KAWSAYPURA PUQUCHIY AYLLUCHASQA

“CASIMIRO HUANCA”
QHICHWA JATUN YACHAYWASI
Kawsay Kallpachaq Yachayñan

PROBIOTICO ÑISQA PUQUSQA WILLALLIP

WAKICHIYNINPI SANAWRYAP (Daucus carota)
QHATICHIYNINPA QHAWAYNIN

JUCH’UY YACHAY MASK’AY

KAWSAY KALLPACHAQ YACHAYKAMAYTA

TARIPANAPAQ JUCH’UY YACHAY MASK’AY
RUWASQA

JOSE ARMANDO TERAN CAMACHO

YANAPAQ – SUT’INCHAQ
ING.DANIELA LAURA.

Chimoré – Quchapampa – Bolivia

2019
KAWSAYPURA PUQUCHIY AYLLUCHASQA
“CASIMIRO HUANCA”
QHICHWA JATUN YACHAYWASI

PROBIOTICO ÑISQA PUQUSQA WILLALLIP

WAKICHIYNINPI SANAWRYAP (Daucus
carota) QHATICHIYNINPA QHAWAYNIN

JUCH’UY YACHAY MASK’AY

KAWSAY KALLPACHAQ YACHAYKAMAYTA

TARIPANAPAQ JUCH’UY YACHAY MASK’AY
RUWASQA

JOSE ARMANDO TERAN CAMACHO

YANAPAQ – SUT’INCHAQ
ING. DANIELA LAURA.

Chimoré – Quchapampa – Bolivia

2019
 Ing. Wilder Quispe Rocha Lic. Edgar Copa Nogales

CHANINCHAQ CHANINCHAQ

Lic. Mariel Rocio Garabito Condori Lic. Delia Beltran Peñaranda

CHANINCHAQ CHANINCHAQ

Ing. Claudia Rocio Miranda Patiño Mgr. Ing. Esp: Edgar Flores Cota

KAWSAY KALLPACHAQ QHICHWA UNIBOL

YACHAYÑAN UMALLIQ SULLK’A KAMACHIQ
 NAPAYKUYNIY
naman:

Munasqa mamayman Concepción Camacho

Rodríguez, yanapawasqanmanta,
munakuwasqanmanta, mana phiñakuspa
chanta astawanpis nuqapi
jap’ichikuwasqanmanta intiru
yachaqakusqay ñanmanta, may kaq chanta
kallanqapuni nuqaq kallpachayniy
ñawpaqman lluqsinaypaq, pipaqchus
napaykusqa kay llamk’asqay chanta karqa juk
qhawariy qhipan riy, jaywawaspa intiru
allinllayninta chanta munakuynita, tukuy
yachakuq jina kawsayniypi chanta runajina
maychus pachi payman tukuni juk
musqhukuyniyta tukuni.
Awichusniyman, Francisco Camacho chanta
Felicidad Rodrigues Ponce, ñañasniyman
wakin llawar masisniymawan nuqapi
jap’ichikuwasqankumanta, maykunatachus
munakuni chanta yupaychani achkhata
kachkankuman kankujina, mana allinkuna
rikhurisqanmanta kay kawsaypi.
Pachichakuni sunqumanta kasqankumanta
ñuqawan sumaq kawsaypi phiña kawsaypi
q’imikuwasqankumanta.
 PACHICHAKUYNIN
Pachi nini jatun tata
Sunqumanta pachi nini “CASIMIRO HUANCA”
UNIBOL QHICHWA yanapawasqankumanta
kaypi phuñuchiwasqankumanta nuqata tukuy
wata yachaqakusqaypi chanta ruwasqaymanta
kay qillqayta kay yachay mask’ayta.
Yanapawaqniyman ing. Daniela Laura achkha
yachachiwasqanmanta tukuychanapaq kay
yachay mask’ayta chanta sapa
yanapawasqanmanta jaywawasqanmanta
phaninta, k’amiwasqanmanta, mana phiñakuspa
qallarikusqanmanta tukuychakunan kaman kay
yachay mask’ayniyta.
Wawqi masisniyman yachaqay pachaymanta
chanta yachakiqkunasniyman “CASIMIRO -
HUANCA” qhichwa UNIBOL jatun
yachaywasipi. kaypi kallpachakusqaymanta
maychus kawsakurqani yawarmasisniywan jina
chanta maykunatachus sapa kuti yuyarikusaq.
 PISICHASQA QILLQA

Mizqueqa juk munisipiyu Quchapampa llaqta jatun ayllu Mizquepi tarikuspa kachkan

160 km Quchapampa llaqtamanta, maypichus achkha sanawrya chanta achkha willalli

puqun, nitaq juk sumaq qhatu kapunchu rikhurichispa achkha puquy qullqi chiychayta

llamk’aymanta, willallipataqa mana kapunchu tikrachiykuna astawan kisu makiwan

ruwaymanta wak tikrachiy mana kanchu . chaymanta juk yuyay jamuwan probiotico-

nisqa puqusqa willallip sanawrya wajinas pachaqkunapi yapay, maypichus; T01= 23%

misk’ichasqa sanawrya 77% puqusqa willalli, T02= 10% sankhu misk’i llakillachisqa

sanawryamanta 90% puqusqa willalliwan chanta T03= 20% sakhu misk’i k’allusqa

sanawryamanta 80% puqusqa willalliwan, maykunachus karqanku chaninchasqa malliy

rikch’aynin chaninchayman yupakuspa kayqa estadictico-nisqa excellpi. Chaymanta

lluqsisqa atipaqjina T01 probiotico nisqa puqusqa willallip misk’ichasqa sanawryawan

chanta kay T01 ruwakurqa phisikukimiku khuskiy chaninchay, uya purachispa juk

probiotico-nisqa puqusqa willallip nimayuqwan chanta qhawarikuspapuni norma-nisqapi

lluqsispa karqa propiotico nisqa puqusqa willallip sanawrya misk’ichasqa yapay chanta

puqusqa willalli mana nimayuqwan kapusqa pisi ujinaykuna pH, k’allkunpi, °bri, piru

jinallamanta iskayninqu tarikuspa kanku norma-nisqa uqhupi NB33002, 2002 “ukyay

willalli puqusqamanta kallpay mikhunapaq yachana wasipi ajina ruwanapaq” maychus

chay willan kasqanta juk runapaq mikhuy. Chay puquy ruwaypi k’amikun

qhawarikuytapuni wiillalliq k’ajayninta puquchiy ruwaypi 43°C mana pasananchu tiyan

imaqtinchus kay probiotico nisqaqa wañurpapunman .

Sanawrya yapayqa kay probiotico-nisqa puqusqa willallipi ruwan kusa achkha qullqita

jap’inapaq jina chantapis wawakunata sumaqta kaypachanman runakunaqa astawan kay

puquyta mikhunkuman kay puquyqa astawan kusa wak kikin puquykunamanta yachana

wasipi quqkunamanta Mizque munisipiyupi.

 RURI
1 MUNAY ÑAN ......................................................................................................... 1

1.1 Ayllupaq kawsaynin riqsichiy ........................................................................... 2

1.2 Ch’ampaymanta taripaynin ................................................................................ 3

1.3 Yachay taripaypaq tapuyñin .............................................................................. 4

1.4 Yuyay taripay ..................................................................................................... 4

1.4.1 Jatun yuyay taripay ..................................................................................... 4

1.4.2 Juch’uy yuyay taripaykuna ......................................................................... 4

1.5 Paqtachiy ............................................................................................................ 4

2 YACHAY ÑAN ....................................................................................................... 5

2.1 Ñawpa yuyaykuna pallay ................................................................................... 7

2.2 Yachay pallay .................................................................................................... 8

2.2.1 Sanawrya .................................................................................................... 8

2.2.2 Willalli ...................................................................................................... 10

2.2.3 Puqusqa willalli ........................................................................................ 10

2.2.4 Puqusqa willalli probiotico-nisqa ............................................................. 11

2.2.5 Probioticos-nisqa imaqtin ......................................................................... 11

2.2.6 Misk’i puquy wakichiy ............................................................................. 12

3 RUWAY ÑAN ....................................................................................................... 13

3.1 Llamk’aypa thatkichiynin ................................................................................ 14

3.2 Yachay mask’aypa tarikuynin chiqa ................................................................ 14

3.3 Apaykachasqa nakuna ...................................................................................... 15

3.4 Imaymana yachay mask’ay ............................................................................. 16

3.4.1 Phisikukimiku t’ukuriy ruway ................................................................. 17

3.4.2 Phaktur yachaymanta ................................................................................ 17

3.4.3 Taripay kaynin .......................................................................................... 17

3.5 Yachaqanapaq ñan ruway ................................................................................ 18

I
4 ATIY ÑAN ............................................................................................................. 22

4.1 Suyasqa taripay ................................................................................................ 23

4.1.1 Suyasqa taripay mallin rikch’aynin chaninchaymanta ............................. 23

4.1.2 Suyasqa taripay mikhunaykunap kaynin puquy astawan munasqawan ... 25

4.2 Yuyaykuna ....................................................................................................... 27

4.3 Tukukuy yuyaykuna ........................................................................................ 28

4.4 Yuyaychaykuna ............................................................................................... 28

5 Qhawarisqa p’anqakuna ......................................................................................... 29

TAWLA RURI
1Tawla.chikllay sanawryamanta ...................................................................................... 9
2 Tawla:.Qaralluq chawa sanawryapaq chanin kallpachaynin. ...................................... 9
3 Tawla: Chayasqa sanawryapaq chanin kallpachaynin .............................................. 10
4 Tawla: Probiotico-nisqa kallpachaq chanin ................................................................ 11
5 Tawla: Misk’i mikhuyta ruwanapaq apaykachasqa nakuna ....................................... 15
6 Tawla: Puqusqa willallita ruwanapaq apaykachasqa natuna ...................................... 15
7 Tawla: Probiotico-nisqa puqusqa willalli sanawrya yapay ruwanapaq apaykachasqa
nakuna............................................................................................................................. 15
8 Tawla: Sanawrya t’aqa churay.................................................................................... 17
9 Tawla: K’ara k’allku kayninta chaninchay ................................................................. 25
10 Tawla: Chhika chaninchay ....................................................................................... 25
11 Tawla: Misk’i kapusqan ........................................................................................... 26
12 Tawla: pachaqmanta willalliq k’allku kaynin ......................................................... 26
13 Tawla: phisikukimika umanchay chaninchay ( ph,°bx, k’allku, chhika) ................. 27
SIQ’IWA RURI
1 Siq’iwa: Imayna kapuynin .......................................................................................... 23
2 siq’iwa: llimp’i kapuynin ............................................................................................ 23
3 Siq’iwapi: Q’apaynin .................................................................................................. 24
4 Siq’iwa: llamiy kapuynin ............................................................................................ 24
5 Siq’iwa: Thuru ............................................................................................................ 25
6 Siq’iwa: Yupasqa rak’isqa, kimsantin wakichiymanta ............................................... 27
K’IKTU RURI.
1 T’iktu: Sanawrya .......................................................................................................... 8

II
1 MUNAY ÑAN
1.1 Ayllupaq kawsaynin riqsichiy
Kay Yachay taripayqa munisipiyu Misk´ipi ruwakunqa, sutin kastilla simipi kachkan
(Mizque) , sutinqa churakurqa achkha misk´i kaqtin lachiwana misk´i, awija misk´i
chanta tukuy laya khuritus misk’i.
Jatun ayllu Mizque juch´uy suyu, Quchapampa llaqtamanta juk karukay yunta
wataray 160 km.pi tarikun, qulla layuman Quchapampa llaqtamanta jukchhikan yunta
wataray 2.000 mama qucha patapi chanta cordenadas geográfica nisqaqnin kachkan 17°-
45° chanta 18°-30° suni tupu qulla chanta 66°.45’ suni tupu kuntipi. Llaqta kamachiqkuna
mizquemanta kachhan kallpachasqa honorable ñisqa llaqtakunaywan, chaymanta
llaqtakamayuq kachariq, kurak kamachiq kikillantaq llaqta kamachiqkuna kachkan.
Mizque munisipiyupi amañakun ayni 1 chanta Mink´a 2 tukuymana llamk´anapi
yanapanakunku tukuy chakra llamk’aypi, nisunman juqta sanawrya allanapi tukuy
llawarmasis yanapanakunku aswan apurata tukunankupaq llamk’anata, Munisipiyu
Mizquepta tukuy munisipiyukuna jina kapullantaq kawsay ruwaynin ruwakipay,
qhichwa qallu astawan rimakun juk92% llaqtamanta rimanqu qichuata, chanta 8% wak
3
qallukunata rimanku, raymin patronal ñisqa kachkan Señor de Burgos tukuy
raymykunamanta aswan jatun kachkan intiru munisipiyu mizquemanta, qallarintaq 8
quya raymi killamanta Virgen de Mercedes raymiwan kuska, señor de burgo raymiqa
qallarin turu kurywan maychus apamunqu manchay phiña turusta Peru llaqtamanta pacha,
tukuychakuntad 15 quya raymy killapi, jamunku Raqay Pampa4 manta runakuna,
5
rakhakun nusu kúllu charango Aiquile jatun ayllumanta chantapis ranqhakullantaq
tabla charango Raqay Pampa manta tukuy tusuqkunatawan.
Mizqueqa juk k´acha walli achkha tukuy puquykunayuq kachkanku misk´i puquy,
muya yuyu, q´umir puquq, q´umirkuna, phina chantapis kallantaq achkha willalli.
Aylluypiqa muya yuyu astawan puqun, piru ranqhananqa mana kusachu, chayjina kaqtin
achkha qullqi chinkan llamk´aqkunaqpata chaytaq, chayrayku runakuna sumaq kawsay
mask’aspa lluqsirapunku jawaman.

1
Ayni: yanapankuq llank´ana ukhupi intiru runakuna ayllumanta..
2
Mink´a: es el trabajo comunitario o colectivo voluntario con fines de utilidad social.
3
Señor de burgos; Es un santo que cuida a las mujeres y A los niños durante el alumbramiento al cual se le
rinden devoto con mucha fe.
4
Raqay pampa; significa tierra de ruinas en quechua, es un pueblo con diferentes vestimentas que de
Mizque.
5
K’ullu charank; significa charango echo de madera o de tronco

2
 Jukta yuyarikuni unaymanta ni jayk’aq qunqanaypaqjina, “anchata jaulata
apaykachasqaymanta ñawisniy pukayapurqa, mana allintachu qhawarqani phuyullata
qhapaspa jinarqani, achkhata mancharikurqani, piru pachi Apuman, achachilay
mink´awarqa sanawrya sankhuyakuta misk’ita ch’uqunayta maychus payqa nirqa chay
astawan yanapan ñawita chuwa qhawanaypaq chaymanta pacha kunankaman tukuy
sumquywan jap´ini yachayninta chaymanta pacha sanawrya sankhu misk’i yakuta sapa
paqarin ch’uquni.
Kallantaq wak runakuna ninqu sanawrya achkha alliliyuq kasqanta “ awichay ñin
sanawrya kusa tukuy imaymana unquykumapaq jinamanta gastritis, sunqu nanaypaq,
k’ichkichikuypaq colesterolñisqapaq chanta anti tumoralñisqapawan chayrayku payqa
sanawrya jillita sunqunta alliyachinanpaq ch’uqun”. (FelicidadRodriques, 2019)
Tukuy chay yachaykunawan chanta kawsayniywan, ñuqa tapukuspa kani
¿imaqtintaq mana wawakuna sanawrya jillita ch’uqunkumanchu Juk paqarin tapurqani
churiyta imaqtintaq kay sanawrya mana mikhunkichu nispa paytaq niwarqa mana
muqiwanchu q’apaynin chanta q’ayma nispa, japhirqani chay rayku mana mikhunchu
sanawryata chantapis mana allinta ranqhakuqtin sanawryaqa jallp’api q’itaykapun.
Qhawaspa sulluyninta chanta yachaspa tukuy jatun kawsaychanasninta
sanawryamanta qhawakuni yachakuq QHICHWA UNIBOLmantajina k’uskiyta,
qhatichiyta sanawryata puqusqa willallita probióticoñisqawan.

1.2 Ch’ampaymanta taripaynin

Munisipiyu Mizquepi, zanawrya puquy achkha kan chanta mana kapunchu juk allin
ranqhana wasi ranqhakunanpaq, chawraykutaq sanawrya ismuyapun jinamanta
llamk’aqkuna qullqita chinkachikunku chayrayku astawan runakuna jawaman ripuskanqu
chanta mana kanchu sumaq kawsay ayllu juñu runaqpata, chayrayku munakun
apaychayta muyu yuyuta chanta ajinamanta kapunanpaq juk sumaq ranqhana , sumaq
puquy sanawryamanta chanta juksunaq ranqhana kusa qullqipi mana ayllu juñu
runaqkuna ripunanqupaq jawaman.
Wawakuna mana mikhunkuchu sanawryata q’apayninrayku, q’ayma kasqan
rayku, piru puqusqa willallitaqa sumaqta mikhunqu tukuy wawakunawan aylluymanta,
jinamanta ruwakun juk probiotico nisqa puqusqa willalliwan sanawryawan piqtusqa
ruwakun, jurqhunapaq juk probiotico nisqa puqusqa willallita.

3
1.3 Yachay taripaypaq tapuyñin
Sanawrya (Daucus carota) qhatichiypi probiotico-ñisqa puqusqa willalliwan
riqsikuyninpi mayqintaq qhawaynin

1.4 Yuyay taripay

1.4.1 Jatun yuyay taripay

Probiotico-ñisqa puqusqa willallip wakichiyninpi sanawryap (daucus carota)
qhatichiyninta qhaway

1.4.2 Juch’uy yuyay taripaykuna

➢ Sanawrya misk’i k’ayusqa, t’unasqa chanta yakuyachisqa sankhu misk’i
sanawryamanta kimsa riqsichiykunata wakichiyninta mask’ay.
➢ Puquy tukusqamanta malliy chaninchayta tariy.
➢ (Manchay misk’i kaynita, k’allku kaqninta, chhikanta, k’ara k’allku kayninta)
astawan munasqa puquymanta phisikukimikuta khuskiy ruway.

1.5 Paqtachiy
Imaraykutaq kay yachay taripayniy kayrayku: munisipiyu Mizqueqa achkha waka
lichirasniyuq kisuyatapuni ruwanku nima wak puquykunata ruwankuchu astawan chanta
mana pachakp’ititachu waqaychanku lichita imaraykuchus masara ruwaspaqa
chinkachinku ch’umaspa suyrunpi piru puqusqa willallipta ruwaspaqa waqaychakhun
intiru willalli jinamanta lichirus achka qullqita jap’inkuman.
Muyu yuyu waqaychayqa sumaq aylluypaq, imaraykuchus, ruwaspa juk puquyta
tikrasqa sanawryamanta chanta puqusqa willallitawan, sanawryaqta kapunqa juk waliq
rankhay chanta juk waliq qhatu ima jinamanta runakuna manaña jawaman
ripunqankuchu kapunqa juk sumaq kawsay imaraykuchus sanawryaman kallpachakuspa
ruwakunqa juk puquy achkha kallpayuq allilla kay ninchikpaq qhali puquyta ruwaywan.
Ruwakun kay puquy willalli sanawryamanta wawa astawan mikhunankupaq
sanawryata wak mikhunapi, maychus wawakuna mana munankuchu sanawrya mikhuyta,
jinamanta probiotico-nisqa puqusqa willallip qhatichikun sanawryawan, chayta astawan
mikhunku wawakuna, manchay sumaq kasqa probioticos-ñisqata mikhuy maychus chay
chiñi khuritu yanapawanchik wisanchikpi kallpanta jurqhuspa mikhunamanta,
chaymantajina wawakuna kallpachakuchunku chantapis ñawinkuta astawan
chuwanchakuqa kay puquywan maychus paykuna kanku sumak waqaychasqa kanku
qhipa wawa aylluypaq chayrayku achkhata mikhunanku tiyan.

4
 Probioticoñisqa puqusqa willallimanta unqusqa runasta yanapan mana astawan
unqunankupaq yanapan chantapis jaqay runakuna cancerñisqa sunqunkumanta yanapan
mana astawan wiñananpaq, kay puquywan yanapaspa kanqa sumaq kawsaypi mana
unquykunayuq kanankupaq mana llakiyniyuq maychus jinamanta sanawryata achkhata
mikhusun mana kanqachu sanawrya puquchiqkunapaq Mizque munisipiyupi llakiy.
Kay puquyqa astawan kusa kawsaypaq kachkhan kallpachanasniyuq waqkuna
willallimantaqa tienda ñisqapi rankhakuqmanta , kay puquypataqa mana kapunchu
artificialisñisqa llimp’i chanta llamiy. Ruwasqa kachkan 100% pachawan, sanawrya
pacha qunqa llimp’ita chanta llamiytawan jinamanta jaywapa juk sumaq puquyta achkha
kallpayuqta wawaspaq chanta k’atituspaq munisipiyuymanta.

5
2 YACHAY ÑAN
2.1 Ñawpa yuyaykuna pallay
Juk yachay mask’ay Argentina suyupi muya yuyuq tikrachiqmanta.
Sapa wata Argentina suyupi tarpukun juk 7.000 9.500 has. Sanawryamanta,
chaykunamanta 18% kachkan jatun ayllu Santa Fepi. Allasqamanta, 10-35% q’itallapun
mana kusanchu qhatupaq, jina kaqtin 20-100 ton. Sanawryamanta usupun. Kay snack-
ñisqa ruway kachkan sanawryamanta yakukayninta jurqhuy aswan kusata
jallch’akunanpaq, t’uqpiyta chanta mikhunapaq apaychaspa kay sanawrya, Misk’i puquy
ch’akichiy chanta ch’akichiy pisi k’ajaypi uyapurachiy. jurqhuspa juk puquy tukusqata
13g% chanta yaku kapuynin = o,44 kachkan. (Romero & Aimaretti, 2018).
Juk yachay mask’ay ruwasqa Ecuador suyumanta yachakuqkunawan jurnupi
chayasqa puquykunamanta sanawrya, awina, tiriyu chanta qhulla puquywan yapasqa
wawa mikhunanpaq tawa watamanta pacha.
Kunanpacha kamachalliy jurnupi chayasqa puquykunamanta tarikun intiru tiqsi muyupi
achkha mikhuqkuna kaqtin ñawpaq watakunapi jina kaqtin astawan yapakunman kay
puquy yapakuynin rikukun desarollado-ñisqa suyukunapi maychus Alemania chantapis
suyus manaraq desarollasqas Ecuador, instituto-nisqa puquy rak’iy jinaman qallita
mikhuy Ecuador suyupi wiñasqa 5,2% 2012 watapi chanta k’awakun juk wiñay
12.7%manta napi 2012.2017pi. maychus wiñaykuna kamachalliypi qallitas sanwiq-
ñisqapi 15%, qhipanpi qallitas 9% chanta qallitas rellenas-ñisqa 5%. Kay qhaway
wakichikuna qhawayninqa kachkan qallita ruway sanawrya, awina chanta tiriyumanta
ima khulla puquy qhatichiywan wawapa chanta mana qullqilluq runapaq mikhuy
ruwakun (Pagés Camacho, dic-2015)
Munisipiyu Mizquepi sanawryamanta ruwakullantaq wak tikraykuna makiwan
ruwasqa kanquman. Jilli: jilliqa sanawrya t’unistasmanta ruwakun astawan misk’isitu
chanta achkha yakuyuq kaptin. Jinallamantataq ruwakun. Sankhu misk’i:
sanawryamanta sankhu misk’iqa jasa ruwanapaq ñawpaqta t’unarana mullituspi, uchhika
yakupi churakun jatun nina layrayman yakun ch’akiptin kama misk’i yakuta yapana
chanta chayachikun.
Chaymantapis sanawryaqa apaychakullantaq mikhunata misk’ichananpaq chanta
imaymana jawch’a chayasqamanta chawamantawan ruwakun.

7
2.2 Yachay pallay

2.2.1 Sanawrya
Yachay suti (Daucos carota) sanawryaqa umbeliferas ayllumanta kachkan, chantapis
sutillantaq opiáceas, mayu yuyu aswan atiyniyuq chanta jatun mikhuyniyuq kikin
ayllunmanta. Kapun juk 250 miraynin chanta 2.500 kaqnin, astawan kuraq sach’a chiri
mit’amanta kachkan, achkha q’apayninmanta astawan riqsikun chanta mujunpi aceites
escenciales-ñisqa kapun chay qun q’apayninta chanta malliynintawan. (Ibeth, 2009)
Imaymana expertos ñisqa niqu maypichus sanawryapaq karqa qallariynin. Wakin
ninku kay kaqnin tanqakun Europa mar mediteraneo-nisqapi nin, wakkunataq nikun
asialayupi nispa maychus kunan riqsikun Afganistanpi, tukuy suyupi sanawryaqa tarikun
monte sach’ajina, pachi ñawpa qillqakunaman yachakun niraq mikhuna jina
apaychakuspa sanawryaqa riqsikurqa jampi sach’ajina allillachi nampap wisa nanayta
chanta sarnastawan nin. Sanawriata munakunku juk puquy achkha chanin kallpayniyuq
nin. (Morales&Payan, 1919)

1 T’iktu: Sanawrya

Ruwaq : Google 2019.

2.2.1.1 Kapuynin sanawryaqta

Sanawryapata kapun 20% q’upan, kallpachak juk 1,5%, juk 7,3 % misk’ikuna chanta
achkha witaminas tipu A pruwitaminapijina, espinakapta jina kikin chanta pirijilta
kuskanwan taripan. Kapullantaq k’illi, potasio-nisqa, chanta q’atawi kusajinalla chanta
tumpa pisi fosfato-nisqa. quwanchik 40 k’ajaykunata sapa 100 g. mikhusqamanta, sapin
ruwasqaqa ancha ch’ampa chanta misk’isninpi kapun chaqru misk’ichaqnin chanta

8
sacarosa-nisqa, chantapis juk 1,7% anku chawapi. Kapuyantaq tumpa uchpha. Mana
faltanchu fosfatidos-nisqa, sumaq munaychasqa runa kallpachakunanpaq, leticina-nisqa
chanta glutamina-nisqa jina, piru tukuyta atipan jatun caroteno-nisqa juk q’illu llimphi
pruwitamina A kapuyninwan. (Ibeth, 2009)
1Tawla.chikllay sanawryamanta
Pusaqnin Plantae
Rak’ikuynin Magnoliophyta
Laya Magnoliopsida
Riqnin Apiales
Ayllu Apiaceae
Triwu Escandiceae
Miraynin Daucus
Kaqnin carota
Yachay suti Daucus carota
Riqsisqa suti zanahoria
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2019.

2.2.1.2 Sanawryapa kallpachaynin qhaway

2 kaq tawlapi sanawryapa kallpachaynin maypichus qhawakun achkha pruwitamina
kapuynin qhawakun.
2 Tawla:.Qaralluq chawa sanawryapaq chanin kallpachaynin.
Sapa 100 gr. pi Unidad chhikanchus
Kallpachaq Kcal 41
Juq’un g 89,84
kallpachaq g 1,20
Wira g 0,25
CHO intirun g 8,42
Uchpha g 0,65
Ca mg 32,0
P mg 33,0
Na. mg 44
K mg 408
Fe mg 0,90
Cobre mg 0,05
Zinc mg 0,4
Magnesio mcg 15
Selenio mg 1,4
witamina A µg 2660,1
Tiamina mg 0,04
Niacina mg 0,98
witamina C mg 4,75
Ruwaq: Bolivia suyumanta puquypa kallpachaynin tawla ,2005.

9
3 kaq tawlapi qhawakun chayasqa sanawryapa kallpachaynin rikukun kallpasnin wakin
yapakun wakintaq pisillan sanawrya challaqtin.

3 Tawla: Chayasqa sanawryapaq chanin kallpachaynin

Sapa 100 g. pi. Imaspi Machkha
Kallpachaq Kcal 31
Juq’un g 92,10
kallpachaq g 1,12
Wira g 0,20
CHO intirun g 6,23
F. chawa g 2,46
Uchpha g 2,12
Ca mg 33,6
P mg 29,8
Fe mg 0,60
Cu mg 0,14
Mg mg 13
Se mcg 1.2
witamina A µg 3156,2
Tiamina mg 0,18
Riboflav mg 0,66
Niacina mg 0,42
B caroteno µg 2487
witamina C mg 1,06
Ruwaq: : Tabla Bolivia de composición de alimentos,2005.

2.2.2 Willalli
Willalliqa juk puquy tarikun k’ala chinaspa chuchusninpi kachpa kachkan juk puquy
uñasnin chuchusaqtin tukuy kaqninmanta, qukun kallpachaqta esenciales-nisqata chanta
anchayupa mikhuna kallpaymanta, kallpachak chanta wira kapun sumaqnin.

2.2.3 Puqusqa willalli

“puqusqa willalliqa kasqa juk k’allkusqa sankhu ruwakun willallimanta puquchispa
ch’iñi khuritukunawan puquchiqkuna k’allku k’arku lactico-ñisqata. Puqusqa willalliqa
astawan riqsisqa intifu willalli p’uchquykunamanta, chanta pacha intirupi astawan
mikhusqa.”. (Early, 1998)
Willalli p’uchqusqaqa norma Codex Stan 243-2003 manjina kasqa juk puquy
lacteo-nisqa jurqhusqa willalli p’uchquywan, willallimanta ruwasaqa puquykunamnta
ruwakunman manchayqa willalli thuqpiaqawan mana t’uqpisqawan kallpan, chiñi khuritu
challpaqpuni yapaywan kapuspa lluqsisqan pisillan k’ara k’allku kaynin sankhuqtin mana
sankhuqtin kay tarpuy chiñi qhurukunata kusa kanqa, sumaq kallpachasqa chanta achkha
puquypi pacha yupay winsimientun kama sichus puquy k’aja kapuywan ruwasqa,

10
puquchisqamanta, mana churaynin qhawakunchu chiñi khurituq kawsaynin.
(Alimentarius, 2018)
Sapa willalli puqusqa kaynin juk sumaq chiñi khuriturayku. Apaychasqa
puquchinapaq kayjinamanta. Puqusqa willalli kay chiñi khuritus simbolicos-nisqaman
jina Streptococcus thermophilusyLactobacillus delbrueckii subesp. bulgaricus. Puqusqa
willalli kay chiñi khuritu alternativis-nisqamanjina: Streptococcus thermophilusy tukuy
kaqtin Lactobacillus. willalli acidófila-nisqa: Lactobacillus acidophilus. Kefir: tarpuy
wakichisqa kay kefir-nisqa tunasqaman, Lactobacillus, ect. (Alimentarius, 2018)

2.2.4 Puqusqa willalli probiotico-nisqa

Probiotico-nisqa puqusqa willalli makiwan ruwasqaqa lacteos-nisqamanta sankhu
mikhunapi p’uchquy junta probiotico-nisqa yanapaqkunawan chanta ruwak
kuskanchaynin kallpachaqwan, wiraswan , kallpayachiqwan, witaminaswan chanta
qhuya puquywan, puqusqa willalliqa qhawasqa juk sumaq mikhuy, wakasmanta,
kawrasmanta pastu mikhuqkunamanta jurqhusqa kaqtin, puqusqa willalliqpa
kallpachayniqa astawan wiñan, rakispa k’allku wirasta omega-3-nisqatawan, kallpan
willalli chuwa yakunmanta, q’atawi, maqnecsiu, potasio-nisqa, witamina D, witamina K2
chanta enzimas nisqa ruwanku kay probiotico-nisqa puqusqa willallipa kananpaq allin.
(Ebner, 2015)

2.2.5 Probioticos-nisqa imaqtin

“probiotico-nisqa mikhuyqa, definicion-nisqaman jinaqa, nin kasqanta juk mikhuna
chiñi kawsaq khuritusniyuq, maychus qhawaspa mikhuspaqa runata qhalinta
allinyachin”. (Eric, 2019)
Chayraqu, puqusqa willalli probiotico-nisqaqa kasqa juk puqusqa willalli chiñi
khuritusniyuq sumaqyachiq wisanchikta, chamtapis kasqa juk kallpachasqa mikhuna
Kuraq kawsaq chiñi khurukunaqa willalli probiotico-nisqapi kaqkanku bifidobacterias-
nisqa chanta lactobacilos-nisqa, riqsisqas wisata yanapaqkunq waqaychaqkuna wak saqra
chiñikhurukunata chanta wisapi kallpa kaqninta jurqhuspa yanapan. (Eric, 2019).
4 Tawla: Probiotico-nisqa kallpachaq chanin
Kallpanmanta Willay Sapan Sapa 100 g. muspi
Kallpayachiq gr. 13,6 g
Wira gr. 0,1 g
K’ajaykuna gr. 73g
kallpachaq gr 3,9
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2019.

11
 Probiotico-nisqa willalliqta achkha kallpachaynin allilla kayninpa kapun, tawa
kaq tawlapi qhawaranchik jina kapun kallpachaq, kallpayachiq, ect. Sanawrya
qhatichiyqa puqusqa willallipi kawsaypaq sumaq kanqa, sanawryaqtapis kapullantaq
achkha witaminas chanta kuraq beta-caroteno-nisqa yanapan astawan ñawi qhawaypi
chanta ankun kapullantaq juk yachay mask’ay puqusqa willalli sanawryawan jampipaq
wakichiy (carrasco, 2015) yachasqa puqusqa willalliwan sanawryawan sumaq kusa
sankhunapaq kasqanta mikhunapaq kamachalliy..
Kapusqa iskay mikhuykuna achkha kallpayniyuq kanqa juk jampi mikhuy sumaq
mikhuypi chanta allin kawsaypi yanapanqa.

2.2.6 Misk’i puquy wakichiy

Misk’i puquykuna chanta q’apachiykuna churakuy yachan puqusqa willallipi jukta
chiriyachiyachiymanta willalli puquchisqamanta chanta niraq puquy
jillp’uykuchkhantin wasituspi manchay laylunpi ramkhakunanpaq, ruwaqmanjina, misk’i
puquyqa jap’ikun musuq, qhasa manchay sumaq piqtusqa maypichuq pantachin
q’apachiqkuna, sumaqyachiqkuna, misk’ichaqkuna manchay jallch’ay. (Early, 1998)

12
3 RUWAY ÑAN
3.1 Llamk’aypa thatkichiynin
Kay yachay mask’ayqa ruwayqa, juk yachay analitico-nisqawan maypichus iskay
yachaykuna chaninchakurqa, yachay riqsichiykuna chanta yachay yupaykuna
mayqinpichus chaninchakurqa munasqan probiotico-nisqa puqusqa willallimanta kimsa
kaq sanawryapi yapaywan (sankhu misk’i yakuyachisqamanta chanta
t’unarasqamantawan chanta miskí rallasqamanta) chanta yachay yupaykunawan
ruwakurqa juk yapariy sanawryata yapaywan probiotico-nisqa willallipi kimsantin
wakichiykunawan sanawrya ruwaymanta wajina pachakp’itiwan yapay.

3.2 Yachay mask’aypa tarikuynin chiqa

Yachay mask’ayqa ruwakurqa yachay mask’ana tampu qichhuwa “ Casimiro Huanca
jatun yachaywasipi ( UNIBOL) 2km. Munisipiyu Chimore Chiqanpi na 189 km
Quchapampa Santa Cruz ñanchiqanpi munisipiyu Chimoreqa tawa kaq seccion-nisqa
jatun ayllu Carrasco Quchapampa llaqtamanta tarikuspa kachkan kay cordenadas-nisqapi
16° 59ʼ 42ʼʼ antiman chanta 65°57ʼ17ʼʼchinchaman, juk jatun quchamanta pataman 224
mama qucha patapi.
2 T’iktun: Wakichiypa tarikuynin chiqa.

Ruwaq : Ñuqap ruwasqay, 2019.

14
3.3 Apaykachasqa nakuna
Chay tawlapi rikuchikun apaykachasqa nakuna ruwanapaq sanawrya misk’ichasqata.
5 Tawla: Misk’i mikhuyta ruwanapaq apaykachasqa nakuna
Kikin puquy Nakuna Nakuna Apaykachasqa
Sanawrya Misk’i *Pisi aysana Jatun chuwa
*Misk’i kaynita Khuchuna
qhawaq Mana sarruyaq
jamp’ara
Mann sarruyaq manka .
Lata q’uncha qarajayuq
K’ullumanta qaywina
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay,2019.
Puqusqa willallita ruwanapaq apaykachasqa nakuna kay ura tawlapi rikukun
6 Tawla: Puqusqa willallita ruwanapaq apaykachasqa natuna
Kikin pupuy Nakuna Nakuna Apaykachasqa
Willalli * Tarpuy : Pacha k’ajay -yuru yupayniyuq
Lyofast YAB 450 qhawanapaq - Mana sarruyaq
BB nisqa manka
* Misk’i - K’ullumanta
qaywina
- Lata q’uncha
qarajayuq
-puquchiq kikin
yachasqa ruwawan.
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay,2019.
Probiotico-nisqa puqusqa willalli sanawrya yapay ruwanapaq apaykachasqa nakuna ura
kaq tawlapi tarikun.
7 Tawla: Probiotico-nisqa puqusqa willalli sanawrya yapay ruwanapaq apaykachasqa
nakuna
Nakuna Nakuna Apaykachasqa
-Sanawrya misk’ichasqa. Pisi aysana Uña yuru
-Probiotico-nisqa willalli Misk’i kayninta qhawana Qaywina

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay,2019.

15
3.4 Imaymana yachay mask’ay
1 kaq pallaypi qhawakun imaymana yachay mask’ay apaykasakun
1 Pallay: Imaymana yachay mask’ay

IMAYMANA

YUPAYKUNA KHAWAYKUNA

MALLIY
RAK YKUNA CHANINCHAY

T02: T03:
T01:
Sankhu misk i sankhu misk i T01 T02 T03
Sanawrya
sanawrya sanawrya
misk ichasqa
yakuyachisqamanta k allusqamanta

PW = 77% PW = 90% PW = 80%

AZP = 23% MZL = 10% MZR =20%

PUQUY JATUN MUNAYNIYUQ

PHISIKUKIMIKU
K USKIY RUWAY

T03 YGN

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay,2019.

Maychus :
Pw = puqusqa willalli
MZL= sankhu misk’i sanawria yakuyachiqmanta
MZR= sankhu misk’i sanawrya k’allusqamanta
AZP= t’unasqa sanawrya misk’ichasqa
YGN= probiotico-nisqa puqusqa willallimanta mana sanawrya yapayniyuq.
Kay imaymana ruwana qhatichikunqa kay yachay mask’aypi kachkan estimulo-nisqa
wiñay, maypichus ruwakuspa kanqa yupay t’ukuriy churaspa uchikamanta kimsantin
jujinayachiqpi namanta MZL,MZR y AZP, wajina pachakchapi juk qillqay t’ukuriy kasqa

16
malliy rikch’aynin chaninchay chanta juk yupay t’ukuriyqa chaninchakun phisikukimiku
t’ukuriy ruway puqusqa astawan munasqaqwan.

3.4.1 Phisikukimiku t’ukuriy ruway

Lactico-nisqamanta k’allku kaynin
Puquy astawan jatun munasqaqta tantiyanapaq lactico-nisqa k’allku kayninta kay
phurmula apaychakun.
Kimsa kaq norma boliviana NB 229.k’allku kayninta taripay puqusqa willallimanta
chanta willallimantawan nin.
𝑉 ∗ 𝑁 ∗ 9,0
𝐴=
𝑉1 − 𝑑
Waychus:
V= achkha kaynin sulusiyun hidróxido de sodio nisqamanta chika churakusqan
titulación-nisqapi cm3spi.
N= normalidad-nisqa hidróxido de sodio-nisqa wakisqamanta .
d= chhika relativa nisqa pisi riqsichiymanta.
V1= achkha kaynin willalli apaykachasqamanta taripanapaq napi cm3.
Chhika:
Taripanapaq chhikanta apaychakurqa kay phurmula chanta yupanchakurqa juk aysanapi
yanapachikuspa 250 ml probeta-nisqawan
𝑚
𝑑=
v

3.4.2 Phaktur yachaymanta

Phaktur yachayqa kanqa yupay t’aqa churaykunapi kimsantin wakichiypi sanawrya t’aqa
churaykunapi wajina pachakp’itispi , probiotico-nisqa puqusqa willalliman chanta
qillqana ruwaypiqa sanawrya tukuymanamanta ruwasqa t’qa churakunqa 7 kaq tawlapi
rikukuman jina.
8 Tawla: Sanawrya t’aqa churay
Wakichiy % probiotico-nisqa % sanawryamanta
puqusqa willalli
T01 AZP 77 23
T02 MZL 90 10
T03 MZR 80 20
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2019.

3.4.3 Taripay kaynin

Qillqana ruway Cualitativo (malliy rikch’aynin chaninchay)

17
Puqusqa willallipa munayninta yachanapaq, llupakurqa 30 llamiqkunata mana
amañasqasta, mayqinkunamanchus japichikurqa juk ruway mana pantayniyuq juk escala-
nisqawan q’apaywan manchus kachkan namanta pacha mana kusachu juk uya 1 nakaman
manchayta kusa uya 5 chaninchaykuna karqa imayna rikukun, llimp’i, q’apay, llamiy,
thuru.

3.5 Yachaqanapaq ñan ruway

Qhipan ruwaypi rikukun tukima ruwana sanawrya misk’ita ruwanapaq..
1 Ruway: Misk’i sanawryap tunasqata puriykunan ruway.

JAP IY

MAYLLAY CHANTA
LLUCH USQA

300 g

T UNAY

MISK I
120 g.
CHAYACHIY llaku
llaku
630 ml

CHIRIYACHIY

320 g 30°misk in

JILLP UY

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2019.

1.- Jap’iy
Sanawrya jap’iywan qallarikurqa Mizque munisipiyumanta pacha apamusqa, sumaq
mana maltratasqa llimphu.
2.-Mayllay
Sanawrya kay ruwaypi mayllakurqa achkha kutita achkha yakuwan tumpa wañuchinapaq
imaymana qh’upata.
2.-Lluch’usqa
Jukta mayllaytawan chanta sumaq llimphuchaspa sanawrya lluch’uywan qallarikun.
3.-T’unay
Kay ruwaypi mayu yuyuqa t’unakurqa uña tawa k’uchupi chanta misk’iwan jich’akurqa.

18
4.-Chayachiy
Sanawryaman 130 ml. yakumanta yapakurqa chanta juk mankapi chayachiq apakurqa 45
chinini 99°C k’ajaywan.
5.-Chiriyachiy
Jukta chayachiy ruwayta tukuytawan chiriachiq juk 20 chinini saqikurqa maychus chayta
jinata.
6.-Jillp’uy
Jukta chiriyachiytawan 20 chininita maychus chayta jina, jillp’uy qallarikurqa jillp’i
qhispipi chanta k’ajaman chiñi khurituta wañuchinapaq sumaq kaynita qhawanapaqwan
apakuspa karqa. .
Qhipan ruwaypi qhawakuchkhan intiru ruwaykuna ruwasqa yachay mask’aypi
probiotico-nisqa puqusqa willallita ruwanapaq.
2 Ruway: Probiotico-nisqa puqusqa willallimata ruway

Willalli 1L.

JAP IY

CH UMAY Ch ichi

CH IÑI KHURUTA 80 °C /10

Misk i 4% p/v PISIYACHIY chinini.

CULTIVO LYOFAST YAB SUMAQ CHIÑI

450 BB nisqa KHURITU TARPUY 43°C

PUQUCHIY
{ 43 °C
6 H.

CHIRIYACHIY
{ 10-12°C /
12H.
SANAWRYA 23%/
LT. QAYWIY

JILLP UY

JALLCH AY

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2019.

19
1.-Jap’iy
Ruwakurqa allin kasqanta qhaway mikhukta
jark’anapaq chanta jurqhunapaq juk puquyta
allin kayninta, kay ch’ikupiqa jap’ikun,
qhawakun, qillqakun willalli allin kaynin
yakun qhaway khuskiyman, khuskikun
llimphun willalli llimp’inqa yuraq q’illupuni
chanta tumpa sankhu yakumanta astawan
sankhu.
2.-Ch’umay
Ch’umay ruwaypiqa tumpa chinkachikun
tukuymana ch’ichi, chukcha, aka, wakkuna
ima ch’ichiq willallipi kaq ch’umana
yanapaywan ch’umana.

3.-Ch’iñi khuru pisiyachiy

Willalli churakurqa juk mankapi 80°C
k’ajayman 10 chininiman wañuchinapaq
wakin khuruta willallipi kaqta chaymantaqa
yapakun misk’i, k’aja pisiyachikun willalli
sankhuyachiq jichanapaq.

4.Sumaq -khuritukuna tarpuy

Jujta chiriyachiytawan willallita 43°C kaman
tarpukun chiñi khuritu lactico nisqa
k’arkuchinanpaq.

20
5.-Puquchiy
Willalliman sumaq chiñi khuritukunata
jich’aytawan qallarikurqa puquchiy juk kaq
k’ajayllapi 43°Cpi 6 phani kaman.

6.-Chiriyachiy
Jukta tukuytawankama suqta phani willalli
puquchiymanta apakun chiriyachiq 4°C 12
Phanikaman

7.-Qaywisqa
Tukuqtin phanin chiriyachiymanta chanta
jurqhukuspa probiotico-ñisqa puqusqa willalli
ruwakurqa sanawrya yapay kay ruwayman
jina.
- T01 sanawrya t’unasqa misk’ichasqa
- T02 sankhu misk’i sanawrya
yakuyachisqamanta
- T03 sankhu misk’i sanawrya
k’allusqamanta
Chanta juk ratunman qaywikurqa.
8.-Jillp’uy
Sanawrya yapayta tukuspa, jillp’ikurqa
wasitupi polietileno-nisqa 150 ml.manta
wisq’anayuq, mana unquchikuy kananpaq
puquy.

9.-Jallch’ay
Puquy tukusqa chiriyachiypi 10°C ± 12°Cpi
jallch’akun.

21
.

4 ATIY ÑAN
4.1 Suyasqa taripay

4.1.1 Suyasqa taripay mallin rikch’aynin chaninchaymanta

Kay qhipan, rikuchikun suyasqa taripay mallin rikch’aynin chaninchaymanta kimsantin
wakichiykuna chaninchakurqa jap’ispa 30 llamiqkunata mana amañasqasta,
chaninchanakupap wakichiy astawan munasqata yupaywan 1 na 5 kaspa 1 mana kusa, 2
maychus chaylla, 3 maychus chayllamanta tumpawan, 4 kusa, 5 manchay kusa.
Imayna rikukun

1 Siq’iwa: Imayna kapuynin

3,70 3,70

3,65
3,60
3,60
3,55 3,50
3,50
3,45
3,40
T01 T02 T03

Series1

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2019.

1 kaq siq’iwapi imayna kapuyninmanjina qhawakun na T02 rikuchin chanin 3,7 maychus
kachkan maychus chaylla llaminpi, qhatichikuspa T01 chanin 3,6 tarikullantaq maychus
chaylla llamiypi, qhipallampitaq T03 juk chaniwan 3,5 imtiru wakichiykuna kachkanku
maychus chaylla llamiypi.
Llimp’i
2 siq’iwa: llimp’i kapuynin
3,60 3,60

3,55 3,53

3,50
3,50

3,45
T01 T02 T03

Series1
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2019.

2 kaq siq’iwapi llimp’in kapuyninmanjina qhawakun na T03 rikuchin chanin 3,6

tarikachkan maychus chaylla llaminpi, qhatichikuspa T02 juk chaninwan 3,55

23
tarikullantaq maychus chaylla llamiypi, qhipallampitaq T01 juk chaniwan 3,5 kaspa
imtiru wakichiykuna kachkhanku maychus chaylla llamiypi.
Q’apaynin
3 Siq’iwapi: Q’apaynin
3,70
3,63
3,60 3,57

3,50
3,37
3,40

3,30

3,20
T01 T02 T03

Series1

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2019.

3 kaq siq’iwapi q’apan kapuyninmanjina qhawakun na T03 rikuchin chanin 3,6
tarikuchkan maychus chaylla llamiypi, qhatichikuspa T02 juk chaninwan 3,5
tarikullantaq maychus chaylla llamiypi, qhipallampitaq T01 juk chaniwan 3,5 kaspa
imtiru wakichiykuna maychus chaylla llamiypi
Llamiy
4 Siq’iwa: llamiy kapuynin
4,20
4,03
4,00
3,80
3,57
3,60
3,37
3,40
3,20
3,00
T01 T02 T03

Series1

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2019.

4 kaq siq’iwapi llamiy kapuyninman jina qhawakun na T01 rikuchin chanin 4,0
tarikuchkan kusa llamiypi, qhatichikuspa T03 juk chaninwan 3,6 tarikun maychus chaylla
llamiypi, qhipallampitaq T02 juk chaniwan 3,4 tarikuspa kachkan maychus chaylla
llamiypi

24
Thuru
5 Siq’iwa: Thuru

3,80 3,80
3,75
3,70
3,63
3,65
3,60 3,57
3,55
3,50
3,45
T01 T02 T03

Series1

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2019.

5 kaq siq’iwapi thuru kapuyninmanjina qhawakun na T02 rikuchin chanin 3,8
tarikuchkan maychus chaylla llamiypi, qhatichikuspa T01 juk chaninwan 3,6 tarikullanta
maychus chaylla llamiypi, qhipallampitaq T01 juk chaniwan 3,5 kaspa imtiru
wakichiykuna maychus chaylla llamiypi.

4.1.2 Suyasqa taripay mikhunaykunap kaynin puquy astawan munasqawan

K’ara ka k’allku kaynin
9 Tawla: K’ara k’allku kayninta chaninchay
Wakichiy pH NB 33004:2002 “ukyay willalli puqusqamanta kallpay
taripasqa mikhunapaq yachana wasipi ajina ruwanapaq. ”
Sanawrya puqusqa 4,35 4 mínimo
willalliwan
Probiótico-nisqa 4,29 4 mínimo
Puqusqa Willalli
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2019.

9 kaq tawlapi qhawakun suyasqa taripaynin k’ara k’allku kaynin kimsa

qhawaykunamanta maypichus k’ara k’allku qhaway probiotico-nisqa puqusqa willallip
misk’ichaqa sanawryapa yapasqawan kasqa 4,35 uyampurachispa probiotico-nisqa
puqusqa willalliwan kasqa 4,29 iskaynin puquykuna tarikunku normas-nisqa willalli
puqusqasmanta ukhupi.
Chhika
10 Tawla: Chhika chaninchay
Wakichiy Chhika (g/ml)
Puqusqa willalli sanawryawan 1,032
Probiotico-nisqa puqusqa willalli 1,064
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2019.

25
10 kaq ñawpa tawlapi qhawakun, suyasqa taripay chhikaninta aysasqa pisi aysay
qhawaywan chanta probeta nisqawan, jurqhusqa mask’aynita chhikayninta probiotico
nisqa puqusqa willallip sanawryaqpata kasqa 1,032 chanta chhikan probiotico nisqa
puqusqa willalliqta 1,064 karichkan.
Misk’i kapusqan
10 kaq tawlapi, qhawakun suyasqa taripaynin jurqhusqa kapusqa misk’in juk misk’i
kapuynita qhawaqwan qhawasqa maypichus rikuchin probiotico nisqa puqusqa willallip
sanawryawan chhapusqapi juk chani 19 °Brix. Chanta probiotico nisqa puqusqa willallipi
juk chani 13 °Brix, maykunachus rikuchin intiru norma-nisqa ukhupi tarikuchkan.
11 Tawla: Misk’i kapusqan
Pisi riqsichiy °brix Norma boliviana NB: 33004:2002, “ukyay willalli
puqusqamanta kallpay mikhunapaq yachana wasipi ajina
ruwanapaq.
Puqusqa willallip 19 Min. 8,7
sanawryawam chhapu
Probiótico-nisqa 14 Min. 8,7
puqusqa willalli sapan
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2019.

Willalliq k’allku kaynin

12 Tawla: pachaqmanta willalliq k’allku kaynin
Wakichiy % NB 33004: 2002, “ukyay willalli puqusqamanta kallpay
willalliq mikhunapaq yachana wasipi ajina ruwanapaq”
k’allkun
Puqusqa willallip 0,84 0.6 a 1,4
sanawryawam chhapu
Probiótico-nisqa 1,27 0,6 a 1,4
puqusqa willalli sapan
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2019.
Suyasqay taripaykuna pachakmanta jurqhukurqa willallip k’allku kaynin kimsa kutita
kikinkikin ruwasqa pisi riqsichiymanta, rikukuchkan 11kaq tawlapi, probiotico nisqa
puqusqa willallip chhapu sanawrya misk’ichasqawan lluqsisqa o,84% chanta probiotico-
nisqa puqusqa willalliqta 1,27% ruqsisqa willalli k’allku kaynin, iskayninkupata norma-
nisqa ukhupi tarikun.

26
4.2 Yuyaykuna
6 Siq’iwa: Yupasqa rak’isqa, kimsantin
wakichiymanta
3,64
3,63
3,62

3,60 3,59
3,57
3,58

3,56

3,54
T01 T02 T03

T01 T02 T03

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2019.

Llamiyman jina kay, rikukuyninman, llimp’inman, q’apayninman, llamiyninman,
thurunman.wajinayakunman kay wakichiymanjina jatun munayniyuq kachkqa T01 juk
chaniwan 3,63. Qhatichikuspa T02 juk chaninwan 3,59. kikillanmatataqa T03 juk
chaninwan 3,57. jina kay kachkan imaqtinchus T01 karqa juk chapu misk’i sanawrya
t’unasqa uña tawa layusnilluqpi chay astawan munasqa karqa llamiqkunap, qhatichikuspa
T02 karqa sankhu misk’iwan sanawrya yakuyachisqamanta, mana ancha minasqachu
karqa llamiqkunapaq, chanta T03 sankhu misk’i sanawrya k’allusqamanta, kay
manallataq kusachu karqa llamiqkunapaqnamanjina.
(SanchesyEdmundo, 2012) sumaq kusa puqusqa willallip sanawrya chapuqawan
kamachalliy imaqtinchus quwanchik manchay kallpata nuqanchikman.,nillantaq
(Santillan, 2011) sanawryaqa achkha ankuta puqusqa willalliman qun.

13 Tawla: phisikukimika umanchay chaninchay ( ph,°bx, k’allku, chhika)

Pisi pH °brix K’allku chhika Norma Boliviana-nisqa NB 33004: 2002,
riqsichiy “ukyay willalli puqusqamanta kallpay
mikhunapaq yachana wasipi ajina
ruwanapaq”
YGZ 4,35 19 0,84 1,032 pH °brix (%) K’allku chhika
YGN 4,29 14 1,27 1,064 Min 4 Min 8,7 0,6 – 1,4
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2019.

Chay llamiy ruwasqaman jina chanta suyasqa mask’ay jap’iyman jina k’ara k’allku
kayninmanta, willalli k’allku kayninman, misk’i kapuyninman jina, tarikunku norma-
nisqa ukhupi NA, 33004; 2002, “ukyay willalli puqusqamanta kallpay mikhunapaq yachana
wasipi ajina ruwanapaq” kay nimanchik puqusqa willalliqa ruwakurqa norma nisqaman
jina (puqusqa willallismanta NB/NA 0070)chaypi niwanchik imannatachus ruwanapaq

27
kay willalli puqusqata, chay tukuspa chaninchakurqa astawan kusa wakichiy.
Mayqinchus atipaspa karqa probiotco-nisqa puqusqa willallip sanawrya misk’ichasqawan
chapusqa, maypichus urqhukurqa kay suyasqa maskay ( tawla 13), niwanchik norma-
nisqa ukhupi tarikusqanta kay puquyqa sumaq runa mikhunanpaq kachkan jina kaqtin .
Juk yachaq mask’aqmanjina miskí puquyta manchay mayu yuyuta yapaspa
pisillan tumpata k’allku kaynin 0,989 naman 0,769%puqusqa willalliqta (Reyes, 2015 ).
Jina kaqtinqa nisuman sanawrya misk’ita yapaspaqa puqusqa willalliman k’allku
kaynin pisilla imaqtinchus kay sanawryaqa misk’inta jaywan puqusqa willalliman

4.3 Tukukuy yuyaykuna

Yachay taripaykuna qukusqamanjina chanta suyaqa jap’iymanjina tukuy
yuyaykunasunman ajinanta:
➢ Ruwakurqa juk wakichiy sanawryamanta, yaqillachisqanta sankhu misk’i,
qallusqamanta sankhu misk’i, t’una uña tawa layusnulluqpi
mísk’iyakulluq.ruwakurqa kay kismsa wakichiykunamanta wujina pachakp’iti
yapaywan. .
➢ Malliy rikch’aynin chaninchasqa ruwasqawan urqhukurqa kay llamiyman jina,
rikukuyninman, llimp’inman, q’apayninman, llamiyninman, qhawakurqa
kimsantin wakichiykuna chaymanta atipaq lluqsirqa T01 kasqa misk’i sanawrya
uña tawa layusniyuqpi t’unasqa probiotico-nisqa puqusqa willalliwan chapusqa
kachkan.
➢ phisikukimikupi, phisikukimiku umanchay churasqa kay yachay mask’ayman
jina wakichiy astawan munasqamanta ruwakurqa phisikukimiku ruwaykuna
kaykuna kachkan, k’ara k’allku kapuy, misk’i kapuy, chhikakapuy, willalli k’allu
kapuy juk tituquwan uyanpurachinapaq chanta qhawanapaq parametro-nisqa
ukhupichu kachkan manachus norma-nisqa NB 33004: 2002; “ukyay willalli
puqusqamanta kallpay mikhunapaq yachana wasipi ajina ruwanapaq” runa
mikhunanpaq kusa pacha kachkan..

4.4 Yuyaychaykuna
Yuyaychakun kayjinamanta:
✓ Wiillalliman puquchiqta nirak jich’asaspa ruwaypi k’ajaykuna sumaq qhawasqa
kanan tiyanan yachanchik jina probiotico nisqa puqusqa willalliqa puquchikunan
tiyan mana astawan 43°C manta mana k’allkuyarachinapaq puqusqa wilallli
probiotico-nisqata.

28
 ✓ Mik’i sanawrya ruwaypi k’amirikun chiriyachinata ila kanamkaman 15°C niraq
puqusqa willalli probiotico-nisqaman yapasaqpa sinuchus liwita k’aja
puqurachinqa chanta puqusqa willallita k’allku yarachinman.

5 Qhawarisqa p’anqakuna
Alimentarius, c. (2018). norma para leches fermentadas cxs 243-2003. codex
alimentarius, 2-4.
carrasco, z. y. (2015). diceño de un yogurt probiotico con zanhoria. google academico,
38.
Early, R. (1998). tecnología de los productos lácteos. España: ACRIBIA, S.A.
ZARAGOZA.
Ebner. (20 de nobiembre de 2015). benificioss. benificioss:
https://beneficioss.com/yogur-probiotico/ Aypachiqpa
Elie Metchnikiff, s., citado en Francsisco y mary, 2., & 04. (2017). probióticos y
prebióticos. guías Mundiales de la Organización Mundial de gastroentrologia ,
4-5.
Eric. (04 de mayo de 2019). sala de prensa. sala de prensa:
https://www.saladeprensa.org/salud/yogurt-probiotico-que-es-y-cuales-son-sus-
ventajas/ Aypachiqpa
FelicidadRodriques. (2 de febrero de 2019). venificios medicinales de la zanhoria. (j. a.
camacho, Tapupayaq)
Ibeth. (17 de febrero de 2009). zanahoria.analoisis.cbc. zanahoria.analisis.cbc:
https://ibeth-vitola.blogspot.com/ Aypachiqpa
Morales&Payan. (1919). ficha de produccion de zanahoria. programa de apoyo
agricola y acgro industrial, 10.
Pagés Camacho, D. I. (dic-2015). Desarrollo de un producto alimenticio elaborado a
base de zanahoria (Daucus Carota), (Avena Sativa), y trigo (Triticum
Aestivum). Ecuador : Universidad de Guayaquil, Facultad de Ingeniería
Química.
Reyes, R. y. (2015 ). efecto de la adicion de chia y pastas sobre la sinéresis, acidez
firmeza, viscosidad y aceptavilidad general del yogur aflanado frutado. scielo,
469-470.
Romero, M. d., & Aimaretti, N. P. (diciembre de 2018). Desarrollo de un snack
saludable a base de zanahorias de descarte. dialnet, 24-35. dialnet. Aypachiqpa

29
SanchesyEdmundo. (2012). diceño de un yogurt con sanahoria edulcorando con estevia
. google academico, 36.
Santillan, l. d. (2011). formulacion de yogurt funcional de zanahoria. google academico,
8.
satud, I. i. (2005). tabla boliviana de composición de alimentos . La paz : agencia
española de de coperacion internacional.

YAPAYNIN

1 YAPAYNIN: Norma Boliviana NB/NA 0078-2009 “puqusqa willalli

ruwanapaq.

Yapaynin 2: Malliy chaninchay.

30
Yapaynin 3: Norma Boliviana NB 33004.2002 “ukyay willalli puqusqamanta
kallpay mikhunapaq yachana wasipi ajina ruwanapaq.”

Yapaynin 4: Norma Boliviana puqusqa willallismanta k’allkunta urkunapak

Ruwa.,.

31
 5 Yapaynin: Sanawrya misk’ichasqa ruway

6 Yapaynin: Misk’i kaynin qhaway

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay,2019

7 Yapaynin: Qillqay willalli puquchikta Lyofast Yab 450 BB

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay,2019.

32