean: Gerra Egoerako
lehendakari zuen Eusko Jaurlaritza erbesteratu zen. deklarazioa, Defentsa Militarreko Batzordeak egina,
Matxinatuen eta haien kide nazi eta faxisten zeina Molak sortu zuen Burgosen, 1936ko uztailaren
garaipen militarra 1939ko apirilaren 1ean izan zen 25ean. Zortzi egun lehenago hasia zen altxamendua.
ofizialki, eta 600.000 heriotza inguru eragin zituen Defentsa Militarreko Batzordeak, osatu zenetik,
borrokaldian; hala ere, bake- eta adiskidetze-garaiaren bere gain hartu zituen estatuaren botere guztiak (sic) eta
hasiera izan behar zena, sarraskia bihurtu zen, benetako kanpo-politika5, eta 1936ko uztailaren 30ean Burgosen
genozidioa. argitaratutako 3. zenbakiko buletinean6, batzordearen
Ezein gerra-tokitik urrun, 160.000 pertsona baino presidenteak, hots, Cabanellas kolpistak honako hau
gehiago erail zituzten, horietatik 75.000, ustezko bake- argitara ematea erabaki zuen: «Lehenengo artikulua,
garaian, 1939 eta 1942 artean. Garai hartan, Francok dagoneko probintzia jakin batzuetan deklaratuta
50.000 heriotza-epai baino gehiago sinatu zituen. Gaur zegoen gerra-egoera, nazioko lurralde osora
egun, eraildako 117.000 pertsona inguru oraindik ez dira zabalduko da».
aurkitu, areka, larre eta hilerrietan. Gure kasuan, Oriako bailaran, Gerra Egoera
Ia milioi bat preso kontzentrazio- eta deuseztapen- lehenago deklaratu zuten. Zehazki, 1936ko uztailaren
esparruetan, 2.000 hilobi komun, 600.000 auzipetu 19an deklaratu zuen Cortázar komandanteak, Lizarrako
auzitegi militarretan, exekutatu zituztenak kontatu Foru Plazan. Komandantea Lizarran egoitza zuen
gabe. mendiko artilleriako Arapiles 7. erregimentura atxikita
Oraindik ere 200.000 preso politiko zeuden 1940. zegoen.
urtea igaro eta gero. Ez da ahaztu behar frankismoak Egun horretan, arratsaldea hastearekin batera,
arrazoi politikoengatik erailtzen eta espetxeratzen batailoi horrek eta Nafarroako milizia karlista eta
zuela. falangistek Gipuzkoa inbaditu eta «garbitzeari» ekin
150.000 pertsona betirako erbesteratuta, 30.000 zioten.
haur baino gehiago lapurtuta, 200.000 pertsona Gipuzkoa menderatu ondoren, bandoa 1936ko
desnutrizioagatik hilda... horixe izan zen aurkari irailaren 29ko Gipuzkoako Aldizkari Ofizialean
politikoa metrailadorerik erabili gabe akabatzeko argitaratu zuten7, zalantzarik egon ez zedin erregimenari
modua.
Tuberkulosiak batez beste 25.000 pertsona 4
I kus zifra horien kontaketa Verdugos Impunes lanean. Koldo
eramaten zituen urtean. 1941ean, 53.370 pertsona hil Mitxelena. Aurrerantzean, KM.
ziren beherakoak eta enteritisak jota, 4.168 sukar 5
Ikus 5. oharreko eranskina
6
Ikus 6. oharreko eranskina
3
Ikus 3. oharreko eranskina 7
Ikus 7. oharreko eranskina
12
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
8
Ikus 8. oharreko eranskina 11
Ikus Así empezamos. KM F.G
9
Ikus Hilari Balaguer, La pólvora. 12
Ikus Testigantzak, Joxe Beloki.
10
Ikus haren Los desaparecidos de Franco lana, KM. 13
Islada Ezkutatuen dokumentu-funtsa
13
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
zituzten. Ikus eranskina (14. oharra)14. Cano, Etxezar eta fusilamenduak, etab. Hitz batean, ahotsa eta bizia
Mirón familien kasuak, adibide gisa. ematen diote frankismoaren benetako aurpegi gisa
Orian, ospil hori Brunet fabrikaren biltegietara deskribatu dugun guztiari.
eraman zuten, eta handik une egokian desagertu zen. Lekukotza batzuen protagonistak gerora emigrazio
Matxinatuek ez zuten Lasarte-Orian soilik jokatu industrial deitu zitzaioneko partaideak dira; bitxiki,
horrela. Dokumentu berri bat dakarkigu, zeinetan kasu batzuetan, emigrazio horrek zerikusi handiagoa
Tolosan bizi zen gizon bati, Hilario Urretavizcayari ostu zuen arrazoi politikoekin, ekonomikoekin baino.
ziotenaren kontuak agertzen diren15. Bilketa-lan isil eta nekaezin horri esker, isilpetik eta ia
Horretan, argi eta garbi ikus daiteke zirkuitu bat ahaztetik atera dira gizon eta emakume horien lekukotzak;
zutela prestatuta eta planifikatuta, lapurreta horiek erbesteratzea, lapurreta, maite zituzten pertsonen
egiteko: kamioi erreferentziatua, matrikula barne; erailketak, lan-esplotazioa, torturak, sexu-joeragatiko
konfiskazio-zenbakia; eragiketa egiteko Gerrako eta generoagatiko diskriminazioa, euskararen eta euskal
Batzorde Karlistaren ordezkaria; gidariaren oniritzia eta, kulturaren zapalkuntza eta abar beren azaletan pairatu
guztia, Juntas de Guerra Carlistas de Navarra egituraren zituzten familienak. Erregimen frankista osatzen zuten
kontrolpean, batzorde horrek gidatu baitzuen operatibo ezaugarriak dira tratu txar horiek.
osoa. Gizon eta emakume horiek zoritxarraren eta
Oriaren kasuan, nafar karlisten kamioiak ospilarekin injustiziaren aurrean izandako indarra eta ankerkeria
joan ziren Lizarrako eta Iruñeko zezen-plazetara, horietatik bizirik ateratzeko asmo sendoa herri
altxamenduaren etsai modura katalogatu zituztenen honen eta gizarte demokratiko errepublikanoaren
etxeetatik edo egoitzetatik lapurtutako altzari, biziraupenaren adibide miresgarria dira.
arropa, tresneria, liburu eta koadroz beteta, Gipuzkoa Herrialde honetan, erakunde eta gobernatzaileek
menderatzera etorritako karlisten eta falangisten funtsezko zor demokratikoa dute bizirik atera zirenekin.
familien artean banatzeko. Batzokietatik, zentro Mingarria da 84 urte geroago erakunde batzuek
errepublikanoetatik, Casa del Pueblo direlakoetatik, eta oroimen historikoan nahastutako gizarte-sektore
anarkisten zentroetatik, sindikatuen egoitzetatik eta batzuek garai horri buruz esaten dituzten zenbait
Euskal Nekazariak elkartearen egoitzatik lapurtu gauza entzutea, esaterako, gerra, gerra zibil, beroko
zituzten, esaterako. jazarpenak, zapalkuntza, konfiskazioa eta antzeko
Lasarten, lapurreta horien lekuko batek, horixe hitzak erabiltzen dituztenean, bandoak ezartzen
berresten du, argitalpenean jasota dagoenez. Argia izan dituztenean, legitimotasunak banatzen dituztenean
zen: «Guzti hori, kamioietan sartu, ta Naparra aldera edo banderak kontrajartzen saiatzen direnean, benetan
eraman zituzten karlistak».16 Alegia, Lasarten ostutakoa gertatu zena altxamendu militarra izan zen arren. Izan
Nafarroara eraman zuten karlistek. ere, frankistak gerora Mugimendu Nazional izendatu
Hori guztia, Gerra Egoeraren deklarazioaren legezko zutena matxinatu egin zen, garai hartako herritar
estalduraren barruan. demokratikoak ekonomikoki, moralki eta materialki
Duela lau urte, gure elkartea garai hartako deuseztatzeko programa zorrotz batekin, eta herri
lekukotzak biltzen hasi zen. Hasiera batean ekarpen demokratikoak ahal zuen moduan defendatu zuen bere
txiki gutxi batzuk izan ziren, baina denborarekin 90 burua, gainera zetorkion eskala handiko konfrontazio
elkarrizketa argitaratu ditugu; beste batzuk ez dira militarraren aurrean. Gure elkarrizketatuen arteko
argitaratuko, eta ikertzaile eta historialariak garai batek honako hau dio: «Haserretu egiten nau, hura arma
haietako gertakarietan murgiltzeko balioko dute. bidezko kolpe militarra izan baitzen, legez ezarritako eta
Gure ezusterako, lekukotzek goian esan duguna herriak aukeratutako erregimen baten kontra. Gauzei
berresten dute, puntuz puntu: soldadu nazi eta italiar beren izenaz deitu behar zaie».17 Norbaitek gogorarazi
hegazkinlarien presentzia, demokraten etxebizitzetan beharko lieke 1939ko otsailaren 8an Francok agindu bat
egindako lapurretak eta ospila Nafarroara eramatearen eman zuela, zeinaren arabera altxamendu militarrarekin
kontua, kontzentrazio-esparru nazietako erailketak, eta estatu kolpearekin lotutako guztia ordutik aurrera
gerra zibila deituko baitzen.18 Hamabost egun geroago,
14
Urnietako Udaleko artxibo-funtsa- Ikus 14. oharreko eranskina.
15
Ikus AGN - Ikus 15. oharreko eranskina. 17
Ikus Testigantzak, Eloy Arroyo.
16
Ikus Testigantzak, Joxe Beloki. 18
Ikus Vengo a salvar España. KM.
14
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
19
Ikus 19. oharreko eranskina. 20
Ikus Verdugos Impunes. KM.
15
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
21
Ikus Los desaparecidos del franquismo, KM.
16
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Prólogo
Esta publicación contiene 88 entrevistas de las más de 100 llevó a una confrontación militar a la población? Si así
recogidas entre los testigos que padecieron la mal llama- fue, ¿qué hacían soldados nazis en Irubide?, ¿ Y aviadores
da guerra civil del 36 y la consiguiente postguerra, reali- italianos en Lasarte? ¿Qué pintaba un gobernador
zadas por la Asociación de la Recuperación de la Memoria militar en Lasarte-Oria? ¿Y para qué servía el comité
Histórica de Lasarte Oria, Islada Ezkutatuak. de clasificación de civiles y militares ubicado en villa
Personas convertidas en humo en el temible campo Mirentxu de cuyos informes dependía la vida o la muerte
de exterminio de las Waffen SS de Gussen II1 , donde la de quienes por allí pasaban? Y ¿tropas moras en Tolosa? Y
vida media de una persona sana era de 4 meses, gudaris ¿aviadores rusos en el hipódromo? ¿Fue verdaderamente
y milicianos fusilados por defender la democracia, una guerra civil?, ¿Era un golpe de estado al uso o había
agresiones y cortes de pelo a mujeres, cuerdas de presos algo más? ¿Lo ocurrido fue una actuación visceral, o
llevados a la muerte, sus gritos de terror en la noche correspondía a un plan, a una estrategia? ¿Fueron los
cuando los sacaban de los bajos del antiguo ayuntamiento sublevados solos los que se alzaron contra el gobierno
para asesinarlos en Txikierdi, en Hernani o en cualquier democrático, legítimo y constitucional de la II. República,
cuneta de la carretera de la costa, saqueos programados o participaron otros actores?
de casas y negocios de los demócratas, comisiones Veamos cómo se desarrollaron los acontecimientos y
formadas por los militares que residían en villa Mirentxu si arrojan alguna luz sobre nuestras dudas...
y ciertos individuos de Lasarte-Oria que decidían sobre El 17 de julio del año 1.936 y en los entonces
la vida y la muerte de los Lasarte oriatarras, soldados denominados territorios del Protectorado de Marruecos,
alemanes del Heer (ejército de tierra nazi) yendo al baile comienza una sublevación militar contra el gobierno
de Irubide, aviadores italianos de la Aviazione Legionaria democrático de la II. República.
de pensión en el bar Central, persecución del euskera En días sucesivos este intento de golpe de estado, se
y la cultura vasca, represión por la orientación sexual va extendiendo por las islas y la península, sin que los
y el género de las personas, y un largo etc. componen protagonistas del mismo consigan en ningún momento
un panel de testimonios que nos hace dudar de lo que sus objetivos: la conquista de Madrid, de la capital, y el
conocemos oficialmente como guerra civil del 36, fuera control y la rendición de los organismos democráticos del
verdaderamente eso: una guerra civil.Estos tipos de poder republicano: el Parlamento y las Instituciones del
testimonios y la información que aportan plantean Estado.
en nuestra opinión varias cuestiones en apariencia A finales de julio del mismo año, y a pesar de la
y hasta ahora inamovibles. ¿Fue una guerra civil, un ingente ayuda militar y económica de la Alemania nazi
levantamiento militar, un golpe de estado fracasado que y de la Italia fascista 2 el golpe de estado, la sublevación
militar fracasa de manera estrepitosa. No solo no
1
Ver Libro Memorial. Deportados a los campos nazis, 1940-1945
(José María Azurza deportado) 2
Ver anexo nota 2.
17
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
consiguen Madrid ni ahogar las instituciones del Estado, cementerios sin ser rescatados.
sino que el área conquistada con la sublevación, no Casi un millón de prisioneros en campos de
resuelve ninguna de sus aspiraciones. concentración y exterminio, 2.000 fosas comunes,
Lejos de entregarse o huir ante su fracaso, los 600.000 procesados por “tribunales” militares, sin
sublevados Franco, Mola, Queipo del Llano, Varela, contar los ejecutados
Saliquet, etc., los fascistas italianos y los nazis alemanes, Pasado el año de 1.940 existían todavía más de
se lanzan todos ellos a una campaña militar contra el 200,000 presos políticos. No olvidar que el franquismo
estado legítimo y democrático de la II. República. asesinaba y encarcelaba por motivos políticos,.
Esta actitud, y las manifestaciones que Franco realiza 150.000 exiliados permanentes, más de 30.000
el 27 de julio de 1.936 en Tánger al periodista enviado del niños robados, 200.000 muertos por desnutrición, una
Chicago Tribune, JAY ALLEN3 muestran que la naturaleza manera de asesinar al oponente político sin usar las
de la sublevación no era un golpe de estado al uso. Había ametralladoras.
algo más. Un plan como aclara Franco, para hacer La tuberculosis se llevaba una media de 25.000
desaparecer la democracia republicana ”costara lo que personas al año. En 1.941 53.370 murieron por diarrea
costara”. ¿Cómo hacerlo? Tras el fracaso de la sublevación, y enteritis, 4.168 por fiebres tifoideas, 1.644 por tifus.
llevando al estado democrático de la II. República a una Todas ellas enfermedades asociadas al hambre
confrontación militar a gran escala. (avitaminosis) y a la falta de higiene, y cuidados
En el caso, de Euskal Herria en general, y en el del valle médicos.
del Oria en particular, un objetivo más se añadió al “plan”: 90.000 republicanos en batallones de trabajadores,
hacer desaparecer la lengua y la cultura vasca y la masa y 47.000 en bata l lones d i sc ipl i na r ios , 30.000
social que las sustentaba. desaparecidos sin que nada se sepa de ellos: nombres,
Para llevar a la República a la derrota militar lugar del asesinato, ni enterramiento.
necesitaron casi 1.000 días de campaña militar Más de 30.000 internados en cárceles y penales,
que terminaron con la huida de las instituciones algunos de ellos auténticos lugares de exterminio. 7.288
democráticas del estado al extranjero y la rendición del enviados a los campos de exterminio nazis, en especial
ejército republicano. En nuestro caso, supuso la derrota al complejo de campos de Mathaussen, del que el 65% no
del Ejército Vasco y el exilio del Gobierno Vasco presidido saldría vivo, y aunque pueda parecer mentira, etcétera 4 .
por J.A. Aguirre. La barbarie franquista ha sido inabarcable.
La victoria militar de los sublevados y sus socios El período que comprende desde julio de 1936 a
nazis, y fascistas, que oficialmente se certificó el 1-4- comienzos de los años 50, lo rigió desde un punto de vista
1.939, costó más de 600.000 muertes en combate, y lo que “normativo, legal” una figura casi desconocida, y olvidada:
debería de haber sido el comienzo de un periodo de paz la declaración del Estado de Guerra realizado por la
y reconciliación, se convirtió en una masacre, en una Junta de Defensa Militar, (en adelante JDM), creada por
carnicería, en un genocidio. Mola en Burgos en día 25 de julio de 1.936. Apenas 8 días
Más de 160.000 personas asesinadas, lejos de antes había comenzado la sublevación..
cualquier frente de batalla, de los cuales 75.000 lo Esta JDN desde su constitución se auto arroga la
fueron entre los años 39 y 42, en supuestos tiempos de representación de todos los poderes del estado (sic)
paz. Durante este período Franco dió el placet a más de
50.000 sentencias de muerte. Hoy en torno a 117.000
de los asesinados continúan en cunetas, prados y
4
Ver el cómputo de estas cifras en la obra Verdugos Impunes.
3
Ver anexo nota 3. KM.
18
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
y la política exterior??? 5 , y en el boletín n.º 3 6 que 22.000 millones de pesetas de le época depositadas en
publican en Burgos el 30 de julio de 1.936, el presidente entidades financiera.
de dicha junta , el golpista Cabanellas decide: hacer Una vez derrotado el ejército republicano, abril
público el siguiente bando “Artículo primero , el estado de 1.939, el exministro de guerra franquista DIEGO
de guerra declarado ya en determinadas provincias, se HIDALGO, uno de los represores de Asturias en el año
hace extensivo a todo el territorio nacional.” 34, solía visitar a Franco y de una de sus visitas refiere
En nuestro caso, en el caso del valle del Oria, este lo siguiente: “El generalísimo me habló de represión.
Estado de Guerra fue declarado con anterioridad . En Tenemos para diez años” , me confió 9.“
concreto la mañana del 19-7-1936 en la plaza de los Esta afirmación de Franco coincide prácticamente
Fueros de Estella por el comandante Cortázar, adscrito con el periodo que estuvo vigente el Estado de Guerra
al regimiento de artillería Arapiles n.º 7 de Montaña con que además sirvió para la consolidación del régimen
sede en Estella. político que surgió tras la derrota militar del gobierno
La tarde de ese día comenzaría la invasión y la y del ejército republicano y que duraría 40 años: el
“limpieza” de Gipuzkoa por este Batallón y por las milicias franquismo.
carlistas y falangistas navarras. Fue esta época y esas cifras del horror lo que el
Tras someter Gipuzkoa el bando se publicaría en el catedrático Francisco Moreno Gómez 10 llama la matanza
BOG del 29-9-1936 7, por si había dudas del régimen, de la fundacional del franquismo. Lo suscribimos.
figura “legal” que regularía la vida, o la supervivencia El franquismo nace de una sublevación militar y
sería más justo decirlo, de los gipuzkoan@s, y se consolida a través de una matanza, de un genocidio
permanecería vigente hasta el 1-1-1.947, tal y como contra la base social democrática de la II. República.
recoge el Decreto de Presidencia del Gobierno Sin la sublevación militar que comenzó el 17 de julio
franquista de 7 de abril de 1.948 BOE del 16-4-1.948 8 . no hubiera sido posible la colección de horrores que arriba
Es decir durante 3.706 días: 10 años, 5 meses y 1 día. citamos.
Aunque de facto se aplicó hasta el comienzo de la En el caso del valle del Oria esta barbarie se dirige
década de los 50. con especial inquina contra el nacionalismo vasco, a
De hecho las huelgas laborales que se produjeron cuyos militantes y dirigentes, querían expulsar del país y
durante la década de los 40, en especial los años 46- enviarlos al éxodo .
47, fueron juzgadas por tribunales militares. Toda Estas son las palabras y el plan para con ellos de Rosa
una sociedad sometida a un Estado de Guerra 12 años María Urraca Pastor, nombrada por Franco Delegada
después de haber terminado el enfrentamiento militar. Nacional de Asistencia a Frentes y Hospitales, en un
Durante la vigencia “ legal ” de este de esta artículo de fecha 24 de octubre de 1.936 referenciado
declaración de Estado de Guerra se consumaron en su libro Así empezamos y publicado como artículo
la desaparición del régimen democrático de la II. periodístico en El Pensamiento navarro, El pensamiento
República, el exilio de los demócratas, las deportaciones, Alavés etc. 11
los robos de bebes, los campos concentración, los “¿Qué va a ser de los nacionalistas vascos? En estos
asesinatos en masa, y la “evaporación” de más de pueblos de Guipúzcoa la población ha disminuido
en algunos sitios como en Mondragón, en donde se
calcula que de 7.000 almas que tenía han quedado
5
Ver anexo nota 5.
6
Ver anexo nota 6. 9
Ver Hilari Balaguer : La pólvora.
7
Ver anexo nota 7. 10
Ver su obra Los desaparecidos de Franco KM.
8
Ver anexo nota 8. 11
Ver Así empezamos. KM F.G.
19
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
alrededor de 1.000. No han sido rojos todos los que a colación un documento , en el que aparecen las cuentas
huyeron al llegar las fuerzas salvadoras. La mayor del saqueo a un tal Hilario Urretavizcaya con domicilio
parte fueron nacionalistas vascos que, en un éxodo en Tolosa15.
interminable abandonaron su pueblo y su hogar yendo En él se puede apreciar claramente como existía un
en pos de los rojos y los “mendigotxales”…”¿A dónde circuito preparado y planificado para la realización de
irán todos cuando en un plazo más o menos breve, estos robos. Camión referenciado con matrícula incluida,
se tome Bilbao, se libere todo el norte, se reconquiste número de requisa, delegado de la Junta Carlista de
Cataluña y por fin, la Bandera Roja y Gualda ondee Guerra para la operación, visto bueno del chófer y todo
victoriosa en toda España? ello bajo el control de la Junta Central Carlista de Guerra
Los separatistas vascos constituirán un nuevo pueblo de Navarra que lleva la batuta de todo el operativo.
errante y nómada; van a ser como los judíos, los “sin En el caso de la cabecera del Oria los camiones de los
Patria”, los indeseables en todos los países del mundo. carlistas navarros cargados de muebles, ropas , enseres,
Justo castigo de la Providencia para aquel que traiciona a libros, cuadros, robados de los domicilios particulares de
su Madre patria y uniéndose a los enemigos de su Madre los que habían huido o de las sedes y locales de los que
Iglesia, reniega de su Dios”. había sido catalogados como enemigos de la sublevación:
En una palabra al éxodo. Y aunque a posteriori no se es decir de los batzokis, de los centros republicanos, de las
consumó, estas palabras demuestran que ganas y plan casas del pueblo, de los centros anarquistas, de las sedes
para realizarlo existían. El porqué no se llevó a cabo a de los sindicatos, incluídos los de las sedes de la asociación
gran escala lo desconocemos. Eusko Nekazari Bazkuna se dirigieron con el botín a
Pero no solo en Mondragón huyó la población a la las plazas de toros de Estella y de Pamplona, donde se
entrada de los sublevados. Según uno de nuestros testigos repartía entre sus correligionarios: las familias de los
entrevistados, el centro de Lasarte, simplemente se vació. 12 carlistas y falangistas que vinieron a sojuzgar Gipuzkoa.
En Oria tenemos documentados los porcentajes En Lasarte tenemos la declaración de uno de los
que huyeron a la entrada de las unidades militares testigos de estos robos, que aparece en este libro que lo
sublevadas. Según el censo de población de 1.935 y los confirma: fue categórico en su afirmación: “Guzti hori,
datos recogidos por los propios sublevados, del centro de kamioetan sartu, ta Naparra aldera eraman zituzten
Oria huyó el 70,50% de la población 13. karlistak” 16 . Es decir , lo que saquearon en Lasarte se lo
Y no solo fue el éxodo lo que sufrieron. A su vuelta llevaron los carlistas a Navarra.
a Oria, tras la derrota de la República, muchos de ellos Todo ello bajo la cobertura “legal” de la declaración del
perdieron sus viviendas, ocupadas por afines a los Estado de Guerra.
sublevados, y el resto las encontró saqueadas. Ver en el Hace 4 años esta asociación comenzó la recogida
anexo nota 14 14 los casos de las familias, Cano, Etxezar y de testimonios de esa época. Lo que en un principio
Mirón como ejemplos. fueron algunas aportaciones tímidas y muy contadas,
En Oria todo este botín fue a parar a los almacenes se han convertido en 88 entrevistas publicadas y
de la fábrica de Brunet, de donde desapareció algunas más que no saldrán a la luz y servirán para
convenientemente. que investigadores e historiadores buceen en los
Este comportamiento, esta manera de actuar de los acontecimientos de aquellos años.
golpistas no solo se llevó a cabo en Lasarte Oria. Traemos Para sorpresa nuestra sus testimonios corroboran
punto por punto lo que arriba mencionamos :la
12
Ver Testigantzak Joxe Beloki.
13
Fondo documental Islada Ezkutatuak. 15
Ver AGN - Ver anexo nota 15.
14
Fondo archivo del Ayuntamiento de Urnieta- Ver anexo nota 14 16
Ver Testigantzak Joxe Beloki.
20
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
presencia soldados nazis, y aviadores italianos, los robos llamarlas por su nombre”17. Alguien les debería recordar
de las viviendas de los demócratas, y el traslado del botín la orden del 8 de febrero de 1.939 en la que Franco ordena
a Navarra, los asesinatos en campos de concentración que ”todo lo relacionado con la sublevación militar y el
nazis, los fusilamientos etc. en una palabra ponen voz golpe de estado reciba a partir de ese momento el nombre
y vida a todo lo que describimos como la verdadera cara de guerra civil18 ”. Quince días después todas las cabeceras
del franquismo. de los periódicos de aquel entonces recibieron la misma
Algunas de ellas tienen como protagonistas a lo que orden. 80 años después algunos le siguen comprando el
posteriormente se llamó la emigración industrial, y que relato al franquismo.
curiosamente nos acercan en algunos casos a una emigración Si a todo lo ocurrido lo llamamos guerra civil como
más por causas políticas que estrictamente económicas. nos lo han vendido los franquistas, si jugamos en el
Este trabajo de recopilación, sordo y tenaz, ha servido para campo de este concepto tan querido por ellos, jugamos
sacar del silencio y del casi olvido, el testimonio de los hombres en su campo, en su justificación de lo que hicieron y
y mujeres, de las familias que sufrieron en sus carnes, exilio, legitimando sus acciones y su victoria.
robo, asesinatos de sus seres queridos, la explotación laboral, ¿Desde cuándo una sublevación militar es legítima?
y las torturas sin cuento, las mismas vejaciones que aparecen Y ¿desde cuándo una sublevación militar legitima para
como señas constitutivas del régimen franquista. que una agresión de este tipo se llame guerra? ¿Desde
La fortaleza de estos hombres y mujeres frente a la cuándo un gobierno legítimo y unas instituciones
adversidad, frente a la injusticia, y su voluntad de acero democráticas, en nuestro caso el Gobierno Vasco, que
por permanecer vivos a tal cúmulo de atrocidades es un se defiende de semejante agresión son un bando? ¿Un
ejemplo admirable de la lucha por la supervivencia de este bando de qué? ¿Defender la democracia de una agresión
pueblo, y de la sociedad democrática republicana. militar te convierte en un bando por el hecho de
En este país hay una deuda esencial de dignidad, de defenderla militarmente? ¿O por el hecho de defenderte
tuétano democrático de las instituciones y de quienes las militarmente tienes que compartir la legitimidad de la
gobiernan con estos supervivientes. voluntad popular con los sublevados? ¿ Quién de los dos
Es triste 84 años después oír las cosas que desde “bandos” defiende entonces la democracia, la legalidad,
algunas de ellas y desde sectores de la sociedad y la legitimidad de las instituciones? ¿Los dos?¿ Eres un
implicados en la Memoria Histórica se oyen sobre este bando o eres el gobierno legítimo luchando contra una
período calificándolo de guerra, de guerra civil, de agresión militar?
persecuciones en caliente, de represión, incautaciones, ¿No son capaces de ver todavía, que hubo una
etc. estableciendo bandos, repartiendo legitimidades sociedad democrática que se defendió de un ataque, de
o intentando contraponer unas banderas, cuando lo un plan meticuloso y organizado que le condenaba a su
que lisa y llanamente ocurrió fue un golpe de estado, el desaparición a sangre y fuego?
Movimiento Nacional que llamaron posteriormente los No son dos bandos, son unos golpistas, unos nazis y
franquistas, acompañado de un programa, meticuloso, unos fascistas y una democracia que se defiende de ellos.
de liquidación física, económica, moral, material de la Hacer compa rac iones ent r e demóc rata s y
población demócrata de entonces que se defendió como los franquistas,los nazis,y los fascistas, o hacer
pudo de lo que se le venía encima: una confrontación equidistancias entre la democracia republicana y el
militar a gran escala. Uno de nuestros entrevistado que genocida Franco y sus colegas, es un despropósito de
lo vivió así lo expone : “Me indigna porque aquello fue un ignorancia o de maldad.
golpe militar y por las armas contra un régimen legalmente
establecido y elegido por el pueblo. A las cosas hay que 17
Ver Testigantzak, Eloy Arroyo.
18
Ver Vengo a salvar España. KM.
21
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Llamar bando a los defensores de la legitimidad de la franquista ha impuesto como relato a la sociedad,
República y del Gobierno Vasco o equipararlos como un somos los niet@s, los hijo@s, de l@s supervivientes de
bando con los franquistas, los nazis, y los fascistas italianos un genocidio, de la aplicación de un plan concebido para
es exculpar a los asesinos y blanquear el franquismo. borrar de la faz de la tierra el régimen democrático que
Era una democracia y una población demócrata que se surgió con las elecciones del 14 de abril de 1.931 y de la
enfrentaba con todo lo que tenía y podía a una agresión base, del sector social que lo apoyó sin reservas, hasta
nazi, fascista y franquista. Ahí es nada. ir a la muerte en los campos de batalla, a los paredones,
Los batallones del gobierno de A g uirre: 8 a los campos de concentración, al exilio por defenderlo
republicanos, 7 anarquistas, 9 comunistas, 19 socialistas y como lo hicieron los partidos políticos, los sindicatos, las
36 nacionalistas, y el resto de las unidades que quedaron instituciones y la población demócrata de este país y el
del ejército leal republicano, los 71.994 hombres en armas Gobierno Vasco del Lehendakari Aguirre.
que había en abril de 1.93719, no fueron un bando , fueron En un reportaje de TVE, citado en la publicación
el brazo armado de la democracia. “Los desaparecidos del franquismo” aparece una mujer
Los vencidos, los que nos han confiado sus memorias, judía con un niñito en brazos, a punto de entrar en un
no son los vencedores de hoy por mucho que algunos horno para ser gaseados… y consciente de lo que ocurría,
intenten arrogarse su representatividad y su relato. en la puerta del mismo, pegando la cara del niño a su
Fueron derrotados y tuvieron que sobrevivir durante cuello para que no viera el horror al que se dirigían,
más de 10 años en régimen de Estado de Guerra, sin con una dignidad aterradora, se giró y gritó a los que
ningún derecho, sometidos a una jurisdicción militar. en unos minutos llevarían sus cadáveres a los hornos
Posteriormente, durante 40 años intentaron vivir con crematorios: CONTAD, CONTAD AL MUNDO LO QUE
dignidad bajo la única dictadura filo nazi que sobrevivió ESTÁN HACIENDO… 21
en Europa a la llamada segunda guerra mundial: la Es lo que Islada Ezkutauak ha realizado con la
franquista. recogida y la salvación del olvido de estos testimonios:
Miguel Ángel Rodríguez Arias, investigador de Contar, contar al mundo lo que hicieron, Franco, sus
derecho penal internacional de UCLM. que ha abordado generales y los que les acompañaron en esa sangrienta
la cuestión de los desaparecidos del franquismo como aventura, en este genocidio.
crímenes de lesa humanidad y autor de El caso de los Muchos de los testimonio de aquella época los hemos
niños perdidos del franquismo, un crimen contra la perdido irremediablemente, otros todavía no se atreven
humanidad, refiere : a entregarlos, 84 años después, y otros no quieren que se
“Franco no solo quería ganar la guerra civil, publiquen. Los que nos quedan son los reflejos ocultos y
quería eliminar cualquier sector social que pudiera ocultados de un drama que supera a cualquier otro vivido
dar sustento a la república española, a una sociedad por este pueblo.
democrática. Luego hizo lo del encubrimiento que Desde esta A soc iac ión se lo ag radecemos
es típico del genocidio. Es importante que tomemos profundamente. Sus sufrimientos y testimonios ya no
conciencia de que venimos de un genocidio negado.” 20 caerán en el olvido y formarán parte de la historia de este
Estamos con él. pueblo.
A la vista de todo lo aquí descrito y de los testimonios
que recogemos en esta publicación, podemos afirmar que VUESTRA LUCHA HA MERECIDO LA PENA.
no somos los descendientes, los niet@s, los hij@s, de los
perdedores de una guerra civil, tal y como la propaganda 21
Ver Los desaparecidos del franquismo.- KM.
19
Ver anexo nota 19.
20
Ver Verdugos Impunes. KM.
22
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Eranskinak
2. Oharra
Ikus dezagun zer dioten gai honetan adituene- du italiarrek kolpista frankistei emandako laguntza
takoak diren bi pertsonek: ANGEL VIÑAS eta PIER “LAS ARMAS Y EL ORO” lanean:
PAOLO BARBIERI. VIÑASek honela kuantifikatzen
44 ERASO-HEGAZKIN
6.600 KANOI MORTERO ETA
METRAILADORE INGURU 68 IKUSKAPEN-HEGAZKIN
20 UR-HEGAZKIN
157 TANKE
Eta horiekin batera, bakoitzaren estatu nagu- (Alejandro Torrús, 2019-3-28. “Así financió Franco
siak, logistika, intendentzia, gerraontziak, garraioa la GC”.)
eta laguntza, itsaspekoak, etab. Batzorde frankista Diruaren gaur egungo balioa kontuan izan-
eta faszistek 6.926 milioi liratako laguntza negoziatu
da, italiarrek 4.600 milioi dolar inguruko laguntza
zuten material hori guztia ordaintzeko eta Francori
eta bere kolpistei diruz laguntzeko. Negoziazioak eman zuten. (Iturria: DOLLAR TIMES). Barbieri-k,
amaitzean, gobernu faszista italiarrak garai har- bere aldetik, zehaztasunez deskribatzen du alema-
tako 5.000 milioi liratara beheratu zuen kopuru hori. niarrek emandako laguntza militarra:
23
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Barbieriren arabera, 20.000 soldadu alemaniarren soldadu alemaniarrek hartu zutela parte estatu-kol-
laguntza jaso zuten kolpistek. Errepublikaren inteli- peak eragindako erasoetan.
gentzia-zerbitzuak, berriz, 50.000 izan zirela dio, bai- Viñas-en arabera, naziek guztira emandako
na kopuru handiegia da hori, ziurrenik. STEFANIE laguntza 500 milioi Reichmak-ekoa izan zen
SCHULER-SPRINGORUM autoreak 22.000ko zifra (497.770.307, 69 zehazki). Ez da ahantzi behar 1936ko
aipatzen du “LA GUERRA COMO AVENTURA, LA LE- diruaz ari garela. Kopuru hori gaur egungo 3.500 mi-
GIÓN CÓNDOR EN LA GUERRA CIVIL ESPAÑOLA lioi dolarren parekoa izango litzateke. (Iturria: DO-
1936-1939” lanean. Guztiak bat datoz gehienez 5.600 LLAR TIMES)
24
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
3. Oharra
Tetuan, 1936ko uztailaren 27a. Kolpisten kanpalekua. · J. A.: Zure mugimendua monarkikoa da?
Jadanik sumatzen zuten kolpeak porrot egingo zuela.
· F.: Ez, garrantzitsuena ez da erregimena, baizik eta
Hain zuzen, horregatik da interesgarria elkarrizketa
haren edukia.
hau… :
· J. A.: Faszista da?
Ikus dezagun nola deskribatzen duten JAY ALLEN
eta FRANCOk gertatzen ari zena. · F.: Ez. Nazionalista espainiarra.
· JAY ALLEN (HEMENDIK AURRERA, J.A.). Afri- · J. A.: Baina Falange-ak zuekin batera borrokatzen
kako leku urrun hartara iristen zen lehenengo ko- du.
rrespontsala nintzen. Hantxe zegoen matxinadaren
· F.: Baita gainerako elementu patriotikoek ere. ***
kuartela. Egoera ez atzera ez aurrera ote zegoen eta
gertatzen ari ziren izugarrikeriak noiz amaituko zi- · JAY ALLEN: Zure gobernua diktadura zibila ala mi-
ren galdetzera joan nintzen. litarra izango da?
· FRANCISCO FRANCO (hemendik aurrera, F.F.): Metro eta erdiko altuerara iristen ez zen Francok −
Ez gara geratuko. Aurrera jarraituko dut. Aurrera gobernatzera iritsiko zen beste ipotx bat− irribarre
egingo dut, Madrileraino. Kosta ahala kosta. Espai- egin, eta esan zuen:
nia komunistetatik salbatu, eta bakea ekarriko dut.
· F.: Diktadura militarra… Eta, gero, plebiszitu bat
· J.A.: Hortaz, ez dago tregoa edo akordio posiblerik? egingo genuke, nazioak erabaki dezan.
· F.: Ez. Ez, inolaz ere ez. Espainiaren alde ari gara (“España, tierra de terror E. Cícero” argitalpenean ja-
borrokan. Haiek, berriz, Espainiaren kontra. Kosta sotzen den testua. Itzultzailea: Daniel Gastón)
ahala kosta jarraituko dugu.
Erantzunek ez dute zalantzarako tarterik uzten. Al-
· J. A.: Espainia erdia fusilatu beharko duzu. txamendu militar bat zen, Espainia komunistetatik
−eta, noski, aurrerago ikusiko dugun moduan, sepa-
Ezezko keinua egin zuen buruarekin. Gero, irribarre
ratistetatik− salbatu, bakea ekarri, eta diktadura mili-
egin, eta honela esan zidan, zuzen begiratuz:
tar bat ezartzeko, kosta ahala kosta. Horiexek ziren
· F.: “Kosta ahala kosta” esan dut. arrazoiak; horixe plana eta horiexek helburuak.
· J. A.: . Zergatik matxinatu zinen? . Calvo Sotelo-ren
hilketagatik?
· F.: Ez. Calvo Sotelok ez zeukan zerikusirik Mu-
gimenduarekin… Bi hilabete gehiago itxaron izan
bagenu, ez genuen ez armadarik ez marinarik izan-
go… Horregatik matxinatu ginen. Garaiz hasi gara,
eta denbora nahikoa dago Espainia berri bat
eraikitzeko.
25
RG
E FE LNEOJ Z
OI SD IDOE EUZNK UGTEANT O
U CBI A
DTI O
E NE S
I SCLO
AN A IKD O L LAAS SAAR R
DD T TE E- O
- OR RI A
I A1 19 93 36 6- -1 19 94 48 8
Anexos
Nota 2
Veamos lo que nos dicen al respecto dos de los más estudiosos del tema. VIÑAS en su obra las armas y
importantes estudiosos del tema ANGEL VIÑAS y el oro, cuantifica así la ayuda italiana al golpismo
PIER PAOLO BARBIERI. Dos de los más importantes franquista:
Todo ello junto a los correspondientes estados negociaciones a 5.000 millones de liras de entonces.
mayores, logística, intendencia, buques de guerra, ( En Alejandro Torrús.28-3-2019. Así financió Franco
transporte y apoyo, submarinos, etc. la GC.)
Este este material junto con la ayuda financiera La ayuda italiana supondría en valores actuales
disponible para Franco, y sus golpistas, fue cuantifi- aproximadamente unos 4.600 millones de dólares.
cada por las comisiones franquistas y fascistas que (Fuente DOLLAR TIMES. Y Barbieri en su obra La
lo negociaron en 6.926 millones de liras. En gobierno sombra de Hitler nos describe con precisión la ayuda
fascista italiano rebajó esta cantidad al final de las militar alemana:
26 26
REF
GLEENJ O
O ZS I D
D IEO UENZ KGUETNAO
TUCIB
DAIO
T EENS C A D IADKO L A LS A
I SOL N A SRA
TER -TO
ER-O
I AR I1A9 3
169 3- 61 9
- 4
18948
Barbieri cifra la colaboración total de alemanes Viñas cuantifica la ayuda total nazi en práctica-
combatientes en 20.000, el servicio de inteligencia de mente 500 millones de Reichsmak (497.770.307, 69 en
la República la cifra en 50.000, número posiblemente concreto) no olvidar que estamos hablando de dinero
exagerado. STEFANIE SCHULER-SPRINGORUM, en de 1.936.
su obra la guerra como aventura, la legión cóndor en Actualizado supondrían unos 3.500 millones de
la guerra civil española 1.936-1.939, la cifra en 22.000. dólares actuales. (Fuente DOLLAR TIMES).
Todos ellos coinciden en que su presencia sobre el te-
rreno nunca superó la cifra de 5.600 efectivos.
27 27
RG
E FE LNEOJ Z
OI SD IDOE EUZNK UGTEANT O
U CBI A
DTI O
E NE S
I SCLO
AN A IKD O L LAAS SAAR R
DD T TE E- O
- OR RI A
I A1 19 93 36 6- -1 19 94 48 8
Nota 3
Tetuán, 27 de julio de 1.936, campamento de los golpis- · J. A.: ¿Su movimiento es monárquico?
tas, cuando ya se barruntaba, se tenía conciencia de
· F.: No, la cuestión no es el régimen sino el contenido.
que el golpe fracasaría. De ahí el interés informativo
que tenía la entrevista...: ·J
. A.: ¿Es fascista?
Fijémonos como califican JAY ALLEN y FRANCO lo ·F
.: No. Es nacionalista español.
que estaba ocurriendo.
·J
. A.: Pero la Falange combate a su lado
· JAY ALLEN (EN ADELANTE J.A.). Yo era el primer
·
F.: También lo hacen los demás elementos
corresponsal que llegaba al remoto lugar de Áfri-
patrióticos.***.
ca que es el cuartel de la rebelión… Y había ido para
preguntarle si se había llegado a un punto muerto y · JAY ALLEN: Su gobierno será una dictadura civil
cuando terminarían los horrores. o militar.
· FRANCISCO FRANCO (en adelante F.F.): No habrá ranco apenas un metro y medio de alto, otro enano
F
pausa. Voy a seguir adelante. Avanzaré sobre Ma- que gobernaría, sonrió y dijo:
drid. Lo haré cueste lo que cueste. Salvaré a España
· F.: Una dictadura militar,.. y luego celebraríamos
de los comunistas y la pacificaré.
un plebiscito para que la nación decidiera.
· J.A.: Entonces, ¿ninguna tregua, ningún acuerdo es
( Texto incluido en la publicación: España, tierra de te-
posible?
rror E. Cícero. Traductor Daniel Gastón).
· F.: No. No, decididamente no. Nosotros luchamos
Las respuestas no dejan margen a la duda. Era una
por España. Ellos luchan contra España. Seguire-
sublevación militar, para salvar a España de los comu-
mos cueste lo que cueste.
nistas (y obviamente como luego veremos de los sepa-
· J. A.: Tendrá que fusilar a media España. ratistas), pacificarla y crear un gobierno que fuera una
dictadura militar, costara lo que costara. Estos eran
egó con la cabeza, y sonrió y luego mirándome fija-
N
los motivos, ese era el plan y esos eran los objetivos.
mente dijo:
· F.: “He dicho cueste lo que cueste”.
· J. A.: ¿Por qué se sublevó cuando lo hizo? ¿Por el ase-
sinato de Calvo Sotelo?
· F.: No. Calvo Sotelo no tenía nada que ver con el Mo-
vimiento... Nos sublevamos porque, si hubiéramos
esperado dos meses más no habría habido ejército ni
marina y... Hemos empezado a tiempo y hay suficien-
te para construir una nueva España.
28 28
REF
GLEENJ O
O ZS I D
D IEO UENZ KGUETNAO
TUCIB
DAIO
T EENS C A D IADKO L A LS A
I SOL N A SRA
TER -TO
ER-O
I AR I1A9 3
169 3- 61 9
- 4
18948
5. Oharra / Nota 5
29 29
RG
E FE LNEOJ Z
OI SD IDOE EUZNK UGTEANT O
U CBI A
DTI O
E NE S
I SCLO
AN A IKD O L LAAS SAAR R
DD T TE E- O
- OR RI A
I A1 19 93 36 6- -1 19 94 48 8
6. Oharra / Nota 6
30 30
REF
GLEENJ O
O ZS I D
D IEO UENZ KGUETNAO
TUCIB
DAIO
T EENS C A D IADKO L A LS A
I SOL N A SRA
TER -TO
ER-O
I AR I1A9 3
169 3- 61 9
- 4
18948
7. Oharra / Nota 7
31 31
RG
E FE LNEOJ Z
OI SD IDOE EUZNK UGTEANT O
U CBI A
DTI O
E NE S
I SCLO
AN A IKD O L LAAS SAAR R
DD T TE E- O
- OR RI A
I A1 19 93 36 6- -1 19 94 48 8
8. Oharra / Nota 8
YMZVS]MYZM IX\bSSI MU WYQTMY S\OIY% ZMOfU LMKQLMU U\TM& D MUOV MU LMKQLQY SI WYMZMU[M KVU[QMULI R\YQZLQKKQVUIS
YVZVZ 5 MKYM[VZ YMZVS\[VYQVZ KQb [ISMZ KVUNSQK[VZ% MU MS KIZV MU NI]VY LM SI R\YQZLQKKQeU VYLQUIYQI% LaULVZM LM' MZ[IHYM&
'IK[\IS UV W\MLM LIYZM [IS WYMNMYMUKQI I UQUO\UI LM SIZ ZVS\KQeU SVZ [YIZSILVZ UMKMZIYQVZ WIYI OMUMYIS KVUVKQTQMU&
LVZ [YITQ[IKQVUMZ% [IU[V WVY ZMY QLbU[QKI SI UI[\YISM`I [V LM SVZ < QUQZ[MYQVZ _ I\[VYQLILMZ QU[MYMZILIZ'
LM SVZ >YOIUQZTVZ KVU[MULQMU[MZ% R\YQZLQKKQVUISMZ ITJVZ% 2ZQ SV LQZWVUOV WVY MS WYMZMU[M 5 MKYM[V%HLaLV MU < I&
KVTV WVY SI M^WYMZI MX\QWIYIKQeU X\M LM MSSVZ PIKM MS LYQL I ZQM[M LM IJYQS LM TQS UV]MKQMU[VZ K\IYMU[I _ VKPV%'
IY[cK\SV ZMO\ULV J'MS @MIS 5MKYM[V LM ]MQU[Q[YbZ LM NMJYMYV
LM TQS UV]MKQMU[VZ LQMKQZbQZ% IS LQZWVUMY X\M K\ISX\QMYI #'!%"$("& #'!%"&
LM SIZ LVZ R\YQZLQKKQVUMZ% QULQZ[QU[ITMU[M% WVLYa QUQKQIY
MS WSIU[MITQMU[V LM SI K\MZ[QeU% WVW' SV X\M UV KIJM MU
o!Z\ M^ITMU V[YI WYMNMYMUKQI X\M SI MZ[YQK[ITMU[M KYVUVSe&
OQKI _ WVY SV X\M(MU LMNQUQ[Q]I% JIZ[IYa X\M K\ISX\QMYI LM 2 /3 /78-6 /4 , -1 -0-6+/84
SIZ LVZ PI_I ZQLV [YITQ[ILI KVU IYYMOSV I SIZ LQZWVZQKQV&
UMZ ]QOMU[MZ WIYI WVLMY MU[YIY MU&hS cVSQLV LM SI K\MZ[QeU0
564@6B> LM " LM IJYQS LM * .,- WVY MS X\M ZM TVLQNQKI
4VUZQLMYIULV X\M MU SI WYMZMU[M KVU[QMULI R\YQZLQKKQV& MS KIWc[\SV !" LMS LM +* LM TI_V LM * .,,'
UIS% LVJSMTMU[M WSIU[MILI% SI QUQKQILI WVY SI R\YQZLQKKQeU
VYLQUIYQI YMfUM [VLVZ SVZ YMX\QZQ[VZ LM NVYTI M^QOQLVZ% 6S KIWc[\SV LVKM LMS 5 MKYM[V NMKPI [YMQU[I_\UVLMTI_V
[IU[V MU MS 5 MKYM[V LM TQS UV]MKQMU[VZ LQMKQZbQZ KVTV MU LM TQS UV]MKQMU[VZ K\IYMU[I _ K\I[YV% LQK[e! SIZ UVYTIZ
MS LM TQS UV]MKQMU[VZ LQMKQU\M]b% W\MZ[V X\M% IWIY[M LM WVY SIZ X\M PIJcIU LM LMZIYYVSSIYZM SIZ WYaK[QKIZ _ SVZ
\UQY IS YMX\MYQTQMU[V [MZ[QTVUQV LMS < QUQZ[MYQV 7QZKIS% K\YZVZ%LM IW[Q[\L b^QOQLVZ I SVZ >NQKQISMZ LM SI MZKISI LM
KVTV MZ[I fS[QTI LQZWVZQKQeU M^QOM% PI MZWMYILV% IU[MZ LM 4VTWSMTMU[V WIYI KVUKMLMYSMZ MS MTWSMV QUTMLQI[V Z\&
YMTQ[QY SVZ IU[MKMLMU[MZ I MZI ?YMZQLMUKQI% I KVUVKMY SI W MYQVY% IZc KVTV [IT JQbU' YMOSITMU[e SI KVUKMZQeU LMS
KVU[MZ[IKQeU LMS QU]Q[ILV% MU MZ[M KI+V :\YQZLQKKQeU 4MU& IZKMUZV'
[YIS 2 MYMI% IKVTWIdILI IZQTQZTV LMS KQ[ILV LQK[ITMU ; VZ IdVZ [YIUZK\YYQLVZ LMZLM SI W\JSQKIKQeU LMS KQ[ILV
NQZKIS% YMX\QZQ[VZ X\M% WVY Z\ WIY[M% UV YMfUM SI [YITQ[I& 5 MKYM[V0 \UQLV I SI WYaK[QKI%ILX\QYQLI MU SI MRMK\KQeU
KQeU QUQKQILI WVY SI :\YQZLQKKQeU$ TQSQ[IY% X\M IS YMKQJQY LM SMZ K\YZVZ LM IW[Q[\L WIYI MS IZKMUZV I :MNM% IKVUZM&
MS YMX\MYQTQMU[V R\LQKQIS ZM SQTQ[V% KVYYMK[ITMU[M% I KVU& RIU TIU[MUQMULV SIZ KVULQKQVUMZ M^QOQLIZ WIYI MS IZKMU&
[MZ[IY I bS% ZQU QUZQZ[QY MU < YMX\MYQTQMU[V%%X\M% I Z\ :-< ZV% KVUKMLMY QVZ MTWSMVZ QUTMLQI[VZ LIULV WYMNMYMUKQI I
[MUcI WSIU[MILV0 G SI IU[QOg MLIL' ! *
6U Z\ ]QY[\L%% I WYVW\MZ[I LMS < QUQZ[YV LMS 6RbYKQ[V _
4VUZQLMYIULV WVY SV X\M PIKM IS NVULV LM SI KVU[QMU&
LI X\M UV ZVU IWSQKIJSMZ SVZ IY[cK\SVZ ]MQU[b _ ]MQU[Q\UV WYM]QI LMSQJMYIKQeU LMS 4VUZMRV LM < QUQZ[YVZ% $
LMS 4eLQOV LM!:\Z[QKQI < QSQ[IY% X\M ZM YMNQMYMU I Z\W\MZ& 5 9 A ? >!= 8 > /
[VZ LQZ[QU[VZ LM SVZ X\M ZM M^ITQUIU% UQ MS U\TMYI&[MY& 2 Y[cK\SV fUQKV'nAM TVLQNQKI MS KIWc[\SV LVKM LMS 5 M&
KMYV LMS IY[QK\SI UV]MUV% WVY UV LMZWYMULMYZM KVU KMY[M`I KYM[V LM NMKPI [YMQU[I _ \UV0LM TI_V LM TQS UV]MKQMU[VZ
X\M MZ[VZ LMSQ[VZ NQO\YMU QUKS\QLVZ MU MS JIULV LM ]MQU& K\IYMU[I _ K\I[YV "l5 QIYQV >NQKQISm UfTMYV KQMU[V [YMQU[I
[QZbQZ LM ZMW[QMTJYM LM T QS& UV]MKQMU[VZ [YMQU[I _ ZMQZ%
WVY MS X\M ZM LMKSIYe MU SI FVUI LMS ?YV[MK[VYILV 6ZWI& ' _ ZMQZ#% X\MLIULV YMLIK[ILV MU SI NVYTIX\M ZMO\QLITMU[M
dVS MU < IYY\MKVZ MS MZ[ILV LM O\MYYI% UQ MS LQM`% YMNMYMU[M ZM M^WYMZI/
ZVSV I WSI`IZ LM ZVJMYIUcI% ZQUV MS IY[cK\SV LQMKQU\M]M LMS
WYVWQV [M^[V SMOIS MU Z\ UVYTI WYQTMYI X\M YMNQMYM ,/754 7/+/43-7 +42 93-7 ) 147 8/89147 56/2 -64
WYMKQZITMU[M I IX\MSSVZ LMSQ[VZ WMYWM[YILVZ WVY LVZ V TaZ C 7-.9 3,4
WMYZVUIZ Z\RM[IZ I LQZ[QU[V N\MYV% KVTV Vb\YYM MU MS WYM& 42 ?9BC; > 5>46
ZbU[M KIZV0 LM[MYTQUaULVZM MU[VUKMZ SI R\YQZLQKKQeU WVY MS
PMKPV LM KVTM[MYZM V UV MU [MYYQ[VYQVZ LMKSIYILVZ MU MZ& 1 4VULQKQVUMZ _ K\YZVZ'LM IW[Q[\L WIYI MS IZKMUZV
[ILV LM O\MYYI% KVYYMZWVULQMULV Z\ KVUVKQTQMU[V% MU MS 2 @ Bp 4 C ; > A 6 A 6 = B 2 E B @ 6 A 'n '6=+80+*7 A$VU MS NQU LM X\M
WYQTMY KIZV I SI R\YQZLQKKQeU TQSQ[IY _ MU MS ZMO\ULV I SVZ 2 SNbYMKMZ _ BMUQMU[MZ LM 4VTWSMTMU[V KVUZMY]MU Z\
SI VYLQUIYQI0 IW[Q[\L W IY$ MS TIULV% WYIK[QX\MU bZ[M _ KVUV`KIT SIZ
$i
4VUZQLMYIULV X\M SI K\MZ[QeU ZM YML\KM I LMKSIYIY ZQ ]IYQIKQVUMZ X\M 'ZM QU[YVL\`KIU MU MS IYTITMU[V% TI[M$
Z\JZQZ[cI MS MZ[ILV LM O\MYYI IS KVTM[MYZM SVZ PMKPVZ MU YQIS _ Tb[VLVZ LM KVTJI[M% ZM QUKVYWVYIYaU I SVZ 4\MY&
LQKQMTJYM LM TQS UV]MKQMU[VZ K\IYMU[I _ ZMQZ% Z\W\MZ[V WVZ WMYQeLQKITMU[M MU SIZ NMKPIZ&X\M LM[MYTQUM MS < Q&
QUIKMW[IJSM% WVY K\IU[V MS 8 VJQMYUV LM SI = IKQeU LMZLM UQZ[MYQV LMS 6RbYKQ[V KVP KIYaK[MY ]VS\U[IYQV LMU[YV LMS
X\M [MYTQUe SI 8 \MYYI LM ; QJMYIKQeU MU WYQTMYV LM IJYQS UfTMYV NQRILV _ WVY VYLMU LM IU[QOg MLIL LM SVZ WM[Q&
LM TQS UV]MKQMU[VZ [YMQU[I _ U\M]M PI ]MUQLV LQK[IULV KQVUIYQVZ'
LQ]MYZIZ TMLQLIZ [MULMU[MZ [VLIZ IS YMZ[IJSMKQTQMU[V LM 2 S NQUISQ`IY KILI WMYcVLV LM WYaK[QKIZ ZMYaU KVUKMW&
\U MZ[ILV LM LbYMKPV TaZ ITWSQV X\M MS LM O\MYYI ZQOUQ& [\ILVZ WVY SI :\U[I LM :MNMZ LMS 4\MYW) MU X\M WYMZ[MU
NQKI% _% IS MNMK[V% MU U\M]M LM MUMYV LM TQS UV]MKQMU[VZ ZMY]QKQV% ZQY]QMULV MZ[I KISQNQKIKQeU KVTV IU[MKMLMU[M WIYI
iK\IYMU[I ZM YMO\Se SI ZQ[\IKQeU LM WYMZVZ _ LM[MUQLVZ MU SVZ K\YZVZ X\M LMZW\bZ ZM QULQKIU _ X\M ZMY]QYaTWIYI SI
MS ZMQN[QLV LM lUV WYVL\KQY LIdVZ UQ VKIZQVUIY TVSMZ[QIZ LMKSIYIKQeU LM IW[Q[\L WIYI MS MTWSMV ZQO\QMU[M'
Z\WMYQVYMZ I SIZ QULQZWMUZIJSMZ WIYI YMZ[IJSMKMY MS MX\Q& 2 @ Bp 4 C ; > A 6 A 6 = B 2 E 4 C 2 B @ > 'A $43,0+043-7 WIYI MS IZ$
SQJYQV R\YcLQKVm0 MU LQMKQZQM[M LM R\SQV LM TQS UV]MKQMU[VZ KMUZV/ &
K\IYMU[I _ KQUKV ZM WYVT\SOe MS l7\MYV LM SVZ 6ZWIdVSMZm% !2 # &-3-6*1 5*6* 84,47 147 -251-47'n4\[[YV IdVZ LM
MSQ MS X\M ZM LQZWVUM X\M BIZ YMZ[YQKKQVUMZ LM SIZ OIYIU[cIZ' IU[QOg MLIL MU M S MTWSMV X\M ZM' VZ[MU[M'
MU MS TQZTV MZ[IJSMKQLIZ ZeSV W\MLMU ILVW[IYZM TMLQIU[M 3 # '6=+80+*7' i
5 MKYM[V&SM_% X\M MS 8 VJQMYUV UVLcI LQK[ILV KVQQ WVZ[MYQV& I# #1.>6-+-7'n4\I[YV TMZMZ'
YQLIL% _ X\b% WVY fS[QTV% MU LQMKQVKPV LM VK[\JYM LMS TQZ&
TV IdV ZM WQHJQQKI SI YMNVYTI LM SI ; M_ LM >YLMU ?fJSQKV J# ' )-30-38- ; $*508=3 A%47 TMZMZ'
'LQZWVUQMULV X\M fUQKITMU[M MU'5MKYM[V IKVYLILV MU 4VU& i 4# #58089,'n?IYI bS IZKMUZV I 4IWQ[aU V 4VTIULIU&
ZMRV LM < QUQZ[YVZ V WVY 5 MKYM[V&SM_ "X\M [ITWVKV ZM PIU [M% ILMTaZ LM SIZ IU[MYQVYMZ KQYK\UZ[IUKQIZ% LMJMYaU KVU&
LQK[ILV# W\MLM PIKMYZM SI LMKSIYIKQeU LM[MZ[ILV LM lWYM& [IY KVU SI LMKSIYIKQeU LM IW[Q[\L WIYI MS MTWSMV QUT M&
]MUKQeUm V SI Z\ZWMUZQeU LM SIZ OIYIU[cIZ MZ[IJSMKQLIZ MU LQI[V% SVOYILI TMLQIU[M :I IZQZ[MUKQI a SVZ K\YZVZ X\M
MS l7\MYV LM SVZ 6ZWIdVSMZm0 LM[MYTQUI MS IY[cK\SV ZQO\QMU[MH
4VUZQLMYIULV X\b SVZ JIULVZ _ LQZWVZQKQVUMZ X\M MZ[I& 2 Y [ c K \ S V Z M Z M U [ I _ K Q U K V 'F $96747 ,- *58089, 5*6* -1
JSMKQMYVU MU TQS UV]MKQMU[VZ [YMQU[I _ ZMQZ _ [YMQU[I _ *7+-374
ZQM[M MS 6Z[ILV LM 8 \MYYI KVU Z[Q[\ _I LQZWVZQKQVUMZ SM& ) %0:070?3 n; VZ X\M ZM KMSMJYIYaU ZMYaU0
OISMZ X\M% KVUNVYTM IS IY[cK\SV X\QU[V LMS 4eLQOV 4Q]QS% I1 ?IYI MS IZKMUZV I 4IWQ[aU'
ZM LMYVOIU WVY V[YIZ WVZ[MYQVYMZ% _ X\M [VLIZ IX\MSSIZ LM J# ?IYI MS IZKMUZV I 4VTIULIU[M'
X\M ZM PI PMKPV TbYQ[V TVLQNQKIU MS KVU[MUQLV LM SVZ 3 # #7078-3+0*7'nAMYa ]VS\U[IYQI _ I WM[QKQeU WYVWQI%
JIULVZ LM'TVLV OMUMYIS _ [MYTQUIU[MZ% SSMOIZM I SI KVU& IS PIKMYZM WfJSQKI SI KVU]VKI[VYQI% KVUKMLQbULVZM WYMNM& '
KSfZQeU LM X\M MU TQS UV]MKQMU[VZ K\IYMU[I _ ZMQZ UW MZB YMUKQI I SI IU[QOg MLIL RY M^QOQbULVZM SIZ KVULQKQVUMZ ZM&
[IJI UQ W\MLM MZ[IY ]QLMU[M MS 6Z[ILV LM 8 \MYYI'Y dISILIZ& MU MS IY[cK\SV ZMZMU[I _ K\I[YV'
?VY [VLV SVNM^W\MZ[V% VcLV MS 4VUZMRV LM 6Z[ILV _ Lb '4# %-70/3*+0?3 A(- PIYa WVY YQO\YVZV VYLMU LM IU &
IK\MYLV KVU MS 4VUZMRV LM < QUQZ[YVZ' [QOg MLIL MU[YM SVZ ZVSQKQ[IU[MZ JQMU VVUKMW[\ILVZ'
32 32
REF
GLEENJ O
O ZS I D
D IEO UENZ KGUETNAO
TUCIB
DAIO
T EENS C A D IADKO L A LS A
I SOL N A SRA
TER -TO
ER-O
I AR I1A9 3
169 3- 61 9
- 4
18948
33 33
RG
E FE LNEOJ Z
OI SD IDOE EUZNK UGTEANT O
U CBI A
DTI O
E NE S
I SCLO
AN A IKD O L LAAS SAAR R
DD T TE E- O
- OR RI A
I A1 19 93 36 6- -1 19 94 48 8
34 34
REF
GLEENJ O
O ZS I D
D IEO UENZ KGUETNAO
TUCIB
DAIO
T EENS C A D IADKO L A LS A
I SOL N A SRA
TER -TO
ER-O
I AR I1A9 3
169 3- 61 9
- 4
18948
35 35
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
36
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Pilar
Aburuza
Garro
Oria, 1936
María
Eugenia
Monge
Pilar Aburuza y María Eugenia Monge, madre e hija
“
Un día de
constantes “Nací en Oria el 15 de enero de 1936, es decir que era una niña de seis
meses cuando explotó el golpe militar. No tengo consciencia personal
bombardeos de lo que ocurrió a la familia durante aquella convulsa época, y tam-
enemigos, María poco es que en casa se hiciera especial esfuerzo por intentar recordar-
lo. Por tanto, por desgracia solo puedo aportar unos pocos datos.
Viguera nos salvó Sé que mi madre -Elena Garro Tolosa- y yo emigramos para Fran-
la vida a María cia, dejando atrás Bizkaia. Por lo que intuyo que meses antes, en
Ángeles Etxezar y agosto de 1936 nos fugamos de Oria con el padre -Mauricio Aburuza
Otegi- y el resto de vecinos. De la estancia en Bizkaia sólo sé de al-
a mí, dos niñas”. guna referencia que hemos podido conocer no hace mucho. Resulta
que un día de constantes bombardeos enemigos, desconozco mas
circunstancias, pero la madre de Txema Vallés -María Viguera- nos
salvó la vida a María Ángeles Etxezar y a mí, que no éramos más que
dos niñas.
Del itinerario de mi padre, no puedo asegurar nada. Sé que a los
años llegó a cobrar una pensión del estado franquista por estar li-
siado. No sé si de ello habría que deducir que primero luchó con los
37
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
La familia Monge Aburuza. Los padres, Elena Garro y Mauricio Aburuza, y los hijos, Juanita, Antonio y Pilar.
38
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
comérmelo cuando sintiera hambre. especial los niños mayores a los más no era nada extraño que se alargaran
Gracias a esa jugada secreta, más los pequeños. hasta las doce horas. Muchas veces, si
talos que se hacían en la cocina de Otros familiares por parte de no llegabas a fin de mes con el trabajo
Larbain, no llegué a pasar hambre. la madre (Pilar, Candela y Txomin), estipulado, no cobrabas; te ibas a casa
Tras doce años en esa situación de la familia de los Garro, vivían en sin el jornal. Y nuestra madre alguna
siempre provisional, pudimos volver Francia y de vez en cuando cruzába- que otra vez se vio obligada a servir
a vivir en Oria. No puedo hablar del mos la frontera para visitarlos. Ha- en el palacio de los Brunet, para po-
ambiente del barrio pero no tengo bían encontrado refugio allí durante der llevar algo de dinero a casa.
duda de que en la posguerra la ma- la guerra, y luego no pudieron volver Había mucho abuso consentido,
yoría de la gente del barrio siguió con normalidad a Oria. y hubo algún encargado en especial,
funcionando como una familia; Mi madre había empezado en Bru- mala persona, que le hizo la vida im-
las puertas se mantenían abiertas net con tan sólo 14 años, al igual que posible. Puede que el propietario fun-
para los vecinos. Y en nuestra fami- la mayoría de los vecinos, y continuó cionara de manera paternalista con
lia, en concreto, muchas veces nos así hasta los 64 años. ¡Trabajó como los trabajadores, y luego dejara a sus
cuidábamos los unos a los otros, en una burra! Allí se trabajaba en jorna- encargados hacer el trabajo sucio.
das de ocho horas normalmente, pero
Familias Aburuza y Monge, el día que contrajeron matrimonio Pio Monge y Pilar Aburuza, el 09/12/1961. Detrás, José Luis García, Amancio
Monge, Elena Garro, Mauricio Aburuza y Juanita Aburuza. Delante, María Monge, Eugenio Monge, Pío Monge, Pilar Aburuza y Antonio
Aburuza.
39
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Al igual que mi madre, comencé resistieron a que me dieran de alta, y ningún otro objeto de valor. Y pasó
en Brunet con tan solo 14 años. Lue- sobreviví gracias a ello. En el hospital unos primeros años muy duros, sin
go conocí a Pio Monge Bartolomé, y no podía dar crédito, decían que era dinero; ¡le tocó espabilar de lo lindo!
me casé con él en 1961, que es cuando de naturaleza muy fuerte. Al principio comenzó en la construc-
dejé de trabajar. Antes de llegar a esa Mi marido era de Sepúlveda de la ción. Se percataron que era cumpli-
situación, recuerdo que de joven, tuve Sierra (Soria); nació en 1929 y se vino a dor en el puesto de trabajo, y un día le
un accidente gravísimo al cruzar la Lasarte en 1953. Sus padres, Eugenio propusieron entrar en la plantilla de
carretera en Oria y atropellarme un y Petra, eran pastores y labradores, Bianchi. Pasado un tiempo, y tras pa-
coche. Pasé ocho días en coma, con personas humildes de campo. Allí ni sar por los peores puestos, le pusieron
doble rotura de cráneo. En el hospital ellos ni la juventud tenía ninguna de responsable de varias secciones.
me querían mandar a casa, para mo- expectativa de futuro, y mi marido La primera vez que cogió baja, ¡tenía
rir allí. Pero la tía Juani, se presentó fue el primero en marcharse del pue- todo el cuerpo quemado!”.
en la casa de socorro con la señora a blo, tras acabar la mili. Como mucha
la que le hacía la limpieza y con los gente que emigró a Lasarte, se vino Nota: las fotografías antiguas han sido
dos hijos de ésta, abogados. Éstos se con una sola maleta de madera, sin cedidas por las entrevistadas.
40
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Maria Luisa
Aginaga
Zabaleta
Lasarte, 1939
“
Maria Luisa Aginaga
Franco hilda,
gure osabaren Maria Luisa Aginagaren osaba zen Juan Bautista
eta beste mutil Aginaga Usurbilen erail zituzten gizasemeetako bat
izan zen, 1936ko urrian.
baten hezurrak
atera egin zituzten Maria Luisa Aginagak etxean apenas aditu izan zuen gertakizunaren
Meagaseko inguruko ezer, gizartean berebiziko eragina baitzuen diktadurak eza-
gainetik”. rri zuen izuak.
“Gauza handirik ez genuen jakin etxean, gure osaba Juan Bau-
tistaren heriotzaren gainean. Nik uste beldurra eduki zutela bizitza
guztian, bai gure aitak eta baita gure izebak ere; beren golkorako gor-
de zuten zekiten guztia beti. Bazeukaten salatariaren susmoa, baina
txintik ez zuten kontatu.
Hiru senide ziren, Aginaga Otegi familian: Teresa, Juan Bautista
eta gure aita. Kontatu izan ziguten osaba nola eraman zuten gauean
Zarautz aldera. Han fraide batek, Segundo Bilbaok, nola konfesatu
zuen, eta gero Aiako beste mutil bat eta bera nola eraman zituzten
Meagaseko gainera. Han urriaren batean fusilatu, eta bertan lurpera-
tu zituzten. Nola ez dakit, baina geroztik gutun bat heldu zen familia-
ren etxera. Fraide aitorleak idatzitakoa zen, eta kontatzen zuen nola
konfesatu zuen gure osaba, “se confesó con piedad y fervor edificante”
zioen gutunean.
Beldurra zen nagusi garai hartan, eta familiak ezin izan zuen
ezertxo ere egin. Bizitza ahalik eta normalen egiten segi zuen,
beharko segi! Nire gurasoak Usurbilen segitu zuten eta han jaio zen
seniderik zaharrena, baina urte eta erdi geroago, Lasartera etorri
41
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
1
ITURAIN, Iñaki: 1936ko gerraren ubera Orion. Oharra: argazki zaharra elkarrizketatuak
“Gerra bat barruan degula”. Orioko Udala, 2014. 63-64 or. utzitakoa da.
42
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Presen
Agirre
Arana
Zestoa, 1923 -
Lasarte-Oria, 2017
“
Presen Aguirre
Arin-arin edo
fandangoa Presen Agirre Arroa Goikoan jaio eta bizi zen, harik
dantzatzeko eta kolpe militarrarekin batera Oria jendez hustu
zen arte. Brunet esku-lanaren premian zela entzun
txanda ailegatzen orduko, Maritxu ahizpa eta biak Oriara abiatu ziren
zitzaigunean, lan bila.
orduan aleman
nazi horiek Presen Agirre Arroa Goian (Zestoa) jaio zen 1923an, eta bertan bizi
zen gerra hasi zenean. Arroan bertan, Oriatik ihesi zihoazen Oriako
argazkiak hainbat familiek babesa topatu zuten.
ateratzen “Bardajitarrak, goldarazenatarrak, artolatarrak, santamariata-
rrak… geure etxean edo lehengusuenean egon ziren bolada batean.
zizkiguten”. Gero Oriara bakea etorri zela entzun zutenean, horietako zenbait
itzuli egin ziren, eta gizon helduak eta mutil gazteak Bilbo aldera
abiatu ziren, Euskal Ejertzitoarekin bat egiteko asmoz.
Soldadu frankistak Arroa Goian sartu zirenean, ama eta biok eli-
za-dorreko kanpaiak jo eta jo aritu behar izan genuen, halaxe agindu
baitziguten jakin zutenean gure ama serora zela. Soldadu horien kapi-
tainak geure etxean ezarri zuen bulegoa. Agudo, falangistek hamaika
lagun fusilatu zituzten Iraeta auzoan, eta nola edo hala moldatu behar
izan genuen han egon ziren bitartean. Nire ahizpa bati soldaduek arro-
pa garbitzera joateko agindu zioten, bestela ilea moztuko ziotela...
Gure aita, Jabier, gerra aurre-aurrean hil zen, eta gure ama hurren-
go urtetan berriro ezkondu zen, bi semeren aita zen Arroa Goikoko
beste gizon batekin. Bada, haren bi seme ere -Joxe eta Jabier- Bilbora
joan ziren, zenbait oriatarrekin.
43
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Egoera gorrian geratu ginen etxe- gerra egoera atzeguardian… Bizimodu oinez joaten ginen haietara. Halako
koak, ama eta zazpi alaba; ez dirurik hartan, gogora datozkion zenbait zert- batean, Irubiden musika jarri zuten, eta
ezta aitaren pentsiorik… Gauzak ho- zelada kontatu ditu Presenek. soldadu alemaniarrak hara gerturatzen
rrela, Brunetek esku lana behar zuela “Euskaraz baizik ez ginen hasi ziren. Arin-arin edo fandangoa
aditu genuen, jende pila falta baitzen moldatzen, eta Bruneteko emaku- dantzatzeko txanda ailegatzen zitzai-
auzoan. Orduan Kontxita, 18 urteko merik zaharrenekin batez ere komu- gunean, orduan aleman nazi horiek ar-
ahizparik zaharrena eta biok Oriara nikatzen ginen erraz, ez hainbeste gazkiak ateratzen zizkiguten”.
abiatu ginen, lantokiko jabearekin hitz gazteekin. Brunet militarizatu egin Dantzaldi horietako batean egin
egitera. Nik 13 urte nituen, baina 14 ni- zuten, eta langileok batez ere kaki zuen topo Gabriel Iparragirre Etxa-
tuela esan nion, eta hurrengo egunean jantziak, alkandorak, s oldaduentzat be Altzako mutilarekin, gerora bere
lanean hasi gintezkeela agindu zigun. egiten genituen. Arratsaldeko senarra izango zenarekin. Baina ur-
Etxetik soinean generamanarekin sar- 20:00etan lanetik irten, eta gaztee- tetan beranduago izan zen elkar eza-
tu ginen Bruneteko lantokian lehen nak –emakumeak batez ere- Lasarte- gutze hori; izan ere, bikoteak ia zazpi
egunean, lutozko arropa beltzarekin!”. ra eramaten gintuzten derrigortuta. urte igaro zituen ejertzito frankista-
Jendez nahiko husturik zegoen Mirentxu Jauregian falangistek ko- ren atzaparretan.
Oria auzoa topatu zuten bi ahizpek, mandantzia zeukaten, eta bande-
eta etxebizitza ugarietan gertatzen ari raren aurrean “Cara al sol” kantatu “Irubideko
ziren lapurreten lekuko bilakatu ziren. behar izaten genuen; ondoren “Arri- dantzaldian arin-
“Kakiz jantzitako soldaduek, ba España!” garrasia egin, eta libre arin edo fandangoa
etxeetako leihoetatik koltxoiak-eta geratzen ginen. Horrela, egunero, dantzatzen hasten
botatzen zituzten kalera, eta josteko urte beteko epean, bai. Era denbora
ginenean, orduan
makinak eskaileretan behera jaisten; berean, baziren zenbait falangista ar-
mak eskuetan hartu eta kale zaintzan
aleman nazi horiek
balioko gauzak hartu, eta gainerakoak
utzi. Nahi zutena kamioi batean zama- aritzen zirenak, Lasartetik Oriara eta argazkiak ateratzen
tu, eta Andoain aldera abiatzen ziren. Oriatik Lasarterako bidea eginez. zizkiguten”.
Etxe horiek errekisatu egingo zituzten Bestalde, Okendo plazatik gertu
aurrez, pentsatzen dut. bulego bat ere ireki zuten, eta jenio “18 urterekin eraman zuten
Bestalde, guri ez zitzaigun toka- txarreko hiru gizonek eramaten zu- 1936an, eta sei urte eta piko soldadu
tu ile mozketarik ikustea, baina adi- ten haren ardura; bat Arroyo zen. gisa pasa zituen Zaragozan, Burgo-
tu genuen zer edo zer gertatua zela. Hortik hileroko maiztasunez-edo sen, Donostian... Bost bat urte egin
Alegia, nola egin zioten gaiztakeria pasa behar izaten genuen. Biztanleria zituenean lizentziatu egin zuten;
hori emakume batzuei, eta tartean kontrolatuta edukitzeko modua zela Basaundin apopilo jarri zen eta Usur-
nola ziren Leokadia Garmendia eta esango nuke”. bilgo lantegi batean lanean hasi zen.
mikeletea deitzen genion Pagolaren Presenek dioenez, giro errepresi- Orduan eduki genuen elkarren be-
alaba bat. Gerra aurrean bandera bo horretan apenas geratzen zen ai- rri, eta orduan egin zen nire senar-
errepublikanoarekin manifestazioe- sialdirako tarterik. gai. Baina agudo, hor non deitu zion
tan-eta ibiliak omen ziren, eta horixe “Dibertsio pixka bat nahi genuen berriro ejertzitoak; nonbait, Franco
izan zen euren bekatua nonbait”. gazteentzat ez zegoen ez zinerik ez beldur zen Frantzia aldetik etorri zi-
Ahizpari eta biei dena berria egin ezer. Frontoira pilotariak ikustera tezkeen errepublikanoen erasoekin.
zitzaien Orian: hango jendartea, Bru- joan, mendira txangotxoak egin… Al- Behintzat, beste urte terdi, Orioko
neteko lantegia eta bere lan dinamika dian-aldian dantzaldiak antolatzen gainean jarri zuten postu militar ba-
eta funtzionamendua, salbuespenezko ziren Hernanin edo Andoainen, eta tean igaro zituen!”.
44
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Shole
Agirre
Garro
Oria, 1949
“
Shole Agirre, con su pareja Koldo Salinas, ambos componentes del grupo memo-
45
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
“En mi casa se daba puertas a la necesidad personal que este pueblo. Un pueblo sin memoria,
el contrasentido sentía de conocer la verdad de la es un pueblo sin futuro.
de que por una familia... Esa decisión la tengo tomada y
parte convenía Me presenté en la sociedad de bien definida.
ciencias Aranzadi, y tuve la suerte
que olvidásemos
de encontrarme con Paco Etxeberria, En casa guardáis un retrato
todo, pero por
el forense. Resulta que una tía suya, antiguo, donde se ven reunidas
otra, a veces, se Anita Gabilondo de Azpeitia, se casó varias generaciones, realizado
lanzaban mensajes con Agustín Etxezar, primo nuestro, justo antes del golpe militar del
de recuerdo...”. del barrio de Oria. Desde entonces, 36.
Aranzadi me ha proporcionado in- Será del año 30. La sacaron la víspera
formación sobre algunos miembros de que un pariente se fuera a Argen-
Harán 17 años, cuando se murió el de la familia represaliados, y ha par- tina. Están todos los miembros de la
aita. Le pedí a la ama, que por favor, ticipado en la recuperación de un tío familia que vivían en Oria, más pa-
me proporcionase toda información (Joaquín Garro), que fue fusilado en rientes del Goierri. Están la bisabuela
que tuviera sobre el aita, de cuando Cantabria. Joaquina, los abuelos María Eizmen-
fue miliciano, posteriormente encar- di y Ángel Garro (muerto en la cárcel),
celado, etc. “¿Pero qué quieres saber? Te has rebelado contra el olvido, y los hijos Soledad (mi ama), Joaquín
Esas cosas ya pasaron. Shole, ¡no te la desmemoria… (fusilado), Faustino, Antonio, Brígida
metas en líos!”. Esa fue la respuesta. Me suelen decir que me parezco a mi y María Consuelo.
Pero me proporcionó cierta informa- aitona, muerto en prisión. Decía la
ción escrita, recogida en una carpeta. amona que qué pena que no me hu- Hablamos de un barrio como el de
Cuál fue mi sorpresa, que supe enton- biera conocido. Y no solo porque yo Oria, donde sus habitantes y sus
ces que el aita pasó por las cárceles de sea pelirroja como lo era él. Él andaba modos de vida están íntimamente
Santoña y Puerto de Santamaría... y a saltos, y yo ando a saltos. Será cues- ligados a la empresa Brunet...
más cosas. tión de sangre… El aitona (Ángel Garro) trabajaba en
A partir de ahí opté por otras vías Yo siempre he sentido la intran- el ferrocarril del Plazaola. Pero el res-
de información. Decidí no comu- quilidad, de inconformismo, de que- to, todos eran operarios de Brunet. El
nicarle nada de lo que fuera descu- rer saber más. Y si me meto a fondo propietario de la empresa se puede
briendo. Quise respetar su voluntad, en alguna cuestión que me llega al decir que era el amo del barrio. Le lla-
y tampoco quise provocar sufrimien- alma, intento meterme con todas las maban el amo o el señorito. ¡Manda
to en ella, más de lo que ya tuvo que consecuencias. Cuando vi que se pue- narices qué servidumbre, pleitesía,
hacerlo en el pasado. de llegar a lo que estamos llegando, servilismo!
En esas estaba yo, cuando me ¡adelante! Cuando a la familia Garro Eiz-
animé a visitar una exposición que Sé que la a la ama nunca le gustó mendi le llegó el sexto hijo (Consue-
se organizó en Donostia con el tema que tomase posiciones, siempre se lo), se le quedó pequeña la vivienda, y
de la represión franquista, y basada nos ha transmitido eso en casa. Pero entonces la amona fue donde Brunet.
en fotografías históricas. Fui a verla. creo que en esta vida hay que ser res- Le dijo que necesitaban una habita-
Y mira por dónde, ¡me encontré con ponsable, y mientras no hagas mal a ción más; le sugirió que podrían tras-
una foto del aita! nadie, y nadie te pueda agachar la ca- ladarse a la vivienda de al lado, ya que
Ese encuentro me ayudó a que beza por tus acciones, debes tener el estaba vacía. La respuesta de Brunet
se siguiesen abriendo aún más las valor de trabajar por la familia y por fue que mi ama (Soledad) tenía 13
46
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
47
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
48
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Siempre que salía el tema de Bilbao, la ama sacaba a re- En Oria, se tuvieron que recolocar en alguna de las vi-
lucir lo de la maleta llena de fotos de oriatarras en Bizkaia, viendas que la empresa Brunet concedía a los trabajado-
y que se la dejaron a un vecino de Oria, y ya no supieron res y sus familias. Eso sí, les habían robado parte de los
más de ella, creo que la hizo desaparecer por miedo. bienes que dejaron en casa. Mi ama se ponía de los nervios
En Bilbao convivieron partidarios y enemigos del cuando solía ver camisones de la familia en casa de otros.
bando republicano. En una ocasión en que estaban pa- Cosas de vivir en un barrio pequeño, embarcado de lleno
deciendo uno de tantos bombardeos en Bilbao, mi ama en un conflicto…
y algún otro familiar, se resguardaron en un portal. Allí No tengo oído que sufrieran rechazo las familias que
coincidieron con algunos vecinos de la misma capital que se marcharon, al volver; es decir, por parte de los pocos
mostraban alegría entre ellos: “!Qué bien que vienen los na- que se quedaron. Claro, hubo excepciones, contadas y se-
cionales! Van a matar a todas estas cucarachas!”. ñaladas, protagonizadas por los que se posicionaron con
Hablando de bombardeos, la ama me contó un episo- el franquismo, y se creyeron los dueños de barrio.
dio extremadamente doloroso: el día que bombardearon De entre los casos de reconversión oportunista, fue
Durango, el tío Antonio y ella cogieron un tren y se encon- relevante el del portero de Brunet. Nacionalista vasco du-
traron con una familia de Oria. Al poco tiempo, esta fami- rante la República, se posicionó con los franquistas una
lia debió quedar destrozada por una bomba: murieron la vez comenzada la guerra. ¡Cualquiera se metía con él tras
madre y cinco o seis hijos. la guerra! Tenía su pequeño espacio de poder... La ama so-
Ante la inminente entrada de los fascistas en Bilbao, y lía decir con resentimiento, que daba el pecho a mi herma-
el Cervera acechando por mar, todos se embarcaron en un na recién nacida (la segunda, Carmen), y salía corriendo
barco que los llevó a Bretaña. Allí les debieron tratar bien, al trabajo por la mañana. Bajaba las escaleras de tres en
como refugiados de guerra. Las metieron en una casa, y les tres para no llegar tarde al trabajo, a las ocho y media, y a
dieron trabajo. Se integraron bien en aquella sociedad; has- veces, ese portero le cerraba la puerta, ¡por llegar con un
ta acudían a misa. No sé cómo se relacionarían con los de minuto de retraso!
allí. Mi amona desde luego, no hablaba más que en euskera.
Podría contar alguna aventura o anécdota graciosa ¿Cuál fue el itinerario que realizó el tío Faustino?
que se nos transmitió: vivían en una casa donde hacían Estaba soltero, con 18 años, y se fue al frente, no sé ni por
queso, y mi amona, se extrañaba de ver trapos aquí y allá donde anduvo... Me imagino que se iría con los amigos del
que a su entender estaban sucios. Un día cogió un montón barrio, con el batallón Rosa Luxemburgo. Sólo sé que lo
de ellos, los limpió a conciencia y los puso a secar. Debió apresaron y lo llevaron a algún batallón de trabajadores
ser monumental la bronca que le echó ya que no podrían de Mahón (Menorca). Luego se casó con Maritxu. Murió
usarlos después para hacer queso. muy joven, a los 42 años, de alguna enfermedad que desco-
Hasta que les llegó la elección obligada: o a Barcelona nozco. No creo que fuera por las secuelas producidas por
(zona republicana) o a casa. Sería a principios del año 39, las condiciones inhumanas a las que se le había sometido
y como vieron que el panorama en Cataluña se estaba de prisionero.
poniendo problemático, decidieron volver a Oria. Para
entonces ya tenían conocimiento de que a mi aita (Isidro El abuelo, Ángel Garro, murió en prisión.
Agirre) lo habían apresado en Santoña, y al aitona lo te- Era ferroviario en el Plazaola. Pagaba las nóminas de to-
nían preso en un barco en Galicia.1 dos los trabajadores de su sección. Creo que en la familia
1
Desde el puerto de Bilbao partió el barco-prisión Upomendi, lleno de prisioneros republicanos. Los trasladaron hasta la bahía de
Vigo. Más información: http://todoslosrostros.blogspot.com.es/2008/07/exterminio-en-la-isla-de-san-simn.html.
49
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
50
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
todos ellos por el trato dispensado a la Euskal Herria les debe a todos esos
expedición que fuimos de Gipuzkoa. chavales milicianos y gudaris un lu-
El suceso se mantuvo como un secre- gar preferente, una especie de tumba
to durante décadas, por lo que se ve. al soldado desconocido. Todos esos jó-
Había varios vecinos que nos fueron venes que dieron todo cuanto tenían,
transmitiendo información. Uno nos la vida, por un ideal y que jamás pu-
Los restos de Joaquín Garro y la de su dio detalles sobre los asesinos, que si dieron volver a su hogar.
compañero, se localizaron el 01/09/2005, eran de tal casa, que si eran falangis-
en Talledo (Cantabria).
tas… Otro vecino nos dio más datos: En una entrevista que concediste
“uno de los chicos llevaba una bota ata- a un periódico de Cantabria,
da con una alambre. Yo era un niño de mencionaste varios sentimientos
un pueblo pequeño de Cantabria, an- escuela, y la maestra nos dijo que aque- contradictorios que te invadieron
tes de llegar a Castro. Cuando entablé llos también eran personas. Y nos llevó cuando la exhumación:
relación con Aranzadi, les sugerí que donde estaban enterrados, para que satisfacción, rabia, angustia…
contactasen con gente de ese pueblo rezáramos”. Ese instante, fue durísimo. Pensaba
o con alguna asociación de memoria Nos dieron el dato de que el día de que me iba a comer el mundo, que
histórica de Cantabria. todos los santos, en aquel sitio alguna estaría preparada para cualquier hi-
Total, que un día, mi marido (Koldo persona anónima colocaban flores. pótesis. Que podría digerir cualquier
Salinas) y yo, junto con los miembros Pues bien, Cual sería nuestra sorpre- cosa. Pero no fue así.
de Aranzadi nos citamos con gente del sa, ¡que entre la tierra se encontró un Entre otros pensamientos, me
Frente Republicano de Cantabria, y ramo de flores! Era cierto lo de que la vino a la cabeza la satisfacción que
un vecino de Talledo. Éste nos empezó maestra depositaba flores en el lugar. se le hubiera dado a la amona de ha-
a contar cómo dos chicos jóvenes se Los de Aranzadi cavaron hasta ber podido ver los restos de su hijo…
acercaron al pueblo, provenientes del que encontraron los restos de dos El drama humano de la amona, que
monte. Pidieron comida en un caserío. cuerpos. Y efectivamente, la bota de se encontró con el marido y un hijo
Tenían intención de ir a Bilbao y de allí uno de ellos llevaba un alambre… muertos… Y no olvidemos la posgue-
coger barco con dirección a Francia. Cuando nos íbamos, me vino un señor rra que le tocó vivir, con sus miserias
Los falangistas los debieron atrapar mayor. Me abrazó, me dio dos besos y y hambruna. Aún tuvo ocasión de ver
como a conejos. Los llevaron atados en me dijo: “a partir de ahora me puedo cómo se le marchaba otro hijo, lejos,
un burro, uno encima del otro, tapa- morir con la conciencia tranquila. No a la Argentina. En concreto, Antonio,
dos con una manta. Junto al muro del quería irme sin contarlo”. el menor de los hijos, no percibía nin-
cementerio, cavaron un agujero, los Se me propuso que los restos del guna expectativa de futuro en aque-
fusilaron y los enterraron allí mismo. tío Joaquín se trasladaran a Lasarte - lla dura y oscura posguerra y decidió
A la exhumación acudió mucha gente Oria, y allí hacer un acto de homenaje partir a América, valiéndose del con-
del pueblo, y estoy muy agradecida a público. Yo les contesté que no. Que tacto que se tenía en casa con unos
51
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
52
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
a las tropas golpistas que venían de como era de mente abierta, aprove- más tarde. Era muy moderno en sus
Nafarroa, tras conquistar el monte chó la estancia para aprender francés ideas. Nos decía: “No seréis libres si no
Buruntza, les costó unos cuantos y gramática castellana, ¡con todas os podéis valer de vosotros mismos.
días atreverse a bajar al barrio. Des- las reglas y excepciones! En nuestra Nunca dejéis de hacer nada, siempre
de la cima veían las luces encendidas época de estudiante era un rollo con- que no os tengáis que arrepentir de
en el barrio, y se pensaban que ha- sultarle nada, ¡no te dejaba pasar una! haberlo hecho”.
bía todo un batallón de milicianos De Puerto lo desterraron a Zara- Fue padre de cinco chicas, y nos
esperándoles. goza, a algún batallón de trabajado- crió casi como a chicos. Nos insistía
res. Se iba a casar con mi ama, y le con una idea: “Si tenéis que ir a algún
¿Qué puedes decir del padre, concedieron un permiso de dos días sitio, ir bien preparadas. Y no os calléis.
Isidro Agirre? para que pudiera acudir a Oria a ca- Si tenéis razón, defender lo vuestro”.
También nació y creció en una fami- sarse. La ama se volvió con él a Zara- A mí me mandó a París, “Tú vete y
lia típica del Oria, que se relacionó de goza. Estando mi madre embarazada aprende, que es lo que vas a llevar en-
siempre con los Garro Eizmendi. Tra- de la que sería mi hermana mayor, cima el resto de tu vida, y no te lo van
bajador de Brunet desde la juventud. volvieron definitivamente a Oria. a quitar, porque la vida es muy corta”.
Yo creo que hasta que vino la En total, pasó unos seis años fue-
guerra, no estuvo metido en nada de ra del hogar.
política. Se alistó en el Batallón Rosa En Puerto hizo amigos, y en la
Luxemburgo, y como sabía escribir posguerra le ayudaron mucho, sobre “Durante la posguerra
bien y apreciaron en él alguna otra todo los que económicamente eran muchos republicanos
buena característica personal, le as- más fuertes que nosotros. Volvió a conservaron
cendieron a capitán. Brunet, pero luego hacía trabajos esa relación de
Cayó en el frente de Aretxabaleta. extra para la librería Graphos de Do-
complicidad,
Fue herido, pero Agustín Etxezar, un nostia; Luis, al propietario, lo conoció
solidaridad… Y todo
primo de mi ama del barrio, lo resca- en el presidio. Andaba de viajante. Se
tó de caer en manos del enemigo. En cogía la bicicleta y se iba a Andoain. ello en silencio y de
casa el aita siempre nos recordaba Allí se montaba en el tren. Decía que manera muy discreta,
que vivía gracias a él. Etxezar acabó en todas las fábricas de Tolosaldea y por supuesto.”.
en Francia, exiliado. Su vida es de Goierri, siempre se topaba con algún
película. ex-presidiario.
Salieron de Bilbao, y en Santander Durante la posguerra muchos re-
le apresaron. Estuvo en la prisión de publicanos conservaron esa relación
Santoña. Fue juzgado por rebelión de complicidad, solidaridad… Y todo Has mencionado al principio
militar, y condenado a 30 años de ello en silencio y de manera muy dis- la foto de la exposición, donde
cárcel, por tener graduación militar. creta, por supuesto. identificas al padre en plena
Pasó unos cuatro años en Puerto de Se casó con nuestra ama, y tuvie- guerra…
Santamaría. ron cinco hijas. Tras traer a mi her- Lo llevan detenido, con las manos
Aquella reclusión le supuso como mana más pequeña, la ama dejó de levantadas. Exactamente no sé ni
una carrera de universidad. Se rodeó trabajar en Brunet. La familia empe- dónde ni en qué circunstancias fue.
de profesores, universitarios… gente zó a vivir algo más holgadamente. Puede que fuera en Santoña, cuando
intelectual. Dentro de sus posibilida- Yo creo que nuestro aita se ade- las tropas republicanas estaban sien-
des montaron clases, y nuestro aita lantó a su época. Debía haber nacido do apresadas en masa.
53
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
“Se cometieron
A su vez, has mencionado que estaba la familia judía. Él, con sus barbaridades
es digna de contar la vida de pintas de kaxero, y que casi no sabía sobre miles de
Agustín Etxezar, el primo que más que euskara, se hizo el tonto. Les personas. Habría que
salvó a tu padre de caer en manos debió decir, más o menos, lo siguien-
recordar y mostrar
de los fascistas, y que acabó te: “Se han ido, y como me daban de
reconocimiento
exiliado en París. comer, pues ahora yo les mantengo
Agustín tenía una novia, Anita Ga- la casa en condiciones. Si lo desean, hacia todas ellas. Sin
bilondo, de Azpeitia. Familiar del también puedo limpiar para ustedes”. espíritu de venganza”.
famoso periodista Iñaki Gabilondo. ¡Le dejaron en paz, cuando tenía co-
Estando la guerra en Bizkaia, ella que bijada a toda una familia de judíos
estaba en Azpeitia, pasó la línea de en la misma casa! Aquí, se empiezan a poner placas,
fuego para encontrarse con él. Des- Como compensación y agradeci- homenajes… Algo ha contado la igle-
pués, cuando los fascistas ocuparon miento al riesgo que asumió, siempre sia… Pero de verdad, los que debieran
Bizkaia, los dos se exiliaron a París. le ayudaron con sus cuatro hijos. tener la responsabilidad de hacerlo,
En París se pusieron a servir en siguen sin reconocer la injusticia que
casa de una familia judía, muy rica. ¿Cómo ves el desarrollo que se cometió con las personas, con las
La señora de esta familia llegó a co- ha tenido la memoria histórica mentiras que se dijeron…
ser bordados para diseñadores de referida a la guerra del 36 y la La sociedad, la ciudadanía, noso-
moda como Christian Dior, Giorgio represión franquista? tros, debiéramos exigir el respeto a
Armani… Estoy un poco quemada. Creo que el nuestros antepasados. Pero me temo
Llegó la II. Guerra Mundial, y en PNV que ha ostentado aquí el poder que estamos dormidos en este tema
París encubrieron a toda la familia, y durante décadas, podía haberse pre- de la memoria histórica.
sus obras de arte y otros patrimonios. ocupado más por las generaciones
Los alemanes tocaron la puerta, y les que resultaron perdedoras. Por ejem- Nota: las fotografías antiguas han sido
recibió Agustín. Preguntaron dónde plo, se tenía que haber creado un día cedidas por la entrevistada
54
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Jesús
Alba
Azpeitia
Oria, 1925 -
Lasarte-Oria, 2015
“
Jesús Alba, con su hija Lourdes
No es que
Jesús Alba tenía 11 años cuando se vio obligado a huir
tuviéramos de Oria junto con sus padres y sus cuatro hermanos.
muchas cosas en la Al año, volvieron todos menos el padre, que tuvo que
cumplir pena de tres años de cárcel.
casa de Oria, pero
cuando volvimos La familia Alba Azpeitia estaba formada por los padres Miguel Alba y
nos encontramos Petra Azpeitia y los hijos de éstos Valentina (1914), Jesús (1925), Grego-
sin nada”. rio (1929), Daniel (1932) y Miren (1936).
Jesús conserva pocos recuerdos de la infancia en el barrio de Oria,
pero se acuerda de la escuela, del maestro. Menciona los nombres de
Marañón y Sáenz de Heredia.
Sus padres trabajaban en Brunet y estaban afiliados a Solidaridad
de Obreros Vascos (SOV). En aquella época en Oria, la mayoría de los
trabajadores estaban afiliados algún sindicato; algunos eran de la
Unión General de Trabajadores (UGT) y otros de SOV.
En lo que se refiere al ambiente previo a la guerra, se acuerda de
algún tiroteo. Él recuerda que era una época tensa y que la gente dis-
cutía mucho por política.
Tras el golpe militar del 18 de julio 1936, recuerda que la familia
llegó a realizar cinco viajes. El primero, en dirección a Francia. Es un
rápido viaje, de ida y vuelta, justo cuando explota la guerra, pero que
después deciden volver. El segundo, comienza cuando se van al barrio
de Antigua de Donostia, y allí embarcan en el Cometa, un barco de
carga, en dirección a Santurtzi. Se trata de una evacuación, donde la
gran mayoría de las familias que participan en ella tienen intención
de huir hacia Bizkaia. En Santurce se establecieron durante nueve
55
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
56
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Juanita
Alkain
Ollokiegi
Lasarte, 1920
“
Juanita Alkain, con su hija Itziar Ubegun.
57
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Familia Alkain Ollokiegi, a finales de los años 20. De pie, Roberta Ollokiegi, Saturnino y Santiago. Sentados, Agustín Alkain, Juana y Paco.
Nuestro padre era nacionalista y embargo el tercero, Santiago, era so- Orio. Más tarde, nos trasladamos a
miembro destacado en el Batzoki de cialista o rojo”. Mungia (Bizkaia), donde residía un
Lasarte. Yo era Poxpolina, y recuerdo Abandono forzado de Lasarte familiar. Nos fuimos con la esposa de
que Andoni Arozena nos enseñó a bai- En Septiembre del 36, tras la toma Saturnino, Ana Larrañaga, y sus dos
lar bailes vascos. En el Batzoki había de Buruntza por los golpistas, la fa- niñas, Miren y Arantxa.
mucho movimiento cultural, con las milia Alkain Ollokiegi decidió huir Paco y Santiago, se fueron al fren-
Emakume-s -la sección femenina de de Lasarte. Su padre había recibido te. Y el resto de la familia, nos instala-
EAJ-PNV-, ezpatadantzaris, grupo de alguna que otra amenaza, al igual mos en el pueblo de Morga (cerca de la
teatro en euskara... que otros compañeros de militancia costa de Bizkaia).
En lo que respecta a mis herma- nacionalista. Me acuerdo de haber visto los
nos, Saturnino y Paco, también eran “Yo por aquel entonces contaba aviones que bombardearon Gerni-
nacionalistas; de hecho, este último con 16 años. Al principio nos alojamos ka el 26 de Abril de 1937. Testigos de
combatió con el Batallón Saseta. Sin en un caserío de Zubieta y luego en los hechos nos dijeron que vieron a
58
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
59
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Saturnino, el hermano, y la esposa de ésta, Ana, fueron de- “Recuerdo que tras la guerra hubo
tenidos por las tropas franquistas. que amoldarse a una sociedad
La huida a Francia no fue empresa fácil. Conseguimos marcada por el hambre, la penuria,
coger un tren que nos condujo hacia Santander; iba aba- la tristeza y la prohibición de todo”.
rrotado de gente. Pasamos por delante de esa ciudad, pero
no nos dejaron parar, ya que la ciudad estaba repleta de
gente huida. Alojadas en un convento, la madre consiguió
que la mujer del jefe de la estación de Txiki Erdi nos apala- los vecinos. No sólo eso, además, nos hicieron pagar todo
brara un piso en Santander. el tiempo que estuvimos ausentes, en forma de impuestos.
Gracias a la gestión de un primo lejano del padre que Por si todo eso no hubiera sido suficiente, nuestro pa-
trabajaba en la estación de trenes, conseguimos billetes dre se quedó sin trabajo. Al principio encontró ocupación
para Francia. El barco, llamado Pilton, era un carbonero en una sidrería, hasta que consiguió volver a Cementos
inglés. Allá embarcamos unas 2.000 personas. Cuatro días Rezola. Nuestra madre tuvo sus más y sus menos con la
estuvo varado en alta mar, y las niñas, Miren y Arantxa, mujer del alcalde, pues ésta era una mujer con carácter
enfermaron de sarampión. Cuando llegamos al destino, que no se callaba. Debido a eso, nuestra madre tuvo que
los guardias franceses no quisieron que desembarcára- personarse un par de veces en la Comandancia.
mos; alegaban que las niñas estaban enfermas. De hecho, Mientras tanto, Santi, después de combatir en Astu-
todo aquél que tuviera algún signo de enfermedad, lo se- rias decidió huir a Francia. Allí lo internaron en el campo
paraban denegándole el permiso para desembarcar. Re- de internamiento de Gurs, situado en Aquitania. Cuando
conozco que llegábamos en unas condiciones deplorables pudo salir de allí se fue a Barcelona y luego a Marsella.
de higiene. Y es que el viaje fue horrible, todos hacinados Contrajo matrimonio con una mujer asturiana, Soledad
en el barco, y sin poder hacer sus necesidades de una ma- González; ésta era viuda y tenía cuatro hijos.
nera mínimamente digna. Y al pisar suelo francés, nunca Una vez muerto Franco, Santi volvió un par de veces
olvidaré los niños franceses como se burlaban de nosotras de visita a Lasarte, pero murió allí.
¡nos llamaban sucias y feas! Por último, respecto a la vida cotidiana en Lasarte,
En Francia estuvimos tres meses, y después, al ente- recuerdo que hubo que amoldarse a una sociedad marca-
rarnos de que el padre, el hermano Saturnino y nuestra da por el hambre, la penuria y la tristeza, donde casi todo
cuñada, residían en Andoain, en casa de un familiar, deci- estaba prohibido”.
dimos volver a Lasarte”.
Reencuentro en Lasarte
Al volver al pueblo lo primero que hicieron fue ir a ver
al alcalde, Sebastián Etxaniz, puesto que su casa estaba
ocupada por unos catalanes. Al parecer, primero residie-
ron unos italianos y luego dichos catalanes que presu-
miblemente habían huido de la zona republicana para
refugiarse en zona nacional.
“Al final conseguimos recuperar nuestro hogar. Pero
la encontramos totalmente vacío, con tan sólo un par de
Nota: las fotografías antiguas han sido
objetos que las había guardado la chica de la limpieza de
cedidas por la entrevistada.
60
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Juan Mari
Alkorta
Etxeberria
Aginaga, Usurbil, 1947
“
Juan Mari Alkorta
84 trabajadores y
trabajadoras de El golpe militar de 36 truncó las ilusiones que la clase
Brunet se unieron trabajadora se había creado en pos de su bienestar so-
cial. El barrio de Oria, con su cooperativa de consumo,
para formar en fue fiel reflejo de esa realidad.
1933 la cooperativa
de consumo La
Emancipación”. La misma denominación que asignaron a la cooperativa, “La Emanci-
pación”, era toda una declaración de principios: quisieron evitar que
buena parte de los pobres salarios que ganaban con su sudor en Bru-
net, volvieran a la cooperativa de Oria -propiedad del mismo Brunet-,
como así había ocurrido durante décadas. A fin de cuentas, fue una
tentativa para reducir la dependencia hacia el patrón, y propiciar el
reparto colectivo de los beneficios.
Juan Mari Alkorta Elola fue uno de los miembros de la junta di-
rectiva de dicha cooperativa, y su nieto Juan Mari Alkorta Etxeberria,
nuestro testificante, conserva documentos que acreditan los movi-
mientos efectuados por esos 84 socios para hacerla realidad.
61
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Grupo de soldados del ejército franquista en los primeros años 40; entre ellos se encuentra Ramón Alkorta (de pie, a la derecha).
Etxaondo, Ignacio Alkorta, Bonifacio Aldaz, Felipe Leta- En sus estatutos, la sociedad “La Emancipación” seña-
mendi, Antonio Iriarte, Adoración Berasategi, Migel Goe- laba que su finalidad era la de “(…) suministrar a los socios
naga, Rosario Blázquez, Marina Rodríguez, Josefa Añorga, artículos de consumo doméstico con la garantía de calidad
José Arratibel, Santos Aisa, Leocadia Garmendia, Eugenia y exactitud en las pesadas y además con el beneficio del
Txintxurreta, Miguel Alba, Manuela Goenaga, Joaquina ahorro por supresión de intermediarios. Para ello la socie-
Añorga, Maria Blázquez, Paula Bajo, Andrés Martín, Trini- dad podrá asociarse con otras cooperativas para las com-
dad Petxarroman, Dolores Solabarrieta, Petra Pidal, Joa- pras en común a proveedores y tratar con las de producción
quina Torre, Nemesia Zumeaga, Pepita Barrena, Rafael para obtener de ellas suministros, crear industrias para
Gaztañaga, María Bardaji, Nicolás Aisa, Liboria Ganboa, consumo propio con el fin de verificar toda clase de actos de
Margarita Torre, Natalio Uria, Isabel Lacalle, Brígida Go- lícito comercio e industria a base de cooperación que es el
rostegi, Francisco Goñi, Fernando Alberdi, Crisóstomo fin primario de esta sociedad”.
Hualde, Ángela López, Julia Baltasar, Josefa Maritxalar, Según señala Juan Mari Alkorta, la cooperativa se ins-
Micaela Intza, José Mirón, Josefa Goñi, Eugenia Elizalde, taló en la casa Brauliaenea:
Nicolasa Berregi, Carlos Oiartzabal, Cipriano Hernangil, “Esta casa era propiedad de Francisco Goenaga Zun-
Francisco Zurriarain, Gloria Pagola, Nicolás Golvano, Ig- zunegi, pero la tenía arrendada -con derecho a compra- a
nacia Alkorta y Francisca Otamendi. Antonio Iriarte Zialzeta, que también trabajaba en Brunet
62
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
1
Enciclopedia Gerra Zibila Euskal Herrian. Editorial Aralar, 2000. Tomo 8. Págs. 29 y 413.
2
uskadiko Artxibo Historikoa. Relaciones nominales de integrantes de la 1ª, 2ª y 3ª compañías del Batallón UHP. Fuente:
E
Inventario de la serie Bilbao/Irargi-Bergara. Acceso por internet en el sistema de consulta Dokuklik, archivos de Euskadi.
3
Archivo Municipal de Urnieta. Censo de población de 1936.
63
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Juan Mari Alkorta Elola, uno de los fundadores de la cooperativa La Emancipación de Oria durante la Repú-
blica, y posteriormente encarcelado por el franquismo.
También se vieron obligados a de- la guerra del 36, cabe mencionar a gudari; otro hermano suyo, murió de
jar Oria. Inaxio Alkorta siguió el mis- la familia de la madre de Juan Mari tifus en la posguerra. Balbina Furun-
mo itinerario militar que su primo Alkorta, Adoración Etxeberria. La darena, tras enviudar, contrajo matri-
Ramón, llegando a ser teniente en un madre de ésta, Balbina Furundarena, monio por segunda vez, con Antonio
batallón nacionalista. Toda la familia que ejercía de matrona en Aginaga, María Etxeberria Ibarrola. Tras ese
acabó encontrando refugio en Fran- se casó dos veces. La primera con Illa- segundo casamiento nació la madre
cia, y se instaló allí definitivamente. rramendi, y tuvieron dos hijos; uno de Juan Mari Alkorta nuestro infor-
Por último, para finalizar con de ellos, Eusebio Illarramendi Furun- mante.
el capítulo trágico relacionado con darena, murió en Gernika siendo
64
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
María
Milagros
Arbina
Donnay
1929, Ordizia
“
María Milagros Arbina
El padre nos
acompañó hasta María Milagros Arbina era una niña de siete años
Santander, y cuando sin saber por qué, tuvo que dejar Lasarte pre-
cipitadamente, junto con su hermano y los padres. Se
luego regresó. A congratula porque su familia no sufrió ninguna pér-
partir de entonces, dida irremediable, como por desgracia otras familias
pasamos una de Lasarte Oria.
buena temporada
“Mis padres, Joaquín (1900, Egino, Araba) y Felicitas (1897, Barakal-
sin saber si seguía do, Bizkaia) residían en Ordizia cuando nos trajeron al mundo prime-
vivo o no”. ro a mí y al año siguiente a mi hermano Joxe Mari.
Mi padre era trabajador de la CAF, pero allí despidieron a mucha
gente, incluido nuestro padre. Eso fue en 1932, y nos vinimos a Lasar-
te. Nos pusimos a vivir en el caserío Txartel, encima de una sidrería, y
el padre rápidamente se colocó en la empresa Michelin.
Éramos una familia que nos apañábamos relativamente bien. En
aquellos años teníamos radio, era todo un lujo para entonces; nos la
vendió el padre del famoso cineasta Antonio Mercero. Con nosotros
vivía una sobrina de Santander. Y es que por parte de la familia de mi
madre eran ocho hermanos, y todos vivían esparcidos por toda Espa-
ña; uno de ellos en Santander.
Yo era una niña de siete años cuando nos fugamos hacia Bizkaia, a
las pocas semanas de estallar la guerra. No puedo relatar gran cosa de
lo que nos sucedió durante los siguientes meses, pero recuerdo que en
una ocasión, aprovechando que el padre tenía un día libre, nos acom-
pañó hacia Santander. Luego tomó el camino de regreso, hasta Bilbao.
65
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
66
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Josu
Arozena
Gorostegi
Lasarte, 1936
Xabier
Arozena
Gorostegi
Los hermanos Josu y Xabier Arozena.
“
de la familia.
Nuestro padre
vivió situaciones Proclive a no recordar el pasado ligado a la violencia
de conflicto con “No era de contar nuestro padre. Decía que era una época pasada. Ade-
Bikuña y compañía. más, lo asociaba con la violencia y eso lo ponía enfermo. No concebía
la violencia de ninguna de las maneras. De hecho, no nos recordaba
Lo que pasa es los episodios de violencia de los que fue testigo. Le traían tan mal re-
que para nada era cuerdo, lo debió pasar tan mal, que no nos los transmitía.
En el transcurso de la guerra, tuvo un problema terrible: trabajó
violento, y siempre para el Gobierno Vasco, en el ministerio del interior, a las órdenes de
intentó evitar Telesforo Monzón, y por lo que se ve, conoció muy de cerca la muerte
enfrentamientos violenta de personas. Incluso tuvo que identificar y recoger cadáveres.
Era tal el rechazo que sentía a la violencia, que sus hijos, nunca
entre vecinos”. tuvimos para jugar juguetes bélicos, pistolas, escopetas… Las armas
estaban prohibidas en nuestro hogar. No concebía que hiciésemos se-
ñas de apuntar a nadie en la cabeza.
Durante la República, la gente nacionalista de Lasarte tuvo sus más
y sus menos con las gentes de izquierda, mayoritariamente del barrio de
Oria. Como detalle, cuando el padre anunció a la familia que tenía no-
via del barrio de Oria, y que se iba a casar con ella, se montó un pollo.
67
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
3
7
15 16
2 14
5
1 10
6
4 9 13
11
17 8 27
12 26
23
19
20
18 21 22 24 29
32 35 30
34 25 28
33 31
36
38 42
39 40 43
37
45
46
41 44
48
47
Cuando el maestro de Lasarte, Gabriel Juankorena, se retiró, recibió un cálido homenaje por parte de los vecinos, el 04/06/1931. Algunos
de los que participaron en aquel acto, están identificados: (5) Ramón Brunet; (6) José Kerejeta; (9) José San Sebastián; (10) Fabián Mercero;
(11) Primitivo Telletxea, (14) Isidoro Egizabal; (15) Isidro Unanue; (16) Pako Juantorena; (17); Andoni Arozena; (18) Migel Barkaiztegi; (19) Juan
Lakarra; (20) Sinforiano Idigoras; (22) Ignacio Adarraga; (23) Juanito Elizegi; (24) Federico Galardi; (25) José Agirre; (26) Jose Aldaz; (27) Periko
San Sebastian; (28) Agapito Unanue; (29) Sinforiano Idigoras; (30) Laureano Unanue; (34) Juanito ?; (35) Severo Cano; (36) Regino Ollokiegi;
(38) Gabriel Juankorena; (40) Juan Ganboa; (42) Fernando Ollokiegi; (44) Ramón Mercero; (46) Juan Egizabal; y (47) Manuel Goia.
“Era tal el rechazo En la familia no se concebía que un violento, y siempre intentó evitar en-
que sentía nuestro miembro de la familia Arozena se lia- frentamientos entre vecinos, a causa
padre a la violencia, ra con una de Oria. de ideologías contrarias”.
que sus hijos, nunca Personalmente, nuestro padre Quizás su salud pudo ser de los
vivió situaciones de conflicto con Bi- factores que influyeron de verdad en
tuvimos para jugar
kuña y compañía. Le acusaban de no esa postura enemiga de la violencia.
juguetes bélicos,
mojarse nunca en los asuntos de polí- Xabier, médico de profesión nos de-
pistolas, escopetas…”. tica. Lo que pasa es que para nada era talla hasta qué punto Andoni fue un
68
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
69
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Fuerte de carácter
Andoni Arozena Jose Antonio Agirre lehendakariarekin, Caracasen bertako Euskal Etxearen Xabier reconoce que Andoni Arozena
bigarren egoitzaren inaugurazio egunean, 1950eko martxoan.
poseía un carácter recto, muy exigen-
te consigo mismo y con el resto de la
gente que le rodeaba. A su vez, se des-
infundió odio hacia lo español. Un taca su radicalidad en la vivencia del
día, en un concurso de pintura dibujé sentimiento abertzale:
“Vivió y murió por a un vasco con boina y cara de muy “Nuestro padre era de muy buen
el euskara y Euskal bravo mirando a un español. El padre trato, siempre y cuando no le afec-
Herria. Durante la me intentó explicar que aquello no taran a sus conceptos de vida e
era idóneo para una exposición, que ideales.
etapa republicana
nuestro enemigo no era el español, Fue militante del PNV hasta su
de 1931-1936 escribió
sino el estado como entidad. De he- muerte, pero en más de una ocasión
infinidad de artículos, cho, le gustaba el flamenco y fuimos se borró del partido. Él mismo fundó
casi todos en euskara”. alguna vez a ver un espectáculo de la casa Sabin Etxea, donde se agluti-
flamenco”. naba el sector radical del PNV. Decían
que la casa Euskal Etxea no realizaba
Enemigo de los homenajes la labor necesaria para inculcar el na-
Cuando volvió a Euskadi, trabajó Durante la larga estancia en el exilio cionalismo. Sectores moderados del
con Lekuona en la academia Euska- de Caracas, trabajó incansablemente PNV le adversaban, porque era una
razaintza. Fue defensor acérrimo del por la transmisión del euskara y de persona que defendía vehemente sus
euskara sin h. Las borraba todas”. la cultura vasca. En buena parte, a planteamientos e ideales.
Prosigue Xabier: “Era un abertza- través de Euskal Etxea. Hubo alguna Era tal su radicalidad, que en
le que soñaba con que Euskadi fuera que otra ocasión en que se le quiso el centro vasco no concebía que se
independiente de Francia y España tributar un homenaje por ello, como bailara en el salón donde estaban
(lo cual nos fue inculcado desde ni- lo recuerda Xabier: colocados sendos retratos de Sabi-
ños, y nunca tuvimos ni hemos teni- “No sé si era por humildad o no Arana y Simon Bolivar. Cuando
do dudas al respecto). Pero nunca nos por qué, pero era enemigo de los llegaba al centro, si veía que en ella
70
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
se habían colgado adornos o txintxilikarios, se revolvía egunkari abertzaleetan makina bat artikulu eta kronika
y se perdía la clase de euskara. Él sólo pedía que se reti- idatzi zituen, euskaraz gehienak.
raran de salón dichos retratos a un área donde pudiera Marrazkilari bikaina izan zen, eta ogibidez
mantenerse el respeto hacia dos líderes de esa trascen- diseinatzailea izan zen.
dencia y que siguiera la fiesta. 1925ean zaletu zen antzerkizaletasunera. 1929an, Zo-
Creemos que será la única persona que se ha levanta- rigaitz malkoak idatz lanak antzerki lehiaketa irabazi
do en el trascurso de una misa. En concreto, en los Agusti- zuen. 1930eko Gabonetan antzeztu zen, Lasarten bertan.
nos, que eran más fachas que Franco, un fraile estaba con Bakarrizketak ere idazten zituen eta berak antzeztu.
el sermón, y con el discurso de poner la otra mejilla. Se le- 1929an, Lasarte eta Oriako Uri Buru Batzarreko kide
vantó el padre, pidió la palabra y entonces le rebatió total- egin zen.
mente la razón. Insistía que quizás eso pudo ser adecuado 1935ean, Oriako Joakina Gorostegirekin ezkondu zen.
en aquel entonces, pero que no se ajustaba a la realidad 1936ko apirilean, Josu lehen semea jaio zen. 36ko kolpe
actual. La gente, asombrada; y nuestra madre, deseando militarraren osteko lehen asteetan, Gipuzkoako frontean
que se lo tragase la tierra. segurtasun sailean jardun zuen, Telesforo Monzonen agin-
Andoni Arozena, genio y figura hasta la sepultura”. dupean. Bizkaian, Eusko Jaurlaritzako funtzionario gisa
jardun zuen. Halaber, Euskal Itzultzaileen taldeko buru
izan zen. Euskarazko Eguna egunkarian idatzi zuen 1936ko
urritik 1937ko ekaina bitarte, beste hainbat euskal kazeta-
“Siempre nos decía que nuestro rirekin (Txomin Arruti, Ander Arzelus, Uzturre, Basarri...).
mejor arma, nuestro fusil es Bizkaiko frontea hautsi zenean, Bartzelonara egin
el euskera. “Eso no podrán zuen ihes eta Gobernu zentraleko justizia Ministerioko
funtzionarioa izan zen. Han, Euskadiko gobernuko lehen-
quitárnoslo”, según recalcaba”.
dakaritzako idazkaritzaren esanetara jarri zen. Ondoren,
Justizia eta kulturako sailaren agindutara. Besteak beste,
haur kolonien ikuskatzaile eta zaintzaila izan zen. 1939ko
urtarrilean, Gobernu errepublikanoaren baimenaz 27
Andoni Arozena: biografia oparoko zenbait euskal umezurtzen ardura hartu eta horiek Donibane
zertzelada Garazira eraman zituen.
1907an jaio zen Lasarten. Gurasoak: Eleuterio Arozena eta Iparraldeko exilioan zela, epaitegi frankistek bi he-
Manuela Gomendio. Senideak: Karmen, Benantxi, Maxi- riotza zigorreko sententzia deklaratu zuten Arozena-
mino eta Rosarito. Gaztetatik, kardiopatia erreumatikoa ren aurka. Ziburun, euskal eskolen zaindari eta euskara
pairatu zuen, eta eraginez, gazte garaian ikasketekin ja- irakaslea izan zen.
rraitu zuen, bere belaunaldi bereko askok lantokietan Ipar Euskal Herrian, familiarekin elkartu zen berriro.
hasi ziren bitartean. 1940ko urtarrilean Mikel jaio zen. Arozena Gorostegi fa-
Euskaltzalea, abertzalea eta sabindar grinatsua izan miliak ez zuen denbora asko iraun Lapurdin. Laster, Mar-
zen. Bere lanak eta ekinak, batik bat, euskaltzaletasune- sellan Comisaire Ramel itsasontzia hartu eta Caracasera
ra bideratu zituen, iritzi artikuluak, ipuinak, poesia eta abiatu zen. 1940ko ekainaren 24an Caracasera (Venezuela)
antzerki lanak idatziz. Antzerkia zuen generorik mai- iritsi ziren
teena, euskara salbatzeko hura ezinbestekotzat jotzen Boulton abizeneko familia aberats baten negozioan
zuen. A-Bi (bere izena eta abizena hizki berarekin hasten lanean hasi zen. 1943an, Xabier, hirugarren semea jaio
zen) ezizenarekin idatzi zuen askotan. El Dia eta Euzkadi zen. Boultoneko lanpostua utzi, eta Lyon iragarkien
agentzian hasi zen, marrazkilari gisa. Aldi berean, bazuen
71
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
1
4 6
2 3 5
7
17
8
18 10 11 14 15
13
9
19 12 16
20 25
21 22 23 24
29
26 31
27 28 30
Lasarte-Oriako abertzaleak Gernikan, 1933/08/01ean. (1) Pedro Zumeta; (2) Natividad Izaguirre; (4) Juanita Ollokiegi; (7) Urzelai; (8) Francisco
Yurrita; (11) Manuela Gomendio; (13) Esperanza Kerejeta; (19) Manuel Sagardia; (20) Andoni Arozena; (21) Joakina Gorostegi; (28) Rosarito
Arozena; (31) Sole Mendiola.
bigarren ogibide bat: zinema aretoe- Euskal Herriaren irudipen idealizatu- 1989ko abenduaren 6an, Caracas-
tan estreinatzen ziren filmen karte- ta zekarren, EAJko alderdikiderekin ko Euskal Etxean euskal erbesteal-
lak marraztea. ika-mikaren bat ere izan zuen ho- diaren 50. urteurrena gogoratzeko
Caracasen, Euskal Etxeko rrexegatik, eta gainera, Lasarte-Oria ekitaldia ospatzen ari zela, gaixotu
bultzatzailetako izan zen. Bertako
erabat eraldatua topatu zuen, 3000 eta egun berean hil zen.
kultugile eta kultur eragile izan zen. biztanle izatetik 18.000 izatera igaro 2007/12/13an, bere jaiotzaren
Euskal Etxeko zuzendaria izateaz baitzen, estatuko emigrazio galan- ehungarren urteurrenarekin bat
gain, eta euskarazko eskolak eman zi- taren eraginez. Gizarte erdalduna eginez, Lasarte-Orian omenaldia es-
tuen urtetan, Martin Ugalderekin ba- eta sozialisten alde bozkatzen zuen kaini zitzaion, bertako udaleko eus-
tera. Eredu eta metodo propioa osatu jaioterriarekin egin zuen topo, espe- kara zerbitzuak antolatuta. Jaio zen
zuen klaseak emateko. ro ez zuenean. Ezustekoak ezusteko, etxean, Geltoki Kaleko 4 zenbakian,
Hainbat argitalpenetan idatzi Lasarte-Oriak burujabetza lortzeko bere oroigarriko plaka jarri zen; Nerea
zuen: Euzkadi-Caracas, Egan, Euzko prozesuan murgildu egin zen buru Navarro lasarte-oriatarrak idatzitako
Gaztedi, Azkatuta, Euzko Gogoa, belarri, eta Lasarte-Oriako behin biografia (Bidegileak bildumako 50.
Irrintzi… Jon Oñatibiarekin batera Ar- behineko udalbatzaren idazkaria Zenbakia) argitaratu zen, eta Arozena
gia aldizkaria sortu zuen (1946-1948). izan zen. bera egilea zuten Urteurrena eta Mox,
80ko hamarkadaren hasieran, Jaioterriko prozesu politiko hori Miss eta Xapi antzezlanak estreinatu
urtetan bere ametsa bete ahal izan amaitu eta gero Venezuelara itzuli ziren.
zuen: Lasarte-Oriara itzultzea. zen, familiarengana.
Nota: las fotografías antiguas han sido
cedidas por los entrevistados.
72
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Kontxi
Arratibel
Buenetxea
Andoain, 1946
“
Kontxi Arratibel
Familiak atzean
utzi zuen Oria, Kontxi Arratibelen familia Oria auzoko familia ez
han ez baitzieten ker
tiarra izan zen Errepublikan, eta bere kideek
kartzela, langile batailoiak eta lan bazterkeria jasan
eskaintzen ez zituzten horrexegatik.
lanposturik ez
bizilekurik”. Oriako familia langilea, ezkerrekoa
Esan genezake, Arratibel Zuaznabar familia, familia prototipoa zela
Oria auzoan, gerra aurreko Oriako gizarte txiki hartan: umila, langile
klasekoa eta konprometitua gizarte justu baten alde.
Kontxi Arratibelek errepasatzen ditu banan-banan:
“Nork bere ogibidea eta ardurak zeuzkan. Gure aitonak, okinde-
gia zeukan Andoainen, Zumea kalean, eta zenbait langile bere kargu.
Amona, Joakin osaba eta Maria izeba Bruneten aritzen ziren, au-
zoko lantegi handian. Gure aita, berriz, Donostiara joaten zen osaba
harakinari laguntzera. Andres eta Pilar txikienak, ikasleak ziren
oraindik”.
Ideiaz errepublikanoa zen familia:
“Ezkerrekoak ziren, konbentzituak eta militanteak esango nuke,
UGTra afiliatuak”.
1934ko urrian, gobernura heldu berriko eskuinak lorpen soziale-
tan atzera egin nahi zuela-eta, iraultza deialdia egin zenean estatu
osoan gogor eutsi zioten Oriako auzotarrek. Bertako hainbat gazte,
sozialista nahiz komunista, mobilizatu egin ziren egun haietan, eta
zenbait ekintzetan parte hartu:
73
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
1 2
3
4 7
5 6 8 9 13
10 16 17
14
11 15 18
12
20
19
26
22
27
29
21 24 35
31 37
33
23 25
28
32
30 36
38
34
Oria eta Andoaingo milizianoak, Buruntzako frontea trebeziaz defendatu zutenak. Bizkaian Luxenburgo Batailoian sartu ziren. (1) Faustino
Garro Eizmendi; (2) Antonio Jimenez; (3) Jose Martinez Adarraga; (4) Pedro Jose Eizmendi Garro; (5) Joakin Arratibel Zuaznabar; (6) Pako
Aldaz Otamendi; (7) Atanasio Etxaniz Añorga; (8) Joakin Garro Eizmendi; (9) Tomás Alkorta Adarraga; (10) Jeronimo Ganboa Lopez; (11) Inazio
Arratibel Zuaznabar; (12) Juanito Cano Inza; (13) Pako Gil Agirre; (14) Juan Romo Zulaika; (15) ezezaguna; (16) ezezaguna; (17) ezezaguna; (18)
Teofilo Uria Cano; (19) Atanasio Barrena Goñi; (20) Rafael Izagirre Elizegi; (21) Luis Goiaran Olasagirre; (22) ezezaguna; (23) ezezaguna; (24)
Alfonso Alvarez Velloso; (25) Markos Olasagasti; (26) ezezaguna; (27) ezezaguna; (28) Ramon Muga Urdanpilleta; (29) ezezaguna; (30) Daniel
Aldaz Otamendi; (31) ezezaguna; (32) Eusebio Iartza Etxeondo; (33) ezezaguna; (34) ezezaguna; (35) Jose Mari Txintxurreta Arnegi; (36) ezeza-
guna; (37) Fernando Jimenez Lopez; (38) Pedro Gabilondo Egiguren.
“Tartean ibili ziren Joakin eta Inazio anaiak. Zertan zuen besteak errefuxiatu gisa zebiltzan bitartean.
ibili ote ziren galdetuta, aitak ez zuen hitz egin nahi iza- “Joakin eta aita lehenengo egunetik joan ziren milizia-
ten, ¨tira, tira, hori kontu zaharrak dira!¨. Baina behin noekin. Kaleko arropa erantzi, kapotea eta milizianoen
aitortu zidan sabotaje ekintzak egin zituztela armak es- arropa jantzi, bi tiro egiteko instrukzio laburra egin, eta
kuan zituztela, tranbiaren bidea moztuz Andoain eta Oria Errepublikaren ejertzitoko soldadu bihurtu ziren. La-
bitartean. Gazte pila atxilotu zuten auzoan, eta Guadalu- sarte-Orian aspalditxoan eskuz esku dabilen argazki
peko gotorlekuan eduki zituzten bolada batean”. 1 famatua, Rosa Luxemburgoko kuadrilla, modu horretan
soldadu egin ziren Oriako gazteez osatua dago, nonbait.
Gerrarekin batera, ihes Bien bitartean, emakumeak eta Andres gaztea kos-
Aitonak ez gainerako guztiek ihes egin zuten Bizkaia taldera abiatu ziren. Atzeraka-atzeraka beti, frankisten
aldera, 1936ko abuztuaren azken aldera, Molaren tropak beldur. Haien ibilbidea ezin zela gerarazi sinetsita zeu-
Orian sartzeko zorian zirela. Aitonak kartzelan amaitu den denak, ze adibidez, Zarautzen familiakoek erosketak
1
Dozenaka oriatar atxilotu zuten 1934ko urrian, Joakin eta Inazio Arratibel tartean, eta 1935/07/23an, bertako 29 ekintzaileen
aurkako epaiketa egin zen Donostian. Epaiketatik libratu zirenen artean zeuden arratibeldarrak adibidez.
74
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
“Aitak eta bere anai kontatzen zuten pasadizo bat: antza Bi anaiak, preso
Joakinek kaleko denez, atxilotu egin zituzten behin. Euskal ejertzitoa txikitu zutenean
arropa erantzi, Helduenei galdeketa egiten ari zi- frankistek, Kontxiren osaba eta aita
milizianoen arropa ren, eta umeenak, han omen zeuden Santoñan eduki zituzten atzemanda,
ezkutatuta, zer entzungo belarria prisioneroen zelaietan.
jantzi, bi tiro
zut jarrita. jendarme batek zelatarien “Osabak graduazioa eduki zuen
egiteko instrukzio
susmoak hartuta, hartu kanikak frontean, eta langile batailoietara bi-
laburra egin, eta eta lurrera bota zituen; han abiatu dali zuten. Aita berriz, 37ko kintakoa
Errepublikaren omen ziren lasterka umeak, kaniken zenez eta soldaduska egin gabea,
ejertzitoko soldadu atzetik!”. frontera bidali zuten, frankistekin
bihurtu ziren”. Errepublikaren esku jarraitzen borroka egitera eta tiroka jardutea
zuen Katalunian bukatu zuten gai- bere lagunak izan zirenen kontra.2
nerako guztiek, hiru familiek. Bi anaiek, Rosendo Rekondo apai
“Han oso atentzio ona jaso zu- zak eginiko informeak zeuzkaten
errepublikanoen txartelekin egin nahi ten; Pilar, esate batera, poliomelitisa kontra. Rekondo Lasarte-Oriako apai
izaten zituztenean, hango zenbait pasatakoa zen txikitan, eta hanka za izana zen, 1937an Andoainera des-
dendariek ez zizkien onartzen, esanez arrastaka eraman ohi zuenez, han- tinatu zuten arte. Altxamenduaren
lasterrera ez zutela ezer balioko”. go mediku batek sendatu nahi izan ondorengo egunetan, Joakinek ezku-
Bizkaian, batzuk erretagoardian zuen, korronte elektrikoak emanez. tatzeko gomendioa eman zion, arris-
eta besteak frontean jardun zuten. Alferrik aritu zen, baina”. kuan zegoelako. Bada, ederki eskertu
“Inazio eta Joakin Rosa Luxen- Gerra amaitu zenean Euskal He- zien laguntzeko jarrera bi anaiei: in-
burgorekin frontera joan ziren bitar- rrira itzultzeko erabakia hartu zu- forme txarrak eginez!
tean, besteak errefuxiatu bizitza egin ten hiru familiek, elkarrekin.
zuten ahal zuten moduan, Bizkaiko “Aitonarekin, Andoainen bildu
ez dakit zein parajeetan. Beti-beti, ziren; honek kontatu zien alferrik
etxera itzuli ziren arte, Orian bizila- zela Oriara joatea, hango etxean “Aitonarekin, gerra
gunak zituzten Ganboa Lopez eta Za- beste familia bat bizi zela aspalditik, ostean Andoainen
baleta Petxarroman familiekin ibili eta etortzeko berarekin Andoainera, bildu ziren familiako
ziren hara eta hona. bere arreba Mariaren etxera bolada besteek; honek
Euskal errepublikanoentzat fron- baterako, etxe berri bat aurkitu arte.
kontatu zien alferrik
tean gauzak beltz jartzen hasi ziren Penaz baina atzean utzi behar izan
zela Oriara joatea,
heinean, Bilbo aldera abiatu ziren zuten Oria auzoa, atzean bizilagun,
1937ko apirilean. Zabaleta Petxarro- adiskide eta oroitzapenak, hark ez hango etxean beste
man familiako hiru seme-alaba txiki baitzien eskaintzen ez lanposturik familia bat bizi
Errusiarako bidean nola itsasoratzen ez bizilekurik. Mariaren Kale Be- zela aspalditik”.
zituzten, lekuko izan ziren. rriko etxebizitzatik Kale Nagusiko
Frantziako egonaldiaz ez dakit Pujantenea etxera pasa ziren laster,
asko, baina gogoan daukat nola errentan bizitzera”.
2
Kontxi Arratibelek erakutsitako agirien arabera, bere aita Inazio 1937/08/25ean Santanderren atxilotu zuten. Handik aurre-
ra, Aragoi, Katalunia, Menorca eta Andaluzian ibili zen, ejertzito frankistaren Infanteriako erregimentuko 3. Batailoiarekin.
1940/07/08an Santoñara bidali zuten presoen zaintza lanak betetzera. 1941/10/11n Andoainera itzuli zen, aske. Andoaingo Central
Nacional Sindicalista-n izena eman zuen orduan, derrigorrezko tramitea lana bilatzen hasteko estatu frankista hartan.
75
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Nolanahi ere, okerragorik ez ba- Gure aita 1941ean Andoainera itzu- “Gure aita 1941ean
zitzaien gertatu, euren osaba zen li zen familiarengana, baina inork ez Andoainera itzuli
Joakin Arratibelek, Andoaingo oki- zion lanik eman nahi izan, eta Marki- zen familiarengana,
na zenak, lagundu zielako izan zen. nara joan zen, tailer batean lanpostua baina inork ez zion
Hura nahiko ezaguna zen herrian eskuratu zuenez; ez dakit frontean
lanik eman nahi
frankistetako buruzagi gisa; bazuen egindako lagun batek eskainita edo
izan, eta Markinara
boterea, eta buena conducta-ko ziur- nola joan zen. Familia baten etxean
tagiriak sinatu zituen nonbait. Gure bizitu zen bolada batean. Noizbait joan zen lan bila”.
aitona preso zegoen ordurako; beste Lasarten bilatu zuen lanposturen bat;
Andoaingo arreba bat ere, Kontxi bizikleta hartu eta goizero joaten zen.
Arratibel, Saturrarango kartzelan ze- Nire ama, Maria Buenetxea eta biak Aitona, preso
goen garaitsu berean. Ahaideak eder- bolada hartan ezagutu ziren elkar. Kontxi Arratibelek ez daki esaten ziur
ki zigortuta zeuzkalarik, bazterretik Arronatik etorrita, neskametzan ari aitona zergatik ez zen joan familiako
zera esaten omen zioten, “tu hermano zen Donostiako familia baten etxean; gainerakoekin Bizkaira.
está en Ondarreta, y su familia exilia- horiena zen Michelin ondoan zegoen “Ez dakit, baliteke okindegi ne-
da. No vas a hacer nada, aunque sea Zapirain etxea ere. Donostiara joaten gozioa ez uzteagatik. Kontua da fran-
por tus sobrinos que están presos en ziren eurek bezalakoak, denbora pasa. kistak Orian sartu eta preso eraman
Santoña?”. Beharbada kartzelan zen Kantatzen omen zuten: “Los chulos se zutela; Ondarretara lehenbizi eta Iru-
anaiaren alde gestiorik egin ez izanak van a Igueldo. Los barbis a Urumea, ñeko San Cristobaleko gotorlekura
eragindako damuak edo kontzientzia y los que no tienen dos reales se van a gero; horixe entzun izan genuen beti
txarrak, edo nik ez dakit zerk, baina Txomin Enea”. etxean. Lasarteko Kerejeta okinak
kontua da bi iloben alde egin zuela. Amak ahots sendoa zuen eta salatu zuen. Kartzeletan egonaldi izu-
Gainera, Joakin iloba langile batailoie- jesuiten abesbatzarekin aritzen garriak bizitu zituen aitonak; edozein
tatik itzuli zenean Andoainera, lana zen kantari. Halako batean, haiek unetan paseiloa ezarriko zioten pen
eman zion bere okindegian. adierazi zioten Andoaingo Laborde tsamendua burutik ezin kendurik.
76
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
2
Kontxi Arratibelek erakutsitako agirien arabera, bere aita Inazio 1937/08/25ean Santanderren atxilotu zuten. Handik aurre-
ra, Aragoi, Katalunia, Menorca eta Andaluzian ibili zen, ejertzito frankistaren Infanteriako erregimentuko 3. Batailoiarekin.
1940/07/08an Santoñara bidali zuten presoen zaintza lanak betetzera. 1941/10/11n Andoainera itzuli zen, aske. Andoaingo Central
Nacional Sindicalista-n izena eman zuen orduan, derrigorrezko tramitea lana bilatzen hasteko estatu frankista hartan.
77
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
egin, eta haien generoa hartuta Do- jendeak bizi izan zuen iragan iluna- errentako etxe zaharra utzi, eta etxe
nostiako merkatura joaten zen tran- gatik galdetu ere, baina gauza gutxi berri batera bizitzera joateko aukera
bian, goizero. Adinak jota eginkizun kontatzen zizkidaten”. eduki zuten; Joakin Arratibel, osa-
hori utzi behar izan zuenean, Maria Gorrotoa eta ezin eramanak ja- bak, dirua eskaini baitzien: “tori dirua
alabak hartu zion lekukoa”. rraitzen zuten herrian, nahiz eta pisua erosteko, eta itzuliko didazue
modu ezkutuagoan. ahal dezuenean”. Iraganeko damuak,
Gerra ostean, galtzailearen “Umea izanagatik, gauza arraroak edo ez dakit zerk bigundu egin zuen,
bazterkeria igartzen nituen jendearen arteko ha- eta eskuzabal azaldu ilobarekin. Ama
Irabazle militarrek eta beren kon- rremanetan. Nire familia norekin baietz emateko pronto zegoen, baina
plize zibilek zeuzkaten eskubideak, erlazionatzen zen gogoz, norekin ez aitak ezezko biribila eman zion. Nik
haiek boterea, eta gainerako herri- arreta piztu arazten zidan… Gerora, zergatik jarrera hori, galdetu nion
tarrek isilik egotera kondenatu zi- heldutasun puntu batera iritsi nin aitari, eta berak erantzun zidan han-
tuzten. Gizarte eredu horretan jaio tzenean, orduan hasi nintzen hariak diagoa nintzenean azalduko zida-
eta hezi zen Kontxi Arratibel. Neska lotzen, eta txikitako ezulertuei logi- la. Ezin zuen ahaztu osabak gerran
koskor heldu eta zentzuduna bihur- ka aurkitzen. jokatu zuen papera jendea salatzen
tu zenerako gerra osteak urte mor- Gerrako gertakizunak, nor zein eta kartzelaratzen.
doska egina zuen, baina injustiziaren bandotan ibili zen, nork nori zein oi- Egia ere bada, handik 20 bat ur-
erroak bere horretan zirauenez, oso naze eta min eragin zion… Aspektu tera, harremanak pixka bat leundu
normalak ez ziren gauza askotaz guzti horiek kontuan hartzen zituz- egin zirela. Orduan bai onartu ziote-
erreparatzeko moduan izan zen bera. ten askok, eta hori argi antzematen la mailegua osabari; herriko etxeak
“Izua zen nagusi, gerra garaiko zen nire familiakoek zein zituzten izeneko auzo berrira joateko behar
giza ehiza gogoan hartuta, eta ba- adiskide eta konfiantzako pertso- zituzten hamaika mila pezeta onartu
zegoen psikosia edozein bizilagun nak; pentsamendu eta bando bere- zizkioten”.
salatari izango ote zen ala ez. Gure koak alegia. Gure familia, esaterako,
familian, etxe zuloan, gauez eta leiho primeran moldatzen zen Melendo
eta balkoiak ondo itxi eta gero hasten familiarekin, fusilatu eta frontean
ziren hizketan, pittin bat libertatea desagertutako kideak zituenekin.
sentituta. Baina neurri guzti horiek Aitak ere pertsona batzuekin zeu-
hartu arren, ahopeka eta pentsatzen kan konfiantza, eta ez zen kasualita-
zituzten gauza guztiak esan ezinik tea horiek denak bando galtzailean
jarduten zuten. Nik galdetu eta gal- ibilitakoak izatea. Behin, nik lau- Oharra: argazki zaharrak elkarrizketatuak
detu egiten nien, familiak eta herriko bost urte izango nituen, gurasoek, utzitakoak dira.
78
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Eloy
Arroyo
Belio
Panticosa, Huesca, 1927
“
Eloy Arroyo, junto con miembros de Islada Ezkutatuak, Marilu Muguruza, Mikel
1
a asociación Islada Ezkutatuak entiende que podría referirse a la revolu-
L
ción del 34.
79
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
de los carabineros se asustaron por- esconderse en los refugios. “¡Barce- presentó a sus superiores, y lo detu-
que se quedaban solas. También se loneses, acudid a los refugios, peligro vieron inmediatamente. Le expul-
acuerda de cómo él, con 8 años, le de bombardeo!” recuerda que decían. saron del cuerpo de carabineros, y
decía a su madre: “vámonos al monte Y tras escuchar ese aviso, acudían a le mandaron a un campo de concen-
que nos van a matar”. un refugio que habían escarbado los tración, en la plaza de toros de San
La familia Arroyo Belio tuvo que propios dueños de las casas y donde Sebastián, donde estuvo detenido
huir de Lasarte por la condición de tenían una radio. Cuando pasaba el tres meses, y le hicieron encargado
carabinero de su padre. Pasaron la peligro, por la radio decían: “¡Barce- de la limpieza. “¿Porqué le expulsaron
frontera por Hondarribia. “Como loneses, salid de vuestros refugios, ha del cuerpo de carabineros?”, pregunta
habíamos vivido en Hondarribia, fui- pasado el peligro!”. Eloy, y él mismo aclara, “Por haber
mos allí y pasamos en un barco el rio, sido fiel y leal a un régimen legalmente
mi padre disfrazado de baserritarra”, “Karabineroaren semea” constituido y elegido democrática-
recuerda Eloy. Una vez en territorio Relata Eloy que cuando los golpistas mente por el pueblo. Si hubiera sido un
francés se dirigieron a Angulema, entraron en Barcelona, ellos regre- traidor le hubieran ascendido”.
donde, según cuenta, les atendieron saron a Lasarte. “Nos habían vacia- Dice Eloy que la gente le decía a su
muy bien, dándoles camas y comida. do la casa. Menos los muebles, todo padre que era una persona con suer-
En aquella ciudad estuvieron poco desapareció” recuerda. Cuenta que te, puesto que no le habían fusilado.
tiempo, el necesario para hacer los la gente en Lasarte les conocía, y les
trámites para ir a Cataluña, donde daba lástima su situación. “Como mu- Una dura postguerra
tenían familia. chos vecinos nos sentíamos como una Según cuenta los años de la post-
familia, uno te regalaba un kilo de alu- guerra fueron tremendamente du-
La guerra en Cataluña bias, otro verduras y ¡hasta una bote- ros para su familia. Después de que
La madre de Eloy tenía una herma- lla de sidra!”. Asegura que gracias a la expulsaran a su padre del cuerpo de
na casada con un médico en Canet solidaridad de los lasartearras pudie- carabineros, no tenían modo de sub-
de Mar, provincia de Barcelona. “Nos ron salir adelante. “Mi madre vivía de sistir, por lo que su hermana Carmen
acogieron allí, porque tenían una bue- la caridad de la gente de Lasarte. Me tuvo que empezar a trabajar en Bru-
na vivienda. Pasamos allí los tres años acuerdo que iba a las tiendas y decían: net con 14 años y él tuvo que dejar
de la guerra”. “Zein da mutil hori?” “Karabineroaren el colegio con 12 años para trabajar
Dice que en Catalunya también los semea!”. Es lo primero que aprendí en como caddie en el golf. Reconoce Eloy
acogieron muy bien y recuerda que euskera”. que la familia Esnaola de Errekalde
incluso les daban pases para ir al le hizo un favor muy grande a su pa-
cine gratis a los refugiados. Eloy re- Detención del padre dre: “Le montaron una barbería para
cuerda los bombardeos de Barcelona Nada más llegar de Barcelona, re- que trabajara de barbero y peluquero,
y cómo llamaban a la ciudadanía a cuerda Eloy Arroyo, que su padre se porque en Errekalde no había”.
80
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
81
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Maite
Arruabarrena
Mariezkurrena
Aveyron, Francia, 1937
“
Maite Arruabarrena Mariezkurrena.
Nuestra madre,
la pobre, decidió Maite Arruabarrena nació en el exilio de Francia, en
tragar todo el enero de 1937. Su padre murió en 1945, tras luchar
durante tres años en la defensa de la República y co-
sufrimiento ella nocer la cárcel en Donostia.
sola. A veces le
preguntábamos Patxi Arruabarrena
cosas sobre nuestro Según cuenta Maite Arruabarrena, su padre, Patxi Arruabarrena,
“murió cuando yo todavía no era más que una cría, cuando no tenía
padre, pero ella demasiado uso de razón. Sobre todo lo recuerdo en condición de preso
no soltaba nada”. en alguna visita que me llevaron de la mano. También, en sus últimos
años de su vida, como una persona enferma, tosiendo en la cama.
Sé que en Irun le tenían mucho cariño, como lo demuestra el día del
entierro con la multitud de gente que se acercó para darle el último adiós”.
Maite recuerda que su padre era mecánico en CAF. “Debía de ser un
excelente profesional. Por lo que comentaba la gente que lo conoció y su
mismo hermano Félix, era el número uno en CAF”.
Persona de ideología de izquierdas, estaba afiliado al sindicato
UGT como todos los trabajadores ferroviarios de aquella época, según
atestigua Félix, su hermano. El padre de ambos, Agustín, también era
de la UGT.
Maite hace mención a su madre, y de cómo formaron una fami-
lia: “Mi madre nació en Elgorriaga (Nafarroa). Era una bendita, aunque
tuviera su genio, que a veces bien que nos arreaba a los hijos cuando
habíamos hecho alguna pifia o así. Antes de que se casara con mi padre,
se vino a Irun a servir en casa de una familia muy rica. Era alta y guapa.
82
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
83
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
84
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
con guisantes. Maite tiene el recuer- Kukullo, y le diagnosticaron pleure- Vimos desde la ventana cómo unos
do de haber visitado al padre más sia. Pero mi padre sufría de tubercu- compañeros de CAF llevaban la caja
de una vez. Sobre todo, guarda un losis. Solía tener una tos tremenda. fúnebre a hombros. Y es que, por lo
detalle: “mi madre le ofreció un trozo Siempre oíamos la misma cantinela: que se ve, lo querían mucho en Irun”.
de chocolatina, pero el padre me la ¨si hubiera penicilina, te curarías¨.
entregó diciendo que yo tendría más Pero claro, en aquella época, ¡sólo los Joaquina Mariezkurrena:
necesidad”. ricos tenían acceso a la penicilina! Le una viuda con cuatro hijos
Para entonces, Félix ya estaba decían, que se fuera a respirar donde “Antes de que llegase la guerra, mi pa-
trabajando en CAF, y un día, el jefe los pinares. Pues bien, la familia nos dre nunca tuvo problemas de salud. Yo
de compañía de Irun le llamó para íbamos a Jaizkibel los domingos, ¡pero no sabría asegurar cuando se puso en-
interesarse por el hermano. Quería resulta que volvía peor, más fatigado fermo, pero decía mi madre que volvió
volver a verlo en la plantilla de CAF, que cuando se fue! Muchas veces lo enfermo de Madrid.
ya que se acordaba de las excelentes veíamos tendido en la cama, llegamos Era lo único que nos contaba la ma-
referencias que sobre él tenía ante- a acostumbrarnos a ese panorama. dre, aun cuando nos hicimos mayores.
rior a la guerra del 36. Pero hubo un día que me estremeció La pobre decidió tragar todo el sufri-
Patxi empezó a trabajar en cuan- más que otras veces: fue en la cocina, lo miento ella sola. A veces le preguntá-
to salió de Ondarreta. vi tan mal que apenas podía respirar. bamos cosas sobre nuestro padre, pero
Todo ese proceso lo llevamos ella no soltaba nada. Entre padres e
Enfermedad mortal en silencio. En aquel tiempo, mejor hijos no solía haber la confianza que
Al poco tiempo, los dos hermanos, era callar, si no te ganabas un tor- puede haber hoy en día, para hablar de
Patxi y Félix, fueron destinados a tazo. Así funcionaba la educación manera relajada y natural.
la sección que la empresa tenía en con los niños”. Incluso, creo que con los parien-
la capital del estado español. Tras tes adultos tampoco hablaba sobre el
dos meses, volvieron a Irun. Félix y tema.
Maite coinciden en que Patxi volvió “En aquel tiempo, La cosa es que se vio obligada a
enfermo del pecho. No pueden ase- mejor era callar, sacar adelante ella sola a una familia
gurar si la estancia en la cárcel pudo si no te ganabas de cuatros hijos pequeños. Ensegui-
afectar a su salud. un tortazo. Así da empezó a trabajar de sirvienta en
Prácticamente durante el tiem- alguna casa. Pero como aquello no le
funcionaba la
po que duró la enfermedad de Patxi, daba para que viviéramos los cinco, lo-
educación con
Félix estuvo cumpliendo el servicio gró un puesto de trabajo en la empre-
militar (tres años en total), por lo los niños”. sa Vidrieras. Trabajó como una negra,
que no pudo conocer muy de cerca haciendo el cepillado. Eso sí, tenía un
todo ese proceso. sueldo digno para la época, y estaba
Maite, sin embargo, sí fue testigo Patxi murió en 1945, el día de Re- bien apreciada por los propietarios de
privilegiado. Aunque no fuera más yes. Contaba con 33 años. Por tanto, la empresa”.
que una niña de más de seis o siete su última etapa como trabajador de Maite siempre la recuerda triste.
años. “Hubo que hacer consulta, es CAF apenas duró tres. “Pocas veces la vi feliz. Yo creo que
decir, contratar a dos médicos para Maite relata el día del entierro de cuando más se alegró, fue cuando sus
que analizasen al paciente y con- su padre. “A los niños nos escondieron hijos nos casamos”.
trastasen sus diagnósticos. Vinie- en la habitación en casa de la abuela, Nota: las fotografías antiguas han sido
ron dos médicos de Irun, Zuraga y pero a pesar de ello, lo vimos todo. cedidas por la entrevistada.
85
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Maria Luisa
Arruti
Illarramendi
Lasarte, 1929
Lasarte-Oria, 2019
“
Maria Luisa Arruti Illarramendi.
Gure amonak
ez zekien tutik Umetan, Maria Luisa Arruti gertutik bizi izan zituen
kastellanoz, eta Oria eta Lasarteko jendearen arteko lehiak, eta ur-
tetan aurrerago, baita ere guardia zibilen jokaera
ez zen atrebitzen salagarria eta euskararen aurkako giroa.
etxetik ateratzera”.
“Goikalen jaio nintzen, orain kiroldegia dagoen horretan zeuden
etxeetako batean. Nik politikaz ez dakit asko, eta neska koskorra
nintzenean gutxiago, baino orduan begi bistakoa zen Lasarteko
inguru horretan familia asko eta asko nazionalistak ginela, eta Oriako
jende gorriarekin gaizki eramaten ginela. Hauteskunderen batean,
nire gurasoak botoa ematera Urnietara joan beharrean egokitu ziren,
eta bazihoazela auto batean, gurpilari tiroa jaurti zioten, eta atzera
bueltan etorri behar izan zuten.
Zerbait ospatu behar zuten egunetan, Oriako jendea “Si los curas
y frailes supieran...” 1 kantatuz agertzen zen Lasarten jende pila,
aurretik zituztela beren bandera gorriak eta bi abanderadak, Delfina
1
Errepublikan zehar Martxa Erreala baztertu eta ofizialki jarri nahi izan
zen Riegoren Ereserkiari bertsio satiriko ugari erantsi zitzaizkion, eta
Oriakoek kantatzen zutena herrikoena bilakatu zen, Elizaren eta mo-
narkiaren aurkako sentimendua adierazten zuena. Hona bere letra, hiru
bertsotan: “Si los curas y frailes supieran/la paliza que les van a dar,/subirían
al coro cantando:/”Libertad, libertad, libertad!”. Si los Reyes de España supie-
ran/lo poco que van a durar,/a la calle saldrían gritando:/¡Libertad, libertad,
libertad!”. Un hombre estaba cagando/y no tenía papel/pasó el Rey Alfonso
XIII/y se limpió el culo con él”.
86
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
eta Magdalena Cano ahizpak. Eta eta etxeak babesteko ohe-koltxoiak Konparazio batera, gerora nire
guk orduan poxpolinekin ikasitako jartzen zituzten auzotarrek. Gure senarra izan zen Pio Intxaustiren
abestia abesten genuen: “Tximinitik etxeko koltxoiak bazeukan tiro bat anaia zenari, Angeli gertatutakoa
gora kea dariola…” 2 . Guretzako orduan egindakoa. Esango nuke konta dezaket. Nazionalistekin
festa izaten zen Oriatik etortzen bonba bat ere lehertu zela gure mobilizatzea erabak i zuen
zen prozesio hura guztia, baina auzoan, Makazaga eta Diyotik gertu. aurreneko egunetan, eta etxetik
gurasoek etxean sartzeko agintzen Hegazkinen baten hotsa sentitu bazihoala, Pio bere anai gaztea
ziguten. Behin, ez dakit zein hil arrastaka hasten ginen, eta Goikalen hamalau urtekoa korrika atzetik
zen Orian, eta elizatik pasa gabe bertan zegoen tximista etxean edota atera zen. Hark ere joan nah i
kanposantura eraman zuten, hil- Plazaolako tunelean ezkutatzen zuela gerrara oihukatuz. Angel
kutxa bandera gorriarekin estalita. ginen ahalik eta azkarren. Lasarten mojei babesa ematen
Hura eskandalua, ikusgarria! Orain Arriskutan geundela ikusita, ar itu zeneta koa bat i zan zen .
barre egiten dugu eskandalua izan gurasoak -Patxi Arruti eta Teresa O n d o r e n au r r e r a e g i n z u e n
zela adituta, baina orduan... Illarramendi- eta hirurok Errezilera Euskal Ejertzitoarekin. Azkenean
a lde eg i n genuen , ha n a ma k prisionero egin zuten eta langile
familiarrak baitzeuzkan. Belarraren bata i loieta ra dest i natu zuten .
gainean mandioan egin genuen Bolada bat horrela xe kanpoan
“Gerra etorri zenean, lo han. Errezilen pasa genituen pasa eta gero, itzuli zen Lasartera,
egun batzuetan asteetan, gure osabak nahiko baina ez zuten bakean utzi. Agudo
Buruntzatik balak aztoratuta ibili ziren, ezkutatu batean, herrikoren batek salatu
b e h a r r ea n , g a z tea k f r onte r a e g i n z ue n , e t a b e r r i r o pr e s o
tiratzen aritu ziren
mobilizatzen ari omen zirelako. eraman zuten.
gure auzoraino, eta
Azkenean, Errezil utzi eta berriro
etxeak babesteko etxera! Ni behinik behin, zerbait
ohe-koltxoiak ikasita itzuli nintzen handik: eliza
jartzen zituzten. hartan aulkiek bazutela jabea. “Guardia zibilak
auzotarrek.” Nahiko modu zakarrean ikasi ere! “Vamos a limpiar
Izan ere, behin, hartuta neukan Lasarte de malas
aulkia kendu, eta hankaz gora bota
hierbas” esanez
ninduen haren jabeak; negar batean
etorri ziren”.
G er ra etor r i zenea n , eg un utzi ninduen!
bat zueta n Bur unt zat i k ba la k H i l d a k o e n e t a at x i lo t ue n
tiratzen aritu ziren gure auzoraino, gainean, bi edo gauza esan ditzaket.
2
Hona abestia osorik: “Han urrun etxe pospola, hola, hola,/tximinitik gora kea dariola, hola, hola./Gaintxoan arbola, zelai erdian,/
erreka pospola etxe atarian,/eta tralala, eta tralala,/dena txiki, txiki, txikia, hola”. Jose Ignazio Ansorena musikariak gogoratu izan
duenez, Jose Markiegi Debako apaiza izan zen haur “abesti eder eta zirraragarria” horren hitzen egilea. Doinua, Emile Jaques-
Dalcroze musikaterapia eta erritmikaren aitzindari izandako suitzar musikari handiarena zen, eta Markiegik, pospolinen (euskal
abertzaletasunak dantzari neskatoentzat sortu zuen figura) mugimenduarentzat egokitu egin zuen. Markiegi, beste bi apaiz Jose
Joakin Arin eta Leonardo Guridirekin batera, Donostian fusilatu egin zituzten frankistek. Ansorenaren arabera “Abesti honek,
hitzen eufoniaren jolas ederraz gainera, badu alegoria tankera. Garai hartako abertzale sutsu haiek nolako etorkizuna nahi zuten
Euskal Herriarentzat umetxoei erakusteko era soil bezain eraginkorra: etxe pospola”. Mondraberri. Arrasateko egunkari digitala.
2008ko martxoa.
87
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Zutik, Luis Marigil, Angel Intxausti, Inazio Izagirre, Joxe Mari Yurrita, Pio Intxausti, Joxe Iartza eta Juanito Nogues. Makurtuta, Joxe Mari Izaga
eta Antonio Marigil. 40ko hamarkadaren azken urteetan, gerrako nahigabeak gero eta urrunago sentituz eta diktaduraren presentziari muzin
egiten saiatuz.
Beste kasu bat, gure amaren anai Nahi zituztenak egiten zituzten, libre aginduz eta Falangean ez baginen
gaztearena izan zen, Joxe Mari. 15-16 zeukaten. Behin, barrikotetik zetorren sartzen eskola itxi egingo zigutela
urte zituela Argentinara emigratu izeba bati Ubedos abizeneko guardia mehatxatuz. Etxera joan, eta aitari
zuen Maria izeneko beste arreba zibilak matrailekoa eman zion kalean; esan genion: “lasai, ixten badute
batekin. Artzaintzan aritu zen nire osabak, Primitivo Gainzubietak, bilatuko dugu nora joan”. Eskola ez
Ameriketan. 1936an familiako jendea zer egin zuen amorrazioz? Fusila ziguten itxi, baina hizkuntzarekin
bixita egitera itzuli zen Euskal Herrira, kendu eskutik, rau!, eta harrika bota aldaketak ederk i etorri ziren.
eta hor non gerraren saltsaren erdian zuen. Bada, epaitu egin zuten gero, Kastellanoa derrigor! A ze hanka
topatu! Frantziarako ihesaldia eta Mutrikura desterratu egin zuten. sartzeka egiten genituen, igual
prestatzen ari zela, herriko baten Han ezkondu, eta bizitza berri ekin botatzen genuen “La balcon” eta “El
batek salatu, eta preso hartu zuten. zion. Bazen Ubedos deitzen genion Ventana”. Eta bukatu zen doktrina
Badakigu Teruelera eraman zutela, guardia zibil bat, gaizto amorratua; euskaraz ikasi beharra ere. Euskaraz
baina mutila gehiago ez zen agertu. garaitsu hartan alemanek V2 izeneko sumatzen bagintuzten, “pellos”
E g i a e s a nd a , kontu z ibi l i bonba edo misila asmatua zuten, eta deitzen ziguten mespretxuz. Gure
beharreko urteak izan ziren Lasarten. hortik jarri genion goitizena. amonak (Teresa Izagirre) ez zekien
Eta frankisten legea inposatzeko G er o g er r a k e k a r r i z i g u n tut i k k a s te l l a noz , eta ez z en
orduan, guardia zibilak izan ziren debekurik handiena, euskararena atrebitzen etxetik ateratzera”.
zorrotzenak; Lasarten jaun eta jabe izan zen. Behin, Zubietatik Arroyo
egin ziren. “Vamos a limpiar Lasarte abizeneko bat eskolara etorri Oharra: argazki zaharra, elkarrizketatuak
utzitakoa da.
de malas hierbas” esanez etorri ziren. zitzaigun “ hablar en cristiano!”
88
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Juantxo
Arteaga
Ieregi
Lasarte, 1937
“
Juantxo Arteaga Ieregi
Bi falangisten hilketa
“Gure aitak kontatzen zuen, erreketeak Buruntza aldetik Orian-eta
sartzera zihoazen garai horretan, nola bi falangista sartu ziren Lasar-
tera, konturatu gabe. Andoaindik etorri ziren Lasartera kotxe batean,
hemen jada nazionalak sartuta zeudelakoan. Baina hemen, oraindik
ere errepublikanoak egon! Zepako aurrean, plaza txiki bat zegoen ko-
mentuaren ondoan, bada hantxe atzeman zituzten. Hartu, eta uste dut
bertan akabatu zituztela, atera kotxetik eta bertan, paretaren kontra.
“Nazionalak” irailaren 13an sartu ziren hemen, eta hortaz, bezperan edo
izango zen. Gertakizun hori ez diot inori entzun izan Lasarten…”.
89
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Zutik: Ieregi Intza familia, 40ko hamarkadaren hasieran; frankistek frontera eraman ostean han bertan hil zen Rafael falta da. Zutik:
Balentina Ieregi, Felixiana Ieregi, Juanita Ieregi, Eduardo Ieregi, Joxepa Ieregi (Juantxo Arteagaren ama) eta Karmen Ieregi.
Eserita: Joxe Ramon Ieregi, Maria Intza, Manuel Ieregi eta Martin Ieregi.
Familiakoak gerran zuten; ordurako Ebroko bataila har- soldaduskara eraman zuten, bere
“Amaren aldeko familiatik, Ieregi tan egona zen. kintako hainbat eta hainbat gazteren
Intza familiaren aldetik alegia, bi Aitaren familiaren aldetik, beste antzera. Horiek denek etxetik kanpo
osaba Francoren ejertzitoarekin ibili osaba batek ere, aitaren anaia, egoera sei urte igaro zituzten, zazpi batzuk!
ziren, indarrez eraman zituztelako; bera bizitu zuen, alegia Franco eto- Gogoratzen naiz nire anaia eta biok
bat etxera itzuli zen, baina bestea zu- rri zenean aurretik eraman zituzten igande arratsaldeetan nola egoten
loan geratu zen. Martin Ieregi, artean gazteetako bat izan zela. Hura Ara- ginen haien kontakizunak aditzen…
ezkongabea, hura zen itzuli zena. Eta bako batailetan hil zuten. Izugarria zen zer nolako gogorkeriak
haren beste anaia, Rafael, zaharra- Hiru osabetatik bizirik itzuli zen kontatzen zituzten kinta horretako
goa, Errioxako alde horretan hil egin osaba, Martin Ieregi, gero berriz ere gazteek, herrikoek. Orduan adi-adi
90
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
entzuten genien kontatzen zituzte- eta baionetarekin lurrean puskatu entzuten zituzten. Zertaz ari nintzen?
nak, abenturak balira bezala. Baina arte ez zuten bakerik izan. Arregik Bada, handik hiru-lau egunetara
urtetan aurrera, pittin bat politizatu geroxeago aditu zuenez, baioneta- mutilak falta Torre etxetik! Hortik
eta gero, konturatu nintzen ez zirela rekin aritu zen hura Usurbil pasa- atera, eta hil egin zituzten. Seguru
kontziente non ibili ziren, zergatik, takoan-edo akabatu egin zuten”. asko, hor bertan, Hirubideko ho-
noren alde, zeren aurka… “Han go- rretan, orain Iberdrolako zentrala
rriak, eta gu hemen”. Eskema horreta- Hiru fusilatu dagoen horretan, Luzuriagako lante-
tik haratago ez ziren joaten”. “Usurbilen lau mutil erail zituzten giaren ondoan. Toki horretan asko hil
frankistek. Horietako bat Furunda- zituzten, ez Hernanin bezain beste,
Aita, Michelinen militarizatuta rena abizenekoa, Agiñakoa, nahiko baina asko. Geroztik obrak egin zi-
“Nire aitak gerra garaian 26 urte zi- ezaguna. Bigarrena Usurbilgo esta- tuzten paraje horretan, eta hezurrak
tuen, eta erreketeak hemendik pasa zioan orduan jefea zenaren semea. atera ziren”.
zirenean, alistatzeko deialdia jaso Hirugarrena, Kalexarko mutila. Ger-
zuen, egun batetik bestera agindutako takizun harekin lotuta, merezi du Patxi Alkorta eta Joaquin
tokian azaldu behar! Ni artean amaren kontatzea Usurbilgo erretorearen Fernandez
sabelean nengoen. Aita orduan Miche- gora behera, faxista hutsa zen. Hil- “Orian ez zegoen ia nazionalistarik; bat
linen lanean ari zen, lantegia 1934an dako laukotea Errepublika garaian bazen, Joaquin Fernandez Ollokiegi,
ireki baitzuten. Frankistek interes abertzaleak izango ziren, Batzokia- abertzale porrokatua. Gerratik itzuli,
estrategikotzat jo zuten Michelineko ren inguruan mugitzen zirenak, eta ez dut uste gehiago etxetik atera ze-
produkzioa, eta bigarren abisua heldu euskal kulturako dantzekin-eta hola nik, gaixotasunagatik edo auskalo zer-
zitzaion; oraingoan, Michelinen langi- ibiliko ziren; beste bekaturik ez zu- gatik. Istorio asko zeuzkan gizona zen,
leak frontera ez zutela joan behar jaki- ten egin haiek, baina nola Nafarroatik ausardia erakutsi zuena une zail as-
naraziz. Eskapada polita gure aitarena! zetozen faxistek zekarten enkargua kotan. Bada Fernandez hori eta Patxi
Pentsa, Bizkaia aldeko trintxeretan herri bakoitzean hiltzeko hainbat la- Alkorta -beste “pieza” bat, Donostiako
zenbateko giza sarraskia gertatu zen gun… Kontua da atxilotu eta Torreko Hirutxulokoa-, biak Bizkaiko frontean
hurrengo hilabeteetan!”. etxean atxilotuta eduki zituztela, be- zirela abertzaleekin, frentean zebiltza-
heko sotoan. la “nazionalen” artean nahigabe sartu
Erreketeak Lasarten Han zituztela, gurasoak erretorea- eta atxilotu egin zituzten.
“Beste behin, orduan sei bat urte zi- rengana joan ziren, ikusten baitzuten “Harrapatu dituzte, gehiago ez
tuen Joxe Arregik, erreketeak hona inork salbatzekotan, hark bakarrik datoz” kontua egin zuten Errepubli-
etorri zireneko gora beherak kon- egingo zituela. Erretoreak, “ez dituzte karen aldekoek. Handik pare bat egu-
tatu izan zizkidan. Loidi baserria- hilko, ezta pentsatu ere” agindu. Egun netara, ordea, hor non azaltzen diren
ren ondoan zegoen bide zidor bat bat pasa, bigarren eguna… eta muti- biak, erreketez jantzita! Biak! Hiltzat
eta segidan Tapiaren etxea. Joxe lak oraindik preso. Ordurako nahi- zeuzkatenak!
Arregi hori etxe aurrean saltsan ze- ko zabaldu zen zurrumurrua jendea Nonbait, hango ofizialak-edo kon-
bilela, errekete bati fusila ataskatu barra-barra akabatzen ari zirela, eta bentzitu egin zituzten espioitzan egin-
egin zitzaion, eta olioa eskatu zion gainera Hernanin giza sarraskia ga- go zutela lana, eta trajeak-eta emateko
Angel Tapiari. Honek arrautza erdi lantak eginak zituzten, heriotzaren eta sartuko zirela gorrien artean, eta
baten azalean olioa ekarri, eta hare- aldapa” delako tokia hartan gaietan ekarriko zietela informazioa. Eta kon-
kin fusila libratzen aritu ziren. Ge- fusilatzen zuten jende mordoa.. Egin bentzitu. biak bizirik irten ziren ge-
roxeago, errekete haietako batzuk, kontu, gure baserrian, Larrekoetxean rratik. Halaxe entzun izan nion Pako
udaletxean zegoen ikurrina bota, tiroak gaueko hamaiketatik aurrera Makazagari”.
91
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
92
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Eugenio
Azurza
Gabilondo
Oria, 1935
“
Mi padre pasó a Eugenio Azurza Gabilondo
Francia, donde
desgraciadamente, El padre de Eugenio, José María Azurza, fue una de
las miles de víctimas del nazismo en el campo de con-
cayó en manos centración de Mauthausen-Gusen. Su madre y él no
de los nazis, y fue supieron de su muerte hasta 1945, cuando, gracias a la
llevado a un campo ayuda de los compañeros del pueblo, y a través de la
Cruz Roja Internacional, se les notificó sobre la fecha
de concentración”. y lugar de su fallecimiento.
93
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Por tanto, en 1941 pudimos volver a Oria, puesto que mi Al pasar unos años, mi madre empezó a recibir una
madre encontró trabajo en Brunet. Ese año recibimos una pensión de viudedad desde Alemania, y lo hizo hasta que
carta de mi padre, donde nos decía que se encontraba bien falleció. En el año 56 inscribimos a nuestro padre como fa-
y qué a gusto tomaría un poco de sidra en nuestra compa- llecido en el registro civil.
ñía. La carta llegó desde Mauthausen-Gusen. En el año 1948, empecé a trabajar en la barbería de
No recibimos ninguna comunicación más. Pasamos Sinforiano Idigoras, como barbero. Éste mandó a sus dos
cuatro años sin saber si el padre continuaba vivo o muerto. hijos, Joaquín y José Manuel, a Rusia en 1937, y pudieron
La primera noticia que tuvimos sobre su fallecimiento volver en 1956. En la barbería, con los clientes apenas se
fue en el año 1946, después de que la carnicera de Oria, Án- hablaba de política. Pero recuerdo cómo la gente contaba
gela Barkaiztegi, nos hablara sobre la posibilidad de obte- que los franquistas, durante la guerra, bombardearon La-
ner información del paradero de de mi padre a través de la sarte y Oria desde el monte Buruntza, y destrozaron las
Cruz Roja Internacional. De esta forma, y por mediación casas, las tiendas… Por otro lado, no recuerdo haber escu-
de esta organización, supimos dónde y cuándo murió. Nos chado relatos sobre detenciones o fusilamientos.
informaron de que murió entre los miles de víctimas de En 1961 mi madre y yo dejamos Oria y nos volvimos a
los nazis, asfixiados en las cámaras de gas. Lasarte. Para entonces, desde el año 1959, yo ya tenía mi
94
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
95
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Rafael
Barkaiztegi
Garmendia
Urnieta, 1946 -
Lasarte, 2018
Miren
Barkaiztegi
Iribar
Rafael Barkaiztegi Garmendia eta Miren Barkaiztegi Iribar
“
Orduan jakin Barkaiztegi Garmendia familia kide ugarikoa izan zen Urnietan.
izan bagenu Gurasoak Rafael Barkaiztegi Apaizetxea (Urnieta, 1885) eta Inaxi
geure familiak Garmendia Aierdi (Ataun, 1884) ziren. Eta horien seme-alabak, berriz:
Angela (1904), Angel (1906), Jose (1908), Antonia (1909), Manuel (1910),
sufritu zuena, Bartolome (1913), Juan (1915), Inazio (1916), Rafael (1917), Domingo (1919),
artxiboetako Antonio (1921), Maria (1922) eta Dolores (1925).
Gurasoak eta beren seme alaba batzuk harakintzan aritzen ziren,
agirien bidez azken eta Urnieta, Oria eta Lasarten zabaltzen zuten negozioa.
urtetan jakiten Familia hori bete-betean txikitu zuten indar faxistek, kolpe mili-
tarra eragin eta Urnieta okupatu bezain pronto. Bere kideak, batzuk
ari garen guztia!” erailak eta besteak kartzelatuak, ihesera kondenatuak… izan ziren.
Ondorioz, erabat deseginda geratu zen familia, eta betirako sakaba-
natuta geografikoki eta sentimentalki.
Haien ondorengo belaunaldikoak diren Miren eta Rafael lehen-
gusuek adierazi dute bere garaian etxean ez zitzaiela gauza handirik
transmititu, eta ez dutela informazio askorik eskaintzeko, eta pena
izugarria dute horregatik. Badutela jakin mina familiaren gora behe-
ren gainean, 1936an sufritu zutena.
96
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Mirenek, esaterako, adierazi du dutenak baizik, eta horrenbestez, Bere amak esaten omen zuenez,
bere aitak (Antonio Barkaiztegi) ez badela garaia bete daitezen. Horixe “Hernanin anbulatorioa egin zen
ziola ezer esaten. Negarrez hasten aldarrikatzen dute, ozen. Adminis- horretan, bajera bat edo jarri zuten
omen zen gaia aipatu orduko. “Ama trazio publikoari dagokiola eginki- atxilotuak biltzeko, eta horra era-
(Maria Iribar) zen gauza gutxi batzuk zun hori betetzea, gaineratu dute. man zituzten aitona, bere semeetako
kontatzen zizkidan bakarra. Azken Gizartetik sortutako elkarte memo- bat (Rafael) eta beste batzuk. Nire
urtetan lortu dugun dokumentazio rialisten lana goraipatu dute, me- ama zenak artean nire aita ez zuen
ofiziala irakurriz konturatzen naiz moria historikoa bizirik mantentzea ezagutzen. Nonbait, adiskide bat zeu-
zenbaterainokoa izan zen familiak lortzen ari direlako, eta eurek beza- kan, eta hark bazuen baten bat preso
bizitu zuen tragedia, zenbateraino lako zapaldutakoei laguntza ematen Rafael aitonarekin batera. Bisitak
geratu ziren markatuta. Paper horiei ari direlako gertutasuna eta enpatia egitera joaten ziren biak. Ezin izaten
esker hasita nago jabetzen eta inter- erakutsiz. zuten barrura sartu espetxe berezi
pretatzen aitaren isiltasunerako edo horretan, eta leihatilatik zelatan egi-
negarrerako joera hura. Zakarkeriak Familiako kideak, banan-banan ten zuten. Barrukoak atzera eta au-
ere bazituen tarteka, eta halakoetan Rafael Barkaiztegi Apezetxea (aita). rrera ibilian eta errezatzen ikusten
ni saiatzen nintzen laztantzen eta Mirenek, Maria Iribar bere amari es- zituzten. Gure amak orduan ezagutu
goxatzen, nahiz eta ez jakin jokae- ker eduki zuen Rafael aitonaren nor- zuen gerora bere aitaginarreba izan-
ra haren jatorria. Orduan jakin izan tasunaren berri zehatza. Pertsona go zena, eta baita nire aita. Gure aita-
banu orain dakidan guztia!”. ongilea izan omen zen, laguntzailea rekin, ondorengo urteetan egin zen
Bi testigu emaileek argi daukate behar zuen edonorekin. Alkatea adiskide min. Izan ere, aitari debeka-
bere familiako kideen eta gainerako izan zela Urnietan, eta baita epailea tu egin zioten Urnietan sartzea bola-
biktimen eskubideak ez direla erres- ere bertan. Abertzalea zen eta meza da batez, eta Hernanin bizitu zen.
petatzen, eskubide horiek ez direla entzun ostean, plazan bertan atxilo- Behintzat, ia egunero joaten zi-
iraganeko kontuak, gaurkotasuna tu egin zuten. ren etxepe horretara ama eta bere
1
2
Ikasle gazteak Alvaro Otaegi maisuarekin batera, Urnietan, 1929an. Barkaiztegi Garmendia familiako lau kide ageri dira taldean:
(1) Inazio; (2) Rafael; (3) Domingo; (4) Antonio.
97
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
laguna, baina goiz batean, ez zuten Inaxi Garmendia Aierdi (ama). Miren Bere bizitzako azken urteak era-
inor ikusi. Jakin zuten aitona An- eta Rafael bi testigu emaileek amona bat atsekabeturik bizi arren, beti
doainera ekarri zutela, eta bertan ezagutzeko paradarik apenas eduki oroitzapenean eraman zituen erail-
hil zutela. Bere garaian, ama eta biok zuten, eurek oso txikiak zirela hil bait- dako senarra eta semea. Era horre-
Andoaingo kanposantuan ibili ginen zen, 1950ean. tan, hilaurrean, ingurukoei agindu
bazterrak arakatzen, baina ez ge- Rafaelek adierazi duenez, zien hil ostean bere omenez aterako
nuen arrastorik topatu. Esaten zuten “Barkaiztegi Garmendia familia zuten oroigarrian nahitaez bi eraile-
berritu egin zutela, eta auskalo zer deseginda utzi zuten 1936ko kolpe kin batera agertu beharko zuela.
egin zuten hezur zaharrekin. Sorabi- militarra eragin zutenek. Ama, ezin
lla auzoko kanposantuan ere jardun egoera etsigarriagoan geratu zen: Antonio eta Txomin Barkaizte-
genuen, baina alferrik”. senarra eta seme bat erailak, bi seme gi Garmendia (semeak). Antonio
Aitonaren azken ibilbide tragikoa kartzelan, beste bi ihes eginda Ipa- Mirenen aita izan zen; Txomin,
aipagai izan ostean, segidan, Barkaiz- rraldera eta Hegoaldera itzuliz gero berriz, Rafaelena. Euren aiten gai-
tegi Garmendia familiaren kide asko- erailak izateko mehatxuarekin…”. nean, faxistek preso eduki zituztela
ren gora beherak jarriko dira argitara Ondarretan, horixe baino ez dute
banan-banan, Miren eta Rafael le- jakin hamarkadetan. Ezjakinta-
hengusuek gogoan dauzkatenak sun osoa, harik eta Mirenek Eusko
behintzat. Izan ere, argitan jartzeko Jaurlaritzari informazioa modu ofi-
irrikatan dira biak, hamarkadetako zialean eskatu ondoren, Aranzadik
isiltasunari aurre eginez. 2015ean eskura jarri zizkion arte
Espainiako zenbait artxiboetan to-
Rafael Barkaiztegi Garmendia (se- patutako dokumentuak, Ferroleko
mea). Rafael, epaitua izan zen beste Inaxi Garmendia, 1950ean hil-kutxan. artxibo militarrekoak tartean.
Atsekabe galantak bizitu ostean joan zen
zenbait pertsonekin batera, eta ma- mundu honetatik emakumea, senarraren Mirenek dio agirietan argi
txinada militarraren aldeko delitu eta seme baten erailketak eta beste zenbait geratzen dela Urnietan batzuen
semeren kartzelaldia eta exilioa ezagutu
batengatik heriotza-zigorra ezarri baitzituen.
batzuk Barkaiztegi Garmendia fami-
zioten. 1936/10/20an fusilatu zuten, liari gorroto ziotela, eta horien aurka
eta Polloeko hilerrian ehortzi. Mirenek jarraitu du Rafaelek ha- salaketa larri ugari deklaratu zutela.
sitako kontakizuna, “bi erailketak Aitaren eta osabaren kasuan, oso
gertatu eta gutxira eskuineko baten gazteak izan arren (kolpe militarra
“60ko hamarkadan, bat hurbildu zitzaion aginduz dirua gertatu zenean Txominek 17 urte eta
boluntario joan ematen bazion, senarra bizirik itzu- Antoniok 15 urte zituzten) Urnietako
nahi izan nuen li araziko ziola. Amonak erantzun zenbait biztanleek leporatu omen zie-
soldaduskara, baina omen zion alferrik zebilela, ondo sa- ten baserrietan ganadua lapurtzea,
mar zekiela bere senarra hila zegoe- eskuineko jendea jazartzea, emaku-
kuartelean esan
la nonbait”. Gaineratu du amonak me bat mehatxatzea eta tiro egiten
zidaten: “es en balde
hurrengo urtetan ezin izan zuela saiatzea…
que vengas, porque gainditu tristura eta dolua, eta eda- Diktadurak barkaiztegitarrak
eres hijo de rojo- riari eman ziola. Bere amak bisita egi- fitxatuta eduki zituen luzez, hamar-
separatista” ten zionean, etxeko atearen atzean kadetan barrena. Rafaelek anekdota
(Rafael Barkaiztegi).” ezkutatzen omen zen, bere buruaren ilustragarria azaldu du, “21 urte bete
lotsaz. baino lehenago, 60ko hamarkadan,
98
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
gerra bukatu eta 30 bat urtera alegia, boluntario joan nahi Errepublikanoaren egunkari ofizialaren 1937/03/24ko
izan nuen, handik itzuli eta agudo sartu ahal izateko lan zenbakian, aditzera eman zen zeintzuk ziren itsaso eta
munduan. Joan nintzen guardia zibilen kuartelera eskae- aireko ministerioaren erabakiak; horien artean, kargu
ra ofiziala egitera, eta zera adierazi zidaten: “es en balde militarren izendapenak. Zerrendan Angel ageri zen, he-
que vengas, porque eres hijo de rojo-separatista”. gazkinen teniente mekaniko gisa. 2
Juanita Boliña izeneko madrildar bat ezagutu zuen gerran
zehar eta harekin egin zuen ihes Iparraldera. Emakume
“Orain lortu ditugun agiri ofizialei hau, bi testigantza emaileen arabera, II. Mundu Gerran
esker hasita nago jabetzen kide aliatuak babesteko Espainia eta Frantziako estatuen
eta interpretatzen aitaren mugen artean sortu zen Comet lerroan aritu zen.
isiltasunerako edo negarrerako II. Mundu Gerran Alemaniako naziek Frantzia
menpean hartu zutenean, Angel atxilotu egin zuten eta
joera hura” (Miren Barkaiztegi).
Algerian sei bat urte preso eduki zuten. Gerra amaitu os-
tean, Donibane Lohitzunen bizitu ziren, eta alaba bat edu-
ki zuten. Harakina izan zen Ziburun.
Bartolo Barkaiztegi Garmendia (semea). Dakiten
bakarra da Burgosen preso eduki zutela urte mordoan.
99
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Arantxa
Barrenetxea
Odriozola
Lasarte, 1934
José Mari
Barrenetxea
Odriozola Arantxa y José Mari Barrenetxea Odriozola
“
a Lasarte, y trabajaba de chofer de autobuses de la línea de Tolo-
Nuestro padre sa-San Sebastián que regentaba su hermana, Xexili, que era viuda.
Nuestra madre se vino a servir al restaurante de los Yurrita, y así
tuvo que irse al es como se conocieron, y se casaron. Tuvieron a siete hijos: Juana
frente de Bizkaia, (1929), Jose Andres (1931), Paulino (1932), Arantxa (1934), José Mari
conduciendo (1936), Ana Mari (1939) y Juan Antonio (1941).
Tras estallar la guerra, los nacionalistas le dijeron a la tía que nece-
un autobús”. sitaban un autobús para llevarlo al frente de Bizkaia. Y por lo visto,
unos días antes había comprado un autobús nuevo. Y entonces, la
tía le rogó al padre que condujera él el autobús: “Andrés, tendrás
que llevarlo tú, no sea que le den fuego o algo así”. Y le puso de ayu-
dante a Juanito Nogues. Unos días antes, sin embargo, se cogió a la
madre y a sus hijos e hijas, y los llevó al caserío del abuelo a Itsaso,
pensando que todo el embrollo de la guerra sería cuestión de días
o semanas.
Así es como se marchó de Lasarte en septiembre de 1936, guian-
do el autobús. A los años, Juanito nos decía: “¡Cuánto lloró vuestro
padre cuando se enteró que tenía que ir! ¡Y las lloreras que echaba
100
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
101
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
La familia Barrenetxea Odriozola en la cima de Uzturre, el 05/06/1946. De pie, los padres José Andrés Barrenetxea y Juanita Odriozola, y en
medio, sus hijos Arantxa, José Mari, Juan Antonio y Ana Mari. Sentados: Josetxo, Juanita y Paulino.
“De niñas, en clase ensayábamos el “Durante la guerra, el cura y es- la madre de José Antonio.
“cara al sol” brazo en alto, y posterior critor Manuel Lekuona pasó unos En cuanto a la historia del ayun-
salíamos a la acera, Nos poníamos años escondido en el convento de tamiento, yo tendría seis-siete años,
en fila, y nos dedicábamos a saludar las monjas; temía acabar como un y por tanto hablo de 1941-1942. Me
a todo el séquito de Franco. Duran- hermano suyo, fusilado. Según me acuerdo que una vez mataron a
te los días que Franco se encontraba solía contar un amigo mío, José un maqui en el hipódromo. Y poco
en Donostia, detenían a gente del Antonio Irulegi, la única vista al ex- después, en el cuartel de la guar-
pueblo que los tenían fichados; los terior del que gozaba Lekuona era dia civil que se encontraba debajo
tenían encarcelados hasta que se la carnicería de Gabino y las casas de nuestra casa, se oía un follón de
marchaba Franco. A pesar de todo, cercanas. Cuando salía a pasear por gente cantando, y pregunté el por
es verdad que en Lasarte mucha el convento, miraba a fuera y siem- qué. “Que han cogido a un maqui, y
gente admiraba a los guardias”. pre se encontraba a una mujer en lo están celebrando”.
José Mari, por su parte, nos re- un balcón. Llegó a pensar que sería
cuerda dos hechos acaecidos en el una policía secreta. Luego con el Nota: la fotografía antigua han sido
convento y en el ayuntamiento. tiempo consultó y se enteró que era cedida por los entrevistados.
102
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Amaia
Begiristain
Gómez
Lasarte-Oria, 1952
Mari Carmen
Begiristain
Gómez
Amaia y Mari Carmen Begiristain
“
Apresaron a
los abuelos en “Por parte de nuestro padre, Ignacio, era una familia de cuatro her-
manos: Máximo, Jesús (Tolosa, 1908), Julián (Tolosa, 1911) y él (Lasarte,
Lasarte; a él 1924). Sus padres eran, Eduardo Begiristain Mujika (Tolosa, 1883) y Ca-
lo fusilaron y a simira Matesanz Benito (Leaburu, 1884).
Nuestro abuelo era tipógrafo de profesión. En el año 36, nuestro
ella la tuvieron padre y su hermano Julián convivían con sus padres, en la calle Ma-
presa”. yor de Lasarte.
Uno de nuestros tíos, Jesús Begiristain, estaba casado con Bernarda
Zubizarreta (Lasarte, 1911) y tenían un hijo, Eduardo, que nació en 1935.
También vivían en la calle Mayor.
Nuestro padre llevaba muy mal los recuerdos de la guerra, y evitaba
mencionarlo. Murió muy joven, cuando nosotras aún éramos pequeñas,
y apenas le escuchamos mencionar nada en casa. En el transcurso de la
dictadura, en una de las elecciones que organizó Franco, lo nombraron
para que estuviera en una de las mesas; le sentó muy mal, y se negó a
acudir. Vinieron a buscarle dos guardias civiles, obligándolo a presen-
tarse en la mesa.
103
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Tras crearse en 18/07/1923, la sociedad deportiva Biyak-Bat dinamizó parte de la vida deportiva de Lasarte-Oria. En la imagen, aparece la
primera directiva y entre sus miembros, Eduardo Begiristain. De pie: sin identificar, sin identificar, sin identificar, Laureano Unanue, Eduardo
Begiristain, Fabian Mercero y Federico Galardi. Sentados: Santiago Zulaika (secretario), Saturnino Mercero (presidente), y, Pedro Larrañaga
(vicepresidente). Otros miembros de la directiva fueron Pedro Galardi y Francisco San Sebastián.
104
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
luchó con los aliados y murió en una Domingo eran el principal objetivo de
de las batallas dentro de un tanque la Policía secreta española y francesa.
americano, abrasado. Por eso vivían encerrados, sin ver la
Jesús, tras romperse el frente del luz del sol, falsificando documentos
Norte continuó luchando en el frente para el Partido, fumaban mucho y
de Extremadura 2.. Tras la derrota mi- tomaba mucho coñac para aguantar
litar del Ejército Republicano en 1939, el encierro. Al final, se le desarrolló
se fugó a Francia. En París estuvo tra- un cáncer de pulmón y murió. A su
bajando para el PCE en el apartado de entierro asistieron más de tres mil
documentación; era tipógrafo de profe- españoles”.
sión, y un artista a la hora de falsificar Del hermano mayor, Máximo, ja-
documentos oficiales. Victorio Vicuña más hemos sabido nada con respecto
lo menciona en un libro escrito sobre al periodo de la guerra. Creemos que
los maquis, en los siguientes términos:3 también tomó las armas y acabó re-
“(…) Iba con un salvoconducto para fugiado en Francia. 4
Julián Begiristain, poco tiempo antes de mo-
seis meses, de los que sólo se daban a rir luchando contra el nazismo en Francia.
En resumidas cuentas, de la fami-
personalidades adictas al Régimen. Foto que envió a su hermano Ignacio a lia Begiristain Matesanz, en Lasarte
Lo había hecho un técnico estupendo Lasarte, el 24/01/1944. sólo quedaron dos de sus miembros,
que teníamos en París, un paisano de nuestro padre y su madre. A los años,
Lasarte, Jesús Beguiristain. Éste tra- les llegó una solicitud para que el
bajaba con Domingo Malagón, y había cuerpo de nuestro abuelo fuera ente-
sido comandante durante la Guerra “Por parte de rrado en el Valle de los Caídos, y por
Civil. Sus padres fueron los fundado- la familia de la supuesto, se negaron a ello”.
res de Izquierda Republicana en La- madre, además de Familia materna, Gómez García
sarte. Su padre fue fusilado en Burgos encontrarse con “La familia de nuestra madre tam-
y su madre se pasó no sé cuántos años bién presenta su particular vivencia
la casa de Goikale
en la cárcel. Su hermano Julián murió en lo que respecta al 36, pero no tan
robada, les raparon
abrasado en un tanque americano. Va- trágica como la que presenta la fami-
mos, que no hace falta que diga más el pelo al cero y les lia Begiristain Matesanz. Para cuan-
de esta familia. Tenía tales manos que hicieron el paseíllo do surgió el golpe militar, nuestra
dibujaba un sello en la carta y llegaba por las calles para abuela, Encarnación García, se en-
sin problemas a su destino. El proble- ridiculizarlas”. contraba viuda y con dos niños, Sara
ma de Jesús era que tanto él como (nuestra madre) y Adolfo. Los tres
1
CHUECA, Josu: Gurs, el campo vasco. Editorial Txalaparta, 2006. Pág. 143. Listado de internados en los islotes del campo vasco de concen-
tración de Gurs (1939). Sintetizado en base al Fichero de Internados en el Campo de Gurs. Archivo del Nacionalismo, Artea.
2
Según se señala en la página web de la SBHAC (Sociedad Benéfica de Historiadores Aficionados y Creadores), y a tenor de la información
extraída y revisada por éste del libro: ENGEL, Carlos: Historia de las Brigadas Mixtas del Ejército Popular de la República 1936-1939 (Ed.
Almena. Madrid, 1999), Jesús Begiristain fue un alto mando de la 103 Brigada Mixta que operó en el frente de Extremadura. Ésta se organizó
en marzo de 1937 en Cieza, a base de milicianos y reclutas de los reemplazos de 1931 a 1936. El mando recayó primeramente en el teniente
coronel de la infantería Germán Madroñero, pero en noviembre fue sustituido por el mayor de milicias Jesús Begiristain.
3
RODRÍGUEZ, Mikel: Maquis. La guerrilla vasca. 1938-1962. Editorial Txalaparta, 2001. Pág. 212.
4
Máximo Begiristain luchó en el frente de Norte con el batallón UGT-1, según referencia, EGAÑA, Iñaki: Gerra Zibila Euskal Herrian.
1936. Enciclopedia de ocho tomos. Editorial Aralar, 2000. Tomo VIII, Gerrako protagonistak. Pág. 83.
105
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
huyeron hacia Bizkaia, junto con la hermana de la abuela, vivienda de Goikale. Y les trasquilaron el pelo, les hicieron
Teresa García, y el marido de éste, Pako Gaztañaga Rodrí- ingerir aceite de ricino para provocarles diarreas, y les
guez, que vivían en Oria. Este último se enroló en el frente hicieron el paseíllo por las calles del pueblo para ridiculi-
con los republicanos. zarlas, a modo de castigo público. Nunca nos dijo si hubo
Encontraron refugio en Bizkaia y Santander. La ma- más mujeres de Lasarte que sufrieron con ellas lo mismo.
dre solía contar que les cogió muy cerca el bombardeo de Posterior a aquello, siempre mantuvo una relación nor-
Gernika. Solía hablar de tener pánico a los bombardeos y mal con la gente del pueblo, pero en cierta ocasión sí les
los ruidos de la guerra, de esconderse en alcantarillas, de debió recordar algo de aquel episodio a los culpables o sus
las penurias que pasaban, de que ella no solía comer nada, cómplices.
de los repartos de comida y de cómo la gente se iba corrien- Después de romperse el frente de Bizkaia en 1937, Pako
do en cuanto conseguía un plato de lentejas… Gaztañaga fue recluido en alguna cárcel o algún batallón
Ella y su hermano Adolfo estuvieron en un tris de em- de prisioneros en Castejón (Navarra). Ese dato lo sabemos
barcar con dirección a Inglaterra, al igual que lo hicieron porque siempre oímos en casa que su mujer fue un día a
unos primos de Miravalles. visitarlo, para enseñarle el niño recién nacido”.
Solía recordar con especial dolor la vuelta a Lasar-
te. Se encontraron con que les habían robado cosas de la Nota: las fotografías antiguas han sido cedidas por las entrevistadas.
Sara García e Ignacio Begiristain, padres de las entrevistadas La madre (Casimira Matesanz) y su hijo (Ignacio). Fueron los dos úni-
cos miembros de la familia Begiristain Matesanz que quedaron en
Lasarte tras la guerra.
106
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Joxe
Beloki
Balerdi
Lasarte, 1921-2019
“
Gure aita errekete Joxe Beloki Balerdi
“Joxe Domingo Beloki Aranburu eta Magdalena Balerdi Zelaia ziren nire
gurasoak. Ezkondu eta Lasarteko Kale Nagusian jarri ziren bizitzen.
Hiru seme-alaba eduki zituzten, eta ni izan nintzen lehenbizikoa. 1921an
jaio nintzen eta oso txikitan garrotilloa pasatakoa naiz.1 Hil ala bizi egon
nintzen, egunetan. Gau batean, medikuak besoetan hartu, eta esan
zidan: “goizeko 06:00ak harrapatzen baituzu, salbatuko zea, bestela ez”.
Aurrera egin nuen, eta ondorengo urtetan, Maria Luisa (1923) eta Joxe
Antonio (1931) senideak heldu ziren familiara.
Kaletarrak izan arren, baserri giroak erakartzen gintuen. Eta
horrexegatik, aitak hipodromoko zaldiekin lan egiten zuen eta ehun
bat buruko artaldearen jabe ginen Belkoain, Abalotz, Txaldatxur
eta Andatzako parajeetan, orain baino baso gutxiago zeukatenean.
Gainera, hipodromo ondoko Arkutxa baserrian familia bizi genuen,
eta hortaz, hipodromoko inguru hori nahiko ondo ezagutu behar,
baita bertan ibili ziren bateko eta besteko hegazkinen zenbait
mugimendu eta abar.
1
Digfteria izeneko gaixotasuna da garrotilloa, arnasbideei eragiten dien
infekzio larria. 1923an bere aurkako txertoa asmatu zen arte, batez ere umeei
eragiten zien gaixotasuna izan zen.
107
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Aurreneko aeroplanoa hipodromoan aldean ikusi galdetu zidaten ea han Igeldoko gainean ba ote zegoen
nuen nola jaisten zen, airean bueltaka eta bueltaka ibili eta inor, etsaien aldetik. Nik, ez nuela uste. Eta gero zer da,
gero. Oriako zubi zaharraren ondora korrika joan nintzen, eta teniente koronel bat akabatu zuten hara gora igotzen
eta bertan, haritz baten gerizpean pilotu errusiar bat ari zela. Nik zer nekien, bada? Igeldora, tropa guztia lau
etzanda ikusi nuen; lodikotea zen gizona. Ez dakit zertan hanketan igo zen orduan, eta balen ziztuak gure etxearen
ibilia zen, inguruan etsairik ba ote zegoen bigilatzen-edo. gainetik sentitzen genituen”.
Baina Lasarte, Oria eta Zubietako inguruak
bonbardatzen hasi zirenak lehenbiziko, Tolosa aldetik Leteunen, gorpua lurperatuta
etorri ziren. Hiru aeroplano ziren, bat ikaragarria. Esaten “Istilu hura pasa ahala, hartaz gero Igeldoko Sagasta
zutenez, hiru gidariak italiarrak ziren. Balak helizeen baserrikoek aditzera eman zigutenez “zatozte, zergatik
tartetik botatzen zituzten, goitik behera. Lasarte hartu dute eta ez dago zertan kezkaturik”.
Behin Arkutxako osabarekin nintzen ganadua Etxera urreratu, eta han harrapatu genuen aita, etxea
gobernatzen, eta hiru hegazkin agertu ziren zeru txukuntzen ari zela. “Hemen ibili den jendearen zerak
zabalean, “Zer egin behar ote dute?” elkarri galdezka jarri garbitzen ari naiz” esan zigun. Orduan etxe guztiak
ginen. Halako batean, txistu soinua goitik behera. “Guri pasatzen baitzituzten, eta harrapatzen zituztenak
bota dizkigute!!”. Ganadua bazterrera arrimatu genuen trenetan kargatu eta eraman egiten baitzituzten. Lasarte
badaezpada ere, baina konturatu ginen baserriaren ez zuten txikitu, baina lapurretak egin, hori bai!
azpialdean egoten ziren zaldien ukuiluen artean hiru Sakabanatutako artaldea biltzea izan zen lehenbiziko
bonba erori zirela. Baina zer da, eta ale bat ere lehertu ez! lana niretzat, itzuli eta gero. Abalotzetik aurrera joan eta
Kapritxoa eduki, ezkutatu zirenean ikustera joan nintzen Zizurkileko mugetan, burdinola zaharreko horretan-eta,
ikustera. Granadak ziren, kanoien granadak, helizeetara zenbait ardi bilatu nituen. Besteak auskalo non ote ziren,
soldatuta. Baina pistoirik ez zuten edukiko nonbait. tiroz ibiltzen zituztela esaten baitzuten; abilitaterik ez
Txaldatxurreko borrokaldien garaian eta gero soldadu gizonei tiro egiteko, eta ardiekin aritu behar!
frankistak Lasarten sartzeko atarian, Igeldora abiatu Andoaingo Belkoain aldeko Garate eta Pagarteko
ginen. Horretarako, aitak Bilbo aldera bidali nahi izan baserritarrak ere saiatuko ziren gure ardiekin.
nahi gintuen, salbazioa han zela esanda. Bera Zubietan Handik gertu, Txaldatxurren esaten dute sarraskia
geratu zen, eliza ondoko Kale baserrian. Etxetik atera eta izan zela, jendea garbitu zutela, eta nik pertsona bat
agudo, ordea, amak erabaki zuen Igeldoko bere ahizparen bilatu nuen Leteuneko tontorrean. Lurpean sartu berria
etxean geratuko ginela, Beakotegi baserrian, leku segurua zen, eta hanka bat kanpoan zeukan. Bere ondoan liburu
zela eta hura. bat zegoen, han hil zirenen izenen liburua uste dut. Ez
Bien bitartean, Lasarte huts-hutsik geratu zen; batzuk nintzen atrebitu etxera ekartzera. Hurrengo egunean
kostaldera eta beste batzuk estranjerira abiatu ziren, gure joan nintzen liburuaren bila, baina ordurako Abalotz
osaba-izebek egin zuten bezala. elektrizitateko zentralean lan egiten zuen erreketeak
Baina leku segururik ez zegoen inon, eta agudo eramana zeukan. Egunak aurrera gorpua ere handik
Donostian sartu ziren soldadu nafarrak. Eta haiek eraman egin zuten.
zuzenean Igeldora, Oriora iristeko! Gure ingurura Trintxerak Txaldatxurren ez ezik, Andatzan ere
igo zirenean, soldaduek niri agindu zidaten Igeldoko eginak zeuden eta abandonatuta, eta inguruan bala zorro
mendigainean zegoen bandera kentzeko eta eurena pila topa zitekeen”.
jartzeko. Nik ezetz, ez nintzela igoko. Banderak ze
koloretakoak ziren eta ez ziren, nik kontu horrenik ez Frankisten aerodromo berria
nekien ezer! Azkenean bakean utzi ninduten, baina “Hurrengo asteetan, frankisten hegazkinen mugimendua
hurrengo egunean plazako tabernan berriro topatu, eta hasi zen sumatzen hipodromoan.
108
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Herrian erailketak
“Herrian ere hil zituzten pertsonak hurrengo asteetan.
Gu Kale Nagusia bizi ginen lehen esan bezala, eta leihotik
zelatan jarrita egunero ikusten genituen nola eramaten
zituzten presoak ilaran, hipodromo aldera lanera-edo. Le-
henbiziko aldian hamahiru bat lagun izango ziren denera,
baina egunez egun kontatzen nituen eta beti bat gutxia-
go. Pixkanaka, denak akabatzen zituztela irudipena har-
tu nuen. Ez dakit nongotarrak ziren.
Horietaz aparte, nik baneukan adiskide bat herrikoa,
egun batetik bestera akabatu zutena: Ximon Egia. Eliza
atzean bizi zen, eta ahariekin ibiltzen zen. Harekin
asko hitz egiten nuen, nik ere bai baineukan afizioa
aharietarako.
Joxe Domingo Beloki, Joxe Belokiren aita, ardiak zaintzen. Hiltzeko Gure aita, berriz, hiltzeko zorian eduki zuten.
zorian eduki zuten golpe zaleek Lasarteko taberna batean, 1936an.
Erreketea zen hil nahi izan zuena. Horretarako, bazen
pertsona bat tropa frankistak heldu aurretik etortzen
Pistaren iskinean hiru bat hangar eraiki zituzten. zena Lasartera; geroxeago tropa horiekin azaldu zenean
Bertan aeroplanoak sartzen zituzten; hegoak askatu, jakin genuen nola ibilia zen espia bezala. Kontua da aita eta
zuzendu eta atzeraka sartzen zituzten bunkerretan, inork Cristobal Intxausti, bere lagun bat, Ongi Etorri tabernan
ez ikusteko moduan. Gainetik hormigoia ikaragarria zeudela, eta errekete hori hasi zela “¡Viva España!” eta
zeukaten. Hor daude oraindik hangarrak. antzekoak garrasika. Eta zer egin dute lagunak eta biek,
Pista iskinean egin ziren bunkerrak hiru bai. Han eskua luzatu beharrean, ukabila altxa! Zera, pistola atera
aeroplanoak sartzen zituzten, hegoak askatu eta zuzendu ziela erreketeak, desafioka! Eskerrak Etxaniz pentsu zalea
eta atzeraka sartzen zituzten bunkerretan, eta inork ez orduantxe egokitu tabernan. Hark esan zion, “¡Déjales, que
zituen ikusten. no saben lo que hacen!”.
Ondoan, egundoko gasolina biltegia eraiki zuten, eta Hari eskerrak! Bestela, han bertan hilko zituen!
inguruan ikaragarrizko itxiturarekin. Gainean, berriz, bi Orduan edozein moduz hiltzen baitzuten jendea…”
metroko karrilak egin zituzten. Hormigoia kapa gainera
jarri zuten ondoren, etsaiek bonbardaketen arriskutik
ondo babestuta gera zedin.
Aerodromo galanta egin zuten aldi berean. Pista
berdintzeko, Buruntza harrobiko harritzar pila ekarri “Leihotik zelatan jarrita egunero
zuten. Hor sartu zen harria eta hondarra! ikusten genituen nola eramaten
Hangarren atzean txabolak zutitu zituzten, pilotuek lo zituzten presoak ilaran, hipodromo
bertan egiteko. Horiek Yurrita familiaren Central izeneko aldera lanera-edo; egunez egun
hotelera etortzen ziren, otordutara. Hemendik Bilbo
kontatu, eta beti bat gutxiago”.
alderako bidaia egiten zuten hegazkinetan. Egun batean,
bat jota etorri zen; etsaien metrailak-edo harrapatu zuen,
eta motorra izorratura zekarren. Zeharka etorri zen, baina
ondo bidean hartu zuen lurra. Abilitatea bai pilotuak!”.
109
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Arantxa
Beloki
Iraola
Lasarte-Oria, 1948
“
Arantxa Beloki Iraola
Aitak sekula
Juan Kruz Beloki Aizpurua, Arantxa Belokiren aita,
ez zuen gauza 1936ko irailean atxilotu zuten eta 30 urteko zigorra
handirik kontatu ezarri zioten. San Cristobal gotorlekuan eta Burgosen
preso eduki zuten. 1943an utzi zuten aske.
bere buruaz, beste
hainbat etxeetan Aitaren gora beherak jakiteko jakin mina
bezala. Baina Arantxa Belokik beti eduki izan du aditzea bere aita 1936ko gerran
ni txikitan, beti nola ibili zen estu eta larri, eta heriotza nola eduki zuen gertu.
“Aitak sekula ez zuen gauza handirik kontatu bere buruaz, beste
ibiltzen nintzen hainbat etxeetan bezala. Baina ni txikitan beti ibiltzen nintzen
bazterrak miatzen, etxeko kaxoi eta bazterretan miatzen, argazkiak begiratzen…
Horregatik gordetzen ditut hainbeste argazki San Cristobal
argazkiak kartzelakoak. Azken urtetan aparteko interesa jarri izan dut, eta
begiratzen…”. kontaktuan nago handik pasa ziren presoen familiarrek osatu
duten elkartearekin. Argazki guztiak bidali dizkiet.
Azken aldian, berriz, Jaurlaritzaren eta Aranzadiren bitartez,
agiriak heldu zaizkit hainbat artxibategietan gordeta egon direnak
hamarkadetan. Aitari buruzko makina bat agiri dira”.
Agiri horiek baieztatu ahal izan diote aitak heriotza zigorra
mehatxupean eduki zuela.
“San Cristobal eta Burgoseko kartzelatan urteak egin izanaz
gain, nik jakina neukana orain arte, zera zen: ia fusilatu egin zutela
Donostian, eta bezperan, aita nola ibili zen familiarrak agurtzen.
Nonbait, Ondarretan, fusilatzeko atera zuten ziegatik, eta zer-
da-eta, fusilpean zeramana edo akabatu behar zuena -ez dakit ondo-,
laguna egokitu! Esan omen zion: “Pero Beloki, ¿tú qué has hecho?”. Eta
110
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
aitak erantzun: “¡Tú sabrás! Yo no he omen zituzten, eta horietatik zazpi Ez aitak ez amak, ez zidaten antzeko
hecho nada!”. Lagunak, bultza egin azkenean akabatu egin zituzten. Gu- sentimendurik transmititu”.
eta ziegara bidali omen zuen berriro, rea libratu egin zen; bera libratu zen
esanez: “¡Yo no te voy a disparar!”. bakarra izan! San Cristobal gotorlekuan preso
Pentsatzen dut orduan aginduari Nik 17 urte nituela, ama hila zela, Iruñeko kartzela siniestro bezain
muzin egitea zaila izango zela, are Zubietako apaiza (On Frantzisko) mitiko hartaz argitaratzen den oro
gehiago militarren eskuetan; baina etxera etorri zitzaigun. Aitarekin irakurtzen ari da azken aldian Aran-
ikusita ziegatan presoak pilatu egon zen solasean, eta joan zenean, txa Beloki. Eta hara non topatu duen
egiten zirela, eta zutik egon behar nik egundoko jakin mina eduki! Fuerte de San Cristobal, 1938. La gran
izaten zutela etzateko ere espaziorik “Aita, zer nahi zuen?” galdetu nik. Eta fuga de las cárceles franquistas li-
ez zeukatelako, bada, orduan, aitak erantzun: “Ezer ez, ezer ez”. Nik buruan, bere aitaren aipamena egi-
akaso aita hiltzat emango zuten etsia hartzen ez, eta azkenean, zer- ten dela.
frankistek. Horrexegatik libratuko bait kontatu zidan: “Begira, gu salatu “Hara preso eraman zituzten
zen! Eta gero, ez dakit zergatik eta gintuen gizona hiltzen ari omen da, makina bat presoetatik batek (Ma-
nola, baina heriotza zigorra kendu, eta barkamena eskatu nahi omen du”. nolo Urkiaga, Ondarroako semea) li-
eta 30 urteko kartzelara kondenatu Hortxe bukatu zen elkarrizketa. buruan kontatzen du kartzelan sartu
zuten, San Cristobal kartzelara Nik ez dakit zeintzuk ziren fusila- eta berehala gure aitarekin topo egin
bidaliaz”. tu zituzten beste lagun haiek. Geroz- zuela. Hara zer dioen1:
tik, alkatea eta apaiza zeintzuk ziren “(…) A los cinco días Juan Cruz Be-
“Nonbait, jakin izan dut, ez besterik. Nik, egia loki, (328), me preguntó que dónde tra-
Ondarretan, aita esanda, ez du mendekurik bilatzen. bajaba. Le dije que en casa trabajaban
fusilatzeko atera
zuten ziegatik,
eta zer da-eta,
fusilpean zeramana,
laguna egokitu!”.
Salaketak
Gaztetan, belarria zut jarrita, datu
bat hemendik eta bestea handik,
informazioa pilatu izan zuen
Arantxak, aitaren gainean. Besteak
beste, aita hil ala biziko egoerara
eraman zuten salaketei dagokien
atala:
“Aita herritarrek salatu zutela
entzun izan dut betidanik etxean.
Hain zuzen ere, Usurbilgo apaizak
eta alkateak. Zortzi lagun salatu Preso taldea San Cristobal kartzelan. Juan Kruz Beloki makurtuta, ezkerrekoa da.
1
SIERRA, Felix eta ALFORJA, Iñaki: Fuerte de San Cristobal, 1938. La gran fuga de las cárceles franquistas. Pamiela argitaletxea.
Iruñea, 2006. PDF formatoan.
111
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
112
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Nahiko umiliazioa sufritu zuen, markatuta geratu biografia eta ibilbidea osatu ahal izan dugu Juan Kruz
zen, baina duintasuna, harrotasuna edo dena delakoa ez Beloki Aizpururen inguruan.
zuen galdu sekula. Horrexegatik izango da niri galarazi Bidanian 1912an jaio zen; gurasoak, Juan Bautista eta
egiten zidala Okendo ondoan, oraingo Jalgi parean ze- Josefa Inazia zituen. 1936ko kolpe militarra heldu zenean,
goen Auxilio Social-eko egoitzara urreratzea. Han esne Usurbilen bizi zen, Usarraga baserrian. Metalgintzako
hautsa eta gazta pusketak banatzen zituzten, eta gosez langilea zen lanbidez, eta EAJko eta ELA sindikatuko
ginen umeak hara joatera tentatzen gintuzten. Amak, or- kide. 1936/08/25ean, Usurbilgo milizian zerbitzuak eskaini
dea, errieta egiten zidan: “ezta pentsatu ere, ez zaitez hor zituen, talde-buru izendatua izan eta gero.
sartu”. Arrazoirik ez zidan azaltzen, eta heldutasunera Irailaren 16an Donostian atxilotu zuten eta
iritsi ahala jabetu nintzen egoitza hura falangistena zela, Ondarreta kartzelara eraman.
eta amak haiekin ez zuela ezertxo ere jakin nahi”. Irailaren 27an, gerra-kontseilua ezarri zioten abian
jarritako 482/36 instrukzioaren bitartez.
1936/10/08an epaitegi frankistak epaiketa antolatu
zuen Donostian, Juan Kruz Belokiren, Salbador
Zapirainen eta zehazten ez diren beste hiru pertsonen
aurka. Akusatuek Candido Garcia Infanteriako tenientea
izan zuten defendatzaile. Belokik honako deklarazioa
egin zuen epailearen aurrean irailaren 26an eta baita
ere epaiketan zehar, urriaren 8an: Usurbileko defentsa
Batzordeak bertako gazteak guztiak mobilizatu zituela
eta bera talde bateko buru izendatu zutela, soldaduska
egina zeukalako. Bere taldearen eginkizunak honakoak
izan omen ziren: errepideetan salbo-konduktuak
eskatzea, defentsa posizioetara elikagaien konboiak
eramatea, eta, Andatza mendi inguruak miatzea; eta
eginkizun horiek guztiak, ehiza eskopetekin egin omen
zituzten. Aldi bereran, Buruntza mendia faxistek hartu
zutenean mandazainen talde baten buru jardun omen
zuen, Oriako defentsa Batzordeak aginduta. Adierazi
zuenez, Euskal miliziak Oriora erretiratu zirenean
bere arma entregatu eta Azpeitira joan zen izeba baten
Juan Kruz Belokik, zazpi urteko kartzela zigorra sufritu eta gero,
etxera; han bere burua frankisten esku uztea erabaki
1943an, bere bihotzeko Alberta Iraolarekin elkartu ahal izan zuen.
zuen. Era horretan, Donostiako kuartelera bere burua
entregatzera abiatu zenean, Usurbilen atxilotu egin
Ondarreta, Burgos eta San Cristobal kartzeletan zuten. Errepublikaren alde jardun zuen egun horietan
gatibu ezin izan omen zuen ihes egin, oso zainpean zegoelako.
1936ko gerran Euskal Autonomia Erkidegoan Epaiketan zehar, besteak beste Eladio Morrás
desagertutakoei buruzko ikerketa egiteko Eusko Basozain eta Usurbileko Falange Españolako buruak
Jaurlaritzak eta Aranzadi Zientzi Elkarteak 2002an deklaratu zuen. Honen esanetan, Belokik armak
sinatutako lankidetza-hitzarmenaren ondorioz, Arantza hartu zituela, baina aldi berean, aitortu zuen Belokik
Belokiri, 97 agiriez osatutako dokumentazio sorta eskura ahaleginak egin zituela “gorriek” Usurbilen lapurretak
jarri zioten 2013/08/19an2 . Agiri horiek irakurriz, honako eta txikizioak egin ez zitzaten. Josefa Samaniego,
2
Ferroleko Ipar Mendebaldeko Artxibo Militarreko artxibategi an, Gipuzkoako Artxibo Historikoan, Salamancako Memoria Historikoaren
Artxibategian eta Administrazioaren Artxibo Nagusian topatutako dokumentazioa.
113
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Muruaren alargun markesak ere deklaratu zuen; honek zigor-urte gehienak. Ez zuen parte hartu 1938/05/22n
adierazi zuenez, Belokik bere jauregian egonaldia egin gertatu zen ihesaldi masiboan. Gogoan izan behar da
zuen kolpe militarraren ondorengo asteetan, eta herriko 795 preso izan zirela ihesari ekin ziotenak; horietatik
pertsonak eta ondasunak defendatzen saiatu zen 585 harrapatu egin zituzten handik egun gutxira; 187
orduan. Migel Aldazabal Usurbileko beste herritarrak berehala erail zituzten, eta soilik hiruk lortu zuten muga
ere antzeko deklarazioa egin zuen. zeharkatzea. 2.487 preso zituen orduan kartzelak. Bizi
Urriaren 10ean jakinarazi zen sententziak heriotza baldintza ezin makurragoetan bizi izan ziren presoak
zigorrera kondenatu zuen Juan Kruz Beloki. Nolanahi bertan, gosea, izurriteak, jipoiak… bidelagun izan
ere, Burgosetik (Gerra Idazkaritza saila) agindu berria zituztelarik. Egin kontu, kartzela gisa irekita egon zen
heldu zen urriaren 28an, zigorra konmutatzearen denboran (1937/01/01etik 1945/07/06ra), 305 presok galdu
aldekoa, hots, zigorra 30 urtetara murrizteko aginduz. zuten bizia bertan.
1936/12/24an Beloki San Cristobalera eraman zuten, 1942/09/16an, Beloki Burgoseko kartzelara eraman
Ezkabako mendiaren gainean kokatutako gotorlekura zuten. Eta azkenik, 1943/01/28an aske utzi zuten.
(Iruñerria) hain zuzen. Alberta Iraola eta biak 1945ean ezkondu ziren, eta
1940/01/25ean zigorra murriztu egin zioten bigarren bi seme-alaba eduki zituzten, Patxi (1946) eta Arantxa
aldiz, oraingoan hiru urteko zigorrera jaitsiz. Guztira sei (1948).
urteko zigorra bete zezan.
Belokik San Cristobaleko kartzelan egin zituen Oharra: argazki zaharrak elkarrizketatuak utzitakoak dira.
Euskal preso politikoak Burgoseko kartzelan, 1942ko hondarrean; horien artean, Juan Kruz Beloki, geziarekin markatuta.
114
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Ángel
Belza
Ventura
Donostia, 1926
“
Ángel Belza Ventura
En Rusia, después
de 12 años recibí Ángel es un niño de la guerra expatriado a la URSS, un
la primera carta superviviente, que ha dejado escritas sus vivencias.
En su libro relata mil historias vividas en primera per-
de mi madre; fue sona (hambre, presidio, enfermedades…), a la vez que
un shock, hablaba las padecidas por su familia, con un hermano muerto
del padre y un en un bombardeo fascista en 1937, y el asesinato de su
padre por un falangista en 1942.
hermano muertos
Ángel pertenecía a una familia republicana de Lasarte. Sus padres
fueron Gregorio y María, naturales de Etxarri Aranatz (Nafarroa), y
sus hermanos eran, Miguel (1920), Luis (1925) y José Manuel (1932). La
familia llevaba ocho años residiendo en Lasarte, cuando se produjo el
golpe militar, y participó en la evacuación del pueblo, días previos a su
ocupación por las tropas franquistas el siete de septiembre de 1936. 1
La familia estuvo refugiada en Bilbao, hasta que los padres deci-
dieron que Ángel y su hermano Luis debían ser evacuados a la URSS,
junto con otros casi 1.500 niños y niñas de Euskadi; en el puerto de
Santurtzi fueron embarcados en el Habana el 13/06/1937, junto con 72
profesores, auxiliares y dos médicos.
1
Datos biográficos extraídos del libro escrito por él mismo. BELZA, Ángel:
Memorias de un niño en Rusia. 1937-1957. Ed. Paradiso_Gutenberg y eBooks-
Bierzo. 2013. El Ayuntamiento de Lasarte-Oria participó en la coedición del
libro.
115
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
La familia Belza Ventura en 1927. Los padres, con sus hijos Luis, Mikaela, En diciembre de 1944, burlando
Ángel y José Manuel. Mikaela murió dos años después en un accidente
de tráfico en Lasarte. a la militsia (policía de la URSS), 33
jóvenes del Estado español, entre
ellos Belza, regresan por su cuenta
a Moscú. A los pocos días ingresa en
una fábrica de motores de aviación
en Moscú, donde aguanta golpes, in-
En total, fueron veinte mil niños Leningrado. Allí son distribuidos en sultos y vejaciones. Así hasta enero
y niñas de Euskadi repartidos por el dos grupos hacia Rusia y Ucrania. del 46, que abandona ese trabajo sin
Gobierno Vasco entre familias y colo- Ángel estudia en Moscú en unas con- autorización, lo que supone en tiem-
nias de acogida en toda Europa. A su diciones excelentes para el desarrollo pos de guerra un delito de sedición.
vez, fueron 34.000 los niños y niñas físico e intelectual. 22/07/1941 la URSS Sin permiso, documentación ni pasa-
de todo el Estado español enviados entra en la II. Guerra Mundial, y du- porte, Ángel comienza su vida como
al extranjero por el Gobierno de la rante agosto de 1942 se produce la “proscrito”. Errante sin rumbo, du-
República, para salvarlos de la guerra. ofensiva del ejército nazi contra Sta- rante la primavera de ese mismo año
El 22/06/1937 los niños destina- lingrado. Coincidiendo con el esta- trabaja en una granja en Ucrania; es
dos a la URSS llegan al puerto de llido de la guerra, los hermanos Luis tiempo de sequía y hambruna, donde
116
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
117
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Martínez de Andoain, José Garmendia y Adrián Barcena Mencionó los primeros años vividos en la URSS:
de Errenteria. “Los vascos, vivimos cuatro años en paz. Tuvimos las po-
En el transcurso del acto, hizo mención a varios capí- sibilidades de estudiar que jamás tendríamos siendo hijos
tulos de su vida. En lo que respecta a la huida de la familia de obreros en España. Y luego vino la guerra mundial, el
a Bilbao, dijo: 22/06/1941. Nosotros vivíamos una vida feliz, pero nos
“Nos fuimos a Bilbao. Después, a los 20 años de regreso faltaba nuestra patria, y las noticias que no recibíamos
de Rusia, le pregunté a la madre cómo es que emigramos de nuestros padres. Escribíamos sin parar, sobre todo los
a Bilbao, dejando atrás Lasarte. Aparentemente mis primeros años, pero la mayoría de nosotros no recibíamos
padres no se mezclaban en cuestiones políticas. Eran respuestas. Dichosos los que tenían conocidos en Inglate-
proletarios como la mayoría que nos fuimos a Rusia. Y rra y a través de ellos recibíamos noticias de España. Yo la
me dijo mi madre: “es que éramos del bando de los rojos”. primera carta que recibí de mi madre, fue 12 años después,
Efectivamente, he contado varias veces un episodio, de y fue un shock para mí, porque esta carta la envió clan-
cuando tenía 6 o 7 años. Me enviaron una vez con un destinamente desde Francia, a través de una prima que
botijo a por agua, y caí en una trampa, por querer coger trabajaba en Irún, que la pasó por la frontera, Iba dirigida
una trucha que saltó a las piedras. Luego cuando quise a Dolores Ibarruri, y en ella describía que mi padre había
volver a las escaleras, no pude. Estaba lleno de miedo, sido asesinado, por un falangista. Que mi hermano menor,
hasta que apareció un niño, que me dijo que me iba a José Manuel, había muerto en un bombardeo, y que a mi
ayudar. Pero le dijo la madre: “no, no déjalo, que es de los hermano mayor, Miguel, lo detuvo la guardia civil, y lo me-
rojos”. Éste era el ambiente que se vivía en aquella época. tieron preso, pero que luego se había escapado o no sabían
Había un ambiente de odio infranqueable”. dónde estaba.
Recordaba el día que embarcó rumbo a Rusia. Lo más difícil de aquella época, fue cuando se disolvió
“Aquellos 11 meses que pasamos en Bilbao, siempre los la casa infantil. Yo fui a estudiar a una escuela de ingenie-
he llamado como el museo de los horrores: hambre, ros de aviación. Con 17 años, fue la primera vez que fui-
miseria, bombardeos, horrores… Y el 12 de junio, fue el mos independientes,, nadie hacía esfuerzos para aliviar
día en que cayeron los peores bombardeos. Entonces, nuestra situación. Fue una época terrible, aunque estu-
toda la familia (cinco miembros) pasamos una odisea viésemos muy lejos del frente. En cuestión de alimenta-
hasta llegar al puerto de Santurtzi. Avanzamos medio ción, comíamos una vez al mediodía, y en las siguientes 24
a rastras, entre gritos de ¡cuerpo a tierra! Mientras yo horas ya no teníamos más bocado. No teníamos leña para
subía al carguero La Habana, el hermano de cuatro calentar, y hacía un frio de mil demonios.
años me decía, llorando: “¡Angelito, quédate aquí, no te Hasta que a finales de diciembre del 44 decidimos for-
marches!”. Una vez entrado en el mar, cuando desperté, zar la resistencia que había para que nosotros pudiéramos
pensé que ya no volvería a ver a mi hermano”. regresar a Moscú. Llegamos a Moscú, éramos 36 niños y
118
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
niñas. Yo tenía 13 años. Todos enfermos de la malaria, mal de tres jóvenes que estaban muertos de hambre.
alimentados. Llegamos a Moscú y empezamos a trabajar Mas luego se complicó cuando los americanos, que
en la fábrica de motores para aviones. Como extranjeros durante la guerra nos habían ayudado bastante en lo re-
sólo hacíamos 8 horas, siendo los domingos festivos. Los ferente al material bélico, alimentos.., decidieron pasar
rusos trabajaban 365 días al año, sin tener ni festivos ni factura al gobierno soviético. Esta factura cuatriplicaba a
vacaciones, en turnos de 12 horas. la que pasaron a los ingleses, a pesar de que éstos hubieran
Se acabó la guerra, y el 9 de mayo de 1945 empezó otra recibido muchas más ayudas que las que recibió la URSS.
época. No quiero hacerme juez de lo que pasó allí, de la se- Se negaron a pagar, y entonces los americanos corta-
veridad, no solamente hacia nosotros, sino también hacia ron todas las relaciones con ellos. Quien mayormente su-
a los soviéticos. En febrero del 46, visité ciudades como frió esta ruptura fue la población rusa.
Kiev, Kisimiov, Jarnov..., y os puedo decir que allí sólo se En febrero de 1946, cuando Churchill pronunció un
veían ruinas. Y la situación se agravó debido a que en el 46, discurso en EEEUU, fue el comienzo de la guerra fría; en
en Ucrania -lo que era un granero para la Unión Soviética-, concreto, cuando dijo que había que poner un paredón
hubo una sequía que no permitió que creciera nada. Os para que el comunismo no avanzara en el mundo. Los que
puedo asegurar, que yo cuando bajé una vez hacia Ucra- hasta entonces habían luchado contra el fascismo, se posi-
nia occidental a estudiar, tuve que pasar sobre el cadáver cionaron abiertamente contra el comunismo.
Ángel Belza, con otros niños de la guerra, durante la presentación del libro en Lasarte-Oria. Sin identificar, Ángel Belza, Nati Martínez, sin
identificar y José Garmendia.
119
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
120
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Victorio
Bikuña
Ferrero
Oria, 1913 - Lasarte, 2001
“
No podía Victorio Bikuña
121
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Oria: entorno familiar y social tiempo de presentarse en la escuela queríamos meternos con ellos, pero
La biografía de Victorio Bikuña posee para hablar con el maestro. Recibimos que íbamos a pasar por las buenas o
unos antecedentes familiares muy una paliza del maestro, después de por las malas. Empezaron a soltarse
humildes, al igual que la inmensa ma- don Rosendo, el cura párroco de San y entraron en el “batzoki”. Aquí empe-
yoría de vecinos del barrio de Oria:2 Pedro Apóstol, y luego de nuestros zó la fama de la “pequeña Rusia” para
“(…) Mi padre era Luis Vicuña Be- padres. Ellos vivían ajenos a todo lo Oria ”.
loqui, de un caserío de Ordicia, que que no fuese trabajar, pero mi madre, Fundamos también una coope-
murió sin saber casi una palabra de quizá porque era un hijo bastante des- rativa de consumo obrera, con mu-
castellano. Mi madre era de la Rioja carriado, me quería mucho. cho esfuerzo, porque con ello perdió
alavesa, Celestina Ferrero Muga. Vi- En nuestro pequeño piso no había Brunet una fuente de dinero y un
nieron muy jóvenes a la barriada de agua corriente y se sufrían las conse- mecanismo de presión. En dos años
Oria, cuando la empresa Brunet es- cuencias de la escasez. Sufríamos mu- conseguimos ya distribuir un divi-
taba en pleno apogeo. Padres pobres, cho, pero no le dábamos un sentido dendo a las familias en función de
honrados, tuvieron nueves hijos, yo el político o social. Hacía poco que había lo consumido. Fundamos también
menor, pues nací el 21 de mayo de 1913. empezado la industrialización de la las JJ.SS. las Juventudes Socialistas,
La empresa Brunet era la dueña zona y el barrio se componía de emi- y participamos en largas y encona-
del pueblo. Yo he conocido al viejo, don grantes que, o no sabían ni palabra de das luchas para reducir las jornadas
Guillermo y luego al hijo, José Manuel. castellano o no hablaban palabra de de trabajo y mejorar los salarios. Los
Ellos tenían fama como empresarios eusquera…”. patrones contraatacaban dando más
y gestores, pero como patrones eran cancha a “Solidaridad”, apoyándose
auténticos explotadores. A cada uno Oria, la pequeña Rusia, se organiza en el cura y las catequistas, pero poco
lo suyo. La fábrica no solía bajar de Durante 1931, orientados por el joven lograban…”4.
los doscientos trabajadores. Los pisos, maestro de la escuela de niños, Fede-
la electricidad, el agua, el economato, rico Etxezar, Juan Martín y el mismo Retrato de una juventud combativa
todo estaba en manos del señor Bru- Bikuña se dirigieron al sindicato UGT Bikuña participó de una generación
net y muchas familias trabajadoras, de Donostia, solicitando ayuda para que se fraguó en la lucha por los de-
en lugar de ahorrar algo, cada vez crear ese mismo sindicato del sector rechos laborales y sociales colectivos.
estaban más endeudadas. Mi madre textil en Oria. Según señala Bikuña, Así describe a esa juventud:5
después de tener nueve hijos, todavía “Con evidente entusiasmo la gran “(…) Yo no he nacido en una familia
debía ir a dejar sus pocas fuerzas al mayoría de los trabajadores de la de revolucionarios. Mis padres como
telar. Los críos andábamos todo el día empresa Brunet se afilió al sindicato la mayoría de los mismos vivían au-
haciendo travesuras y robando fruta, UGT”.3 sentes de las normas organizativas
porque la fruta no entraba en casa del “(…) El año 32 celebramos por pri- de combate, de clase. Pero los hijos
obrero, y la única que comíamos era la mera vez el 1º de mayo. La manifes- hemos vivido otro periodo, y cada
que cogíamos. Un día el patrón, don tación se encontró con una cadena uno ha evolucionado con arreglo a su
Guillermo, desde su palacio nos vio humana nacionalista cruzando la propia vida…”
cogiendo cuatro castañas que habían carretera. La mandaba Andoni Aro- “(…) Participé activamente en la
caído en el sendero. Él tenía castaña- cena, que tuvo años después que exi- larga y enconada lucha de los obreros
res para cargar diez carros. Pues tuvo liarse a Venezuela. Les dijimos que no textiles en la barriada de Oria, por la
2
Memoria de los vascos, pág. 33. 4
Memoria de los vascos, págs. 34-35.
3
Combates por la libertad, pág. 19. 5
Combates por la libertad, págs. 19, 26 y 27.
122
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
disminución de la jornada de trabajo, sido un activo participante en la lu- Bikuña que en Lasarte-Oria el paro
por aumentos salariales, por mejores cha por la dignidad del ser humano. fue total, y que los siguientes días se
condiciones de trabajo, por el estable- A los 19 años había conocido las realizaron acciones como levantar
cimiento de una cooperativa obrera cárceles de Tolosa, Ondarreta, y el barricadas, a la altura de la central de
dirigida y administrada por los mis- fuerte de Guadalupe. Abalotz, e intentar sabotear las vías
mos trabajadores. En poco tiempo las Fui elegido responsable de la Ju- del ferrocarril en Txikierdi.
condiciones de existencia de las fa- ventud Socialista de Oria que conta- En todo el estado español el mo-
milias obreras de la barriada fueron ba en sus primeros pasos con unos vimiento fue ahogado por la poli-
mejorando notablemente. 60 afiliados. Más tarde la afluencia de cía, guardia civil, guardias de asalto
Es en ese ambiente de lucha y re- nuevos militantes creció con rapidez, y ejército. Se calcula en 5.000 los
beldía donde crecí y donde me forjé. sobre todo procedentes de los pueblos muertos, y 30.000 los detenidos. En
Jamás he considerado como un mé- cercanos como Andoain, Lasarte, Oria hubo 26 detenciones, que fue-
rito personal mi conducta y mis acti- Añorga, Calesar (Usurbil), etc. ron defendidos por el abogado Tatxo
vidades. En todo caso yo no he hecho ¡Qué maravillosa juventud! Lle- Amilibia.
más que reflejar el espíritu de comba- na de fe y de la vida, rebelde ante la “(…) En Guipúzcoa el movimien-
tividad, de firmeza de nuestra clase injusticia, combativa y entusiasta to no fue bien preparado. Fuimos al
obrera vasca de donde provengo. en todos los actos. Juventud que fue movimiento sin haber realizado una
No he asistido a ningún instituto, diezmada por la guerra desencade- real política de unidad con otras fuer-
no he ido a ninguna universidad a be- nada por los franquistas y más tarde zas. El comité de coordinación de las
ber la ciencia de la lucha. por la represión. milicias antifascistas brilló por su
En la vida y en el trabajo aprendí En esta época visto desde la ata- ausencia. Teníamos mucha dosis de
a ser rebelde. Pero yo sentía que ser laya del tiempo transcurrido los izquierdismo, faltos de una cultura
rebelde no era suficiente. Necesitaba jóvenes éramos muy izquierdistas. política, de una madurez y una enor-
saber el por qué de la miseria de los Soñábamos con las pistolas y las me inexperiencia, cometidos errores
trabajadores, el por qué de la abun- bombas. Pero hay que precisar que y debilidades que las pagamos caras.
dancia y de la riqueza de los ociosos, vivíamos un periodo muy agitado Después del fracaso del movimien-
de los que nada producían. que se caracterizaba por los frecuen- to fuimos encarcelados en Tolosa, en
No podía resignarme a ver a mi tes enfrentamientos entre nosotros y Ondarreta y concentrados finalmente
pobre madre y a los demás del ba- las fuerzas reaccionarias…”. en el Fuente de Guadalupe. Una gran
rrio que después de traer al mundo represión se abatió sobre nosotros. En
muchos hijos y ya ancianas, fueran Insurrección del 34 el Fuerte de Guadalupe convertido en
a dejar las pocas fuerzas que les que- Desde las posiciones de izquierdas es- prisión fue lugar de palizas y torturas.
daban al pie de un telar, de una con- tatales se convocó un movimiento in- Debajo de los emplazamientos de las
tinua, de una bobinadora. ¡No! Se me surreccional para octubre de 1934. En piezas de artillería en el lugar donde
hacía imposible resignarme a aceptar concreto, el 4 de octubre se inició la depositaban los obuses en los que ha-
tamañas injusticias. huelga general, convocada por PSOE bía que entrar a gatas encerraban a los
Busqué la verdad y la encontré y UGT, y secundada por CNT. En As- incomunicados. A estos sórdidos lu-
en las ideas socialistas; y fui primero turias y Cataluña adquirió mucha gares se les bautizó con el nombre de
socialista y más tarde comunista. He importancia el movimiento. Señala “Caponeras”…”6
6
Combates por la libertad, pág. 28.
123
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
7
Memorias de los vascos, pág. 35. 8
Maquis. La guerrilla vasca, pág. 38.
124
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Componentes de la resistencia antifascista que combatieron en los montes del Estado francés. Entre
ellos, Victorio Bikuña, de pie con la chaqueta oscura.
Antiguos maquis guerrilleros que actuaron contra el fascismo en los estados español y francés, en los
años 50. Bikuña es el primero a por la izquierda.
125
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
En diciembre del 44, Bikuña cruzó la frontera, tras ha- Civil, utilizando el despectivo l´Armée desparettes (“el
ber recibido la orden del PCE de organizar la resistencia en ejército de las alpargatas”). Ésta fue la contestación de Bi-
Bizkaia, Gipuzkoa, Santander y Picos de Europa. En 1946 kuña: 9
se encuentra en Bizkaia organizando la resistencia inte- “Señor oficial, nosotros luchamos tres años contra el
rior, y ese mismo año en Francia le fue concedida la Meda- fascismo y ustedes sucumbieron en seis días. ¡Con todo su
lla de la Resistencia, instituida por de Gaulle. armamento y fortificaciones, su ejército se derrumbó en
En 1948, se materializa el cambio coyuntural interna- seis días! Y el pueblo francés no hizo nada para resistir tras
cional, se afianza la guerra fría con los bloques occidental la derrota. Y luego tuvieron que seguir el ejemplo de resis-
capitalista y del este comunista, liderados por EEUU y tencia de nuestro pueblo. Y también en esa lucha estuvimos
Unión Soviética. Los países demócratas de Europa permi- nosotros entre los primeros, pese al trato infame que nos
ten que se consolide el régimen dictatorial surgido tras el habían dado. ¡Y si nosotros llevábamos alpargatas y no bo-
golpe del 36. Y así, una de sus consecuencias, es la autodi- tas, era por la actitud del Gobierno francés, que prefería a
solución del movimiento maqui. Bikuña regresa a Francia, Hitler antes que al Frente Popular y al gobierno legalmente
y se incorpora al Comité Internacional de Ayuda a las víc- constituido!”.
timas del franquismo, con la finalidad de acoger a refugia- De ese modo, desde que regresó a su lugar de origen,
dos desde la frontera. uno de sus empeños consistió en que se reconociera pú-
Años más tarde, participa en campañas de solidaridad blicamente -especialmente en el Estado español, más que
con los presos del régimen franquista, como fueron el apo- en el francés-, la labor que los guerrilleros republicanos
yo al político comunista Julián Grimau que fue ejecutado, exiliados como él desarrollaron en la lucha contra el na-
o a los militantes vascos del Proceso de Burgos. zismo. Fue consciente de la poca valoración que les esti-
En el año 1975 fue elegido miembro del Comité Central maba en círculos políticos e historiográficos, a los que se les
del PCE, y al año siguiente pudo regresar a Lasarte-Oria, consideraba -y se les sigue considerando- poco menos que de
junto con su pareja Rosario Galán, también activista en la “terroristas”.
resistencia. Había vivido 40 años con nombre falso (“Julio En el año 1979 Bikuña fue elegido por Urnieta en las
Oria” y “Julián Pérez”) y acudió donde la Sureté Nationale elecciones municipales. Tras una legislatura, aparcó la
(Policía Nacional), queriendo recuperar su identidad. Uno militancia política activa y asumió responsabilidades en
de los oficiales le preguntó si había luchado en la Guerra la Asociación Guipuzcoana de Jubilados y Pensionistas.
9
Memorias de los vascos, págs. 275-276. Nota: las fotografías antiguas han sido cedidas por la familia de Victorio Bikuña.
126
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Juan Luis
Cano
Arrillaga
Oria, 1954
“
Gure aitaren Juan Luis Cano Arrillaga
belaunaldikoek
ezina zeukaten “Nire gurasoak Juanito Cano Intza eta Ines Arrillaga Loinaz ziren.
hitz egiteko, eta Ama, Oria auzoko Estutxo (Bordaberri) etxean bizi zen, eta aita hara
ezkondu zen, ni ere bertan jaio nintzen. Aitaren familiaren aldetik,
gainera, ez zuten nire birraitona XIX. mendean Alonsotegitik (Bizkaia) Oriara heldu,
hitz egin nahi”. eta Ollokiegi familiako alaba batekin ezkondu zen. Oriari buruzko
liburu batean,1 bere azalean ageri den musika taldearen argazkian,
birraitona eta aitona bonbardino jotzaileak dira.
Gero, nire aitona Sebero Cano, Mirakanpos baserriko Mikaela Inzare-
kin ezkondu zen. Bost seme-alaba eduki zituzten, eta nire aita, Juani-
to, jaiotzen lehena izan zen. Oria auzoko familia peto-petoa zen Cano
Intza.
Brunet lantegia 1848an-edo sortu zen, eta esango nuke bertako
langileek denbora musikarako hartzen zuten bezala, hartzen zutela
beren lan erreibindikazioak egiteko, mugimendu sindikala handia
izaten baitzen bertan.
36ko gerrarekin lotuta, azpimarratu nahi nuke Oriako jendea
galtzaile atera zela, eta latzak pasa zituztela. Eta esango nuke, oroko-
rrean, hurrengo hamarkadetan, frankismoan, ez zutela hitz egiteko
batere gogorik eduki. Batetik, une gaziak nahiago zituztelako ahaztu.
Baina bestetik, izua gorputzean sartuta zeukatelako. Azken batean,
ezina zeukaten hitz egiteko, eta gainera, ez zuten hitz egin nahi. Gaur
egun, dena kontatzeko pronto egongo lirateke bera eta bere belaunal-
diko gehienak.
Gogoratzen naiz mutil-koskorretan, etxean nola egoten ziren
1
AGIRRE SORONDO, Antton: Oria, una comunidad de vida, un espacio de
trabajo. Lasarte-Oriako Udala, 2007.
127
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
128
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Lasarte-Oria eta Andoaingo presoak, Cijuelako langile batailoietan. Atzean, Joxe Zabala,
Ramon Salazar, eta, Faustino Garro. Aurrean: Teodoro Txopeitia, identifikatu gabe, eta,
Juanito Cano.
Aitak kontatzen zuen gutxiagatik, badakigu Peña Andaluzian, lau urtez langile batailoietan
Lemoako bataila gogorrean parte hartu zutela, eta baita “Presoak trenez Andaluzia aldera zeramatzatela, istripu
Zornotzakoan. Burdinazko Hesi famatua zaintzera ere larria eduki zuten beste tren batekin talka egin eta gero.2
jarri zituzten, baina porrota izan zen hura, Goikoetxea in- Jende pila hil zen orduan. Aitak esaten zuenez, bidai osoan
geniariak planoak etsaien esku utzi baitzituen. lagun bat eduki zuen ondoan, begi okerra. Haiek zaintzai-
Atzera eta atzera eginez, Asturiasen bukatu zuten. lea, ejertzitoko sarjentu bat behar zuen izan, gaiztoa, beti
Agindua zeukaten Gijoneko portuan Frantziako bidea burlaka zeukatena. Aitaren lagunak, behin, begizkoa bota
hartzea, eta handik Bartzelonara abiatzeko gerran mur- zion nazka-nazka eginda zeukalako, eta gau hartan izan
gilduta segitzeko. Baina justu portura iristen ari zirela, zen istripua. Sarjentu hori, hildakoetako bat izan zen.
hura okupatu egin zuten etsaiek. Meategi batean babestu Aitak, Granadako Viznar, Cijuela eta Baenako langile
ziren Pola de Lena herrian, eta gero handik denak batera batailoietan lau bat urte egin zituen. Viznarren, ofizialen
irten ziren, errendituta. Denak elkarrekin irtetea eraba- eta ofizialordeen kortijoak ez zeukan urik, eta Ordiziako
ki zuten; gainerakoan, banaka-banaka fusilatu egingo gazte bat eta aitak instalazioa jarri zieten ur korrontea-
zituzten han bertan, meategiaren sarreran. Santoña eta rentzat; aita mekaniko doitzailea zen ofizioz, Donostian
Ebroko Mirandako kontzentrazio esparruan denbora bat Arte eta Ofizioen ikastetxean ikasten aritu eta gero. Era
egin ostean, gure aita Granadara destinatu zuten, hango horretan, mandoen konfiantza eskuratu zuen, eta ma-
langile batailoietara”. txaka gisa jarri zuten, enkarguak-eta egiteko. Nahiko
2
Juanito Canok semeari aipatu izan zion istripua, Alanis (Sevillako iparraldean) herriko estazioan gertatu zena izango da, ziurrenik.
1937ko azaroaren 19an, Euskal Herritik prisioneroz lepo zihoan tren batek lokomotora batekin talka egin zuen Alaniseko estazioan, egun-
doko giza sarraskia eraginez. 80 pertsonatik gora hildako eta 150 zauritu eragin zituen istripuak; hildakoetatik, 52 euskal presoak ziren.
2006an, biktimen familiarrek elkartea osatu zuten, gertakizun lazgarria ikertzeko eta biktimak identifikatzeko asmoz. 2009an, Sabin
Egilior zinegileak Bidai luzea izenburuko dokumentala egin zuen, istripua gaitzat hartuta. Urte bereko azaroaren 21ean, biktimen familia-
rrek omenaldia antolatu zuten Alanis de la Sierran, bertan oroigarria ipiniz.
129
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
lasai egon zen horrexegatik, nahiz eta aurreneko egunean Laredo familia zapaldua
preso guztiei egin zieten mehatxupean egon beti; baten “Frankistek era guzietako zapalketa motak ezarri zituz-
batek ihes eginez gero, hamar lagun fusilatuko zituztela, ten, eta merezi du kontatzea nire emaztearen familiako
alegia. Bestalde, Ebroko fronte odoltsura eraman eta ber- zenbait kidek jasan zutena.
tan aurreneko lerroan jarriko zituztela ere agintzen zie- Bere familiak Madrilen ditu erroak, baino bere bi
ten prisioneroei. kide, Laredo abizeneko anaiak zirenak, Martutene auzo-
Arrebak Bruneteko langileak ziren, eta mahonezko ra gerra aurreko urtetan heldu ziren. Komertzialak ziren
tela bidaltzen zioten galtzak-eta egiteko. Halako batean, puntuzko ehunaren sektorean, eta tailer bat ireki zuten
mando batek zera agindu zion: “Juanito, pídeles a tus her- Donostiako auzo horretan. Gerra hasi eta berehala, biak
manas que manden tela para nosotros”. Errepublikanoen aldeko apustua egin zuten; bata ko-
Aita 1941ean utzi zuten libre. Ez dut uste trabarik ja- mandantea, Gonzalo Laredo Puente, eta bestea tenientea,
rri ziotenik Cementos Rezolan lanean hasteko. Bertan 37 Andres Laredo Puente, izan ziren. Lehena Otxandioko
urte egin eta gero kaleratu egin zuten, beste 16 lankidere- frontean hil zuten eta bestea atxilotu eta heriotza zigorre-
kin batera. Segidan, Orona kooperatibaren sortzaileetako ra kondenatu zuten; honek Ondarretako espetxean moja
bat izan zen”. bat ezagutu zuen, eta hark gotzainarekin harreman ona
zeukala-eta, heriotzatik libratu egin zuen.
Aurreko hilabeteetan, presoaren arreba goiz batean
tailerra joan eta falangistak lanean topatu zituen behin,
ejertzito frankistarentzat arropa egiten ari zirela. Atea
ireki zion falangistak, gainera, anaiaren pijama zeraman
soinean. Egundoko isuna ordaintzera behartu zuten arre-
ba, anaia preso baitzegoen.
Tailerra puska batera berreskuratu ahal izan zuten,
falangistak aspertuta utzi egin zutenean”.
130
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Begoña
Cardoso
Alonso
Zizurkil, 1941
“
Siento como si Begoña Cardoso Alonso
131
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
el cuerpo; con la negación, por siste- ejemplo, soy de las que se calientan y para los tiros. Se alistó con los repu-
ma, de poder hablar en público. se ponen a escribir en los foros que blicanos inmediatamente después de
Nosotros, sus siguientes gene- se crean en Internet. No me callo a la alzarse los fascistas, con 22 años. Los
raciones, tenemos la obligación de hora de reivindicar la República y su primeros días, anduvo por Donostia
hablar lo poco que hemos podido bandera”. y el hotel María Cristina defendien-
rescatar de ellos. Y ese testimonio ahí do a la República contra los militares
quedará para la historia. Padre que luchó por la República del cuartel de Loiola que se alzaron.
Recuerdo que el padre siempre “Nació en 1913 en Zizurkil. De chaval, También, en los frentes de Tolosaldea
me decía que su generación no, pero su familia se fue a vivir a Tolosa. De y Buruntzaldea.
que la nuestra sí llegaría a conocer la joven, trabajó en una papelera, cami- De entre las vivencias, contaba
III. República. “Tiempo al tiempo” me no de Alegi. Poco antes de la guerra, como esos primeros días, cinco o más
decía. Ahora observo la situación po- empezó a trabajar en Imprenta Aros- compañeros, huían por las inme-
lítica, y tengo claro que tenemos más tegui. Tras la guerra, tuvo la suerte de diaciones de Lasarte, en dirección a
que motivos para salir a la calle. Sin que le guardaran el puesto de trabajo. Donostia. Cerca de donde están esos
embargo, me duele la pasividad de la Yo creo que fue rojo-rojo, de ideo- pinos tan altos (Teresategi), que se
gente. Las generaciones que no han logía comunista a algo así. Luego, visualizan encima del pueblo. Por lo
conocido el franquismo o la transi- según fueron pasando los años en el que se ve, algunos eran más rápidos
ción, son los que pueden cambiar esta franquismo, se fue moderando y creo en la carrera; los más rezagados, dos
situación. que se hizo socialista. o tres, tuvieron la mala suerte de caer
A mí me encanta la política, y me Tenía realizado el servicio militar apresados por los franquistas que ve-
siento con espíritu republicano, tal cuando llegó la guerra. Por tanto, pre- nían de Nafarroa. De pronto oyeron
como me la transmitió el padre, y por parado, sí se puede decir que estaba disparos, y llegaron a la conclusión de
132
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
que los fusilaron allí mismo. A él, le al- Alcañiz y Barbastro. A veces les enco- listas negras repletas de gente enemi-
canzaron en una pierna con dos balas mendaban el trabajo de recoger a los ga a la causa franquista, y sobre todo,
que la atravesaron. En casa, siempre muertos republicanos que quedaban muchos delatores, que no eran de sus
nos mostró la cicatriz que le dejaron en las cunetas. Le tocó enterrar innu- ideas. Con ellos siempre anduvo con
aquellas balas. merables cadáveres en fosas comunes. mucho cuidado de decir nada.
En esos primeros días de la gue- También fue obligado a participar Tenía unos pocos amigos, de la
rra, nos contaba cómo fueron testigos en la construcción de nuevas líneas misma cuerda ideológica me imagi-
de más fusilamientos de republica- del ferrocarril de Teruel. Contaba pe- no, con quienes hablaba más abier-
nos. Concretamente en Orio, en una rrerías sobre las condiciones en que tamente. Se juntaban en la sociedad
cantera antigua que se encuentra tenían que convivir los prisioneros. Aurrera de Tolosa.
camino de Zarautz, a mano izquier- Con un miedo terrible metido en el Cuando murió Franco, fue el hom-
da; en su muro asesinaron a varias cuerpo. Pasando hambre, y convi- bre más feliz del mundo. Aquel día
personas. viendo con ladillas, piojos… ¡Miseria histórico, cogió una tremenda borra-
Huyendo y huyendo, llegaron al pura! En total, pasó unos tres años chera! Murió en 1985, y el gobierno de
frente de Bizkaia. Allí se alistó en el prisionero, hasta que recobró la Madrid, a los cinco años publicó un
Batallón Euzko Indarra. libertad.” decreto sobre ayudas para la gente
En Cantabria, sabemos que estu- del bando republicano. Mandamos
vo prisionero, primero en la plaza de Se fue sin ser reconocido un escrito al archivo de Salamanca.
toros de Santander, y luego en dos o “Tras la guerra y durante años, lo Decíamos más o menos lo que estoy
tres cárceles. En Santoña, entre ellas. pasó muy mal. Con mucho miedo de contando ahora, y se nos contestó que
A los meses, lo destinaron a los ba- hablar con libertad. Fue víctima de nuestro padre no constaba en sus ar-
tallones de trabajadores de Teruel, burlas y desprecios. En el pueblo había chivos. La madre murió con la pena
133
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
de que ni tan siquiera tuvieron la dig- en la Plaza Rebote. Decía que estuvo unos pocos días allí.
nidad de reconocer la pertenencia de De lo poco que contó en vida, fue Que a las detenidas las llevaban a co-
su marido al bando republicano. Por detenida en Villabona. Por cierto, lo mer a un bar en frente de la cárcel. Al
encima de las ayudas económicas, poco que pudimos enterarnos, fue en poco, la dejaron en libertad.
ella necesitaba un reconocimiento los últimos años de su vida. Se ve que Nunca nos comentó nada más, si
moral que nunca llegó”. durante el franquismo, ni en la socie- le cortaron el pelo, o si tomaron algu-
dad ni en el entorno familiar estaba na otra represalia contra ella. Alguna
Mi madre, abanderada republicana bien visto que una mujer hubiera sido que otra vez sí recuerdo que en casa
“Mi madre, Gabina Alonso Etxepare, presa. Como si fuera motivo de ver- nos previno para que no andásemos
nació en 1913, en Villabona. Trabajó güenza. Alguna que otra hermana se ni hablásemos con alguna que otra
en la Papelera Portu de Villabona. casó embarazada, y aquello también persona del pueblo; no andarían lejos
Durante la República sé que militó supuso una vergüenza para la fami- sus delatores…
en el movimiento republicano. Du- lia. Así funcionaba la moral puritana Tras finalizar la guerra, los pa-
rante un 14 de abril, fue una de las durante el franquismo. dres se casaron el 13/02/1941. Yo nací
abanderadas de Villabona. Salieron Por lo que se ve, el haber sido al poco tiempo. Fui la primera de tres
desfilando en manifestación por las abanderada de los republicanos fue hermanos”.
calles del pueblo, y ella delante de to- motivo suficiente para que la delata-
dos, portando la bandera. Existe una ra algún vecino. Fue llevada a la cár- Nota: las fotografías antiguas han sido
fotografía, testimonio de aquel día, cel de Lasarte, en el ayuntamiento. cedidas por la entrevistada.
134
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Amaya
Ceberio
Hualde
Tolosa, 1978
“
Hace poco tiempo Amaya Ceberio Hualde
135
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
desaparecidos en el reverso. suyo), que habían quedado en Oria también la madre propia. Así mismo, y
Hablamos con los hijos del herma- sin participar en el éxodo. poco antes de la toma de Bilbao, moría
no de nuestro abuelo, que también so- A su vez, hemos sabido que otra como consecuencia de un bombardeo,
brevivió, y ellos sólo conocían el dato de las hijas de la familia, Juana Bau- la madre política, dos cuñadas y dos
de algunas muertes de familiares en tista, también falleció posteriormen- cuñados, y poco después, su mujer”.
Villaverde de Trucios y Trucios. te, a los pocos días. Estaba casada • Eladia Olloquiegui Zubillaga
A su vez, hicimos varias solitu- con Tomas Alkorta Adarraga, joven (1891-1937)
des a diferentes archivos públicos, de Oria y miliciano del Batallón Rosa • Bittori Hualde Olloquiegui
tanto de pueblos cercanos (Usurbil, Luxemburgo. En concreto, hemos (1915-1937)
Hernani, Urnieta1…), como de pueblos encontrado sendos documentos refe- • Regino Hualde Olloquiegui
que se encuentran en la muga entre ridos a su muerte, se supone que ins- (1917-1937)
Bizkaia y Cantabria, con la esperan- critas a iniciativa de Tomás Alkorta. • Salomé Hualde Olloquiegui
za de encontrarnos con partidas de El primero proviene de la iglesia de (1923-1937)
nacimientos o defunciones u otros Lasarte, fechada en 1944, “(…) muer- • Manuel Hualde Olloquiegui
documentos. ta a consecuencia de un bombardeo (1926-1937)
Fuimos a los cementerios de Vi- aéreo en alrededores de Villaverde de • Juana Batista Halde Olloquiegui
llaverde de Trucios y de Trucios, y en Trucios”. Y en el registro civil de Tru- (1913-1937)
este último sí hemos localizado una cios, hay una partida de defunción • El hijo de Juana Bautista Hualde
zona más antigua, pero no hay nin- realizada en el año 1980. y Antonio Alkorta, de siete días
guna placa ni referencia alguna. Continuando con las indagacio- de vida (1937)
En definitiva, y hasta la fecha, he- nes, hemos contactado con miembros • Carmen Adarraga Gorostegi
mos podido reconstruir y secuenciar de la familia Alkorta, y gracias a ellos (1878-1937)
lo fundamental del capítulo necro- hemos logrado que nos faciliten un • Eduardo Artola Azurza “Txalo-
lógico. Y es que por lo que sabemos, documento de 1937, que recoge una pa“ (novio de Bittori Hualde)
unos pocos días antes de la toma de declaración de Tomás Alkorta reali-
Bilbao por las tropas franquistas, du- zada en Santoña ante sus captores Aun sabiendo lo sabido, continua-
rante los días 14, 15 y 16 de junio, hubo franquistas, en la que mencionaba mos intentando recopilar datos, do-
unos intensísimos bombardeos, y a a todos los familiares. Y dice así: “(…) cumentos, testimonios… La primera
consecuencia de uno de ellos, mu- Siendo destinado al Batallón Rosa noticia sobre la tragedia familiar nos
rieron la madre de la familia, Eladia Luxemburgo, que por simpatía entre produjo una sorpresa no muy agrada-
Olloquiegui Zubillaga, y cuatro de un grupo de compañeros, estos lo- ble, pero una vez superada la primera
sus hijos, Bittori, Salomé, Manuel y graron que lo nombrasen su teniente, impresión o shock emocional, esta-
Regino Hualde Olloquiegui. Es decir, cargo que solamente desempeñó unos mos totalmente concienciados de que
que murieron todos los miembros de días, porque le acaeció que se le ha- debemos continuar con la investiga-
la familia, menos el padre y dos hijos bía muerto un hijo a los siete días de ción, en aras de conocer la verdad, por
(es decir, mi abuelo y un hermano nacer. A los pocos días de ésto, murió la dignidad de todos esos familiares.
1
A tenor del censo de población de Urnieta (incluido el barrio de Oria) realizado por el Ayuntaniento de ésta a finales de 1935, la familia
Hualde Olloquiegui estaba compuesta por los padres Crisóstomo Hualde Celaya (Pamplona, 1889), obrero, y, Eladia Olloquiegui Zubillaga
(Urnieta, 1891), obrera. Y sus hijos: Juana Hualde Zubillaga (Urnieta, 1913), obrera; Victoria Hualde Olloquiegui (Urnieta, 1915), Obrera; José
Hualde Olloquiegui (Urnieta, 1917), obrero; Pío Hualde Olloquiegui (Urnieta, 1921), escolar; Salomé Hualde Olloquiegui (Urnieta, 1923) esco-
lar; Manuel Hualde Olloquiegui (Urnieta, 1926), escolar; Regino Hualde Olloquiegui (Urnieta, 1929), escolar. Casi todos ellos abandonaron
Oria ante la inminente entrada de las tropas franquistas en ella.
136
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
137
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Juana Hualde Olloquiegui, Xole Garro Eizmendi y Bittori Hualde Eduardo Artola y Bittori Hualde, de novios durante la època
Olloquiegui. repúblicana.
138
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Maria Esther
Egaña
Orbegozo
Oria, 1927
“
Exiliotik Lasarte- Maria Esther Egaña
Ihesi Lasartetik
Gerra hasi zenean, familia sakabanatu egin zen. Batetik, lau anai
(Joxe Mari, Agustin, Frantzisko eta Juan) frontera joan ziren. Beste-
tik, bere gurasoek (Juan Jose Egaña eta Kontxi Orbegozo) Bizkaira
ihes egitea erabaki zuten gainerako seme-alabekin batera; izan ere,
fabrikak militarizatzen hasi zirenez, hainbat langile kaleratu egin
139
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
zituzten Orian. Beraz, lanik gabe orain nora joango gara ba?”. Orduan, Gernika 1937ko apirilaren 26an
zeudela ikusita eta Orian ez zutela gure aitak esan zion zanga handi bonbardatu zuten, erabateko gerra
ezer ondorioztatuta, Bizkaiko bidea bat egiteko, gainean simaurra jarri deritzona pairatu zuen lehen herria
hartu zuten. eta haren gainean, pinua. Behintzat, izan zen.
Han, Estherren beste anai bat, zortzi egun igaro genituen lur azpiko
Daniel, egañatarren apopiloaren babestoki inprobisatu horretan; Anaiak frontean
et xea n ut z i z uten g u ra s o e k , jateko, gazta pixka batekin eta Frontean zeuden anaiei dagokienez,
Apatamona ster iora . Josefa , gelditu zitzaien janari apurrarekin bakoitzak bere bidea egin zuen. Es-
Estherren ahizpa, Elorrion geratu konformatu behar izan genuen”. therrek xehetasun guztiak ez bada-
zen. Eta azkenik, gurasoak hiru Egoera tamalgarri horretan kizki ere, zerbait gogoratzen da.
ahizpa txikienekin (Bittori, Mari zeudela, Esther gogoratzen da “Joxe Mari anaia zaharrena
Kruz eta Esther bera) osaba baten familiako gaztetxoek zalaparta Intxorta aldean ibili zen eta hura
baserrira joan ziren, Durango eta sortzen zutenean aitak isiltzeko erortzear zegoela Durangora alde
Elorrio artean zegoena. agintzeaz gain, militarrek eraman egin zuen, handik Santoñara joateko
Bizkaira joatea ez zen erabaki ona eg ingo zituztela mehat xatzen asmoz. Izan ere, bere helburua
izan, Estherren ustetan. Kontuan zietela. Egoera beldurgarria zen, Ameriketara joatea zen. Ez zen batere
izan behar baitugu, frontearen zanga barrutik, abiazioa gainetik erraza izan, frontea hortxe kokatua
arretaguardiak izugarri sufritu zuela nola pasatzen zen entzuten zuten, baitzegoen. Baina trenez pasatzea
gudan: militarismoaren historian motorren soinu burrunbatsua hura… lortu zuen. Ameriketan Mexikon
lehenengo aldiz bonbardatu ziren hiri eta elkarrekin hitz egin ezinik! Ia zegoela, etxekoak bi urte luzez
eta herriak, inolako xede militarrik ez egun osoa handik atera gabe egon egon ginen haren berri izan gabe.
zutenak. Egoera honetan, Estherren behar izaten zuten. Zanga horretan Zorigaitzaren bat gertatu zitzaiola
familia gerraren erdian kokatu zen, zeudela Kondor abiazioak Durango pentsatu genuen, baina azkenean bere
golpe zaleen bandoak aurrera egin eta Abad i ño er e bonba r datu gutun bat jaso genuen. Seguruenik gu-
ahala, bonbardaketak ere areagotzen zituen. Bonbardaketak amaitu tun gehiago ere idatziko zituen, baina
joan ziren. ostean, lubakitik atera eta euren zentsurak harrapatuz gero, suntsitu
“Egun batean, militarrak euren baserrira itzuli ziren, bertan, ondoko egiten zituztenez, etxean ez genituen
baserrira joan eta dena kendu ziguten, baserrikoek emandakoarekin eta haien berririk eduki.
animaliak eta topatu zuten guztia. Josefak, Elorriotik bidalitakoarekin
Eta gure osabari esan zioten handik nola edo hala biziraun zuten. Estherrek
ospa egin behar genuela. Orduan, zer dioenez, berak ez zuen beldurrik pasa;
egin jakin gabe geratu ginen. Osabak bederatzi urteko haurra zen eta ez “Agustin, nire
behin eta berriz galdetzen zuen: “eta omen zen arriskuaz jabetzen. anaietako bat, gerra
ostean gaixotu zen,
eta gosearen eta bizi
“Bizkaiko exilioan, zanga handi bat egin eta baldintza kaskarren
gainean simaurra eta pinua jarrita babestoki ondorioz hil ziren
inprobisatua antolatu genuen. Zortzi egun igaro pertsonetako bat
genuen familia osoak”. izan zen”.
140
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Agustini buruz asko ez naiz frontea ere hautsi zenean, atxilotu, Lasartera itzulera
gogoratzen, gerran gaixotu egin zela eta Zaragozako kontzentrazio Herrira itzultzerakoan topatu zuten
eta gerra bukatzerakoan etxera itzuli esparrura eraman zuten, San Juan panorama ez zen atsegina izan.
zela, eta gosearen eta bizi baldintza de Mozarrifar herrian kokatzen zena”. “Guri ez ziguten ezer kendu;
k a sk a r ren ondor ioz h i l z i ren Estherren senarraren familiari eskerrak ahizpa zaharrena, Tomasa,
pertsonetako bat izan zela; 29 urteko -Juarez Bikuña- dagokionez, hura etxean geratu zen! Badakit Orian
gaztea zen, hil zenean 1943an, askoz ere ihesi ibili zen Bizkaia eta Santoña makina bat etxe hustu zituztela,
gehiago ez dakit. Patxik egindakoari aldean; aita-ama eta hiru seme- hutsik geratu zirelako gurean ez
buruz ere, ezin dut askorik argitu: alaba ziren hain zuzen. Estherrek bezala.
etxean beti entzun nuen ezkutatu dio frankistek Bizkaia okupatu Garai hartan Nafarroako familia
egin zela, beldurragatik edo. Eta ostean, gurasoek seme-alaba txikiak ugari etorri ziren etxe horietan
bukatzeko, Juanitori dagokionez, Errusiara bidaltzeko asmoa eduki bi z itzera . Na far roa ko fam i l ia
zorte txarragoa izan zuen. Bando zutela, baina azken momentuan horietako guraso batzuek, euren
“nazionalak ” fronte euskalduna ama damutu egin zela. Aita, Florencio seme-alabei, bikuñatarrekin jolastea
garaitu ostean, Aragoiko frontera Juarez, ondorengo asteetan hil zuten. debekatzen zieten esanez “niños, no
joan zen errepublikanoekin. Hango jugueis con esos que eran rojos”.
Egaña Orbegozo familia. Ezkerretik eskuinera, zutik: Vitoria, Mª Esther, Juan Jose Egaña (aita), Kontxi
Orbegozo (ama), Tomasa eta Maria. Beheko ilaran: Daniel, Juanito eta Patxi. Bi anaia zaharrenak falta
dira: Jose Mari eta Agustin.
141
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
142
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Jesus
Mari
Egizabal
Arozena
Lasarte - Oria, 1938
“
Jesus Mari Egizabal
Amonari galdetu
zioten ea bere Egizabal Arozena familia Lasarteko etxean geratze-
alaba, “la guapa”, ra arriskatu zen, ihesaldiari ekin gabe beste askoren
antzera. 1938an jaio zen Jexus Mari Egizabalek etxean
etxean ote agudo ikasi zuen Lasarten ezarrita zegoela isilik ego-
zegoen. Guraizeak teko legea.
erakutsi zizkioten,
ilea mozteko Lasarteko Kale Nagusian bizi zen Egizabal Arozena familia lau kidek
osatzen zuten kolpe militarra gertatu zenean 1936an: gurasoak, Flo-
mehatxua eginez”. rencio Egizabal Elizegi (Urnieta, 1904) eta Benantxi Arozena Gomen-
dio (Hernani, 1904), eta semeak Pedro Manuel (Lasarte, 1930) eta Iñaki
(Lasarte, 1932). Jesus Mari 1938an jaio zen, eta beraz ez du oroitzapenik
egun haietan herrian gertatutakoaren inguruan.
Hala ere, gerra eta honen ondorioak gertutik ezagutu zituen fa-
milia batean sortu zen. Ez baita ahaztu behar gertu-gertuko Aroze-
na Gorostegi familiak, Andoni eta Ine bikoteak, Lasartetik ihes egin
behar zuela eta Venezuelako exilioan amaitu zuela. Osaba, Andoni
Arozena, Lasarteko EAJko buruetako bat izan zen Errepublika ga-
raian, lan asko egin zuena euskaltzaletasunaren eta euskararen alde.
Gerra garaian bere gurasoak eta familiaren zati bat Lasarten ge-
ratu zirela kontatzen du Jesus Marik. Lasarte-Oria oraindik Erre-
publikaren agindutara zegoen lehenbiziko egun haietatik, Iñaki
anaiak etxean kontatu ohi zuena dauka gogoan Jesus Marik; non-
bait, Txaldatxurreko frontean defentsan aritzen ziren milizianoak,
errenteriarrak, Lasartera jaisten zirenean, Iñakirekin jolasten has-
ten omen ziren.
143
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
144
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Inazio
Ernabide
Goiaga
Zizurkil, 1917
“
Esan nion Inazio Ernabide
kapitainari:
“Soldadu horri zer “Ihesaldian, zauritzen zirenek, errukia edukitzeko
eskatzen ziguten borroka kideei: “¡no me dejéis, pe-
egingo diogu?” eta garme un tiro!”
berak erantzun:
“Laga iozu”. Tiro
egiteko agindu “Zizurkilgo umezurztegian jaio nintzen; guraso biologikoak ez nituen
ezagutu. Urte bete neukala Bergarako Osintxu auzoko bikote batek
izan bazidan, jaso ninduen, eta nire atzetik gero beste lau ume eduki zituen. Pobrea
egin beharko zen familia baina oso bizitza zoriontsua eskaini zidaten. Leokadio
Ezenarro zen nire aita, eta Kontxa Alvarez ama. Bergarako auzoan
nion tiro soldadu bizi arren, plazentziarrak (Soraluze) ginela esan daiteke, gertuago
gizajo hari…”. baitago herri hori.
Pepita Iguren Larreategirekin ezkondu nintzen. Baina aspaldi
hil zen”.
145
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
gogorra egingo zitzaion, baina nire etxean eta ni zaintzan kanpoan. tiro egin genion. Lurrera erori egin
antzeko gazte ezkongabeentzat Etsaiak barruan egon zitezkeen, eta zen, eta esan zigun: “hil egin nazue!”.
eramangarriagoa egin zen borroka bizitza arriskuan jartzen genuen, Halaxe zen, hil egin genuen, mutil
frontera joatea; eroxeagoak ginelako. baina ni kapitainaren esanetara jator askoa... Gerra, gerra da, eta
P i s tol a k em a n z i z k i g uten , beti, abenturazalea bainintzen! heriotza gertu dabil etengabe; geurea
eta hori ilusioa gurea! Arrasatera Behin, frontetik jaitsi eta Basalgo eta besteena, bizia aukeran jartzen
joan, tabernan sartu, eta “ kafea auzoan (Bergara) zegoen baserri da maiz. Baina halako trantzean
denentzat!”. Pistolak mahai gainean batera abiatu ginen. Niri ez zidan erantzukizun zuzena eduki izanak
jarri, eta ordaindu nahi ez: “a cuenta esan zertarako gindoazen hara eta barruak mugi arazten dizkio bati…
de la República”. zer egin behar genuen. Soldadu bat Legutiokoa izan zen erasorako
Lehenbizi Azaña Batailoiarekin zegoen zaintza lanetan. baserrian, aha leg in ba karra Euska l
(soz ia l i stek sor tuta koa) a r itu eta kapitaina baserrira barrura sartu Ejertzitoaren partetik. Harrezkero,
nintzen Gipuzkoako frontean. zen, eta azkar batean, eguneko ogia dena izan zen atzeraka egitea
Irungo batailara abiatu ginen, baina eta La Voz de Guipúzcoa egunkaria beti, inoiz ez aurrera. Eta moroek
ordurako agindua emana zeukaten eskuan zituela atera zen. Esan eta erreketeek, beti aurreraka.
indar errepublikanoek atzeraka nion kapitainari: “Soldadu horri zer Bonbardaketak zirenean,
egiteko. Ondoren, Loyola batailoi egingo diogu?” eta berak erantzun: Alemaniatik heldutako bederatzi
nazionalistan eman nuen izena; “Laga iozu”. Tiro egiteko agindu Junkers hegazkinek hartzen zuten
hantxe sartu ginen Bergarako lagun izan bazidan, egin beharko nion tiro gure gaineko zerua, aldamenean
gehienak, eta agudo kabo instruktore soldadu gizajo hari…”. ha inbat kaza zituztela. Gerra
gisa jarri ninduten, Eibarren Star Tragedian amaitu zuen beste etengabe zerura begira egitea egokitu
pistolen lantegian ibilia nintzelako gertaera bat, edo bi hobe esanda, zitzaigun, eta horrela ez dago zer
tekniko bezala”. faxisten esku zegoen Villarreal irabazirik.
(Legutio) erasotzera jo genuenean Halako batean A lbertia
Frontean, heriotza gertu maiz i z a n zen . Sa n A nd r es eg u na mendigainetik tropa frankistak
”Euskal Ejertzitoarekin egindako ibi- zen, 1936ko azaroan. Victoriano bazetozela-eta, erretiratzeko agindua
lerekin ez naiz askorik gogoratzen. Telleria elgetarra, bandera hartu, jaso genuen. Bizkaira joan nahi zuten
Detaile batzuk dauzkat gordeta eta bakarrik abiatu zen zorua zuzen-zuzenean, eta atzetik tiroka
buruan. Kaboa nintzen, eta fusil moduan herrian sartzeko asmoz. genituen. Ihesaldian, zauritzen
metrailadore bat neukan nire kar- Faxistek kanpandorrean zeukaten zirenek, errukia edukitzeko eskatzen
gura, Txekoslobakiatik ekarritakoa. jarrita metrailadorea; leku ezin ziguten borroka kideei: “¡no me dejéis,
Normalki, hilabete frontean egin eta estrategikoagoan zeuden handik pegarme un tiro!”. Baina zeinek
gero egun batzuk deskantsua izaten jota edonor tiroz josteko, eta halaxe zeukan balorea haiei tiro egiteko…”.
genuen. 10 pezeta zen hilabeteko sol- akabatu zuten mutila. Hura nahikoa
data, zer edo zer gehixeago kaboek. ez-eta, handik egun batzuetara, Langile batailoietan, italiarrekin
Marcos A zkarate zen g ure bere anai Luisen heriotza gertatu “Loyolako gudari asko Laredon at-
konpa iniako kapita ina Loyola zen. Gaua zen, lainotsua erabat, eta zeman eta desarmatu gintuzten. Hi-
Batailoian, eta ni bere laguntzailea guardian genbiltzan; aurrera joan labete kontzentrazio esparru batean
nintzen. Hark zeukan ausardia, hark! ginen, eta baten-baten bultoa sumatu eduki gintuzten. Sardina lata batekin
Harekin ibiltzea izaten nuen gogoko genuen. Ez genuen ikusten nor zen, eta hamar lagunentzako ogi puska
nik. Etxeak erregistratzea tokatzen eta alto eman eta kontsigna eskatu batekin pasa behar eguna!
zitzaigun askotan; bera sartzen zen genion. Hark erantzun ez, eta guk
146
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Handik prisioneroentzat pres- Plazentziatik Donostiara gentozela, sei eraman zituztela fusilatzera.
tatutako zenbait kontzentrazio guardia zibilez jantzita ikusi nuen, Trenbidetako langileak ziren, gorriak.
esparruetara eraman gintuzten, Na- baina ez nion diosalik egin. Eskuz lotuta eraman zituzten, eta
farroara (Lizarra, Iratxe eta Burgo- Lleidan lizentziatu ginen, eta horietako batek, Ambrosio Agirre,
sera (San Pedro de Cardeña, Lerma). jaiero guardia zibilen kuartelean baserritarra, lokarrietatik askatu
Azkenean, Lerman batailoia forma- aurkezteko obligazioa geneukan. eta ur-kanal batera jauzi egin zuen.
tu, eta tren merkantzian frontera Han guardia zibil batek esaten zidan: Atzetik egin zizkioten makina
bidali gintuzten, kastiguzko langile “¿tú qué fuiste?”. Eta nik, soldadu bat tiro, baina hanka egitea lortu
batailoietara Ejertzito italiarrarekin. soila izan nintzela. “Menos mal; yo, zuen. Egunetan ibili zen horrela
Haiek fronte-lerroan aurrera egiten de sargento para arriba, ¡los hubiera eta azkenean gure frontera iritsi
zutenean, gu atzetik joan behar izaten fusilado a todos!”. heldu zen, guk topatu genuen. Gu
genuen, lubakiak-eta bestelako lanak Nahiz eta gorri-separatista-ren Basalgo auzoan (Bergara) geunden
egitera. Dena esatera, ondo tratatu etiketa eraman gainean, Inaziok orduan. Batek zera esan zigun,
gintuzten, espainiarrek ez bezala. ez zuen traba handirik topatu lan “Notizia txarrak ditugu, mutilak.
Gogoratzen naiz italiar batek merkatuan murgil zedin berriro: Hor, Osintxun, fusilamenduak izan
nola esan zigun engainatuta etorri “Segituan bilatu nuen lana. Izan dira, eta Anbrosiok bakarrik egin
zirela Espainiara. Agindu omen ere, ni ikasketarik gabekoa izan arren ahal izan du ihes”. Baserri batean
zieten Abisianara (egungo Etiopia oinarrizko lau arauekin moldatzeko gordeta topatu omen zuten gizajoa.
eta Eritrea) zihoazela, inbaditu moduan izan naiz, eta astoaren pare Joan ginen baserrira, eta han zegoen
berria zuten lurraldera. Italiarrak egin dut lana. Kasta gogorrekoa! dardarka batean. Zorua moduan
joan zirenean, bi urte egin nituen Plazentziako kanoi fabrikan (Sapa) ibilita zegoen, dena odolduta!”.
langileen batailoietan Katalunian. hasi nintzen lanean, Star pistolan 1 9 3 6 / 1 0 / 2 0 a n z a z pi l a g u n
Bageneukan alferez bat, mexikarra, ofizioa ikasia neukan-eta. Kanoia atxilotu zituzten Osintxun: Tomas
basatia zeharo, eta gaueko 24:00ak esperimentala fabrikatzen zen eta Ildefonso Iñarra anaiak, Jose
a r te Ta r ragonat i k L leida ra ko ejertzito frankistarentzat, eta ni Garaikoetxea, Ricardo Zangitu, Rufino
kaminoak egiten edukitzen gintuen, nintzen haren teknikaria. Ulian Akizu, Anbrosio Agirre eta Felipe
k a m i noa e g ite n , K at a lu n i a n , egiten genituen lehenengo probak: Garmendia. Hauteskunde mahaietan
Tarragonatik Lleidara. Tarea jarri, eta itsasora begira figurak jarri eta tiro egotea, errepublikanoak izatea edota
hura amaitu arte ezin etxera itzuli. egiten genien. Ondoren, Madrilera euskal abertzaleen alde bozkatzea
Eta etxera erretiratzekoan, ohera, abiatzen ginen, berriro ere probak leporatu zieten, besteak beste.
afaltzeko modurik gabe! Nolanahi egiteko ejertzitoko jeneralen aurrean. Anbrosio Agirreren etxean sagardo
ere, niretzat kalbario horrek ez Zeregin horiek zirela-eta ondo botilak aurkitu zituzten eta “likido
zuen askorik iraun, ze sarjentuaren kolokatua nengoen lantegian, eta errekorra” gordetzea leporatu zioten.1
m at x a k a i z e nd atu n i ndute n . halako batean Andoaingo lantegira
Gizon ttattarra, makarrosoa zen, ekarri ninduten”. Omendua, 2017an
intelektualki ni gehixeago nintzen, Andres Egaña eta Inazio Ernabide
baina hari dena amen egin behar Osintxuko bost martiriak gudariek eskertza jaso zuten Berga-
zitzaion. Domeketan, dantzaldietara Inazio bere auzora itzuli berritan, rako udaletxean, bertako udalak eta
nirekin joan nahi izaten zuen; egoera pixka bat normalizatuta ze- Intxorta 1937 Kultur Elkarteak anto-
estimazioa baneukan nesken artean, goela sumatu zuen: latuta, 2017ko uztailaren 15ean egin
eta berak batez! Eladio Lopez zen “Pasatuta zeuden okerrenak. zen ekitaldian. 98 urte lehenak eta
gizona. Handik urtetara, trenean Baina ez zen ahazten Osintxun 100 urte bigarrenak, bizirik geratzen
1
TXINTXURRETA, Maite: Osintxun arrastoa laga zuen krimena gogoan. Goiena aldizkarian argitaratutako erreportajea, 2016/10/21ean.
147
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
ziren Bergarako gudari bakarrak zi- senitarteko eta lagun asko ez ezik, L oyola eta UHP bata i loieta n
ren, eta horrexegatik bilakatu ziren baita Loiola Batailoian borrokatutako aritu ziren, baina baita Kirikiño,
protagonista nagusi egun hartan. bergarar askoren senitartekoak ere. Dragones, San Andres, Amaiur,
Ekitaldian zehar Egañaren eta 1936an, faxismoaren aurkako Saseta, Itxarkundia, Amuategi eta
Ernabideren testigantzak jasotzen erresistentzian demokrazia eta Ertzainetan ere.
dituen bideo bat eskaini zen. askatasuna defendatu zuten 200
Herritar ugari elkartu zen aitortza gudari eta miliziano izan ziren Oharra: bigarren argazkia Goiena
Komunikazio Taldeak utzitakoa da.
ekitaldian. Egañaren eta Ernabideren Bergarakoak, eta horiek gehienak
Andres Egaña eta Inazio Ernabide Bergarako omenaldi ekitaldian, Intxorta 1937 Kultur Elkarteko Mikel Murgizu eta Mikel Gomez
kideekin. “Liburu bat idazteko besteko istorioak ditugu guk kontatzeko”, esan zuen Ernabidek egun hartan.
148
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Peio
Eskisabel
Urtuzaga
Ordizia, 1962
“
Aita 1944tik Peio Eskisabel Urtuzaga.
1950era espetxean
entzerratu zuten, Pedro Jose Eskisabel Begiristain ataundarra 1936an
gudaria izan zen eta gerra ostean ere frankismoaren
gerra osteko kontrako borrokari lotuta jarraitu zuen, preso amai-
antifrankismoan tu zuelarik.
militatzeagatik”.
“Gure aita 1969an hil zenean oraindik oso txikiak ginen bere se-
me-alabak (erreskadan: Garbiñe, Lurdes, Mikel, Iñaki, neu eta Edur-
ne). Eta gainera, gure amak -Maria Urtuzaga- bere azken semea, Jon,
sabelean zeukan oraindik. Nik zazpi urte nituen aita hil zenean.
Gaztetan, zortzi urte etxetik ihesi eginda eta beste hamabi urte
preso egin nituen Frantziako estatuan (1997-2017), eta hain zuzen,
azken urte horietan ama bixitan etorri zeneko aldarteetako batean
aitortu zidan bazeukala kartzelen berri nahikoa lehendik ere, bere
senarra kartzelatik pasatakoa omen zelako. Jakina, nik zergatia gal-
detu nion: aita EAJ alderdikoa zen nonbait, eta 40ko hamarkadan
klandestinitatean jardun zuen. Mugaz alde bateko eta besteko mili-
tanteei laguntzen zien sare bateko partaidea zen, eta atzeman egin
zuten pasaporteak faltsifikatzea leporatuta. Sei urte espetxean igaro
zituen denera, 1944tik 1950era. Horretxeraino kontatu zidan, eta pena
galanta daukat gehiago ez galdetu izanagatik, bera ere laster joan
baitzen gurea artetik.
Espetxetik 1950ean libre geratu, eta berehala, ama eta biak ezkon-
du, eta Ordizian jarri ziren bizitzen. Okindegia ireki zuten, baina
aita bihotzekoak jota hil zen 1969an bere azken semea ezagutzeko
149
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
paradarik eduki gabe, lehen esan Gudaris y rehenes de Franco. (1936- Guztira sei urte eduki zituzten
bezala. Orduan ama zazpi umeekin 1943) da.1 Bertan, Jose Manuel Men- kartzelan. UNE, PCE alderdiak
bakar-bakarrik geratu zen. Guztien dizabalek EAJ alderdiak sortu zuen Frantzian 1942an sortu zuen erakundea
kargu ezin egin-eta, senideak izeba Saseta Batailoiko kide guztien ze- izan zen. Frankismoari aurre egiteko
eta osaben artean banatu gintuzten, rrenda ageri da, eta tartean Jose Pe- asmoz, ideologia ezberdinetako indar
han eta hemen herri ezberdinetan dro Begiristain batailoiko gudaritzat antifrankistak batzea izan zen bere
(Nuarbe, Ormaiztegi, Donostia eta jotzen da. helburua. 1945ean desegin zen. UNE
Ordizia…). Lau urteren buruan, pixka Bigarren liburua, Maquis y Piri- erakundeko zuzendaritzaren aburuz,
bat koskortuta ginelakoan, berriro neos. La gran invasión (1944-1945) da.2 1936ko gerra osteko Espainian gizarte
denak bildu eta Lasarten hartu ge- 1944ko udazkenean gertatu ziren sektore zabal bat antifrankista zen eta
nuen bizilekua. UNEko (Union Nacional Española) kanpotik bultzada bat besterik ez zuen
Gurasoak euskaldunak izan hiru kideen atxiloketak ematen ditu behar matxinadari ekiteko. Bultzada
arren, gaztelaniaz hezi gintuzten aditzera: Alejandro Irizar Urkiola (Or- hori Pirinioetatik heldu behar zuela
Ordizian bizi izan ginenean, beldu- maiztegiko udal idazkaria eta irakas- uste zuten, makien eta gainerako
rra zeukatelako izugarria. Lasartera lea), eta Donostiako Matias Artzak indar armatuen eskutik. Sinismen
etorri ginenean hasi ginen euskaraz Olaizola eta Pedro Jose Eskisabel horri jarraituz, 1944ko urrian Aran
bizitzen!”. Begiristain. Zehazten denez liburuan, Bailaratik erasoa abian jarri zuen UNE
atxilotu horiek ez ziren komunistak, erakundeak. Baina saiakerak porrot
Bi liburuetan topa daitezke Pe- antifrankistak soilik. Agiri faltsuak egin zuen, eta handik laster, erakundea
dro Jose Eskisabelen frankismoaren atontzea leporatu zieten, eta hamabi desegin egin zen.
aurkako konpromiso politikoaren in- urte eta egun bateko kartzela-zigorra Oharra: argazki zaharra elkarrizketatuak
guruko zenbait datu. Lehenbizikoa, jasan zuten. utzitakoa da.
“Gurasoak
euskaldunak izan
arren, gaztelaniaz
hezi gintuzten
Ordiziako
bizialdian, beldurra
zeukatelako
izugarria. Lasartera
etorrita hasi ginen
euskaraz bizitzen!”
1
MENDIZABAL, Jose Manuel/LASA, Jose Luis/AGIRRE, Fernando: Gudaris y rehenes de Franco. (1936-1943). Alberdania argitaletxea. 2006. 58. or.
2
FERRAN, Agustí: Maquis y Pirineos. La gran invasión (1944-1945). Milenio argitaletxea. 2001. 76. or.
150
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Miren-Arrate
Etxezar
Gabilondo
Trelazé, Departamento de
Maine y Loira, Francia, 1948
“
Miren-Arrate Etxezar.
Éramos críos o
adolescentes, y no Miren-Arrate pertenece a la siguiente generación de
les prestábamos la familia numerosa, Etxezar Garro, que fue tan casti-
gada tras el golpe militar del 36. No en vano, cuatro de
la debida atención. sus miembros no pudieron sobrevivir, y el resto, casi
A día de hoy no en su totalidad, acabó refugiándose en Francia.
puedo más que
arrepentirme Miren-Arrate Etxezar nació en el exilio de Francia, al igual que
sus hermanos Anamari, Rosamari y Ramuntxo. Sus padres fueron
por no haberles Agustín Etxazar Garro y Ana Gabilondo Etxaniz, pareja que formó
escuchado lo familia en el exilio, tras romperse en 1937 el frente norte y caer derro-
tado el Ejército Republicano que defendía la legitimidad del gobierno
suficiente”. democrático.
Miren-Arrate comparte el mismo sentimiento de amargura que
tantos y tantos descendientes de esa generación de republicanos que
durante el primer tercio del siglo XX. luchó por la libertad y la igual-
dad y por ello fue víctima de la brutal represión de los golpistas.
“En casa, no es que nuestros padres hablaran mucho sobre esos
años 30 y 40 tan convulsos e intensos, pero de vez en cuando nos
transmitían algún relato, anécdota, sentimiento, idea… Lo que ocu-
rre es que éramos críos o adolescentes, y no les prestábamos la debida
atención. A día de hoy no puedo más que arrepentirme por no haber-
les escuchado lo suficiente”.
Miren-Arrate, con la ayuda de su pareja Olivier Radenac -fallecido
hace dos años-, se ha dedicado estos últimos años a recopilar algunos
datos biográficos de cada uno de los catorce miembros de la familia
151
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
“La biografía Tolosa (Hondarribia, 1876), Y doce sus El grupo de detenidos fue encar-
familiar de los hijos e hijas: Federico (Oria, 1904), Lo- celado en el fuerte de Guadalupe, y
Etxezar Garro renzo (Oria, 1906), Eustaquio (Oria, posteriormente procesado en julio de
nos habla de una 1908), Pilar (Oria, 1911), Agustín (Oria, 1935. Victorio Bikuña, Isidro Zabala
1913), Bernardino (Oria, 1915), Pedro y Federico Etxezar, fueron condena-
lucha por una
José (Oria, 1917), Carmen (Oria, 1918), dos a ocho años de prisión; Agustín
sociedad más justa
Candelaria (Oria, 1921), José María Etxezar, Ignacio Alkorta y Joaquín
e igualitaria y de (Oria, 1923), Marcelino (Oria, 1926) y Garro a cuatro años; a dos años Ra-
la consiguiente Francisco (Oria, 1928). fael Gaztañaga, Ángel Rodríguez,
represión”. Fue una familia de fuertes convic- Pedro Beloki, Juan Martín, Daniel
ciones de izquierda. Comprometida Poza, Juan Romo, Francisco Aldaz,
con la causa de la libertad y la igual- Lorenzo Etxezar, Pedro José Eizmen-
Etxezar Garro; de ese modo, nos ha dad durante la época republicana. di, Jerónimo Ganboa, Anastasio Ba-
proporcionado diversa información y rrena, Francisco Hernando y Miguel
fotografías, las cuales las hemos aña- Participantes en la revolución del 34 Amondarain; a seis meses y un día a
dido a las que nos han llegado desde En octubre del 1934 en todo el estado Jesús del Pozo, Isidro Arregi, Francis-
diversos archivos oficiales.1 Por últi- sucedió lo que se llamó la revolución co Arregi, Domingo González y Víc-
mo, no podemos olvidar la memoria de 34, impulsada por fuerzas políti- tor Arrizabalaga; Serafín Castresana
viva de varios testimonios personales cas y sindicales de izquierdas que y Miguel Zialzeta a cuatro meses y un
de Lasarte y Oria.2 veían peligrar las conquistas socia- día; y finalmente, quedaron absueltos
Seguidamente, vamos a describir les y laborales logradas durante los Luis Goiaran y Joaquín Pagola. Esto
de manera sintetizada algunos re- primeros años de la República, una dos últimos eran militantes del sindi-
tazos de la biografía familiar de los vez que las derechas se accedieron cato STV; el resto, de UGT.
Etxezar Garro, que nos hablan de una al poder en en el gobierno central. La Poco antes de que se celebrara el
lucha por una sociedad más justa e revuelta dio lugar en todo el estado juicio, los hermanos Bernardino, Lo-
igualitaria y de la consiguiente repre- aun una fuerte represión policial y renzo, Eustaquio y Agustín huyeron
sión por las fuerzas conservadoras y a más de 1.000 muertos y miles de hacia suelo francés, aprovechando la
antidemocráticas. detenidos y encarcelados. En la zona libertad provisional que se les había
A finales de los años 20 y princi- de Lasarte y especialmente de Oria concedido. Los tres residieron en la
pios de los 30, la familia Etxezar Ga- se produjeron 29 detenciones, bajo localidad de Trelazé (Departamen-
rro habitaba en la casa Braulia-enea, la acusación de provocar altercados to de Maine y Loira), y jugaron en el
situada en los límites de los barrios y sabotajes y tenencia de armas. Los club de fútbol L´Eglantine Sportive
de Oria y Lasarte. Los padres fue- hermanos Lorenzo, Agustín y Fede- Trélazénne (Rosa Salvaje Deporti-
ron: Fernando Etxezar Expósito (San rico Etxezar Garro se encontraban va de Trelaze, rosa entendida como
Sebastián, 1876) y Joaquina Garro entre ellos. símbolo o insignia de los socialistas
1
La Dirección de Derechos Humanos y de Cooperación con la Justicia del Gobierno Vasco impulsó en su día el “Proyecto de in-
vestigación y localización de fosas de las personas desaparecidas durante la Guerra Civil”, encargando a la Sociedad de Ciencias
Aranzadi el examen de diversos archivos. Como resultado de esa investigación, se han podido recopilar datos sobre algunos miem-
bros de la familia Etxezar Garro, en los siguientes archivos: Archivo Intermedio Militar Noroeste de Ferrol, Archivo General de la
Guerra Civil de Salamanca, Archivo General de la Administración, Archivo Histórico Provincial de Bizkaia, Centro de Patrimonio
Documental de Euskadi Irargi y Registro Civil de Donostia.
2
La información que se aporta en este capítulo sobre la familia Etxezar Garro, puede ampliarse acudiendo a los testimonios co-
rrespondientes a María Ángeles Etxezar Viguera y Juanita Orbegozo Garro.
152
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
153
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Bernardino Etxezar, desaparecido en el frente de Asturias. Eustaquio Etxezar, muerto en la cárcel de Ondarreta.
Allí se pierde su pista, nunca se supo qué es lo que le Usurbil, de organizar con otros compañeros las milicias
ocurrió, si murió en el frente, o si fue apresado por el ene- de Oria y de participar en el asalto a la casa de familia de
migo fascista y posteriormente asesinado como ocurrió los Brunet en Oria, de participar en la organización de la
con otros muchos combatientes republicanos. defensa de Buruntza y Belkoain…
Por orden del gobernador militar de Gipuzkoa, un juez
Eustaquio Etxezar instructor militar emprendió la causa contra Eustaquio
Luchó con un batallón de la UGT en los frentes de Gi- Etxezar. Al final de la cual, el 09/11/1939 fue condenado a
puzkoa y Bizkaia. Tras ello, fue capturado en alta mar, al 30 años de reclusión, por el “delito consumado de adhesión
intentar salir en barco del puerto de Santander en direc- a la rebelión militar”.
ción a Francia, el 26/08/1937. Fue conducido al campo de Murió en prisión, el 06/03/1942 y fue enterrado en el ce-
prisioneros de Orduña (Bizkaia). Más tarde, fue recluido menterio de Polloe en Donostia.3
en la prisión de Ondarreta.
A tenor de los informes realizados por la comandancia Lorenzo Etxezar
de la Guardia Civil de Andoain y el alcalde de Urnieta Bar- Pertenecía a un batallón de la UGT, y prestó servicios en el
tolomé Ugalde, se le acusó de ser un significado extremis- campo de aviación del hipódromo, al igual que sus herma-
ta de Oria, de ser representante sindical de la UGT y como nos Agustín y Bernardino.
tal de hacer constantes viajes a Madrid a reunirse con los Ante la inminente ocupación de Gipuzkoa por las tro-
compañeros de sindicato, de ser comisario de guerra en pas rebeldes, huyó a Bizkaia, junto con su mujer Juanita
3
Información más detallada sobre Eustaquio Etxezar, en el testimonio correspondiente a Juanita Orbegozo Garro.
154
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Lorenzo Etxezar y Juanita Viguera con su hija María Ángeles. Agustín Etxezar.
Viguera y sus hijas María Ángeles de tres años y Gabi de hermanos Lorenzo y Bernardino. En Bizkaia se alistó en
pocos meses de edad. el Batallón Rosa Luxemburgo. En la batalla de Villareal
En Durango murió la niña, al no poder sobrevivir a las (Araba) fue herido en diciembre del 36, y a los dos meses le
duras condiciones de vida del exilio. dieron de alta. Tras perder la República el control militar
Lorenzo se alistó en el batallón Rosa Luxemburgo; fue de Bizkaia, y tener que retroceder sus fuerzas hacia San-
herido en el campo de batalla y le quedaron secuelas físi- tander y Asturias, Agustín participó en la conocida bata-
cas de por vida. En Santander, en septiembre del 37, pudo lla de Mazurco (Picos de Europa, Asturias) en septiembre
embarcar para Francia. Nunca más pudo cruzar la fronte- de 37. Tras perder esa última posición, las fuerzas se vieron
ra para volver a Oria, y murió en el exilio. obligadas a replegarse, tras lo cual las tropas golpistas ini-
Su esposa y su hija también se refugiaron en Francia, ciaron su definitiva ofensiva sobre Asturias.
pero en el año 40 regresaron a Oria, tras pasar por Barce-
lona. A pesar de la distancia geográfica que separaba a los En Asturias, Agustín también intervino en las defen-
tres miembros de la familia Etxezar Viguera, nunca per- sas de Avilés y Gijón. En octubre pudo embarcar en un
dieron la relación, gracias a los viajes que la madre y la hija barco que lo condujo a Francia, y de allí se dirigió a Bar-
realizaban a Francia. 4 celona, para continuar en la lucha antifascista. En marzo
del 38 se alistó en el Batallón Alpino Pirenaico, y participó
Agustín Etxezar en los combates que se desarrollaron a lo largo de los Piri-
Pertenecía a un batallón de la UGT, y prestó servicios neos, con el cargo militar de sargento.
en el campo de aviación del hipódromo, al igual que sus Tras la ofensiva militar de Cataluña de febrero de 1939
4
Información más detallada sobre la familia Etxezar Viguera, en el testimonio correspondiente a María Ángeles Etxezar.
155
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
156
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
María
Ángeles
Etxezar
Viguera
Leitza, 1933
“
María Ángeles Etxezar Viguera.
La familia Etxezar
María Ángeles Etxezar participó en el éxodo por
Garro fue la más Bizkaia, Francia y Barcelona. En Bizkaia vio como
castigada de Oria. moría su hermana, de un año de vida. Su padre cayó
herido en el frente de Bizkaia, y no pudo volver más
Los padres y los del posterior exilio de Francia.
trece hermanos
y hermanas, “Mis padres, Lorenzo Etxezar y Juanita Viguera, y yo vivíamos en
padecieron muerte, Oria. Ellos trabajaban en Brunet, como casi todo el mundo en el barrio.
No recuerdo prácticamente nada acerca de la vida social en
exilio y cárcel”. Oria durante la República, obviamente porque no era más que una
cría, y además pasé unos años en Leitza, junto con la hermana de
mi madre, María, que se dedicaba al servicio en una casa.
En Oria éramos vecinos, entre otros, de los Vicuña y los Etxezar,
o de Ángel Romo y Cándida Usabiaga y sus hijos Mari Carmen,
Alejandro -que vive-, las gemelas de Oria, que viven en la calle
Urdaneta...
Casi todos los vecinos que conformábamos la comunidad
de Oria de entonces, nos hemos ido viniendo a Lasarte tarde o
temprano.
A principios de 1936 nació Gabina (Gabi), mi hermana. Tras el par-
to, la madre no tuvo otro remedio que volver al puesto de trabajo de
Brunet, y su hermana, la mencionada María, se vino a Oria para echar
una mano a la familia.
En ese tiempo estalló la guerra, y todos los miembros de la fami-
lia nos fuimos hacia delante, hasta Durango. ¡Anduvimos por zanjas
y por lugares inverosímiles! Me tiene contando la madre que un día
157
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
El padre en el frente
Exiliados de Oria en el campo de con-
“Mi padre anduvo en el frente de Bi- centración de Gurs. Entre ellos, se ha
zkaia, y le entró metralla en la pierna; podido identificar a Marcelino Zabaleta (1) y
a Lorenzo Etxezar (2).
la secuela le quedó para toda la vida.
Estuvo ingresado en un hospital cerca Madre e hija en Francia y
de Durango, y por eso, estuvimos en Barcelona
Durango, para estar más cerca de él. “Nosotras también encontramos exi-
Allí es donde murió mi hermana. lio en tierras francesas. Allí nos reen-
Tras la ruptura del frente del contramos con el padre, y con parte de
norte, mi padre pudo refugiarse en la numerosa familia Etxezar Garro.
María Ángeles, junto con su madre (Juanita Francia. Poco le duró la situación de A mi tía María (Viguera) de quince
Viguera) y su hermana Gabina que murió
refugiado, porque cuando estalló la años, que se encontraba con noso-
poco después. Se encuentran en el exilio,
en Bilbao, el 17/03/1937. guerra mundial en el año 39, le dieron a tras, la mandaron a España.
158
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
se dirigió a San Sebastian a servir. water y cocina. Eso sí, con los años, la
Yo como era la única hija y sobri- familia Azcarate se hizo propietaria
na, en palmitas me criaron en Leitza. de la empresa, y entonces sí que nos
Cada vez que mi madre venía a visi- cedieron casa.
tarme a Leitza, una vez que llegaba la Tras la guerra, diría que hubo mu-
hora de la despedida, entonces ¡qué chos cambios en Brunet, en especial
lloros hacíamos! Nunca se me olvida- relacionados con la plantilla laboral.
rán aquellas escenas… De Salamanca y de otras zonas de Es-
Después de unos cuantos años, le paña vino mucha gente a cubrir las
volvieron a conceder trabajo en Bru- vacantes dejadas por los del lugar que
net, pero sin derecho a piso, por lo que habían huido y parte de ellos ya no
se puso a vivir en el caserío Basaundi volvieron jamás”.
de Oria, con Sabina Izagirre y Manuel
Salsamendi. Yo cuando cumplí 15 La familia Etxezar
El matrimonio Lorenzo Etxezar y Juanita años, quise volver a Oria, a trabajar “Fue, sin lugar a dudas, la familia más
Viguera con su hija María Ángeles y la abue- en Brunet. La abuela no quería que castigada de Oria. Los padres Fer-
la Joaquina Garro. Con ellos está la menor
Pilar Aburuza. En el exilio de Francia. me pusiera a trabajar, pero yo nece- nando Etxezar y Joaquina Garro más
sitaba estar cerca de mi madre. Me sus doce hijos, o murieron o tuvieron
Y se instaló como pudo, en casa de la decía: “en los fábricas no ocurre nada que refugiarse en Francia para esta-
abuela. Pero mi madre y yo seguimos bueno”. blecerse allí definitivamente. Algu-
refugiadas. Allí nos dieron cobijo en Igual fui desagradecida con la nos tíos, se casaron con ciudadanos
un hospital, y nos trataron muy bien. abuela; pero yo quería estar con mi franceses y allí tuvieron que rehacer
Pero seguimos avanzando, huyendo madre, y empecé en Brunet. su vida. Y la abuela y buena parte de
y huyendo, y al final recalamos en ellos están enterrados en Francia.
Barcelona. Durante ese periplo geo- Baste con decir que a mi boda,
gráfico, mi madre me decía que yo ningún miembro por parte de mi pa-
era de mal comer. Estaría en lo cierto, dre pudo venir, pues todos estaban
puesto que en los comedores todos refugiados en Francia.
los niños se me adelantaban, y yo me ¡Todos ellos no hicieron otra cosa
quedaba para el final. Así, a la ma- que pertenecer al sindicato UGT!
dre no le quedaba otro remedio que Todos trabajaban en Brunet y
acompañarme. reivindicaban mejoras en las condi-
Cuando regresamos volvimos a ciones de trabajo, soñaban con una so-
España, yo tendría siete años o así”. ciedad más justa. ¡No tenían delitos de
sangre, no habían hecho mal a nadie!
En Oria, sin trabajo La guerra no sólo se reduce a los
María Ángeles Etxezar, con su padre, en
“De vuelta a Oria, mi madre se fue a una de las visitas que le hizo en el exilio de muertos, también continúa con el
buscar trabajo en Brunet, pero se lo Francia. capítulo que se refiere al destrozo de
negaron. Estando así de cruda la situa- Brunet, el propietario, no nos dio familias, que se ven abocadas a vivir
ción, después de pasado un tiempo, nos casa como era costumbre en aquellos sin poder relacionarse más.
fuimos a Leitza, al seno de la familia de tiempos. Sólo nos cedió una buhardi-
mi madre. Pasado un tiempo, la madre lla, y nos tuvimos que arreglar con un
159
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
160
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Rosario
Galán
Murias
Galdames, 1912 -
Lasarte-Oria, 2016
“
Baserrietako Rosario Galán Murias.
161
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Rosario Galan Bizkaian, Galdames zezaketen umeak lasaitzeko. zen lagunaren galera. Bakarrik nen-
herrian bizi zen. 21 urte zituen eta Baina berehala Habanak lehe- goen ezagutzen ez nuen leku batean
gogoratzen duenez, “boluntarioak nengo geldialdia egin zuen Borde- eta nire nahi bakarra gurasoekin
eskatu zituen orduko jaurlaritzak len. Bertan jaitsi ziren 1.500 haur eta itzultzea zen”. Bere helburua lortzea
Gerra Zibiletik umeak ateratzeko hainbat laguntzaile “Sobietar Bata- zaila izango zela konturatzean egoe-
asmoz Frantzia eta Sobietar Bata- sunera bidea jarraitu behar genue- ra onartzea besterik ez zuela izan dio
sunera abiatuko zen itsasontzian nok barkuz aldatu ginen eta hor bai Rosariok. Kasualitatea izan zen bai-
umeekin joateko. Norbaitek nire bapo eman ziguten jaten”. Nabarmen na Puigcerdan zegoen garai horretan
izena eman zuen herrian eta dei- lasaitu ziren umeak, zaintzaileen Juan Negrin buruzagi errepublikano
tu zidaten bidaia egiteko. Hantxe harridurarako, tripa bete ostean eta ezagunaren familia, emaztea eta se-
joan nintzen gehiegi pentsatu bidaia eramangarriagoa izan zela go- me-alabak eta “ni haien zerbitzura
gabe. Nik orduan ez nuen ezer eza- goratzen du Rosariok. jarri ninduten”.
gutzen, ez nuen alderdi batean mi- Egun batzuk egin zituzten Negrinek bere emaztearekin hitz
litatzen ez ezer”. itsasoan eta Leningradora iris- egin nahi zuenean “telefonoz deitzen
tean, umeak leku ezberdinetara zuenean batez ere” Galanek egiten
San Anton egunean bidaltzeko taldeka banandu zituz- zuen bitartekari lana eta egoera zaila
Santurtziko portutik irten ziren 1937. ten. “Zaintzaileoi esan ziguten ber- izan arren, nahiko oroitzapen onak
urteko ekainaren 13an “Paduako tan geratzeko aukera genuela, Bilbo ditu denbora horretan Negrin fami-
San Anton egunez. Ez dakit zergatik faxistek hartu zuten gure bidaiak liarekin bizitakoaz. Ez zen denbora
baina hortaz gogoratzen naiz”. Eus- iraun bitartean eta etxera bueltatzea asko egon beraiekin, hauek Bartze-
ko Jaurlaritzak prestatutako bidaia oso zaila eta arriskutsua izango zela lonara mugitu behar izan zuten eta
zen haurrak gerratik babesteko as- esan ziguten han”. Hiru kidek Erru- bera Puigcerdan gelditu zen. Ordu-
moz, honetan, jaso denez, 4.500 ume sian geratzea erabaki zuten “bel- rako ezer gutxi zekien bere familia-
abiatu ziren Frantzia eta Sobietar durragatik edo izango zen” baina ren inguruan. Egoerak okerrera egin
Batasunera. Beraiekin 75 laguntzaile gainontzekoak bueltatu ziren “nik zuen nazionalek ingurua kontrol-
ontziratu ziren, hauen artean gehie- etxera itzuli nahi nuen, Galdame- pean hartu zutenean eta ihesi Bart-
nak irakasle eta medikuak. Haurren sera, ez nuen atzerrian geratu nahi. zelonara joan behar izan zuen. Han
ardura hartu zuten bidaiak iraun Egia da ere ez nintzela Bilbon bizi zen errepublikaren aldeko beste familia
bitartean. egoeraz guztiz ohartzen”. baten etxean hartu zuten. “Bartze-
Rosariok ez ditu inoiz ahaztu lonan bai denbora eman nuen, hila-
ume horien negarrak, bi eta hamalau Negrin sendia bete batzuk izan ziren eta zorionez
urte bitarteko haurrak ziren guz- Horrela Rosariok bueltako bidaia oso gustura egon nintzen familia ha-
tiak “hasieran pentsatzen genuen egin zuen itsasontzian baina Bilbo rekin. Alaba bakarra zuten eta ondo
gurasoengandik urruntzeagatik ari hartuta zegoen eta itsasontziak ezin hartu ninduten baina gerrak aurrera
zirela negar egiten baina orduek au- zuen bertan sartu, “Frantzian utzi egin ahala, Bartzelona ere erori zen
rrera egin ahala, konturatu ginen gintuen eta Kataluniara pasa ginen. eskuindarren esku eta arrisku han-
gosea zutela. Arratsaldeko hiru- Puigcerdara iritsi ginen eta han etxe dia zegoenez, berriz ere ihes egitea
rak izango ziren eta ez ziguten ezer desberdinetan hartu gintuzten”. egokitu zitzaion Galani.
eman bazkaltzeko”. Habana ontzi “Ramoni kidearekin batera ego-
txikia zen hainbeste pertsona era- kitu zidaten etxe bat baina egun Etxera itzulera
mateko, bidaia ez zen batere erosoa gutxi batzuetan bera gaixotu eta hil “Herrira itzultzera lortu nuen eta han
izan eta zaintzaileek ezer gutxi egin egin zen. Niretzako ikaragarria izan aurkitu nuena gogoratzea bakarrik
162
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
mina ematen dit”. Familiaren base- eskatu zien Rosariok hori irakasten joan behar nuen sinatzera, ihes ez nue-
rrira itzultzean, ama denbora bat hasi eta jaunartzea egin zuten ume la egin ziurtatzeko kontrol modu bat
lehenago hil zela esan zioten. Aita horietako gehienek bat izan ezik. “He- zen. Hamabost egun horiek baliatuz,
ordurako Barakaldora mugitu zuten rriko eskuindar eta apaizak zoriondu egun batetik bestera dena prest zegoe-
“meategian egiten zuen lan aitak Al- ninduten baserri haietako umeak la esan eta Frantziarako bidea hartu
tos Hornosentzat baina gerra tarteko, fede katolikoan hezteagatik. Baina nuen. Zehazki Hernanira ekarri nindu-
mehatzeko lanetik kendu eta Ba- handik gutxira salaketa gauzatu eta ten”. “Hernanitik abiatuta gau oso bat
rakaldora, lantegiko eginkizunetan espetxera eraman ninduten doktrina eman genuen menditik muga pasatze-
jarri zuten. Anaia ere aitarekin egi- komunista erakusten nuelakoan”. ko makientzat gida lanak egiten zituen
ten zuen lan meategietan baina bera “Oso gogorra izan zen atxiloketa” inguruko baserritar batek lagunduta.
bai politikan buru belarri sartu zen. hamar egun izan zuten Rosario Bil- Nirekin batera beste hiru gizon zi-
Ezkertiarra zen eta dinamitarekin boko Larrinaga espetxeko ziega ba- hoazen ihesi”. Gau hura oso gogorra
esperientzia zuenez lan horretan ari- tean isolatuta, ez zuen inorekin hitz izan zela gogoratzen du Rosariok.
tu zen gerra garaian. Han-hemenka egiteko aukerarik izan “egun horiek “Bidasoa ibaia pasatzeko gona
lehergailuak jartzen”. Hala ere, pasata beste presoekin jarri nindu- altxatu arren busti egin nintzen eta
etxean lasai sentitzen zen Rosario eta ten eta han egin nituen bi urte, nire tarteka sastraka artean ezkutatu
inguruko baserrietako umeentzat es- bizitzako urterik luzeenak”. behar izan genuenez, hotzak eta ne-
kola moduko bat sortzea otu zitzaion. Egun batean, “uste dut ofizial ba- keak ia jasanezina bihurtu zuten bi-
Gerrak gogor jo zuen ingurua “eska- tek azkenean nire istorioa sinistu dea”. Azkenean mugaz beste aldean
sia zegoen”. “Baserri askotako umeak zuela nolabait, hau da, nik ez nuela zegoen etxe batera sartu zituztenean
ez zituzten eskolara bidaltzen urruti ezer txarrik egiten, eta egun batetik “ez dut ondo gogoratzen erori edo
egoteaz gain, txukun janzteko ezer ez bestera “libertad atenuada“ delakoa bota egin nintzen baina nekearen
zutelako. Egoera hori ikusita herriko eman zidaten”. eraginez, leher eginda lurrera ero-
tabernari bati eskatu nion gelatxo ri nintzen”. Oraindik Rosariok bere
bat. Hark utzi zidan eta ume guzti Makiei laguntza buruari galdetzen dio nolatan hain
horiek hartu eta irakurtzen eta idaz- Hala ere, Rosariok umeei eskolak gazte izanda ausardia izan zuen hura
ten irakasteko lanetan jarri nintzen”. emateaz gain, makiei laguntza es- egiteko “ausardia ez da nahikoa, ez
Tabernariaren bi alabak joaten zi- kaintzen zien tarteka. “Garai hartan dakit nola agoantatu nuen”.
ren ere eskoletara, ahal zuen guztia makiak zeuden Galdames inguruko
irakasten zien Rosariok arratsaldeko mendietan eta batzuetan laguntzen Parisen erbesteratua
saioetan. nien. Ez nuen gauza handirik egi- Hendaian egun batzuk egin zituen
“Egun batean izebak esan zidan ten. Adibidez, pakete bat eman eta Rosariok eta handik Parisera joan
zurrumurrua zegoela salatuko nin- eskatzen zidaten nonbaiten uztea eta zen. Parisen maki haien ezagun
dutela ume guzti horiei doktrina horrelakoak. Hala ere, parte hartze batzuek hartu zuten eta kontaktuei
errusiarra erakusten ari nintzelako. hau ez zen ezaguna izan, espetxean esker lana bilatu zioten. “Josten ne-
Nik ez nekien zein zen doktrina hori ere ez zidaten halakorik leporatu”. kien eta jostungintza tailer batean
baina antza, bazekiten itsasontziko Makiekin zuen harremanagatik, hasi nintzen lanean, bertako jabea
bidai hartan lagundu nituela umeak espetxetik atera ondoren, hauek Ro- madrildarra zen eta ni bezala ihes
Sobietar Batasunera eta hori zuten sariori herritik ateratzea gomendatu egindakoak hartzen zituen noizbe-
aitzakia besteak beste”. Salaketa sai- zioten, haiek prestatu zuten Fran- hinka”. Hantxe pasa zituen berrogei
hestu nahian, gurasoekin hitz egin tziarako ihesa. urte inguru 1975. urtean bueltatu zen
eta umeei katezismo bana erosteko “Hamabost egunero komisaldegira arte. Hasieran komisaldegian azaldu
163
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
ez zenez, poliziak bere argazkia argi- bereziki. “Asko sufritu genuen, inoiz dutela dio haserre puntu batekin bai-
taratu zuen prentsan bilatzen zutela ikusi nahiko ez nituen gauzak ikusi na gezur edo egi erdi horiek zeintzuk
esanez eta orrialde haiek bidaltzen eta bizitzea egokitu zitzaidan. Hori diren argitzea ez da sartzen. Bere
zizkioten Parisera. “Niri grazia egiten gaindituta, askotan pentsatzen istorioa, Rosariorena, kontatzeko
zidan hura ikustea”. dut nola den posible 101 urte bete arazorik ez duela behin baino gehia-
Parisen ezagutu zuen senarra eta 102rako bidean egotea”. Rosa- gotan errepikatu digu baina beste
“mendian jendea pasatzen ibiltzen rio Victoriano Vicuñaren emaztea batzuk tartean daudenean, gehiegi
zen horietako bat zen bera eta Pari- zen, Vicuña herritarraren inguruan ez sakontzea erabaki eta hori erres-
sen ezagutu nuen. Han ezkondu gi- erreferentzia asko aurki daitezke petatzea eskatu du.
nen noski zibiletik”. Lasarte-Oriakoa bere militantzia politikoa erbestean
zen bera eta posible izan zenean hona ere jarraitu zuelako besteak bes-
etorri ziren, hemen zuen senarrak fa- te. Beti senarraren itzalean aurkitu
milia guztia eta Bizkaian dagoeneko, zen Rosario eta berarentzat gorde
anaia bakarrik zuen Rosariok. ditu urte luzetan Vicuña ezagutu “Parisen zoriontsuak
“Parisen zoriontsuak izan gi- aurretik egindakoak. Orain ordea, izan ginen baina
nen baina buruan beti zegoen he- emakume ausarta eta indartsua izan buruan beti zegoen
rria, faltan botatzen genuen hau zela aitortu nahi dio bere buruari. herria; erbestetik
eta erbestetik asko sufritu genuen Atsobakarreko langileek ere hala
asko sufritu genuen
hemen gertatzen ari zenarekin”. Di- nahi izan dute. Haiek entzun izan
hemen gertatzen ari
ktadura garaian ezinezkoa zen dituztelako azken urteetan Rosariok
bikotearentzat muga pasatzea eta
kontatutakoak. zenarekin. Diktadura
aita eta anaia joan zitzaizkion behin garaian ezinezkoa
bisitan Parisera “aita zahar-zaharra Historia ezagutzera eman genuen muga
ikusi nuen eta gaixoak bidaia egin Urteetan kazetari zein ikerlari as- pasatzea”.
zuen ni ikusteagatik. Soilik lau egun korekin mintzatu da baina ia beti
egon ziren eta distantzia horrekin senarraren inguruko informazioa
bizitzen ikasi behar izan genuen”. Pa- eskatu diote. “Pentsatzen nuen nik
ris hiriburu polita dela kontatzen bizitakoak bigarren mailakoak, edo
du Rosariok, “Frantsesa ikasi nuen hainbesteko garrantzia ez zutela bai-
berehala, beste erremediorik ez na ni ere izan nintzen, zorionez edo
nuen”. Errepublika plazatik gertu bizi zoritxarrez pasarte askoren lekuko,”
ziren bera eta senarra eta Maurice adierazi du. Gerrak etxe guztietan
Chevalier garaiko aktore ezaguna eragin zuen mina azpimarratzen du
bizilagun zutela oroitzen du irriba- eta horrelakoak berriz ez gertatzeko
rretsu. Hala ere, herrimina handia funtsezkoa iruditzen zaio belaunaldi
zen eta frankismoaren amaierarekin berriek ere orduan gertatutakoa eza-
itzuli ziren Lasarte-Oriara. gutzea “ez dakit zer erakusten den
Egindakoaz harro dago Rosario eskoletan baina irudipena daukat
baina bere gaztaroa gerrak, espe- gazteek ezer gutxi dakitela gerra zi-
txealdiak eta erbesteak markatu bilaz eta bizi genuenaz” . Aldi berean
zuela dio penarekin, ama hil au- gaiaren inguruan argitaratu diren
rretik ez ikusteak markatu zuen hainbat gauza egi osoa kontatzen ez
164
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Lucía
García
Blázquez
Oria, 1932 -
Lasarte, 2019
“
Lucía García, junto a los miembros de Islada Ezkutatuak, Josu Agirretxe y Mikel
Mi marido se Amenabar.
165
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
166
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Rosario había quedado viuda de Manuel López en 1932. peor del ser humano. Siempre estuvimos unidas a la abue-
Éste murió a manos de otro afiliado a la UGT como él, tras la y a las dos tías y sus familias, tanto antes, durante como
dispararle seis tiros. después de la guerra. Esa cercanía y complicidad nos pro-
El itinerario de esta familia discurrió por Francia y Ca- tegió mutuamente y nos ayudó a sobrellevarlo todo.
taluña. Tras finalizar la guerra, regresaron a Oria. Más allá de la familia, en el entorno del barrio, en gene-
De los poquísimos detalles que puede contar Lucía, ral la gente se portó bien con nosotros. Eso sí, en lo que res-
menciona lo que en vida siempre le recordaron sus tías: pecta a una minoría, tanto de Oria como de Lasarte, vimos
es decir, que en el exilio de Francia a punto estuvieron de hasta dónde puede llegar la maldad.
embarcarla a ella (una niña de cinco años) en el barco que En cuanto al hambre y la miseria padecida, bien es ver-
iba a tomar rumbo a Rusia. dad que la empresa Brunet te dejaba un piso para vivir, y
En Cataluña, hicieron estancia en una masía. Pasaron también te daba la luz. Pero tenía unos sueldos muy bajos.
mucha hambre. Lo poco que comía era pan tumaca, es de- Que no daban para vivir dignamente.
cir, una rebanada de pan con tomate. Les daban como si Cuando tocaba recoger el racionamiento, íbamos mi
fuera queso. hermano y yo y lo primero que hacíamos era comernos el
chocolate. ¡Nos lo tragábamos, sin tiempo de mascar!
Muerte de Antonio García No teníamos para comer un trozo de pan, y a los años,
Lucía no sabría precisar si su padre combatió en el frente después de casarnos mi marido se extrañaba de que me
de Gipuzkoa, con la intención de parar la marcha de las encantara tanto el pan, que lo devorara. Le respondía: ”Ya,
tropas golpistas que venían de Nafarroa. Lo que sí sabe es tú has tenido padre, pero yo no!”.
que, según decía la madre, en Oria, un día se despidió de Lo peor era cuando teníamos que ir a por leña. Nos íba-
ellos. Lo vieron alejarse con la gabardina al hombro. En mos Juan y yo con la madre. Solíamos ir hasta el paraje
Donostia embarcó en una barca que unos primos tenían del caserío Garate, de Andoain. Volvíamos con un fardo de
en el muelle, y pudo acercarse a la costa de Iparralde. De leña en la cabeza, y un saco arrastrándolo. Con esas trazas,
allí, tomó rumbo a Cataluña, para unirse a las tropas repu- vete a saber lo que pensarían de nosotros los camioneros
blicanas que luchaban contra el fascismo. En pleno frente, que transitaban por la carretera.
estando en una trinchera, fue herido por una bala en la Pero para eso, teníamos que pasar la central de Abaloz.
pierna. No se le pudo efectuar una debida cura, y murió a En verano pasábamos el río para después subir monte arri-
consecuencia de la gangrena producida, en mayo de 1937. ba. Debíamos pasar el canal, y el encargado de la central,
cuando se percataba de nuestra presencia, soltaba el agua
Dura posguerra para la familia para que no pudiésemos pasar, o nos hundiésemos en el in-
Lucía asegura que fue muy dura la posguerra para los tres, tento. ¡A él qué le importaría que quisiéramos coger leña!
su madre, su hermano y ella. Prácticamente hasta los 25
años que se casó, asegura haberlo pasado muy mal.
“En general, en Oria todos pasamos mucha hambre.
Los que tenían caserío, siempre tenían algo para llevarse a “Estábamos recogiendo caracoles,
la boca. El resto, apenas nada. Y en nuestro caso, nos falta- cuando pasó un franquista
ba el padre, y eso agudizó nuestra precaria situación. en bicicleta. Persona muy
Las calamidades que sufrimos, no quisiera que las gaixtua. Nos gritó: “¡Ahora
padeciese nadie. Son tan duras de contar y escuchar, que
mismo os voy a llevar a la
cuando intento explicar a mi hijo lo vivido por nosotros,
Guardia Civil, al cuartelillo!”.
me dice que por favor, me calle.
Durante esos durísimos años, conocimos lo mejor y lo
167
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
A veces, cuando íbamos a por manzanas, ¡algún casero Ese delator era un mandatario en el pueblo, una cala-
nos soltaba los perros! midad. De humanos es ayudar a otra persona si la ves ne-
¡Todo era poner trabas al más necesitado! cesitada de lo más básico. Hace unos años que murió tras
Recuerdo que un día, teniendo yo unos 12 años, me dice contraer el cáncer, yo, la verdad, no es que me alegrara,
la madre: “Lucía, vamos a pillar caracoles”. Esos caracoles, pero pensé que a los que han hecho mal a otras personas,
blancos, se subían a los manzanos. Por lo que se ve, la ma- tarde o temprano les llega la recompensa.
dre había conseguido algunas patatas, y pensó preparar un Cada vez que en Brunet nos tocaba el reparto del
plato con esos dos ingredientes. Desde Oria fuimos a Zubie- jornal, cada semana, nos daban parte en dinero y par-
ta, por la orilla del río. Estábamos recogiendo los caracoles, te en sellos para que pudiéramos consumir alimentos
cuando pasó un franquista en bicicleta. Persona conocida, en las tiendas. En aquellas ocasiones, las compañeras
muy gaixtua. Nos gritó y nos hizo subir a la carretera: “¡Aho- mostraban alegría por el sueldo y mencionaban a sus
ra mismo os voy a llevar a la Guardia Civil, al cuartelillo!”. La padres porque aquellos también se llevarían su sueldo
madre era menos atrevida que yo, y se asustó mucho: “Pero a casa. En situaciones así, por ejemplo, se hacía muy
Lucía, qué nos van a hacer?”. En el cuartel nos metieron mie- duro que una no tuviera padre, que no hubiera tenido
do en el cuerpo, pero la cosa no fue a más. ocasión de conocerlo”.
Trabajadores y trabajadoras de Brunet, celebrando el siglo de vida de la mencionada empresa, el 11/05/1948. En ella aparecen miembros de la
familia Blázquez, sentadas en la parte izquierda: (1) Rosario Blázquez (tía); (2) Jerónima Blázquez (madre); (3) Lucía; (4) Demetria Nicolás (abuela); y,
(5) María Blázquez (tía). En el centro de la mesa, se encuentran los bertsolaris Basarri y Uztapide.
168
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
La cosa es que salimos adelante, sin necesidad de robar asegurar que mi madre cumplió con el deseo del padre”.
nunca. Sólo llegamos a robar manzanas, en los caseríos
cercanos a Oria. Nada más. En la escuela, víctima de la violencia
Te puedo contar otra anécdota. Hace unos pocos años, Lucía no guarda buen recuerdo de la escuela
unos amigos de Oria que estábamos en amigable charla, franquista.
salió el tema del hambre que pasamos todos. Y dice José “Yo he sido zurda siempre, y la profesora, siempre me
Urdanpilleta: “¿Sabes lo que robábamos Jañez y yo? Andá- pegaba. Se llamaba María Astrain, y la llamábamos La
bamos por Oria, por la plaza del frontón; había castaños y Taconcitos. Era de Pamplona, una franquista, de derechas
entre los árboles había metas; por allí andaban gallinas, hasta morir. Me quería imponer escribir con la derecha, y
y subían a las metas. Ponían huevos e íbamos nosotros y como yo me obstinaba, me pegaba con un látigo en la ca-
nos las llevábamos”. Y mira por donde, saltó Maritxu que beza. Yo me decía para mí: “¡señorita, que no me va a quitar
estaba en la cuadrilla, escuchando. Pertenecía a una fa- la costumbre!”.
milia de caseros, de un caserío de aquella zona: “¡Ahora También nos hacía cantar el cara al sol, pero yo no
entiendo por qué mi madre me decía que tendríamos que abría la boca.
retirar las gallinas, porque no daban huevos!”. Me acuerdo de los juegos que hacíamos en plena calle, a
las chingas y demás, en la misma carretera N1 que atravesa-
La madre, viuda ba el barrio de Oria. Muy de vez en cuando aparecía alguna
“Según supimos años más tarde, algunos familiares que camioneta o coche. Eran tiempos en que pasaba la comitiva
teníamos en Hernani, Lasarte… no depositaron mucha de Franco. Los caballos y los moros por delante, y los fran-
confianza en nosotros. Según comentaban, “¡no sé si Jeró- quistas después. Esas escenas no se olvidan jamás”.
nima va a poder sacar adelante a los dos niños!”.
A ella nunca le pregunté por el padre. La veía tan ape- Trabajadora de Brunet, desde los 14 años
nada, y la vez tan centrada por sobrevivir y por ofrecer un “El día que cumplí los 14 años, el 14 de noviembre de 1946,
futuro esperanzador a sus dos hijos, que le ahorraba ese empecé a trabajar en Brunet.
disgusto. Un día, me contó una compañera suya de Bru- Mi hermano también entró más tarde en la plantilla
net, Laurita, que la pobre madre solía cantar siempre la de Brunet. Era tal la necesidad de la familia, que por las
misma canción, una manera muy personal de tener pre- tardes se venía a Lasarte, a una serrería cerca de las mon-
sente la memoria de su marido ausente. jas Brígidas. Se venía con unos troncos al hombro. Como
A los años, le vino un compañero que fue del padre, tenía que trabajar durante más horas y con mayor esfuer-
que anduvo con éste en las trincheras. “¿Tú eres la esposa zo, mi madre siempre reservaba para él la poca carne que
de Antonio? En el momento que agonizaba, me dijo: dile a se podía permitir comprar”.
mi mujer que cuide de sus hijos”. Aquella visita le produjo
mucho dolor a mi madre. Pero con mucho orgullo, puedo Casada con Alfredo Goiaran
Lucia García se casó con Alfredo Goiaran el año 1958.
Él también provenía de una familia de tradición repu-
“A la madre nunca le pregunté por blicana en Oria. Lucía recuerda que la familia Goiaran
el padre. La veía tan apenada, y Agirre (compuesta por los padres Migel Goiaran y Puri
la vez tan centrada por ofrecer Agirre y los hijos Alfredo y Joakin; Maribel nació poste-
un futuro esperanzador a sus dos riormente) también tuvo que huir ante la amenaza de
la entrada en Oria de las tropas golpistas. Recuerda que
hijos, que le ahorraba ese disgusto”.
el padre, Migel Goiaran, sufrió presidio en algún penal
del estado.
169
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Durante su juventud, Alfredo Goiaran fue dantzari en llamadas de teléfono a Cataluña, a registros civiles y
del baile de la Sorgin Dantza, con raíces en el mismo Oria. demás instituciones.
La Sorgin Dantza era una tradición que se mantuvo an- ¿Y ahora, qué ocurre? Vemos que los muertos de ETA
tes de llegar la guerra. La bailaban jóvenes del barrio de reciben toda clase de ayudas. Pero, ¿y a los que en la fa-
Oria, ya fueran de izquierdas o abertzales. La imposición milia tenemos personas asesinadas por los franquistas?
del régimen franquista trajo consigo la marginación del La gente de derechas, en el pasado nos hizo daño, y nos lo
euskara y la cultura vasca. Sólo se salvaron de esta tiranía sigue haciendo con esta discriminación evidente, no con-
las actividades culturales que las autoridades franquistas siderándonos víctimas. La tradición franquista de odiar
consideraron más folclóricas, tales como el bertsolarismo a los rojos y los que no somos como ellos, bien que lo ha
y las danzas vascas. Así, en el contexto de los actos en con- recogido el Partido Popular.
memoración de los cien años de la empresa Brunet en el El otro día, unos del pueblo estábamos conversando
barrio de Oria, se volvió a recuperar este baile. en la calle. No sé cómo iba la conversación, pero giraría
en torno al tema del pasado y la política. Una me dijo que
Verdad, justicia, reparación… claro, que yo era una roja. Y yo, como soy tan nerviosa y
Lucía García clama por que algún día se haga realidad el temperamental, salté enseguida, y le eché en cara que fue-
principio de verdad, justicia y reparación para con las víc- ra del PP, que fuera franquista. Se puso negra. A esa gente
timas del franquismo. no les gusta que se les llame lo que son, pero hay que ir
“A mi madre y a otras viudas les dieron una pequeñí- con la verdad por delante. En Lasarte pervive más de un
sima paga tras la muerte de Franco. Unas 9 mil pesetas, o franquista, que durante años defendió el régimen, y bien
así. Una miseria. Para eso, yo anduve como una loca para que se valió de sus privilegios”.
conseguir documentos acreditativos. Casi me gasté más Nota: las fotografías antiguas han sido cedidas por la entrevistada.
La familia Goiaran Agirre, reunida tras la guerra del 36. Los padres Migel Goiaran y Puri Agirre, y los hijos Joakin, Alfredo y Maribel.
170
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Luken
Goia
Eskudero
Hernani, 1948
“
Ondarretako Luken Goia Eskudero
kartzelan senarra
ordurako “aske” Eulateko (Nafarroa) familiaren ibiliak berreraiki
eta liburuxka batean argitaratu ditu Luken Goiak.
utzia zutela Aitona erail eta bere familia osoa miseriara bultzatu
adierazi zioten. zuten. Etsaiak suntsitzeko asmoz altxatuek diseina-
Gehiago ez zuten tu zuten plangintzaren baitan kokatzen du familiari
gertatutakoa.
jakin aitonarenik”.
“1948an jaio nintzen baina frankismoaz gogoramen askorik ez daukat.
Gehienak, eskola garaitik datozkit. Oso gogorra izan baitzitzaidan bi-
zialdi hura, gaztelania hutsean, erlijioaren menpean… Eta gainera, frai-
deak eta maisuak egundoko zigorrak jartzen zituztenak pairatuz.
Bost-sei bat urterekin, Hernanin haur eskolara joaten nintzen, eta
behin, etxera itzuli nintzen esanez nola gure maistrak, Doña Agusti-
nak, esan omen zigun frankistak oso onak zirela eta gorriak ostera,
gaixtoak… Orduan aitak erantzun zidan: “bada, zoaz, eta esaiozu ho-
rren txintxoa omen den Francok, zure aitona akabatu zuela eta ora-
indik ez dakigula non dagoen”. Inozoa ni, hitzez hitz errepikatu egin
nion maistrari aitak esandakoa. Agudo batean, aita kuartelera deitu
zuten kargua hartzera…
Aitona 1936an desagertzearen istorioa, hori betidanik aditu nuen
etxean, aitak kontatuta. Beraz, gertakizunen berri oso txikitatik izan
nuen, nahiz kontzientzia-kontzientzia ez eduki. Gero, 15-16 urterekin
koskortzen hastearekin batera, orduantxe hasi nintzen deskubritzen
1936an nola izan zen giza sarraskia, eta nola egin ziren biktimak erruz,
171
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Felix Goia eta Martina Ruiz de Galarreta, Luken Goiaren Eulateko aitona-amonak.
etxetik hasita. Etxean ez zen erreze- (1923), Migel (1926), Felix (1929), Leonor 1933an, Udalak lur sail bat
lorik izaten aitonarena aipatzeko, (1931) eta Josefa (1935). enkantean jarri eta Goia Ruiz de
lehen esan bezala, eta Oiartzungo Gure aitonak lanbide ugari zituen, Galarreta familiak erosi zuen, ber-
kanposantura joan ohi ginen, bazter eta dirua irabazten zuen. Hargina eta tan etxe bat eraikitzeko. Bertan bizi
batean lore sortak uztera. Gainera, igeltseroa izateaz gain, Ameskoarako zen Goia Ruiz de Galarreta kolpe
gure amonari bixita egitera Eulate- argindarra eskaintzen zuen zentral militarra gertatu zenean.
ra (Ameskoa bailara, Nafarroa) joa- elektriko bateko langilea zen. Berak Nafarroan ez zen ez enfrenta-
ten ginenean, familian eraildakoak militantzia politikoa markatua zeu- mendu militarrik ezta fronterik
zeuzkaten laguntxoekin jolastea kan. Ezkerrekoa zen, 1936an Eulaten egon, estatu-kolpeaz geroztik. Be-
egokitzen zitzaidan. akabatu zituzten guztien antzera; rehala, altxatuek herriko udaletxe
tradizio familiarretik ideia liberalak guztietara deitu zuten ordura arte
Aitona, ezkerreko militantea eta errepublikanoak zetozkien guz- egon zen aginte demokratikoa in-
Azken urtetan gure familiari zer ger- tiei herrian. Batez ere UGT sindika- dargabetzeko eta euren aldeko erre-
tatu zitzaion ikertzen aritu naiz, eta tuaren mugitu zen gure aitona, eta gimena ezartzeko exijituz. Eulaten
bildutako testigantzak eta agiriak li- han La Emancipacion izeneko elkar- erreketeek kontrolatuta zeuzkaten
buruxka batean argitaratu ditut. tearen eraketan parte hartu zuen. II. errepublikano eta abertzaleen aur-
Bertan kontatzen denez, gure ai- Errepublikaren garaian ezarri ziren ka joan ziren, bailara osoko beste
tona, Felix Goia Urbieta oiartzuarra lege berritzaileak zirela-eta prozesu herrietan bezalaxe. Erreketeek
zen berez, baina ezagunak ez ditu- administratiboak kudeatzeko hel- Kamio batean sartu eta Iruñera
gun arrazoiak zirela medio, Eulatera buruz sortu zuten elkartea, lurren eraman zituzten preso. Hurrengo
lanera joan eta han gure amona, Mar- jabe ez zirenen mesedetan aritzeko. egunean askatu egin zituzten.
tina Ruiz de Galarreta Garcia, topatu, Eskuineko jendearekin borroka latzak Nolanahi ere, handik gutxira
eta harekin ezkondu zen 1919an. Sei izan zituzten horrexegatik, eta zerren- berriro atxilotu egin zituzten.
seme alaba eduki zituzten 1919-1936 da beltzan markatuta geratu ziren he-
epean: Mauro (1919, nire aita), Pedro rriko hainbat ezkertiar, aitona tartean.
172
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
173
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
zerbitzatu zuen, eta harengana joan zen laguntza eske. zizkioten; adibidez, etxe-egurren auzo-aprobetxamen-
Militar horren alabarekin elkartu zen; umetan zaindu duak. Etxeko arropak garbitzeko garbitikora arrimatzen
zuenez, konfiantza handikoa zuen. Kontua da agiriren bat zenean ere, beste emakumeen ahotatik “a los chicos tam-
lortu zuela senarra babesteko baliagarri izango zitzaiona, bién hay que matarlos porque se hacen grandes….”, eta
eta hura eskuetan, lasterka batean, Donostiara abiatu zen. antzeko komentarioak entzun behar izaten zituen.
Han, senarra ordurako “aske” utzia zutela adierazi zioten.
Gehiago ez zuten jakin aitonarenik. Oraindik ere non
erail zuten eta non lurperatu, jakin gabe jarraitzen dugu.
Gure aita eta bere lehengusina bat, maiz, fusilamen- “Etsaitzat zeuzkaten
duak gertatu ohi ziren Hernani eta inguruko parajeetara errepublikano eta abertzaleak
joaten ziren, hilda uzten zituztenen gorpuak ikustera, ea erail eta familiak miseria gorrian
tartean aita ote zegoen jakiteko. Halaber, gure familiako utzi. Diseinatutako erailketarako
zenbait izebek Frantziako estatuan neskame gisa lan egi- estrategia izan zen hori.
ten zuten, eta ibili ziren galdezka errefuxiatuen artean.
Genozidioa”.
Baina keba!”.
Amona, adoretsua
“Amona Eulatera itzuli zen, baina aurretik, Mauro, Pedro Hiztegiak nekez dauzka hitzak deskribatzeko amona-
eta Migel, hiru mutiko zaharrenak, Hernani eta Urnie- ren atsekabea.
tako baserrietan utzi behar zituen morroi gisa (Mauro, Badaukat Eulaten pasadizo polita amonaren harrota-
Urnietako Urbanetan, Migel Urnietako Zaldundegin, eta suna eta tinkotasuna azaltzeko. Izeba Leonorrek kontatu
Pedro Hernaniko Larrabin). Pena izugarriarekin utzi ere zidanez, bere jaunartzea ospatzea egokitu zenean, amo-
hiru semeak. Izan ere, alargun egonda, ezinezkoa egin nak hara zer egin zuen: “oraingoan jakingo dute horiek
zitzaion denak bere kargu hartzea. Felix, Leonor eta Jose- zer egin zuten zure aitarekin”, hori esan, eta ni oinetako,
farekin, bi, hiru-lau eta zazpi-zortzi urte zituztenekin ge- soineko eta galtzerdi beltzez jantzi, eta horrelaxe eraman
ratu zen bera. Handik pixka batera, Felix Lizarrako sastre ninduen ospakizunera. Elizkizunean, tartean egongo zi-
batengana bidali zuen, janaren truke ofizioa erakusteko ren erreketeak eta aitonaren salatariak, eta haiei eta gai-
tratua eginda; gero, 16 urte zituela, tifusa harrapatu eta hil nerako herritarri bidali nahi izan zien mezua…”.
egin zen. Beste alaba, Leonor, Iruñera bere ahizpa baten-
gana bidali zuen. Etsaiak suntsitzeko plangintza
Gure familiaren historiaren partikularraren une ho- “Iruditzen zait aitonarekin eta Nafarroan herriz herri
rretara iritsirik, gure amonaren kemena eta adorea nahi milaka herritarrekin egin zutena ezin dela gerra-logika
nituzke nabarmendu; zein baldintzetan biziraun behar batean kokatu. Errepublikanoak eta abertzaleak defen-
izan zuen. Izan ere, nahigabe guztiak pasa eta gero, Eu- datzen zutena iraultzea izan zen altxatuen helburua,
laten ez zioten bakean utzi. Etxearen jabetza eduki arren, eta horretarako, etsai politikotzat zeuzkatenen aurkako
errekisatu egin zioten, 36tik bizirik irtetea lortu zuten sarraskia probokatzera joan ziren lehenbiziko egunetik;
etsaiei ekonomikoki itotzea helburu zuen Erantzukizun haiek erail eta familiak miseria gorrian utzi. Diseinatu-
Politikoen Legea aplikatu zioten, eta urteak egin zituen tako erailketarako estrategia izan zen. Genozidioa.
borrokan, berreskura zezan halako batean. Zailtasunez Argi dago Nafarroan behinik behin ez zela enfrenta-
betetako bide luze horretan, besteak beste, ofizialki ez zio- mendurik egon, eta egon zen herrialdeetan -Gipuzkoa eta
ten onartzen senarraren heriotza. Udal agintari berriek Bizkaia, kasurako- zilegitasun demokratiko osoa zeukan
ere, herritar gisa zegozkion hainbat eskubide ukatzen Errepublika defendatzeko asmoz altxatu faxistei aurre
174
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
egin izanaren ondorioa besterik ez zen izan. seme-alabek, ezta beste inork artean ezin izan genion
Ez zen ejertzito bat beste baten kontrako gatazka izan, adio ekitaldirik eskaini, eta dolurik egin. Leku fisiko-
baizik eta zibilen aurkako zigorra ezartzeko asmoz sortu- ren bat behar genuen lore-xortaren bat jartzeko, eta
tako kolpe militar bat. Okupatzen zuten herri guztietan honela, 2011n aitona Felix desagerrarazi zutenetik
berdin-berdin jokatzen baitzuten: ejertzitoa eramaten zu- 75. urtea betetzen zelarik, berari eta amona Martina-
ten okupazioa burutzeko, eta gero, sarraskia heltzen zen. ri Eulaten, beraiek egindako etxearen aldamenean,
Ni konbentzituta nago horrela izan zela”. oroitarri bat eta ageriko omenaldia egitea deliberatu
genuen. Eulateko Udalak guk eskatutako etxearen al-
Ageriko lehen omenaldia Eulaten dameneko lur sail publikoan jartzeko baimena eman
“Aitona erail eta desagerrarazi egin zuten, eta gure zigun, eta bertan, famili eta lagunen artean, ehunen
familiako inork, ez bere emaztea Martinak, ez bere bat lagun elkartu ginen”.
Jendetza bildu zen Felix Goiari eta Martina Ruiz de Galarretari Eulateko herrian eskaini zieten omenaldi publikoan, 2011n.
175
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Eskela, 80 urteren ostean artxiboetako zenbait agiri eskura jarri dizkidatela eska-
“Aitona desagertarazi zutenetik 80 urte igaro zirenean tu ondoren, baina aldi berean, ohartu naiz agintean diren
(2016ko azaroan, hain zuzen), Nafarroa eta Gipuzkoako politikoek epe motzera jarduten dutela batez ere. Ez ba-
hainbat egunkarietan eskela jartzea erabaki nuen. Ez zen dute lau urtetako epeari begirako errentagarritasun pro-
ohiko eskela, izan ere, aitonari eta bere familiari gertatu pagandistikorik ikusten, ez dute interes berezirik jartzen.
zitzaiena labur azaldu ostean, zera adierazten zen: “Desa- Plakak, oroitarriak eta izenik gabeko hilobiekin etekina
gerrarazi zutenetik 80 urte bete dira, eta oraindik ez dago epe motzean lortzen dituzte, baina ikerketa lanak epe
ez Administraziorik, ez Erakunde Publikorik ez Gobernu- luzekoak dira eta etekina zeinek jasoko duten nork daki!
rik familiari aurkitzen lagunduko dion inolako argibide- Eta horixe da aitonaren eta beste milaka eta milaka desa-
rik eman dionik”. gertuekin gertatzen ari dena.
Aitonaren kasua publikoa egin eta argibideren bat Eskelaz geroztik prentsatik eta telebistatik hots egin
eman zezaketen pertsonei mezua zabaltzeaz gain, sa- zidaten erreportajeak egiteko gogoa zutela esanez, baina
latu nahi izan nuen 80 urte igaro ondoren erakunde pu- erakunde ofizialen izenean inor ez zait gerturatu”.
blikoek oraindik dagokien ardura hartu gabe jarraitzen
dutela. Izan ere, egia da ikerketa lanari ekin nionetik
Aitona gogoratuz Luken Goiak 2016/11/15ean prentsan ipini zuen eskeletako bat (Berria egunkaria).
176
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Pepi
Goiaran
Eizmendi
Oria, 1936
Lasarte, 2014
“
Handik urtetara,
etxean telebista Pepi Goiaran Eizmendi.
aurrean jarri, eta
Hiru hilabete zituen Pepik guraso eta aitona-amo-
ama emozionatu narekin Oriako ebakuazioan parte hartu zuenean.
egiten zen Osaba bat Bizkaiko frontean hil zuten, beste bik
gerrako pelikula Mexikora ihes egin behar izan zuten.
edo albistegiren
Gerra atarian jaiotako Pepi
bat ikusita”. Pepi Goiaran hiru hilabeteko haurtxoa besterik ez zen gerra hasi
zenean. Ezin, beraz, Oria auzoaren azalpenik eman gerra aurreko
giroari dagokionez. Berak, gerra ostean etxean entzun ahal izan
zituen xehetasunekin gogoratzen da batez ere.
Dakiena da, gerra aurretik, aita, Laborde lantegiko (Andoain)
langilea zela. Ama berriz, Bruneten aritzen zela.
“Egundoko produkzioa edukitzen zuen Brunetek garai haietan.
Kotoia fardeletan sartzen zen bertan; mota guztietako makinak zeu-
den, eta telak eginda ateratzen ziren.
Orian gizon guztiak UGT sindikatuko kideak baziren ere, aita ez
nuen sumatu bertan. Ez zen tabernetan ibili zalea; kirolaren inguruan
bai, futbolarekin batik bat, praktikatuz ez ezik, baita antolatzen
partiduak.
Aita baino gehiago, osaba Fernando ibiltzen zen buru belarri UGT
sindikatuan, honek Braulieneako etxean zeukan egoitza hartan”.
177
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Ihesi Oriatik
Pepi, hiru hilabeteko haurra zela,
Oriatik lasterka irten zen, Luis Goia-
ran eta Sabina Eizmendi gurasoekin.
Horiekin batera, aitaren gurasoak,
hots, Juan Tomas Goiaran Izagirre
(Urnieta, 1867) eta Inaxi Olasagirre
Loinaz (Urnieta, 1875) abiatu ziren. Pepi, aita eta amarekin, eta horien adiskide zen Luis Bizkaiko maisuarekin (gudariz jantzita),
Ez daki adinean aurrera zihoazen Bilbon 1937an ateratako erretratuan.
aitona-amonak ere, elbarrituak eta
gaixotuak horietako asko, zergatik Handik mundu guztiak egin Gerra pasa zenean, nire amak
hartu zuten parte ebakuazioan, bai- zuen ihes. Denek izua gorputzean! eta amonak Bartzelonako egonaldia
na testuingurua azaltzen saiatu da Gehienak gorriak zirelako, eta gogora ekartzen zutenean, pasadizo
Pepi: besteak, gorriak ez izan arren gorriak bat gogoratzen zidaten behin eta be-
“Uztailaren 18tik aurrera Brunet izatearen etiketarik bizkarrean eduki rriro, nik bi edo hiru urte nitueneko
lantegiak egun batez-edo eduki zi- nahi ez zutelako, horrek zekartzan pasadizoa: nonbait, gu bizi ginenetik
tuen ateak irekita. Hortik aurrera, ondorio kaltegarri guztiekin”. gertu, jauregi bat omen zegoen, finka
nagusiek adierazi zien langileei “voy handia zeukana. Bertan, Errepubli-
a cerrar la fábrica. Os doy libertad Bizkaian eta Bartzelonan, kako tropa egoten zen. Gosaltzeko
para que hagáis lo que queráis”. Hu- exiliatuta garaia zutenean soldaduek, haienga-
rrengo egunetan, Oria auzoak go- Aita frontera joan zen Bizkaiko lurre- na joaten omen nintzen nire manta-
rri-gorria izatearen fama zeukala-eta tan, eta amak, hiru hilabeteko hau- larekin eskean: “¿me das un poco de
Nafarroako erreketeak eta frankis- rraren eta bi aitona-amonen kargu chocolate?” esanez. Ematen zidan sol-
tak zuzen-zuzenean auzora zetoze- hartu behar izan zuen. dadu honek eta ematen soldadu hark,
la zabaldu zen. “Auzoa garbitzera” “Amak beti besoetan eraman eta pentsatzen nuenean nahikoa bil-
zetozela, eta noski, izua zabaldu zen ninduen; ezertarako ere bakarrik dua neukala, amarengana abiatzen
auzotarrengan. Gainera, Buruntzako uzten ez! Gero, itsasontzia hartu nintzen korrika. Dena ematen nion
gainean gertatzen ari ziren borrokal- eta Santandertik Frantziara joan hari. Amonak esaten omen zion gure
dietan, lagun ugari ari zen hiltzen… ginen, aitona-amonak, ama eta amari pozik, orduan: “gaur gauerako
lauok. ere ekarri du gure txikiak txokolatea”.
178
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
179
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
180
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
1
Jose Eizmendi Garro (Oria, 1911) eta Paula Martin Barroso (Peñafiel, Valladolid, 1910) 1934an ezkondu ziren eta Maria 1935ean
eduki zuten. Horiekin bizi ziren, Oria 18 kalean: Paularen anaia zen Andres Martin Barroso (Peñafiel, 1873) eta Joseren arreba
Elena Eizmendi Garro 1919).
181
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
182
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Angelita
Goizueta
Perurena
Goizueta, 1936
“
Angelita Goizueta.
Buena parte de los
soldados se venían Angelita nació en Goizueta, mientras sonaban los pri-
a Oria, a ligar meros tiros tras el golpe militar. Su familia se vino a
Oria a los pocos meses, y en Brunet trabajaron su ma-
con las chicas”. dre y todos sus hermanos.
183
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Había una chabola que se quitó hace Hernando Baltasar, estuvo en el fren- mis padres con sus hijos, y un día,
no mucho, y ahí precisamente es te. O que mi suegro, Emilio Aldazabal una vecina me dijo, extrañada: “Tú
donde se escondió y luego donde lo -padre de mi marido- de Soraluze, es- porqué hablas en euskara a los hijos?”.
cazaron. tuvo en la cárcel de Larrinaga, un año Y yo la respondí: “¡Porque quiero que
Ese día Oria, Lasarte y alrede- o más; éste, posteriormente se fue a lo sepan!”.
dores se inundaron de guardias vivir a Tolosa, y fue de las personas
civiles. El cadáver lo trajeron al ayun- que las volvían a encarcelar cada vez
tamiento de Lasarte, y lo pusieron que Franco aparecía por Gipuzkoa.
de exposición, para que lo viera la También mencionaría a Fidela Mar-
gente. Nosotras también fuimos a tín, que le cortaron el pelo y luego le
verlo. Vestía un traje a cuadros, tipo hicieron tragar aceite de ricino; lo sé
escocés. porque nos lo contó ella, le gustaba
La verdad es que en nuestra casa contar cosas del pasado”.
mencionar a los maquis, y casi nos Angelita señala que el euskara
poníamos a temblar. Nunca había- casi desapareció de la vida pública en
mos visto a uno en persona, pero en Oria, en los años 40.
Goizueta contaban que un día habían “Parece mentira, pero en Oria po-
matado a una pareja”. cas personas sabían y hablaban eus-
Angelita dice que durante esos kara. Antes de la guerra no lo sé, pero
años eran continuos los despe- después… ¡Una pena! Nosotros en
gues y aterrizajes de aviones en el casa lo mantuvimos casi por casua-
hipódromo.
“Buena parte de los soldados, que
vestían de gris, se venían a Oria. La “Un día, una vecina
población de Oria era muy joven, y me dijo, extrañada: María Ester y Angelita, las dos hermanas en
la escuela de Oria, durante los años 40.
ellos venían a ligar con las chicas. Así “Tú porqué hablas en
es como dos hermanas del barrio se euskara a los hijos?”.
casaron con dos soldados”.
Y yo la respondí:
A finales de los años 40 Angelita
“¡Porque quiero que
empezó a tomar conciencia de lo que
años atrás había ocurrido en el ba- sepan!”.
rrio. Pero para entonces sus vecinos
habían asumido que el silencio era la
conducta más aconsejable para evi- lidad. Nuestros padres nos hablaban
tarse problemas, y por tanto, Angelita en euskara; y entre los hermanos, ha-
no nos puede transmitir más que al- cíamos en euskara. Pero, un día el pa-
gunos retazos sobre la represión su- dre se puso a aprender el castellano,
frida por la gente de Oria tras el golpe como que eso daba más categoría, y
militar de 1936. entonces empezó a hablar así con su
“Por fortuna, en nuestra familia esposa y con nosotros. ¡Le daba canti-
la guerra no produjo ninguna des- dad de patadas al diccionario! Yo con Nota: la fotografía antigua ha sido cedida
gracia. Sé que mi cuñado, Ricardo mis hijos hice lo mismo que hicieron por la entrevistada.
184
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Iñaki
Gorostegi
Bengoa
Lasarte-Oria, 1951
Asier
Gorostegi
Aliri
Iñaki eta Asier Gorostegi.
“
Franco etortzen ibiliak jakiteko gogoz.
zen aldiro
Benjamin Gorostegi Cano Orian jaio zen 1914an, eta 1936ko uztailaren
Ondarretako 18an kolpe militarra piztu zenerako Lasarteko Kale Nagusian bizi zen
presondegira gurasoekin. Michelingo langilea zen.
Bere seme Iñakik eta bere biloba Asierrek adierazi dutenez, hark ez
eramaten zuen gauza askorik kontatu bere gazte garaiari zegokionez; bizpahiru
zituztenetakoa datu baizik ez.
zen Benjamin”. “Gerra eta gerra osteko garai historikoetan nondik nora ibili
zen, oraintsu jakin dugu gehiago, makina bat artxibo publikoetan
(penitentziarioak eta militarrak) kontsultak egin ostean.
Kontzientzia politikoa bazuen, eta Jagi-Jagi mugimenduko kidea
zen Lasarteko beste zenbait lagunekin batera; euskal abertzaletasuna-
ren baitan independentzia bultzatzen zuten ekintzaileak ziren hortaz.
22 urte zituen 36ko gerra piztu zenean, eta Gipuzkoako frontean ibili
zen lehenbiziko, Nafarroatik zetozen faxistei aurre eginez eta inguru-
ko jendea zaintzen; esaterako, Lasarteko Brijiden komentuko mojak.
Ondoren, Bizkaian, Jaurlaritzaren menpe zegoen ertzaintzaren gor-
putzeko ertzaina izan zen. Frankistak ipar frontean militarki garaile
irten zirenean, Benjamin Bilbon hartu zuten preso, 1937ko abuztuan.
185
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
186
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Eladia
Gubia
Segurado
San Sebastián, 1924
“
En la calle Easo Eladia Gubia, en su casa de San Sebastián.
mi madre y yo
presenciamos
“Fue una carnicería horrible la cantidad de gente que
la muerte de murió, igual mas de cien, en aquel túnel donde nos
una señora a resguardamos”.
consecuencia de
un obús lanzado Eladia Gubia pertenece a una familia de tradición socialista de San
Sebastián, que se vio abocada a huir para que el padre no fuera una
por el Cervera”. de las 400 personas fusiladas en ella. Años más adelante, se casó con
otro donostiarra de similar trayectoria durante la guerra.
“Nací en San Sebastián, en la calle San Bartolomé. Mis padres fue-
ron Dionisio, natural de Haro, y María, de Irún. Él era pintor y mi ma-
dre era pantalonera y trabajaba en Derby.
Yo creo que tuve una infancia feliz. Toda mi niñez transcurrió por
la calle San Bartolomé y barrio de Amara en general, con las dos her-
manas de mi padre que eran solteras y nos ayudaban mucho. Vivía-
mos en un barrio más bien humilde, barrio de trabajadores. Entonces
no existía turismo ni cosas así. De la escuela de Amara, no puedo más
que contar grandezas. Teníamos unos maestros y unas maestras fa-
bulosos, gente que con un simple libro o enciclopedia te enseñaban de
todo. Allí aprendí lo que sé, dejando a un lado lo que me ha transmitido
la vida.
Un buen día, el padre, que era socialista y militante de la UGT, nos
dijo que el 13 de abril se había izado la bandera tricolor en Eibar. Es
decir, que llegó la República. Al siguiente día, 14, los dos hermanos,
187
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Adolfo y yo, junto con la madre nos se había producido un golpe de esta- fusilamientos. En las casas de Etxart,
acercamos a la calle Marina. Nuestro do y que andaba un coche amarillo al final de la calle Amara, había un
padre estaba trabajando en la calle por las calles de San Sebastián tiro- vertedero en un agujero donde se lle-
Hernani, y se unió el resto de trabaja- teando a todo lo que se moviera. vaban las basuras, y ahí se llevaban
dores que dejaron todo lo que tenían Horas más tarde nos enteramos camiones llenos de muertos, para
entre manos, para dirigirse hacia la que en las escuela de Amara se ha- tirarlos allí. También se contaba que
cárcel de Ondarreta, en manifesta- bían hecho fuertes los fascistas, y les en Polloe y en una cuesta de Aldapeta
ción espontánea, con la intención de hacían frente los anarquistas. Tam- hubo muchos fusilamientos.
liberar a los presos. bién se supo que se habían sublevado Después de dejar atrás San Sebas-
El padre se encontró con noso- los militares de Loyola. Pero todos tián, la primera noche dormimos en
tros: venía en compañía de Guillermo ellos fueron desarmados al tiempo. Deba, metidos en un portal. Y la ma-
Torrijos, que debía ser un destacado Días más tarde, hizo acto de pre- ñana siguiente en camión, nos dirigi-
socialista con cargo en San Sebas- sencia el barco de guerra Cervera que mos a Bilbao. Nos llevaron al frontón
tián. Éste dio un abrazo a mi madre. lanzaba obuses a la ciudad; una de Euskalduna, y tras pasar tres días
La muchedumbre se mostraba ellas cayó en la plaza Easo y mató a durmiendo en el suelo, nos habilita-
alegre y emocionada, y para la noche una señora, la madre de José; era una ron habitaciones en casas. Primero
los presos de Ondarreta quedaron familia conocida, que regentaba la en la Alameda Rekalde. Eran casas
libres. carnicería Barandiaran. Acabábamos elegantes, que habían requisado a
Mi padre estaba muy metido con de salir la madre y yo de una tienda y familias ricas, con baños como en los
el movimiento político socialista de presenciamos la tragedia. hoteles lujo. Luego nos trasladaron a
San Sebastián, y creo que la madre El Cervera lo vi en dos ocasiones Avenida Mazarredo.
también, hasta cierto punto. Yo esta- durante la guerra. Una entonces, des- En Bilbao, durante meses, nos fa-
ba metida en el movimiento infantil de la Concha, y la otra tiempo más cilitaron la lana y nos dedicamos a ha-
de los Pioneros, la chavalería de los tarde, cuando nos fugábamos a Fran- cer jerseys para milicianos. Recuerdo
socialistas. Íbamos con un pañuelo cia. ¡Me parece que lo estoy viendo que fue un invierno marcado por el
rojo, y cuando había festejos, nos lle- ahora mismo! En San Sebastián nos hambre, el frío y los bombardeos.
vaban los padres con ellos. Nuestra producían auténtico miedo sus obu- Vivimos cerca de un cuartel, y a
canción decía algo así: “Somos Pione- ses, pero a su vez, un día mi madre los niños nos daban lo que les sobra-
ros, la vanguardia del mundo, el nuevo me llevó a verlo a la Concha. Nos po- ba de los ranchos. Nos acompañaba
mundo, vamos marcando este nuevo día haber lanzado un obús entonces, la madre, pero se quedaba fuera en la
sendero…”. El 1 de mayo, por ejemplo, ¡pero fíjate que incautos éramos! puerta aunque la pobre tuviera tanto
primero lo celebrábamos con la ma- La noche del 13 de septiembre o más hambre que nosotros.
nifestación, todos cantando, y pos- un tío nuestro, taxista, nos vino a Uno de los días de bombardeo, en-
terior nos acercábamos al barrio de todo correr, avisando de que los gol- tramos en un túnel ferroviario. Den-
Martutene; en una campa hacíamos pistas venían por Ategorrieta, y que tro, derrepente, oímos que venía un
la tortilla y la comíamos. nos marcháramos. Nos llevó a Deba. tren al que lo estaban bombardeando
La primera noticia del golpe mili- Muchísima gente escapó al igual desde el cielo. Fue una carnicería ho-
tar nos la trajo un primo que vivía en que nosotros. San Sebastián quedó rrible la cantidad de gente que murió,
Mutriku, Carlos Prado Segurado, y semidesierta y los fascistas hicie- igual mas de cien. Cuando cesó el
que trabajaba en el ayuntamiento de ron un paseo triunfal el 15 de sep- bombardeo, siguió la confusión y el
San Sebastián, era socialista. Le dijo tiembre, sin que nadie les planteara caos; una pobre señora pasó por de-
al padre que no saliera a la calle, que resistencia. Pronto comenzaron los lante nuestra, llevaba unos niños, y
188
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
uno de ellos en un mantón tapadito. Con los padres que pudieron vol- como he dicho antes. Mi padre volvió
Se le cayó al suelo, fue pisoteado por ver a San Sebastián a finales de 1937, a trabajar como pintor, y la madre se
la gente, y murió. manteníamos relación por carta. Yo puso a alquilar habitaciones, para pa-
El primo de Mutriku que también les escribía como en clave, porque liar la maltrecha economía familiar.
se marchó porque estaba perseguido, sospechaba que se las abrían. Y había Y en lo que respecta a mí, hubiera
ascendió a teniente en el frente de que tener muy presente el nuevo calle- deseado seguir estudiando, pero me
guerra, pero lo mataron. Un día nos jero franquista de San Sebastián. Por tuve que conformar con empezar a
llamaron que fuéramos al cemente- ejemplo, la calle Autonomía se convir- trabajar de modista.
rio de Derio. El lugar donde nos cita- tió en Calle Tercio de Oriamendi. Sobre la represión ejercida en San
ron estaba lleno de cajas de madera; Cuando se empezó a percibir la Sebastián y en el barrio tras la toma
en ellos se habían introducido a los llegada de la II. Guerra Mundial, nos militar, recuerdo cómo el padre men-
muertos en el frente. mandaron para casa. En Hendaia, cionaba a veces eso de que “fusilaron
Me acuerdo de los soldados que nos recogieron los padres. a fulano y mengano”. La verdad es
solían venir destrozados y derrota- Anterior a ese reencuentro, el que en el barrio se detuvo a mucha
dos del frente, porque claro, algunos itinerario de los padres había sido el gente, a consecuencia de delaciones
que diseñaron el Cinturón de Hierro, siguiente: continuaron en la huida de algunos convecinos. Sabemos
luego cometieron traición y consi- hacia Santander, y allí embarcaron quién fue uno de ellos, pero prefiero
guieron que los fascistas avanzaran en un carbonero que los condujo al no nombrarlo. Creo que a los años
sin problemas. puerto de Pasajes. En este puerto se se arrepintió de todo el mal que pro-
Vistas así las cosas, en junio de encontraban las margaritas y los fa- vocó. Todo aquello que vivimos en
1937, mi hermano y yo embarcamos langistas controlando a todos los re- nuestras carnes nos ha hecho tener
en el barco Habana, en Portugalete. fugiados que llegaban, y se dedicaban memoria y no querer olvidarlo. Pero
Una vez que nos hicimos a la mar, a quitar todo lo que traían de valor, tampoco quisiera dar nombres.
se nos acercó otra vez el Cervera, y sortijas, pendientes… Una hermana A los años me casé con un chico del
desde nuestro barco se izó la ban- de mi madre llevaba unos pendien- muelle, Ángel San Martín Pagola; era
dera de la Cruz Roja. Nos dejó con- tes, y les hizo frente. Esta es la con- mecánico naval, y tuvimos seis hijos
tinuar el viaje, y tomamos tierra en versación que mantuvieron: “¡A ver, varones. Él pertenecía a una familia
La Rochelle (Francia). A medida que señora, los pendientes!”. “Son míos”. “Sí de pescadores, muy humilde, como
bajábamos del barco nos daban una ya lo sé, pero son para el Tesoro Nacio- la nuestra. Siendo joven se quedó sin
inyección y un pedazo de pan blanco nal”. “Pues, anda, venga y quítemelos padre. Cuando llegó la guerra, él tenía
con mantequilla. usted!”. “¡Hala, pase!” ¡Les desafió, y 15 años, y pertenecía a las Juventu-
Nos llevaron a Nimes, y allí nos supo mantenerlos a raya! des Unificadas Socialistas (JUS). Con
acogió en su casa una pareja que te- Posterior a la entrada de los gol- su madre, con su hermano y sus tíos
nía una hija de ochos años, llamada pistas en San Sebastián, habían huyó en una lancha; acabaron en Bar-
Jeannine; él era de ideología comu- intentado detener al padre, pero fra- celona. Él se iba a un cuartel, porque le
nista. Con ellos estuvimos casi dos casaron porque había huido la vís- daban de comer, hasta que un militar
años y medio. Cuando la señora se iba pera. Y cuando regresó con nuestra le cogió cariño y le puso de corneta.
a trabajar, yo me iba al lavadero del madre, la verdad es que no se inte- Resulta que un día se durmió, ¡y esa
pueblo, cerca de un manantial. Todas resaron por él. Eso sí, se toparon con mañana, todo el cuartel sin despertar!
las mujeres que se juntaban allí me la casa vacía, y se vieron obligados a En Barcelona la familia hizo lo
hacían cantar en español, y disfruta- trasladarse de hogar, cerca del ante- que sabía para sobrevivir, pescar.
ban con ello. rior, en la calle Tercio de Oriamendi,
189
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
190
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
María Teresa,
Blanca y Jesús
Hernando
Murgiondo María Teresa, Blanca y Jesús Hernando Murgiondo.
“
la guerra.
Cuando nuestro “Nos contaron la historia ya de mayores, y no era él precisamente
padre volvió a el más proclive a hablar. Al principio, el tío Ricardo solía hacerle co-
mentarios, pero nuestro padre decía: “pasar una guerra es una mise-
Oria en 1942, de ria”. No hacía ningún otro comentario”.
los batallones de Blanca y Jesús hasta hace bien poco apenas han sabido nada acer-
ca de las experiencia vivida por la familia Hernando Batasar durante
trabajadores, la esos durísimos años. Últimamente han ido enlazando datos, unos con
abuela decía que otros, a través de dos fuentes de información. Por una parte, los rela-
era todo huesos”. tos escuchados a familiares. Y por otro, con algún documento que han
podido recuperar en diferentes archivos de la administración (Archi-
vo General Militar de Ávila, Dirección General de Instituciones Peni-
tenciarias…). Esto último, fue tras la solicitud que hizo el padre con
respecto al decreto del Gobierno Vasco de 2002 que regulaba indemni-
zaciones a expresos y represaliados de la guerra civil. Al contrario que
otras muchas víctimas que no pudieron acreditar con certificados y
documentos su condición de represaliados -y con ello se les volvió a
condenar a la condición de víctimas-, el padre sí lo pudo hacer. Me-
diante esos documentos, sus hijos pudieron saber algo más respecto a
él. Lo debió pasar tan mal, que no nos los transmitía.
La llegada de la guerra
José Hernando nació en Oria, en la calle Artekale, en el seno de
la familia Hernando Baltasar. Ésta estaba formada, por los padres
191
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Moisés y Julia, e hijos, Francisco (1914), José (1918), Ricardo y Hernando estuvo encarcelado en Bizkaia durante el pe-
(1921), Manuel (1925) y Genara (1927). Muchos de sus compo- riodo 1937-1939.
nentes fueron trabajadores de Brunet, como la mayoría de Más tarde, fue trasladado a Tarifa, Cádiz. Jesús cree
los vecinos del barrio. recordar que su padre contaba que fueron hasta Tarifa
José Hernando era un chaval de 17 años cuando se pro- andando.
dujo el golpe militar del 36. “Creo que decía que iban andando. Desde Santander, o
“De lo poco que comentaba, solía decir que eran cha- donde fuera, que les cogieron, salían por la mañana y anda-
vales que no estaban preparados, que tuvieron que luchar ban todo el día, y luego dormían en diferentes sitios, como
con lo que tenían”. cárceles, y así. Y al día siguiente lo mismo, y así hasta Tarifa”.
Toda la familia participó en el éxodo masivo de oriata-
rras hacia tierras que aún estaban en manos de la Repúbli-
ca, hacia Bizkaia.
“Nuestro tío Francisco y nuestro padre se fueron de
voluntarios a luchar a favor de la República, como la ma-
yoría de los oriatarras. En Bizkaia, nuestro padre estuvo
enrolado en el Batallón Octubre, en la columna Meabe,
formado en Balmaseda. En dicha columna estuvo seis
meses. Luego se incorporó al batallón de Morteros de Ber-
meo, y cayó herido en Karrantza y fue hospitalizado”.
Quedó sordo del oído derecho por culpa de la metralla.
Sobre su tío, nunca han sabido gran cosa, nada más
que murió en Bizkaia.
“Sabemos que está enterrado en algún lugar de Bilbao,
pero desconocemos en qué circunstancias perdió la vida”.
Construyendo carreteras
José Hernando permaneció en trabajos forzados durante
dos años, según relata Blanca.
Intento de huida “Nuestro padre siempre contaba que las carreteras de
Tras la ocupación de Bizkaia por los insurgentes, José Sevilla a Córdoba las hicieron ellos. Decía que no tenían
Hernando intentó huir con las maltrechas tropas repu- para comer, que empezaban a trabajar desde la mañana y
blicanas en un barco, dirección Francia, pero todos ellos hasta la noche, de sol a sol, y que luego volvían a la cárcel a
fueron interceptados por el buque España. Los detuvieron dormir. Hacían agujeros para los postes de la electricidad.
192
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
José Hernando (de pie, el primero por la izquierda), junto con otros
compañeros que, posteriormente fueron recluidos en los batallones Nota: las fotografías antiguas han sido cedidas por los entrevistados.
de trabajadores en Cádiz.
193
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Isabel
Herrera
Blanco
Zarautz, 1926 -
Lasarte-Oria, 2019
“
Isabel Herrera Blanco
Tras volver
Isabel Herrera hizo, en compañía de su madre, el mismo
de Santander itinerario de refugiado que muchos lasartearras,
encontramos temerosos de las tropas franquistas. A los años supo
que esas mismas tropas habían asesinato al hermano
la casa de su esposo.
completamente “Nací en Zarautz, en julio de 1926. Mi padre, Victoriano, era santande-
saqueado. Tuvimos rino, y mi madre, María Celsa, alavesa. Él era carabinero, y debido a su
suerte, puesto que profesión nos tocó conocer varios pueblos. Después de casarse vivie-
ron primero en Orio, y después se desplazaron a Zarautz, donde nací
María Etxabe, nos yo. Durante la República nos vinimos a Lasarte; yo entonces tendría
acogió a nosotras cuatro o cinco años. En Lasarte nos pusimos a vivir en la casa de los
Carabineros, al lado de la casa Torre, en frente de Villla Mirentxu.
y a otra familia”. Yo empecé a estudiar en la escuela nacional, situada en la casa con-
cejil. Pero de muy joven me puse a trabajar como peluquera; de allí
me iba a las clases particulares con la señorita Pilar, donde Txintxua,
encima de donde Etxaniz vendía productos a los labradores.
Justo antes de estallar la guerra, mis padres se separaron; al padre
lo destinaron a un pueblo costero, y la madre y yo nos fuimos a una
casa enfrente de la iglesia de San Pedro.
Cuando empezaron los tiros, sobre todo los bombardeos por parte
de la aviación, en cuanto tocaban las campanas nosotras corríamos
hacia la iglesia, en busca de cobijo, al igual que el resto de vecinos de
la misma calle.
Veíamos venir aviones desde Andoain, y una de las veces encon-
tramos metralla en la cocina. Desde Buruntza también disparaban
tiros hacia Lasarte, y es que la línea del frente estaba situada en dicha
194
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
1
TELLABIDE, Josu: Usurbilgo baserriak eta baserritarrak. Noaua Kultur Elkartea. Usurbil, 2004. Pág. 81. El mismo Josu Tellabide, mencio-
na el caso de Joxe Mari Furundarena dentro del testimonio que ofrece en este libro.
195
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Itziar
Iartza
Etxenike
Lasarte, 1947
“
Michelingo langilea Itziar Iartza.
196
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
batera aritu zen, kuarteleko asaltoa deitu zitzaion batailan; ikusminarekin egiten omen zien harrera, esanez “¡Ahí
baita Irungo frontean ere. Denboran aurrera, Bizkaian vienen los rojos!” eta “¡Anda, pero si no tienen cuernos!”.
batailoiak osatu zirenean, EAJren baitan egon zen eszisioan Aita heriotza zigorrera kondenatu zuten, eta guztira,
parte hartu zuen; independentistak sentitzen zirenak Jagi- hiru urte, hiru hilabete eta hiru egin zituen zuloan.
Jagi erakundera arrimatu ziren, mendigoizale gisa. “Aberria Lehenbizi Elosegi atera zen libre, gure aita biharamunean.
ala hil” zen euren lema. Nemesio Nogues Martiarena, Juanito Hemen, Lasarten, preso ohiak obligatuta egon ziren
Nogues Martiarena, Pako Elosegi Usabiaga, Tiburtzio kuartelera joatera urtetan, sinatzera. Bertan, guardia
Pontesta Martikorena, Tomas Sosa, Joakin Fernandez zibilek jipoitu egiten zituzten. Gerritik gaizki ibili ohi zen
Ollokiegi… Lasarteko lagunekin alistatu zen han. gizona, eta etxean adierazten zigunez, “hori kuartelean
Gure aitari tenientearen kargua eman zioten Bizkaiko jasotako egurragatik” zen.
frontean. Lasarteko asko zeuden Jagi-Jagiko batailoi Lana aurkitzeko ere, komeriak bizi izan zituen.
horretan, Donostia eta Bilboko jendearekin batera. Michelingo langilea izan zen gerra aurretik, baina geroztik
Gorbeiako parajeetan aritu ziren denborarik gehiena, ez zuten berarekin ezer jakin nahi izan. Lana Legazpiraino
Bizkaiko fronteak iraun zuen hilabeteetan. Gernikako aldendu behar izan zuen lana topatzeko lehenbizi, eta
bonbardaketa gertatu, eta fronte hura hautsi eta laster, 37ko gero bizpahiru tokietatik pasa zen (Maderas y derivados
maiatza edo ekaina aldera batailoiko jende gehiena atxilotu kotxeren atzetik zegoen lantegian, Oriako Akordagoitian…).
egin zuten, eta gehienak Duesoko presondegian entzerratu Azkenean, Luzuriagan sartzea lortu zuen. Usurbileko
zituzten. Hortik aurrera, Elosegi eta bera elkarrekin ibili Josefa Etxenikerekin ezkondu, eta zazpi seme-alabako
ziren denbora guztian. Dueson oso tratu ankerra jasan familia osatu zuten: Joxe Mari, Itziar, Lourdes, Koro,
zuten. Aditzera ematen zuenez, milaka preso pilatuta Kontxu, Axun eta Mirari.
eduki zituzten, gutxieneko bizi baldintzarik gabe, gosez Gure aitak Lasarteren gainean oso deskripzio
akabatzen… Miraria izan omen zen handik bizirik irtetea. zehatza egiten zuen: kolpea ezarri zenean familia
Duesotik Puerto de Santa Maria eta Sevillako abertzale eta errepublikanoen ondasunetan (etxe
presondegietara urrundu zuten. Trenez egindako partikularrak, Batzokia…) lapurretak egin zituztela,
bidaia bera ez zen batere gizatiarra izan, ganaduentzat eta ondoren, bizpahiru familia jakin zirela erregimen
prestatutako bagoietan eta bertatik ezin atera kaka eta frankistaren ordezkari gisa, eta horiek agindu zutela
txiza egiteko… Bide luze-luzean barrena zihoazenean, erabat urtetan.
halako batean, herri batean geldialdia egin, eta herrian Gizarte zapaldu hartan, gauza gutxi egiteko
desfilatu arazi egin omen zieten. Herriko jendeak egundoko libertatea zegoen. Jagi-Jagiko gudari izandakoek,
adibidez, harreman estua egin zuten frontean, eta
handik urtetara ere ez zituzten ahaztu elkarrekin
edukitako bizipen haiek. Era horretan, bazkari baterako
geratzen ziren urtero-urtero, modu klandestino batean
noski. Horrez gain, Lasarteko gudariek, bigarren
ohitura hartu zuten: Gorbeiako gailurrera igotzea. Izan
ere, paraje haietan borrokaldi latzak egin baitzituzten,
hildakoak barra-barra utzi behar izan zituztelarik,
tartean adiskideak…
Poliki-poliki denak hiltzen joan ziren arte eutsi
zieten nostalgiaz beteriko bilera horiei”.
Lasarte-Oriako zenbait gudari, Laredoko kontzentrazio zelaian, 1937an. Zutik, Joxe Gorostegi Cano, Ramon Goikoetxea Gorriti, Jose Luis
Izagirre Kortadi, Ramon Rezola, Juanito Nogues Martiarena, Pako Makazaga Aduriz, Tiburtzio Pontesta Martikorena, eta, Joxe Iartza Iradi.
Makurtuta, Joxe Mari Arana Etxeberria, Manuel Izagirre Tolaretxipi, Andres Izagirre Tolaretxipi, Benjamin Gorostegi Cano, Felix Pontesta
Martikorena, ? Erauskin Bitoria, eta, ? Ayastuy “Pipas”.
197
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Paulina
Ikutza
Balerdi
Usurbil, 1926-Usurbil,
2017
“
Paulina Ikutza, Elixabet Olasagasti bilobarekin eta Xemark Arteaga birbilobarekin.
Usurbilgo mutil
Paulina Ikutzak Usurbilen erail zituzten bost gazte na-
haiei esan zieten zionalisten gora beherak kontatu dizkigu, Zarautzen
herria bake- bizi zela ezagutu zituenak.
bakean zegoela,
“Aita Inaxio eta ama Frantziska Inazia ziren. Aita Usurbilgo Ilunbe
eta itzuli egin baserriko maiorazgoa zen, eta ezkondu zirenean bertan jarri ziren
ziren. Fusilatu egin bizitzen. 1926ko abenduaren 2an bertan. Baina nola diren gauzak, ni
zituzten gero”. mundura etorri eta hilabete baten buruan gure aita itota hil egin zen. Bi
urte alargun pasa eta gero, gure ama aitaren anai batekin ezkondu zen.
Kontua da hiru urte nituela Zarautzera joan ginela bizitzera, eta
gerra garaitsura arte han bizi izan ginela. Igeltseroa zen aitaordea,
Usurbilen asko aritzen zena, eta halako batean aukera topatu zuen
Usurbilen Txokoalden bizitzeko denok, eta horrela, hona itzuli
nintzen, hamar bat urte nituela.
Behintzat, oraindik Zarautzen bizi ginela, eta behin gerra piztu
berritan, nire aita zenaren lagun bat azaldu zitzaigun etxean, Joxe
Bulanonekoa, lagun pila atzetik zuela. Usurbilgo semeak ziren
denak, nazionalistak. Haragia eta ogia zekartzaten, eta gure amak
ibiltzen zuen baratzetik, heldu gabe zeuden babarrunak hartu
eta jan egin zituzten. Gaua lurrean etzanda egin zuten. Zarautzen
hamabost bat egun igaro zituzten horrela. Usurbilgo Errotaberrin
zentrala egoten zen, eta horko zaindariarekin telefonoz hitz egiten
zuten; behin hark esan zien nazionalak Usurbilen sartu zirela, baina
herria bake-bakean zegoela. Orduan mutil horiek batzuk Usurbilera
itzuli egin ziren, eta beste batzuek aurrera egin zuten Bizkairako
norabidean.
198
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
199
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Paulina Ikutza eta Ramon Olasagasti senar-emazteak, Joxe, Izaskun, Migel eta Joxe Manuel seme-alabekin.
nazionalak sartu zirenean Zarautzen. Holako lagunak ere Donostian bizi zen.
bazituen, eta badaezpada ere, aukera eduki zuen bezain Juan Maria Zubeldia, Donostian, 1939/07/31n. 30 urte.
pronto, Usurbilen Txokoalden bizitokia bilatu, eta denok Usurbilen bizi zen.
etorri egin ginen, Zarautz atzean utzita, lehen esan dudan Cosme Yagüez Beristain, Orion, 1936/10/10ean. 30 urte.
bezala”. Usurbilen bizi zen.
Jose Galarmendi Balerdi, Zizurkilen, 1936/11/02an.
Usurbilgo 8 pertsona erail zituzten frankistek: Usurbilen bizi zen.
Jaime Erdabide Etxaniz, Donostian, 1936/08/01ean.
Ramona Zubiria Urruzmendi Donostian, 1936/09/26an. Bestalde, bi gazte hil zituzten frontean frankistek:
Juan Bautista Aginaga Otegi, Orion, 1936/10/10ean. 32 urte. Migel Uranga Armendariz, Zeanurin, 1937/05/10ean.
Usurbilen bizi zen. Eu sebio Il la r ra mend i Fu r u nda r ena , U bidea n ,
Patxi Aizpurua Alkorta, Orion, 1936/10/10ean. 27 urte. 1936/12/01ean.
Usurbilen bizi zen.
Jose Heredero Pinela, Donostian, 1936/10/03an. 33 urte. Oharra: argazki zaharrak elkarrizketatuak utzitakoak dira.
200
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Lurdes
Intxausti
Muga
Lasarte, 1950
María
Antonia
Ibargoien Lurdes Intxausti y Mª Antonia Ibargoien.
“
El éxodo de la participante en el éxodo masivo de oriatarras.
“Las dos somos descendientes de la familia de los Muga Urdanpilleta.
gente de Oria y Nuestras madres eran hermanas, una Conchita (hija, María Antonia)
Lasarte debió ser y la otra Benita (hija, Lurdes).
lo más parecido Fíjate en aquella época qué conocimiento y qué concepto tenían de
la guerra, que la tía pequeña (Asunción) de seis años y sus amigas de
a lo que vemos Oria, se sentaron en un petril ¡a esperar que llegase la guerra! Habían
últimamente en oído que se acercaba por Tolosa, Andoain… por la carretera.
Nuestros abuelos eran Jacinto Muga Fernández (1892) y Antonia
televisión con Urdanpilleta Arruti (1890), y sus hijos: Ramón (1916), Conchita (1920),
los conflictos de Benita (1924) y Asunción (1929), todos ellos nacidos en Oria. Era la tí-
Libia, Siria…”. pica familia del barrio de Oria con todos, o casi todos sus miembros
trabajando en Brunet.
La cuestión es que toda esa familia participó en el éxodo de lasar-
tearras y oriatarras que se movilizó antes de que entraran las tropas
sublevadas.
201
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
“Veían de cerca
a los pilotos que
bombardeaban
Gernika, y nuestra
abuela murió de la
impresión”.
De pie, Lucasa Arruti Lizarraga, Benita Urdanpilleta Arruti, Isidro y Joxe Orue Urdanpilleta,
Conchita Muga Urdanpilleta y Teresa Orue Urdanpilleta. Delante, Alejandra Orue Urdanpi-
lleta y Esther Etxebeste Orue. En la casa Goikale (Amantenea), poco antes de surgir el golpe
militar del 36.
A excepción de Ramón que se Por lo que se ve, unos días más familiares, preguntando si podían
movilizó para defender la República, tarde, detrás de todos ellos salieron acogerlos en casa. En aquella casa
el resto se marchó montado en un en un coche a todo correr los herma- siempre tuvimos las puertas abiertas,
camión. Según sus relatos, aquello nos Isidro y Joxe Orue Urdanpilleta entonces y posteriormente.
debió ser lo más parecido a lo que ve- (familiares argentinos que vivían en Morga es una pequeña localidad
mos últimamente en televisión con Lasarte); se llevaban con ellos a nues- que se encuentra muy cerca de Ger-
los conflictos de Libia, Siria… tra bisabuela Lucasa Arruti. De ese nika. Está en un alto, y desde allí les
Partieron en compañía de más fa- modo, anduvieron en medio de toda tocó presenciar el bombardeo de Ger-
milias de Oria. Tales como, la familia la batalla bélica en Gipuzkoa, inclui- nika. Veían de cerca a los soldados
Goiaran Agirre (padres, Manuel Goia- dos los bombardeos de la aviación; que pilotaban los aviones atacantes.
ran Olasagirre y Purificación Agirre debieron de ser los últimos en cruzar Debió ser algo impresionante; tan-
Muga, y sus hijos, Joaquín y Alfredo); el puente de Orio, antes de que fuera to, que a la bisabuela Lucasa Arruti
la familia Agirre Muga (el abuelo Lu- volado. Los chicos dejaron a la abuela le dio un ataque al corazón, no pudo
cas Muga Ormaetxea, la hija de éste, con el resto de la familia en Bizkaia, reaccionar y murió allí mismo. Está
Victoria Muga Fernández, y los hijos y se volvieron, con la intención de pa- enterrada allí, en Morga.
de ésta, Isidoro y María). O la familia sar la muga y luego huir a Argentina. Por otro lado, nuestro tío Ramón,
Alkain Ollokiegi (los padres, Agustín Y entretanto, nuestro abuelo y llevaba meses enrolado en el batallón
Alkain Izagirre y Roberta Ollokiegi un chico de los Alkain se fueron de de izquierdas Rosa Luxemburgo, al
Elola, y sus hijos, Santiago, Pako y avanzadilla hacia el pueblo de Mor- igual que muchos jóvenes de Oria,
Juana). ga (Bizkaia), pues allí tenían unos comandados por Victorio Vicuña.
202
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Participaron en varias batallas, en embarcaron en Bilbao y aparecieron diciéndole al chofer que le pagaría al
Pagasarri, Lemoa y otras. La de Le- en Rennes (Bretaña, Francia). Allí a la llegar al destino. No sabía una pala-
moa, por lo que se ve fue de esas en abuela se le ocurrió la idea de ponerse bra en francés, pero se le abrió el cielo
que los republicanos ganaban po- delante de una pitonisa, y ésta le leyó cuando se percató de que el chofer
siciones por la noche y las volvían a las manos. Entre otras cosas, le dijo era euskaldun. Llegaron a la casa de
perder durante el día; es decir, que que su hijo había muerto. No se lo po- la tía, y le dijo el chofer: “euskaraz egi-
resultaban derrotados ante el inten- día creer, pues resulta que en el seno teagatik, ez dizut kobratuko”.
so ataque enemigo que les venía del familiar nadie le había revelado lo de Al poco tiempo, dejó San Juan
cielo. Según nos contaron, en un mo- Ramón, para que no le afectara… de Luz y pasó el puente de Santiago.
mento de la lucha, nuestro tío fue a
poner la bandera en tierra recién con-
quistada, y lo hirieron gravemente.
Murió en el hospital de Basurto, el 3
de junio de 1937. No sé cómo, pero en
Morga se enteraron de lo ocurrido, y
fue nuestro abuelo a visitarlo, pero
para entonces el pobre había muerto.
Fue enterrado en Cabieces.
203
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
bisabuela, era madre de seis hijos. To- Manejaban dinero, y de alguna ma- en su casa. ¡Pobre ingenua! La cosa
dos se fueron a Argentina, menos la nera, representaban la “alta sociedad” es que entraron como quisieron, y ¡le
abuela, que se quedó cuidando de una de Lasarte. Ellas eran señoritas con quitaron todo! Entre otros objetos,
de nuestras madres, Conchita. Una sombrero, y la madre se encargaba un reloj precioso. El famoso requeté
vez en América, una hermana de la de que siempre los llevaran bien colo- de Urnieta no anduvo lejos de aquel
abuela se quedó viuda, y se casó con cados; hacían sus meriendas, y cosas pillaje.
un vizcaíno que tenía posesiones; vol- así. Conchita, vivía con ellos. Otro capítulo triste que vivió
vió a quedarse viuda, y vino a Lasarte Cuando estalló la guerra, todos nuestra familia fue la muerte de una
con sus hijos, y murió aquí1. Es de- ellos seguían manteniendo la nacio- tía, Pepita Orue, a causa de la tuber-
cir, de Argentina vinieron unos tíos nalidad argentina. Pusieron la ban- culosis, poco antes de surgir la gue-
nuestros. Venían con dinero argenti- dera de aquel país en el balcón de su rra. A la vez que ella murió una amiga
no, que en aquella época era mucho, y casa, y la respetaron, pues no entró suya, la hija de Juanita Ormazabal,
los chicos estudiaron en el internado nadie. En contraste, nuestra abuela Maritxu. La tuberculosis hizo es-
de Lekarotz y las chicas en Zumaia de Oria la que se había ido a Morga, tragos en la población antes, y sobre
en un colegio de señoritas. se llevó con ella una llave grande, todo, tras la guerra”.
convencida de que así nadie entraría
1
En el censo municipal de 1936 del Ayuntamiento de Urnieta (Archivo Municipal), constan las siguientes personas, en la calle Atzekale, de
Lasarte (zona perteneciente a Urnieta): Lucrecia Arruti Lizarraga (Usurbil, 1847), cabeza de familia; Benita Urdampilleta Arruti (Hernani,
1880), hija; Alejandra Orue Urdampilleta (Argentina, 1901), nieta; Isidro Orue Urdampilleta (Argentina, 1907). nieto; Teresa Orue Urdampilleta
(Argentina, 1909). nieta; y, José Orue Urdampilleta (Argentina, 1911), nieto. Todos ellos llevaban 23 años residiendo en Lasarte. Además, con
todos ellos vivía Conchita Muga Urdampilleta (Lasarte, 1920), nieta. Esta última, madre de la testificante, María Antonia Ibargoien Muga.
204
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Martina
Intxausti
Segurola
Lasarte, 1925
“
Martina Intxausti Segurola.
Gure eskola
Euskaltzalea zen Intxausti Segurola familia baina
errekete eta Lasarten geratu ziren, beren jabetzako Uisti baserria
margaritak ezin zutela hutsik utzi-eta. 11 urteko Martina neska-
tilak bertatik ezagutu zituen Lasarte okupatu osteko
azaltzen zirenean gora beherak.
bukatzen zen;
manifestaziora Martina Intxausti Segurola Lasarteko Uistin baserrian jaio zen,
eramaten 1925ean. Ama, Dominika, Usurbilgo Aginaga auzokoa zuen; aita, Kris-
tobal, Lasarteko Tellerikoa. Lau anai-arreba izan ziren: Angel (1923),
gintuzten Martina (1925), Maria (1927) eta Antonia (1930). Beraiekin bizi zen Joxe
beraiekin, hiriren Pagola (Lasarte, 1911) ere, Martinaren aitak ezkondu aurretik hartu-
tako umezurtza.
bat konkistatzen “Gerra aurretik, Batzokiaren inguruan sortu zen mugimendua
zuten aldiro”. dut gogoan. Mercerotarrak, arozenatarrak, urretatarrak, gorostidi-
tarrak... mugitzen ziren asko. Antzerkiak antzezten ziren bertan, eta
nik bi txandetan hartu nuen parte. Batean, Sole Mendiola, Oriakoa,
amona baten paperean aritu zen, eta bestean, Juanito Mercero, nere
aita balitz bezala. Poxpolina ere izan nintzen”.
Bestalde, Oriako jendeaz hau dio Martinak:
“Errebelde samarrak ziren; La Rusia pequeña. Maiatzaren 1ean La-
sartera kantari etortzen ziren, langileen eguna ospatzera”.
Martina 11 urteko neskatoa zen gerra piztu zenean.
“Milizianoak Lasartera nola etorri ziren daukat gogoan, asturia-
rrak batez ere. Gauetan amonari etxera laguntzen nion, eta bidean,
koltxoiez beteta zegoen eliza-aurrean ikusten nituen milizianoak.
Bonbardaketekin ere gogoratzen naiz, Belkoain aldetik botatzen
205
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
zituzten. Sirenak jotzen zituzten abiazioa etortzen “Presoak abiazio pista egitera
zenean eta babes bila Okendo plazara joaten ginen, eramaten zituzten. Entzuna dut
han zeuden ukuiluetara. Egun batean, milizianoek bi Bulano baserri ingurura eramaten
zubiak lehertu zituzten, nazionalen bidea oztopatze- zituztela gero hiltzera”.
ko. Sekulako burrunba izan zen! Nazionalak irailaren
13an, igandearekin, sartu ziren Lasarten. Ni orduan
trenbidean nenbilen jolasean. Handik denbora batera,
Hipodromoko zubia konpondu egin zuten; ez ordea,
Txartelekoa”. Ondorengo urteetan, gogoan du abiazioko soldaduak
Intxausti Segurola familia Lasarten geratu zen, ba- ere egon zirela Lasarten.
serria zaintzeko.
“Jende guztia Bilbora joan zen. Gaur egun ere ikus-
ten da telebistetan-eta nola dabiltzan errefuxiatuak
alde batetik bestera… Hori baino gauza tristeagorik! Ko-
mentuko moja guztiek ere Azkoitira egin zuten ihes, he-
rriko mutilek lagunduta. Ondoren, On Manuel Lekuona
komentura etorri zen ezkutaleku segurua izango zuela
pentsatuta. Horri esker salbatu zen. Bere anai bat hil
zuten, eta bera ere hilko zuten atzeman izan balute, na-
zionalista baitzen!”.
206
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Intxausti Segurola familia Uistin baserrian bizi zen. Argazkian, Cristobal eta Dominica gura-
soak, eta, Angel, Martina, Maria, Antonia eta Joxe Pagola.
207
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Begoña
Iriondo
Agirre
Donostia, 1958
“
Begoña Iriondo Agirre.
En la única
foto antigua De los cuatro hermanos de la familia Aranburu
de la familia Txintxurreta, dos conocieron la muerte en el exilio de
Bilbao. Una, Conchi, alcanzada por un bombardeo, y el
aparece María, otro, Cándido, por un pelotón de fusilamiento.
desconsolada,
observando la
tumba donde yace En tiempos de la II. República la familia Aranburu Txintxurreta es-
taba formada por los padres, Ezequiel Aranburu Beitia (Oria, 1885) y
su hermano recién Josefa Txintxurreta Beloki (Lasarte, 1887), y los hijos, Conchi (Oria,
fusilado, Cándido”. 1914), Cándido (Lasarte-Oria, 1915), María (Lasarte, 1917), y Juanita
(Oria, 1920). Con ellos vivía el sobrino José María Txintxurreta Arre-
gi (Hernani, 1900). María estaba casada con Ricardo Agirre Arizmen-
di (Zizurkil, 1913).
Todos ellos vivían en la Calle Mayor de Lasarte.
A tenor del padrón municipal de Hernani efectuado en diciem-
bre de 1936, todos a excepción de Ezequiel Aranburu se fugaron ha-
cia Bizkaia ante la inminente ocupación de Lasarte por parte de los
golpistas.
Begoña nació dos décadas después de todo aquello, y reconoce
con pena, que sus abuelos, Ricardo Agirre y María Aranburu, apenas
le contaron nada de lo padecido, salvo algunos breves retazos.
“Partiendo de ese mínima transmisión familiar, sé lo básico sobre
la trágica muerte de los dos hermanos, Conchi y Cándido. Por una par-
te, en casa se decía que Conchi murió en Bilbao, en el transcurso de
un bombardeo. No sé exactamente en dónde, pero que unas cuantas
208
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
mujeres estaban cosiendo, y que inesperadamente les pilló Cándido Aranburu y su cuñado Rikardo Agirre, lu-
una bomba, que provocó su muerte y la de la esposa que charon con el Batallón Rosa Luxemburgo, como la mayo-
era entonces de Tomás Alkorta (Juana Hualde Ollokiegi). ría de oriatarras. Los dos fueron apresados en Bizkaia, a
También sé que fusilaron a Cándido en Bilbao, y lo partir de junio de 1937, que es cuando se dio la gran ofen-
enterraron en el cementerio de Bilbao. En la única foto- siva fascista.
grafía antigua referida a aquella época que se conserva Cándido fue asesinado en Bilbao, el 24/10/1938. Rikar-
en la familia, aparece María, desconsolada, observando la do Agirre, quien cumplió la función de enlace en su
tumba donde yace su hermano recién fusilado. Debieron batallón, es decir, que tuvo que arriesgarse la vida conti-
hacer gestiones para que al menos no lo enterraran en una nuamente llevando mensajes a través de las trincheras,
fosa común, como acostumbraban entonces. No tengo ni conoció varias cárceles.
idea sobre qué ideas profesaba Cándido, pero conocien- “A mi abuelo le dieron un disparo en el pecho, y luego
do al padre de la familia, Ezequiel, seguro que todos eran pasó tres años detenido en Burgos. No era un tema que
republicanos”. le gustara mencionarlo. Con los años acabó bronquítico
perdido, y me decía que era debido a los ratos que había
estado al raso, de llevar noticias de un lado para otro du-
rante la guerra”.
209
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Sofía
Iturri
Ganboa
Oria, 1946
“
María Uria falleció Sofía Iturri, con fotografías antiguas de la familia.
en Oria, después
de sufrir las
La familia Ganboa Uria conoció de lleno la evacuación
penalidades del de Oria y el largo exilio. Y por encima de todo, la muer-
exilio y desolada te de parte de sus miembros (María Uria y sus tres
por la muerte de niños), aunque éstos no hubieran pasado por el campo
de batalla.
tres hijos suyos”.
Retrato de la familia Ganboa López, antes de la guerra
“El abuelo Francisco Ganboa se vino a Oria desde Puente la Reina, y
la abuela Hermenegilda López desde Orio. Se vinieron muy jóvenes,
y se instalaron en Oria tras encontrar trabajo en Brunet. Así es como
se conocieron. Tuvieron cuatro hijas y un hijo (Anttoni, Pepita, Gloria,
Martina y Jerónimo), todos nacidos en el mismo Oria. Por tanto mi
familia vivió en el barrio.
Familia integrada en la vida del barrio, todos ellos trabajadores en
la fábrica Brunet desde muy temprana edad; algunos incluso desde
los 11 años.
Antes y durante la guerra, la familia padeció la muerte de varios de
sus miembros, a consecuencia de enfermedades, violencia (antes de la
guerra) o de las malas condiciones de vida vividas en el exilio (durante
la guerra). Se puede decir que protagonizaba una historia digna de lle-
varla a una novela; historia triste, eso sí.
Dos de las hijas, Anttoni y Pepita (tías mías) murieron siendo muy
jóvenes. Una de ellas murió con 17 años, de pulmonía o tuberculosis.
210
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
211
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Se llevaba el género necesario, se Como señal de buena convivencia Buscando refugio en Bizkaia
apuntaba y a la semana o al mes, se entre vecinos, posterior a la guerra, “(…) Toda la familia huyó a Bizkaia,
pagaba, tras recibir la nómina. quizás mencionaría la comida anual a la entrada de las tropas alzadas.
Se supone que sería propiedad que se organizó durante años en el Es decir, la abuela Hermenegilda; su
de los vecinos, y la gestionaban ellos, barrio. Se celebró a partir de la déca- hija soltera Martina (mi madre); su
aunque el local fuera de Brunet”. da de los 80, y se dejó de hacerlo hace hija Gloria, el marido de ésta, Manuel
unos años. La organizaban Marisol González, y los hijos de ambos, José y
Ambiente vecinal, tras la guerra Ceca y Manolo Urdanpilleta”. Conchita; y por último, su hijo, Jeró-
“Yo no conocí directamente el grado nimo, la esposa de éste, María Uria y
de convivencia vecinal anterior a la Poco conocimiento transmitido so- la hija de ambos, Pepita.
guerra. Pero me da la sensación de bre el pasado El tío Jerónimo andaba por los
que se recuperó parte del ambiente “(…) Sinceramente, no tengo mucha in- frentes, y el resto del grupo eran mu-
que se había respirado antes de la formación sobre la experiencia vivida jeres, menos Manuel González y José.
guerra, y eso a pesar de las muchas por mi familia durante la guerra. Manuel González estaba en edad de
muertes que sembró la guerra del 36 Cuando era cría o durante la épo- participar en el frente, pero creo que
en varias familias. No había mal am- ca juvenil, la verdad es que no tuve una minusvalía en la pierna le impi-
biente. Algunos serían más religiosos ocasión de escuchar muchos relatos dió hacerlo.
que otros, pero todos, o casi todos, en casa. Por una parte, cuando salía Se pasaron en un barco de carbón
estábamos obligados a acudir a misa; algún tema relacionado con la gue- hacia Francia. El viaje debió ser muy
era el caso de nuestra familia. rra, la política, el franquismo, etc., desagradable, apilados en la cubier-
En ese contexto, creo que merece empezaban a hablar por lo bajo, o si ta mujeres y niños. Pero una vez en
destacar, en aquella época de esca- no de manera bastante parca, como Francia, decían que los trataron bien.
sez y hambre, y como ejemplo de ge- si alguien al otro lado de la pared les Estuvieron en la zona de Nimes du-
nerosidad, la labor que desarrolló la estuviera escuchando. Por otra parte, rante una temporada, trabajando en
carnicería Barkaiztegi, y en concreto, tonta de mí, no les ponía mucha aten- el campo, para ganarse la vida. No lo
Ángela Barkaiztegi que la gestiona- ción; casi, hasta me aburrían esas his- sé decir exactamente, pero creo que
ba. Era una maravillosa persona. En torias de la guerra. se trasladaron a Barcelona. Estuvie-
el 36 habían fusilado a su padre y a un ¡Cuánto me arrepiento hoy en día ron dos años, hasta que les dieron dos
hermano suyo, por nacionalistas. de no haberles puesto la debida aten- alternativas a elegir: volver a Oria o
Todo el mundo acudía donde ella. ción, de no haberles preguntado por quedarse allí”.
Ibas, comprabas lo que necesitaras, sus vivencias, sus sentimientos! ¡Aho-
y si te encontrabas sin una peseta, ra les escucharía con la boca abierta!”.
le decías ¨esta semana no te puedo
pagar….¨, y no te ponía ninguna tra-
ba para que dejaras deuda. Muchas
veces nos tocó vivir esa situación. “Creo que merece destacar, en aquella época de
Yo solía ir con la abuela, a hacer las
escasez y hambre, la labor generosa que desarrolló
compras y gestiones de diverso tipo,
la carnicería Barkaiztegi, y en concreto,
porque era analfabeta, aunque era
una persona muy inteligente. Sentía
Ángela Barkaiztegi”.
mi necesidad, por si se veía obligada a
leer algo o firmar algún escrito,
212
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
4 5
1 2
Jóvenes de Oria en una romería, a las puertas del golpe militar del 36. Entre ellos, Jerónimo
Ganboa (1), María Uria (2), Gloria Ganboa (3), y Martina Ganboa y Antonia Ganboa (4 y 5).
213
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Ella misma, también falleció poco después de volver Al finalizar la guerra, Jerónimo se refugió en Fran-
a Oria. Se repitió la historia de sus tres hijos: padeció las cia. Se encontró solo, con toda su familia muerta (cuatro
consecuencias de las penalidades sufridas durante el exi- miembros), y nos podemos imaginar en qué situación de
lio, además de por supuesto, la profunda tristeza y desola- desolación se encontraría. Sin embargo, era una persona
ción que le produjo la muerte, en tan poco tiempo, de sus positiva, enérgica, y allí encontró refugio en la frontera
tres hijos de cortísima edad. con Italia. Conoció a Elisabet, una alemana, también re-
Y mientras tanto, el tío Jerónimo, llevó su propio itine- fugiada, que se había escapado de su país por la persecu-
rario. Luchó en Gipuzkoa y Bizkaia. Luego cuando cayó el ción nazi. El tío no conocía francés, no más que español y
frente allí, pasó a Francia. De Francia llegó hasta Barcelo- euskara, y ella alemán, pero el caso es que entablaron rela-
na, y de allí se fue al frente de Ebro, a batallar contra las ción, se establecieron en Bort-les-Orgues (departamendo
tropas franquistas. de Corréze) y tuvieron familia.
Era amigo de Víctor Vicuña, de los hermanos Arrati- No volvió a estado español hasta que murió Franco.
bel y de otros, todos ellos de Oria; también entabló gran No se nacionalizó francés, a pesar de todo. Pensaba que
amistad con Tomas Alkorta, eran carne y uña. Pienso que si volvía, podían fusilarlo, porque los militantes signifi-
en el frente y en las trincheras de Bizkaia, todos ellos no cativos del PCE, muchas veces eran los primeros en ser
andarían lejos en uno del otro. A Alkorta le ocurrió algo ejecutados por el franquismo. A los años, mi padre realizó
terrible en Bizkaia: su esposa y varios de los miembros de consultas sobre si tenía alguna causa pendiente con la jus-
la familia de ésta, los Hualde, cuatro o cinco, murieron en ticia franquista, y le dijeron como que no. Mi padre le decía
un mismo bombardeo. que volviese, pero él no se atrevió.
Tomás Alkorta y Jerónimo, tuvieron relación hasta el A pesar de la distancia geográfica y la frontera insalva-
final de sus vidas. ble de por medio, mantuvimos una relación fluida a través
214
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
de cartas, durante más de 30 años. Teníamos mucha co- Lo único que sí le extrañó fue la conducta que tuvie-
rrespondencia. A veces, en sus escritos, contaba cómo re- ron algunas personas de Oria que habían luchado contra
hízo la vida, de cómo tuvo una nueva familia, de cómo les el fascismo, pues vio en ellos una evolución política que
iba a todos sus hijos… Todos esos escritos se los leíamos a en nada le convencía. Decía que, incomprensiblemente, se
la abuela. Ella escuchaba con suma atención, con lágrimas habían cambiado de chaqueta
en los ojos. Toda su vida fue una persona legal, correcta y cohe-
La abuela, la pobre, se murió sin poder volver a ver rente políticamente, y así lo percibimos.
a su hijo. Un día, tras su muerte, tuvimos la oportuni- A partir de entonces, hizo varias visitas, con su esposa
dad de quedarnos en Hendaia, para encontrarnos con e hijos. Nos llevamos de maravilla con todos ellos” .
Jerónimo. Mi madre era la única persona a este lado
que continuaba viva en la familia. ¡Imagínate el abrazo
que se dieron los dos hermanos! ¡Fue extremadamente
emocionante! “Jerónimo Ganboa, tras morir
Tras la muerte de Franco, volvió a Oria. Creíamos que Franco, volvió a Oria.
volvería con odio, pero !qué va! Vaya lección de madu- Lo único que le extrañó fueron
rez, de honradez personal y ética que nos dio! Decía que personas que habían luchado contra
debiéramos mirar para adelante, no vivir de rencores ni el fascismo; decía que se habían
odios. Que era la mejor conducta para que no se volvie- cambiado de chaqueta”.
ran a repetir la historia y los conflictos entre personas.
Su actitud, la verdad es que a mí me tranquilizó mucho.
Nota: las fotografías antiguas han sido cedidas por la entrevistada.
215
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Migel
Iturrioz
Amondarain
Zubieta, 1930
Zubieta, 2019
“
Migel Iturrioz Amondarain.
Gerra denboran
auzoko bost Zubietako auzoko bonbardaketak ez ezik Txaldatxur
mutil hil ziren gerra fronteko milizianoen gora beherak gertutik
bizi izan zituen Migel Iturriozek, gaztetxoa zelarik.
fronteetako Baserri girotik kanpo gaztelania ez jakiteak ekarri
borrokaldietan, zizkion buruhausteak ere ez dauzka ahazteko.
frankistek soldadu
bezala erreklutatu Zubieta auzoko Alamandegi-Zar baserrian jaio nintzen, eta bertan
eraman dut bizitza beti. Zazpi anai-arreba ginen gu, bi urtetik bi urtera
eta gero”. jaiotakoak, garai hartan usadioa zen bezala. Arreba zaharrena 22
urterekin ezkondu egin zen, eta haren familia batuta, hamalau lagun
biltzen ginen sukaldean.
Garai bateko Zubieta oso etxe gutxik osatzen zuten; gehiago ziren
baserriak, hogeita bost bat gehienera jota. Hemen ingurutik hasita,
Urri, Areta, Goikoetxe Berri, Aizpuru, Alamandegi, Alamandegi-Zar,
Barrenetxe, Aliri, Iruin, Petritza, Arbitza… Gure baserri ingurua dena
artasoroa eta labrantzarako eremua zen, eta metro gutxira eliza
geneukan.
Miseria handia zegoen orduan eta ahal zen moduan bizi ginen,
ganaduarekin, lurra landuz… Ez zen makinarik, eta dena indarrez egin
behar, aitzurrarekin, palarekin... Etxetik apenas ateratzen ginen, eta
notiziak jakiteko ez zen gaizki etortzen ni monagilloa izatea.
Ez zen ez argirik ezta elektrizitaterik ere. Katiluak olioarekin,
tximeleta bezala jarrita; haiek piztuta sortzen zen argia. Urtetan
aurrerago argia etorri zenean, hura izan zen miraria! “Hemen zer
pasatzen da? hau da argitasuna!”. Geroztik hasi ziren irratiak-eta
216
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Telesforo Monzon buruzagi abertzalea lagun kuadrillarekin Alamandegiberriko ostatuan, Zubietako plazan, 1934an. Barraz bestalde
zerbitzatzen ari dena Juliana Aliri Añorga da, bertako alaba.
aparatuak, eta munduan zer gertatzen bai! Gainerakoan, pixka bat koskortu jolastea besterik ez buruan; gelan
zen jakiten hasteko moduan izan ahala, futbolean beti jokatzen genuen jola sten edo bihur r i ker ietan
ginen. haien kontra, arkumeak jokoan jarrita. harrapatuz gero umeren bat,
Lasarteko jendearekin beti Eta beti gu garaile! pasillora atera arazi kanpora, eta
edukitzen genuen pikea. Hangoak Eta eskolan zer? Berandu hasi, liburuak besoan jarrita edukitzen
berez ez baitziren oso euskaldunak. eta goiz bukatu. Eskola garai hartan zuen; azkenerako ezin, eta negarrez
Gu ahal bezala janzten ginen, badakizue zer zen, ezer ez! Eta diziplina, amaitzen zuen. Eta ez pentsa berehala
adabakiez betetako jertseekin eta indarkeria erabilita. Ez zeukan zerikusi libratzen zenik horrela zegoena!
hola; haiek gure aldean elegante izpirik gaurkoarekin. Gaurko umeak Euskaraz, besterik ez genekien, eta
ibiltzen ziren, kalekumeak ziren. gustura egoten dira ikasgelan. berarekin ere euskaraz egiten genuen.
“Este casero!” eta “gixajoak!” guregatik Gorritakoa zen gure maisua, Gaurko umeak gustura egoten
esaten zuten, eta jakina, guk hori ez Koxme; bizikletan ez dakit nondik dira eskoletan ikasten, goxo hartzen
genuen ondo hartzen, burla bezala etortzen zen. Umetan badakizu,
217
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
dituztelako irakasleek. Baina lehen zulotik! Eta mutil koskorrak harrituta aritzea hizketan, eta kastiguak
egurrean hartzea zen normalena. hari begira-begira! ezartzen zizkiguten horrexegatik!
Gerra denborako kontuekin Eraso latzak jasaten zituzten, Dena den, soldaduska hartan
hastekotan, derrigorrez aipatu behar Larbaineko gainetik metrailadoreekin imajinariako orduak ziren txarrenak,
abioiak. Hiru ziren, kostaldetik tiroka, Berritik gora abiatuz gero. guretzat. Batez ere Carrascalen.
agertzen ziren eta hogei bat minutu Egunak izaten ziren, horrela. Balak Gero Iantziko Bentara destinatu
pasatzen zituzten hortik bueltaka. fi! eta fi! hotsa eginez ibiltzen ziren gintuzten, eta han gauzak leundu
Gu jolasten genbiltzala plaza aldean, airean! Geroztik, lurra jorratzen ziren. Gure komandantea kastellanoa
sentitzen genituenean inor ez zen aritzen ginenean, hamaika bala zen, Burgosekoa, eta ikaragarri maite
geratzen kanpoan! Denak lasterka atera genuen. Txaldatxur aldean ere gintuen. Andrea ere euskalduna
elizara! Ikaragarria zen soinua, eta bageneukan lur-saila, eta askotan, zuen. Kuartela, baserri zahar bat zen,
gu beldurrak aidean! Behin, bonba gerrako traste batzuk bazterrean eta aparte, terrenoak eta animaliak
bota zuten gure etxetik gertu, botata topatzen genituen, lehertu zeuzkan (oiloak, txerriak…).
metro gutxiko aldearekin, eta zulo gabeak. Izango zen jende gizajoa,
ikaragarria egin zuen. Kasualitatez jostailuak bezala eramango zituztenak
ez zen ezer okerrik gertatu! Ez zait etxera. Eta bitartean mortala izan.
sekula ahaztuko, amarekin-eta ukuilu Hipodromoaren parean, bidean
bazterrera joan, eta hantxe negarrez! zoazela behetik gorako maldan, “Euskararen
Nik esango nuke hura intentzio han refugioa egin zuten militarrek, kontrako
ja k i n batek i n jaur t i zutela , hormigoizko bunkerra. Hori gerra amorrazioa, eskolan
adierazteko halako zazpirekin herria hasiera hartan izan zen, armamentua
baino gehiago
txikituko zutela. eta gordetzeko lur azpian ate
soldaduskara
Tarteka etortzen ziren soinu blindatuarekin.
ikaragarria ekarriaz beraiekin, baina Aurrerago, Koxme Yagüez gure
joaterakoan
ez dut uste besterik bota zutenik. maisua atzeman eta hil egin zuten. sentitu nuen”.
Berridi baserritik gora trintxerak Bigilantzian egon ziren noiz etorriko
eratu zituzten, eta tropak etxe aurrera Zubietara, eta harrapatu egin
etortzen ziren; beren gauzak egiten zuten halako batean. Eta irakasle
zituzten, formazioak eta horrela, hildakoaren ordez, Azpeititik
eta bi orduren buruan Berriditik emakume euskalduna ekarri zuten, Hurrengo hilabete eta urtetan
gora abiatzen ziren, eta pala eta Maria Alberdi zen hura; euskaraz auzoko bost mutil hil ziren fronteetako
pikatxoekin-eta lubakiak egiten egiten zigun. Gero ezkondu egin zen borrokaldietan, frankistek soldadu
zituzten jo eta fuego, metro eta erdiko gizonezko erdaldun batekin, Arroyo bezala erreklutatu eta gero. Haien
zuloak bai! Hilabete eta erdi bi hilabete abizenekoa, eta bi mutil eta bi neska arrastorik ez zen gehiago jakin. Horiek
egin zituzten martxa horretan. izan zituzten. ziren: Barazarko Iñaxio Sagardia;
Han goian zauritutakoak hirunaka Euskararen kontrako amorrazioa, Migel, Aizpuruko morroia nafarra oso
eta launaka ekartzen zituzten. Bat eskolan baino gehiago soldaduskara gazterik etorri zena; bestea Iruraingo
ikusi genuen nola zeukan zuloa joaterakoan sentitu nuen. Iruñean sagardotegiko zaharrena, Antonio
burutik sartu eta zintzurra ondotik tokatu zitzaigun lehenbizi. Han denak Astiazaran. Laugarrena Lertxundiko
aterata. Zigarro bat eskatu zuen, euskaldunak ginen, artean ez genuen semea, Justo Arana zela uste dut. Eta
eta lagunek eman egin zioten. Kea erdaraz tutik egin. Bada, ezin eraman bosgarrena, Lizaso, berez Aginagakoa,
ateratzen zuen ahotik eta baita lepoko zuten guk geure artean euskaraz baina Zubietara ezkondu zena. Gerra
218
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
sortuz geroztik, Zubietan apaiza egin eta erantzun: “hori al dek apaiza bati gainean zakua zuzen jartzeko,
zen agintari, alkatearen pare bai! erantzuteko bidea? Egon hadi pixka bidean topatzen nuen lehenbiziko
Frantzisko Aranburu zen, 30 urterekin batean, nik konponduko haut”. Hura baserritarrari eskatu behar laguntza!
etorri zen, oso gerra aurretik, eta gu komandantea zen, eh! Gero, pare bat txerri urtean hiltzen
haren monagillo izan ginen. Ondo Gose famatua, guk ez genuen zen baserrian… Kaxa hutsetan jartzen
moldatzen zen gerrako irabazleekin, hainbestekorik pasa. Erregimena genuen txerria, piper minekin igurtzi,
eta gainontzeko herritarrekin gogorra zen, genero guztia zegoen gatzarekin ondo jarri, eta harri handi
ere bai, baldin eta horiek esan erregimen horren menpe, ogia, olioa… batzuekin zapaldu. Bere denbora pasa
beharrekoak gordetzen bazituzten Baserrian eltzea beti martxan egoten ondoren, handik atera, maindire zahar
beraien kolkorako. Predikadore ona zen, babarrunarekin-edo. Esnea garbi batzuekin bildu, eta ganbaran
zen, eta hara eta hona ibiltzen zuten nahikoa bagenuen eta taloa egiteko zintzilika haizetan jartzen zen.
jendaurreko hitzaldiak ematera. irina lortzeko errotaren bila joan Ondo kontserbatzeko modua izaten
Sasoiko zegoenean, bizikletan ibiltzen beharra izaten zen. 13-14 urterekin zen hori”.
zen alde batetik bestera. Gogorra ere makina aldiz joan nintzen Hernanira,
bazen izaeraz, eta behin Aginagako Zinkoneko errotara. Astoa hartu, eta
kanpoan, hamaiketakoa egiten ari Lasarteko kanposantuan barrena
zen gazte kuadrilla. Bizikleta gainean tipi-tapa… Joan, irina hartu eta berriro
Oharra: lehen argazki zaharra Kutxatekak
paretik pasatzerakoan, hala esan etxera, horiek ziren ibilerak! Batere utzitakoa da, bigarrengoa elkarrizketatu-
zion gazte batek: “nora hua?”. Gelditu, indarrik ez neukan, eta astoaren takoak utzitakoa.
Pantxika Amondarain eta Bibiano Iturrioz senar emazteak, zazpi seme alabekin 1953an. Zutik, Migel, Juanito, Maria, Fermin eta Arantxa, eta
eserita, Felix eta Felipa.
219
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Martina
Iturrioz
Lazkano
Lasarte, 1933
“
Martina Iturrioz.
Pepeneko
amilibiartarrei, Oraingo Zabaleta auzoan dagoen Etxetxo baserrian
frankistek baserria jaio zen Martina Iturrioz, eta baserritarraren ikus-
pegitik gerrako liskar belikoak nola bizitu izan ziren
eta lur sailak kendu kontatzen du. Baserritarren eta kaletarren arteko
zizkieten. Batzuk diferentziak ere hizpide ditu.
Ameriketan
bukatu zuten”. “Gu Etxetxo baserrian bizi ginen, orain Zabaleta auzoa den horretan,
30eko hamarkadan; baina Kale Nagusian bageneukan beste etxebi-
zitza, amarena.
Manuel eta Frantziska ziren gurasoak, eta bost seme alaba ginen:
Inaxio, Manoli, Jesus Mari, Jose Antonio eta neu. Nolanahi ere, gerra
sortu zenean Inaxio eta Martina bakarrik ginen jaioak.
Lauok etxetik atera gabe jakin genuen zer zen gerraren liskarra.
Lau urteko neska txikia nintzen eta gogoratzen naiz Santa Barba-
ra eta Oriamendin posizionatuta zeuden tropen arteko tiroketekin;
batzuk Francoren aldekoak ziren eta besteak haiei aurre egiten
zietenak. Bi tokiren arteko eremuan galtzen ziren balak, Etxetxoko
hormetan horietako batzuk! Gure amonak (Martina Ezeiza) artilezko
koltxoi handi bat leihoan jarri zuen, eta gu, bitartean, sukaldean
gordeta, makur-makur eginda. Parapeto ederra zen hura! Ezin etxe-
raino sartu koltxoi hark gera arazten zituen balak!
Inguruan ziren baserrietako baserritarrek bazekiten zer egin
bando bateko eta besteko soldaduen bixita izaten zutenean. “Gorriak
ala nazionalak, zer ote garen? Gu zuen aldekoak”. Horixe zen euren
politika!
220
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Iturrioz Lazkano familia, 40ko hamarkadaren hasieran. Frantziska Lazkano eta Manuel Iturrioz gurasoak; horien atzean, Martina, Iñaxio eta Manoli, eta
aurrean, Jesus Mari eta Jose Antonio.
“Lasartearren eta oriatarren arteko liskarrak Gure aita frontera joan izan balitz, nork
aipatu izan dira askotan, baina baserritarren eta daki itzultzeko moduan izango zen ala
kaletarren artekoak ere gogoratuko nituzke nik”. ez, eta itzultzekotan ere osasunez ala
ez; izan ere, gure senarraren anaia, Por-
firio, itzuli zen bai, baina tuberkulosiak
jota, eta halaxe bukatu zituen mundu
Gero Lasarteko jendeak ihes egin Gero frankistak sartu zirenean honetakoak!
zuenean, baserritarrak jeneralean Lasarten, aita frankistekin soldadu Amilibiatarrak izan ziren gure auzo
denak etxean geratu ziren. Amak ai- joateko zorian egon zen, baina Miche- ingurutik alde egin zuten bakarrak, Pe-
tari esan zion behin: “Aizu, Manuel, he- linek libratu egin zuen! Nonbait, lan- pene baserrian bizi zirenak. Horietako
mendik joan behar degu, emakumeak tegi horrek langileen premia zeukan batzuk, azkenean, Ameriketan bukatu
harrapatzera etortzen omen dia!”. Eta eta gestioak egin zituen bere langi- zuten. Dotorea zen haien baserria, sa-
aitak erantzun: “Joan zaitez nahi bade- leak bertan geratu zitezen; militari- loi eder askoak zeuzkan, eta baita loge-
zu, ni iñork ez nau muituko hemendik”. zatu egingo zuten lantegia, ez dakit. la bikainak ere. Oilo-granja galanta
221
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
zeukaten, txukun-txukun jarrita. alegia, Goiaz herritik hiru pertsonen sistema gogor ezarri zen eta baserrian
Baina dena utzi behar izan zuten, eta eskaera jaso zutela Pepenen oilategi uztan jasotzen zen generotik parte
esan bezala, ez ziren berriro itzuli. handia jartzeko intentzioz eta utzi egin handia entregatzera derrigortuta ego-
Estatu frankistak kendu egin zizkien beharko zuela nahitaez. Hiru bazkide ten zen baserritarra. Ganaduarekin,
etxea eta lur saila, eta Hernaniko horietatik, Joakin Labaien zen ezagu- berdin-berdin. Behin, Zabaleta base-
Udaletik behin aitari proposamena nena. Pepenen bertan jarri zen bizitzen rriko aitona (Migel Erauskin) jaitsi zen
egin zioten: Pepene errentan h artzea hura, Rosario Zatarain bere emazteare- herrira behirik onena entregatzera,
eskaini zioten, bai baitzekiten ga- kin eta hiru seme-alabekin batera. agindu zioten bezala, eta zera esan zien
nadua zeukala, eta ederki etorriko Baserritarren ikuspegitik, esan be- udaletxeko funtzionarioei: “earki ziok,
zitzaiola halako lekua edukitzea. Eta har dut gosea ez genuela pasa kaletar guk lan egin, eta zuek kendu!”. Hori bai-
aitak hor non baietz erantzun! batzuek adina, babarruna, taloa eta no protesta handiagorik ezin zen egin.
Handik denbora batera gerra esnea, behinik behin, sukaldean beti Gainerakoan, arrazionamenduko
bukatu eta gero, berriz ere Hernani- izaten zelako. Baina ikusi genituen estu- kartillari dagokionez, kaletarren pa-
ko udaletxetik aitarengana jo zuten; tasunak. Izan ere, errazionamenduaren reko jokatzen genuen.
222
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Herriko behartsuenentzat jangela handi bat ire- Diskriminazioa hori eskolan ere ezagutu genuen,
ki zuten, Auxilio Social deitzen zena. Elidio etxean euskaraz mintzatzeagatik batik bat. Sei urterekin hasi
egoten zen jangela hori; kaleko señoriten ardura zen nintzen eskolan, baina baserriko zereginak zirela-eta,
hura eramatea eta handikiak bezala ibiltzen ziren. “bi egunetan joan eta beste seitan agertu ez” izan zen
Lasarteko erdigunean kokatzen zen egoitza, eta pa- nire pulamentua. Azaldu nintzenetan, gogoan daukat
retik pasa behar izaten zenez Zubieta aldera joateko, belauniko jartzeak eta abarrak izaten genituela kastigu
lotsa ematen zigun handik ibiltzeak. Izan ere, baserri- gisa, euskaraz arituz gero. Maria Etxarri, oso jatorra zen
tarrek baikinen, eta gurekin halako ezinikusia edu- andereñoa eduki genuen udaletxean zegoen ikastetxean;
kitzen baitzuten! Lasartearren eta oriatarren arteko euskalduna zen hura, baina goitik zetorkion agindua bete
liskarrak aipatu izan dira askotan, baina baserrita- beste erremediorik ez zeukan”.
rren eta kaletarren artekoak ere gogoratuko nituzke
nik. Tonto samarrak ginen kaleko zenbaitentzat, eta Amilibia Matxinbarrena, kolpe militarrak hautsitako
señoritak sentitzen zirenak ziren okerrenak. Batzue- familia
tan, baserritik irten eta kalera jaisten ari ginela, bide- Martina Iturriozek ongi aipatu duen bezala, Amilibia
ra atera eta giza katea antolatzen ziguten, aurrera ez Matxinbarrena familia Pepene baserrian bizi zen, eta
egiteko. Behin, ile-apaindegi baten atarian, bi neskek 36ko kolpe militarraz geroztik Lasartetik ihes egin eta
eraso egin zidaten. Halakoetan Etxetxokoek eta Pepe- gehiago itzuli ezin izan zuen horietako bat izan zen.
nekoek gogor erantzuten genien, zera! Eskutara iritsi
izan ginen behin, pentsa!
223
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Maria Asuncion Amilibia, Txileko erbestean amaitu zuen gaztea. Joaquin Amilibiak Lleidako frontean galdu zuen bizia, 38ko apirilean.
Maria Asuncion arrebarentzat Joaquin “zoro erromantikoa” zen.
Pepene baserrian, Amilibia Matxinbarrena familiako Republicanako kidea izaki, Alfonso XIII.aren monarkia
lau kide bizi ziren: ama alarguna (Maria Coro Matxinbarre- jausarazteko oinarriak jarri zituen Donostiako hitzarmen
na) eta hiru seme alaba (Joakin, Julian eta Maria Asuncion).1 ospetsuko parte-hartzailea izan zen, 1930ean; eta 1933an
Bestalde, beste lau senide ziren familian: Jose Mari (Do- hil zen istripu batean, Bizkaiko gobernadore zibila zelarik.
nostia, 1900), Miguel (Donostia, 1901), Eustasio Tatxo (Donostia, Ramon PCEko kidea zen, Joaquin ezkerrekoa zen, Eusta-
1903) eta Ramon (Donostia, 1907). Horien aita Eustasio Amilibia sio eta Miguel PSOEko kideak ziren, eta Julian abertzalea.
izan zen, eta 1927an hil zen. Amilibiatarrena aristokraziako fa- Anaien artean Eustasio eta Miguel izan ziren ospe
milia izan zen Donostian; esate batera, birraitona, Eustasio handiena lortu zutenak, ziurrena. Biak ere abokatuak
Amilibia Egaña (1801-1864), Gipuzkoako diputatu nagusia izaki, 1934ko iraultza deituriko altxamenduaren ostean
eta Donostiako alkatea izan zen hiru txandetan. Gipuzkoan atxilotu zituztenak defendatu zituzten; bes-
Anai-arreba guztiek monarkiaren eta demokraziaren teak beste, Oria auzoko 29 lagunentzat aritu ziren la-
alde jo zuten 20ko eta 30eko hamarkadetan, eta politi- nean. Miguel, abokatuaz gain politikaria, kazetaria eta
kan murgildu ziren Errepublikan zehar, konpromisozko itzultzailea izan zen, eta 1936ko otsailean PSOE alderdi-
jarrerak erakutsiz. Zaharrena, Jose Mari, Izquierda ko gorteetarako diputatua hautatu zuten hauteskunde
1
ernaniko Udalak 1935eko abenduan egindako biztanleen erroldaren arabera, Pepene edo Pepezabalenea (Eguzkitza) baserrian
H
aipatu familiako lau kide horiek eta hiru zerbitzari bizi ziren: Maria Coro Matxinbarrena Blasco (Donostia, 1872), ama, etxeko
lanak; Joakin Amilibia Matxinbarrena (Donostia, 1903), ezkongabea, hegaztizaina; Julian Amilibia Matxinbarrena (Donostia,
1909), ezkongabea, ikaslea; Maria Asuncion Amilibia Matxinbarrena (Donostia, 1917), ezkongabea, ikaslea; Pedro Arozena Arsuaga
(Hernani, 1912), zerbitzaria; Jesusa Etxaniz Egino (Azkoitia, 1875), zerbitzaria; eta, Josefa Etxaniz Egino (Azkoitia, 1917), zerbitzaria.
224
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
orokorretan; Euskal sozialismoa es- frontea hautsi zenean, Katalunian kronika dakar aurrenekoak; biga-
tatuko erakundetik autonomoagoa jarraitu zuten borrokan, eta hangoa rrengoak, berriz, lau ipuin agertzen
eta euskaldunagoa izatearen aldeko porrot militarrean amaitu zuenean ditu, eta berriro ere 36ko gerra eta
tesiak defendatzen zituenetako bat Frantzian exiliatu ziren. Uztaritzen bertan protagonista anonimoak izan
izan zen orduan. bildu ziren haraino hurbildu ahal zirenak ditu inspirazio iturri.
Familiako bost mutilek (Miguel, izan zuten familiako gainerako ki- Joakinek Katalunian jarraitu
Joaquin, Julian, Eustasio eta Ra- deekin, hots, Julian eta Maria Asun- zuen borrokan kapitain gisa, eta Llei-
mon) bat egin zuten Errepublikaren cion anai-arrebekin. dako frontean, Tremp udalerritik
zilegitasunarekin alde, uztailaren 1939an nazismoak Frantzia men- gertu hil zuten 1938ko apirilean. Erre-
18ko kolpe militarra gertatu eta be- dean hartu zuenean, Miguel Gurseko publikako Gobernuaren Defentsa
rehala. Larrutik ordaindu zuten kontzentrazio esparruan entzerratu Ministerioak 1938/04/23an argitaratu
horrexegatik! zuten. 1941ean, Argentinarako bidea zuen Egunkari Ofizialean, idazka-
Ramon, Santanderren atxilotu hartu zuen Alejandra Soroa emaztea- ritzaren honako “agindua” agertzen
zuten, eta bere bizitzako hurrengo rekin eta semearekin batera. Hirurak da: “Excmo. Sr: En atención al heroico
20 urteak kartzela frankistetan iga- 77an itzuli ziren Donostiara. Orduan comportamiento de D. Joaquín Amili-
ro zituen, besteak beste, Santoñan Los batallones de Euskadi liburua ar- bia Machimbarrena, que encontró la
(Kantabria), Puerto de Santa Marian gitaratu zuen (Txertoa, 1978), ezinbes- muerte el día 5 del actual en el frente
(Cadiz), Iruñean, Yeseriasen, Porlier teko erreferentziatzat hartzen dena de Lérida, sector de Tremp, ha resuelto
eta Alcala Henaresen (Madril), Oca- kolpe militarraren aurkako erresis- nombrarle, a todos los efectos, mayor
ñan (Gaztela-Mantxa) eta Burgosen. tentziaren nondik norakoa jakiteko. de Milicias…”.
Julian, bonba batek zaurituta Bestalde, sei anaiak borroka Amilibia Matxinbarrenako kide
utzi zuen Artxandako (Bilbo) bo- lerroetan murgildu ziren bitar- guztiek 36ko abuztuan ihes egin be-
rrokaldian 37ko ekainean, eta bi tean, Maria Asuncion eta ama, har izan zuten bitartean, Gipuzkoan
zangoak ebaki behar izan zizkioten. Coro Matxinbarrena, Iparraldean eta Lasarten indarrez ezarri ziren
Geroxeago Iparraldean topatu zuen erbesteratu ziren, Bizkaiko exilioa agintari frankista berriek Lasarteko
aterpea, Noyon herrian (Oiseko igaro eta Santanderren itsasoratu Pepene baserria errekisatu egin zio-
departamendua) hain zuzen, Jaur- eta gero. Coro bertan hil zen 38ko ur- ten familiari.2
laritzak zenbait errefuxiatuei ba- tarrilean, eta handik urte gutxitara
besa eskaintzeko herrialde hartako Maria Asuncionek Txilerako bidea
hainbat herrietan ireki zituen ha- hartu zuen. Maria Asuncion, Txilen,
rrera-etxeetako batean, harik eta hizkuntzalaria izan zen ogibidez, eta
1939an Frantziako agintariek erreki- bertan idazteari ekin zion. Euskal
satu egin zizkioten arte. Herrian bi liburu argitaratu zituen
Eustasio eta Miguel, Gipuzkoako frankismoaz geroztik: El diario de la
defentsa Batzordeko kideak izan zi- nostalgia (Txalaparta, 2006) eta Ge-
ren hastapenean, eta geroztik Bizkai- rrako ipuinak (Intxorta 1937 elkartea,
Oharra: lehen bi argazki zaharrak
ko eta Asturiaseko fronteetan jardun 2011). Bere belaunaldiak, eta batez ere elkarrizketatuak utzitakoak dira.
zuten, Euskal Ejertzitoan beren gain bere familiak, 36az geroztik sufritu Hurrengo hirurak, Intxorta 1937 Kultur
hartuta goi karguen ardura. Ipar izan zuen giza tragedia eta minaren Elkarteak utzitakoak dira.
2
ernaniko Udal Artxiboa. Historikoa/E-5-II-27/11. Guerra Civil 1936-1939, Causa General. Halaber, informazio hori hara non topa
H
daitekeen: AIZPURUA, Mikel (zuzendaria): 1936ko udazkena Gipuzkoan. Hernaniko fusilatzeak. Alberdania argitaletxea. 256-258.
225
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Eusebio
Izquierdo
Izquierdo
Usurbil, 1926
“
Eusebio Izquierdo.
Tú, Genaro, al
Eusebio Izquierdo pertenecía a una familia de nueve
frente con hijos, que residía en Bulano (Txikierdi). Al residir jun-
nosotros le dijeron to a la carretera hacia la costa, le tocó ser testigo de
a mi padre, que la evacuación masiva hacia tierras republicanas de
Bizkaia. En esas, quisieron llevarse a su padre al fren-
tenía nueve te, pero éste se dio la vuelta en cuanto pudo.
niños en casa”.
Eusebio Izquierdo Izquierdo nació en Usurbil en el año 1926. Sus pa-
dres fueron Genaro Izquierdo y Gaudencia Izquierdo, originarios de
Quintanilla del Agua, provincia de Burgos. Tuvieron nueve hijos, de
los cuales sólo la mayor nació en Burgos, porque la madre de Eusebio
quiso tener a sus familiares cerca a la hora de dar a luz. La familia
Izquierdo residía en el caserío Izaskunberri, más conocido como Bula-
no (cerca de Txikierdi). Eusebio relata que durante mucho tiempo fue
sidrería, y que su habitación daba a donde recogían las manzanas. Fue
sidrería, bolatoki, había “toka”, y solía ir mucha gente de Donostia los
sábados y domingos a hacer su merienda.
Cuenta que en el año 1914 su padre decidió emigrar. “Fue a Bilbao,
a las oficinas de la compañía ferroviaria, y allí le mandaron a trabajar
a San Sebastián en la estación de Amara, de guarda. Luego le trasla-
daron de Amara a la estación de Lasarte, que era el empalme con el
tren del Plazaola, también de guarda. Estuvo hasta el año 1936 o 1937.
Mi padre era un hombre muy movido y se dedicaba a traer los piensos
para los caseríos y leña. Y cuando llegaban los vagones de paja a la es-
tación, llamaba a los caseríos para que vinieran a recoger, y se llevaba
su comisión. Y el año 1938, le pasaron de guarda a hacer los enganches
226
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
227
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
228
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Porfirio, César, Maximiano, Rufina, Consuelo y Miguel. Sentados, junto con los padres Genaro y
Gaudencia, Eusebio, Felisa y Nicolás.
Relata que en Lasarte había tres de la última quinta que movilizó Fran- Los makis en Lasarte-Oria
aviones y que solían despegar para co. Le tocó ir al frente de Guadarrama, Eusebio recuerda que los makis eran
bombardear a los frentes de Eibar y un frente quieto, que incluso habla- gente que en los años 40 se habían
Gernika. “Una vez vi un bimotor que ban desde unas trincheras a otras, echado al monte, sobre todo en la
le habían alcanzado un motor, y ve- porque estaban cerca. He llegado a parte de Asturias y en los Pirineos
nía inclinado” asegura. oír que se intercambiaban tabaco y también, y que intentaban promover
Otro recuerdo que tiene Eusebio otras cosas”. Eusebio recuerda que su la sublevación de la población contra
es ver pasar el tren con los heridos. hermano mandaba las cartas y decía el régimen dictatorial. Dice que él no
“Funcionaba el ferrocarril del Bida- que estaban a 20 grados bajo cero. Se- lo vio, pero que en Lasarte anduvo
soa, que unía Elizondo con Irún, y gún Eusebio, lo único que hicieron fue un maki, mientras él trabajaba en la
que tenía unos coches de mercancía cuando acabó la guerra, bajar de allí a estación. “Lo vieron en Amara, lo per-
grandes, y los trajeron aquí. Y los uti- un pueblo cercano a Madrid. Y luego siguieron, y en la estación de Txikierdi
lizaban para llevar los heridos desde de allí, cuenta Eusebio que los llevaron se bajó y se escapó al monte pero luego
Bizkaia a Donostia”. a Ciudad Rodrigo, en Salamanca. Fue lo cogieron y lo mataron. Debía de ser
allí donde con el frío y el catarro mal asturiano”.
Un hermano fallecido a causa de curado, su hermano se contagió de la
la guerra tuberculosis. “Y vino a casa con eso. Se
Eusebio tuvo un hermano, Porfirio, fue con sus amigos a Goizueta a pasar
que falleció a consecuencia de la gue- el domingo y empezó a vomitar san- Nota: la fotografía antigua ha sido
rra. “No había cumplido 18 años, y fue gre y se murió al poco tiempo”. cedida por el entrevistado.
229
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Maritxu
Jañez
Añorga
Oria, 1928
“
Maritxu Jañez Añorga.
A los trabajadores
de Brunet que El padre de Maritxu, José Jañez, murió en Bilbao tras
dejaron de ser alcanzado por un obús, mientras trabajaba en la
cocina del Ejército Republicano. Maritxu, pasó cua-
trabajar para tro años exiliada con su madre y sus dos hermanos.
protestar, primero
les dieron leña y La familia formada por José Jañez Arias y Joaquina Añorga Alkor-
luego les subieron ta y sus tres hijos, Carmen (1926), Maritxu (1928) y Luis (1930) en el año
1936 residía en la casa Aurrekoetxea, en Oria.
a un camión”. “Mi padre (Jose Jañez) nació en Bilbao, pero sus padres procedían
de León. A mi madre la llamaban “Joaquina la coja”. Tengo muy bue-
nos recuerdos de mi infancia en Oria, recuerdo que jugábamos mucho
y con seis años empezamos a ir a la escuela. Mis padres trabajaban en
Brunet; mi padre en la tintorería, y mi madre haciendo tela de alpar-
gatas. ¡Ella entró a trabajar con 10 años! En la era de Guillermo Brunet,
el padre de José Manuel Brunet”.
De sus recuerdos sobre la vida pública de Oria, destaca un conflic-
to laboral.
“Los obreros se negaron a ir a trabajar con el objeto de denunciar
la explotación. Los de la Guardia de Asalto aparecieron en un camión,
y rápidamente empezaron a meterse en las casas y en los portales,
pegando a quien encontraban delante. Me acuerdo que mi hermana
tenía ocho años y yo seis, y vimos cómo detenían a algunos trabajado-
res. Primero les daban leña y luego los subían a un camión. Mi padre
que estaba trabajando en la tintorería, salió con el delantal puesto, y
nos retiró de la ventana. Creo que fue Miguel Alba el que le dijo a un
230
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
guardia: “¡No hay derecho a lo que es- El padre, víctima de un obús de siete) se dirigieron a Francia.
tán haciendo!”. Él tampoco se libró de Maritxu Jañez siempre ha identifica- “Mi padre nos fue a despedir al
la paliza. En un momento dado, a un do la estancia en Bilbao con el sonar barco, al Habana. Tras embarcar tar-
guardia se le fue media porra para un de las sirenas y los refugios. damos tres días en llegar a Burdeos,
lado y media para el otro”. “Mi madre no era de las que le porque el barco Cervera nos perse-
gustaba cobijarse en el refugio a cada guía. Cuando oscurecía, el barco se
De los primeros en huir rato, y a veces nos quedábamos en paraba; había que estar en silencio.
Maritxu relata así la llegada de la casa. En una de esas ocasiones, una Cuando amanecía, seguíamos. Y
guerra a Oria: “Empezaron a pasar bomba cayó en la casa de al lado, y un cuando llegaba la noche, a parar otra
autobuses desde Tolosa hacia San Se- señor mayor que estaba comiendo vez. Íbamos niños, niñas, mujeres y
bastián. Y poco después empezaron en el bajo murió; si cuento el de- ancianos. Era el mejor barco que ha-
a pasar aviones kazas, desde Tolosa talle de lo que estaba haciendo es bía en aquel momento, tenía piscina,
hacia San Sebastián; aparecieron porque vi cómo le sacaron con la tenía de todo. ¡Precioso! Llegamos a
seis de ellos. Diría que fuimos de las cuchara en la boca”. Burdeos y desde allí en coches nos
primeras familias en huir de Oria. A Maritxu a veces solía presenciar dispersaron hacia sitios diferentes; a
primeros de agosto, a las 4 de la ma- a las tropas cuando se dirigían al nosotros a Macón (departamento de
ñana, mi primo, Atilano Alonso, que frente desfilando y cantando, y a eso Saona y Loira). Nuestra estancia allí
era chófer, nos llevó a Bilbao a la casa le producía pena. Su padre no fue al se alargó durante seis meses.
de mis tíos. Debido a esa premura en frente, pero un amigo suyo que era Al mes de llegar a Macón, tuvimos
marcharnos, desconozco lo que pasó capitán, Etxezar, le pidió que ayudase noticias de la muerte de nuestro pa-
en Oria durante esos intensos días. en la cocina, y su padre fue. Un día, dre en Bilbao. Fue víctima de un obús
Nos fuimos con lo puesto, pensando perdieron su rastro, y lo dieron por llegado del cielo. Por lo que nos conta-
que a los quince días íbamos a volver. muerto. ron, partió de la Alhóndiga para el re-
Nada más lejos de la realidad, ¡pasa- “En el Hotel Carlton publicaban parto de bebida a los bares, como era
mos casi tres años alejados del ho- la lista de las bajas y heridos, y si a costumbre, junto con un compañero
gar! Yo tenía una muñeca de trapo y los ocho días no había noticias del y su hijo. El hijo resultó muy herido,
me la la quería llevar conmigo, y me familiar desaparecido, pensabas que pero su padre y el nuestro acabaron
dijo mi padre: “déjala, que volvemos había muerto o le había ocurrido al- quemados completamente. El obús
enseguida”. guna otra desgracia. Yo me acuerdo les alcanzó de lleno, fue el primero
que solíamos ir a los comedores ins- que echaron en Bilbao”.
talados en el barrio de las Cortes, a
comer y a cenar. Y una vez que volvía- Exiliados en Cataluña
“A mi padre lo mos a casa le dije a mi madre: ”¡mira En Francia, a los cuatro miembros de
mató el primer si lo encontráramos en casa!”. ¡Y fíjate la familia les ofrecieron elegir entre
obús que lanzaron qué sorpresa que le encontramos en dos opciones; volver a casa o dirigirse
en Bilbao. Iba la cocina de mi tía Teresa, en un rin- a Cataluña.
concito en una silla pequeña sentado, “Como decían que los requetés
repartiendo bebida
con toda la ropa mojada!”. les cortaban el pelo a las mujeres, mi
con un compañero
Tras 10 meses de estancia en Bil- madre no se atrevió a volver, y nos
y su hijo”. bao, el 14/06/1937 la madre -Joaquina fuimos hacia Cataluña. En Lleida,
Añorga- y sus tres hijos (Carmen de dormimos tres días en el interior de
once años, Maritxu de nueve y Luis un cine; seguidamente, en Balaguer
231
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
pasamos otros tres días, y seis meses encontraban en el camino. Unos po- comparecer ante un teniente coronel
en Gualter, en casa de unos mutilza- cos días después de esa entrada, nos alto y calvoso. Nada más entrar, mi
harras. En la parte de abajo de aquella trasladaron a la Estación del Norte de madre puso el puño en alto. ¡Madre
casa, donde se encontraba la cocina, Barcelona. Allí nos tuvieron 15 días mía de mi vida, para qué quieres más!
solían merodear las ratas. ¡Pasamos durmiendo en el suelo. Cuando se Nos gritó de todo: “¡rojos, más que
hambre como nunca antes! Como no acercaba algún tren, yo me iba a pe- rojos, ahora mismo vais a ir a Onda-
teníamos qué llevarnos a la boca, yo dir. En una ocasión, a un soldado se le rreta!”. Llamaron a Brunet, y éste les
me iba hacia el monte a por bellotas cayó un cuchillito; la recogí del suelo dio buenos informes con relación a
y basureros. El primer bote de toma- y le seguí a él. Le rogué que me diera la familia. Nos dejaron en libertad,
te que me encontré lo usé como re- algo, y así me gané una peseta. pero tras recibir serias amenazas con
cipiente de basura; iba metiendo las Recuerdo que tenía diez años, mandarnos a Ondarreta. Estaban
bellotas, para luego asarlas en casa y que solía ir a limpiar una oficina de dispuestos a encerrar en la cárcel a
comérnoslas. ¡A buen hambre no hay militares, y que me daban pan o algo. una madre y sus tres hijos!”.
pan duro!”. Pero una de las veces que fuí, uno de
Un día les llegó el momento de te- los militares me preguntó por mi pa- Poder represivo de la Guardia
ner que abandonar Gualter, para diri- dre. Yo le respondí que había muerto Civil
girse a Barcelona. en Bilbao, y me dijo que no fuera más. Maritxu cuenta el caso de su herma-
“En el centro de Barcelona estu- Por roja, claro. Y ya no fui más”. no como ejemplo de la represión fran-
vimos cuatro meses, al igual que in- quista tras la guerra, personificada en
finidad de refugiados. Una vez que Amenazados con Ondarreta el poder que ostentaba la guardia civil.
se acercó la aviación con intención Transcurridos 15 días, los trasladaron “En Lasarte, el sargento de la
de bombardearnos, mi hermano y yo en tren: Guardia Civil era Julio Bravo. Me
fuimos a refugiarnos a un surtidor. “Nos montaron en un tren, en acuerdo que mi hermano, Txetxo y
Un trabajador que se encontraba allí unos vagones, como van ahora los Antonio Carrasco intentaron cruzar
nos alertó: “¡Pero hijos míos, iros de cochinos y las vacas, y nos trajeron a la frontera con Francia, con inten-
aquí, que si cae aquí la que se puede or- Andoain. Nos bajaron en Bazkardo, y ción de encontrar trabajo allí, pero
ganizar!” De allí nos dirigimos a todo allí nos montamos en el tranvía, pero los apresaron. Los trajeron y los ence-
correr al refugio”. sin ninguna moneda en los bolsillos. rraron en Ondarreta; a mi hermano
En Premiá de Mar permanecieron Nos vino Miguel Marín, que era in- durante 10 días. Para sacarlos a la ca-
otros cuatro meses, en una casa con- terventor de la Compañía de Tolosa, lle había que pagar, y el panadero de
viviendo con otras cinco familias. y nos hizo bajar. Afortunadamente, Hernani, Aristi, le proporcionó a mi
“Era una casa de campo muy her- cerca de la parada vivía María Cla- madre el dinero necesario. Tiempo
mosa, pero allí carecíamos de lo bási- ra, que solía venir todos los sábados después, Carrasco le invitó a mi her-
co. Teníamos que hacer la comida en y domingos a Oria a vender alubias, mano para ir al cine. Mi hermano no
el suelo, improvisando el fuego con quesos, huevos y de todo. Mi madre le quería ir a Lasarte, temeroso él, pero
unos ladrillos, y utilizando la leña contó lo que pasó y nos proporcionó al final accedió. Resulta que en el cine
que recogíamos de cualquier sitio. Yo lo suficiente para irnos a Oria. se encontraron con Julio Bravo, y
ahí me dedicaba a coger todo lo que No sé si el mismo día o el siguien- éste le dijo: “¿no te da vergüenza estar
podía, patatas, naranjas... Estando en te, pero tuvimos que presentarnos en aquí?”. Mi hermano le contestó: “yo no
Premiá de Mar, entraron los alema- la comandancia de Lasarte, en la villa he hecho nada”. El sargento le volvió
nes y los italianos con sus tanques. Aretatxo, que previamente pertene- a decir: “¡mira, si te llego a encontrar
Se llevaban por delante todo lo que ció a la familia Agirre. Nos hicieron en la calle te doy un puñetazo!”. Le
232
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
233
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Joxepi
Kastresana
Egia
Lasarte, 1935
Joxepi Kastresana.
“
Aitak amari Joxepiren familiak ez zuen bakerik eduki, golpe za-
leak Lasarte okupatu zutenez geroztik, osaba bat
Santoñatik eraila, aita preso zazpi herrikideen salaketa zirela
bidaltzen zizkion medio, anai bat zazpi urtetan etxetik urrun frankis-
kartetako batean tekin derrigor…
esan zion: “Maria, Kastresana Egia eta Egia Elola familien gorabeherak
zerbait egin, bestela Hona nola zegoen osatua Kastresana Egia familia, Errepublikaren
koinatua bezala garaian. Gurasoak, Serafin Kastresana Elosua (Leon, 1895) eta Maria
Egia Elola (Asteasu, 1900). Horiek seme-alabak, berriz: Batista (Astea-
joango naiz eta”. su, 1920), Lorentzo (Asteasu, 1922), Mikaela (Lasarte, 1924), Pablo (La-
sarte, 1926). Luis (Lasarte, 1929), Juanita (Lasarte, 1930), Juan (Lasarte,
1933), Alfontsi (Lasarte, 1935), eta, Josepi (Lasarte, 1935).
Kale Nagusiko Asteasu Enea baserrian zeukaten bizitokia, eta ho-
riekin batera Egia Elola familia bizi zen. Honakoek osatuta: Lorenzo
Egia Usandizaga (Asteasu, 1871), alarguna. Beren seme-alabak (Egia
Elola): Ximon (Asteasu, 1904), Joakina (Asteasu, 1906), Bitori (Asteasu,
1908), eta, Juan Jose (Asteasu, 1910).
Gerra etorri aurretik etxean politikaz apenas hitz egiten zela
aitortzen du Joxepik, eta hala ere, urteak eta urteak pasa diren arren,
oraindik sinetsi ezinik segitzen du familiak jasan zuen errepresio
guztiaz galdetzen zaionean eta oroitzapenen kutxa astintzeko
eskatzen zaioenean. 1936ko urrian erail zuten Ximon, bere osaba,
esate batera. Gertakizun hark eragin zuen zirrararik latzena familian.
Nolanahi ere, hurrengo orrialdeetan testigantza emanez datorren
Juanitak, bere ahizpak, egingo digu Ximonen erailketaren inguruko
kronika.
234
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
7
1 5
4
6
2
13
10 11
9
8
12
Kastresana Egia eta Egia Elola familiak elkarrekin, eta Lorentzo guztien erdian dela. Serafin 1940an aske geratu zenean, eta ejertzito frankistak
Batista semeari etxera egun batzuk egoteko baimena eman zion txanda batean, denak bildu ziren erretratu batean biltzeko. Hiru kide falta
dira: Ximon Egia eraila, Ildefontsa Kastresana haurra gaixotasunak jota hila, eta, Lontxo Kastresana, Serafin eta Mariaren semea soldaduskan
Afrikan zelarik. Hona zeintzuk ageri diren: (1) Bittori Egia Elola; (2) Luis Kastresana Egia; (3) Mikela Kastresana Egia; (4) Pablo Kastresana Egia;
(5) Batista Kastresana Egia; (6) Joakina Egia Elola; (7) Juan Jose Egia Elola; (8) Juan Kastresana Egia; (9) Serafin Kastresana Elosua; (10) Lorentzo
Egia Usandizaga; (11) Maria Egia Elola; (12) Joxepi Kastresana Egia; eta, (13) Juanita Kastresana Egia.
Juanitaren familiak Zumaira ihes egin zuen, frankis- Serafin Duesoko presondegian zeukaten, eta kartak
tak Orian eta Lasarten sartu aurretik. bidaltzen zituen handik etxera. Haietako batean, bidali
“Gurasoak eta beren bederatzi seme-alabok Zumai- zituenetik azkenekoan, erregu argi eta zuzena bidali nahi
ra joan ginen eskapo. Bolada bat han pasata, itzuli egin izan zuen: “Maria, zerbait egin, bestela koinatua bezala
ginen, Serafin aita eta Batista anaia ez beste guztiak. Se- joango naiz eta”. Gaztelaniaz, noski.
rafin han bertan atxilotu zuten, Oriako zubia bota zuela Eskerrak Zumaiako hiru anaiei, Serafinen adiskide
aitzakia emanda. Harrobian lana egiten zuen… zirenei; Autobuses Guipuzcoanako zuzendaria zen haie-
Gure alabak eskatuta, azken aldian lortu diren agirien tako bat. Jakin zuen zein egoeratan zegoen, noren erruz
arabera, Lekeitioko jangelan zerbitzatzen aritu zen eta eta nola eraman zuten hara, azkar mugitu ziren. Han
Bilboko Burdin Hesia eraikitzen. Ejertzito errepublika- Dueson presentatu omen ziren. Aitaren alde testifikatu
noan aritu zen beraz, eta Santanderren atxilotu zuten. zuten, Serafin ezagutzen zutela, eta Zumaian egon zela
Herriko batzuek, bere ezagunek salatu zuten. Oriako salatzen zitzaizkion ekintzak burutu ziren bitartean. Eta
zubia botatzen lagundu omen zuen. Bere lantokiko nagu- hara zein erantzun jaso zuten: “Sí, mandamos cartas al
siak, Rezola harrobikoak eginahalak egin zituen aita li- ayuntamiento de Lasarte, pero no nos contestan”.
bratzeko, baina salatarien hitzek gehiago balio izan zuten. Haiei esker salbatu zen!
235
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
236
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Batista, anaia
Serafin aita ez ezik, 16 urteko Batista
anaia ere ez zen itzuli Zumaiako ba-
bestokitik 1936ko urrian.
“Lau urte egin zituen etxetik
kanpo, familiarengandik urrun-
duta. Hura bizi zen ala ez zen bizi
jakin gabe egon ginen hain bat ur-
tetan etxean. Halako batean agertu
zenean, lanak izan genituen hura
ezagutzen. Zorriz josita azaldu zen!
Ekarri zituen arropak ur berotan
sartu, eta zorriak saltoka ateratzen
ziren! Gero, beste hiru lau urtetarako
eraman zuten soldaduska egitera.
Guztira, beraz, zazpi urte pasa zituen
etxekoengandik urrun”.1
1
Nekane Kastresanak sinesgarriagoa den tesia argitzen du, Batistaren urtetako desagerketaren gainean. “Miren, Batistaren ala-
bak beti adierazi zidan pasadizo bat, Batista nondik nora ibili zen argituko ligukeena. Baserriko baratzean, ondoan, edukitzen zuten
txabola batean bildu ziren Serafin, bere seme Batista eta bere koinatu Juan Jose. Hamaiketakoarekin ari ziren, baratzean saioa egin
eta gero. Aitonari atera zitzaion barrutik, Batistari begiratuz: “hi ere, Batista, joan hintzen ba nire atzetik! Zer hiten huan nire atze-
tik?”. Eta erantzun omen zion: “Ni, aita, zure atzetik joan nintzen. Zu libratzeko asmoarekin joan nintzen”.
Logika dauka pentsatzea Bizkaian ibiliko zela, Ejertzito errepublikanoarekin, edo harengandik gertu, oraindik soldaduska
egin gabea zenez. Hortaz, Batista Bizkaia aldera abiatu zen aitarekin.
Batista lehenbizi errepublikanoekin ibili zen; gero, Teruelen atxilotu egin zuten, giza sarraskiak ohikoak ziren fronte odolt-
suan, alegia. Gerra amaituta, langile batailoietara destinatu zuten. Bere kintakoa eta lagun mina zuen Gabriel Noguesek orain
gutxi aitortu digu, Sondikako aireportuan ibili zela Bizkaiko frontea hautsi eta gero. Nogues frankistekin eraman zuten borroka-
ra eta Bizkaian, aditzera eman zioten bere herriko bat Sondikan zela lanean. Hantxe topatu zuen; gosez amorratzen topatu ere.
Harrezkero, ahal zuen guztietan bisita egiten zion bokadiloa besapean zuela. Noguesek dioenez, haren ogitartekoengatik ez ba-
litz, Batista gosez akabatuko zela bertan.
Batista berak, handik urtetara, Sondikako aireportua aditzen zuen bakoitzean, berak egina zela adierazten zuen erdi
txantxetan.
237
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
238
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
ematen zion. Gure amak zer egiten zuen? Etxean sartu eta Gerra ostean
sutara bota pilula. Eskolarik ez zuen, erdaraz ere ez tutik, Denentzat gertatu zen gogorra gerra ostea, eta nork bere
baina tuntunetik gutxi zeukan, eta badaezpada… bizipen partikularrak dauzka. Joxepik bereak.
Lau aldiz atera omen zitzaion bidera. Jakina, kontu- “Eskola apenas ibili nintzen. Justu-justu dakit ira
ratu zen amari ezer txarrik ez zitzaiola gertatzen, eta hor kurtzen, baina ez daukat aitortzeko lotsarik. “¡Que viene
bukatu zen kontua. Franco!” aditu orduko, denak kalera irten eta Cara al sol-a
Nola esnea partitzen ibiltzen nintzen etxez etxe, be- kan tatzera jartzen gintuzten. Klase horretako eskola
hin esan zidan bere amak: “sartu zaitez bere gelan, zurekin ikasi genuen. Doktrina ere dena erdaraz!
hitz egin nahi du eta”. Gerturatu nintzen. Emakumea ez Amari etxeko zereginetan laguntzen egin nituen urte
zegoen piura ederrekoa, baina tira: “Esaiozu amari berare- batzuk. Bazkaria eta afaria prestatzen, arropa garbitu,
kin hitz egin nahi dedala eta etortzeko”. soroan aritu… Hamabost urterekin, goizeko 01:00etan jaiki
Etxean, amak: “hori esan al dizu? Beno, bihar zurekin eta arto zakuarekin, Hernanira abiatu nintzen makina
joango naiz”. Halaxe, biok joan ginen. bat bider irinaren bila; haiek ziren beldurrak, guardia
Harekin egon eta gero, etxerako bidean, amak ez zi- zibilak bidera aterako zirela pentsatze hutsarekin!
dan aipatu zer entzun behar izan zuen, eta nik ere ez nion Brigiden komentuko horretan bazen garbitokia, eta hara
galdetu. Etxera sartu zen bezala, esan zion familiari: “neri ere joan-etorri ugari egindakoa naiz. Lantegietara joaten
ez sekula galdetu zer esan didanik, ez dizuet esango eta”. ziren etxeko beste anai-arrebak libratu egiten ziren eta
Gauza horrela geratu zen. etxean geratzen ginenak kondenatuta egoten ginen.
Harengatik balitz, hilko zuela ama, horretan etxean ez Horixe zen legea, baina ez daukat kexatzeko”.
genuen zalantzarik eduki!”.
“Ahizpa hil, eta beste lau gazte ere hil, eta handik gutxira,
ume gehiago gaixotuta zeudela-eta, beldurra zabaldu zen
eta Donostiatik medikamentuak ekarri zituzten“.
239
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Juanita
Kastresana
Egia
Lasarte, 1930
“
Juanita Kastresana, Nekane Esnal ilobarekin batera.
240
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
2
Nekane Kastresanaren arabera, “Aranzadiko teknikoak ibiliak dira bazter horiek miatzen, familiarrekin hitz egin, informazioa
bildu eta historiaren eta arkeologiaren ikuspuntuko txostena osatu ostean. Hain zuzen, 2011ko irailaren 3an indusketa lanak egin
ziren, eta han gorpuak azaldu ziren. Kontua da gorpu horiek noizkoak izan zitezkeen jakiteko datatu ahal izan zirela: gerra aurre-
koak edo ondorengoak ziren. Nonbait, gerra ostean, Andazarraten egon zen tuberkulosoen ospitalarekin lotutako lur mugimendua
gertatu zen Asteasuko kanposantuan. Lur zatiak aldatu egin ziren, eta tartean Ximon eta besteak ustez lurperatu zituzten eremua”.
241
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Gutxiena espero duzun tokitik azken muturreraino eramaten due- humanoki gizagabea eta gizarte
Gat a z k a et a b e ldu r r a g i r oa k nean batez ere. Giza eskubideen bizikidetzarako injustua agerian
baldintzatuta, edo koldarkeriak eta urraketen zentzua osatzeko dago geratzen da. Salaketak, salatariak,
lagunekiko leialtasuna faltak era- oraindik Lasarten, baina Juanitari testimonio emateak epaileen au-
ginda. Kontua da Ximon Egia, bere iruditzen zaio Ximon osabaren kasua rrean, informeak… azaltzen dira
adiskideen testigantzek eraman zu- bakarra izan zela bertan. Joxeparen kontakizunean.
tela heriotzara. “Ez dut uste besterik hil edo fu- “Aita heriotza zigorrera kondenatu
“Gerra giro hartan Ximonek ez silatu zutenik Lasarten edo gure au- zuten herriko zazpi gizonek egin zituz-
zuen baztertuko ezer, baina behin zoan, Ximonen moduan. Txikia zen ten informeak zirela medio, eta seguru
eta berriro adierazten zuen berak Lasarte, denok geneukan bestearen nago hilko zutela ez balitz Zumaiako
ez ziola inori minik eragin; “niri zer ezagutza, eta goiz ala berandu jakin hiru anai erreketeak mugitu zirela.
egingo didate ba?” galdetzen zuen. ahal izango genuen ezer dramatiko- Joxepak, Juanitaren ahizpak, au-
Baina orduan gauza bat ikasi rik gertatuz gero. rreko atalean kontatu digu aita nola
genuen: ez zela ezer beharrik Lasarten, zazpi-zortzi bat base- atxilotu zuten zenbait lasartearrek
gizaseme bat akabatzeko. Eta rri baino ez ziren, eta denok elkarri salatuta, eta nola epaitu zuten. Hortaz,
g ut x ien espero zuen tok it i k laguntzeko beti prest egoten ginen. Juanitak, epaiketaren inguruko xehe-
heldu zitzaion zaztakoa. Lagunik Gaur zuen sorora joango gara lanera, tasunen bat erantsi digu.
handienek txaketa aldatu zuten! eta bihar zatozte zuek guregana. Ja- “Epaileak hona zer esan zien sala-
Er republ i k ano edo aber t za le rrera hori, ondo moldatzen ginen sei- tariei, begira jarrita: “Asombra lo que
izanak ziren batzuk, lekuz aldatu nale zen. Ez zuen gaurkoaren antzik. queríais hacer con un padre de nueve
zuten, gogo onez ala behartuta. Eta Lasarte, urbanistikoki eta kale bi- hijos… Pues bien, ahora él tiene mi
haietako bik egin zioten traizio! Argi zitzari begira ere, ez zuen zerikusirik permiso para mostrar su voluntad sobre
zegoen inorekin ezin zela fida”. gaurkoarekin inondik ere. Ideia bat lo que se debe hacer con vosotros siete”.
egiteko, orduan bi denda izaten ziren, Gure aitak, malkoak zeriola, es-
Kandelarianea eta Nogesena. Taber- aten zuen kontzientzia garbi eduki
nak ere beste bi, Iurretanea eta Gure nahi zuela, ez besterik.
““Lagunik handienek Etxea. Telefonoak, bi baino ez ziren Etxean, geroztik, aitak makina al-
txaketa aldatu izango herri osoan. ditan esan izan zuen zazpi haietako
zuten, gogo onez Zumaiatik itzuli ginenean, lapu- batek, alkateak, bere aurrean belau-
ala behartuta. Eta rrak pasata zeuden gure baserritik. niko jarri eta zein modutara erregu-
Lotarako koltxoirik ez genuen topa- tu izan zion: “Serafin, barka hidak! Ni
haietako bik egin
tu, eta kutxaren bat eta etxeko tres- ere hortxe niñuen gainantzekoekin
zioten traizio!”. na ugari ere faltan sumatu genituen. batera, baina barka hidak! Barkatzen
Hortxe hasi ginen frogatzen gerrak al diak?”. Erantzun omen zion: “Bai,
jendea aldatu egin zezakeela. Ideia nahiago diat kontzientzia bakean
politiko batekoa zena bestekora alda- eduki”. Gaiztotasuna gizona ha-
tu zela, eta edozer espero zitekeela”. rengan baino, bere emaztearengan
zegoen”.
Beste erailketarik ez Lasarten Serafin, aita, larri-larri
Garai historiko hartaz hitz egitean, Santoñan preso hartu zuten Sera- Guadalupeko kartzelan, 1934an
ezkutuko gertakariez eta isiltasunaz fin aitaren gora beheran, berriro ere Juanitak gogorarazi duenez, Sera-
ari gara maiz, irabazleak bortizkeria asmo txarreko salatarien funtzio fin aitak lehendik ere bazekien zer
242
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
243
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Etorri da aitona etxera bi gizasemeekin: “Maria, bi eta ondotik, hor esaten dio amari: “senarra det baina
gizon horiek bazekiñe gure Batista non dan”. Han sukal- gaixtoa da, eta benetan ari da. Ez dizu ateratzen utziko
dean, bazekitela errepikatzen zuten, baina ez aipatzen hemendik. Emaiozu esnea, mesedez!”. Azkenean, kuarte-
tokirik. Gure amak afaria eman, eta ohea ere eskaini letik irten, nonbaitera esnea erostera joan, eta bost li-
zien, gaua pasatzeko bertan. Gure Luisa izebak, haie- troko marmitarekin kuartelera itzuli zen. Dena dohain
tako bat ezagutu halako batean. Zertan zebiltzan gal- lortu zuten, amak han ez zuen xentimorik ikusi.
detu, estutu, eta orduan hasi ziren kontatzen bazekitela Hara zein komeriak ibiltzen genituen”.
non zen Batista, baina jakina, miserian bizi zirela eta
dirua pixka bat behar zutela. Amak, etxe hartan diru- Jipoia jaso kalean
rik ez zegoela erantzun; ganadua saltzeagatik oraindik Agintekeria zen nagusi Lasarten, eta Juanitak, herrian
ez zietela dirurik ordaindu… Koltxoi azpian bazeukan nahi zutena egitera ohitu ziren pertsona horietako bate-
dirua, baina hark bazeukan destino hobea familiaren kin zoritxarreko topaketa eduki zuen behin..
premia larriei erantzuteko. “Esnea partitzen ari nintzela, falangista batek kalean
Horretan, behintzat, lotara geratu ziren. Eta bien eraso egin zidan. Euskaraz hizketan sumatu ninduelako,
bitartean, zer ideiatu zuten etxean? Bada, Lontxo, ez beste ezergatik. Ubela eskuan hartu eta harekin jipoitu
14 urteko gure anaia, Zubietan geneukan Pedro Zu- zidan, “¡Ahora verás con este cinturón de la Falange!” oihu
meta osabarengana bidaltzea, jakinaren gainean eginez. Denetik odola botatzen nuela utzi ninduen. Ize-
jartzeko. Bizkorra zen osaba, jenio bizikoa, eta en- bak harengana joateko intentzioa agertu zuen amorruz,
dredoa konpontzen lagunduko zigulakoan… Goizeko baina gure amak galarazi egin zion: “ez hadi jun, bestela
ordu txikietan, Lontxo, leihotik salto egin, eta joan eorrek hartuko ditun!”.
zen Zubietaraino bizikletan. Etorri zen hurrengo goi-
zean, eta agudo deskubritu haien joko maltzurra: “zuek
gezurretan ari zarete! Ez daukazue bihotzik. Miserian
eta senideen galerengatik saminez bizi den familiarekin
horrela jokatzen!”. Aurretik bidali zituen”.
244
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Zortzi bat egun egin igaro nituen Epaile batek, baina, azkenean, erda- lurra ereiteak ematen zuenetik bizi
minduta, etxetik atera gabe. Ezin raz bazekien izebaren frogatu ahal ahal izateak batetik, eta orduko lege
nintzen mugitu ere egin. Marikruxek izan zuen norainokoa zen amaren frankistak urratzetik bestetik.
txokolatezko bi ontza bota zizkidan ezjakintasuna kastellanoarekin. “1941ean hasi zen zabaltzen baz-
lurrera, baina haiek jasotzeko ere ez Esan zioten: “por hoy te dejamos, terretan gosea benetakoa, baina ba-
nintzen gauza, 1941ean zegoen gosea- pero no vengas más aquí a hablar en serrian ez genuen goserik pasa. Dena
rekin haiek han gelditu ziren! vascuence. Eso no está permitido”. esatera, produkzioa zeukaten base-
Falangista hori ez zen kanpo- Aurreneko aldia zen sartzen rriek generoa kopuru jakin bat eman
tarra, eh! Bertakoa zen, gerraren zela kartzelan, eta baita azkena ere. beharreko legeak, egia esan, gure
aitzakiatan txaketaz aldatu zuen Kartzelan sartzeko beldurrez, ez zen kontra joan zen. Babarruna, artoa eta
horietakoa. Izan ere, batzuetan ber- atrebitu hara joatea gehiago”. dena entregatzera derrigortuta geu-
takoak bihurtzen ziren zitalenak. nden Lasarten bertan izango ginen
Ez dakit orduan bereziki zabal- Etorkizunean betetzeko araua, zazpi bat baserriek.
du zen, edo lehendik zetorren, baina familian Baratza eta sorotik ateratzen zen
esango nuke Espainian nahiko sus- Ikusia dago Asteasu Enea baserrian zer edo zer beti, eta okel kontutarako,
traituta dagoela euskara ezpainetan elkarrekin bizi ziren Egia eta Kas- geure arriskuak hartzen genituen.
dabilkien euskaldunaren aurkako tresana familiako zenbait kideek, Goizeko 02:00etan zekorra edo zerria
gorrotoa. Madrilgo klinika batean mina eragiteko salaketak eta beste- mazoarekin danba! eman, eta gero
ibiltzea tokatu izan zait, eta han, lako ekintza gaitzesgarriak pairatu labana sartzen zitzaion akabatzeko.
“¡esta bascorra, vaya influencias que behar izan zituztela. Auzoko eta he- Labanarekin ez, ze bestela anima-
tiene con un director de la Clínica del rriko pertsonen aldetik gehienetan. liek orro galantak ateratzen zituzten,
Niño Jesús!”, mespretxuz esaten zida- Nortzuk izan ziren izen eta abizenak, eta kanpoko edonor peskisan jartzeko
ten. Inbidia eta gorrotoa, euskalduna ondotxo dakizkite familia horretan nahikoa izan zitekeen. Guardia zibila
nintzela sumatu orduko. Olaizola bizi diren kideek. Nolanahi ere, ez erne jartzeko, ez zen askorik behar. Or-
medikuak horiei kasurik ez egiteko dira eroso sentitzen historiaren zati duan ez zen frigorifikorik, eta haragia
aholkatzen zidan, baina…”. hori aipatzen zaienean, eta ez dituzte kontserbatzeko gatzetan uzten zen.
izen abizenak zabaldu nahi izaten. Hernanin zegoen errota bate-
Euskara debekatuta zegoen “Ximon bera bere adiskiderik han- ra joaten ginen goizeko 03:00etan
gizartean dienak traizio egin zion, baina nahia- bai. Oraingo bide garbirik ez zen eta
Ez dira gutxi euskaraz mintzatzea- go ez adierazi nor zen hura. Pozoia-edo ahal zen bazterretatik egiten ge-
gatik milaka euskaldunek frankis- eskainiz gure amari hainbeste kalte nuen harako bidea, inongo argiaren
moan jasandako bazterkeriazko egin nahi izan zion emakume harenik laguntzarik gabe, guardia zibilek ez
kapituluak. Nork berea dauka. ere hobe da ez aipatzea. Heriotzaren harrapatzeko.
“Gure ama ere, 87 urte zituela atarian, gaixo zela gure amari hots Taloa egitea eta jatea, eguneroko
joan zen, batere erdara ikasi gabe. egin zionean eta aldarte hartan aitor- kontua izaten zen gure etxean. Nik
Jakina, Serafinek Duesoko kartzela- tu zizkionak ere, berarekin eraman zazpi urterekin ikasi nuen taloak
tik klabean idatzi zuenean ohartuz zituen gure amak, inori azaldu gabe. erretzen, aitonak egin zidan aulki
“bazihoala Ximonengana”, ederki la- Errespetatzeko kontuak dira”. txikian eserita. Herriko jende ugarik
rritu zen ama. Izeba Joxeparekin bisi- bazekien gure baserrian edukiko zuela
ta egitera joan zen. Jakina, kartzelara Goserik ez baserrian zain taloa katilukada esnearekin, igan-
sartu eta izebarekin euskaraz hasi. Goserik ez zutela ezagutu aitortzen detako mezetatik atera orduko”.
Kartzelan, sartu nahi izan zuten! du Juanitak. Bi arrazoi zirela medio: Oharra: argazkiak elkarrizketatutakoak
utzitakoak dira.
245
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Luis
Kastresana
Egia
Oria, 1929
“
Luis Kastresana.
Amorrua
adierazteko, gure Irabazle militarren harrokeriaren aurrean
aitona, meza galtzaileek sentitu ohi zuten mina eta ezintasuna
deskribatzen digu Luis Kastresanak. Baina aldi
orduetan, hantxe berean, miseria guztien gainetik galtzaileek azaldu
jartzen zen zuten elkartasuna azpimarratu du.
sega pikatzera:
taka-taka-taka!”. Asteasu Enea baserrian bizitutako sufrimendu pertsonalen eta ja-
sandako kolpe errepresiborik latzenen gainean hitz egiterakoan, La-
sarten bizi diren bere beste bi arrebek (Juanita eta Joxepi) antzeko
kontakizuna egiten du Luisek. Alde horretatik, ez da asko aldentzen
bi arrebek konta dezaketenetik. Haien testigantzara joatea komeni
da, beraz, Serafin aita preso eraman eta bertan egindako urtetako
egonaldiaz eta ondorengo prozesuaz (informeak, testifikazioak…) as-
katu zuten artekoaz jakin nahi izan ezkero. Edo eta, Ximonen desa-
gerketa eta heriotzaz gehiago jakin nahi izanez gero.
Luisen oroitzapenak eta kontaketak beste bideetatik garamatza:
irabazleen harrokeriaz, familiak elizarekin edukitako aiherraz, maki
baten heriotzaz Lasarten, ile mozketen atal ezkutuaz, baserriaren
ekoizpenaren kontrol ofizialaz, gose boladaz…
Irabazleen harrokeria
Giza harremanak berdintasunean eta errespetuan bideratzen di-
tuen gizarte batean barregarri agudo asko geratuko liratekeen gi-
zasemeak eta andreak jarri ziren agintzen estatu frankistan; haiek
hartu zituzten ardurak eta karguak, bere egitura sozial, politiko eta
246
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
ekonomikoetan. Irabazle militarrak puskatu zuen kolpea emanda! zetozen bizikletan Lasartera. Bata
ziren eta nahi zutena egiteko eskubi- Gogoratzen naiz, beste batean, eserlekuan eta manillarrari helduta,
dea zeukaten, inori kontuak eman Aginagako gazte bat nola bidali zu- bigarrena koadroan eta hirugarrena
beharrik gabe. Luisek aditzera ema- ten ospitalera. Bizirik atera zela esan Hor egokitu zaizkie guardia zibilak
ten duenez, Lontxo aitona bere one- zuten, nahiz eta oso larri eraman. bidean. Tartean, txiki hori. Alto eta
tik jartzen zen, amorrazioz gainezka, Urretan zegoen Komandantzian alto agindu, baina haiek ezin geratu
parean frankista, errekete edo fa- egoten zen ile hori majo bat. Hare- pisuarekin, aldapan behera baitze-
langista handiustekoren bat jartzen kin eduki zuten istilua Aginagako tozten! Zasta! Fusila aurreko gurpi-
zitzaionean. Amen egin behar hari! semeek, Irubideko horretan, Koman- lean sartu zieten. Hirurak lurrera!
“Madrildik-eta etorritako zen- dantziakoak neska bat gogoko eduki, Ospitalean egon ziren, oso gaizki”.
bait kaballistek, adibidez, haiek baina honek ez nahi harenik. Agina-
edukitzen zuten harrokeria berekin! gakoak kargua hartu zion nonbait Aitonaren aiherra elizarekin
Pedrito, Carlos eta Alvaro Diaz anaiak, mutil horri, neska ez zuelako bakean Elizak, instituzio gisa, min handia
Vicente… Nahi bezala ibiltzen ziren he- uzten. Bada, Aginagako hori Lasarten egin zuen gerra garaian eta ondoren,
rrian zehar, beren Arriba Españarekin zebilela, bazterretik isilka atera eta babes moral eta espirituala, kober-
eta gainerakoekin. Jendearekin bigi- burua txikitu zioten aulki batekin kol- tura politikoa eta gehiago eskaini
lantzian aritzen ziren. pea emanda. baitzion frankismoari, herriz herri
Oso gaiztoak ziren hemengo jen- eta giza taldez giza talde inposa zi-
dearentzako. Aitonarekin asko ibiltzen tezen diktaduraren printzipioak.
nintzen eta badakit zeinen gaizki Kritikoki erantzuteko modu
moldatzen zen haiekin. Baserritar ba- “Dorretxe ondoko guztiak moztu eta zentsuratu zi-
serritarra zen, euskaldun petoa, gazte- kuarteleko guardia tuen frankismoak, armen bidez.
laniaz tutik ez zekiena eta barre egiten zibilak ere jaun eta Adierazpen askatasuna ames-
zioten horregatik. Pedrito zikin hura, keria hutsa zen, eta egoera berri
jabe ziren herrian.
adibidez, alu galanta zen. Lotsagabeke- hartan, guztiz kontrako zirenei
rian ekiten zion aitonari, “háblame en
Bravo sarjentua
isiltasunera eta autozentsurara
cristiano” eta horrela, eta honek, behin, eta beste txiki kondenatu zituzten. Protesta egi-
erantzun egin zion: “kristo, zer esaten bat oso bitxoa, tekotan, modu sinbolikoan eta la-
ari haiz, egin hidak euskaraz!”. Pedri- haiekin kontuz ibili rrua arriskatuz baino ez zen posible
tok, orduan, salto egin lurretik gora, eta beharra zegoen!” izan. Protesta atal txiki horietako
egundoko belarrondokoa eman zion bat protagonizatu zuen Lontxok,
aitonari, da! Luisen aitonak. Elizak jokatu zuen
Halako egoeratan, hortzak karrak! papera, frankismoa legitimatuz eta
egiten jartzen zitzaizkion bati, baina Dorretxe ondoko kuarteleko bateraezintzat joz sentimendu an-
ezin ezer egin! Aitona, etxera etorri, guardia zibilak ere jaun eta jabe ziren tifrankista eta sinesmen katolikoa,
ukuiluan sartu eta negar malkotan herrian. Bravo sarjentua eta beste atzera bota zuten makina bat elizkoi.
hasten zen ezintasunagatik. Ikusia txiki bat oso bitxoa, haiekin kontuz Elizatik urrundu ziren, eta atsekabe
dut nik hala. Harena zen amorra- ibili beharra zegoen! Esnea meha- hori belaunaldiz belaunaldi transmi-
zioa! “Harrapatuko banu ezkutuan txuekin eraman behar izaten genien. titzen joan da hamarkadetan. Luisen
hatzapar honekin, lepotik heldu eta Beharko eman! Behin Irubidetik La- adierazpenak entzunda, ez dago za-
jata botako niake aidean elizaren gai- sarteko hiru gazte, Faustino Garro, lantzarik horretan.
netik, dedio!”. Behin, jota, harria ere Benjamin Garcia eta Alfonso Garcia,
247
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
“Nola Ximon semeari, frankis- izan zuen. Aurrena semeari meza ate-
tek hil zutenean, ez zioten utzi me- ra zitzaion, eta bigarren edo hiruga-
zarik ateratzen eta ez ezer, gure rren egunera aitonari.
aitonak bere modua eduki zuen pro- Antzekoa gertatu zen Urnie-
testa egiteko, amorrua adierazteko. tan, hango seme batekin eta bere
Elizarekin zeukan ezin eramana. aitarekin”.
Gure baserria San Pedro parrokiaren
atzealdean zegoen, eta meza ordue- Ile mozketen atal ezkutua
tan, hantxe jartzen zen gure aitona Gerra garaian, bortxaz zipriztin- Lontxo Egia Usandizaga eta 1936an erail
sega pikatzera: taka-taka-taka! Di- dutako atalen artean, emakumeek zuten bere seme Ximon Egia Elola, biak oroi-
garri berean, 1950/12/09an argitaratuta.
txosozko On Rosendo apaiza bitxo jasan zuten ile mozketak dira ziu-
samarra zen, baina hark ere bakean rrenik, gehien ezkutatu zena, ezkuta eta hil zuten. Lasarte aldean hitzar-
uzten zuen, ez zen atrebitzen aito- arazi zutena biktimek, ekintzak bera- tuta zegoen norbaitekin, eta Bravo
nari kargua hartzera. Ez baitzen, rekin zekarren konnotazio berezien- guardia zibilak ikusi zuen estazioko
ez, edozein On Rosendo! Lasarte- gatik (lotsagarrikeria, umiliazioa horretan. Bi tiro ere egin zizkion, bai-
koak eginda, Andoainera bidali matxismo basatia…). Lasarten ere na Oria aldera ihes egitea lortu zuen.
zuten, eta haren ordez beste apaiza burua ondo-ondoraino kaska motz Txartel baino aurreraxeago zegoen
ekarri zuten, On Jose. Rosendo An- utzi zizkien emakumeak bazirela zubira iritsi eta Oria ibaia pasa zuen
doaingo Plazaolako tunelean tre- ziurtatu du Luisek. bestaldera. Gerra garaian bonbar-
nak harrapatu zuenean, esan nion “Baziren bai emakumeak. Ez daketa txiki baten ondorioz puska
orduan hari, eta esango nioke bati ditut gehienak gogoan, hala ere. bat txikituta zeukan, baina ura eskas
baino gehiagori, eta baita Aita San- Errezeloa daukat Mirentxu Tximis- zetorrenean pasatzeko moduan ego-
tuari: hura Jainkoak akabatu ezinda tarrenekoa, horietako bat izan zela. ten zen. Hipodromoko atzealdean, ar-
trenak akabatu zuela. Ilea moztu eta izena aldarazi zioten. bien artean ezkutatu zen, baina setiatu
Aitonak agindu izan zuen beti, Fuera euskarazko izenak! Euskal- eta tiroz akabatu zuten. Bere gorpua, bi
“harik eta semeari egin arte, neri ez dunak bazirela adierazten zutelako. zaldiko furgonetaren antzeko batean
egin mezarik!”. Esan hari eutsi zion, “Ese nombre no existe en España” ekarri zuten udaletxera.
eta Rosendoren ondorengo On Jose adierazten zuten”. Segituan zabaldu zen bere
apaiza horrek erantzuten zion: heriotzaren berria. Baina nor zen, ez
“arrazoi dezu, ahal baldin badezu Makiaren heriotza Lasarten dut uste inor jakin zuenik”.
heldu”, eta ez zen hiletarik egin. 40ko hamarkadaren lehen urtetan,
Aurrena semeari egin zitzaion, eta gerra osteko urte zailetan frankis-
gero aitonari, bigarren edo hiru- moaren kontra borrokan segitu zu-
garren egunean. Dena egia esatea ten maki haietako bat atzeman eta “Maki bat
komeni da, eta aitortu behar da erail zuten Lasarteko inguruetan. Hipodromoko
apaiza horren antzekoak ere ezagu- Gertakizun ilun eta ezezaguna egi- atzealdean, arbien
tu ditugula. Jatorra zen On Jose, eta ten da oraindik; bestela ere gainezka artean ezkutatu zen,
akaso hargatik kendu zuten agudo dagoen gertakizun ilunen atalean
baina setiatu eta
Lasartetik! sartzeko moduan. Argitasun izpia
tiroz akabatu zuten”.
Azkenean lortu zuen aitonak beti jartzen digu Luisen memoriak.
amestu zuena, eta hil zenean, fami- “Hipodromo ondoan dagoen ikas-
liak bere borondatera makurtu ahal tolako paraje horretan harrapatu
248
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
249
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Xebastian
Kerejeta
Irazustabarrena
Oria, 1934
Aitziber
Kerejeta
Pikabea
Xebastian eta Aitziber Kerejeta, osaba eta iloba.
Oria, 1970
Oria auzoko Goikoetxe baserrian bizi zen Kerejeta
Irazustabarrena familiak bertan jarraitzea erabaki
zuen 1936ko abuztu-irailean, nahiz eta soldadu harra-
pakarien bisitak eduki noizean behin eta hegazkinen
eta itsas armadaren lehergailuen jomugan egon.
“
Gure aitonak zulo Xebastian Kerejeta Irazustabarrena:
handi batera “Oria aldeko Goikoetxe baserrian (Bitoriaenea bezala ere ezaguna)
jaio nintzen 1934an. Nire aurretik bi anai arreba etorri ziren familian,
botatzen zituen Natividad (1929) eta Jose Andres (1930). Sekundino Kerejeta eta Josepa
baratzean eta Irazustabarrena ziren gure gurasoak.
Ume-umea nintzen gerra gertatu zenean, eta ezin dut gauza as-
soroan topatzen korik adierazi. Gure ama 1941ean hil zen, eta bitarte horretan kalera
zituen lehertu jaitsi gabeko umea izan nintzen. Urte horretaz aurrera hasi nintzen
gabeko bonbak. ikasten Oria auzoan Talokalen zegoen eskolan.
Oria auzoaren historia Brunet lantegiari estuan lotuta dago. Lan-
Hantxe egon tegia 1844an altxa zen han; sei etxe berri egin ziren orduan langile-
litezke oraindik” entzat, eta horrekin, kanpotik langile familia ugari heldu zen lanera.
Nafarroatik etorri ziren asko, Baztan aldetik; jende euskalduna zen,
(Aitziber Kerejeta) eta haiengatik eta besteengatik auzoan asko mintzatzen zen euska-
raz. Erdaldunak ere moldatzen ziren euskarara; konparazio batera,
Alejandro Romoren aita, zeharo erdalduna etorri zen, baina poliki
ikasi zuen euskaraz.
Oria auzo langilea eta borrokalaria zen, sindikalismo sendoa zeu-
kana. 1936an, 600 bat biztanle edukiko zituen. Ikusitakoan zer zetor-
kien atzetik, gehien-gehienek alde egin zuten, batzuk Bizkaia aldera,
250
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
beste batzuk mugaz bestaldera... Ta- bonbak gure baserriaren teilatuari berri gertutik edukitzen. Esango
lokale, Gizaldiberri, Aurrekoetxea… eusteko trabiesa saihetsetik jo omen nuke Oria martxan zegoela berriro,
etxe guztiak hutsik geratu ziren. In- zuen. Eta hegazkinak airean sen- atsekabeak eta liskar giroak atzean
guruko baserritarrak, ordea, bertan titzen zirenean, ganbarara korrika utzita. Nik behintzat ez nuen hase-
geratu ginen; baserriko martxa ezin igotzen ginen; ondoren, hegazkinak rrerik sumatu euren artean. Gaur-
utzi, behiak-eta mantendu behar… nongo bandokoak ziren ziurtatu, eta ko begietatik ikusita, harrigarria
horren arabera bandera bat edo beste egiten zait auzotarrek nola eman
aireratzen zuten etxeko helduek. zioten buelta egoerari, zein ondo
“Oria auzoko ia Bestalde, iruditzen zait Benedi- konpontzen ziren elkarrekin! Gure
biztanle guztiek -600 ka mendi kasko inguruan liskarrak aitak harremana ona eduki izan
bat ziren- alde egin izango zirela, izan ere buelta guztian zuen beti Oriako kaletarrekin; hauek
zuten, ikusita zer geratu ziren lubakien arrastoak. Lu- baserrira igotzen ziren baratzako eta
bakiak goitik behera eta saiheska soroko generoen edo sagardoaren
zetorkien. Inguruko
egindakoak. Bazter haietan maki- bila, eta gure aita gustura jaisten zen
baserritarrak, ordea, na bat kartutxo azal eta mutur zo- enkarguak egitera edo beste edozein
bertan geratu ginen; rrotz-zorrotzeko balak topatu izan zereginetara.
baserriko martxa genituen, eta etxera eraman, txata- Alemaniar soldaduen p resentzia
ezin utzi, behiak-eta rrerako onak izango zirela-eta. aipatuko nuke, deigarria zelako.
mantendu behar…” Kristoren abailan pasatzen ziren
(Xebastian Kerejeta). auzotik, egundoko automobil des-
kapotableetan, Donostiatik Tolosako
norabidean. Ia egunero. Ez dakit zein
Kalean, gauzaina zen bertan gera- hizkuntzetan diosala egiten ziguten
tu zen auzotar bakarra; ilunabarrean umeei, baina guk “un cigarret” edo
argiak pizteko agindua zeukan, eta antzeko zerbait oihu eginez erantzu-
horrek eraginda, Buruntzako gai- ten genien, kamio iskinetik petrilean
nean zeuden erreketeek egun batzuk eserita. Atzaparka botatzen zizkigu-
egin zituzten jaisteko ausardiarik ten zigarroak.
gabe. Noizbait, hala ere, gauzaina Maki gazte bat ere Saldatxurko
gosetu, eta Andoain aldera jo zuen horretan nola harrapatu zuten, ger-
jakien bila. Orduan, besteek atzeman takizun hori ere urrunera ikusi ahal
egin zuten. Atxilotuak zera esan zien: izan genuen etxetik bertatik. 10 ur-
“hamabost egun dira aldegin dutela teko mutil-koskorra izango nintzen
Ezkerretik hasita: (1) Esperantza
denek hemendik”. Hor non konturatu zi- Kerejeta Briñas; (2) Xebastian Kerejeta orduan; hipodromotik gora ihes egin
ren, harrituta, gizonak nola zeramatzan Irazustabarrena; (3) Juan Joxe Kerejeta zuen makiak, eta guardia zibilen 30
Briñas; (4) Sekundino Kerejeta Agirretxe;
egun batzuk bakar-bakarrik Orian. (5) Natividad Kerejeta Irazustabarrena; eta, bat jeep gutxienik etorriko ziren ha-
Aita bakezalea zen eta politikarik (6) Joxe Andres Kerejeta Irazustabarrena. ren arrastotik. Tiroak entzun ziren,
40ko hamarkadako lehen urtetan Goikoetxe
ez zen aipatzen gure etxean. Dena baserri atarian, Xebastian mutikoaren lehen
eta gero jakin genuen Bugatiko in-
den, baserri inguruan enfrentamen- jaunartzea ospatu zutenean. guru horretan atzeman zutela, bizia
du militarrik edo antzekorik izan Lehen esan bezala, 1941ean kendu ziotela”.
zela, zer edo zer aditzea badaukat. edo hasi nintzen Oriako esko-
Itsasotik barku batek jaurtitako
lako bidea hartzen, eta auzotarren
251
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Aitziber Kerejeta Pikabea: zitzaizkien tiroekin ere ezin lasaitas- 9-10 urte zituela etxean azaldu zen
“Gure aitak (Joxe Andres, Xebastia- unik eduki! Giro hartan, behiak azto- eskolatik bueltan maisuak eman
nen anaia) sei-zortzi urterekin bizitu ratuta ibiltzen omen ziren, ukuilutik zion uniforme batekin, Falangea-
izan zuen gerra. Haurtzaroa bete-be- arraskara eta arraskatik ukuilura. rena, esanez hurrengo egunean hi-
tean harrapatu zuen gatazka hark, Justu, ur-depositu zahar haren podromora desfilatzera joan behar
eta beti-beti tristura sentitzen zuen ondoan bazen zulo edo amildegi han- zuela. Baratzean zen bere aita, eta
garai hura oroitzen hasten zenean. di bat. Bada, aitonak hara botatzen han esan zion ezetz, itzultzeko jantzi
Bizialdi traumatiko batekin identifi- zituen baratzean eta soroan topatzen hura, bere semeak ez zuela inon ino-
katzen zuen. Esate batera, hizkuntza zituen lehertu gabeko bonbak. Zulo rekin desfilatuko. Handik ordu erdi-
hizpide hartuta aipatzen zuen etxe horrek hantxe segitzen du sastrakez ra, gure aitak eta maisuak baserriko
giroan euskaraz zeinen gozo aritzen eta sasiz josita, eta pentsatzen dut ai- bidea hartu zuten, eskola utzita. Mai-
ziren, eta gerra ostean, nola etorri zen tonak pilatutako bonbek ere bertan suak gure aitonari epelak bota omen
euskararen galera eta dena izan zela segi dezaketela. Oker ez banago, babes zizkion, “eres un revolucionario, y te
errepresioa, debekua… ofizialeko 110 etxebizitza proiektatu voy a meter en la cárcel” esanez meha-
Gogoan edukitzen zuen solda- dituzte inguru horretan, eta eraikunt- txatu zuen. Gauzak horrela, aitonak
duak -ez dakit ze soldadu klase- nola za lanak hasi aurretik komeniko litza- semea eskolatik atera eta bi urtez
etortzen ziren baserri aurrera, eta es- teke ondo miatzea bazterrak. señorita Pilarrengana bidali zuen La-
katzen zuten guztia nola eman behar Gure aitak bi urte bakarrik egin sartera, ordaindutako klase partiku-
izaten zitzaiela. Manta zaharrak, as- zituen Takokaleko eskolan, ze behin larrak jasotzera”.
toak, jateko jeneroa... Etxekoak beti
izututa, ez zekitelako soldaduak be-
rriz ere noiz itzuli zitezkeen, edozer
gauza kentzera. Eta bien bitartean,
ganbarara igo, eta babarrunak eta
ahal zituztenak teilatuan ezkutatzen
zituzten.
Aparte, hegazkinak ibiltzen ziren
baserri inguru hartan. Baserritik
abiatu eta bide-zidor batetik joan-
da bazegoen ur depositu zahar bat
hutsik, eta behin, aitonak, bonbar-
daketaren arriskua gertu sentituta,
emaztea eta bere hiru seme alaba
txikiak (Natividad, Joxe Andres eta
Xebastian) hara bidali zituen, “zoaz-
te ezkutatzera!” esanda. Joan dira,
eta kasualitatez, zeuden tokitik ha-
Kerejeta eta Irazustabarrena familietako zenbait kide. (1) Josepa Irazustabarrena Zubillaga; (2)
mabost bat metrora, danba, leher- Natividad Kerejeta Irazustabarrena; (3) Sekundino Kerejeta Agirretxe; (4) Joxe Irazustabarrena
gailu batek eztanda egin! Xebastian, Zubillaga; (5) Juan Mari Irazustabarrena Zubillaga; (6) Esperanza Kerejeta Briñas; eta (7)
Xebastian Kerejeta Agirretxe.
bizpahiru urteko umea negar eta
negar, eta amak ezin isilarazi... Txal- Oharra: argazki zaharrak elkarrizketa-
datxur aldetik noizean behin heltzen tuek utzitakoak dira.
252
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Saioa
Larruskain
Etxebeste
Donostia, 1978
“
Saioa Larruskain
Gure amona
ezkertiarra zen, Saioak Arrizabalaga Agirresarobe familiaren
eta garai hartako (Lasarte, 1916) gora beherak ditu mintzagai, eta Pilar
bere amonarenak, batik bat. Gizarte arauak haustea-
eskema moralak gatik zapaldu zuten emakume ausarta.
eta sozialak hautsi
zituen emakumea “Gure amona garai hartako eskema moralak eta sozialak hautsi
izan zen”. zituen emakumea izan zen, gerra sortu zen arte. Michelingo 19-20
urteko emakume langilea zen, eta ez zuen erreparorik edukitzen lan-
gile buzoarekin kalean zehar ibiltzeko; oso femenina ez zelako kargua
hartuko zioten akaso, baina berari berdin zion.
Emakume ezkertiarra zen eta antzeko pentsaera zuten gizo-
nezkoekin ibiltzen zen asko. Kale Nagusian zegoen sagardotegira
joan eta han gizonezkoekin tertulian aritzea zuen gogoko. Horrelako
lekuetara sartzen zen emakume bakarra izango zen bera, neskame
eta zerbitzariez gain. A ze eskandalua orduko moralarentzat, baina
bost axola hari!
Amonak oso oroitzapen politak gordetzen zituen garai haiek ai-
patuta, eta nonbait, sagardotegian mutil batekin maiteminduta ibili
omen zen.
Baina gerran zehar atxilotu egin zuten, eta urtebete-edo preso
eduki zuten Ondarretan. Zergatien gainean, berari ez nion sekula
ezer aditu, baina nik bi bertsio jaso izan nituen beste bideetatik. Le-
henbizikoaren arabera, euskaraz hitz egiteagatik atxilotu zuten. Be-
rak nabaritzen omen zuen polizia atzetik zuela zelatan, baina bere
eguneroko bizimoduarekin jarraitu omen zuen. Egun batean, ordea,
253
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
lanetik atera eta beti bezala sagardo- ere atxilotu baitzuten. Apaiz-etxea-
tegira joan zenean, bertan atxilotu ren ondoko eskaratzan bizi zen, eta
egin omen zuten. egun batean bere etxea miatzera eto-
Bigarren bertsioak dioenez, mi- rri ziren. Miaketa hartan kutxa ba-
lizianoa izan zen gerran, eta orduan tean topatu zuten traje bat zela-eta,
atxilotu zuten. atxilotu egin zuten gizona. Zorionez,
Bateko ala besteko izan, kontua da baina, ez zuten luzaroan eduki preso.
Ondarretako espetxean urtebete iga- Nolanahi, ere gerrak familia bati
ro zuela, “Exaltación a las masas” de- ekarri diezaiokeen albisterik minga-
litua egotzita. Noiz edo noiz, kontatu rriena Bizkaiko frontetik heldu zen
izan zidan Donostiako espetxe horre- 1937an, Pilarren etxera: Victor, 29 ur-
tan pairatu behar izan zuen egoera. teko bere anaia, Matxitxakon hil zen.
Oso oroitzapen gogorrak eta lazga- Bizipen bihotz-mingarri haiek
rriak zeuzkan berarekin, eta esango eduki eta handik urtetara, bere azken Pilar Arrizabalagak irribarrea berreskuratu
zuen gerra ostean, atsekabeak atsekabe.
nuke hango esperientziak izugarri urtetan batik bat, ilusio bat eduki
baldintzatu zuela bere bizitza. zuen Pilarrek, biziki: berak sufritu-
Adierazten zuenez, bertan, eten- takoa aitortu zezaten. Hori lortzeko
gabe mehatxatzen zituzten txirri- asmoz, nire gurasoak, amonaren
na jo eta akabatu egingo zituztela kartzelako kartila hartu, eta ate joka
esanez, eta tratu txar, umiliazio eta ibili ziren han-hemen. Azkenean, On-
zigorrak eguneroko normaltasu- darretako kartzelan egondakoen fi-
nean sartzen ziren. Ahaztu gabe txategia aztertu, eta amonaren izena
pertsona bat zapaldu dezakezula, ez zela bertan azaltzen ohartu ziren.
gosez akabatzen edukita. Behin edo Atsekabe eta amorru horrekin joan
behin entzun izan nion euskaraz zen betirako.
hitz egiteagatik biluztera behartzen Zer da eta, orain dela hamar bat
zituztela edota sinesten kosta egiten urte, gurasoek Eusko Jaurlaritzaren Pilar Arrizabalaga, 1936an preso egon
zen Juan Joxe Egia Elolarekin, eta, 1977an
diren zigor motak ezartzen zizkietela gutuna jaso zuten, eta baita aske geratu ziren Lasarte-Oriako zenbait
presoei. nolabaiteko konpentsazio txiki preso ohiekin, Lontxo Egia Lizaso, Joxe
Migel Zumeta Egia eta Joxe Mari Iartza
Ondorio psikologikoak kartze- bat ere. Aitormen ofizialtzat uler
Etxenikerekin. Azken hiru horiek aske geratu
latik irten ondoren geratu zitzaiz- zitekeen hura. Berandu heldu zen, zo- zirenean bildu ziren bostak.
kion. Pentsa zer kaltea eragin zion, ritxarrez”.
bere seme-alabei ez ziela euskara
erakutsi. Izua hezurretaraino sartu
zioten; hainbat sartu, ez ziela eus-
karaz hitz egiten horrek bere in- “Amona sagardotegietan sartzen zen emakume
gurukoei eragin ziezaiekeen ondorio bakarra izango zen. A ze eskandalua orduko
kaltegarriengatik! moralarentzat, baina bost axola hari!”.
Pilarren etxean errepresio fran-
kistak jarraipena eduki zuen, izan
ere garai hartan bere aita, Andres
Arrizabalaga Legazpi (Azkoitia, 1872) Oharra: argazki zaharrak elkarrizketatuak utzitakoak dira.
254
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Maria Dolores
Loiola
Altzaga
Deba, 1926
“
Maria Dolores Loiola.
Paulina
Garmendiari Paulina Garmendia urnietarra alargun utzi zuten
senarra frankistek, eta ondoren, bere tabernari España ize-
na jartzera behartu zuten. Joxe Pagola lasartearrak,
desagerrarazi berriz, hiru urte preso egin zituen, herrikideen sa-
eta Donostiako laketak eraginda. Bi istorio pertsonal horiek ditu
taberna itxi gogoan Maria Dolores Loiolak.
egin zioten”.
“Ni debatarra naiz jaiotzez. Aita Itziarkoa nuen eta ama Usurbil-
goa, eta kostaldeko herri horretan bizi ginen. Gerra hasi zeneko gauza
askorik ez daukat gogoan. Hondartzan geundela, hiru itsasontzi pasa
ziren gure aurretik irailean, eta gu umeak izaki, kontentu, holako apa-
ratuak bertatik bertara ikusteagatik. Haietako bat Cervera famatua
ote zen errezeloa daukat.
Gero Errepublikaren aldekoak saiatu ziren Mutrikurako bideko
zubia eraisten frankisten aurrerabidea oztopatzeko, baina hura ez
beste guztia puskatu zuten, ondoko etxeak-eta, eta tartean hondartza
aldean zeuden Madrileko turisten etxeak! Nolanahi ere, frankistei
gero ikaragarri kostako zitzaien Mutrikura hurbiltzea, nahiz eta bost
kilometroko tartea besterik ez egon.
Gure etxeko balkoian metraila puska ikusi genuen egun aldrebes
haietan, eta beldurrak jota jarri, eta Lastur auzora abiatu ginen ihe-
sian; han hiru egun egin genituen. Holaxe joan zen tropa militarren,
tiroen eta leherketen kontua Deban, guretzat behintzat.
255
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Juan Antonio Irulegi, andoaindarra sortzez, Donostian bizi zela atxi- Paulina Garmendia, bere alaba Kororekin. Frankistek España izena
lotu eta desagerrarazi egin zuten, abertzalea zelakoan. inposatu zioten bere tabernan, Intza izena kenduta.
256
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
geroztik, bere senarraren istorio tris- Kontua da gerraren hotsak aditu zi- Gainera, Lasarteko adiskidea
tea baino tristeagoa kontatu zidan: renean, lagun kuadrilla batekin La- zuen Gabriel Noguesekin egokitu zen
Juan Antonio Irulegi izenekoa zela, sartetik ihes egin zuela. Nahiz eta bertan, barroteen alde banatan. Sol-
36ko gerran desagertuetako bat zela, Michelingo langilea izan, denbora li- dadu bezala behartuta eraman zuten
eta uste zutela Irubideko inguru horre- bre zeukanean Sebastian Etxanizen Nogues frankistek, eta Joxe ez ezik
tara eraman eta desagerrarazi zutela. kamioneta zahar batekin ikasi zuen herriko beste hainbat preso errepu-
Nonbait, Intza taberna eramaten gidatzen, eta horrela berak gidatu blikano zaintzera jarri zuten!
zuten senar-emazteek, eta senarra zuen kamioi batean abiatu ziren La- Epaiketa heldu zenean, Lasar-
fusilatzeaz gain, taberna itxi egin be- sarteko gazteak kostaldera. Gasoli- teko konfiantzako pertsona bat
har izan zuten. Alarguna Donostiako nak kontsumitu arte, iristen ziren izendatzeko eskatu zioten, bere alde
udaletxean ibili omen zen galdezka tokira iristen zirela ere joatea erabaki deklarazioa egin zezakeena. Honek
eta erreguka denbora batean, ta- zuten. Ez dakit ondo zer nolako ibile- zer egin zuen? Herrian aginte talde-
berna berriro ireki nahian. Ez omen rak egin zituzten, baina Gernika eta ko kide zen Sebastian Etxaniz Pattan
zioten erantzunik ematen, harik eta Bilbon barrena, azkenean Santoñara hautatu. Izan ere, kolpe militarraren
falangista batek lagunduko ziola bitarte iritsi ziren. Han Joxe atxilotu ondorengo egunetan, Joxeren fami-
agindu zion arte, hori bai, baldintza egin zuten, eta kontzentrazio eremu liak Uistin baserriko ganbaran ezku-
bat jarrita: tabernak Bar España gisa antolatua zegoen zezen-plaza tatuta eduki zuen. Bada, harrituta
izena eman beharko zuen hartaz batean egon zen bolada batean. Au- erantzun zioten: “Segurua al zaude,
aurrera. Era horretan, Ixiar izeneko rrerago, Larrinagako (Bilbo) kartze- gizona? Bera izan zen salatu zintue-
alaba txikiarekin geratu zen alargun lan hiru urte egin zituen. Bere izeba netako bat!”.
gaixo hark, ametitu behar izan zuen Dominika Segurolak egiten zion bisi- Oharra: argazki zaharrak elkarrizketatuak
umiliazio hori, bizimodua aurrera ta aldian behin, eta jakiak eta arropa utzitakoak dira.
aterako bazuen. Eta jakina, Intza jartzen zion eskura.
inskripzioa zeraman baxera guztia
aldatu behar izan zuen! Gogoratzen
naiz, behin, estropadak ospatzekoak
ziren egun batean, jangela dena beze-
roez gainezka jarri zen, eta platerak
nahikoak ez, eta zera agindu zigun:
“zoazte ganbarara, eta ekarri aspal-
dian bazterrean utzita dauden plate-
rak”. Intza izena zeramaten platerak
jarri genituen mahaian egun hartan.
Urtetan aurrerago Paulina Garmen-
dia bigarren aldiz ezkondu egin zen, eta
Koro izeneko bigarren alaba eduki zuen”.
257
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Joxe Mari
Lopez
Zarraga
Andoain, 1959
“
Jose Mari Lopez, bere familiako kideen irudiekin.
Egunetik egunera
errazago egiten Ondarretako espetxean 1942an hil zen Tomas
zait irudikatzea Lopezen historia ikertzen aritu da azken urteetan
aita, mutil-koskorra, Joxe Mari Lopez, bere biloba. Lopez Berregi familia-
ren gora behera penagarriak osatzea lortu du.
tranbian Ondarretako
bidean, aitari
Datu gutxi, gai tabua
bisita egitera doala.
“Tomas Lopez Martinezen bizi-ibilbideaz eta desagerpenaz, oso gutxi
Normala oroitzapen eduki izan dugu familian. Gure aitak, Prudentziok, ez zuen familiaren
goibela eragitea iragana mahaira atera nahi izaten. Gai tabu samurra zen berarentzat,
episodio hark!”. 36ko gerra eta bere aitaren azkena. Oinazea eta tristura eragiten zio-
lako, argi dago. Erabat markatu zion historia izan zela bere aitarena,
eta gauza asko isil-isilik irentsi behar izan zituela, errealitate horretaz
ez zegoen dudarik.
Gure aitonari buruzko informazioa, batez ere Julia Martinez ize-
barekin jaso ahal izan genuen. Baita ere Miren Zarraga gure amare-
kin. Izan ere, gure amaren familia galtzaileen bandokoa izan zen, eta
zigortua. Hark inoiz ez du eduki erreparotik gerra inguruko gertaki-
zunen berri emateko.
Horrenbestez, honi eta hari datuak hemendik eta handik lotzen
joan naiz.1
1
Lasarte-Oriako Islada Ezkutatuak taldearen laguntzarekin, honako
artxiboetan topatu ahal iza ditu datuak: Polloe hilerriko artxibategia,
Andoaingo Udal Artxiboa, Lasarte-Oriako San Pedro Elizako Artxiboa, eta,
1936ko Eusko Jaurlaritzaren datuetatik abiatuta 1936ko Gerra Zibila Euskal
Herrian entziklopediak osatutako gudari eta milizianoen zerrenda.
258
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
“Amona eta bere Orain jakin dugu familia ohi zigun, erdi txantxetan: “Amak
bi seme txikiak Burgoseko Soportilla herrixkatik esanda dakit ni Santoñako gerra-
zergatik itzuli ote (Miranda de Ebrotik gertu dago) prisioneroen kartzelan izan nintzela
ziren Oriara, eta ez heldu zirela Euskal Herrira. Serafina, sortua, aitarekin eduki zuen bis a bis
bertan jaio baitzen. horietako batean!”.
Andoaingo gerra-
Gure amonak (Teresa Berregi)
aurreko bizilekura?
berriz, Orian zeukan familia, eta Tomas Lopezen nortasuna
Ziurrenik, bertakoa izango zen bera. Aitona “Kaletxikiko zaharrenek, ezagutu
frankisten ezagutu, ezkondu eta Andoainera zutenek, esan izan digute oso
menpe zegoen etorri zen. Bertan bi seme izan pertsona apala eta isila zela, eraman
Andoainek beldurra zituzten, Prudentzio (1932) eta Joxe errazekoa, pixka bat gizajoa ere bai
eragingo zien”. Kruz (1935). izaeraz; inorekin sartzen ez zena.
Auzo berean, gure aitonaren Ideologikoki dekantatzen ez zen
ama Serafina bizi zen. Alarguna horietakoa ere izan behar zuen,
Amari eta izebaren testigantzei zen, eta Julia, 14 urterekin etxera antza denez”.
eta azken urtetan topatu ditugun jaso zuen umezurtzarekin bizi zen. Konstatazio bat da trenbideetako
agiri berriei esker, hariak lotzen eta Bazeukan beste seme bat, gure langileak ia denak ezkertiarrak
familiaren eta aitonaren bizitzako aitonaren anaia, Fernando. Hura eta horietatik gehienak UGTkoak
azken urtetako ibilbideari logika ez nuen ezagutu. Bordel ingurura zirela, Errepublika garaian. Tomasen
bilatzen hasi gara”. ihes egin zuen; ez dakigu 1934ko kasuan, entzun izan genuenez,
iraultzagatik, 36ko gerragatik edo laneko betebeharrek eta familiak,
Burgosen jatorria beste zer arrazoiengatik. Kontua da besterik ez omen zuen kezkatzen.
“Tomas aitonaren familia -Lopez bere arrastorik ez dugula eduki inoiz. Alde horretatik, daukagun datu
Martinez- langilea izaerakoa zen, Geroztik ere jakin izan dugu bakarra, orain agiriren batean
pobrea, bizirauteko premiak Euskal beste bi anaia zaharragoak ere izan azaldu dena da: Carl Marx batailoiko
Herrira emigratzera eraman zuena. zituela gure aitonak: Arturo eta milizianoa izan zela Bizkaiko
Burgos inguruetatik Bizkaira Bernardo. Barakaldon jaio ziren, eta frontean”.12
joan zen; gure aitona, hain zuzen, esango nuke 36ko gerran desagertu
Barakaldon jaioa zela entzun egin zirela modu batera edo bestera. Lanbidez, trenbideetako langilea
genuen etxean beti. Gero, Bizkaitik Gure aitona-amonek, beste “Iruñea-Donostia ibilbidea egiten
Andoainera etorri zela familia, eta hiru seme izan zituzten gerra hasi zuen Plazaolako treneko langilea zen
bertan sustraiak bota. Datu horiek eta ondorengo urteetan: Agustin, Tomas Lopez. Leitzarango bailarara
Juli izebak eman izan zizkigun. Juli, Fernando eta Martin. Bi azkenak, oso paseatzera joaten ginenean gure
Serafina birramonak besoetan hartu umetan hil ziren 1938-1940ko epean. aitarekin, berak aitortzen zigun
zuen, harekin hazi zen eta guretzat Bestalde, Agustin 1938an jaio ¨hemendik, gora eta behera ibiltzen
izeba zen; neska zahar hil zen. zen eta heldua zenean beti esan zen nire aita egunero, makila bat
2
Bi andoaindar soilik ageri dira batailoi horretako zerrendetan: Tomas Lopez da lehena, Martin Armendariz Garcia bigarrena. Hain
zuzen, esan behar da bizilagunak zirela biak ere Andoainen, Kaletxiki auzoan. Armendariz, Union Republicana-ko lehendakaria
izan zen Andoainen Errepublika garaian. 1934ko iraultzan atxilotu eta Guadalupeko gotorlekuan eduki zuten; Plazaola trenbideko
sindikalista zen eta bertatik kanporatu egin zuten. 36ko gerraz geroztik Frantzian jarraitu zuen borroka antifrankistan.
259
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
3
4.000 biztanle zituen Andoain erdira jaitsi zen kasik, Bizkaia aldean babes bila joanda gehienak, Iparraldera bakar batzuk; Lopez
Berregi familiak bizitoki zuen Kaletxiki auzoan, esatera batera, 303 auzokide ziren eta horietatik 144k ospa egin zuten; Andoaingo
bataz bestekoa bete zela auzo honetan esan daiteke, kontuan hartzen badugu bertan kokatzen zen kuarteleko zazpi guardia zibi-
lek eta horien familiek (29 guztira) altxatuen alde jokatu zutela.
260
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
261
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Aitak behin esan zidan susmoa zeukala aitona Behintzat, familiak ez zuen jakin aitaren gorpua non
pneumoniaz-edo hil zela. Ondarretako bizi baldintzak lurperatu zuten. Kontuan eduki behar da gerra ostean
akabatuko zuen… Gosea, elikadura makurra edo oraindik jendea desagertu arazten eta fusilatzen zutela;
desnutrizioa, hezurretaraino sartuko zitzaion itsaso jendeak oraindik oroimenean zeuzkala Ondarretako
ondoko hezetasuna… ezer onik ez han. Halaber, esan izan presoei jasan arazten zieten paseiloa, heriotzarako azken
zuen zortzi bat urterekin geratu zela umezurtz. 1932an bidaia…
jaio zenez, 1941-1942 inguruan gertatuko zela heriotza Nire ustez, Teresa -amona- geratuko zen atsekabetuta
kalkulatu izan dut. 4 senarra galdu izanagatik, eta beldurrak jota. Aterako
2012an, Ondarretako presondegiaren inguruko zuen ondorioa senarra hil ostean ez zegoela zer eginik,
argazki erakusketa antolatu zuten Aieteko Jauregian, eta hobe zela arazoetan gehiago ez sartzea. Agintari
Donostian, eta aparteko jakin-mina eragin zidan orduan. frankistengana senarrarengatik erraklamatzera joan
Emaztea eta biok hurbildu egin ginen. Bertan hildako ezkero, oraindik gehiago zigortuko zutela familia. Gaixoa,
preso politikoen zerrendan ez zen agertzen gure aitonaren ez zen gauza ikusiko horrelakoetako trantzean muturra
arrastorik, eta hutsune horixe idatzita utzi nuen harrera- sartzen hasteko! Irabazleen legea ezarrita zegoenez…”.
liburuan. Argazkietako batean, Ondarretako espetxean
presoen familiar mordoa ageri da, betetako saskiekin Aurrera egin behar
zain. Argazkietatik banekien amonak eta aitak garaitsu “Amonak egundokoak bizi behar izango zituen: bere
hartan zeuzkaten aurpegiak, gutxi gora behera, eta haiek sabeletik irtendako bi seme jaio eta agudo hilak, senarra
gogoan hartuta, goitik behera eta ezker-eskuin aztertu ere kartzelan hila eta auskalo non lurperatua… Baina
nituen argazkiko pertsona guztiak. Ilusioa neukan han nortasunez lasaia zen, lasaiegia eta patxadatsuegia agian,
aita topatzeko, baina ez zen hala izan! eta berarentzat gorde zituen penak, isilpean. Beti lutozko
Argazki hura begi aurrean, orduan hasi nintzen beltzez jantzita ezagutu nuen nik, 56 urte zituela hil zen
neurria hartzen gure aitak, zortzi-hamar urteko mutil arte.
koskor hark, zein trauma pertsonala jasango zuen, zer Gerra oste hartan, gure aitak, zaharrena izaki,
pentsatu, zer sentitu edo zer sufritu ote zuen. Gaur egun, familiaren premietara lotu behar izan zuen, oso gazterik
hamar urteko seme-alaba ikusiko al genuke, edo hobe lotu ere! Bizipen traumatikoa irentsi, eta 12 urterekin jada
esanda, utziko al genioke egunero-egunero, tranbia lanera lotu zen, pintxe moduan, Andoaingo Arin etxeko
hartzen eta kartzelara joaten aita bisitatzera? Ezta tailer batean, Kaletxikitik gertu. 14 urterekin, Laborden,
pentsatu ere! lantegi handi batean hasi zen. Bere bi anai Joxe Kruz eta
Egunetik egunera errazago egiten zait irudikatzea Agustin koskortu ziren arte, soldata etxera eraman zuen
aita, mutil-koskorra, tranbian Ondarretako bidean, aitari bakarra izan zen. Praktikan, familiako aitaren funtzioa
bisita egitera doala; normala oroitzapen goibela eragitea bete zuen. Geroztikako urteetan ere, heldu izatera
episodio hark!”. iritsi zirenean biak, oraindik aita bati edukiko lioketen
errespetua zioten gure aitari. Hori nik neure begiekin
Aitaren paraderorik ez maiz ikusitakoa da.
“Oinarrizko giza eskubideak errespetatzen diren gizarte Joxe Kruz Bruneten hasi zen Orian, eta Agustin
normaldu batean, gauzarik bidezkoena behar luke izan Michelinen. Hiru semeak langile bihurtu zirenean,
familiarrei presoaren heriotzaren berri ematea, baina eta soldata etxera eramaten hasi, etxeko ekonomia
horretatik ezin urrunago zegoen diktadura frankista. normalizatzeko bidea hartu zuela pentsatzen dut.
4
Islada Ezkutatuak elkarteak Polloeko hilerriko sarrera liburuan arakatutakoaren arabera, 1942/02/22an azaltzen da Tomas
Lopez Martinezen gorpua eraman zutela hara Ondarretatik. Heriotzaren diagnostikoa ere jartzen du liburuan: pelagra izeneko
gaixotasuna. Dieta kaskarrak eragindakoa da, B bitaminaren eta proteinen faltaren ostean.
262
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Familiaren memoria
bikoitza, bizirik
“Beti burutan eduki dudan episo- Miren Zarraga eta Joxe Mari Lopez, Islada Ezkutatuak elkarteak antolatuta, Lasarte-Oriako
dioa izan da familiarena, 30 urtere- udaletxean 2014/04/06an testigantza emaileei eskaini zitzaien esker oneko ekitaldian.
263
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Carmen
Macho
Magdaleno
Palencia, 1935
“
Carmen Macho.
A mi padre lo
enterraron en Carmen Macho se quedó sin padre con tan sólo tres
años. Su padre era un comunista que se comprometió
el “cementerio del por la defensa de la legalidad democrática que se vio
limbo”, separado amenazada por los golpistas en Palencia.
por una tapia del “Mi padre era Francisco Macho Pacheco, padre de familia de 29 años.
otro cementerio Yo era una niña de 11 meses cuando fue detenido, y tenía tres años
cristiano”. cuando lo fusilaron el 17/03/1938. Alguna vez mi madre me llevó a la
cárcel a visitarlo, pero no lo he guardado en la memoria.
Éramos tres hermanos, Matilde, Paco y yo.
Mi padre era comunista, igual que su padre y otro hermano; en esa
familia había un tercer hermano, falangista hasta las entrañas.
Cogió las armas para defender la legítima República que peligraba
tras el golpe militar. Pero luego fue detenido junto con otros compañe-
ros por la guardia civil, justo cuando intentaban asaltar la diputación
de Palencia ocupada por los insurgentes.
Estuvo detenido en la cárcel de Palencia, y fue juzgado por un tribu-
nal militar en Burgos. Tras condenarle a muerte, a mi madre le mandaron
una carta invitándola a presenciar el fusilamiento; la ejecución estaba
prevista cerca del cementerio de Palencia. Mi madre no quiso acudir, pero
ese día, durante el trayecto de casa a la fábrica donde trabajaba, coincidió
con el camión que transportaba a los detenidos 1.
1
En 2012 se publicó el libro Víctimas de la Guerra Civil en la provincia de Palencia
(1936-1945), escrito por Pablo García Colmenares, miembro de la Asociación para
la Recuperación de la Memoria Histórica de Palencia. El libro, en sus más de 800
páginas, maneja la cifra de 1.322 víctimas de la represión franquista en Palencia;
867 paseados, 348 fusilados y 107 muertos en prisión. En la capital, Palencia, se
dieron más de 130 asesinatos.
264
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Las dos últimas cartas que Francisco Macho escribió desde la celda a su esposa e hijos y a sus padres, el 15/03/1938, antes de ser fusilado.
El padre escribió sendas cartas estaba el cementerio de los “no cris- En casa nunca se habló de la pér-
de despedida a su esposa y a sus pa- tianos”, donde era costumbre ente- dida del padre. Después su muerte,
dres, antes de morir. En ellas, incluyó rrar a los no bautizados, suicidados la madre se casó con un compañero
poesías. La que dirige a la madre, a mí y demás. Era el “cementerio del lim- del padre, que también sufrió presi-
no me llama como Carmen, sino que bo”, separado por una tapia, y allí les dio aunque no fue asesinado, puesto
dice Libertad, Matilde y Paco. dieron tierra. La familia Cortés era que el juicio de Burgos fue una lotería
Fue enterrado en el cemente- pudiente, y colocaron una cuna de donde unos libraron y otros lo paga-
rio de Palencia. Decían que esta- madera alrededor de la sepultura. ron caro. El padre le debió de decir a
ba con otros dos miembros de los Hace unos 20 años deshicieron ese éste: “si sales, ten a tu cuidado a los hi-
hermanos Cortés; una familia que cementerio; mi hermana recogió los jos y a la viuda”.
contó con seis o sietes fusilados. restos del padre, y los colocamos en Mi madre y mi padrastro se ca-
Al lado del cementerio cristiano, el panteón familiar. saron en 1941 y tuvieron otros cinco
265
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
266
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Esteban
Maiza
Argiñena
Etxarri Aranatz, 1935
“
Esteban Maiza.
Nos hicimos la
prueba del ADN, El etxarri-araznatarra Esteban Maiza, que reside en
¡y se descubrió Lasarte-Oria desde hace años, fue de esos niños a los
que les quitaron, de manera violenta, la oportunidad
que uno de ellos de conocer a su padre.
era mi padre!”.
Esteban Maiza no era más que un niño de nueve meses de edad, cuan-
do se llevaron de casa a su padre, en octubre de 1936. Eso ocurrió en
Etxarri Aranatz (Nafarroa) donde nunca hubo frente alguno, ni por
tanto hubo resistencia.
“Mi padre era Antonio Maiza Miranda y mi madre Luisa Argiñena.
Un día se llevaron a nuestro padre, junto con otras cuatro personas:
Clemente Araña, Andrés González, Paulo Garciandia y Narciso Arto-
la. Los cinco eran de la UGT. Mi padre, era el presidente de la junta
local del sindicato. Trabajaba en una serrería.
Los hechos mencionados ocurrieron a los pocos días del golpe mi-
litar del 18 de julio. Mi padre fue avisado por mi tío para que se mar-
chara, pues creía que lo iban a matar. Pero le contestó que no, que no
había hecho nada malo. Para él, fugarse era dar pie a que la gente dije-
ra que algo tendría que ocultar, cuando no era verdad.
Tras ser detenidos los cinco de la UGT, durante unos tres días los
tuvieron encerrados en la cárcel de Etxarri. Al cuarto día los llevaron a
la sima de Urbasa, para matarlos. Mola, uno de los estrategas del golpe,
ya dio instrucciones sobre que había que liquidar a los que se conside-
raba enemigos. Que había que demostrar que quien no estuviese con
ellos, lo mejor era liquidarlo”.
267
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Tras vivir unos meses con la ma- después de la guerra, a pesar de que Los tíos de Esteban, que lo acogie-
dre, ya viuda, ésta se fue a Donostia durante la República no hubieran te- ron durante la infancia, también su-
-donde había estado viviendo antes nido ni para comprar un carretillo. frieron episodios represivos.
de casarse- a servir, para sacarse la Yo no soy creyente hasta cierto “A mi tía la llevaron a la cárcel
vida, y Esteban se quedó en Etxarri punto, pero reconozco que algo debe para cortarle el pelo. Parece ser que
con los tíos, Teodoro Etxeberria y Pi- haber, el destino que hace justicia. Marcelino Jauregi recibió un anó-
lar Maiza (hermana de Antonio). Así, Porque si algunas personas han nimo, y se creyeron que era ella. En-
hasta los nueve años. Entonces la ma- muerto en Etxarri en circunstan- tonces mi tío cogió un puñal, y se fue
dre se casó con Ezequiel Beltrán de Do- cias horribles, ahí van algunos casos: donde Jauregi. Estaba dispuesto a
nostia y Esteban se fue a vivir con ellos. Barandalla murió en un establo de meterle el cuchillo, y logró que la sol-
“A diferencia de mi madre, mis cerdos, abandonado por todos sus taran. Todos sabían en el pueblo que
tíos no se callaban, y cuando les venía hijos; Jauregi, se le veía siempre en el mi tía no tenía pelos en la lengua, y
una amistad de visita, en la cocina les Círculo Católico donde lo admitían, y que no necesitaba anónimos para
oía historias sobre las atrocidades co- murió con un aspecto parecido a un echar en cara a nadie lo que fuese.
metidas en el pueblo por los golpistas. monstruo de tanto comer y beber. El tío tenía un sobrino en Arta-
Luego con los años, todo cuanto escu- Una mujer del pueblo, decía que a mi bia, Daniel Garrido que era maestro,
ché se fue confirmando. padre y a los otros no había que fu- y marido de su sobrina, que también
La tía nunca iba a misa, y era por silarles porque era una muerte muy fue fusilado no se sabe dónde.
no encontrarse con los que habían fir- dulce, que había que atarles a un ca- Al mismo tío, casi lo fusilan. Se lo
mado las sentencias de muerte en el mión y arrastrarlos hasta que se que- llevaron a tres kilómetros de Etxarri,
pueblo, allí en la iglesia comulgando. dasen sin piel. Pues luego resulta que, y le dijeron que rezase el último pa-
El mayor responsable fue Benedic- a los días, le cogió un camión de la fal- dre nuestro. Les contestó: ”Lo rezáis
to Barandalla, que estaba de alcalde da y la arrastró hasta morir”. vosotros, yo no tengo por qué rezar.
cuando la guerra, porque en Navarra
imperaban el carlismo y los reque-
tés sobre el resto. Barandalla poseía
lo que los demás en cuanto a patri-
monio. Pero al terminar la guerra se
había construido dos casas, como dos
palacios. Él mismo se nombró capi-
tán de los requetés. En cuanto a res-
ponsabilidades, le seguían Marcelino
Jauregi, el “esquilador de mujeres”, y
Don José María, el párroco y el coad-
jutor Juan Otano; estos dos últimos,
eran curas clásicos de los de antes,
igual llevaban su pistola y todo… Otro
responsable fue el boticario, falangis-
ta. Otros extremistas del falangismo,
se podrían mencionar a la familia
Quintana, al juez y a sus hijos, los
Luisa Argiñena y Antonio Maiza, padres de Esteban Maiza.
únicos que tenían camiones nuevos
268
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Tema tabú
Durante décadas, en el valle de Sakana
nadie hablaba en público sobre los des-
aparecidos. De hacerlo, exclusivamen-
te en ambientes cerrados y teniendo
en frente nada más que a gente de con-
Esteban, con su madre Luisa Argiñena, a finales de los años 30.
fianza. Esteban nos recuerda un dato
que bien refleja el silencio impuesto y el
consiguiente desconocimiento. Nafarroa encontraron los restos de García ha escrito un libro contán-
“Por circunstancias de la vida, en nueve cuerpos en el raso de Urbasa. dolo todo, que lleva por título: ¿Qué
los años 50 hice amistad grande con La investigación histórica y forense hicimos aquí con el 36? La represión
tres chicos de una misma familia de fue fundamental para identificar a de civiles en retaguardia por su ideo-
Altsasu. Una familia que quedó sin pa- las personas que fueron enterradas logía en las Améscoas y Urbasa”.
dre, con una viuda y ocho hijos peque- en esa fosa colectiva. En ella apare- Ni qué decir que aquella revela-
ños. Pues bien, ¡hasta hace dos años, cieron los restos de gente represa- ción supuso una inmensa felicidad
nunca me enteré de lo que padecieron! liada de los valles de Amezkoa y de y un consuelo para Esteban, tras
Fíjate lo escondido que se han tenido Sakana. Primero identificaron a tres. ochenta años de desconocer donde
las cosas hasta hace bien poco!”. En 2015, a familiares de cuatro de pudiera estar su padre.
los de Etxarri, nos pidieron que nos En su día, los ayuntamientos de
Cuerpos encontrados hiciéramos la prueba del ADN, ¡y se los valles de Amezkoa y Sakana y los
“En Etxarri siempre se creyó que a descubrió que eran ellos! Es decir, familiares se tuvieron que pagar las
los cinco de la UGT los habían hecho Clemente Araña, Andrés González, pruebas de ADN, ante la negativa del
desaparecer en la sima de Otxopor- Paulo Garciandia y mi padre, Anto- gobierno de Nafarroa, entonces go-
tillo, en Urbasa. Cuando yo tenía 12 nio Maiza. Y con ellos apareció Nar- bernado por UPN. Dato que nos re-
años y vivía en Altsasu, un pastor me ciso Artola. vela las reticencias oficiales que en
mostró dónde se localizaba la men- Balbino García de Albizua, nieto pleno siglo XXI se encuentra muchas
cionada sima. Pero hace pocos años de uno de los desaparecidos, fue el veces la recuperación de la memoria
se ha descubierto que no fue así. Así, principal impulsor de esta iniciativa, histórica relacionada con la repre-
en marzo de 2013, miembros de Aran- y luego se le sumó Amaia Urkijo, nie- sión del franquismo.
zadi y colectivos memorialistas de ta de Artola. Hace poco tiempo que
269
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Milagros
Marzana
Elorza
Arratzu, Bizkaia, 1923
Lasarte-Oria, 2017
“
Bakean bizitzen Milagros Marzana, bere alaba Maria Jesus Canorekin.
270
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
271
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
kaskarretara moldatu behar izan Familiako denak sakabanatuta aberastu arren gainbeheratuta ze-
zuen. Bertako herritarrek ez zekiten bizi ginen han-hemen, eta gure aita goen familia bateko kidea…
zergatik bidali zuten hara; uste zu- Frantzian errefuxiatuta. Alema- Bi urte zeramala preso, bere arre-
ten bere borondatez joan zela. Gure niarrak Iparraldean sartu zirenean, bak abokatu on bat topatu, diru mor-
amak ez zuen ahorik ireki inoiz, euskaldunekin zerrendak egiten hasi doa jarri mahai gainean, eta horrekin
kontrakoa pentsa zezaten. Beti-beti zirela aditu orduko, aita izutu egin gauzak erraztu egin zitzaizkion,
isilpean eduki zituen hara eraman zen asko. Zer egin orduan? Mexikora kalean libre utzi zezaten. Sinesten
zuten arrazoiak, baita ere bere fami- ihes egin, ala muga gainditu? Bi auke- erraza ez den anekdota dauka aitak
liaren gora beherak. Noizean behin, ra geratu zitzaizkion eskura, eta bere Libre utzi zutenean, Aretxabaletako
herriko agintariak urreratzen zitzai- koinatu batek, mugaz honuntzkalde- guardia zibil bat hurbildu zitzaion.
zkion zera eskatuz: “Doña Matea, su tik, itzultzeko esan zion, “zuri egin be- Aita dardarka! Zer nahi ote du honek,
hija sabe tocar el piano, y usted podría harrekoak egin dizkiote andreari, eta galdezka bere buruari. Hala esan
enseñar a los niños del pueblo cancio- bakean utziko zaitue”. omen zion guardiak: “Vengo a pedirle
nes patrióticas…”. Arrasaten aurkeztu zen, arreba- perdón. Porque yo estaba en el cuartel
Konfiantza egin zuen beste mais- ren eta honen senarraren etxean. cuando fue detenido, y sabía positiva-
tra batekin, eta hark esaten zion: “Ma- Guardia zibilen kuartelean presenta- mente que las acusaciones que se ejer-
tea, aquí no cuente nada respecto a su tu zen, eta agudo, preso hartu zuten; cieron contra usted, no eran ciertas”.
vida, ¡que si no la crucifican!”. Inork ez bi urte igaro behar izan zituen preso,
daki amak berarentzat ze beldurrak Bilbon. Baina horretarako, kuarte- Lasarte, familia elkartzeko tokia
gorde zituen! lean torturak jasan zituen; makilka- “Azkenean, Txilera joandako anaia
Bi seme-alaba eraman zituen da ederrak eman zizkioten gizajoari! ez beste guztiak Lasarten elkartu
berarekin, eta hirurak bederatzi Gure aita, ideologia zehatz ginen, 1947an. Zergatik Lasarten?
urte egin zituzten Valladoliden. bat eduki arren, Aretxabaletan Zerk lotzen ote gintuen Lasartera?
Gero, ama itzultzeko ordua iritzi pentsaera guztietako jendearekin
Valladoliden bederatzi urte egin os-
zitzaionean, bi seme-alabak bertan ondo moldatzen zekien pertsona tean, amari Gipuzkoako zenbait herri
geratzea erabaki zuten, eta bertan zen; herrikoia, estimatua zen. Baina aukeran jarri zizkioten, eta Lasarte
ezkondu ziren. bazegoen baten bat ezin eramana hautatu zuen. Aitari ere Errenterian
Bien bitartean, familiako bi se- zeukana; hain zuzen, Debagoienako tailer batean lana eskaini zioten.
nide osabaren etxean egin genuen bailaran bazen Elkoro abizeneko Udaletxean derrigortuta zeu-
bizitza, Zaldibian. bat, iraganean sarrailagintzarekin den ikastetxe publikoko irakasleei
“1947an Lasartera etorri ginenez geroztik, amak behin eta berriro adierazten
zigun kalean ahoa itxita edukitzeko, ez nabarmentzeko eta ez sartzeko
inongo istiluetan…”
272
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
273
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Agustina
Mirón
Cano
Oria, 1927
Donostia, 2018
“
Agustina Mirón.
Éramos unos
ignorantes. La familia de Agustina Mirón vivió un exilio que duro
Cuando oíamos tres años. En ese trayecto, conoció de cerca la muer-
te de varios vecinos: Claudia Berregi, José Jañez,
el ruido de un Pedrito Bikuña, Teófilo Uria…
avión todos nos
metíamos debajo La familia Mirón Cano estaba compuesta por: padres, José Mirón Vera
de las mesa en y Urbana Cano Ollokiegi, e hijas, Josefa (1921), Lidia (1923), Juana (1925)
y Agustina (1925). En el año 1936, esta familia residía en la casa Aurre-
la cocina”. koetxea, del barrio de Oria.
Agustina Mirón comienza aportando datos en torno a su familia:
“El padre (Pepe sastre) provenía de Andalucía. Tenía el oficio de
sastre, y mientras hacía la mili obligatoria en Donostia, pudo encon-
trar un puesto de trabajo como criado en la empresa Brunet (Hilados
y Tejidos de Algodón Brunet y Cía). Y así es como se quedó a vivir en
Oria definitivamente, y así mismo, conoció a mi madre, nacida en el
mismo Oria”.
Agustina dice que en aquellos primeros años en Lasarte-Oria no
había más que tres empresas grandes: Brunet, Michelin y Uca. Sus
padres pertenecían a la primera de ellas, al igual que sus hermanas
mayores tras dejar los estudios.
Nos ofrece un dato que nos puede dar la medida del poder de la
familia Brunet, propietaria de la empresa del mismo nombre.
“Me acuerdo de pequeña, cómo organizaba fiestas la familia Bru-
net en su casa de Oria; invitaban a personas distinguidas de la clase
alta de la sociedad. Si nos fiamos de su apariencia, debían tener mucho
274
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
275
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
nosotros, y cuando oíamos el ruido de y Martina, que servían en casa de una realizó a partir de dejar Donostia.
un avión todos nos metíamos debajo familia que vivía allí en Donostia, nos “Nos alojamos en un edificio de-
de las mesa en la cocina. invitaron a que fuéramos donde ellas, lante de los Altos Hornos. En con-
Claudia, hermana de los Berregi, pues la familia se había marchado. creto, en casa de un médico, fascista
se encontró un día con nosotros, y Pero el padre de Jesús Alba, otro lo más seguro, que dejó la casa aban-
también se metió debajo de la mesa oriatarra, nos encontró una villa en donada. De Bizkaia, el recuerdo que
con el resto de la familia, del miedo Txoko Maite, cerca de la playa, y ha- aún a día de hoy más se sigue impac-
a los bombardeos. Resulta que meses cia allí nos trasladamos durante una tando, se refiere a los bombardeos.
más tarde, esta mujer murió en otro temporada. ¡Vaya la marcha que cogíamos hacia
bombardeo efectuado contra la po- Esos días fueron muy revueltos, los refugios, cada vez que oíamos tres
blación civil en Atxuri (Bizkaia). de muchos nervios. Vinieron los avio- veces la sirena! La mayoría de veces
A los quince días bajaron las tro- nes, echaron papeles, avisando que si nuestro refugio era un túnel donde
pas de Mola al barrio de Oria, y lo en 24 horas no nos íbamos, deshacían no pasaba el tren, tenía sacos de are-
encontraron desalojado, solamente todo. Entonces, con el miedo metido na en las entradas. Lo peor era cuan-
habitado por los dos hermanos men- en el cuerpo, nos vino un tío de Gaz- do nos encontrábamos en el comedor,
cionados y dos perros que andaban tañaga con una furgoneta grande, y que arrojábamos por los aires la co-
sueltos por la calle. Les debieron nos llevó a tres familias del barrio de mida, y ¡a correr! A veces salíamos del
comentar, sorprendidos y desilusio- Oria, con destino a Sestao. Sería sep- túnel y vuelta a entrar, que volvían
nados: “!Joder, con la matanza que tiembre o así. Con nosotros no llevá- los bombardeos. Allí en Bilbao, una
pensábamos hacer aquí!”. bamos maletas, sólo fardeles hechos bomba destrozó el cuerpo de Jañez.
Eso sí, se encontraron con una con sábanas”. En los refugios, nos encontrába-
tercera persona joven que decidió mos con familias enteras del barrio
no marchar, con Sabino Romo, y el de Oria. Por ejemplo, la familia Arra-
general Mola dijo que lo matasen, y tibel Zuaznabar, es decir, Anttoni, y
lo mataron. A los dos hermanos, sin sus hijos Andrés y María1.
embargo, los dejaron en paz, porque Más adelante, a todos nos tras-
eran personas mayores”. ladaron a Bilbao, justo donde se en-
contraban otras de Oria, Eugenia
Huida de Oria Bikuña, su hija y su hermana Vicenta.
Tras dejar Oria, la familia Mirón Además, de vez en cuando nos ve-
Cano encontró refugio en Donostia. Urbana Cano y José Mirón, padres de nían milicianos del frente, como los
Agustina, el día de su casamiento, en 1920.
En casa de unos parientes, en el ba- hermanos Ignacio y Joaquín Arrati-
rrio de Gros. Allí no estuvieron más bel, Miguel Arregi… y otros. Les lim-
de diez días. Un día llegó el barco Cer- Familias de Oria, en el exilio de piábamos la ropa, y nos daban unas
vera y una de las bombas que lanzó Bizkaia perras”.
con dirección a la tierra impactó en la Durante el tiempo que duró el Pero nos llegó el día seguir con la
casa donde se alojaban. frente del norte en Bizkaia, su madre huida, tras la inminente ocupación
“Cayó desde el sexto piso hasta (Urbana) y las cuatro hermanas (Jo- de Bizkaia por las tropas franquistas.
el cuarto, y se quedó en el segundo sefa, Lidia, Juana, y ella, Agustina) Nos fuimos a Barakaldo, y nos encon-
donde vivíamos nosotros, entre las convivieron juntas. En lo que res- tramos con otros de Oria, porteros de
sábanas! De allí salía un humo in- pecta al padre, José Mirón, Agustina Brunet, Anttoni y Juanito Martínez.
menso! Unas amigas de Oria, Piedad no llega a recordar el recorrido que Luego nos pusieron un barco para
1
Familia Arratibel Zuaznabar, que vivía en casa Braulia-enea. Padres José Arratibel y Antonia Zuaznabar. Hijos Joaquín, Ignacio, María,
Andrés y María Carmen. Los dos hermanos mayores participaron en el frente con el Ejército republicano. Más información respecto a
esta familia, en la entrevista realizada a Kontxi Arratibel.
276
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
marchar a Francia, en un barco carbonero. Y tan pronto encontraron abandonadas en septiembre de 1936, tras la
como partimos, nos paró el Cervera; preguntaron a la tri- evacuación del barrio. De allí te decían que cogieses lo que
pulación que qué llevaban. Les contestaron que carbón, y te correspondía. Como volvimos sin nada, nos asegura-
nos dejaron ir. Nuestro padre se quedó en Sestao”. mos algún colchón, aunque no fuera otra cosa. En el ba-
rrio se robaron muchas cosas. Como ejemplo, en casa de
Exilio francés una amiga distinguimos la máquina de coser del padre, de
“Nos llevaron hasta un pueblo cerca de París. Allí la estan- cuando era sastre.
cia duró hasta que finalizó la guerra del 36. Allí, además El propietario de Brunet, aunque ofreció a los padres
de la desprotección y la incertidumbre por nuestro futuro, un piso en Gizaldiberri, luego no quiso readmitir a nues-
recuerdo en especial la preocupación de las cinco mujeres tro padre como trabajador. Éste se vio obligado a trabajar
por poder desenvolvernos en francés. Nos las veíamos ne- en distintos sitios en el sector de la construcción. Hasta
gras para pedir cualquier producto básico en las tiendas. que tras unos años, lo volvieron a coger en la plantilla”.
Éramos torpes de verdad y no nos entendían!.
Las únicas noticias que nos llegaban allí eran de tinte Un topo en Oria
trágico, que hablaban de muertes: de cómo habían matado Agustína Mirón nos recuerda que tras la guerra conocie-
a Pedrito Bikuña y Teófilo Uria, o de cómo los alemanes ron a un topo en el barrio, a una de esas personas que no
mataron al marido de Joxepa Gabilondo, José Mari Azur- tuvieron otro remedio que hacerse los desaparecidos, con
za; decían que lo enterraron vivo”. el temor justificado a la represión:
“Joaquín Fernández, tras luchar con los rojos, volvió al
barrio de manera clandestina, y pasó dos o más años es-
condido en una casa”.
Regreso a Oria
Llegaron en 1939, tras tres años de vivir en el exilio.
“Se nos acercó un requeté de Urnieta, y nos condujo
hacia una casa del barrio, donde tenía una bodega aba-
jo, como si fuera una sidrería. Allí habían almacenado
todos los enseres, muebles… de las cosas que decían que
277
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Maria Luisa
Muguruza
Tellaetxe
Lasarte, 1947
“
Miseria eta
beldurra. Horiek
ziren gure amak
behin eta berriro
aipatzen zituen Maria Luisa Muguruza.
hitzak, gerra
Maria Luisa Muguruza 1947an urtean jaio zelarik,
osteko urteak miseriak eta ikarak markatu zuten gizartean hezi
deskribatzeko”. zen. Bere ustez, lasartearrak miseria gainditzen joan
ziren arren, ikararekin jarraitu zuten. Gerra urte-
tan gertatu ziren hilketak eta atxiloketak ikusita,
bertako jende gehienak ondo ikasi zuen irakaspena;
alegia, inor ez zela libratzen salaketaren arriskuaz.
278
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
279
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Miseria eta beldurra mesedea eskatu zion arrebaren aurka salaketa jarri zute-
“Miseria eta beldurra. Horiek ziren gure amak behin eta la-eta, ez dakit zer eta badakit zer esanez”.
berriro aipatzen zituen hitzak, gerra osteko urteak des-
kribatzeko. Miseria sukaldeetan nabaritzen zuen familia Euskararen aurkako giroa
bakoitzak, gosea nahiko zabaldua zegoelako; ez generorik “Euskara izan zen zapalkuntza politikoaren biktimetako
jateko ezta dirurik erosteko. Bularreko gaixotasuna za- bat. Debekatua bezala zegoelako. Lasarten apenas hitz egi-
baldu zen erruz, eta gizaseme sendoak izandakoak, hor ten zen, etxe zuloan zerbait batzuek, baina kalean batere ez.
ikusten ziren lanerako indarrik gabe, pattal. Gerratik bi- Baserrietatik jaisten ziren baserritarren ahotan entzuten
zirik irten ziren gazteak berriz ere etorri bai, baina osasu- zen euskara gehiena. Gizartean berebiziko eragina zeukan
nez hondatuta! Zenbat hil ziren horrela, etxean... elizak bera ere, gaztelaniaz aritzen zen jendaurreko ekital-
Eta beldurra ere, “anbientean” zebilen sentimendua di guztietan; izen euskaldunak jartzeko debekua ezartze-
zen. Esango nuke gosea jaisten hasi zela halako batean, ko orduan ere, konplizea izan zen. Hezkuntzan, maisu eta
baina ikarak jarraitu egin zuela urteetan aurrera ere. maistrak falangista edo margarita konbentzituen antze-
Gerrarekin eta errepresioarekin batera sortu zen senti- ra jardun behar izaten zuten gogo onez nahiz txarrez, eta
mendua izan zen ikara, eta luzez iraun zuen. Ni 1947an jaio ikasleek ederki asko ikasi behar izan genituen kantu eta
nintzen, eta txikitatik ohartu nintzen jende askok ezin eslogan frankistak, “Cara al sol”, “por Dios, por la Patria y el
zuela burutik kendu salatua izatearen arriskua. Salatua, Rey” eta hortik aurreragoko guztiak.
edo-eta hortik aurreragoko desgraziaren bat… Guardia
zibilen kuartela zegoen Lasarten, eta haiek ziren diktadu-
raren krudelkeria zertan zetzan garbi adierazteko ardura
zeukaten indar armatuak. Kontuz ibiltzen zen jende asko,
haiekin. Tarteka, aditzen genuen “halako hura harrapa-
tu dute”, “beste hura jipoitu egin dute”. Joxetxo Iartza zen
kasurik ezagunena guretzat. Beste arrazoirik gabe, gogoa
sortzen zitzaienean atzeman egiten zuten; kuartelean
egurtzen zuten latz, eta gero libre uzten zuten. Zizko egin-
da uzten zuten gizona! Abertzalea zen, eta ez zioten bar-
katzen gudaria izan zela; oso-oso fitxatua zeukaten.
Guardia zibilez gain, erregimena ordezkatzen zuten
gizon seinalatuak zeuden herrian. Bakan batzuk ziren,
botere handia zutenak; garai haiek bizi zituztenek me-
morian ondo gordeta dauzkagu haien izenak. Haietako
batek, harrokeriaz jokatzea izaten zuen gogoko, diruz be-
tetako kartera jendeari erakutsiz, eta bihozgabe agertuz
herrikide askok sufritzen zuten miseriaren aurrean.
Gerra urtetan ikusitakoak ikusita, Lasarten jende ge-
hienak bazekien inor ez zela libratzen salaketaren arris-
kuaz. Bazegoen psikosia. Behin gogoratzen naiz, 50eko
hamarkadan, gurekin bizi zen osaba bat, Pedro Berasate- Loyola batailoiko gudari taldea Gernikan, 06/12/1936an; tartean
gi, nola joan zen Hernanira Maria Etxarri Lasarteko mais- Joxe Antonio Muguruza ageri da. Atzean, Damaso Uria eta Juan
Arrondo. Erdian, Ramon Sarriegi, Roke Aristibia, identifikatu gabea
traren alde deklaratzera. Maistraren anaia zen Nikolasek (Eibarko semea) eta Jose Antonio Muguruza. Aurrean makurtuta,
Kepa Albisua eta Jose Velez.
280
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
281
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Laura
Munduate
Arruti
Andoain, 1922
Lasarte, 2019
“
Laura Munduate.
Gerra ostean, bi
urteren buruan, Gerra osteak, gerrak berak baino bihotz-oinaze
senarraren, bi sarkorragoak eragin zizkion Laura Munduateri,
ezin gertuagoko lau pertsona maitagarri eraman
seme-alaba txikien baitzizkion bi urteren buruan.
eta ahizparen
heriotzek egin Mikeletea eta jostuna ziren Lauraren gurasoak, Andoainen jaio ze-
zuten bisita etxean”. nean 1922an. Aurrez, nor bere aldetik guraso bihurtutakoak ziren le-
henbizi, eta alargundutakoak ondoren.
“Aita hiru seme-alabekin geratu zen alargun, eta ama laurekin.
Ezagutu ziren, eta ezkondu. Bien artean, bildu berritan, zazpi se-
me-alabako familia osatu zuten: Juan Antonio, Joxe Mari, Inaxi,
Nikolas, Joxe, Frantzisko (Aita Eduardo, pasionista) eta Justa. Eta
ezkonduz geroztik, bi haur eduki zituzten: Maritxu ahizpa eta biok. Bi
urteko aldea geneukan biok, neu zaharragoa.
Aita nik 12 urte nituela hil zen, 1934an. Eta orduan amak erabaki
zuen Errenteriara joatea bizitzera, bere seme Joxeren ondora; bizargi-
na zen han. Familian denak ziren nazionalistak, eta askotan izaten gi-
nen bertako Batzokian. Igandeetan Joxe anaiak paga ematen zigun,
eta horretarako, euskaraz mintzatuko ginela agintzen genion, berak
hala eskatuta!
Errenterian amak ez zuen askorik iraun; gaixotu egin zen, eta ge-
rra hasteko atarian hil zen.
Gerra etorri zenean, Joxe anaia nazionalista zen, eta hark ihes
egin zuen. Etxean bere emaztea -Josefa Lasa Urbieta-, biren bi ume
sei eta lau urtekoak, Maritxu eta ni geratu ginen etxean. Baina agudo
282
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Zutik, Juan Polo Criado (Lauraren ahizpa zen Justaren senarra), Jose Munduate Imaz (Lauraren
osaba) eta Jose Iturria Arruti (Lauaren osaba). Eserita, Justa Iturria Arruti (Lauraren izeba),
Josefa Arruti Zinkunegi (Lauraren amona), Frantzisko Iturria Arruti (Aita Eduardo pasionis-
ta, Lauraren osaba), Frantzisko Munduate Agirre (Lauraren aitona), eta, Josefa Lasa Urbieta
(Lauraren anai Jose Iturriaren emaztea). Lurrean, Laura Munduate eta Maritxu Munduate
Arruti (Lauraren izeba). Gerra aurre-aurrean denak bilduta, Gabirian.
batean, haren bide beretik abiatzea urreratu zen, bost urteko haurra es- “Maritxu eta biak ederki zaildu gi-
erabaki genuen. Koinata zen heldu kutik zekarrela eta bigarrengo baten nen Bilbon! Jende ilarak sortzen ziren
bakarra, eta hark hartu zuen eraba- esperoan zela. Juan Polo Criado se- janari banaketen guneetan, eta biak
kia. Pasaiako portuan itsasontzi txi- narrak eta hiruek alde eginak ziren goizeko 04:00etarako jartzen ginen
ki batean sartu eta Ondarroan hartu Lasartetik. Senar hori gero hil egin zain, pentsa! Egunez, berriz, etxeko
genuen lurra berriro. Gu txikiak gi- zuten frontean Bizkaian, eta Derioko umeen zaintzan igarotzen genituen
nen eta pentsatzen nuen artean: “guk kanposantuan lurperatu zuten; ez ordu asko. Eta aire-erasoen gainean
zer egiten degu hemen?”. zuen Sabino jaio berria ezagutzeko zer esan? Alarma-tutua maiz entzu-
Ondarroan jendea antolatzen paradarik eduki”. ten genuen, eta halakoetan lasterka
hasi ziren, eta gu Bilbora bidera- bizian errefugioetara jaisten ginen,
tu gintuzten. Bilbon, Korkostegi Errazionamenduaren eta gertuenen zegoenera; auzoan ondoan
okulista famatuaren etxean igaro bonbardaketen erdian zegoen tren-tunel batera, noizean be-
genuen lehenbiziko astea, eta ondo- Bilboko bizialditik zerbait azpima- hin. Hain justu tunel horretan giza
ren, Zazpi Kaleko etxebizitza batean rratzekotan, errazionamendua eta tragedia galanta gertatu zen behin,
ia hamar hilabete. Hain, guregana airezko hegazkinen erasoak aipa- jende pila bat barruan babesean sartu
Justa (Iturria Arruti) ahizpetako bat tuko lituzke Laura Munduatek. eta orduantxe trena pasa zenean.
283
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Bilbon ezin zela gehiago egon nere Jesukristo Jauna!-ka. Miraria Lasartera heldu eta agudo, Orian
frankistak zetozelako-eta, Gueñe- izan zen gu bizirik ateratzea! Bruneten lanean jarri ginen. Nik,
sera abiatu ginen, Bizkaia eta Kan- Handik Solaresera, Kantabria- langile gisa, sei urte Bruneten egin
tabriako mugan dagoen herrira. ra. Bi hilabete eta erdiren ostean, nituen, eta beste zazpi Michelinen.
Bidean, aeroplanoen bonbardaketa soldadu frankistak heldu ziren, eta Bien bitartean, gizona frontean
batek harrapatu gintuen. Bide baz- etxerako bidea hartzea beste erreme- hil eta gero, alargun eta bi ume txi-
terrean etzanda geundela dardarka, diorik ez ziguten utzi. Baina Errente- kiekin geratu zen ahizpak, Justa
obus batek eztanda egin zuen ezin rian gure koinatak nahiko endredoa Iturriak, Iparraldean bukatu zuen.
gertuago; hark mugitu zituen lurra bazeukan, eta Lasarten geneuzkan Azkainen gure anai Eduardo bizi zen,
dena euria bezala etorri zen gure gai- familiarrek egin ziguten gonbitea. fraide pasiotarra, eta hark lagundu
nera. Eta errezatzen pasa genuen gau Gure amaren lehengusuak ziren zion pixka bat. Urte batzuen buruan,
oso bat, hilko ginela pentsatuz. Behin horiek, Oztaran auzoan, Etxeberri guregana etorri ziren ama eta bi
eta berriz errepasatu genituen txiki- Bekoa etxean bizi ziren Joxe Alkor- haurrak”.
tan doktrinan eta komunioan buruz ta eta Pilar Garitazelaia. Era horre-
ikasitako errezo guztiak, alajaina! Ai tan, 15 eta 14 urteko bi neska koskor,
EAE-ANV alderdiak osatutako batailoi bateko gudariak Bilboko kaleetan desfilean 1937an. Tartean, Ramon Goikoetxea Gorriti lasartearra,
ondorengo urteetan Laura Munduaterekin ezkonduko zen gaztea.
284
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Okerrenak gainditu zituelakoan Gerra osteko urteetan, giro etsigarri eta goibelaren
18 urterekin Laura Munduatek Ramon Goikoetxea Gorri- baitan, oso noizean behin auzo-giroan o spatzen ziren
ti lasartearra ezagutu zuen, eta urte batzuk egin zituzten dantzaldiak ziren haizea hartzeko aukera bakarrak
ezkongai gisa. Pertsona maitagarria topatuta, hartaz gero gaztediarentzat. Moral estu eta errepresibotik libratzen
bizimodu zoriontsu bati ekin ziola pentsatu zuen Laurak. zen espazio bakanetakoa izango zen Irubide du
Baina ezin okerrago egon sinetsita Laura! Gerra bera bai- aipagai Laurak.
no gaiztoagoa gertatu zitzaion gerra ostea emakumeari. “Astelehenetik larunbatera bitarte lana besterik ez
“23 urte nituela ezkondu ginen, 1945ean. Neska eta mu- genuen egiten, eta baita igandeetan maiz. Gazteak gi-
tila eduki genituen agudo. Baina pozak gutxi iraun zuen nen, umerik ez genuen oraindik geure kargu. Etorriko
gure artean: gerra osteko gose, miseria eta gaitzak gizarte ziren garai horiek, baina bien bitartean, behar genuen
osoan kolpatu zuen, eta modu krudelean gurean. Bi urte- distraitzeko zerbait, pozaldi txikiak, dantza… Irubiden
ren buruan, maite nituen inguru-inguruko lau pertsona dantzaldia edukitzen genuen gazteek igandetan, Lasar-
hil zitzaizkidan: hilabete gutxiko bi umeak (zortzikoa tetik gertuen. Hemen Lasarten, Goikaleko Apreterian
bata eta hamaikakoa bestea), senarra eta ahizpa. Sena- geroxeago hasi ziren; Andoaingo Pepe Loinaz Jaungoi-
rraren kasuan, urte batzuk lehenago, bikote ginela, Lo- koa etortzen zen bere akordeoiarekin. Dantza giroan
groñora joan behar izan zuen soldaduskako hiru hilabete ezagutu nuen Joxe, nire senarra izango zena gerora.
kunplitzeko geratzen zitzaizkiola esan baitzioten, eta ego- Behin, Irubidetik bueltan bagentozela, Mirentxu
naldi hartatik bularreko gaitzarekin itzuli zen. Hor eduki etxean kuartela izaten zen, eta bere parera iriste-
zuen jatorria bere heriotzak. koan, edo lehenago, tronpeta hotsa hasi zen, bandera
Burua altxatzeko kasik denborarik gabe, nire senarra altxatzeko edo beheratzeko edo kentzeko momentua
zenaren ama (Maria Gorriti) zaintzera jarri nintzen, eta nonbait. Etorri zaigu soldadu bat, eta hark kapitainaren-
zazpi urte alargun egin ostean, bere beste semearekin, gana bulegora joateko agindu. Eta kapitainak esan zi-
Joxerekin, ezkondu egin nintzen. Bi seme eduki genituen”. gun: “Tengan mucho cuidado, les advierto. No les meto en
Joxe, 36ko gerra piztu zenean Lasarten geratu zen gaz- la cárcel porque es la primera vez. ¡Pero que sea la última
teetako bat izan zen. Agudo, tropa frankistak erreklutatu vez que no saludan!”.
egin zuten indarrez, eta frontera eraman zuten anaiaren
Oharra: argazki zaharrak elkarrizketatuak utzitakoak dira.
eta herriko hainbat lagunen kontra egitera. Hango eta he-
mengo fronteetan ibili behar izan zuen.
285
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Gabriel
Nogues
Martikorena
Lasarte, 1920
“
Gabriel Nogues.
1938tik 1944ra
frankistekin Gabriel Noguesek Bizkaira egin zuen ihes familiare-
derrigor ibili kin. Hiru anai gudariak izan ziren. Bera, Santanderren
atxilotu eta frankistekin soldadu izatera behartu zu-
ostean, Lasartera ten; 1944an etxera itzuli ahal izan zen.
iritsi, eta Guardia
zibilak jaun eta Nola gogoratzen duzu Lasarte Errepublika garaian?
jabe ziren herri Gazte xamarra nintzen, orduan, baina gogoan dauzkat kontu batzuk.
Hemen ziren errepublikanoak, nazionalistak... Errepublikanoa zen
bat topatu nuen. gure aita, karlista baino gehiago. Errepublikak politika kalera ate-
Gaiztoak ziren”. ratzea ekarri zuen, eta hasi ziren sozialistak, komunistak, EAJ-PNV,
EAE-ANV... Karlistek indar gutxi zuten herrian, apenas zegoen eskui-
nekorik, dozena erdi bat agian Lasarte guztian. Bakoitzak bere egoitza
zeukan; elizaren (San Pedro) atzeko plazan nazionalistek Batzokia zu-
ten, eta hor egiten zituzten dantzak eta antzerkiak-eta. Eta sozialistek,
Anaiakeko kurba horretan zegoen etxe batean, hortxe zuten egoitza.
Nazionalista eta sozialisten artean nahiko xextra izaten zen. Ora-
in baino askoz gehiago. Beraien artekoak! Ideologia ezberdinek beren
egunkariak izaten zituzten, eta militanteak ibiltzen ziren kalean he-
rritarrei eskaintzen.
Lasarte eta Oria orduan ziren bi herri guztiz desberdinak. La-
sarten dominatzen zuten nazionalistek, eta Orian sozialistek eta
komunistek. Eta sozialistak ez ziren orain bezalakoak, ordukoak
ziren oso aurreratuak. Ez dago ondo egina konparaketa, baina nola
izan da orain ezkerra eta euskalduna ETAkoa? Oso erradikalak
ziren. EAJren aurkakoak ziren, ikaragarri antiklerikalak, zioten
286
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
apaizak eta elizak erre egin behar Gauzak horrela, biztanleriaren altzariak-eta bere etxera eraman zi-
zirela, herriaren etsaiak balira beza- %90ak alde egin zuen Lasarte-Oria- tuen. Bertan bandera monarkikoa
la. Eta b
atzuek, pistolak-eta ibiltzen tik. Gure familiatik bi arreba geratu jarri zuten, eta han paretik pasatze-
zituzten. ziren; alde egin genuen gainontze- rakoan besoa altxa beharra zegoen.
Adibidez, Lasarten bazen via koek. Eta nire kasuan, luzerako alde Militarren desfilerik eta horrelako-
crucis bat, San Pedrotik abiatu eta egin etxetik: 16 urterekin joan, eta 24 rik ez dut uste antolatu zituztenik,
Zabaletaraino iristen zena; bada, urterekin itzuli! oso txikia baitzen Lasarte! 1.000
bide horretako gurutzeak botatzen bizilagun, eta gainera gehienak ihes
zituzten. Eta hileta zibilak ere egiten Eta kolpe zaleak eta erreketeak eginda zeuden. Jendea, errepresalien
zituzten, elizara sartu gabe. Elizaren Nafarroatik hurbildu zirenean? biktima izateko ere, ez zegoen!
aurretik pasatzerakoan ere, eskua al- Jendeak al zuen tokietara jo zuen.
txatzen zuten! Zubietara, Bizkaira, Frantziara... Eta Zure anaiak nola ibili ziren
Lasarten hilak gutxi izan ziren. jende gaztea hasi zen mobilizatzen frontean?
Eta gerra hasi berritan PNVkoak mo- ahal zuen bezala, ze ez zegoen anto- Nire anai zaharrek batailoietan ize-
jetara zaintzera joaten ziren gauez; lakuntzarik. Orduan lagun batzuk na eman zuten: batek, Tiburtziok,
izan ere, entzuten baitzuten ezke- elkartzen ziren eskopetak hartu eta EAE-ANVren San Andres batailoian,
rrekoen ahotatik “komentu hori erre batailoiak osatzen zituzten. Baina beste bik, Nemesiok eta Juanek, Le-
egin behar da, zertarako dira horiek antolakuntza oso eskasa zen. Ezere- nago Il nazionalistan. Esango nuke
guztiak?”. Orain nahiko igualtsuak zetik hasi behar zen, armamenturik Lasarteko gehienek azken horretara
dira, baina orduan gorroto handia ez zegoen, eskopetekin-eta ahal zu- arrimatu zirela: Pello Sarobe, Rezola,
zegoen, bata besteren kontra. Jaleo ten bezala. Gero Bizkaian hobe hasi Makazaga… gehiago ere baziren, bai-
handia zegoen gerra aurretik. ziren antolatzen, defentsa posizioak na ez naiz gogoratzen.
Lehen ere esan dut, Lasarten ge- eta batailoiak. Zergatik banatuta ibili ote ziren?
hienak ziren edo nazionalistak edo Badakizu nola izaten den. Batzuek
ezkerrekoak; Franco edo gerraren gauza bat pentsatzen zuten, eta bes-
alde jarri ziren eskuinen aldekorik ez “Jendeak ahal zuen teek bestea. Nire anaiak ere ez ziren
zegoen ia. tokietara jo zuen. politikoak, seguru aski, ez ziren ez
Zubietara, Bizkaira, nazionalistak ezta ezer. Baina iritsi
Nola gogoratzen duzu gerraren Frantziara... Eta zen momentua norabaitera joan be-
piztuera? harra zeukatena, eta zirt edo zart,
jende gaztea hasi zen
14 urterekin Iruñera joan nintzen, hara sartu ziren.
mobilizatzen al zuen
salesiarretara, jostunaren ofizioa
ikastera, eta urte eta erdi han nera- bezala, ze ez zegoen Zuek, nondik nora ibili zineten
mala sortu zen. Han, nire lagunak antolakuntzarik”. Lasartetik ihes egin eta gero?
denak erreketeak ziren, de derechas Gure familia guztiak hartu zuen
y carlistas. Lasarten, jendea beldur- Lasarte-Orian sartu zirenean, ba parte ebakuazioan, kamioi zahar
tu egin zen: “¡Que vienen los moros!”. al dakizu zer gertatu zen? batean sartuta; bi arreba ezik.
Moroek bortxatu egiten zutela, eta Moroak eta erreketeak etorri ziren, Horiek bakean utzi zituzten fran-
erreketeek aurrean topatzen zituz- eta Villa Mirentxun komandantzia kistek; ez ziren politikan sartu
ten pertsona guztiak akabatzen zi- ireki zuten. Hor zegoen militar bat, inoiz, ez euskarazko antzerkian
tuztela... “¡Si los requetés son iguales Alacantekoa, Lasarte herrian jaun ez ezertan, eta igual horrexegatik
que nosotros!” erantzuten nien nik. eta jabe bihurtu zena. Mirentxuko libratu ziren.
287
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Euskal Gudarosteko gudariak 1937an Laredoko kontzentrazio zelaian. Tartean, Lasarte-Oriako zenbait, Nogues anaiak barne. Zutik: (1) Ne-
mesio Nogues; (2) Pako Makazaga; (5) Migel Sarobe; (6) Luis Izagirre; (7) Bixente Makazaga; (8) Joxe Mari Izaga; (9) Felix Pontesta; (11) Pello
Sarobe; (12) Juan Nogues; (13) Ramon Goikoetxea; (14) Juan Izagirre; (15) Goikoetxea; (16) Erauskin. Makurtuta: (17) Patxi Elosegi; (18) Jose
Luis Izagirre; (19) Joakin Fernandez; (20) Rezola; (21) Gabriel Nogues; (24) Josetxo Iartza.
Hiru anaiak frontera abiatu zi- Guk Bizkaiko herri txiki batean lubakiak eraikiz. Leku finkorik ez
ren, eta gainerakoak Eibarrera hel- egin genuen bizialdia, Gorostikan, genuen edukitzen, batetik bestera
du ginen hasiera batean, hangoa Zornotza aldean. Han egon ginen beti. Eta horrela genbiltzala ikusi
baitzen gure anai zaharrenaren bitartean, lubakiak eraikitzen ari- nuen Gernikako bonbardaketa, nola
andregaia. Baina egun gutxi egin tu nintzen, 16 urte nituela. Herri- botatzen zituzten bonba supiztaileak
genituen han, atzetik zetozelako ko lau mutil koskor joaten ginen, eta nola kiskali zuten dena. Abioi txi-
frankistak. Instintu naturalez jokat- Burdinazko Gerria delakoaren ki italiarrak ibiltzen ziren, eta metrai-
zen zen orduan, “badatoz, eta goazen eraikuntzan parte hartzera. Bolun- latu egiten zuten inguruan ikusten
aurrera”. tario izan zen lan hori; egiatan, ni zuten guztia, asto bat erreparatuz
Nahiko inprobisatua izan zen etxetik atera eta berriz itzuli arte ez gero hari ere tiro egiten zioten.
ebakuazioa. Nora iritsi, han bertako nuen txanponik eduki patrikeran. Anaiaren aitaginarreba hil-
udaletxeak iheslarien esku hutsak Inguruko jendea jardun genuen lu- dakoen pilara bota zuten, birikak eta
zeuden etxeak jartzen zituen. Oi- bakiak egiten, zaharrak eta gazteak. txikituta zituela-eta hiltzat eman eta
narrizko bizimodurako behar diren Arbolak bota, zuloak egin... Denbora gero. Herriko medikuak ikusi zuen,
baldintzak ere egokitzen zituzten; guztian ezjakinean ibili ginen Bi- eta bizirik zegoela ohartu, eta ospi-
jantokiak antolatu eta otorduak zkaian, gerra nola zihoan gehiegi ja- talera eraman zuten. Ikaragarri-ika-
emanez, e.a. kin gabe. Egunez lo eginez, eta gauez ragarriak egiten zaizkigu orain
288
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
gertakizun horiek, baina saltsaren errefuxiatuak eramaten zituzten. eta koinatak lanean hasi ziren; baita
erdian zaudenean normala egiten Nire familia horietako batek eraman gure aita ere, artean gaztea baitzen.
zaizu dena, jarri egiten zara. Nik, zuen Frantziara. Alice Marie zuen Urte terdi edo egin zuten han, ez
pertsonalki, ez dut gogoan gerran izena itsasontziak, uste dut. Bretai- gehiago, eta Lasartera itzultzea era-
asko sufritu izana; gazteak ginen, niaraino iritsi ziren, bidean kristo- baki zuten.
indarra geneukan… Baina orain renak pasa eta gero, itsaso txarra
pentsatzen jartzen naiz, eta aitortu tokatu baitzitzaien. Ni Bilbon geratu Familia Frantzian, eta zu non
behar dut gerta litezkeen egoerarik nintzen. geratu zinen? Zergatik?
ankerrenak gertatu zirela. Bretainian, hasieran, herritarrek Bilboko portuan niri galarazi egiten
zera esaten omen zuten: “¡Que vienen zidaten aurrera egitea. 17 urte nitue-
Eta zer egin zenuten tropa los rojos!”, komunistak zirelakoan. lako. 16 urtetik beherakoei, zaharrei
frankistek Bizkaia hartu Gero guretarrak ezagutu ahala, iku- eta emakumeei uzten zieten pasatzen
zutenean? si omen zuten katolikoa zela, jende bakarrik. Ez atzera ez aurrera geratu
Atzeraka-atzeraka, Bilbora ailegatu normala. Eta horretaz konturatu zi- nintzen. Bilbon, bakarrik eta ez diru-
ginen. Bilbon nengoela 17 urte bete renean, oso ondo hartu omen zituzten. rik ezta arroparik; kale gorrian! Eta
nituen. Etxea behar zuten guztiaz bete omen han gora eta behera nenbilela, talde
Orduan barku frantziarrak eta zieten orduan. Eta ohituta baitzeun- bat ikusi nuen jaten ari zena. CNTko
ingelesak porturatzen ziren eta den lantokian lan egitera, nire arrebak pare bat batailoikoak ziren. “Ven a
Nogues Martikorena familia 1927an. Zutik: Tiburtzio, Martzelina, Mari Kruz, Nemesio eta Manuela. Eserita: Maria (ama), Juan, Felix (aita),
Gabriel eta Maritere.
289
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
290
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Eta non bukatu zenuen zuk Laster etxera itzultzeko baimena, Etxera joaten utziko gintuztela es-
gerra? hilabetekoa, eman ziguten. Ondo- pero genuen, boluntarioak baikinen,
Bartzelonan sartu ginen arte, kristo- ren, Madrilera, eta handik Toledo eta gure lana egin genuela uste baike-
renak pasatu eta gero, zorriekin-eta. Guadalajarara. Eta orduan bukatu nuen! “Todo por la patria”. Patria
Katalunia lehen zen gorria, eta gera- zen gerra. Edozein modutan, gerra horren alde horrenbeste egin, eta me-
tu zen nazionalekin. balitz bezala jarraitu genuen, okupa- sederik inondik ere dut jaso!
Eta begira nola diren gauzak. La- zioak egiten. Toledotik abiatu eta ia 20 edo 21 urte nituen orduan.
gun batekin nengoela, bala galdu bat Jaeneraino iritsi ginen, Valdepeña- 1941ean-edo izango zen hori. Egin
etorri, eta eskuan jo zion. Eta esan seraino bai, Mantxan barrena. Hor, kontu, 18 urterekin joan nintzen
zuen: “¡Me ha dado una bala, me voy Mantxan ardo asko dago, eta horko soldaduskara, eta 24 urterekin itzuli
al hospital!”. Pozik esaten zuen! Ba upategiak denak utzita zeuden. Gure etxera.
al dakizu zergatik? Bada, frontetik eginkizuna, upategi horiek okupatu
ateratzea, jatea, garbitzea, gauean lo eta zaintzea izan zen.
bero egitea…
Ni sekula ez nintzen zauritu sei Eta Manchatik etxera?
urtetan. Gaixo egon bai, kalentura- Ez! Mantxatik Bilbora destinatu
rekin. Muturreko egoeratan kon- gintuzten, hango kuartelera. Beste
turatzen zara pertsona ikaragarri lau urteko soldaduska egiteko! Oso
gogorra izan daitekeela. Oraingo gaizki hartu genuen jakinarazi zi- Oharra: argazki zaharrak elkarrizketatuak
umeak, mantekilazkoak dira! gutenean gure etorkizuna zein zen. utzitakoak dira.
291
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Edurne
Ocariz
Arrizabalaga
Oria, 1942
“
Edurne Ocariz.
En Lasarte
hubo muchas El padre de Edurne, Ronualdo Ocariz, no actuó en
denuncias, y una ningún frente, y por alguna razón absurda, estuvo
tres años preso en Ondarreta. Su madre, Manuela
estaba destinada Arrizabalaga, huyó a Bizkaia, allí donde encontró la
a mi padre”. muerte uno de sus hermanos, Víctor.
292
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
293
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Jone
Olaizola
Amunarriz
Donostia, 1951
“
Jone Olaizola
Jaizkibelen,
kapitain batek Fusilamenduen toki bilakatu zen Hirubidetik gertu,
gure aita lur Gurutzegi baserrian jaio zen Jone. Etxean, fusilatu-
takoen istorioak kontatu izan zizkioten.
azpian sartu eta
gauez txiza egiten Jone Olaizola Amunarriz Añorgako Gurutzegi baserrian jaio zen,
zion, euskaraz 1951/12/16an. Bere aita, bertakoa zen, eta ama, Larraulgoa. Bi alaba
mintzatzen izan zituzten, Jone eta bere ahizpa. Garai batean Gurutzegi baserria
sagardotegia izan zen, nahiz Jonek ez ezagutu.
sumatu zuelako”. Aita gerra garaian Jaizkibelgo gotorlekuan egon zen Francoren
tropekin, sukaldari lanetan. Esku soinua jotzen zuen, eta
Jaizkibelen zegoela, behin, Valladolidera bidali zuten, presoekin
trenean. Agintari militarren aurrean-eta musika jo zezan nahi
zuten. Valladoliden, bonbardaketen erdian, preso guztiak zezen
plazara eraman zituzten, eta aitak esaten omen zuen: “Nik pasa
nuen hotza, baina haiek zezen plazan ederrak pasako zituzten!”.
Jonek kontatzen duenez, Jaizkibelen zozketak egiten zituzten
frontera nork joan behar zuen erabakitzeko. Hiru zozketa egin, eta
guztietan bere aita libratu!
“Hiru zozketetan sukaldean geratzea tokatu zitzaion. Inguruko la-
gun asko fronterako bidean ikusten zituen azkeneko aldiz, eta handik
denbora batera, haien heriotzari buruzko albisteak iristen zitzaizkien.
Barruak nahasten zitzaizkion. Ezin zuen eraman hori, amorrua
eragiten zion! Eta horrela, laugarrengo zozketa egiteko atarian, bo-
luntario joango zela adierazi zuen. Orduantxe, baina, Jaizkibeletik
jaitsi eta Errenteriako bidean zihoala, gerra amaitu zela jakin zuten!”.
294
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Jaizkibelen egon zen garaian, beti berbera. Noizbait, Zarautzetik berriro esanez omen zihoazen. Hiru
bere aitari egundoko gaiztakeria ere ekarri izan omen zuten jendea. gazteen eszena hori beti berarekin
egin zion kapitain batek, euskaraz Fusilamenduen leku zehatza gordeta eduki zuen gure amak, eta
mintzatzen sumatu zuelako. seinalatzen zuten: Luzuriaga fabrika hilaurrean ere aipatu izan zidan”.
eta geure etxe tarteko errebueltan,
“Lur azpian sartu zuen, zulotxo petril bat zegoen lekuan. Adierazten “Peine estrecho” esamoldea
bat utziz, eta gauean txiza egiten zutenez, aditua zeukaten karlisten Jonek “peine estrecho” esamoldea
zion. Bada, handik urte batzuetara, gerran ere leku berean gertatu izan entzun izan du etxean askotan.
nik bederatzi urte nituela aitarekin zirela giza hilketak. Hara nola diren “Eso pasó en la guerra” diote
historiaren joan etorriak! askok gertatu zen hilketa mordoa
eskutik helduta Donostian nenbi-
Behin nire aitak bere gurasoei nolabait justifikatzeko. Baina aitak
lela, Urbieta kalean, kapitain hori galdetu zien ea usainik ez ote zuten “Eso pasó con el peine estrecho”
ikusi zuen aitak. “Egon hemen!” esan sumatzen, hildakoak etxetik gertu esamoldea erabiltzen zuen askotan.
zidan. Kapitainarengana joan, eta le- egonda. Eta aitonak ezetz erantzun Peine estrecho aipatuta, esan
potik heldu zion! Kapitainak, berriz, zion, karea botatzen omen zutelako. nahi izaten zuen tropen arteko
zera esan zion: “Si eres un hombre, no Era berean, gogoa daukat aitonak liskarretan baino jende askoz
me harás nada”. Aitak bakean zuen nola esan zuen fusilamenduen gehiago hil zutela ondorenean,
gizona, bestela kartzelan bukatu ze- egileak “nazionalak” zirela. pertsona ezagunen arteko
Iberdrolako zentrala egin mendekuak zirela medio. Alegia,
zakeela pentsatuta. Gure aitak uste
zutenean, hor gorputzak agertuko gerra momentuko hilketak gertatu
zuen ideien gainetik pertsona onak
ziren seguruenik, obretarako lurra eta gerora, orratzaren hortzak
eta txarrak daudela, eta gerrak argi mugitu egin baitzuten. Egin kontu estutzen joan zirela; estutzen, bai,
utzi zuela bereizketa hori”. gorpuak ez zituztela sakonera susmagarrien aurkako jazarpena
handiko zuloan sartu. Zentrala eta horiek akabatzeko tenorea.
Hirubideko fusilamenduak 1962-1965eko epean eraiki zutela “Ahal zituztenak eta gehiago
Makina bat fusilamendu gertatu zi- esango nuke”. garbitu zituzten!” adierazten zuen
ren bere etxetik gertu, baina jakina, Fusilamenduen atalarekin gure aitak. Halaxe gertatu zitzaion
jarraituz, Jonek, oroitzapenean bere lagun bati, Añorgan. Gerrako
ezin haien lekuko izan jaio gabea
dauka bere aitak zein amak nola kontu odoltsuenak bukatu zirela
baitzen. Etxean eta inguruko bizi-
kontatzen zuten gertakizun bana: pentsatuta normaltasunean bizi
lagunei adituta, ordea, badauka zer “Aitak adierazten zuenez, zirela, behin kalean harengana jo,
kontatua. Añorga Txikin bazen mutil bat, eta kuartelean aurkezteko agindu
“Etxekoek ohetik entzuten Down sindromea zeukana; behin, zioten. Hark esandakoa zintzo
zituzten tiroak gauez, eta goizean frankistak pasa zirenean ezkerreko bete zuen, eta gau berean Igeldora
hildakoak ikustera joaten omen besoa altxa zuen, eta han bertan fusilatzera eraman zuten”.
ziren. Ni ume nintzela, gogoratzen fusilatu zuten. Bestalde, amak Iraganeko gertakizunak
nola berritzen zituzten pasarte esaten zigun bera hamar bat kontatzeko orduan hausnarketa
beltz haiek, batez ere Eguberri urtetako neskatoa zela, betirako hauxe nahi luke adierazi Jone
gauean hasten zirenean maiz, geratu zitzaiola oroitzapenean Olaizolak.
mahai inguruan. Kondizio sozial iltzatuta bere begiekin ikusi zuena
guztietako jendea hiltzen omen Larraulgo jaioterrian; nonbait, hiru “Historia opzionala behar du
zuten, baita trajez jantzitakoak ere; gazte zimitoriora zeramatzaten izan. Ez baitago egia bakarra, nork
detaile hori egiten zitzaien deigarria, bertako hormaren kontra erailtzeko kontatzen dizun, halakoa izango
jende elegantea ere tartean ikustea! asmoz. 17 bat urte zituzten da. Bakoitzak, bizi izan duen huraxe
Ilunabarrean edo goizaldean gazteetako batek negar egiten kontatzen du”.
izaten ziren fusilamenduak, kamioi omen zuen, eta beste biek “guk
bat etortzen zen biktimez zamatuta, ez degu kalterik egin!” behin eta
295
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Juani
Ollokiegi
Sarobe
Lasarte, 1943
Kandi Intza
Zubillaga
Oria, 1933 Juani Ollokiegi, Kandi Intza eta Mari Karmen Ormazabal.
Mari Karmen
kideek, euren familiako kideei denetarik gertatu
baitzitzaien. Nork bere kontakizuna egin du.
Ormazabal Juani Ollokiegi 1943an jaio zen. Ezin izan zuen bizi etapa histori-
ko hura, eta jakin dezakeen guztia etxean entzundakoa da. Berak
Oria, 1926; Lasarte-Oria, aitortzen duenez, zoritxarrez, ez aita ezta ama ere ez omen ziren izan
2019 iraganeko gertakizunak kontatzekoak. Ez besteenak eta gutxiago eu-
rak protagonista zituztenak.
Hona segidan, elkarrizketan esandakotik garrantzitsuena
sintetizatuta:
“Nire aita, Regino Ollokiegi ezkongabea zen Errepublikan, eta
“
Orian bizi zen; Bruneteko langilea zen. Ideologiaz nazionalista zen,
Ama, haurra jaio EAJ alderdikoa. Primitivo Telletxea, egizabaldarrak eta horiek ziren
berria besoetan bere alderdi kideak.
hartu, eta Kontxi Sarobe nire ama eta biak 1936ko maiatzean ezkondu ziren,
eta Lasarteko plazan bertan jarri ziren bizitzen, Bautista Sarobe ai-
taxian Iruñera tonarena zen etxean. Laster, gerra piztu eta orduan alde egin behar
joan zen preso izan zuten. Etxea hutsik gelditu zen. Garai hartan etxeak jenderik
gabe ikusten bazituzten, beren ateak markatu egiten zituzten; etxe
zegoen senarrari horiek izaten ziren lapurretarako egokienak, eta hori ez gertatze-
erakustera” (Juani ko nire aitona etortzen zen baserritik gauak egitera etxe horretan.
Ollokiegi)
296
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Gurasoek Bizkaian ez dakit zen- kartzelan aske geratu, etxera etorri ezer askorik ez daukala gogoan aitor-
bat denbora egin ote zuten. Erre- eta gero hasi zen lanean. tu du Kandi Intzak. Zertzelada gutxi
publikaren aldeko Madrilgo eta Aita preso egon zen denboran, batzuekin azaltzen du bere familiak
Euskadiko gobernuek argitaratu zi- amak soldata etxera ekartzea bes- eta berak nola bizitu zituzten urte
tuzten diru billeteak eta txanponak te erremediorik ez zuen ikusi, non- haiek.
eduki izan ditugu gordeta etxean bait. Zulaika abizeneko familiako “Familia, gurasoek (Bernardo
betidanik, gurasoak Bizkaian ibili zi- bat Michelin lantegieko bulegoetan Intza eta Maria Luisa Zubillaga) eta
renaren seinale. aritzen zen, eta hark proposatu zion bi ahizpek (Maria Luisa eta biok)
Kontua da ama noizbait itzuli hasteko lantegian. Bere anaiak zera osatzen genuen 1936ko uztailean.
egin zela etxera. Ordurako haurdun esaten zion: “baina neska, neska, zer Lasarteko Etxadi etxean bizi ginen.
zegoen, eta 1938ko otsailean bertan, edo zer falta al zain, bada? Lanera Ama haurdun zegoen ordurako eta
nire ahizpa ekarri zuen mundura. joatea ere!”. Baina dirua behar hark abuztuan bertan erditu zuen etxeko
Aita fronteko zein tokietan ibi- alaba zaintzeko! Iruditzen zait ni hirugarren senidea. Gure amak kon-
li zen, zertan, norekin… ez galdetu, jaio nintzen arte aritu zela bertan. tatzen zuen gerra hasi zenean gure
ez baitakit. Nik dakidana da Gerni- Izan ere, ni edukitzeko zegoenean, ahizpa jaiotzeko zegoela, eta orduan
kako bonbardaketa historikoan, gure aitak esan zion: “bueno, atera milizianoek ospitalera erditzeko ge-
bertan egokitu zela. Zanga batean zaitez”. Lantegian aritu zen bitar- lara eraman zutela; bertan jaio zen.
egon zen sartuta, bonben burrunbak tean, garaiko lehenbiziko langile
entzunez. emakumeetakoa izan zen buzo urdi-
Aita Bizkaian atxilotu eta Iru- na eta guzti jantzita. Jarri zizkioten “Hiru anai, frankistek
ñeko kartzelara eramana zuten, ez eginkizunetan, galtzekin lan egitea borrokara eraman
nuke ziurtatuko San Cristobale- exijitzen zioten...”. zituzten. Batek, Pello,
ko gotorlekura ala Iruñea bertako
behin baimenarekin
kartzelaren batera. Bada, amak zer
etxera etorri, eta ez
egin zuen haurra jaio berritan? Taxia
hartu, eta hara abiatu haurra besoe- zuen gehiago itzuli
tan zuela; senarrari erakutsi nahi nahi izan” (Mari
izan zion. Dramaren eta tristuraren Karmen Sasiain).
erdian, poz pittin bat beharko zuten.
Urte haietan barrena aita nondik Bitarte horretan, nire aitak Za-
nora ibili zen, nahiko misterioa da baleta baserrira eraman gintuen
niretzat, baina etxean behin agertu ahizpa eta biok, bost eta hiru urteko
zen agiri bat Brunet lantegiak sinatu- haurrak, bertako etxekoandre Sin-
takoa eta bera aipatzen zuena. Agian forosa Erauskinek zaindu gintzan.
argi izpirik bat eman dezake: karta Gero gauza normalizatzen hasi ze-
bat da, Bruneteko zuzendaritzak nean gure familian, gurasoak etxe-
idatzitakoa (1938/09/01ean), eta ziur- ra itzultzea erabaki zuten, eta hara
Regino Ollokiegi Urdanpilleta, gudaria.
tatzen duena fabrika hori militariza- non, hustua topatu etxe barru guz-
tuta zegoela eta bertako langilea zela tia! Tresneri ugari bizilagun batzuek
gure aita. Baina ez dakit etxera eto- Kandi Intza Zubillaga eraman omen zituzten; kafegailua
rri berria zen orduan, edo eta etorri 1936ko kolpe militarraren eta ondo- eta kafeontziak, esate batera, ondoko
gabe oraindik, ez dakit. Seguruenera, rengo gaztaka belikoaren inguruan etxean ikusi izan zituen gure amak”.
297
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Geroztik, beste bi anai arreba hel- Hain zuzen, Kandik dioenez, Hen- Aita sei urte nituela hil zitzaigun,
du ziren. Zoritxarrez, horietako bat daian bizi zen osabak hartu zuen eta neu zazpi urterekin hasi nintzen
mutila zena, jaio eta hogeita bi hila- bere ahizpa Mikela eta honen fami- eskolara joaten; Urnietara joan behar
beteren ondoren hil egin zen, neumo- lia, 1936ko kolpe militarraren ostean izaten genuen, gure baserria Urnie-
niako gaitzak jota. Oriatik ihes egin behar izan eta gero1. tako lurretan zegoelako. Han bizi
Nire aita Akordagoitia lantegiko Bertan egon ziren, harik eta 1939ko zen gure izebaren etxean bazkaltzen
langilea zen. Ez zuen fronterik zapal- apirilean, gerra amaitu zela aldarri- genuen.
du, eta ez dakit horren zergatia; bali- katu zen arte. Etxean zaharrena ezkondu egin
teke ia berrogei urteko gizasemea eta zen, eta ni 9 urterekin egin ninduen
hiru alaba txikien aita izateagatik. Mari Karmen Sasiain Ormazabal izeba. Inor ez zen atera morroi, denak
Egia esan, soldaduska Afrikan egin Senide askoko familia bateko kidea lanera kalera! Anai zaharrenak Miche-
zuen. Bere beste bi anai profugoak da Mari Karmen; etxean txikiena zen linen aritu ziren, igeltsero gisa aritu.
zituen, Gabriel eta Santiago; baita bera, baserri giroan hazi eta hezia. Ni txikitan nahiko okerra
gerra aurreko urteetan. Nonbait biak Hona, familiaren inguruan eman nintzen, eta anaiak nire atzetik has-
ere soldaduska egiten ari zirela, Iru- dizkigun azalpenak: ten zirenean jotzeko asmoz, amaren
nera abiatu ziren. Elkarri begira jarri, “Senideetan hamargarrena izan gonapean sartzen nintzen, izterre-
eta galdetu omen zioten: “Pasako al nintzen 1926an jaiota. Berez hamaika tatik heltzen niola. Txikiena izanik,
diagu ibaia? Pasaz gero, Frantzian behar genuen izan, baina tartean eztitan bezala bizi nintzen amaren
izango gaituk”. Eta hala gainditu zu- badugu anai bat txikitan hila. Hona babespean.
ten muga. Ez zekiten tutik ez erda- nola ginen, zaharrenetik gazteenera: Baina 12 urte bete orduko, ama
raz eta ezta frantsesez ere. Azkenik, Manuel (1909), Pilar (1911), Joxe Mari gabe geratu nintzen. Gerra amaitu
bat Hendaian geratu zen, eta bestea (1913), Bixente (1917), Ixabel (1920), Pe- eta berehala izan zen hori, 1943an;
Bordelera abiatu zen. Joandako to- dro (1921), Eugenio (1924), Anastasi gogoratzen naiz nola esan nuen: “Ai
kietan ezkondu ziren biak. Franco (1924), Mari Karmen (1926) eta Mikae- ama, orain gerra bukatu eta gure ama
hil eta gero, edo akaso urte batzuk la (1928). hil da”. Tifusa zeukan bere ahizpa eta
lehenago hasi ziren muga pasa eta Baserritik bizi ginen. Lauterdi haren umeak zaintzera joan zen, eta
hona etortzen”. bezala ezagutzen zen gure baserria. hor non bera gaixotu zen!
Elgezabal Handi da berez etxe hori, 17 urterekin Brunet lantegian la-
baina pasadizo batetik aldatu zioten nean hasi nintzen. Auzo hori eta ber-
izena: nire aitonak omen zituen lau takoak asko estimatu izan ditut beti;
“Aitak ez zuen behatz eta erdi, eta esaten omen zio- nire lagunen amak eta, nire ama,
fronterik zapaldu, ten: “Ekarrizak bostekoa”, eta hark bertakoak baitziren. Gainera, Oriako
frankistek ez zuten erantzuten: “bostekoa nola emango jendeak ohitura handia zuen gure
eraman derrigor. diat, lau eta erdi dizkiat eta!”. Eta zer etxera etortzekoa, sagardoa edatera.
da eta, azkenean, Lauterdi izenare- Gero modistaren ofizioa ikasi
Baliteke ia berrogei
kin geratu baserria. Eta niri orain nuen, eta fabrikatik atera eta Do-
urteko hiru alaben
esaten didatenean Lauterdi-koa nai- nostiara zerbitzatzera joan nintzen
txikien aita zela, ematen dit poz handia. Eskri- Muro oinetako saltzaileen familia-
izateagatik” (Kandi tura zaharretan-eta Juanjosepenea rengana; oso ondo portatu ziren nire-
Intza). izendatuta omen dator baserria, bai- kin. Geroxeago, nire ahizpak familia
na nik ez dakit. izan zuenean hari laguntzera eto-
rri nintzen hona, Lasartera. Mikel
1
Kandik aipatzen duen izeba Mikaela eta bere familia, Oria auzoko 14an bizi ziren. Bizkaira ihes egin ostean, Frantzian exiliatu ziren.
Honakoek osatzen zuten familia hori: senar emazteak: Severo Cano Ollokiegi (Urnieta, 1888) eta Mikela Intza Kortadi (Urnieta, 1889).
Seme-alabak: Juan (Urnieta, 1913), Delfina (Urnieta, 1915), Magdalena (Urnieta, 1918), Sancho (Urnieta, 1921) eta Jose (Urnieta, 1926).
298
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Etxarri futbol entrenatzailea-eta, ne- badute?”. “Denekin gaizki!”. Amak zuten baserri harekin eta ez beste
ronek hezitakoak dira”. igartzen zuen zer izan zitekeen ge- inorekin. Zetorrenarentzat ez uzteko
Errepublikaren sistema demokra- rra, eta zer kalteak eragin zitzakeen. edo egingo zuten.
tikoaren aurka matxinatu ziren in- Nik, ordea, neska koskorra izanda, ez
dar militarrak Nafarroan antolatu nuen beldurrik sentitzen”. Hiru anai, soldadu altxatuekin
eta Gipuzkoako bidea hartu zuten. Ondorengo hilabeteetan, Sasiain Or-
Herrialde honetan, besteak beste Bidekutzeta baserriaren erretzea mazabal familiako hiru gazte fron-
Buruntzako mendi lerroan topatu “Gure etxean politika gutxi izaten tera eraman zituzten frankistekin,
zuten erresistentzia galanta, gaizki zen, baina uste dut gure ama nazio- behartuta.
armatutako boluntario abertzale eta nalistatik gehiago edukiko zuela Zaharrenak (Manuel) Michelinen
ezkertiarren aldetik. Elgezabal edo bestetik baino. Nolanahi ere, guk ez egiten zuen lana, eta enpresa hura
Lauterdi baserria Buruntza mendiko genuen ihesik egin, Lasarte-Oriako militarizatu egin zenez, bertan gera-
ipar magalean kokatzen da, eta ho- beste familia askok bezala. Gure bai- tu zen. Ondorengo hiru anaiak izan
rrenbestez, Sasiain Ormazabal fami- larako baserritar gutxi joan ziren. ziren soldadu frontean. Joxe Mari eta
lia han 1936ko abuztuaren azken bi Aurreneko egunetan, behiak eta ate- Bixente izan ziren lehen biak. Joxe
asteetan gertatu ziren borrokaldien ra arazten hasi ziren, baina gero be- Mari ez dakit ezkonduta ez zegoen
lekuko pribilegiatua bilakatu zen. rriro itzuli zizkieten. Nonbait, azkar gerra hasi zenerako; Bixente Melillan
“Gure etxetik bertan dago xamar iritsi ziren francotarrak. Bai- zegoen soldadu, eta gerrak han harra-
Buruntza, eta tiroak entzuten ziren na horiek sartu aurretik, errepubli- patu zuen. Pello horien atzetik zetorren,
pakun!, pakun! Nik uste jaleo gehie- kanoek Bidekutzeta baserria erre 18 urterekin. Gogoratzen naiz etxean
na Buruntzako magaletan izan zela, zuten, behiak atera eta baserriari su nola jakin genuen azken honen patua,
baina Andoain aldera. Nolanahi eman zioten. Etxetik ikusi genuen behin ama etorri zenean negarrez etxe-
ere, gure amak koltxoiak leihoetan dena; gertakizun hark bai eman zi- ra, eta nik galdetu nioenean: “Ama zer
jartzen zituen, balarik ez sartzeko. gula beldurra! Ez dakit zergatik egin dezu?”. “Pellok soldadu joan behar duela”.
Eta ukuiluan zegoen horma batean,
ama eta hiru txikienak egon ginen
han gordeta. Egun batean, soldaduak
etorri ziren, eta haietako batek esan
zigun: “¡No encendáis la luz a la no-
che, porque si no, os dispararemos!”.
Belarra izaten genuen pila han-
dia egina, eta etorri zen soldadu bat,
eta ezpata sartu zuen bertan, ea
baten bat gordeta zegoen ikusteko.
Tolosaldetik hona zetozenak ziren
horiek, frankistak eta erreketeak,
eta hemendik atzera Donostialdera
egiten zutenak nazionalistak ziren.
Nik amari galdetzen nion: “Ama eta
horiek irabazten badute?”. Eta berak
erantzun: “Gaizki!”. Eta ondoren gal-
Sasiain Ormazabal familiako anai-arreba gehienak bilduta, 50eko hamarkadan.
detzen nion: “Eta besteek irabazten
299
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Asturiastik Burgosera bidali zu- Eta bien bitartean, pentsa gu- “Ahizpak eta biok, eskolan egiten
ten; baina gero handik Lasartera oi- rea amak zer nola biziko zuen gerra genuen instrukzioa, Hernanitik
nez itzuli zen. Behin etxean sartuta, garaian, hiru seme bizitza jokoan Andoainera doan errepidean. Ins-
esaten zuen etxetik gehiago ez zela jartzen zutela”. truktoreak, maistra, alkatea eta
aterako. “Baina joan beharra daukak! txapelgorria izaten ziren”.
Hil egingo haute! Edo preso sartu!” es- Desagertuak Lasarten Azkenik, Lasarte-Oriako biztanle
aten genion. Baina, bera temati jarri Frankistek Lasarte-Oria eta Gi- bat Frantziako kontzentrazio zelai
zen, ez zela etxetik mugituko. Fron- puzkoa okupatu osteko errepresio batean hil zutela aipatzen du Mari
tean oso gaizki egon zela kontatzen atal askorik ez zuten ezagutu fami- Karmenek.
zuen, gosea izugarria eta ura edate- lian, gertu-gertutik ez behintzat. “Frantzian omen dago hilerri bat
korik ez, ura usteldua besterik ez zeu- Desagerketa batzuei buruzko jartzen duena gosez edo pozoituta
katela. Harrezkero, sendatu egin zen, aditzerarik eduki zuen Mari Karme- hil zituztela. Eta bertan badago bat
baina beti izan zen oso delikatua. nek berak: Lasartekoa zena, Etxarri abizenekoa,
Ikusita bereari eusten ziola mu- “Esaten zuten Luzuriagako fundi- gure koinatu Constantinoren anai
tilak, nire ahizpak Joxe Pa stel-i la- zio inguruan (Usurbil eta Lasarte bat. Amezketako familia batekoa
guntza eskatu zion; honek bazuen artean) eta Hernani aldean hiltzen zen. Amezketakoak ziren, baina La-
Urnietan ezagun bat Rekondo abi- zituztela. Gure ahizpak goizeko seie- sarten zituzten osaba eta izebak, eta
zeneko txapelgorri bat, eta haren- tarako jaisten ziren Lasarteko eliza- hona etorri ziren bizitzera”.
gana jo zuten ea gestioren bat egin ra, San Pedro parrokiara, eta Torre
zezakeen. Txapelgorri horrek, zer etxearen aurretik pasatzen ziren,
egingo eta, gure anaia eraman zuen frankistek komandantzia jarri zuten
ospitale militarrera, Atotxara. Biltegi eraikuntza hartan, Lasarte erdian.
batean jarri zuten lanean, sendagaiak Han pertsona asko preso edukitzen
ekarri eta eramaten, eta bertan zazpi zituzten. Gazte ugari! Mezetara era-
urte egin zituen soldadu! Txapel- maten omen zituzten. Eta hurren-
gorri-ak fama txarra zuen Urnieta go igandean, ahizpak berriro joan
aldean, baina gure anaia salbatu mezetara, eta hor non sumatzen zu-
egin zuen. ten makina bat falta zirela! “Gaur ere
Joxe Marik, berriz, badauka kon- bost gutxiago ditun, eta horiek hil egin
tatzeko moduko anekdota barregarri dizkiten” esaten zuten. Luzuriagara eta
bat, su frontean gertatutakoa. Be- Hernanira eramaten zituzten hiltzera”.
hin nahastu, eta etsaien lubakietan Herrian atxilotutako eta eraildako
sartu zen. Hizketan jarri omen zen bakan batzuen arrastoa ezagutu
etsaiekin: “Zuek nortzuk zarete?”. zuen Mari Karmenek, esate batera,
Eta aurkakoak zituela jakinarazi Egia familiako gaztea eta Barkaiztegi
ziotenean, hartu eta buelta eman familiako aita-semeak.
zuen etorri zen bidetik. Horixe pasa Bestalde, garai liskartsu hartatik,
zitzaion! Egin kontu zenbat zekiten Mari Karmenek zuzenean bizitu izan
frontean elkarri tiroka ari ziren gaz- zituen gertakarien artean, aipatzekoa
teak! Batzuk obligatuak, eta besteak batez ere, Urnietako ikastetxean ikasi Oharra: argazki zaharrak elkarrizketatuek
obligatuak! behar izan zuten instrukzioa da. utzitakoak dira.
300
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Juanita
Orbegozo
Garro
Oria, 1925
“
Nuestro padre Tras la muerte de Agustín Orbegozo en el frente, su
murió en las viuda y sus cinco niños -ente ellos, Juanita- tuvieron
que hacer lo indecible por salir adelante, inmersos en
trincheras de una posguerra marcada por la miseria y la muerte.
Elorrio; también
Los padres, Agustín Orbegozo y Gregoria Garro
fue abatido su “A mi madre, Gregoria Garro, en Oria la conocían como la Gregoria
sobrino, José Kaxkagorri, por el color del pelo, me imagino. Era una mujer de carác-
Eizmendi, que se ter. No tenía estudios, no sabía leer o firmar, pero era viva como la que
más. Tuvo que sacar a cinco niños adelante tras la muerte del marido
encontraba con él”. en el frente de Bizkaia. ¡Y bien que nos sacó a los cinco!
Trabajaba en Brunet. La verdad es que la inmensa mayoría de mu-
jeres trabajaban en Brunet. Al igual que la de hombres, a excepción de
mi padre y otros, que se iban a Luzuriaga, Michelin, o Añorga.
Al igual que la mayoría de la gente de Oria, mis padres eran socia-
listas y afiliados a la UGT. Mi padre, Agustín Orbegozo, era sindica-
lista; hacía su jornada en Añorga, cogía la bici para volver a Oria, y al
paso, entraba en la sede del sindicato, miraba si había alguna novedad
o algo que hacer, y se iba a casa”.
301
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
dábamos uno o dos pesetas, cada uno lo que tuviera. el barrio. Fíjate que no tenían otro remedio que agregarse
Había mucha vida social en Oria. Además, casi todas a las de Lasarte. La inmensa mayoría de niños y niñas éra-
las chicas de Lasarte iban a trabajar a Brunet. La carretera mos socialistas, y las madres nos preparaban con faldas de
se veía inundada de chicas por las mañanas que iban a la azul y blusa roja. Así íbamos a todas a las manifestaciones.
empresa. Luego, a los años, empezaron a poner fábricas de Se abrió una cooperativa al lado del sindicato, llama-
botones, y las trabajadoras se esparcieron. da La Esperanza. Los trabajadores y sus familias eran los
Las jóvenes de Oria y Lasarte siempre rivalizábamos. clientes que iban a consumir allí. Puede que el coste del
Como anécdota cómica, recuerdo que las de Oria venía- género no fuera más barato, pero era propiedad de la co-
mos las primeras a misa, y nos reservábamos las sillas, y lectividad, de los trabajadores. Cuando la guerra, los fran-
las de Lasarte se enfadaban con nosotras”. quistas la “limpiaron” y se hicieron con ella.
Se celebraban mítines y manifestaciones continua-
mente, por muy diversas reivindicaciones, pero casi siem-
pre por las condiciones de trabajo. Los compañeros de
“La unión entre vecinos sobresalía Hernani y Andoain les tenían envidia, y acudían muchas
en Oria. Todos éramos uno. Es más, veces, porque veían más ruido y movimiento.
si se moría uno, todos íbamos a dar Tras la guerra, aunque se hubiera instalado el régimen
al pésame, y les dábamos uno o dos dictatorial, no se perdió esa tradición luchadora. Aun sin
sindicatos, se protestaba. Se trabajaba bajo un sistema de
pesetas, cada uno lo que tuviera”.
explotación, y recuerdo que enseguida nos juntábamos
las mujeres y empezábamos a protestar”.
302
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
La revolución del 34
“En octubre del 34, cuando la famosa revolución, no hicie-
ron gran cosa en el barrio, pero se llevaron a varios chicos
a la cárcel, mas de 30, en un camión. Después de un perio-
do los soltaron, a la espera de juicio. Algunos se escaparon
Principios de los años 50, en una de las visitas que realizó la familia a Francia, como mis primos, los hermanos Agustín, Eusta-
Orbegozo Garro a la familia Etxezar que se encontraba refugiada en
Francia. De pie, José Orbegozo, Gregori Garro, Juana Viguera, Mª
quio y Bernardino Etxezar.
Ángeles Etxezar, Joaquín Goiaran, Plar Orbegozo y Carmen Etxezar. Durante el juicio, ese último apareció disfrazado con
Agachados: Gloria Etxezar, Celso Orbegozo y Juanita Orbegozo. sombrero y traje, de tal modo que nadie lo reconoció. En
Los niños son José Férnandez y Bernardo Charón Etxezar.
el transcurso del juicio, se arrima a uno, y le dice: “dile a
acercarse a la cocina de los Etxezar. Mi tío ponía el bas- mi familia que estoy bien, pero que no me entrego porque
tón en la mesa, y nadie rechistaba. Ni el hijo comunista. acabaría en la cárcel”. Se corrió enseguida lo de su presen-
Incluso, con la familia vivió uno de apopilo. Era profesor, cia, porque en pueblos pequeños todos nos conocemos. La
pero no me acuerdo de su nombre, solo sé que era de ori- verdad es que siempre tuvieron fijación hacia Bernardino;
gen maño. éste les producía inquietud, ¡como si fuera el ogro personi-
Ese profesor era muy inteligente, de ideas avanzadas, ficado! Luego desapareció en la guerra; decían de él que se
y las sabía expresar, mejor que cualquier vecino de Oria, y fue a Rusia, que si esto y que si aquello... Pero tras la guerra
gracias a ello, supo poner en movimiento a toda la juven- continuaron temiéndole.
tud. Yo creo que para cuando llegó la guerra, ya no ejercía A todos ellos los condenaron a no sé cuántos años, tras
de profesor, si no que estaba de liberado o algo así en el lo cual los de la guardia de asalto fueron a por ellos, a Oria.
sindicato. Fue muy dramática toda la secuencia de la detención. Sa-
Durante la guerra, todos los hermanos sufrieron pri- lió todo el barrio a defender a los chicos, y los de la guardia
sión, muerte o exilio. Ninguno se libró, y la prueba es que respondieron pegando con las porras. Había un amplio la-
apenas quedan miembros de la familia Etxezar a este vadero en Oria, con grifos grandes, y los guardias abrían
lado de la muga. La única persona que continúa en Lasar- los grifos a tope para que no se escucharan los gritos de
te-Oria es María Ángeles Exezar, hija de Lorenzo Etxezar”. dolor de ellos.
Entre los detenidos que fueron apresando poco a poco,
Personas derechistas se quiso meter una chica, María Ángeles Garro Aranburu,
“En Oria apenas había nadie de derechas. joven, de unos 20 años, que decía querer irse con ellos. Les
Nuestra maestra, María Astrain que era de Lasarte, gritaba cosas, les decía que detuvieran a todos los vecinos
era de ideología carlista. Si se enteraba que habíamos ido a o nadie. Al final la arrastraron a un lado, y se llevaron al
la manifestación, se ponía furiosa. resto al fuerte de Guadalupe.
La otra persona significada de derechas, era el cura Luego, con la amnistía de febrero de 1936, todos los pre-
don Rosendo Rekondo. El único que no tenía miedo a la sos y exiliados, volvieron”.
gente de Oria. El único que se enfrentaba a socialistas y a
303
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
1
Estas dos personas, hermanos, eran: José Luis Berregi Arozena (Urnieta, 1859) y Serapio Berregi Arozena (Urnieta, 1872).
304
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
305
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
306
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Auténtica necesidad de trabajar mucha esperanza de vida, mes o mes y medio a lo sumo.
“Había auténtica necesidad en nuestra casa, no teníamos Así las cosas, le preguntaron si había hecho bien a alguien
ni un plato para comer. Mi madre, cuando volvía de traba- durante la guerra. Entonces, se acordó de la historia ocu-
jar de Brunet, continuaba con la limpieza de alguna cocina rrida con un tío guardia de asalto (Antonio Fernández) de
o en la carnicería de Ángela Barkaiztegi, y yo me quedaba Lasarte, durante el frente de Bizkaia. A ese le hicieron pre-
con los más pequeños. Yo en Brunet comencé bien chava- so los republicanos y lo metieron en un barco en Bilbao. Su
lita, con 14 años; otras sé que empezaron con 13 años, que esposa (tía mía), llamó a su sobrino, a Eustaquio, para que
había necesidad de brazos. intercediera a su favor. Eustaquio, accedió a la solicitud, y
Además, tras completar la jornada de trabajo, mi her- mientras hacía las gestiones, se encontró con el panadero
mana Dominica -trece meses más joven que yo-, y yo, nos de Usurbil, que le dijo: “¿Ya podrías moverte para liberar al
metíamos en varias cocinas a hacer la limpieza, para ga- cura de Zubieta que también lo tienen preso?”. Total, que
nar una peseta”. aunque Eustaquio no fuera más que un militante socialis-
ta, se volvió con el tío y el cura.
Allá nos fuimos a la casa del cura Zubieta. “¿A usted na-
“En la cárcel de Ondarreta eran die le sacó de un agujero…?”. Le recordé que la persona que
extremadamente pésimas las le ayudó a liberarse, se encontraba preso, y enfermo, y que
condiciones de vida; conocimos a iba a durar poco. Le rogué que hiciese todo lo que pudiese
varios que perdieron la vida dentro por él, y nos contestó: “ya lo siento, pero no puedo. Como
son tantos hermanos los Etxezar, no sé quién de ellos me
de sus paredes”.
salvó”. De nada valió la visita. Y es que si tienes dinero, en-
cuentras las puerta abiertas, y si no, no. Ni la familia ni
nadie te puede salvar...
Visitas a Ondarreta A las pocas semanas, me vienen llamando a la puerta;
“A pesar de mi corta edad, me tocó ser una asidua visitante era Santus, el sereno de la empresa: “¿Aquí vive Gregoria
de la siniestra cárcel de Ondarreta. Garro? Pues que se sepa que ha muerto su sobrino, Eusta-
Casi siempre íbamos mi hermana y yo. Alguna vez, quio Etxezar”.
nuestra madre. Los carceleros tenían apuntados nuestros El cura aquel era un pájaro de cuidado, pues yo le cono-
nombres, y decían en alto: ¨¡la familia de Garro!¨. Bien que cía de no dejarnos bailar con chicos en la plaza de Zubieta.
nos agradecían las visitas los presos. Nos preguntaban Los y las chicas de Zubieta estaban más apagados por la
por Oria, por este y aquel vecino… Nos hacían más pregun- influencia del cura, pero los de Oria estábamos mas des-
tas que el confesor. Además, nos daban notas para dar a piertas y revoltosas, y en fiestas y romerías, siempre nos
sus familiares. Miguel Zialzeta, Cipriano Ernangil, mis buscaba a nosotras, “ya vienen las malas de Oria!” decían”.
primos Pedro José y Eustaquio Etxezar...
En Ondarreta eran extremadamente pésimas las con- Ángel Garro, otro familiar muerto
diciones de vida y conocimos a varios que perdieron la “Otro familiar nuestro también conoció la cárcel, pero a
vida dentro de sus paredes. ese no pudimos visitarlo. En concreto, era un tío, Ángel
Algunos murieron dentro, y el resto que pudieron sa- Garro, hermano de la madre3.
lir vivos de ella, no se libraron de la tuberculosis. Miguel Lo detuvieron en Oria; era muy mayor, pero se lo lleva-
Zialzeta, por ejemplo, murió dentro. Nuestro primo Eus- ron a un barco a Galicia. Y todo porque a sus raptores nos
taquio Etxezar, que tenia reuma del corazón, también les quiso decir donde estaban su hijos. Le preguntaban
sucumbió. Visita a visita, percibíamos que se iba consu- como a mi madre; ¿pero qué iba a saber el pobre?
miendo. Una de las veces, le dijo el médico que no tenía Allí murió, en la cárcel, por problemas del pulmón”.
3
Toda la familia huyó de Oria, pero tras la ruptura del frente norte, y la desaparición del ejército republicano vasco, los padres volvieron a Oria
con los hijos más jóvenes. En concreto, la familia vivía en Oria 2. Los padres: Ángel Garro Tolosa (Hondarribia, 1886) y Maria Eizmendi Zabala
(Amasa, 1888). Hijos: Soledad (1914), Joaquina (1915), Faustina (1918), Antonio (1921), Brigida (1923), y Maria Consuelo (1925).
307
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Oriatarras participantes en el baile originario de Oria, la Sorgin Dantza a finales de los años 20. De entre los identificados, Miguel Amondarain
se encuentra detrás de la bandera. Uno de los que sujeta la bandera, vestido de calle, es Manolo Goiaran. El otro chico ataviado de mujer,
de pie, es Joaquín Arratibel.
Romo, Añorga y Amondarain, oriatarras fusilados En 1936, la familia Romo Lacalle la formaba la viuda
Tal como ha señalado Juanita Orbegozo en su relato, las Isabel, y sus hijos, Ángel (Oria, 1893), Sabino (Oria, 1894),
tropas golpistas que provenían de Andoain se encontraron Soledad (Oria, 1901) y Genoveva (Oria, 1910); Ángel estaba
con el barrio de Oria casi despoblado. Para botón de muestra, casado con Candida Usabiaga, y éstos tenían tres niños,
este dato significativo: de los 608 habitantes con las que con- Natividad, Alejandro y Carmen. Todos los hermanos tra-
taba el barrio,1 434 evacuaron hacia tierras libres de la Repú- bajaban en la empresa Brunet.
blica (entre ellos, buena parte de las familias Añorga Landa y La familia de José Añorga estaba compuesta por los
Amondarain Zumeaga que se mencionan más adelante). Es padres, Norberto y Francisca, y sus hermanos eran Atana-
decir, un 71,38% del total; nos arriesgaríamos a asegurar que sio (Oria, 1917), Bernarda (Oria, 1919) e Ignacia (Oria, 1921).
ninguna otra población o barrio de Gipuzkoa superó tal cifra. De todos ellos, Anastasio huyó de Oria y se enroló en el
En efecto, en Oria los franquistas se encontraron con po- Ejército Republicano.
quísimas personas, y de entre esas pocas, detuvieron y fusi- Por desgracia, Islada Ezkutatuak no ha podido recabar
laron a tres jóvenes: Sabino Romo Lacalle (Oria, 1984), José mayor información -ni documental ni testimonial-, que
Añorga Landa (Oria, 1915) y Miguel Amondarain Zumeaga nos aclare las circunstancias últimas de los asesinatos de
(Oria, 1913). Sabino Romo y José Añorga.
1 Archivo Municipal de Urnieta. Padrón de habitantes a fecha de diciembre de 1935.
308
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
La familia Amondarain Zumeaga también vivía en “Al trabajar yo en Andoain, tenía amistades y frecuen-
Oria. La madre, viuda, era Nemesia Zumeaga (1885) y sus taba mucho este pueblo. Esta mala mujer hizo todo cuanto
hijos: Juanita (1912), Miguel (1913), Josepa (1914) y Nieves pudo por hacerme daño, hasta el punto de querer quemar-
(1918). La personalidad social y política de Miguel va unida me viva: un día que estaba sentada en el pretil, justo debajo
irremediablemente a la fuerte conciencia de clase traba- del balcón donde se ubicaba el Auxilio Social, en c/Zumea.
jadora que se respiraba en el barrio de Oria en tiempos de Esta mujer, que hacía y deshacía cuanto quería en esta ins-
la República. Era sindicalista de la UGT, y fue uno de los titución franquista, percatada de dónde estaba situada
29 vecinos de Oria que fueron detenidos y apresados en el yo, se propuso arrojarme un recipiente con agua hirvien-
fuerte de Guadalupe, tras la revolución de octubre del 34. do. Justo un segundo antes pudo avisarme una conocida
Quedó en libertad en febrero del 36, tras la victoria electo- que se percató de sus intenciones, y ¡gracias a Dios! pude
ral en todo el estado del Frente Popular. librarme de quedar abrasada”.
A excepción de Miguel, el resto de la familia huyó de
Oria ante su inminente ocupación militar por las tropas
golpistas, es decir, su madre, y sus tres hermanas; una de
ellas, Nieves, lo hizo en compañía de su marido, Pedro
Sánchez Villalba y el hijo de ambos, Pedro de un año de
edad. En cambio, Miguel, se dirigió a Andoain, a encon-
trarse con su novia. Allí, el 29 de agosto fue detenido junto
con otras cuatro personas de esa localidad (Antonio Aran-
zabal, Pío Arzallus, Nemesio Fernández y Cruz Aldasoro),
padres de familia. Loa cinco fueron conducidos a Tolosa,
y al siguiente día fusilados y enterrados en el cementerio,
en una fosa común. Un libro publicado en Andoain nos da
detalles de los últimos días vividos por Miguel:2
“(…) Los últimos instantes de la vida de Miguel, son
dignos de un film romántico con trágico final. Aún siendo
evidente el peligro que corría si caía en manos fascistas,
Miguel no participó en la evacuación de Andoain. Prefirió
permanecer haciendo compañía a su novia. Se quedó por
Nieves Amondarain, (Oria, 1918-Lasarte-Oria, 2010), portando la
amor, por reacción espontánea e irracional de proteger a imagen de su hermano Miguel.
su novia. Se escondió en casa de ésta, en la c/Mayor, y ob-
tuvo la palabra de su madre -destacada derechista en An-
doain- acerca de que lo resguardaría de cualquier peligro.
Ocurrió lo inesperado en apariencia: lo delató en la prime-
ra ocasión que pudo. Fue detenido y fusilado en Tolosa el
30 de agosto, junto con otros cuatro andoaindarras, como
es bien sabido.
La fijación de la denunciante hacia Miguel continuó Nota: las fotografías antiguas han sido cedidas por la entrevistada,
años más adelante con respecto a su hermana Nieves. salvo las dos últimas. La penúltima por Sofía Iturri, y la última por la
asociación Oroituz de Andoain.
Confiesa ella que,
2
LASA, Xabier: Historia oral: la voz dormida en la memoria. Asociación Oroituz. Andoain, 2006. Págs. 209-211. Capítulo dedicado al
asesinato de Miguel Amondarain y otros cuatro vecinos de Andoain.
309
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Inaxi
Otegi
Egia
Lasarte, 1929
Martin
Goenaga Martin Goenaga eta Inaxi Otegi
Urroz
Usurbil, 1928 Inaxi Otegi eta Martin Goenaga senar-emazteei atal
zehatz batzuk geratu zaizkie bereziki oroimenean,
36ko gerrarekin lotuta. Nork bereak dauzka: Cervera
gerra itsasontziak jaurtitako granadak, soldaduen
arteko liskarrak, Falangeak sustatutako haurren
“
Eztanda egin desfileak…
gabeko granada
Inaxi Otegi Egiak hartzen du hitza, lehenbiziko:
gurdian zamatuta, “Soilane baserrian jaio nintzen, Zabaleta auzoan. Orain, etxe hori
“hau lehertzen Errekatxo-ondo etxea da. Familia handia zen gurea. Gurasoak,
Saturnino Otegi Lizaso eta Magdalena Egia Elola ziren. Eta senideak:
bada, Lasarteraino, Julian (1921), Maria Luisa (1926), Bittori (1927), Inaxi (1929), Joakina
denak hilko gera” (1931), Juana (1933) eta Josepa (1934).”
310
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
“Lasarte guztia,
Urnietatik eta ez
dakit nondik jendea
gure baserrira etorri
zen, “Soilanen sartu
omen da granada!”
esanez” (Inaxi Otegi)
311 311
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Gaixtoak ziren, Santa Barbarako Gerra hotsak isildu ziren garaian, Gure osaba Lasarten, elizaren
harkaitzetatik tiroka egiten zutenak. behiak berriro ukuiluan lotu egin ondoan, kamioi iskinean zegoen
Zenbat ikara! zituen aitak. Handik gutxira, Asteasuenea etxean bizi zen. Izan
Gero kakiz jantzitako soldaduak Txokoko Eulali eta Josek, zera esan hori, gure ama-eta Asteasutik
hasi ziren gure baserriko ingurutara zioten amari: “Magdalena, umeak etorriak zirelako izango zen.
etortzen. Gure amak bidali nahi hil egingo zaizkigu, eta goazen gure Gure amaren ahizparen senarra,
izaten zituen, baina hantxe segitzen jaiotetxera, Aiara”. Lasarteko kamioi berriz, Serafin Kastresana, hura
zuten beren gerra egiten bat etorri ze gure bila; gu, zazpi ume kartzelan sartu zuten, eta denbora
Normal jantzitakoek Santa ginen, sei neska eta anai zaharrena. askoan egin zuen kartzelan. Bitarte
Barbarako zuloetatik tiroka egiten Aitak, ordea, esan zuen hark ez zuela horretan, gure amak eta bere andreak
zieten soldaduei, dinbi eta danba, abandonatuko baserria. Eta gu aita bisita egiten zioten, ez dakit ze
eta jota, gure etxean zuloak eta utzita joan nahi ez. “Goazen aita, kartzelara joaten ziren. Kastresana
leihoak puskatu-eta egiten zituzten! goazen aita!” eta hark ezetz “baserria horrek eta bere emazteek bazituzten
Ateak itxi eta isil isilik egoten ginen uzten baldin badet abandonatuta, bederatzi ume. Bat hil egin zitzaien,
etxe barruan, zalaparta guztia hona sartuko dituk”. eta hiletara joan nahi izan zuen aitak,
noiz bukatuko. Amak esaten zien Orduan ez zen telefonorik ez ezer, baina ez zioten utzi”.
soldaduei: “ez zaizte gehiago hona eta ez ginen enteratzen nola zihoan
etorri!”. Ez alferrik! gerra, nola zihoan mundua. Martin Goenaga Urroz dator
Ez dakit zer ziren, gaiztoak- Aiako baserrian hamabost pasa ondoren:
edo, baina gure etxean egon behar genituen Txokoko senar-emazteekin. “Ni Txikierdin jaiotakoa naiz. Azpi-
izaten zuten. Han ezkutatzen ziren. Eta itzuli ginenean, pasata zegoen kaldean, ibaiaren iskinean zegoen
Baziren mutil majoak tartean; bi anai ordurako okerrena. Baina orduko Babilonia baserrian bizi nintzen. Es-
bixkiekin, bai, haiekin hitz egiten oroitzapenak buruan geratzen teban Goenaga eta Sebastiana Urroz
genuen gustura. Handik denbora dira gordeta eta konparazio batera, ziren nire gurasoak.
batera, amari entzun genion “biak hil familiarrak bazkaltzera joaten Hipodromoa bazen, eta hor
omen dituzte”. garenean Santa Barbarara, esaten abiazioa egiteko Zubietako
Soldadu guzti horiek atuna diot gizonari: “goazemazu hemendik, baserritarrak eman zituzten lanerako,
ekartzen zuten asko jateko, eta gaizkitu egiten naiz eta zulo horiek egun erdian. Auzolana esaten genion,
jan eta etzanda lo ukuiluan egiten ikusita!”. Zuloak han baitaude baina hori behartutako auzolana zen.
zuten. oraindik. Gure amonak arropa garbitzeko
Guk berriz, etxean jatekorik Baserriko parajeetan tiro hotsak ekartzen zuen Donostiatik; orduan ez
ez genuela-eta, gure amak, egun urrundu zirenean, gure amaren zegoen garbigailurik, eta ur-putzutan
batean esan zuen Donostiara anai bat (Ximon Egia) hil egin zuten aritzen zen arropa-garbitzen, gure
abiatu behar zuela oinez, eta ez Lasarten. Ahari apustua Usurbilen etxe ondoan. Ni harekin joan nintzen
dakit Pepene baserriraino edo gora jokatu, irabazi eta etxera zetorrela goiz batean; eta hara non abioia
joan zenean, jiratu eta eskopeta hil egin zuten; ez daukagu haren zeruan!. “Ze pasa da?” galdetu nuen.
jarri zioten bularrean, eta jiratzeko arrastorik. Zubia bota zuten, Zubietako zubia.
agindu zioten, bestela segituan Lasarten baziren bi txibato, bat Txikierdin kamioaren azpialdean
hilko zutela eta. Gaixoa jiratu, eta gero alkate izan zena, eta horiek tunel bat bazen; txikia zen, mutil
ostera etxera! Enkargurik egin gabe, zitatu zuten gure osaba, nola zebilen koskorrak pasatzeko moduan, eta
eta gu goseak akabatu beharrean! eta nondik zetorren… abiazioa sumatzen genuenean, da!
312
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
313
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Victoria
Pérez Pérez
Piornal, 1936
Juan
Prieto Díaz
Piornal, 1934 -
Lasarte-Oria, 2018
Victoria Pérez y Juan Prieto.
“
A veces, unos Tanto Victoria como Juan nacieron en Piornal (Cáceres, Extremadu-
maquis pasaban ra), un pueblo enclavado en el Valle de Jerte; durante la República con-
taba con unos 1.700 habitantes.
la noche Dentro de la comunidad de Extremadura, la provincia de Cáceres
escondidos encima quedó ocupada por los insurrectos (ejército y miembros de la guar-
dia civil y Falange) desde que se dio el golpe militar. No sucedió así
del secadero, y con Badajoz que fue territorio controlado por la Republica, aunque sí
mientras, los es verdad que ésta cayó al poco, entre septiembre y octubre de 1936.
guardias civiles Victoria procede de una familia de izquierdas, y parte de sus
miembros sufrieron la represión franquista.
solían estar “Mi padre, Patricio Pérez Calle, estuvo ocho meses detenido en
abajo, cenando casa, sin poder ni asomarse a la ventana. Luego lo llevaron a juzgar
a Valladolid. Allí, dos tíos, Cirilo y Casto, intercedieron a su favor y
tranquilamente”. quedó en libertad a los pocos meses. En el pueblo tenían a cuatro o
cinco fichados por ser de izquierdas -él estaba entre ellos-, y un día
les obligaron a ingerir aceite ricino, para que se les revolviera todo el
cuerpo. A un tío y una tía, los llevaron a Madrid y los tuvieron presos
durante tres largos años”.
314
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
315
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
316
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Carlos
Salvador
Pérez
Donostia, 1958
“
A mi madre, con 15 Carlos Salvador.
años, le raparon
el pelo porque El donostiarra Carlos Salvador siempre ha tenido
participó en un presente en su hogar la memoria familiar por parte de
las dos ramas, tanto la radicada en Gipuzkoa como en
teatro de contenido Rioja. Memoria de izquierdas y anticlerical.
social, haciendo
de la estatua de
la libertad”. “Mi padre, José Salvador, nació en Erratzu (Nafarroa). Su padre, era
carabinero que nació en Astorga (León). Según me contaba este últi-
mo cuando yo era un niño, durante los años 30 vivía con la abuela en
el cuartel de los carabineros que estaba en Igeldo. Algunos carabine-
ros se alienaron con la legitimidad de la República, y después de que
los requetés entraran en Donostia el 15 de septiembre, se rindieron y
se presentaron en el cuartel de Loiola. Los encerraron en la cárcel de
Ondarreta.
Según me decía, un jesuita entraba todas las mañanas a las cel-
das, con una lista de personas a fusilar. Es decir, que los curas esta-
ban en Ondarreta para algo más que consolar y confesar a los presos,
y darles la extremaunción. No sé si a raíz de aquello, pero el caso es
que siempre me decía el abuelo: “No bebas ni juegues, ni andes con los
curas, y menos con los jesuitas”. Los abuelos nunca iban a misa, y en
casa me criaron en un ambiente laico.
Algunos detenidos eran fusilados allí mismo, y otros eran saca-
dos en un camión de pescado, para llevarlos a Gaintxurizketa, donde
317
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
318
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
para traerla a Donostia, a casa de otra tía, la mayor de las A fin de cuentas, en Cenicero y en toda la Rioja hicie-
hermanas, llamada Blanca. Ésta estaba casada con Mano- ron una limpia ideológica que ha tenido sus consecuen-
lo, miliciano socialista, de los que tomaron la Tabacalera cias durante las siguientes generaciones, y no nos extrañe
los primeros días del alzamiento fascista. Luego lo arres- que su población mayormente haya tirado a la derecha,
taron. No huyó porque justo por esos días había nacido sociológicamente hablando.
Agustín, su hijo. Lo enrolaron con las tropas franquistas, De entre la gente de izquierdas y progresista, no quedó
y le tocó custodiar a los batallones de trabajadores. Les nadie a salvo. Los que no fueron víctimas de la limpieza,
decía a los presos: “¡Si soy más rojo que vosotros!”. Volvió se marcharon; y los que se quedaron, se vieron obligados
alcohólico de la guerra, de las injusticias y tragedias que le a aplicar, durante décadas, la ley del silencio para prote-
tocó presenciar. ger a sus hijos, para que no se vieran envueltos en más
Una prima de la madre, miliciana de la CNT, murió en problemas.
el frente de Oiartzun en el frente de Aritxulegi. También Aunque de vez en cuando nos acercábamos a su pue-
era originaria de la Rioja, y que un día emigró a Gipuzkoa. blo natal, mi madre siempre se enfadaba con sus paisanos,
Tras aquella matanza, los culpables siguieron hacien- les tildaba de fachas. Decía que ella era de aquí, y que era
do vida normal. Hasta hace unos 20 años que nos acercá- comunista. Se ponía mala con la bandera española, y con
bamos al pueblo, en el bar, la madre igual señalaba a uno 60 años se animó a aprender euskara, en tiempos en que
que estaba en la mesa jugando a las cartas, y me decía: estaba prohibido y no había euskaltegis”.
“mira, éste es el que me rapó”. Mi madre no tenía pelos en
la lengua, y me identificaba a los vecinos que en el 36 se hi-
cieron los dueños del pueblo a base de cometer asesinatos
y otras tropelías. Nota: las fotografías antiguas han sido cedidas por el entrevistado.
319
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Agustín
Santana
Velázquez
Alaejos, (Valladolid)
1938
“
Agustín Santana.
Dos veces
intentaron La tía de Agustín Santana fue una de las personas ase-
llevarse a mi padre, sinadas por los sublevados en Valladolid. Allí no se le
opuso resistencia, y a pesar de ello, provocó más de
para matarlo” 2.000 personas asesinadas.
320
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Agustín Santana y María Velázquez, padres de Agustín Santana, a inicios de los años 50 en una fiesta, en Alaejos.
Hasta ahí llegó lo que comentó el hacéis aquí? Éste lo único que ha hecho
padre. Pero en mí despertó un inte- es tener el carnet de la UGT; lo demás,
rés por todo lo ocurrido, y empecé a nunca se ha metido con nadie. Dejadlo
saber más cosas. “Quien no se pudo en paz”. En aquella ocasión el padre
Por lo se ve, en otra ocasión tam- librar de los pudo librarse.
bién intentaron llevarlo para matarlo. asesinos, fue mi Pero a los días volvieron a por él,
Se presentaron en casa, se encontraron y pasó algo parecido a la anterior vez,
tía, hermana de
con mi padre, mi madre, sus dos her- por suerte. Resulta que por la calle
manas, y las niñas. Mi padre dijo esta
mi padre, Lina
pasaba otro vecino del pueblo, a cuya
frase: “A mí me llevarán, pero el primero Santana, que madre la había estado sirviendo en su
que asome la cabeza, me lo llevo”. Tenía era viuda”. casa nuestra madre durante muchos
una hoz de segar en la mano. Y justo años. Y les dijo a los que venían a la
cuando lo iban a detener, pasó uno del captura de mi padre: “¡Hacer el favor
pueblo, que le llamaban Teótimo. “Qué
321
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
322
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
robar demasiados bienes a los represaliados, puesto que no me dejan jugar”. Y me responde: “Antes de que firme
la mayoría de la gente era muy pobre. eso, te firmo la defunción. Vete y dile que te he dicho eso”.
Visto el panorama represivo, al poco tiempo de la des- Me armé de valor, fui, y se lo dije al maestro. ¡No me
aparición de nuestra tía, mis dos hermanas -Alejandra y dejó jugar más al futbol! Ante ello, ¿qué hizo mi padre?
Mari- que tendrían por aquel entonces 18-19 años, se mar- Llamar por teléfono a mis hermanas, que para entonces
charon del pueblo; tomaron rumbo a San Sebastián, a ser- se habían establecido en San Sebastián: “Que tengo este
vir. Se fueron para evitar posibles represalias”. problema con vuestro hermano”. Antes de una semana,
mis hermanas me mandaron un balón, unas botas y unas
Represalias tras la posguerra medias de la Real Sociedad, ¡que todavía las estoy viendo!
El fascismo que se hizo con el poder en el pueblo siguió Resulta que los chavales del pueblo, veían el balón nuevo,
imponiendo su proyecto a los que tenía por enemigos, a y se ponían a jugar a fútbol conmigo.
través de diversas formas de represión. La persecución Siempre me dijo el padre, “libertad todo lo que quieras,
económica fue una de ellas: pero no te afilies a nada. Que yo he sido de la UGT y mira lo
“Para sacar adelante a la familia, mi padres se veían que nos trajo eso...”.
obligados a hacer de todo. Mi madre se las apañaba muy Sobre el comportamiento de los curas, habría que dis-
bien, era muy decidida, una luchadora nata, y se ponía tinguir. En el mismo pueblo, los había como Don Antonio,
a vender repollos, coliflores, vinagre… un colaborador de los asesinos; o Don Isidoro, un bendito.
No sé si es casualidad o no, pero en un mismo año Resulta que otro cura, un sinvergüenza, de Bobadilla de
la guardia civil le puso tres multas a mi padre. Vendía las Torres, dejó embarazada a una chica. ¿Y qué decidieron
peces de rio, y le quitaron los peces argumentando que los mandamases de la Iglesia? Mandarlo a mi pueblo, y al
había veda de pesca, y le pusieron mil pesetas de en- bendito de Don Isidoro mandarlo a otro pueblo. Cuando
tonces, que igual no se ganaban más que 10 pesetas al yo iba de madrugada en bicicleta a vender vinagre a ese
día. Al poco, le hicieron entregar todo el garbanzo que pueblo, al hombre le faltaba tiempo para encender la lum-
tenía sembrado, diciéndole que no lo tenía declarado. bre para que me calentara. Me daba los recortes de las os-
¡Otras mil pesetas de multa! Y la tercera, le vino tras tias con un poco de café”.
ser apresado cuando iba a un molino a moler trigo.
Mi padre tuvo que pedir dinero prestado, para no
ser encarcelado. Por cada mil pesetas que pedía, le da-
ban 800 y tenía que firmar como que le habían dado “No sé si es casualidad o no, pero
mil. Y si no entregaba para tal fecha, se quedaba sin la en un mismo año la guardia civil
escritura de la tierra que tenía la familia. En casa, ¡le le puso tres multas a mi padre,
ves llorar a mi padre!”.
tuvo que pedir dinero prestado,
Agustín también sufrió esa persecución en el ám-
bito escolar:
para no ser encarcelado”.
“Había un maestro de la Falange, Don César, y ten-
go grabado en la memoria lo que me ocurrió un día con
él. Iba yo dispuesto a jugar con los compañeros con el Continúa la distancia entre vencedores y vencidos
balón, y me dice: “Agustín tienes que llevar este carnet “En Alaejos se mató muchísima gente. Gente que tenía
de Falange a casa, que te firme tu padre”. Llego a casa y su valía, que “estorbaba” para la causa de los golpistas. Por
me dice el padre que lo deje a un lado. Pasan dos días el camino se dejaron muchas viudas y huérfanos, y hace
y me avisa el maestro. “Si no traes, no te dejarán jugar unos pocos años se levantó una placa en el cementerio, en
al futbol”. Entonces, yo al padre: “padre, que si no firma
323
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
recuerdo de todos ellos. Al poco tiempo, fue destruido con dicha provincia. A esas cifras hay que añadir 238 personas
un mazo. muertas en las cárceles, y otras 29 asesinadas en la cárcel
A pesar de haber transcurrido decenas de años de de San Cristobal de Iruñea.
aquellos acontecimientos, hay mucha gente que no quie- Todo ello, en una provincia donde no hubo “guerra ci-
re saber nada. Hay gente que sabe lo que ocurrió, pero no vil”, donde no se opuso resistencia a los sublevados. En la
tiene interés en desvelar nada. mayoría de las 230 poblaciones con que contaba la provin-
Ha seguido perdurando el silencio y el miedo a hablar cia, el traspaso de poder de las corporaciones democráti-
que se instaló en el 36. Incluso una vez muerto Franco. Un cas a las gestoras impuestas por las autoridades militares
día, iban dos hermanas mías por la calle, y se encontraron consistió en la llegada a las poblaciones de un destaca-
con un señor. Una de las hermanas, más recatada, sí le dio mento de la Guardia Civil que acordaba con las persona-
la mano. La otra, sin embargo, le dijo: “Pero sinvergüenza, lidades afines a los sediciosos una nueva corporación. De
¿todavía tienes la cara de darnos la mano después de todo esta manera, el fascismo terminó con una generación
lo que hiciste?”. “Qué le vamos a hacer…” le respondió el se- entera de vallisoletanos cuyo único delito había sido mos-
ñor. Hace unos pocos años, murió el último de los de Filipi- trar algún tipo de afinidad con la II República.
nas que digo yo, Ernesto Hernández. La mujer, un día me El pueblo de Alaejos contaba con 3.500 habitantes en
dijo en la calle “Agustín, hay que perdonar, hay que olvidar”. los años 30. Según relata el colectivo Verdad y Justicia de
La gente mayor del pueblo no se quiere implicar en la Valladolid, creado en 2007 con el objetivo de dar a conocer
verdad. No se atreven, en nombre de la supuesta convi- las investigaciones que se siguen acerca de la represión
vencia. El día que sacaron los restos de cuatro o cinco des- franquista en esta provincia1 , en dicho pueblo asesinaron
aparecidos y los iban a llevar hacia la iglesia de San Pedro a 42 personas, entre ellas a Lina Santana González, tía de
y el cementerio, estábamos en la plaza, y una señora ma- Agustín Santana.
yor me dijo que anduviera con cuidado todavía con estas
cosas. Hace poco, en una charla que tuve con una persona,
salió el tema de Podemos, y me dijo: “si hubiéramos mata-
do a todos, ahora no hubieran surgido estos retoños”. “Todavía se nota quienes
Todavía se nota quienes fueron los ganadores. Se acos- fueron los ganadores. Se
tumbraron a que nadie les dijese ni les reprochase nada, acostumbraron a que nadie les
a que nadie les parase los pies. Yo cuando voy allí, tengo
dijese ni les reprochase nada, a
buen trato con todos, pero sé que con algunos es mejor no
que nadie les parase los pies”.
hablar del tema… Tal como un día me advirtió un conocido
del pueblo: “cuidado con éstos, que son de los del 36””.
1
Página web: http://www.represionfranquistavalladolid.org.
2
Investigación y recogida de testimonios realizadas por Orosia Castán, Fernando Mangas, María del Mar Moro y José María
Jiménez, y publicadas en la mencionada página web.
324
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
“(…) Alaejos era una localidad muy (…) El alcalde republicano Antonio demás vecinos estaban en sus domi-
dividida ideológicamente. Existía un Losada, de 25 años, casado y en espe- cilios. Esa misma noche comenzaron
grupo fuerte y armado de derechis- ra de su primer hijo fue repuesto en las detenciones. Los detenidos eran
tas que enseguida se vistieron con la su cargo por el Gobernador Civil tras conducidos a los calabozos del ayun-
camisa azul de Falange. La corpora- el triunfo del Frente Popular de fe- tamiento, a la espera de un destino
ción municipal, encabezada por An- brero de 1936. Poco iba a durar en el incierto, pues los golpistas no tenían
tonio Losada Martín era izquierdista, cargo, aunque en ese lapso intentara muy claro en los primeros momentos
quizá más radical que otras corpora- gobernar el municipio e introducir cómo actuar.
ciones republicanas de la zona. Los mejoras, lleno de esperanza en la nue- (…) Además de todos estos vecinos
abusos contra los jornaleros, y la pro- va época que comenzaba, como casi asesinados, hubo en el pueblo una
pia existencia de los grupos antedi- todos los regidores de aquella época. gran cantidad de malos tratos, pali-
chos hicieron aumentar la conciencia Las derechas del pueblo, sin em- zas, vejaciones e insultos; se produ-
de los republicanos de la localidad, bargo, veían en él a un enemigo a jeron “registros” durante los que más
que según los testimonios pertenece- abatir. Azuzados por el cura, llama- que buscar algo, se destrozaron los
rían al ala más dura del socialismo o do Antonio, y el sacristán Mauro, los bienes de los atacados, llegando a ti-
incluso serían comunistas. derechistas le atacaban por quitar rotear a los animales de los republica-
En el pueblo se vivía una situa- el crucifijo de la escuela y prohibir nos. También hubo robos de enseres,
ción de acción-reacción, siguiendo las procesiones. Bien caro tuvo que alimentos, vino, etc., sin que nadie de
siempre las provocaciones falangis- pagar este gesto, como después se entre los golpistas, ni la guardia civil,
tas en las que no faltaron altercados, comprobó. pusiera coto a los desmanes o inten-
refriegas, peleas y hasta tiros. En El domingo 19 de julio, fue cuando tara frenarlos.
estas circunstancias, se comprende el pueblo tomó conciencia de la ver- En agosto de 2008 se realizó el pri-
muy bien que la sublevación fran- dadera magnitud de la sublevación. mer acto público para honrar a las 42
quista se produjese en Alaejos acom- Los vecinos no reaccionaron, ni para víctimas del franquismo en Alaejos.
pañada de una violencia extrema que defenderse ni para atacar, y cuando Ese día se instaló en el cementerio
provocó un baño de sangre, y eso sin el pueblo fue tomado por efectivos de una lápida con los nombres de todas
que los republicanos disparasen ni la Guardia civil y por civiles armados, las víctimas. Tres años después fue
un solo tiro. los regidores municipales y todos los destrozada a mazazos.
325
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Josefa
Sarriegi
Agirre
Usurbil, 1925
Lasarte-Oria, 2017
“
Josefa Sarriegi.
326
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
zenean, kontatu zigun beldurgarria baten etxean bolada egin omen zuen. Horrela, Angel Intxaustik Euskal
izan zela ikusi zuena; horma baten Handik urtetara, ezkondu ginenean Ejertzitoarekin bat egin zuen, eta
antzekoa zegoela, eta han tiroz hil bixita egitera joan ginen emakume Bizkaiko gerra-frontean Loyola Ba-
eta gero malkar batean behera bota- harengana Gernikara. tailoi abertzaleko gudaria izan zen.
ta utzi omen zuten gizon pila. Ez zen Behintzat, Angel Laredo al- Ejertzito frankistaren esku Laredon,
atrebitu iskinetik ikustea, han, behe- dean harrapatu egin zuten, eta pre- 1937ko abuztuan geratu zen, eta Cas-
ko zuloan zenbat gorpu ote zegoen jakite- soentzako jarri zituzten langile tro Urdiales eta Miranda de Ebroko
ko, koska handiegia omen zegoen. Baina batailoietan eraman zuten. Halako kontzentrazio eremuetatik igaro
hori bai, gibel eta heste puskak barreiatu- batean libre utzi zuten, baina La- ostean, Guadalajarako 76. Langileen
ta ikusten omen ziren kamino gainean. sartera etorri eta hamabost egunen Batailoira destinatu zuten esklabo
buruan, berriro atxilotu egin zuten! gisa lanean aritzeko; Castillo de Si-
Esaten zuenez, Lasarten makina guenza, Carrascosa de Henares eta
bat adiskide zituen, baina baita ere Arroyo de las Fraguasen aritu zen la-
“Angel nire senarrak etsairen bat edo beste, eta horiek nean, hain zuzen. Gerora, beste hiru
zioenez, Lasarten salatu zuten. langile batailoietatik igaro zen: Cace-
makina bat adiskide Nik, bigarren aldiz itzuli zenean res (Madrigalejo), Toledo (Talavera de
zituen, baina baita ezagutu nuen; 1945ean ezkondu las Reina eta Chozas) eta Madril (Ro-
egin ginen eta Larbain baserrian zas). 1939ko azaroan utzi zuten libre.
etsaiak ere. Horietako
bertan bizitzen jarri ginen. Hu- 1941ean berriro atxilotu egin
batek salatu zuen”. rrengo urtean lehenbiziko alaba zuten, eta Guadalajarako Artxibo
eduki genuen”. Militarreko agirien arabera, 1941eko
maiatzetik ekainera bitarte Miranda
Nire senarra, Angel Intxausti de Ebroko eta Miguel de Unamuno
Etxeberria, lasartearra, gerra ondo- kontzentrazio eremuetan eduki zu-
rengo urtetan ezagutu nuen. Konta ten gatibu. Ia hilabetea bertan pasa
tzen zidan nondik nora ibili zen gerra eta gero, Zaragozako 21. Langileen
denboran, baina gauza gutxi daukat Batailoi Disziplinarioan beste zortzi
gogoan. Lasarten Brigiden komen- hilabete egin zituen. 1942/02/27an
tuko mojak babesten ibili zen herriko aske utzi zuten, behin betirako.
beste lagun batzuekin batera. Gero Josefa Sarriegi laster ezagu-
kale giroa gaiztotzen joan zenean, Josefa Sarriegi eta Angel Intxausti, ezkontza
tu zuen, eta biak 1945eko azaroan
mojei lagundu egin zien autobusean egunean, 1945eko azaroan. ezkondu ziren. Angel Intxausti
sartu eta alde egin zezaten. Negar 1958/06/23an hil zen.
malkotan utzi omen zuten mojek ko- Angel Intxaustiren ibilbidea Oharra: argazki zaharra elkarrizketatuak
mentua, hala esaten zuen Angelek. Intxausti Sarriegi familiak etxean utzitakoa da.
Azkoitira ailegatu bitarte babestu gorde dituen zenbait agiri ofizialei
zituzten gure senarrak-eta. esker, jakin daiteke Angel Intxaus-
Aurrera egin zuen Angelek, eta tik zein ibilbidea egin zuen eta fran-
Azpeitian izena eman zuen sortu zen kismoak zein tokietan eduki zuen
Eusko Gudarostean. Gerora, Bizkaia atzemanda, arerioa fisikoki eta psi-
aldean ibili zen gerraren erdi-erdian. kologikoki suntsitzeko eraiki ziren
Gernika aldean, etxekoandre jostun langile batailoietan.
327
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Arantxa
Sudupe
Karraskedo
Villabona, 1921
“
Arantxa Sudupe
Egun batean,
Donostiako familia euskaltzale eta abertzalearen
Andoaingo guardia baitan jaio zen Arantxa Sudupe. Frantzian errefuxia-
zibilek Urnietako tuta ibili ostean Urnietan amaitu zuen familiak, eta
Arantxa zeharo kolpatu zuen familia bateko kide ba-
taberna itxiarazi tekin ezkondu zen.
egin ziguten”.
Arantxa Sudupe Villabonan jaio zen, eta Luis eta Elvira zituen gura-
soak. Bost ahizpa jaio ziren familia horretan: Miren, Arantxa, Itziar,
Edurne eta Ane Miren.
Aitak Villabonako Salvadora papertegian lan egiten zuen, bule-
goetan, eta familiak herri horretan zenbait urte egin zituen; horrexe-
gatik jaio zen bertan Arantxa. Hala ere, urtea betetzerako, Donostiara
joan zen familia.
Garai hartako abertzale sutsuen antzera, Arantxaren gurasoek
ere euskal izenak jarri izan zizkien bere alaba guztiei, bostei. Hain
zuzen, Arantxak badauka pasadizoa kontatzeko, bere bataioaren
kontura, familiaren adskripzio kulturala eta politikoa definitzen
dutenak:
“Gurasoek Miren Arantzazu Elixabet jarri nahi izan zidaten. Bai-
na Villabonako erretoreak ez zien utzi nahi izan. Ezetz eta ezetz. Ize-
na ez zuela euskaraz inskribatuko. Aita oso abertzalea izan, haurra
hartu eta ospa egin zuten handik, apaizari beste norabaitera zihoaze-
la adierazi eta gero. Beste apaizaren bat bilatuko zutela. Gurasoek
ni besoetan hartuta kalera abiatu ziren. Asko gabe, apaiza hor etorri
zitzaien esanez baietz, bataiatuko ninduela”.
328
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
1
Villabona, 1895-Donostia, 1988. Euskal antzerkigilea izan zen, gerra aurretik eta ondoren batik bat euskal antzerkiak idatzi zitue-
na, horietako asko antzeztuak izan ziren. Hola nola, Txokolo txerri, Etxe aldaketa, Garo usaia, Laratzean sua… Bere idazlan asko
Antzerti antzerki aldizkarian argitaratu ziren. Aitzol gidari izan zuen Euskal Pizkunde mugimenduko kidea izan zen Karraskedo,
batik bat II. Errepublikan indar handia hartu zuena
329
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
330
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
aitak aditzera eduki zuen Jatsu herrixkan (Lapurdiko errukitu egingo zen baten bat, edo nork daki!
erdialdean) Jaurlaritzak Bilbotik ihesi atera ziren 30 Familia osoa Bordelen elkartu ginen berriro. Gauak
umeentzat etxe bat prestatu zuela, andereño eta apai- lurrean-eta pasatzera ohituta, ederki kostatu zitzaigun
zen ardurapean. Filipinetakoa zen Manuel Intxausti ohe batean etzan, eta lo egitea!
aberats baten etxea zen hura; gure aitak ezaguna zuen Kontua da erabaki genuela lau ahizpak muga pa-
Intxausti hori. satzea eta Donostian bizi zen amonarengana jotzea, eta
Bada, hiru alaba gazteenak hantxe pasa genuen gerra gurasoak Baionan geratzea. Mugan, haiek larritasunak
amaitu bitarteko denbora guztia. Gerrarenak eginda, guardia zibilak galderak egiten hasi zitzaizkigunean! Ane
etxe hartako umeek beren etxeetara itzultzeko agindua Miren ahizpa txikiak euskaraz besterik ez zekien, eta
jaso zuten. Gu hirurok, berriro Parisera!”. ezin isilik egon! Gure artean, “hemendik ez gaituzte utziko
pasatzen!”.
Boulevarden, naziekin topo! Azkenean, lau ahizpok, onik iritsi ginen Donostiara.
Gerra bat amaitu eta bestea piztu. Naziak, Frantzia oku- Ni deseatzean nengoen Donostiara heldu orduko lagune-
patu, eta Parisen 1940ko maiatzean sartu ziren. Ordu- kin egoteko, kaleetan paseatzen ibiltzeko… Baina kalera
rako, Sudupe Karraskedo familiak bertatik ihes egitea atera, eta hor non dabilen nazi pila! Zer da eta, Parisetik
lortu zuen; naziekiko izuak bultzatu zieten erabaki hori naziengandik ihesi atera izuak jota, eta Boulevardean na-
hartzea. ziekin egin topo!
“Nekea pilatuta geneukan lekuz hainbeste aldatzen Frantziatik bueltan diru pixka bat ekarri genuen soi-
ibili ostean, eta printzipioz ez genuen Paris uzteko as- nean, eta amonari eman genion guztia. Behin, erosketak
morik. Baina aitari gorputzean beldurra sartu zioten in- egitera guk emandako mila pezetako billetearekin atera
gurukoek. Zera esaten zioten: “baina Luis, nola geratuko zen, auzoko janari-dendara. Egun batzuen burura, polizia
zera lau alabekin? Naziak egundokoak egiten ari dira…”. frankista gure etxean ate joka! Amonari galdezka, ea non-
Burua jan zioten, eta azkenean, Parisetik ihes egin ge- dik atera zuen billete hura! Bizpahiru egun eduki zuten
nuen hegoalderantz. Aita bizikletan, eta ama eta lau ala- atxilotuta Banco Guipuzcoanoren eraikuntzaren azpian
bak auto batean. zeukaten egoitzan. Amonak ez zien informaziorik eman,
Aita gu baino lehenago ailegatu zen Bordelera. Izan eta libre uztea erabaki zuten.
ere, Bidean bonbardaketa ugari antzeman genuen, baina Amonarekin egon ginen bitartean, bere beste seme
miraria gertatu zen gurekin, batek ere ez gintuelako be- bat, Santiago, Alcala de Henareseko kartzelatik irten, eta
te-betean harrapatu. gurekin jarri zen bizitzen.
Herri batean gasolinaz betetako bidoiak hartu geni- Gurasoek handik puska batera igaro ahal izan zuten
tuen eta autoan justu-justu kabitu ginen, traste guzti horie- muga; guregana etorri ziren berehala”.
kin. Halako batean, bide bazterrean geratuta zegoen auto
batekin egin genuen topo. Jatorri judutarrekoa zen bertan “Donostiako señoritak”
zihoan familia, eta gasolina faltan zeuden aurrera segitze- Bizimodua ateratzeko premiak Urnietara eraman zuen
ko. Tratua egin genuen: guk haiei gasolina eman eta haiek Sudupe Karraskedo familia.
gutako bat eraman autoz, tokia bai baitzeukaten. Ni hartu “Bizi beharra zegoen, mokadua eraman behar ahora egu-
ninduten bidelagun, eta ondo ekin genion bideari. Baina nero, eta aita Villabonako Salvadora lantegira joan zen, la-
behin ez dakit zenbat kilometro eginda, bidean abandona- nean berriro hartuko zuten esperantzarekin. Nagusiarekin
tu egin ninduten; hautsi egin zuten adostutako hitza. ondo moldatzen zen, baina Movimiento-ko baten bat bidera
Ez naiz gogoratzen nork lagunduta eta nola, baina atera, eta ateak itxi egin zizkioten. Ez han, ez hemen, lanik
hala moduz iritsi nintzen Bordelera. Bakar-bakarrik inon bilatzen ez-eta, Urnietara abiatu ginen azkenean. Aitak
bidean galduta zebilen 19 urteko neska gazte batekin Zaldundegiko ostatua hartu zuen, bezeroei otorduak-eta
331
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
eskainiz aurrerabiderik bazegoela pentsatuta. Hasieratik nazionalistekin ibili zen armak hartuta,
Urnietan bizimodua ez zen Donostian bezain gares- Donostiako San Bartolomeko mojak zaintzen-eta ho-
tia, eta negozioa oso ondo zihoakigun hasieratik; bertako rrela, gerrak Gipuzkoan iraun zuen bitartean. Gero Bi-
jendearekin tratu ona geneukan, eta horrenbestez, ederki zkaiko gerra tokatu zitzaion. Oso gazte, 44 urte zituela
egokitu ginen bertara. Bost ahizpak “Donostiako señori- hil zen, 1959an”.
tak” ginen urnietarrentzat. Pozik bizi ginen, barran txiki- Barkaiztegi familia oso kastigatua izan zen gerran,
toak zerbitzatuz eta behar zirenak eginez familia aurrera eta ondo zekien zein familietara urreratu zen Aran-
ateratzeko. Eta garai hartan ezagutu nuen gerora nire se-
nartzat hartuko nuen Juan Barkaiztegi.
Bi urtez, martxa horretan defendatu ginen. Egun ba-
tean, ordea, Andoaingo guardia zibilak etorri eta taberna
itxiarazi egin ziguten, Urnietako alkatea Bartolome Ugal-
dek aitaren kontrako informea idatzi eta gero. “Barkaiztegi familia ugariak,
Hernanira alde egin behar izan genuen orduan, eta lana gogotik eginez aurrera egin
han, gurasoek mertzeria denda bat ireki zuten. Amak ha-
zuen, eta horrek inbidiak-eta
rreman ona zeukan Villabonako Subijana ehundegi-lante-
sortu zituen Urnietan, eta baita
giko nagusia zen familiarekin, eta haiei esker, ehun-gaiak
ekoizpen-kostuan lortzen genituen. Ehuna merkatuan salaketak, mendekua, hilketak…”
izugarri kotizatzen zen denbora haietan.
Negozioak bazeukan etorkizuna, baina Hernaniko
guardia zibilak laster jakin zuten zer ginen eta nondik
gentozen… Horrela, beraiek eta beren familiakoak den-
dan edukitzen genituen beti; Villabonan erosi genuen txak, Juanekin ezkondu zenean .2
prezioan baino merkeago saldu behar izaten genien ehu- “Urnietan familiarik handiena izango zen Barkaizte-
na. Beharko saldu! Horrela ez zegoen negoziorik aurrera gi Garmendia, hamahiru seme-alabek osatutakoa. Aita
ateratzerik, noski, eta itxi behar izan genuen. Handik Do- zen familia-burua, eta kide guztiak ondo gobernatzen
nostiara. Dendako ehunak Donostian jartzen ziren mer- zekien pertsona behar zuen izan, halako fama ona zeu-
katuko postutan saldu ahal izan genituen”. kan behintzat. Denak bildu, eta igual Donostiako fes-
tetara zezenak ikustera eramaten zituen horietakoa
Urnietan salaketak, erailketak… zen. Urnietako herritik Azkorteko ermitarako kal-
Arantxa, Juan Barkaiztegi Garmendia Urnietako semea- bario-bidea berak egina zen, eta Aste Santua iristen
rekin ezkondu zen; bikotea herri horretan geratu zen zenean, familia atzetik hartu eta han joaten zen alda-
bizitzen. pan gora ermitara.
“Frontean, kartzelan, langile batailoietan... Gure Harakina zen, eta bitartekaririk gabe kunplitzen
senarrak zazpi urte egin zituen etxetik kanpo. Nik zuen ofizioarekin; etxean bertan zeukan hiltegia eta
uste burutik nahiko jota itzuli zela, trantze horiek bera zen saltzailea. Baserritarrekin eta kaletarrekin
sufritu zituzten gainerako gazteen antzera. Gureak ondo moldatzen zekien pertsona zenez, izen eta pres-
ez zuen gauza handiegirik kontatzen, seguruenera, tigio handia zeukan Urnietan ez ezik baita bailara
oroitzapen latzak berrituz sufritzen ez segitzeko. guztian ere.
2
Urnietako Barkaiztegi familiari buruzko xehetasun gehiago, Rafael eta Miren Barkaiztegi lehengusuek jakinarazi dizkigute
liburu honetan biltzen den elkarrizketetako batean.
332
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Inazia Garmendia alarguna hil zenean 1950/01/02ean, Barkaiztegi Garmendia familiak oroigarri
berezia argitaratu zuen haren ohorez, eta bide batez, 1936an eraildako bi kide ere gogoratuz.
Boligrafoarekin egindako zuzenketak, familiako biloba den Miren Barkaiztegik -liburuan,
elkarrizketatuetako bat da- geroztik egindakoak dira, injustiziaren sentimenduak bultzatuta.
Bere emazteak, galantak pasa be- berri hil baitziren, eta Iñaki baitzen zen haren arrastorik atera eta ezin
har izan zituen, gerra etorriz geroz- horietako bat. Baina amonaren bo- izan zen haren aldeko ezer egin eli-
tik! Gogorra izan behar baitu etxeko rondateari egin genion kasu. Ordu- zan. Familiak gogor egin zuen, eta
balkoitik ikustea senarra ez ezik, rako jaioa zen beste Rafael bat, baina azkenean, lortu zuen senar-emaz-
semeak ere nola eramaten dituzten amonak zera aipatzen zuen: “Bat teen arimen aldekoa izatea hileta.
preso! Eta horietatik bi, gehiago ez badaukagu familian, baina bi izan Ikusgarria izan zen hileta! Jendea
ikustea! Nik beti ezagutu nuen lutoz ziren eta, bigarren bat e dukitzea… ez erruz gerturatu zen kanpoko herrie-
jantzita, eta barru-barruan isil-isilik legoke gaizki”. tatik, eta kanposanturako bidean
eramanez senarraren eta semearen Amona 1950ean hil zenean, fami- manifestazio handia osatu zen, jende
oroitzapenak. liak nahi izan zuen hileta elizkizuna guztia beltzez jantzita”.
Gure semea jaio zenean, izena bere senarraren eta bien izenean iza-
Iñaki jartzea zen nire ilusioa, ahizpa tea. Izan ere, senarra 1936an betirako Oharra. Argazki eta agiri zaharrak Miren
zaharraren eta nire artean bi jaio ezkuta arazi egin zuten; gehiago ez Barkaiztegik utzitakoak dira.
333
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Josu
Tellabide
Azkolain
Donostia, 1943
“
Josu Tellabide, Usurbilgo baserriak eta baserritarrak liburua eskuan duela.
1936ko udazkena
bezalako garai Etnografian eta toponimian aditua den Josu
ikaragarririk ez du Tellabidek Usurbilgo baserrien, baserritarren eta
ondarearen inguruko ikerketa sakona egiten ari zela,
ezagutu Usurbilek makina bat testigu emaileek herri horretan frankis-
bere historian.” moak utzitako arrasto odoltsuaren berri eskaini
zioten
“1943an jaiotako umea naiz, Donostiako Lugaritz auzoan. Gerra oste-
ko gosearen semea naiz; arazoa latza zen gosea, eta gurasoek, ni Sao
Paulon (Brasil) bizi zen amaren anai batengana bidaltzea erabakita
zeukaten. Baina diktadurak debekatu egiten zuten inor inora joatea
Estatu espainiarreko mugak gaindituta, eta etxean geratu nintzen.
Francok belaunaldi gazteen adoktrinamendurako gauzak “ezin
hobe” egin zituenez, orduko fraideen hezkuntza jasotakoa naiz, meze-
tara derrigorrez joandakoa, “Cara al sol” kantatu duen horietakoa.
Nire afizioa eta ofizioa etnografiara eta toponimiara egon izan
dira lotuta, azken hogeita hamar bat urtetan. Aranzadi Zientzia
Elkarteko partaidea naiz aspalditik, Iberduerok Deban, Lekeitioko
inguruan, Lemoizen, Jaizkibelen eta Tuteran zentral nuklearrak egi-
teko asmoa azaldu zuenean elkarte horrek kontrako txosten sonatua-
ren osaketan parte hartu nuenetik. Foru Aldundiarekin toponimiako
eta etnografiako sailetan jardun izan dut, toki izenak berreskuratzen
eta elementu historikoen bilduma osatzen.
Beti izan dut gogoko baserriaren mundua eta hortik jo izan
dute nire ikerketa ugarik. Monumentu historiko gisa baserriak
katalogatzeaz gain, egin izan ditut zenbait lan. Horien artean,
334
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
1
TELLABIDE, Josu: Usurbilgo Baserriak eta Baserritarrak. Usurbil, 2004. Noaua! kultur elkartea.
- TELLABIDE, Josu/AGIRRESAROBE, Asier: Usurbilgo ondarea ezagutzen. Usurbil, 2009. Noaua! kultur elkarteak, Alkartasuna
Usurbilgo Baserritarren Kooperatibak eta Usurbilgo Udalak auzolanean egin
2
Usurbilgo Baserriak eta Baserritarrak, 372 or. Kalezar auzoko Kaskonea baserriari eskainitako atala.
3
Usurbilgo Baserriak eta baserritarrak, 81. or. Aginagako Eiza baserriari eskainitako atala.
4
Joxe Mari Furundarena Begiristainen kasua, bere koinata Isabel Herrera Blancok ere azaldu digu liburu honetarako.
335
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
baserriko haur ikastetxean; aldi be- zituzten. Hilko zutela jakin zuenean,
rean, Zubietako idazkaria eta posta- apaiza eskatu zuen. Bere azken
ria ere bazen.6 enkargua aitaren hiletak ordaintze-
EAJko kideak ziren biak, baina ko eskaera izan zen. Faxistek patri-
ez dirudi politikagatik izan zenik. kan zeramatzan 600 pezetak kendu
Aizpuruaren kasuan, pertsona umila zizkioten”.8
eta atsegina zela diote; norbaiten ezin
ikusiagatik edo zerbait zor ziolako hil Irubide, fusilamenduen
zuten faxistek, nonbait”. eszenategi
“1936ko udazkena bezalako garai ika-
Juan Batista Aginaga, Meagan ragarririk ez du ezagutu Usurbilek
fusilatua bere historian. Faxistek Donostia
“Juan Bautista Aginaga Otegi, 1903an hartu eta berehala Usurbil inguruan
jaioa, Tolaretxen bizi zen, Elizalde au- ziren. Donostiatik eta Andoain al-
zoan.7 EAJko Eusko Gaztedikoa zen. detik sartu ziren. Laster hasi zuten
Bere aita Karlos Aginaga hil eta bere- terrorearen orgia kriminala herrita-
hala, preso hartu zuten faxistek. Ge- rren kontra. Baten bat “gorria” zela,
tariako Meagan fusilatu zuten Aiako “sozialista” zela, “komunista” edo “na-
Frantzisko Aizpurua gaztea.
beste gizon batekin, 1936ko urria- zionalista” zela... edo besterik gabe,
ren 10ean. Hantxe bertan lurperatu beste batek ezinikusia edo inbidia
Yaguez usurbildarrak Aiako Laur-
gainen fusilatu zituzten, 1936ko
urriaren 10ean.
Frantzisko Aizpurua Urdaiaga
auzoko Zabalea baserrikoa semea
zen.5 Baserriaren ekialdeko zatia
Zabaleagoikoari dagokio, eta hor
Aizpurua familia bizi zen maizter,
XX. mendearen hasieratik maizter.
1936an, familia horretako bi seme
bizi ziren baserrian; Michelinen lan
egiten zuten. Anaia haietatik bat,
Frantzisko Aizpurua zen, 1907an
jaioa.
Kosme Yaguez, Usurbilgo geltoki-
ko arduradunaren semea zen. Zubie-
Zubietako haurrak Alamandegiko eskolako atarian; erdian, Kosme Yaguez maisua,
tako maisua zen, Alamandegiberri 1933-1934an.
5
surbilgo Baserriak eta Baserritarrak, 602-604. or. Urdaiaga auzoko Zabalea baserriari eskainitako atala. Frantzisko Aizpuruaren
U
argazkia ez da liburuan ageri; bai, ordea, liburuko testu eta argazkiak sailkatuta aurkezten dituen baserriak.noaua.com web
orrian.
6
Usurbilgo Baserriak eta Baserritarrak, 628-629. or. Alamandegiberri baserriari eskainitako atala.
7
Usurbilgo Baserriak eta Baserritarrak, 302. or. Elizalde auzoko Tolaretxe baserriari eskainitako atala.
8
Juan Batista Aginagaren kasua, bere iloba Maria Luisa Aginaga Zabaletak ere azaldu digu liburu honetarako.
336
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
20
17
7 11
5 16
1 14 18
2 3 4 12 15
8 10
6 19
13
Igarako autobusa Ondarretan, 1934an. Tartean, Jose Heredero gidaria. (1) Juana Inaxi Lizaso (Arratzainaundi); (2) Maritxu Intxausti (Igeldoko
Erauntzetatxiki); (3) Luisa Larburu (Benta); (4) Gregorio Arana (Arratzainberri); (5) Igeldoko Ariztegietako Markesa; (6) Maria Ariztegieta
(Igeldoko Ariztegieta); (7) Manuela (Igeldoko Tolaretxe); (8) Maria Urruzmendi (Egiluzeaundi); (9) Terexa Arruti (Ibarrolatxiki); (10) Mikela
Iparragirre (Ibarrolaundi); (11) Terexa (Igeldo); (12) Maria Gomez (Ibaetako Urreztigoia); (13) Joxe Heredero Pinela; (14) Ezezaguna; (15) Rosario
Artola (Egiluze); (16) Agustina Loinaz (Ibaetako Perrene); (17) Ezezaguna; (18) Ezezaguna; (19) Rosario Arruti (Ibarrolatxiki); (20) Ramon Isasa
(Igeldo).
ziola, norbaitek zorren bat ziola edo... salatu eta kito, fusilatu! Jose Heredero, Irubideko biktimetako bat
Horrela fusilatuak ez zion gehiago zorra erreklamatuko, zo- “Irubiden fusilatuen artean, Joxe Heredero Pinela, Jose
rra kitatua gelditzen zen... Atxilotuak fusilatzera hainbat Heredero Sanz Usurbilgo maisuaren semea aipa daiteke.
txokotara eramaten zituzten, batez ere Hernaniko Galarre- 1936ko irailaren bukaeran, Donostiako San Bartolome ko-
tara eta hilerrira. Aia aldean Laurgaina. Laurgainen fusilatu mentuan egun batzuk preso eduki ondoren hortxe fusila-
zituzten Usurbilgo bi baserritar, Urdaiagako Zabaleko seme tu eta lurperatu omen zuten beste 16-17 lagunekin batera.
bat, eta Kalezarreko Kaskoneko beste bat. Tolosan, kanpo- Heredero Pinela familia, orain udaletxea den horretan
santu inguruan fusilatu zuten Aginagako Eizako semea. bizi zen, maisu etxea baitzen. Usurbilgo Kalezar, Elizalde
Usurbilen, Irubideko gainean zegoen bihurgunera eta Aginagako Goialdeko baserritarrak Donostiako Bre-
eramaten zituzten, Luzuriaga altzairu fabrikaren atzeal- txako merkatura oinez joaten ziren, eta horiei begira, Jose
dera. Errepide nagusiaren ertzean gauez fusilatu, eta leku Herederok, semeak, autobusa jarri zuen, Langagorri eta
horretan bertan, aipatutako fabrikaren atzeko zulora Maskolaitz azpira egunero joan etorria egiteko.9 Familiak
botatzen zituzten hildakoak. Hurrengo goizean etortzen Igara eta Igeldoko autobusak ere bazeuzkan, hango baserri-
ziren falangistak bederatzi-hamarrak aldera, eta bertan tarri zerbitzua eskaintzeko. Bestalde, Igeldon, Manzanares
lurperatzen zituzten. Gaur hor behar dute egon, inork ez 9
Usurbilgo Baserriak eta Baserritarrak, 427 or. Igarako autobusa.
baititu hortik atera, makina bat pertsona”. Txikierdi auzuneari dagokion atala.
337
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
338
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
5
2
1
3
6
8 9
Irudian Arizmendi Uranga familiako zenbait kide ageri dira, Petriza baserriko Justa Goenaga eta Artutxa baserriko Juan Arizmendiren ezkontza
egunean, 1940ean. (1) Maria Zelaia Bereziartua; (2) Nikolas Arizmendi Uranga; (3) Juan Arizmendi Uranga; (4) Frantzisko Aranburu, Zubietako
erretorea; (5) Justino Arizmendi Uranga; (6) Frantziska Arizmendi Uranga; (7) Lorenza Arruti; (8) Justa Goenaga; (9) Agustin Arizmendi Uranga.
Horrela, Artutxa faxisten ge- zituzten behiak. Gaur ere han dago Aizpuruko errotan bizi zela, Asun-
rrako ministerioak desjabetua izan ukuilu hori. Arizmenditarrak etxe- cionek ezin izan zion zoritxar hari
zen. Desjabetzeagatik Trinidad Du- rik eta baratzerik gabe geratu ziren. aurrea hartu, eta Errege-egun bateko
que de Estrada jabeari 50.000 pezeta Aita hil egin zen. Semeetako bat ere goizean, bere burua ibaira bota zuen
ordaindu zizkioten. Erreketeen fu- hil egin zen, gerrara behartuta joan- Aizpuruko errotan. Horrelaxe izan
silen aurrean jarri, eta Artutxako bi dako soldadua zen. Asuncion, artean zen familia zintzo haren historia tris-
familia baserritarrak, animaliak eta lanerako adinik ez zuten seme-alaba tea. Bitartean, aerodromoa 1955 arte
guzti, ez zeru eta ez lur geratu ziren, gaztetxo mordoarekin geratu zen. erabili zen. Urte horren inguruan,
inora joateko lekurik gabe. Amona- Familia, batetik bestera ibili zen inon jabeek, espainiar armadak, Donos-
rriztarrek bazuten lana garraioan, moldatu ezinik. Zubietako beste ba- tiako udalari itzuli zizkion Artutxa-
eta txabola edo borda bat eraiki zu- serri batzuetan jaso zituzten hau- renak izan ziren lurrak”.
ten Karobiaundi parajean. Han jarri rretako batzuk. Beste seme-alabekin
Oharra: argazki zaharrak elkarrizketatuak Usurbilgo baserri eta baserritarri buruzko liburuan argitaratutakoak dira.
339
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Joxe Mari
Telleria
Zuaznabar
Lasarte, 1943
Felix
Telleria
Zuaznabar Joxe Mari eta Felix Telleria anaiak, Gemma Nogues eta Marilu Muguruza Islada
Lasarte, 1948
Ezkutatuak elkarteko kideekin Lasarte-Oriako udaletxean testigantza emaileekin
egindako esker oneko ekitaldietako batean.
“
Gogoratzen naiz Aita gaztearen heriotza
nola ekarri zuten Oso gaztetan, 33 urterekin hil zen aita (Felix Telleria Olaran). Haurra
zen oraindik Joxe Mari, anai-arrebetan zaharrena izan arren, eta bi-
aitaren gorpua zpahiru datu baino ezin ditu eskaini aitaren zorigaitzaz:
etxera. Felix, anaia, “Bost urte nituen nik, eta pentsa daitekeenez, gauza askorik ez
dago jakiterik. Gure aita Luzuriaga laminazioetan hil zen istripuz,
amaren sabelean 1936ko gerrako lehergailu batek eraginda, labeetan; eztanda gertatu
zegoen oraindik, eta agudo hil omen zen.
jaiotzeko”. Ama eta izebarekin maiz joan ohi ginen lantegira oinez janariare-
kin, eta gogoratzen naiz hango lan prozesuaz: kamionetek lantegira
txatarra ekartzen zuten; eskailera batzuk igo eta altura batean txata-
rra etortzen zen, eta garabia batekin labeetara botatzen zuten. Nahiz
eta gerra izan zenetik hamar urte igaro, oraindik objektu pila heltzen
omen zitzaien labeetara txatarrarekin nahastuta, eta noski, lehertu
gabeko bonbak tarteka…
Gogoratzen naiz nola ekarri zuten bere gorpua etxera. Felix, anaia,
amaren sabelean zegoen oraindik, jaiotzeko zegoen”.
340
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Aita, gudaria izana noiz itzuliko, sekula baino ilusionatua egongo zen egun
Aitari buruz, bere semeek ez dakite askorik, oso txikitan hartan; ez baitzen eguneroko gauza arratsaldea hartzea
galdu baitzuten. Adierazi dutenez, beasaindarra behar Donostian paseoan ibiltzeko. Bada, hara zein baldintze-
zuen izan, Astigarreta auzoko semea. Nonbait, arrebaren tan itzuli zen senarra!”.
bat Donostiako Antigua auzoan bizi zen, eta harengana
bizitzera joan zen, lan kontuak tarteko. 1936ko kolpe mili- Ama, alarguntasun gorrian
tarrarekin batera, Errepublikaren aldeko Eusko Gudaros- Ama, laugarren umearen esperoan, alargun geratu zen
tean borrokatu zuen, EAE-ANV (Eusko Abertzale Ekintza) goizetik gauera. Familian drama egundokoa behar zuen
alderdiaren babespean sortu zen batailoian1. Iparraldeko izan:
frontea hautsi zenean atxilotu egin zuten, eta bizpahiru “Etxeko umeentzat orduan ez dut uste hainbesteko
urte Santanderreko langile batailoian eduki zuten behar- trauma izan zenik. Txikiak baikinen kontzientzia hartzeko
tutako eginkizunetan. Halaxe aitortu zuen Fortunata gertatu zenaz eta familiako giza galeraz. Amak bai hartu
Zuaznabarrek Lasarte-Oriako prentsan2 . zuela kolpe latza, edozein pertsona betirako buru makur
Felix Telleria eta Lasarteko Toki Alai (Sausta) etxean uzteko moduan. Gogorra izan zen bizimodua guretzat ha-
bizi zen Fortunata Zuaznabar Arrieta 40ko hamarkada- rrezkero, eta pentsa nolakoa izango zen amarentzat!”.
ren hasieran ezkondu ziren. Joxe Mari bera izan zen beren
lehen haurra mundura etortzen, 1943an. Hartaz gero fa-
milia kopuruz hazten joan zen etengabe, eta bizimoduari
aurre egiteko, jakina, soldata eraman behar etxera ezin
finago.
Aitaren heriotzaren zorigaitzeko egun harekin lotuta,
detaile esanguratsu bat kontatu du Joxe Marik:
“Atsekabe galantarekin bizitu izan zen urtetan gure
ama, eta apenas kontatzen zigun aitaren gaineko kontu-
rik. Izatekotan ere, gogoratzen naiz nola esaten zigun hil
aurreko egunean, aitak eta biek nola hitzartu omen zuten
lantokitik irten eta arratsaldean Donostiara joango ginela
guztiok: hiru seme-alaba txikiak besotan hartu eta arrat-
salde pasa Donostiara, plan ederra! Ama, senarra lanetik
Fortunata Zuaznabar eta Felix Telleria ezkondu zirenean.
1
“Euskal Armada” atala. “Gerrako protagonistak” izenburuko VIII. alea. Gerra Zibila Euskal Herrian entziklopedia. Aralar argitaletxea.
Andoain, 2000. 368. or.
2
Fortunata Zuaznabar Arrietak 100 urte bete zituenean, erreportaje bana eskaini zioten El Diario Vasco egunkariak 2012/03/22an eta
Txintxarri herri aldizkariak 2012/03/21ean. Handik urte betera hil zen.
341
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Lau senideak, aita hil berritan umezurtz: Joxe Mari, Juani, Xabin eta Felix, 40ko hamarkada-
ren bukaeran.
Baserri giroan heziak “Mitxelene baserriaren zenbait lur sail kendu ziz-
Mitxelene baserrian hazi eta hezi ziren senideak. kiguten lehenbizi, N1 errepidea egiteko. Eta Plangintza
“Egun Sasoeta ikastetxea kokatzen den paraje ho- Partzialaren bitartez etxeak egiten hasi ziren inguruan.
rretan zegoen gure baserria. Gurearen ondoan Sausta Emigrazioa ere egundokoa izan zen, 4.000 biztanleko
eta Sausta Txiki baserriak, Joakina enea, eta goraxeago herria 18.000 milara haziz kolpetik. Ingemar lantokian
Buenos Aires izena zuen etxe handi bat zeuden. Beste lanean ari nintzen garaian, gogoan daukat nola eraman
etxebizitzarik ez zegoen. Oraingo Berasategi jatetxeko zuten hemendik autobus bat Caceresera esku lana behar
horretan, sagastiak hartzen zuen den-dena. Gu base- zutela-eta, eta nola etorri zen bueltan jendez beteta”.
rritarrak ginen, eta kaleko jendearentzat menditarrak Garai horietara heldu aurretik, ordea, aita hil eta hurren-
ginen. Eskolara joaten ginen euskara bakarrik jakinda. go urtetan alegia, baserri tradizional batek eskatzen duen oi-
Eskolan eta kalean hasi ginen gaztelania menperatzen narrizko ekonomiari eutsi behar izan zioten senideek. Urte
pixkanaka-pixkanaka”. batzuk horrela, lantokirako pausoa eman aurretik.
Lasarte eta Oria batuta, 3.000 biztanle zituen garai- “Baratzean lan franko egin behar izan genuen; handik
tako kontuak ditu aipagai Joxe Marik. Zumaburu auzo ateratzen genuen tomate, letxuga eta barazkiekin ogia,
osoa zelaia besterik ez zela ere ezagutu zuten, urbanizatu olioa eta justu jatekoa ateratzen genuen. Potajea egune-
gabe. Sega apustuak jokatzen ziren han. Geroztikako ur- ro jaten genuen, babarrun gorria eta hola, eta pixka bat
teetan, 60ko hamarkadatik aurrera inguru horiek modu aldatzeko igandeetan garbantzua. Goizez, berriz, taloa
basatian jasan zuten Lasarte-Oria herriak pairatu zuen esnearekin. Taloa zen gure elikagairik ohikoenetakoa, so-
urbanizazio prozesua. Testigu pribilegiatuak izan ziren roan ereiten genuen artoari esker. Hernanira joaten ginen
Telleria Zuaznabar familiako kideak: zaldiz, han errota zegoen eta irinarekin itzultzen ginen
342
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
343
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Maritxu
Unanue
Lekuona
Lasarte, 1928
Andoni
Unanue
Maritxu, Andoni eta Maria Consuelo Unanue.
Maria Maritxu eta Andoni, Pilar eta Beatrizekin batera, Joan Unanue eta
Consuelo
Juliana Lekuona senar-emazteen seme alabak dira. Maria Consuelo
horien lehengusua da, Isidro Unanue eta Nati Elizegiren alaba.
Unanue
1936an kolpe militarra heldu aurreko urteetan, Andoni eta Mari-
txuren familia Lasarten bizi zen, eta euren aita Migel Urreta abertza-
Elizegi
le buruzagiaren auto gidaria izan zen.
“Urreta, EAJk Donostian eduki zuen aurreneko zinegotzietakoa
eta Gipuzkoan aurrenekotako buruzagietakoa izan zen. Bere familia
Oria, 1941 Donostian bizi zen, baina askotan etortzen ziren Lasarten zeukaten
Villa Mirentxu etxera. Gure aita bere gidaria zen esan bezala, eta ama,
berriz, bere seme alaben zaintzailea, haiek haur txikiak izan zirenean.
1934an, gure aita Michelinen hasi zen lanean; Antonio Mercero pert-
“
sonalaren arduraduna zen bertan, eta haren bidez sartu zen, lagunak
Goiz batean, Joxe baitziren. Gerra gainditu ostean, Brunetera joan zen; han ere gidari
Añorga, gure bezala jardun zuen”.
bizilagun gaztea, Maria Consuelok, Brunet lantegiko nagusiak Oria auzoan eta au-
zotarrengan zeukan boterea izugarri zela adierazteko, kalean ibiltzen
atzeman eta zenean zein zen haren jokabidea adierazi du:
hil egin zuten. “Kalera ateratzen zenean, begiz jotzen zuenean ume
Harenik gehiago
ez zen azaldu”.
344
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
3
7 15
2 16
14
5
1 6 10
4 9 13
8 11
17 27
12 26
23
19
20
18 21 22 24 29
32 35 30
34 25
33 28 31
36
38 40 42
39 43
37
45
46
44
41
48
47
Gabriel Juankorena Oriako irakasleak erretiroa hartu zuenean, herritarrek egin zioten omenaldian, 1931/06/04an. (1) Isidro Unanue; (5) Ramon
Brunet; (6) Jose Kerejeta; (9) Jose San Sebastian; (10) Fabian Mercero; (11) Primitivo Telletxea, (14) Isidoro Egizabal; (15) Isidro Unanue; (16)
Pako Juantorena; (17); Andoni Arozena; (18) Migel Barkaiztegi; (19) Juan Lakarra; (20) Sinforiano Idigoras; (22) Ignacio Adarraga; (23) Juanito
Elizegi; (24) Federico Galardi; (25) Jose Agirre; (26) Jose Aldaz; (27) Periko San Sebastian; (28) Agapito Unanue; (29) Sinforiano (edo Jose
Manuel) Idigoras; (30) Laureano Unanue; (34) Juanito; (35) Severo Cano; (36) Regino Ollokiegi; (38) Gabriel Juankorena; (40) Juan Ganboa; (42)
Fernando Ollokiegi; (44) Ramon Mercero; (46) Juan Egizabal; (47) Manuel Goia.
koskortutakoren batengana urre- bistatik, orduan ateratzen zituen asko kontatzeko, nahiko umeak zi-
ratu, eta beti egiten zuen galdera ezkutalekutik. relako. Soilik Oria hazi eta hezi zen
berbera: “zu norena zara?”. “Halako Zer gertatzen zen Orian? Zenbait
familiakoa” erantzuten zioten. Eta belaunaldi, Bruneteko plantillan lan-
orduan honek erantzun: “Bada, bi- gile bezala bukatu zutenak, oso ondo “Zenbait belaunaldi,
har etorri aitarekin, eta hasi zaitezke prestatuak eta jantziak hazi zirela, Bruneteko plantillan
lanean”. Gure aitona halaxe hartu irakasle baten eskuetatik pasa zire- langile bezala bukatu
omen zuen lantegirako. Badaukagu lako. Gabriel Juankorena zen irakas- zutenak, oso ondo
guk izeba bat bederatzi urterekin le hori. Erretiratu zenean, omenaldia
prestatuak eta
hasi zena lanean, oso garaia baitzen. prestatu zioten bere ikasle ohiek eta
jantziak hazi ziren
Lanpostuan, zakarreko materiala- herritarrek 1931n”.
rekin panpinak egiten zituen, eta Lasarte-Orian abertzale elizkoien Gabriel Juankorena
ezkutatuta edukitzen zituen; enkar- eta ezkerrekoen artean tarteka piz- irakasleari esker”.
gatuak alde egiten zuenean bere ten zen lehia politikoaz ez daukate
345
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Maria Consuelok aipatu du pasadi- atera zen herritik, Andonik zehaztu familia itzuli egin zen Lasarte-Oriara
zo txikia baina ilustragarria izan duenez: berriro.
dakigukeena: “Gehienak egin genuen alde Iheslari gehienek Bizkairako
“Nik izebari behin edo behin zera etxeak eta kaleak hutsik utziz. Oria bidean jarraitu zuten, eta beraz, La-
adierazi izan nion, gerra ostean: “Pues erabat hustu zen, eta ez hainbeste sarte-Oria jendez nahiko hutsik eta
gracias a dios que aquí los socialistas Lasarte. Desbandada nahiko naha- aldatuta topatu zuten, utzi zuten ha-
se movieron un poco y el amo aligeró sia izan zen, kontrol askorik gabe, eta rekin alderatuz gero. Etxetik bandera
un poco los horarios y las condiciones gogoratzen naiz guk edukitzen ge- monarkikoa zintzilika ikustea izan
laborales”. Eta hark erantzun: “¡Calla, nituen oiloetako bat nola besapean zen lehen aldaketa, Andoniren ustez:
calla! ¡La que nos hicieron pasar!”. hartu eta eraman zuten zenbaitzuk”. “Gu kanpoan ginelarik, frankis-
Nonbait, burla egiten zieten Oriako Kamioi batean sartu eta tak egin ziren herriaren jabe, eta le-
ezkertiarrek, elizarenganako zeu- Zarautzerako bidea hartu zuen Una- hen esan bezala etxean geratu zen
katen debozioagatik-eta. Esaterako, nue Lekuona familiak. gure izebak bandera nazionala jarri
ondoan pasatakoan belauniko jarri “Ganadua garraiatzeko kamioia behar izan zuen, beharko jarri! Ho-
eta aitaren egiten omen zuten, edo, eta zerrautsaz beteta zegoen; hai- rixe izan zen bistara egin zitzaigun
ostiral santu egunean arkume jatea zeak kolpea jotzen zuenean, begie- lehenbiziko inpaktua. Gu bakean
antolatzen zuten kontsejupean. Egin tara sartzen zitzaigun dena. Baina utzi gintuzten, eta aita ere ez zuten
kontu: azken ekintza hori sakrile- pozik joan ginen, abentura baitzen behartu ejertzitorako, ordurako 44
gio galanta zen garai hartako jende guretzat. Oriako familia guztiare- bat urteko gizon adindua baitzen”.
elizkoiarentzat”. kin batera egin genuen bidai hura,
baita Isidrorekin ere, Maria Con- Errepresio episodioak
Familia Lasarte-Oriako ebakua- sueloren aitarekin. Bere ama (Nati Lasarte-Oriako makina bat herrita-
zioan parte hartzaile Elizegi) berriz, Lasarten geratu zen, rren giza eskubideak urratu zituzten
Maria Consuelo oraindik ez zen jaio Bernardanean”. indar okupatzaileek, modu batera
36ko kolpe militarra eragin zutenean, Zarautzen familia zeukaten, Ma- edo bestera, eta horietako b atzuk eto-
baina Maritxuk zortzi urte zituen eta ria Consuelok berak adierazi duenez: rri zaizkie gogora hiruei. Maria Con-
Andonik lau. Gerra bi gertakarirekin “Lehengusu batzuk geneuzkan suelok, emakumeek ezagutu zuten
identifikatu zituzten hasiera batean: hangotarrak. Aitona-amonak bertan ile mozketen atala dakar aipagai, le-
“Autoak kalean gora eta kalean bizitu izan baitziren. Aitona zen za- henbiziko eta behin.
behera ibiltzen ziren, eta barruan rauztarra, eta amona nafarra. Batek “Gure amak kontatu ohi zuenez,
milizianoek-eta fusilak leihotatik ez jakin gaztelaniaz, eta besteak ez Sabina Basaundi baserriko etxe-
kanpora zituztela. Bestalde, sirenen euskaraz. Baina elkar ezagutu, eta koandreari eman zioten tratu txarra,
eta kanpaien hotsak ere belarritik ezkondu egin ziren agudo! Bere lehen ile mozketarekin. Eta pentsatuta
sartzen zitzaizkigun, hegazkinak seme-alabak, Beatriz, Laureano, Jua- zeukaten gehiagoengana jotzea,
zetozela jakinaren gainean jartzen nito eta Agapito Zarautzen jaio ziren, Batzoki inguruan ibili zirenen kon-
gintuztenak; orduan, lasterka An- baina hurrengoak, Isidro eta Pilar tra adibidez. Esperantza Kerejeta zen
txuaneko zubi azpira abiatzen ginen”. Oria auzoan”. emakume abertzaleen lehendakaria,
Kolpearen eragileak gero eta eta kointziditzen zuen bere anaia
gertuago Lasarte-Oriatik, eta azke- Itzulera bizitokira Pepe Kerejeta okina, berriz, alkate
nean herria ebakuatzeko kontsigna Fronte militarra Gipuzkoako bar- pedaneo berria zela, frankismoak ja-
zabaldu zen. Unanue Lekuona fami- nealdetik eta kostaldetik urrunt- rrita. Hari agindu omen zioten: “zure
lia ere ihes masibo horrekin batera zen joan zenean, Unanue Lekuona arrebari ez beste guztiei ilea moztu”.
346
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
1 8
2 3 4 7
5 6
9
10 14 15
11
13
18 12
16 17 19 20
22 23
21
25
24
Lasarte-Oriako Emakume Abertzale Batzako kideak 1933an. (1) Joakina Gorostegi; (2) Josefa Eizmendi; (3) Beatriz Unanue; (4) Nati Elizegi;
(5) Juanita Ollokiegi: (6) Identifikatu gabe; (7) Identifikatu gabe; (8) Esperanza Kerejeta; (9) Anastasi Intxausti; (10) Maria Luisa Iartza; (11)
Identifikatu gabe; (12) Identifikatu gabe; (13) Identifikatu gabe; (14) Identifikatu gabe; (15) Dolores Goia; (16) Identifikatu gabe; (17) Maria
Karmen Izaga; (18) Rosarito Arozena; (19) Maritxu Urzelai; (20) Identifikatu gabe; (21) Balentina Erauskin; (22) Identifikatu gabe; (23) Identifikatu
gabe; (24) Amelia Unanue; eta (25) Identifikatu gabe.
Baina berak erantzun omen zien: “ez inposatu zuen, gogo onez nahiz obli- Azkenean, gure osaba joan zen Guar-
nire arrebari, ezta beste inori!”. gazioz, baina guztiek ere haren esa- dia Zibilengana, adieraztera aitona
Garai hartan, salaketak noiz- netara txintik atera gabe makurtzeko lasaitu beharra zeukatela, hura ez ze-
nahi egiten omen ziren, holako eta asmoz. Gerra amaitu zenean, bizila- goela holako kontuetarako”.
halakoaren aurka, baina Kerejetak gun batek kartel batekin edukitako Maria Consuelok erdi txantxetan
okindegiko labera sutara botatzen pasadizoak esplika dezake garbi sa- erdi serioan kontatu duen beste pasa-
omen zituen zuzenean. Horri esker mar, orduan bizi zen izua. Maria Con- dizo jakingarri bat, 1936ko abuztu eta
libratu omen zen jende asko Orian. suelo da kontatzailea, berriro: irailean Oria inguruan gertatu ziren
“Gure gainean bizi zen Añorga “Herri osoko hormak Francoren liskar militarrekin du zerikusia:
familiak ere berea sufritu zuen, ezin kartelekin josi zituzten. Kartel han- “1940an, gerra pasata, nire gura-
gehiago. Goiz batean etxera etorri eta diak. Eta jarri zuten bat Aizpurua- soak ezkontza prestatzen ari zirela,
Joxe Añorga gaztea atzeman eta hil neko horretan; ordurako gure amak aurkitu zuen ibai aldeko leiho
egin zuten. Haren arrastorik gehiago aitona zahartuta zegoen eta ate au- bat hautsita, bala bat, tximinian jo
ez zen azaldu”. rrean egoten zen eserita. Eta nonbait eta atearen markoan sartu zen non-
Frankismoak beldurraren es- Guardia Zibilek esan zioten “Usted se bait. Bala hori hor egon zen urtetan,
trategia diseinatu zuen, bere dik- va a ser el responsable de este cartel. etxea eraitsi zen arte. Eta nola di-
tadura gupidagabeak erroak hartu Y si le pasa algo, va a pagar usted el ren kasualitateak, nire senarraren
zitzan gizartean, eta horretarako, pato”. Eta noski, aitona geroz eta ur- aita, karlista zena, ibili zen Zubie-
ejertzitoaren indarra, legeak, arauak, duriago, beldurrez, galdezka ea beti tabason gerra denboran. Hizketan,
sinboloak, abestiak…. liturgia oso bat kartel hari begira egon behar al zuen! behin kontatu zigun bera ibili zela
347
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
24 27
3 26
1 2 6 8 11 16 19 21 25
9 18
12 13 23
4 5 15
14
10 17
7 20
22
Lasarte-Oriako abertzaleak Union Radio irratiko euskarazko irratsaioan, 1934an. Joseba Zubimendik eta Andoni Arzelusek gidatzen zuten
irratsaioaren hamahirugarren emisioa izan zen. (1) Andoni Arzelus; (2) Jose Iartza; (4) Jose Luis Izagirre; (5) Pello Zuaznabar; (7) Nati Elizegi;
(8) Andoni Arozena; (10) Rosarito Arozena; (11) Maximino Arozena; (12) Migel Zuaznabar; (13) Luis Urzelai; (14) Maritxu Urzelai; (15) Juanito
Egizabal; (16) Primitivo Telletxea; (17) Pantxikita Erauskin; (18) Pedro Zumeta edo Benjamin Gorostegi; (22) Ramonita Azurza; (23) Antonio
Mercero; (25) Ramon Mercero; (26) Fabian Mercero; (27) Regino Ollokiegi.
Belkoaingo mendialdean. Orduan es- zuten lortu euskaltzaletasunaren zituen elizarentzat, euskal idazlea
aten genion: “¡Pues igual fue usted el zuztarrak mozterik familia horren eta Euskaltzaindiaren laguntzailea,
que tiró la bala a nuestra casa, abue- baitan, eta hurrengo belaunaldi- eta elizaren dotrina sozialari jarraiki
lo!”, eta hark erantzuten zigun: “Yo qué koetan ere euskararako maitasuna Errenteriako ELA sindikatuko kola-
sé, chica, a nosotros nos llevaron y allí erakutsi izan zuten zenbait kideek, boratzailea zen. Errenteriako apai-
anduvimos”. Eta guk berriro eztena frankismoko urterik latzenetan. Hor za, atxilotu zutenean 1936/10/26an.
sartu nahi izaten genion: “Pues, qué ditugu, esate batera, Julian euskal Batzokia errekisatu ondoren Falan-
casualidad, que en nuestra casa entró abeslaria edo eta Juan Mari poeta eta geren egoitza bihurtua zegoenera
una bala por Zubietabaso, y el abuelo euskalaria. eraman zuten lehenbizi eta Onda-
Fortunato anduvo por ahí”. Hain zuzen, hiru anaietatik, Ju- rretako espetxera gero. Lau egunen
lian, 38 urtekoa, Oiartzungo etxean buruan Galarretako parajeetan fu-
Bi osaben patu beltza atxilotu eta udaletxera eraman silatu zuten Gerbasio Albisu beste
Lekuona oso familia abertzale zuten beste errenteriar batzuekin. apaiz batekin. Lehen bi euskal apaiza
eta katoliko izan zen betidanik Kamoi batera sartu, E ndarlatsa desagerraraziak izan ziren.
Oiartzunen, aski ezaguna herrian,
alderako eraman eta bertan hil Maria Consuelok, Euskal Herrian
eta lazki kolpatu zuten kolpe za- zituzten denak. Martin, 1932an eraildako apaizei 2009an eskaini
leek. Bi anai desagerrarazi zituzten, apaiztu zen. Buru argikoa zen, eta zitzaien ekitaldi bat aipatzeaz gain,
Martin eta Julian, eta hirugarren apaizei parrokietan dagozkien ar- XXI. mendean oraindik konpontzeko
bat, Manuel estu eta larri igaro zi- durak hartzeaz gain, irakaslea zen jarraitzen duen hutsune galanta ai-
tuen gerra urteak. Nolanahi ere, ez seminarioan, itzulpen lanak egiten patu du, biktimek merezi duten “Egia,
348
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
1
2009/07/11n, frankistek eraildako hamalau euskal apaizen omenezko hileta antolatu zuten Gasteizen. Honako lagunen ome-
nez: Martin Lekuona Etxabeguren, Gervasio Albizu Bidaur, Jose Adarraga Larburu, Jose Ariztimuño Olaso, Jose Sagarna Uriarte,
Alejandro Mendikute Lizeaga, Jose Joakin Arin Oiartzabal, Jose Otano Miguelez, Leonardo Guridi Arrazola, Jose Markiegi Olazabal,
Jose Inazio Peñagarikano Solozabal, Celestino Onaindia Zuloaga, Jorge Iturricastillo Aranzabal, Roman de San Jose Urtiaga Elezburu.
Elizkizunarekin batera, Bilbo, Donostia eta Gasteizeko gotzainek (Izeta, Uriarte eta Asurmendi) gutun pastorala plazaratu zuten, eta
barkazioa eskatu nahi zutela adierazi.
349
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Javier
Urraca
Alberdi
Lasarte, 1944
“
Javier Urraca.
Mi única intención
es dejar constancia Las tres personas que seguidamente se mencionan,
de tres personas vivían en aquel tiempo en Lasarte, y al no tener ahora
familiares aquí, se tiene el riesgo de que queden en el
que sé que olvido, en opinión de Javier Urraca.
desaparecieron
o murieron en José Agustín Ángel Aguirre Ostolaza (Bilbao, 1905)
la guerra civil”. Desapareció al comienzo de la guerra. Ante la inminente llegada de las
tropas franquistas a Lasarte, Ángel salió junto con otros jóvenes en
una camioneta y ya no se supo más de él. Ángel hizo el servicio militar
en Ferrol y al terminar éste, se casó allí con Guillermina Gómez Porta
(Ferrol 1909). Tuvieron tres hijas: Mª Ángela “Maruja” (Ferrol, 1930), Mª
Teresa (Ferrol, 1933) y Mª Ignacia (creo que ésta nació en Lasarte, en el
año 1936 ó 1937).
Al tener problemas con el trabajo, vinieron a Lasarte en 1933, don-
de vivía el padre de Angel, José Antonio Aguirre Arzuaga (Azpeitia
1870, caserío Premietxeberri), viudo de Josefa Ramona Ostolaza Beris-
tain (Zumaia, 1872) y matrimonió en 1900 en Zumaia, en San Miguel de
Artadi; José Antonio ya estaba casado en segundas nupcias con Cris-
tina Fiol (Pamplona, 1879), y regentaban el Bar Ongi Etorri. Cristina,
al quedar viuda, fue serora y vivió en la casa parroquial con su hijo
Francisco (Patxi) Aguirre Fiol (San Sebastián, 1921) que tenía problemas
de salud desde su nacimiento, y era hermanastro de Ángel. Tras la des-
aparición de éste, su mujer, Guillermina, con sus tres hijas pequeñas
volvió a Ferrol. José Antonio era tío de mi ama Tomasa Alberdi Aguirre
(Azpeitia, 1913. Caserío Bentatxo, Bº Odria), y Ángel y Patxi primos, y
vino a Lasarte a trabajar en el bar con su tío.
350
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
1
2
Refugiados en Etxabarri (Bizkaia) en 1937. Entre ellos, (1) Florencio Aramburu; (2) Ángeles Urraca; (3) Josefa Agustina Segurola; (4) Laurentino
Urraca; (5) Isabel Vicente; (6) Enrique Furio. El resto de personas es más que probable que también fueran de Lasarte-Oria, pero no han
podido ser identificadas.
351
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Florencio Aramburu Cendoya partieron de Bilbao refugiadas a Fran- los francos que tenía por 40 pts. en
(Bilbao, ¿08/02/1908?) cia, mi amona falleció en el exilio en monedas de plata que tenían ellos, y
Murió en la guerra civil en el frente de el año 1937, en Meaux (Departamento al llegar a la frontera el 11 de Octubre
Bizkaia, en concreto en el de Karrant- Sena et Marne) Francia. de 1939, se las requisaron.
za el 17/06/1937, perteneciendo al Ba- Entonces mi tía se desplazó a Gi-
tallón de Montaña Euzkadi nº3 del meaux un pueblo al lado de Clermont
Ejercito Vasco, según el instituto Go- Ferrand, donde está la casa madre de
gora. Aunque nació en Bilbao era ori- Neumáticos Michelin, donde vivían
ginario de Ordizia, su padre era José los familiares de Enrique “Valencia”
Ygnacio Aramburu Múgica (Ordizia, Furio Jiménez (Alcira, Valencia, 1897)
1854), y su madre Mª Genara Cendoya y su mujer Isabel Vicente Ibáñez (Al-
Ostolaza (Tolosa, 1862). Al comienzo cira, Valencia, 1900). Este matrimonio “Mi amona Agustina
de la guerra Florencio llevaba 8 años (aparece en la foto de la yeguada de falleció en el exilio de
viviendo en Lasarte. Florencio era no- Etxebarria) vino a Lasarte de Cler- Francia y Florencio
vio de mi tía Ángeles Urraca Segurola mont Ferrand en 1933 para poner en
Aramburu, novio de mi tía
(Grañón, Rioja, 1907), que en el año 36 marcha la fábrica de Neumáticos Mi-
en el frente de Bizkaia…”
vivía en Lasarte, calle Mayor nº31-1º, chelin en Lasarte/Usurbil en 1934, mi
junto con su madre Agustina Segu- tía estuvo con la familia de Enrique,
rola Ugarte (Arrona, 1875), que había madre hermanos etc., hasta que ter-
enviudado recientemente de Gonzalo minó la guerra. Al estar finalizando
Urraca Velasco (Grañón, Rioja, 1875), ésta, llegaron unos refugiados de Va-
y su hermano Laurentino (Laueren) lencia, con los que mi tía intercambió
(Ollauri, Rioja, 1909), éste último mi
aita. Los cuatro salieron de Lasarte
con dirección a Bizkaia al oír que lle-
gaban las tropas franquistas y lo hi-
cieron en compañía de una familia
que tenía relación con alguna yegua-
da, y así fueron a la yeguada Munibe
de Etxebarria cerca de Markina don-
de se sacaron unas fotos; adjunto una
de grupo que fue de Lasarte.
De aquí en adelante tuvieron dife-
rentes destinos; Florencio murió en el
frente según anotamos al principio. Mi
amona Agustina y mi tía Ángeles par-
tieron de Bilbao refugiadas a Francia,
Agustina falleció en el exilio en el año
1937, en Meaux (Departamento Sena
et Marne) Francia.Florencio murió en
el frente según anotamos al principio.
Documento expedido en la frontera, tras ser requisadas 40 pesetas en monedas de plata.
Mi amona Agustina y mi tía Ángeles
352
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
353
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Maritxu
eta Rosario
Urreta
Zulaika
Donostia,
(1915-2018)
Donostia, 1923
“
Aitak frankista Urreta Zulaika familiari Lasarten zeuzkaten bi etxe,
Mirentxu eta Zubiaurre, eta adreilu-lantegia konfis-
bat babestu egin katu egin zizkieten, bostehun mila pezetako isuna
zuen Lasarten; jartzeaz gain. Migel Urreta EAJko burukideetako bat
izan zen XX. mendeko lehen herenean.
gero hark aitari
mesedea itzuli Urreta Zulaika familia honako kideek osatu zuten 30eko hamarka-
egin zion”. dan: gurasoak, Migel Urreta Etxebeste eta Maria Zulaika Arregi, eta
horien seme-alabak, Maritxu, Mikel, Karmen eta Rosario. Nahiz eta
Donostiako familia izan, harreman estu-estua eduki zuten beti La-
sarte herriarekin. Izan ere, bertan, Mirentxu eta Zubiaurre izeneko
bi etxeak eta adreilu-lantegia zeuzkaten. Donostian bizi arren, ia
urte erdia Lasarteko etxe horietan bizimodua egiteko ohitura hartu
zuten, Maritxuk eta Rosariok aitortu dutenez.
Familiako aita, Migel Urreta, Orian 1881ean jaio zen. Injenieritza
ikasketak Deustun egin ostean, berehala teila-lantegia ireki zuen
Lasarten. EAJ alderdiko kidea zen, eta 1911n, Camilo Otxoa Zabalegi
eta biak Donostiako udaletxeko lehen zinegotzi jeltzaleak izan zi-
ren. Handik lau urtetara Gipuzkoako diputatua izendatu zuten, eta
1917-1919 epean indartsu aritu zen autonomiaren aldeko mugimen-
duan. Euskaltzaindia eta Eusko Ikaskuntzako sustatzaileetakoa ere
izan zen garaitsu horretan. Euskarazko hizlari bikaina izan zen, gai
anitzak izanik hizpide: abertzaletasuna, erlijioa, nekazaritza… Bere
354
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
“Adiskide batek
jakinaren gainean
jarri zuen gure aita
esanez Nafarroan
pertsonen zerrenda
beltz batean ageri
zela”.
Euskal Esnalea aldizkariak Arturo Kanpion euskaltzaleari Mirentxu etxean 1929an eskaini zion omenaldiko irudia da. Kanpionen aurreko nes-
katoa Rosario da; honen eskuinetara, Karmen; honen atzean, Mikel. Atzean, euskalgintzako hainbat pertsonalitate ezagun daude; tartean,
Ixaka Lopez Mendizabal, Migel Urreta, Policarpo Elosegi, Joxe Eizagirre, Gregorio Mujika, Jose Angel Fernandez Casadevante, Aita Donostia,
Ramon Laborda, Joxe Olaizola… Kanpioni oparitu zioten plakak, zera zioen: “Batzuk badijoaz… Baña besteak bagatoz”.
emaztea ere jeltzale ekintzailea izan gainean jarri zuen, esanez Nafarroan Maria Zabala izan genuen.
zen oso; Gipuzkoako Emakumeen bazebilela zerrenda bat Gipuzkoan Bien bitartean, Mikel gure anaiak
Batzako lehen lehendakaria izan fusilatu beharreko pertsonen izene- frontean segitu zuen, eta frankistek
zen, besteak beste. kin, eta berea ageri zela. Rosendo Re- gerra-fronteko iparralde guztia men-
Maritxu eta Rosario ahizpen kondo apaizak ere esan zion “zoazte dean hartzearekin batera atxilotu
osaba, Jose Gonzalo Zulaika Arregi hemendik, zoazte kanpora!”. egin zuten Santanderren. Langile
(Aita Donostia) kaputxinoen orde- Lekeitiora abiatu ginen, horrela. batailoietara bidali zuten bolada ba-
nako erlijiosoa izan zen, eta batik Aurretik, gure aitak Jose Olano Ie- terako, Andaluzia aldera”.
bat, musika konposatzaile gisa edu- regi medikuari utzi zizkion etxeko
ki zuen ospea euskal kulturgintzan. giltzak, bertan Gipuzkoako fronteko Iparraldean, lau urtetan
Lekarozko komentuan egin zuen zaurituen ospitale txikia jar zezan. errefuxiatuta
bere bizitzaren zatirik handiena. Baina ospitale horrek ez zuen askorik Urreta Zulaika familiak Azkainen
Gerraren lehen hotsak familia funtzionatu, frankistak agudo sartu (Lapurdi) kasik lau bat urte egin zi-
Lasarten harrapatu zuen, eta harrez baitziren. tuen. 1.500 biztanleko herri hartan,
gero bere kideek egin zuten ibilbi- Lekeition pare bat hilabetetako Hegoaldetik ihes egindako berre-
dea, Maritxuk eta Rosariok kontatu egonaldia egin genuen, eta han- hun bat errefuxiatu hartu zituen
digute: dik, Mikelek ez beste gainerakoak bolada hartan.
“Gure aitak ez zeukan ihes egite- itsasontzia hartu eta Baionara abiatu “Osabak -Aita Donostia- ere
ko asmorik, ez baitzion inori gaizkirik ginen; bidelagunen artean, Jose An- muga gainditu behar izan zuen
egin. Baina adiskide batek jakinaren tonio Agirre lehendakariaren emazte errefuxiatu gisa, eta kaputxinoen
355
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Toulouseko komentuan topatu zuen “Frantzian ez zaudete seguru alema- (berari zegokion partea).
aterpe finkoa; maiz guregana etorri niarrekin, eta zatozte, nik babestuko Harrezkero, familiak egundoko
ohi zentzen zen. zaituztet”. Modua egin zigun Alacan- ahaleginak egin behar izan zituen
Bestalde, kuriosoa da Donos- tera hurbiltzeko. Hilabete batzuk legez lapurtutako ondasunak be-
tian bizi zen gure amonak, Felipa bertan bizi, eta kale giroa baretu rreskuratzeko, urtetan luzatu zen
Arregik, zer nolako filigranak egi- zenean Donostiarako bidea hartu tramite administratibo-judizialaren
ten zituen guregana hurbiltzeko, genuen”. bideari ekinda.
horretarako tartean izanik Casa “Gure amaren lehengusu batek
Nicolasa jatetxeko jabea zen Nico- Ondasunen konfiskazioak Espasa argitaletxeko familia zuen
lasa Pradera, lagun mina zuena. Di- Urreta Zulaika familiak Gipuzkoatik adiskide, eta hura bitartekari gisa
plomatikoak-eta a ntzeko pertsona kanpo egin zituen urteetan, aginta- erabili zuten aitak eta lehengusuak
publikoak izaten ziren bezero asko ri frankistek Lasarteko ondasunak noizbait berreskuratzeko kendutako
jatetxe hartan, eta Nicolasak bazeu- kendu egin zizkioten. Hain zuzen, ondasun guztia. Eginkizun horretan
kan konfiantza pertsonaia horiekin. diktadurak bi instantzia ofizial (On- asko lagundu zuen epaile zintzo bat
Era horretan, modua egiten zuen dasunen Inkautazioen Batzordea topatu izanak, Iruñean konfiska-
auto ofiziala eta txoferra amonaren eta Ardura Politikoko Batzordea) in- zioen atala zeraman epaitegian lan
esanetara j artzeko. Mugako joan eto- darrean jarri zituen, berarekin bat ez egiten zuena”.
rria markesa baten antzera egiten zetozen pertsonen ondasunak inkau- Mirentxu etxea komandantzia
zuen gure amonak! tatzeko eta horiei zigor ekonomikoak militar gisa erabili zuten Lasarten
Alemaniarrak Frantzia inbaditu ezartzeko asmoz. Migel Urretaren indarrez sartu ziren frankistek, eta
zutenean akabo gure segurtasuna! kasuan, Lasarten zeuzkan Miren- idatzita uzteko moduko makina
Orduan, aitaren ezagun baten la- txu eta Zubiaurre etxeak konfiskatu bat istorioaren jabe da horrexegatik
guntzaz baliatu ginen handik alde egin zizkioten, eta baita ere, Echebe- bakarrik. Mirentxu eta Rosariok is-
egiteko. Ez zen edozein gizona! Kon- rria-Urreta adreilu-lantegiaren %50a torio horren zati bat kontatu digute,
tua da 1936ko uztailean ezkertia- jakin ahal izan zutena:
rrak pertsona hori atzeman nahian “Militar frankista ugarik hartu
zabiltzala, eta aitarengana etorri zuten bizitokitzat etxea. Baina haie-
zela Lasartera, laguntza eske. Aitak, “Lasarteko tako baten emaztea tuberkulosia-
egun batzuetan etxean gordeta edu- Mirentxu eta rekin gaixotu egin zen, eta harrez
ki ondoren, konfiantzazko bi gidari Zubiaurre etxeak eta gero uste izan zuten begizkoak jota
gazte eta automobila bere zerbitzu- Echeberria-Urreta zegoela etxea; gero eta gutxiago era-
ra jarri zituen. Zera esan zion: “Aia- biltzen joan ziren. Behin berreskura-
adreilu-lantegiaren
ra eramango zaituzte gazteek; han, tu genuenean, gure aitak etxea goitik
%50a konfiskatu,
erraz zeharkatuko duzu fronteko le- behera desinfektatu egin zuen.
rroa, zuretarrekin elkartzeko”. Bada, eta isun ekonomiko Etxean sartu ginenean, ohartu gi-
lagun hori Alacanteko gobernadore handia jarri ziguten”. nen zenbait objektu eta altzari falta
zibila izendatu zuten 1940an.1 zirela, eta tartean, amonak asko mai-
Gerora, hark esan zion aitari: te zuen itsasontzi txiki bat. Etxeko
1
iguel Rivilla Azcune zen pertsona hori, Zegaman jaiotako abokatua. Errepublika garaian falangisten mugimenduan militatu zuen. 1936an
M
atxilotu egin zuten beste lau lagunekin batera, soinean pistolak zeramatelako (La Voz de Guipuzcoa, 1936/04/21ko zenbakian). Uztailaren
18az geroztik bat egin zuen kolpe militarrarekin eta Gipuzkoako diputazioko batzordekide izan zen 1939an. Alacanteko gobernadore zibila-
ren ardurak hartu zituen 1941eko ekainetik 1941eko maiatza bitarte. Frankismoari lotutako pertsona izan zen diktaduran zehar, eta 1977ko
hauteskunde orokorretan Alianza Nacional del 18 de julio alderdiarekin hautagaia izan zen.
AIZPURUA, Mikel (zuzendaria): 1936ko udazkena Gipuzkoan. Hernaniko fusilatzeak. Alberdania argitaletxea. 256-258. Argitalpen honen
egileek Administrazioko Artxibo Orokorra (Alcala de Henares) hartu dute informazio iturri.
356
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
baratzan aritu izan zen herritar batek amonari kontatu abokatu baten laguntza eskatu, eta haren bidez, milioi
zion nola ikusi zuen abiazioko militar bat objektu hori erdira jaistea lortu zuen isuna. Zatika ordaintzen hasi zen,
eskuan zuela etxetik irteten. Bada, amonak epailearen- eta ordainketa erdira jaitsita zeukala, Madrilen zegoen
gana jo zuen salaketa jartzera. Eta aldi berean, militar isunen bulegoko jaun batek, zera esan zion: “Yo, como
horren etxera joan ginen, beretzat hartu zuen objektua usted, no pagaba”. Aita pentsakor itzuli zen etxera, eta
itzultzeko eskatuz. Hark baietz, baina oso gogoko zuela amari zer egin behar ote zuen galdetu zion. Honek, agudo
eta mesedez emateko denbora, haren erreplika egin nahi erantzun zion: “Bada, ez ordaindu!”. Hortxe amaitu zen
zuela-eta. Urte betera berriro joan ginen erreklamazioa isunaren kontua. Geroztik, ez zitzaigun erreklamaziorik
egitera, eta itzuli egin zigun.” heldu etxera!”.
Ondasunen lapurretaz gain, isun ekonomikoaren
zigorra ere jasan genuen. Hain zuzen, bostehun mila
Oharra: argazki zaharrak elkarrizketatuek utzitakoak dira.
pezetetako isuna jarri zioten gure aitari. Aitak, Madrilgo
Urreta Zulaika familia Donibane Lohitzunen, 1939/10/30ean, erbestean. Zutik, Maritxu, Mikel, Rosario eta
Karmen Urreta Zulaika, anai-arrebak. Eserita, Migel Urreta Etxebeste (aita), Felipa Arregi (amona), Maria Zulaika
Arregi (ama), eta Jose Antonio Zulaika Arregi (Aita Donostia).
357
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Isabel eta
Dolores
Usabiaga
Olarra
Oria, 1932
“
Jeneralean denak Nahiz eta gerra ostea giza oinazeak eta miseriak dena
estali, Oriako auzotarrek bizi izan zuten elkartasun
ginen pobreak Orian, eta adiskidetasun giroa azpimarratzen dute ahizpa
baino bagenekien bikiek.
konformidadearekin
eta duintasunarekin “Lau urteko umeak ginen gerra piztu zenean, eta ez gara askorekin
bizitzen”. gogoratzen. Aurreneko egunetan, aeroplanoa sentitzen zenean au-
zora gerturatzen ari zela, denak korrika egiten genuen, eta Zelaialde
etxean zegoen sagardotegiko sotoan ezkutatzen ginen. Egunak au-
rrera egin ahala, kezka horiei beste bat erantsi zitzaien: Nafarroatik
ez dakit zeintzuk intentzio txarrekin zetozela. Korrika batean Oria
utzi beharrean izan ginen, beraz.
Gauzak horrela, dakiguna da gurasoekin (Agustin eta Jenara), amo-
narekin (Martxela Barkaiztegi) eta anai zaharrenarekin (Inazio) Oria-
tik eskapo joan ginela kamioi batean sartuta eta auzoko beste lau edo
bost familiekin batera (aldaztarrak, urdanpilletatarrak, romotarrak…),
eta Arroa auzoan (Zestoa) topatu genuela aterpe, baserri batean.
Lau familiak batera, ume pila ederra osatzen genuen, eta baserri
inguruan jolasean aritzen ginen ordutan eta ordutan, pozik. Baina
halako batean, hor non ikusi genuen gure ama eta beste jolas lagunen
amak nola jarri ziren sukaldean negar batean, beren senarrak despe-
ditu beharrean zirelako, gerrara zihoazelako. Eszena tristea izan zen:
sukaldean amak malkotan blai, eta gizonak baserritik urruntzen bi-
zkarrean makuto bana zutela.
358
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Aitak gerrara zihoazen bitartean, gehiago, etxean bertan Andoaingo Hernanin bagenuen beste lehen-
gainerako guztiak Oriarako bidean guardia zibilekin edukitako pasa- gusu bat, Marcelo Usabiaga; komu-
jarri ginen. Oria auzoa bizilagunez dizo mingarria gogoratu izan zuen nista zen, eta Ondarretan 23 urte
nahiko hustuta topatu genuen, eta maiz. Suminduraz kontatu ohi zigun. egin zituen kartzelan. Gizon zintzo
aditzea izan genuenez, etxe askotan Nonbait, hango kuarteleko sarjentua eta integroa, bera bezalakoa. Orain
lapurretak gertatu ziren, koltxoiak, zen gizon sendo bat etorri zen bere urte asko ez dela hil da. Hark zeukan
josteko makinak… Urnietako Oianu- bila Oriara, atxilotzeko. Andoaingo historia kontatzekoa! Kartzelatik
metik etortzen zen txapelgorri erre- bidean, egundoko jipoia eman omen libre geratu, Hernanin ezkondu, eta
ketea ibilia omen zen jaun eta jabe zion, eta gainera umiliazioz tratatu Orbegozo lantegian lanean hasi zen;
lapurreta kontuetan. omen zuen, ibilbide guztian galaraziz pertsonal-buru izatera iritsi zen, ba-
Hurrengo hilabeteetan, Orian, atzera begira zezan edo-eta txisa egin lio handiko gizona zelako. Ez zen as-
sei-zazpi ume jaio ziren. “Aitak zezan bazterrean. Gertakizun hark pertzen kontu kontari hasten zenean
preso zituzten umeak” bezala oso markatuta utzi zuen gure aita”. eta gu aho zabalik edukitzen gintuen
identifikatzen zituzten auzotarrek.
entzule bezala. Errepublikaren eta
Gure anaia zen horietako bat, frankismoko biktimen eskubideen
Agustin. alde aritu zen makina bat ekitaldie-
Gure aita nazionalista-naziona- “Bizkaia eta tan, hil zen arte”.
lista zen, noiznahi euskarazko kantu Kantabriako ibilerak
abertzaleak kantatzen zituen horie- baino gehiago, etxean Miseria eta gosea Orian
takoa, eta Santoñan, El Dueson pre- bertan Andoaingo “Gerra aurreko eta ondorengo ar-
so eduki zuten bolada batean. Nola gazkiei erreparatu, eta horietan
guardia zibilekin
diren gauzak, eta historiak nola erre- antzematen da gerrak zenbat mixe-
edukitako pasadizo
pikatzen diren batzuetan: familian, ria ekarri zuen berarekin. Inpresio
gure semeetako bati ere hantxe pre- mingarria gogoratu hori ematen digu guri behintzat.
so egon beharra egokitu behar izan izan zuen aitak maiz”. Gerra aurreko erretratuetan, jendea
zitzaion, ia 80 urteren ostean. ondo jantzia, dotorezia puntuare-
Gure aita aske utzi zutenean, kin ikusten da, lerden. Eta kontrara,
Oriara itzuli, eta poza sentitzeko Usabiaga familia aztertzen hasi- ondorengoetan, mixerableago ageri
motibazio bikoitzarekin topatu zen: ta, frankismoak zapaldutako jende da jendea, alpargatak puskatuta eta
Arroan agur behar izan esan zion fa- gehiagoren arrastoa topatu dute Isa- behin eta berriro jositako galtzak
miliarekin batetik, eta bestetik, bera belek eta Doloresek. jantzita.
preso zela jaio zen seme txikiarekin. “Gure aitaren bi anai, Roberto eta Gerra ondorengo urteetan mi-
Preso errepublikanoa izana ba- Alejandro, Oriara gehiago itzuli ezin seria pasa genuen, baina goserik
zen ere, Bruneten berriro hartu izan zuten auzotar horietakoak izan ez. Aita eta ama pertsona saiatuak
zuten, eta gainera, segituan enkar- ziren. Lehenak Baiona hartu zuen baitziren! Amak etxearen atzealdean
gatu gisa jarri zuten. Alde horretatik, bizitokia, bere emazte eta umeekin baratza koskorra zeukan, eta gaine-
beti egon zen eskertuta lantegiko batera. Eta bigarrenak Argentinan ra, Andoaingo Buruntza auzoan ze-
nagusiekin. bukatu zuen; honek ere familia izan goen Lubarritza baserriko alaba zen,
Gerran zertan, non, nortzuekin… zuen bidelagun. eta hango amonak eta izeba-osabek
ibili zen eta holako gauza askorik ez Batzuek zein besteek, urte asko- asko lagundu ziguten; era horretan,
zuen kontatzen etxean gure aitak. Bi- tan debekatuta eduki zuten mugaz etxean ez ziren faltatzen sagarrak,
zkaia eta Kantabriako ibilerak baino honantz aldera etortzea. patatak, babarrunak… Garai hartan
359
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
esaten zen bezala, “baratza dagoen eskasiako zenbait urte gainditzea. zen eta berdura eta arrautzak ema-
tokian, goserik ez behintzat”. Behin ume horiek hamalau urte be- ten zizkien ahal zuenean. Lagun
Gure aitak, berriz, moldatzen zen tez gero, denak ere lanean hasten gi- horrekin orain elkartzen garenean,
nondik edo handik diru pixka bat nen; etxean soldatak gehitzen hasten esaten digu: “nos une mucho lo que
ekartzeko etxera. Bruneteko solda- ziren orduan. compartíamos”. Eta egia da. Beti-
taz gain, beti edukitzen zuen den- Orian “gerrako irabazleak” gutxi rako geratzen dira elkartasun eta
bora eta gogoa lan txikiak egiteko. ziren, bi edo hiru, eta horiek Brune- adiskidetasun giroan bizitutako
Noizean behin lagunekin Belkoain, ten jefeak ziren; kazikeen papera oroitzapenak”.
Abalotz eta Garate aldeko basotara ematen zitzaienez, ez zegoen “arazo- Lasartearren eta oriatarren ar-
joan, egurra bota, eta guztia saldu rik” horiekin. tean zeuden lehiak eta konparake-
egiten zuten. Oso esku ona zeukan Oria “Rusia pequeña” izaten tak, agudo ateratzen dira mahai
mekanikan, eta bera zen Pepe Kereje- zen, Lasarteko jendearentzat batez gainera.
ta okinaren kamioi zaharrak edo eta ere, eta egia esan, ezkerrekoa zen “Guk ikusten genuen Lasarte
inguruan ziren etxe eta baserrietako jende gehiena; bakar batzuk bai- gehiago zela, eleganteagoak zirela
tolareak, iturriak, josteko makinak, no ez ginen nazionalistak. Baina Lasartekoak. Gure aldean, haiek
zapatak… konpontzen zituena. ideologia batekoak izan bestekoak normalean ez zeukaten baratzik,
Urteak aurrera joan ahala, izan, denak ondo konpondu izan argia ordaindu beharra zeukaten,
ama ederki saiatu zen bere lau se- ginen beti. lan soldata irabazteko asko eta asko
me-alaben etorkizuna ondo bide- Jeneralean denak ginen po- Oriara Brunetera etorri beharra iza-
ratua uzteko. Hamalau urte betez break, baino konformidadearekin ten zuten… Miseria eta gosea igual
gero lan munduan murgildu ginen eta duintasunarekin bizitzen ze- gehiago egongo zen han. Baina itxu-
gainontzeko gazteen antzera, baina kiten pobreak ginen. Nolanahi ere, ra hobea beti! Alegia, inbidia pixka
amari buruan sartu zitzaion ilunaba- pobrezia horretan baziren nabar- batekin ikusten genituela Lasar-
rretan bi ahizpek josten ikasi behar mentzen zirenak, errukia eragiten tekoak, finagoak ematen zutelako.
genuela eta bi anaiek “artes y ofi- zutenak. Konparazio batera, aita- Jai goizetan-eta, Oriatik Lasartera
cios”eko ikasketak egin behar zituz- rik gabe geratu zirenak. Eta Orian joateko, garbi jantzi beharra zegoen.
tela. Eta lortu zuen nahi zuena”. horrelakoak bazegoen mordoxka Eta Michelinen lanean hastea kate-
bat, ama alargunak lau eta bost goriako gauzatzat hartzen zen; ez
Gorrotoak uxatuta auzotarren umerekin geratu zirenak. Familia zen edozein sartzen, influentziak
artean horien amek monumentu bat me- behar ziren.
Isabelek eta Doloresek beren izebei rezi dute! Gure etxeko ezkaratzan, Baina gauza guzti horiek kon-
aditu izan zieten auzoan gauza itsu- bizilagunen artean bazegoen ho- tuan hartuta ere, sanoagoa zen
siak gertatu izan zirela: salaketak, rietako familia hautsi bat. Ume Oriako anbientea!
hilketak, ile mozketak… koskorretan, famili horretako ala- 27 urte bizitu ginen Orian. Baina
“Baina geroztik guk ezagutu ge- ba batek esaten zigun: “!Qué dife- halako batean, ezkondu, umeak edu-
nuen Orian ez zen gorroto askorik su- rencia vosotros con padre!”. ki, eta Oriako etxea txikia geratu
matu. Jendeak nahiko lanak zeuzkan Berak eta bere anai eta ahizpek zitzaigun, ezinezkoa egin zitzaigun
familia aurrera ateratzeko, eta horre- bazekiten gure etxean noiz s artzen gela bakar batean bizitzea. Pena
tan kontzentratu zen, sentimendu ziren gaztainak, patatak…, eta kalean ederrarekin alde egin genuen Oria-
mikatzak ahaztuta. Ume askoko fa- zain egoten ziren etxeko leihotik tik! Senarrek esaten ziguten: “¡A vo-
miliak ginen denak ere, eta gurasoei guk edozer gauza noiz botako! Bes- sotras de Oria no os saca ni la guardia
ederki kostatu zitzaien miseria eta tela ere, gure ama eskuzabala izaten civil!”.
360
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Gaztelania etxean sartzen Gure ama Andoaingo Buruntza Esango genuke Andoain eta Oria
“Eskolan Maria Astrain maistrarekin auzoan zegoen Lubarritza baserritik artean marra linguistiko bat egoten
ikasi genuen. Karlista frankista zen, zetorren, eta hark euskara besterik zela. Andoaindik Tolosara eta aurre-
eta harekin dena erdaraz behar zuen ez zuen ezagutu. Gaztetan Donos- ra, jendea ondo moldatzen zen eus-
izan: Cara al sol-ak, errosarioak eta tian neskame jardun zuenean ika- karaz, eta aldiz, Oria eta Lasartetik
gainerako ikasketak. Ikasgeletatik si zuen pixka bat erdara, eta gero Donostia aldera, gaizki”.
kalera irten, eta nor atrebitzen zen gurekin praktikatzen zuen. Gerra
kalean euskaraz egitera, gerra on- ostean, bere anai arrebak etorri
dorengo urteetan? Euskararentzat ziren Oriara lanera, eta haiek zeu-
arrotza zen giro hori bizitzen ge- zkaten komeriak! Erdaraz tutik ez
nuen etxetik kanpo, eta gero etxeko zekitenez, auzoko askorekin ezin
atea gainditzen genuenean, gu bion normaltasunez komunikatu! Eta
artean etxeko sukaldea erdaraz zer esanik ez Donostia aldera joan
kutsatzen genuen. Gurasoek guri
behar izaten zutenean; orduan
euskaraz egin arren, guk erdaraz amak aitari laguntza eskatzen
Oharra: argazki zaharrak elkarrizketatuek
erantzuten genien. Era horretan joan zion: “Zoaz Maria eta Praixkurekin utzitakoak dira.
ginen galtzen eta galtzen euskara. Donostiara”.
361
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Valentina
Yeregui
Inza
Lasarte, 1915
Lasarte-Oria, 2016
“
Valentina Yeregui.
Esaten zuten
emakumeei hilea Kolpe militarra sortu zutenak gertu zirela suma-
mozten zietela. tu orduko, Valentinak eta bere mutil-laguna zen
Gracian Olloquieguik (Hernani, 1908) ihes egin zuten.
Jendea erabat Gracianek besoa galdu zuen Bizkaiko frontean, eta
beldurtu egin zen”. biak hiru urte geroago itzuli ziren Frantziako exilio-
tik, han jaioa zen Rafael umearekin batera.
362
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
zuten, eta bultzaka sartu ginen. Azaroaren 27an ospatu genituen ez-
Haiek komeriak! Mundu guztiak teiak, Ortuellako udaletxean. Zibila
sartu nahi merkantziako itsasontzi izan zen ekitaldia, baina orduan egin
hartan! Jaisterakoan ere, bultzaka genion promesa geure buruari La-
jaitsi ginen. Goizeko 06:00etan atera sartera itzultzean elizan ezkonduko
eta arratsaldeko 16:00etan gerturatu ginela.
ginen Bilbora. Ezkontzeagatik lau eguneko bai-
Iritsitakoan, emakumezkoak mena eman zioten Graciani, eta biok
eta gizonezkoak bereizi egin gintuz- Portugaletera joan ginen, egun-pasa.
ten. Gizasemeak frontera joateko Ortuellan geundela, albiste
alistatzen ari ziren”. txarra iritsi zitzaigun: Gracianen koi-
natuari -ahizparen senarra-, tiro ba-
Bizkaian, ezkontza tek lepa inguruan harrapatu zion, eta
Bilbotik trenez Ortuellara joan ziren, Karrantzako ospitalera eraman zu-
bazekitelako Gracianen arreba han ten. Sebastian Tolosa zuen izena eta
bizi zela. Loiolakoa zen. Zauritu bai, baina he-
“Udaletxera joan ginen, eta han- riotzatik libratu egin zen azkenean.
Gracian eta Valentina, Bizkaian ezkonberri- go arduradun bati galdetu genion ea Astebete edo pasa zenean, koi-
tan. Mutila zauritu aurreko egunetan bildu
ezagutzen zuen. Eta hark erantzun: natarekin Bilbora joan nintzen. Go-
ziren argazkirako.
“Sí, sí, está en mi casa”. Baina etxe har- goratzen naiz Gran Vian pasioan
Kolpe zaleengandik ihesi tan arrebarik ez genuen topatu; non- genbiltzala nola egin genuen topo
Valentinak aitari baimena eskatu, bait, Bilbora joana zen, Donostiatik Hernaniko jende ugarirekin, ezagu-
eta Loiolara joan ziren, koinataren jendea zetorrela entzun ostean gure nak horietako batzuk. Batek esan
etxera. bila joanda, hain zuzen. Hirurak las- zion koinatari: “Ba al dakizu Gracian
“Han, Gracianen arrebarekin to- ter elkartu ginen etxean. zaurituta dagoela? Ez du ezer askorik
patu ginen; ahizparen etxera joana Gogoratzen naiz Ortuellan jen- baina ospitalean dago”. Orduan Or-
ze hura ere ihesi. Goizuetatik barre- deak nola eramaten zuen zapi gorri tuellara ez, baizik eta trena hartu eta
na soldaduak Hernanira iristen ari bat, Francoren aurkakoak zirela adie- Durangora joan ginen abiadan”.
zirela aditu genuen, eta hortaz, han- razi nahian. Bien bitartean, Gracia-
dik ahal bezain pronto urrundu egin nek, soldadu gisa Bilbora joan behar Abadiño eta Durangoko
behar zela erabaki genuen. Loiolan izan zuen, kuartel batera. Handik bonbardaketak
bost eguneko egonaldia egin ostean, denbora batera, Durangon sortua Senarrari granada batek eskuan
Gracian eta biok koinatarekin batera zen Dragoiak Batailoian eman zuen egin zion eztanda, botatzeko asmo-
Donostiara joan ginen. Trena hartze- izena. tan zebilela, eta horrexegatik zegoen
ko asmotan ginen, baina jendez gai- Gogoan daukat Doña Felisa zaurituta.
nezka zegoen estazioa eta ezinezkoa deitzen zioten andre batek zer esan “Esku bat galtzeaz gain, begi bate-
egin zitzaigun. Orduan, kaira jo ge- zidan Ortuellan: “Mira, Valentina, tik ikusmena gaiztotu egin zitzaion.
nuen; aditzea genuen Irun aldean tú debes casarte, porque si le pasa Ospitalean, gela batean hiru zauritu
tiroka zebiltzala eta “nazionalak” be- algo a él, tú te quedas sin nada”. Hitz bildu zituzten: Oriako mutil bat -Fer-
rehala iritsiko zirela Donostiara. horiek zer pentsatua eman zidaten, nando izenekoa-, bigarren bat oso la-
Gau osoa kaian pasa genuen. eta handik gutxira ezkontzarako rri zegoena, eta Gracian. Gurea guztiz
Goizean goiz itsasontzi bat prestatu konbentzitu egin nuen Gracian.
estalita jarri zuten bendekin; ia begi
363
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
364
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
365
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
genuen. Dena esatera, semea eta biok bizitzen jarri ziren, eta bi urtez bizitu
hartu genuen etxeko bidea. Gracian ziren Larrekoetxen.
Biarritzen geratu zen. “Herrira etorri bezain pronto,
Baserrira gerturatu, eta a ze poza Gracianek Guardia Zibilaren au-
etxekoek hartu zutena gu ikustea- rrean presentatu behar izan zuen,
rekin! Kalean, berriz, inork ez zidan eta astero edo hilero haien aurrean
ezer esan erbestetik etortzeagatik. aurkezteko agindua eman zioten.
Laster, Gracianek ere Lasarterako Halako batean, askatasun gutuna
bidea hartu nahi izan zuen, baina iritsi zitzaion eta ez zuen gehiago
mugan atxilotu egin zuten. Bere bila joan behar izan sinatzera.
joan ginen aduanaraino, baina ez
zeuden inor bakean uzteko, eta tren
Valentina Yereguik agiri hauxe erabili be-
har izan zuen Iparraldean errefuxiatu gisa geltokira eraman zuten. Miranda de “Gracian pentsiorik
bizitzeko. Ebrora destinatu zuten; ez zioten ja- kobratu gabe
kinarazi zer zela-eta zeramaten hara. egon zen 30 urtez,
ospitalera joaten zen laguntzera eta Geltokian justu-justu agurtzeko beta Francoren kontrarioa
gerrako zaurituak sendatzera. Nik besterik ez ziguten eman. Hura baino
izateagatik.
ere laguntzen nuen zer edo zertan, momentu goibelagorik nekez bizitu
Frankisten aurka
ospitaleko jendearentzat alparga- izan dut nik!
tak josten. Geroxeago, bizitokiz al- Geroztik Gracianek kontatu izan aritu zela azaltzen
datu egin ginen, sukaldea zuen etxe zigunez, Miranda de Ebrora anima- zuenean “zuretzat
batera. Alokairu hura Euskadiko lien garraiorako bagoi batean eraman ez dago lanik”
Gobernuak senarrari ematen zion zituzten. Han, errekatik harriak har- esaten zioten”.
pentsioarekin ordaindu ahal izaten tu eta leku batetik bestera asto-la-
genuen. Errefuxiatu gisa bizi ginen nak egitera derrigortu zuten. Gerora,
eta nik kudeatzen nuen kondizio hori frankismoko epaileek epaitzeko as- Lana eskatzen zuenean, besa-
egiaztatzen zuen libreta bat; gendar- moz, Madrilera eraman zuten. Han, motza zela ikusirik galdetzen zioten
meengana noizean behin eramaten presoak pilatzen zituzten kartzela ba- ea zer gertatu zitzaion, eta frankis-
nuen, sina nazaten. tean sartu zuten. Tiroak ere entzuten ten aurka aritu zela azaltzen zue-
Denboraldi batera, Gernikako fa- omen zituzten ziegatik bertatik. nean “zuretzat ez dago lanik” esaten
milia batek Venezuelako bidea hartu Senarrak suerte izan zuen Madri- zioten. Etsia hartzeko zorian zela,
zuela-eta hutsik geratu zen etxe bate- len, dena den. Gracianen arreba bat ni neskame egon nintzen etxeko
ra lekuz aldatu ginen. Biarritzen, nes- Madrilen bizi zen; haren senarra, Luis Aranzabal familiarengana jo zuen;
kame gisa nenbilen garaitsu hartan. Aranburu, pilotaria zen, eta militar eta Grosen eraikitzen ari zen etxe
Hiru franko kobratzen nituen lan batzuk ezagunak zituenez, lortu zu- bateko obren gau zaintzaile gisa
orduko bakoitzeko. Ahizpak eta biok ten Gracian kartzelatik atera zezaten. jarri zuen. Beranduago, ni neu Mi-
eskutitzez geneukan elkarren berri, Gracianek Madrildik eskutitza idatzi chelinen lanean hasi nintzen, eta 40
eta horrelaxe aditzera eman zidan zidan, jakian araziz kalean zela eta hi- urte eman zituen bertan. Gracianek
Rafael, gure anaia, frontean hil zela. labeteren bueltan etxean izango zela”. baserritik kanpo ez zuen gehiago
Euskadiko Gobernua Iparralde- lanik topatu, eta pentsiorik kobratu
tik eta Frantziatik erretiratu zenean Gerra osteko lan bazterkeria gabe egon zela 30 urtez, Francoren
1939an, Lasartera itzultzea erabaki Lasartera itzulitakoan baserrian kontrarioa izateagatik”.
Oharra: argazki zaharrak elkarrizketatuak
utzitakoak dira.
366
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Juana
Yurrita
Barrenetxea
Lasarte, 1924
Genoveva
Yurrita
Barrenetxea Juana y Genoveva Yurrita.
Lasarte, 1927
Juana y Genoveva participaron en el éxodo de lasar-
Donostia, 2020
tearras hacia Bizkaia; su madre renunció a marcharse
con el fin de evitar el saqueo de la casa familiar. A su
vuelta, se encontraron con requisas, y en especial,
con la muerte violenta de un vecino, Ramón Mercero.
“
Los republicanos Señalan Juana y Genoveva que en su familia han sido apolíticos vis-
cerales. Quizás debido a la lamentable experiencia que padecieron sus
mataron a Ramón generaciones anteriores.
Mercero, y eso “Nuestro bisabuelo -de apellido Yurrita- vivía en Ormaiztegi y era
nos impactó amigo del general Zumalakarregi. Una vez, éste volvió de Madrid con
su tropa; no tenía cómo alimentarla, y nuestro bisabuelo le dio dinero.
sobremanera”. Poco después ocurrió la derrota militar de los carlistas; no llegó dinero
de Madrid, y nuestra familia se quedó arruinada, y por si eso no fuera
poca desgracia, como estaba muy metida en política, fue perseguida.
Parte de sus miembros huyeron, unos a Santander… Nuestro abuelo se
escapó a Francia y allí aprendió el oficio de panadero. Cuando volvió,
se estableció en Lasarte; se casó con la hija del caserío Itxasku, y los
dos montaron una panadería. Nuestro padre, nacido en Lasarte, era
muy emprendedor y montó una línea de autobús. También tenía una
pequeña fábrica de ferrería, al lado de la casa Torre.
Tanto nuestro abuelo como nuestro padre murieron cuando noso-
tras no éramos más que unas niñas, y sus viudas tomaron las riendas
del negocio de los autobuses”.
El golpe militar de 1936 y sus consecuencias involucraron a toda la
367
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
población civil de una manera más o Mari, Juana, Dolores, Rosario, Maite, que entraron en Lasarte; de eso se
menos intensa, y la familia Yurrita no Genoveva, José León, María Luisa y encargó el coronel Moreno Morato,
se libró de ella. Marisol (el padre de éstos, Ascensio que también requisó la villa Miren-
“A los pocos días de comenzar la Lasarte, no fue con ellos). txu perteneciente a la familia Urreta.
guerra, y en cuanto escuchamos por Éramos unas niñas, y las es- Al tiempo nos lo devolvieron, pero en
la ventana los primeros tiros por las tancias de Zubieta y de Lekeitio las condiciones desastrosas, y nuestro
calles de Lasarte, la madre nos man- recordamos como si fueran unas hermano mandó que hicieran una
dó a los cuatro hermanos -es decir, a vacaciones, sin la obligación del “rubia” con él, es decir, que montaran
Jose Maria (1923), Asuncíón (1925) y colegio. En Lekeitio, nos visitaba un coche con carrocería de madera.
a nosotras dos-, marcharnos hacia mucha gente de Lasarte, entre ellos Por otra parte, A Faustina Macuzo,
Zubieta, a Araeta, junto con la abuela un tío nuestro que era chofer, José una de las empleadas de nuestra casa,
Juana Lizaso (por línea paterna). Allí Andrés Barrenetxea. Todos los días los soldados la obligaron a robar en
se encontraban la tía María -herma- nos íbamos al puerto a ver qué pes- otras tiendas del pueblo. En una de
na de nuestro padre y la tía Joaquina cado se traía. esas, fueron a robar donde una tien-
-hermana de nuestra madre-. Y a su Llegó el invierno y nos quedamos da cerca de la iglesia, y estaba tan ner-
vez, las familias Irigoien Yurrita y La- en zona roja. Nuestra madre empezó viosa que se cogió un solo zapato”.
sarte Yurrita. a insistir para que nos volviéramos, y De los años posteriores a la guerra
Meses más tarde, en el seno de esa así, logramos que, el cuatro de enero destacan tanto Juana como Genove-
familia de Zubieta, ocurrió lo que en de 1937 tuviéramos la posibilidad de va, que:
otras casas: hermanos contra herma- embarcar para San Juan de Luz. Sin “Al principio había comida, pero
nos. María Yurrita decía de sus hijos, embargo, la víspera, sufrimos un te- en España había que repartir a to-
primos nuestros: “tengo a un hijo en rrible bombardeo en Bilbao, que im- dos… y llegó un momento que escaseó
un frente y al otro en el otro; se podrán pidió que cumpliéramos con nuestro de todo. La gente se vio obligada a
matar el uno al otro”. deseo. Tuvimos que esperar hasta ingeniárselas como pudo y a valerse
La madre se quedó en Lasarte, so- finales de febrero para acercarnos a del contrabando. Nosotras íbamos en
bre todo para evitar robos en la casa. la Iparralde, en un barco inglés. Pasa- bicicleta a Andoain, y nos volvíamos
En Zubieta a veces pasaban avio- mos días muy duros en los que apenas con pan blanco. Había veces que la pi-
nes, y un día un chico se puso cerca comíamos chuscos de pan duro. En ge- caresca también funcionaba: un día
de nuestra casa a disparar con un fu- neral, pasamos mucho miedo durante nos vendieron un bidón, supuesta-
sil a uno de ellos. ¡No veas cómo nos todo el exilio y en especial entonces. mente lleno de aceite, a precio de oro.
asustó! Cuando al final volvimos a La- Resultó que contenía agua, y algo de
Pasados unos días en Zubieta, sarte, nos encontramos con la mala aceite que flotaba sobre ella”.
y por eso de que nos cogía tan cerca noticia de que los republicanos ha- A tenor de lo que manifiestan
el campo de aviación, tuvimos que bían matado a Ramón Mercero, y eso las dos hermanas, se condenó a la
alejarnos de allí para recalar en Le- nos impactó sobremanera. Éramos sociedad a una moral puritana y re-
keitio. Y es que por mediación de un vecinos, y le queríamos mucho. En- trógrada, dejando atrás tras los aires
familiar, nos encontraron casa donde tonces en Lasarte todas las familias progresistas que se intentaron exten-
cobijar, no sólo a nosotros, también a manteníamos buenas relaciones, y der durante la República. Baste una
la tía María Yurrita y su marido Gre- había mucha estimación. Luego su- pequeña anécdota para ilustrar ese
gorio Irigoien, a la tía Joaquina Barre- pimos de requisas y robos que hubo retroceso en lo moral potenciada por
netxea, a la familia Irigoien Yurrita, y en el pueblo. El coche de la familia las instituciones políticas y eclesiás-
a la tía Genoveva Yurrita y sus hijos había sido requisado por las tropas ticas franquistas.
368
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
“Participábamos en La congre-
gación de las Hijas de María, y hacía-
mos teatro con Anttón Mercero. En
alguna ocasión nos vestimos de an- “El cura Don José, párroco de San Pedro, era un
daluzas y todo. El cura Don José, pá- estrecho, y le parecía que pecábamos, porque
rroco de San Pedro, era un estrecho, hacíamos teatro chicos con chicas”.
y le parecía que pecábamos, porque
hacíamos chicos con chicas”.
Imagen tomada durante el franquismo. De pie: Odette Montagnon, Patxi Sorrarain, Maitere Nogues, Juana Yurrita, María Luisa Arrizubieta,
Asunción Yurrita y Enrique Vila. Inclinados: Genoveva Yurrita y ? Gisasola.
369
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Joaquín
Zabaleta
Pecharromán
Oria, 1934
Ramón
Zabaleta Los hermanos Joaquín y Ramón Zabaleta.
Pecharromán
Oria, 1947 Los dos hijos mayores de la familia Zabaleta
Pecharromán, José y Agustín, fueron “niños de la
guerra” y pasaron dos décadas en Rusia. Su padre es-
tuvo prisionero en Gurs, y el resto de la familia se las
arregló como humanamente pudo.
370
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
“Nuestra madre se
pasaba todo el día Prisioneros en el campo de concentración de Gurs (Francia). Marcelino Zabaleta es el segun-
trabajando en Brunet do por la izquierda, de pie; y a su izquierda, Lorenzo Etxezar.
371
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
extendidos y sujetando libros. Fíjate, podíamos ganarnos algunas pesetas me encontré con los mismos aviones!”.
hasta nos obligaron a cambiar la letra haciendo de caddie, y es que el campo El autoritarismo y la violencia es-
de la canción de San Ignacio, que la de juego se llenaba de ricos que ve- taban a la orden del día.
teníamos bien aprendida en euskara”. nían en descapotables”. “Un día, robamos peras en el con-
En aquella sociedad donde reina- También tuvieron tiempo de vento de las Brígidas; cuestión de
ban carencias de todo tipo, los niños asombrarse con la presencia de nazis travesura infantil pero también de
aprendieron a subsistir como fuese. que hacían acto de presencia en La- necesidad de alimentarse. Pues bien,
“Aprendimos a jugar de todas las sarte y Oria. nos atraparon los guardias civiles,
maneras. Por ejemplo, nos íbamos “En Oria solía parar un autobús nos llevaron a Oria, y allí nos obliga-
a las faldas del Buruntza y nos bajá- gris oscuro, lleno de nazis que venían ron a pegarnos entre nosotros. Yo al
bamos con balas de la guerra del 36, de Andoain. Nos salíamos de la escue- principio me negué a pegar a un com-
aún sin explotar. Las colocábamos la, y nos daban algo para comer, no sé, pañero, pero me dieron un estacazo
por donde pasaba el tranvía y nos un cacho de pan o algo así. Venían de con la porra. En otra ocasión me apre-
escondíamos a un lado de la carre- Andoain, y se desenvolvían por Lasar- saron con un fajo de leña cuando vol-
tera. Dimbi, damba! ¡Qué ruido que te y Oria como en si estuvieran en su vía del bosque, y me hicieron llevarla
hacían! Pero no todo era juego y di- propia casa. Otras veces, los alemanes hasta su cuartel de Torretxe. Allí la
versión. Había auténtica necesidad, bajaban en avión al aeropuerto del hi- tuve que dejar, para ellos”.
y buena parte de nuestra generación pódromo. Luego, resulta que me tocó La voluntad represiva y vengativa
bien que aprendió que los veranos hacer la mili en Burgos, en aviación, y parecía que no tenía límites para el
372
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
franquismo, y así, Joaquín recuerda las dificultades para el permiso. Tengo una foto de la inauguración celebra-
abrir la sociedad Buruntz-Azpi. da el 01/10/1961. En ella no falta ninguna fuerza viva del
“Tendría unos 26 años cuando unos cuantos quisimos franquismo: el cura de Lasarte (Miguel Olaziregi), el al-
formar una sociedad. Todo era prohibir, y en aquella si- calde pedáneo, los guardias civiles, los representantes
tuación no podías razonar y protestar, porque enseguida del gobierno civil…”.
te consideraban enemigo. Nos decían que éramos hijos
de comunistas. El cura José María Arrizubieta era uno de
los que hacían informes negativos. Tras algunos años de
realizar gestiones por aquí y por allá, al final nos dieron Nota: las fotografías antiguas ha sido cedidas por los entrevistados.
373
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Joxe
Inazio
Zaldua
Alkorta
(Zubieta, 1929)
“
Bonba bat lehertu “Lertxundi baserrian jaio eta hazi nintzen aurreneko urtetan.
gabea azaldu zen Etxe izaten ginen zortzi senide, aita-ama, aitaren ama eta aitaren
arreba ezkongabea. Denera 12 pertsona biltzen ginen mahaian egune-
gure lur sailean, ro-egunero, egin kontu! Bost behiko baserri kaskar batean bildu ere.
eta anaia eta biok Eskerrak artoa eta babarruna sail handia egiten genuen! Oliorik ez
zen han, baina bai artoa txikitzeko makina, eta horri esker artoa es-
su eman genion”. netan nahasten genuen. Era horretan, babarruna ez bazen, artoa es-
netan jaten genuen, eta etxe hartan beti izan izaten zerekin elikatua.
Eskerrak horiei. Bestela… Jakina, aparte, egokitzen zenean txerriak
hiltzen genituen, bat udazkenean, eta gero beste udaberrian.
Sei zazpi urte eduki arte ez nintzen kasik etxetik atera. Eta gero
zazpi urterekin joan nintzen Ugarte baserrira bizitzera, Ramon
Etxeberria Berreyarza, gure lehengusua, bakarrik bizi zela-eta hari
konpainia egiteagatik. Gerra hasita zegoela joan nintzen Ugartera,
eta 12 urte arte hantxe egin nuen bizimodua.
Lertxundi baserrian ez zegoen denbora askorik politikarekin
pentsatzeko; erraza da ulertzen hori, kontuan hartuta zeintzuk ziren
374
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
bizi baldintzak. Aitak berak tutik ez zekien politikaren izango zena, ni baino bost urte gazteagoa, Irubiden bizi
gainean eta gutxiago gerra bat zer zen. Gainontzekoek, zen, eta han ondoan garai bateko trenbide zaharraren tu-
gutxiago! nel baten azpian sartzen zen familiakoekin batera.
Gerra garaian, nik ikusi nituen mugimendu guztiak Kanoiek, berriz, bonbak Zubieta aldera botatzen zituz-
Lertxundi baserriko inguruetan gertatu ziren, eta haiek ten, eta horietako bik bi metroko sakonerako zulo bana
aipa nitzazke batez ere. Gogoratzen naiz zerutik bezala egin zuten, arto tartean, goiz batean. Ez dakit Belkoaingo
etortzen zirela arriskuak. Abioi bat zer ere ez genekien mendi gainetik edo nondik jaurtiak ziren.
baina orduan hasi ginen ilustratzen hain gainean. As- Berridi baserritik gora abiatuta, Txaldatxur aldean,
kotan Oria aldetik hiru kaza txiki eta motordun bat ate- trintxerak-eta egon ziren. Ikusita bainago ni trintxera
ratzen ziren, eta gu ganbarako zirrikitutik haiei begira horiek, baina bertan gertatu ziren borrokaldiengatik ez
egoten ginen, “hemen dituk!” esan, eta makur-makur egin- galdetu, ez baitakit.
da jartzen ginen. Andatza eta Aia aldean ezkutatzen zi- Paraje horretan, bagenuen lur saila; Arkutxa deitzen
ren, baina gero Hipodromora jaisten ziren. Hori askotan. genion, eta hor azaldu zen bonba bat lehertu gabea. Botila
Ahal zuenak ahal zuen tokian bilatzen zuen babe- ardoaren tankerakoa zen. Nola deskribatuko nuke… bada,
sa, eta konparazio batera, handik urtetara nire emaztea erdiz aurrera leunagoa zen, fusilaren balaren antzekoa;
375
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
eta erditik atzera, ostera, koskorrez betetako kaskotea Bestalde, esango nuke apaizek indar handia izaten
zirudien. zutela orduan, eta gerra-irabazleen bandokoak zirenek,
Belarra ebaki behar zenean, aita zenak, beti-beti ebaki gehiago! Zubietako apaizak, frankista amorratua bera
gabe uzten zuen bonbak tokia hartu zuen lur zatia. Hare- bezalakoa, Kalexarko xapatero deitzen ziotena libratu
nak ziren beldurrak! zuen kartzelatik, “utz ezazue bakean” esanda. Eta gerra
Beti hara arrimatzeko izua izaten genuen, Baina be- bukatuz geroztik, soldaduskara ez joateko gazte jende
hingo batean, amorrarazi, eta ez dakit zertara joan ginen asko libratzeko kapazitatea eduki zuen.
anai zaharrena eta biok. “Honi, ba al dakik zer egin behar Gerraz geroztikako jauntxo berrien marka, euska-
diogun? Jarri gainean sardeka pare bat inaurkin, eta su rarekin-eta hasi ginen sumatzen gehiena. Ume-umetan
eman behar zioagu”. Jarri genituen inaurkinak eta egur eskolan bitara, euskaraz eta kastellanoz ikastea egokitu
ihar batzuk eta su eman genion. Ziztu bizian, beheraxea- zitzaidan, baina Francorekin, orduan dena kastellanoz!
go zeuden haritz handi banatan, haien atzean parapetoan
jarri ginen. “Honezkero berotzen ari dek ederki!” esaten ari
ginela, halako batean, diaaaa! Esplotatu egin zuen, eta
metralla-edo ez dakit zer zen hura, baina ondoko mendira
a ze txistu-hotsa eraman zuen!
Hildakoen kontuak ere gutxi aditzen genituen. Usur-
bilen hiru fusilaturen aditzea izan genuen behintzat. Bat
Sagardiako Mateo; bestea Iruingo sagardotegiko gaztea;
eta hirugarrena, Justo, frontean-edo susmurrarik ez zen
atera non hil zen.
376
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
José
Zato
Benito
Fuenteguinaldo,
Salamanca, 1935
“
José Zato Benito, portando la imagen de su padre y de la imagen de la hoz y el
Tengo asumido martillo con las siglas de la UGT que realizó éste durante la República.
que haré todo Cuando José Zato empezaba a dar los primeros
cuanto esté a pasos con tan solo un año y medio de edad, fue tes-
tigo de la detención de su padre, Alejandro Zato, en
mi alcance para Fuenteguinaldo (Salamanca).
esclarecer el
paradero de otros ¿José, podrías presentarte?
desaparecidos Yo me llamo José Zato Benito, nací en el año 1935, en Fuenteguinaldo
(Salamanca). Mis padres eran Alejandro Zato Salicio, de Ciudad Rodri-
como mi padre”. go, y Eusebia Benito Aparicio, de Cubo de Don Sancho. Se establecie-
ron en Fuenteguinaldo. Tuve otro hermano que nació un año después
que yo, y murió en 1937, de la enfermedad de la difteria.
Yo vine a vivir a Lasarte-Oria en el año 1956, el tres de octubre.
Mi padre es un desaparecido de la guerra del 36. Tenía el oficio de
hojalatero, y le llamaban Alejandro el hojalatero; no había otro en el
pueblo, y con ese sobrenombre ya se sabía a quién se refería uno.
377
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
378
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
379
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
José Zato, en el acto homenaje de agosto de 2007, tributado a los 14 desaparecidos encontrados el año anterior.
Por supuesto que no se investigó y menos se hizo ¿Tras finalizar la guerra, se hablaba de ella, de lo
ningún tipo de juicio. Según documentos oficiales, in- ocurrió, de sus consecuencias?
gresaron el día 7, a las 21:00 de la tarde, y al día siguien- Yo era muy joven para percatarme de la realidad que me
te ya no se supo más de ellos. rodeaba en ese sentido, pero la gente en general no hacía co-
Algunos episodios los he ido conociendo posterior- mentarios. Entre los chavales tampoco hablábamos sobre
mente. Por ejemplo, que el padre del alcalde, que era el tema. Me acuerdo de algunos detalles. De cuando algu-
el presidente de la sede de la UGT, a punto estuvo de nos de los que habíamos quedado huérfanos acudíamos a
ser fusilado. Una noche, dos falangistas del pueblo y la casa del Auxilio Social y de ver a los flechas allí. Allí nos
uno de Casillas de Flores, que estaban borrachos como daban de comer. Un día me contó mi madre que en una oca-
una cuba, se presentaron en casa del padre del alcal- sión me vio por la verja que estaba cantando el Cara al sol
de, armados. “¡Queremos que nos des el retrato de Pablo con el brazo levantado, y que entró y me saco de allí.
Iglesias!”. Pusieron a sus dos hijas de rodillas, encaño-
nados con las pistolas. “Voy a buscarlo” dijo el alcalde. ¿Las tierras de tu pueblo a quién pertenecían?
Se fue, pero no aparecía, y entre tanto, otro falangis- El pueblo poseía unas fincas muy buenas, propiedad del
ta que sabía de lo que estaba ocurriendo en aquella ayuntamiento.
casa, fue donde el secretario del pueblo, de su misma
ideología y amigo del alcalde. Éste hizo aparición de ¿Conociste a algún cacique, algún falangista...?
inmediato en la casa, y mandó a la calle a los tres fa- De pequeño no, pero de mayor sí; con catorce años o así sí,
langistas borrachos. Si no fuera por él, hubieran mata- que me contaba alguien de más edad; así los fui conocien-
do al hombre. do. Recuerdo sus nombres, pero no los voy a desvelar.
380
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
¿Qué trato tenías con los falangistas del pueblo? los guardias por las noches, con 20kgs. a la espalda y sal-
No creo que fuera muy cordial. Nos llamaban los rojos. Yo tando paredes en tiempos de invierno. Yo ni techo tenía;
conozco a los hijos de los falangistas que fueron los perros si llovía me mojaba. Y dejar la carga y vuelta. Te metías 50
del pueblo, es decir, los que se dedicaron a hacer el mal, y km en el cuerpo. Así no se podía labrar el futuro, te tenías
me relaciono con ellos. ¿Qué culpa tienen ellos? Algunos que buscar una vida mejor.
incluso no saben qué mal hicieron sus padres. Alguna vez
he hablado con alguno sobre lo que sucedió a mi padre, ¿Por qué razón emigraste a Lasarte-Oria?
pero nunca les he dicho “tu padre esto, o tu padre lo otro”... Económicamente no daba para vivir aquello, y decidí ve-
Prefiero conservar las amistades, porque ellos no me han nirme hacia el norte. Fue por mediación de un señor del
dañado nunca. Ahora bien, ni olvido ni perdono lo que se pueblo que vivía en Eibar, que era policía municipal.
hizo con mi padre y el resto.
¿Cuál fue tu primera impresión de Lasarte-Oria?
¿En qué situación quedó tu madre tras quedar sin Todo se me hizo desconocido. Tenía amigos que estaban
marido? en Asturias en las minas, pero aquí no conocía a nadie.
Tras la desaparición de los catorce, quedamos 27 huérfa- Me puse a vivir en una serrería, justo donde me puse
nos en el pueblo. En diciembre de 1938, las viudas redacta- a trabajar, cerca de villa Bugati. Si tuviera que men-
ron un escrito dirigido al gobernador civil de Salamanca, cionar alguna cosa, costumbre… en especial, diría que
solicitándole información sobre sus maridos. No recibie- los deportes rurales como la tronza y corte de tronco,
ron respuesta alguna. puesto que yo trabajaba con la madera, y también el le-
Mi madre se juntó con un portugués que también se vantamiento de piedra porque de eso en nuestra zona
encontraba viudo. Éste se dedicaba al estraperlo, pues en- no había.
tonces se traían artículos desde Portugal para revender: Recuerdo que en el año 1956 Lasarte todavía no era
azúcar, café, tabaco... Tuvieron un hijo, y quisieron casar- lo que llegó a ser después, ni en el aspecto demográfico y
se, pero no pudieron; mi madre no era viuda oficialmente, menos aún en el urbanístico. En pocos años fui testigo
porque a mi padre lo seguían considerando desaparecido. de la transformación que sufrió en poquísimo tiempo,
El acta de defunción del padre lo conseguí a los años, por cómo de la noche al día. Me acuerdo de aquel Lasarte:
mediación de un amigo, en el año 1970. Fui el primero que en la calle Estación estaba el taller de bicicletas de Sosa,
consiguió un acta de defunción en el pueblo. el bar Bodega, luego hizo Gaztañaga la casa. Apenas
había casas. Donde Muebles Intxausti estaba el case-
¿Consideras que la represión que hubo en Salamanca río Uistin. Y por ahí pasaba el tren que venía hasta el
tuvo algo que ver con que los que llegaron al poder hipódromo.
tenían algún interés en que emigrarais, en que no La zona que comprende desde la iglesia San Pedro
tuvierais un modo de vida digno? hasta Oria, me acuerdo del bar La Cepa, luego había
Esa zona ha estado muy dejada históricamente, nunca algunos caseríos; me acuerdo de éstos porque daban
ninguna institución le ha echado una mano, y por eso está sidra y yo no había bebido sidra nunca. Más adelante,
muy atrasada. Nunca ha habido intención de industriali- se encontraba el bar del judío que decíamos que había
zarlo, de poner talleres... Yo mismo, me hubiera quedado un surtidor, al lado de Ormazabal. Luego estaba la far-
en mi pueblo pero había que comer. ¿Qué oportunidad nos macia vieja, la casa del “Cristo”, y de ahí para adelante
dejaban de estar allí? la casa donde vivió Pontesta, por la otra parte estaba
Yo fui a la mili voluntario, con el fin de hacerlo cuanto Akordagoitia, una bodega... y luego había un canal que
antes y largarme de allí. Nosotros vivíamos allí del contra- venía, un tipo de txabola y más adelante no había nada.
bando, en la frontera con Portugal. Corriendo delante de Y luego Basaundi, Oriatxiki y Estutxo.
381
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
¿Cuándo fuiste por primera vez a unas piedras alrededor, tumbadas, sino de cara a otras personas, porque
Txaldatxur ? haciendo un círculo nada más. a mí si no me hubieran ayudado, no
En el año 1957 o 1958. Yo trabajaba con hubiera conseguido llegar hasta don-
Santiago Mendikute que se dedicaba Desde la edad que tienes, desde de he llegado. Yo las ideas las tengo
a la explotación forestal. Empezamos la lucha que has efectuado muy claras, yo estas causas las apo-
a limpiar el monte desde abajo, donde por recuperar el cuerpo y la yaré allí donde vaya. Tengo asumido
está el aparcamiento de camiones, y dignidad de tu padre, y desde tu que haré todo cuanto esté a mi al-
luego subíamos hacia arriba. Nos en- sufrimiento personal, si dentro cance para esclarecer el paradero de
contramos con los caseros que tenían de 40-50 años alguien leyera otros desaparecidos como mi padre.
el helecho allí. esta entrevista, ¿qué mensaje te Vivo en Lasarte-Oria, me considero
gustaría dejarle? lasartearra aunque no haya nacido
¿Cuál era el motivo por el que Pues que lo leyera detenidamente. aquí, y mi obligación moral es cola-
fuisteis allí? Porque esto es un ejemplo, porque borar con el grupo memorialista que
En pleno trabajo, la vez que nos toca hay hijos de fusilados que no han trabaja en el pueblo.
limpiar la ladera que da a la regata de tenido las agallas de sacar a sus pa-
Abaloz, donde están las trincheras, dres. Incluso huyen, no quieren in-
apareció una persona, un casero de volucrarse. Yo les animaría a que
Zubieta. Me dijo que cuando quemá- luchasen, y que consiguieran lo que
ramos la maleza hiciéramos un corta- pudiesen. Y que lo hiciesen con la cara “Tengo asumido
fuego ancho, porque había munición descubierta. Y es que yo, ¿por qué me que haré todo
que durante los enfrentamientos ti- tengo que esconder, y de qué me ten- cuanto esté a
raron desde el monte Buruntza, y al- go que avergonzar de lo que le hicie- mi alcance para
guna bala pudiera explotar. Una vez ron a mi padre?
esclarecer el
encontramos 3 o 4 cargadores con las En mi casa me he esforzado en
paradero de otros
balas y un anillo. transmitir a todos mis hijos y nietos
Cuando metíamos los pinos, en- la memoria de la familia; en ese as- desaparecidos
contrábamos las balas. El caso es que pecto, estoy tranquilo, tengo la segu- como mi padre”
este casero en otra ocasión me dijo: ridad de que cuando me vaya de este
“aquí tiene que haber unos 20 ente- mundo, esa memoria seguirá mante-
rrados”. Y me decía, “tiraban de aquí niéndose viva con todos ellos.
y tiraban de allí”. En el lugar que me Y mientras tanto, mi deseo es que Nota: las fotografías antiguas han sido
señaló, tengo el recuerdo que había se sigan haciendo cosas, no para mí, cedidas por el entrevistado.
382
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Mari
Karmen
Zuaznabar
Azkune
Andoain, 1944
“
Gerra umorezko Errepublikaren sistema demokratikoa defendatzea-
gatik Iruñeko San Cristobaleko kartzelan gatibu
pasadizoekin eduki zuten Pello Zuaznabar gudaria, Mari Karmenen
oroitzen zuen aita. Diktaduran zehar, bere anai Migel eta biak ezin-
aitak, ez porrot besteko eragileak izan ziren txalapartak bizi izan
zuen ilunpetik plazarako eboluzioan.
militarrarekin “Gure aita, Pello Zuaznabar Arrieta, Lasarteko Sasoeta Handi
eta sufrimendu (Sausta) baserrian 1906an jaio zen. Zortzi senide ziren baserri hartan,
pertsonalekin”. Ixabel, Migel, Joxepa, Monika, Pello, Juanita, Fortunata eta Euxtasi;
Joxe eta Maria ziren horien gurasoak.
Senideen artetik Migel geratu zen baserrian, hango zereginekin
bizimodua ateraz. Gure amona, Maria, egunero, karroa hartu eta
Donostiara joaten zen esnea saltzera; paketeak ere eramaten zituen,
errekadistaren ibilerak eginez.
Migel osaba, Andoaingo Patrixi Irulegirekin ezkondu zen; biko-
teak Joseba haurra eduki zuen 36ko gerra atarian. Patrixi, Saustara
etorriz geroztik baserriko esnea eta produktuak saltzen jarri zen; hiri-
buruko bidea hartzen zuen, trolebusan edo tranbian”.
Aita, 16 urterekin teila lantegian hasi zen, eta berehala autoak eta
kamioiak gidatzeko baimena atera, eta txoferraren ofizioari heldu
zion. Lasarten, garaitsu hartan, bakarrenetakoa izango zen baime-
naren jabe. Kolpe militarra gertatu, eta handik aste batzuetara he-
rriko zenbait adiskideekin batera Bizkaia aldera jo zuen, Errepublika
383
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
384
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Lasarteko hainbat gudari, Zornotzan. Zutik: Andres Urkiola Solabarrieta, Juanito Iartza Iradi, Fabian Mercero Iartza, Juanito Markotegi, Joxe Ubegun
Sorrondegi “Kinientos”, Pello Zuaznabar Arrieta, eta Migel Amilibia Iraeta. Makurtuta: Nikasio Iruretagoiena, Migel Zialzeta Goiaran (sukaldaria), Migel
Aiestaran Olasagasti “Zaldi beltxa” eta Antonio Pello Aranburu.
horietan, aitari agindu zioten ofizial hartu zuen jarrera ikusi eta gero. ordurako. Nonbait, frankisten tro-
batekin abiatzeko eta agiriak edo Baina ikusten denez, mirariekin si- pa Andoain, Oria eta Lasarte aldean
diruak frontera eramateko. Maldan netsi zuen egun hartan behintzat! zebilela, gure izebak laguntza eskai-
gora eta bide estutik zihoazela, zazpi San Cristobaleko kartzelako ego- ni zion zaurituta zegoen erreketeen
urteko mutil koskor batekin egin naldiaren gainean, berriz, gauetan buruzagi bati. Izeba abertzalea zen,
zuten topo, negar malkotan. Amak izua pasatzen zutela besterik ez zuen baina baita ere katolikoa, eta bizia
marmita eman, eta esne bila bida- esan izan. Izua, gauero-gauero jendea galtzeko arriskutan den hurkoari
li zuen, baina berak zioenez, goian fusilatzeko ziegetatik ateratzen zute- laguntzeko printzipioari eutsi zion.
esan omen zioten goi parte hartan lako; presoek, nori tokatuko nori ez Horrela, Iruñeara abiatu zen mili-
frankistak zeudela ohartu ziren izaten zuten gauero dilema garratza. tar horrengana mesede eske; hark,
etsaiak erne zituztela. Gauzak ho- Iruñeko kartzelara, Fabian Mer- emakumearekin zorretan egotearen
rrela, juxtu-juxtu maniobratzen eta cero Lasarteko adiskidea ta biak kontzientziak jota, hariak mugitu zituen,
etorritako bidetik itzultzen saiatu eraman zituzten. Baina ez zuten den- eta aita aske uztea lortu zuen. Mercero
ziren, ziztu batean mutila autoan bora askorik igaro han. Izan ere, Oz- beranduxeago utzi zuten libre. Biek ere
hartuta. Goitik, tiroka hartu zituz- taran bailarako Basaundi baserrian suerte izugarria eduki zuten.
ten, baina libratu ziren azkenean. bizi zen Ixabelek, aitaren ahizpak, Bestalde, gerrarekin eta fami-
Hala esaten zuen: “aingerua bezala bitartekari lan eraginkorrak egin zi- liarekin lotuta, gehiegi sakondu ez
etorri zen, miraria izan zen!”. tuen askatasuna lortzeko. arren aipa nitzake beste zenbait ger-
Aitak apaiz batzuk adiskide zi- Izeba hori, Migel Barkaiztegire- takizun, aitarenak baino bukaera
tuen, baina ez zen oso elizkoia, are kin ezkondu eta, esan bezala, haren tragikoagoa izan zutenak. Aitaren
gutxiago Elizak frankisten alde baserria zen Basaundira joana zen arreba Fortunataren senarra, Felix
385
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
386
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
40 urtetako frankismoan, txala- urtean zehar bi egun seinalatuetan etxeetako lehietatik gertu, adi-adi.
partak bidai harrigarria egin zuen, elkartzen ziren jotzeko: Urte zahar Hurrengo egunean, Urteberriko
ilunpetik eta desagertzeko zoritik gauean eta San Pedro egunean, egunean mezetan, bizilagunak
plazan argitara jartzerainokoa, eta Zuaznabar Arrieta familia bereziki hurbildu, eta “atzo aditu geñin”
bi anaiei eboluzio horren erdi-erdian biltzen zen egunetan. Bi hitzorduak esate zioten belarrira, nahiko isil-
egotea egokitu zitzaien. erritualaren gisa hartzen ziren pean. Klandestinitatearen kutsua
Francoren diktadura ezartzeare- familian. Hori bai, erdi ezkutuan hartzen zuen jokabide hark.
kin batera euskal kultura baztertu bezala egiten zuten; gogoratzen Frankismoan barrena, urteetan
zenean, txalapartarena ere modu naiz, Urte zahar gauean, sarrerako aurrera, ni neska koskorra izaki,
berean geratu zen hoztuta, aurrene- atea ireki eta nola jotzen zuten, eta ezagutu izan nuen aste-santu in-
ko urtetan batik bat. Baina giro za- aldi berean, ondoko etxeetako bi- guruan Saustako sagardotegia nola
putz horri aurre eginez, bi anaiak, zilagunek nola jartzen ziren euren irekitzen zuten hiru bat astetan, eta
Pello eta Migel anaiak, Zubietako euskal jaian 1952an. Egun hartatik aurrera txalapartak Euskal Herrian gera ezineko zabalkundea bizi izan zuela esan
daiteke. Pako Makazaga Lasarteko aguazila ondoan eduki zuten orduan (ezkerrean), adarra jotzen.
387
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
nola jotzen zuten txalaparta orduan; aparteko ekitaldia Noizean behin, bi anaiei handik eta hemendik hots
izaten zen, herritik eta Donostiatik g erturatzen baitzen egiten zieten jotzeko festetan edo jaialdietan. Bi anaiek
jendea. ez zuten kobratu nahi izaten, eta orduan erantzuten
Bertsolariak eta plazan normaltasun pixka batekin zieten: “bidaia ordaintzeko behintzat, hartzazue dirua”.
agertzen hasi zirenean, Okendo plazan jotzeko gonbi- Txalaparta normalizatzeko bide horretan, halaber, ez da
datu zituzten bi anaiak, euskal jaiaren estiloko zerbait ahaztu behar aitak Manuel Lekuona, Aita Barandiaran,
antolatu zutela eta. Hasi jotzen, eta publikoa txistuka! Patxi Altuna eta antzeko intelektualekin eduki zuen
Nonbait, Lasartera bizitzera etorri ziren kanpotar asko harremana. Izan ere, Laborde lantegiko nagusi Manuel
bildu zen plazan, Michelingo langileak eta horrela, eta Laborde jende klase horrekin eta Aranzadi Zientzia
kontrako erreakzioa nabarmendu zen. Hori ikusita, bi Elkartearekin ibiltzen zen, euskal kulturarekin, euskal
anaiek elkarri esan zioten: “aizak, gu ez gatxaudek txis- ondare historikoarekin eta arkeologiarekin lotutako
tuak aditzeko. Gehiago ez diagu joko jende aurrean”. Ha- proiektuetan murgilduta, eta gure aita txofer gisa
laxe geratu ziren zapuztuta zenbait urtetan. erabiltzen zuen. Horrela, denborarekin, aita jende horren
Gizarte-giroa aldatzen hasi zen heinean, Zubietan txoferra izateaz gain, laguntzaile ere bihurtu zen. Tarteka,
antolatu zuten euskal jaira gonbidatu zituzten. Elkar aitak ni ere eraman ninduen haien eginkizunetara, eta
animatu, beren saioa egin, eta pozik itzuli ziren etxera. gogoan dauzkat, esate batera, Landarbaso edo Marizuloko
Beharbada hura izan zen lehen pausoa txalaparta kobazuloetan nola hartu genuen parte indusketa lanetan.
normalizatzen eta zabaltzen joan zedin poliki-poliki. Lurrean aztarrika egiteko orduan hezurren bat topatzen
Gertakizunak gertakizunen ondoren etorri baitziren. bagenuen, Altunari ematen genion; harri bereziren bat
Suediako telebistatik erreportajea egitera etorri ziren topatuz gero, berriz, Barandiarani.
behin, eta Urnietako Setien sagardotegian halako Apala zen aita gizon jantzi haien ondoan, baina ederki
grabazioa egin zuten. Geroxeago, Artze anaiek asko moldatzen ziren elkarrekin. Aita informatzaile
txalapartarekiko interesa agertu zuten, eta elkarlan bikaina izaten baitzen haientzat; estimatzen zioten
emankorrari ekin zioten lauek, txalaparta berpizte aldera. nola kontatzen zizkien baserriko ohiturak, euskarazko
Remigio Mendiburu eskultoreak Madrilen erakusketa hiztegia eta esakerak…”.
jarri zuenean 1965ean, esate batera, hara joan ziren Migel
eta Pello anaiak eta azken honen seme Joxeba makilak, Oharra: argazki zaharrak elkarrizketatuak utzitakoak dira.
olak eta adarra hartuta txalapartaren kultura erakustera
hiri handi hartan; Joxan Artze ere beraiekin joan zen.
Euskal kulturan aintzakotzat hartzen eta ordura arte
eduki ez zuen dimentsio publikoa eskuratzen hasi zen
txalaparta, eta hori dena, Franco eta frankismoa oraindik
indarrean zirelarik. “Behintzat, ez dadila galdu” adierazi
ohi zuen aitak, poza ezin ezkutaturik. Txalapartarekiko
maitasuna gertu zeukan edonori transmititzen saiatu
zen beti. Etxean, bai nirekin eta baita ere bere biloba Pello
Urangarekin. Eta interesa jarrita etxera etortzen zen
edonorekin, eskuzabalik beti.
388
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Miren
Zubeldia
Ieregi
Oria, 1949
Lasarte-Oria, 2018
“
Miren Zubeldia.
Izenak ere
Maria Elixabete Zubeldia Lasarteko Tximistarri
debekatu egin baserrian jaio eta hezi zen. 36ko kolpe militarraren
ziren; ni, handik ondorenean etxean geratu zen familietako bat izan
zen berea. Lau urteko neskato hark, frankistek uda-
aurrera ez nintzen letxean pilatzen zituzten presoak eta euskararen
Miren Elixabete; aurkako giroa ditu gogoan, batik bat.
ni Isabel nintzen!”.
Miren -Miren Elixabete- Zubeldia bost kideko familian jaio eta hazi
zen, Tximistarreta baserrian. Gurasoak, Miguel Zubeldia Zubillaga
(1908) eta Karmen Ieregi Inza (1907) ziren, eta horien seme-alabak: Mi-
ren Elixabete (1932), Milagros (1935) eta Manolo (1938). Kontatzen due-
nez, gerra iritsi aurreko Lasarte-Oriako giza komunitatea oso gizarte
zatitua zen; eurek Oriari “La Rusia pequeña” deitzen zioten. Bi herri
desberdin balira bezala bizi zirela iruditzen zaio.
“Bakoitza bere aldetik ibiltzen zen, eta noizbehinka, oriatarrak
Lasartera joaten zirenean, ezagutu izan genituen iskanbilak. Nik, ba-
tez ere Lasarteko jendea ezagutzen nuen, eta horien artean abertzale
asko zegoela esango nuke. San Pedro elizaren atzean zegoen Batzo-
kia, eta antzerkiak eta dantzak egiten ziren polita askoak. Itxi arazi
egin zuten frankistak heldu zirenean noski, eta gerora hor Señorita
Pilarren eskola egon zen, ni joaten nintzen”.
Hegazkinak zeru zabalean azaldu zirenekoak dira Mirenek di-
tuen lehen oroitzapenak.
“Amari esan zion: “Ama, ama, begira! Aeroplanoak!”. Amak ez
seinalatzeko esan orduko, ordea, bonbak erortzen hasi ziren! Eliza-
ren atzeko zati bat hautsi zuten, eta baita zenbait animalia hil! Be-
hin baino gehiagotan gertatu ziren bonbardaketak, eta halakoetan,
Andre Joakina etxera joaten ginen han zegoen garbitoki batera, ba-
389
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
390
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Maritxu
Zuriarrain
Aranburu
Lasarte-Oria, 1931
Juanita
Zubiarrain
Aranburu
Maritxu Zuriarrain eta Juanita Zubiarrain
“
Patxiku, gure bizpahiru urte langile batailoietan eduki zuten,
gerra-prisionero.
aitona, ia akabatu
Maritxu eta Juanita Errepublika garaian jaio ziren, 1931n bata, eta
zuten behin, 1936an bestea (kolpe militarra jo berritan), Zuriarrain Aranburu fa-
“Braulia-eneako miliaren baitan, Oria Txiki izeneko baserrian, Braulia-enea etxearen
eta Lasarte-Oria zeharkatzen zuen errepide nagusiaren ondo-ondoan
tabernan kokatzen zena. Bost senideko familia izan zen, baina horietako bat
“arratsalde on, oso umetan hil zen. Honako ordenan jaio ziren: Frantziska (1929), hil-
jaunak” esate dako mutila (1930), Maritxu (1931), Alfontsa (1932) eta Juanita (1936).
Mutilak bederatzi hilabete zituen hil zenean; medikuaren arreta fal-
hutsagatik”. tagatik hil zen, Juanitak zehaztu duenez.
Jose Zuriarrain Olabe (Urnieta, 1892) eta Simona Aranburu Beloki
(Andoain, 1900) ziren horien gurasoak.
Baratzean eta soroan gogor aritzen zen familia izan zen, bizimo-
dua atera ahal izateko. Juanitak gogoan dauka oso txikia zela, nola
esaten zioten: ”Zu errepide bazterrean geratu begira, guk patata ate-
ratzen dugun bitartean”. Maritxuren esanetan, “beti lanean ibiltzen gi-
nen, ez genuen denborarik kalean jolasean ibiltzeko”. Baratza Oria ibai
aldean zeukaten, sail handikoa, eta handik barazki ugari ateratzen zu-
ten. “Lasartera eramaten genuen dena; Juan Peña Hernaniko okinak
391
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
furgonetarekin Noguesen dendara oroitzapenak. “Abisua jotzen zuten Frankistek Gipuzkoa hartu zu-
eramaten zuen genero guztia”. soinuren batekin, eta korrika Oriara tenean, familia etxera itzultzeko
Diru gutxi maneiatzen zuela joaten ginen. Estankoaren barnean erabakia hartu zuten. Aita izan zen
familiak, esan du Maritxuk. “Diru- zegoen bodega batean ezkutatzen aurrera egin zuen bakarra, eta Bi-
dik ez genuen ibiltzen, eta trukean ginen Zelaialde etxean. Jende ge- zkaiko frontean amaitu zuen. Etxe-
funtzionatzen genuen. Sardina za-
hiagorekin biltzen ginen. Beste tik urrun ibili ziren egun haietan,
harrak, txistorra, azukrea… etxerako zenbait, goiko ur depositura joaten baserriko ganadua lapurtu egin zie-
behar zena lortzen genuen horrela. ziren babestera. Bonbak jaurtiko ten. “Oria Gain baserrian, gurearen
Diru sarrera bakarra behiari esker zizkigutela eta hil egingo gintuztela ondoan bizi zen aitonak (Patxiku
izaten zen, haren txekorra hil eta adierazten ziguten! Arriskuko mo- Zuriarrain, 1870) ez zuen parte hartu
saldu eta gero. Xox apur haiekin mentuak izango ziren, baina jolasa ihesaldian; etxean geratu zen, baina
arropa erosten zen. Bagenuen izeba bezala hartzen genuen hura, hura ezin izan zuen eragotzi lapurreta.
bat Andoainen, aitaren arreba (Ma- zen festa!”. Geroxeago, ganadua berreskuratu
nuela), eta hark mantalak eta josten Mola jeneralaren agindupean ahal izan zuen aitonak berak, ez da-
zizkigun”. Nafarroatik zetozen militar matxi- kigu nora joanda eta zer eginda”.
Lur saila Abaloz zentralaren in- natuak Lasarte-Orian sartu aurre- Hilabete mordoxka igaro zen ai-
guru hartan edukitzen zuen fami- tik, Zuriarrain Aranburu familiak taren berririk eduki zezaten etxean,
liak, Txaldatxur mendi magaletan ihes egin zuen kostaldera, herriko Maritxuk aitortzen duenez. “Aita
hain zuzen. Maritxu hara makina beste hainbat eta hainbaten antze- sozialista zen, eta ideologia berekoe-
bat alditan joana da lanera: “Gure ra. “Zestoara joan ginen, Atristain kin ibili zen Bizkaia aldean. Gero,
aita, gaueko erreleboan aritzen zen baserrira, ibai ondoan zegoen”. badakigu Santander aldean pri-
Esteban Artola -Oriako gizon bat- eta Ihesaldi hartatik ez dauzkate sionero eduki zutela, puskatutako
hirurok joaten ginen hara. Belar me- gauza askorik gordeta, sekuentzia azpiegiturak konpontzen; handik
tak egiten genituen bertan. Ni bizi- labur batzuk baino ez. “Ez dakigun Burgos aldera ere eraman zuten. Bi
kletan joaten nintzen”. arrazoiengatik baserria uzteko or- edo hiru urte egin zituen horrela, eta
Familia maizter gisa bizi zen Oria dua iritsi zitzaigun behin, eta erre- ni gogoratzen naiz amarekin joan
Txiki baserrian. ”Brunet lantegiarena pide ondoan kamioi baten zain egon izana hura bisitatzera trenez behin
zen gure baserria, baita bere lur sail ginen, fardelak eta guzti bazterrean edo behin. Etxera itzultzeko baime-
guztiak ere. 1965ean botatzeko agin- eserita. Orduak aurrera ilundu egin na eman ziotenean, bolada batean
dua eman zuten. Nonbait, urte har- zuen, baina hantxe segi genuen erre- bi guardia zibil etxera etorri ohi zi-
tan ziklismoko mundiala ospatzekoa pide bazterrean”. ren, paperaren bat sina zezan. Etxe
zen, eta bertan tribuna jarri nahi izan
zuten. Azkarate anaien esku zegoen
orduan lantegia”.
Gerra eta sirena hotsak “Basaundi baserriko Sabinari ilea moztu egin
Bi ahizpak oso gazte ziren gerra pi- zioten, eta gure amak bere ile luzea moztu
ztu zenean, eta aitortzen dute oso egin zuen hari peluka egin ahal izateko”.
datu gutxi eman ditzaketela ga-
rai katramilatsu horren gainean.
Bost urte zituen Maritxuk sirena
hotsarekin lotzen ditu lehenbiziko
392
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Zuriarrain Aranburu familia. Joxe eta Simona senar-emazteak, lau alabekin: Frantziska (bien
artean), Maritxu, Juanita eta Alfontsa.
atarian sumatzen genituenean, gure mota ezberdinengatik galdetuz gero, baserrikoa. Manuel senarra eta biak
aitak agintzen zigun, “ez jaitsi behera, zenbait atxilotuen izenak aipatzen bizi ziren bertan, eta ez zeukaten
goian gelditu!”. Igual beldurragatik dituzte, eta batez ere, ile mozketa familiarik. Emakumea Brunetera
edo esango zigun hori, guk ez gene- jasan zuen emakume bat daukate joaten zen lanera, eta bitartean,
zan arriskurik pasa”. gogoan. Maritxuk hartzen du hitza: senarra baserrian aritzen zen. Bada,
“Oriako emakume batzuei moztu etxean geratu ziren, eta horrexegatik
Ile mozketak zieten ilea. Bat bazen guretzat moztu zioten aurreneko egunetan,
Herritarrek jasan zituzten zapalketa ondo ezaguna, Sabina, Basaundi herrian sartu zirenean. Gure etxe
393
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
aurretik lanerako bidean pasatzen zen egunero, eta samarrak bazenituen, zast! jo egiten zizun hatz puntetan.
oraintxe begi bistan daukat, ilea motz-motzarekin. Bai mina eman! Ni egona nago belauniko, besoak luzatuta
Emakume lodia zen. Gure amak ilea luzea edukitzen zuen, eta liburuei eusten! Ez dakit ze gaiztakeria egingo nuen,
eta behin moztu egin zuen hari peluka egin ahal izateko”. baina horrela jarri ninduela gogoratzen naiz”.
394
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Epilogoa
Iraganari buruz egiten diren kontakizunek eragina berririk egiteko. Ez zegoen inolako plan ekonomiko
dute orainaldian, eta lurralde bakoitzeko herri- edo edo industrialik, ez eta gizarteak aurrera egiteko
nazio-eraikuntza zedarritzen dute. Memoriaren erreformarik. Helburu bat eta bakarra zuten:
aldeko borrokan, konkistak egin daitezke, baina ez da erregimen errepublikarra, demokrazia, eta hura
betirako lortzen den zerbait.1 babestu zuen sektore soziala suntsitzea; demokrazian
eta Errepublikan sinesten zuten eta ideia horiek
TZEVETAN TODOROV-ek honakoa idatzi zuen2: defendatzen zituzten herritarrak suntsitzea.
XX. mendeko erregimen totalitarioek lehen Horrek guztiak eragin zuen indarkeriak norainoko
susmatu ere egiten ez zen arrisku bat dutela ohartu sakonera duen ulertzeko (gizarte demokratiko, abertzale
gara: memoria ezabatzea. Lurrak eta gizonak eta errepublikarraren kontra, gure kasuan), ulertu behar
konkistatzeko informazioa eta komunikazioa dugu gerra zibila ez zela amaitu 39ko apirilean, baizik
(kontakizuna) konkistatu behar zirela ulertu eta ia 52ra arte luzatu zela 3.
o n d o r e n , XX . m e n d e ko t i ra n i e k m e m o r i a Hain zuzen, urte horretan, gerra hotzak eta AEBren
b e r e ga n a t z e ko a r i ke t a s i s te m a t i z a tu , e t a eta Europako zenbait herrialderen interesek babesturik,
memoria hori kontrolatzeko nahia adierazi ateak ireki zitzaizkion diktadura frankistari nazioarteko
dute, haren txoko ezkutuetaraino. testuinguruan integra zedin.
Frankismoa ez da salbuespena, inondik ere. Garaileek Urte horretara arte, eta lurraldea gerra-egoeran
ia guztiz menderatu dute herriaren memoria. Su eta gar zegoela baliatuz, garbiketa politikoko prozesu bat
inposatu zen, hildako kopuru ikaragarria atzean utzita. eraman zen aurrera, 16 urtez luzatu zena.
Baina funtzionatu egin zuen, eta funtzionatzen jarraitzen Ideia hori are gehiago indartzeko, gogora dezagun
du. 40 urte izan zituzten hori guztia mamitzeko. Carrero Blancok Francori egindako gomendioak
Francoren helburua ez zen gerra bat irabaztea. biltzen dituen 1942ko urriko txostena, frankismoa
Errepublika eta demokrazia babesten zuen gizarteko garbitu eta demokraziaren aldeko herritar errepublikar
sektore oro deuseztatzea zuen helburu. Eta, gure kasuan, eta abertzaleak estu hartzeko bideei buruz:
baita euskal abertzaletasuna ere. Altxamendu militarra Beharrezkoa izango litzateke Gobernuaren
eta enfrentamendu armatua bigarren mailakoak ziren. eta Mugimendu Nazionalaren baliabide guztiak
Helburua lortzeko tresna. Bitartekoa. “KOSTA AHALA erabiltzea adierazteko morala eta bidezkoa dela
KOSTA” helburua lortzeko bidea. Kolpeak, altxamendu terrorearen bidez inposatzea, baldin eta haren
militarrak arrakasta izan balu, berdina izango zen oinarrian “justizia” badago eta kalte larriago
emaitza. Errepublikarrek eta abertzaleek odol kopuru bati aurre egiteko bada. Gomendagarria da
berarekin ordaindu beharko zuten porrot militarraren ekintza zuzena erabiltzea komunismoaren (eta
ondorioz ordaindu behar izan zutena. Hori bai, abertzaletasunaren) agente izan ez arren hari jokoa
enfrentamendu militarrek iraun zuten ia 1.000 egunetan egiten dioten asaldatzaile sineskorren kontra, jipoi
izandako hildako kopurua aurreztuko zuten bi aldeek. eta eskarmentuen bidez, odol-jario handietara iritsi
Francok eta abentura odoltsu hartan lagun izan gabe.4
zituenek ez zeukaten asmorik gizarteari ekarpen
3
J orge Marco Journal of Contenporary History aldizkarian eta
1
Luz Souto, Valentziako Unibertsitateko literatura irakaslea. Mercedes Yusta Paris 7 Unibertsitatekoa.
2
Ikus “Los abusos de la memoria”, Koldo Mitxelenan Santos Juliá-ren aipua (1.999) “Un siglo de España. Política y
4
395
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
396
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Hamarkadaren amaieran, talde horiek legalizatzen eta Badirudi ahantzi egin dugula lekuko horiek indar
hedatzen hasi ziren. betean zegoen gizarte demokratiko batetik datozela
Ondoren, erakunde ofizial eta pseudofizialak eta zetozela, eta odola isuriz porrot egin ondoren, 16
hasi zitzaizkien batzen, nahiz eta, askotan, oso modu urtez gerra-egoeran bizitzera kondenatuak izan zirela,
zalantzatian, desegokian, eta berandu; hainbeste, ezen eskubiderik gabe, mota guztietako irain, lapurreta
zalantzan jar baitaiteke memoria berreskuratzeko eta, eta hilketa jasanez, eta, hori gutxi balitz, 40 urteko
bereziki, gertatutakoari hurbiltzen zaion kontakizun diktadura.
bat berreraikitzeko benetako borondatea ote zuten. Demokrazia errepublikarretik diktadura frankistara
Funtsezko erronka bat da, lehentasunezkoa. Zer pasatu behar izan zuten, pertsona gisa eta gizarte gisa.
gizarte eraiki daiteke ahanzturaren gainean? Edo Egungo sistema demokratikoa diktadura
gertaturikoa isilduz? Edo genozidio frankista ukatuz eta frankistaren kontzesio bat dela edo demokrazia
ezkutatuz? Edo gertatutakoa manipulatuz? trantsizioko arduradun politikoek ekarri zutela
Ez dago egoera hori jasan dezakeen demokraziarik. onartzea lizunkeria hutsa da.
Gertaturikoa desitxuratzeko frankisten ahalegin Bazegoen demokrazia oso, legitimo eta
horren atzean, legitimitatea lortzeko nahi etsi bat dago. konstituzional bat: demokrazia errepublikarra;
Frankismoak legitimoa izateko beharra du. Etsi-etsian lekukotzak eskaini dizkiguten gehienak babesten
behar du hori. zituen etxea; Francok, Francoren jeneralek eta abentura
Bi modutan saiatu izan da eta saiatzen da hori odoltsu hartan lagun izan zituzten erakundeek lurretik
lortzen: erauzi zutena.
1.
Gizarteari onarraraziz bi bando egon zirela Iraganean datza etorkizuna. Eta, beraz, iragana
Francok sortutako eta gerora gerra zibil deitu zedin mendean hartzea da etorkizuna mendean hartzeko
agindutako horretan. Hala, “gatazkaren” bando bat modu bakarra. Horregatik, botereak historiari
bezala legitimatuko litzateke. buruzko legeak egin nahi izaten ditu beti, hari buruzko
2.Ahanzturaren bidez: utz diezaiegun hildakoei lasai irakurketa jakin bat inposatu, eta kasurik eldarniozko
atseden hartzen −hori da beren lema nagusia−, eta eta megalomanoenetan, deuseztatu.5
bizirik dauden frankistei historia manipulatzen Saihestu dezagun hori, eta bete dezagun etorkizuna
jarraitzen −gehituko genuke guk−. kontakizun koherente eta egiazko batez. Argitalpen
Su eta gar irabazi zuten. Horretan datza haien hau eta, batez ere, biltzen dituen lekukotzak dira gure
legitimitatea: lapurretetan, hilketetan eta demokrazia eta ekarpena hori horrela izan dadin.
memoria suntsitzean. Lasarte-Orian, 2019ko abenduaren 14an.
Argitalpen honen eta bertan biltzen diren
lekukotzen bidez, elkarte honek saiakera bat egin 5
T.S. ELIOT
nahi du urte ikaragarri haietako historia gal ez dadin.
397
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
Epílogo
Los relatos que se elaboran sobre el pasado influyen en con su derrota militar. Eso sí todos se hubieran ahorrado
el presente y determinan cuál es la construcción de país, el coste de vidas resultante de los casi 1000 días de enfren-
de nación predominante en cada territorio. La lucha por tamientos militares.
la memoria es algo que se conquista pero que no se logra Franco y los que le acompañaron en esta sangrienta
para siempre. 1 aventura no tenían ninguna aportación nueva que ofrecer
a la sociedad. No había ningún plan económico ni indus-
TZEVETAN TODOROV dejo escrito: 2 trial, ni de reformas sociales de progreso. Solo había un
Los regímenes totalitarios del siglo XX han desvelado objetivo: destruir el régimen republicano, la democracia, y
la existencia de un peligro antes insospechado: la supre- al sector social que lo amparó: aquella población que con-
sión de la memoria. Tras comprender que las conquistas fiaba y defendía la democracia y la República.
de las tierras y de los hombres pasaba por la conquista Para entender la profundidad de la violencia que se de-
de la información y la comunicación,(el relato) las tira- sarrolló (contra la sociedad democrática, nacionalista y
nías del siglo XX han sistematizado su apropiación de la republicana en nuestro caso) durante este período debería-
memoria y han aspirado a controlarla hasta en sus rin- mos entender que la guerra civil no terminó en abril, del 39
cones más recónditos. sino que se extendió hasta prácticamente el año 52,3 .
El franquismo no es ninguna excepción. La domina- Año en que la guerra fría y los intereses de EE.UU. y
ción de la memoria del pueblo por los vencedores ha sido determinados países europeos abrieron la puerta a la
casi absoluta. Se impuso a sangre y fuego con un coste de integración de la dictadura franquista en el contexto
vidas humanas, aterrador. Pero funcionó y sigue funcio- internacional.
nando. Tuvieron 40 años para realizarlo. Hasta ese año y bajo el paraguas de la declaración del
El objetivo de Franco no era ganar ninguna guerra. Su estado de guerra hubo un proceso de limpieza política
objetivo era eliminar cualquier sector social que pudiera prolongado durante 16 años.
dar sustento a la República y a la democracia. En nuestro Si algo más fuera necesario para acotar, para apuntalar
caso además al nacionalismo vasco. Lo de la sublevación esta idea recordemos el informe de octubre de 1942 sobre
militar y el enfrentamiento, era accesorio. Era la herra- las recomendaciones de Carrero Blanco a Franco, para lim-
mienta utilizada para cumplir el objetivo. Fue el medio. piar el franquismo y meter en cintura a la población demó-
Fue el “CUESTE LO QUE CUESTE”. Si hubiera triunfado crata republicana y nacionalista:
el golpe, la sublevación militar, el resultado hubiera sido el Sería necesario el empleo de todos los resortes del Go-
mismo. La sociedad republicana y la nacionalista hubie- bierno y del Movimiento Nacional que tiene en sus manos
ran pagado igualmente la cuota de sangre que pagaron sobre la base de que es moral y lícito imponerse por el te-
rror cuando este se fundamente en la “Justicia” y contra
1 Luz Souto Profesora de literatura de la UV.
2
Ver Los Abusos de la Memoria en Koldo Mitxelena, en adelante 3
J orge Marco en el Journal of Contenporary History y Mercedes
KM. Yusta de la Universidad de París 7.
398
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
un mal mayor. La acción directa de palizas y escarmien- Quienes defendieron la democracia en este territorio
tos sin llegar a graves efusiones de sangre es recomen- histórico fueron los restos de las unidades de orden pú-
dable contra los agitadores ingenuos que sin ser agentes blico republicanas, lo que pudo quedar del ejército leal,
del comunismo (y nacionalismo) le hagan juego a este.4 y sobre todo, por encima de todos, los militantes de los
Año 42, tres años después de terminado el enfrenta- partidos políticos democráticos y la población, que mal
miento militar. La mal llamada guerra civil. armada y peor dirigida se enfrentó con un valor desco-
A partir de los años 50 el franquismo se lavó la cara munal a las milicias armadas de requetés y falangistas y
para poder tener sitio en la esfera internacional, pero sus a las tropas del ejército sublevado franquista provenien-
prácticas y métodos llegaron hasta el final de la vida del tes de Nafarroa .
dictador. Posteriormente en octubre del 36 la orden de moviliza-
No olvidemos que prácticamente un mes antes de su ción dictada por el gobierno de Agirre convertiría a las mi-
muerte, el 27 de septiembre de 1.975, Franco firmó y mandó licias de los partidos políticos democráticos en el ejército
ejecutar cinco sentencias de muerte y casi un año antes de Euzkadi. El pueblo armado en defensa de la democracia
ordenó la ejecución de la última sentencia a garrote vil del convertido en una institución del estado. Democracia en
estado español. estado puro.
Como lo hizo durante toda su existencia… sin piedad. Hay que tener muy claro que las columnas navarras
Existe un muro invisible tallado en sangre, que sometieron Gipuzkoa en el verano otoño de 1,936, no
asesinatos,robos,violaciones y adoctrinamiento nacional- actuaban contra enemigos militares, que casi no los había,
católico que hoy todavía impide poder ver y comprender sino contra civiles, miqueletes, etc, ¿Dónde estaba la con-
lo que sucedió. flictividad que justificara una invasión militar y el consi-
El idioma, los vocablos, el discurso de los vencedores guiente baño de sangre?
se ha asumido. No existía.
El pensamiento dominante continua con su propósito Y así y todo tras la ocupación las matanzas, los robos
de ocultar la barbarie franquista lo más profunda posible. los encarcelamientos, continuaron durante años.
¿Vamos a seguir llamando guerra civil a la ocupación Necesitamos relatos veraces ajenos a la dictadura: hay
manu militari de Gipuzkoa por las columnas navarras? que reconstruir la historia. Hay que reconstruir el relato
¿Dónde estaba el orden de combate de los batallones del de lo que ocurrió. Seguimos utilizando el lenguaje que nos
ejército republicano en Guipúzkoa ? ¿Y sus estados mayo- transmitieron los golpistas, seguimos analizando la reali-
res? ¿Y su intendencia? dad de lo ocurrido a la luz de sus ideas. De las ideas de los
En ninguna parte, sencillamente porque no existían. franquistas, de las mentiras de los vencedores.
¿Vamos a seguir llamando persecución en caliente a La recuperación de la memoria de quienes sufrieron
los asesinatos y desapariciones que comenzaron desde semejante barbarie debería haber sido una prioridad de
el momento que pusieron el pie en este territorio histó- cualquier sociedad que se autocalificara de democrática y
rico? ¿Cuándo llamaremos criminalidad a la “represión” a la vez una obligación extrema de cualquier gobierno o
franquista ? ¿Vamos a seguir llamando represión a los institución que como tal se considere.
casi 5000 asesinatos de Nafarroa, o a los más de 1,000 de Sin embargo, además del mundo universitario,algu-
Gipuzkoa y los más de 117.000 desaparecidos que pueblan nas investigaciones puntuales de periodistas, y de los de
las cunetas cementerios y campos del estado español? libros de memorias de los testigos vivos que quedaban de
¿Todavía? aquélla época, tuvieron que ser las organizaciones popu-
lares, los con posterioridad denominados Grupos de la
4
itado por Santos Juliá (1,999) en Un siglo de España. Política
C
Memoria Histórica, estos magníficos luchadores contra el
y Sociedad.KM. olvido, quienes con su actividad pusieran en marcha las
399
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
400
REFLEJOS DE UN GENOCIDIO ESCONDIDO LASARTE-ORIA 1936 - 1948
ESKERTZAK / AGRADECIMIENTOS
Karmen eta N ati Izaga Sagardia Martin Aliri Añorga Nati Garagarza Eugi
401
G E N O Z I D I O E Z K U TAT U B AT E N I S L A D A K LASARTE-ORIA 1936 - 1948
402
LASARTE-ORIA
1936-48
1936 –
1948
1936 2020