Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
AWAJÚN
EN LA ADMINISTRACIÓN
DE JUSTICIA
Ministerio de Cultura
Alejandro Arturo Neyra Sánchez
Ministro de Cultura
Alfredo Martín Luna Briceño
Viceministro de Interculturalidad
Mariela Ninna Noriega Alegría
Directora General de Ciudadanía Intercultural
Juan Reátegui Silva
Director de Políticas Indígenas
2.1 LA PERSONA
2.2 DERECHO DE FAMILIA
2.2.1 Matrimonio
2.2.2 Separación/divorcio
2.2.3 Alimentos
5.1 ADULTERIO
5.2 BRUJERÍA
5.3 CHISME
5.4 SUICIDIO
5.5 PERSONAS EXTRAVIADAS
5.5.1 Atención a una persona extraviada
®
0°0'0"
0°0'0"
Colombia
Ecuador
Loreto
5°0'0"S
5°0'0"S
Piura Amazonas
Brasil
Lambayeque
Cajamarca
San Martín
La Libertad
Áncash Huánuco
Ucayali
10°0'0"S
10°0'0"S
Pasco
Junín
Lima
Madre De Dios
Huancavelica
Cusco
Ayacucho Apurímac
Ica Puno
15°0'0"S
15°0'0"S
Bolivia
Arequipa
Leyenda
Población con Lengua Awajun
Laguna
Moquegua
Limite Departamental
Tacna
1
INEI 2007, Censo de Población y Vivienda.
11
Como respuesta a nuestra diversidad lingüística, el Ministerio
de Cultura como ente competente en interculturalidad,
se complace en presentar el “Manual para el empleo del
Awajún en la administración de justicia”, una herramienta
destinada a facilitar la labor de policías, fiscales y jueces
que permitirá atender con mayor calidad y pertinencia
cultural a la población awajún, el cual es el segundo pueblo
más numeroso de la Amazonía peruana y que cuenta con
una población estimada de 83,732 personas ubicada,
principalmente, en los departamentos de Amazonas, Loreto,
Cajamarca y San Martín2.
Mediante esta publicación continuamos con el compromiso
de contar con una serie de manuales bilingües destinados
a mejorar el diálogo entre el Estado y los pueblos indígenas,
en el marco del respeto de los derechos lingüísticos, la
identidad cultural y el acceso a la justicia de los ciudadanos
y ciudadanas indígenas.
Cultura.
12
Introducción
El propósito del Manual para el Empleo del Awajún en la
Administración de Justicia es ser un documento que apo-
ye a la comprensión y entendimiento de la lengua awajún
en la administración de justicia ordinaria.
En ese sentido, a través de la sistematización de diálogos
en cada etapa de la atención, y de la recopilación de un
vocabulario básico se pretende contextualizar a los ope-
radores de justicia de la jurisdicción ordinara respecto de
los conflictos que normalmente afectan a los miembros de
pueblos indígenas en sus jurisdicciones.
El reconocimiento del derecho a usar el propio idioma en
la administración de justicia representa una oportunidad
para reconocer la identidad, lengua y tradiciones cultu-
rales de los pueblos indígenas, garantizar el debido pro-
ceso y el acceso a la justicia, y eliminar las condiciones
de vulnerabilidad y asimetría en las relaciones entre los
ciudadanos(as) awajún y los operadores de justicia.
Por ello, el presente manual espera despertar en los ope-
radores de justicia el interés por conocer mejor la cultura
awajún y reconocer que la búsqueda de soluciones conjun-
tas representa la construcción de un Estado democrático
basado en la igualdad y la libertad de nuestros pueblos.
13
INDICACIONES SOBRE EL MATERIAL
El manual recoge los principales diálogos en castellano
generados entre las comunidades indígenas awajun de las
regiones de Amazonas y San Martín, y los operadores de
justicia de la Administración de Justicia Ordinaria.
Por una cuestión metodológica, al momento de revisar
los diálogos del presente manual las siglas se deben
interpretar de la siguiente forma:
14
Metodología
El presente manual fue construido a partir de: a) una
revisión bibliográfica respecto de la administración de
justicia comunitaria del pueblo awajún y su relación con
la administración de justicia ordinaria, lo que permitió
elaborar el marco teórico y funcional del presente manual,
y b) del intercambio de experiencias e información con los
actores principales de la relación entre administración de
justicia comunitaria o especial y la ordinaria.
Respecto del primer paso se identificaron que las zonas
con mayor presencia de población de awajún se ubican
principalmente en las regiones de Loreto, Amazonas,
Cajamarca y San Martín. “Según el INEI, para el año 2007,
la población de las comunidades autoidentificadas
como awajún se estimaba en 55,366 personas, siendo
este pueblo el segundo más numeroso de la Amazonía
peruana, después del pueblo asháninka”3. Los criterios
utilizados para priorizar el trabajo de investigación en
campo en Amazonas y San Martín fueron la densidad
poblacional y el nivel de acceso a las comunidades.
Luego de identificada la zona de trabajo se elaboró un mapa
de actores respecto de la relación entre la administración
de justicia ordinaria y especial en las regiones identificadas.
Esto permitió construir un cuestionario dirigido a
funcionarios públicos y líderes indígenas para el recojo de
información en las provincias de Bagua y Condorcanqui en
la región Amazonas; y en Moyobamba y Rioja en la región
San Martín.
3
Ministerio de Cultura. Base de Datos de Pueblos indígenas u
originarios. Disponible en: http://bdpi.cultura.gob.pe/pueblo/awajun
15
METODOLOGÍA DE ANÁLISIS DE
INFORMACIÓN
16
PRIMERA
PARTE
CONSIDERACIONES
GENERALES
1.1 PAUTAS PARA LA ATENCIÓN
Señor/señora,
buenos días, Muunta/Dukuwa tsawajumek,
F
¿en qué le po- ¿wajinma yaimainitjame?
demos ayudar?
C Buenas tardes Pujamek (no existe distinción de tiempo)
C Buenas noches Pujamek
¿Cómo está,
F ¿Muunta/Dukuwa maakek pujam?
señor/señora?
¿Está bien,
F ¿Dukuwa maakkaitam?
señora?
19
F ¿Cómo está, señor? ¿Muunta maakek pujam?
20
Su utilización se da de la siguiente manera:
21
F Adelante, señoras Dukuj ainau, wayatajum
F Bienvenido, señor Muunta shiijak taum
F Bienvenido, señora Dukuwa shiijak taum
Muun ainau shiijak
F Bienvenidos, señores
kaunaujum
22
¿En qué le podemos ayudar, ¿Muunta wajinma
F
señor? yaimainaitjame?
¿En qué le podemos ayudar, ¿Dukuwa wajinma
F
señora? yaimainaitjame?
23
He venido porque tengo
C Tumain ajutkui taajai
un caso
He venido para poner Wika chichaman egkeatasan
C
una denuncia taajai
Chichaman egkeatasan
C He venido a denunciar
taajai
He venido a hacer una
C Iniimsatasan taajai
consulta.
Deseo hablar con el
C Juezjai chichastaj tajai
Juez
Deseo hablar con el
C Fiscaljai chichastaj tajai
Fiscal
Deseo que me escuche
C Juez antujtukti tajai
el Juez
Deseo que me escuche
C Fiscal antujtukti tajai
el Fiscal
Necesito hablar con el Fiscaljai chichastasan
C
Fiscal atsumajai
24
¿Le puedo ayudar en algo, ¿Muunta machik
F
señor? yaigchattajmek?
¿Les puedo ayudar en ¿Muun ainau machik
F
algo, señores? yaigchattajimek?
¿Le puedo ayudar en algo, ¿Dukuwa machik
F
señora? yaigchattajmek?
¿Qué está esperando,
F ¿Dukuwa, waji dakame?
señora?
¿Qué está buscando,
F ¿Muunta, waji egame?
señor?
Puede verse igual modo que los sufijos –ji indica [que] y –chau [pregunta]
hacen que esta pregunta no sea directa o algo impositivo, sino cordial
y respetuosa.
25
1.1.5 Asegurarse de la comprensión del mensaje
¿Awajunnumag atsa
¿Prefiere usted hablar
F apachnumak chichaktaj
awajún o castellano?
tame?
¿Quién habla awajún ¿Juwish yaa awajunnash
F/C
aquí? chichauwe?
¿Quién no habla awajún ¿Juwish yaa awajunnash
F/C
aquí? chichachuwe?
27
Sin embargo, a continuación se presenta frases que pueden ayudar a
tranquilizar un ambiente de tensión cuando el funcionario(a) lo considere
pertinente:
Tranquilícese,
F Dukuwa ichichmamjata
señora
F Calme, señor Muunta, mijaakta
Cuénteme lo que le
F Wajukeame nunu ujatkata
pasa
Todo va a estar
F Wajukashtatui
bien
F No se preocupe. Puyatkaipa
F Le ayudaré Yaigtatjame
F Le vamos a ayudar Yaigtatjime
F/C Escuche Antukta
Escúcheme,
F/C
por favor (más Wait aneasam antujtukta
suplicante)
28
C ¡Ayúdeme! ¡Yainkata!
29
No puede hablar con Yamaikik niijaig
F
esa persona ahora chichamaitsume
30
Dukuwa, tikich tsawantai
F/C Hasta otro día, señora
wainiami
F/C Hasta luego Waintajame
31
Soy el Fiscal Wiitjai Fiscal Provincial.
F Provincial. Me llamo Mina daajuk Miguel
Miguel Ordinola Ordinolayai.
Soy la doctora
Wiika doctora
Miguelina Cáceres,
F encargada de este
Miguelina Cáceres, juju
untsumatainum takau
despacho
Soy el Fiscal Adjunto Wiitjai Fiscal Adjunto
Freddy Macondo y mi Freddy Macondo tuja mina
F Jefe es la Doctora apujuk Doctora Karina
Karina Coronado Coronado
Soy la encargado(a)
Wiitjai jujui chicham
de investigar las
F denuncias penales en
apujmau tishipja dekaata
timaunuk
este despacho
32
F ¿Cuál es su apellido materno? ¿Dukuchjumi daajish yaita?
33
1.2.3 Lugar de origen del ciudadano(a)
¿Amesh tuwiyam
F ¿De dónde viene usted?
miname?
Wika Santa María de
C Soy de Santa María de Nieva
Nievanmayaitjai
¿Amesh
F ¿De dónde es usted?
tuwiyampaitpa?
Wika
C Yo soy de Seasmi
Tseasminmayaitjai.
Yo soy de la comunidad de Wika comunidad
C
Shampuyacu Shampuyakunmayaitjai
¿Comunidadnumiamek
F ¿Viene de la comunidad?
minam?
C Sí, vengo de allí Ehe, awiyan minajai
C No, vivo aquí Atsa, juwi pujujai
34
1.2.4 Datos con números
1 Makichik
2 Jimaj
3 Kampatum
4 Ipaksumat
5 Makichik uweja amua
6 Uweja amua juinian makichik ijuk
7 Uweja amua juinian jimajan ijuk
8 Uweja amua juinian kampatum ijuk
9 Uweja amua juinian ipaksumat ijuk
10 Uweja mai amua
11 Dawe makichik ijuk
12 Dawe jimajan ijuk
13 Dawe kampatum ijuk
14 Dawe ipaksumat ijuk
15 Dawe amua
16 Juinia dawen makichik ijuk
17 Juinia dawen jimajan ijuk
18 Juinia dawen kampatum ijuk
19 Juinia dawen ipaksumat ijuk
20 Dawe mai amua
35
SEGUNDA
PARTE
DERECHO
CIVIL
2.1 LA PERSONA
39
Abuelo Apach
Abuela Dukuch
Familia Pataa
Huérfano Bitaik
Huérfano de padre Apaji jajukmau
Huérfano de madre Dukujî jajukmau
Madre Awach
Madrastra Dukujimamu
Nieto/a Tijag
Padre Apauch
Padres Akiijatkau (padre y madre)
Pariente Pataa wegantu
Padrastro Apajimamu
Padrino/Madrina Apajimamu/dukujimamu
2.2.1 Matrimonio
Amante Tsaniji
Casada Aishjintin, nemaku
Casado Nuwentin
Esposa Duwajui
Esposo Aishjui
Hombre separado o
Aishmag ajapnayau
divorciado
40
Hombre abandonado Aishmag ukukmau
Madre soltera Nuwa agkanjam uchijam
Mujer separada o
Nuwa idaidaisau
divorciada
Mujer abandonada Nuwa ukukmau
Marido Aishjinamu
Padre soltero Aishmag datsa uchijam
Soltera Agkanjam
Soltero Datsa
Viuda Waje
Viudo Waje
¿Nuwennukaitam (hombre),
F ¿Cuál es su estado civil?
aishjinnukaitam (mujer)?
41
Sí, me he casado por Ehe, wika apu eemtin
C
civil nuwenamiajai.
2.2.2 Separación/Divorcio
Wii ayaakmaugjaig/
Ya no puedo vivir con mi
C detakmaugjaig pujumain
pareja
dekapeatsjai
Ya no puedo vivir con mi Wika aishjujaig pujumain
C
esposo dekapeatsjai
No tengo nada que hacer
C Niijaig ashi tujigjai
con él/ella
¿Qué puedo hacer para ¿Idaidaisataj takunush
C
separarme? wajukmainaitja?
42
Wika aishjinchauwaitjai
No tengo esposo (soy (Wiika ajapdayauwaitjai/
C separada, abandonada,
divorciada)
ukukmauwaitjai, apu eemtin
idaidaisauwaitjai).
¿Ame idaidaisaukaitam?
(esta expresión y las que
F ¿Es usted separado?
siguen se usan tanto para
hombres como para mujeres)
Estoy separado/
divorciado. Wiika Ajapnayamiajai/apu
C (También se utiliza para
eemtin idaidaisauwaitjai.
decir: Estoy separada/
divorciada)
43
Es importante que el operador de justicia realice un interrogatorio
minucioso respecto de las causas de la separación porque permitirá
poder asesorar y comunicar los derechos que le asisten a la pareja.
44
Jegá atsumamunash
C No me da nada para la casa
bakichkish shiij sujuchuwe
C Me quita mi dinero Kuwichkijnak atanjinuwe
45
En ocasiones, tanto el varón como la mujer recurren a la jurisdicción
ordinaria respecto de los temas vinculados a la familia por intervención
de terceros, en tal sentido se recomienda realizar algunas indagaciones
que permitan tener certeza que el conflicto que se atiende responde a
un conflicto real y no a un caso de revancha o una escena de celos.
2.2.3 Alimentos
46
Doctoro, mina aishjuk uchi
Doctor, mi esposo no me pasa
C kuitamainnak imachkish
nada para criar a mis hijos
sujatsui
Doctor, mi esposo no me ayuda Doctoro, imachkish mina
C con mis hijos ¿Qué puedo aishjuk uchinmag yaintsui
hacer? ¿wajukmainitja?
¿Aishjumesh wajinma
F ¿En qué trabaja su esposo?
takawa?
¿En qué trabaja el padre de sus ¿Uchijmi apajiish wajinma
F
hijos? takawa?
F ¿Dónde vive él? ¿Niish tuwi pujawa?
¿Ame uchijmesh wajupa
F ¿Cuántos hijos tiene usted?
ajutjamua?
Nótese también que los términos referidos a los hijos también varían si
el interlocutor es varón o mujer.
47
¿Cuántos hijos tiene? (pregunta ¿Wajupa uchijmish
F
dirigida a un varón) ajutjamua?
C Tres Kampatum
¿wajupa aishmagkush
¿Varones? / ¿Mujeres? / ¿wajupa nuwash?
F
(Pregunta dirigida a una
mujer)
48
Solamente llene este
F Ayatak juju papii agajam aimkata
formulario
No cumplir con los
Uchi susati tibau umiachkuik
F alimentos puede llevarlo a la
achinka egkemainai
cárcel
49
Terreno Nugka
Tierra Nugka
50
2.3.2 Contratos de Mutuo
51
El Sr. Miguel me debe 3, 000 Muun Miguel 3, 000
C
soles soles diwimjawai
¿Diwimjawai tumainush
¿Tiene algún documento o texto
F papii agaja umikmaush
escrito que indique que le debe?
ajutjamuak?
¿Recibokesh
F ¿Hicieron algún recibo?
umikchamkaijum?
Mina kuwichkijnak
No me paga mi dinero desde
C akijtsuk uweja amum
hace cinco meses.
nantu wegawai
Nagkamchakmek
Quizá pueda llegar primero a una
F maak chichamnum
conciliación.
antujdaikau amainaitme
Kakannaimau
Antes que el conflicto siga, quizá
F jegatsaig eemtiksa
puedan arreglar.
epegmainitjume
52
2.4 RESPONSABILIDAD EXTRACONTRACTUAL
53
El chofer quiere dar muy Anunnuk ujumak akijkataj
C
poco tawai
DERECHO
PENAL
3.1 DELITOS CONTRA LA VIDA, EL CUERPO Y LA
SALUD
3.1.1 Homicidio
57
Se ha suicidado Maamauwe
58
¿Ha sido homicidio o un ¿Maachmauka atsa nigkik
F
accidente? umimka?
No es posible enterrarlo
F Eke iyashik yutumaitsui
todavía.
59
3.1.2 Lesiones
60
Pisotear Najat
Puñete Ijuamu
Quemar Apet
Riña Jiyaniamu
Sangrar Numpa puwat
¡Maanikaijpa!/
¡No peleen!
¡maanikaijpajum!
¡Deténgase! ¡Wajanta!
¡Deténganse! ¡Wajantajum!
61
3.1.2 Aborto
La encontramos así en
C Ajanum junik pujau wainkamji
la chacra
La encontramos así en
C Kanutaijin junik pujau wainkamji
su cuarto
62
Le han suministrado
Ampikesh nuniachkush ajak
F alguna medicina o pre-
umikmaukesh susachmakum
parado natural
Le hemos dado de
C Kampaanak najatua aajmaji
tomar campaanak.
¿Seguronmash agatmikaj-
F ¿Está asegurada?
maukait?
63
¡Tienen que curar sus ¡Tsuwajmajajti umimkamujmea
F
heridas! nuna!
¿Wagka aishjumesh
F ¿Por qué la agredió su esposo?
suwimjamae?
Cuando no he querido
C Niijai kanutan dakitja ai
acostarme con él
Cuando estábamos
C Jiyaniamunum
discutiendo
64
Cuando yo iba a salir a visitar a Mina kaijun ijajsatasan
C
mi hermana jiinkitaj tai
65
3.1.3.4 Identificar la frecuencia de la agresión
¿Wajuti nagkamsaya
F ¿Desde cuándo le golpea?
awaatamua?
66
¿Ya pasó el reconocimiento ¿Médico Legista diigsati
F
del Médico Legista? tusamesh wemakum?
67
Que se quede, pero,
C Jugakti, tujash, chichajkatajum
repréndanlo
68
Tenga a la mano ropa, Jaanchjum, sapatjum aina
F
zapatos nunuka umisam pujusta
Si usted nos llama, Ame untsujatkuminig waamak
F
vendremos de inmediato utsaanattaji
¿Tiene usted otro lugar ¿Yaja wemainjumesh
F
donde ir? ajutjamuak?
Ehe, mina akintuau aina nunu
C Sí, donde mis padres.
batsatmaunum
Vaya a la casa de su
C Kaimi jeen weta
hermana
70
3.2.3.1 Violación sexual de una persona mayor de edad
Katsekmakmau
Vengo a poner una denuncia asamtai papii apunum
C
por violación chichaman apujsatasan
minajai
¿Katsekmakush
F ¿Conoce al agresor?
wainnukum?
C Fue un hombre desconocido Aents wainchataiyae
Ehe wainnujai.
C Sí lo conozco. Es mi tío
Mina diichjui
C Vive en la comunidad Comunidadnum pujawai
71
Uchi aishmagchin/nuwauchin
C Han violado a un(a) niño(a)
katseekaje
72
F ¿Otras veces ha pasado? ¿Yaunchkesh juninka?
Los actos contra el pudor no solo causan un daño físico, sino que causan
un daño psicológico que puede ser muy grave para el desarrollo de la
personalidad de las personas, sobre todo para los(as) niños(as).
73
¿Su hijo/hija le ha contado Uchijmesh/ ¿Nawanjumesh
F como ha sucedido los wajuk asamki nunash
hechos? ujapakmaka?
F No se avergüence Datsaamipa
Sobre este tipo penal es necesario señalar que los miembros del
pueblo awajún son las víctimas. En ocasiones, es la propia familia que
entrega a sus hijos(as) menores a personas extrañas bajo la promesa
de hacerlos(as) estudiar y brindarles mejores condiciones de vida, sin
presagiar que podrían ser explotados sexualmente.
Normalmente, los(as) ciudadanos(as) awajún no identifican el delito
como “trata de personas” sino como secuestro o robo de sus hijos.
A mi hijo se lo ha llevado
Mina uchijnak makichik senuj/
C una señora/señor a
muun Chiclayo jujutkime
Chiclayo
74
Yo le entregué para que se
C Wii susan awemamjai
lo lleve
¿Ame uchijminash/
F ¿Su hijo/hija tiene DNI?
nawanjumnash DNI ajawak?
¿Cómo conoció a la persona ¿Aents amina uchijmi juki
F
que se llevó a su hijo? nujaish wajuk wainikmayume?
75
3.3 DELITOS CONTRA EL PATRIMONIO
Ajeno Tikichnau
Amenazar Awantut
76
3.3.1 Hurto
3.3.2 Robo
77
¿Puede describir a los ¿Kasash wajuku aajmae
F
ladrones? dusha tumainkaitam?
¿Magkajtutainash takakuk
F ¿Estaban armados?
aajma?
C Sí, el ladrón tenía cuchillo Ehe, kasak kuchii takakuwe
C Sí, el ladrón tenía una pistola Ehe, kasak iyaapan takakuwe
¿Aents kasajtamkajush
¿Las personas que le robaron
F juwiyag aajma atsa ajantiag
eran de la zona o de otro lugar?
aajma?
¿Puedes reconocer a las ¿Aents kasamkaush
F personas que cometieron el mamikjamesh
robo? ejemainkaitam?
C Eran desconocidos Wainchatai aajmae
C Sí, son del lugar Ehe, juwiyag aajmae
Aents achikmau aina nunu
C Son las personas detenidas
aajmae
C Es el detenido. Achikmawa anuwe
F ¿Cómo estaban vestidos? ¿Wajuku nugkuaju aajmae?
Señale cuáles fueron los bienes Inakmasia tuu ainawa wajii
F que le robaron/ ¿Qué le kasajtamkamu ainaush/
robaron? ¿wajina kasajtamkajme?
Kuichik egketain
C Me ha quitado mi billetera
atanjukiajmae
C Se han llevado mi café Café jujutkiajmae
Mina kuwichkijun jukiaj
C Se han escapado con mi dinero
pisajajmae
C Me pusieron contra el piso Nugkâ aepjusajmae
¿Tikich aentsnash
F ¿Les robaron a más personas?
kasajkachajmaka?
C Sí, a otros también. Ehe, tikich aidaunashkam
C No, a mí nomás. Atsa, ima minak
78
F ¿Sospecha de alguien? ¿Yatsukaita tame?
¿Quién sabía que usted llevaba ¿Yaa dekaame ame kuichik
F
dinero? takakmaunash?
79
Fue parte del pago de una
C Diwimjau akijak sujusmayi
deuda
C En el Ejército Suntajnum
80
3.5 DELITOS AMBIENTALES
No conozco quien lo ha
C Wainchaujai yatsu aikama
hecho
Tenemos miedo de ingresar
C Ikam ututak ishamaji
al bosque
82
Coordinaremos con la Autoridad Regionalnumia ambiente
F
Regional Ambiental apujijai chicham apaktatji
Adulterar Yajupet
Documentos Papii aidau
Falsificación Tsanumjamu
Falso Tsanu
Firma Kuwesmaamu, tsentsamu
Información Etsejmau, ujajatmau
Inhabilitación Takatji tsupijmau
Papel Papi
Ocultar Uut
Tita wagka
Explique usted por qué está
F aminash imatikash
siendo investigado
tishipjutpainawa
83
Ame Miguel Peasa
Usted falsificó la Partida de
F partida nacimientoji
Nacimiento de Miguel Peas
tsanumja jijkiume
¿Wagka partida
¿Por qué no coinciden los datos nacimientonum
F de la partida de nacimiento con batsakmawa dusha
su libro de registro? libro registrojaish
betekchauwaita?
Aanka dewakmawai,
C Eso es un error, no es un delito tsuwat takamku
nunikchamui
Betekchawai waagki
No coincide porque el libro nagkamku libro
C
original se quemó agajmawa nunuka esaku
asamtai.
84
¿Reconoce su sello en este Juju sello papiinum
F
documento? ijumua dusha aminukait
85
CUARTA
PARTE
DERECHO
PROCESAL
4.1 GARANTÍAS PROCESALES
¿Aishmagkush
F ¿Puede describir al hombre? wajukuwe nunusha
tumainchaukaitam?
¿Nuwash
F ¿Puede describir a la mujer? wajukuwe nunusha
tumainchaukaitam?
¿Kasash wajuku
F ¿Puede describir a los ladrones? ajmae nunusha
tumainchaukaitam?
¿Tujutmainchaukaitam
¿Puede decirme cómo era
aentsush wajukuwe?/
la persona?/ ¿Puede darme
F ¿tujutmainchaukaitam
características físicas de la
aentsush wajuk
persona?
niimtinuwe?
¿Uchi megkaeka
F ¿Puede describir al niño perdido? dusha wajukuwe
tumainchaukaitam?
90
Kaampi
C Flaco Watsaju (literalmente,
huesudo. Puede ser
despectivo)
C Delgado Wiachpatin, tsejeg
C Gordo Duwejam
C Tenía anteojos Lente atektumakuwe
C Blanco Shaajam
C Una mujer blanca Shaajam nuwa
C Parecía extranjero Takanchmau diijauwe
C Cabello negro Bukusea intashtin
C Cabello rubio Yagkuu intashtin
C Sin pelo / Calvo Intashtuchu/nampiaju
C De ojos negros Jii bukusea
C De ojos azules Jii winka (más común)
C Con una cicatriz Iyashiin esamkau
C Con la cara arrugada Yapiin yuntsujau
C Camina temblando (un anciano) Kujakjat wekagu (muun)
91
¿Cómo estaba vestido el ¿Kasash wajuku
F
ladrón? nugkuajuwe?
¿Aneakmek wajukuwe
F ¿Qué recuerdas de su ropa?
jaanchjish?
C Con chompa negra Chompajig shuwinae
C Con ropas de ciudad Yaaktanum nugkutain
C Con polo azul Poloji wigka
C Con camisa a rayas Kutuji japijamu
C Con sandalias Sandaliajtin
C Con zapatos negros Sapatji shuwin
C Con gorra negra Gorrajig shuwin
C Bien vestido Pegkejan nugkuaju
Shora wegamaku, bividin
C Con short y bividí
nugkuaju
93
C Al atardecer Etsa akagai
C Esta noche Yamai kashia jui
C A medianoche Ahe ahet
C En la madrugada Tsawanta dekapeak
C Al amanecer Tsawaak
C Anoche Yau kashi
C Ayer Yau
C La semana pasada Semana nagkaemakma duwi
96
F ¿Conocía a Jenifer Katip? ¿Jenifer Katip wainkayum?
C Sí, lo conozco Ehe, wainnujai
C Sí, lo conocía Ehe, wainin ayajai
C Con él nos conocemos Niijaig waininujai
¿Wajutii nagkamsajmea
F ¿Hace cuánto se conocen?
waininujme?
¿Qué relación tenía con él/
F ¿Niijaish wajuk tsanina ayume?
ella?
¿Magkajtua dusha
F ¿Conoce al asesino?
wainnukum?
F ¿Conocía al ladrón? ¿Kasamka dusha wainnukum?
¿Anselmo Ikamnash yaa
F ¿Quién mató a Anselmo Ikam?
maame?
C Si lo sabe, dígamelo Dekakmek, tujutta
C Si lo sabe, díganoslo Dekakmek, tukajtita
F ¿Nos contará todo? ¿Ashi ujajatkattamek?
¿Amesh tuwi pujumume nantu
¿Dónde estaba usted el 12 de
F octubre 12tin Kashi a las 10
octubre a las 10 de la noche?
aish?
97
4.2.2.5 Otras expresiones probables
F ¿Recuerda? ¿Aneakmek?
F ¿No sabe nada? ¿Imachkish dekatsmek?
F ¿No recuerda nada? ¿Imachkish aneaktsumek?
C Le voy a contar algo Ujumkesh ujaktajame
C Les digo de verdad Dekaskenum tajime
C No le estoy mintiendo Tsanuatsjame
F Cuéntenos Ujaajatkata
F Cuénteme Ujatkata
F Cuénteme lo que escuchó Antukmaujum ujatkata
F ¿Qué me tiene que decir? ¿Wajii tujuttatme?
¿Qué más me tiene que
F ¿Tikichish wajii ujatkattame?
contar?
C Él va a hablar Nii chichaktatui
Nii dekaskea nunak
C Ella le va a decir la verdad
tujamtatui
F Seguiré averiguando Iniimkin emattajai
4.2.3 Acusación
¿Wagkanuk
C ¿Por qué tengo que ir al Juzgado?
juzgadonmash wetaja?
Wainmaku asam Juzgado
Tiene que acudir a la citación del
F untsujmaka nuwig
juzgado en calidad de testigo
wemainitme
98
chicham anujtuamu asam
Tiene que acudir a la citación del
F Juzgado untsujmaka
juzgado en calidad de acusado
nuwig wetatme
Inimpasajtatui wajuk
Le harán preguntas para que
F nagkaemakmae nuna
explique lo que sucedió
etsejkati tusa.
Puyatkaipa, waamek
No se preocupe, no hay porque
F sapijmatame ayatak
temer, solo estamos investigando
dekatasa iniimji.
C No puedo salir de mi trabajo Takatjuiyanuk jiinmaitsujai
Tiene que ir con un abogado que le Ayamkagtinjai weta nii
F
defienda jetemjupakti
No tengo dinero para pagar un Kuwichik atsujtawai
C
abogado ayamkajtin akimainuk
Ayamkajtinuk Defensa
Puede pedir un abogado en la Publica tutaiya
F
Defensa Pública, que no le costará nunui segamta duka
akikchattame
Shiij antukta Defensa
Recuerde que la Defensa Pública
Publica tawa dushaa awai,
F no es lo mismo que la Defensoría
tuja Defensoría del Pueblo
del Pueblo
tawa dusha awai.
La Defensa Pública tiene como Defensa Publica tawa
F función defenderlo en forma duka proceso judicialnum
gratuita en los procesos judiciales wainak yaimkati timawai
Defensoría del Pueblo
La Defensoría del Pueblo supervisa tawa duka apu
a las entidades del Estado, los chichakmaunash
F servicios públicos y garantiza uminawash tusa nuna
el respeto de los derechos diinai, nuigtushkam jintiaj
fundamentales chichauwai jetemjumaka
matsamtaiya nuna pachis
99
4.2.3.2 Condición de las partes en el proceso
100
Prefiero hablar solamente en Ima awajunnumak
F
Awajún chichaktaj tajai
¿Tujash yaa chichamnash
C ¿Quién va a interpretar?
etsejkattawa?
El Juzgado de Investigación Chicham ejetitasa iniimjaku
Preparatoria suspende la wekaetamua nuna Juezji
audiencia hasta designar a juju pujujna nunak awaantae
F un traductor para la presente aents chicham etsejin
diligencia, la misma que será apujnasmatai ataktu ujanika
reprogramada y debidamente tsawan mamikja emanti
notificada a las partes tusa
102
4.2.4.4 Determinación del grado de certeza
103
Ame tatsuminig, waipaku aina
Antes que usted, el Juez
F dusha wajintiajtig nunaá Juesak
escuchará a los testigos
antujkattawai
¿Se conocía usted con la ¿Amesh wainnukum tutit
F
víctima? awajkamua dusha?
¿Cómo se llevaba con su
F ¿Wajuk tsanigmesh pujuyume?
pareja?
Muchas personas dicen que Kuwashat aents niig nuwejai
F usted y su esposa peleaban tuke maanisag pujuwe
mucho (pelea física) tujamainawai (suwiimau)
Muchas personas dicen que Kuwashat aents tuke nuwejaig
F usted peleaba mucho con jiyanisag pujuwe tujamainawai
su esposa (pelea verbal) (wenuik maaniamu)
¿Tenía una pésima relación ¿Ame ijuntsa pujutaigmijai
F
con su vecino(a)? shiijchau awajdaichaukum?
¿Se llevaba mal con su ¿Ame ijuntsa pujutaigmijai
F
vecino(a)? maakchau pujuchukum?
¿Tenía una pésima relación ¿Ame aishjumjai shiijchau
F
con su esposo? awajdaichaukum?
¿Por qué ingresó a la casa ¿Wagka ame ijutkau pujutai
F
de su vecino(a)? jeenish wayamume?
¿Desde cuándo conocía a la ¿Wajutii nagkamsamea tutit
F
víctima? awajkamua dusha wainnume?
104
4.2.4.6 Negación
105
4.2.4.7 Confesión
106
Puedes enseñarnos cómo Iwainakia wajuk tsekemume
F
saltaste el cerco del corral wenuknumash
Tikima imaanikaik
F No hay que exaltarse mucho
waujtukchami
Necesitamos tranquilidad Wajuk asae nunu dakumka
F para poder realizar la jiyaamunmag waujtamu atsuti
reconstrucción de los hechos taji
Epegkeatasa tuwaktinuk
La audiencia comenzará en
F uweja amua minuto asa
cinco minutos
nagkamnattawai
Estamos esperando que llegue
F Juez taati tusa dakaji
el juez
Estamos esperando que llegue
F Fiscal taati tusa dakaji
el fiscal
Chicham anujtuamua nunu
Debemos esperar a que llegue
F niina ayamjuktina nujai taati
el acusado con su abogado
tusa dakamainitji
Espere a que el Juez le
F Dakasta Juez iniasti
pregunte
No debe interrumpir la Epegkeatasa tuwakmauk
F
audiencia tutit awajkaipa
F Espere su turno Dakasta aminii jegantii
F Vamos a hacer un receso Jasta imachik ayamjami
107
4.2.5 Sentencia
Archívese Epennati
Medidas coercitivas sumimtikajtut
Téngase presente Nunuka dekau ataa
Chicham dekajdayamunmag
C Ganamos el juicio
depetmamkaji
Chicham dekajdayamunmag
C Perdimos el juicio
depeetamkaje
No hay pruebas de la Dekapsa chicham adujtumainuk
F
acusación atsawai
Han quedado comprobados
Wajuk utujchatash asae duka
los hechos, pero no
F dekanae tujash ejenache
la responsabilidad del
anajmamua duka
acusado
Ha quedado comprobada
Chicham adujtuamua duka
F la responsabilidad del
dekas ejenae nii nunikmauk
acusado
Utugchatji epegtaku usukjamua
El sentenciado deberá
F duka tuke nantu nantutiin
firmar todos los meses
kuwesmattawai
Cada mes usted deberá Papii kuwesmakum tuke nantu
F
venir a firmar nantutiin tatatme
(A él) se le ha impuesto
Niinak 20 mijan achinak pujusti
F prisión efectiva de veinte
tiaje
años
108
Ekemka chichamjumkataj
Tenemos cinco días para
F tabaunmak uwej amum tsawan
apelar la sentencia
ajutjamui
Tsuwat chichama dusha junií
La sentencia ha sido
F nagkantati tusa usukiamua duka
confirmada
aantsag atii tama asae
Imaan suwimkan jukiti timawa
F Puede reducir la condena
duka tsawan awagtumainai
Tiene que cumplir con su
F Suwimkenak umiktii
condena
4.2.6 Apelar
109
¡Por favor, jefe! Otro día no ¡Apu wait anenjugta tikich
C
puedo venir tsawantaik minimaitsujai!
La hora de visita termina a las Tsawan ijajnaitaig 3 pm
F
3pm. nagkaanui
C ¿No puede ser ahora? ¿Yamaik amaitsuak?
F ¿Es urgente? ¿Waujsaagkait?
F ¿Qué le está llevando? ¿Wajii jujame?
C Comida nomás Yutainak
C Su ropa Jaanchjin
F Enséñeme lo que está trayendo. Iwaintujkata waji itaame nunu.
Abra su bolsa para revisar lo Chimpimataijum ujaikia wajig
F
que está llevando juwame nuna diistajai
No puede ingresar esos Achinka egkemtainmag aanu
F
productos al penal weganta duka awaimaitsume
Juwi dakamsata
F Espere aquí. Lo voy a llamar
untsuktajai
110
QUINTA
PARTE
OTRAS
ATENCIONES
Los valores de la cultura occidental son distintos a los valores de la
cultura awajún, motivo por el cual en ocasiones los(as) ciudadanos(as)
awajún recurren a la jurisdicción ordinaria para ventilar casos que no se
contemplan en nuestra legislación. Es necesario anotarlos y tomarlos en
cuenta con la seriedad que corresponde.
A continuación, desarrollaremos algunos casos comunes que se
presentan en la jurisdicción ordinaria.
5.1 ADULTERIO
113
5.2 BRUJERÍA
En la comunidad todos
Comunidadnumag ashi dekainaji
C sabemos que el brujo
apajun tunchi maamuk
mató a mi papá
5.3 CHISME
114
Ujaktajme tuna dutikattaja
F Le voy a explicar lo que voy hacer
nuna
No puedo meterlo a la cárcel por Juju chichamnumag
F
este caso achiknuk engkemaitsujai
5.4 SUICIDIO
115
5.5 PERSONAS EXTRAVIADAS
116
Dekachuwe, atushtanmayaa
C De lejos, no sabe volver
wakettanak
C No sabe Dekachuwe
F No se preocupe Puyatkaipa
Te vamos a ayudar/ Le
F Yaigtatjame
vamos a ayudar
117
SEXTA
PARTE
VOCABULARIO
6.1 VOCABULARIO CASTELLANO - AWAJÚN
Abandonar Idayat
Abigeato Tagku kasaamau
Abofetear Yapinum paamau
A Abortar
Abuso
Uchi ajapet
Waitkamu, wegajmau, tepejmau
Abuso sexual Dijijtasa waitkamu
Acoso sexual Dijijtasa wekaetamu
Adolescente mujer Muntsujut
Adolescente varón Datsa
Agarrar Achit
Agonía Yutuunbau
Agonizar Yutuunat
Agraviado Kakanjamu
Agresor Kakankajtin, waitkagkajtin
Ajeno Tikichnau, ajan
A la vista Paan wainmau
Amante Tsaniji
Amarillo Yagku
Amenazar Awantut
Amiga Tsanitai
Amigo Tsanitai
Anciana Muuntuch (ambos sexos)
121
Anciano Muuntuch
Ekaematut ekemka chichamju-
Apelación
mamu
Apercibimiento Achika itat
Archívese Epenát
Arreglar Iwajut
Arrepentirse Awake anentaimat
Asesinar Emeset, Maut
Asesino Magkajtin
Atemorizar Ewaket
Atormentar Waitkat
Audiencia Epegkeatasa tuwajtai
Autoridad Apu
Avergonzar Datsaut
Avergonzarse Datsamat
Avisar Ujat
Ayudar Yait, atut
Ayudarse Yainiit, atuegat
Azul Wigka
B Bajo Juramento
Bebé
Waitjuashtajai tamau
Uchi kapantuuch
Blanco Puju/chamaj
122
Borracho Nampen
Bulla Pampamu
Burlarse Yushikiamu
Burlón Yushikkajtin
Buscar Egat
C Cansado
Cansancio
Pimpikiu
Pimpiamu
Careo Igkunia tunaimau
Casada Aishjintin (apu eemtin aishjinau)
Casado Nuwentin (apu eemtin nuweenau)
Chica Nuwatsakat
Chico Aishmagtsakat
Ciudad Yaakat
Ciudadano Wantiinjau
Citación Untsuujatmau
Codiciar Wakejamu
Colega Chicham jimajtai
Colegiado Yachameaja agatmamjamu
Compañero de colegio Papii aujtainum tsaniitai
Comparecer Jegajut
Comprador Sumau
Comprar Sumat
123
Comuníquese Ujanininkati
Tsagkujnaimau, chicham shigkujak
Conciliación
jintiaja antujdayat.
Conclusión Inagnaku jintiamu.
Conocer Wainat
Confirmar Aimat
Constituirse Jegajut, utsaantut
Contestar Ait
Conviviente Ayatak juki pujamu
Cortar Tsupit
Cuchillo Kuchii
Culpa Tudau
Culpable Tudaujtin
Culpado Bakumú, anajmamu
Culpar, echar la culpa Bakut, anajmat,
Decir Tuta
Declaración Etsejmau
Defender Ayamjut
D Degollar
Delito
Denegatoria
Suwenum tsupit
Tsuwat takamsamu
Ayashmau, segaamu dakitjut
Derecho Ayamak, jetemak
Desaparecer Megkagat
Desempleado Takatjinchau
Desestimiento Iik idaimau, iik ukuamu
Desorden Tsuwapakmau
124
Despacho Untsumatai
Despreciable Wainka diimain
Despreciado Wainak diismau
Despreciar Wainka diit
Detener Emetut
Detestar Tsuumat, dakitut
Deuda Diwi
Deudor Diwi, diwimkajtin
Devolver Awakeet
Diligencia Puyatjusa wekaetamu
Dinero Kuwichik
Divulgar, difundir Etsejut, dapampaut
Domicilio real Dekas pujutai
Embarazada Ejamtin
Emborracharse Nampet
Enamorado(a) Yajasmau
E Encarar
Encontrar
Yapit, jugatut, igkua tuta.
Igkuut
Endeudarse Diwimkajtut
Engañar Tsanut
Enjuiciamiento Chicham dekajuatasa egketmau
Enojarse Kajet
Enojo Kajeamu
Enrostrar Igkua yapinu tuta
Ensangrentado Numpa maatjau
Enterrar Ukut/aents yutut
Escuchar Antut
125
Esposa Duwajui(apunum nuwenamu)
Excarcelación Achikmaujiiyamu
Expulsar Jiiki ajapet
Extranjero Takanchbau, tikich nugkanmaya
Fallo Yumigkiamu
Fiarse Kajinmat
F Firma
Folios
Kuwesmat, tsentsamu
Papi dekaapakmau
Foráneo Ajantia
Fugar Tupikaut
Fugitivo Tupikakiu
Fundamentación Tajimi jintiamu
Furioso, rabioso Kajen
G
Gente Aents
Golpear Awatut
126
Ha lugar Tumain tame
Haber mérito Dekas amainai
H Haber nulidad
Herir
Hermana
Wainak jugau
Umimtikat
Kaij (entre mujeres), ubaaj (hombre a
mujer y viceversa)
Improcedente Inagkemainchau
Inadmisibilidad Jumainchau
I
Incidente Pachiachmau utugchat nagkaemamu
Indicio Diisa ejemain
Indagar Iniimjut
Indígena Tuke puju, yaunchuk puju.Jutii aents
Infundado Wainak jugau
Inocente Agkan/anajmashtai
Insultar Busat
Insulto Busamu
Interrumpir Tsujiit
Joven Datsa
J
Juez Juez
Juez de Paz Juez de paz
Jugar Wasujkamat
127
Juicio Chicham dekajdaitai
Juzgamiento Chicham dekajmau
Ladrón Kasa
L
Letrado Ayamkajtin
Ley Chicham umiktin najanamu
Liberar Agkanmitkat
Líder Jintiin, Kakajam, chichamtin
Litigante Chichamkajtin
M
Marido Aishjui
Matar Maut, emeset
Medio probatorio Nunikmauji iwainamu
Mentir Waitjut
Mentira Wait
Miedo Ishamamu, sapijmamu
Miseria Waitiamu
Morir Jata
Muerto, difunto Jakau
Mujer Nuwa
Negro Shuwin
Nieto Tijag
N
128
Niña
Niño
Nuwauch
Aishmagkuch
No ha lugar Tumainchau tamau
No haber mérito Dekas amainchau
No haber nulidad Jugamain
Notificar Ujat
Nulo todo lo actuado Dutikamua duka ashi wainak jugau
O Odiar
Ordenar
Oficiar
Kajejut
Inat
Papi awetut
Oposición Shiwaaji
Padre Apaauch
País Nugka
P Paisano
Pariente
Wainitai
Pataa
Patear Tukumat
Pegar Suwimat
Perseguir Pataetut/aintut
Persona Aents
Papii chicham iwajku diyamua nunu
Pieza procesal
ijumja utuakmau (resolución, oficio)
129
Plazo perentorio Tsawan yapajmainchau
Pobre Ujuna
Poner a disposición Diistinme tusa idaitamu
Ponerse a derecho Apunum sujumanat
Precio Akike
Preguntar Iniimat
Tsagkatkamu, tsagkamkamu,
Prestado
ikamkamu
Preventiva Eemtika apajmau
Pretensión Segamau
Progresar Tajimtagat
Prójimo Umaa, juti wegantu
Papi umuchkatin chicham najana
Proveído
inamtai
Pueblo Batsatkamu
Q
Chicham umiktin jintiajmau inti-
Quebrantamiento
mjamu
Quemarse Esamu
Rebeldía Intiimau
Reconciliar Tsagkujnayat
R Reconciliarse
Recurrente
Tsagkujnaimau
Chichaman egkea wekaeta nunu
Reincidente Seenjau
130
Relatar Agajmau aujut
Remítase Akupjukta
Reprender Jiyat,kakaakan ujat
Reserva de fallo Yumig eke iwainashmau
Resolución Papii apu umikmau
Revocar Esakaut
Robar Kasamat
Rojo Kampantu
Rubio Kuyaak
S Semejante
Sentarse
Sentencia
Betekmamtin, numamtin
Ekeemat
Usukiamu
Separar Akanat/datupaut
Separarse Datumnayat, kanat
Soltera Agkanjam
Soltero Nuwenchau/datsa
Sufrir Waitut
Suicida Maamau
Suicidarse Maamat
Sustraer Atantut
131
Término de la distancia Jegatasa tsawan jukitin
Testigo Wainmaku, antuku, dekau
Testimonial Dekamamu agaja iwainamu
T Tierra
Tocamientos indebidos
Nugka
Takaajatbau
Torturar Suwimku waitkat
Trabajo Takamu
Trabajo comunal Comunidadnum takamu
Tranquilizar Imijit
Traslado Yaja inagkaamu
U
Unanimidad Betek anentaimau
Urgente Waujus
Usar Iwantsuut, takat
Usurpador Atain
Validez Imanji
Varón Aishmag
V
Vecino de casa Ijutkau batsamtai
Vehículo Wekaetai
Veneno Tsegas
Venganza Iikmamu
Ventilar Awajtut, tsuwamat
Verde Samekmau
Veredicto Yumigjamu
132
Víctima Tutit awajkamu
Violar Katseket
Violencia familiar Jega pataajai tutitaj pujamu
Viuda Waje
Vivir Pujut
Chichaman etsejin, juesa/fiscala
Vocal
atuwe
Y Yerno Awet
Z Zafarse Ataamanat
133
6.2 VOCABULARIO AWAJÚN – CASTELLANO
A
Achit Agarrar
Aents Gente
Agajmau aujut Relatar
Agkan, anajmashtai Inocente
Agkanjam Soltera
Agkanmitkat Liberar
Aimat Confirmar
Aishjui Marido
Aishmag Hombre
Aishmag Varón
Aishmag tsakat Chico
Aishmagkuch Niño
Ait Contestar
Ajantia Foráneo
Akanat/datupaut Separar
Akike Precio
Akupjukta Remítase
Antut Escuchar
Apaauch Padre
Apaj , dukuj Padres (padre y madre)
134
Apu Autoridad
Apumea inamat Gobernar
Apunum sujumanat Ponerse a derecho
Ataamanat Zafarse
Atain Usurpador
Atantut Sustraer
Awajtut, tsuwamat Ventilar
Awake anentaimat Arrepentirse
Awakeet Devolver
Awantut Amenazar
Awatut Golpear
Awemat/inat Mandar
Awet Yerno
Ayamak, jetemak Derecho
Ayamjut Defender
Ayamkajtin Letrado
B Batsatkamu
Batsatkamunum takamu
Pueblo
Trabajo comunal
Betek anentaimau Unanimidad
Betekmamtin, numamtin Semejante
135
Bitaik Huérfano
Busamu Insulto
Busat Insultar
C
Chicham dekajuatasa egketmau Enjuiciamiento
Chicham iwajku papii diyamua
Pieza procesal
nunu ijumja ukuamu (Resolución,
oficio)
Chicham jimajtai Colega
D Datsamat
Datsaut
Avergonzarse
Avergonzar
Datumnayat, akanat Separarse
Dekamamu, agaja iwainamu Testimonial
Dekas amainai Haber mérito
Dekas amainchau No haber mérito
136
Dekas pujutai Domicilio real
Diisa ejemain Indicio
Diistinme tusa idaitamu Poner a disposición
Dijijtasa waitkamu Abuso sexual
Dijijtasa wekaetamu Acoso sexual
Diwi Deuda
Diwimkajtin Deudor
Diwimkajtut Endeudarse
Dukujui, dukuj Madre
Dutikamua duka ashi
Nulo todo lo actado
wainakjugau
Duwajui (apunum nuwenamu) Esposa
E
Ejamtin Embarazada
Ekaematut, ekemka chichamju-
Apelación
mamu
Ekeemat Sentarse
Emeset, maut Asesinar
Emetut Detener
Epegkeatasa tuwajtai Audiencia
Epenat Archívese
Esakaut Revocar
Esamu Quemarse
Etsejamu Declaración
Etsejut, dapampaut Divulgar, difundir
Ewaket Atemorizar
137
Idayat Abandonar
Igkua yapinu tuta Enrostrar
I
Igkunia tunaimau Careo
Igkuut Encontrar
Iik idaimau, iik ukuamu Desestimiento
Iikmamu Venganza
Imanji Validez
Imijit Tranquilizar
Inagkaemainchau Improcedente
Inajnaku jintiamu Conclusión
Inat Ordenar
Inatsaut, imanchau chichajut,
Ultrajar
aentschau chichajut
Iniimat Preguntar
Iniimjut Indagar
Intiimau Rebeldía
Ishamamu, sapijmamu Miedo
Iwajut Arreglar
Iwantsuut/takat Usar
138
Jintiin, kakajam,chichamtin Líder
Jiyat, kakaakan ujat Reprender
Juez Juez
Juez de Paz Juez de paz
Jugamain No haber nulidad
jumainchau Inadmisible
Jutik chichamjukmau asamtai
Generales de la Ley
yaitji nunu etsejtumamu
K Kajen
Kajet
Furioso, rabioso
Enojarse
Kajinmat Fiarse
Kakanjamu Agraviado
Kakankajtin, waitkakajtin Agresor
Kampantu Rojo
Kasa Ladrón
Kasamat Robar
Katseket Violar
Kuchi Cuchillo
Kuwesmat, tsentsamu Firma
Kuwichik Dinero
Kuyaak Rubio
139
Maamat Suicidarse
Maamau Suicida
M Magkajtin
Maut, emeset
Asesino
Matar
Megkagat Desaparecer
Muntsujut Adolescente mujer
Muuntuch Anciano
Muuntuch (ambos sexos) Anciana
Nampen Borracho
Nampet Emborracharse
Niinisa pujamujui Vecino de casa
N Nugka
Nugka
País
Tierra
Numpa wajasu Ensangrentado
Nunikmauji iwainamu Medio probatorio
Nuwa Mujer
Nuwa tsakat Chica
Nuwauch Niña
Nuwenchau/datsa Soltero
Nuwentin (apu eemtin nuweenau) Casado
140
Paan wainmau A la vista
Pachiachmau utujchat
Incidente
nagkaemamu
P
Pampamu Bulla
Papii agau Secretario
Papii apu umikmau Resolución
Papii aujtainum tsaniitai Compañero de colegio
Papii awetut Oficiar
Papii dekaapakmau Folios
Papii umuchkatin chicham najana
Proveído
inamtai
Pataa Pariente
Pataetut, aintut Perseguir
Patayi (Pataji) wegantu Grado de parentesco
Pimpiamu Cansancio
Pimpikiu Cansado
Puju, chamaj Blanco
Pujut Vivir
Puyatjusa wekaetamu Diligencia
Samekmau Verde
Seenjau Reincidente
S
Segamau Pretensión
Sumat Comprar
Sumau Comprador
Suwenum tsupit Degollar
Suwimat Pegar
Suwimku waitkat Torturar
141
SH Shiwaaji
Shuwin
Oposición
Negro
T
Tajimtagat Progresar
Takaajatmau Tocamientos indebidos
Takamu Trabajo
Takanchbau, tikich nugkanmaya Extranjero
Takatjinchau Desempleado
Tijag Nieto
Tikichnau, ajan Ajeno
Tudaujtin Culpable
Tukumat Patear
Tumain tame Ha lugar
Tumainchau tamau No ha lugar
Tunau Culpa
Tupikakiu Fugitivo
Tupikaut Fugar
Tuta Decir
Tutit awajkamu Víctima
142
Tsagkatkamu, tsagkamkamu,
Prestado
ikamkamu
Tsagkujnaimau Reconciliarse
TS Tsagkujnayat
Tsakujnaimau, chicham shigkujak
Reconciliar
Conciliación
jintiaja antujnayat
Tsaniji Amante
Tsanitai Amiga
Tsanitai Amigo
Tsanumin Calumniador
Tsanut Engañar
Tsawan yapajmainchau Plazo perentorio
Tsegas Veneno
Tsentsamu, kuwesmat Firma
Tsujiit Interrumpir
Tsupit Cortar
Tsuwapakmau Desorden
Tsuwat takamsamu Delito
U
Uchij Hijo
Ujaniinkati Comuníquese
Ujat Notificar
Ujuna Pobre
Ukut, aents yutut Enterrar
Umaa, jutii wegantu Prójimo
143
Umimtikat Herir
Untsujatmau Citación
Untsumat, untsumat Gritar
Untsumatai Despacho
Upuwat, numpa puwat Sangrar
Usukiamu Sentencia
Utsaantut Constituirse
Uwaaka juki uuka apujut Secuestrar
W Wainka diimain
Wainka diismau
Wainka diit
Despreciable
Despreciado
Despreciar
Wainmaku, atuku, dekau Testigo
Wait Mentira
Waitiamu Miseria
Waitjuashtajai tamau Bajo juramento
Waitjut Mentir
Waitkamu, wagajmau tepejmau Abuso
Waitkat Atormentar
Waitut Sufrir
Waje Viuda
Wakejamu Codiciar
144
Wantiinjau Ciudadano
Wasujkamat Jugar
Waujus Urgente
Wekaetai Vehículo
Wigka Azul
Yaakat Ciudad
Yachameaja agatmamjamu Colegiado
Yagku Amarillo
Yainiit, atuegat Ayudarse
Y Yait, atut
Yaja inagkamu
Ayudar
Traslado
Yajasmau Enamorado (a)
Yapinum paamau Abofetear
Yapit, jugatut,igkua tuta Encarar
145