Está en la página 1de 554

DICCIONARIO

DEL HÑÄHÑU (OTOMÍ)

del Valle del Mezquital,


Estado de Hidalgo

Segunda edición, electrónica


Serie de vocabularios y diccionarios indígenas
“Mariano Silva y Aceves”
Número 45

Serie dirigida por Doris Bartholomew

Equipo de redacción y corrección


Lynn Anderson
Susan Graham
Ramona Millar†
Joyce Overholt
Nadine Rupp
Louise Schoenhals
Sharon Stark
Emily Stairs

Asesor en flora y fauna


Gerald G. Robinson

Equipo de redacción en español


Sara Arjona de Watson†
Eva Reyes†
DICCIONARIO
DEL HÑÄHÑU (OTOMÍ)

del Valle del Mezquital,


Estado de Hidalgo

Segunda edición, electrónica

Luis Hernández Cruz

Moisés Victoria Torquemada†

Donaldo Sinclair Crawford


(Asesor lingüístico)

Publicado por el
Instituto Lingüístico de Verano, A.C.
2010
Primera edición ote 2004 ISBN 968-31-0313-8
1ª impresión 2004 500
2ª impresión 2004 750
3ª impresión 2008 200

Segunda edición, electrónica 2010


http://www.sil.org/mexico/otopame/mezquital/S045a-DicOtomiMezq-ote.htm

©2010 por Instituto Lingüístico de Verano, A.C. Derechos reservados.


Puede reproducirse para fines no lucrativos siempre y cuando no se altere en
forma alguna.

Apartado Postal 22067


14000 Tlalpan, D.F., México
Tel. 5-573-20-24
LingPub_Mexico@sil.org
www.sil.org/mexico
CONTENIDO
Dedicatoria vii
Reconocimiento xi
Academia de la Cultura Hñähñu xiv
Introducción xv
La escritura del hñähñu xvii
Estructura del artículo léxico xxiii
Abreviaturas xxvi
DICCIONARIO HÑÄHÑU – ESPAÑOL 1
DICCIONARIO ESPAÑOL – HÑÄHÑU 405
Notas sobre la gramática 495
Bibliografía 519

v
Luis Felipe Obregón, Angélica Castro de la Fuente, W.C. Townsend

vi
A la memoria de
la maestra

Angélica Castro de la Fuente


1916 – 1981

vii
MAESTRA ANGÉLICA CASTRO DE LA FUENTE

Viajando de la ciudad de México rumbo al norte por la carretera Panamericana, se cruza


por el estado de Hidalgo, hogar de los indígenas otomíes del Valle del Mezquital, ahora los
hñähñu. En 1950 el viajero habría observado un área desértica, seca y hóstil, que se extendía
desde Actopan hasta Zimapán. En ella la gente otomí sufría los efectos de una sequía de cinco
años. Muchos tenían hambre y sed, pues aun los charcos se habían secado. La asistencia a las
escuelas rurales era un lujo que pocos podían darse, ya que las familias carecían de fondos hasta
para alimento y ropa.
Conforme la información sobre la seriedad de la situación llegó a la capital del país, dos
indianistas destacados, ex-miembros del Gabinete Presidencial, empezaron a entrar en acción. El
Dr. Alfonso Caso implementó el envío de agua potable por conducto de PEMEX, a las
comunidades que la necesitaban con desesperación. El Dr. Manuel Gamio hizo varios viajes al
Mezquital y ayudó a hacer arreglos para que se enviara maíz a las comunidades más necesitadas.
Pero aún antes de que llegara ayuda del gobierno federal, una mujercita procedente de
la ciudad de México, un diminuto dinamo, se ocupaba en medio del ambiente hóstil, a derramar
su energía en un esfuerzo por enseñar a los niños otomíes a leer y escribir no obstante su
pobreza. Angélica Castro de la Fuente, hija de intelectuales de la ciudad de México, era una
cruzada improbable de la educación rural. Maestra bien capacitada y hábil administradora,
estaba equipada para puestos administrativos importantes en la Secretaría de Educación Pública.
También había estudiado en la Escuela Nacional de Antropología. Allí había escuchado de las
condiciones infra-humanas de los indios en las áreas rurales de su patria, y fue así que en 1946,
cuando se formó el Instituto de Alfabetización para Indígenas Monolingües (IAIM), Angélica se
convirtió en antropóloga de campo y fue enviada a trabajar con los maestros rurales.
Su primera comisión fue con el Proyecto Tarasco en Michoacán. Allí constató, por los
resultados de la alfabetización en lengua materna, que éste es el medio más efectivo para las
primeras etapas de la educación. En 1947 fue secretaria del IAIM, y extendió su trabajo al
proyecto náhuatl del estado de Puebla, y más adelante al área otomí del Mezquital.
Conocí a Angélica en 1946 en el desierto del Valle del Mezquital, y comenzamos a
trabajar juntas en 1949. Como miembro del Instituto Lingüístico de Verano yo también tenía la
convicción que la alfabetización en la lengua materna era la base para lograr una alfabetización
efectiva en español, la lengua nacional. Así que trabajamos en armonía en esa primera y
desafiante etapa de la alfabetización en el Mezquital.
Angélica era una pionera valerosa y energética. Aunque sus estudios no la habían
preparado para los rigores del ambiente en el que trabajábamos, cambió gustosa los tacones
urbanos por huaraches indios. Así, juntas, caminamos a pie para llegar a aquellas regiones donde
no había caminos. Yo me maravillaba de la resistencia y determinación de ese pequeño fardo de
energía.
Angélica reclutó a posibles instructores bilingües en potencia que prometían mucho.
Algunos de ellos nada más habían dominado lo básico de la lectura en español. En el Internado
Fray Bartolomé de las Casas, en el pueblo de Los Remedios en Ixmiquilpan, comenzamos
instruyéndolos en principios de pedagogía utilizando materiales que habíamos preparado en su
propia lengua. Los primeros años fueron difíciles, pues el prestigio de la lengua materna era muy
bajo debido a la pobreza material de la región. Tuvimos que vencer esa resistencia demostrando
que la alfabetización en la lengua materna facilita, de hecho, la lectura del español.

viii
ix Dedicatoria

En 1951 se estableció el Patrimonio Indígena del Valle del Mezquital. Ésta fue la
organización bajo la cual operaron todas las agencias nacionales y estatales que entraron a la
zona gracias a los esfuerzos de los doctores Caso y Gamio. El primer y gran cambio físico fue la
construcción de dos presas que aprovecharon las aguas del río Tula para irrigar el Mezquital. La
transformación del desierto, que entonces empezó a producir maíz y alfalfa, fue espectacular. El
reverdecer del Mezquital corrió paralelo a los asombrosos cambios en el frente educativo
conforme escuelas bilingües brotaban por toda la región. Angélica y yo habíamos capacitado a
tres jóvenes de mucho talento: Alfonso Salas Trejo, Heriberto Salinas Pedraza y Constantino Sauz
Escamilla. Ellos se convirtieron en supervisores del equipo de promobtores. Estos tres pioneros
lograron, más adelante, carreras en educación superior y ejercieron una fuerte influencia
académica en el Mezquital.
Además de crear un fundamento para la educación básica, Angélica inspiró a esos
primeros maestros a producir material de lectura como cuentos populares y un diccionario
bilingüe para ser usado en las escuelas. La actual Academia de la Lengua Hñähñu tuvo sus raíces
en esa fase temprana de la alfabetización en otomí. El presente diccionario bilingüe es también
un tributo al trabajo pionero de Angélica.
El PIVM continuó dando fuerte apoyo a la educación bajo la hábil dirección del Prof.
Julio de la Fuente, quién dio todo su respaldo a los esfuerzos de alfabetización en otomí. A
menudo, Angélica se refería a este período de logros educativos como el “siglo de oro” en la
historia cultural del Mezquital. Durante esa época los hablantes del otomí se dieron cuenta de la
riqueza de su herencia indígena y se enorgullecieron de la producción de materiales en su lengua
materna.
La transformación de la educación en el Mezquital se debe en gran medida a los
esfuerzos de esta dinámica maestra de la ciudad de México que se identificó con sus
compatriotas nacidos en circunstancias desfavorables. Su convicción de que eran contrapartes
esenciales ―lo único que les faltaba era una mano amiga que confiara en su habilidad― ha
quedado bien demostrada. Su progenie pedagógica puede encontrarse en la mayoría de las
comunidades remotas del Mezquital en donde niños de todas edades están leyendo con fluidéz
en dos idiomas, y produciendo libros en su lengua materna.
En 1981 la maestra pequeña de estatura pero grande de voluntad, sucumbió en
Ixmiquilpan, a un ataque repentino del corazón. Yace en Orizabita, hogar de Heriberto Salinas
Pedraza, pionero en la educación otomí.
Ethel Emilia Wallis
Catalina, Arizona, E.U.A.
octubre de 1999
Las miniaturas de los instrumentos musicales
y los otros objetos
con encrustación de concha
fueron hechas por
los artesanos de El Nith, Ixmiquilpan.

x
RECONOCIMIENTO
El presente diccionario es una pequeña contribución a la extensa bibliografía de obras sobre
la lengua y la cultura otomí. Los editores queremos reconocer y agradecer a los individuos y a
las instituciones que nos han antecedido y también a los colegas de diversos grupos que siguen
produciendo trabajos de gran valor.
Desde el siglo XVI existen vocabularios, gramáticas, sermones y catecismos en otomí. Digo
otomí porque esta etiqueta abarca todas las variantes de la lengua a la que en el Valle del
Mezquital le dicen hñähñu, en Querétaro se dice ñhoñho, en Jiquipilco, estado de México, se dice
hñätho y en la Sierra Oriental de Hidalgo se dice yuhu. El Códice de Huichapan, escrito en otomí,
es un documento del actual estado de Hidalgo. La gramática otomí de Pedro de Cárceres
proviene del estado de Querétaro. Hay indicios de que la gente otomí de Huichapan y de
Querétaro salió de Jilotepec, actualmente en el estado de México. Los datos lingüísticos
publicados en Luces del otomí provienen del Valle del Mezquital y la región alrededor de Tula. El
Compendio de gramática otomí de Lawrence Ecker (1952) es una síntesis de los trabajos de López
Yepes (1826), Neve y Molina (1767), Luces del otomí, editado por Buelna (1893) y la gramática
de Cárceres (siglo XVI); también refleja las investigaciones de primera mano del doctor Ecker en
el Valle del Mezquital y en Huitzquilucan, estado de México.
El Instituto de Alfabetización de Indígenas Monolingües, el Patrimonio Indígena del Valle
del Mezquital y la Secretaría de Educación Pública jugaron un papel importante en la
alfabetización en lengua hñähñu. La maestra y antropóloga Angélica Castro de la Fuente formó a
los promotores bilingües Heriberto Salinas Pedraza, Constantino Saúz Escamilla y Alfonso Salas
Trejo, entre otros. Ella fomentó la educación indígena en el Valle desde mediados de la década
de los 40 hasta los fines de la década de los 60. (Castro de la Fuente, 1961, “La alfabetización en
lenguas indígenas y los promotores culturales”.)
El Diccionario castellano-otomí fue publicado en 1956 por el Patrimonio Indígena del Valle
del Mezquital y el Instituto Lingüístico de Verano. Elementos de gramática otomí (1955), por el
antropólogo Víctor Manuel Arroyo, es otra publicación del Patrimonio. Maurilio Muñoz Basilio,
hablante nativo del hñähñu y distinguido antropólogo, estuvo a la cabeza del Patrimonio de
1971 a 1976.
El benemérito antropólogo Raúl Guerrerro Guerrero, oriundo de Alfajayucan del Valle del
Mezquital, recorrió toda la región, hizo observaciones etnológicas y recopiló cantos, narraciones
y leyendas. Su libro Los otomíes del Valle del Mezquital (1983) proporciona un amplio panorama
de lo que es la vida de la gente hñähñu.
El antropólogo norteamericano Russell Bernard, además de sus artículos sobre la lingüística
del otomí, estimuló al profesor Jesús Salinas Pedraza a hacer una etnografía de la cultura
hñähñu desde el punto de vista de su propia gente (1984).
Miembros del Instituto Lingüístico de Verano han publicado varios trabajos sobre la lengua
hñähñu: Donald e Isabel Sinclair, Nancy Lanier, Patricia Cowan, Harwood y Patricia Hess y Ethel
Emily Wallis. La lingüista Wallis publicó dos artículos sobre la educación indígena en el Valle
(1953; 1954–55). El ILV colaboró con el PIVM en la preparación de materiales didácticos y en la
formación de los promotores bilingües. Trabajaron con gente hñähñu en la traducción de las
Sagradas Escrituras (el Nuevo Tesamento y el libro de los Salmos).
Los etnolingüistas que estudiaron en Pátzcuaro han sido muy fructíferos en la preparación
de libros escritos en hñähñu, que sirven no tan solamente en las escuelas sino también al público

xi
DICCIONARIO HÑAHÑU (OTOMÍ) xii

en general, para reforzar sus conocimientos de la cultura hñähñu. Algunos participan en la


Academia de la Cultura Hñähñu; otros trabajan en el Instituto Nacional para la Educación de los
Adultos. El Vocabulario hñähñu – español (1992), publicado por la Academia, contiene más de
4,000 entradas escritas según la ortografía desarrollada en conjunto con varias instituciones. El
vocabulario de terminología técnica (1996), preparado por Anastacio Botho Gaspar y otros
miembros de la Academia, es una muestra de la gran capacidad del hñähñu de expresar y
designar conceptos de la sociedad tecnológica en que vivimos. Donaciana Martín Contreras y
Victorino Gómez Barranco publicaron la Breve gramática del idioma hñähñu (segunda edición
1998), entre otros trabajos. El personal del INEA ha producido numerosos libros destinados a
estimular el uso de la lengua escrita.
Otro trabajo muy importante es el Diccionario hñähñu – español; español – hñähñu de
Felipino Bernal (segunda edición 1998), que contiene muchas tablas de palabras de temas
culturales además de las entradas normales. La doctora Verónica Kugel promovió y asesoró la
producción de estas dos publicaciones. Ella es autora de Chilcuautla: Reflejo de la historia de
México, Valle del Mezquital, Hidalgo (1998), en la ocasión del 200 aniversario de la iglesia
parroquial.
La emisora Radio Mezquital (desde 1998, Radio del INI en Cardonal) ha difundido
programas bilingües en hñähñu y en español bajo la dirección del profesor Élfego Nicolás
Rodríguez. Durante la larga trayectoria de sus transmisiones ha fomentado el uso de la lengua
hñähñu en toda la gama de situaciones, formales e informales.
Los maestros bilingües por todo el Valle del Mezquital ejercen una labor indispensable para
la educación indígena y para la lectoescritura del hñähñu. La profesora Sabina de la Cruz Huerta
promueve la literatura en hñähñu en el sistema “Albergues y Educación Especial en el Valle del
Mezquital”.
El doctor Hector Muñoz y la doctora Gabriela Coronado, entre otros, han contribuido
importantes estudios sociolingüísticos del Valle del Mezquital. El antropólogo Víctor Franco
trabaja en la producción de videos sobre la vida de los hñähñus.
Hay muchos otros que merecen nuestro agradecimiento por sus trabajos sumamente
valiosos, en particular la Secretaría de Educación Pública y el Departamento de Educación
Indígena. Seguramente, sin querer, hemos omitido contribuciones muy importantes por las
limitaciones de tiempo y de espacio o de nuestros conocimientos. Les pedimos su perdón y
comprensión.
La bibliografía al final del diccionario es un intento de mencionar la mayoría de las obras
sobre el tema y de expresar nuestra gran deuda a los autores. Seguramente la bibliografía no está
completa tampoco. Agradeceremos cualquier indicación al respecto.
Cabe mencionar nuestro agradecimiento a la Canadian International Development Agency
por su apoyo financiero en los años en que los autores recopilaron y redactaron las entradas del
diccionario.
Los autores

Luis Hernández Cruz


y Emilia Pérez Martínez

Donald Sinclair Crawford


e Isabel Richards†

Moisés Victoria Torquemada†


y Sofía Trejo Sánchez

xiii
ACADEMIA DE LA CULTURA HÑÄHÑU

La Academia de La Cultura Hñähñu del Valle del Mezquital, Hidalgo, colaboró en la


redacción del diccionario, especialmente en cuanto a la ortografía actual y en la identificación de
palabras auténticas del hñähñu para sustituir los préstamos del español.

Anastacio M. Botho Gazpar,


Vicente Lara Hernández,
Hermenegildo Lozano Mendoza,
Abel Huizache Roque,
Fernando Secundino Tepetate,
Pedro Martín Godínez Salas,
Adolfo Bibiano Pioquinto.

xiv
INTRODUCCIÓN
Me da gran placer introducir el Diccionario hñähñu (otomí) del Valle del Mezquital, estado
de Hidalgo, México. Fue compilado en el transcurso de varios años por Luis Hernández Cruz y
Moisés Victoria Torquemada, ambos hablantes nativos del hñähñu, asesorados por el lingüista
Donaldo Sinclair Crawford, del Instituto Lingüístico de Verano.
Los señores Hernández y Victoria indagaron el área semántica de cada vocablo,
identificaron las distintas acepciones de la entrada y construyeron oraciones que las ejemplifican
y comprueban. Las oraciones son de suma importancia porque presentan un panorama cultural
auténtico de la vida hñähñu.
Luis Hernández Cruz (n. 1953) vive en Taxadho, municipio de Ixmiquilpan; trabajó en el
diccionario de 1979 a 1984. Moisés Victoria Torquemada (1922-2005) fue residente del pueblo
de Santa Rita, municipio de Zimapán, hasta 1972 cuando se cambió a Ixmiquilpan; trabajó en el
diccionario cuatro años en Ixmiquilpan y después más de un año en México, D.F. El lingüista
Donaldo Sinclair Crawford (n. 1915), oriundo de Canadá, se ha dedicado al estudio de la lengua
otomí desde 1944.
Muchos individuos han contribuido a la redacción del diccionario. La doctora Yolanda
Lastra y la maestra Sara Arjona de Watson sugirieron mejoras para la traducción de las oraciones
ejemplificativas al español. El profesor J. Manuel Ortiz Álvarez leyó todas las fichas en las etapas
tempranas de recopilación del diccionario. El profesor Anastacio Botho y sus colegas de la
Academia de la Cultura Hñähñu leyeron todo el manuscrito del diccionario en las etapas finales y
nos dieron las indicaciones necesarias para adaptar la escritura del hñähñu a la ortografía actual.
Propusieron palabras auténticas del hñähñu para muchas palabras tomadas del español, que
fueron usadas en las oraciones de ejemplo (debido a la influencia normal del contacto con el
español a través de varios siglos). Sus recomendaciones se tomaron en cuenta en la mayoría de
los casos.
Por mi parte, traté de formular algunas reglas para cubrir los patrones gramaticales
observados en los ejemplos del diccionario, y de esta manera, aumentar lo que se sabe de la
estructura del hñähñu. (Veánse las Notas gramaticales en el anexo.)
Tomé especial cuidado en respetar en todo la obra de los autores. Las oraciones en hñähñu
no se cambiaron, con la excepción de la sustitución de palabras de origen español por palabras
del hñähñu sugeridas por la Academia de la Cultura Hñähñu.
La sección en español del Diccionario fue preparada usando un programa de cómputo que
invirtió los campos informáticos e hizo una entrada de cada antigua definición. Trabajé en la
organización de entradas con la misma palabra en español, según las acepciones de la palabra en
espñol. Las frases que sirvieron para definir una palabra en la parte hñähñu fueron convertidas
en subentradas del elemento léxico principal de la frase en español.

xv
DICCIONARIO HÑAHÑU (OTOMÍ) xvi

Compilé una bibliografía de las principales obras sobre la lengua y cultura de los hñähñu en
el Valle del Mezquital. Hice un esfuerzo especial por citar obras de los mismos hablantes del
hñähñu. Para mí fue emocionante ver la gran cantidad de trabajos sobre el tema. Nunca podré
asegurarme de haber cubierto todo, y por tanto, les pido perdonen cualquier omisión.
Estoy muy contenta de poder presentar este diccionario al público. Espero que sea una
pequeña contribución más para la apreciación de la lengua y cultura hñähñu.

Doris Bartholomew
Ixmiquilpan, Hidalgo
14 de junio de 1999
LA ESCRITURA DEL HÑÄHÑU
Las letras del alfabeto hñähñu se presenta en la siguiente lista:

a agi enterrar o ofo escribir


ä ähä dormir o̱ o̱de oír
b be ladrón p pede contar
b ba leche r ra el, la
ch chimänxa gusano de elote r rani puente
ch Chaido (un topónimo) s sani peine
d dehe agua t tihi correr
e eke peinar t tei atole
e̱ e̱i tirar th thä mazorca
f fani caballo ts tse̱ frío
g gädo albañil ts tsi diente
h hai tierra u uni dar
i ixi durazno u [w] ua pie
j ji sangre u [w] uada maguey
k kähä tuna u̱ u̱ni lastimar
k keñä víbora x xi hoja
l lochi chico y yo vela
m mada molcajete y ye lluvia
m mifi acocote z zoni llorar
n ne boca  pe̱tsi tener
n na uno
ñ ñäxu cabeza
ñ ñu camino

El orden alfabético usado en el diccionario coloca primero la letra del alfabeto español y
luego la letra con la modificación que designa un sonido propio del hñähñu. El grupo
consonántico con saltillo sigue a la consonante simple.
El saltillo sigue a las consonantes sordas ch, k, t y ts; antecede a las consonantes sonoras b,
m, n, ñ, r, u [w] y y. Algunos hablantes pronuncian el saltillo o la hache después de la
consonante nasal, pero en el diccionario normalmente se escribe antes de ella, al principio de
una palabra. En medio de una palabra el saltillo puede anteceder a una consonante sorda: po̱te
remendar, to̱mi esperar.
Los fonemas consonánticos se presentan en el cuadro 1.
El fonema ch es infrecuente; aparece en pocas palabras de origen hñähñu: chimänxa gusano
de elote; sólo hay una palabra que empieza con ch: Chaido (topónimo de un barrio de Taxado).
El sonido zy es muy raro; parece ser una modificación del habla al dirigirse a niños pequeños, o
una especie de diminutivo para expresar respeto: zyuzyu abuela; nzyolo gusano de elote.
La h puede anteceder a una consonante nasal o a una semiconsonante: hm, hn, hñ, hu, hy.
Estas combinaciones se encuentran en el diccionario bajo de la letra h; no tienen un lugar
especial en el alfabeto.
Las combinaciones de h con las oclusivas sordas del protootomí han cambiado a
consonantes fricativas en el valle del Mezquital: fani (*phani) caballo; thogi (*thogi) pasar; ji
(*khi) sangre; suni (*tshuni) nixtamal.

xvii
DICCIONARIO HÑAHÑU (OTOMÍ) xviii

Hay una oposición fonológica entre la fricativa glotal h y la fricativa velar j (de *kh),
aunque en algunas palabras la j varía con la h en el habla de ciertas personas. En el diccionario
se ha tratado de escribir j, siempre que corresponde a la kh del protootomí: jua conejo; juai
cuchillo, pero hai tierra y hua ala. En esto coinciden las correcciones de miembros de la
Academia de la Cultura Hñähñu, que mantienen el contraste entre j y h. La Academia escribe ha
para las preposiciones a, en y para la conjunción y; también escribe ha donde, que viene de
habu̱. Escribe ja para el verbo haber, estar y el adverbio apenas, recientemente.
Cuadro 1. Consonantes
LABIAL DENTAL ALVEOLAR PALATAL VELAR GLOTAL
p t ts ch k  OCLUSIVA
t ts ch k con saltillo
b d z zy [ž] g FRICATIVA
sonora
b OCLUSIVA
con saltillo
f th s x [š] j [x] h FRICATIVA
sorda
m n ñ NASAL
m n ñ con saltillo
hm hn hñ con h
r VIBRANTE
r con saltillo
l LATERAL
u [w] y SEMICON-
SONANTE
u [w] y con saltillo
hu hy con h
La letra u antes de una vocal es la semiconsonante [w]: ua pie, uähi arar, ue̱mä gigante.
Puede llevar antepuesta una h o un saltillo: huí soplar, ue̱ti coser. También se presenta después
de k y antes de una vocal: kue̱ enojo.
La letra u después de una consonante es una vocal: tuhu cantar, ngu casa. La u vocálica
aparece también antes del sufijo temático –i: gui nube; hui poner huevo. Si la u es
semiconsonante la i lleva un acento: huí [hwi] soplar, xa nthätuí se casaron, nzu̱thuí topil.
Las vocales orales se dan en el cuadro 2; las nasales, en el cuadro 3. Entre paréntesis están
los símbolos fonéticos para las letras de la ortografía.
Cuadro 2. Vocales orales
ANTERIOR CENTRAL POSTERIOR
ALTA i u̱ [ɨ] u
MEDIA e o̱ [ʌ] o
BAJA e̱[æ] a

Cuadro 3. Vocales nasales


ANTERIOR NO ANTERIOR
ALTA ï [ĩ] ü [ũ]
NO ALTA ë [ẽ] ä [ã]

En la ortografía, solamente se escribe la ä nasal.


xix La escritura

Con muy pocas excepciones, la u es nasal; excepciones con vocal oral: dutu ropa, zyuzyu
abuela.
La i casi siempre es oral; la ï nasal se encuentra en muy pocas palabras: uï soñar, uïni dar
de comer, tsïti chillar. Normalmente, no se escribe.
La ë nasal es más frecuente, pero no se escribe. En el diccionario se ha procurado identificar
las palabras con vocal nasal en la información gramatical al final del artículo. Algunos pares de
palabras en que una tiene vocal oral y la otra vocal nasal son: thede reírse, thëdi visión; hege
hendirse, hëgi ahondar; heke partir, hëki perforar. Se puede observar que la e oral rige a la vocal
armónica e en el sufijo temático, pero la ë nasal rige a la i normal.
La vocal nasalizada fonémica ë está indicada al final del artículo léxico:
sei (sei) s pulque … Vocal nasal: sëï
La regla de armonía vocal es que la vocal del sufijo formativo de la raíz -i cambia a -e si la
vocal de la raíz es e u o̱ y si no interviene una consonante nasal; la nasalización de ë también
interrumpe la armonía.

heke partir
heni repartir, distribuir
hëki agujerar, perforar
Si la raíz de un verbo empieza con vocal nasal antecedida por hache o saltillo (no escrito en
esta posición), en la raíz de los tiempos secundarios se presenta una ñ. Si la vocal es oral, la
forma secundaria tiene una y. De esta manera la ë nasal se puede distinguir de la e oral.

heke partir bi hyeke lo partió


hësti agujerar bi hñësti lo agujeró
etse completar bi yetse lo completó
ëtsi poner sobre algo bi ñëtsi lo puso sobre algo
La vocal del sufijo formativo de la raíz cambia a -a/-ä en medio de una frase y en una raíz
compuesta: koti cerrar; kotafadi, kotäfadi encarcelar. La nasalización no tiene valor
fonológico en esta posición, pero muchos hablantes identifican esta -ä con la vocal nasal de la
raíz. (La transcripción de esta vocal en el diccionario varía entre a y ä.)

Tonos musicales
Hay tres tonos con valor fonológico que se presentan en la primera sílaba de una raíz: tono
alto (á), tono bajo (a, sin marcar) y tono ascendente (ǎ). El tono ascendente tiene más duración,
notablemente al final de una frase, y es la razón por la que algunos especialistas han escrito dos
vocales para representarlo.

Los tonos de la raíz


Hay numerosos pares de palabras que se distinguen solamente por el tono léxico en la
primera sílaba de la raíz.
(Alto) kä́tsi tapar
(Bajo) kätsi plantar

(Bajo) baxi escoba


(Ascendente) bǎxi moco

(Alto) jú̱ni barba


DICCIONARIO HÑAHÑU (OTOMÍ) xx

(Ascendente) jǔ̱ni metate

Los juegos de tres que muestran el contraste de tonos son menos frecuentes.
(Alto) yófri arrear; agujerar, germinar
(Bajo) yofri aguja
(Ascendente) yǒfri arriero

La Academia de la Cultura Hñähñu, el INEA y otros que han investigado la mejor manera de
escribir la lengua, tomaron la decisión de no escribir los tonos léxicos para no complicar más la
escritura a los niños escolares. En este diccionario tampoco se escribe el tono léxico en los
ejemplos, pero depués de la palabra de entrada se da entre paréntesis la palabra con los tonos
escritos.

fadi (fadi) pastorear


fadi (fádi) cárcel

baxi (baxi) escoba


baxi (bǎxi) moco

El tono no fonológico de los sufijos


La segunda sílaba del tema no tiene oposición de tonos; el tono es alto al final de la frase o
al pronunciar la palabra sola, pero es tono bajo en medio de una frase (Sinclair y Pike 1948).
Wallis (1968) dice que si el tono de la raíz es bajo, el del sufijo temático en medio de la frase es
alto. El sufijo temático en medio de una palabra compuesta tiene tono alto.
Los sufijos que siguen a la raíz y su sufijo temático tampoco tienen oposición de tonos. Los
sufijos pronominales bisilábicos tienen tono alto en la primera sílaba.

Los tonos de los proclíticos gramaticales


Los proclíticos gramaticales tienen una oposición entre el tono alto y el tono bajo. El
artículo singular es ra, y el adjetivo posesivo de 3.ª persona es rá; el artículo plural es ya, y el
adjetivo posesivo plural es yá.

ra ngu la casa
rá ngu su casa
ya ngu las casas
yá ngu sus casas
De igual manera, los proclíticos del verbo incluyen muchos pares que se distinguen
solamente por el tono.
dí xipi yo le digo
di xipi él le dice

dá xipi yo le dije
da xipi él le dirá

gí xipi tú le dices
gi xipi tú le dirás
xxi La escritura

gá xipi tú le dijiste
ga xipi yo le diré

La ortografía oficial permite distinguir entre el artículo ra y el posesivo rá. No han tomado
todavía la decisión de escribir el tono en los proclíticos del verbo, pero por el gran peso
gramatical que tienen, hemos procurado escribir el tono alto con tilde y el tono bajo sin marca.

Pieza de cerámica plomiza recubierta de placas de concha


nácar, para indicar que está emplumada la cabeza del
animal que a manera de yelma porta una persona barbuda.
Tula, Hidalgo. 900–1150 d. C.
xxii
ESTRUCTURA DEL ARTÍCULO LÉXICO
1. El artículo sencillo
El artículo sencillo presenta la entrada en negrillas, la palabra con los tonos indicados entre
paréntesis, seguida de la abreviatura correspondiente a la clasificación gramatical de la palabra,
en cursiva, y el significado en español, en redonda.
ku̱ta (kú̱ta) adj cinco
hnei (hnei) s baile
ku̱tsi (kǔ̱tsi) vt recolectar
La definición es la traducción de la entrada, como en los ejemplos anteriores. Para muchas
entradas se dan dos o más posibles traducciones.
ndu adj difunto, finado
En algunos artículos, especialmente los gramaticales, la definición es una descripción de su
significado.
ndrí (ndrí) procl Indica la 1.ª pers. del copretérito, aspecto progresivo.

2. Las acepciones
Las diferentes acepciones de una palabra están enumeradas.
zoñä (zóñä) s 1. persona sin sombrero
2. mujer sin rebozo
3. animal sin cuernos

3. Oraciones ejemplificativas
Cada acepción de la entrada tiene una oración ejemplificativa.
zoñä (zóñä) s 1. persona sin sombrero Ra tsu̱ntu̱ mi pa mäñä ra bo̱jä, ra ndähi bi
hñäkua rá fu̱i ha bi gohi ra zoñä. Al chamaco que iba arriba, en el carro, el aire le
voló el sombrero y se quedó sin sombrero.
2. mujer sin rebozo Xa mani na ra be̱hñä di ye̱ta ya yo, pe ra zoñä. Allí va
una mujer arreando su ganado, pero sin su rebozo.
3. animal sin cuernos Mäthoni na ra zi ndämfri ra zoñä, pa mä da ntukate
otho yá ndäni. Es necesario que no tenga cuernos una res, para que aunque
embista, no haga daño.

4. La pronunciación de los tonos y de la e nasalizada


Los tonos fonémicos de la raíz están indicados por diacríticos sobre la vocal de la palabra
entre parentesis.
ku̱tsi (kú̱tsi) s cueva [tono alto en la raíz]
ku̱tsi (kǔ̱tsi) vt recolectar [tono ascendente en la raíz]

taki (taki) vt cortar (con instrumento) [tono bajo en la raíz]


taki (táki) vt desviar, atajar [tono alto en la raíz]
La vocal nasalizada fonémica (ë) en la palabra de entrada está indicada al final del artículo.
sei (sei) s pulque … Vocal nasal: sëi

xxiii
DICCIONARIO HÑAHÑU (OTOMÍ) xxiv

5. Información gramatical
Los verbos pueden tener una forma secundaria de la raíz que se presenta en el pretérito y
otros tiempos, y una forma diferente para señalar que el sujeto es indeterminado. Estas formas
adicionales de la raíz se citan al final del artículo.
po̱ tse (pǒ̱tse) vt poner encima Bu̱ ya nthani ra ju̱, u̱ti ha ra tse ha po̱tse ha ra
tsibi. Si ya está escogido el frijol, échalo a la olla y ponlo en la lumbre. Pret. bi
mo̱tse Act. indet. bo̱tse Sinón. etsi.
Los verbos transitivos que se usan como intransitivos (por tener un complemento indefinido
o incorporado al tema verbal) agregan una n- (o m-) en todas las personas de los tiempos
secundarios. Este hecho se nota citando el proclítico pretérito de la 1.ª persona dá.
ku̱ nthe (kú̱nthe) vi nadar Ra ya bäsmetsi mi ku̱nthe ha ya nsaha ha bi jäti na di
geu̱. Unos jóvenes andaban nadando en los baños y uno de ellos se ahogó. Pret. dá
nku̱nthe

6. Variaciones en la pronunciación
Puede haber variaciones en la pronunciación de una entrada que afectan el deletreo.
ku̱ thyatsi (kú̱thyátsi) s ventana Rá ngu ra Xuua bi hokua yoho yá ku̱thyatsi.
Juan le hizo dos ventanas a su casa. Variante nku̱hyatsi

7. Los sinónimos
Los sinónimos de la entrada se notan al final del artículo. Si la entrada tiene varias
acepciones y si el sinónimo se aplica solamente a una de ellas, el número de la acepción
antecede al sinónimo.
yo (yó) s 1. chivo
2. perro
3. ganado menor
Sinón. 1: täxi; 2: tsatyo

8. Las remisiones
Una palabra compuesta generalmente tiene una remisión a las raíces componentes.
ku̱nthe (kú̱nthe) vi nadar Ra ya bäsmetsi mi ku̱nthe ha ya nsaha ha bi jäti na di
geu̱. Unos jóvenes andaban nadando en los baños y uno de ellos se ahogó. Pret. dá
nku̱nthe Véase ku̱ni, dehe

9. Las subentradas
Las subentradas son palabras que comparten la raíz de la entrada. Pueden ser palabras
derivadas o palabras compuestas. Las palabras citadas como subentradas deben aparecer también
como entradas principales; por eso, no llevan ejemplos ni ninguna otra indicación.
käxi vt torcer
nkäxi vr retorcerse, torcerse
nkäxui v rec forcejar, luchar

kähä s tuna
bokjä s tuna prieta
xxv Estructura de la entrada

dokjä s tuna piedra, tuna blanca


kämyo s tuna cardón
käpta s tuna zopilote
Puede citarse como subentrada una expresión idiomática, pero no aparece como entrada
principal. La expresión no lleva abreviatura de la clasificación gramatical.
mäntho vi decir nomás Nuä hinte ga xiphu̱ ngeä mäntho. A él no le decimos nada porque
nomás lo dice. Act. indet. hmäntho
te ra mäntho ¡qué dices nomás!, ¡hola nuevamente!

10. Entradas menores


La forma secundaria de la raíz y la del actor indeterminado, citadas en la información
gramatical de la entrada principal, pueden aparecer como entradas menores que remiten a la
raíz básica. Se cita solamente una definición de las varias acepciones que tenga.
ngani [Forma secundaria de gani] tronar (para llover)
tägi [Act. indet. de ägi] esconder
La pronunciación variante puede incluirse como entrada menor.
nkuhyatsi [Variante de kuthyatsi] ventana

11. Español regional en la definición


La palabra española dada como traducción de la entrada puede ser regional y no conocida
en el resto del país. En tal caso, se califica con la abreviatura (reg.) y se da también otra
definición o bien una explicación del significado.
afi vti raspar maguey
hño̱tfi s medeo (reg.), raspa del maguey del medio día
barista s varista (reg.), colaborador del juez auxiliar que avisa a la gente.
bazu ronjua s ayate xirgó (reg.), ayate hebra, ayate mal hilado
ABREVIATURAS
act. indet. actor indeterminado prep. preposición
adj. adjetivo Pres. Presente
adv. adverbio Pret. Pretérito
compl. complemento pron. pronombre
conj. conjunción refl. reflexivo
etc. etcétera reg. regionalismo
esp. español s. sustantivo
excl. exclusivo sing. singular
f. comb. forma combinatoria Sinón. sinónimo
f. sec. forma secundaria v. bt. verbo bitransitivo
Fut. Futuro v.i. verbo intransitivo
fig. figurado v.i. cop. verbo intransitivo copulativo
incl. inclusivo v. prnl. verbo pronominal
indet. indeterminado v.r. verbo reflexivo
interj. interjección v.rec. verbo recíproco
lit. literalmente v.t. verbo transitivo
p. ej. por ejemplo v.t.i. verbo transitivo usado como
intransitivo
pl. plural 1.ª pers. primera persona
pos. posesivo 2.ª pers. segunda persona
p.p. participio 3.ª pers. tercera persona
procl. proclítico + más

xxvi
DICCIONARIO
HÑÄHÑU – ESPAÑOL
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ñadi vi pedir muchacha (para casarse
con ella o para que se case con otro)
ntadi s costumbre de andar pidiendo
tadi s petición, solicitud, pedimento
yadi s pedidor
afi (áfi) vti raspar (maguey) Mä mo afi
zu̱ngä rato xudi. Mi tío raspa a las seis de
A la mañana. Pret. dá ñafi Sinón. huí ya
tafi
a (a) interj 1. Expresa satisfacción. ¡A! ya dá
hno̱tfi s medeo (reg.), mediada (reg.),
beni. ¡Ah!, ya sé lo que voy a hacer.
raspa del maguey del mediodía
2. Expresa lástima. ¡A! kate nuni ra zi jäi
tafi s raspador para maguey
hingi ju̱tsi ya dusjäi. ¡Ah!, la pobrecita
tafi s aguamiel; tipo de maguey
persona que no levantan los autobuses.
yafi s tlachiquero
3. Expresa espanto. ¡A! ra bo̱jä ne dä
agate (ǎgáte) s ágata Ra agate geä na ra
mpu̱ntsi. ¡Ah!, el camión quiere
do xi mähotho. El ágata es una piedra
volcarse.
hermosa.
4. Expresa admiración. ¡A! xa mani na ra
agi (agi) vt 1. enterrar Ya ja ra nsei pa ga
dänga hnyaxbo̱jä fo̱te ya bifi. ¡Ah!, allí
agi ya ñusthe ga mpo̱ngatsothe. Ya está
va un avión grande que va arrojando
lista la excavación para que entierre yo los
humo.
tubos del drenaje.
a (a, ǎ) vt despertar Pret. bi ya Act. indet.
2. sumir (en el suelo) Ra uähi hingi agi
ta Véase atsi
ra tabi, ho̱nse̱ xihni ra hai. El gañán no
a (á, ǎ) s pulga Nu ha ya ähä ya tsatyo
sume el arado, apenas araña la tierra.
xika a bu̱i. Hay muchas pulgas donde
3. sepultar Ja pe̱tsi hñäto mäpa dá agi
duermen los perros.
mä dada. Apenas se cumplen ocho días
ani s pulga de gallina
de que sepulté a mi papá.
mfoxa s pulga que se clava en la
4. tapar, ahogar (plantas) Ya ndäpo ya
carne
bi yagi ya bai ga de̱thä. Las hierbas
aba (ǎba) s haba (tumor de las caballerías)
crecieron más y ya taparon las plantas de
Nzäntho ya fani di hñeni ga aba ha ya
maíz. Pret. bi yagi Act. indet. tagi
go̱ne. Casi siempre los caballos se enferman
Sinón. 2: ku̱mi; 4: komi
de haba en el paladar. Sinón. ndodi
ntagi s acción de sepultar o enterrar;
abri (ǎbri) s abril Nzäntho tati Ndäpa
sepulcro; entierro
zänä ra abri. Casi siempre Semana Santa
ñagi s sepulturero, sepultar
cae en el mes de abril. Sinón. ntatso̱ni
agosto (ágósto) s agosto Ntsu̱tkani tata
adi (adi) vt 1. pedir Gatho mära ya jäi
je̱ya to̱te na ra ngo di tse̱ti ndunthi ya
ya xa tumba ya hai; mä ga adi nehe. A
pa ra zänä agosto. Cada año en
todas las demás personas ya les han dotado
Ixmiquilpan hacen una fiesta grande el mes
de tierras; yo también voy a pedir.
de agosto, que se prolonga por varios días.
2. solicitar Stá ma stá adi ra bojä ha ra
ngoñagosto s feria de agosto
me̱sbojä ya nso̱ka dí to̱mi hamu̱ dä
sti ñagosto en agosto próximo
tengi hñä. He ido a solicitar dinero al
mäñagosto adv en agosto pasado
banco, ya sólo espero que me resuelvan.
ahñoli (áhñóli) s ajonjolí Ra ahñoli tu̱tsi
3. necesitar Mä zi boti ya adi ra zi ye.
ha ra githe xa nteti. El ajonjolí que le
Mi siembra ya necesita la lluvia.
echan al mole está tostado. Sinón. ku
4. exigir, insistir Ra bätsi adi ra ba, ha
ai (ai) vt 1. sacar (líquido) Dí ai ra dehe
otho. El niño exige leche y no hay. Pret.
ha ra ju̱sdehe ko na ra ntai. Saco agua
bi yadi Act. indet. tadi
del pozo con un bote.
amäñu̱ vi rogar por mal, desear un
2. servir (comida) Tixu, yai ra hñuni pa
mal (para alguien)
ga ñuni. Hija, sirve la comida para que

3
ai HÑÄHÑU — ESPAÑOL 4

yo coma. Pret. bi yai Act. indet. tai aki (áki) vt 1. sacar (líquido) Ra hñuni di
Sinón. 1: ati; 2: ani nthu̱ni, yaki tsu̱ pa hinda dontsi. La
ai (ai) 1. interj ¡ay! (expresión de dolor, comida ya está hirviendo, saca un poco para
miedo o placer) ¡Ai! ¡Ndi! ¡Hanthu̱ na ra que no se derrame.
pite! ¡Ay! ¡Miren! ¡Un fantasma! 2. servir (bebida y comida) Me̱to yaki
2. vi quejarse (de dolor) Ra dathi rá hñuni ri dada nepu̱ gi yakua ya
mänxui xi bi ai, po̱de ntse̱di. El manza mära. Aparta la comida de tu
enfermo se quejó mucho anoche, creo que papá antes de que le sirvas a otros. Pret.
está grave. Mi ai ya jäi ha ra ju̱tbo̱jä ko bi 'yaki Act. indet. t'aki Variante aki
ra ntsimi. La gente en el metro estaba Sinón. atsi Véase atsi
quejándose porque iban apretados. ntaki s el apartado o reservado
Sinón. 2: däntsi (alimento, bebida)
Ajuä (Ahuä̌) s Dios Pätse̱ Ajuä. Juro por Akntoxi (Akntǒxi) s Espía de la Cena
el nombre de Dios. Sinón. Zi Dada (lucero) Xa thumpi ra Akntoxi na ra tso̱
dä bäjuä quién sabe, sabrá Dios to̱ge po ra ñuhyadi yaä ra ntoxi. Le han
da Ajuä entrega a Dios llamado Espía de la Cena a un lucero que
jamädi Ajuä ¡Gracias a Dios! aparece por el poniente al anochecer, a la
ra hñäjuä, ra hñätajuä con dificultad, hora de la cena. Sinón. Jotandämfri Véase
milagrosamente aki, toxi
fatajuä vt mandar saludo aksei (áksei) vi sacar pulque Mä dada
hatajuä vi engañar a Dios aksei ha ra tse ne umbabi ya jäi. Mi
haxajuä interj ¡Buenos días! papá saca pulque en la olla, y lo da a la
maajuä interj ¡Gracias a Dios! gente. Pret. dá ñaksei Sinón. ansei Véase
matajuä adj ¡buena persona! ¡bien aki, sei
haya! (reg.) yaksei s persona que saca pulque
matajuä vi encomendarse a Dios; algodo (álgódo) s algodón Rá nda ra
clamar a Dios algodo ra mboi. La semilla del algodón es
akäte (ákáte) vti acechar, espiar (compl. prieta. Sinón. tudi
indet.) Yo ndunthi ya jäi ngubu̱ akäte, alma (ǎlma) s 1. alma, espíritu Rá alma
nzäge na ra tsähni xa bati. Andan ra zi ngo̱kei ya bí bu̱huí Ajuä. El alma
varias personas como acechando, tal vez es del difunto ya está con Dios.
que se ha escapado un prófugo. Pret. dá 2. cadáver Rá alma ra ngo̱kei, xi ra
ñakate Véase aki, -te hñu̱. El cadáver del difunto pesa mucho.
yakäte s acechador 3. compasión Ua otho ra alma nuni ra
ntakäte s espionaje ño̱ho̱, hänja xi nampi rá be̱hñä. Creo
akhñuni (ákhñúni) vi servir la comida Mä que no tiene compasión aquel hombre,
be̱po geä akhñuni ha ra nzimxudi. Mi porque seguido maltrata a su esposa.
cuñada es la que sirve la comida en el Variante anmä Sinón. 1: hu̱ste; 2: ndoyo,
almuerzo. Pret. dá ñakhñuni Véase aki, ngo̱kei; 3: nthekäte
hñuni amañu̱ (ámáñu̱) vi rogar por mal, desear
ntakhñuni s sacador o cuchara de un mal (para alguien) Nubu̱ gi amañu̱ de
sacar comida geke go ma te gi thogi. Si deseas un mal
yakhñuni s persona que sirve para mí, a tí te puede acontecer. Pret. dá
comida ñamañu̱ Véase adi, ñu̱
aki (aki) vt espiar, vigilar, acechar Dí aki ambi (ambi) vbt preguntar (a alguien) Dá
ra mbängmixi; ngeä tsikägi mä o̱ni. ambi ra Xuua ha bí mpe̱fi, pe himbi ne bi
Espío al gato montés porque se come mis xikägi. Le pregunté a Juan en dónde
gallinas. Pret. bi yaki Act. indet. taki trabaja pero no quiso decirme.
Sinón. su, fadi Variante ambabi Véase ñani
akäte vi acechar angi, angagi me lo pregunta
anai, ani, añi te lo pregunta
5 HÑÄHÑU — ESPAÑOL Arado

ami (ami) vt 1. escarbar Ra ndämfri animä tso̱ni ha rá ñäni Ajuä. Dicen que
ami ra hai; ngeä ne dä ntuhnuí mäna. el alma de los difuntos llega a la presencia
La res escarba tierra porque quiere pelear de Dios. Sinón. dungo̱kei, hu̱ste
con otra. anjenjo (ánjénjo) s ajenjo Nu ya kue̱se̱
2. erosionar Ntse̱ ra kati ha dí poti, ko jäi tsi ra anjenjo ntho̱tse, gehni hñäkua
ra ye ami ra hai, ho̱nse̱ tsogi ra xido. ra kue̱. Las personas enojonas toman ajenjo
Donde siembro está muy inclinado, la hervido para que se les quite lo enojonas.
lluvia causa erosión al terreno dejando anmä [Variante de alma] alma
puro tepetate. Pret. bi yami Act. indet. ansei (ánsei) vi sacar pulque, servir
tami Sinón. xei, xemi, xeti pulque Ha ra ngo go dí ansei, ha naño
rá ntami ra dehe la erosión que too xe̱mbi ya jäi. En la fiesta yo saco el
ocasiona el agua pulque, pero otros son los que lo reparten a
ani (ǎni) vt servir (comida o pulque) Mä las personas. Pret. dá ñansei Sinón. aksei
nänä geä bí ani ra hñuni ha ra ngo. Mi Véase ai, sei
mamá es la que está sirviendo la comida en ntansei s servida de pulque; sacador
la fiesta. Pret. bi 'yani Act. indet. t'ani de pulque (utensilio)
Sinón. aki, atsi, ai ñansei s persona que saca el pulque
ñangähñuni, s servidor; recipiente ante [Variante de änte] antes
en que se sirve la comida antiua (ǎntíwa) 1. adj antiguo Nu ya ya
ntani s servida de comida mohi ga antiua mäme̱to xi mi tse̱ti. Los
ntangähñuni s servida de comida; platos antiguos duraban mucho.
utensilio para servir la comida 2. s antiguo (persona) Tenä ge nu ya
ntanahñuni s acción de servir la jäi ga ue̱mä geu̱ ya antiua bi bu̱i
comida mäyabu̱. Dicen que la gente antigua era
ñani vi servir alimentos gigante. Sinón. mäyabu̱
yani s servidor (de comida) ani (ǎni) s pulga de gallina Ho̱nse̱ dá
ani (áni) s anís Tai ra ñethi nthoki ko ra bai ha rá ähä ya o̱ni dá mihi na ra ani
ani, xahmä xá ñho pa ra hñeni gá ntsu. ha mä ua. Nada más me paré en donde
Cómprate la medicina preparada con anís; duermen las gallinas y se me pegó una pulga
quizá sea buena para la enfermedad de de gallina en el pie. Sinón. yesto Véase a,
susto. o̱ni
ani (ani) vt 1. escarbar, desenterrar apa ra tähä (ǎpa rá tä́hä) perturbar el
(barbacoa, tesoro) Ani ra thumngo̱; xahmä sueño Tsopu̱ ra binxähi gi pe̱i, ogi apa rá
ya bi dä. Desentierra la barbacoa; quizá ya tähä ri dada, ge ma dä nangi zu̱ngahñu
se coció. xudi dä ma. Deja esa guitarra que estás
2. despertar (al que duerme) Ani ri dada, tocando; no le perturbes el sueño a tu papá,
yaä dä ma ra be̱fi. Despierta a tu papá; que se va a parar a las tres de la mañana
ya es hora de que se vaya a trabajar. Pret. para irse. Véase atsi, ähä
bi yani Act. indet. tani Sinón. 1: xei, ntaptähä s perturbada del sueño de
xeti; 2: atsi otro
animä (ǎnímä) s 1. cuerpo del muerto, apio (ǎpio) s apio Tena ra apio, xi ra
cadáver Ya bi thuxa ra zi animä ma dä nzaki pa dä tsi, ha tena ge ra ñéthi. El
tagi. Ya se llevaron el cadáver para ir a apio tiene muchas substancias nutritivas y es
sepultarlo. medicinal, según dicen.
2. el finado, el difunto Ndu ra animä ya Arado (Árádo) s Cetus (constelación) Ra
pe̱tsi hñunje̱ya bi hñäkajuä. El finado Arado geu̱ ra ya tso̱ di te̱ntho ha di neki
hace tres años que falleció. Ra animä bi ngu rá tabi ra nte̱i. La constelación Cetus
zogi ya tsogi nubu̱ himi tutho. El es un grupo de estrellas que están una tras
difunto dejó recomendaciones sobre la otra, y se ve como la mancera de la yunta.
herencia antes de fallecer. Sinón. Uatsanza
3. alma, espíritu Tenä ge rá animä ya
arhmä HÑÄHÑU — ESPAÑOL 6

arhmä (arhmä) s arma Ra dä Monda di athe (áthe) vi sacar agua ¡Xi gi athe nihi
tsuni ge hinto dä hñä ya arhmä, ngu ra pa gi ñungä ya ndäpo! ¡Cómo madrugas
nzafi ne ra juai. El gobierno de México para sacar agua para regar las plantas! Pret.
prohibe que se cargue armas, como escopeta dá ñathe Véase ati, dehe
o cuchillo. Sinón. nthote ntathe s cosa para sacar agua; acción
aspi (áspi) vi cubrir las brazas con ceniza de sacar agua
Nuga nzäntho dí aspi pa hinga hñäspi. yathe s persona que saca agua
Yo siempre cubro con ceniza las brasas para atsi (atsi) vt despertar Ogi atsi ko ri
no ir a traer lumbre. Sinón. eni ra tsibi, hmafi ra bätsi ähä, rí ma thi. No
thini ra tsibi Véase agi, tsibi despiertes con tus gritos al niño, que está
asta (asta) adv 1. hasta (espacio) Mä tu̱ bí dormido; vete afuera.
mpe̱fi asta yabu̱. Mi hijo está trabajando atsua rá tähä perturba el sueño a uno
hasta lejos. avio (ávio) s 1. avión Ra avio di hñatsi
2. hasta (tiempo) Ga zi nze̱njuathohu̱, ha ra ndähi ne rabu̱ tagi. El avión vuela
asta rí xudi. Nos vemos. Hasta mañana. en el espacio y a veces se cae.
3. hasta (admiración) Asta xi ra Xuua mi 2. libélula Nu ya ya zi zuue ga avio di
e̱ntsate. Hasta Juan decía palabras ho dä hñatsi ha yo ra dehe o ha
indirectas. ¿Asta ja nubye̱ gí jutki? potho. A las libélulas les gusta volar en
¿Hasta ahora, apenas, me estás pagando? donde corre el agua o está encharcada
4. hasta (actividad exagerada) Asta gí nada más. Sinón. 1: hñaxbo̱jä; 2:
honi hänja gra napi. Hasta buscas la fanizithu
forma para que te pegue. Variante ata axahai (áxáhai) vi aventar tierra Ra doro
ata (ǎta) s 1. altar Ra jäi mäyabu̱ mi di nkue̱; hänge axhai. El toro está
hoki ya ata ga do, pa ha mi o̱teni ya enojado; por eso avienta tierra.
so̱cämbeni. La gente antigua hacía altares Variante axhai Sinón. päntsahai Véase
de piedras y allí realizaban su adoración. atsi, hai
2. púlpito Nara zi däkei bi thogi ha ra ñaxhai s el que avienta tierra
ata bi mänga ra ya noya gä tsofo. Un ntaxhai s herramienta con que se
anciano pasó al púlpito y dio unas avienta tierra
palabras de consejo. Sinón. mäkähutsi axi (ǎxi) s ajo Variante axo
ati (ati) vt 1. raspar (maguey) Ya uada dí ayunä (áyúnä) 1. vi ayunar Enä ge nuu̱
ati yoki ra pa, hin dí no̱ge. Raspo los ya jäi di ñupi ha ra mixa xa ayunä.
magueyes dos veces al día, no los medio. Dicen que la gente que toma la hostia en la
2. escarbar (arrastrando la tierra) Bu̱ käi misa ha ayunado.
ra dehe ati rá hai ra huähi. Cada que 2. s ayuno Ra ya jäi o̱te ya ayunä ha
bajan avenidas de aguas escarban la tierra ra to̱ho̱ ne o̱ta na ra sadi. Algunas
de la milpa. Pret. bi yati Act. indet. personas hacen sus ayunos en el cerro y
tati Sinón. 1: ami; 2: xemi hacen una petición. Sinón. 1: behe; 2:
ñatuatafi v rec ayudarse unos a otros bepi
a raspar los magueyes ayo (ǎyo) s pulga de perro Nuua bu̱i ya
ati (áti) 1. vt sacar (líquido) Dí ati ra ayo, ngeä ha ähä ua ra tsatyo. Aquí hay
dehe ha ra ju̱sdehe, ga ñunga ya do̱ni. pulgas de perro, porque aquí duerme el
Estoy sacando agua del pozo para regar las perro. Véase a, yo, tsatyo
flores. aki [Variante de aki] sacar (líquido)
2. vt servir (comida) Ati ya manza ga athä (áthä) vi desvelar Tata xui dí
hñuni pa ya ga ñuñhu̱. Sirve los platos athä, ngeä dí aki na ra be. Noche a
de comida para que ya comamos. noche me desvelo porque espío a un ladrón.
3. s mina Tenä ge Nju̱nthe be̱fi Pret. dá ñathä, dá athä Véase a, tähä
ndunthi ya ati. Dicen que en Pachuca ntathä, ñathä s desvelada, desvelo
explotan varias minas. Pret. bi yati Act. yathä s persona desvelada
indet. tati Sinón. 1 y 2: atsi
7 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ästi

atsi (átsi) vt 1. sacar (comida o líquido) äkui (äkui) vbt esconder (a alguien), ocultar
Ixo, uá atsi ha ra po̱the na xano ra dehe (a alguien) Ra bätsi dí äkuí ra dotfi pa
pa ga tsihu̱. Hijo, ve a sacar un jarro de hinda zi. Le escondo el azúcar al niño, para
agua del manantial para que tomemos. que no se la coma. Pret. bi ñäkui Act.
2. cucharear Ra bätsi ya atsi se̱he̱ ra indet. täkui Véase ägi, -bi
tu̱hu̱ ha ra manza. El niño ya cucharea äni (ä̌ni) vt mover Ra ndähi äni ya dänga
solo la sopa del plato. bai ga za. El aire mueve los árboles
3. desenzolvar Mä ga atsi ra ju̱the pa dä grandes. Sinón. hmäni
ño xá ñho ra dehe. Voy a desenzolvar el äni (äni) vt menear, mover Ra masei äni
caño para que corra bien el agua. ra sei nubu̱ ani na te̱ni ra sei. El
4. palear Yá gu̱xatatsi mä dada atsi ra pulquero menea el pulque cada vez que
hai ñani ngu ñani ha ra huähi. Los sirve un litro. Pret. bi ñäni Act. indet.
formadores de bordos de papá, palean täni Sinón. änti, uänti
tierra de un lado a otro en la milpa. Pret. ntäni s meneador (instrumento)
bi yatsi Act. indet. tatsi Sinón. 1 y 2: ntänsei s meneador de pulque
aki; 3: xami, xai; 4: ati, aki änte (ä́nte, ánte) Las oraciones entre llaves {}
tienen el ajuste sintáctico necesario para evitar
el uso del préstamo del español. 1. conj antes
de Änte gi ma, nda Xuua, tsi na ra zi
dehe. {Me̱to tsi na ra zi dehe, nda
Xuua, nepu̱ gi ma.} Antes de irse, don
Juan, tómese un refresco.
2. prep antes de (tiempo) Ante rá ngo ra
Ä skuela ya dí muntsi ra bojä. {Stí zo̱ rá
ngo ra ngunsadi ya dí muntsi ra bojä.}
ädiza (ädizǎ) s madera áspera Ya xithe̱
Antes de la clausura de clases colecto el
nuu̱ ba ha ya paxithe̱ ya ädiza. Las
dinero.
tablas que venden en las madererías son de
3. prep ante (persona) Yoho ya jäi bi
maderas ásperas. Véase ñädi, za
mai ante ra nzaya pa bi hñanthyä.
ädo (ä̌do) s piedra áspera Bu̱ ga nxaha dí
{Yoho ya jäi bi mambä nzaya pa bi
ñeste ha mä ndoyo ko na ra ädo. Cada
hñanthyä.} Pararon a dos personas ante
vez que me baño me restrego el cuerpo con
el juez; las carearon.
una piedra áspera. Sinón. tädo Véase ñädi,
änti (änti) vt menear, mover Dí änti ra
do
tei pa hinda zäti ha rá ua ra tse. Meneo
ägi (ägi) vt esconder, ocultar Ya meyabu̱
el atole para que no se queme en el fondo de
mi ägi ya bojä ha ra hai. Los antiguos
la olla. Sinón. äni, uäni, uänti
ocultaban el dinero debajo de la tierra. Pret.
ästi (ä̌sti) vt 1. aguzar, afilar Ra ntoza
bi ñägi Act. indet. tägi Sinón. komi
dí ästi pa dä ñofo xá ñho. Afilo el lápiz
ähä (ä́hä) 1. vi dormir Dí ähä nihi, ngeä
para que escriba bien.
dí pa nihi ha mä be̱fi. Me duermo
2. labrar Dí ästi na ra xithe̱ pa dä
temprano, porque voy temprano a mi
kongi. Estoy labrando una tabla para que
trabajo.
se alise.
2. s dormitorio Ha mä ähä bu̱i ya a ga
3. cepillar Ra xithe̱ dá tai xa ñädi
tsatyo. Hay pulgas de perro en mi
hänge dí ästi ko ra thukza. La tabla que
dormitorio. Pret. bi ñähä Sinón. 2:
compré está áspera, por eso la estoy
tähä
cepillando con la garlopa.
äkäo̱ni nukätsu̱di dormirse muy
4. podar Ya dí ästi ya bai ga hoga de̱jä
temprano y levantarse muy temprano
pa sta ñepu̱ ra panthi da roho. Ya
äjua (ä́jwa) s echadero de conejo Nuni ha
estoy podando las matas de higo para que
rá ua ra binto jani na ra äjua. Allí al pie
cuando venga el viento solano, retoñen.
del granjeno hay un echadero de conejo.
5. cortar Mä dada he̱ki ya ye̱za ha nuga
äti HÑÄHÑU — ESPAÑOL 8

dí ästi yá bini ko na ra manjuai. Mi t'ätsi Variante ätsi Sinón. 1: ko̱ste,


papá le corta las ramas a los árboles y yo kosti; 2: tsäti; 3: tsu̱ti; 4 y 6: ästi; 5:
les corto las espinas con un machete. poki
6. adelgazar Dí ästi na ra tsu̱to pa rá äxi (ä̌xi) vt 1. esquilar Ra Xuua äxi ya
mfotsi ra xifri mosei. Estoy de̱ti ha äxi xá ñho. Hingi he̱kua rá xifri.
adelgazando una vara para hacer la clavija Juan esquila el ganado lanar y lo hace bien,
del cuero. Sinón. 1: ätsi; 2 y 3: ko̱ste, no le corta el cuero.
kosti; 4 y 5: he̱ki; 6: tsu̱u̱ti Véase ätsi, 2. pelar, cortar el pelo Nuni tai bu̱i too
ätsi äxi ya jäi. En el centro hay quien le
äti (äti) vt revolver, preparar (revoltijo) corta el pelo a la gente.
Dá äti tsu̱ ra kamädäju̱ ko ya xätä. 3. robar Ya bo̱jä hätsi ya so̱tändäpo
Preparé un revoltijo de habas verdes con Monda, äxi ra me alfafa, äxi ga so̱te o
nopales. ga boja̱. Los camiones forrajistas que
ntäti s poxol, revoltijo transportan alfalfa a México, le roban al
äti (ä́ti) 1. vt apuntar (a alguien) Ho̱nse̱ dueño de la alfalfa, le roban en pacas, o en
dá äti mä ntsu̱be ko ra nte̱ngä bo̱shnä, dinero.
nuä bi mafi. Nada más le apunté con la 4. engañar Pret. bi ñäxi Act. indet. täxi
pistola a mi enemigo, y hasta gritaba. Sinón. 1: äxyo; 3: hati
2. vt atinar, acertar (disparo) Ra xito ntäxi s peluquería; peluqueada;
mi ja mädenthebe ra yabu̱ dá äti ko ra mucho ganado caprino; engaño
ñoho ra nte̱i. Al segundo tiro le atiné a täste s tijeras
la botella que estaba a cincuenta metros äxkayo (ä́xkayo, äxkäyo) s lechuza Mí
de distancia. thogi mänxui ra äxkayo, bi hñu̱xi ntse̱di
3. s puntería Bu̱i ya jäi ja ya hoga y tenä ge ra yo̱te. Anoche pasó la lechuza
ntäti. Hay personas que tienen buena y dio un chiflido fuerte; y dicen que es de
puntería. Sinón. 2: kahni, tsu̱di mal agüero.
ntäti s puntería äxyo (ä́xyo) vi trasquilar ganado lanar Ra
ätsi (ä̌tsi) vt 1. cepillar (madera) Ha ra Beto bí äxyo ha ya huähi ha na ra
paxithe̱ dá tai ku̱ta ya xithe̱, ne dá xipi xuditähi. Roberto está trasquilando en las
da ñätsi bestho. Compré cinco tablas en milpas bajo la sombra de un mezquite. Pret.
la maderería, y les dije que las cepillaran dá ñäxyo Véase äxi, yo
luego. ntäxyo s acción de trasquilar
2. sacar punta Mä ntoza dí ätsi pa ofo äye̱ (ä́ye̱) s 1. mano acertante Mä ñe̱i ra
xá ñho ha ra he̱mi. Le saco punta a mi äye̱, ngeä dá äti ra thandi ga xito ko na
lápiz para que escriba bien en el papel. ra do. Mi mano derecha es acertante
3. adelgazar Dá ätsi na ra tsu̱to ga porque le di al blanco, que era una botella,
meza pa na ra theti. Adelgacé una vara con una piedra.
resistente para un malacate. 2. buen tirador Mä tu̱, xi ra äye̱ ko ra
4. cortar, tumbar (espina) Ra Xuua tse̱ki nte̱ngä bo̱shnä nubu̱ di nkahni. Mi
ya ye̱thi, ha nuga dí ätsi yá bini. Juan hijo es un buen tirador cuando tira con la
tumba las ramas de los mezquites, y a esas pistola.
ramas yo les corto las espinas. ñäye̱ tiene buen pulso
5. podar Tata je̱ya dí ätsi ya bai ga
hoga de̱jä ha ya bai ga ixi pa xi dä
no̱ge ya pe̱ni. Año por año podo las
matas de higuera y las de durazno, para
que produzcan fruta abundante.
6. labrar (p. ej.: piedra, madera) Mäthoni
ra mu̱ni ne ra mu̱ti pa ga ätsi ya do.
Son necesarios el martillo y el cincel para
labrar la piedra. Pret. bi 'ñätsi Act. indet.
9 HÑÄHÑU — ESPAÑOL bayome

atrevimiento de separar a aquellos dos


hombres que estaban peleando.
3. energía, fuerza (del cuerpo) Ra dathi
ya ja rá valo dä ño. El enfermo ya tiene
energía para caminar. Sinón. 1: mui; 2:
no̱te; 3: tse̱di, nzaki
B bandera (bándéra) s 1. bandera, pabellón
Rá bandera de Monda pe̱tsi hñu ya
bá (bá) procl Indica el imperativo, de acción njäti. La bandera de México tiene tres
én otro sitio. Xuua, bá handi bu̱ ya ba hñui colores.
ra o̱ni. Juan, ve a ver si ya puso la gallina. 2. bandera (reg.), banderola blanca (usada
Bá e gi ñuni, ha bá ñafi bestho. Ven a como señal para anunciar que hay pulque)
comer, y vete a raspar inmediatamente. Rí Bí ja ra sei ha ra nä Adela; xini, bí to̱ge
ma bá kätsa ya me̱fi pa gi xo̱ni, pa da ra bandera ha ra tähi. Hay pulque con
ño ra be̱fi. Véte a ver a los peones para doña Adela; mira, está puesta la bandera
que les actives, para que avance el trabajo. en el mezquite. Sinón. 1: beste
Variante uá barista (bárísta) s varista (reg.),
bá (bá) procl Indica la 3.ª pers. del pret., de colaborador del juez auxiliar para avisar a la
acción en otro sitio. Mängu̱nde ra nzaya bá gente Ra varista bi thogi mäxudi nihi bi
mihi ra hyote ha rá ngu nará mo. mä ge dä ma ra mfoxbe̱fi ya jäi ha ra
Anteayer el juez aprehendió al asesino en la ngunsadi. El varista pasó en la madrugada
casa de uno de sus tíos. para decir que la gente va a ir a la faena de
badu (bǎdu) s pato Bu̱ ra ya badu ya la escuela. Sinón. nzu̱tbi, nzu̱thuí
mbängi, ne ra ya maxo. Hay unos patos barri (bárri) s barril Ra duksei bi zämi
silvestres y otros domésticos. Sinón. pato na barri ra sei ga ndenthebe litro. El
baga (bǎga) s vaca Ra baga bi nestihi, rescatador de pulque retuvo un barril de
ngeä tsa na ra tsateginue. La vaca se pulque de cincuenta litros. Sinón. tso̱nza,
echó a correr porque le está picando un za, te̱ni
tábano. baxa (bǎxa) s 1. basura o desecho (de la
nxubga s vaca (hembra) mies) Boni ndunthi ra ju̱ habu̱ bi bogi ra
bagre (bǎgre, bagre) s 1. bagre (pez de río) baxa. Está regado mucho frijol donde
Ra bagre hingi yo habu̱ xa hñe ra dehe, amontonaron la basura.
hange tsa dra ju̱ ko ra xitä. El bagre anda 2. desperdicio (que sale después de colar
donde no tiene mucha profundidad el agua, algo) Ra baxa po̱ni ha ra deheju̱ni
y se puede agarrar con la red. matsi ha ra de̱thä mati, umfu̱ ra
2. bagre, araña de sol Ra bagre yo ha ya tsu̱di. El desperdicio que salga del agua
do o xa nthitsa ha ya ye̱stä. La araña de masa colada del maíz sancochado,
bagre anda en las piedras o está oculta en dénselo al puerco. Sinón. 1: paxi, paha,
las pencas de los nopales. Sinón. 1: hñafi; 2: mfatsi, mbongi
be̱xhuä baxjua (bǎxjua) s Navidad Mäje̱ya ra ngo
baha (bǎha) vi pegarse (atole, leche) Bu̱ gi ga baxjua dá bu̱itho ha mä ngu. El año
hñoka tei mäthoni hingi tsaya gi äni pa pasado en la fiesta de Navidad, nada más
hinda baha. Si haces atole necesitas estuve en mi casa. [Esp.: pascua]
moverlo constantemente para que no se bayo (bǎyo) s rebozo Hñuxa ri bayo bu̱
pegue. Sinón. uete gi ma tai. Póngase su rebozo si va a la
balo (bálo) s 1. valor, precio Nuä mä plaza. Sinón. thuye̱, ze̱njua
mboni dá pa himbi jutki ngu rá balo. No bayome (bǎyome) s rebozo tejido Mä
me pagaron el valor del animal que vendí. bayome dí hu̱ ti ha mä xu̱tha bi ku̱gi ora
2. atrevimiento, audacia Nuni ra ño̱ho̱ ndi du̱ti rá zibe ra ronjua. Mi rebozo
bi me̱tsa rá valo bi heke nuyu̱ ya ño̱ho̱ tejido, que me pongo en la espalda, se
mi tuhni. Aquel hombre tuvo el
bazu HÑÄHÑU — ESPAÑOL 10

rompió en el momento en que apretaba la que ya tiene muchos hijos y todavía es una
trama del ayate. Véase bayo, pe mujer joven. Variante bätsabe̱hñä Véase
bazu (bázu) adj 1. velludo, velloso Bu̱i ya bätsi, be̱hñä
jäi ya bazu yá ye̱. Hay personas que están bäsdänxu (bäsdänxu) s mujer fuerte a
velludas en las manos. pesar de sus años Nuni ra be̱hñä ya pe̱tsi
2. peludo (animal) Dí pe̱tsi na ra ndunthi ya je̱ya ha tobye̱ ra bäsdänxu.
tsatyo ra bazu. Tengo un perro peludo. Aquella mujer ya tiene muchos años y
3. pachón Nu ya tu̱ka bazu tsatyo, todavía está fuerte físicamente. Véase bätsi,
kotuabi yá da nu yá xi. A los perros dänxu
pequeños pachones, el pelo les cubre los bäsjäi (bäsjäi) s joven (persona) Nuni ra
ojos. Sinón. 2 y 3: xirgo ño̱ho̱ tobye̱ ra bäsjäi ha ya di hñeni de
bazu kämyo (bázu kä́myo) cardón ya hmehño. Aquel hombre todavía está
espinudo. joven y ya está enfermo de los riñones.
bazu ronjua (bázu rónjua) s ayate hebra, Variante bätsajäi Sinón. ntsu̱ntu̱ Véase
ayate xirgó (reg.), ayate mal hilado bätsi, jäi
Sinón. xinguye̱; xirgo bäsño̱ho̱ (bäsñó̱ho̱) s hombre joven Stá
bazumu̱i (bázúmu̱i) s persona con barriga nu ra ya jäi nuu̱ ya de mäyabu̱ ha
velluda Bu̱i ra ya däme ya bazumu̱i, ha tobye̱ ya bätsaño̱ho̱. He conocido a unas
nehe ya ye̱. Hay hombres que están personas que son antiguas y todavía son
velludos en la barriga y también en los hombres jóvenes. Variante bätsaño̱ho̱
brazos. Véase bätsi, ño̱ho̱
bädi [Forma secundaria de pädi] saber bätsi (bätsi) s 1. hijo (animal o humano)
bädi (bä̌di) s adivino Na ra pa bi fekägi Tenä ge ra keñä hingi tede gatho yá
na mä tsanza, pe pa dá tsu̱di dá ambabi bätsi; mäde tsi. Dicen que la víbora no cría
na ra bädi pa dá pädi too xkí bekägi. a todos sus hijos, se come a la mitad.
Una vez me robaron mi camión, pero para 2. niño, niña, criatura Ya hingi ñe̱nga
encontrarlo le pregunté a un adivino para yá bätsi ha ra ngu ga nsadi koñä
dar con el que me lo había robado. Véase ndunthi. Ya no caben los niños en las
pädi aulas de la escuela porque son muchos.
bähi (bä̌hi) [Pret. de pähi] adormecerse, 3. cría Rá bätsi ra nxubga di hñeni,
entorpecerse (alguna parte del cuerpo) Nunä hänge hingi ne dä ntsu̱. La cría de la
ra be̱fi ga ntu̱ngi di bähi yá ua na. Con vaca está enferma, por eso no quiere
este trabajo que se hace en cuclillas se mamar.
adormecen los pies. jabätsi vi adoptar como hijo
mbähi s adormecimiento mbätsi vi ser menor de edad
mbähi adj adormecido bätsi (bä́tsi) 1. adj joven Ya jäi bätsi di
bämhñä (bä̌mhñä) s sabio Bu̱i ndunthi ho dä ntso̱nte habu̱raza. El gusto de las
ya ño̱ho̱ xa nxadi ha nubye̱ ya bämhñä. personas jóvenes es pasearse por
Hay muchos hombres que han estudiado y dondequiera.
ahora son sabios. Véase pädi, ñä 2. vi estar joven Tobye̱ dí bätsi, hange
bänte (bä̌nte) 1. s súplica Rá bänte ri dí ne ga ma ra nguga nsadi. Todavía
thuhu maha gi faxki. Por amor a tu estoy joven, por eso quiero ir a la escuela.
nombre ven a ayudarme. (lit.: la súplica de tu be (bé) s 1. ladrón, ratero Tenä ge ya be
nombre) ku̱ti ha ya ngu, ha ya dakate yo ha ya
2. vt suplicar, rogar, pedir un favor ñu. Dicen que los rateros entran en las
Hängu dí bäntebi, pe hingi yo rá mu̱i. casas, y los asaltantes andan en los caminos.
Tanto que le suplico, pero no se le 2. asaltante, asaltador Tenä ge
enternece el corazón. mäme̱to mi yo ya be mi taki ya
bäsbe̱hñä (bäsbé̱hñä) s mujer joven Dá neñu. Dicen que antes andaban
handi na ra be̱hñä ya pe̱tsi ndunthi yá asaltantes que asaltaban a los viajeros.
bätsi ha tobye̱ ra bäsbe̱hñä. Vi una mujer Vocal nasal: bë Véase pe
11 HÑÄHÑU — ESPAÑOL bentho

beba (beba) s ladrón de leche (que mama misma lo que has de hacer en la cocina, no
la leche de otra que no es su madre) Yobu̱ es necesario que te lo esté diciendo.
na ra tu̱nxi ya ra dängi ra beba. Por 2. meditar, reflexionar Tu̱, bense̱ ua xá
ahí anda un cabrito ya grande que es ladrón ñho nuä gí o̱te ua hinä, nubye̱ ya gí
de leche. Vocal nasal: bëba Véase pe, ba nti. Hijo, medita por ti mismo si está bien
behe (běhe) 1. vi ayunar Bu̱i ya jäi di lo que estás haciendo o no, ahora que ya
behe na pa, ngeä njabu̱ ya nzäi. Hay te emborrachas.
personas que ayunan un cierto día, porque 3. imaginar Ra yoskuela bi hoka na ra
así es su costumbre. koi nuä bi bense̱. El estudiante hizo un
2. s Cuaresma Ya pa ga behe jätsi ngu dibujo de algo que se imaginó.
dä thogi Ndäpa. Los días de Cuaresma 4. saber (sin la intervención de otro) Ra
terminan pasando Semana Santa. nsu uädri ya bense̱ nuä dä me̱fi ha ra
3. s viernes Ga mabu̱ na behe ga uädri. El jardinero ya sabe lo que ha de
tso̱ñäi. Voy por allá un viernes a hacer en el jardín.
visitarte. 5. decidir (por sí mismo) ―Ngu dí ne ga
4. s ayuno Ra behe to̱te ga sabdo. El nxadi ha ngu hinä. ―Ngu bense̱ nuä gi
ayuno lo hacen los sábados. Vocal nasal: ne gi pe̱fi pa hinto gi pe̱tsi. ―Como
bëhë Sinón. 2: Däbehe que quiero estudiar y como que no.
mbehe s viernes ―Pues decide tú mismo lo que has de
beni (běni) vt 1. recordar Xahmä gí beni hacer para que no culpes a nadie.
ra kohi dá kohu̱ ra paä. A ver si 6. mal interpretar ―Xi bu̱i ndunthi ya
recuerdas el convenio en que quedamos ese be̱mfeni. ―Ä xähmä hingo gí xikaua.
día. ―Go gí bense̱, nuga hinte dí xiai.
2. pensar Ya dá beni te ga o̱te. Por fin ―Hay muchos estúpidos. ―A ver si no
pensé lo que voy a hacer. me lo estás diciendo a mí. ―Tú mismo lo
3. creer, confiar Ri nänä beni ge gi mal interpretas; yo no te dije nada.
nxadi, ha nege gi o̱tadondo tho. Tu Variante bense̱he̱ Sinón. 4: pädise̱ Véase
mamá cree que estás estudiando, y eso que beni, se̱he̱
nada más te haces el tonto. bentfani s res robada Ya xa jota fadi ya
4. pensar Ya bätsi ho̱nda ra nteni beni. mantfani ga bentfani. Ya encarcelaron a
Los niños solo piensan en jugar. los vendedores de reses robadas. Véase pe,
5. inventar Nu ya jäi di nxadi dä hoka ndämfri
ra ñethi bi beni hanja dä hyoki ra bentya (béntya) vt ventearse Mä fani dä
ñethi mpihi ko yá mo ra nanxa. Las tsiti ha xkí xanthe, kongeä bi bentya na
personas que hacen medicinas inventaron ra ye̱, nubye̱ nku̱ntsi. Abrevé mi caballo
un método para sacar la penicilina de lo y había sudado, y con eso se venteó de una
podrido de la naranja. mano y ahora manquea. Sinón. xo̱ge,
6. extrañar Mä nänä bi du; hingi tsa ga kuentä
puti ha ma mfeni, xi ntse̱di dí beni. bentho (béntho) vt 1. recordar nada más
Desde que falleció mi mamá no puedo Dí bentho nää ra paä dá be̱di mä bojä,
borrarla de mi mente; la extraño mucho. ge mi nsabdo. Nada más recuerdo el día
bentho vt recordar todavía; que perdí mi dinero; fue un día sábado.
memorizar 2. extrañar Bentho rá nänä ra
feni s conmemoración tu̱nthfani, hänge mafi. El becerro
mfeni s mente, memoria, todavía extraña a su madre; por eso
pensamiento, imaginación brama.
beni ra mfeni piensa casarse 3. memorizar Ra yoskuela gatho
bense̱ (bénse̱) vi 1. pensar por sí mismo bentho nuä bi sahni ha ra skuela. El
Tixu, bense̱ nuä gi pe̱fi ha ra ku̱ni, estudiante ha memorizado todo lo que le
himähyoni ga xiai. Hija, piensa por ti enseñan en la escuela. Sinón. 2: hñei; 3:
mepya Véase beni, tobya
beni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 12

beni (beni) s robagallinas Véase be, o̱ni te xkí ñägiu̱, mi enä: nuga stá äkuí rá
beñäjuä (béñäjuä̌) vi encomendarse a be̱nto ra tsibi mädetho ha ra hnini, nuga
Dios Véase beni, Ajuä stá äkuí ra dehe ha ra to̱ho̱. Los malos
berro (běrro) s berro Ra berro xi xa ku̱hi espíritus platicaban de lo que habían
ga kani, ha nehe ra ñethi, nä. El berro escondido, diciendo: yo le he escondido al
es sabroso guisado como el quelite, y rey el fuego en medio de la ciudad; yo le he
también dicen que es medicina. Sinón. kani escondido el agua en el cerro.
dehe be̱xo (bě̱xo) 1. vt pesar Ra ma di be̱xo
bete (bete) s 1. traicionero (que ataca gatho nuä pa, ngu ra ñi, ra dädimaxi.
repentinamente) Bu̱u̱ ya tsatyo ya bete, El vendedor pesa todo lo que vende, como
ngeä hingi fo̱ge pa dä ntsate. Hay perros los picantes y los jitomates.
que son traicioneros, porque no ladran al 2. s peso (moneda) Nubye̱ ra bojä ga
atacar. be̱xo ra tu̱ki ne huxa rá koi na ra
2. traidor (que no demuestra sus malas jäi. Ahora la moneda de a peso es chica y
intenciones) Ra jäi ra bete hingi zote, tiene la imagen de una persona.
pete tho. La persona traidora no habla, 3. s trompa (del marrano; fig.) Ko rá
ataca a uno sorpresivamente. Vocal nasal: be̱xo ra tsu̱di utsi ra hai. Con su
bëte Véase pete trompa el marrano escarba la tierra.
bete (běte) vi acobardarse (no poner Sinón. 3: xiñu
resistencia) Ya tsatyo ne dä za rá ñoui, bi (bi) procl Indica la 3.ª pers. del pretérito;
pe nuä o̱te di bete pa hinte dä to̱tue. requiere la forma B de la raíz. Mände bi
Cuando los perros quieren morder a su mfayo ra Xuua nu mí ma ra beni rá
compañero, lo que hace el otro es nänä. Juan pastoreaba ayer mientras su
acobardarse para no ser agredido. mamá se fue a lavar.
bexa (běxa) s 1. borrega madura Dá bi (bi) vi 1. temblar Bi ra hai ntse̱di ¡ai
tsu̱hni ha mä huähi ra ya bexa xkí yu̱ti. zidada! La tierra está temblando fuerte, ¡ay
Encontré en mi milpa que unas borregas se Dios!
habían metido. 2. temblar (de miedo) Mände ma xa tho
2. persona iletrada (fig.) Dä ma na too mä däme ha xi ndí bi ko ra ntsu ha
pädi dä ñäui ya mbo̱ho̱, nuga te dä tobye̱ dí bi. Ayer iban a matar a mi
me̱ki, ngu drá bexa. Que vaya con los esposo, y hasta temblaba de miedo, y
jefes alguien que sepa hablar; yo, ¿para todavía tiemblo. Pret. dá mbi
qué sirvo?, no sé expresarme. (lit.: soy una Sinón. huäti, binti
oveja) [Esp.: oveja] Sinón. de̱ti bí (bí) procl Indica la 3.ª pers. del presente, de
ndubxa s borrega enferma, borrega acción en otro sitio. Bí xofo ya jäi ha rá
entelerida huähi ra Xuua. La gente está cosechando
nxubxa s oveja (hembra) en la milpa de Juan. Ndí honi nambu̱ ha
bexiga (béxíga) s ampolla Ho̱nse̱ ndí xei bí oua ha na rá buxa mä pikäze̱xjo. Lo
na ra otsi ko ra bu̱hu̱ , kongeä bi bo̱ho̱ estaba buscando en otro lado, y aquí está en
na ra bexiga ha mä ye̱. Solamente estaba uno de los bolsillos de mi pantalón. Ra
escarbando una cepa con una barreta, y por Xuua bí hä ya dutu Monda pa di paua.
eso me salió una ampolla en la palma de la Juan trae ropa de México para venderla
mano. aquí.
beza (beza) s ladrón de madera (leña o Bido (Bido) Bidho (balneario cerca de
árbol vivo que trozan) Véase be, za Tasquillo) Ha ra nsaha Bido, ra dehe nixi
bethui (bethui) s ladrón de aguamiel ¡Xi ntse̱ xa pa, ha ni xa tse̱. En el balneario
yo ya bethuí! bi huibga mä tafi. ¡Cómo del Bidho, el agua ni está muy caliente ni
andan ladrones de aguamiel! Han sacado mi está fría. Sinón. Nxido
aguamiel. Véase be, tafi bindo (bǐndo) adj pinto Mä zi bindo
be̱nto (be̱nto) s rey (nombre dado a un rey ndämfri ra taxi ko ra mboi. Mi vaquita
por un mal espíritu) Ya tsondähi mi mpede pinta es blanca y negra. Sinón. be̱xä
13 HÑÄHÑU — ESPAÑOL bola

bindode (bǐndóde) s animal que tiene una bobahi (bǒbáhi) s corazón de la palma
estrella en medio de su frente o persona con Ko rá bobahi dá hoki na ra njokdoyo.
pinta en la frente Bu̱i ra ndämfri ha ra Con el corazón de la palma hice una
jäi ya bindode. Hay reses y personas de escobeta para limpiar el comal.
frente pinta. Sinón. be̱xäde Véase bindo, Sinón. mu̱hmi, mu̱mhni Véase bahi
de bobahi (bǒbáhi) s palmera Véase
bindode̱thä (bǐndóde̱thä) s maíz pinto, bobahi
maíz negro Véase bindo, de̱thä bodoki (bodóki) s 1. chipote, chichón Bi
bindoju̱ (bǐndójǔ̱) s frijol pinto Ra de̱thä taki na ra mpu̱tsi ha mä de, ha kongeä
dá poti mähye̱gi ko ra bindoju̱. Sembré bi bo̱ho̱ na ra bodoki. Me dieron un
el maíz junto con el frijol pinto. puñetazo en la frente y con eso me salió un
Sinón. be̱xju̱ Véase bindo, ju̱ chipote.
bindouada (bǐndóuada) s maguey pinto, 2. nudo Ra me̱i nte̱i dá hokua ra ya
maguey meco Véase bindo, uada bodoki ha ra ñäni, pa dä ziti. Le hice
bindozate (bǐndózate) s tigre Ha ra unos nudos en la punta al chicote de yunta
xäntho̱ yo ra bindozate. El tigre anda en para que duela. Sinón. 1: ndodi; 2:
la sierra. Sinón. be̱xazate Véase bindo, thutsi
zate bohai (bóhai) s cucharilla (planta de pencas
binu s aguardiente, vino Sinón. ithe angostas y largas) Ha rá gosthi nijä bai na
bistho (bistho) vi preocuparse por temor ra kani nthoki ko ya ye̱ ga bohai. En la
Mände dá mipabi rá nxutsi ra nangu ha puerta de la iglesia está un arco adornado
nubye̱ ya di bistho hämu̱ dä tsontkagi con pencas de cucharilla. Véase bo, hai
ha ra tsu̱tbi. Ayer agarré a la muchacha boi (boi) s 1. buey Ra boi ya hingi ñoui
del vecino, y ahora estoy preocupado de ya nxubga. El buey ya no se encela con las
cuándo me va a citar en el juzgado. vacas.
Variante bitho Sinón. ndo̱mtho Véase bi, 2. toro castrado Tenä ge ya boi mäna o
-tho yá tse̱di de ge ya idro. Dicen que los
Bitehe (Bitehe) Vitejé (ranchería de toros castrados tienen más fuerzas que los
Huichapan) Bu̱i ngu gohonthebe ya jäi enteros.
nuni Bitehe. En Vitejé viven cerca de boi (bói) adj negro, prieto Dí honi ra ya
cuatro cientos habitantes. bantsi ga thähi ra boi. Necesito unas
Bithi (Bíthi) El Mezquital (barrio de Santiago madejas de hilo negro. Véase mboi
de Anaya) Ya boti ga de̱thä nuni Bithi bi bojä (bojä) s dinero Tenä ge ra tsondähi
tsoki ngetho bi zo ra zuue. Allá, en El di jame̱ti ra bojä tagi. Dicen que el diablo
Mezquital, se echaron a perder algunas se adueña del dinero enterrado.
siembras de maíz por la plaga que les cayó. bola (bóla) 1. vt envolver Ra meni di bola
bithä (bithä) s pesadilla Ra bithä bi ehe nu ya dutu xá ntso ne pa me̱fa dä
de ra tsomfeni, hänge mähyoni dä feni meni. La lavandera envuelve la ropa que
ho̱nse̱ nuä xá ñho, o de Ajuä. La está sucia para después lavarla.
pesadilla viene del mal pensamiento; por eso 2. vt amontonar Ya me̱fi ya di bola ya
es necesario pensar solo en el bien o en gavilla ga hogä ndäpo. Los peones ya
Dios. Véase bi, tähä están amontonando las gavillas de alfalfa.
bo (bǒ, bo) vi limpiar Ko ra xite̱ di bo ya 3. s balón, pelota Nu ra bola ndí
dutu ha hinge nso̱ke ko ra xabo. Se ñeñhe bi gä rá ndähi. El balón con el
limpia la ropa con el xite y no solamente con que jugábamos se desinfló.
el jabón. 4. s tumor Ra ñei enä ge o na ra bola
bo (bǒ) s quiote, bohordo Rá bo ra uada ha mä mu̱i. El médico dice que tengo un
xa ñu, geä dri thu. El quiote de maguey tumor en el estómago. Sinón. 1: pantsi,
que está dulce es el que hornean. Variante toti; 2: mundo, muntsi, pantsi; 3:
bo nuni
boladejuego HÑÄHÑU — ESPAÑOL 14

boladejuego (bóládéjuégo) s bola de fuego pa gatho ngati. La hormiga de miel


¡Xi mähotho ra do̱ni ri boladejuego! Dí tiene miel del pecho para abajo.
ne ra ya zi ye̱ gi bahagi pa ga u̱ti ha mä Sinón. vinuxäju̱, bifoxäju̱ Véase bota,
ngu. ¡Qué bonito florecen tus bolas de xäju̱
fuego! Quiero que me regales unos bracitos botua (bǒtua) s pantorrilla Xá ñu̱ mä
para plantarlos en mi casa. botua ko rá nzabi ra hneñu. Me
Sinón. noxado̱ni duelen las pantorrillas por la caminate.
bongbe̱to (bongbe̱to) s bisnieto Mä mu̱di Sinón. fo̱tango̱, badaua, gotua
bongbe̱to tobye̱ dá handi bi nthäti. Yo vi bothi [Variante de botähi] mezquital
cuando se casó mi primer bisnieto. Véase botsu̱ta [Variante de botsu̱ta]
be̱to lechuguillal
bongi [Forma secundaria de póngi] sobró bouada [Variante de bouada] magueyal
bongxu (bongxu) s bisnieta Mä dada boxätä [Variante de boxätä] nopalera
tobye̱ bi hyandi rá nxube̱to, pe rá boxi (bóxi) s 1. gallo Ra boxi geä ra
bongxu ya hina. Mi papá todavía vio a su relo ra hyoya. El gallo es el reloj del
nieta, pero a su bisnieta ya no. pobre.
bopo (bópo) s trementina Ra bopo ya bai 2. favorito (fig.: para ganar) Ra Xuua geä
ga za ranaño ya ku̱hu̱. La trementina de mä boxi. Juan es mi favorito. Sinón. 1:
los árboles es de diferentes colores. menjä, menjä, tamfo̱
bordo (bǒrdo) s 1. bordo Ha rá ñäni ra boxjua (bǒxjua) vi oxidar Nzäntho dí
huähi dí hoki ya bordo pa ga u̱ti ya tsogi mo̱te mä juai, hänge ya bi boxjua
uada. Estoy formando bordos en las orillas ko ra xaha. Siempre dejo afuera mi
de la milpa para plantar magueyes. cuchillo, por eso ya se oxidó por el rocío.
2. represa Ya dí natsi ya bordo ha ra bota (bǒta) s quiote de maguey Ra bota
ju̱the, pa ga ñunga ra de̱thä. Ya estoy ora do̱ni, ngeä ya bi ñätsi. Cuando
atravesando represas en la zanja para florece el quiote de maguey es cuando ya
llegó a la madurez. Véase bo, uada
regar la siembra de maíz. Sinón. 1 y 2:
bo̱chu s bisabuela Sinón. bo̱tsu, zuzu,
nthaki, tatsi; 2: hno̱tse
nita
bosti (bǒsti) vi 1. estar enmugrado, estar
bo̱da (bo̱da) s 1. lagaña, legaña Xa
tieso de mugre Rá dutu ra yafi xa bosti
nte̱ta mä xida ko ya bo̱da. Mis pestañas
ko ra tafi. La ropa del tlachiquero está
están pegadas por las lagañas.
enmugrada con aguamiel.
2. mal de ojo, enfermedad de los ojos
2. estar mugroso Mä tu̱ xa bosti rá hmi Tsu̱ki ya bo̱da; hingi tsa ga handi ra
ko ya nxanthe. La cara de mi hijo está hyatsi. Se me pegó una enfermedad de
mugrosa por el sudor. Véase mboi los ojos y me molesta la luz. Sinón. 2:
bota (bǒta) s odre, bota Mi mbaxjua dá mbo̱da Véase po̱ho̱, da
ho na ra täxi ne dá pu̱nti ra bota. En la hñen gä bo̱da está enfermo de mal de
navidad maté un chivo y le quité la piel para ojo
hacer una bota. Sinón. xifri mosei na bo̱da ra nde̱ga un poquito de
ze̱bota s cuero viejo, odre viejo; bota manteca
vieja bo̱da (bó̱da) vi estar lagañoso Ya da ra
botansei (bǒtánsei) s 1. cuero de pulque bätsi bo̱da, ua mä dä zu̱di ya u̱da. Los
Dá ma ra tsosei; de mäñu bi fege ra ojos del niño están lagañosos; a la mejor le
botansei, pe dá coti co ra xibo. Fui a va a pegar la enfermedad de mal de ojo.
trajinar el pulque y en el camino empezó a bo̱fotsu s tatarabuela
gotear mi cuero de pulque, pero lo tapé con bo̱gu (bo̱gu) s cerilla (reg.), cerumen Ra
corazón de zacate. bo̱gu ra kasti ha xá nju. La cerilla es
2. cacto de barril Variante botasei Sinón. amarilla y amarga. Ra bo̱gu geä ra
1: xifri Véase sei hyaki ra gu. El cerumen es la mugre del
̌ ) s hormiga de miel,
botaxäju̱ (bǒtáxäju̱ oído. Variante bo̱sgu, bo̱dgu, bo̱zgu
busilera Ra botaxäju̱ po ra tafi de rá tiñä Véase po̱ho̱, gu
15 HÑÄHÑU — ESPAÑOL bo̱kuäbastä

bo̱hai (bo̱hai) s 1. lodo, fango Ra tsu̱di bo̱ñu (bo̱ñu) s moco Joti rá xiñu ra bätsi
di nxaha ha po ra bo̱hai. El cerdo se baña ga bo̱ñu. La nariz del niño está tapada con
en fango encharcado. mocos. Sinón. baxi Véase po̱ni, xiñu
2. cieno, légamo Mänxui bi ñuni ra bo̱shnä (bo̱shnä) s 1. bala Dá tsu̱di na ra
huähi ha nubye̱ xi ja ra bo̱hai. La milpa bo̱jä de na ra bo̱shna, mä ga fotsuabi ha
se regó anoche y ahora es puro cieno. ra ua mä theti. Encontré un casquillo de
Véase po̱e, hai bala; voy a metérselo a la pata del
bo̱jä (bo̱jä) s 1. fierro, hierro, todo metal malacate.
Ra gosthi de mä ngu ga bo̱jä. La puerta 2. balazo Manxui bi nja ya bo̱shnä.
de mi casa es de fierro. Anoche hubo balazos.
2. coche, camión, autobús, carro Dá tai 3. plomo Dá tsu̱ na ra bo̱shna ya xa
na mä bo̱jä pa ra nthengado. Compré tsäti. Hallé un plomo ya quemado.
un camión para acarrear materiales. 4. tiro, disparo Nuu̱ ya be de mänxui,
Sinón. 2: tsanza bi te̱mbabi ya bo̱shnä. A los ladrones de
bo̱jä ra bo̱shnä pistola, escopeta, rifle, anoche, les dieron de tiros. Véase zänä
retrocarga bo̱to (bo̱to) s liendre Tenä ge ra bo̱to
dänga bo̱jä máquina pesada geä rá mädo ra to. Dicen que la liendre
hñaxbo̱jä, hñaxabo̱jä s avión es el huevecillo del piojo. Véase po̱ho̱, to
bo̱ka (bó̱ka) s bravo Dí pe̱tsi na ra mbo̱to vi estar lendroso
tsatyo, xi ra bo̱ka. Tengo un perro muy bo̱the (bo̱the) s alga Ra bo̱the ra kangi
bravo. Sinón. zate ha xá ntudi ngu ra xiyo. El alga del
bo̱kue̱ (bǒ̱kue̱) 1. s persona irritable, agua es verde y es blandita como la lana.
persona colérica Bu̱i ra ya jäi xi ya Véase po̱ho̱, dehe
bo̱kue̱. Hay personas que son muy bo̱tsu (bo̱tsu) s bisabuela Mä bo̱tsu bi du
irritables. ga ntete ha mä bo̱xta bi du ya mrá
2. vi enojarse, irritarse, airarse (reg.) däkei. Mi bisabuela murió embrujada y mi
Xi bi mbo̱kue̱ mä dada koñä histá pe̱fi bisabuelo murió ya anciano.
nuä bi be̱pki. Se enojó mucho mi papá Variante bo̱chu
porque no he hecho lo que me ordenó. bo̱xhyadi [Variante de mbo̱xhyadi] oriente
Sinón. 1: kue̱se̱, kue̱xji, zo̱tmu̱i; 2: nkue̱ bo̱xta (bo̱xta) s bisabuelo Mä bo̱xta ne
Véase po̱ho̱, kue̱ mä bo̱chu, ya hindá pädiu̱. Ya no conocí
bo̱mu (bo̱mu) s tripa de calabaza Nuu̱ ya a mi bisabuelo ni a mi bisabuela.
bo̱mu gi muntsi pa gi umbabi ya tsu̱di. Sinón. mbongxita, mbongaxita Véase xita
Juntas las tripas de calabaza para dárselas a bo̱yo (bo̱ yo) s 1. seso Rá bo̱yo ra de̱ti
los puercos. Véase po̱ho̱, mu xá ku̱hi. Los sesos de ganado lanar son
bo̱ne (bo̱ne) s sobra, desecho, desperdicio sabrosos.
(de alimento) Mä bo̱ne ga thuhme bi zi ra 2. tuétano Rá uagandoyo ra yo kä ra
mixi. El gato se comió mis sobras de pan. bo̱yo. El hueso de la pata de chivo tiene
Sinón. gine, mbongi Véase po̱ho̱, ne tuétano.
bo̱ni (bó̱ni) s 1. salida Yaä rá bo̱ni ya bo̱za (bó̱zá) s bosque
yoskuela zu̱nga yoho nde. La hora de Mabo̱za Zimapán
salida de clase de los alumnos es las dos de bo̱zaju̱ (bó̱záju̱) s frijol cimarrón Tenä ge
la tarde. ra bo̱zaju̱ di thu ngu ra yo. Dicen que el
2. fin (de un período de tiempo) Nubye̱ rá frijol cimarrón se hornea como la barbacoa.
bo̱ni ra je̱ya stá beni ga ma ra gati. En Véase ju̱
este fin de año he planeado una bo̱kuä (bo̱kuä) s camote Ra bo̱kuä dri
excursión. tä ngu ya thengo̱. El camote lo cuecen
bo̱nju̱ (bó̱nju̱) s frijol ayocote Ra bo̱nju̱ como los tamales.
hintsu̱ dí ho ga poti, ngeä xi ra dängi ra bo̱kuäbastä (bo̱kuä́bástä) s camote de
ju̱. Casi no me gusta sembrar el frijol garambullo Ra bo̱kuäbastä bí ehe ha
ayocote porque su frijol es muy grande. na ra bai ga bastä ra base̱, ha nu rá
brá HÑÄHÑU — ESPAÑOL 16

bo̱kuä tsi. El camote de garambullo viene nto̱tbuhla s acción de hacer burla


de una mata de garambullo aislada, y es o̱tabuhla vi burlarse
comestible. Véase bo̱kuä, bastä yo̱tabuhla s persona bromista,
brá (brá) procl Indica la 3.ª pers. del pretérito, burlona
actor indeterminado, de otro sitio. Brá tsi ra bunchi (bǔnchi) vt embucar (reg.), cargar
Xuua Monda da mpe̱fi. A Juan lo trajeron (al niño en la espalda) Ora hingi ne dä yo
a trabajar aquí en México. mä bätsi dí bunchi ha mä xu̱tha. Cuando
bri (bri) procl Indica la 3.ª pers. del pretérito, no quiere caminar mi niño lo embuco en mi
actor indeterminado de acción en otro sitio. Ja espalda. Variante mbonchi Sinón. mbuku,
ra hmuntsi bri thahni ra Xuua da ndusthä
nzayabye̱. Eligieron a Juan en la asamblea burru (búrru) s burro Ra burru geä na
para que sea juez ahora. ra mboni bí hä ra za, ra dehe. El asno es
brí (brí) procl Indica la 3.ª pers. del presente, el animal en el que se trae la leña y el agua.
actor indeterminado, en otro sitio. Ha ra Sinón. no̱ndo, ro̱ge
ngunsadi brí thahni nuu̱ ya bätsi mä da buxa (bǔxa) s 1. bolsa Dá tanga na ra
nei. En la escuela están escogiendo a los buxa, pa ga u̱ta ya ñi. Compré una bolsa
niños que van a bailar. para echar los chiles.
bruha (brǔha) s bruja Tenä ge ra bruha 2. represa en los surcos Yá the ra de̱thä
di pomanatsi ra tsibi gá xui, nepu̱ thoki dá hokua yá buxa, pa dä zita ya dehe.
ya ua de ra ñähmu pa ri gäi, nepu̱ nuu̱ A los surcos del maíz les hice sus represas,
yá ua dä uatsi ha ya hñui, nepu̱ dä para que penetre el agua.
mpadi rá bai ga tani pa dä hñatsi dä ma 3. bolsillo, bolsa (de pantalones) Yá buxa
mä dä tsu̱ti ya bätsi ha yá xiñu, ha nu ra mä huitua di otsi, po̱ntho ra bojä. Los
ñoti na nzo̱ ha na hueti. Dicen que la bolsillos de mi pantalón están agujerados,
bruja salta haciendo cruces sobre el fogón en nada más se les sale el dinero.
la noche; luego se corta los pies, de las mbuxa vi inflar; hinchar; ampollar
rodillas para abajo, y pone los pies en los bu̱ (bu̱) vi zumbar Xi bu̱ ra ndähi. El aire
tenamastles; después se convierte en zumba mucho. Pret. bi mbu̱ Sinón. hñu̱xni
guajolote para ir volando a chupar a los bu̱do vt apedrear, ahuyentar a pedradas
niños por las narices, y su luz se prende y se Nuni ra mayo di bu̱do yá yo, ngeä hingi
apaga. Sinón. nzu̱gi ne dä ñuntho. Aquel pastor apedrea a su
bruho (brǔho) s brujo Tenä ge ya bruho ganado menor nada más porque no quieren
di xadi ga xui, pa o̱te ra ntete. Dicen que pastar. Sinón. tänkahni, te̱do, fodo
los brujos rezan en la noche para hacer bu̱gu (bǔ̱gu) 1. vt rapar Mä tu̱ dá bu̱gu rá
brujería. Sinón. ñete ñäxu, ngeä xi mi ku̱ ya to. Le rapé la
buhla (búhla) 1. vi burlar, tener en poco cabeza a mi hijo, porque tenía muchos
(una orden o reclamación) Dí reklamäbi piojos.
nuyu̱ ya bätsi hänja tu̱ki ya pe̱ni, ha 2. s animal que tiene orejas chicas Dí
nuyu̱ di buhla. Les reclamo a aquellos pe̱tsi na mä de̱ti ra bu̱gu. Tengo una
niños porque cortan frutas, y ellos nada más borrega de orejas chicas.
se burlan. 3. s soldado Dá handa ra ya bu̱gu bi
2. vt burlarse de (algo o alguien) Tenä thogi mi hä ya nzafi. Vi que pasaron
ge yobu̱ na ra däme mihi ya be̱hñä pa unos soldados llevando sus armas.
di buhla. Dicen que anda un hombre que Sinón. 1: bu̱ñä, doxhmo; 2: ntsigu,
agarra a las mujeres para burlarse de ntu̱gu, ñonte; 3: ndaro, du̱zgu, du̱gu,
ellas. Sinón. thentho dosku
buhla (bǔhla) s burla Ya jäi bi huatka bu̱lo (bǔ̱lo) s 1. persona rapada, persona
mä be̱fi, ya ra buhla to̱tkagi. Las gentes sin sombrero
destruyeron mi trabajo; ya es burla lo que 2. vi despuntar, rapar Sinón. bu̱ñä
me hacen. Sinón. nzistemä, ntsixtema, bu̱ni (bǔ̱ni) vt agitar, girar Ra mayo di
nteni, nteste bu̱ni rá fu̱i pa di pidi ya yo. El pastor
17 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ba

agita su sombrero para espantar a su bu̱xyä (bú̱xyä) s despeinado Nuni ra


ganado. nxutsi ra bu̱xyä, ngeä hingi tekuabi rá
bu̱nti (bu̱nti) vt 1. arrancar Tu̱, bu̱nti ra ñäxu. Aquella muchacha está despeinada
bo̱jä hmähä pa dä pati. Hijo, arranca porque no la peinan. Sinón. xagyä
mientras el camión, para que se caliente. bu̱tsi (bǔ̱tsi) vi 1. abultar Rá mu̱i ra
2. acelerar Tu̱, xi ra bu̱nti ra bo̱jä pa keñä di bu̱tsi bu̱ xa duti na ra dängu.
nihi ga tso̱ñhu̱. Hijo, acelera el camión La panza de la víbora se abulta cuando se ha
para que lleguemos temprano. Sinón. 1: tragado un ratón.
tso̱ge; 2: gunti 2. pandearse Ra jädo ra gädo bi hoki di
bu̱nthi (bu̱nthi) s 1. viento fuerte, aire bu̱tsi ya himi hoki xá ñho, ngeä ya mi
fuerte Tenä ge ra bu̱nthi hingi hopi ra jäi ti. La pared que hizo el albañil se está
dä jotsi ra hñä. Dicen que el viento fuerte pandeando; no la hizo bien porque ya
no deja respirar bien a las personas. estaba borracho. Sinón. 1: mboto 2:
2. remolino de aire Rabu̱ ra bu̱nthi käki me̱ngi
ya ngu. A veces el remolino de aire
destecha las casas.
3. huracán Ha mähuifi, tenä, ge ra
bu̱nthi di pu̱ntsi ya ngu. Dicen que en
el norte el huracán voltea las casas.
4. tormenta Ra bu̱nthi ga ye ho
ndunthi ya mboni nuu̱ yo ha ra
mbonthi. La tormenta mata a muchos B
animales; sobre todo aquellos que andan ba (bá) s 1. leche Ra maba ya adi dä
en el monte. Véase bu̱, ndähi hñutsi rá mui ra ba. El vendedor de leche
bu̱ñä (bǔ̱ñä) 1. vt cortar el pelo en forma pide aumento de precio de ese producto.
de cepillo, despuntar Ra xe̱ka nxutsi dá 2. pecho Tenä ge nubu̱ ya di ñu̱ ra
bu̱ñä, ngeä ku̱ ya to. Le corté el pelo a la nxutsi de ra mu̱di bätsi, ha rá ñäni ya
niña en forma de cepillo, porque tiene ba di poti. Dicen que cuando la
piojos. muchacha ya está en cinta de su primer
2. s cabeza rapada Sinón. bu̱gu, bebé se le hace una aureola negra en el
doshmo pecho alrededor del pezón.
bu̱ti (bú̱ti) vt 1. sacudir Nuni ra metsi, 3. pezón, teta Mä bätsi nubu̱ dí tsu̱ti
ngeä ja ra tse̱di, tooraza di bu̱ti. Aquel tsaka mä ba, ngeä xá nxähi yá tsi.
joven, como tiene fuerza, sacude a Cuando le doy de mamar a mi bebé, me
cualquiera. muerde el pezón porque tiene comezón en
2. mover (de lado a lado o en círculos) Ra las encías.
tsatyo nubu̱ hoti ra hmu bu̱ti ra tsu̱. 4. savia blanca Ja ra ya za ja yá ba xá
El perro mueve la cola cuando lo acaricia ntaxi. Hay algunos árboles que tienen
su amo. Ra ndähi di bu̱ti ya dutu stá savia blanca. Sinón. 2: moba 3: ñäxba,
ini. El aire mueve la ropa que he ñäba
tendido. kastaba s calostro
3. girar Dí bu̱ti ra nte̱ndo me̱to pa ga ndexba s leche aguada
e̱i ra do. Primero giro la honda para de̱maba s ordeñador
arrojar la piedra. ndexba vi cortar leche
bu̱tsi (bǔ̱tsi) vt 1. exigir Ra nzaya di ñäba s pezón; punta del pezón
bu̱tsi ya jäi ge ya dä juati dä unga ya ñäxba s leche buena
bojä. El juez le exige a la gente que ya ñäba s leche cruda; escasez de leche
termine de dar sus cooperaciones de dinero. rá ba ra Zinänä pulque
2. activar Ra hmu di bu̱tsi ya me̱fi. El tagi rá ba se le abulta la ubre, ya está
patrón activa a sus peones. Sinón. 1: preñada
japabi; 2: xo̱ni, ye̱ti, gunti, tihni tsoba s calostro de animal
babga HÑÄHÑU — ESPAÑOL 18

babga (bǎbga) s leche de vaca Di u̱gi clases de palmas, con diferente


mä mu̱i nubu̱ dí tsi ra babga. Cuando industrialización.
tomo leche de vaca me duele el estómago. bohmi s lugar de palmas, palmar
Sinón. banfani, banthuani Véase baga bahnäñu (bǎhnä́ñǔ) s camino sinuoso
bada (bada) s jarro Ya jäi tuksei häni Nuua xi mähotho ra ñu habu̱ dí yohu̱,
nte̱ni ko ya bada. Las personas que hingra bahnäñu. Está muy bueno el
rescatan pulque lo reciben medido con camino por donde andamos, no es camino
jarros. Sinón. xano sinuoso. Variante mahnañu
dämda s jarro grande Sinón. no̱ngañu Véase bahni, ñu
tsanbada s jarro mediano bahni (bǎhni) vi retornar Ja nuua di
tu̱mda s jarro chico bahni ya kochi, ya hingi thogi rí mani
badaua (badaua) s pantorrilla Nu ndrá matsu̱. Aquí es donde retornan los coches,
bäsjäi, xmá pidi ra ngo̱ mä badaua. ya no pasan más adelante.
Cuando yo era joven tenía carnosa la bahni (bǎhni) s 1. retorno Jaua na ra
pantorrilla. Sinón. botua, fo̱tango̱, bahni habu̱ tsa ga bahnihu̱ ko ra kochi.
gotua, hmungo̱ Aquí hay un retorno donde podemos dar
badithä (bǎdithä) s venta de maíz Dí vuelta con el coche.
hoka na ra ngu pa ga badithä. Estoy 2. curva (de un camino) Ja ra ya xe̱ni
construyendo una casa para la venta del hai habu̱ thogi ya bo̱jä xi ya bahni.
maíz. Véase pa, de̱thä Algunos lugares por donde pasan los
bafi (báfi) s nido Ya ñoi ya thenga carros son puras curvas. Variante mahni
he̱mi pa dä hyoki ya bafi. Los ratones bahni (báhni) vi 1. enjutarse (pencas de
están acarreando papel para hacer sus nopal, de maguey o animales al enflaquecer)
nidos. Ko ya ye̱ta xa bahni jomi ra ngo̱ pa dä
bafikähai (báfíkähai) s nido de thoki ra thumngo̱. Para preparar la
golondrina Ra bafikähai ga bo̱hai ha di barbacoa, tapan la carne con pencas de
kuete ha ra jädo. El nido de golondrina maguey enjutadas.
es de lodo y está pegado en la pared. 2. arrugarse (ciertas plantas cactáceas o
Sinón. ngugakähai Véase kähai animal al enflaquecer) Ya bi bahni nuni
bafiku̱dbida (báfíkú̱dbida) s nido del ra zi jäi po ra däkei. Aquella persona
pájaro bobo Sinón. ngugaku̱dbida Véase ya se arrugó por su edad. Sinón. bati,
ku̱dbida bani
bagyä (bǎgyä) adj persona sin bai (bai) s 1. mata (de árbol o planta) De
sombrero, sin el acostumbrado rebozo Xa mädenthebe ya bai ga ixi dá u̱ti nixi
mabu̱ na muti ya bagyä bätsi rí ma ra mäde himbi roho. De medio ciento de
be̱huä ha ra däthe. Ahí va un montón matas de durazno que planté ni la mitad
de chamacos sin sombrero; van a pescar al pegó.
río. Variante magyä Sinón. zoñä 2. semejanza Ajuä bi hyoki ñei ra ño̱ho̱
baha (báha) 1. vt obsequiar, regalar (a ngu rá baiä. Dios formó al hombre a su
alguien) Bahabi nuu̱ ya dutu nuu̱ ya zi semejanza.
jäi hyoya. Obséquiale esa ropa a esas 3. estatura Rá bai ya jäi, ra xa hñetsi
personas pobrecitas. ha ra yá bai ya tu̱ki. Por su estatura
2. s regalo Ya bätsi bi tumba yá baha algunas personas son altas y algunas son
ra pa ga Santo Rey. A los niños les bajas. Sinón. 3: ndängi
dieron regalos el día de los Santos Reyes. mabai adv de pie, parado
3. s gratificación Habu̱ dí mpe̱fi tatä bai (bái) 1. vi estar parado Bai ndunthi
ra ngäxa je̱ya takagi na ra baha. ya jäi to̱mi ra bo̱jä duxjäi. Varias
Donde trabajo me dan una gratificación personas están paradas esperando el
cada fin de año. autobús. Ba yá xi. Erispe el pelo.
bahi (báhi) s palma Ja ranaño ya 2. vi estar de guardia Bai ya ñante ha
bahi ranaño ya be̱fi. Hay diversas ya me̱tsbojä pa i su. Están de guardia
19 HÑÄHÑU — ESPAÑOL bando

los soldados custodiando el banco. 3. hacerse a un lado Ya mä da fu̱gahmä


3. vi enterrar (parado) Rá ro̱tse ra na ra bo̱jä, pe dá bampi pa himbi
ngu na dä makua ha mäna rí ngehni. zu̱ki. Ya me andaba atropellando un
Uno de los horcones de la casa se entierra coche, pero me hice a un lado para que no
aquí, y el otro allá. me alcanzara. Sinón. 2 y 3: mahni; 1:
4. s parada Ha rá bai ra bo̱jä gati
ñuxanjäi to̱mi ra bo̱jä nduxjäi. La bami (bami) vt 1. suspender (una
parada del autobús está repleta de actividad) Ra hmu bi bami ra be̱fi, ngeä
personas esperando el autobús. Pret. bi hinga njabu̱ be̱fi. El patrón suspendió el
mai trabajo porque no es así como lo deben
mämai adv parado hacer.
base̱ vi estar parado solo, sin 2. parar (algo caído o que no está recto) Ya
compañía; pararse sin ayuda de nadie mai ga ñoti ya yo too bami. Ya
o̱ta ra bai orinar andan aquí los que están parando los
bai ga ye̱ (bai ga ye̱) 1. pararse en las postes de energía eléctrica.
patas delanteras 3. detener (un vehículo) Ra nsuñu pe̱tsi
2. pararse de las manos bi bami ra ye̱tbo̱jä. El agente de
bai ga za árbol tránsito tuvo que detener al operador del
baibo̱tse (baibo̱tse) s canasta colmada camión.
Dá tai na baibo̱tse ya ixi. Compré una 4. enderezar Mände dá bami ya ixi xkí
canasta colmada de duraznos. ndoki. Ayer enderecé los duraznos que
bambi (bambi) vt 1. parar, suspender Ra estaban caídos.
hmu bá bambi rá be̱fi yá me̱fi. El patrón 5. despertar Ra hmu bi bami ra be̱go
fue a parar el trabajo de los peones. nihi. El patrón despertó a su peón
2. alterarse (con alguien) Ra nsuñu bi temprano. Sinón. 2: u̱ti; 3: tsämi; 5:
daki mä tu̱, mi ne dä njutätsokate ko ju̱tsi
hangu ra bojä, ha bi bambi ha hinte bi bami yá ye̱ pararse sostenido en dos patas
umbi. El agente de tránsito detuvo a mi Nubu̱ di tuhni ya meyo di bami ya ye̱.
hijo queriendo levantarle una infracción Cuando los machos cabríos se pelean, se
con cierta cantidad de dinero, pero mi hijo paran sostendiéndose en dos patas.
se alteró y no le dio nada. bande (bandě) 1. vi pararse en medio
3. construir Dá juadi dá bambi yá ngu Nuni ra jäi bi bande ha mära, ba xipi
mä dada. Terminé de construir la casa dä ñehe. Ve a decirle a esa persona que
para mis padres. está parada en medio de los otros que
4. arriesgarse a cargar algo Bu̱u̱ ya venga.
ño̱ho̱ pädi ra ndu, bambi ya dänga 2. vi proteger Ajuä bande pa ñäni too
ro̱zä. Hay hombres que saben cargar, se yo ha ya ntsuni. Dios protege y
arriesgan a cargar costales grandes. defiende a los que andan en peligro.
Sinón. 1: katsi; 2: no̱te; 4: ndu 3. vi intervenir Dá bande de ra ya
bamngo̱ (bámngo̱) s carnicería Dá gatsi ño̱ho̱ pa dá heke, pa himbi ntuhni.
ha ra bamngo̱ dá tai na xe̱ni ra ngo̱. Intervine para separar a unos hombres,
Pasé por la carnicería a comprar un pedazo para que no se pelearan.
de carne. Sinón. pamngo̱ 4. s raíz central Ra ndu̱nza ga tähi ya
bampi (bǎmpi) vi 1. guarecerse Xa dá he̱kua yá yu̱, ho̱nse̱ ra bande di
ñekua ra däye ha otho habu̱ ga bampi. be̱di. Al tronco del mezquite ya le corté
Aquí viene el aguacero y no hay dónde las raices, nada más falta la raíz central.
guarecerme. Pret. bi mande
2. sacar la vuelta a uno Dá bampi mä Véase bai, mäde
nkontra pa hindá nthe̱be. Le saqué la bando (bándo) s pilar de piedra Ha yá
vuelta a mi enemigo para no encontrarme ntinga mboni ya mbo̱ho̱ mi hoki ya
con él. bando. Los hacendados acostumbraban
bane HÑÄHÑU — ESPAÑOL 20

construir pilares de piedra en los pesebres de envoltorio grande de carnes fritas. Véase
las caballerizas. Sinón. pila, ntogto Véase pantsi
bai, do banxu (banxu) s 1. oyamel (árbol) Ya
bane (bane) s tartamudo Dí ho ga o̱de banxu di the̱ki pa thoki ya xithe̱. Cortan
hadra ñä ra bane. Me gusta oír cómo los oyameles para hacer tablas.
habla el tartamudo. Sinón. ku̱ne, hu̱xne 2. Banxu (barrio de Ixmiquilpan) Nuni
bane (báne) vi tartamudear Bu̱i ra ya Banxu ha bi mpe̱fini na mä tu̱ ga
jäi bane; hingi tsa dä ñä xá ñho. Hay xahnäte. Un hijo mío trabaja de profesor
algunas personas que tartamudean, no allá, en el Banxu.
pueden hablar bien. Pret. dá mane 3. Banxu (cerro al norte de Ixmiquilpan) Zi
Sinón. ku̱ne Véase ne Mothe ja na ra to̱ho̱ tembi Banxu.
banfani [Variante de bantfani] leche de Allá en la Lagunita hay un cerro que le
vaca dicen Banxu.
Banganto (Banganto) Bangandho (barrio banza (banza) s 1. poste de madera Ya bi
de Ixmiquilpan) Ra hnini Banganto di thuxa ya banza pa habu̱ dä thogi ra
hñohuí ra hnini Demde. El barrio del ñoti. Ya pararon los postes de madera para
Bangandho colinda con el pueblo de que pase la luz eléctrica.
Capula. Véase mbängi 2. horcón (para construir casas) Dí honi
bani (báni) vi 1. marchitarse Ya de̱thä ya ra ya banza pa ga hoka na ra ngu.
bi bani, ngeä hinxa uäi. El maíz ya se Necesito unos horcones para hacer una
marchitó porque no ha llovido. casa. Variante manza Sinón. 1: mai; 2:
2. enjutarse Ya uada di ati ya bi bani negu, xoza
ya ye̱. A los magueyes que raspo ya se banxi (bǎnxi) s leche de cabra Tenä ge
les enjutaron las pencas. Sinón. 1: baxni, ra banxi mäna ra nzaki ke ra babga.
bahni; 2: bahni, bati Dicen que la leche de cabra es más
banjua (bánjua) s conejo Ha ra mbonthi alimenticia que la de vaca. Variantes baxi,
xikä banjua yo. En el monte andan bachi Sinón. bayo Véase ba, täxi
muchos conejos. bañä (bañä) vt 1. vaciar Mä ga bañä ya
banjua ngu conejo de jaula ro̱zä ga de̱thä, ngeä thoni ya ro̱zä. Voy
mäxo banjua conejo manso, conejo a vaciar los costales de maíz porque se
doméstico necesitan los costales.
mbänga banjua conejo silvestre Véase 2. embrocar (poner boca abajo) Bañä ra
bahni, jua bo̱jä mi po ra dehe pa dä mi. Embroca
bantfani (bantfǎni) s leche de vaca Ra el bote que tenía agua para que se
bantfani di ku̱gi ko ra pahyadi. La leche escurra.
de vaca se corta con el calor del sol. 3. colgar de cabeza Bañä ra täxi pa dä
Variantes banfani, banthuani Véase ba, za gi tontua rá xifri. Cuelga de cabeza
ndämfri al macho cabrío para que le puedas quitar
banti [Variante de manti] envoltorio la piel.
bantyu̱ga (bǎntyu̱ga) s 1. bufanda Yaä 4. inclinar la cabeza Ra bätsi umba ra
ja ra tse̱ mäthoni rá bantyu̱ga. En el ñe̱i, bañä pa hinda nkoxa ha yá dutu.
tiempo que hace frío es necesario usar Inclínale la cabeza al niño que está
bufanda. vomitando para que no se ensucie la ropa.
2. mascada, paliacate, payacate Ra ya Pret. bi mañä Sinón. 1: o̱ni; 2: yemi
däme nzäntho di huxä ra bantyu̱ga. mämañä adv de cabeza
Algunos hombres ya tienen por costumbre bañu (báñu) vi estar de camino Gá
usar mascada. Variante mantyu̱ga Véase tso̱ho̱ nubye̱ ya dí bañu hingi tsa ga
panti, yu̱ga ramänui. Llegaste ahora que ya estoy de
bantsi (bántsi) s envoltorio, algo camino, no puedo atenderte. Sinón. neñu
envuelto Mä dada bá hä na dänga Véase bai, ñu
bantsi ya thu̱tango̱. Mi papá trajo un
21 HÑÄHÑU — ESPAÑOL Batha Nsalandre

base̱ (báse̱) vi 1. estar parado solo (sin batmädo (batmädo) s huevo sancochado
compañía) Nuni ra nxutsi bí base̱ ha ra Mä ga hoki ra ya batmädo, ngeä otho
xudi ga tähi. Aquella muchacha está konte ga tsäni. Voy a hacer unos huevos
parada sola, sin compañía, a la sombra del sancochados porque no hay con que
mezquite. freírlos. Variante batmädo Véase fati,
2. pararse solo (sin la ayuda de nadie) Ra mädo
bätsi ya base̱, pe hingi tsa dä yose̱. El batango̱ s carne sancochada Véase fati,
niño se para solo sin ayuda de nadie, pero ngo̱
no puede caminar solo, sin ayuda. Véase bati (bati) 1. vi girar Ya bätsi di ho
bai, se̱he̱ handi ya nteni di bati. A los niños les
base̱ju̱ (base̱jǔ̱) s frijol sin guía, frijol gusta ver girar los juegos.
maleado Dá poti ha ra huähi tsu̱ ra 2. vi huir, fugarse Ra ya yofadi bi
base̱ju̱ ha ra xo̱njyä. Sembré un poco de bati, mi o ha ra fadi. Algunos reos se
frijol sin guía en la milpa y es violento. fugaron de la prisión.
Véase bai, se̱he̱, ju̱ 3. vi dar vuelta Ra bo̱jä ya bi bati ha
bastä (bástä) s garambullo (la fruta es ra mahni. El coche ya dio vuelta en la
como capulín y la mata es grande con pencas curva.
largas ovaladas y acanaladas con espinas) Ha 4. vi rondar Ha ra ngu nsadi ndunthi
ra Batha ra Botähi ra hai ra bastä. El ya bätsi xa mipye̱ di bati. Muchos
Valle del Mezquital es la tierra de la planta niños de la escuela se han agarrado de la
del garambullo. mano; están rondando.
bastäju̱ s frijol garambullo 5. s las escondidas (juego) Ya bätsi
batähmi (bátä́hmi) 1. vi arrugarse la cara ñeni ga bati. Los niños juegan a las
Nuni ra be̱hñä ya ra däkei ya bi escondidas. Sinón. 1: theti; 4: bahni; 5:
batähmi. A aquella mujer ya se le arrugó ntägi
la cara por la edad. batha (bátha) s 1. llanura Ra paä dá ma
2. s persona con cara enjuta Nuni ra ha ra xätho̱, dá handi na ra batha xmá
jäi ya ra batähmi ha hintsu̱ ra däkei. nkanti, xi mi neki mähotho. El día que
Aquella persona ya tiene la cara enjuta y fui a la sierra vi una llanura enverdecida que
no tiene mucha edad. Variante bathmi se veía bonita.
Véase bati, hmi 2. desierto Tenä ge ha ra ximhai ja ra
batäua (bátä́ua) s pie arrugado Nuni ra ya xe̱ni ya batha, habu̱ otho ra dehe ni
ño̱ho̱ di nxaha ra batäua, ngeä ya ra ya ndäpo. Dicen que en el mundo hay
eda. Aquel hombre que se está bañando es desiertos, donde no hay agua ni hierbas.
de pies arrugados, porque ya está anciano. 3. valle Ha ra Batha ra Botähi, ya bi
batbi (batbi) vi huir, fugarse (de alguien) uäthe ndunthi ya hai. En el Valle del
Nuni ra däme yoni honga rá be̱hñä; enä Mezquital ya hicieron de riego grandes
bi batbi. Aquel hombre que anda ahí anda extensiones de terrenos.
en busca de su esposa; dice que se le huyó. 4. campo deportivo Xuua, mä ga ñeñhu̱
Variantes batui, batuäbi Véase bati, -bi ha rá batha ra ngu ga nsahnate. Juan,
bati (báti) vi 1. arrugarse Honse̱ dá vamos al campo deportivo de la escuela a
nxaha yaä bi bati mä ye̱ ha ra dehe. jugar.
Nada más me bañé por un tiempo largo y se 5. patio Mä de̱thä stá pogi ha ra batha
me arrugaron las manos en el agua. mä ngu. He tirado mi maíz en el patio de
2. marchitarse Ya bai ga de̱thä ya di mi casa.
bati ko ra nduthe. Las matas de maíz ya Batha Nsalandre (Bátha Nsálándre) San
están marchitas por la sequía. Andrés Davoxtha (pueblo que pertenece a
3. enjutarse Ya ye̱ta dá he̱ki ya bi bati Cardonal, Hgo.) Ha ra hnini Batha xi bai
ha ra hyadi. Las pencas de maguey que ya uada, ha xi ja ndunthi ra sei. En el
corté ya se enjutaron por el sol. pueblo de San Andrés Davoxtha hay muchos
Variante bati Sinón. 2 y 3: bani, mani
bathä HÑÄHÑU — ESPAÑOL 22

magueyes, y abunda el pulque. Sinón. 2: baxkahai (báxkáhai) s terreno estéril,


baxkahai terreno desierto Mäthoni ha ya baxkahai
bathä (bǎthä) s venta de maíz Mä dada ga japhu̱ dä nte ra uadä ha ra xätä. A
xa ma ra bathä ha ra tai. Mi papá ha ido los terrenos estériles hay que hacerlos
a vender maíz en el tianguis. producir, aunque sea maguey y nopal.
bathmi (báthmi) s cara arrugada Véase Sinón. nguani
batahmi baxloma (báxlǒma) s loma desierta Ya
batsi (batsi) s 1. bulto Ya dä za ga miño tata nde mafi ha ya baxloma.
u̱xhu̱ ya batsi mäñä ra tsanza. Ya Todas las tardes los coyotes aúllan en las
podemos echar los bultos encima del carro. lomas desiertas.
2. equipaje Ja na ra xe̱ni habu̱ tu̱xa ya baxni (bǎxni) adj 1. enjuto Ya ye̱ta xá
batsi de nuu̱ too pa ha ra ñhaxbo̱jä. baxni geu̱ xá ñho pa dä banti ra
Hay un sitio donde echan el equipaje de thumngo̱. Las pencas de maguey que están
los que viajan en avión. enjutas son las buenas para envolver la
3. lío Neki xa hñu̱ ra batsi di ndude barbacoa.
nuni ra jäi. Se ve que pesa el lío que 2. flaco Ra ndämfri xá baxni, ngeä
lleva cargado esa persona. Sinón. be̱ni tsu̱ti rá bätsi. La res está flaca, porque
Véase bantsi amamanta a su cría. Variante baxhni
baxbo̱tse (báxbo̱tse) s 1. canasta Sinón. 1: mani, mati; 2: no̱xke, bo̱nte,
grande, chiquihuite (que le cabe, en tortillas, bo̱nti
el equivalente de seis cuartillos de maíz) baxoza (baxǒza) s nombre de una planta
Nubu̱ ja ra tite ha ya ngo di hñä ya bayo (bayǒ) s venta de velas Nubye̱ dí
baxbo̱tse pa häxa ya hme ya ngu̱hme. hukua ra bayo ha xudi ga tsaya. Hoy
Cuando hacen comida en las fiestas, se usan estoy vendiendo velas y mañana voy a
los chiquihuites para que lleven las tortillas descansar. Véase pa, yo
las que las han hecho. bayo (bǎyo) s leche de cabra Ra bayo,
2. chiquihuite Dí theni na mundo ra na, ra hogä nzaki. La leche de cabra es
foyo ra pa, ko na ra baxbo̱tse. buen alimento. Véase ba, yo
Acarreo un camión de estiércol al día con bayo (bayo) s pastoreo Mä nxumfo̱ xa
un chiquihuite. Sinón. meñobo̱tse, ma ra bayo ha ra mbonthi. Mi esposa ha
xundi ido a pastorear al monte. Véase fadi, yo
baxi (baxi) s 1. escoba Hyoni ra baxi pa baza (bǎza) s venta de leña Mä dada pa
ga mpaxihu̱, sta ñepu̱ tho ya zo̱nte. Busca ra baza ga nihi nuni tai. Mi papá va
la escoba para barrer antes que vengan los temprano hasta el centro a vender leña.
visitantes. bati (báti) vi arrugarse Variante bati
2. barrida Nuga hindí ho ra baxi, dä be (bé, bě) s 1. telar Ndunthi ya me̱fi di
me̱fi mäna. A mí no me gusta hacer la mpe̱fi ha ra be. Muchos peones trabajan
barrida; que lo haga otro. en el telar.
3. escoba (planta) 2. tejida (acción) Nuni ra zi be̱hñä xi di
baxi (bǎxi) s moco Ko ra thehe tsu̱kagi däma pe ra be. Aquella mujercita está
dí thu̱da ya baxi. Con la gripe que tengo apurada con la tejida. Véase pe
me fluyen los mocos. Sinón. bo̱ñu be (bě) s palo para tejer Dí pe ra ronjua
baxi ra ye (bǎxi ra yě) Una substancia ko yoho ya be. Tejo el ayate con dos palos
mucosa, gelatinosa, de color verde medio para tejer.
obscuro que aparece en el suelo después de que bebo (bebo) s camilla Ata di ntixni ra
la lluvia ha durado mucho. (lit.: mocos de la bebo ko nuä ra hñu̱ ra dukei. Hasta
lluvia) Ra zi mayo bi bo̱ni nitho ne bi rechina la camilla con lo pesado que está el
zu̱di ra baxi ra ye, nepu̱ bi gotsi ha yá cadáver.
ye̱ ne ha rá ñä. La pastorcita salió bede (bede) s 1. historia, cuento, relato
temprano; al encontrar mocos de la lluvia se Ra ya jäi pede ra ya bede xi mähotho.
los untó en las manos y en el pelo.
23 HÑÄHÑU — ESPAÑOL be̱fa

Algunas personas cuentan unas historias los huacales donde empacaban sus
muy bonitas. mercancías. Véase be, za
2. leyenda Ja ra ya bede xi mäjuäni ha oxbeza s pan grande
mära hinä. Hay leyendas que son be̱ (be̱) [Variante de be̱di] faltar
verídicas, pero otras no. Véase pede be̱ (be̱) s cosa ¿Te ra be̱ gi ne gi tai?
bemtse (bemtse) s tejer canastas Nuga ¿Qué cosa deseas comprar? Variante me̱
hindí pädi ra bemtse, ngeä hinhyamu̱ te be̱ ¿qué?
stá pe̱fi. Yo no sé tejer canastas porque be̱bo (be̱bo) vt poner debajo de algo Ya
nunca lo he hecho. Variante memtse ñätsani be̱bo ha nuu̱ xa dä yu̱xa
Véase pete, bo̱tse mäñä. Pon los aguacates verdes debajo, y
bengadutu (béngádútu) s 1. lavandería los maduros ponlos encima.
Ra Juanä bí peni ha ra bengadutu. be̱bo (bé̱bo) 1. vi estar abajo, estar
Juana está lavando en la lavandería. debajo Tenä ge ha ra ximhai be̱bo
2. lavadero (reg.), cualquier objeto en que mära ya jäi. Dicen que debajo de la tierra
se restriega la ropa Nuni ra do go gehni viven otras personas.
dí o̱te mä bengadutu. Uso aquella 2. adv debajo Bi gohi be̱bo ra
piedra como lavadero. yondithä; go ku̱xa mäñä ra xathä. El
Variante mengadutu maíz seco quedó debajo; lo que está
bes (běs) adv luego, de inmediato, encima es el maíz fresco. Pret. dá me̱bo
inmediatamente be̱datsi (be̱datsi) s sobrino, sobrina Bu̱i
bestho (běstho) adv 1. hoy mismo Ra ku̱ta mä be̱datsi: hñu ya däme ha yoho
dathi tsaye̱ mäthoni nubye̱ bestho gi ya be̱hñä. Tengo cinco sobrinos: tres
tsitsi ha ra yo̱thete. El enfermo está muy sobrinos y dos sobrinas.
grave; es necesario que hoy mismo lo lleves be̱datsi ga ko (be̱datsi gá kǒ) sobrino
al médico. político
2. pronto, luego Rí ma ngunsadi, pe be̱däzu̱ (bé̱däzu̱ ) s cacería de tlacuache
bestho, ngeä bi hñuxadi. Vete a la Ra ya jäi di ho ra be̱däzu̱, ngeä, tenä,
escuela; pero pronto, porque ya se hizo xá ku̱hi nthu. A algunas personas les gusta
tarde. la cacería del tlacuache, porque dicen que el
3. inmediatamente Bu̱ gi maha, pe ne tlacuache es sabroso horneado. Véase be̱te,
bestho, ngeä ra hñaxbo̱jä ya ma dä däzu
bo̱ni. Si es que se van, váyanse be̱di (bé̱di) vi 1. estar incompleto Di
inmediatamente, porque el avión ya va a be̱di rá te̱ni ra huada, nuä ra mathä. La
partir. Sinón. mäntä, nihi medida del maicero está incompleta.
betanthähi [Variante de ‘metanthähi] 2. faltar Be̱di dä zo̱ho̱ ya me̱fi. Falta
mecate trenzado para que lleguen los peones.
bete s acción de trenzar o tejer Véase 3. agotarse, acabarse; ser insuficiente Mä
pete dä me̱di ra sei. El pulque se va a
bethi [Variante de bithi] petaca (reg.; acabar.
canasta tejida, sin asa, para tortillas) 4. perderse, desaparecer Yá nzäi ya jäi
bexte (béxte) s bandera Mä bextehu̱ yo di me̱di. Las costumbres de la gente
de Monda xi mähotho, ngeä pe̱tsi hñu están desapareciendo. Pret. bi me̱di
ya ku̱hu̱ ne to̱ge ra nxu̱ni mädetho. be̱bu̱, be̱ditho falta todavía
Nuestra bandera mexicana es bonita, porque be̱pi le falta
tiene tres colores y en medio tiene una be̱tui v bt hace que le falte
águila. Sinón. bandera be̱di (bě̱di) vt perder Dá be̱di mä bojä
beza (beza) s huacal (caja hecha de ha ra tai. Perdí mi dinero en la plaza.
barrotes de madera o de tiras de tabla) be̱fa (be̱fa) 1. vi ir atrás Nubu̱ ngí pa tai
Mäme̱to ya neñu nzäntho mi ndude ya nuga ndí be̱fa di gee, ha nui ni ngí
beza habu̱ mi u̱ti te mi pa. ñegi. A la hora que ibas a la plaza yo iba
Anteriormente los viajeros siempre cargaban atrás, y tú ni volteabas a mirar. Ha ra
be̱fi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 24

ndehe di be̱to ra dähuä ha di be̱fa xi be̱mfeni (bě̱mfěni, bé̱mfěni) s 1. loco,


ndunthi ya tu̱huä. En el mar, va adelante demente Nuni ra zi jäi ra be̱mfeni hange
el pez grande y detrás van muchos peces xa hñe ya ze̱dutu. Aquella persona es loca,
chicos. por eso se ha vestido de ropa andrajosa.
2. s trasero (reg.), persona o animal que 2. imprudente Ra Xuua ra be̱mfeni,
queda atrás de otros Nuni ra ño̱ho̱ xofo, ngeä di nthinti ha yá tuhni ya jäi.
xi ra be̱fa hangutho. Aquel hombre que Juan es un imprudente porque se
está cosechando es el trasero de todos los entromete en los problemas de la gente.
demás. Pret. bi me̱fa Sinón. 1: ñämfeni; 2: ñämfädi Véase
be̱fi (be̱fi) s 1. trabajo Ha ra za ja be̱di, mfeni
ndunthi ra be̱fi, ha nuä ri tu̱ hingi pädi be̱mfeni [Variante de be̱mfěni] demente,
ni na ra be̱fi. Dondequiera hay mucho loco
trabajo, pero tu hijo no sabe ningún oficio. be̱mfo (bé̱mfo) 1. vt acostar boca abajo
2. oficio, ocupación Rá be̱fi mä dada Ximbi ra däxyo ra bätsi ha be̱mfo, ogi
geä ga yaxi. El oficio de mi padre es la uti ra nthe̱tsi. Tiéndele la cobija al niño y
carpintería. acuéstalo boca abajo; no lo acostumbres a
be̱go (be̱go) 1. s peón Nuni ra hmu xi di estar cargado en los brazos.
zi ndunthi yá be̱go. Aquel patrón trae 2. s acostado boca abajo Nuni ra jäi
muchos peones. nuä pe̱fi, ra be̱mfo ha ra hyadi o ha ra
2. s criado, sirviente Ra hmuxu xudi. Lo que hace aquella persona, es
nzäntho pe̱tsi yá be̱go ya pe̱pi. La estar acostada boca abajo en el sol o en la
patrona constantemente tiene criadas a su sombra. Variante me̱mfo Véase be̱ni
servicio. be̱mu (be̱mu) s pilmama, niñera Ra
3. s mozo Nuni ra zi nda nzäntho be̱mu hingi nzäi, ya ne dä ma. La
ñoui rá be̱go. Aquel ancianito siempre pilmama no se halla, ya se quiere ir.
anda con su mozo. Variante me̱mu
4. vt ocupar de peón Nubye̱ dá be̱go be̱mda (bé̱mda) s 1. tocada (reg.), toque
mä be̱datsi. Ahora ocupé a mis sobrinos de instrumentos musicales Mä tu̱ xa ma ra
de peones. Sinón. me̱fi be̱mda ha ra ngo zi Nana Ñethi. Mi hijo
be̱go (bé̱go) vi estar de peón Dí me̱go ha fue a una tocada a la fiesta de Remedios.
ra ngu na ra mbo̱ho̱, xi ra hojäi. Estoy 2. música Di nto̱de ja ra be̱mda ha rá
de peón en casa de un señor que es muy ngu ra xahnäte. Se escucha la música
buena gente. Pret. dá me̱go que hay en la casa del profesor. Véase
Variante me̱go Véase be̱go pe̱mda
be̱hñä (bé̱hñä) s 1. mujer Nuni ra be̱ni (be̱ni) s 1. bulto, lío Mä be̱ni ra
be̱hñä ya bi ñeda ha mähye̱gi dá obe ra dängi, pe hingi hñu̱. Mi bulto está grande,
ngunsadi. Aquella mujer ya está anciana, y pero no pesa.
fuimos juntos a la escuela. 2. maleta, quimil, fardo Mä be̱ni hindá
2. esposa Mä tu̱ ya nambu̱ bu̱i ko ra tutsi xá ñho, ya bi xoti rá thutsi. No
be̱hñä. Mi hijo ya vive aparte con su amarré bien mi maleta; ya se soltó el
esposa. Sinón. 2: hñandi nudo. Sinón. batsi
be̱jri (be̱jri) s arco iris Ya zi tiyo enä ge be̱ni (bé̱ni) vi 1. estar acostado Ra tixfani
ra be̱jri taki ra ye. Cuentan los ancianos be̱ni ha ra tse̱hai. El borracho está
que el arco iris detiene la lluvia. acostado en el suelo frío.
Sinón. arko 2. estar tirado Maha gi faxkagi ga hä na
be̱ki (be̱ki) vt sacar (la lengua) Ra tsatyo ra za bí be̱ni ha ra mboza ya ntse̱ki.
be̱ki rá jäne nubu̱ di hñe̱ni. El perro saca Vamos y me ayudas a traer un palo ya
la lengua al jadear. Ra keñä di be̱ki rá trozado que está tirado en el bosque.
jäne. La víbora saca la lengua. Variante 3. estar tendido (sin declive) Rá njätsi ra
be̱ki ngu fege, ngeä ntse̱ be̱ni. El techo de
la casa gotea porque está muy tendido.
25 HÑÄHÑU — ESPAÑOL be̱ti

4. estar plano Ra hai habu̱ dí poti xi México a trabajar por mes, ahora ya ganan
be̱ni. El terreno donde siembro está bien. Véase pe̱snä
plano. Pret. dá be̱ni, dá me̱ni Sinón. 3 y be̱statsintsu̱ (bé̱státsǐntsu̱) s pájaro
4: bo̱ni, ntitsi maicero (con mancha oscura en la cara) Nu
be̱nte (bě̱nte) 1. adj pobre (con compasión) ya be̱statsintsu̱ ho̱nse̱ ya nku̱stithä di
¡Ra be̱nte jäi bi dagi ha bi ntse̱ni! ¡Pobre de̱ni, ngeä ya zithä. Los pájaros maiceros
persona que se cayó y se descalabró! nada más buscan las trojes, porque son
2. s infeliz (con indignación) ¡Te xa afectos al maíz. Véase be̱tsi, tsintsu̱
beniä ra be̱nte dá hmipa mä pe̱fi! ¿ua be̱te (bé̱te) s cacería, caza Gatho mä
hinda goski? ¡Qué habrá pensado ese tsatyo ya me̱te; nso̱ka na hingi pädi ra
infeliz al que le presté mi herramienta! be̱te. Todos mis perros son cazadores, sólo
¿Qué no me la irá a regresar? uno no sabe cazar. Véase pe̱te
be̱nxi (bé̱nxi) s base donde se talla be̱ti (bě̱ti) s acción de limosnear Ra ya
lechuguilla Mä ga hoka na mä be̱nxi ne jäi, mädi yomahño, ya xa nzäi ra be̱ti.
ga ko̱ste ra tsu̱ta. Voy a arreglar una Algunas personas, aunque estén buenas y
base de tallar lechuguilla. sanas ya están acostumbradas a limosnear.
be̱ñu (bé̱ñu) s desgracia, perdición Ra Véase pe̱ti
ñu nunä nxutsi di zi, mä dä zitsi ha ra be̱to (be̱to) s nieto, nieta Mä tixu ya
be̱ñu. El camino que lleva esa muchacha pe̱tsi yoho yá bätsi ha geu̱ mä be̱to. Mi
la conducirá a la desgracia. Véase ñu, be̱di hija ya tiene dos niños, y ellos son mis
be̱pate (be̱páte) s 1. servicio doméstico nietos.
(en hogar ajeno) Mä ho̱xu nzäntho bí yo be̱tri (be̱tri) s 1. mayordomo Ra be̱tri go
Monda ra be̱pate. Mi entenada constante- geä rá hñänsoki ra nijä. El mayordomo es
mente anda en México, en servicio el que trae las llaves de la parroquia.
doméstico. 2. capataz Ra be̱tri ra hmu di jakje ga
2. cargo (religioso) Stá xu̱kje ra ya ño̱ho̱ mpe̱he ntse̱di. El capataz del patrón nos
ga be̱pate ra ngo xa ñepu̱. Hemos hace trabajar mucho. Sinón. 2: gabida
elegido algunos hombres para que be̱tui (bě̱tui) vbt hacer que le falte Ra
desempeñen el cargo de la fiesta que se tsu̱di ne hingi be̱tuí ra hñuni, pa mäntä
aproxima. Véase be̱pi dä noki. No hagas que le falte comida al
be̱pi (bě̱pi, bé̱pi) vt faltar (a alguien) puerco, para que engorde pronto. Véase
Nuni ra zi jäi di be̱pi rá he ha jabi rá be̱di
bojä. A aquella persona le falta ropa y es be̱taye̱ (bé̱táye̱) s aplauso Mí thutsi
adinerada. ga nzaya ra Hose bi nja ra be̱taye̱ ga
be̱ki me falta johya. Cuando nombraron juez a José,
be̱i te falta hubo aplausos de alegría. Variante be̱tye̱
be̱pi (be̱pi) vt 1. ordenar, mandar Be̱pi Véase pe̱ti, ye̱
ri tixu; dä yofo ra he̱mi pa gi pe̱ntua ri Be̱ti (Be̱ti) Bethi (barrio de Chilcuautla)
tu̱. Manda a tu hija que escriba la carta Na mä bätsi ya bi yu̱ti ra ngunsadi
para que se la mandes a tu hijo. Be̱ti. Ya uno de mis hijos entró a la
2. incitar, instigar Nuä ra däme escuela del Bethi.
o̱tatuhni po̱de be̱pi ra ntso. Creo que be̱ti (be̱ti) vt 1. beber (reg.); comer
a ese hombre que provoca pleitos lo incita (comida caldosa, sin cuchara) Tu̱, be̱ti ri
el espíritu malo. Sinón. 1: japi; 2: enti ju̱ ne ga xe̱ai mätsu̱. Hijo, bebe tus
be̱po (bé̱po) s cuñada Mä be̱po, xi ra frijoles y te serviré más.
me̱fi, pe̱fi hängu ra be̱fi ha ra ngu. Mi 2. tomar Ga tsi na ra hme ko ra ñi ne
cuñada es muy trabajadora; hace todo el ga be̱ti na te̱ni ra sei, ko ngeä bapu̱
trabajo de la casa. ra ño̱ho̱. Comeré una tortilla con salsa y
be̱snä (be̱snä) s trabajo por mes Ya tomaré un litro de pulque y con eso es
nxutsi pa Monda ra be̱snä ya, nubye̱ suficiente.
tähä xá ñho. Las muchachas que van a
be̱ti HÑÄHÑU — ESPAÑOL 26

be̱ti (bé̱ti) 1. vi embijarse (reg.), yafi xa be̱tsi ga tafi. El cántaro del


ensuciarse, mancharse Xa be̱ti rá ne ri tlachiquero se ha chorreado de aguamiel.
tsensei ko ra fu̱gi tontsi. La boca de tu 4. vi enmugrar Ya ñeni xa be̱tsi yá
olla de pulque está embijada por fuera con hmi ko ya nxanthe. La cara de los
la espuma que se derrama. jugadores se enmugra por el sudor.
2. s tortillada, echada de tortillas Ya ja 5. s abigarrado Mähotho nuyu̱ ya
ra be̱ti pa dä tinga ya jäi. Ya está la tu̱tsu̱di ya be̱tsi ga kafe ha ra kasti.
tortillada para que le den de comer a las Aquellos puerquitos abigarrados de color
personas. Sinón. 1: be̱tsi 2: pe̱ti café y amarillo están muy bonitos.
be̱to (bé̱to) vi adelantarse Mä tu̱ di Sinón. 1: ntuti; 2: mbindo; 3: megi; 4:
be̱to ha ya tu̱ka mboni ne tsämi ha bosti; 5: hnä
nugi dí e̱ti. Mi hijo se adelanta al ganado be̱xazate (bé̱xázate) s tigre Ena ya neñu
menor, para ir deteniéndolo, y yo voy mi nthe̱ui ra muhu, ra be̱xazate, pe mi
arreándolo. Pret. bi me̱to ñägiu̱ pa himi tsa. Dicen los caminantes
be̱tho (bě̱tho) vt faltar todavía Di be̱tho que veían venir varias veces al león y al
ra be̱fi ga juati, ngeä xá hñei. Todavía tigre, pero que se escondían para no ser
me falta terminar el trabajo, porque está devorados. Sinón. bindozate Véase be̱tsi,
difícil. zate
be̱tsa (bě̱tsa) s 1. vergüenza Ra be̱tsa bá be̱xui (be̱xui) 1. s obscuridad Mä da
ehe ra ntsu, de na ra tsoto̱te ha ngu hingi handi xá ñho ha ra be̱xui. Mis ojos
otho te dra thädi. La vergüenza viene del no ven bien en la obscuridad.
temor del mal obrar y no tener con qué 2. vi nublarse (la vista) Variante mexui
responder. Véase xui
2. deshonra Mä nxutsi bi thogi ra be̱tsa bi (bǐ) s orina Tenä ge ko ra bi rí
ko na ra tsu̱ntu̱. Mi muchacha fue ndondo ra jäi. Dicen que con la orina se
deshonrada por un muchacho. atonta la gente. Sinón. biti
be̱tsandoyo (bé̱tsándóyo) s 1. däbi s excremento
cementerio, camposanto Rá be̱tsandoyo tu̱bi s orina
zi Nana Ñethi su̱ki tata je̱ya änte tu̱bi s persona que orina a cada
mpaanima. El cementerio de los Remedios instante
lo limpian cada año, antes del día de los bida (bida) s 1. guitarra, instrumento
muertos. musical Dá tai na ra bida pa ga
2. panteón (reg.), fosa construida para un mpe̱mda. Compré una guitarra para tocar.
solo cadáver Ra zi be̱tsandoyo bi thoki 2. música Maha ra ngo de ra ngunsadi
ga hmido. El panteón que se hizo es de ya bí ja ra bida. Vámonos a la fiesta de
bloc. la escuela, ya hay música.
3. lugar donde se ponen los huesos Nu ya 3. bebé Ra nxutsi di fo̱jyä rá bida. La
ndoyo ga anima dí häihe ha ya ntagi muchacha trae en brazos a su bebé.
ga haitho, dí huxhe ha ra be̱tsandoyo. bifi (bífi) s humo Ra bifi japi zoni yá da
Los huesos de los difuntos que sacamos de ra jäi. El humo hace llorar a las personas.
las fosas comunes los ponemos en el lugar gimfi s agua de humo (que se mezcla
donde se ponen los huesos. Sinón. 1: con el tizne del techo)
nguntyo, handu Véase pe̱tsi, ndoyo nzimifi, zimfi vi ahumarse
be̱tsi (bě̱tsi) 1. vi embarrarse Ra bätsi bi yu̱ngabifi vi oler a humo
be̱tsi rá ne ko ya se̱ti. El niño se bifo (bifo) s gordo (persona o animal)
embarró la boca de sopa. Sinón. nzu̱mu̱i
2. vi mancharse Tenä ge po ranaño bimda (bimda) s 1. espina de maguey (de
ya hñeni di be̱tsi rá hmi ra jäi. Dicen la orilla de las pencas) Tu̱, ñätsuabi yá
que por diversas enfermedades se mancha bimda ya ye̱ta, pe ogi he̱kuabi ya
el rostro de las personas. minta. Hijo, córtale las espinas a las
3. vi untar, chorrear Rá xo̱nintafi ra
27 HÑÄHÑU — ESPAÑOL bithi

pencas de maguey, pero no les cortes las bistä (bístä) s espina de nopal Ndí oka
púas. na ra kähä ne na rá bistä bi doti ha
2. púa de maguey (de la punta de la penca) mä ye̱. Estaba cortando una tuna, y una
Tenä ge bu̱ ra bimda dä doti, yo mbo espina del nopal se introdujo en mi mano y
ra ngo̱. Dicen que cuando la punta de la se quebró. Variante bixtä Véase bini,
púa de maguey se clava en la piel de una xätä
persona, se rompe y corre dentro de la bisti (bisti) vi 1. inflarse Ra bexiga di
carne. Variantes bimda, mimda Véase bisti ko ra ndähi. El globo se infla con
bini, uada aire.
bimxähi (bimxä̌hi) s guitarra Mäna 2. abultarse Rá mu̱i ra keñä di bisti
hinxá mädi ya bimxähi bu̱ gi ma gi hä nubu̱ tuti ra dängu. El estómago de la
asta ha bí thoki. Las guitarras salen más víbora se le abulta cuando se traga una
baratas si se traen de donde las hacen. rata. Sinón. 2: bu̱tsi
Variantes binxähi, binxähi Véase bida, bite (bǐte) s aguijón, lanceta Ra gäni bi
nxähi zagagi ha mä hmi ha bi gohi rá bite. La
bindri (bindri) s chicalote (hierba con abeja me picó en la cara y se me quedó su
espinas en toda la mata con semilla prieta y aguijón.
pequeña, de flor blanca con amarillo en medio) bitatähi (bítátä́hi) s mezquital Dá
Ya joño, di ho dä zipabi yá nda ra tanga na ra hai, pe xi ra bitatähi.
bindri. Las tórtolas se comen las semillas Compré un terreno, pero es mezquital.
del chicalote. Variante mindri Variante bíthi Sinón. botähi Véase tähi
taxabindri s chicalote (de flor biti (bíti) s 1. orina Ra biti, tenä, ge
blanca) xá ñho pa rá dehe rá dospi ra bo̱jä. Dicen
kastabindri s chicalote (de flor que la orina es buena como agua para la
amarilla) batería del camión.
bini [Variante de mini] espina 2. excremento Yá biti ya mboni xá
binto (binto) s granjeno (planta con nxä. El excremento de los animales
espinas grandes) Ja na ra binto tsipabi apesta.
rá fruta ha rá fruta ngu xá mboi ne ra 3. acción de evacuar Ra Xuua bi ma ra
tú̱ki. Hay un granjeno del que se come la biti. Juan se fue a evacuar. Sinón. 1 y 3:
fruta; la fruta es medio prieta y chica. piti, bi; 2: däbi, foho
Variante minto bithi (bithi) s petaca (reg.; canasta tejida,
binza (bínza) s huizache Ra do̱ni binza sin asa, para tortillas) Ra bithi thoki ga
ra kasti, ha ja rá ñu̱ni mähotho. La flor xithi o ga xitso. La petaca se hace de
del huizache es de color amarillo y de aroma carrizo o de saúz. Variante bethi
agradable. Variante minza Véase bini, za bitso̱ (bǐtso̱) s 1. aerolito, estrella fugaz
bipa (bípa) s 1. calma (reg.; vapor o humo Bu̱ nxui di neki nubu̱ tagi ya bitso̱. En
que parcialmente oscurece la vista lejana del la noche se ve cuando caen los aerolitos.
valle) Xa hatsi ra pa ko ndunthi ra bipa, 2. aerolito (gusano) Ha rá yu̱ga mä
tenä ge rá nthandi ra ye. El día tsatyo bi zoxa ra bitso̱ ha nubye̱ ya ra
amaneció con mucha calma; dicen que es dängi ngu ra thäxhni. Le cayó un
señal de lluvia. aerolito en el pescuezo a mi perro, y ahora
2. neblina Enä ra ye̱tabo̱jä ge mbá el aerolito ya está tan grande como la
penga ra bakamandäpo Monda, gallina ciega. (lit.: orina de las estrellas)
mäñu mi ja ra bipa, himi neki xá ñho bixfani (bixfǎni) s tambor Nuga di
ra ñu. El chofer dice que, en el camino al pe̱mda ko ra bixfani ha mä dada ko ra
regresar de vender la alfalfa en México, thu̱za. Yo toco el tambor, y mi padre, la
había tanta neblina que no se veía bien el flauta. Véase bida, xifri
camino. Sinón. 2: bo̱ndgui Véase bifi, bithi [Variante de bitatähi] mezquital
pa tupido
Bitho̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 28

Bitho̱ (Bitho̱) Vithe (barrio de Cardonal) otho ra taxadotfi, hä thai. El azúcar


Na ra mengu Bitho̱ bi zo fadi, ngeä bi morena casi no la compra la gente, pero
ntunhuí na ra jäi. Uno del Vithe cayó en cuando no hay azúcar blanca sí la compran.
la cárcel porque se peleó con una persona. Variantes bodothfi, bodotafi Véase
bitsei (bítsei) s Nombre de una planta con mboi, do, tafi
espinas desde el tronco hasta la punta y las bofri (bófri) s caballo prieto Tenä ge ra
hojas. Vocal nasal: bitsëi bofri di de̱ni ra jue̱i, ngeä ngu zo̱ rá xi.
bo [Variante de bo] quiote Dicen que al caballo prieto lo sigue el rayo,
bo- (bo-, bó- bǒ-) pref adj negro porque le chispea el pelo. Véase mboi, fani
bo- (bǒ-, bǒ-) pref Indica un lugar donde bohai (bohai, bóhai) s tierra negra Nu
abundan las plantas u otros objetos nombrados ya hai ga bohai geu̱ xá ñho ha ra boti,
en el resto de la palabra. ngeä ja ya tse̱di. Las parcelas de tierra
bobga (bóbga) s vaca prieta Véase mboi, negra son las que están buenas para la
baga siembra, porque son fértiles. Véase mboi,
Bobaxi (Bǒbaxi) El Boxo (barrio de hai
Cardonal) Ya boti nuni Bobaxi xa hogi bohmi (bǒhmi) s lugar de palmas Rá hai
ko nu ra zi ye xa uäi nunä je̱ya. Las ra bohmi, ha xá ñho. El terreno es un
siembras de El Boxo han producido con la lugar de palmas, pero es buena la tierra.
lluvia que ha caído este año. Variante bomhmi Sinón. bobai Véase bo-,
boda (bóda) s 1. ojo negro (de persona o bahi
animal) Bu̱i ra ya jäi ya moda, ha boho (bóho) s 1. pezuña Yá boho ra
mära ya ista. Hay personas de ojos negros ndämfri neni. Las pezuñas de la res están
y otras de ojos azules. hinchadas.
2. pupila del ojo Nuä ra moda mä dahu̱ 2. casco (pata de ciertas bestias sin
geä ra thandi. Con la pupila del ojo, se hendidura) Ja ya boho ga fani, odi ha
alcanza a mirar. Variante moda ra boti. Hay cascos de caballo
Sinón. mosta Véase mboi, da estampados en la siembra.
bodehe (bodéhe) s 1. aguas negras Ra 3. pata (del codillo para abajo de los
bodehe u̱ti ya hai, ne japi di poti. Las cuadrúpedos) Dá tanga yoho ya boho
aguas negras abonan las tierras, y hasta tsu̱di ne ga e̱ntsa ra ju̱. Compré dos
quedan prietas. patas de cerdo para echar a los frijoles.
2. café Ra bodehe kui ra tse̱ ha ne ra 4. huella de animal Okua yá boho ra yo
tähä. El café ahuyenta el frío y el sueño. habu̱ bi rani. Aquí se ven las huellas
Variante bothe Véase mboi, dehe donde atravesó el chivo. Sinón. 1: ua
bode̱ti s borrega prieta Véase mboi, de̱ti boho (bǒho) s 1. excusado Ya jäi xa
bodga (bódga) s lagartija negra Ra yo̱ta ra boho ha rá ñäni mä huähi. Las
bodga bu̱i ha ya do. La lagartija negra gentes han hecho su excusado en la orilla de
vive entre las piedras. Véase mboi, madga mi milpa.
bodintsu̱ (bodintsu̱) s Nombre de un 2. defecación Ra bätsi ya po̱nse̱ ra boho
pájaro. (lit.: pájaro negro) Véase mboi, mo̱te. El niño ya se va a defecar afuera,
tsintsu̱ solo.
bodo (bódo) s piedra negra Mä ju̱ni ra bohondämfri (bóhondämfri) 1. pata de res
bodo ha geä xá ñho. Mi metate es de 2. huella de res Sinón. uantfani
piedra negra, que es la más resistente. Véase bojäi (bojäi) s persona de raza negra
mboi, do Tenä ge mäna tse̱di ra bojäi ge ra
bodo (bǒdo) s pedregal Ra hai dá tai ra taxjäi. Dicen que la persona de raza negra
bodo. El terreno que compré es un es más fuerte que la persona de raza blanca.
pedregal. Variante bondo Véase do, bo- Véase mboi, jäi
bodotfi (bodǒtfi) s azúcar morena, boju̱ (bǒju̱) s frijol negro Véase mboi, ju̱
azúcar negra (reg.; azúcar de segunda clase) Bokähä (Bǒkä̌hä) Bocaja (barrio de San
Ra bodotfi hintsu̱ tai ra jäi, pe nubu̱ Salvador) Mände dá ma dá tso̱ni mä tio
29 HÑÄHÑU — ESPAÑOL bospi

Xuua nuni Bokähä. Ayer fui a visitar a mi tä yá bonda. Ya están madurando las
tío Juan allá, en Bocaja. Véase bo-, kähä bondas de la mata de nopal de bonda.
bokjä (bókjä) s tuna prieta Ja na ra bondäpo (bǒndäpo) s hierbazal (tupido)
xätä ha ra to̱ho̱ tembi bokjä, ngeä ngu Ra huähi dá fu̱tsi ha nepu̱ dá ñuni bi
ra mboi rá kähä pege xá ku̱hi. Hay una gohi ra bondäpo. La milpa que barbeché
clase de nopal en el cerro que da una tuna y luego regué se hizo rápido un hierbazal.
que le dicen tuna prieta que es muy bondri (bóndri) s cuerno prieto Mä
sabrosa. Véase mboi, kähä ndämfri ra bondri ha ra tsändri. Mi res
boku̱the (bokǔ̱the) s tos ferina negra es de cuernos prietos y puntiagudos. Véase
Tenä ge ra boku̱the di potsi ra bätsi mboi, ndäni
nubu̱ hehe. Dicen que por la tos ferina boni (bóni) 1. vi estar acostado Ha ra
negra, cuando tose el niño, se pone prieto. huähi dá tsu̱di yoho ya jäi mi boni.
Véase mboi, ku̱the Encontré a dos personas acostadas en la
bokyä (bokyä) s víbora prieta o negra milpa.
Tenä ge ra bokyä ra nsuhuähi ha bi tsi 2. vi haber (cosas o montones esparcidos
ra ye. Dicen que la víbora prieta es una sobre una superficie) Ha ra huähi xi boni
milpera y atrae la lluvia. Véase mboi, keñä ya do. En la milpa hay muchas piedras
Bomänxätä (Bǒmä́nxä̌tä) Bomanxatha regadas.
(ranchería de Tecozautla) Véase bo-, 3. s echadero Ha ya boni ya ndämfri
mamänxätä xá nxä. En el echadero de reses apesta.
bomexe (bóméxe, boméxe) s capulina Sinón. 1: be̱ni; 2: ja
(araña), viuda negra Rá ntsate ra boni (bǒni) s montón ¿Te yo rá boni ra
bomexe xá ntsuni, ngeä hote. La ñi? ¿A cómo está el montón de chiles?
picadura de la capulina es peligrosa porque Variante moni Sinón. mundo, hmundo
mata. Variante bomxe Sinón. de̱nimexe Bonto̱ho̱ (Bonto̱ho̱) Los Cerritos (barrio de
Véase mboi, mexe Santiago de Anaya) Bi zo̱ho na rá mengu
Bomu (Bomu) Zaragoza (barrio de Santiago ra hnini Bonto̱ho̱ mi nehmä di tai ra
de Anaya) Ra nzaya me Bomu bi bati de̱thä. Llegó uno del barrio de Los Cerritos
mändomingo. Al juez de Zaragoza lo queriendo comprar maíz. Sinón. Zi To̱ho̱
cambiaron el domingo. bonue (bónue) s 1. mosquito negro
Zi Bomu Arenalito (barrio de 2. mosco (una clase de mosco negro y chico
Ixmiquilpan) que chupa la sangre) Ya bonue xi tsa ra
bomu (bomu) s arena Tenä ge ra dehe fani ha hingi hopi dä ñuni. Los moscos
go bi yagi ra bomu. Dicen que el agua están picando bastante al caballo, hasta no
cubrió la arena con otras materias. lo dejan comer. Vocal nasal: bouë
bomza (bómza, bómzǎ) s zapote negro, Variante boue Véase mboi, ue
zapote prieto Xá hñetsi rá bai ra pe̱ni bosefi (boséfi) s abejita prieta Yá sefi ya
bomza. El árbol del zapote negro es muy bosefi di nte ngu ya dänga xo̱ni. Los
grande. Variante bomúza Véase mboi, panales de abeja prieta crecen como
muza cántaros grandes. Variantes bosfi, botsfi
bomi (bómi) s chile pasilla Ko ra bomi Véase mboi, sefi
thoki ra githe. Con el chile pasilla se hace bospi (bospi) 1. s ceniza Tenä ge ra
el mole. Véase mboi, ñi bospi ko ya ndo ri hñäka ra nzo̱. Dicen
bomi (bǒmi) s trasplantación de chiles que la ceniza con granizos quita la
Xudi ga yohe ra bomi ne ndamäni ra calentura.
botade̱thä. Mañana vamos a trasplantar 2. adj gris Dá tai na mä bo̱jä ra
chiles y pasado mañana la siembra de maíz. bospi. Compré un camión gris. Véase
Sinón. njäxañi, ntu̱tañi Véase bo-, ñi mboi, tsibi
bonda (bónda) s bonda (nopal), tapón mospi vi convertirse en ceniza
grande, tapón liso Ra xätä ga bonda ya Mospi s Miércoles de Ceniza
bosta HÑÄHÑU — ESPAÑOL 30

bosta (bǒsta) s 1. persona o animal con the̱ngi ha ra dutu. El líquido de sangre de


ojos negros Bu̱i na mä yo, xi ra bosta. drago enrojece la ropa.
Tengo un chivo que es de ojos negros. bothi (bóthi) s hilo negro Ra taxpahni
2. niña del ojo, pupila del ojo Mä ku bi nte̱ti ko ra bothi di neki xá ntso. La
su̱ta na ra za ra da, ha gatho ra bosta camisa blanca cosida con hilo negro se ve
bi zotsi. Mi hermano se picó el ojo con muy mal. Variante bothi Véase mboi,
un palo, y le cayó nube a la niña de su thähi
ojo. Variante mosta Sinón. boda Véase botho̱ [Variante de botho̱] cerro prieto
mboi, da botsatañi (bótsátáñi) s cardenal negro
botañi (bótáñi) s siembra de chiles Bu̱i na ra tsatañi ra the̱ni ne na ra
Nuni ra huähi ja ni na ra botañi botsatañi. Hay un cardenal rojo y un
mähotho. En aquella milpa hay una cardenal negro. Véase mboi, tsatañi
siembra de chiles hermosos. botse̱ (bótse̱) s helada negra Ra botse̱
Variante bomi Véase boti, ñi hindi neki, pe di japi dä ntse̱ ra dehe
Botähi (Bǒtä́hi) s Valle del Mezquital Ha potho. La helada negra no se ve, pero
ra Botähi ndunthi ya ñuthe xa yu̱ti ha congela el agua estancada. Véase mboi, tse̱
ya hnini ñähñu. El sistema de riego ha botsintsu̱ (botsǐntsu̱) s clarinero,
llegado a muchos municipios del Valle del zanate, quiscal Ya botsintsu̱ di yo ga
Mezquital. ndunthi ne anga ya boti ha ne tsi ya
botähi (bǒtä́hi) s mezquital Ha ya sofo. Los clarineros andan por parvadas y
botähi ja bu̱ini ya minä. Las ardillas escarban la siembra, y también se comen las
viven en los mezquitales. Variantes bothi, cosechas. Véase mboi, tsintsu̱
bothi Sinón. bitatähi Véase bo-, tähi botsni (bótsni) s aguacatal Dí pe̱tsi na
boti (bóti) s siembra Mä boti ga ju̱ xi ra botsni ga mboi. Tengo un aguacatal
bi hogi. Mi siembra de frijol se dio del prieto. Variantes botsani, bosni
bastante. Sinón. uätsani Véase tsani
boti [Act. indet. de póti] alguien lo bouada (bǒuada) s magueyal
siembra Variantes bota, bomda Sinón. uätä
boto̱ho̱ (boto̱ho̱) s cerro prieto Ra ya Boxaxni (Bǒxáxni) Boxaxni (barrio de San
to̱ho̱ tembi ra botho̱, ngeä xá mboi ra Salvador) Dá ma Boxaxni dí honi na ra
hai o ya do o njabu̱ thumbabi. A unos me̱fi, pe hindá tsu̱di. Fui a Boxaxni a
cerros le dicen cerro prieto, porque está buscar un peón, pero no lo encontré.
prieta la tierra o las piedras. boxätä (bǒxä́tä) s nopalera Nuga ndí
Variantes botho̱, botho̱ Véase mboi, pe̱tsi na ra boxätä, pe dá puni. Yo tenía
to̱ho̱ una nopalera, pero la quité.
bothe (bóthe) s 1. aguas negras Tenä ge Variantes boxätä, bostä
ra bothe nuä bí ehe Monda di tsoni ya boxiza (boxíza) s encino negro Tenä ge
hai. Dicen que las aguas negras que vienen ra boxiza geä mäna tse̱di ge ra taxa
de México dañan la tierra. xiza. Dicen que el encino negro es más
2. café Mä zo̱nte xa ñehe mä ga xe̱pabi fuerte que el encino blanco. Véase mboi,
tsu̱ ra bothe. A mi visitante que ha xiza
venido lo voy a invitar a tantito café. boxju̱ (bóxju̱ ) s hormiga prieta A, xi xá
Sinón. 2: kafe Véase mboi, dehe ñu̱ rá ne ra boxju̱. Duele mucho la
Bothe̱ngto (Bǒthě̱ngto) Botenguedho mordedura de la hormiga prieta. Véase
(barrio de Ixmiquilpan) Ra tu̱ka hnini mboi, xäju̱
Bothe̱ngto pe̱tsi se̱he̱ rá nijä. El boyu̱ga (boyu̱ga) s pescuezo negro Bu̱i
pequeño barrio del Botenguedho tiene su ra ya jäi ya boyu̱ga ntse̱di ha ra hinä.
propia iglesia. Variante Bothe̱ngdo Existen algunas personas que son de
bothfe (bothfe) s sangre de drago, sangre pescuezo negro y otras que no. Véase mboi,
de grado (planta) Rá ngi ra bothfe di yu̱ga
31 HÑÄHÑU — ESPAÑOL bo̱tmänta

boza (bǒza) s 1. bosque Ha ra xäntho̱ ja 5. estar tendido Ra kamandäpo ntse̱di


ra boza. En la sierra hay bosque. xi bo̱ni, hingi tsa ga he̱ki. La alfalfa
2. arbolado Ha bí bu̱i mä dada ra está muy tendida; estoy cortándola con
boza. En donde vive mi padre es mucha dificultad. Sinón. 1: be̱ni; 2: tidi,
arbolado. Sinón. mboza hudi; 3: xä dagi; 4: be̱ni, nsi; 5: bái
bozafri s zacatal Véase zafri bo̱ni [Act. indet. de pó̱ni] alguien lo saca
bozakthuhni (bǒzákthǔhni) s 1. bosque bo̱ni (bó̱ni) s salida Rá bo̱ni ra bo̱jä bí
de pirul o arbolado de pirul Xi ja ndunthi ja mo̱te. La salida del coche está atrás.
ra bozakthuhni, dä za dä tse̱ki ne dä Sinón. po̱ni
thoka ra thehñä. Hay muchos arbolados bo̱ntamu̱ i (bo̱ntámu̱i) s estómago
de pirul; puede trozarse y hacerse carbón. sumido (o ijar de animal) Nuni ra zi jäi
2. Arbolado (pueblo adelante de Tasquillo) ho̱nse̱ bi sompa rá mu̱i bi gohi ra
Ra xahnäte di mpe̱fi ha mä hnini ra me bo̱ntamu̱ i. Aquella persona nada más la
Bozakthuhni. El profesor que trabaja en operaron del estómago y se le quedó el
mi pueblo es de Arbolado. estómago sumido. Sinón. motmu̱i
Variante mozakthuhni Véase zakthuhni bo̱nte (bo̱nte) vi 1. estar pandeado, estar
bothi [Variante de botähi] mezquital enchuecado (pared o tabla) Rá jädo mä
botho̱ s cerro prieto Variante botho̱ ngu xa bo̱nte ha di neki xá ntso. Las
Véase mboi, to̱ho̱ paredes de mi casa están pandeadas y se ven
bo̱e (bo̱e) s trampa para cazar pájaros mal.
Mäme̱to ko na ra bo̱e ga tu̱kaza ne ko 2. estar trasijado Ra ndämfri xa bo̱nte
ra santhe ntheti ndí mihi ya tsintsu̱. rá mu̱i, ngeä hinxa ñuni. Está trasijada
Antes con una trampa de palos chicos y con la panza de la res, porque no ha comido.
ixtle hilado agarraba yo pájaros. 3. encorvarse Ra njomi mä ngu bi
bo̱e [Act. indet. de po̱e] alguien lo derritió bo̱nte, ngeä ntse̱di xa hñu̱ ra
bo̱hñä (bó̱hñä) s 1. ofrenda Ha ra nijä albesto. El techo de mi casa se encorvó,
nzäntho dri ju̱tsi ra bo̱hñä. En la iglesia porque está muy pesado el asbesto.
siempre recogen la ofrenda. Sinón. 1: momi, ntsaki, moti; 3:
2. limosna (de la iglesia) Mä bo̱hñä dá momi, mo̱mi, moho
tsokuabi ra zidada Nsantyago. Mi bo̱nthi (bó̱nthi) s red para cazar conejo
limosna se la deposité al santito Santiago. Ko ra bo̱nthi, dí mihi ya banjua
Variantes mo̱hñä, bo̱hñe̱, bo̱hño̱ Véase mätetho. Con la red de cazar conejos,
po̱ni, hñä agarro conejos vivos. Véase bo̱e, thähi
bo̱ngui (bó̱ngǔui) s neblina Tenä ge bo̱nza (bǒ̱nza) s 1. bandeja Dá tanga na
nubu̱ ja ra bo̱ndgui ga xudi, nihi mä dä ra bo̱nza, ha da banta ra ju̱ni. Compré
uäi. Dicen que cuando hay neblina en las una bandeja para que batan la masa.
mañanas pronto va a llover. 2. batea Dí ja bo̱nza na ra ye̱ta. Uso
Variante bo̱ndgui Véase bo̱ni, gui de batea una penca de maguey.
bo̱ni (bó̱ni) vi 1. estar plano Ra hai xi 3. artesa Dí pe̱tsi na ra dänga bo̱nza
bo̱ni, hingra me̱mi. La tierra está muy ga meni. Tengo una artesa grande que
plana, no está inclinada. me sirve de lavadero.
2. estar al nivel Ya e̱ni bi thoki ha ra bo̱ste (bó̱ste) s trampa de red Mä ga
huähi ya bo̱ni. Las amelgas que hicieron hoka na ra bo̱ste ga ju̱ ra ya xide ha ga
en la milpa ya están al nivel. hoka ra thuxide. Voy a tejer una trampa
3. estar tirado Na ra pahni bo̱ni ha ra de red para cazar unas liebres y hacerlas
hai njati ra ntingadutu. Una camisa horneadas. Sinón. bo̱nthi
está tirada en el suelo debajo del bo̱te (bó̱te) adj remendado Mä fu̱i ya ra
tendedero de ropa. bo̱te. Mi sombrero ya está remendado.
4. tenderse (al correr) Ra tsatyo bo̱ni Véase po̱te
ko ra hnestihi. El perro se tiende al bo̱tmänta (bo̱tmä̌nta) s manta
correr. remendada Ra mänta dá tai ra bo̱tmänta
bo̱te HÑÄHÑU — ESPAÑOL 32

hange hinxá mädi dá juti. La manta que 2. hay todavía Nänä, ¿bu̱itho ra zi sei o
compré es una manta remendada, por eso ya bi thege? Señora, ¿hay todavía pulque
no me costó cara. Véase bo̱te, mänta o ya se terminó?
bo̱te (bó̱te) vt hacer cóncavo Dí bo̱te bu̱ ki (bu̱ki, bǔ̱ki) vt 1. hacer pucheros Ra
mä mu̱i nubu̱ nugi ra yo̱the. Hago bätsi di bu̱ki rá ne nubu̱ ne dä nzoni. El
cóncavo mi estómago cuando me revisa el niño hace pucheros cuando quiere llorar.
médico. Sinón. moti, mo̱mi 2. gestear con la boca Nubu̱ dí nthe̱be
bo̱tse (bo̱tse) s 1. canasta Dá tai na ra mä nkontra di bu̱ki rá ne. Cuando me
bo̱tse nthoki ga tsu̱to ra xitso. Compré encuentro con mi enemigo gestea con la
una canasta hecha de varas de saúz. boca.
2. costilla Dá tehmi na mä bo̱tse. Me bu̱ kne (bu̱kne) vi 1. pucherear (reg.),
fracturé una costilla. hacer pucheros Nubu̱ fu̱ di zoni ra bätsi di
to̱uabo̱tse s canasta con base bu̱ kne. Cuando el niño empieza a llorar
bo̱te [Act. indet. de póte] alguien lo pucherea.
remendó 2. hacer gestos con la boca Ndunthi ya
bu̱ (bu̱) conj si, cuando Xuua, bu̱ bi ma jäi nubu̱ di nkue̱ di bu̱kne. Muchas
tai ri be̱hñä ga te̱ti mä ntai. Juan, si tu gentes cuando se enojan hacen gesto en la
esposa va al centro le encargaré mis boca. Véase bu̱ki, ne
compras. Véase nubu̱ bu̱ nxui (bu̱nxui) adv de noche Bu̱nxui
bu̱ huitho (bu̱huitho) vi vivir en unión ha ya hñe tuhu ya tukru. En las
libre, vivir en amasiato Mä tixu barrancas, por las noches cantan los
bu̱ huitho nuä rá däme, hinxa nthätuí. tecolotes. Sinón. nxui Véase xui
Mi hija vive en unión libre con su esposo, no bu̱se̱ (bú̱se̱) vi vivir solo Nuni ra zi däme
se ha casado con él. Véase bu̱ i, -ui, -tho bu̱se̱, ngeä ra rame. Aquel hombre vive
bu̱hu̱ (bú̱hu̱) s barra, barreta Dá tai na solo, porque es soltero. Pret. bi mu̱se̱
mä bu̱hu̱ xá ntsäti yá ñäni. Me compré Véase bu̱i, se̱he̱
una barra que tiene puntiagudas las puntas. bu̱se̱ s el estar solo
bu̱ i (bu̱i) s nacimiento Ra bätsi bi thogi bu̱ the (bú̱the) s agua tranquila, agua
rá bu̱i, hänge bi mañä. Al niño se le pasó quieta Xi mähotho ra bu̱the, tsa too dä
la hora de su nacimiento, por eso le creció la nxaha. Está muy bonita el agua tranquila,
cabeza. puede bañarse la gente. Véase bu̱ tho, dehe
bu̱ i (bǔ̱i, bu̱ i) vi 1. haber (persona), vivir, bu̱ tho (bú̱tho) vi 1. estar quieto Ya bätsi
radicar Ha mä hnini, bu̱i ra nzaya ne ra hingi bu̱tho. Los niños no se están
dänzya. En mi pueblo hay juez auxiliar y quietos.
juez propietario. Ra Xuua bu̱i gekua ha 2. descansar, no trabajar Nubye̱ ya dá
ra dähnini. Juan radica aquí, en la ciudad. ndäxjua ya dí bu̱tho. Ahora que ya soy
2. estar, estar en casa Mä dada bu̱i ga anciano ya nada más descanso.
sabdo, madensemäna joo. Mi papá está 3. vivir en algún lugar todavía Beto, ¿gi
los sábados, a media semana no está. Pret. bu̱tho ha ngi bu̱i mäme̱to? Roberto,
bi mu̱i ¿vives todavía en donde vivías
bu̱ itho (bu̱itho) 1. se queda nada más, se anteriormente? Véase bu̱i, -tho
está Mä dada ya bi ndäxjua, ya bu̱itho bu̱ xa (bu̱xa) adv a ver si Xuua, tega mä
ha rá ngu. Mi papá ya se hizo anciano, ya rihi bu̱ xa gi tsu̱ki, ha ga pädi ua gí tihi
nada más se está en la casa. o hinä. Juan, corretéame a ver si me
2. está todavía Ra Xuua bu̱itho, tobye̱ alcanzas, para que sepa si eres ágil o no.
hinxa mengi Monda. Todavía está Juan; Sinón. texa
todavía no se ha regresado a México. bu̱ tsi (bu̱tsi) vi 1. abultarse Ra nthaki
bu̱ itho (bú̱itho) 1. vive todavía Nuni ra zi dá hoki di bu̱ tsi ha ra za, ngeä hindí
ndäxjua bu̱itho ha ya pe̱tsi ndunthi ya pädi gä hoki. El bordo que hice se abulta
je̱ya. Aquel anciano todavía vive y ya tiene en todas partes, porque no lo sé hacer.
muchos años. 2. enchuecarse Rá jädo ra gädo bi
33 HÑÄHÑU — ESPAÑOL da

bu̱tsi na xe̱ni. Una parte de la barda chinkua (chínkua) s chincual Yá chinkua
del albañil se enchuecó. Sinón. mboto, mä ue̱ne xa fo̱tse ha rá ndoyo, ngu ya
tsaki tu̱ säsi. Los chincuales que tiene mi bebé
en el cuerpo, son como pequeños granos.
Sinón. säsi
chito (chǐto) s chito (reg.: carne salada seca
de chivo y de carnero), cecina Tenä ge rá
chito ra ngo̱bru, nä; pe hinä, rá ngo̱ de
ga dänga yo. Dicen que el chito es carne
de burro; pero no, es carne de chivos
CH grandes y de carneros grandes.
chofe (chófe) s 1. chofer Na mä tu̱ ra
chachalaka (chachalaka) s chachalaca chofe ha na, ra me̱mäpa. Un hijo mío es
(ave) Sinón. xiko̱ chofer y uno es jornalero
chake (cháke) adv de mentiras, hacer 2. conductor Na ra chofe bi pu̱ntsi ra
como que Hyati ra bätsi, chake gi nzoni. bo̱jä mi ye̱ti, ngeä ya mi ti. Un
Engaña al niño, haz como que vas a llorar. conductor volcó el camión que estaba
chaketa (chákéta) s 1. chamarra, saco manejando porque estaba borracho.
2. Nombre de una ave. Sinón. 1: Sinón. ñe̱ti, yongäbo̱jä
mfixpati chogiyo (chógíyo) s chonguío (ave)
chala (chala) s chismoso, mentiroso Nuä chu̱ki (chú̱ki) s cría (de varios animales
ra jäi ya ogi kamfribi, ngeä xi ra chala. domésticos) Ra chu̱ki ga ndämfri dri tsu̱ki
A esa persona ya no le creas, porque es muy ko na ntai rá ba ra nänä xa thäntsi
mentirosa. Sinón. 1: kuamba, hyate yontai ra dehe. A la cría la alimentan con
chala (chala) s chalán (reg.: ayudante del un litro de leche de su madre mezclado con
albañil) Rá chala mä gädo jomba ra do y dos litros de agua. Sinón. me̱taba, tede,
umba ra näni. El chalán de mi albañil le bätsi
arrima la piedra y le da la mezcla.
Sinón. maste
chankaka (chánkáka) s piloncillo Ra jämu CH
thoki ko ra chankaka. Preparan la Chaido (Chaido, Nchaido) Nombre de una
calabaza de castilla con piloncillo. parte de Taxádho donde hay una piedra grande
Sinón. tafi chankaka de este nombre. Véase tsai, do
chante (chánte) s marchante ¿Te gi
taibye̱, chante? ¿Qué compras ahora,
marchante? Sinón. ndai
chächä (chä́chä) s codorniz Ra kodorni
pe̱tsi rá thuhu de ga hñähñu, ra chächä,
y njabu̱ to̱de ra thuhu ko yoho ya nota.
El nombre otomí de la codorniz, chä́chä, es
parecido a su canto de dos notas.
Sinón. tsatsa
D
da (da) procl Indica 3.a pers. del futuro;
chikiuite (chíkíuíte) s chiquihuite Nuyu̱
requiere la forma B de la raíz. Ndämäni ra
ya jäi di mpe̱fi theni ra foyo ko ya
Juana da ma ra tite ha ra huähi. Juana
chikiuite. Aquellas personas que están
va a llevar de comer a la milpa pasado
trabajando están acarreando estiércol con
mañana.
chiquihuites. Sinón. xundi, mabo̱tse
da (da, dǎ) vt 1. denunciar, delatar Nuä
chimänxa (chímä́nxa) s gusano de elote
ra jäi bi mpe bi mu̱i too bi da, hänge bi
Ra chimänxa di ho dä zi ya mänxa. Al
joti fadi. Hubo alguien que denunció a la
gusano de elote le gusta comer elotes.
persona que robó; por eso la encarcelaron.
Sinón. nzyolo, nzolo Véase tsi, mänxa
da HÑÄHÑU — ESPAÑOL 34

2. devolver, entregar Ya be bi da ya una ofrenda floral de una promesa que


to̱te xkí be. Los ladrones devolvieron debo. Véase da, do̱ni
las cosas que habían robado. Act. indet. ndadri s presentación de una ofrenda
tha Sinón. 1: mä 2: kotsi floral
da Ajuä entregar a Dios daga (dǎga) s daga, puñal de dos filos Ra
dapi ra ue̱nda entregar la cuenta daga geä nzäntho mi hñä ya hyote
damajuäni confesar la verdad mäme̱to. La daga es una arma que
da ngüe̱nda darse cuenta, rendir siempre traían los asesinos antes.
cuentas Sinón. tsäjuai
da (dá) s ojo Ha mä da bi zo na ra dahuä (dǎhuä) s ojo de pescado (punto
minikähä ha ya bi zotsi. Me cayó una blanco en los pies o las manos que es sensible al
espina de tuna en el ojo y ya le cayó nube. apretarlo) Ra dahuä ge na ngu ra xäxi
ja ya da hacer mal de ojo xo̱tse ra xifri ha di yopa roho. El ojo de
goda s ciego pescado es como un grano en el que se
ista s ojos azules descostra la piel y vuelve a retoñar. Véase
nkuemda s parpadeo continuo da, huä
u̱da s mal de ojos dai (dai) s comprador Ha ra tai tso̱ho̱
xada s tuerto ndunthi ya dai, tai hängu te ku̱ti ha ra
dá (dá) procl Indica la 1.ª pers. del pretérito. tai. En la plaza llegan muchos compradores
Dá mpe̱fi Monda. Trabajé en México. y compran todo lo que entra en la plaza.
dá (dá) procl Indica la 3.ª pers. del futuro, Sinón. duki Véase tai
modo optativo; require la form B de la raíz. Ja dangauada, damnda s comprador
mäje̱ya dá poni de ga nzaya, nubya dá de magueyes
nzaya mäna. Apenas hace un año salí de dangasei, dansei s comprador de
juez, ahora que sea otro. Nuga hindí ho ra pulque
baxi, dá me̱fi mäna. A mí no me gusta la dakate (dákáte) s bandido, asaltante
barrida, que lo haga otro. Ha ra dähmi dá Nubu̱ mi youa ya jäi ha ya ñu, mi yo
thoka ra mole, ha ra tu̱hmi hindä ñe̱ni. ya dakate mi hämba yá bojä. Cuando
Que hagan el mole en la cazuela grande, iban a pie las personas en los caminos,
porque no cabrá en la chiquita. andaban asaltantes que les arrebataban su
dada (dǎda) s 1. papá (padre de una familia) dinero. Sinón. be Véase taki
Nso̱ka mä nänä dí bu̱be, mä dada xa dakatäxi (dákátä́xi) s pastor (de ganado
du. Vivo solamente con mi mamá; mi papá caprino) Mä ga nu mä dakatäxi me̱fa dä
ha muerto. hye̱pu̱ mä mboni. Voy a ver a mi pastor
2. el Padre Dios Mä Dada bí bu̱i de chivos. A la mejor abondona por ahí mi
mähetsi nzäntho faxki. Mi Padre que ganado. Sinón. mayo Véase taki, täxi
está en el cielo siempre me ayuda. damäjuäni (dǎmä́juä́ni) 1. vi atestiguar Ra
Zidaada s Dios dathi damäjuäni ge nuä ra ñei go geä
dada (dada) s señor ―Xkí de, dada. bi yo̱the. El enfermo atestigua que aquel
―Xkí de Ajuä, nänä. ―Buenas tardes, doctor es el que lo curó.
señor. ―Buenas tardes, señora. 2. vi confesar Ra yofadi bi damäjuäni
Variante ndada de nuä xkí yo̱te. El delincuente confesó
dado (dǎdo) vt mal vender Mä mboni dá la verdad de su delito.
pa mänonxi dá dado, hinga geä rá 3. s testigo Ra tsähni tapabi yoho ya
muhuí bi taki. Mi animal que vendí el damäjuäni, bu̱ xi hingo geä bi ñhote.
lunes lo regalé, porque no es su valor lo que Al reo le piden dos testigos, para que
me dieron. [Esp.: dado] Sinón. untho declaren si en verdad no fue él el asesino.
dadri (dǎdri) vi entregar una ofrenda floral Sinón. 1 y 2: mängamäjuäni; 3: te̱stigo
Mä ga tai ya do̱ni ngetho ndomingo mä Véase da, mäjuäni
ga ndadri na ra ñäti dí tu. Voy a damngo̱ (dámngo̱) s 1. comprador de
comprar flores, porque el domingo entrego ganado Ma dä ñepu̱ bya ra damngo̱ pa
35 HÑÄHÑU — ESPAÑOL dathi

ga papi ra ndämfri. Hoy va a venir el cosecha los compradores de pulque compran


comprador de ganado para que le venda yo mucho pulque para sus peones.
el buey. Variante dansei Véase dai, sei
2. mercader de carne Ya dá hoki ra dangauada (dángáuada) s comprador de
tsu̱di ho̱nse̱ dí to̱mi ra damngo̱ dä magueyes Nubye̱ xá mädi ra sei, bi zo̱ho̱
ñehe dä hñäxa ra ngo̱. Ya arreglé el na ra dangauada. Ahora que está caro el
marrano, nada más espero al mercader de pulque llegó un comprador de magueyes.
carne que venga por él. Sinón. 1: Variante damnda Véase dai, uada
dukamboni, dangamboni; 2: dukango̱, dangaxefo (dángáxefo) s 1. comprador de
dangango̱ Véase dai, ngo̱ tripas Nuyu̱ mahñuni ga thäkxätä go
dangade̱thä (dángáde̱thä) s 1. comprador geu̱ ya dangaxefo. Las vendedoras de
de maíz Ha ra ngu bi zo̱ho̱ na ra jäi ra comidas de panza son las compradoras de
dangade̱thä. A la casa llegó una persona tripas.
compradora de maíz. 2. comprador de tripas fritas. Nu ya
2. acaparador de maíz Yobu̱ na ra jäi hyoya jäi go geu̱ ya dangaxefo de ga
ra dangade̱thä, ha ngätsi dä pa. Ahí nonxi nuu̱ ba ha ra tai. Las personas
anda una persona acaparadora de maíz, pobres son las compradoras de tripas que
que revende después. Variantes dánthä, luego venden los lunes en la plaza. Véase
dandithä Sinón. dukade̱thä Véase dai, dai, xefo
de̱thä dangue̱nda (danguě̱nda) 1. darse cuenta
dangahai (dángáhai) s comprador de Iho, da ngüe̱nda ge nuä gí o̱te hingi ho.
terrenos Nuni ra mbo̱ho̱ gehni ra damhai Hijo, date cuenta que lo que estas haciendo
dá papi mä hai. Aquel señor es el no está bien.
comprador de terrenos; fue él al que le vendí 2. tomar en cuenta
mi terreno. Variantes dámhai, dáñhai 3. entender Ya jäi nuu̱ hinxa ma ra
Véase dai, hai ngunsadi dangüe̱nda nuä xá ñho y
dangahme (dángáhme) s 1. comprador de nuä hinä. La gente que no ha tenido
tortillas Nuni ra be̱hñä xa mani ra preparación entiende lo que está bien y lo
dangahme, xini di hñä rá maxhme. que no está bien. Véase da, ue̱nda [Esp.:
Aquella mujer que va ahí es compradora de dar cuenta]
tortillas; mira, trae su servilleta. dansei [Variante de dangasei] comprador de
2. acaparador de tortillas Nuni ra be̱hñä pulque
ra dangahme ha di yopa pa. Aquella danthä, dandithä [Variantes de dangade̱thä]
mujer es compradora de tortillas y luego comprador de maíz
las revende. Variante dáhme Sinón. 2: dañyo (dáñyo) s comerciante de ganado
dukahme Véase dai, hme menor Nu ya dañyo huantho, nuä ra yo
dangandämfri (dángándämfri) s xá ñho tai ha nuu̱ xá no̱xke tsantho. Los
comprador de reses Yobu̱ ra ya dantfani, comerciantes de ganado menor escogen
pe xi ya guta tsu̱tho. Por ahí andan unos nada más el ganado que está bueno y lo
compradores de reses; pero pagan muy compran; el que está flaco no lo quieren.
barato. Variante dantfǎni Véase dai, Véase dai, yo
ndämfri dasti [Forma secundaria de tasti] resbalar
dangaronjua (dángárónjua) s comprador dathi (dathi) s enfermo Bi manga ra
de ayates Ha ra tai tso̱ho̱ ndunthi ya yo̱thete ge ra dathi ya otho ra ñethi.
danjua pa gi pa ri ronjua. A la plaza Dijo el médico que el enfermo ya no tiene
llegan muchos compradores de ayates; para alivio.
que les vendas tus ayates. Variante dánjua sudathi, nsudathi s enfermera
Sinón. dukaronjua Véase dai, ronjua dathi (dáthi) vi 1. estar enfermo Nuni ra
dangasei (dángásei) s comprador de metsi dathi de ga xithu. Aquel muchacho
pulque Ya pa de ga sofo xi tansei ya está enfermo de paludismo.
dangasei pa ya me̱fi. En el tiempo de la 2. estar en estado, estar embarazada Bi
dä HÑÄHÑU — ESPAÑOL 36

beni ge ya hinda nthätuí, ngeä ya mi Mezquital siembran mucho jitomate,


dathiä. El pensó que ya no iba a casarse porque en ocasiones produce mucho
con ella porque ya estaba en cinta. dinero. Véase dä, de̱mxi
Fu̱didathi. Empieza a estar en estado. dänga dädimaxi s jitomate grande
Pret. dá ndathi Dädo (Dädo) 1. Dadho (barrio de
dä (dä̌) s madurez Ya kähä nubye̱ ja Chilcuautla) Di gehni Dädo di mui ra sei
ñenga ya dä. Las tunas apenas ahora están goho mbe̱xo. Allá, en Dadho, el litro de
en madurez. Véase tä pulque vale cuatro pesos.
dä [Forma secundaria de tä] cocer 2. Piedra Chica (barrio de Cardonal) Rá
däbehe (däběhe) s 1. cuaresma Ya pa de nzaya Dädo bi njoo ha rá hmuntsi rá
ga däbehe ndunthi ya jäi di ntsuni dä zi ndä Mohai. El juez de Piedra Chica no
nuä ra za ra ngo̱. En los días de la estuvo en la reunión del presidente de
cuaresma muchas personas se abstienen de Cardonal. Véase dä, do
comer cualquier carne. däfri (däfri) s caballo grande Nuni ra
2. vigilia Ya pa ga däbehe me̱to dä ñänte di nto̱ge ha na ra däfri. Aquel
zo̱ho̱ ge ndäpa. Los días de vigilia son soldado cabalga en un caballo grande.
antes de Semana Santa. Sinón. ndo̱fri Véase dänga, fani
3. días largos, días calurosos Ra däbehe dägähñäto (dägä́hñät́ o) s jefe de
fu̱di ngu made ra zänä ra abri ha juadi policía, comandante Ra dägahñäto bi
ngu mäde ra hulio. Los días largos zitsi ya nsuhnini pa dä ju̱ ra hyote. El
empiezan como a mediados del mes de jefe de la policía se llevó a sus policías
abril y duran hasta como a mediados de para detener a un asesino.
julio. Vocal nasal: däbëhë Véase dä, Sinón. komändante Véase dänga, dega,
behe hñäto, ndä
däbri (däbri) s olvidadizo Nuga xi drá dähmi (dähmi) s 1. cazuela grande Ha
däbri; di pumfritho nuä mä ga pe̱fi. Yo ra dähmi dá thoka ra memi, ha ra
soy muy olvidadizo; nada más se me olvida tu̱hmi hinda ñe̱ni. Que hagan el mole
lo que voy a hacer. Véase beni en la cazuela grande, porque no cabrá en
däbe̱tri (däbe̱tri) s mayordomo principal la chiquita.
Se̱he̱ ra däbe̱tri yonga ya be̱go, ngeä ra 2. cajete grande Mä ga hokju̱ ra dähmi
be̱tri di hñeni. Sólo el mayordomo mayor de ga nsuni. Vamos a hacer el cajete
dirige a los peones porque su segundo está grande de nixcómil. Sinón. 1: dängä
enfermo. Sinón. ndägabe̱tri Véase dä, mohi; 2: dängä mahmi Véase dä, mohi
be̱tri Dähmu (Dähmu) San Nicolás (pueblo
däbi (dä́bi) s excremento Ra tsu̱ntu̱ colindandante, al norte de Ixmiquilpan)
hingi tsa dä yo̱te ra däbi, bi ngofo ngeä Thoki Dähmu ra ya jati xi mähotho.
ntse̱di bi zi ya kähä mände. El muchacho Hacen unos bordados muy bonitos en San
no puede defecar, se estriñó porque comió Nicolás. Sinón. Nsanikula Véase dängi,
muchas tunas ayer. Sinón. foho, dänga ndä, hmu
biti Véase bi dähmyä (dä̌hmyä) 1. s persona rigurosa,
joti de rá däbi está tapado (reg.), está regañón Nuä ra hmu, xi ra dähmyä,
estreñido hänge hingi tse̱tuabi ya be̱go, bestho
dädämfo̱ (dädämfo̱) s alto mandatario, he̱pu̱. Ese patrón es muy riguroso, por
gran mandatario Rá dätsu̱tfi Monda eso no le duran los peones, luego lo
tso̱ni ya mi dädämfo̱ de mara ya hai. El dejan.
presidente de México visita a los mismos 2. vt regañar, reprender Ra nxutsi bi
altos mandatarios de otros países. Véase bati bi ma, ngeä bi dähmyä rá nänä.
dämfo La muchacha huyó porque su mamá la
dädimaxi (dädímǎxi) s jitomate Ha ra reprendió con rudeza.
Batha ra Botähi xi boti ra dädimaxi,
ngeä rabu̱ xi ra bojä. En el Valle del
37 HÑÄHÑU — ESPAÑOL dämä

dähni (dä́hni) s 1. ciudad Dá ma ra Sinón. 1: xide; 2: ndo̱jua Véase dängi,


hmäya ha ra dähni Monda, pe xi yo jua
ndunthi ya bo̱jä. Fui a pasear a la ciudad däjuai (däjuai) s 1. espada, puñal grande
de México, pero circulan muchos Mäme̱to ha ya tuhni mi hä ya däjuai ha
automóviles. mära ya to̱te. Antes, en las batallas se
2. capital (del estado) Rá dähni acostumbraba usar la espada y otras armas.
Ntso̱tkani geä Nju̱nthe. La capital del 2. machete de cinta Häxa ra däjuai pa ra
estado a que pertenece Ixmiquilpan es ntse̱mni. Llévate el machete de cinta
Pachuca. para cortar espinas. Sinón. dänga juai
3. cabecera municipal Rá dähni ra hnini Véase dängi, juai
Nzi Nänä Ñethi geä Ntso̱tkani. La däju̱ (däju̱) s haba Ra bai ga däju̱ hingi
cabecera municipal del pueblo de ho ra tse̱. A la planta de haba no le
Remedios es Ixmiquilpan. perjudica el hielo. Véase dängi, ju̱
Variante dähmni Véase hnini däkade̱thä (däkáde̱thä) s desgranadora
dähñe (dähñe) s 1. arroyo grande Nubu̱ (persona) Dí pe̱tsi ndunthi ra de̱thä ha dí
käi ya nzo̱the ha ra dähñe hinto rani. ne ga pa, hänge dí honi na ra däthä.
Cuando baja la creciente en el arroyo grande Tengo mucho maíz que quiero vender, por
nadie puede atravesar. eso busco una desgranadora de maíz.
2. Barranca Grande (que atraviesa el lado Variante däthä Véase täki, de̱thä
norte del barrio de Taxadhó) Ra Dähñe däkanthähi (däkánthä̌hi) s mecate grueso
Ntasto, na ra pa bi duxa ra nzo̱the de Véase nthähi
ga ye, ndunthi ya yo. En la Barranca däkänoya (dä́kánoya) s 1. palabras
Grande de Taxadhó la creciente de agua ásperas Nu ya ndä de ya hnini mäme̱to
de lluvia en una ocasión arrastró muchos mi zofo ya jäi ko ya däkänoya himi ja rá
animales menores. Sinón. dänga hñe hmäte. Antes los jefes de los pueblos
Véase hñe hablaban a su gente con palabras ásperas,
dähñei (dä́hñei) 1. vi flojear Bu̱ dí dähñe sin amor.
nzäntho dä nja mä ndumu̱i. Si flojeo 2. palabras fuertes Ra ya jäi yá noya ya
siempre tendré necesidad. däkänoya ha ra ya tsu̱ta noya. Las
2. s perezoso, holgazano Nuni ra palabras de algunas personas son fuertes y
bäsjäi ra dähñei; hingi ho dä mpe̱fi, go las de otras, suaves. Sinón. ngenta noya
di ho dä mpe̱ti. Aquel joven es perezoso; Véase däki, noya
no le gusta trabajar, lo que le gusta es däki (däki) vi engruesar Ra bai ga
mendigar. Pret. dá ndähñe zakthuhni ya ri däki rá bai, ngeä ya
Variante dähñe Sinón. me̱nhyadi, pe̱tsi ya je̱ya. A la mata de pirul se le está
me̱mbru engruesando el tronco, porque ya tiene
ndähñei, ndähñe s, vi pereza; hacerse muchos años. Sinón. dätsi
perezoso däkri (däkri) s quelite grande Hämfu̱ tsu̱
dähuä (dähuä) s pez grande Ha ra ndehe rá däkri ra ro̱ge gi umfu̱ dä zi. Tráiganle
di be̱to ra dähuä ha di be̱fa xi ndunthi un poco de quelite grande al burro y dénselo
ya tu̱huä. En el mar, va adelante el pez para que coma. Sinón. ñäxakani Véase
grande y detrás van muchos peces chicos. dängi, kani
Sinón. dänga huä, däta huä, ndo̱huä Véase Däku̱ni (Däku̱ ni) Cocineras (pueblo de
huä Chilcuautla) Sinón. Nkosinera
däjua (däjua) s 1. liebre Xi neki mähotho däkei (däkei) s anciano Ya däkei beni
ya däjua nubu̱ di nestihi. Se ven bonitas ge ya mä dä uadi ra ximhai. Los ancianos
las liebres cuando se echan a correr. piensan que ya se va a terminar el mundo.
2. conejo grande Mäna ya däjua nuu̱ Sinón. eda
ya mänxo ke nuu̱ de ga mbonthi. Los dämä (dämä) adv 1. aprisa, pronto,
conejos domésticos son más grandes que rápidamente, rápido Ya bi hñuxadi, dämä
los de campo. Variante dänga jua ye̱nga ya mboni dä ma dä ñuni. Ya se
däme HÑÄHÑU — ESPAÑOL 38

hizo tarde; ¡rápido!, echa afuera el ganado dändä (dändä) s rey, jefe superior Pe̱tsi
que vaya a comer. Xa dämä ntihi pa gi ndunthi ya je̱ya mi ndä ya dändä. Hace
tso̱nga nitho ha ra ngunsadi. ¡Pronto!, varios años gobernaban los reyes y virreyes.
échate a correr para que llegues a tiempo a Sinón. dänga ndä Véase dängi, ndä
la escuela. dänga bo̱jä (dä̌nga bo̱jä) s máquina
2. muy Xa dämä ntso. Está muy feo. pesada, oruga (máquina) Nu ya dänga
Sinón. 1: mäntä, bestho bo̱jä go geu̱ hoki ya ñu ne ya ñuthe.
däme (däme) s 1. esposo, marido Nuni ra Con las máquinas pesadas se hacen los
zi be̱hñä tu rá mu̱i, ngeä bi tsitsua rá canales y los caminos.
däme fadi. Aquella mujercita está dänga botsintsu̱ (dä̌nga botsǐntsu̱) s
preocupada porque le llevaron a su esposo a clarinero grande, zanate grande, quiscal
la cárcel. Ya dänga botsintsu̱ ani ya boti ha
2. hombre, varón, caballero Ya be̱fi ha tsoni ya sofo. Los clarineros grandes
ya huähi yo ya däme ha ya be̱hñä. En destapan las siembras y desperdician las
los trabajos de las milpas andan hombres y cosechas.
mujeres. Sinón. 1: hñandi; 2: ño̱ho̱ dänga dädimaxi (dä̌nga dädímǎxi) s
́
dämfo̱ (dämfo̱ ) s 1. señor de importancia jitomate grande
Mäthoni gatho dä jonga ha ra hmuntsi, dänga dedo (dä̌nga dědo, dä̌nga dédo) s
ngeä mä dä zo̱pye̱ ra ya dämfo̱. Es dedo pulgar Ko mä dänga dedo dí ho ya
menester que todos asistan a la junta porque to. Con mis dedos pulgares oprimo los
hoy van a llegar unos señores de piojos. Sinón. dänga ñäye
importancia. dänga hnini (dä̌nga hnǐni) s ciudad
2. persona que se viste con elegancia Monda geä na ra dänga hnini ha
Ndunthi ya jäi mi hñe ga hyoya nubye̱ ndunthi ya jäi di me̱dini. México es una
di hñe ga dämfo̱. Varias personas que se ciudad grande, y muchas gentes allí se
vestían pobremente ahora se visten con
pierden. Variante dähni
elegancia. Véase mbo̱ho̱
́ i) s 1. estómago grande, dänga huada (dä̌nga huada) s medida de
dämu̱i (dämu̱
capacidad de veinticinco cuartillos
barriga grande Bu̱i ra ya jäi xi ya
dänga huä (dä̌nga huä) s pez grande
dämu̱i. Hay ciertas personas que tienen
dänga jäi (dä̌nga jäi) s 1. persona mayor
barriga grande.
de edad Tenä ge nu ya dänga jäi ho̱nse̱
2. corazón Ya jäi di hñeni ya dämu̱i
tsu̱tho bu̱ tagi tu. Las personas enfermas dä hñätsi na ra tsu o ra kue̱ bestho dä
del corazón se mueren repentinamente. du. Dicen que las personas mayores de
Sinón. 1: dänga mu̱i; 2: koraso, kungri edad si se llevan un susto o coraje luego se
Véase mu̱i mueren.
dämxi (dä́mxi) s gato grande Véase dänga 2. persona de alta estatura Nuni mä tu̱
mixi bi te ra dänga jäi, ri hñätsi ndu rá tita
dämda (dämda) s jarro grande Na ra nu ra hñe̱tsi. Mi hijo es de alta estatura;
dämda ga nsitasei geä hingi tsu̱di de ga es semejante a su difunto abuelo en la
re̱ta te̱ni. Un jarro grande para echar estatura. Sinón. 1: eda, tiyo; 2: hetsajäi
pulque es el que no llega a diez litros. dänga kati (dä̌nga káti, dä̌nga nkáti) s
Sinón. dänga bada, dänga xano Véase 1. concupiscencia Ha ra ximhai po ya
dängi, bada dänga kati di ntsoki ya jäi. En el
dämo̱ni (dä́mǒ̱ni) s güila (reg.), guajolote mundo; por la concupiscencia de los deseos
Rá ngo̱ ra dämo̱ni di xu pa dä thoki ra terrenales, se corrompe la humanidad.
me̱mi. La carne de guajolote es muy 2. deseo grande Ko ra nduthe tsu̱kagi,
rendidora para el mole. Sinón. nxudämo̱ni tsu̱ki na ra dänga kati ga tsi tsu̱ ra
Véase dänga, o̱ni xathe. Con la sed que traigo, tengo un
dämu̱i (dämu̱i) s 1. familia numerosa deseo grande de tomar un poco de agua
2. enjambres grandes (de abejas o avispas) fresca.
3. hormiguero grande
39 HÑÄHÑU — ESPAÑOL dänga te̱i

dänga mäkinä (dä̌nga mä̌kinä) s 1. dos clases de arvejas: un arvejón grande y


máquina pesada Nu mí sänti ya hai una arveja chica. Variantes däta nunju̱,
Demde bi sänti ko ya dänga mäkinä. dänga nundju̱
Cuando desmontaron las tierras en Capula dänga nzimxudi (dä̌nga nzímxúdi) s
las desmontaron con máquinas pesadas. banquete Habu̱ ja ya dänga nzimxudi
2. tren Mände bi pu̱ntsi na ra dänga hingi be̱di ya tsi ithe. Donde hay
mäkinä, ngeä bi uengi ha rá ñu. Ayer banquetes no falta el brindis de copas.
se volcó un tren porque se desvió de sus dänga ñä (dä̌nga ñä) s 1. gobernante Na
rieles. Sinón. 1: dänga bo̱jä, pu̱ntshai; 2: ngu na ra hnini nzäntho bu̱ i na ra
te̱nängunzabo̱jä, nju̱nabo̱jä dänga ñä. En cada pueblo siempre hay un
dänga mämä (dä̌nga mämä) s abuela Mí gobernante.
re̱ta ra mäyo dá umbabi na ra baha mä 2. líder Ya dänga ñä geu̱ di o yä ye̱ ha
dänga mämä. El diez de mayo le di un ya tu̱hni. Los líderes son los que
regalo a mi abuela. Variante ndänga mangonean en los pueblos.
mämä Sinón. nita, zuzu, ngande 3. alta personalidad Rá dätsu̱tfi Monda
dänga mbo̱ho̱ (dä̌nga mbó̱ho̱) s autoridad ko mära ya dänga ñäxu bi ma ntso̱nte
principal, altos funcionarios Ho̱nse̱ ya Mfransia. El Presidente de México, con
dänga mbo̱ho̱ bi hñudi ha ra plataforma otras altas personalidades, fueron de visita
ha thandähmi ra ngu tsu̱tfi. Solamente a Francia. Variante dänga ñäxu
los altos funcionarios se sentaron sobre la dänga ñäxu alta personalidad Véase ñäxu
plataforma en frente de la presidencia. dänga ñoi (dä̌nga ñoi) s metoro (reg.),
Variante dämfo̱ rata grande Tenä ge ra dänga ñoi go geä
dänga mixi (dä̌nga míxi) s gato fino Nu rá bi xahni ra jäi dä ñafi. Cuentan que el
dänga mixi ma hmu ho̱nse̱ tsi ra ngo̱. El metoro es el que enseñó a la gente a raspar.
gato fino de mi patrón come pura carne. Sinón. hoga ñoi
dänga mu̱i (dä̌nga mu̱i) s vivienda dänga ñu (dä̌nga ñǔ) s carretera federal
antigua habitada Nuga dí bu̱i habu̱ ja yá (pavimentada) Ha ra dänga ñu xi tihi ya
dänga mu̱i mä dada. Yo vivo donde están bo̱jä, ngeä ra hoga ñu. En la carretera
las viviendas de mis padres. Sinón. dänga federal y pavimentada corren mucho los
ngu camiones porque es camino pavimentado.
dänga ndä (dä̌nga ndä) s jefe mayor, Variante däñu
presidente, gobernador, rey Ena ra dänga dänga oregno (dä̌nga órégno) s orégano
ndä ge ga muntsihu̱ ndomingo, mä dä grande Ra dänga oregno ja ha ya
ñehe dä zo̱ngagihu̱. Dice el jefe mayor mbonthi ngetbu̱ Maxei. Hay orégano
que nos reunamos el domingo. Va a venir a grande en el monte, antes de llegar a
visitarnos. Sinón. däta ndä, dänzya Tasquillo.
dänga ndehe (dä̌nga nděhe) s mar, dänga papa (dä̌nga papa) s abuelo Mu̱di
océano Bu̱i ndunthi ya huä ne mara ya bi du mä dänga mämä nepu̱ bi du mä
zuue nuu̱ di xändi mbo ya dehe ra dänga papa. Primero se murió mi abuela,
dänga ndehe. Hay muchos peces y otros luego se murió mi abuelo. Sinón. tita, xita
animales que se multiplican en las aguas del dänga sepe (dä̌nga sěpe) s biznaga grande
mar. Sinón. lama (mata) Ha ra mbonthi xi ja ya bai ga
dänga ngu (dä̌nga ngǔ) s casa antigua dänga sepe. En el campo hay muchas
habitada Nuä mä ku ra gätsi bi mu̱i go matas grandes de biznaga. Sinón. dänga
geä bi gohi ha rá dänga ngu mä dada. däxpe
Mi hermano el que nació al último es el que dänga te̱i (dä̌nga te̱i) s 1. pasto grande
se quedó en la casa original de mi padre. Ra dänga te̱i geä xá ñho dä jätsi ha rá
Sinón. dänga mu̱i batha ra ngu. El pasto grande es el que
dänga nunju̱ (dä̌nga nǔnjǔ̱) s arvejón, está bueno para plantar en el patio de la
arveja grande Ja yoho nunju̱: na ra casa.
dänga nunju̱ ne na ra tu̱ka nunju̱. Hay 2. pasto para escoba Nu rá ngähä ra
dänga the̱ki HÑÄHÑU — ESPAÑOL 40

dänga te̱i go geä to̱te de ga baxi. La ra de̱thä. Donde hay muchas ratas se
espiga del pasto para escoba es la que comen mucho el maíz. Sinón. däñoi
utilizan para hacer escobas. Sinón. 2: dänjua (dä́njua) s ayate, manta de ixtle
te̱ibaxi Véase ronjua
dänga the̱ki (dä̌nga thé̱ki) s serrote, sierra dänthi (dä́nthi) s reata Ko ra the̱xi ga kuä
tronzadora Ra dänga the̱ki he̱ki ya dänga thoki ya dänthi ga nthu̱tsi, ngeä hingi
za, di yoni yoho ya jäi. La sierra ku̱gi. Con el ixtle de jarcia fabrican reatas
tronzadora corta palos grandes, pero la de lazar porque no se revientan. Véase
tienen que usar entre dos personas. dängi, nthähi
Sinón. däta the̱ki dänthi nthu̱tsi reata de lazar
dänga thuhu (dä̌nga thǔhu) s hambre däntsu (däntsu) 1. vi asustarse mucho Ya
grande, escasez de alimento Nu mí nja ra bi mu̱di bi nzo̱hmä mä ngu, xi dá
tuhni bi nja ra dänga thuhu, mi ja ra däntsu. Ya había empezado a quemarse mi
bojä, pe mi otho te dä thai. Cuando casa; me asusté mucho.
hubo la guerra hubo una escasez grande 2. s susto Hiñhamu̱ stá häxa na ra
de alimento; había dinero pero no había däntsu ngu nuä stá hätsi bye̱. Jamás
qué comprar. Sinón. däta thuhu he llevado un susto tan grande como el
dänga xoto (dä̌nga xǒto) s acahual que me llevé hoy. Sinón. 2: dänga ntsu
Sinón. däta xoto Véase dängi, tsu
dänga yostha (dä̌nga yóstha) s morillo, däntsi (dä̌ntsi) vt rogar, suplicar
travesaño grande Rá dänga yostha ra ngu Mathoni gi däntsi ra nzaya pa xahmä dä
ya tsi ra zuue. El morillo de la casa ya se yo ra mu̱i dä do̱ka ri tsähni. Es necesario
lo está comiendo la carcoma. que le ruegues mucho al juez para que
dänga yo̱tatuhni (dä̌nga yo̱tátǔhni) s los quizás se compadezca y deje libre a tu reo.
grandes guerrilleros (que encabezan un Sinón. bäntebi
ejército) Ya dänga yo̱tatuhni mi zi ya jäi däntsi (dä́ntsi) vi quejarse Ra dathi ua
ya ye̱ngansu̱ti. Los grandes guerrilleros xi tsaye̱ ¿hänja ntse̱ däntsi? El enfermo
traían entre sus gentes a tiradores de lanzas. tal vez está muy grave, ¿por qué se queja
dänga zuzu (dä̌nga zúzu) s bisabuela Mä mucho? Pret. dá ndäntsi
dänga zuzu geä rá nänä mä zuzu. Mi dänxu (dänxu) s mujer madura, señorita de
bisabuela es la madre de mi abuela. edad Bai, dänxu, ha ñeñä, nde ¿sage gra
Sinón. däta zuzu notsi? Párate, mujer, y péinate la cabeza,
dängi (dä̌ngi) adj 1. grande Ja ra ya ¿pues qué, eres chiquilla? Sinón. be̱hñä
ntohni ya dängi ha ja ra ya tsani. Hay dänxui (dänxui) s Nombre para las horas de
algunas máquinas de escribir que son la noche desde las once de la noche hasta la
grandes y otras que son medianas. Ra zi una de la mañana. Ndunthi tsu dä ño ha ra
bätsi bi zi mäxo̱ge na ra dänga mänxa. dänga nxui, ngeä kamfri ja ndunthi rá
El muchachito comió todito un elote tse̱di ra xui. Muchas personas temen
grande. andar a medianoche porque creen que la
2. antiguo, viejo Variante dänga (antes de noche tiene mucho poder. Sinón. dänga
un sustantivo) Sinón. ndo̱te nxui
dängo (dängo) s fiesta pomposa, fiesta dänzya (dänzya) s juez auxiliar propietario
grande Nubye̱ mä dä nja ra dängo Ya dá ma, ma ga nu ra dänzya te dä jaki;
ndunthi ya pa. Ahora va a durar la fiesta zonki, nä. Ya me voy; voy a ver al juez
por varios días. Véase dängi, ngo auxiliar para saber qué quiere. Dice que me
Dängu (Dängu) Danghu (pueblo de Tasquillo) manda llamar. Sinón. ndäganzaya Véase
Ja na ra tu̱hni ngetuu̱ Mäxei tembi nzaya
Dängu. Hay un pueblo cercano a Tasquillo dänzä (dänzä) s luna llena Ya xui ga
que se llama Danghu. dänzä geu̱ ya xui xá ñho pa ra be̱däzu̱
dängu (dä́ngu) s rata (más grande que el ha ra be̱ñäi. Las noches de luna llena son
ratón) Habu̱ bu̱i ndunthi ya dängu xi tsi
41 HÑÄHÑU — ESPAÑOL däthuhu

las noches que son buenas para la cacería de däta (dä̌ta) adj 1. grande Ra bai ga
tlacuache y de zorrillo. Sinón. yenä, zakthuhni ra däta. La mata de pirul es
ñäxazänä Véase dängi, zänä grande.
däñoi (däñoi) s 1. ratón grande Ha ya 2. alto Rá bai nuni ra jäi ra däta.
to̱ho̱ bu̱i ya däñoi ya ndängi, ngu ya Aquella persona es alta. Sinón. ndo̱te,
ntu̱jua. En los cerros viven ratones grandes dängi
del tamaño de los conejos chicos. däta bokyä (dä̌ta bokyä) s Nombre de
2. ratón viejo Tenä ge nu yä däñoi una víbora negra y muy grande. Véase mboi,
me̱fa di ntsaxmagu. Cuentan que los keñä
ratones viejos después se transforman en däta ñä (dä́ta ñä) s 1. cabeza grande Nuni
murciélagos. Sinón. 1: dätañoi, dänga ra jäi ra däta ñä; tenä bi njani, ngeä bi
ñoi; 2: ndäxjuañoi thogi rá bu̱ i. Aquella persona es de cabeza
däñu (däñu) s 1. carretera Xi ra ntsimi grande, dicen que le quedó así porque se le
ra däñu hingi tsa dä mponti ya bo̱jä. pasó la hora de su nacimiento.
Está muy angosta la carretera; no pueden 2. lider, jefe Mä hnini di tuhni po ya
cruzar los coches. hai ha nuje stá huxhe na di gekje gä
2. callejón Ya xpa ñehni ya xampäte ha däta ñä pa di nehi. Mi pueblo tiene
ra däñu. Ya vienen los alumnos allá en problemas por tierras; hemos nombrado a
el callejón. uno de nosotros de jefe para que los
3. camino real Xa mani ra ya to̱ge arregle.
yodä ra däñu. Allá van unos jinetes por däta xoto (dä̌ta xǒto) s 1. girasol Ra däta
todo el camino real. Sinón. 2: tsiñu, xoto hingi tsi ya mboni. Los animales no
tsinta ñu, tsimañu comen el girasol.
däñu (däñu) adj muy dulce (demasiado) 2. acahual grande (planta semejante al
Nunä ra ubothe dí tsi, xi ra däñu. Este girasol) Ra dänga xoto tsi ya mboni ha
café que estoy tomando está muy dulce. rá do̱ni ra tu̱ki ha ra kasti. Los
däpa (dä́pa) s fiebre Tenä ge me̱fa de ra animales comen el acahual grande de flor
gäxa tuhni bi ño na ra däpa xi bi hyo pequeña y amarilla. Sinón. 1: mbänga
njäi. Cuentan que después de la última xoto; 2: hoga xoto, xoto
guerra hubo una fiebre que mató a mucha dätu̱ (dätu̱) s hijo grande (estatura)
gente. däthe (däthe) s río Ya hai ha ra Batha ra
däposdehe (däpósděhe) s 1. manantial Botähi xa to̱te ga uäthe ko ra dehe gä
antiguo Ra däposdehe mi ja ha ra hñe bi däthe. Las tierras del valle del Mezquital
gomi ra nzo̱the ga de ga ye. La creciente las han hecho de irrigación con agua de río.
de la lluvia tapó el manantial antiguo que Véase dängi, dehe
estaba en la barranca. däthe Mpathe (däthe Mpáthe) s Nombre del
2. manantial principal Nuni ha ra río que pasa cerca de Tecozautla, donde mana
däposdehe nge ja ha ra däthe, japi di agua caliente. Ha ra däthe Mpathe tso̱ni ya
ntuhni ya yai. Las sacadoras de agua se jäi di ñanthe. Al río de Tecozautla llegan
pelean por el manantial principal que está las personas a nadar.
cerca del río. Sinón. dä po̱the däthuhu (däthǔhu) s 1. mucha hambre Ya
däskähä (dä́skä̌hä) s pájaro huitlacoche rá hñä Ajuä dá tso̱ho̱ ko na ra däthuhu
Ra däskähä bí pu̱ti ra kähä pa dä zi. El stá tse̱ti hängu ra pa. Con mucho trabajo
pájaro huitlacoche está picoteando la tuna llegué soportando mucha hambre todo el
para comérsela. día.
Dästo̱ho̱ (Dästo̱ho̱) Orizabita (pueblo de 2. escasez de alimento, necesidad Tenä
Ixmiquilpan) Ha ra hnini Dästo̱ho̱ xa ge me̱fa de bi thogi ra tuhni bi nja na
thoki ya ngunsadi pa dä nxadi ya bäsjäi. ra däthuhu. Cuentan que después de que
En el pueblo de Orizabita han construido pasó la guerra hubo una grande
varias escuelas para la educación de la necesidad. Sinón. 1: dänga thuhu; 2:
juventud. Sinón. Ndästo̱ho̱ dänga nesida, dänga dumu̱i
dätso̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 42

dätso̱ (dätso̱) s 1. estrella grande Ra ya necesario traer la aguja de arria para zurcir
tso̱ ngu dä nxui bestho di neki ha go geu̱ los costales en caso necesario.
ya dätso̱. Algunas estrellas luego se ven däza (däzǎ) s árbol grande Ha ra däthe
cuando oscurece y son las estrellas grandes. bai ra ya däza ga ze̱xhni En el río hay
2. estrella matutina Nubu̱ kontsi ra unos árboles grandes de sabino. Véase
dätso̱ geä udi ge ya mä dä hyatsi. dängi, za
Cuando sale la estrella matutina es señal däza (dä́zǎ) s plátano (planta y fruta) Ra
que va a amanecer. Sinón. 1: dänga tso̱; däza di hogi ha ya pahai, habu̱ xá tse̱
2: haxatso̱ hingi nzäi. El plátano produce en tierras
dätsu (dätsu) s vieja, anciana Bu̱i cálidas, en las frías no pega.
ndunthi ya zi dätsu ya xa mu̱i ndunthi däzatsintsu̱ (däzatsǐntsu̱) s Nombre de
ya je̱ya. Hay varias ancianitas que han una planta. (lit.: plátano pájaro; se refiere a la
vivido muchos años. Sinón. tixke, eda, fruta diminutiva de la planta que tiene la forma
däkei de plátano).
däxfo (däxfo) s intestino grande Ha rá däzu̱ (däzu̱) s tlacuache Nu ra nxudäzu̱
däxfo ha bi du̱ni gatho rá ho̱pte̱i ya pe̱tsi na ra buxa ngati rá tsai ha ja oni
mboni. En el intestino grande se ataca yá bätsi ko yá ba mbo yá ne. El tlacuache
toda la bazofia del animal. Sinón. dänga hembra tiene una bolsa debajo del ombligo
xefo Véase dängi, xefo donde están las crías con los pezones de la
däxi (dä́xi) 1. s jilote Ra bai ga de̱thä ya nana dentro de sus bocas.
pe̱tsi yoho yá däxi, ya tsu̱tho di be̱di dä dächi (dächi) s 1. chiva grande
mänxa. La mata de maíz ya tiene dos 2. cabra grande Sinón. dänxi Véase täxi
jilotes; ya no tardan en ser elotes. däe̱nxe̱ (däě̱nxe̱) s ángel superior,
2. vi estar en jilote, jilotear Ra huähi arcángel Tenä ge ra tsondähi mrá
däe̱nxe̱ Ajuä. Dicen que el diablo era un
de̱thä ya däxi; xi bi ntihi yá te ko ra
ángel superior en el reino de Dios.
ye. La milpa de maíz ya está jiloteando;
dästhuhu (dä́sthǔhu) vi 1. quejarse de
con la lluvia se desarrollaron rápido.
hambre Ya bätsi dästhuhu, ha otho te ga
fu̱di däxi empezar a jilotear
umbi dä zi. Los niños están quejándose de
däxpe (dä́xpe) s biznaga Ja ranaaño ya hambre y no hay que darles de comer.
däxpe, ra tsi yá pe̱ni, ha ra hinä. Hay 2. gruñir de hambre (el estómago) Ra mu̱i
diversas clases de biznaga; los frutos de unas ya dästhuhu hmähä, pe otho te ga
son comestibles y los de otras no. tsihu̱. El estómago ya me gruñe de
Sinón. sepe, pe, thu̱nxi hambre, pero no hay qué comer.
däxronjua (dä́xrǒnjua) s ayate grueso Ya Sinón. mamthuhu, däntsathuhu Véase
däxronjua go geu̱ di thä ha ya sofo ga däntsi, thuhu
de̱thä. Los ayates gruesos son los que se däthä (däthä) s muerte (lit.: sueño largo)
usan en la pizca de maíz. Tenä ge nuä ra jäi bi du mi ähä ha ya
Variante dätsaronjua Véase dätsi, himbi nuhu, bi zu̱di ra däthä. Cuentan
ronjua que la persona que murió estaba durmiendo
däxyo (däxyo) s cobija Ya däxyo rata y ya no despertó, le vino la muerte. Véase
ra xiyo, mäna xá mädi ge nuä nthäntsi dängi, tähä Sinón. mathä
gä tudi. Las cobijas hechas de pura lana dätsaronjua [Variante de däxronjua] ayate
son más caras que las mezcladas con grueso
algodón. Sinón. thuxyo, thuxyo Véase de (dé) s 1. frente Nuni ra jäi bi dagi ha
xiyo bi ze̱nga rá de. Aquella persona se cayó y
däye (däye) s aguacero Mände bi dagi se descalabró la frente.
na ra däye nthäntsi ya ndo. Ayer cayó 2. cresta (de gallina, gallo o guajolote) Xi
un aguacero mezclado con granizo. tsämähotho rá de ri mede. Está muy
däyofani (däyofǎni) s aguja de arria Ra bonita la cresta de tu gallo. Vocal nasal:
däyofani mäthoni ga hñähu̱ pa ga dë Sinón. 2: ñunde
ku̱tshu̱ ya ro̱za nubu̱ mäthoni. Es nxinde s frente ancha
43 HÑÄHÑU — ESPAÑOL denäte

de (de) prep de Oxki uege de nuä xká deheba (déhéba) s 1. leche delgada Nuä
pädi. No te apartes de lo que has ra ba dí te̱mpi ra ndämfri ra deheba,
aprendido. Sinón. ha, de ga ngeä hingi tsi ra zafri ho̱nda ra ndäpo.
de ga (de ga) prep de Ra Xuua di mpe̱fi La leche que le ordeño a la vaca es leche
de ga nsuhuähi. Juan trabaja de milpero. delgada porque no come zacate, nada más
Sinón. gä hierba.
de ga juersa (de ga juěrsa) a la fuerza Tenä 2. leche con agua, leche adulterada Nuä
ge nuni ra tsu̱ntu̱ bi zitsi na ra nxutsi ra ba dí tai ra deheba, ni rá jäki otho
de ga juersa. Cuentan que aquel muchacho nu sti dä. La leche que compro es leche
se llevó a una muchacha a la fuerza. aguada ni nata tiene cuando se cuece.
Sinón. gä tse̱tho Variante deba Sinón. dexba Véase dehe,
de ga ntägi (de ga ntägi) a escondidas ba
Nuni ra zi be̱hñä tsi ra sei ga ntägi de rá deheju̱ni (déhéjǔ̱ni) s 1. agua de masa Ra
däme. Aquella mujer toma el pulque a deheju̱ni di tumbabi ra tsu̱di dä zi. Le
escondidas de su esposo. dan agua de masa al marrano para que la
de ga paha (de ga páha) de voluntad Mä beba.
tixu dá thäti de ga paha, ha bi nja na ra 2. machigües (reg.; el agua del lavamiento
ngo. A mi hija la casé de voluntad; hasta del metate), Nu ndá xu̱ka mä ju̱ni nuä
hubo una fiesta. deheju̱ni dá fani, hindá taki pa ra
debi (débi) s vientre (del ombligo para tsu̱di. Cuando lavé mi metate tiré los
abajo) Rá ntoxbätsi ra be̱hñä bí ja ha rá machigües, no los guardé para el puerco.
debi. La matriz de la mujer está en el Variante dejri
vientre. Vocal nasal: dëbi dehemänxa (déhémä́nxa) s 1. elote muy
deba [Variante de deheba] 1. leche aguada tierno Ha ra huähi ya ja ya dehemänxa,
2. leche adulterada Sinón. dexba ya hinda yaä ga tsihu̱ ya mänxa. En la
Dedo (Dedo) 1. Dedho (ranchería de milpa ya hay elotes muy tiernos, ya no tarda
Zimapán) Mäme̱to mi pa ya de̱xi pa que comamos elotes.
Dedo dä de̱ ya tsu̱ta. Antes iban 2. agua en que han sancochado elotes Ra
talladores a Dedho a tallar lechuguilla. dehemänxa ha dá fathu̱ ya mänxa xá
2. Humedades (nombre de un lugar de ñu. El agua en que sancochamos los
aguas termales) De ga sabdo dí pa ra elotes es dulce. Sinón. 1: demänxa; 2:
nsaha Dedo. Los sábados voy a bañarme batmänxa, batämänxa
a Humedades. Sinón. 2: Ndedo dehmi [Forma secundaria de téhmi]
dehe (déhe) s 1. agua Xi ja ndunthi ra quebrarse
dehe, xi pe̱ntsi ra ñuthe. Hay demasiada Demde (Demde) Capula (pueblo de
agua; hasta se desborda el canal. Ixmiquilpan) Ha ra hnini Demde ja na ra
2. jugo, agua Ra dehe ga koko xá ju̱tsi de ga ñoti ha rá ua na ra tu̱to̱ho̱
nxaha. El agua de coco es refrescante. de mbo ya huähi. En el pueblo de Capula
bothe s aguas negras; café hay un pozo de electricidad al pie de un
ithe s agua picosa (reg.) ; aguardiente cerro chico en medio de las milpas.
he̱the s agua xoqueaque; agua picosa Sinón. Nkapula
mu̱ntsdehe s agua turbia demu (demu) s chilacayote (calabaza medio
ndehe s mar; agüita pinta y de semilla negra) Ja na ra mu
nju̱xuthe s agua salada tembi demu ha tumbabi ya mboni pa
pangdehe s agua tibia hinda hñeni de ga pa. Hay una calabaza
pathe s agua caliente que le llaman chilacayote que le dan a los
tse̱the s agua fría animales para que no se enfermen por el
tsothe s agua sucia
calor. Véase dehe, mu
tasdehe s agua limpia
denäte (denä́te) s burlón Ra Xuua ra
uthe s agua dulce
denäte; thenäte de nuä thogi rá mikei.
denda HÑÄHÑU — ESPAÑOL 44

Juan es burlón; se burla de lo que les sucede do. Ya desde tiempo remoto se sabe la
a sus semejantes. Véase thenäte fabricación de cal, desde que tengo uso de
denda (denda) adv desde Denda dá juadi razón ya se horneaban las piedras.
ra boti hindí tsaya ra be̱fi. Desde que 2. conj desde que Desde bi nthäti ra
terminé de sembrar no descanso de Xuua ya hingi ehe ra nteni. Desde que
trabajar. Dende gekua dá kahni ra Juan se casó ya no viene a jugar. Dende
fantho̱ mi bai ri nandi, ha dá tsu̱di. Le nubu̱ dá nze̱njuabe mä zi mbane ya
tiré al venado desde aquí hasta el otro lado, histá nthe̱be. Desde aquella ocasión que
y le pegué. Variante dende saludé a mi compadre ya no he vuelto a
dengazafri (déngázafri) s acarreador de encontrarme con él. Sinón. dende, dendä,
zacate Ya dengazafri nubu̱ yo ra ndähi, de
theni ya zafri mä mañä. Cuando anda el desia (désia) vt desear Nuni ra tsu̱ntu̱ di
aire, los acarreadores de zacate acarrean el desia dä nthäti, pe hingi tsu̱di ra nxutsi.
zacate cabizbajos. Vocal nasal: dëngazafri Aquel muchacho desea casarse, pero no
Sinón. desfani Véase theni, zafri encuentra muchacha. Sinón. nehmä
denhuada (děnhuada) s 1. medio cuartillo desthi (desthi) s 1. carrizo tierno Ya
(medida) Ra ju̱ dí pa dí e̱ni ko na ra desthi maske xá ndä hingi ho, ngeä sti
denhuada. El frijol que vendo lo mido con yoti dä bahni. Aunque esté grueso el
una medida de a medio cuartillo. carrizo tierno no sirve, porque al secarse se
2. medio cuartillo (grano) arruga.
Variante ndehuada Véase made, huada 2. Dexthi (pueblo al sur de Ixmiquilpan) Ra
deni (deni) vi derretirse Ya bi deni ya ndo hnini Desthi di nto̱nguí ra hnini
xi xmá pidi. Ya se derritió el granizo que Mänguani. El pueblo del Dexthi colinda
estaba tupido. Sinón. mo̱e, mo̱te con El Alberto. Sinón. 1: tukaxithi Véase
denti (denti) vt 1. magullar (para ver si xithi
está madura) Ogi denti ya dädimaxi ge Detsri (Détsri) Benito Juárez Detsani (pueblo
njabu̱ di ndehe. No magulles el jitomate de Zimapán) Detsri kohi ngetuu̱ Mäbo̱za.
porque así se aguada. El pueblo de Benito Juárez está cerca de
2. maltratar Mä tsu̱di bi tetsua ya Zimapán. Véase dehe, tsani
tsatyo ha ya huähi, xi ntse̱di bi denti. detsni (détsni) s aguacate tierno Ra
A mi puerco que corretearon los perros en tsani nubu̱ ra detsni ngu xá ñuxi. El
la milpa, lo maltrataron gravemente. Act. aguacate tierno está como dulce.
indet. thenti Sinón. 1: donti; 2: tsa, Variante detsri Véase tsani
he̱ni dexba (déxba) s leche aguada
ndenti s aporreada (reg.), Variante dexpa Sinón. deba Véase dehe,
molonqueada (reg.), golpes ba
denthe (dénthe) s acarreador de agua Xi dexju̱ (déxjǔ̱) s caldo de frijol Ra dexju̱
yo ndunthi ya denthe pa ha banti ra geä xá ñho dä tumbabi ya bätsi dä zi. El
näni pa ya gädo. Hay muchos caldo de los frijoles es bueno para que
acarreadores de agua para que batan la tomen los niños. Sinón. gixju̱ Véase dehe,
mezcla de los albañiles. Vocal nasal: ju̱
dënthe Variante dengadehe Véase theni, deza (déza) s 1. madera tierna Mäthoni ga
dehe tse̱kju̱ ya ñäxaza pa ga hokju̱ ra ngu,
denthebe [Variante de mädenthebe] ngeä ya deza hingi ho. Es necesario
cincuenta cortar madera maciza para construir la casa,
desde (desde) 1. prep desde Ya tuhni ne porque la madera tierna no está buena.
ya hmämhai xa nja desde mäyabu̱. 2. palo tierno Bu̱ too tse̱ki ya deza di
¡Desde qué tiempo ha habido guerras y no̱ngi o di tsu̱ti. Si se cortan palos
terremotos! Ra thoka näni ya desde tiernos se enchuecan o se adelgazan.
mäyabu̱ fädi, ndá beni ya, mi tuti ya Sinón. tukaza Véase dehe, za
45 HÑÄHÑU — ESPAÑOL de̱nxifani

deta (déta) s maguey tierno Na ra uada de̱mxi (dé̱mxi) s 1. jitomate Mäje̱ya xi bi
dí ati ra deta, hänge xá ñhe̱ti ra tafi. El zo ra de̱mxi, dá po̱ni te ra za ra bojä. El
maguey que raspo es maguey tierno, por eso año pasado se vendió a buen precio el
está picosa su aguamiel. Sinón. tuta Véase jitomate; saqué algo de dinero.
dehe, uada 2. ampolla (a causa de lastimadas en las
de̱ (dě̱) s 1. el que lleva algo Nuu̱ ya manos o pies) Bi fo̱ska ya de̱mxi ko nuu̱
be̱hñä di hñä yá ronjua geu̱ ya de̱ dä ya rayo thiza di hñä. Me salieron unas
duxa ra zi dukei ha ra ntagi. Esas ampollas con los huaraches nuevos que
mujeres que traen sus ayates son las que van traigo. Sinón. 1: dädimaxi
a llevarse al difuntito al cementerio. de̱mxi ronjua s tomate de cáscara Dá
2. vagabundo Ya de̱ yo ha ya ñu, ni kätsi na tu̱ki ra de̱mxi ronjua, xahmä
fädi habu̱ yá mengu. Los vagabundos dä hogi. Planté un poco de tomate de
que transitan por las carreteras ni se sabe cáscara ojalá; que se logre. Sinón. de̱mxi
de donde son. Véase the̱ potrero
de̱ [Forma secundaria de te̱] prender, arder de̱nda (dě̱nda) s tienda Ya yabu̱ di beni
de̱ s aguililla, gavilancillo Gi jamäsu nuä ga hutsi na ra de̱nda pa ga hutsi te gä
ra de̱; xi te ra zi tu̱ni. Ten mucho pa. Ya tiene tiempo que pienso poner una
cuidado con el gavilancillo; es muy tienda para vender algo.
perjudicial para los pollos. Sinón. tixaha, mande̱nda s dependiente de tienda
tithsaha Véase the̱ mende̱nda s propietario de tienda
de̱he̱ [Forma secundaria de te̱he̱] consentir de̱ni (dé̱ni) s luciérnaga Ya jäi xa
de̱jä (de̱jä) s higuerilla Nuä rá nda ra hñäkmeya ge nubu̱ di nsani ndunthi ya
de̱kjä, tenä, ge bo̱mbabi rá nziki. Dicen de̱ni ge nihi dä uäi. Las personas saben
que de la semilla de higuerilla sacan el por experiencia que cuando andan
aceite de ricino. Variante de̱kjä Véase de̱, revoloteando muchas luciérnagas pronto va
kähä a llover.
de̱ju̱ (de̱ju̱) s chocolate Nuu̱ too tsi de̱ju̱ de̱nimexe (dé̱níměxe) s capulina, viuda
ho̱nse̱ too jabi konte dä dai. Solamente negra (una araña negra y roja) Bu̱i na ra
los que tienen con qué comprarlo toman el de̱nimexe, ra mboi ha ra nthe̱ni. La
chocolate. capulina es una clase de araña que es negra
de̱mpe (dé̱mpe) s Nombre de una planta con y roja. Variante de̱nimexe Sinón. bomxe,
fruta sabrosa. (La fruta es de 1.5 cm. y negra de̱mpemexe Véase de̱ni, mexe
cuando está cocida.) Variante de̱pe̱ de̱nthi (dé̱nthi) s palma (usada para hacer
de̱mpemexe (dé̱mpéměxe) s capulina, petates, sombreros, etc.) Ko ya de̱nthi, te
viuda negra Tenä ge ra de̱mpemexe nu gatho ya to̱taye̱ thoki. Con cierta palma
rá ntsate ya hingi hopi dä mu̱i rá bätsi hacen una variedad de trabajos manuales.
ra jäi. Dicen que la mordedura de la ndomingoNde̱nthi s Domingo de
capulina hace estéril a la persona. Ramos
Sinón. de̱nimexe, bomxe Njäpde̱nthi s Domingo de Ramos,
de̱mza (de̱mza, de̱mzǎ) s 1. nogal Ra Domingo de Palmas (lit.: día de
hnini Mäxei o mbo na ra mboza ga bendecir palmas)
de̱mza. El pueblo de Tasquillo está dentro de̱nxi (dé̱nxi) s cebolla Habu̱ boti ra
de un bosque de nogales. de̱nxi xi ga ndunthi. Donde siembran
2. nuez Ja ranañotho ya de̱mza. Hay cebolla, crece en gran cantidad.
diversas clases de nueces. de̱nxiburru (dé̱nxíbǔrru) s cebolla
de̱mi (dé̱mi) s ordeñador Ra de̱mi, bi silvestre, cebolla de burro Ra de̱nxiburru
de̱mi nzäntho ya baga pa bi ma ra ja nubu̱ uäi ha nuä hingi tsi. Hay
ntho̱taba. El ordeñador ordeñó las vacas cebolla silvestre cuando llueve y ésa no se
muy temprano para irse a entregar la leche. come.
Véase te̱mi de̱nxifani (dé̱nxífǎni) s cebolla silvestre,
cebolla de caballo Ra de̱nxifani ja ra zänä
de̱pe̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 46

ra mäyo ha nuu̱ hingi tsi. Hay cebollas ra de̱ti. Por el norte siembran mucho
silvestres en el mes de mayo y ésas no son algodón. Sinón. 1: yo; 2: tudi
comestibles. bode̱ti s borrega prieta
de̱pe̱ [Variante de de̱mpe] Nombre de una tasde̱ti s borrega blanca
planta con fruta sabrosa. de̱taronjua (dé̱tárónjua) s 1. Persona que
De̱se (De̱se) Cerro Capulín (corresponde al se cubre de la cintura para abajo con un ayate.
barrio de San Pedro, Ixmiquilpan) Ha ra Ya zi jäi mäyabu̱ myá de̱taronjua,
De̱se̱ ya bi sänti pa mä dä thoki ya ngu. ngeä mi othobi ya bojä pa dä dai ya
Al Cerro Capulín ya se le hizo el desmonte y dutu. Antes, las personas se cubrían con
van a construir viviendas. ayate porque no tenían dinero para comprar
de̱se̱ (de̱se̱) s 1. capulín, capulincillo Ra ropa.
bai ga de̱se̱ hintsu̱ ra dängi. La mata del 2. Persona que en vez de camisa trae
capulín no es muy grande. cruzado un ayate. Ya jäi mäme̱to ha
2. capulina (fruta) Ra de̱se̱ ngu na ra nuni Uäkri myá zi de̱taronjua ha myá
boobxi, pe mäna ra tsani ha bu̱ to dä xikua. Las personas de antes originarias
zi dä zu̱di ra nhuäti. La capulina es del Huacri, andaban cubiertas con ayates y
como una uva prieta, pero más chica y además andaban descalzas.
quien la come padece de temblores. Sinón. mataronjua Véase te̱ti, ronjua
de̱se̱ñoi (de̱se̱ñoi) s 1. capulín, capulín de de̱ti (dě̱ti) s seguidor Nuni ra bätsi xi te
ratón Tena ge ra de̱se̱ñoi xá ñho dä ra de̱ti hingi kohi, te̱tuä rá dada. Aquel
thoki ya nkahnätsintsu̱ ko ngeä. Dicen niño es muy seguidor, no suelta a su papá.
que la mata del capulín es buena para hacer Véase te̱ni, te̱ti
horquetas. de̱ti [Forma secundaria de the̱ti] rasgarse
2. capulina (fruta), capulina de ratón de̱thä (de̱thä) s 1. maíz Ra de̱thä fu̱di ra
Tena ge ra haho tsi ya de̱se̱ñoi hänge boti dende ra hñunzänä de ra je̱ya. La
di huäti. Dicen que la zorra come siembra del maíz empieza desde el tercer
capulinas; por eso tiembla. mes del año.
de̱spi (de̱spi) s brasa, ascua Ho̱tua ya za 2. diente (fig.) Ra tsatyo di ro̱tse yá
ra tsibi pa dä nja ya de̱spi pa ga pathu̱ ya de̱thä nubu̱ ne dä ntsate. El perro
nze̱di. Échale leña al fuego para que haya muestra los dientes cuando quiere
brasas para calentar los itacates. Véase tsibi morder.
ntade̱spi s petición de brasas, bindo de̱thä maíz pinto
petitición de lumbre kastade̱thä s maíz amarillo
ñade̱spi s el que pide brasa do̱nthä s hongo de maíz
de̱spi (dé̱spi) 1. vi estar hecho brasa, estar hmuthä s semilla de maíz
encendido Nunä ra bo̱jä dá häi ha ra tsibi madithä s maíz con grano largo
xi de̱spi. Este fierro que saqué del fuego mothä s maíz negro
está hecho brasa. nze̱dide̱thä s maíz ancho
2. estar hecho ascua, estar rojo Tenä ge tasde̱thä s maíz blanco
yá da ra tsondähi ua ya de̱spi. Dicen the̱ngade̱thä s maíz rojo
que los ojos del diablo están hechos tsu̱dithä s maíz con grano chico;
ascuas. maíz con grano delgado
3. estar muy caliente (más de lo natural) xathä s maíz fresco
Rá hmi ra bätsi xa de̱spi ko ra nzo̱. La xigde̱thä s maíz ancho
cara del niño está muy caliente por la xo̱ndithä, xo̱njyä s maíz violento
calentura. Pret. dá nde̱spi Sinón. zo̱ yathä s maíz podrido
de̱ti (dé̱ti) s 1. borrega Ya täxi mantä di de̱thi adj finito Xi ra ntaxi ri de̱thi
nxändi ke ya de̱ti. Las cabras son más ronjua. Está muy blanco tu ayate finito.
violentas para procrear que las borregas. de̱xfri (de̱xfri) s curtidor de piel Bu̱u̱ ya
2. algodón Ha ma huifi xi boti ndunthi de̱xifri xi pädi dä hyoki ya xifri. Hay
47 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ditaze̱sthi

curtidores que saben curtir muy bien las di mabu̱ (dí mǎbu̱) adv 1. de hoy en
pieles. Variante de̱xifri Véase te̱, xifri adelante De ra thogi pa dí mabu̱ mäna
de̱xi (dě̱xi) s tallador (que extrae la fibra) mä dä hñutsi ra mui gatho ya to̱te. De
Mäme̱to ya zi de̱xi, nuä rá be̱fi nso̱ka este tiempo en adelante van a subir más los
ra the̱xi. Antes la única actividad de los precios de todas las cosas.
talladores era la de tallar. Véase te̱ 2. para allá Ogi etiua ya mboni ha ra
de̱ta s tallador de pencas de maguey huähi, e̱ti dí mabu̱. No eches el ganado
de̱tsu̱ta s tallador de lechuguilla en la milpa, arréalos para allá. Variante
di (di) procl Indica la 3.ª pers. del presente, rimabu̱
aspecto progresivo. Ra ndähi di bu̱ti ya dí nde [Variante de rí nde] en la tarde
dutu stá ini. El aire mueve la ropa que he dí nxui [Variante de rí nxui] a la noche Dí
tendido. Xuua, hyandi ya ndämfri di nxui ga ma ra be̱däzu̱; kabu̱ ya di yoti
ntetsuayu̱ga na ngu mäna, zäge di xá ñho ra zinänä. En la noche me voy a ir
mädi. Juan, vé las reses que ambas se están a la cacería de tlacuache; al cabo ya alumbra
lameando los pescuezos, yo creo que se bien la luna.
quieren. dí xudi [Variante de rí xudi] en la mañana,
hinni, hindi, hinri Indica la 3.ª pers. del de mañana Xudi dí xudi ga ma ra
presente, con negación. hmuntsi ha ga pengi ga ma mä be̱fi.
dí (dí) procl Indica la 1.ª pers. del presente. Mañana en la mañana me voy a la
Dí bu̱i xá ñho de gehni Monda. Estoy asamblea, y regresando voy a mi trabajo.
bien allá en México. dí … be procl. y sufijo Indica 1.ª y 3.ª
dí (dí) procl Indica la 3.ª pers. del futuro, en personas asociadas en una actividad. Dí ñobe
otro sitio; requiere la forma B. Tixu, ñembi mä be̱hñä ra thumgo̱ bi te̱gagi. Estoy
ri dada dí ñuni tai. Hija, dile a tu papá que compartiendo con mi esposa la barbacoa
almuerce en el centro. Nuni ra xampäte dí que me trajeron.
gäi Ntasto. Aquel estudiante bajará en dintsi (dǐntsi) vi 1. botar, rebotar Dá e̱i
Taxadho. na ra do ko ra nte̱ndo ha mí dintsi ha
dí (dí) procl Indica la 3.ª pers. del futuro, ra hai, bi zu̱di mä ntsixbe. Tiré una
modo optativo. Dí njabu̱ nuä ra be̱fi; hingi piedra con la honda, y al rebotar en la tierra
ne da hogi. Que esté así ese trabajo que no le pegó a mí compañero.
quiere componerse. 2. rebotar, botar Dá nthe̱be na ra
dí gäi [Variante de rí gäi] hacia abajo, para däkñä ha dá fu̱di dá kahni ha mí
abajo dintsitho ya do. Encontré una víbora
di gekua (di gekua) adv de por aquí, aquí grandísima y comencé a apedrearla, pero
Di gekua mä haihe hinxa uäi tobye̱. nada más rebotaban las piedras.
Aquí en nuestro pueblo todavía no ha ditsi [Forma secundaria de thitsi]
llovido. escarmentar
di gepu̱ (di gepu̱) adv ahí, allí Ha di gepu̱ ditathiza (dítáthíza) s Persona que
bai ge, ha nui bá bai nuni. Por ahí acostumbra calzar huaraches. Mäme̱to ya
párate tú; y tú ve a pararte allá. jäi mya ditathiza. Anteriormente las
Sinón. nubu̱ personas calzaban huaraches. Véase titi,
di geä (di geä) de eso ―Juanä, hmikagi ri thiza
nxutsi dä maxkagi na nzänä. ―Di geä, ditaze̱sthi (dítázé̱sthi) s 1. Persona que
hinä. ―Juana, préstame a tu hija para que calza huaraches. Nu ra me̱mäpa ra
me ayude un mes. ―Eso sí que, no. ditaze̱sthi. El jornalero calza huaraches.
di geä: (dí géä) con eso, basta Ya ogi 2. Persona que calza zapatos. Nu ya
xitka mära ya hñuni ya dí geä dá tsi. Ya mbo̱ho̱ ha ra hnini ya ditaze̱sthi. Los
no me sirvas más comida; ya con eso que señores de la ciudad calzan zapatos.
comí, basta. Ya dí geä ya do ga theni, Sinón. 1: nditathiza; 2: nditasapato
Xuua. Juan, ya basta con las piedras que Véase titi, ze̱sthi
acarreaste. Sinón. kongeä
do HÑÄHÑU — ESPAÑOL 48

do (do) s piedra Ha ra hai habu̱ dí poti, animales es despuntarle las orejas.


ratä ya do. En el terreno donde siembro Despúntale las orejas a tus animales para
hay pura piedra. indicar que son tuyos. Sinón. mbu̱gu
bodo s piedra negra Véase toki, gu
bodo s pedregal dohai (dóhai) s 1. adobe Ndunthi ya
kangado s piedra azul ze̱ngu jatho, nthoki ga dohai. Todavía
dou s sal en grano hay algunas casas antiguas construidas de
dostheti s piedra de malacate adobe.
dotfi s azúcar en terrón, azúcar 2. tierra estéril Ya hai dí poti, ya ya
ju̱ngado s piedra triturada dohai. Los terrenos que siembro ya son
madado s molcajete de piedra tierras estériles.
Do Asienda (Do Ásiénda) s Julián Villagrán dohai (dohai) s 1. tierra pobre, tierra sin
(se refiere a una hacienda antigua) Nuni Do fuerza
Asienda bu̱ i ya jäi ha rá ua ra to̱ho̱. 2. tierra deslavada
Allá en Julián Villagrán las personas viven al dojua (dǒjua) s conejo chico Ya banjua
pie del cerro. Sinón. Okaza, Dängämu̱i ga mbonthi ya dojua. Los conejos de
doda (dóda) s ciego Sinón. goda monte son chicos. Sinón. tu̱jua, mejua
dofo (dǒfo) s 1. bajo, chaparro Ha Véase dofo, jua
ranaño yá mai ya jäi; ra xá hñetsi ha doki [Forma secundaria de thoki] tronchar
ra ya dofo. En las personas hay variedad dokjä s tuna blanca Véase kähä
de estaturas; algunas son altas y otras dokmänxa (dokmä́nxa) s cortador de elote
chaparras. Ya dokmänxa ngu thoki ya mänxa
2. enano Bu̱i ra ya jäi ngu ya be̱hña o bestho he̱ki ra bai ga zafri. Los
ya ño̱ho̱ xi ya dofo. Hay algunas cortadores de elotes mientras van
personas mujeres y hombres que son tronchando los elotes van cortando el
enanas. Sinón. meti zacate. Véase toki, mänxa
dojua s conejo chico dokto (dókto) s médico, doctor Enä ra
doxfani s planta chica dokto ge ra dathi pe̱tsi ra ñäni. Dice el
dofri (dǒfri) s caballo chaparro Bu̱u̱ ya doctor que el enfermo se está aliviando.
dofri hingi te. Hay caballos chaparros que Sinón. yo̱thete, ñei
no crecen. Sinón. mefri Véase dofo, fani dokue̱ (dokue̱) s 1. invertido, afeminado
dofri [Variante de dopri] tejocote Ra zänä Tenä ge ya dokue̱, bu̱ ra be̱hñä, di
ga baxjua xi ba ya dofri. En el mes de hñuxhuí rá mibe̱hñä, ha bu̱ ra däme, di
Navidad venden muchos tejocotes. Véase hñuxhuí rá midäme. Dicen que los
do, pe̱ni invertidos, si son mujeres se echan con su
doganthui (dǒgánthui) s 1. piedra para compañera mujer, y si son hombres se echan
amolar, piedra para afilar Mänonxi dá tai con su compañero hombre.
na ra doganthui pa ga thui mä juai ga 2. sodomita Stá nu na tenä ra dokue̱ di
nthoyo. El lunes compré una piedra de neki ra be̱hñä, pe ge xa me̱tsa rá
amolar para afilar mi cuchillo para matar be̱hñä, nä. He visto a una que dicen que
ganado menor. es sodomita; se ve que es mujer, pero
2. piedra de esmeril Ra doganthui dí dicen que ha tenido esposa. Sinón. zafxi
pe̱tsi di thetsi ko ra tsibi ñoti. La doku (doku) s huanzontle (reg.),
piedra de esmeril que tengo gira con la huauzontle (quelite con espiga comestible) Ra
electricidad. Sinón. lima Véase do, thui doku nthoki ko ra mädo, xi po̱ni na ra
dogu (dógu) 1. s Animal de oreja mocha. hñuni xá ku̱hi. El huauzontle se prepara
Yobu̱ na ra dogu no̱ndo, be̱pa na rá con huevo, y sale una comida deliciosa.
gu. Por ahí anda un burro mocho de una dombi (dómbi) vt 1. activar su labor Ra
oreja. uäfri di dombi ra fu̱tsi, pa dä uadi nihi.
2. vt despuntar la oreja Rá hmeya ri El gañán le activa al barbecho para terminar
mboni ge gí dogu. La señal de tus temprano.
49 HÑÄHÑU — ESPAÑOL donijä

2. repetir Ra za dí he̱ki hangu dí dombi gohi ra donäni. A la cal que compré le dio
ya ntse̱ki ha hingi ne dä hege. Al palo la lluvia y con eso quedó inservible.
que estoy cortando tanto que le repito las 2. piedra de cal Véase do, näni
cortadas y no quiere cortarse. Véase dondo (dǒndo) 1. vt atontar Nuyu̱ ya
domi ndäpo di dondo ra ñäthe; hänge hingi
domhi (dómhi) s 1. tepalcate, tiesto Xi ja te. A esas plantas las atonta la escasez de
na to̱tse ya xe̱ka domhi habu̱ xa agua; por eso no crecen.
thehmä ya me̱xhni. Hay un montón de 2. adj tonto Dí ñehe ra ya mboni, pe
tepalcates donde han quebrado piñatas. xi ya dondo hingi ne dä ñuni xá ñho.
2. cazuela vieja quebrada Otho habu̱ ga Tengo unos animales, pero son muy
hoki tsu̱ ra hñuni, jabu̱ na ra domhi, tontos, no quieren comer bien.
pe fege. No hay donde guisar un poquito 3. adj estúpido Mä bätsi te ya dondo;
de comida. Ahí hay una cazuela vieja, stá etä ngunsadi, pe hinte xa bädi. Mis
pero gotea. Variante domhi Sinón. 1: hijos son muy estúpidos; los he puesto en
xe̱ka domhi; 2: domohi, ze̱mohi Véase la escuela y no han aprendido nada.
mohi Sinón. 1: u̱ni; 3: meñä
domi (dómi) s 1. real (que equivale a doce dondri (dóndri) s tronchado del cuerno
centavos) Mäme̱to ra huada ga de̱thä mí Bu̱i na mä ndämfri, xi ra yo̱tatuhni
mui na domi. Antes el cuartillo de maíz hänge nubye̱ ra dondri. Tengo una res
valía un real. que es muy peleonera; por eso ahora está
2. dinero Otho ra domi. No hay dinero. tronchada del cuerno. Véase dotsi, ndäni
ndomi un real ndondri vi ponerse mocho del cuerno
ndomi nguatra un real y una cuartilla done (done) s boca rota
(que equivale a quince centavos) donefani (donefǎni) s hormiga parda
yodmi s dos reales (Hormiga más grande que la hormiga colorada;
hñudmi s tres reales se mete en los magueyes, los que raspan para
ngu̱dmi, goho domi cuatro reales beberse el aguamiel.) Ya xäju̱ ga donefani
domingeho (dómíngého) s espantajo, hoki yá ngu njati ya nxindo. Las
dominguejo Ra domingeho xa thutsi ha hormigas pardas hacen sus casas debajo de
ra huähi, xa di hñe̱tkuí na ra jäi. El las lajas.
dominguejo que han puesto en la milpa, se dongu (dongu) s casa antigua
ve idéntico a una persona. Sinón. pite (semidestruida o totalmente destruida) Ya dä
domitsu (domítsu, dómítsu) s paloma thogi na ha ra hnini Nchapantongo, ja
cocolera de alas blancas Ya domitsu xi dri ya dongu ya xa dagi yá njätsi. Ya al
ho dä ñehe ya jäi, ngeä ya duhu. A las pasar por el pueblo de Chapantongo hay
personas les gusta tener palomas cocoleras, casas viejas a las que ya se les ha caído el
porque son cantadoras. Sinón. taxazahua techo. Sinón. ze̱ngu
domi (dómi) vt 1. doblar Domí ya xe̱ka doni (dǒni) 1. s muchas vueltas Ra bo̱jä
tsu̱tbo̱jä pa dä bo̱ni ra toti. Dobla los ga nduxjäi o̱te ya doni ra pa ga tai. Los
pedazos de varilla hasta formar un ángulo. autobuses de pasaje dan muchas vueltas en
2. dar vuelta Ra uähi ya bá domí ya los días de comercio.
nte̱i ha ra ñäni. El gañan ya le dio 2. vi ir seguido, ir de continuo Ya
vuelta en la orilla a su yunta. tsanza ga duxä ndäpo di doni Monda.
3. repetir Nuu̱ ya bätsi ya ne dä domí Los carros forrajeros van a México
ra hñuni mänaki. Esos niños ya quieren seguido.
repetir la comida. donijä (doníjä) s 1. templo antiguo,
4. aplacar Sinón. 1: toti, tsaki; 2: gatsi, templo abandonado Tenä ge nu ya donijä
doti; 3: yoki, yopi nuu̱ ya xa yo̱tatho, ge tagini ra bojä.
donäni (donäni) s 1. cal inservible Ra Dicen en que del templos abandonados, esos
näni dá tai, bi zu̱di ra ye ha kongeä bi que ya están destruidos, hay dinero
enterrado.
donti HÑÄHÑU — ESPAÑOL 50

2. Templo Destruido (lugar de Taxádho) dorojoño (dǒrójóño) s tortolita, torito,


Di gehni Ntasto ja na ra xe̱ni nuni bueyecito (ave) De largo es como 14 cms. con
mbonthi tembi Donija, ngeä ha mí tonalidades mas rojizas que la tortolita común.
jani na ra nijä. Allá en Taxádho hay una Tambien la cola es más corta, y el pico es corto.
parte del monte que le dicen Templo Rá thuhu ra dorojoño ngu yu̱ ra doro. El
Destruido, porque allí había una capilla. canto de la tortolita es como el bramido del
Sinón. ndäxjua nijä, ze̱nijä toro. Variante doxjoño Sinón. zi doro, zi
donti (donti) vt 1. tentar Nuyu̱ ya jäi ya ndämfri Véase joño
bí donti ya ixi bu̱ ya xá dä. Aquellas dospoho (dospǒho) s sin calzón Ra tu̱ka
personas ya están tentando los duraznos Xuua yoni ga dospoho, ho̱nse̱ ra pahni
para ver si ya están maduros. he. Juanito anda allí sin calzón, nada más
2. palpar Ra yo̱thete dontuä rá mu̱i ra trae puesta la camisa.
dathi. El doctor está palpando el dospoho bo̱jä (dospǒho bo̱jä) jeep Xa mabu̱
estómago del enfermo. Sinón. denti, na ra dospoho bo̱jä di zi ya du̱gu. Ahí va
thani un carro “jeep” que trae los soldados.
dontsi [Forma secundaria de tóntsi] Variante dospoho bo̱jä
trastumbar dostheti (dǒstheti) s piedra de malacate
doni (dǒni) s huevo (de gallina) Ra te̱ni Ra ya dostheti nthoki ga do, ha ra ga
ra doni di mui natemäyoho mbe̱xo. El ndoyo. Algunas piedras de malacate son
kilo de huevos vale veintidós pesos. hechas de piedra y otras de hueso. Vocal
Sinón. mädo Véase do, o̱ni nasal: dosthëti Véase do, theti
doñä (dóñä) adj achatado, romo doti [Forma secundaria de tóti] quebrarse
(herramienta, cuchillo) Nuä ra bu̱hu̱ hingi dotua (dotua) s corva (al reverso de la
ho pa ra nsei, ngeä ra doñä, otho rá rodilla) Gatho mä dotua dí tsamäñu̱ ko
ntsä. Esa barreta no sirve para escarbar ra ñu stá ñyo. Siento que me duelen las
porque está achatada, no tiene punta. corvas por la caminada.
Sinón. mbu̱ñä; nzuñä Véase do, ñä dotsi [Forma secundaria de thótsi]
doñäjuai (dóñä́juai) s 1. cuchillo mocho troncharse
Ko ra doñäjuai dí he̱kuä rá yu̱ga ra o̱ni doua (dóua) s cojo Ra ya jäi stá handi
nubu̱ dí ho. Con el cuchillo mocho corto el mí xo̱ge ya ua ha nubye̱ xa gohi ya doua.
pescuezo de las gallinas cuando las mato. A unas personas las he visto completas de
2. machete mocho Ra doñäjuai dá hätsi los pies, y ahora están cojas.
ha ra su̱ ha ja dá be̱hni. Llevé el doxba (dǒxba) s pezón chico Ra nxubga
machete mocho para leñar y lo perdí. ra hoska hintsu̱ tsa ga te̱mí xá ñho,
Véase doñä, juai ngeä yá ba ya doxba. No puedo ordeñar
dopri (dǒpri) s tejocote Variante dofri bien la vaca hosca porque sus pezones son
Véase do, pe̱ni chicos. Sinón. ntu̱ba, tu̱ka ba Véase
dopyä (dopyä) s pinacate Xi fonti xá xiba
ntso ra biti ra dopyä. Huelen muy feo doxfani (dǒxfǎni) s 1. planta no
los pinacates. Véase ndoki, ñä desarrollada Xi ya doxfani nuyu̱ ya bai
doro (dǒro) s 1. toro (macho de la vaca) Dí ga hogä de̱jä, hinte xa te. Esas matas de
ñehe na ra doro mähotho pa dä nexa ya higuera son plantas no desarrolladas; estan
nxubga. Tengo un toro muy bonito para chaparras.
que se encele con las vacas. 2. bajo, chaparro ¡Ha! ¿te be̱ gi yo̱tke?,
2. toro (recipiente de piel de res donde zi doxfani boxi. ¿Qué me vas a hacer
fermentaban el pulque) Ha ya xisei ya me tú?, gallito chaparro. Sinón. dofo, meti
dämu̱i mí to̱tuä rá be̱fi ya doro ga doxmo (dóxmo) s 1. calvo Tena ge nuu̱
mposei. En los tinacales de los xa nxadi ndunthi, hänge ya doxmo.
hacendados usaban toros como recipientes Dicen que los calvos han estudiado mucho, y
para el pulque. por eso están calvos.
2. calavera Yá doxmo ya dukei ra ja ya
51 HÑÄHÑU — ESPAÑOL do̱ni

nthege mädetho ha mära ja ya dozu̱. Un gallo que compré es sin cola.


nthetsi. Unas calaveras de los difuntos 3. vt cortar la cola Mä de̱ti stá dozu̱. A
tienen partida a la mitad, y otras mis borregas les he cortado la cola.
alrededor. Sinón. du̱zu̱
3. pelón Pancho, gá ñäxi ga doxmo. dojä (dǒjä) s 1. nopal de tuna blanca
Francisco, te cortaste el pelo y quedaste (Llegan hasta a cinco o seis metros de altura;
pelón. Sinón. 1: ngo̱ñä, go̱ñä, mu̱ñä; 2: las pencas son como de cuarenta cms. de largo
ximo; 3: mbu̱ñä Véase ximo y 25 o 30 de ancho; la tuna es grande como de
doxu (dǒxu) s sal granulada, terrón de diez o quince cms., y de color blanco; es firme,
sal Mäyabu̱ ho̱nse̱ ra doxu mí ba. Antes jugosa y sabrosa; la flor es amarilla.) Nubye̱
sólo se vendía la sal granulada. Mä ga bi uäi mä ga u̱tu̱ ya dojä stá o̱te. Ahora
tañhu̱ na hangu te̱ni ra dou pa ga que ya llovió voy a plantar los nopales de
thäntsuahu̱ yá the ya mboni. Vamos a tunas blancas que he podado.
comprar unos cuantos kilos de sal en grano 2. tuna blanca Tsi nari dojä pa dä xaha
para revolver en tequesquite del ganado. ri mu̱i. Come una tuna blanca para
Variante dou Véase do, u refrescar tu estómago. Variante dokjä
doxyo (dóxyo) s 1. tronco de zacate Nuä Sinón. taxkähä
ra huähi dí fu̱tsi xika doxyo, hänge xi dotfi (dǒtfi) s azúcar, azúcar en terrón
su̱tkagi mä ua. En la milpa que estoy Jabu̱ habu̱ thoki ya uändu̱xyo, nepu dä
barbechando hay muchos troncos de zacate, ju̱ni pa ko rá ngiä thoki ra dothfi. Hay
por eso me pican los pies. lugares donde hacen grandes plantíos de
2. tallo de zacate Ra no̱ndo tsi xá ñho caña y la muelen; con el jugo hacen el
rá zafri, ho̱nda ra doxyo tsogi. El asno azúcar. Véase do, tafi
se come bien su zacate, solamente deja el dotsi [Forma secundaria de totsi] atragantar
tallo. do̱bga (dó̱bga) s coralillo (víbora) Ra
3. caña (de azúcar) Iho, tsi na ri doxyo do̱bga geä xá ntsuni rá ntsate. La
dá hänäi, xähmä xá ñu. Hijo, cómete mordedura del coralillo es muy peligrosa.
una caña que te traje, a ver si está dulce. Sinón. koraliyo, mfoye̱keñä
Sinón. 1: uaxyo; 3: ndu̱xyo do̱mhi (dǒ̱mhi) s flor de palma Tenä ge
doye̱ (dóye̱) 1. s manco Dá handa na ra ra do̱mhi tsi ko ya mädo. Dicen que la
jäi ra doye̱, himí äni rá ye̱. Vi a una flor de palma se come con huevos. Véase
persona que tiene un brazo manco que no do̱ni, bahi
mueve. do̱mndo (dǒ̱mndo) s Nombre de una flor.
2. vi renguear Mä tsatyo doye̱, xa ñu̱ do̱mxu (dǒ̱mxu) s flor de calabaza Ra
na rá ye̱. Mi perro anda rengueando de do̱ni do̱mxu ra kasti ha tsi. La flor de
una de las patas delanteras. Pret. dá calabaza es amarilla y es comestible. Véase
ndoye̱ Sinón. 2: nku̱tsi, notsi Véase do̱ni, mu
ye̱ do̱mxukeñä (dǒ̱mxúkeñä) s culebra
doyo (doyo) s comal Ra doyo xá ñho pa casera Ra do̱mxukeñä ku̱ti ha ya ngu ha
ha dä te̱ntini ra hme ne ja dä däni. El tsi ya dängu. La culebra casera entra a las
comal es bueno para echar las tortillas y casas y se come las ratas. Sinón. uä
cocerlas allí. Véase do do̱mähuähi (dó̱mä́huä̌hi) s milpero Bá
dozgu̱ (dózgu̱) s soldado Ya dozgu di hñe oxi ra do̱mähuähi ha rá tho̱mähuähi,
ga kangi ha go geu̱ bu̱i pa na ra tuhni. ngeä xi ja ra mfe. Pasó la noche el
Los soldados se visten de verde y son los que milpero en su jacal de la milpa, porque hay
pelean en una guerra. Sinón. ndaro, du̱gu, mucho robo. Sinón. suhuähi Véase to̱mi,
ñänte, soldado huähi
dozu̱ (dózu̱ ) 1. s rabón Na mä tsatyo di do̱ni (do̱ni) s 1. flor Tixu, dá tampai na
ñehe ra dozu̱. Un perro que tengo es tuti ra do̱ni, ngeä ri pabye̱. Hija, te
rabón. compré un ramo de flores, porque hoy es día
2. s sin cola Na ra boxi dá tai ra de tu santo.
do̱ni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 52

2. mata de flor Mänonxi dá tai na ra do̱nxi (do̱nxi) s cresa (larva de mosca verde)
do̱ni ga baxjua pa dá u̱ti ha ra ngu, Ha rá nkapo ra tsu̱di ra kangaginue bi
xähmä dä te. El lunes compré una mata mo̱te yá do̱nxi ha tenä ge geä rá foho.
de nochebuena y la planté en la casa, a ver A la herida que le hicieron al puerco cuando
si enraiza. lo castraron la mosca verde le ha echado
do̱mhi s flor de palma cresas; dicen que es su excremento.
do̱mxu s flor de calabaza Variante do̱nxu
ndo̱mbo s flor del quiote de maguey do̱nthi (dó̱nthi) vi florecer el mezquite Ya
do̱ni (dó̱ni) vi florecer Ra bai ga ixi ya bai ga tähi ya do̱nthi; ya mä dä nja ya
do̱ni. La mata de durazno ya está tähi. Las matas de mezquite ya están
floreciendo. Nuna bai ga do̱ni do̱ni xi floreciendo; ya no tarda en haber mezquite.
tsamähotho. Esta mata de flor florece muy Véase do̱ni, tähi
hermosa. dra (dra) procl Indica la 3.ª pers. act. indet.
do̱nibaxjua (do̱níbǎxjua) s flor de del futuro, aspecto progresivo. Xudi mä dra
nochebuena Xa di the̱ngda ya thutsi ra Xuua pa dra mfatsi ra nzaya.
do̱nibaxjua, mä ga umfu̱ rá nsu ra nijä ko Mañana nombrarán a Juan para ayudante
ya do̱niu̱. ¡Cómo colorean las flores de del Juez. Pa rá nzaki ra jäi mäthoni
nochebuena! Vamos a darle elegancia a la hinda zi ra ñäthe; me̱to dra thu̱ni. Para
iglesia con esas flores. la salud de la gente, se necesitan no tomar
do̱nibastä (do̱níbástä) s flor de agua cruda, primero hay que hervirla. Ra
garambullo Ya do̱nibastä tsi ko ya thehñä ora dra thiti di tisti ra tsibi.
mädo ne ya ñi. Las flores de garambullo Cuando lo soplan el carbón chispea el
se comen con huevos y chile. fuego.
Sinón. ndo̱mänxätä dra (dra) procl Indica la 3.ª pers. del presente,
do̱nihyadi (do̱níhyádi) s flor de sol Ja na aspecto de alejamiento. Ra Xuua dra gatsi
ra ndäpo tembi do̱nihyadi, ra ñethi pa häxa ra sei, pe nubya hinxa gatsi. Juan
dä to̱the ya dutu ya dathi pa hinda siempre pasa a llevar su pulque pero hoy no
nteste. Hay una hierba que llaman flor de ha pasado.
sol. Es medicina para desinfectar la ropa de drá (drá) procl Indica la 1.ª pers. del presente,
los enfermos para evitar el contagio. aspecto de alejamiento. Drá ma tai, ga hä
do̱nijuta (do̱níjuta) s flor de zábila, mä de̱thä. Voy al centro a traer mi maíz.
gualumbo de zábila Ra ya do̱nijuta xá Drá pe̱hni mä tu̱ dä hä ra ba. Siempre
ku̱hi pa dä tsi, ha ra hinxá ku̱hi. envió a mi hijo a traer la leche. Drá pahmä
Algunas flores de zábila son sabrosas y Monda, pe nubya histá ma, ngeä yo mä
algunas no son sabrosas. Sinón. do̱nixäta me̱fi. Siempre voy a México, pero hoy no
do̱nikämyo (do̱níkä́myo) s flor de cardón he ido, porque andan mis peones.
do̱nilimu (do̱nílímu) s flor de limón Ya drá (drá) procl Indica la 3.ª pers. del futuro,
do̱nilimu hingi tsaya koti, teske hinge di aspecto de alejamiento.
ñepu̱ ra tse̱ dä hyo gatho. Las flores de drá (drá) procl Indica la 3.ª pers. act. indet.
limón no dejan de brotar, quien sabe si no del futuro, modo optativo. Drá teti ra
va a venir la helada y acaba con todo. ngunsadi ya bätsi pa dä bädiu̱ dä hñeti.
do̱nixäta (do̱níxä̌ta) s flor de zábila Xi xá Que manden a los niños a la escuela para
nku̱hi ya do̱nixäta ntsäni ko ya de̱nxi, ya que aprendan a leer.
axi, ne ya ñi, gatho nthe̱ni. Están muy drá (drá) procl Indica la 3.ª pers. del futuro
sabrosas las flores de zábila fritas, con sus más el adjetivo posesivo. Xudi mä drá thutsi
cebollas, sus ajos y sus chiles; todo picado. ra Xuua pa drá mfatsi ra nzaya. Mañana
do̱nie̱nxe̱ (do̱níě̱nxe̱) s flor de angelito nombrarán a Juan para ayudante del Juez.
do̱nthä (dǒ̱nthä) s hongo de maíz Ha ra Véase da, ra
huähi ya ja ya mänxa ha ne ya do̱nthä. drá (drá) procl Indica la 1.ª pers. del presente
En la milpa ya hay elotes y también hongos. más el artículo singular. Drá mengu Ni ha ja
Véase do̱ni, de̱thä gehni thoki ra ya be̱fi mähotho. Yo soy
53 HÑÄHÑU — ESPAÑOL dumi

del pueblo del Nith y allí hacen unos hermanos le ayuda al cura como cantor.
trabajos bonitos. Véase tuhu
dri (dri) procl Indica la 3.ª pers. del presente, dukade̱thä (dúkáde̱thä) s comprador de
aspecto progresivo o habitual. Ra Xuua dri maíz Nubye̱ hinxá mädi rá huada ra
be̱go ha rá ngu rá mo. A Juan lo mandan de̱thä, yo ya dukade̱thä. Ahora que no
como criado a la casa de su tío. Nuni ra está caro el cuartillo de maíz hay
bätsi dri thuti rá batsi, ngeä hingi tse̱di compradores de maíz. Véase tuki
dä ndude se̱he̱. A ese niño le cargan su dukakähä (dúkákä̌hä) rescatador de tuna
bulto porque no lo puede cargar solo. Ra dukakähä bi dai gatho ya kähä. El
dri (dri) procl Indica la 3.ª pers. del pretérito, rescatador de tuna compró toda la huerta de
modo subjuntivo. Bu̱ dri o ra ngunsadi mä tuna. Véase tuki, kähä
tu̱, nubye̱ dri pädi dä hñeti. Si estuviera dukaronjua (dúkárónjua) s acaparador de
en la escuela mi hijo, sabría leer. ayates Nuni ra dukaronjua tsipa rá tse̱di
dri (dri) procl Indica la 3.ª pers. del futuro, ra jäi, juti na tu̱ki na ra ronjua. Aquel
más el adjetivo posesivo de 2.ª pers. Iho, nunä acaparador de ayate se aprovecha del
ra hai, nuä ra paä ga tu, go dri me̱ti. trabajo de la persona; paga barato un ayate.
Hijo, este terreno, el día que yo muera será Véase tuki
tuyo. duki (dúki) s rescatador Comerciante que
drí (drí) procl Indica la 3.ª pers. del futuro, compra por huerta o por extensión. Ya duki
aspecto progresivo. Umba na ra nthähi ra ga dädimaxi tai ga huähitho ya
mayo pa drí ndekuí na so̱te ra za. Dale dädimaxi. Los rescatadores de jitomates
un mecate al pastor para que allá se cargue compran por huertas los jitomates.
un tercio de leña. Nuä beni dä mängä Sinón. dai Véase tuki
nuä ra xahnäte, drí jamfri ha ra tsu̱tbi. dukaaxi s rescatador de ajo
Lo que este maestro piensa decir será creido dukakähä s rescatador de tuna
allá en la presidencia. Drí mbo̱xhyadi ra dukmädo (dúkmädo) s comprador de
huähi gi po̱ge ra zafri. Pondrás el zacate huevos (por mayoreo) Ha ra tai yo
en el oriente de la milpa. ndunthi ya dukmädo ra pa ga tai. En la
drí (drí) procl Indica la 1.ª pers. del presente, plaza hay muchos compradores de huevos el
aspecto progresivo. Drí nxadi ra hñämfo̱. día de comercio. Variante dukamädo Véase
Estoy estudiando el espanol. Drí nzäi tuki
Monda. Me hallo en México. Drí dumänthuhu (dumä́nthǔhu) s 1. muerto
ndunthihe. Somos muchos. de hambre, persona con mucha hambre
du (du) s muerte Tenä ge ra du xá ñu̱; Nuni ra jäi di ñuni ngu na ra
nu mära enä hinä. Unos dicen que la dumänthuhu. Está comiendo aquella
muerte es dolorosa, y otros dicen que no es persona como muerta de hambre.
dolorosa. 2. hambriento, pobre y desconocido Nuä
du [Forma secundaria de tu] morir ra dumänthuhu ne mä tixu, hadifää ha
duá (duá) procl Indica la 3.ª pers. del futuro, bá tu ra ndähi. Ese hambriento que
aspecto de acercamiento. Pe̱hni ra be̱go dä quiere a mi hija quién sabe de donde lo
ma duá hä ra dehe. Ordénale al peón que trajo el aire. Véase tu, thuhu
vaya a traer agua. dumu̱i (dúmu̱i) s 1. tristeza Dí pe̱tsi na
duá (duá) procl Indica la 1.ª pers. del ra dumu̱i, nubye̱ hingi ne ga ñuni. Tengo
pretérito, acción en otro sitio. Pe̱tsi ya pa stá tanta tristeza que hasta no deseo comer.
hutsi ga ehe ga tso̱ñi, asta nubya ja duá 2. pena Nubye̱ dá hätsi na ra dumu̱i,
ehe. Tiene días que he hecho el propósito ngeä dá ma ra tite ha himbi uadi mä
de venir a visitarte, y hasta hoy vine. hme. Hoy me dio pena, porque fui de
duhu (dǔhu) s 1. cantante Na mä tu̱ ra tlacualera y no alcanzaron mis tortillas.
duhu. Un hijo mío es cantante. Sinón. 1: ntso̱mi; 2: ntsa Véase tu, mu̱i
2. cantor, ayudante del cura Na mä ku dumi (dúmi) s rescatador de chiles
fatsi ra majä ga duhu. Uno de mis Variante dukañi
dungo̱kei HÑÄHÑU — ESPAÑOL 54

dungo̱kei s muerto, cadaver Sinón. hu̱ ste 3. s duda, confianza, recelo Rabu̱
dutu (dútu) s 1. ropa, indumentaria Mä hingi faste ra du̱hu̱ pa da me̱tsi nuä te
dutu ya bi thege, ngeä dí he njatä. Ya se honi na. Hay veces en que la duda no
acabó mi ropa, porque me la pongo ayuda a obtener lo que a uno le hace
seguido. falta. Sinón. 1 y 2: bitsi
2. tela Dá hä yo te̱ni ra dutu pa na mä du̱ki (dú̱ki) s cortador (de fruta, flores, café)
pahni. Me trajé dos metros de tela para Mäxudi bi thogi ngu re̱ta ya du̱ki, mi
una camisa. hñä yá bo̱tse. En la mañana pasaron
3. vestido Nuni rá dutu mä tixu ga hnei como diez cortadores; traían sus canastas.
dá jutuí xá mädi. El vestido para el Sinón. ndu̱ki Véase tu̱ki
bailable de mi hija me costó caro. du̱thi s cortador de mezquite
4. trapo Ya dutu ya hingi ho, hyeke pa du̱ngu (dú̱ngu) s lóbulo de la oreja Nu mí
gi tsäti. Los trapos ya inservibles thetsi mä gu pa ga hñä ya tsu̱ngu, bi
apártalos y los quemas. neni mä du̱ngu. Cuando me perforaron las
dui (dui) s afilador Nuni ra dui thui xá orejas para usar aretes, se me hinchó el
ñho ya juai. Aquel afilador afila bien los lóbulo de la oreja. Variante ndu̱ngu Véase
cuchillos. Véase thui ndu̱i, gu
duti (dúti) 1. s ahorrador Mä dada, xi ra du̱ngua (du̱ngua) s 1. talón, calcañal Ko
duti, xa duti ra bojä hänge jabi. Mi papá ra tse̱ xa tigi mä du̱ngua. Con el frío se
ha sido muy ahorrador; ha ahorrado su han partido mis talones.
dinero, por eso tiene. 2. calcañal (reg.; correa del huarache que se
2. s amarrador Yoni ndunthi ya duti, sujeta desde talón del pie) Bi xe̱gi rá
tuta gonxi. Ahí hay varios amarradores du̱ngua mä thiza, ha nubye̱ hingi tsa ga
que amarran lechuga. Sinón. 1: me̱tsi; 2: ñyo xá ñho. Se arrancó el calcañal de mi
ndäti, nduti, ntuti huarache, y ahora no puedo caminar
duti [Forma secundaria de túti] enredar Dá bien.
tsu̱di na ra keñä xkí duti na ra du̱ni [Forma secundaria de tǔ̱ni] romper
banjua. Alcancé a una víbora que había du̱sti [Forma secundaria de tú̱sti]
enredado a un conejo. Sinón. panti ampollarse
du̱ (du̱) vi 1. llenarse Ra bo̱jä bi thogi xi du̱taxinthe (dú̱táxǐnthe) s ingle Ha mä
mí du̱ ya jäi. El camión que pasó iba bien huitua bi de̱ na ra xäju̱ ha bi zakagi mä
lleno de gente. du̱taxinthe. Se subió por mi pantalón una
2. apretarse Ra bo̱jä du̱ti dí xoti xi du̱, hormiga y me picó en la ingle.
hingi ne dä thetsi. Está muy apretada la Variante dutxinthe
tuerca que estoy desapretando; no quiere du̱xyu̱ga (du̱xyu̱ga) s angina (enfermedad
girar. de la garganta) Dí hñeni de ra du̱xyu̱ga,
3. atacarse Yá xefo ya mboni xi du̱ de hänge neni mä yu̱ga ha xi ra ñu̱. Estoy
yá tsote̱i. Los intestinos de los animales enfermo de las anginas; por eso está
están bien atacados con su excremento. hinchado mi cuello y me duele mucho.
Pret. bi ndu̱ Sinón. 1 y 3: ñutsi du̱zgu s soldado Tenä ge mäme̱to too
du̱gu (dǔ̱gu) s soldado Tenä ge ya du̱gu dä hyandi na ra du̱zgu, mi huäti.
pädi xá ñho ra nkahni. Cuentan que los Cuentan que antes quien veía a un soldado
soldados saben tirar bien las balas. hasta temblaba. Ya du̱zgu geu̱ ngu yá tu̱
Sinón. ndaro, dozgu, soldado ra ndä. Los soldados son como hijos del
du̱hu̱ (dú̱hu̱) 1. vt dudar, recelar Dá ma gobierno. Sinón. ndaro, du̱gu, dozgu,
ntuhnäñänte de ha ra tuhni ha ndí du̱hu̱ soldado
ga pengi ko mä te. Me fui de soldado a la du̱zu̱ (dú̱zu̱) 1. s rabón, rabo cortado Bi
guerra y dudaba regresar con vida. mu̱i yoho ya tu̱ka tsatyo: na ra du̱zu̱,
2. vt desconfiar Iho, du̱hu̱ rá hñojäi ra nu na hinä. Nacieron dos perritos: uno es
jäi ra ts'o'mu̱i. Hijo, desconfía de la rabón y el otro no.
amabilidad de la gente mala. 2. s sin cola, de plumas cortas en la
55 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ehe

cola Ra boxi dí pe̱tsi ya ra du̱zu̱ ko ra hombre le iba a dar mala vida a tu hija, no
ndäxjua. El gallo que tengo ya no tiene la la hubieras dejado irse con él. Pret. bi ñe
cola porque ya es viejo. mbida Act. indet. te mbida Sinón. e thogi
3. vt cortar el rabo Dá du̱zu̱ yá tsu̱ ya Véase ei, mbida
de̱ti. Corté los rabos al ganado lanar. eka mbida me da mala vida
4. s falda corta, enagua corta Ra ngo̱de ea mbida te da mala vida
mä tixu he, ra du̱zu̱. La falda que viste ebru (ébru) vt asemejar a un burro Ko
mi hija es corta. Sinón. 1 y 3: dozu̱ nuä gí embi nuni ra ño̱ho̱ dä ndu yoho
du̱ti (du̱ti) vt 1. apretar Xuua, du̱ti yá ya ro̱zä, ya gá ebru. Con decirle a aquel
bo̱jädu̱ti rá tabi ra nte̱i. Juan, aprieta los hombre que cargue dos costales, ya lo
tornillos del arado de la yunta. asemejaste a un burro. Pret. bi ñebru Act.
2. oprimir Mä ze̱sthi xi di du̱ti mä ua. indet. tebru
Mis zapatos me oprimen mucho los pies. eda (éda) s anciano Nuni ra eda ya xá
3. fortalecer Ko nuu̱ ya ñethi dí tsi dí ndoki ha ya menthi yo. Aquel anciano ya
tsa ge di du̱ti mä ndoyo. Con esas está encorvado y camina con dificultad.
medicinas que estoy tomando siento que Sinón. däkei, däxjua
se me está fortaleciendo el cuerpo. eda jäi gente anciana, persona anciana
4. acuñar Ra ze̱nza me̱to du̱ti ra te̱gi edi (edi) vt despedir Xka matho, mä ga
pa hinda koti. El trozador de leña edi gatho ya mengu mä ngu. Antes de
acuña el hacha primero para que no se le irme, me voy a despedir de todos mis
zafe. familiares en la casa. Pret. bi ñedi Act.
5. prensar con la mano Ra meni du̱ti ya indet. tedi Vocal nasal: ëdi
dutu ha na ra buxa ga lonä. La ntedi s despedida
lavandera prensa la ropa en un costal de edi (ědi) vt embrujar, hechizar Bu̱ na ra
manta. Sinón. 2: tsimi; 3: ze̱di ñete bi edi mä mäne ha nuä hingi pädi
du̱thi (dú̱thi) s cortador de mezquite Ra bu̱ too xa ñedi. Existe un hechicero que
du̱thi yoni muntsi ya tähi pa umbi ra ha embrujado a mi comadre; pero ella no
tsu̱di. El cortador de mezquite que anda sabe si alguien la ha hechizado. Pret. bi
ahí está cortando mezquites para darle al ñedi, bi edi Act. indet. tedi Vocal nasal:
puerco. Véase tu̱ki, tähi ëdi Sinón. enthi
dyá (dyá) procl Indica la 1.ª pers. del presente ntedi s la acción de embrujar
más el artículo plural. Dyá mebotähihe ha efe (éfe) s efés (reg.), guaje (una planta que
ra hnini Ntso̱tkani. Nosotros somos del hay en el monte que produce vainas y la pepita
Valle del Mezquital de la ciudad de es comestible) Yá nda ya efe tsi, ha nehe
Ixmiquilpan. yá do̱ni nubu̱ be̱di dä ndo̱ni. La pepita
de la vaina del efés es comestible, y también
la flor antes de abrir.
jumfe s efés amargo
xämfe s efés apestoso
ximfe s cáscara de vaina de efés
egi (égi) vt sentar Ya dí egi ra bätsi ha rá
ntotsi. Ya lo siento sobre la cama al niño.
E Pret. bi ñegi Act. indet. tegi Vocal nasal:
ëgi Sinón. ei
e (e) conj no sea que Xuua, ogi xaxi ra
ehe (ěhe) s venida, llegada Nuni Nju̱nthe
tsatyo, e dä zai. Juan, no molestes al
tho̱mi rá ehe ra ndä Monda. Allá en
perro, no sea que te muerda. Vocal nasal: ë
Pachuca ya están esperando la llegada del
Sinón. eta, e̱, me̱
presidente de México. Vocal nasal: ëhë
e mbida (é mbǐda) vt dar mala vida Xká
ehe (éhe) vi 1. venir Mä tu̱ maske bí
pädi xa e mbida ri tixu rá dämeä, hixká
mpe̱fi yabu̱, pe ehe tata hñäto. Aunque
hopi xa me̱ui. Si hubieras sabido que ese
ehni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 56

mi hijo anda trabajando lejos, viene cada esposo de mi hermana la tantea con el
ocho días. hombre que la saluda.
2. acontecer, pasar Ra jäi tse̱ti gatho 2. parar Nuni ra jäi ya ekuabi yá uada
nuä ehe; ngu ra thuhu, ra hmäkde̱thä ra Xuua bi hyo̱mbabi mände. Aquella
ne ya tuhni. La gente soporta todo lo persona ya está parando los magueyes que
que le acontece; el hambre, la carestía del le tiró ayer a Juan. Pret. bi ñekuabi Act.
maíz y los pleitos. Pret. bi ñehe Vocal indet. tekuabi Sinón. embabi Véase egi
nasal: ëhë ekuamba (ékuǎmba) vt 1. hacer
ehe s venida mentiroso
ba ekua ven acá 2. contradecir Nuni ra metsi ekuamba
ehni (ehni) vt 1. dibujar Na ra jäi dá rá dada, ua ya hingra jäi. Aquél
handi, mi ehni rá bai na ra jäi ko ra muchacho contradice a su papá; yo creo
ye̱. Vi a una persona que estaba dibujando que es un mal hijo. Pret. dä ñekuamba
la figura de otra con la mano. Véase kuamba
2. escribir Ya hyokximo go gese̱u̱ ehni ntekuamba s hecho mentiroso
ya noya ha nuu̱ ya ximo di pa. Los que embabi (émbábi) vt dejar a una persona o
hacen jícaras, ellos mismos son los que animal para alguien Yá yo ra Juanä dí
escriben las palabras en esas jícaras que takuí dí embabi ga nde ha rá ngu. A los
venden. Pret. bi yehni Act. indet. tehni animales que le pastoreo a Juana los dejo en
Sinón. 1: kotsi, komi; 2: ofo la tarde en su casa. Pret. bi ñembabi Act.
ehya (éhya) vi 1. robustecerse, recuperar indet. tembabi Sinón. tsokui Véase eni, -bi
la salud Ya mboni xmá no̱xke nubye̱ ya embi (ěmbi) vbt decir Oxki embi mä ku
ehya koña ja ra nkami. Los animales que te ra ñänthi stá thogi. No le digas a mi
estaban flacos ya se robustecieron porque hermano del accidente que tuve. Pret. bi
hay verdura. ñembi Act. indet. tembi Vocal nasal:
2. estar saludable Mä dada nzäntho ëmbi Véase enä, -bi
ehya, hinhyamu̱ di hñeni. Mi papá emei (emei) vt creer Ngubu̱ dí ne ga
siempre está saludable; nunca se enferma. emei nuä gí xiki. Como que estoy resuelto
3. estar contento, estar alegre, estar vivo a creer lo que me dices. Pret. dä emei, bi
Ya bätsi xi bí ehya ha ra nteni. Los ñemei Act. indet. temei Vocal nasal: ëmëi
niños andan muy vivos jugando. Pret. dá Sinón. kamfri
ñehya Vocal nasal: ëhya Sinón. 1: noki, dí emei Ajuä confío en Dios
hñähñä; 2: ja ra nzaki 3: johya ntemei s confianza; creencia
ntehya s salud, alegría enä (ěnä) vt 1. decir, contar Enä na ra
ei (ei) vt sentar Nuä ra bätsi, ogi uti ra noya ge ko ra ntani dä tso̱ngä na
nthe̱tsi, ei. No le enseñes a traer en los Nroma. Dice un dicho que preguntando
brazos a ese niño; siéntalo. Pret. bi ñei Act. llega uno a Roma.
indet. tei Vocal nasal: ëi Sinón. egi 2. pensar, opinar Dí enä ga ma Monda
e ra hogamu̱i dar buena vida ra be̱fi, pe xi mä boti too dä hyandi;
e mbida dar mala vida po̱de hinga ma. Pienso ir a trabajar a
eke (éke) vt 1. cardar, escarmenar Ya dá México pero mi siembra, ¿quien la
eke ra the̱xi, ya ho̱nse̱ dä mu̱di ra hñeti. atiende?; creo que no voy. Pret. bi ñenä
Ya cardé el ixtle; ya nada más que comience Act. indet. tenä Vocal nasal: ënä
el hilador. enero (énéro) s enero Ra enero geä ra
2. peinar Eke ri ñäxuhu̱, bätsihu̱, pa ya zänä ga tse̱. Enero es el mes de las
gi maha ra ngunsadi. Péinense, niños, heladas. Sinón. mu̱di zänä
para que ya se vayan a la escuela. Pret. bi eni (ěni) vt 1. encaminar, ir a dejar (a
yeke Act. indet. teke Sinón. xiki alguien) Dá ma dá eni mä zo̱nte ha rá bai
ekuabi (ékuábi) vt 1. tantear Rá däme mä ra bo̱jä. Fui a encaminar a mis visitantes a
nju ekuabi ko ra ño̱ho̱ dä ze̱njua. El la parada del autobús.
2. hacer jugar (niño, joven, caballo) Nubu̱
57 HÑÄHÑU — ESPAÑOL etsi rá nsu

nde dí eni ya bätsi pa dä bädi ra nteni. eti (éti) vt 1. plantar, trasplantar Dí eti
En las tardes hago jugar a los niños para na bai ra do̱ni ha ra uädri. Estoy
que sepan jugar. plantando una mata de flor en el jardín.
3. bailar (peonza, perinola, dado) Nuga dí 2. inscribir Mä xampäte dí eti ha ra
eni ra ntenza ko na ra thähi ha xi ngunsadi tai. A mi estudiante lo inscribo
mähotho nubu̱ nei ha ra hai. Sé bailar en la escuela del centro.
el trompo con una cuerda; es bonito 3. colocar Ra yo̱the ga tsi eti ya tsi
cuando baila en la tierra. Vocal nasal: eni nehe. El dentista también coloca
Act. indet. teni Vocal nasal: ëni Sinón. 3: dientes. Pret. bi ñeti Act. indet. teti
nemi Véase ñeni Vocal nasal: ëti Sinón. 1: u̱ti; 3: hutsi
eni (eni) vt enterrar (brasas) Nuga etsuä ra nsu (ětsua rá nsu) alabar, elogiar,
nzäntho dí eni ra tsibi pa dä hatsi ra ensalzar Ra xahnäte etsuä rá nsu ndu ra
hyaxä. Yo siempre entierro la lumbre para Benito Juarez. El profesor alaba al difunto
que dure para el otro día. Pret. bi ñeni, Benito Juárez. Pret. dä ñetsuä ra nsu Act.
yeni Act. indet. teni Sinón. agi, thini indet. tetsuä ra nsu Variante etsuä ra nsu
ense̱ (ěnse̱) vi decir dentro de sí Ndí ense̱ Véase etsi, -bi
ha mä mfeni. Estaba pensando dentro de etse (etse) vt completar (la tejida) Ra
mí. Véase enä, -se̱ menänjua ya etse na xu̱ni ra ronjua.
enti (enti) vt empujar Mfastehu̱ entsihu̱ La tejedora ya está completando la tejida de
ra do, ogi he̱gase̱hu̱ dí enti. Ayuden a una mitad de ayate. Pret. bi yetse Act.
empujar la piedra; no me dejen empujarla indet. tetse Sinón. toi, tso̱tse
solo. Pret. bi yenti Act. indet. tenti etsi (ětsi) vt 1. poner sobre algo, colocar
enthi (ěnthi) vt hechizar Tenä ge nuni ra sobre algo Mände dá fu̱di dá etsi ya
jäi di enthi rá mikei. Cuentan que kohai ha rá ua ra ngu. Ayer empecé a
aquella persona hechiza a sus semejantes. colocar los adobes sobre el cimiento de la
Sinón. edi casa.
entho (ěntho) adj bueno, hermoso Xi ra 2. elogiar Mä ku etsi ra xampäte ge xi
entho ya bai ga ju̱, nubye̱ bi uäi. Ahora ra nimfeni. Mi hermano elogia al
que ha llovido las matas de frijol están estudiante que es muy inteligente.
hermosas. Variante ñentho 3. pasar (piojo, pulga) Nuga too ga äbe
Sinón. nkanti dí etsi mä to. A quien duerma conmigo
¡te ra entho! ¡qué bueno!; ¡qué bien! le paso piojos.
eñä (éñä) vi peinar Mä nänä mäxudi bi 4. contagiar (enfermedad) Tenä ge hingi
ñeñä ha nuga ja dí eñä. Mi mamá se ho to dä zu̱tsi ya bätsi ha rá ne, ngeä
peinó desde la mañana, y yo apenas me bu̱ dä to̱te njabu̱ etsi ra hñeni, nä.
estoy peinando. Pret. dá ñeñä Véase eke, Dicen que no es bueno besar a los niños en
ñä la boca, porque si se hace así, dicen que se
nteñä s instrumento para peinar; les contagia la enfermedad. Pret. bi
peinado ñetsi Act. indet. tetsi Vocal nasal: ëtsi
este (ěste) vt 1. tallar, limpiar Hudi gi Sinón. 1: u̱tsi; 2: titsi; 4: ho̱tse
este ya ntsi xá hñaki. Ponte a tallar los etsua ra nsu vt alabar
trastos que están sucios. etsi ra nsu vi alabarse
2. raspar Habu̱ dá este mä ñähmu bi etsi rá nsu (ětsi rá nsu) 1. jactarse, ensal-
bo̱ni ra ji. En donde me raspé la rodilla zarse Ra nzaya etsi rá nsu ge xa me̱se̱
me salió sangre. Pret. bi yeste Act. ndunthi ra be̱fi ha ra hnini. El juez se
indet. teste Sinón. etse jacta de haber hecho él solo muchas mejoras
tetse s rascada en su pueblo.
eta (éta) conj no sea que, para que no 2. hacer una gracia ¿Gí beni ge gí etsi ri
Oxki äni ndunthi ra hogä te̱i, Juana, eta nsu gí ntsiui ya tixfani? ¿Piensas que
dä xuti. Juana, no menees tanto el arroz, haces una gracia al ponerte a tomar con
no sea que se deshaga. Sinón. me̱ borrachos?
eyo HÑÄHÑU — ESPAÑOL 58

eyo (éyo) s limpiatuna (planta) magueyes para rasparlos antes que sazonen.
esfoho (ésfǒho) s cangrejo, escarabajo Pret. bi ye̱gi Act. indet. te̱gi
pelotero Ya esfoho hoki ya nuni ko ya e̱gi (e̱gi) vt reservar Nuä ra bojä hindí ne
fontfani, pa bi agi nepu̱ ja dä bo̱hni na ga ju̱, dí e̱gi pa ga tanga na ra hai. No
ra zuue. Los cangrejos hacen pelotitas de quiero gastar ese dinero; lo he reservado
estiércol de res para enterrarlas, y de ahí para comprar un terreno. Pret. bi ye̱gi
nace un gusano. Variante esfoho Vocal Act. indet. te̱gi
nasal: ësfoho te̱gi s bocado (reservado y traído de
etsate (étsáte) vti provocar, echar las una comida o fiesta)
personas a pelear con chismes (complento e̱i (e̱i) vt 1. tirar (piedra o bala) Nuu̱ ya ti
indefinido) Nuä ra tuhni bi nja go bi xpá mengi ra ngo e̱i ya bo̱shnä. Esos
ñetsate na ra be̱hñä. El pleito que hubo borrachos que han regresado de la fiesta
fue provocado por una mujer. Pret. bi están tirando balazos.
ñetsate Véase etsi, te 2. arrojar (piedra o basura) Jondi ya
etse (ětse) vt raspar Pret. bi yetse Act. paxi, u̱ti ha ra nku̱paxi, ogi e̱i
indet. tetse Véase este habu̱raza. Recoge la basura; échala en el
etsi (étsi) s hormiga arriera Ha mä huähi basurero. No la arrojes dondequiera.
bu̱ i na mu̱i ra xäju̱ ga etsi. En mi milpa 3. abortar (un niño) Bi ye̱i rá bätsi.
hay una vivienda de hormigas arrieras. Abortó su niño.
etsi (étsi) vt 1. comprometer (reg.), hacer 4. vomitar Ko ra hñeni tsu̱ki hingi ne ra
pelear Nuu̱ ya tuhni bi nja bi mu̱i too bi hñuni mä mu̱i, ngu ga tsi bestho dí e̱i.
ñetsi. El pleito que hubo fue porque hubo Por la enfermedad no soporta comida mi
alguien que los comprometió. estómago; nada más que como, lo vomito.
2. echar (cruzar un animal con un semental) Pret. bi ye̱i Act. indet. te̱i Sinón. 1 y 2:
Mä ga etsi mä nxubga ko na ra doro fo̱te; 4: tsogi
tsämähotho. Voy a echarle a mi vaca un ñe̱i s vómito
toro semental muy bonito. ñe̱i s mano derecha
3. añadir Ra nthähi dá tai ra tsani, mä e̱kuabi (e̱kuábi) vt 1. reservar para otra
ga etsi ko mäna ra nthähi pa mäna persona Oxki tehu̱ ra hñuni, e̱kuabi mä
strá ma. El mecate que compré es corto; dada. No se acaben la comida; resérvenle
voy a añadirlo a otro mecate para que sea para mi papá.
más largo. Pret. bi ñetsi Act. indet. 2. tener sentenciado Nää ra miñyo
tetsi Vocal nasal: ëtsi Sinón. 3: to̱ke tsika mä täxi dí e̱kuí ga ho. A ese
coyote que se come a mis cabras lo tengo
sentenciado a muerte.
3. tantear vengarse (reg.) Mä tu̱ e̱kuabi
nuä ra jäi ko ntoo bi ntukuí. Mi hijo
tantea vengarse de esa persona con quien
peleó. Pret. bi ye̱kuabi Act. indet.
te̱kuabi Variante e̱kui Sinón. 1: pe̱tsui;
E̱ 3: pe̱tsui, e̱mbi Véase e̱gi, -bi
e̱ndo (é̱ndo) vi arrojar piedras Pret. dá
e̱ (e̱) conj no sea que Ogi xatä ra bätsi ko
ñe̱ndo
ra tse̱the, e̱ dä hñeni. No bañes al niño
e̱ni (é̱ni) s 1. fracción, lote, pedazo
con agua fría, no sea que se enferme.
(terreno) Dí pe̱tsi na e̱ni ra hai habu̱ dí
Sinón. e, eta, me̱
beni ga hoki mä ngu. Tengo una fracción
e̱gi (é̱gi) vt capar, quebrar (maguey
de tierra donde pienso construir mi casa.
perforándolo por un lado del cogollo para
2. amelga Ya e̱ni ha ra huähi, mí ño ra
rasparlo) Mä ga e̱gi ra ya uada ga ati
dehe bi mothe ra ya xe̱ni. Cuando
nguä stä ñätsi. Voy a capar unos
llovió las amelgas se enlagunaron en
algunas partes. Sinón. xe̱ni
59 HÑÄHÑU — ESPAÑOL e̱te

e̱ni (e̱ni) vt 1. echar afuera, desalojar Xi gi e̱ntsate (é̱ntsáte) vti lanzar indirectas (a
pumbi rá tsoki ri bätsi, hingä ko ngeä manera de injuria u ofensa; compl. indet.)
mä gi e̱ni ha ri ngu. Debes perdonarle las Nuä ra jäi nzäntho e̱ntsate; ra ya jäi
ofensas a tu hijo; que no sea el motivo por el di nkue̱ kongeä. Esa persona siempre
cual lo eches afuera de tu casa. lanza indirectas; algunas personas están
2. medir Nuni ra mathä hingi e̱ni xá disgustadas con ella. Pret. dá ñe̱ntsate
ñho ra de̱thä, ra notsi rá te̱ni. Aquel Véase e̱ntsi, -te
vendedor de maíz no mide bien su maíz; ye̱ntsate echador de indirectas
está chica su medida. Pret. bi ye̱ni Act. e̱ntsi (e̱ntsi) vt 1. echar (encima) Stí
indet. te̱ni matho, e̱ntsi gatho ya batsi mäñä.
te̱ni s medida Antes de que se vaya eche todos los bultos
e̱nsagi (é̱nsagi) vi brincar, echar brinco arriba.
Yoho ya nxutsi fu̱ti ra nthähi, ha na ra 2. vomitar Ra bätsi ngu tsi rá hñuni
nxutsi bai mädetho e̱nsagi. Dos niñas e̱ntsi. Conforme toma sus alimentos el
están dando vueltas al mecate, y una está en niño, los vomita. Pret. bi ye̱ntsi Act.
medio brincándolo. Pret. dá ñe̱nsagi Véase indet. te̱ntsi Sinón. 1: po̱tse; 2: e̱i
e̱ni, sagi e̱ntsi mponza (e̱ntsi mpǒnza) 1.
e̱nte (é̱nte) vti aventar, tirar (compl. indet.) santiguar Mäme̱to yá nzäi ya jäi, pa te
Bistho ko nuä ra fani gí to̱ge, nuä e̱nte. dä menthi o te dä ñetsi dä dä, mi
No te descuides con ese caballo que montas, e̱ntsi mponza. Antes, cuando la gente
ése tira. Pret. dá ñe̱nte Sinón. fo̱mate, iba a comer algo o ponerlo a cocer, lo
fo̱tate Véase e̱ni, -te santiguaba.
ra ye̱nte el respingón 2. persignar, poner la cruz Nuä ra be̱fi,
e̱ntahme (é̱ntáhme) vi echar tortillas, xi ra hñei, dí e̱ntsi mponza, ya hinga
tortillear Ra Juanä e̱ntahme pa dä ma ra pengi. Ese trabajo está muy difícil; le
tite. Juana ya está echando tortillas para ir pongo la cruz; ya no regreso. Véase e̱ntsi,
a tlacualear. Pret. dá ñe̱ntahme Véase ponza
e̱nti, hme e̱nxe̱ (ě̱nxe̱) s 1. angelito, niño muerto
nte̱ntahme s echada de tortillas 2. persona de cualquier edad que no ha
e̱nti (e̱nti) vt 1. echar Yá nzäi ya jäi tenido relaciones sexuales y que fallece
e̱nti ya tsatyo xa du ha ra ñuthe, pa dä Mänxui dá ma ra ndo̱mi ha ra zi e̱nxe̱
dutsi ra dehe. La costumbre de la gente es ha nuä ra zi däkei bi ñe̱nxe̱ua ha ra
echar los perros muertos al canal para que ximhai. Anoche fui al velorio del
los arrastre el agua. angelito y esa anciana fue un ángel aquí,
2. arrojar Ya bätsi e̱nti ya do ha ra en la tierra.
ñuthe. Los niños arrojan piedras al canal. 3. inocente (niño o niña) Ya zi e̱nxe̱ ehe
3. depositar, guardar (en el banco) nximhai hinte yá tsoki, mi nuu̱ too bi
Ndunthi ya jäi e̱nti yá bojä ha ra tsi. Los niños inocentes que vienen al
me̱tsabojä, pa dä xu ya bojä. Mucha mundo no son culpables de nada, sino los
gente deposita su dinero en el banco para que los engendran.
que se multiplique. Pret. bi ye̱nti Act. 4. ángel (enviado celestial) Ra e̱nxe̱ bi
indet. te̱nti Sinón. 3: tsogi zofo na ra ño̱ho̱ nubu̱ mi ähä. El
e̱nta ra hme. echar tortillas ángel le habló a un hombre cuando
e̱ntsapa (é̱ntsápa) vi dar felicitaciones, dormía. Sinón. 1: animä
celebrar Mä tu̱ bí e̱ntsapa ha rá ngu rá do̱ni e̱nxe̱ s flor de angelito
tiyo. Mi hijo está dando felicitaciones en e̱te (é̱te) vti pensar vengarse (compl.
casa de su tío. Pret. dá ñe̱ntsapa Véase indet.) Nuä ra jäi bi thämba rá hai;
e̱ntsi, pa Sinón. tutuapa, takapa nubye̱ e̱te. Esa persona a la que le
e̱ntsuabi rá pa felicitar a alguien (con quitaron su terreno, ahora piensa
mañanitas) vengarse. Pret. dá ñe̱te Sinón. beni da
nte̱ntsapa s felicitación
venga Véase e̱gi, -te
e̱ti HÑÄHÑU — ESPAÑOL 60

e̱ti (e̱ti) vt 1. manejar (vehículo) Dí e̱ti


na ra bo̱jä ga ndufoyo. Manejo un
camión estercolero.
2. arrear (animales) Ndí e̱ti mä nte̱i, pe
bi ua rá tabi. Estaba arreando mi yunta,
pero se quebró la coa.
3. activar (a una persona) Yá me̱fi mä
dada dí e̱ti. Activo a los peones de mi
F
padre. fabo (fábo) s favor Yo̱tka ra fabo gi
4. dirigir Ra be̱tri geä e̱ti ya be̱go. El hmiki tsu̱ ra tsibi. Hágame el favor de
mayordomo es el que dirige a los peones. prestarme un poco de lumbre.
5. arrastrar Ra nzo̱the nuä tsu̱di ha ra Sinón. hmäte, bänte
ñu e̱ti. La creciente arrastra lo que facha (fǎcha) s persona presumida Nuni ra
encuentra en su cauce. Pret. bi ye̱ti Act. jäi ra facha; nubu̱ di mpete ko yá mpädi
indet. te̱ti Sinón. 1: ye̱tabo̱jä, yoni; 2: mä ge xi ja rá bojä; ha othobi. Aquella
ye̱tante̱i; 3: ye̱tame̱fi, ye̱tme̱fi; 4: persona es presumida, cuando platica con
yoni; 5: ju̱ti sus amigos. Cuenta que tiene mucho dinero,
nte̱tbo̱jä s manejada de vehículo y no tiene. Sinón. ñetsi, ñexmäntsu
ye̱tbo̱jä s chofer fadi (fadi) vt 1. pastorear Dí fadi mä yo
e̱tsi (e̱tsi) vt 1. remontar, repechar (los ha ra to̱ho̱. Pastoreo mi ganado menor en
animales al cerro) el cerro.
2. no terminar Ra the ndí xofo dá e̱tsi, 2. cuidar Nubye̱ dí fadi se̱he̱ mä
ngeä ya bi dati rá yaä ra po̱ni. El ndämfri, ngeä bi ma mä manthfani.
surco que estaba cosechando no lo terminé Ahora cuido mis reses solo, porque se fue
porque llegó la hora de la salida. Pret. bi mi pastor de vacas.
ye̱tsi Act. indet. te̱tsi 3. espiar Tenä ge ra hyote tso̱ho̱ ha rá
e̱uada (e̱uada) vi quebrar maguey, capar ngu ga xui; hänge dri fadi pa dä hmihi.
maguey Ra Xuua bí e̱uada ha ra uäta, Dicen que el asesino llega a su casa de
ko na ra bu̱hu̱ ne na ra juai. Juan está noche; por eso espían, para capturarlo.
quebrando magueyes en el magueyal con Pret. bi madi Act. indet. badi Sinón. 1:
una barreta y un cuchillo. Pret. dá taki; 2: su
ñe̱uada Variante e̱ta Véase e̱gi, uada fadi (fádi) s 1. cárcel Ha ra fadi ja jotini
e̱thfi (é̱thfi, é̱tfi, é̱tfi) vi capar maguey, ya jäi ya tsomu̱i. En la cárcel encierran a
quebrar maguey Mä dada bí e̱thfi ha ra la gente mala.
mbota, beni dä nxisei. Mi papá anda 2. prisión Ra jäi di joti fadi, pa dä
capando magueyes en la magueyera. Piensa ñobri nuä o̱te. A la gente la encierran
fabricar pulque. Pret. dá ñe̱thfi en la prisión, para que escarmiente del
Sinón. e̱uada Véase e̱gi, tafi mal que comete.
e̱tsi (e̱tsi) vt posponer De nuä paä xi fagi (fagi) s 1. diarrea Ra bätsi tsu̱di ra
mä pa dá e̱tsi, hänge ja dá o̱te ra paya. fagi, ngeä bi zu̱ta na ra istä nanxa. El
Pospuse la fiesta del día de mi santo; por eso niño tiene diarrea porque chupó una naranja
hoy lo celebré. Sinón. katsi, tsogi ya pa agria.
Véase e̱tsi 2. deposición Ra fagi ne ra ñe̱i ho ra
bätsi. La deposición y el vómito matan al
niño. Sinón. rihi, hnestihi
falto (fǎlto) s 1. persona loca, persona
demente Nuni ra jäi xa mani di hñe ga
ze̱dutu, ra falto. Aquella persona que va
allí, vestida de harapos, es una persona
loca.
2. persona imprudente Xi ra falto mä tu̱,
61 HÑÄHÑU — ESPAÑOL fatajuä

xi bi do̱ge rá mohi. Es imprudente mi faspi (fáspi) vi 1. hacer llamarada Dä


hijo porque soltó su plato. tso̱ge ya te̱i xa ñoti, faspi bestho. Al
Sinón. be̱mfeni, dondo, xengo quemar el pasto seco luego se hace una
fani (fani) vt 1. tirar líquido Ra ñunthe llamarada.
fani ra dehe, hindi jamäsu. El regador 2. producir llama o flama Ngu dä nzo̱ ra
está tirando el agua, no la cuida. ndähitsibi bestho faspi. Al prender el
2. derramar Rá mu̱i ya jäi, me̱to fani gas luego se hace una llama. Véase tsibi
ra jäptehe mbo ra ntagi ha nubu̱ dä faste (fáste) vti 1. prestar servicio (compl.
tagi ra dukei. La costumbre de la gente indet.) Nubu̱ baxjua dí faste; dí hä ra
es derramar agua bendita dentro de la fosa dehe, ya za, pa dä thoki nuä te mä dä
antes de sepultar el cadáver. Pret. bi tsi. En las navidades presto mi servicio;
mani Act. indet. bani traigo agua y leña para preparar lo que se ha
fani (fáni) s caballo Dá tai na mä fani ga de tomar.
nthutsi. Compré un caballo de silla. 2. colaborar, ayudar Xi nehe ra nzaya
fani ga nthutsi caballo de silla faste pa ga tähä nuä ra hai ne dä
thuxfani s caballo de silla; la montura thändgagi. Hasta el juez colabora para
del caballo que gane yo el terreno que me quieren
fanizithu (fánizithu) s 1. libélula Ra expropiar.
fanizithu ra dängi ha nzäntho di hñatsi 3. ser útil Ya nte̱i faste ha ya huähi
ha mäñä ra dehe. La libélula es grande y nubu̱ hingi ne dä mfaste ya mfu̱xbo̱jä.
siempre vuela sobre el agua. Las yuntas son útiles en las milpas cuando
2. predicador, mantis religiosa Ra no nos quieren prestar los tractores. Pret.
fanizithu geä na ra zuue xa domi dá mfaste Véase fatsi, -te
nuu̱ yoho yá ye̱, yo ha ya bai ga fati (fǎti) vt 1. golpear Mä ua dá fati ko
ndäpo. El predicador es un insecto que na ra do ha xi bi ziti. Me golpeé el pie
tiene dobladas las dos patas delanteras, y con una piedra y me dolió mucho.
anda en las matas de hierba. Sinón. 1: 2. chocar Ra bo̱jä dí ye̱ti dá fati ko
avio Véase fani, zithu mäna. Choqué con otro el camión que
fanti (fanti) vt 1. chocar Mä ye̱tabo̱jä manejo.
bá fanti mä bo̱jä ha na ra za. Mi chofer 3. rozar Mä xo̱nidehe dá fati ha na ra
chocó mi camión en un árbol. do ha himbi dehmi. Rozé en una piedra
2. golpear Mä ua dá fanti ko na ra mi cántaro de agua y no se quebró.
ndo̱do ha bi neni. Me golpeé el pie con Sinón. 1: fanti; 2: fu̱tsi; 3: thonti
una piedra grande y se me hinchó. fati (fati) vt 1. encargar Mä nju dí fati dä
3. topar Mä ñäxu dá fanti ha ra negu. su mä bätsi ha nuga mentä dí mpe̱fi. Le
Me topé la cabeza en el horcón. Sinón. 1 y encargo a mi hermana que cuide a mi hijo
2: fu̱tsi, ko̱ste, fati; 3: thonti mientras yo trabajo.
fantho̱ (fantho̱) s venado Ra fantho̱ ra 2. encomendar Mä yo dí fati hyastho
dängi ha yá ndäni to̱ge yá roho. El mä tsijue̱, pa hindí pase̱ ra bayo. Le
venado es grande y sus cuernos tienen encomiendo diario a mi nuera mi ganado
retoños. Variante fantho̱ Véase fani, t'o̱ho̱ menor para no irme a pastorear. Pret. bi
faspi (faspi) s 1. llamarada, llama Ya mati Act. indet. bati Sinón. 1: tsogi; 2:
yota xu̱ta xi ja rá faspi nu stä tso̱ge. te̱ti
Las pencas secas de maguey producen una fatmädo (fatmädo) s huevo sancochado
llamarada cuando las queman. Rá uite ra hmu mi hñä ya fatmädo ne ya
2. fogata Dá hoka na ra faspi pa ga ngo̱. La tlacualera del patrón traía huevos
hñathu̱. Hice una fogata para sancochados y carne. Véase fati, mädo
calentarnos. fatajuä (fatä́juä̌) vt mandar saludo Bu̱ gi
3. flama Bi huixki mä xingu ko ra ma ra ngu, mäñu gi ñembi dí fatajuä
faspi. Se chamuscaron mis vellos con la mä dada ne mä nänä. Si vas a la casa, te
flama. Véase tsibi recomiendo que le digas a mi papá y a mi
fati HÑÄHÑU — ESPAÑOL 62

mamá que les mando saludos. fähä [Act. indet. de pähä] oler Nubu̱ dri
Sinón. ze̱njua, ze̱ngua tsäti ra nde̱ga di fähä yabu̱. Cuando
fati (fati) vt sancochar Me̱to dí fati ra queman la manteca la huelen de lejos.
däju̱ pa dí häkuí rá xi. Primero sancocho fe (fé) 1. s lo que es robado Mä tsanza dá
el haba para quitarle la cáscara. Pret. bi tai, ra fe. El coche que compré es robado.
mati Act. indet. bati 2. [Act. indet. de pe] robar Ha ra
fati (fati) 1. s eco, retumbo Nubu̱ po̱tse be̱sbo̱jä fe ra bojä. En el banco roban
ya bo̱jä nguani Thumpe, to̱de ra fati dinero. Vocal nasal: fë Véase pe
nandi yá maye Ntsihai. Al subir carros fege (fége) vi 1. gotear Mä ntseza ga sei
en la cuesta del Tumpe se oye el retumbo al ya di fege. Mi barril de pulque ya gotea.
otro lado, en las peñas del Salitre. 2. filtrarse Ra ju̱the dá hoki ga jädo, mí
2. vi resonar, hacer eco, retumbar Ko te̱ntsa ra dehe bi fege. Cuando le
rá ngani ra ye xi di fati ya to̱ho̱. Con echaron el agua el canal que hice de
los truenos de la lluvia hasta resuenan los mampostería, se filtró.
cerros. Sinón. 2: yu̱, yu 3. reventarse Nuä ra thi bi bo̱ho̱ ha rá
fatsi (fatsi) vt 1. cribar Fatsi ra de̱thä pa mu̱i ra fani, mände bi fege. El tumor
dä bo̱ni ra hanthä. Criba el maíz para que que le nació en la panza al caballo, se
se salga el tamo. reventó ayer. Sinón. 2: rotsi; 3: ro̱ge,
2. colar Ra bomu bá thäntki xá ndätsi; tigi, fo̱ge
pa ga hñä mähyoni ga fatsi. La arena feni (féni) s memoria, recuerdo (reg.),
que me trajeron es gruesa; para usarla es conmemoración Rá feni ya dukei to̱te
necesario colarla. Pret. bi matsi Act. tata je̱ya de rá du u̱. El recuerdo de los
indet. batsi difuntos lo hacen cada año en la fecha de su
fatsi (fatsi) vt ayudar Hyastho dí pe̱be muerte. Rá feni ra bu̱i ra Hesu to̱te rá
mä dada ha ra be̱fi, pa dí fatsi. Diario ngätsi ra zänä ha ra je̱ya. La
voy con mi padre a su trabajo para conmemoración del nacimiento de Jesús la
ayudarle. Pret. bi matsi Act. indet. batsi hacen el último mes del año. Véase beni
mfatsi s una ayuda; ayudante feñu (feñu) s camino derecho en terrreno
faste vi ayudar, cooperar parejo Véase pe, ñu
fatsi vt ayudar (para pagar) festähme (fěstáhme) s tortilla tostada Ra
fayo (fáyo) vi pastorear (ganado menor) bätsi tumbäbi ra mpani, ho̱nse̱ ra festä-
Dí fayo hyastho ha mände dá be̱di na hme tumbi dä zi. Al niño que le dieron la
mä yo. Pastoreo diario y ayer perdí un lavativa solamente le dan de comer tortilla
animal. Pret. dá mfayo Véase fadi, yo tostada. Sinón. tsuthme, tsustahme,
fatsi (fátsi) vt ayudar (para pagar dinero, fethme Véase feste
trabajar) Ndunthi ya jäi di fatsi ya be̱fi feste (fěste) vt tostar, dorar Na ra
pa mäntä dä uadi. Muchas personas se pikhme dä thati ha ra tsibi di feste
ayudan en el trabajo para hacerlo rápido. ramätsu̱. Poniendo cerca del fuego una
Véase fatsi tortilla gruesa se tuesta poco a poco.
fädi [Act. indet. de pädi] saber Sinón. fete, tsuti, kasti
fädi (fä́di) s conocimiento Nuni ra ño̱ho̱ fete (fete) s traición Ra hyote hote ga fete
ja rá fädi, pädi dä ye̱ti ra nte̱i ha pädi ha neä tho njabu̱. El asesino mata a
dä hñeti ra santhe. Aquel hombre tiene traición, y también a él así lo matan. Vocal
varios conocimientos: sabe arrear la yunta y nasal: fëte Véase pete
sabe hilar el ixtle. Véase pädi fetandoyo (fětándóyo) s 1. cartílago Rá
fähä (fä́hä) s olfato, olfacción Tena ge ra xiñe̱ ra yo dä tai ga thumngo̱, mi ñoui
pada xi xá ñho rá fähä. Dicen que el olfato ra fetandoyo. La espaldilla del borrego
del zopilote es muy bueno. Véase pähä que compré en barbacoa tenía cartílago.
ñäfähä s persona o animal que carece 2. hueso tostado Mä nthokthä ra
de olfato fetandoyo. Mi deshojador es de hueso
tostado. Véase fete, ndoyo
63 HÑÄHÑU — ESPAÑOL fe̱ti

fete (fěte) vt tostar Dí fete na ra hme fe̱ni (fé̱ni) s 1. cuelga (reg., objeto que se
ha ra tsibi pa ga umbäbi ra dathi dä zi. cuelga en el cuello o en el pescuezo) Mä tu̱ka
Estoy tostando una tortilla en el fuego para tsatyo xi mähotho ne pa hinda ja ya da,
darle de comer al enfermo. Sinón. tsuti dá to̱tuäbi na ra fe̱ni gä ñi. Es muy
Véase feste bonito mi perrito, y para que no le hagan
fetyo (fětyo) s cartílago Ra fetyo xá ñho mal de ojo le puse una cuelga de chile.
dä tsi ha nuä ngu ra ndoyo, pe xá tudi. 2. cencerro Rá nzu̱ni yá fe̱ni ya de̱ti di
Es bueno comer el cartílago; es como un nto̱de dende gekua ha bí yo yabu̱. El
hueso; pero blandito. Sinón. fetandoyo tintineo del cencerro del ganado lanar se
fethme (fěthme) s tortilla dorada, tortilla oye desde aquí, y andan lejos.
tostada Ra odi ho̱nse̱ ra fethme tumbäbi 3. suciedad, bolitas de estiercol (colgadas
dä zi. A la recién parida nada más tortilla en la lana) Yá fe̱ni ya de̱ti xi xatuäbi yá
dorada le dan de comer. Sinón. festahme, xiyo ha di zu̱titho ha yá xiyo. Las
tsuthme, tsutahme Véase hme suciedades del ganado lanar están
fetse (fétse) vt tropezar con algo Ha ra colgadas en su lana; por eso le arranca
ñu dá fetse na ra do, ha ngeä mä stá bastante lana. Sinón. 1 y 2: tho̱de; 3:
tagi. En el camino me tropecé con una nte̱mfo
piedra y por eso me iba a caer. fe̱tate (fé̱táte) vti 1. remedar (compl. indet.)
fe̱i (fe̱i) 1. s era Ra nzu̱pa fe̱tate de nuä o̱ta ra jäi nubu̱
2. vt varear (para tumbar el grano) Mä handi. El chango remeda lo que hace la
ga fe̱i mä ju̱ stá pogi ha ra fe̱i. Voy a gente que lo está mirando.
varear el frijol que he amontonado en la 2. imitar Ra tehñä fe̱tate, ngeä tuti
era. Pret. bi me̱i Act. indet. be̱i nehe yá thuhu mära ya tsintsu̱. El
Sinón. fe̱ti, pu̱ni zenzontle es imitador porque imita los
me̱i s chicote cantos de otros pájaros.
fe̱ki (fe̱ki) vt 1. tumbar Dada, nu ya 3. burlarse Mämä, ra Xuua xi fe̱tate
mayo bí fe̱ki ya ixi ko ya do ha ra huähi. hänja ñä ra jäi ne hänja yo, hänja
Papá, los pastores están tumbando duraznos bai. Mamá, Juan se burla mucho de
con piedras en la milpa. cómo habla la gente, cómo camina y cómo
2. varear Nubu̱ dí fe̱ki ya de̱mza dí se para. Pret. dá mfe̱tate Véase fe̱ti, -te
nthäti ha ra bai pa mä ga tagi ga me̱tate s imitador
nzu̱ditho. Cuando vareo las nueces me mfe̱tate s acción de remedar
amarro en la mata para que, si me caigo, me̱tate s acción de imitar
me quede colgado nada más. Pret. bi fe̱ti (fe̱ti) vt 1. remedar, parecer Nubu̱ di
me̱ki Act. indet. be̱ki u̱gi mä ñäxu dí fe̱ti ngu na ra ti nubu̱ dí
fe̱mi (fe̱mi) vt 1. golpear (dando palmadas yo. Cuando me duele la cabeza parezco un
con la mano) Ra ndusei fe̱mi ra botasei, borracho caminando.
pa dä bo̱ni xá ñho rá hñä ra sei. El 2. imitar Ra nzu̱pa fe̱ti nuä o̱te ra jäi.
acarreador de pulque golpea el cuero de El mono imita lo que hacen las personas.
pulque; para que le salga muy bien el aire. Pret. bi me̱ti Act. indet. be̱ti
2. azotar (con algo aplanado como una fe̱ti (fe̱ti) vt 1. golpear Mä tu̱ dá fe̱ti,
pala) Ra ñunthe fe̱mi yá nthaki pa ngeä hingi o̱tkagi. A mi hijo le dí una
hinda konta ra dehe. El regador azota golpiza, porque no me obedece.
sus bordos para que no traspase el agua. 2. azotar Ra meni fe̱ti ra dutu ha ra
3. acabar, rematar (bebida) Nuu̱ gatho peni ha enä ge di jabu̱ pa dä bo. La
ya me̱fi bi me̱mpi maxo̱ge na xifri ra lavandera azota la ropa en el lavadero, y
sei. Entre todos los peones remataron dice que lo hace así para que se limpie.
todo el cuero de pulque. Pret. bi me̱mi 3. pegar Ha rá nku̱hyatsi mä ngu,
Sinón. 1: fo̱nti; 2: yu̱nti; 3: tege nubu̱ uäi, fe̱ti. En la ventana de mi
mfe̱mi azotón casa, cuando llueve, pega la lluvia.
4. varear Mände dá fe̱ti ra bai ga
fe̱tsi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 64

de̱mza ha dá muntsi yo ro̱zä ya fixye̱ (fixye̱) vi empalmar las manos Ra


de̱mza. Ayer vareé la mata de nogal y minä bí ro̱ke ha ra ñänhuähi bí fixye̱,
junté dos costales de nuez. johya ngeä ja ya mänxa. La ardilla que se
5. matar Ra tse̱ fe̱ti gatho nuä ra distingue parada allá, en la orilla de la
ndäpo hinge ga tse̱. La helada mata toda milpa, tiene empalmadas las manos; está
clase de hierbas que no se dan en contenta porque tiene elotes. Véase fitsi,
invierno. Pret. bi me̱ti Act. indet. be̱ti ye̱
Sinón. 1: nambi, nampi, xäkui; 2: fitsi (fitsi) vt 1. encimar (con otra cosa)
fo̱nte; 3: tati 4: fe̱ki 5: ho, tsuti, pati Mä ntai dá fitsi ko nuu̱ mära mä nthai,
mfe̱ti s vareada hänge bá ke̱ti mä dädimaxi. Encimé mi
fe̱tsi (fe̱tsi) vt 1. prender Tixu, bi ma ra mercancía con mis otras compras; por eso se
ñoti, fe̱tsi na ra me̱spi, pa gi tso̱ge na magullaron los jitomates.
ra yo. Hija, se fue la luz; prende un cerillo, 2. poner (sobre algo) Tixu, dí ne ga hudi
para que enciendas una vela. ha ra thuhni, pe xá nxaha, fitsi na ra
2. rozar Mi hä ya tsibi yoho ya bo̱jä dutu pa ga huhni. Hija, quiero sentarme
nuu̱ ga ñoti, ne dá fe̱tsi yá ñäni ha bi en el banco, pero está humedecido; ponle
tisti ra tsibi. Rocé dos puntas de un trapo para que me siente.
alambres de electricidad, y hasta 3. meter (entre dos cosas) ―Mämä, rá
chispeaba la electricidad. xifri na mä ze̱sthi di u̱ngagi. ―Fitsi na
3. cortar Mände dá fe̱tsi ya ndäpo mi xe̱ni ra dutu ngati ra tsu̱xfani.
bai ha yá nthaki ra de̱thä. Ayer corté ―Mamá, la correa de uno de mis
las hierbas que había en los bordos de huaraches me lástima. ―Mete un pedazo
maíz. Pret. bi me̱tsi Act. indet. be̱tsi de trapo debajo de la correa.
Sinón. 1: tso̱ge, the̱ti; 2: fu̱tsi; 3: he̱ki 4. juntar (uno sobre el otro) Nuä na ra
fidi (fidi) 1. vt tender Nubu̱ dí pe ya nde,
me̱fi dí ñuñhe ga retamära xudi, xi di
dí fidi na ra xifi. Cuando tejo los
fitsi yoho ya hme. El peón que come
mecapales tiendo un petate.
con nosotros a las once de la mañana
2. s cama Rá fidi mä tu̱ ya bi thege,
hasta junta dos tortillas. Sinón. 1:
mä ga tambäbi mäna. La cama de mi
thäntsi, the̱ti; 2: japabi, kätsi, käxa; 3:
hijo ya se acabó, le voy a comprar otra.
japabi, kuetuäbi 4: pe̱hni, yoti
3. s lecho Dá hoka na mä fidi ga
xithe̱. Hice un lecho de tablas. Pret. bi fo (fǒ) vi clavarse, ensartarse
midi Act. indet. bidi Sinón. 1: huhni, fodo vt apedrear Sinón. bu̱do
mfitsi; 2: ähä; 3: ähä, ntotsi foho (fǒho) s excremento Naki bi za ra
Fitsi (Fítsi) Fitzi (barrio de Ixmiquilpan) Ra de̱nimexe na ra nxutsi; pa hinte bi ja bi
hnini Fitsi ya bi nthe̱ ko ra hnini tumbabi dä zi ra foho ko ra sei. Una vez
Ntso̱tkani. El barrio del Fitzi ya se unió a le picó una capulina a una muchacha; para
la ciudad de Ixmiquilpan. que no se muriera le dieron a tomar el
fixi (fǐxi) s pedo Ra ñäi ra yoxui ha excremento con pulque. Sinón. däbi
nubu̱ fo̱te yá fixi, hasta zo̱ ngu ra tsibi. fombru s excremento de asno
El zorrillo anda en la noche y cuando arroja fongu s excremento de ratón
sus pedos, hasta arden como el fuego. fota, fopta s excremento de zopilote
Sinón. ndähi foyo s excremento de ganado menor
fixpahni (fixpǎhni) 1. vi encimar camisas foki (fǒki) vi disparejar (reg.),
Nuni ra jäi xa mani di fixpahni. Aquella desemparejar Ra gädo bi dähä bi foki na
persona que va allí, se ha encimado dos xe̱ni ha na rá ñäni mä ngu. Al albañil le
camisas. quedó dispareja una parte de la esquina de
2. s camiseta Dá tai na mä fixpahni; mi casa. Sinón. bo̱ni, hye̱he̱, mpe̱ki, bongi
gehni dí be̱bo ha mä pahni. Me compré fomi (fomi) vt 1. embrocar (reg.), ponerse
una camiseta para ponérmela debajo de la el sarape por la cabeza Maha ra ngo, pe
camisa. Variante fispǎhni Véase fitsi, fomi ri mfomi ngeä xá tse̱. Vamos a la
pahni
65 HÑÄHÑU — ESPAÑOL fo̱ge

fiesta; pero embrócate el jorongo porque fotye̱ (fotye̱) s puño, medida de una
hace frío. cuarta parte de un cuartillo ―Ndada, ¿te
2. poner (vestido) To̱mi ga fomi mä he gí umba ra fotye̱ ri ju̱? ―Reta be̱xo.
ne ga maha. Déjame ponerme mi ―Señor, ¿a cómo das el puño de frijol? ―A
vestimenta y luego nos vamos. Sinón. 2: diez pesos.
he, hutsi foxi (fǒxi) s 1. desperdicio (del ixtle de
fonguñi (fǒngúñi) s chile piquín Ra maguey o de lechuguilla que se desprende al
fonguñi, xi ra tu̱ki, pe xi ra ñi. El chile cardar) Ra tuta santhe dá eke, mi ja
piquín es pequeño, pero muy picante. ndunthi rá foxi. El manojo de ixtle que
fonti (fónti) vi 1. oler Ra nangu bí tsäti cardé tenía mucho desperdicio.
ra nde̱ga ha xi fonti xá ku̱hi. En casa del 2. desecho (de la carnosidad de la penca de
vecino se está guisando con manteca; huele maguey cuando la tallan) Ya ja ndunthi ra
muy sabroso. foxi ha dí te̱ ya ye̱ta. En donde tallo las
2. esparcirse Xudi ga ñokjä, nubye̱ ya pencas de maguey ya hay bastante
fonti ya mini ko ra ndähi. Corto las desecho.
tunas mañana; ahorita ya se esparcen las 3. escopeta de chispa Dí pe̱tsi na ra
espinas con el aire. Pret. bi mfonti foxi, pe kongeä hindí nkahni yabu̱.
Sinón. 1: yu̱ni; 2: hñatsi Tengo una escopeta de chispa, pero con
fonthi (fǒnthi) s 1. polvo (del ixtle) Ra esa no tiro lejos. Sinón. 3: njäfoxi,
tuta santhe dí heti xi ku̱xka ndunthi ya nkäfoxi
fonthi. Bastante polvo ha caído sobre mí foxyo (foxyǒ) s candelero Na ra jäi bi
del manojo de ixtle de maguey que estoy du, ha bi thambäbi rá nto bi hmihi ya
hilando. foxyo. Murió una persona y a donde le
2. polvillo del desecho de la lechuguilla compraron su caja, les prestaron candeleros.
Ko rá fonthi ra xite̱ dá xu̱ka mä ñäxu ha Variante mfoxyo Véase fotsi, yo
xi bi taxki. Lavé mi cabeza con el
foyo s estiercol, excremento de ganado
polvillo del xité y se limpió bien.
menor
Sinón. hangi Véase fonti
fotsi (fotsi) vt 1. ensartar Ha mä
fontsi (fontsi) vi 1. ascender Rá thumngo̱
maxhme dá fotsi mä yofri ha nubye̱
ra mamngo̱ ja bá häi, fontsa rá pa. El
othoua. En mi servilleta ensarté la aguja, y
barbacoyero acaba de sacar su barbacoa;
ahora no está.
hasta asciende su calor.
2. meter Ha rá gu ra yofri ya hindí
2. vaporizar Ra kahai ko ra pahyadi,
handi ga fotsi ra thähi. Ya no veo para
fontsa rá pa. Se vaporiza la humedad de
meter el hilo en el ojo de la aguja.
la tierra con el calor del sol.
fonthai (fonthai) s 1. polvo Ha mä ze̱sthi 3. esconder Ra yafi enä ge ra mifi bá
ku̱ta ra fonthai, hänge ya di u̱ngagi. En fotsi ha na ra ye̱ta ra nku̱ta ra
mis zapatos entra mucho polvo por eso ya uada. Dice el tlachiquero que escondió el
me lastiman. acocote en una penca del quinto maguey.
2. polvareda Nu ya pabye̱ xi xa nju̱tsi 4. clavar Ra ñete di fotsi ya no̱mi ha
ya fonthai po ya xe̱di, hiñhämu̱ dä na ra dominge̱ho, pa o̱te ra u̱gi. El
uäi. En estos días se han levantado hechicero clava alfileres en un muñeco
polvaredas por los remolinos; no dilata en para causar dolor.
llover. Variante fonthai Véase fonti 5. envainar, poner en vaina Tu̱, ra
foti (foti) vt 1. meter Ra yafi xa foti ra xinjuai be̱ni, ju̱tsi gi fotsi ha rá nto.
mifi ha rá ne ra xo̱ni. El tlachiquero ha Hijo, el machete que está allí tirado,
metido el acocote en la boca del cántaro. levántalo y ponlo en su vaina.
2. envainar Ra me̱jua xa mani di nde̱xa fo̱ge (fó̱ge) vi 1. ladrar Nubu̱ fo̱ge ra
rá nzafi ne rá juai xa foti ha rá nto. tsatyo, mä ge bapu̱ na ra jäi o yobu̱
Allí va un cazador de conejos, lleva na ra mboni. Cuando ladra el perro está
terciada su escopeta, y su cuchillo avisando que ahí está parada una persona o
envainado. Sinón. fotsi que ahí anda un animal.
fo̱ge HÑÄHÑU — ESPAÑOL 66

2. reventarse, azotarse Rá mondähi mä ndunthi. El pulque derriba a las personas


bo̱jä bi fo̱ge, pe dá hoki ko na ra que toman demasiado.
mo̱te. Una camara de mi coche se fo̱mtsoni vi aullar Véase fo̱ge, zoni
reventó, pero la arreglé con un parche. fo̱mi (fó̱mi) vt 1. talachar (reg.), barbechar
3. morir por meteorismo, morir por con talacha (aflojando la tierra) Mädetho
timpanitis (la acumulación de gas en el mä hai xá me na xe̱ni, mähyoni ga fo̱mi
estómago e intestino) Nubu̱ dä misti na pa dä yu̱i ra fu̱tsi. Es necesario que
ra ndämfri ko ra kamä ndäpo, pa talache en medio de mi terreno, para que se
hinda fo̱ge mähyoni dä su̱tuäbi ra juai suma la barbechada, porque está apretado.
ha rá ximu̱i pa hinda du. Cuando esta 2. aflojar Na xe̱ni mä hai ra xido, pe ya
hinchada la panza de una res por comer dí fo̱mi pa ga poti. Tengo un pedazo de
alfalfa fresca es necesario picarle en la terreno tepetatoso pero ya lo estoy
ijada con cuchillo para que no se muera. aflojando para sembrar. Sinón. kati
4. hablar en español (fig. y fam.) Bi zo̱ho̱ fo̱nti (fo̱nti) vt 1. azotar Ra ñunthe
na ra mbo̱ho̱ ñämfo̱ ha nuni mä Xuua fo̱nti ra nthaki pa hinda konti ra dehe.
¡ke xi dä mfo̱ge! ¡Handi hindí ñämfo̱! El regador azota el bordo para que no se
Llegó un señor que hablaba español; y este filtre el agua.
mi Juan ¡ojalá hubiera hablado con él en 2. palmear Ra ndusei fo̱nti ra botansei
español!, pues sabe que yo no hablo pa dä bo̱ni rá hñä. El trajinero de pulque
español. Pret. bi mfo̱ge Sinón. 2: tigi, palmea el cuero de pulque para se le que
de̱ti, de̱gi salga el gas. Sinón. fe̱mi
fo̱mtsoni vi aullar (perro, coyote) fo̱ste (fǒste) vi 1. rajar Dí hoka na ra
fo̱ke vt reventar; romper ngu ha nu ra näni di nduti mä ye̱
mfo̱ge s ladrido; reventado kongeä di fo̱ste. Estoy construyendo una
fo̱ge (fo̱ge) vt arrojar Ra bätsi fo̱ge ya casa, y la cal que se pega en las manos me
matse̱. El niño arroja lombrices. las raja.
fo̱jyä (fo̱jyä) vt cargar Nuni ra be̱hñä 2. cuartearse (piel, pared) Dá jua ra
hingi pädi dä fo̱jyä rá bätsi. Aquella nsaha bi fo̱ste mä hmi, ngeä hindá
mujer no sabe cargar a su hijo. peke xá ñho ra xabo. Terminando de
Sinón. ndude bañarme se me cuarteó la cara, porque no
fo̱ke (fó̱ke) vt 1. reventar Ra ndähi bi me quité bien el jabón.
fo̱ke rá mondähi mä yotsanzabo̱jä, ngeä 3. partirse Nu ya pa ga tse̱ xi di fo̱ste
mi po dämä ndunthi. El aire reventó la mä du̱ngua. En los días de heladas se me
cámara de mi bicicleta porque tenía parten mucho los talones.
bastante. 4. enfermarse de la mancha cuarteada
2. romper Rá yu̱ ra xo̱ntho̱ di fo̱ke ra Nuä ra ntsu dá hätsi ya bi ziti, hänge
jädo. La raíz del pino rompe la pared. ya bi mu̱di bi fo̱ste mä ye̱. El susto que
3. hacer ladrar Hindí pädi te fo̱ke ya llevé ya avanzó, por eso ya empezé a
tsatyo; xi bi mfo̱ge mänxui. No se a qué enfermarme de la mancha cuarteada en las
le ladran los perros; ladraron mucho manos. Sinón. 1 y 3: fo̱ge, tigi
anoche. Sinón. 1: fo̱ge; 2: tehmi Variante foxte Véase fo̱ge
fo̱mäte (fó̱mä́te) vti 1. respingar Nuni ra fo̱tate (fó̱táte) vti respingar (compl. indet.)
ro̱ge fo̱mäte, ngeä hinxa tuti nto̱ge. Nuni ra fani ho̱nse̱ too dä to̱ge bestho
Aquel asno respinga, porque no está fo̱tate. Aquel caballo se lo monta alguien,
preparado para que lo monten. luego respinga. Sinón. fo̱mäte Véase fo̱te,
2. aventar (compl. indet.) Sinón. fo̱tate -te
fo̱mi (fo̱mi) vt 1. tumbar (tirando al suelo) fo̱te (fǒ̱te) vt 1. arrojar Ho̱nse̱ dá fo̱te na
Rá be̱mu nu ra bätsi di su, bi fo̱mi. La ra do, bi nku̱hu̱ mä ye̱. Nada más arrojé
pilmama tumbó el niño que cuida. una piedra, y se me ennegreció la mano.
2. derribar (personas, animales o árboles) 2. tirar Mä o̱ni ya hingi hui ha rá hui,
Ra sei di fo̱mi ya jäi, bu̱ dä zi ¿ha di fää ha bí fo̱te rá mädo? Ya no
67 HÑÄHÑU — ESPAÑOL fu̱nguí

pone en donde ponía la gallina quién sabe däxi ra huño. Si se siembra el maíz en
dónde tira el huevo Sinón. e̱i marzo, ya empieza a jilotear en junio.
fo̱te (fo̱te) vt 1. ensuciar Ra ti ko rá nti fu̱di do̱ni (fú̱di dó̱ni) empieza a florecer Ya
fo̱te rá huitua. El ebrio con su ebriedad bai ga ju̱ ya fu̱di do̱ni. Las matas de frijol
ensucia su calzón. ya empiezan a florecer.
2. echar cresas Ra kangagiue fo̱te ra fu̱gi (fú̱gi) 1. s espuma Rá fu̱gi ra bothe
ngo̱. La mosca verde echa cresas en la bí ehe ha Monda, tsäta ya ndäpo. La
carne. Pret. bi mo̱te Act. indet. fo̱te espuma del agua negra que viene de México
fo̱te (fó̱te) vi 1. cuartearse Mä ngu bi quema las plantas.
fo̱te rá njomi ha nubu̱ uäi fege. El 2. vi espumar Ra hangä xabo xi di fu̱gi
techo de mi casa se cuarteó, y cuando llueve ha ra dehe. Hace mucha espuma en el
gotea. agua el jabón en polvo. Sinón. fu̱giuäye
2. partirse Mände dá yo ra pahyadi ha fu̱gidehe espuma de agua
xi mi yo ra panthi, kongeä bi fo̱te mä fu̱gisei espuma de pulque
xine. Ayer, que fue un día caluroso, fu̱gixabo espuma de jabón
anduve caminando, y con el aire se me fu̱gixite̱ espuma de xité
partieron los labios. Sinón. 2: fo̱ge fu̱i (fu̱i) 1. s sombrero Mänonxi dá tai na
fo̱tse (fó̱tse) vi 1. germinar, nacer Ra mä fu̱i ko yá jati. Compré el lunes un
de̱thä dá poti ya fo̱tse. El maíz que sombrero con bordados.
sembré ya germinó. 2. vt traer puesto (sombrero) Mä fu̱i ga
2. brotar Ko ra panthi ra bai ga hogä xiyo dí fu̱i, xi ra pa. Mi sombrero tejano
de̱jä ya fo̱tse yá roho. Con el viento que traigo puesto es muy caliente.
solano ya le brotaron sus retoños a la mata Sinón. 2: hutsi ra fu̱i
de higo. Pret. bi fo̱tse Sinón. 1: kontsi, fu̱ki (fú̱ki) vt 1. batir Tixu, fu̱ki hñu ya
yofri; 2: kontsi mädo pa dä xu, pa njabu̱ dä uakju̱. Hija,
fo̱tse (fo̱tse) vt ensuciar Ra tsatyo fo̱tse bate tres huevos para que rinda, y para que
ya do o ha xa mo̱tse mära. El perro se nos alcance.
ensucia en las piedras o en donde se han 2. revolver Ra nde̱ga pa ya thengo̱
ensuciado otros perros. Pret. bi mo̱tse Act. me̱to dí fu̱ki pa dä xu. Primero
indet. bo̱tse Sinón. fo̱te revuelvo la manteca para los tamales para
fo̱tango̱ (fǒ̱tángo̱) s pantorrilla Xá ñu̱ que rinda.
mä fo̱tango̱, ngeä stá ño yabu̱. Me duele 3. rozar Habu̱ dá bami mä bo̱jä, bi
la pantorrilla, porque he caminado lejos. thogi mäna bi fu̱ki. Donde estacioné mi
fo̱te (fo̱te) s cerca rústica (de pencas de coche pasó otro y lo rozó. Sinón. 3: fe̱tsi,
maguey o palma que sostiene el techo de la fu̱tsi Véase mfu̱ki
casa) Rá ngu ra nangu xa gomi ga he̱mi fu̱mi (fu̱mi) vt poner (sombrero) Nubye̱
ne rá ua ga fo̱te. El vecino ha tapado su dá fu̱mi mä rayo fu̱i. Hoy me puse mi
casa con cartón sostenido por una cerca de sombrero nuevo. Sinón. fu̱i, hutsi
maguey. fu̱ngi (fǔ̱ngi) 1. vi desatarse Na ro̱zä ra
fu̱di (fú̱di) vi empezar, principiar Ra zänä de̱thä drá ndu, pe mäñu bá fu̱ngi mä
marso ya fu̱di ya ye. En marzo empiezan gunde y dá tho̱ ra ro̱zä. Venía trayendo
las lluvias. Pret. bi mu̱di un costal de maíz, pero en el camino se
fu̱ti vt empezar algo desató mi mecapal y solté el costal.
fu̱di dathi (fú̱di dáthi) empezar a estar en 2. vt pagar (fig.) Pa dá po̱ni fadi dá
estado (eufemismo, lit.: empieza a enfermarse) fu̱ngi ra bojä. Pagué dinero para salirme
Ya fu̱di dathi ra nxutsi bi nthäti. La de la cárcel. Sinón. 1: xoti; 2: juti
muchacha que se casó ya empieza a estar en fu̱nguí (fǔ̱ngui) vt 1. desatar (nudo
estado. Sinón. di zi ra bätsi corredizo) Yá be̱go ra Xuua, ra thenga
fu̱di däxi (fú̱di dä́xi) empieza a jilotear ro̱zä ha na di fu̱nguí yá thutsi yá ne ya
Nubu̱ poti ra marso ra de̱thä, ya fu̱di ro̱zä, pa di bañä bestho. Los peones de
Juan están acarreando costales, y uno está
fu̱ni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 68

desatando los nudos corredizos de la boca de fu̱tsi (fǔ̱tsi) 1. vt barbechar Ra nte̱i di


los costales para que los vacíen. fu̱tsi ra pa ku̱ta huada ra boti. La yunta
2. pagar (fig.) Ra yofadi di fu̱nguí ra ara cinco cuartillos de siembra al día.
bojä ra tsu̱tuí pa dä hye̱gi.El prisionero 2. s barbecho Ra fu̱tsi ha ra huähi ne
le paga a la justicia, para lo dejen en dä yopi. El barbecho de la milpa necesita
libertad. Véase fu̱ngi, -bi repetirse.
fu̱ni (fú̱ni) vi 1. humear Nthetsi ha ra mfu̱tsi adj barbechado
hyo ra utithehñä fu̱ni. El horno de carbón fu̱xhuähi (fú̱xhuä́hi, fú̱xhuä̌hi) 1. vi
humea alrededor de la orilla. barbechar terrenos Dí fu̱xhuähi Demde ko
2. enojarse (fig.) Mäxudi mi fu̱ni ra mä nte̱i. Estoy barbechando terrenos en
hmu, ngeä hinte dá pe̱hu̱ mände. El Capula con mi yunta.
patrón estaba enojado hoy en la mañana, 2. s barbechador (persona) Rá fu̱xhuähi
porque no avanzamos nada ayer. Sinón. 2: ra Beto hinxa mpe̱fi. No ha trabajado el
po̱ ra kue̱, mbo̱kue̱ barbechador de Roberto. Pret. dá
fu̱nito̱ho̱ s volcán Véase fu̱ni, to̱ho̱ mfu̱xhuähi Véase fu̱tsi, huähi
fu̱nitso̱ s cometa fu̱ti (fú̱ti) vt destorcer Dí fu̱ti rá ñäni ra
fu̱ti (fu̱ti) 1. vt empezar, comenzar (a hacer nte̱ndo, pa dä ntho nubu̱ ga e̱i ra do.
algo) Dá fu̱ti dá ku̱ti mä de̱thä, pe bi uäi Destuerzo la tralla de la honda, para que
ha ya hinte dá pe̱fi. Empecé a escardar mi restalle cuando tire la piedra. Sinón. fu̱thi
maíz, pero llovió y ya no seguí. fu̱to (fú̱to) s ortiga Ra mbati di bami
2. vt principiar Mände dá fu̱ti dá hutsi ko ra fu̱to, pa dä tsaya. La “xoxa” se soba
mä ma ga pe̱ni tai. Ayer principié a con la ortiga, para que se alivie la persona.
poner un puesto de fruta en el centro. Sinón. nzänä
3. s pie (comienzo del aguamiel) Dí fu̱thi (fú̱thi) 1. vi destorcerse Rá nthähi
honga re̱ta te̱ni ra sei, pa rá fu̱ti mä ra fani di gu̱ti, ya fu̱di di fu̱thi ha rá
tafi uada, pa ga hoka ra sei. Busco ñäni, ngeä othobi na ra thutsi. El
diez litros de pulque para pie de mi mecate que lleva arrastrado el caballo ya
aguamiel de maguey, para fabricar empieza a destorcerse de la punta, porque
pulque. Pret. bi mu̱ti Act. indet. bu̱ti no tiene nudo.
Véase fu̱di 2. s punta u orilla (de rebozos, chales o
fu̱ta rá hme (fú̱ta rá hme) sacudir su cobijas) Yá fu̱thi mä bayo pe̱tsi ra
tortilla Tembi dä fu̱tatho rá hme, ha ra mete mähotho. Las orillas de mi rebozo
hñuni; ne dä ñembi ge bu̱ dä dämä dege tienen un tejido bonito. Sinón. 2: ñäni
ya otho mätsu̱. Le dicen que sacuda nada fu̱tsi (fú̱tsi) vt rozar Oxki fu̱tsi ri ñäxu
más su tortilla; le quieren decir que al mojar ha ya xäta. No roces la cabeza en los
su tortilla en su comida la agite para que su nopales.
comida no se le termine, porque no hay
más.
fu̱ti (fú̱ti) vt 1. girar Ra mayo dä ye̱nta
na ra do ha rá nte̱ndo ne dä fu̱ti, nepu̱
dä fo̱tua yá yo. El pastor coloca una
piedra en su honda, luego la gira y le tira a
sus chivos.
2. sacudir Mä tsatyo nubu̱ tsa rá ñoui, G
dí fu̱ti. Cuando mi perro muerde a otro ga (ga) procl Indica la 1.ª pers. del futuro. Dí
perro, hasta lo sacude. ne ga tai na xe̱ni ra hai. Quiero comprar
3. agitar Rá ñethi ra bätsi dí umbi, una fracción de terreno.
me̱to dí fu̱ti nepu̱ ja dí umbi. La ga (gá) prep de Ya bai ga hogä de̱jä dá
medicina que le doy al niño primero la u̱ti, bi du. Las matas de higos que planté
agito, y luego se la doy a tomar. Sinón. 1 se secaron. Variante dega
y 2: bu̱ti; 3: uänti
69 HÑÄHÑU — ESPAÑOL gäde

gá (gá) procl Indica la 3.ª pers. del pretérito, ganthä (ganthä) s persona que ronca Drá
acción en otro sitio. Pe̱tsi na nje̱ya mä tu̱ xithä, pe hindrá ganthä. Soy dormilón;
bi uege di gekje, bi ma gá bu̱i ko rá pero no ronco. Véase gani, tähä
ndo̱hñä. Hace un año que mi hijo se separó nganthä s ronquido
de nosotros y se fue a vivir con su suegro. ganthä (gánthä) vi roncar Rá nganthä
ga (gá) procl Indica la 2.ª pers. del pretérito. mä dada hingi hoki ga ähä, xi ntse̱
Tu̱, mände gá fatsi mä ku ra boti ha ganthä. El ronquido de mi papá no me
nubye̱ gi faxki. Hijo, ayer ayudaste a tu tío deja dormir; ronca mucho. Pret. dá
a sembrar, y hoy me vas a ayudar a mí. nganthä Véase gani, tähä
gabida (gǎbída) s 1. capataz, sobrestante gas (gǎs) s 1. gas Ya bi thege ra gas ha
Nubu̱ ndí yo ra be̱fi, ra Xuua go mrá nubye̱ otho te ga ñothu̱ dí nxui. Ya se
gabida. Cuando yo trabajaba, Juan era el terminó el gas, y ahora no tenemos con que
capataz. alumbrarnos en la noche.
2. líder Rá gabida ha mä hnini, ra 2. gas intestinal Ra yo̱thete enä ge ra
Beto. El líder de mi pueblo es Roberto. bätsi pe̱tsi ra gas ha rá mu̱i. El médico
3. capitán De nuje gatho dí ñeñhe, go dice que el niño tiene gas intestinal.
ra gabida ra Xuua. Juan es el capitán de Sinón. 1: ndähi tsibi; 2: isti
todos nosotros, los que jugamos. Sinón. 1 gati (gáti) vi 1. girar Xa mänga ya
y 3: ndä bähmyä ño̱ho̱ ge ra hai di gati. Han
gala (gála) s adorno Mänonxi dá tai na afirmado los hombres sabios que la tierra
mä fu̱i ko ya gala. El lunes compré un gira.
sombrero con adorno. Sinón. jati, ndo̱ngi 2. dar vuelta, rodear Dí ne ga raxa ha
gamfri (gámfri) s creyente, persona ra däthe, pe ntse̱ ndunthi ra dehe,
crédula Bu̱i ra ya jäi ya gamfri ge hä ja pe̱tsi ga gati ha ra säye. Quiero
ra ntete. Hay unas personas que creen que atravesar el río, pero tiene mucha agua;
sí existe la hechicería. Sinón. ñemei Véase tengo que dar vuelta por el puente.
kamfri ngati s rodeo, vuelta
gani (gáni) vi 1. tronar Ra ye bí gani gatho [Variante de gátho] todo
yabu̱, jabu̱ habu̱ bí uäi. Se oyen truenos gatsi (gǎtsi) s rodeo, vuelta Rá gatsi ra
de agua muy lejos; hay lugares donde está ntenza xi yu. La vuelta de la peonza hasta
lloviendo. zumba.
2. sonar (al golpear una lámina o bote) Bí gatsi (gátsi) vi rondar, rodear, dar vuelta
gani ra xibo̱jä, xipi ya bätsi odi ganti. Hyastho dí gatsi dí nu mä boti bu̱ hingi
Está sonando el bote; dile a los niños que ku̱ti ya mboni. Diariamente voy a rondar
no lo hagan sonar. donde tengo mis siembras para ver si no se
3. roncar Mä dada ngu dä ñähä bestho meten animales. Sinón. thetsi Véase gati
gani. Mi papá tan pronto se duerme, gatsi vt dar vuelta a algo
luego ronca. Pret. dá ngani Sinón. 1: tho; gatho (gátho) adj todos Gatho ya tsu̱di
2: zu̱ni; 3: ganthä bi du ko ra nduptsu̱di. Todos los
ngani s tronido marranos se murieron por la enfermedad de
ganti (ganti) vt 1. tocar, golpear, sonar puercos. Variante gatho
Bá nu too bí ganti ra gosthi, yanduí te gatsi (gátsi) vt 1. dar vuelta a algo Ra
ne. Ve a ver quien toca a la puerta; nda Xuua hyastho di gatsi rá huähi. Don
pregúntale qué quiere. Juan le da vuelta a su milpa diario.
2. recorrer, rebuscar (repetidas veces) 2. cercar alrededor Rá huähi mä dada bi
Gatho nuyu̱ ya to̱ho̱ stá ganti nubu̱ gatsi ga mini. Mi papá cercó su milpa
ndí honga ya mboni. Todas aquellas con espinas. Sinón. 1: thetsi; 2: jutsi
montañas las he recorrido repetidas veces Véase gatsi
buscando animales. Sinón. 1: zu̱nti; 2: gäde (gä̌de) s cresta de ave Bu̱u̱ ya
nehi menjä pe̱tsi yá gäde ñoti. Hay gallos
que tienen la cresta doble. Variante käde
gädo HÑÄHÑU — ESPAÑOL 70

gädo (gädo) s albañil, constructor Dí honi gätsi [Forma secundaria de kätsi] plantar
na ra gädo pa dä hyoga mä ngu. (matas de chiles)
Necesito a un albañil para que construya mi gätsi (gä́tsi) s 1. último (en una serie) Ra
casa. Véase kädo gätsi nuu̱ gatho mä bätsi, na ra
gähä (gä́hä) s 1. zurdo Bu̱i ra ya jäi ya be̱hñä. La última de todos mis hijos e hijas
gähä, pe xi di mpe̱fi ha ofo. Hay algunas es una mujer.
personas zurdas, pero ¡cómo trabajan y 2. fin (de tiempo o cosas) Hinga
escriben! he̱kase̱hu̱, ga bu̱i kongeahu̱ asta ra
2. izquierdo Ha ra ju̱tbo̱jä jabu̱ ya bai gätsi. No los dejaré solos, estaré con
po̱ni ya jäi ha ra xe̱ni ra gähä, ha jabu̱ ustedes hasta el fin. Sinón. 1: ngätsi; 2:
ya bai po̱ni ha ra ñe̱i. En las líneas del uadi, thege
metro hay paradas donde sale la gente por ra gätsi al último, después
el lado izquierdo, y hay paradas donde gäxa tsafi (gä́xa tsáfi) muela del juicio
sale por el lado derecho. Tenä ge nubu̱ dä kontsi ya gäxa tsafi,
gäi [Forma secundaria de käi] bajar gebu̱ ya di katsi rá te ra jäi. Dicen que
pa ri gäi para abajo cuando nace la muela del juicio es cuando
gäni (gä́ni) s jicote Bu̱i ra ya gäni xi ya ya cesa el crecimiento de la persona.
bo̱ka, di te̱tuí ya jäi pa dä za. Hay una gäxadädimaxi (gäxádädímǎxi) s
clase de jicotes que son muy bravos; plantador de jitomate Yoni yoho ya
corretean a las personas para picarlas. ñunthe ne hñu ya gäxadädimaxi. Allí
gäntmini (gäntmǐni) s tipo de maguey están dos regadores y tres plantadores de
gäntsoki (gä́ntsóki) s 1. portero jitomates. Véase kätsi, dädimaxi
2. ama de llaves Ra hmu pe̱tsi ndunthi gäxade̱mxi (gäxádé̱mxi) s 1. trasplantador
yá be̱go, ha naño ra gäntsoki. El de jitomate Ha rá huähi nda Bito bí yoni
patrón tiene muchos peones, y aparte un na ra gäxade̱mxi. Allá en la milpa de don
ama de llaves. Variante ngänsoki Victoriano está un trasplantador de
Sinón. hñänsoki jitomate.
gästa (gä́stǎ) s ceja Ndunthi ya nxumfo̱ 2. trasplantador de tomate Nuni ra tu̱ka
nuu̱ embi yá gästa, ge njätitho. Muchas metsi ya ra gäxade̱mxi. Aquel
damas decentes que deberían tener cejas muchacho chico ya es trasplantador de
naturales, las tienen postizas. tomate. Véase kätsi, de̱mxi
Variante ngästa Sinón. ngäxaxida, yoda gäxäntoxi (gä́xäntǒxi) s última cena Mi
Véase jäti ja na ra ñethi rá thuhu Ra Gäxäntoxi pa
gätu̱ (gätu̱) s colibrí, chuparrosa, dä tho ya ñoi. Había una medicina
chupamirto Ra gätu̱ tsu̱tua rá tafi ya llamada “Última Cena” para envenenar
do̱ni. El colibrí extrae el néctar de las ratones. Véase gätsi, ntoxi
flores. gäxhyä [Variante de gä́xyä] iracundo,
gäti [Forma secundaria de kä́ti] aflojar; corajudo
aflojarse; bajarse gäxmhai (gäxmhai) s fin del mundo Hingi
gäti (gäti) s pintor Drá gäti ga yutsbo̱jä fädi hamu̱ dä ñepu̱ ra ngäxmhai, pe nde
ha ne hängutho mära ya koi. Soy pintor xudi tho̱mi. No se sabe cuando vendrá el
de coches y de cualquier cosa. Véase käti fin del mundo, pero tarde o temprano
gätsi (gätsi) vi 1. terminarse, acabarse vendrá. Variante ngäxmhai Véase gätsi,
Ra hñuni bi gätsi ha ya himbi uadi pa ximhai
gatho ya jäi. La comida se terminó, y ya gäxyä (gä́xyä) s 1. persona de pelo tupido
no alcanzó para todas las personas. Nuni ra tsu̱ntu̱ ra gäxyä, hange ku̱ yá
2. vencerse (día o plazo) Bi gätsi ra pa to. Aquel muchacho tiene el pelo tupido,
pa ga juti ra bojä stá mihi. Se venció el por eso tiene piojos.
plazo para pagar el dinero que he pedido 2. persona de cabeza melenuda Nu ya
prestado. Sinón. 1: thege; 2: uadi bäsjäi mäpaya di ho yá ñäxu ga gäxyä.
A los jóvenes de hoy en día les gusta tener
71 HÑÄHÑU — ESPAÑOL gepu̱

la cabeza melenuda. 4. pues Ge tsapi ra sei bu̱ xá ku̱hi.


3. persona enojona Nuä mä ku ni pa Pues, prueba el pulque a ver si está
too dä xaxi; xi ra gäxhyä. A mi bueno.
hermano ni quien lo moleste, pues es muy gebu̱ (gebu̱) adv 1. entonces (tiempo)
enojón. Variante gä́xhyä Sinón. 1: Me̱to gi juati ra be̱fi ha gebu̱ ga jutai.
hñestä; 2: xagyä; 3: kue̱, kue̱se̱, bo̱kue̱ Hasta que termines el trabajo, entonces te
gätsi (gä́tsi) vi 1. suspirar (por amor de pago.
alguien) Nuni ra tsu̱ntu̱ ho̱nse̱ bi hyandi 2. es cuando Nubu̱ uäi gebu̱ di hogi te
bi thogi nuni ra nxutsi, bi gätsi. Aquel boti. Cuando llueve es cuando produce
muchacho nada más vio que pasó aquella lo que se siembra. Nubu̱ tagi ya tse̱
muchacha, y suspiró. gebu̱ thu ya bo, ngeä xá ñu. En el
2. suspirar (por ansiedad) Nubu̱ ja ra tiempo en que caen heladas es cuando
dumu̱i hänge gätsi ra jai. Cuando hay hornean el quiote, porque es cuando está
una preocupación, suspira la gente. Mä zi dulce.
ku xi mi ntse̱di, ra paä bi du ho̱nse̱ bi gehe (gehe) s bilis, hiel Ha ra ya ja tuni
ngätsi, ha bi du. Mi hermanito estaba ra gehe ha nuä xá nju. En el hígado está
muy grave; el día que murió, nada más la bilis y es amarga. Sinón. biya
suspiró y murió. Pret. dá ngätsi gehni (gehni) pron 1. aquél, aquélla
Sinón. njätsi Gehni ra hnini habu̱ dí bu̱i ya pe̱tsi ya
ngätsi s suspiro je̱ya. Aquélla es la ciudad donde radico ya
gätsi (gä̌tsi) vt suspirar (por alguien) por varios años.
-ge (gé) pron tú, usted (enfático) Benige 2. él, ella (que está cerca) Sinón. nuni
nuä ga pe̱fihu̱ ra paya. Piensa tú lo que gehya (gěhya) adv hace poco,
hemos de hacer hoy. recientemente Ja gehya bi nja na ra
ge (ge) conj que Dí xii ge mähyoni gi mbimhai xi ntse̱di. Recientemente ocurrió
ñudi ha ra tai. Le digo que es necesario un terremoto de mucha intensidad.
que usted se dé a conocer en el centro. Sinón. getya
ge (ge) vi cop ser (afirmación en general) gekagihu̱ (gékágǐhu̱) pron nosotros
Nuna ra bojä dí hñä gehni rá ma mä (inclusivo; enfático) Ra dätsu̱tfi xa zo̱ho̱ ha
ronjua. Este dinero que traigo es de la gekagihu̱ . El presidente ha llegado a
venta de mis ayates. ―¿Too yoni? ―Ge visitarnos. Sinón. gekju̱ Véase geke, -hu̱
ra Xuua. ―¿Quién anda ahí? ―Es Juan. geke (géke) pron yo ―¿Too ganta ra
Véase go gosthi? ―Go geke. ―¿Quién está tocando
¿ha hinge hä? ¿acaso no es verdad? a la puerta? ―Yo. Sinón. nuga
njabu̱ geä ¡exacto!, así es; así sea gekje (gékjě) pron nosotros (excluye la
ge (gé) vi gruñir Ya tu̱tsu̱di ge, ngeä di persona o personas con quien hablan) ¿Te be̱
hñei rá nänä, joo. Los puerquitos gruñen gí ne kon gekje? ¿Qué quieres con
porque extrañan a su nana que no está. Pret. nosotros? Sinón. nukje Véase geke, -he
dá nge Vocal nasal: gë gekju̱ (gekju̱) pron nosotros (inclusivo) Ra
nge s gruñido (animal) tsu̱tfi xa hñuxa na ra me̱tsbojä pa gekju̱
ge (gě) adv 1. nada más que Ge dä ñepu̱ dyá mehaihu̱ . El gobernador del Estado ha
ra xahnäte pa ga ñäbe. Nada más que establecido un banco especialmente para
venga el maestro voy a platicar con él. nosotros, los agricultores. Sinón. gekagihu̱
2. Intensifica una súplica humilde. Ge Véase geke, -hu̱
suhmä mä dathi mentä ga pengi. Te gekua (gekua) adv aquí Ha gekua ra xe̱ni
recomiendo que cuides mi enfermo habu̱ mi bai ya dakate mi taki ya neñu.
mientras regreso. Aquí, en este lugar, se paraban los asaltantes
3. Anima a alguien a que haga algo. Ge que atajaban a los caminantes. Sinón. nuua
nungi ra be̱fi, ha ga hänä ra sei. gepu̱ (gépu̱) adj 1. bueno Ja na ra zi ju̱
Sugiero que te apures en el trabajo, y voy hintsu̱ xá mädi, pe hintsu̱ gepu̱ . Hay un
a traerte pulque. frijolito que no está muy caro, pero no está
gepu̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 72

muy bueno. Xi gepu̱ ra sei. Está bueno el getä (getä) ser lo mismo, ser igual Getä
pulque. bu̱ ga maga o gi mage. Es lo mismo que
2. muy bien, correcto Nuä ra jäi yo vaya o que tú vayas. Véase ge
hintsu̱ gepu̱ nuä bi mä, pe nuga dá getho (gétho) 1. ser el mismo Getho nuna
tse̱tatho, hinte dá mä. No estuvo muy ra tabi, ngu nuä ndí hñä. Esta pala es la
bien lo que dijo esa persona, pero yo me misma que yo traía.
aguanté y no dije nada. 2. ser semejante Nuni ra tu̱ntfani bi
gepu̱ (gepu̱) adv allí, ahí ¿Ha hingi bu̱i mu̱i, getho ra mbindo ngu rá nänä.
na ra yaxi di gepu̱ habu̱ gí bu̱hu̱ ? ¿No Aquella vaca chica que nació, es pinta,
vive un carpintero allí, donde están semejante a la madre. Variante getho
ustedes? Véase ge
ja di gepu̱ por ahí geahu̱ (geahu̱) pron ustedes Jaua na ra
gepya (gepya) adv ahora mismo Nubye̱ baha pa geahu̱ . Aquí tienen un regalo
gepya ya pa gi poti ra de̱thä. Ahora para ustedes. Sinón. nuahu̱
mismo son los días para sembrar maíz. geä (geä, géä) pron él, ella Go geä dá
Variante gepye̱ Véase gepu̱, ya xii mä dä nzayabya. Es él el que te dije
gerra (gěrra) s 1. revolución Dí beni ra que iba a ser juez ahora. Sinón. nuä
gerra nubu̱ bi du ndunthi ya jäi ha bi go di geä ha de ser él
tho ya mboni pa mi tsi. Me acuerdo de la ya di geä ya con eso
revolución, cuando murió mucha gente y gee (gee) pron tú, usted Xuua, go gee
mataron muchos animales para comer. dá handi gá tu̱ki ya ixi. Juan, vi que tú
2. guerrista (animal o niño) Xi ra gerra cortaste los duraznos. Variante gei
nuni ra o̱ni, xa nsagi ha ya ntsi. La Sinón. nui
gallina es muy guerrista, va brincando geu̱ (geu̱) pron ellos, ellas Nuu̱ ya noya
sobre los trastos. Sinón. tuhni, ye̱ste gí xiki, ndada, geu̱ ya hoga noya. Las
o̱ta gerra hacer guerra palabras que me dices, señor, ellas son
unga ra gerra dar lata palabras de cortesía.
getbu̱ (gětbu̱ ) adv cerca Di gekua pa ra go geu̱ son ellos
hnini bí jani, getbu̱ . De aquí a la ciudad ge̱xo (gě̱xo) s queso Pa dä thoki ra ge̱xo
que está allá, está cerca. Geta ra ngusadi dä ku̱ki ra ba, ha ko rá jäki po̱ni
Ni ja na ra nguni. Cerca de la escuela del kongeä thoki. Para hacer el queso se corta
Nith hay una granja. Variante getuu̱ la leche, y con la cuajada que sale, se hace.
Sinón. ngetbu̱, ngetuu̱ gi (gi) procl Indica la 2.ª pers. del tiempo
getritho (getritho) 1. ser el mismo Nuni ra futuro. Tixu, hingí o̱tkagi, pe mä gi ñobri
ma hogä de̱jä, getritho nuni bi paka ya na ra pa. Hija, no me obedeces, pero te vas
hogä de̱jä mäje̱ya. Aquel vendedor de a arrepentir algún día.
higos, es el mismo que me vendió sus higos gi (gí) s grillo Rá jamfri ya jäi ge ra gi di
el año pasado. nxadi pa tsämi mähetsi pa hinda dagi,
2. ser semejante Nuni ra bomu, getritho nä. La creencia de las gentes es que el
bí ja ha mä hai. Aquella arena es grillo reza para sostener el cielo, para que no
semejante a la que hay en mi pueblo. se caiga. Variante gígi Sinón. griyo
Sinón. gehnitho Véase ge gí (gí) procl Indica la 2.ª pers. del presente.
getya (gětya) adv recientemente Ja getya Hi, enga ra yo̱thete ge gí bu̱i xá ñho.
dá juati mä nsadi. Recientemente terminé Tía, dice el doctor que estás bien. ¿Ha gí
mis estudios. Véase gehya, -tho mfaxuí ra Beto? ¿Estás ayudando a Beto?
getä (gétä) con eso (nada más) Xuua, dä gí [Variante de ogí] Indica 2.ª pres. pres.
getä ra be̱fi gá faxki, ngeä grá dähñe ha vetativo. ¡Gí tsi ya de̱mxi!, ge ja juadi bi
ra be̱fi. Juan, con eso basta para que me thitsi. ¡No comas los jitomates!, que los
ayudas en el trabajo, porque eres flojo. acaban de fumigar. Véase o
Variante getä gida (gída) s lágrima Ra bätsi bi zi ya ñi,
di getä basta con eso, nada más ha ya bi moxä ya gida ko rá ñi ra ñi. El
73 HÑÄHÑU — ESPAÑOL go

niño comió chile y ya se le salieron las gisei (gísei) s sanguijuela Tenä ge ra gisei
lágrimas de los ojos por lo picoso del chile. nubu̱ tsiti ra dehe ya mboni, pa mbo rá
Véase ngi, da ne ha dä uete ha yá ndu̱i yá tsi. Dicen
gimfi (gímfi) s 1. agua de humo (el agua que es la sanguijuela que cuando el animal
que se mezcla con el tizne del techo de la absorbe el agua se va dentro de la boca y se
cocina) Rá njätsi ra ngu fege ha tagi ya pega en las encías. Vocal nasal: gisëi
gimfi ha ya taxadutu. El techo de la casa gistä (gístä) s baba de nopal Ra too
gotea, y le cae agua de humo a la ropa hñenga ñäehya tsi ndunthi ya xätä,
limpia. ngeä rá gistä ra ñethi pa ra hñeniä,
2. agua amarillenta estancada dentro de nä. Algunas personas que están enfermas
los magueyes raspados Ra gimfi xa mo de diabetes comen mucho nopal, porque
ha ya uada xa tati, bu̱ dä kuasti ha dicen que la baba es medicina para esa
ya dutu hingi bo. El agua amarillenta enfermedad. Véase ngi, xätä
que se queda dentro de los magueyes gitarra (gítárra) s guitarra
raspados, cuando salpica la ropa no se Sinón. bimxähi
quita la mancho. Sinón. 2: giñafi Véase githe (gíthe) s caldo (todo guisado de carne
ngi, bifi en olla) Xi ja ndunthi rá nziki ra githe dí
gine (gíne) s sobra, desperdicio (que queda tsihu̱. Tiene mucha grasa el caldo que
después de comer) Oxki tsi nuä ra hñuni, estamos tomando. Véase ngi, dehe
ngeä rá gine ra tsatyo. No vayas a comer gixi (gíxi) s guixi (jugo del maguey) Ra
esa comida porque es sobra del perro. uada xá nxähi rá gixi. El guixi del
Sinón. bo̱ne, mbongi maguey da comezón.
gini (gíni) s nejayote (agua del nixtamal) gixuada s guixi de maguey
Ra dehe gini ko ra u nteti, dä jotsuí ha gixju̱ (gíxjǔ̱) s caldo de frijoles Ra gixju̱ xá
rá ñäxu too ñhenga däpa, pa dä bo̱nga ra ñho dä tumba ra bätsi. Es bueno darle al
pa. Lo claro del nejayo con sal tostada se niño el caldo de los frijoles. Sinón. dexju̱
unta en la cabeza de los que están enfermos Véase ngi, ju̱
de fiebre para que se les salga el calor. gixye̱ (gixye̱) s mugre de la mano
Véase ngi, näni (desprendida por líquido) Bu̱ gí xu̱ye̱ ogi
ginkri (gǐnkri) s quelite picoso Ja na ra kuanti ri gixye̱ habu̱raza. Si te estás
kani tembi ra ginkri xá ku̱hi nubu̱ xá lavando las manos no salpiques la mugre de
tudi. Hay un quelite que le llaman quelite tus manos por dondequiera.
picoso, está sabroso cuando está tiernito. go (go) vi cop 1. ser Se usa como enlace
Véase kani entre una frase nominal y el comentario sobre
gintsyo (gǐntsyo) s chicharra Ya gintsyo el tema, por ej.: Nuni ra do go gehni dí o̱te
tuhu ra zänä ra abri pa rí mani. Las mä bengadutu. Aquella piedra es la que
chicharras silban desde mes de abril en uso como lavadero. Nu ya dänga bo̱jä go
adelante. Variante gintyo geu̱ hoki ya ñu. Las máquinas pesadas
ginue (gǐnue) s mosca Xi bu̱i ya giue son las que hacen caminos.
nu ya pa ga pahyadi, pe sta da ra tse̱ tu 2. ser Se usa de enlace como contraste entre
gatho. En días de calor hay muchas dos oraciones, por ej.: Hingi ho dä mpe̱fi,
moscas, pero al caer la helada se mueren go di ho dä mpe̱ti. No le gusta trabajar,
todas. Vocal nasal: ginuë Variante giue lo que le gusta es mendigar. Nä mä
giñafi (gíñǎfi) s agua amarillenta be̱datsi hindi nxadi ha go dí kotsi ra
(estancada dentro de los magueyes raspados) bojä pa di nxadi. Mi sobrino no estudia y
Ra giñafi po ha ya uada xa tati xá mboi es que yo estoy pagando para que él
ngu ra ubothe. El agua amarillenta que continúe estudiando.
tienen los magueyes que han raspado es 3. ser Afirma la veracidad de algo, por ej.:
negra como café. Sinón. gimfi Véase ngi, Go geä dá xii mä dä nzaya bya. Es el
ñafi que te dije que iba a ser juez ahora.
Mänxui hin go geke dá ñunthe, go bi
go HÑÄHÑU — ESPAÑOL 74

ñunthe ra Xuua. Anoche no fui yo quien nju̱nxi ha ra mbonthi mände, nubye̱


regó; el que regó fue Juan. ―Po̱de ge rä gofo. Ayer el pastor se comió allá en el
Xuua xa mani. ―Go di geä. ―Creo que monte muchas pintaderas, ahora está
es Juan él que va allá. ―Ha de ser él. estreñido. Pret. dá ngofo Sinón. joti
Véase ge gogu (gógu) 1. s sordo Nuni ra jäi ne gi
Go gí pe̱tsi. Es propio (lit.: usted lo zofo ntse̱di, ngeä ra gogu. Esa persona
tiene; en respuesta a 'con su permiso'). necesita que le hables fuerte porque es
go (gǒ) s 1. cuate, gemelo Bu̱u̱ ya täxi sorda.
nzäntho yá bätsi pe̱tsi, ya go. Hay cabras 2. vi estar sordo Ya pe̱tsi ya pa dí
que cada vez que tienen hijos son cuates. gogu, hindí pädi hänja. Hace días que
2. cuatera Dí ñehe ra ya nxuchi ya estoy sordo, y no sé por qué. Pret. dá
go. Tengo unas cabras que son cuateras. ngogu
o̱ngago vi parir cuates gohi [Forma secundaria de kóhi] quedar,
gobernado (góbérnádo) s gobernador Ra quedar atrás
gobernado geä rá ndä na ngu na ra goho (goho) adj cuatro Dá tai goho ya
ngu̱tähai. El gobernador es la suprema o̱ni. Compré cuatro gallinas.
autoridad de cada estado. Sinón. tsu̱tfi, gohorate (gohóráte) adj ochenta Mä ngu
hñätsu̱thuí di mui gohorate mo mbe̱xo. Mi casa
gobyernu (góbyérnu) s 1. gobernador del tiene el valor de ochenta mil pesos.
estado Ra gobyernu Nju̱nthe bi zohni Sinón. tagi nate pa na nthebe, be̱di nate
gatho yá nzaya ya hnini. El gobernador pa na nthebe Véase goho, nate
del estado citó a todos los jueces de los gomi [Forma secundaria de kómi] cubrir,
pueblos. techar
2. presidente de México Rá gobyernu gone (góne) 1. s mudo Nuni ra bätsi ra
Monda bi ma ra ntso̱nte Mähuifi. El gone; hingi tsa dä ñä. Aquel niño es
presidente de México fue de visita a los mudo; no puede hablar.
Estados Unidos. Sinón. ndä, hñätsu̱thuí, 2. vi estar mudo Xi gi petuäbi ya
tsu̱tfi, dädämfo̱ mbo̱ho̱ tebe̱ gí thogi, ¿nde sage gí
goda (góda) s ciego Bu̱i ndunthi ya goda gone? ¿Por qué no le planteas tu
xa bedi yá thandi dendä yá mu̱i. Existen problema a los señores, pues que estás
varios ciegos que lo son desde su mudo? Pret. dá ngone
nacimiento. gonhai (gónhai) s terrón, terremote Ha ya
ga goda con imprudencia, a lo ciego tumhai hingi nantsi ya gonhai ngu ha
ngoda vi quedarse ciego ya mehai. En las tierras suaves no se
gode̱mza (gode̱mzǎ) s recolector de nuez levantan terrones como en las tierras duras.
Bí yo ra me̱tade̱mza ha dí honi ra ya Variante góñhai
gode̱mza dä maxki. Ahi está el vareador gorrero (górréro) s gorrón Sinón. uaxfo̱te,
de nuez, y necesito unos recolectores de nzu̱kui
nuez que me ayuden. gospi (gǒspi) s fogón Hyokua rá to̱ge ra
Sinón. muntsade̱mza Véase jo, de̱mza gospi, ha ra hai nubu̱ uäi po ra dehe.
godo (gódo) s hormigón, granzón, grava Hazle su hornilla al fogón; en el suelo, al
Ra godo xi mäthoni pa ndunthi ya be̱fi. llover, se inunda. Sinón. tuspi, nespi, uspi
El hormigón o granzón se utiliza para varias Véase tsibi
obras. Sinón. xangdo gosthi (gǒsthi) s 1. puerta (hecha de algún
godoxäju̱, godaxäju̱ s piedra de material) Mäthoni ra gosthi pa dä joti
hormiguero nuä te be̱tsi ha ra ngu. Se necesita la
te̱ngodo s una clase de mosca que, puerta para cerrar lo que hay guardado en la
cuando se le tiran piedras, las casa.
persigue 2. puerto (marítimo) Ha ra ndehe ja ya
gofo (gófo) vi estar estreñido (persona o gosthi habu̱ tso̱ho̱ ha po̱ni ya motsa. En
animal) Nu ra mayo bá tsi ndunthi ya el mar hay puertos a donde llegan y
75 HÑÄHÑU — ESPAÑOL gra

parten los barcos. ja thohni ra ndäxjua ñu Maxei rí ñeje


3. abertura, agujero Ya yofadi xa zapi Ntsu̱tkani. En el Puerto de la Oreja pasa
xa hyoki ya gosthi ha ra fadi pa dä el camino antiguo de Tasquillo a
bati. Los prisioneros han intentado Ixmiquilpan.
hacer aberturas en la cárcel para fugarse. gosthingu (gǒsthingǔ) s puerta (de la casa)
4. portillo Ha rá jutsi ra ntagi se̱he̱ na Dá mända yoho ya nku̱hyatsi ne na ra
ra gosthi kohi; pa go gä hoki, nä. En la gosthingu. Mandé hacer dos ventanas y
bara del panteón sólo un portillo falta; una puerta para casa. Véase gosthi, ngu
dicen que para que yo lo haga. Sinón. 3: gosthize̱ngu s puerta de casa vieja
hñä goti [Forma secundaria de kóti] cerrar,
Ngosthi, Ngoxthi Portezuelo (una parte encerrar
de Tasquillo) gotua (gotua) s pantorrilla Nubu̱ dí yo
gosthinijä s puerta de templo yabu̱ ra ñu, di u̱gi mä gotua. Cuando
gosthinguño s puerta de corral camino mucho me duele la pantorrilla.
Gosthi Dexthi (Gǒsthidexthi) Puerto de Sinón. fo̱tango̱, hmungo̱
Dexthi (pueblo al norte de Ixmiquilpan) Xa goxthi [Variante de goosthi] puerta
bo̱ni ra ya ño̱ho̱ ha ra Gosthi Dexthi pa gothi (gothi) s recolector de vainas de
xa mpe̱fi ha Mähuifi. Unos hombres han mezquite Nubu̱ ho̱e ya tähi, yo ya
salido del Puerto de Dexthi para ir a trabajar gothi di muntsi pa yá hñuni ya mboni.
a los Estados Unidos del Norte. Véase En el tiempo en que cae la vaina del
dexthi mezquite hay recolectores que las cogen
Gosthi De̱nthi (Gǒsthidé̱nthi) s Puerto de para alimentar a sus ganados. Véase jo,
la Palma (una parte de Ixmiquilpan) tähi
Gosthi Mayo (Gǒsthimayo) s Puerto del go̱ne (go̱ne) s paladar Ha rá go̱ne mä
Pastor (una parte de Ixmiquilpan) Ra ñu tixu bi bo̱ho̱ na rá tsi. Le nació un diente
thogi Gosthi Mayo njatä di ntämi ya en el paladar a mi hija. Variante gó̱kne
bo̱jä. En la carretera que pasa por el Puerto go̱netsu̱di s mazorca en forma del
del Pastor seguido se ruedan carros. paladar del puerco (lit.: paladar del
Sinón. Mpastore puerco)
Gosthi Me̱gui (Gǒsthime̱gǔi) s Puerto go̱ngaronjua (go̱ngárónjua) s persona que
Neblina, Puerto del Megui (una parte de siempre se cubre la cabeza con un ayate
Zimapán) Mo̱te ra ndontsi Gosthi Me̱gui Véase ko̱ngaronjua
ja jani ra hnini Me̱gui. Detrás del Puerto granu (grǎnu) s grano (de maíz, frijol) Ha
Neblina está el pueblo del Me̱gui. rá xiñu ra bätsi bi yu̱ti na ra granu ga
Gosthi Ndähi (Gǒsthindä́hi) s Puerto del de̱thä. Se le metió un grano de maíz en la
Aire (una parte de Zimapán) Ja na ra nariz al niño. Sinón. nda
ndontsi ha made ya to̱ho̱ tembi Gosthi gra (gra) procl Indica la 1.ª pers. del pretérito,
Ndähi, ngeä xi fe̱xa ra ndähi. Hay una modo subjuntivo. Xuua, gí enä drá tsomu̱i;
loma en medio de cerros que le llaman nubu̱ geä gra o̱te gra o ra fadi. Juan,
Puerto del Aire, porque allí sopla mucho dices que soy malo; si eso lo hiciera
aire. estuviera en la cárcel. Bu̱ gra bu̱i ko mä
Gosthi Nxitä (Gǒsthinxítä) s Puerto de dada hingra thogi ra hñoya. Si yo viviera
Xitha (una parte de Zimapán) con mis padres no pasaría miserias. Rabu̱
Gosthi Nze̱di (Gǒsthinzě̱di) s Puerto del gra rani ra däthe haburaza, nubu̱
Itacate (una parte de Ixmiquilpan) tsu̱tho ra dehe. Hay veces que cruzo el río
Gosthi Tansia (Gǒsthitánsia) s Puerto de la por dondequiera, cuando es poca el agua.
Estancia (una parte de Zimapán) gra (gra) procl Indica la 3.ª pers. del futuro,
Gosthi Yu̱i (Gǒsthiyu̱i) s Puerto del modo subjuntivo. Ra u̱ñä gra mu̱di dä u̱ rá
Cigarro (una parte de Jiliapan, Hgo.) ñäxu. La gripe empieza con dolor de
Gosthi Zagu (Gǒsthizagu) s Puerto de la cabeza.
Oreja (una parte de Tasquillo) Gosthi Zagu
grá HÑÄHÑU — ESPAÑOL 76

grá (grá) procl Indica la 1.ª pers. del futuro en handä ra ye. Han salido muchas hormigas
el aspecto de alejamiento. Nonxibya, mä grá chicas, a lo mejor ven que va a llover.
ñuni tai ko ra thumngo̱. Hoy es lunes, guá (guá) procl Indica 2.ª pers. pret. otro
comeré barbacoa en el centro. sitio. Xuua, mände guá be̱go mä tu̱ ha
grá (grá) procl Indica la 2.ª pers. del presente hinguá jutuí. Juan, ayer ocupaste de peón
más el artículo singular. Nui Xuua, xi grá a mi hijo y no le pagaste. Variante uá
hoga uäfri. Tú, Juan, eres un buen gañán. gugämixi búho Véase gu, mixi
Véase gi, ra gui (gǔui) s nube Xi ja ra gui mähetsi ha
gri (gri) procl Indica la 2.ª pers. del pretérito, xi di hue̱i, zäge mä dä uäi. Hay muchos
modo subjuntivo. Bu̱ gri pähmähu̱ te ri nubes en el cielo y está relampagueando
bo̱nga nu ya ya noya, gri bämhñähu̱. Si mucho, tal vez va a llover.
ustedes supieran lo que significan estas guí (guí) procl Indica 2.ª pers. pres. otro sitio.
palabras, serían sabios. Xuua, nubu̱ gi tso̱ho̱ ha Monda me̱to
grí (grí) procl Indica la 2.ª pers. del futuro, guí bu̱i ra ya pa ko ri dada, nepu̱ ja e gi
aspecto de alejamiento. Grí ma ha ra mu̱di käski. Juan, te reclamo que cuando llegas
bo̱jä duxjäi dä thogi, pa mäntä gi de México, primero te estás unos días con
pengi. En el primer autobús que pase, vete, tus padres, y después me vienes a ver.
para que regreses pronto. Variante uí Véase gi, bi
grí (grí) procl Indica la 2.ª pers. del presente, guilo (guilo) s paloma Ra gUilo hingi
aspecto de alejamiento. Xuua, nege tsa grí tuhu, pe mähye̱gi ra ndängi ko ra
gatsi ha ra de̱nda; ¿xibye̱ te bi ja? Juan, domitsu. La paloma no canta, pero de
siempre pasas a la tienda; ¿ahora, qué pasó? tamaño es igual a la paloma cocolera.
griyo (grǐyo) s grillo Ra griyo ñä ga xui. Variante juilo Sinón. hui [Esp.: huilota (del
El grillo canta de noche. Sinón. gi, gigi náhuatl)]
griyo batha grillo de monte gunde (gúnde) s mecapal con lazo (para
griyo to̱ho̱ grillo de cerro cargar cualquier bulto) Mäme̱to ra ya
gruesa (gruěsa) s gruesa (equivale a doce ño̱ho̱ mi ndustha ha ya tai, ya mi hñä yá
docenas, p. ej.: mecate, ayate, mecapal) Tata gunde pa too dä hyoni dä matsi. Antes,
hñäto dí hätsi na gruesa ra nthähi. Cada algunos hombres se dedicaban a cargadores
ocho días me llevo una gruesa de mecates. en las plazas, y ya traían sus lazos y
gu (gu) s 1. oreja Yá gu ra ro̱ge xi xá ma mecapales para ayudar a quien los
de yá gu mära ya mboni. La oreja del ocupaban. Sinón. uande, ndude Véase gu,
burro es más larga que la de los otros nde
animales. Ra bätsi xi xo yá gu; o̱de hängu gunti (gunti) vt 1. rodar (piedra, tronco de
nuä hmä. El niño tiene buen oído; escucha árbol) Ra ndu̱nza dá häi ha ra huähi, dá
todo lo que dicen. gunti pa ha ra ñäni. Rodé el tronco que
2. clavija de instrumento musical que saqué del terreno hacia la orilla.
sostiene las cuerdas Ra bimxähi ja yá 2. roncear (piedra, tronco de árbol, madera
gu pa kongeä di ndu̱ yá ze̱xi. La pesada) Ya dänga do dí gunti ko na ra
guitarra tiene clavijas para requintar las bu̱hu̱. Ronceo las piedras grandes con
cuerdas. una barra.
3. agarradera Ya dänga mohi ne ya tse 3. empujar (vehículo, persona) Nuä ra ti
ja yá gu. Las cazuelas grandes y las ollas bapu̱ gunti pa dä za gi thogi. Empuja a
tienen agarradera. Variante zagu ese borracho que está parado ahí para que
gugämixi búho puedas pasar. Act. indet. junti Sinón. 1:
mo̱gu s oreja colgada tämi, enti; 2: joni, pu̱ntsi; 3: ueke
ntsägu s oreja parada o de punta gusti (gǔsti) vt rechinar Ra dathi di
pe̱gu s oreja ladeada gusti yá tsi; zäge tsu̱di ra nduthe. El
xigu s oreja que trasluce enfermo rechina los dientes; yo creo que
guá (guá) procl Indica 3.ª pers. del presente, tiene sed.
en otro sitio. Xi xa bo̱ni ra ya tu̱xju̱ guá
77 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ha

gutabarato (gutábáráto) s uno que paga gu̱tonthebe (gu̱tónthebe) adj novecientos


barato Nuni ra dangäronjua ra guta- Dí tähä gu̱tonthebe be̱xo ha ku̱ta mäpa
barato. Aquel comprador de ayate paga dí mpe̱fi. Por cinco días que trabajo gano
barato. Sinón. dangabarato, gutätsu̱tho novecientos pesos.
gute̱gi (guté̱gi) s 1. ojo de hacha Ra gu̱tsi (gǔ̱tsi) s colector autorizado Nuni
gute̱gi bi dehmi, ngeä dá pu̱ ni na ra do ra ño̱ho̱ ra gu̱tsi, xini apäbi ra njuti
kongeä. El ojo de hacha se quebró, porque nuyu̱ ya ma. Aquel hombre es colectdor
golpeé una piedra con él. autorizado. Mira, le esta pidiendo el pago
2. ojo de campana Tenä ge ha ya dongu del piso a aquellos vendedores.
de mäyabu̱ xa tsu̱di tagi ya gute̱gi. Variante ngu̱tsi Sinón. ngu̱stai
Dicen que en las casas antiguas se han gyá (gyá) procl Indica la 2.ª pers. del presente
encontrado enterrados ojos de campanas. más el artículo plural. Xuua ne nui Beto,
3. tobillo ¡A! dá fanta mä gute̱gi ko na gyá menguhu̱ Mäxei, ja uá tañhu̱ni ya hai
ra do ha xi xá ñu̱. ¡Ah!, me golpeé el gí nehu̱. Juan y tú Roberto, ustedes son de
tobillo en una piedra y me duele mucho. Tasquillo, allá compren las tierras que
Véase gu, te̱gi quieren. Nuaihu̱ gyá menguhu̱
guti (guti) s pagador Nää ra jäi dá Ntso̱tkani, ¿te gí pe̱hu̱ ua? Ustedes son
hmipäbi mä bojä ra guti, ngeä mí datä de Ixmiquilpan, ¿qué hacen aquí? Véase gi,
ra pa dä raki e bi zogagi. Esa persona a la ya
que le presté dinero es pagadora, porque al
llegar el día de entregármelo me lo vino a
dejar.
gu̱hnäte (gǔ̱hnä́te) s guiador, guía
Variante gu̱ hni
gu̱hni [Forma secundaria de ku̱hni] guiar;
conducir
gu̱ngi (gǔ̱ngi, gu̱ngi) vt 1. ampliar Dí H
gu̱ngi ra ñu pa dä ñe̱ni ya bo̱jä dä ha (há) prep 1. en Ha ra tai Ntso̱tkani
mponti. Estoy ampliando el camino para ba ra the̱xi, ra näni, ya ronjua ne ra
que puedan cruzar los camiones. sei. En la plaza de Ixmiquilpan se vende
2. agrandar Nubu̱ dí xu̱ki ra ju̱the dí fibra de lechuguilla, cal, ayates y pulque.
gu̱ngi. Cada vez que limpio la zanja la 2. sobre Ha mä ua bi zoxa na ra de̱spi,
agrando. Act. indet. ju̱ngi hänge bi zäti. Sobre mi pie cayó una
gu̱ni (gu̱ni) vt ampliar Ra ñu ntse̱ xá brasa encendida; por eso se quemó.
ntsimi, mäthoni dä gu̱ni mätsu̱. La 3. a Nuni ra dada häkuäbi rá tsu̱ntu̱
carretera está muy angosta, es necesario dä maha ra ngusadi. Aquel padre le
ampliarla otro poco. Act. indet. ju̱ni prohíbe a su muchacho ir a la escuela.
Sinón. gu̱ngi 4. de Xa bo̱ni ra ya ño̱ho̱ ha ra
gu̱ni (gǔ̱ni) s molendera Nuä ra be̱hñä Gosthide̱xthi. Unos hombres han salido
faxki; nuä ra gu̱ ni, ra meni ne ra xu̱. La del Puerto de Dexthi. Variante já
señora que me está ayudando es molendera, ha rá thandi enfrente de, en presencia
lavandera y leñadora. Véase ku̱ni de
gu̱ntsähni (gu̱ntsä́hni) s policía Ra ha (ha) conj y Xa hmä ge ra ximhai ra
gu̱ntsähni bi gu̱ na ra yofadi xkí bati. ntsanti ha di theti. Se ha dicho que la
La policía aprehendió un reo que había tierra es redonda y gira. Sinón. y
huido. ha [Variante de habu̱] donde
gu̱to (gu̱to) adj nueve Dá tai ku̱ta ya ha (ha) adv Marca el principio de una
täxi ne goho ya de̱ti; dä zo̱te gu̱to. pregunta. ¿es que…? ¿Ha bi ma ya bätsi ha
Compré cinco chivos y cuatro borregos; por ra ngusadi ua hinä? ¿Qué, los niños
todos son nueve. fueron a sus clases o no? Variante hage
ha ra za HÑÄHÑU — ESPAÑOL 78

ha ra za (há ra za) adv 1. comoquiera Ha mi cara para que no temas. Dios me ha


ra za gí jatho ra be̱fi, hingí pe̱fi xá ñho. regresado para entregar el dinero que he
Comoquiera haces el trabajo; no lo haces escondido; sígueme y te voy a enseñar en
como se debe. donde lo he enterrado.
2. dondequiera hahme s pedazo de tortilla Véase hme
habu̱ (hábu̱) adv 1. donde, adonde hahni (hahni) vt calentar (al fuego) Dí ne
2. ¿dónde? ¿adónde? Ya ñänthi tena bi ga hñahni ha ra tsibi, pe ke ho̱nse̱ mä ye̱
nja, ¿habu̱ bi njau̱? Cuentan que hubo ga hahni; xá tudi ko ra tse̱. Quiero
accidentes, ¿dónde ocurrió eso? calentarme al fuego; pero aunque sea me
Variante há voy a calentar las manos porque están
Habu̱ xki bo̱xpye̱ ra hyadi. ¡Qué entumidas de frío. Pret. bi hahni, bi
milagro! (lit.: qué lado subió el sol) hyahni Sinón. pati
habu̱ ra za (hábu̱ ra za) adv dondequiera hñahni vr calentarse
Habu̱raza to̱de ja ya mbimhai. haho (hǎho) s zorra Ra haho pa dä ñuni
Dondequiera se anuncia que ocurren pe̱ni o pe̱jua. La zorra caza gallinas o
terremotos. Variante há ra za conejos para comer.
hadifää (hádifä̌ä, hádifää) interj ¡quién hai (hai) s 1. terreno Rá ndä Monda ne
sabe! ―¿Too gatho xa mpe̱fi? ―Hadi- dä boti gatho ya hai. El mandatario de
fää. ―¿Quiénes son todos los que han México quiere que se cultiven todos los
trabajado? ―¡Quién sabe! terrenos.
hadihinä (hádíhínä) interj ¡cómo no!, ¡por 2. tierra, polvo de tierra
qué no! Ra bojä gí ne, hadihinä ga hmii, 3. pueblo, nación
pe bu̱ hingi tsämi ndunthi ya pa. El baxkahai s tierra desierta
dinero que quieres, cómo no, sí te lo presto; bohai s tierra negra
pero sólo si no te dilatas con él mucho dohai s adobe de tierra; tierra pobre o
tiempo. Sinón. hänjadihinä deslavada
hage (háge) 1. [Variante de ha] Introduce gonhai s terrón de tierra
una pregunta. ¿Hage juadi ra bojä pa nuä fonthai s polvo de tierra, polvareda
gí ne gi tai, ua hinä? ¿Tienes completo el taxhai s tierra blanca
dinero para comprar lo que quieres, o te xahai s tierra húmeda
falta? rá he̱mi ra hai documento del terreno,
2. ¡a poco! ¡cómo es posible! ¡Hage xa du escritura del terreno
mä mbane! ngu himi hñeni. ¡A poco se Haise (Háise) el géyser en Motó (manantial
murió mi compadre! pues si no estaba de Tecozautla) Ya dehe po̱ni ha Haise rá
enfermo. hñahni ngu rá ngäni ra ye. El agua que
haha (háha) vi jadear, exhalar, dar sale del géyser en Motó suena como los
boqueada Ra bätsi nubu̱ bi yu̱ti mbo ra truenos de la lluvia.
dehe mi haha ko rá tse̱ ra dehe. Al entrar hamgo̱, hamngo̱ [Variantes de hangango̱]
en el agua el niño hasta jadeaba por el frío migaja de carne
del agua. Pret. dá nhyaha hamhme (hámhme) s migajas de tortilla
hñaha s exhalación, jadeo Xika hamhme habu̱ hudi ya bätsi di
hahala (háhála) s dinero (nombre dado al ñuni. Donde se sientan los niños a comer
dinero por el alma del que ha regresado de la tiran muchas migajas de tortilla.
tumba) Tenä ge na ra pa na ra jäi bi Variante hángáhme Sinón. xe̱mhme Véase
nthe̱ui nxui na ra hu̱ ste xkí hñe ga taxi, hangi, hme
ne bi ñembi: ―Ogi tsu ne ogi handi mä hamni (hámni) s 1. espinas chicas (de
hmi pa hingi ntsu. Ajuä bá koskagi pa e̱ tuna o nopal) I ja na ra tu̱ka bai ga xätä
ga uni nuä ra hahala stá ägi; te̱ngagi mä rata yá hamni. Hay un nopalito forrado
ga uti ha bi tagi. Dicen que una vez una de espinas chicas.
persona se encontró con un muerto vestido 2. barañas con espinas Gatho ya ye̱ ga
de blanco, y le dijo: ―No temas y no mires tähi bi tse̱kua yá ndäza, nso̱ka yá
79 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hanja

hamni xa tsohni. A las ramas de llega a quemar la migaja de la carne se


mezquite les han trozado los palos amarga.
gruesos, nada más han dejado las barañas 2. migaja de chicharrón Ra hangango̱
con espinas. Véase hangi, mini geä ra nde̱ga himbi mo̱e. La migaja de
hamu̱ (hámu̱) adv 1. cuando Dí beni ge chicharrón es la manteca que no se
bi siki hamu̱ dä nja ra ngo ha dá pumfri. derritió. Variantes hamngo̱, hamgo̱ Véase
Recuerdo que me dijeron cuando se va a hangi, ngo̱
hacer la fiesta, y se me olvidó. hangathehñä (hángáthéhñä) s polvo de
2. ¿cuándo? ¿Hamu̱ gi hyo ra nzaya ya carbón Ra hangathehñä po̱ni nubu̱ di
xá noho? ¿Cuándo matas al marrano que hmundo ra thehñä. El polvo de carbón
ya está gordo? sale cuando se está amontonando el carbón.
3. ¡cuándo! ¡Hamu̱ gi me̱di hmä ha ra Variante hánthyä Véase hangi, thehñä
ngo! ¡Cuándo has de faltar tú en la hange [Variante de hänge] por eso
fiesta! hangi (hángi) s polvo, migaja Ra arsinä
handi (handi) vt 1. ver, mirar Hmä ge bi ga zafri bi thege, nso̱ka ra hangi kohi. La
thandi bi hue̱ti na ra ñoti mänxui, ne hacina de zacate ya se acabó, nada más el
mä be̱hñä bi hyandi, pe nuga hindá polvo queda.
handi. Cuentan que vieron brillar una luz hangu (hángu) 1. adv interr ¿cuánto?
anoche; también mi esposa la vio, pero yo ¿Ngu di hangu ya jäi? xähma tsa ga
no la ví. tsitsi ha mä tsanza. ¿Como cuántas
2. conocer, anunciar con anticipación Ya personas son? Quizá las puedo llevar en mi
tiue handi ra thogi. Las ranas anuncian coche.
que va a llover. Pret. bi hyandi Act. 2. s tanto (ni medido ni pesado sino al
indet. thandi Sinón. nu cálculo) Pati po na hangu ra ro̱zä ga
hanthu̱ ver (plural) thehñä. Cambia por un tanto el costal de
hñandahmi v rec mirarse de frente carbón.
handu (handu) s 1. camposanto, panteón hangutho (hangútho, hängutho) pron todo
Ra pa ra tatä handu, xika do̱ni thätsi ha cuanto Dí honga ya me̱fi hangutho ne dä
ya handu. En la fecha de los difuntos mpe̱fi. Necesita peones, cuantos quieran
llevan muchas flores a los panteones. trabajar. Véase hängu
2. polvo de huesos de difunto Tenä ge hani (háni) vi ser transparente Rá pahni
ko ya handu za dä to̱tuäbi na ra ñu̱ ra nuni ra nxutsi di hani, xini nektho rá
mikei, nä. Cuentan que con el polvo de ngo̱. La blusa de aquella muchacha es
huesos de los difuntos pueden hacerle un transparente; mira nada más, se le ve la
mal al prójimo. carne. Pret. bi hyani Sinón. hyahni
3. lugar donde murió una persona Po̱ bi hanja (hánja, hä́nja) adv 1. ¿cómo? Hindí
me̱skagi rá ndähi ra handu habu̱ dá pädi hanja dä za ga tsu̱di ya tsanza njoti
thogi ko ke hin ndí ñheni hmä. Creo mähye̱gi ngu nuu̱ ja ha mä pahni. No sé
que me pegó el aire del muerto donde cómo poder encontrar botones iguales a los
pasé, pues no me sentía enfermo antes. que tiene mi camisa.
4. muerto Sinón. 1: kamposanto, ntagi 2. ¿por qué? ¿Hanja hingá pengi bestho
Véase hangi, du de tai? Ri bätsi xi zoni. ¿Por qué no
hane (háne) vi bostezar Ya tsu̱ka ra tähä, regresaste pronto de la plaza? Tu criatura
ya dí hane; ya dá ma nguä ga sigi ga llora mucho.
ñhane. Ya tengo sueño, ya estoy 3. por qué Hindí pädi hänja gi enä dí
bostezando; ya me voy porque sigo tui, xi ya stá juti. No sé por qué dices
bostezando. Pret. dá nhyane que te debo, puesto que ya te he pagado.
hñane s bostezada Mä ga nu mä me̱hä hänja ge nambi mä
hangango̱ (hángángo̱) s 1. migaja de carne tixu. Voy a ver a mi yerno para
Bu̱ dä säti ra hangango̱ di jutsi. Si se preguntarle el motivo por el cual le pega a
mi hija.
hanti HÑÄHÑU — ESPAÑOL 80

hanti (hanti) vt ahumar, calentar al pero el de ahora no engaña. Pret. dá


fuego Nuni ra be̱hñä xa mani di hanti nhyate Véase hati
ne thuki ya dathi. Aquella mujer que va nthate s engaño
allí ahúma y limpia a los enfermos. Pret. bi hyate s mentiroso
hyanti Act. indet. thanti ́
hatmu̱i (hátmu̱i, hätmu̱ i) s hilamiento
hanthyä (hanthyä) vt carear Ra nzaya di (reg.), Insatisfacción estomacal por hambre o
hanthyä nu ya yo̱tatuhni. El juez está aun después de haber comido. Ja dí juadi ra
careando a los peleoneros. Pret. bi hñuni ha dí tsa na ra hatmu̱i nguanda
hyanthyä Act. indet. thanthyä Véase histá ñuni. Acabo de comer y siento
handi, ñä hilamiento de estómago como si no hubiera
hyanthyä s careador yo comido. Variante hyátmu̱i
nthanthyä s careo hati (hǎti) vi palidecer Nuni ra jäi xi xa
hanthyä, hyanthyä [Variantes de hángá- hati ko ra ntsu. Aquella persona palideció
théhñä] polvo de carbón por el susto. Pret. bi hyati, bi hati
hanxiza (hánxízǎ) s hojarasca, hoja seca Sinón. taxki, kaxhmi
de árboles Ha ya mboza bestho nto̱de hati (háti) vt 1. engañar Ra nxutsi hati
habu̱ yo na ra mboni ko ya hanxiza di ra metsi ge dä nthätuí. La muchacha
njohni. En los bosques se oye luego donde engaña al muchacho haciéndole creer que
anda algún animal por el ruido de la va a casarse con él.
hojarasca. Variante hangxiza Véase hangi, 2. defraudar, robar, sonsacar Ya duki
xi, za hati nuu̱ ya jäi tukuäbi yá tsaditai.
hanza (hánza) s 1. aserrín, polvo de Los revendedores defraudan a las personas
madera Xi po̱ni ndunthi ra hanza habu̱ ja a quienes les rescatan sus mercancías.
ra the̱nza ko ra the̱gi Sale mucho aserrín Pret. bi hyati Act. indet. thati Sinón. 2:
donde cortan madera con sierra. bäxi, patsi
2. astilla, migajas de madera Honi ra ya hathmi (hǎthmi) 1. vi tener pálida la cara
hanza pa ga the̱thu̱ ra tsibi. Búscate Nuni ra jäi bi hñätsi ra ntsu bestho bi
unas astillas de palo para prender la hathmi. Aquella persona que se llevó el
lumbre. Véase hangi, za susto tiene pálida la cara.
hanye (hanye) s llovizna, lluvia menuda, 2. s persona con cara pálida Ra dathi
matapolvo Tenä ge ra hanye geä rá rí ma ra nto̱the, ra hathmi. El enfermo
zuue ya tu̱ka tsintsu̱, ra de̱thä, ra xätä que va a curarse es de cara pálida. Véase
y ya ndäpo. Dicen que la llovizna es la hati, hmi
plaga de los pájaros chicos, el maíz, el nopal hatsakangi (hátsákángi) adj verde
y las hierbas. Sinón. xaye Véase hangi, ye pálido, verde claro Ra nxutsi ra ntsaui na
haraza [Variante de hábu̱ ra za] drä he ga hatsakangi. A la muchacha le
dondequiera queda bien la falda y blusa de color verde
haria (háría) s jarilla Ra haria xá ñho pa claro. Variante hátsamä́nkángi
dä hñäki ya säsi. La jarilla es buena para hatsamboi (hátsámboi) color gris oscuro (o
quitar granos. Sinón. hyu̱xye̱ mezclado con otros colores muy oscuros como
hastai (hastai) vi amanecer el día depués púrpura o café muy ennegrecido), negro claro
del tianguis Pret. bi nhyastai Véase hatsi, Dí ñe na mä doro ra zi hatsamboi.
tai Tengo un toro de color negro claro.
hastai (hǎstai) s el día siguiente del hatsi (hátsi) adj descolorido, transparente
tianquis Ra hastai Ntso̱tkani yo ya Hindí hogani ra hatsa dutu. No me gusta
yofadi, pasti ra tai. El día siguiente del esa tela descolorida.
tianguis de Ixmiquilpan los presos barren la hatso̱ [Variante de haxatso̱] Estrella de la
plaza. Véase hatsi, tai Mañana, lucero matutino
hate (háte) vti engañar (compl. indet.) Ua hatsi (hǎtsi) 1. interj ¡buenos días!
nuä ra mu̱di bi hñate, pe nuäbye̱ hingi ¡Hatsi, ndada! ¡Buenos días, señor!
hate. Tal vez el que fue antes engañaba, ¡Hatsi nänä, hatsi nänä! paki nate ra u.
81 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hähä

¡Buenos días señora, buenos días señora! Xuua. Bueno, entonces hasta mañana, don
véndame veinte de sal. Juan.
2. vi amanecer Ya rí hatsi ra xudi. Ya haxkahu̱ ra Zidada (háxkahu̱ ra Zídǎda)
está amaneciendo. Ra zänä ra Huño xi hasta mañana Haxkahu̱ ra Zidada, nänä;
ya tu̱xui, hänge hatsi nihi. En el mes dí jamädi dá tsaya. Hasta mañana, señora;
de junio las noches son muy cortas gracias por el descanso. Variante haxka ra
amanece temprano. Zidada Sinón. haxka mäñho Ajuä Véase
3. vi amanecer (una persona) Ngeä dí hatsi, Zidada
su ra sofo, dí hatsi ha ra huähi. Para haxki (hǎxki) vi arrasarse Ra ñuthe ya bi
cuidar mi cosecha amanezco en la milpa. haxki ga hai, ne ra nsatsi. El canal ya se
Pret. bi hyatsi, bi hatsi arrasó de tierra, necesita desenzolvarse.
te gi hatsi ¿cómo ha amanecido Sinón. ñutsi, he̱xki
usted? haxmahai (háxmahai) vi sentir alivio,
hatsi (hátsi) s 1. claridad Neki ya mä dä satisfacerse (después de tener hambre, calor,
hyatsi, ya neki ra hatsi. Se ve que ya va dolor, etc.) Xi xmá ñu̱ mä ñäxu, pe ko ra
a amanecer; ya se ve la claridad. ñethi dá tsi dá tsa ngu bi haxmahai. Me
2. alba Ähä, pa ga nanju̱ nihi rí xudi, dolía mucho la cabeza, pero con la medicina
stá neki ra hatsi gä ñohu̱. Duérmete, que tomé, como que sentí un alivio. Pret. bi
para levantarnos temprano mañana; al hyaxmahai, bi haxmahai Variantes
rayar el alba caminaremos. haxmhai, haxamähai Véase hatsi, hai
3. reflejo Neki rá hatsi ra zänä, ya mä haxajuä (háxajuä̌) interj 1. buenos días
dä kontsi. Ya se ve el reflejo de la luna Haxajuä, ndada, ¿te gí xadi ri tekei?
que ya va a salir. Buenos días, señor, ¿cómo está usted?
4. resplandor Ko rá hatsi ra zänä ne ya 2. hasta mañana, que amanezca muy
tso̱ hingi me̱xui. Con el resplandor de bien Ya dá magani, nänä, haxaajuä rí
las estrellas y la luna, no se obscurece. xudi. Hasta mañana, señora, que
5. alborada Tata hatsi nu na ra pa ga amanezca usted bien. Variante haxaajuä
umfu̱ njamädi Ajuä. Cada alborada del Sinón. 1: xki hatsi; 2: haxka
día hay que dar gracias a Dios. mäñhoajuä, haxkahu̱, haxka ra Zidada
Variante hyatsi Véase hatsi, Ajuä
haxatso̱ (háxátsǒ̱) s lucero matutino, hä (hä́, hä̌) vt traer Nuä ra jäi hä ra
Estrella de la Mañana Ya Täxi ne ra Tabi pistola dri mfotsi ha rá hñu̱ti. Esa
ne ra Haxatso̱ go geu̱ mä thandi. Las persona trae pistola fajada en la cintura.
cabrillas y El Arado y La Estrella de la Pret. dá hä, dá hñä Act. indet. thä, thä
Mañana son nuestros horarios. nthä s traída
Variante hatso̱ Sinón. dätso̱ Véase hatsi, hä ra tsu̱to traer la justicia
tso̱ hä [Variante de hähä] sí
haxhme (háxhme) s tortilla de ayer Nu ya häbu̱ (häbu̱) adv ¿crees que sí? Nde
ya hme dí pati, ngeä ya haxhme. Estas ¿sage häbu̱ dä raka ra be̱fi ra
tortillas las estoy calentando, porque son mbo̱ho̱ä? Pues ¿crees que sí me dé trabajo
tortillas de ayer. Sinón. yo̱khme Véase ese señor? Sinón. häxä
hatsi, hme häda (hä̌da) 1. tener todavía Ra hyote mi
haxka mäñho Ajuä (háxka mä́ñho Ajuä̌) häda ha ra ye̱ ra juai, nu mí tsu̱di.
hasta mañana Haxka mäñho Ajuä, nänä; Cuando encontraron al asesino tenía el
dí jamädi dá ntoxi. Hasta mañana, cuchillo en la mano todavía.
señora; gracias por la cena. Sinón. haxkahu̱ 2. tener (memorizada) Nuu̱ ya noya bi
ra Zidada, haxkahu̱ manga nuni ra bätsi mi häda ha rá
haxkahu̱ (háxkahu̱) interj hasta mañana, mfeni. Las palabras que dijo aquel niño
buenas noches (palabra usada para las tenía memorizadas. Véase hä, tho
despedirse) Nde, nubu̱ haxkahu̱ , nda hähä (hähä, hä̌) adv 1. sí Gatho nuä gí
mä, hä, mäjuäni; hindí enä hänja. Todo
häi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 82

lo que dices, sí, es verdad; no tengo porque nteni ha mä mpa. Un niño se robó un
decir que no. juguete de mi puesto. Pret. bi häki Act.
2. con todo gusto Ha maskeä, ndada, gí indet. thäki Sinón. 1: poni, e̱ni; 2: xofo;
ne ma ga pe̱pai na ra be̱fi, hähä 3: tsitsi; 4: poni; 5: hingi hopi; 6: pe
ndada ga mabu̱. Con que eso ha pensado, häkmeya (h/äkměya) vi darse cuenta
señor; quiere que yo vaya a hacerle un Véase häki, meya
trabajo. Con todo gusto por iré allá. häkuabi (hä́kuábi) vt 1. prohibir Nuni ra
3. muy bien Hä, ri tekei ga mänga ra dada häkuäbi rá tsu̱ntu̱ dä maha ra
te̱ti gí xiki. Muy bien, su majestad; daré ngusadi. Aquel padre le prohíbe a su
el encargo que usted me encomienda. muchacho ir a la escuela.
Sinón. ndebu̱ 2. parar (diarrea, calentura) Nuna ra bai
¿Ha hinge hä? ¿Acaso no es verdad? ga ndäpo häkuäbi rá rihi ra bätsi. Esta
Hange hä. ¿Verdad que sí? mata de hierba le para la diarrea al niño.
xi häbo pues sí 3. robar Nuni ra metsi häkuäbi yá hñe
häi (häi) vt 1. sacar Dá ma ra be̱huä, pe ya bo̱jä. Aquel muchacho roba los
hintsu̱ te dá häi ngu nuu̱ mära; nuu̱, espejos de los camiones.
hä, bi ñhäi ndunthi. Fui a la pesca, pero 4. cortar (flor, hoja, vaina) Ra bätsi bí
no saqué muchos como esos otros; ellos häkuäbi yá ndo̱ni ya do̱ni. El niño está
sacaron en cantidad. cortando las flores de las plantas.
2. rescatar Na ra jäi bi zo ha ra dehe; 5. quitar (de algo) Nuni ra gäti häkuäbi
mäñäjuä ndí bahni, dá häi pa himbi rá ku̱hu̱ nuni ra tsanza. Aquel pintor
jäti. Una persona cayó al agua; por está quitando la pintura de aquel coche.
coincidencia estaba yo por ahí parado; lo 6. interrumpir Nuni ra jäi bi ze̱njua mä
rescaté para que no se ahogara. Pret. bi me̱fi, hingi tsa dä ñete, ho̱nse̱ häkuäbi
hñäi Act. indet. thäi rá yaä. Aquella persona que saludó a mi
häki (hä́ki) vi quitarse Ya pe̱tsi ya je̱ya dí peón, todavía no se despide; nada más le
tsabe na ra hñeni; häki ra ya pa, pe está interrumpiendo su actividad. Pret. bi
hinge xa dä hñäki. Ya tiene años que estoy hñäkuabi Act. indet. thäkuabi
sufriendo una enfermedad; disminuye unos Variante hä́kui Sinón. 2: tsaya; 3: pepi; 4:
días, pero no se me quita. Pret. bi nhyäki tu̱ki; 5: o̱tse Véase häki. -bi
häki (hä́ki) vt 1. destituir (a alguien de su hämbi (hä́mbi) vt 1. quitar (a algo o
empleo o cargo) Ra hmu bi häki de ra be̱fi alguien) Nuyu̱ ya dänga o̱ni hämbi rá
na ra be̱go. El patrón destituyó del hñuni ya ntu̱ni. Aquellas gallinas grandes
trabajo a uno de los peones. les quitan la comida a los pollos chicos.
2. cosechar (maíz o frijol) Nubye̱ sta hogi 2. arrebatar Tenä ge ya be hämbi yá
ra zänä mä ga häki mä de̱thä. Ahora buxa ya be̱hñä ne dä nestihi. Dicen
que amacize la luna voy a cosechar mi que los rateros les arrebatan la bolsa de
maíz. mano a las mujeres; y se van corriendo.
3. recoger (Dios, al morir alguien) Dí Pret. bi hñämbi Act. indet. thämbi
bu̱hu̱ ua ha ra xihmai, pe Ajuä häki Variante hämbabi Sinón. 1: tsipi Véase
nubu̱ dä neä. Vivimos aquí en el häi, -bi
mundo, pero cuando Dios quiere nos hämpi (hä̌mpi) vt 1. traer (a alguien) Ra
recoge. Xuua hämpi ya kani ra masei. Juan le
4. mudar de lugar Dá häki mä de̱nda pa trae quelites al vendedor de pulque.
dá hutsi ha ra tai. Mudé mi tienda al 2. superar Pret. bi hñämpi Act. indet.
mercado. thämpi Variante hänpi Véase hä, -bi
5. prohibir Rá ndä Monda häki ge ya hämi (hämi) vt entresacar Dá xipi ya
be̱hñä hinda hyo̱mi yá bätsi. El be̱go dä hñämi ya bai ga de̱thä habu̱ xá
gobierno de México prohíbe que las pidi, pe himbi me̱fi, mä gä hämi se̱he̱.
mujeres aborten. Les dije a los peones que entresacaran las
6. robar Na ra bätsi bi häki na ra matas de maíz donde está tupido, pero no lo
83 HÑÄHÑU — ESPAÑOL he

hicieron. Yo mismo voy a entresacarlas. lumbre porque no la entierra. Pret. dá


Pret. bi hñämi, bi hämi Act. indet. thämi hñäspi Véase hä, tsibi
nthämi s molde hñäspi s persona que trae lumbre
hänge (hänge) adv 1. pues Bu̱ hingi be̱fi hätsi (hä̌tsi) vt llevar Nuä ra za mi
xá ñho ri be̱fi, hänge bá uti. Si no hacen be̱ngua hingo dá hätsi, ha bi thogi
bien su trabajo, pues ve a enseñarles. mäna ha bi ñhätsi. Ese palo que estaba
2. por eso Hänge dá xiaga ge mi hñeni aquí yo no me lo llevé, otro que pasó se lo
ra mboniä. Por eso yo te había llevó. Pret. bi hñätsi Act. indet. thätsi
advertido que ese animal estaba enfermo. nthätsi s cosa llevada, cosa
3. entonces Bu̱ ri ye̱tabo̱jä hingi su ri transportada
tsanza, hänge ye̱tse̱he̱. Si tu chofer no häxä (häxä) adv ¿crees que sí?, ¿será?
cuida tu coche, entonces manéjalo tú ―Xuua, tenä ge mä dä uäthe ri hai.
solo. Variante hange ―¿Häxä? ―Juan, dicen que va a ser de
hängu (hängu, hangu) adj 1. todos, todo riego tu terreno. ―¿Será?
Hängu ya nzaya bu̱iua ha mä hninihu̱, ra häxi (hä̌xi) vt asar Dí kati na xe̱ni ra
dänzya geä ra ndä di geu̱. De todos los ngo̱ nthäxi; mä ga häxi na xe̱ni. Deseo
jueces que están aquí, en nuestro pueblo, el un pedazo de carne asada; voy a asar un
juez propietario es el jefe de ellos. pedazo. Pret. bi hñäxi Act. indet. thäxi
2. cuanto Ha rá nthäti ra Xuua, hangu nthäxi s asado
ya jäi bi tso̱te, gatho bi ñuni. A la häti (häti) vt 1. entresacar Ha ra huähi
boda de Juan, cuantas personas llegaron, ya jäi ya häti ya dänga thä. La gente ya
comieron. Sinón. 1 y 2: gatho, gatho han entresacado de la milpa las mazorcas
hängue̱nda (hängué̱nda) vt tomar en más grandes.
cuenta Pret. hñängue̱nda Act. indet. 2. escoger Ya tsani gi häti po yá
thängue̱nda ndängi pa dä u̱i. Escoges los aguacates
häni (hä̌ni) vt 1. recibir Ya jäi mäme̱to por tamaño para empacarlos. Pret. bi
himbi hñäni ra ntutuate ngu häni hñäti Act. indet. thäti Variante häti
mäpaya. Antes la gente no recibía Sinón. 1: hämi; 2: huahni, juahni
educación como la recibe ahora, en este hätsui (hä́tsui) vt 1. llevar a alguien Tata
tiempo. je̱ya dí hätsuí ra ya ixi mä zi mäne. Cada
2. aceptar Dí mätei gi häni nunä ra zi año le llevo unos duraznos a mi comadre.
baha dí häni. Le ruego a usted que 2. fletear (reg.), transportar a alguien Ra
acepte este obsequio que le traigo. nda Xuua go dí hätsuí ya ndäpo ha
3. expropiar Ra rayo noya tsu̱tfi ra Monda. A don Juan le fleteé su alfalfa a
be̱fi hai, häni yá hai nuu̱ pongi pa México. Pret. bi hñä'tsui Act. indet.
hembi too othobi. La nueva ley de thä'tsui Véase hätsi, -bi
reforma agraria expropia tierras que he (hě) vt ahondar Ra xemä ñuthe, ntse̱
sobran a alguien para repartir a los que no bi he ra nsei. El excavador de canal
tienen. Pret. bi hñäni Act. indet. thäni ahondó demasiado la excavación. Act. indet.
hänja [Variante de hánja] ¿por qué?, porque the Vocal nasal: hë
hänja di hinä (hä́njá di hínä) interj ¡cómo hñe s profundidad
no!, ¡por qué no! ―Nuni ra bätsi bi fo̱te nsemähe s excavación de un sepulcro
ra hme, bi hnampi. ―¡Hanja di hinä!, ge he (hě) 1. vt vestir, ponerse ropa Rá
bi yo̱te nuä hinga geä. ―A aquel niño ngo̱de mä tixu he, ra du̱zu̱. La falda que
que arrojó la tortilla le pegaron. ―¡Cómo viste mi hija es corta.
no!, si hizo lo que no debía. Variante hanja 2. vt estar cobijado Ra bätsi xa hatsi,
di hinä Sinón. ha di hinä hinte he. El niño amaneció; no está
häspi (hä́spi) vi pedir lumbre (para traer a cobijado.
casa) Nuni ra jäi nzäntho häspi, ngeä 3. s vestimenta, ropa Nuna ra he, rá
hingi aspi. Esa persona siempre va a pedir me̱ti ra Xuua. Esta vestimenta es la de
Juan.
hege HÑÄHÑU — ESPAÑOL 84

4. s cobija Pret. bi hye Act. indet. the hei (hei) vt 1. recordar, pensar en alguien
hñe vi vestirse Dí hei mä dada joo, hindi pädi ua bí bu̱i
hege (hége) s huidor Nuni ra ndäni dá tai xá ñho. Estoy pensando en mi padre que
ra hege ha yá ñoui. Aquel borrego que no está aquí, no sé si estará bien.
compré es huidor de la manada. 2. extrañar Pret. dá hñei Vocal nasal: hëi
hege (hége) vi 1. cuartearse, hendirse Ko Sinón. beni
ra hmämhai di hege ya ngu. Con el hei (héi) adj difícil Ra ya jäi enä di
terremoto se cuartean las casas. Bu̱ dä hembi nunä rá be̱fi, pe dí handi hingi
tse̱ki ya za ya pa ga panthi, di hege. Si hei. Algunas personas dicen que se les
cortan madera en tiempo de aire solano se dificulta este trabajo, pero yo no lo veo nada
cuartea. difícil. Vocal nasal: hëi
2. partirse, abrirse, quebrarse Ra do gí xá hñei está difícil
thonti, ya bi mu̱di bi hege. La piedra hekände (hékändě) vt partir a la mitad
que estás golpeando ya empezó a partirse. Nuu̱ ya mu mi boni ha ra huähi, xa
Nuä ra mu dá fo̱nti ha ra hai, bi hege. hekände ya xäkye̱ bätsi pa xa gu̱ mpä yá
La calabaza que tiré al suelo se quebró. nda. Las criaturas traviesas han partido a la
3. dividirse (en dos o más direcciones) mitad las calabazas que estaban en la milpa,
Nuna ra ñu bí hegeni ngati. Este para sacarles las semillas. Pret. bi
camino se divide allá abajo. hyekande Act. indet. thekande Véase
4. divorciarse Nuyu̱ ya medinthäti, bi heke, nde
hege. Aquel matrimonio se divorció. thekande s partida a la mitad
5. separarse, apartarse Nuni ra tsu̱ntu̱ heke (héke) vt 1. partir, apartar Heke ya
bi nthäti, bi hege ha rá ngu yá dada. mu pa gi ku̱mba yá nda. Parte las
Aquel muchacho que se casó se separó de calabazas para que les saques las semillas.
sus padres. 2. repartir, dividir Rí ma ko ra hyandi
6. desperdigarse, esparcirse Ya mboni de ra boti pa gi heke ra sofo. Ve con el
mi yo naduu̱ bi hege, nubye̱ ranambu̱ mediero de la siembra para que repartas la
yo ra. Los animales que andaban juntos cosecha. Pret. bi heke, hyeke Act. indet.
se desperdigaron; ahora por dondequiera theke Véase hege
andan. heki (heki) vt agujerar, perforar Ya
7. distanciarse, alejarse Nuu̱ ya ño̱ho̱ nxeati te heki ya to̱ho̱ habu̱ ja ra ati.
ntse̱di myá ntsitsi migo, bi hege; Los explotadores de minas agujeran todos
nubye̱ ni di nze̱ngua. Esos hombres que los cerros donde hay mineral. Pret. bi
eran muy amigos se distanciaron, y ahora hñeki Act. indet. theki Vocal nasal: hëki
ni se saludan. Sinón. hetsi
8. dividirse, repartirse (en cantidad o ntheki s agujerada, perforada
grupo) Ya ño̱ho̱ dri mpe̱fi mähye̱gi, pe hembi (hembi) vi hacerse difícil (a alguien)
ra sofo dri hñege. Los hombres trabajan Ra be̱go ua bi hembi ra be̱fi, ¿hänja
unidos, pero la cosecha la dividen. Pret. himbá pengi? Al peón tal vez se le hizo
bi hyege, bi hege Sinón. 1 y 2: tehmi, difícil el trabajo, por qué ya no regresó.
xo̱ge, tisti; 3: nxuni; 4: xo̱ge, tisti; 5, Pret. bi hñembi Sinón. zu̱pi Véase hñei, -bi
6, 7 y 8: uege heme (hěme) s jeme Rá ndängi ra matse̱
hegi (hegi) vt ahondar Dá hegi ngu bi mo̱ge ra bätsi, ngu na heme. El
natemäku̱ta te̱ni ra nju̱sdehe ha otho ra tamaño de la lombriz que arrojó el niño, es
dehe. Ahondé el pozo como veinticinco como de un jeme. Sinón. nagi
metros y no hay agua. Pret. bi hñegi Act. hemi (hémi) vi ver hacia abajo Bu̱ too
indet. thegi Vocal nasal: hëgi Véase hñe dä no̱ ha na ra to̱ho̱ xá hñetsi, tsa dä
hehe (héhe) vi toser Ra bätsi gatho ra xui hemi rí gäi pa dä hyandi nuä ja njati.
bi ñhehe, ya nubye̱ ngubu̱ hingi hehe. El Si alguien se trepa a un cerro alto, puede ver
niño tosió toda la noche, ahora como que ya hacia abajo y contemplar lo que hay abajo.
no tose. Pret. dá nhyehe Véase thehe Sinón. no̱ke
85 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hetse

hengäba (héngába) s distribuidor de Hesu (Hésu) s Jesús (nombre propio) Bu̱u̱


leche Ya xa ñekua ra hengäba ha nu ya ya jäi ja yá thuhu ra Hesu. Hay personas
jäi ya mähebu̱ to̱mi. Ahí viene el que tienen por nombre Jesús.
distribuidor de leche y la gente lo está Zidada Hñesu Señor Jesús
esperando desde hace rato. hete (héte) vt vestir Ra zi e̱nxe̱ ya bi
Sinón. yongaba Véase heni, ba thete; bi hete rá menjä pa dä te̱nta ra
hengähai (héngáhai) s repartidor de nto. Al angelito ya lo vistieron; lo vistió su
tierras Ra tsu̱tfi hye̱mhai go geä ra madrina para echarlo en la caja. Pret. bi
hengähai ha ra ejido. El comisario es el hyete, hete Act. indet. thete
repartidor de tierras en el ejido. hetadehe (hětádéhe) s alcohol,
Sinón. hyengähai Véase heni, hai aguardiente Ogi tsi ra hetadehe; dä za gi
heni (hěni) vt repartir, distribuir Ra Nesto tsoñä ri ya. No tomes aguardiente; puedes
pe̱tsi ra be̱fi dä heni yá nzaki nu ya bätsi enfermarte del hígado. Variante hětádéhe
ha ra ngusadi. Ernesto tiene el Véase hete dehe
compromiso de repartir la ración los niños hetänthähi (hétänthä̌hi) vi hilar para
en la escuela. Pret. bi hyeni, bi heni Act. hacer mecate Ra Xuua hetänthähi ga
indet. theni Sinón. he̱ni xudi nihi. Juan hila temprano en las
hengaba s distribuidor de leche mañanas para hacer mecates. Pret. dá
ntheni s distribución hñetanthähi Sinón. henthi Véase heti,
heni (heni) vt 1. padecer Nuga dí heni na nthähi
ra u̱gi ha mä mu̱i. Padezco un dolor de heti (heti) vt hilar Dí heti ra the̱xi tsu̱ta
estómago. pa ra nthoka ro̱zä ga ntu̱ta thehñä.
2. extrañar Ra tu̱tsatyo heni rá nänä, Hilo ixtle de lechuguilla para hacer costales
hänge fo̱mtsoni. El perro chico extraña de henchir carbón. Pret. bi hñeti Act.
a la madre, por eso aúlla. indet. theti Vocal nasal: hëti
3. recordar Histá nzäi ga tsogi mä nänä, hñeti s hilandero, hilador
hänge dí heni. No estoy acostumbrado ntheti s la hilada
vivir separado de mi mamá, por eso la heti (héti) vti hilar (compl. indet.) Mä
recuerdo. Act. indet. theni Vocal nasal: nänä mäske nxui heti, pa dä hñäxä tai
hëni Sinón. 1: pe̱tsi, tsu̱ki; 2 y 3: beni, dä pa. Mi mamá hila hasta muy tarde en la
hei noche para poder vender los ayates el día de
henthähi (henthä̌hi) vi hilar (para hacer comercio. Pret. dá hñeti Vocal nasal: hëti
mecate) Ra Xuua henthähi ga xudi ha ya Hethe (Hethe) s Arenalito (ejido de
sta pati ra hyadi dä tsaya. Juan hila para Cardonal) Rá nzaya Hethe bi ma dä ñäte
hacer mecates en la mañana y ya al calentar Mohai ngeä hinto ne dä ungä be̱fi. El
el sol descansa. Pret. dá hñenthähi Vocal juez del Arenalito se fue a quejar al
nasal: hënthähi Sinón. hetanthähi Cardonal porque nadie quiere hacer faena.
henthe (hénthe) s repartidor de agua Nuni hethe (hethe) s profundidad de las aguas,
ha ra hnini go ra henthe mä tu̱, ko na ra agua profunda Bu̱ gi maha ra nsaha oxki
bo̱jä di ye̱ti. Allá, en la ciudad, mi hijo es ku̱thu̱ ha ya hethe. Si van a bañarse no se
el repartidor de agua; maneja un camión. vayan a meter en las aguas profundas. Vocal
Sinón. yongadehe, hegdehe Véase heni, nasal: hëthe Véase hñe, dehe
dehe hetsi [Variante de hetsi] lo agujera
hesti (hesti) vt agujerar (con el pico) Ra hetse (hětse) vt 1. cobijar Dí hetse ra
ñafi hesti rá bo ra uada ko rá bätsi pa histra tse̱ di nxui. Estoy
ndoyone. El pájaro carpintero agujera el cobijando al niño para que no tenga frío en
quiote del maguey con el pico. Pret. bi la noche.
hñesti Act. indet. thesti Vocal nasal: 2. tapar Ra bai ga xamu hetse rá bai
hësti Véase hetsi ra tähi. La mata de chayote tapa a la
mata de mezquite.
3. cubrir parejo Ra dehe hetse ra e̱ni,
hetse HÑÄHÑU — ESPAÑOL 86

hindi katitho. El agua riega parejo el hetsi (hetsi) vt agujerar, perforar,


cantero, no se va de un solo lado. Pret. bi barrenar Ra ñafi hetsi ya bai ga za, pa
hyetse Act. indet. thetse Sinón. 1 y 2: ja hokini rá nguni. El pájaro carpintero
komi; 3: xingi agujera matas de árboles, y allí hace su
hetse (hétse) vi estornudar Ra bätsi casa. Pret. bi hñetsi Act. indet. thetsi
hetse, ua ne dä zu̱di ra u̱ñä. El niño está Vocal nasal: hëtsi Variante hetsi
estornudando; tal vez le quiere dar gripe. Sinón. heki
Pret. dá nhyetse hetsi (hétsi) vt aumentar la altura de
nthetse s estornudo algo, hacer alto Dí ne gi hetsi mätsu̱
hetäbinu (hétábǐnu) s aguardiente fuerte gatho rá nthetsi ra jutsi. Quiero que
Tenä ge ra hetäbinu nihi ho ra jäi. aumentes otro poco la altura de toda la
Dicen que el aguardiente fuerte mata pronto cerca. Act. indet. thetsi Vocal nasal: hëtsi
a la gente. Sinón. ithebinu, hetäithe Véase hñetsi
Véase hete, binu nthetsi s altura, acrecentada
hetäbo (hétábǒ) s quiote picoso Ra he̱gi (he̱gi) vt 1. dejar Ya mä ga he̱gi ya
hetäbo hintsu̱ ku̱hi. El quiote picoso no uada dí ati, ya bi xa. Ya voy a dejar los
está muy sabroso. Variante hětabǒ Véase magueyes que raspo, ya se resecaron.
hetä, bo 2. abandonar Ra be̱hñää bi hye̱gi rá
hetäbifi (hétábífi, hětábífi) s humo däme pa bi me̱ui mäna. Esa mujer
picoso Ra za ra higante ra hetäbifi. La abandonó a su esposo para irse con otro.
leña del gigante es de humo picoso. Véase 3. soltar Yá fani ra nangu he̱gi ga xui
hete, bifi pa bi ñuni ha mä hogä ndäpo. El vecino
hetäñethi (hétáñéthi, hětáñéthi) s suelta sus caballos en la noche para que se
medicamento de olor fuerte Nuu̱ ya ñethi coman mi alfalfa.
ga thehe ya hetäñethi. Las medicinas 4. dejar en libertad (al prisionero) Pret. bi
para la tos tienen olor fuerte. Véase hete, hye̱gi Act. indet. the̱gi Sinón. 1 y 2:
ñethi tsogi; 3: tho̱ge
hetärefinu (hétáréfínu, hětáréfínu) s he̱tho, he̱tho nada más lo abandona
alcohol fuerte Ko ra hetärefinu tsaya ra he̱hni (hé̱hni) vt 1. rajar (nopal) Pa tä xá
ji, ya hinda sigi dä bo̱ni. Con el alcohol ñho ra xätä ha ra doyo, dí he̱hni me̱to.
fuerte se para la hemorraga, ya no sigue Para que se cueza bien el nopal chico en el
saliendo sangre. Sinón. hetadehe, comal lo rajo primero.
hetätsibidehe Véase hete, refinu 2. abrir (carne) Na xe̱ni ra ngo̱ himi ne
hetätafi (hétátáfi, hětátáfi) s aguamiel dä dä, mäna xá ñho dá he̱hni pa bi dä.
picoso Ra hetätafi geä ra hoga tafi. El Un pedazo de carne no quería cocerse, la
aguamiel picoso es el aguamiel bueno. abrí y se coció.
Véase hete, tafi 3. marcar (rostro) Ra ya jäi pe̱tsi ya
hete (hěte) vi 1. oler asfixiante Ra nzäi ge di he̱hni yá hmi. Algunas
yotañi bi teti, ya bí hete. Los chiles personas tienen la costumbre de marcarse
secos que cocieron huelen tanto que la cara.
asfixian. Pret. bi hye̱hni Act. indet. the̱hni
2. hacerse picoso Nubu̱ ja ra bifi mbo he̱kandäpo (hé̱kándäpo) vi 1. segar alfalfa
ra ngu, di hete. Cuando hay humo Ra Xuua he̱kandäpo ko na ra majuai.
dentro de la casa se hace picoso. Pret. bi Juan está segando alfalfa con una guadaña.
hyete Variante hete 2. segar hierba Yoni na ra ño̱ho̱
heti (héti) vt 1. leer Ya dá jätsi dá heti he̱kandäpo mbo ha ra de̱thä. Allí anda
ra he̱mi. Ya terminé de leer el libro. un hombre cortando hierbas entre las
2. estudiar Bu̱u̱ ya ño̱ho̱ too heti ya plantas de maíz. Pret. dá nhye̱kandäpo
tso̱. Hay hombres que estudian la Véase he̱ki, ndäpo
astronomía. Pret. bi hñeti Act. indet. he̱ki (hě̱ki) vt sesgar (el corte de una tabla o
theti Vocal nasal: hëti la entalladura de un vestimenta) Hingá tsitsi
87 HÑÄHÑU — ESPAÑOL he̱tsi

mänjuäntho rá nthe̱ki ra xithe̱, gá he̱ki. ga u̱tsua ha ra tsenju̱. Voy a picar los


No hiciste recto el corte de la tabla, lo nopales para echarlos en la olla de frijoles.
sesgaste. Pret. bi hye̱ki Act. indet. the̱ki 2. cortar, lesionar Dá he̱ni mä ua ko na
Sinón. hye̱he̱ ra njuando. Me corté el pie con una
he̱ki (hé̱ki) vt 1. cortar (madera, tela) piedra filosa. Pret. bi hye̱ni Act. indet.
Habu̱ ndí yo ra be̱fi ndí he̱ki ya za ko the̱ni Sinón. 2: he̱ki
na ra the̱ki mi ja yá tsi. Donde yo he̱nthe (hé̱nthe) vi cortar surco, rayar
andaba trabajando cortaba palos con una surco, surcar Dí he̱nthe nubye̱ ja ra xaha,
sierra que tiene dientes. pa ga mpoti. Estoy surcando ahora que
2. lesionar (causando herida) Dá he̱ki mä hay humedad, para sembrar. Pret. dá
ñähmu habu̱ dá thonti nubu̱ dá tagi. nhye̱nthe Sinón. he̱käthe, hengäthe Véase
Me lesioné la rodilla cuando me la golpeé he̱ni, the
a la hora que me caí. hye̱nthe s surcador
3. segar (como zacate o alfalfa) he̱nza (hé̱nza) vi cortar palos Mä ku bí
Pret. bi hye̱ki Act. indet. the̱ki Sinón. 1: he̱nza pa dä hyoki ra thehñä. Mi
tse̱ki, he̱mi, xa; 2: tse̱ni hermano está cortando palos para hacer
he̱mi (hé̱mi) vt 1. cortar (tela con tijera, carbón. Pret. dá nhye̱nza Sinón. tse̱kaza,
tablas con sierra o lámina con algún tse̱za, tse̱nza Véase he̱ki, za
instrumento) Ra ue̱di he̱mi ya dutu pa dä the̱nza s cortado de madera
ue̱ti. La costurera corta la tela para he̱pu̱ (he̱pu̱) vt 1. dejar Tu̱, he̱pu̱ hmä ya
coserla. fani dä ñuni. Hijo, ahí déjalo mientras
2. señalar (maguey, limpiando las espinas de pastan los caballos.
las pencas por el lado que se va a quebrar) 2. abandonar Bu̱ ri däme hutsa
Ya uadayu̱, mä ga he̱mi mentra ga hä ntsomu̱i, he̱pu̱; ya ogi tse̱tuäbi mäna.
ra te̱thuí pa ga e̱gi. Voy a señalar Si tu esposo te da mala vida, abandónalo
aquellos magueyes mientras traigo el ahí; ya no lo soportes más. Pret. bi
quebrador para quebrarlos. Pret. bi hye̱pu̱ Act. indet. the̱pu̱ Sinón. tsopu̱
hye̱mi Act. indet. the̱mi Sinón. 1: he̱ki; Véase he̱gi, pu̱
2: señä he̱ti (hé̱ti) vt 1. cortar (lechuguilla,
he̱mi (hé̱mi) s 1. papel (hoja, cuaderno, junquillo) Ga xudi nihi dí he̱ti ra tsu̱ta
documento) Po̱de dri hmuntsi ndunthi ya ha ra to̱ho̱. En las mañanas, temprano,
to̱te pa di thoki ra he̱mi. Creo que corto la lechuguilla en el cerro.
recogen varias cosas para fabricar papel. 2. marcar (el resorte de la cintura del
2. libro Sinón. 2: mfistofo calzoncillo o el mecate en la pata trasera del
ra he̱mi ga thehñä papel carbón puerco) Ha rá yu̱ga ra tsu̱di xa he̱ti ra
rá he̱mi ra hai documento del terreno, nthähi. En el pescuezo del puerco se ha
escritura del terreno marcado el mecate. Pret. bi hye̱ti Act.
he̱mi ga mbo̱ho̱ (hé̱mi ga mbó̱ho̱) acta de indet. the̱ti Sinón. 2: otsi
nacimiento, boleta de nacimiento Mä tu̱ ya he̱the (hé̱the) s agua xoquiaque (reg.), agua
dá hämpa rá he̱mi ga mbo̱ho̱. Ya le saqué picosa Ra dehe ga pe̱ni ngu ra he̱the. El
la boleta de nacimiento a mi hijo. agua de tepache es agua picosa. Véase he̱ti,
Sinón. he̱mi ga tsu̱tfi dehe
he̱mi mämporta (hé̱mi mä́mpórta) he̱tsi (hě̱tsi) 1. vt segar (alfalfa, zacate,
credencial Ra he̱mi mämporta, geä pa gi etc.) Ya he̱tsi mäntä bi he̱tsi ya hogä
mä mäjuani ri thuhu ne habu̱ grá ndäpo. Los segadores segaron rápido la
mengu. La credencial es para comprobar la alfalfa.
verdad de tu nombre y de dónde eres. 2. vt cortar (pencas de maguey, nopal,
Sinón. he̱mi majuäni hierbas, espinas, etc.) Bá he̱tsi ra ya
he̱ni (hě̱ni) vt 1. cortar, picar (chile verde, banäuada pa ra thumngo̱. Vé a cortar
cebolla, jitomate) Mä ga he̱ni ya xätä pa unas pencas de maguey enjutadas para la
barbacoa.
he̱xki HÑÄHÑU — ESPAÑOL 88

3. s segador Natho ra he̱tsi dá tsu̱di están vociferando las personas; creo que
Encontré un segador nada más. Pret. bi porque ya están borrachas.
he̱tsi, bi hye̱tsi Act. indet. the̱tsi 3. vi oír tintineo (del oído) ¡A! bí hi na
Sinón. 1: xa; 2: he̱ki: 3: nxa, nxatsi mä gu, ua too bí bengi o bí tsangi.
he̱xki (hě̱xki) vi inundarse, arrasarse Ko ¡Ah! oigo el tintineo en uno de mis oídos. A
ra tso̱ho̱ ga dehe de ra däye, bi he̱xki lo mejor alguien se está acordando de mí o
gatho ya nthaki ga boti. Con la venida me está maldiciendo.
de agua por el aguacero se inundaron todos 4. s murmullo Ya mäñhebu̱ ñä ra ya
los bordos que son de sembradío. Pret. bi jäi, di nto̱de ra hi. Ya hace rato que
he̱xki Sinón. ñudi Véase haxki habla la gente; se oye el murmullo.
he̱ti (hé̱ti) vi tener mal sabor, tener sabor 5. s el murmurar Di nto̱de rá hi ra
picoso Tenä ge ra bo nubu̱ mä dä thu ndähi ha rá ndehe ra to̱ho̱. Se oye el
mäthoni hindra yu̱nti pa hinda he̱ti. murmurar del aire en la cumbre del cerro.
Dicen que cuando va a hornearse el quiote Pret. bi nhyi
hay que procurar no golpearlo para que no higante (hígánte) s gigante (árbol) Tenä
tenga mal sabor. Pret. bi he̱ti, hye̱ti ge ra higante ra ñethi thote pa ra jäi.
he̱ti (hé̱ti) vt 1. marcar (señal para guía) Dicen que el gigante es veneno para la
Xuua, he̱ti me̱to nuä ra bo̱jä, pa dä za gente. Sinón. märijuana, hetä ndäpo
gi fu̱di gi hye̱ki. Juan, marca primero el hinä (hínä) adv no Hinä, ya hinga yo ra
comienzo de ese metal, para que lo puedas be̱fiä, ngeä hindí ho. No, ya no sigo en
empezar a cortar. ese trabajo porque no me gusta.
2. marcar (cuerpo) Ra liga de rá ze̱xjo ra Variante ínä
bätsi di he̱ti rá hñu̱ti. El resorte del hindi japi no le hace
calzón del niño le marca la cintura. Pret. hinhyabu̱ (hínhyǎbu̱) adv en ningún lado,
bi hye̱ti Act. indet. the̱ti Sinón. 2: en ninguna parte Stá ño habu̱raza dá
ngu̱ti Véase he̱ti honi nuä ra mboni, pe hinhyabu̱ dí
he̱tsi (hé̱tsi) vt 1. despuntar, cortar (la tsu̱di. He andado por dondequiera
punta de algo) Mä ga he̱tsi yá tsä yá buscando ese animal, pero en ninguna parte
ndäni nuni ra ndämfri; ntse̱ xá ntsä. lo he localizado.
Voy a despuntarle los cuernos a esa res; hinhyamu̱ (hinhyǎmu̱) adv nunca, jamás
están muy puntiagudos. Variante inhyamu̱
2. rasar con rasero Mäpaya too pathä o hinte (hínte) pron nada, ninguna cosa
paju̱ he̱tsi ya huada ko ra nthe̱tsi. En Hinte dí honi. No necesito nada. Véase
este tiempo los que venden maíz o frijol hinä, te
rasan sus cuartillos con el rasero. hinto (hínto) pron nadie, ninguna persona
3. pelar (tuna con cuchillo sin desprenderla Hinto bi ma ra hmuntsi. Nadie asistió a la
de la mata) To̱hni ra ya kähä xi reunión. Véase hinä, too
mähotho, mä ga he̱tsi ra ga tsi. Hay hintsu̱ (híntsu̱) adv no mucho, no bien
ahí unas tunas muy bonitas; voy a pelar Nuga hintsu̱ dí pädi ra tofo, ngeä histá
unas para comérmelas. Pret. bi hye̱tsi xampäte. Yo no sé escribir muy bien
Act. indet. the̱tsi Sinón. 1: he̱ki; 3: xonti porque no he estado en la escuela. Sinón. 1:
hi (hi) vi bañar Ogi xoki ra gosthi nthi, tsu̱tho
ge dí hi. No abras la puerta del baño hiti (hiti) vt 1. bañar Ya dí hiti ra bätsi pa
porque me estoy bañando. Pret. dá nhyi ga tsitsi tai. Ya estoy bañando al niño para
Sinón. nxaha llevarlo al centro.
thi s baño 2. lavar la cabeza Dá hiti mä ñäxu,
hi (hǐ, hí) 1. vi murmurar Nto̱de di hi ra ngeä mä ga ñäxi. Me lavé la cabeza,
dehe ha ra däthe. Se oye que el agua porque me voy a cortar el pelo. Act. indet.
murmura en el río. thiti Sinón. 1: xati; 2: xu̱ñä
2. vi vociferar Nuni ha ra ngo di hi ya
jäi, po̱de ngeä ya di ti. Allá en la fiesta
89 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hmäki

hmafi (hmafi) s 1. grito, aullido Bi do̱ge ngätsi. Aquella primera nuera es más
na ra hmafi na ra jäi ha ra ñäntho̱. estimada que la última. Véase mädi
Soltó un grito una persona en la cumbre de hmähä (hmä̌hä) adv 1. Indica algo que
la montaña. hubiera pasado. Stá raa hmähä. Te lo
2. canto, rebuzno, relincho Ya jäi ya xa hubiera dado. Ke stá hanhmähä. Siquiera
hñakmeya ge rá mu̱di hmafi ra boxi hubiera yo logrado verlo. Ga ne hmähä
geä ngu ne̱tamära nxui. Las personas besthobye̱. Quisiera que fuera hoy. Bu̱ di
saben, por experiencia, que el primer tadi ri tixu hmä, ya xká thäti. Si
canto del gallo es como a las once de la hubieran pedido a tu hija, la hubieras
noche. casado ya.
3. bramido, balido Nandi to̱de rá 2. Indica que no se logró hacer, o que se
hmafi ra ndehe denda yabu̱. Hay logró con dificultad. Ya xa du nuä too mi
ocasiones en que se oye el bramido de la honga ra zi bätsi pa xa hyo hmähä. Ya
mar a larga distancia. murieron los que querían matar al niño
4. silbido Xi nto̱de ntse̱di rá hmafi ra (pero no lograron matarlo) . Dá hanhmä.
nju̱mbo̱jä. Se oye fuerte el silbido del Sí, logré verlo.
tren. Véase mafi 3. Indica algo que era (pero ya no es). Mä
hmahni (hmáhni) s discusión Ha ra me̱ti hmähä. Era mío.
hmuntsi bi nja ra hmahni. En la 4. Se usa con el imperativo para animar a
asamblea hubo discusión. Sinón. hmati hacer algo. Mentä dí ñhoki, hete hmähä
Véase mati yá dutu ri ku. Mientras me preparo,
hmahni [Act. indet. de mahni] gritar Nubu̱ ponle la ropa a tu hermano. Variante hmä
di tuhni ya jäi di hmahni na ngu mäna. hmähni (hmä̌hni) vi cuajar (cosa que al
Cuando se pelean las personas profieren estar caliente por el fuego es líquida y al
palabras injuriosas unas contra otras. enfriarse se solidifica) Ra nde̱ga nubu̱ xá
hmaxni (hmáxni) s gritería, vocería Nuni pa di ndehe; me̱fa dä käni, di hmähni.
ha ra ngo rá hmaxni ya jäi di nto̱de La manteca cuando está caliente, es líquida;
dende yabu̱. Allá, en la fiesta, la gritería de después de que se enfría, se cuaja.
la gente se escucha desde lejos. Sinón. megi
Sinón. mahni Véase hmafi hmäi (hmäi) vt regar (para apagar el polvo)
hmaya [Variante de hmäya] fiesta, paseo Hmäi tsu̱ ra dehe ha ra batha pa dä
hmati [Act. indet. de mati] llamar huexa tsu̱ ra fonthai. Riega un poco de
hmati (hmáti) s 1. amonestación Bi agua en el patio para se calme un poco el
to̱tua na ra hmati gatho nuu̱ hingya polvo. Sinón. kuasti
yo̱te. Les hicieron una amonestación a hmänthe s regada de agua
todos los que no obedecen. hmäi (hmäi) vi 1. temblar Ja getuu̱ di
2. invitación Bi tumba ra hmati to dä hmäi ra hai habu̱ raza po ra mbimhai.
ne dä ma ra nteni. Le dieron la Seguido tiembla la tierra en distintas partes.
invitación a todos los que quieran ir a 2. estremecerse Asta ngu di hmäi ra hai
presenciar el juego. nubu̱ tho ya mu̱mi. Hasta como que se
3. aviso Bi tunga ra hmati pa gatho dä estremece la tierra a la hora que estallan
ma ha ra hmuntsi. Dieron el aviso para la dinamita. Sinón. bi
que todos asistan a la reunión. hmäkatu̱ (hmä́kátu̱) s hijo amado Nuu̱
Variante hmáti Sinón. tsofo Véase mati gatho mä tu̱ dí pe̱tsi, natho mä
hmatsi (hmátsi) vi extender, emparejar hmäkatu̱. De todos los hijos que tengo,
hmä [Act. indet. de mä] decir uno solo es mi hijo amado. Véase hmädi,
hmädi [Act. indet. de mädi] apreciar tu̱
hmädi (hmä́di) s persona o cosa estimada hmäki (hmä̌ki) vi resistirse, alterarse
Nuni ra mu̱di tsihue̱ go ra hmädi ke ra (persona o animal) Ya nsu hnini mi zi na
ra jäi pa dä zixa fadi, pe xi mrí hmäki.
hmäki HÑÄHÑU — ESPAÑOL 90

Los policías traían a una persona para ngo̱btsu̱di. A mí me gusta el cuero


aprisionarla, pero ¡cómo se resistía! sancochado del puerco.
Sinón. huäki hmäni (hmä́ni) vt 1. mover (casa, árbol,
hmäki [Act. indet. de mäki] apartar hierba o una piedra grande) Nuni ra do dí
hmäki (hmä́ki) vt 1. mover (la cabeza en ne ga ku̱tsi, pe ni xi hmäni ko ra bu̱hu̱.
señal de asentimento o negación) Nuni ra Quiero arrancar aquella piedra, pero no la
bätsi pa dä ñenä hä o hinä, nso̱ka hmäki muevo ni con la barreta.
rá ñäxu. Aquel niño mueve la cabeza, para 2. lastimar (herida) Dá hmäni mä ua
decir sí o no. habu̱ stá he̱ki, bestho bi mbanji. Me
2. sacudir (la cabeza un animal que está lastimé el pie en donde me corté, luego
inquieto) Nuni ra mboni di hmäki rá sangró. Sinón. äni
ñä; hingi hotho ga xoti. Aquel animal hmänthe (hmä́nthe) 1. vi regar agua
sacude la cabeza; no se deja desatar. Hmänthe pa hinda nju̱xa ra fonthai
3. enfriar (líquido, meneando con una nubye̱ xkí mpaxi. Riega agua para que no
cuchara o vaciando de un recipiente a otro) se levante el polvo cuando barras.
Mä ga hmäki mä bothe; ntse̱ xá pa. 2. s regada de agua (en el suelo),
Voy a enfriar mi café; está muy caliente. persona que riega agua en el suelo Ha ra
Sinón. huäki ngusadi ya ja ra hmänthe pa dä nja ra
hmämbate (hmä́mbáte) s acusación, baxi. En la escuela ya se hace la regada
denuncia Nuu̱ ya jäi hingi tsaya ra de agua para que hagan el aseo. Véase
hmämbate, di hmämbi na ngu mäna. hmäi, dehe
Esas personas no descansan de sus hmäte (hmäte) s 1. amor Ya nänä xi ja yá
acusaciones; se acusan unas a otras. Véase hmäte ko yá tu̱. Las madres les tienen
mämbi mucho amor a sus hijos.
hmämhai (hmämhai) s temblor de tierra, 2. favor ¡Ra matajuä nuni ra zi jäi bi
terremoto Jabu̱ mära ya hnini mära ya yo̱tka ra hmäte! ¡Qué buena es aquella
hai xa nja ya hmämhai xi ntse̱di. Hay persona que me hizo el favor! Véase mädi,
naciones a las que les han afectado -te
terremotos muy fuertes. Sinón. mbimhai, hmäti (hmäti) vt asar (cubierto en comal o
mbihai Véase hai sartén con el vapor del jugo de la misma cosa)
hmända (hmä́nda) s 1. ley, autoridad, Dí hmäti ya do̱mxu o ya kani ha ra
mando doyo pa dä däui rá ngi. Aso la flor de
2. mandamiento calabaza o quelite en el comal; para que se
hmända [Act. indet. de mända] mandar cueza con el mismo jugo.
hmända se̱he̱ (hmä́nda sě̱he̱) independencia hmäya (hmäya, hmaya) s 1. fiesta, baile
Jau̱ ya hnini pe̱tsi yá hmända se̱he̱. Hay Stá hastähä ha ra hmäya, ni tsu̱ stá ähä.
naciones que tienen su independencia. Me he desvelado en la fiesta, no he dormido
Sinón. tsu̱tfi se̱he̱ nada.
hmängdo (hmängdo) s huevo tibio Tenä 2. paseo Mä ku ko rá be̱hñä bi ma ra
ge too dä zi ra hmängdo, xi ku̱ ra nzaki. hmäya yabu̱. Mi hermano y su esposa se
Dicen que quien toma huevos tibios fueron lejos, a un paseo. Sinón. 2: pasia
adquieren mucha substancia. Véase mäya
Sinón. pangmädo Véase mädo, hmängi ñenga ya hmäya anda en brama
hmängi (hmängi) s adj 1. medio cocido (animal)
(carne) Ra ya jäi di ho ra hmängä ngo̱. hmätsi (hmä́tsi) vt 1. sacudir Hmätsi ya
A algunas personas les gusta la carne medio dutu; xibu̱ te di o. Sacuda la ropa, porque
cocida. a lo mejor tiene algo.
2. tibio Dá tsi na ra mädo ra hmängi, 2. tirar poco a poco, regar (alfalfa)
ngeä tenä ge ra nzaki. Comí un huevo Hmätsi ra hogä ndäpo pa hinda
tibio, porque dicen que es nutritivo. kasti. Extiende la alfalfa para que no se
3. sancochado Nuga dí ho ra hmängi ga queme. Véase hmä
91 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hmihi

hme (hme, hmě) s tortilla Xahmä dä uadi la planta del pie semejante a la de un niño.
ya hme ya me̱fi, ngubu̱ tsu̱tho. Ojalá Variante hmengua Sinón. nxingua Véase
que les alcancen las tortillas a los peones; hme, ua
como que son pocas. Vocal nasal: hmë hmeya (hměya) 1. s señal, marca (que se le
hangahme s pedazo de tortilla, pone al ganado en alguna de las orejas) Rá
migaja de tortilla hmeya nuni ra mboni, hingi nthe̱xuí ko
haxhme s tortilla de ayer nuu̱ mä me̱tihu̱ . La señal de aquel animal
inahme s tortilla neja o tortilla no coincide con la de los nuestros.
pasada de cal 2. vt señalar, marcar Ya dá hmeya
ixkahme s tortilla agria gatho mä mboni. Ya marqué a todos
mahme s vendedor de tortilla mis animales. Sinón. 1: señä; 2: meya
mahme s tortilla larga Véase meya
ndähme s tortilla bien cocida hmi (hmí, hmǐ) s cara Ra nänä xu̱kuí rá
ntahme s pedida de tortilla hmi ra bätsi pa dä ma ra ngusadi. La
nthähme s traída de tortilla mamá les está lavando la cara a los niños
nzätahme s tortilla quemada antes de que se vayan a la escuela.
ñähme s tortilla cruda ja rá hmi está esquinado (piedra), tiene
pahme s tortilla caliente; tortillería una cara plana
pikhme s tortilla gorda, tortilla gruesa hnutua rá hmi lo atiende con esmero
se̱hme s tortilla despedazada hmibojä (hmíbojä̌) 1. s acción de pedir
se̱thme s tortilla remojada en dinero prestado Ra Xuua bi ma ra
pedazos hmibojä, pa dä yo̱the rá be̱hñä. Juan
tse̱hme s tortilla fría fue a pedir dinero prestado para curar su
tsushme, tsutahme s tortilla tostada esposa. Véase mihi, bojä Ko mä hñojäi dá
xe̱hme s pedazo de tortilla fu̱di ra hmibjä, ha dá kohi nsi ra bojä.
xihme s tortilla delgada; tortilla Por muy buena gente comencé la costumbre
ancha de prestar dinero y después me quedé sin
xikhme tortilla ancha nada.
yahme s pedidor de tortilla 2. s prestamista (dinero) Nuni ra
yo̱khme s tortilla seca mbo̱ho̱ go ra hmibojäni. Aquel señor es
hmehño [Variante de mehyo] riñón prestamista de dinero.
hmeju̱ (hméju̱ ) s empanada de frijol, 3. vi prestar dinero Ya pe̱tsi ya zänä
tlacoyo de frijol Mä hme dí hñä ya hmeju̱, ndí hmibojä ha hinxa jutki. Hace varios
pa ho̱nse̱ ga pati. Las tortillas que traigo meses que presté dinero y no me han
son empanadas de frijol para calentar nada pagado. Variante mhibjä Véase hmi, bojä
más. Véase hme, ju̱ hmihi (hmihi, hmǐhi) vt 1. prestar Nuga dí
hmemxa (hmémxa) s gorditas de elotes con hmi ra bojä, pe dí adi dä däha. Yo presto
piloncillo Tata je̱ya mä nänä hoki ya dinero, pero pido intereses.
hmemxa. Mi mamá hace gorditas de elotes 2. alquilar Ra Xuua di hmi rá nte̱i, pe
con piloncillo cada año. Véase hme, mänxa di ntähä xá mädi. Juan alquila su yunta,
hmengua [Variante de hmeua] planta del pero cobra caro. Véase mihi, hmipabi
pie hmikagi préstamelo
hmetho (hmetho) s paz Mähotho na ra hmipabi préstaselo
hnini habu̱ ja ra hmetho; otho ra tuhni ni hmihi (hmíhi) s cosa prestada Nuni ra
ra ntu̱tsate. Es bonito un país donde hay yotsanza bo̱jä hingi tsa ga hmii, ngeä
paz; no hay pleitos ni odios. hinga mä me̱ti, ra hmihi. Esa bicicleta no
ko ra hmetho en paz, pacíficamente; te la puedo prestar porque no es mía, es
con prudencia prestada. Véase mihi
hmeua (hměua) s planta del pie Bu̱i ra hmihi (hmǐhi) s agarradera, mango Gatho
ya zuue pe̱tsi rá hmeua ngu rá me̱ti na ya pe̱fi ja yá hmihi pa dä hñä ra me̱fi.
ra tu̱bätsi. Hay ciertos animales que tienen Toda herramienta tiene agarradera para que
hmihi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 92

la empuñe el trabajador. Sinón. ua Véase nze̱njua. Las personas se estrechan las


mihi manos cuando se saludan.
hmihi [Act. indet. de mihi] pedir prestado; hmiti (hmiti) s apretón Nubu̱ dá
capturar nze̱nguabe mä ku bi raka ra ya hmiti
hmikate (hmíkáte) s prestamista, persona ko ra nthu̱fi. Cuando saludé a mi hermano,
que presta Nuni ra ño̱ho̱, xi ra hmikate, me dio unos apretones con el abrazo.
hmi hängu te dä hmipi. Ese hombre es Sinón. 1: ntsitsi; 2: tsitsi Véase miti
prestamista; presta a todos los que le piden hmiti [Act. indet. de miti] apretar, oprimir
prestado. Bi hmiti nuä ra ño̱ho̱ pa hinda ñäni.
hmimte̱i (hmímte̱i) vi prestar yuntas Ra Apretaron a ese hombre para que no se
Xuua ko ra Beto di hmimte̱i, pa nihi moviera.
juadi ya be̱fi. Juan y Beto se prestan sus hmu (hmǔ) s patrón Ra hmu mäthoni dä
yuntas mutuamente para hacer sus trabajos ramänu ra be̱go, hinda go̱nduäbi ra
más rapidamente. Véase hmipi, nte̱i mfatsi ri ñepabi. El patrón necesita darle
hmimza (hmímza) vi prestar madera garantías al obrero; no negarle los derechos
Nuyu̱ yoho ya gädo, koñä di nku, di que le corresponden.
hmimza, pa hoka ya ngu. Aquellos dos hmundo (hmundo, hmǔndo) s 1. montón
albañiles, como son hermanos, se prestan la de piedras Hmundo tembi habu̱ xa
madera para hacer casas. Véase hmipi, za mundo ya do. Montón de piedras, se le
hminzu̱ (hmǐnzu̱) 1. s nodriza, ama llama a las piedras amontonadas.
Mäthoni na ra hminzu̱ pa ra bätsi ngetho 2. mojonera Ja ya hmundo habu̱ ka mä
rá nänä di hñeni. Es necesario una nodriza hyodi de mä hai. Hay mojoneras donde
para el niño en vista de que su mamá está están los límites de mi terreno. Véase
enferma. mundo
2. vi hacerse nodriza Tenä ge nu ra hmungo̱ (hmúngo̱) s pantorrilla Tenä ge
be̱hnä mi tsu̱ti na ra bätsi hange bi ra keñä tsa nzäntho ha ra hmungo̱.
hminzu̱ pa bi tsu̱tkagi. Se dice que esa Dicen que la víbora siempre muerde en la
mujer ya tenía un hijo pequeño y se hizo pantorrilla. Variante hmúngu̱
nodriza para amamantarme. Sinón. 1: Sinón. fo̱tango̱
nzu̱be̱hñä Véase hmi, nzu̱ hmuni (hmuni) s tablilla, pliegue Rá
hmiptse̱di (hmíptse̱di) 1. s compensación hmuni rá ngo̱de mä tixu dá hokuase̱. La
(de trabajo por trabajo) Nubu̱ ya jäi dri tablilla de la enagua de mi hija la hice yo
mfatsi na ngu mäna ha ra be̱fi ha hindi misma. Véase muhni
ntähä, geä ra hmiptse̱di. Cuando las hmuntsjäi (hmúntsjäi) s grupo de
personas se prestan ayuda unas a otras en el personas Ha ra uädri tai bí bapu̱ na ra
trabajo sin percibir sueldo, eso es hmutsjäi rí ma ha ra tsu̱tbi. En el jardín
compensación de trabajo con trabajo. del centro está un grupo de personas que
2. vi ayudarse en el trabajo Dí van a la presidencia. Variante hmútsjäi
hmiptse̱dibe mä ku. Nos ayudamos Véase hmuntsi, jäi
mutuamente en el trabajo mi hermano y hmuntsi (hmúntsi) s 1. recolección Ya dá
yo. Variante hmímtse̱di juadi ra hmuntsi de nuä xa huega Ajuä
Sinón. mfaxabe̱fi, mfaxbe̱fi Véase de mä boti. Ya acabé la recolección de lo
hmipi, tse̱di que Dios me ha dado en mi siembra.
hmipye̱ (hmipye̱) s apretón de mano 2. reunión, asamblea, aglomeración de
Nubu̱ bi ñete ya me mähuifi ko ra gentes Zu̱ nga gu̱to xudi dä nja ra
hmäte, bi nja ya hmipye̱ ko ya mengu hmuntsi, nä. Dicen que a las nueve de
ua. Cuando se despidieron los del norte de la mañana es la reunión. Sinón. 1: sofo; 2:
los de aquí, con amor, fue con un fuerte hunta Véase muntsi
apretón de manos. Véase mipye̱ hmutsmboni s recolección de
hmipye̱ [Act. indet. de mipye̱] estrechar la animales
mano Ya jäi di hmipye̱ nubu̱ di hmutsdehe s almacén de agua
93 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hnestarihi

hmuntsi [Act. indet. de muntsi] colecionar to̱te zu̱nga hñäto nxui. Van a rifar un
hmunxu (hmúnxu) s patrona Ra hmu bi balón en la escuela y la rifa va a ser a las
zu̱i ra hmunxu, ngeä hixkí uini thoho ocho de la noche. Vocal nasal: hnëhï
ya me̱fi ha ya bi nde. El patrón regañó a la hnei (hnei) s baile, bailable Ya pa ga
patrona porque todavía no le había dado de ngäxa nsadi ya bätsi habu̱raza ja ya hnei
comer a los peones y era ya tarde. ha ya ngusadi. En los días de clausura de
Variante hmúxu Véase hmu, tsu fin de curso de los alumnos, hay bailes en las
hmuthä (hmuthä) s semilla de maíz Ra escuelas por dondequiera. Mä bätsi tapäbi
hmuthä dá poti, hintsu̱ gepu̱ . La semilla na ra he pa dä bo̱ni ha na ra hnei. A mi
de maíz que sembré no está muy buena. hijo le piden el vestuario para salir en un
hnahni (hnahni) s acción de calentarse bailable. Vocal nasal: hnëi Véase nei
(ante una fogata) Tenä ge ko ra hnahni hneki [Act. indet. de neki] formar en fila
hange tsu̱di ra u̱ñä ra jäi. Dicen que por hneki (hnéki) vi 1. amanecer, esclarecer
calentarse le da la gripe a la gente. Bi hneki xá ñho, dá ehe ha mä ngu.
hnani (hnǎni) s acción de ir a aventurar Cuando amaneció bien, me vine de mi casa.
Mä ga ma ra hnani, xahmä ga ma xá 2. asomarse Ya bi hneki ra hyadi ha ra
ñho. Me voy de aventurero; a ver si me va ñäntho̱. Ya se asoma el sol en la cumbre
bien. Véase nani de la montaña.
hnani (hnani) s travesaño Ra hnatsi ya 3. parecer, verse Nuni ra jäi hneki ngu
ra ndäxjua; o stí dotsi nubu̱ gi thogi. El ra hojäi, pe ge ra tsomu̱i. Aquella
travesaño ya es palo podrido, no se vaya a persona parece muy buena, pero es mala.
quebrar cuando pases. Sinón. hnatsi Véase Variante neki
nani hnemi (hnemi) s 1. estribos Yá nthutsi
hnämäñu̱ (hnä́mä́ñu̱) s crítica Ra ya fani, ra pe̱tsi ya hnemi ga bo̱jä ha ra
hnämäñu̱ de na ra jäi, po̱nkua rá kue̱ ga xifri. Unas monturas de caballos tienen
nuä ra jäi too to̱tuí. La crítica de una estribos de fierro y otras de suela.
persona hace enojar a la persona a quien 2. pisadas (guitarra) Ya me̱mda gí handi
critica. Véase ñämäñu̱ pe̱mda ko ya binxähi, ge pätua yá
hnäthä (hnä́thä) s 1. empacho, hnemi. Los músicos que ves que tocan
indigestión Ngubu̱ dí ko̱tsa hnäthä; con sus instrumentos conocen las pisadas.
nzäge koñä ngu dá juadi ra hñuni dá 3. planta del pie Bi mfotsi na ra bini
be̱ni. Como que eructo por empacho; tal ha mä hnemi. Se me introdujo una
vez porque acabando de comer me acosté. espina en la planta del pie. Sinón. 2:
2. empachado Nuni ra metsi, xi ra ntomi, nthomi; 3: nxingua, hmeua
hnäthä, ngeä njatä di ñuni. Aquel niño Véase neti
está empachado porque a cada rato come. hneni (hneni) s hinchazón Rá ua nuni ra
Variante hnäthä Véase näthä jäi ya bi netsi ra hneni habu̱ bi za ra
hnäyo (hnä̌yo) s perro pardo Xi drí ho keñä. El pie de la persona que picó la
nuä ra tu̱ka hnäyo; nubye̱ stí nte gi víbora ya tiene hinchazón. Véase neni
raki. Me gusta ese perrito pardo; ahora que hneñu (hneñu) s viaje, tránsito por
crezca me lo regalas. caminos Nuga hindí bu̱tho; nzäntho
hnäyo tsatyo perros en celos; perro nso̱ka ra hneñu. Yo nunca estoy aquí
pardo o gris nada más; todo el tiempo estoy de viaje.
hnäza (hnäza) s tepozán (árbol) Ra hnäza Véase ñu
ra dänga bai ha xá ntati yá xi. El tepozán hnestarihi (hnestarǐhi) s 1. carrera Ya
es mata grande y sus hojas son cenizas. bätsi ha ra ngusadi mä dä ñenga
hnehi [Act. indet. de nehi] consultar con hnestihi. Los alumnos de la escuela van a
adivino competir en las carreras.
hnehi [Act. indet. de nehi] rifar 2. diarrea (fig.) Ra bätsi tsu̱di ra
hnehi (hnéhi) s rifa Ha ra ngusadi mä dä hnestihi; dä netho di hñeni de rá
hnehi na ra nuni ha ra hnehi mä dä ndehe. El niño tiene diarrea. Es probable
hneti HÑÄHÑU — ESPAÑOL 94

que esté enfermo de la mollera. hnohuí (hnohuí) vt colindar con algo


Variante hnestihi Véase nextihi Sinón. hñodiui
hneti (hnéti) s 1. golpiza con los pies, hnoki [Act. indet. de noki] engordar
tunda a puntapiés Nuni ra jäi bá tumba hnonte s buscador Véase honi, -te
na ra hneti ha ra ngo; xa mi nei ya jäi hno̱ge (hnǒge) s 1. almuerzo que
mäxo̱tse de geä. A esa persona le dieron corresponde al mediodía Mä nänä bi
una golpiza allá en la fiesta; hasta bailaban hñätsi ra hno̱ge pa ya me̱fi. Mi mamá
sobre él. llevó el almuerzo para los peones.
2. pisotón Bi taka na ra hneti ha mä 2. mediada, raspa de magueyes a
ua, bestho bi poti. Me dieron un mediodía Ra tafi ga hno̱ge xá ñu,
pisotón en el pie; luego se me amorató. hinxá ñixi. El aguamiel de la mediada
Véase neti está dulce no está agria. Véase no̱ge
hneti [Act. indet. de neti] atropellar hno̱ni [Act. indet. de no̱ni] hablar de alguien
hneua (hneua) s rastreo, búsqueda de la hno̱ni (hnǒ̱ni) s crítica, difamación Nuu̱
huella Nuni ra jäi hneki ngu yo ra ya jäi nso̱ka ra hno̱ni di ho, ha ge
hneua, nzäge xa be̱di yá mboni. Se ve ñämäñu̱ de yá mikei. A esas personas les
que anda rastreando aquella persona; tal vez gusta la crítica; hablan mal de su prójimo.
ha perdido sus animales. Variante hneua Véase no̱ni
Véase neua hno̱nte s crítica; difamación
hnini (hnǐni) s 1. pueblo, ciudad Ga ne no̱nte s y vt persona que critica;
hmä ga pädi gatho ya hnini ja hangu ra criticar
ximhai. Quisiera conocer todas las hno̱nte (hnó̱nte) s 1. crítica Ra hno̱nte
ciudades que hay en el mundo. hingi ho, ngeä ja fu̱dini ya ntuhni. La
2. estado Ra hnini Ndämxei xi crítica no es buena, porque de allí nacen los
tsamähotho ko ya to̱ho̱ mähotho. El problemas.
estado de Querétaro es muy hermoso con 2. difamación Ko ra hno̱nte tsa dä ma
sus bonitos cerros. fadi ra jäi. Por difamación, la gente
dähni s ciudad grande; capital puede ir a la cárcel.
Rayohnini s Pueblo Nuevo 3. mención Véase no̱ni
tu̱hnini s pueblo pequeño hno̱te (hno̱te) s desobediencia Rá hno̱te
hniñä (hniñä) s satisfacción por alimento ra bätsi hingi ho, ngeä ri te rá ndähi. La
Ra ndämfri hingi tihi dä ño ko ra hniñä. desobediencia del niño no está bien, porque
La res no camina apresuradamente por estar va creciendo su terquedad. Véase no̱te
muy llena. Variante hñiñä Véase niñä hno̱tfi (hno̱tfi, hnǒ̱tfi) s medeo (reg.; la
hnipämfeni (hnǐpámfěni) s 1. orientación raspa del maguey al mediodía) Mä dada xa
Rá hnipämfeni ya nzaya geä pa hanja ra ma ra hno̱tfi. Mi papa se ha ido al medeo.
jäi dä yo̱de. La orientación de los jueces hno̱tse (hnó̱tse) 1. s atracadero, represa
es hacer que la gente obedezca. Hñutsuäbi na rá hno̱tse ra tsanza pa
2. animación Véase nipa ra mfeni hinda ño. Ponle un atracadero al coche
hnogo (hnǒgo) s locura, rabia Rá hnogo para que no camine.
nuni ra jäi, tsa ya do ne ya xito. En su 2. vi detenerse en algo, atrancarse en
locura, de aquella persona muerde piedras y algo Ra tsanza bi ño; himbi za dá
botellas. [Esp.: loco] tsämi, bi hno̱tse ha na ra maye. El
hnoho (hnoho) s 1. gordura Ko rá hnoho coche se movió; no pude detenerlo y fue a
nuni ra jäi menthi di yo. Por la gordura, atrancarse en una roca.
aquella persona está caminando con 3. s sostén Mäthoni dä thutsuäbi ra
ya hno̱tse yá ye̱ ya bai ga ixi pa hinda
dificultad.
uagi. Es necesario ponerle unos sostenes
2. grasa (de animal) Nu rá nziki ra
a los brazos de las matas de durazno para
tsu̱di, ja gehni po̱ni ra nde̱ga. De la
que no se quiebren. Sinón. ntho̱tse Véase
grasa del puerco, de allí sale la manteca.
tho̱tse
Sinón. 1: noho
95 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hñandi

hnumänsu (hnúmä́nsu) s higiene, dinero en sencillo que traigo en la bolsa está


limpieza Yá me̱fi ya ngu ga nto̱the sonando.
humba ntse̱di ya jäi dä nja ra hnumänsu 2. s ruido (de corrientes de agua o lluvia u
ha yá mu̱i. Los empleados de salubridad objetos movidos por el aire) To̱de rá
recomiendan a las personas que practiquen hñahni ya hanxiza nubu̱ thogi na ra
la higiene en sus hogares. Sinón. ntaxki mboni i neti. Se oye el ruido de la
Véase numänsu hojarasca al pasarla algún animal cuando
hnumänsu [Act. indet. de numänsu] pasa. Variante hñaxni Sinón. 1: nzu̱ni; 2:
1. atender con esmero Ja ya hñuni hitho
hustho too dri hnumänsu. Son hñahni (hñahni) 1. vr calentarse (para
señaladas las personas a quienes dan resistir la intensidad del frío) Ntiempo ja ra
atención esmerada en los banquetes. tse̱, rabu̱ dri japi ra tse̱ dä hñahni na.
2. gratificar, agradecer Yá hmu mä tixu En tiempo de frío, hay ocasiones en que su
xi dri hnumänsu ko ya baha po ra hoga intensidad obliga a uno a calentarse.
be̱fi. Los patrones de mi hija le 2. s calentada frente al fuego Randi ko
agradecen su buen trabajo dándole ra hñahni ha ra tsibi, unga ra u̱ñä. Hay
obsequios. ocasiones que por la calentada frente al
hnumäntu̱tsa [Act. indet. de numäntu̱tsa] fuego pega gripe. Véase hahni
ver con desprecio nthahni s calentada
hnumäñu̱ (hnumä́ñu̱) s desprecio a Hñakala (Hñákála) Jacala (cabecera
alguien Ra hnumäñu̱ hingi ho, ngeä tsa municipal) Ja na ra hnini ha ra ñu pa
dä bo̱ho̱ na ra zu̱sta ha rá da nuä ra jäi Ndäthe, hu Hñakala. Hay una ciudad por
tu̱tsa. La acción de ver con desprecio no es el camino a Tamazunchale que se llama
buena, porque le puede salir una perrilla en Jacala. Variante Ñjakala Sinón. Meza,
el ojo a la persona despreciada. Véase nu, u̱ Mäjätsi
hnumäñu̱ [Act. indet. de numäñu̱] ver con hñaki (hñáki) 1. s mugre Rá hñaki nunä
desprecio ra pahni hingi ne dä yo̱ge. La mugre de
hnupämfeni (hnǔpämfěni) s animación esta camisa no se quiere quitar.
Ra hnupämfeni di umba ra johya ra jäi 2. adj mugroso Xi xá hñaki nuyu̱ ya
ne ra humu̱i. La animación alegra a la dutu, hängu di tähmi hingi ne dä bo.
gente y la consuela. Véase nu, mfeni Está muy mugrosa esta ropa; tanto
hnutua rá hmi [Act. indet. de nutua rá hmi] restregarla y no se limpia. Sinón. mbosti
atender con esmero Ra zi mbane hnutua Véase hyaki
rá hmi ko na mohi ra hñuni xi xa hñakmeya tener por experiencia Véase häki,
nto̱tse. Al compadre lo atienden le dan hmeya
esmero, hasta con un plato de comida Hñamfri (Hñamfri) El Encino (pueblo de
colmado. Santiago de Anaya) De gehni Hñamfri ya
hñadi (hñadi) s tizne, hollín Tämbi tsu̱ bi thutsi ra rayo nzaya. Allá, en El
rá hñadi ya tse, xä nzimifi ha ra tsibi. Encino, ya se nombró al nuevo juez.
Quítale un poco de tizne a las ollas que se hñandi (hñandi) 1. s esposo, esposa Mä
han ahumado con el fuego. tu̱ ya bi hyonga rá hñandi. Mi hijo ya
hñaha (hñáha) s exhalación, jadeo Rá buscó esposa.
hñaha nuni ra jäi nu mí yu̱ti ha ra 2. vr verse cara a cara, verse frente a
dehe, asta mi yaki rá ne ha mi no̱ntsi. frente (personas o edificios) Véase handi
El jadeo de aquella persona fue cuando hñandi (hñándi) 1. v rec trabajar a medias
entró en el agua y entonces abría la boca y (tierra, animales, madera, etc.) Mä boti dí
se paraba con las puntas de los pies. hñandi ko mäna, ngeä hingi tsu̱ka ra
hñahni (hñáhni) 1. vi sonar (agua cayendo tse̱di ga pe̱se̱he̱. Trabajo a media de mi
o muchas monedas sonando) Nuyu̱ ya xani siembra con otro, porque no me doy abasto
ga bojä ku̱ ha mä buxa dri hñahni. El para hacerlo solo.
hñane HÑÄHÑU — ESPAÑOL 96

2. s mediero Bu̱i mä hñandi xi pe̱fi xá hñati (hñáti) vr engañarse Nuni ra metsi


ñho ya hai. Tengo mi mediero que di hñati se̱he̱, ngeä kamfribi nuä ra
trabaja muy bien las tierras. Sinón. 1: nxutsi, ha nuä di ñoui mäna. Aquel
dega hñege, nthege; 2: hyandi Véase joven se engaña solo porque cree a esa
handi muchacha, y ella anda con otro. Véase hati
hyandatäxi s cabras a medias hñatui (hñatui) v rec engañarse (para vivir
hyanhuähi s milpa a medias, mediero juntos) Hindí ne hmäha ge mä tixu xä
de milpas hñatuí nuä ra ño̱ho̱, ha geä bi me̱fi. No
unga hñandi vt dar a medias quería que mi hija se engañara con ese
hñane (hñane) s bostezo Rá hñane nuni hombre, y es lo que hizo. Véase hati
ra jäi di yaki gatho rá ne. En su bostezo hñathmi (hñǎthmi) adj pálido Nuni ra
aquella persona abre toda la boca. Véase nxutsi xá hñathmi, po̱de di hñeni.
hane Aquella muchacha está pálida. Creo que está
hñangi [Forma secundaria de hangi] hacerse enferma. Véase hñati, hmi
migajas hñatsi (hñátsi, hñǎtsi) vi 1. volar Ra
hñani (hñáni) 1. vi mirar por todos lados ño̱ho̱ mäyabu̱ mi ne dä hñatsi ngu ya
Gatho ya bätsi dri hñani pa habu̱ xa ma hñaxazuue ha yá hua, ha bi zu̱di ko ra
ra hñaxbo̱jä. Todos los niños están hñaxbo̱jä. Tiempo ha que el hombre quería
mirando hacia donde va el avión. volar como las aves, y lo logró por medio
2. s mirón Sinón. nu̱ti Véase hani del avión.
hñantyä (hñanthyä) 1. v rec carearse, 2. flotar Ha ra ndehe yo ya dänga
confrontarse Nubye̱ mä dä hñanthyä nuu̱ motsa di hñatsi mäñä ra dehe. En el
ya jäi o̱tätuhni. Hoy van a carearse esas mar andan flotando sobre el agua barcos
personas que suscitan pleitos. muy grandes.
2. s careo, confrontamiento Ra 3. revolotear Bí hñaxni ya pada habu̱ bí
hñanthyä mä dä nja zu̱nga re̱ta xudi. be̱nga ra mboni xä du. Están
El careo se va a hacer a las diez de la revoloteando los zopilotes allá donde está
mañana. Sinón. 2: nthanthyä Véase tirado el animal muerto. Sinón. 1: nsani
hanthyä hñaxabo̱jä (hñáxábo̱ jä) s avión,
hñantyo (hñantyo) s tizne de comal Gá aeroplano, helicóptero Ko ya hñaxabo̱jä
nkoxa ya hñadi ko ra hñantyo. Te na hängu yaä dä tso̱ni habu̱ di ma na,
tiznaste con el tizne del comal. ma di yabu̱. Con los aeroplanos en unas
Variante hantyo Véase hñadi, doyo cuantas horas llega uno a donde, va aunque
hñanga (hñanga) s ronquera, ronquedad esté lejos. Variante hñaxbo̱jä Sinón. avio
Ya pe̱tsi hñäto mäpa dí ñobe ra Véase hñatsi, bo̱jä
hñanga. Ya hace ocho días que ando con hñaxni (hñáxni) vi sonar (maíz al moverlo)
ronquera. Variante hñanjä Ra suni bi ne̱pa ra näni, nubu̱ dí äni di
Sinón. njotyu̱ga Véase hyanga hñaxni ra de̱thä. Al nixtamal le faltó cal;
hñastai (hñástai) s el amanecer de un día cuando lo muevo suena el maíz vivo.
de comercio (reg.), el día siguiente del Variante hñahni
tianguis Me̱fa de ra hñastai joo ndunthi hñatsi (hñátsi) 1. s color pálido Xi ra
ra jäi ha otho ra ma. Después del hñatsi nuni rá njäti xa jäti ra ngu. Está
amanecer del día de comercio no hay mucha muy pálido aquel color con que han pintado
gente, y por lo tanto, no hay venta. Véase la casa.
hatsi, tai 2. adj transparente (como cristal o tela)
hñati (hñǎti) adj pálido Nuni ra jäi Nuni ra dutu xá hñatsi koñä hinxá
hnektho hñengaxithu, ngeä xi xá hñati. pidi. Aquella tela es transparente porque
Luego se nota que a aquella persona está no está tupida. Sinón. 1: hyati Véase
enferma de paludismo porque está muy hyatsi
pálida. Sinón. hyati Véase hati
97 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hñängue̱nda

hñä (hñä) s agujero Na ra banjua bi yu̱ti hñäjuai (hñäjuai) s persona que porta
nuni ha rá hñä, nubye̱ mä ga xeti. Un cuchillo Nuni ra jäi ra hñäjuai, tenä ge
conejo se metió allí en ese agujero; ahora ngeä bu̱i yá ntsu̱hu̱. Vi que aquella
voy a escarbar para sacarlo. persona porta cuchillo; dicen que porque
hñä [Forma secundaria de hä] tomar tiene enemigos. Sinón. mfoxjuai Véase hä,
hñä (hñä́) s 1. respiración Dí tsa na ra juai
u̱gi ha mä tiñä, kotka mä hñä. Siento un hñäki [Forma secundaria de häki] quitarse
dolor en el pecho que me quita la hñäkmanza (hñä́kmánza) s persona que
respiración. recoge platos de la mesa Nuä ra nxutsi
2. emanación, olor (de algo enterrado bu̱ i ga be̱go ha rá ngu ra hmu, go geä ra
debajo de la tierra) Tenä ge habu̱ tagi ra ñhäkmanza ha ra mexa. La muchacha que
bojä, nepu̱ dä tantsi, ko nuä rá hñä está de criada en la casa de mi patrón es la
di mveneno ra jäi. Cuentan que donde que recoge los platos de la mesa.
hay dinero enterrado, al escarbar, con la Sinón. hñäkmohi Véase hñäki, manza
emanación se envenena la persona. hñäkmeya [Forma secundaria de häkmeya]
3. vapor Ha ya nsaha habu̱ joti, di darse cuenta
hño̱nthe na ko rá hñä ra dehe. En los hñämäñu̱ (hñä́mä́ñu̱) 1. s deseo de
baños cerrados, se baña uno de sudor por hacerle mal a alguien (por odio o envidia)
el vapor del agua. Nuni ra bale pe̱ska ra hñämäñu̱, di desia
hñädo (hñä́do) s 1. cueva Ha ra to̱ho̱ dá ga nthe̱se̱be, nä. Aquel tipo tiene ganas
handa na ra hñädo. En el cerro vi una de hacerme un mal; dice que desea que nos
cueva. encontremos solos.
2. covacha Ra banjua di nthitsi ha ya 2. [Act. indet. de ñámäñu̱] critican,
hñädo ha ra to̱ho̱. El conejo se esconde hablan mal de alguien Xi hñämäñu̱ de
en las covachas del cerro. Véase hñä, do mä ku ha hindí pädi hänja. Hablan muy
hñäfi (hñä́fi) s 1. desperdicio, sobra Habu̱ mal de mi hermano y no sé por qué. Véase
di ñuni ya bätsi xika hñäfi tsogi. Los ñämäñu̱
niños dejan mucho desperdicio donde hñämbadehe (hñä́mbádéhe) vi arrebatar el
comen. agua Nuyu̱ yoho ya ñunthe di hñämba-
2. bagazo Nubu̱ gi tsi ya ndu̱xyo ogi dehe, ngeä otho ndunthi ra dehe.
näti ri hñäfi haburaza. Cuando comas Aquellos dos regadores se arrebatan el agua,
cañas no tires por dondequiera el bagazo. porque no hay mucha. Sinón. uengadehe
Sinón. 1: mbongi; 2: paxi Véase hämbi, dehe
hñähni (hñä́hni) s 1. averiguación hñämbante̱i (hñä́mbánte̱i) vi arrebatar la
2. vocerío Ya jäi bi ñähni, po̱de di yunta Yá tu̱ nuni ra dada di
tuhni, denda gekua to̱de ra hñähni. hñämbante̱i, ngeä mähye̱gi ra zänä di
Las personas están averiguando, creo que fu̱tsi ya hai. Los hijos de aquel padre se
están peleando; desde aquí se oye el arrebatan la yunta, porque en un mismo mes
vocerío. Sinón. ñähni Véase ñä barbechan sus tierras. Véase hñämbi, nte̱i
hñähñä [Forma secundaria de hähñä] revivir, hñämbändä (hñämbändä) vi arrebatar la
resucitar autoridad Ha mä hnini tata je̱ya di
hñähñu (hñähñu) s lengua de los otomíes, hñämbandä. En mi pueblo cada año se
otomí Variante ñhäñhu Sinón. hñähñä, arrebatan la autoridad unos a otros.
hñäihmu Sinón. uenganzaya Véase hämbi, ndä
hñäi [Forma secundaria de häi] sacar ́
hñämfo̱ (hñämfo̱ ) s español, castellano Ra
hñäihmu (hñäihmǔ) s otomí (el idioma hñämfo̱ xa ntu̱ngi ha mära ya hai de ra
indígena del Mezquital) Ra hñäihmu dá ximhai. El idioma español se ha extendido
pädi de mä nänä y de mä dada. Aprendí por varios países del mundo. Véase ñämfo̱
el otomí de mi madre y de mi padre. hñängue̱nda (hñänguě̱nda) 1. vr aparentar,
Sinón. hñähñu Véase hñäki, hmu parecer Rá hmi nuni ra metsi
hñänoya HÑÄHÑU — ESPAÑOL 98

hñängue̱nda rá hmi na ra nxutsi. La cara hñätonthebe (hñä́tónthebe) adj


de aquel muchacho parece de muchacha. ochocientos Pe̱tsi hñätonthebe yá o̱ni ra
2. vr ser como si fuera Mä tu̱ mädä, go Mänue ha ra njoti. Manuel tiene
geä hñängue̱nda ra dada ha ra ngu. Mi ochocientas gallinas en el corral.
hijo mayor es como si fuera el padre de la hñätäjuä (hñä̌täjuä̌) s 1. milagro Mä
casa. dathi ra hñääjuä xä hatsi te. Es un
3. vr apuntar (cantidad) Nuni ha ra milagro que mi enfermo haya amanecido
de̱nda, hñängue̱nda hangu nuä dí fia. con vida.
Allá en la tienda apuntan cuánto es lo que 2. con trabajo Ya mboni, ra hñätäjuä
me fían. yo ko yá no̱xke. Los animales caminan
4. [imperativo de hängue̱nda] contar con trabajo, por flacos.
(enumerando) Tixu, hñängue̱nda hangu 3. con sacrificio Nuga xi drí ntäki ha ra
ya mboni dí pe̱tsihu̱. Hija, cuenta be̱fi pa ra hñätäjuä dí ñumbe mä
cuántos animales tenemos. Véase bätsi. Yo me maltrato en el trabajo; así,
hängue̱nda con sacrificio me mantengo con mis hijos.
hñänoya (hñä̌noya) s intrigante Nuni ra 4. escasamente, apenas Mä tu̱ di mpe̱fi,
jäi ra hñänoya de ha ra hmuntsi pa ra hnätäjuä uni na nthebe mbe̱xo ra
xiptho mä ntsu̱hu̱ nuä te dí mäñhu̱. nhñätomäpa. Mi hijo que trabaja
Aquel es el intrigante en la junta, y le cuenta escasamante da cien pesos a la semana.
nada más a nuestros enemigos lo que 5. con dificultad Koñä xá mädi
decimos. Véase hä, noya hängutho ra hñätäjuä thogi ra te na.
hñänsoki (hñä̌nsóki) s 1. persona Como está caro todo, con dificultad pasa
encargada de las llaves Ha ra ngusadi bu̱i uno la vida.
na ra hñänsoki, pa xoki ne koti ra 6. por la providencia Xika ntsomu̱i ha
ngusadi. Allá en la escuela hay una ra ximhai, ra hñäjuä tse̱tkahu̱ ra
persona que es la encargada de las llaves memhetsi. Hay tanta maldad en el
para abrir y cerrar la escuela. mundo, que sólo por la providencia del
2. alcaide Ra hñänsoki mi hopa ra Altísimo la soportamos.
yofadi dä ñunguí rá be̱hnä. El alcaide 7. por consideración Mä dada ra hñäjuä
le permitía al reo tomar sus alimentos con raki pa nuä ga tsi. Mi padre me da lo
su esposa. que he de comer por consideración.
3. canalero (reg.) Persona autorizada para 8. quién sabe Mände dá po̱tsua rá he̱mi
repartir agua de riego Mí zo̱ho̱ ra ra Xuua ha ra tsu̱tbi, hñäjuä ua dä gäi
hñänsoki, bi xoka ra dehe pa dá o hina. Ayer le saqué una cita a Juan
ñunthe. Al llegar el canalero, abrió la ante la autoridad, quien sabe si se va a
compuerta y yo regué. Sinón. gänsoki presentar o no. Sinón. ho̱ntajuä Véase
Véase hä, nsoki hñä, Ajuä
hñäspi (hñä́spi, hñä̌spi) s traedor de hñäto (hñä̌to) s 1. varista (reg.), ayudante
lumbre, persona que va a traer lumbre del juez auxiliar Ga domingo thogi ra
Tengi drá hñäspi, ngeä hyastho dí adi ra hñäto, xipi ya jäi dä ma ra mhuntsi.
tsibi ha ya nangu. Me dicen traedor de Los domingos pasa el varista a decirle a la
lumbre, porque diario pido lumbre a los gente que vayan a la reunión.
vecinos. Sinón. yaspi Véase hätsi, tsibi 2. alguacil (policía, judicial) Bi zo̱ho̱ ya
hñäto (hñä́to) adj ocho Dá tai hñäto ya hñäto, mi honi ra hyote. Llegaron los
mboni, pa ga hoki ra thumngo̱. Compré alguaciles; buscaban al asesino. Véase hä,
ocho animales para hacer barbacoa. Véase to
hñu, -to hñäthe (hñä̌the) s persona que acarrea
asta hñäto de aquí a ocho días agua, aguador Ra Xuua go geä ra hñäthe
zu̱nga hñäto a las ocho horas ha ra ngo. Juan es el acarreador de agua
nhñäto octavo en la fiesta. Sinón. denga dehe Véase
hätsi, dehe
99 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hñentho

hñätsi [Forma secundaria de hätsi] llevar hñe (hñě) s espejo Ha ra hñe dí handi
hñätsi (hñä̌tsi) v rec ser semejante a tengu mä hmi. En el espejo veo cómo es
(persona), asemejarse, parecerse Mä bätsi mi cara.
rí hñätsi rá dada. Mi hijo es semejante a hñe (hñě) 1. s vestida (reg.), el vestir
su padre. Dá handa na ra jäi rí hñätsi Mäna xá hñei rá hñe ra nxutsi ke ge ra
na ra mengu mä hai. Vi a una persona tsu̱ntu̱. Es más difícil la vestida de una
que se parece a uno de mi pueblo. muchacha que de un muchacho.
hñätsi (hñä́tsǐ) s dentista Ra hñätsi ya 2. vr vestirse Ha ra hu̱ste gatho ya
bi hñäbga ya tsi otsi. El dentista ya me mendumu̱i xä hñe ga mboi. Donde está
sacó las muelas careadas. Véase hñäki, tsi el cadáver todos los dolientes están
hñätsu̱thuí (hñä́tsu̱thuí) s 1. gobierno (el vestidos de negro. Ya di hñe ra xampäte
que manda), presidente Rá hñätsu̱thuí pa dä ma ra ngusadi. Ya se viste el
Monda bi ma ra ntso̱nte. Fue a visitar al estudiante para que ir a clases. Véase he
gobierno de México. hñeda (hñéda) s anteojos, lentes Ko mä
2. gobernador Rá hñätsu̱thuí Nju̱nthe hñeda mäna dí handi xá ñho. Con mis
bi thäki. Destituyeron al gobernador de anteojos veo mejor. Véase hñe, da
Pachuca. Sinón. ndä Véase hä, tsu̱tbi hñehe [Forma secundaria de hehe] toser
hñäxmänxa (hñä̌xmä́nxa) s asador de hñehe (hñehe) s tos Rá hñehe nuni ra
elote Nuni ra metsi go gehni ra tsu̱ntu̱ ya ngu na ra ndäxjua. La tos de
hñäxmänxa di nuyu̱ ya me̱fi. Aquel aquel muchacho ya es como la de un
muchacho es el asador de elotes de aquellos anciano. Véase hehe
peones. Véase häxi, mänxa hñei (hñei) 1. adj difícil Xá hñei ga ñäni
hñäti (hñä́ti) 1. [Act. indet. de ñä́ti] ra hñeniä. Es difícil sanarme de esa
prometer Mä tu̱, hñäti dä tumbäbi ra enfermedad.
hai. A mi hijo le prometen darle la 2. vt extrañar, echar de menos Ra bätsi
herencia. di hñei rá dada nu bi ma; bi hñeni. El
2. s sacrificio Tenä ge pa dä ñudi ra niño extraña a su papá desde que se fue;
tsondähi mähyoni na ra hñäti. Dicen hasta se ha enfermado. Vocal nasal: hñëi
que para que aparezca el diablo es Sinón. 1: hñetitho; 2: beni, mbeni Véase
necesario un sacrificio. hei
3. s ofrenda Tenä ge yá hñäti ya hñeki [Forma secundaria de heki] agujerar
hu̱ste hingi ho dä tsi. Dicen que no es hñenga bo̱da está enfermo de mal de ojo;
bueno comer las ofrendas de los difuntos. enfermedad de los ojos Sinón. hñenga u̱da
Véase ñäti hñeni (hñeni) 1. vi enfermar Pe̱tsi ya pa
hñe (hñé) s 1. barranca Ha ra hñe Zi dí hñeni ha hingi tsa ga ñäni. Tengo días
Momu yo ra dehe nzäntho. En la de estar enfermo y no he podido sanar.
barranca de Arenalito siempre hay agua. 2. s enfermedad Ya hñeni xá ntsuni,
2. despeñadero Ha ra hñe bí o na ra ngeä hime̱ ñäni ra jäi. Las
bo̱jä xä mpu̱ntsi. En el despeñadero hay enfermedades son peligrosas porque no
un camión volteado. sanan pronto las personas. Vocal nasal:
3. precipicio Mä stá tagi ha ra hñe hñëni
mände nubu̱ dá hemi, ngeä bi ti mä hñentho (hñentho) 1. vi estar enfermo
da. Ayer me iba yo a caer en el precipicio todavía Ra Xuua di hñentho; hinxa ñäni.
cuando me asomé, porque la vista me hizo Juan todavía está enfermo; no se ha
perder el equilibrio. Vocal nasal: hñë aliviado.
Sinón. hño̱mi 2. vt extrañar todavía Ra tu̱ntfani di
hñe (hñé) adj profundo, hondo Xi xá hñe hñentho rá nänä. La vaca chica todavía
ha nuä ra hñe habu̱ bi zo ra bo̱jä bi extraña a la nana.
mpu̱ntsi. Está muy profundo el barranco 3. vi estar vacío Véase hñeni, -tho
donde cayó el carro que se volteó. Vocal hñentho (hñéntho) vi zangolotearse Ya
nasal: hñë mädo dá u̱ti ha ra dehe di hñentho, pe
hñeno̱ni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 100

nuä dä nju̱tsi geä xä zi ra ndähi. Los dä jotsi. El humo es ahogante y no deja


huevos que eché en el agua se zangolotean respirar a nadie. Variante hñěte Véase
nada más; los que flotan son los que han hete, hete
chupado el aire. hñe̱gi (hñé̱gi) adj apestoso, con olor a
hñeno̱ni (hñenǒ̱ni) s 1. gallina enferma orina Rá nguñyo ya yo, xá hñe̱gi. El
Na ra hñeno̱ni xä du mänxui ha ra ähä. corral del ganado menor está apestoso.
Una gallina enferma se murió anoche en Sinón. ntso
donde dormía. hñe̱ki (hñé̱ki) 1. vi segar Nuga dí hñe̱ki
2. enfermedad de gallinas Ra hñeno̱ni bi ko ra uadañä. Yo siego con la guadaña.
dege mä o̱ni, bi hyo. La enfermedad de 2. s segador Véase he̱ki
gallinas mató todas mis gallinas. hñe̱kuí (hñe̱kuí) v rec 1. parecerse a, ser
Sinón. nduni Véase hñeni, o̱ni semejante a Ra Xuua di hñe̱kuí ko rá ku.
hñestä (hñéstä̌) s persona de cabello Juan es parecido a su hermano.
tupido Nuni ra metsi, ra hñestä. Aquel 2. compararse con Iho, ogi hñe̱kuí ya
muchacho es de cabello tupido. Véase stä dänga jäi. Hijo, no te compares con las
hñetitho (hñětitho) vi, s ser difícil, ser personas mayores. Sinón. 1: ngutho; 2:
peligroso Nuä ri dumu̱i gi xikagi xá hñuxhui
hñetitho. El problema que me cuentas es hñe̱ni (hñé̱ni) vi jadear Denda ha mä
difícil. Véase hñei, -ti, -tho be̱fi dá nestihi ngeä uäi, ha dá tso̱ho̱ dí
hñetitho [Forma secundaria de hetitho] ñhe̱ni. Desde mi trabajo corrí porque está
mirar nada más lloviendo, y llegué jadeando. Sinón. tihñä
hñeti (hñeti) s hilandero, hilador Xä hñe̱nthe (hñé̱nthe) s persona que surca,
mani na ra hñeti; heti na tuti ra surcador Ra hñe̱nthe, himbi hogi yá the.
santhe. Ahí va un hilandero hilando un Al surcador no le salieron bien los surcos.
manojo de ixtle. Véase heti Sinón. hye̱nthe Véase he̱ni, the
hñetse (hñětse) vr 1. cubrirse Nui, hñe̱ua (hñě̱ua) s pie desigual Rá hñe̱ua
hñetse pa hindä fanä ya ginue. Tú nuni ra jäi to̱hni ha ra hai. El pie
cúbrete para que no se te acerquen las desigual de aquella persona pisa la tierra en
moscas. punta. Variante hye̱ua Véase hye̱he̱, ua
2. cobijarse Na mä bätsi di hñetse ga hñe̱ti (hñé̱ti) adj 1. picoso Ja na ra
xui y nu mäna di nxaki. Uno de mis uada ya ye̱xuada xá ñu, pe ya dä tsi
niños se cobija en la noche y el otro se ndunthi xá ñhe̱ti. Hay un maguey de
descobija. Sinón. nkomi Véase hetse pencas dulces, pero cuando se come mucho
hñetsi (hñětsi) 1. adj alto Ya to̱ndgu xá es picoso.
hñetsi. Son altas las casas de dos pisos. 2. sabor desagradable Ra sei xä hñe̱ti
2. s altura Rá hñetsi mähetsi, ya bu̱ tati ya detauada. El pulque es de
motho ya te̱ni. La altura del cielo es de sabor desagradable si es de magueyes
miles de metros. Véase hetsi tiernos.
hñetsi (hñétsi) vi flotar Ra bota di po ra hñe̱tsi (hñě̱tsi) adj disparejo, desigual Xá
ndähi hingi ku̱i ha ra dehe; ho̱nse̱ di hñe̱tsi mä stä bá o̱te ra ñäste. El
hñetsi. El cuero conteniendo aire no se peluquero dejó mi cabello disparejo.
hunde en el agua, nada más flota. Tenä ge hñi (hñi) vr bañarse Véase hi
nuä ra jäi di jäti ha ra dehe, ngätsi di Hñiliapa (Hñíliápa) Jiliapan (pueblo de
hñestho. Dicen que la persona que se Pacula) Po Hñiliapa ja ya ati ga fosfora.
ahoga en el agua, después nada más flota. Por Jiliapan hay minas de fósforo.
Vocal nasal: hñëtsi Variante Njiliápa
hñete (hñěte) adj ahogante, acre, picante hñiñä (hñiñä) s la satisfacción, saciedad,
(el olor del humo o del chile quemado) Xá hartadura (por comer) Véase niñä
hñete yá mfonti ya ñi bí teti. Está hñiti (hñiti) v rec bañarse el uno al otro
fuerte el olor de los chiles que están Nuyu̱ yoho ya nxaha di hñiti. Aquellos
tostando. Ra bifi xá hñete ha hinto tsa
101 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hñoya

dos bañistas se bañan el uno al otro. Véase 2. vi ser bien obediente Na mä bätsi xi
hiti mrá tsoyo̱de, pe nubye̱ ya bi
hño (hño) s 1. bien, beneficio Na ra jäi hñogaño̱de. Un hijo mío era muy
dá o̱tua na ra hño ha nuä bi jamädi. Le desobediente pero ahora ya se hizo hijo
hice un bien a una persona y ella me lo bien obediente. Variante hñogayode
agradeció. Véase hoga, o̱de
2. bondad Rá hño Ajuä bu̱i ko ngeke. hñohuí (hñohuí) v rec colindar con Ra hai
Está conmigo la bondad de Dios. Sinón. 1: ra Xuua di hñohuí ra hnini. La tierra de
fabo; 2: hmäte Véase ho Juan colinda con el pueblo. Sinón. nto̱nguí
hño adj 1. bueno Na mä pahni dá tai ya hyodi s lindero
ra mbongi, pe tobye̱ xá ñho. La camisa hñojäi (hñójä́i) 1. s buena gente Ra
que compré ya es usada, pero todavía está hñojäi, geä xá ñho ante Ajuä ne ya jäi.
buena. Ser buena gente es bueno ante Dios y la
2. bien ―Hmu, dá juadi nuä ndí pe̱fi gente.
ha mentä gá tso̱ho̱, ra Xuua mi ñunthe 2. vi convertirse en buena gente Ra
dá faxhmähä. ―Xa hño. ―Patrón, Xuua ya bi hñojäi y mrá tsomu̱i. Juan
terminé lo que estaba haciendo, y ya se convirtió en una buena persona y era
mientras usted llegaba ayudé a Juan, que malo. Sinón. hñogajäi Véase ho, jäi
estaba regando. ―Está bien. hñoki (hñóki) vr 1. arreglarse Ya dí hñoki
xä hñohmä estaría bien ga ma tai. Ya me estoy arreglando para ir
xä hño ra ye̱ tiene capacidad, tiene al centro.
éxito en algún trabajo 2. prepararse Hñoki bu̱, Finä, ga maha
hño [Forma secundaria de ho] equivocarse Monda. Prepárate pues, Rufina, para
hñodu [Forma secundaria de hodu] asesinar irnos a México.
hñogajäi (hñǒgájäi) 1. s bondad Nuua 3. prevenirse Xuua, hñoki, youa ri
ha ra ximhai mäna ndunthi ra ntsomu̱i ntsu̱huí ha ra ngo. Prevente, Juan; aquí
de ge ra hñogajäi. Aquí, en la tierra, es en la fiesta anda tu enemigo.
mucho mayor la maldad que la bondad. 4. alistarse Dí hñoki nubu̱ dí kätsi mä
2. vi convertirse en buena gente Nuä ra ntsu̱be. Cuando visito a mi enemigo me
jäi mrá tsomu̱i ya, bi hñogajäi. Esa alisto. Véase hoki
persona que era mala ya se convirtió en hñomngo̱ [Forma secundaria de hongo̱]
buena persona. Sinón. hñojäi Véase matar animales
hoga, jäi hñose̱ (hñóse̱) vr 1. matarse a sí mismo Ra
hñogamfeni (hñǒgámfěni) 1. vi pensar tsatyo bi zo ra dehe habu̱ himbi za bi
bien, meditar Dá hñogamfeni pa hindá bo̱ni ha bi hñose̱. El perro se cayó en el
ñämäñu̱ nuä dá mä. Primero medité bien agua, donde no podía salir, y así se mató.
lo que iba decir para que no hablara mal la 2. suicidarse Ra me̱tsbojä xkí dekuä yá
gente de mis palabras. bojä ya jäi ha bi hñose̱. El banquero
2. s buen pensamiento, buena idea, había malgastado el dinero de la gente y
buena táctica Tixu, xi ra hñogamfeni, se suicidió.
ogi beni gi nthäti. Hija, sé de buenos hñosko (hñǒsko) vi ponerse josco Ra ya
pensamientos; no pienses en casarte. tu̱ka ndämfri dä mu̱i ko yá xi xá
Véase hoga, mfeni nkasti, ngätsi di hñosko. Algunas vacas
hñogamu̱i (hñǒgámu̱i) s vida feliz, vida chicas nacen con el pelo amarillo, después se
tranquila Tenä ge ra hñogamu̱i di umba ponen joscas. Sinón. me̱tsi
rá nzaki ra ngo̱kei. Dicen que la vida feliz hosko adj josco, hosco
le da vigor al cuerpo. Véase hoga, mui hñote [Forma secundaria de hote] asesinar,
hñogaño̱de (hñǒgáño̱de) 1. s obediencia matar
Rá hñogaño̱de ya me̱fi di umba ra johya hñoya (hñoya) 1. s escasez, pobreza Xi dí
rá hmu. La obediencia de los peones le tho na ra hñoya ga bojä. Estoy pasando
causa alegría al patrón. una pobreza de dinero.
hñoti HÑÄHÑU — ESPAÑOL 102

2. vi hacerse pobre casa regaño si no me dan pronto de comer o


3. vi quedar huérfano Véase hyoya no tengo la ropa limpia. Sinón. tsu̱te
hñoti (hñóti) v rec consolarse el uno al ntho̱thyä s regaño
otro, acariciarse el uno al otro Véase hoti hyo̱thyä s regañón
hño̱hmi (hñǒ̱hmi) adj 1. frondoso Xi xá hño̱tse (hñó̱tse) v rec 1. contagiarse,
hño̱hmi nuä ra dänga bai ga za de echarse algo uno al otro Ya dathi ha ra
Uajaka. Está frondoso el árbol grande de ngu ga nto̱the di hño̱tse ya hñeni. Los
Oaxaca. enfermos en el hospital se contagian las
2. gordo Ra ndämfri dí ratsai xá enfermedades.
hño̱hmi, hinxá no̱xke. La res que te 2. maldecirse Nuyu̱ yoho ya be̱hñä di
vendo está gorda; no está flaca. hño̱tse, ngeä di uengadäme. Aquellas
hño̱hni (hñǒ̱hni) vi hacerse frondoso Ra dos mujeres se maldicen, porque discuten
bai ga igo di hño̱hni. La mata de higo se por el marido. Sinón. ntsani, nte̱ntsäte
hace frondosa. Sinón. hño̱hmi Véase ho̱hni Véase ho̱tse
hño̱me (hñǒ̱me) vi estar de madrastra hño̱xu (hñǒ̱xu) vi convertirse en entenada
(reg.), hacerse madrastra Nuni ra be̱hñä di Nuni ra ra nxutsi di hño̱xu, ngeä rá
hño̱me, ngeä di su yá bätsi rá mu̱di nänä bi hyoni mäna rá däme. Aquella
be̱hñä rá däme. Aquella mujer está de muchacha se conviertió en entenada, porque
madrastra, porque cuida a los hijos de la su mamá buscó otro marido. Véase ho̱xu
primera esposa de su esposo. Véase ho̱me hñu (hñǔ) 1. adj tres Rá hñu ra hunio mä
hño̱mi (hño̱mi) s 1. bajada, descenso ga nthäti. El tres de junio me voy a casar.
Nuä ra bo̱jä dá ehe, nubu̱ mi käi ha ya 2. vi ser tres Mä me̱fi di hñu yo ra
hño̱mi asta ngu mi mpantsi mä xefo. En boti. Mis peones son los tres que andan
el camión que vine, cuando descendía en las en la siembra.
bajadas, como que se me retorcían hasta los 3. adj tres Hñu ya ndämfri dí taki
intestinos. hyastho. Pastoreo tres vacas diario.
2. ladera, declive Naki dá käi ko mä nhñu s tercero
bicicleta ha na ra ñu ra hño̱mi. Una ra nhñuki la tercera vez
vez bajé con mi bicicleta en un camino hñupa s tercer día
que era una ladera. Sinón. 1: ngäi; 2: hñu [Forma secundaria de hu] hornear
me̱mi Véase ho̱mi hñu (hñu) s camote de ciertas plantas,
hño̱ngu [Forma secundaria de ho̱ngu] tronco de agave (con pencas o sin ellas)
construir casa hñudi [Forma secundaria de hudi] sentarse
hño̱nthe (hño̱nthe) vi sudar mucho Nubu̱ hñudmi (hñúdmi) s tres reales (que equivale
dí ñuni xi dí hño̱nthe. Cuando tomo los a treinta y siete centavos y medio) Mäntebu̱
alimentos sudo mucho. Sinón. nxanthe hñudmi ra bojä ya xi mi ndunthi, ngeä
Véase ho̱e, dehe gatho nuä mi thai ga centavo ha ga
hño̱te (hño̱te) vr 1. entremeterse donde ndensentabo. Anteriormente tres reales ya
no conviene Yoho ya jäi mi tuhni, dá era mucho dinero, porque todo se compraba
hño̱te madetho de geu̱ pa dá heke. de a centavo y a de medio centavo. Véase
Estaban peleando dos personas, y me hñu, domi
entremetí para separarlos. hñumngo̱ (hñǔmngo̱) s barbacoyero Ra
2. meterse (en asunto ajeno) Ra Xuua bi Xuua ra hñumngo̱, ngeä ra mathumngo̱.
däkagi ha ra tsu̱tuí, ngeä bi hño̱te ra Juan es barbacoyero, porque es vendedor de
Beto pa bi matsi. Juan me ganó porque barbacoa. Véase hu, ngo̱
se metió Roberto para ayudarle. hñumu̱i (hñúmu̱i) s consolación Ra
Sinón. nthinti, mete, mfoti Véase ho̱te hñumu̱i häki ra dumu̱i. La consolación
hño̱thyä (hñó̱thyä) vi regañar, reprender anula la tristeza. Véase hudi, mu̱i
Dí hño̱thyä ha mä ngu bu̱ himä nihi hñumxui (hñúmxui) s tercera noche Ya ra
tingi o otho mä dutu xá ntaxi. En mi hñumxui dí ñunthe ha hingi tsa ga
103 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hñuki

juadi. Ya es la tercera noche que riego y no hñutsi (hñútsi) v rec ponerse de acuerdo
puedo terminar. Véase hñu, xui Ya jäi di hñutsi pa häni ya hai. Las
hñumäthuhu (hñumä́thǔhu) s persona personas se ponen de acuerdo para
que pone apodos Tengi drá expropiar tierras.
hñumäthuhu, ngeä dí humba yá thuhu, hñutsi [Forma secundaria de hutsi] 1. poner
ya mboni, ya bai za nehe ya jäi. Me (encima)
dicen “persona que pone apodos”, porque le 2. sentar Ra zi tiya bi hñutsi ra
pongo apodos a los animales, los árboles y thuhni. La anciana se sentó sobre el
hasta a las personas. Variante hñumthuhu banco.
Véase humbi, thuhu 3. aumentarse Ya bi hñutsi rá muhuí ra
hñumba thuhu (hñumba thǔhu) ambos se de̱thä. Ya aumentó el precio del maíz.
ponen apodos Ra Xuua ko ra Beto di hñutsi s aumento
hñumba thuhu. Ambos Juan y Roberto, se hñui (hñui) s tenamaxtle, tenamaste (tres
ponen apodos. piedras del fogón) Ya dá honga hñu ya do
hñumbamu̱i (hñumbamu̱i) v rec pa ga hñui. Ya busqué tres piedras para
consolarse Nuyu̱ yoho ya jäi bá po̱ni ha tenamaste. Véase hñu
ra ngu ga nto̱the di hñumbamu̱i. hñuxadi (hñúxádi) 1. vi hacerse tarde Mä
Aquellas dos personas que salieron del me̱fi bi yu̱ti ya bi hñuxadi ha ra be̱fi.
hospital se consuelan la una a la otra. Mis peones entraron ya que se hacía tarde al
hñumthuhu [Variante de hñumäthuhu] trabajo.
persona que pone apodos 2. vi hacerse mediodía Di hñuxadi gi
hñungamboni (hñúngámbóóni) s hänki te ga tsi. Cuando sea el mediodía
pesebre Pancho, hoga na mä me traes de comer.
hñungamboni, pa ya hinga po̱kua ha ra 3. s tarde The̱ ra hñuxadi. Se le hace
hai yá ndäpo mä ndämfri. Pancho, tarde. Sinón. 1: nde; 2: ndemäpa Véase
constrúyeme un pesebre para no tirar en el hutsi, hyadi
suelo la hierba de mis reses. hñuxamfeni (hñúxámfěni) persona mal
Sinón. ntingamboni Véase hñuni, mboni pensada Nuni ra jäi ra hñuxamfeni,
hñuni (hñúni) s 1. alimento Rá hñuni mä ngeä dá embi di mpe̱fi xá ñho, bestho bi
däme ya dá hoki. Ya le hice el alimento a ñengi: ¿ua go nui?. Aquella persona es
mi esposo. mal pensada, porque nada más le dije que
2. comida Ra hñuni di umba rá nzaki ra trabaja bien, luego me dijo: ¿serás tú?
ndoyo. La comida le da fuerzas al Variante hñuxmfeni Véase hñutsi, mfeni
cuerpo. Véase ñuni hñuxuí (hñuxuí) v rec 1. tener relación
hñunthebe (hñúnthebe) adj trescientos Dí sexual (lícita o ilícita), fornicar Tenä ge
tähä hñunthebe mäde mbe̱xo ra pa. hingi ho too dä hñuxuí ya tsobe̱hñä,
Gano trescientos cincuenta pesos al día. ngeä ra di ñheni, nä. Dicen que no es
Véase hñu, nthebe bueno fornicar con las mujeres de mala vida,
hñupa (hñúpa) s tercer día Ata ra hñupa porque dicen que algunas están enfermas.
bi ntagi ra hu̱ste. Se dilataron hasta el 2. igualarse, compararse (reg.) Ra boxi
tercer día para enterrar el cadáver. di hñuxuí nuni ra tani, mä dä be̱di. El
ra hñu paa después de tres días gallo se iguala con aquel guajolote y va a
hñurate (hñúráte) adj sesenta Ra perder. Nuge Xuua, ogi hñuxhuí na ra
ngo̱btsu̱di di mui hñurate mbe̱xo ra be̱hñä, hñuxhuí nari mi ño̱ho̱ui. Oye,
te̱ni. Cuesta sesenta pesos el kilo carne de Juan, no te iguales con una mujer;
puerco. Véase hñu, nate compárate con otro hombre.
hñuratemäre̱ta (hñúrátemäré̱ta) adj Variante hñuxhui
setenta Ha ra hmuntsi bi tso̱ni hñurate hñuki (hñúki) s 1. tres veces Ya ra
ne re̱ta ya jäi. A la junta llegaron setenta hñuki dí pa ha ra ñei dí ño̱the. Ya van
personas. Variante hñuráte ne re̱ta tres veces que voy al doctor a curación.
2. tercera vez Ra hñuki dá ma Monda
hñusfu̱i HÑÄHÑU — ESPAÑOL 104

ya dá pädi dá yo. A la tercera vez que de los tiros se oyó en el cuartel.


fuí a México aprendí a andar allí. Véase Variante hñu̱xhni Sinón. bu̱ Véase hu̱xi
hñu, miki hñu̱thä (hñú̱thä) s sueño pesado ¡Tengu
hñusfu̱i (hñusfu̱i) s persona que ra hñu̱thä! enä bi nja ra mbihai, ha
acostumbra ponerse sombrero Ya jäi hindá tsa. ¡Cómo será mi sueño de pesado!;
mäyabu̱ myá hñusfu̱i. Las personas dicen que hubo temblor y no lo sentí. Véase
antiguas eran personas que se ponían hñu̱, tähä
sombreros. Véase hutsi, fu̱i hñu̱tsi s charro, lazador Véase hu̱tsi
hñutsi [Forma secundaria de hutsi] ho (hǒ, hó) vt 1. gustar (a alguien), agradar
aumentar Ra thumngo̱ xa zi pa, dí ho. Me gusta la
hñu̱ (hñú̱, hñǔ̱) 1. adj pesado Mä ro̱zä ga barbacoa calientita.
thehñä dá ndu pa tai, xmá hñu̱. Estaba 2. querer Dí ho mä tsatyo. Quiero a mi
pesado mi costal de carbón que cargué para perro.
el centro. ho (ho) vi estar bueno Ra de̱thä dá tai
2. s peso Hñurate te̱ni rá hñu̱ mä hingi ho, ra nzime. No está bueno el maíz
ndoyo. Mi peso es sesenta kilos. que compré; está carcomido.
hñu̱fi (hñú̱fi) 1. v rec abrazarse Ya nzu̱pa hogi vi hacerse bueno
di hñu̱fi nehe nubu̱ handi ra jäi xä hoki vt volver bueno, componer
hñu̱fi. Los changos cuando ven a la gente ho (ho) vt matar Dá ho na ra yo mi yo
abrazada, también se abrazan. ha ra huähi. Maté al chivo que andaba en
2. s abrazo Nubu̱ dí nze̱njuahe mä la milpa. Bi tho na ra jäi mände ha ra
mpädi, ga hñu̱fi. Cuando saludo a mis tai. Ayer mataron a una persona en la
conocidos, los saludo con abrazo. Véase plaza. Pret. bi hyo Act. indet. tho
hu̱fi hote vi asesinar
nthu̱fi s abrazo hyote s asesino
hñu̱nti (hñú̱nti) s golpiza con los puños hodu (hódu) vi asesinar Tenä ge ha ra
Hñu̱nthe [Variante de Nju̱nthe] Pachuca xäntho̱ bu̱i ya jäi hodu. Dicen que en la
hñu̱ti (hñu̱ti) s cintura Ra nxutsi xi xá sierra hay personas que asesinan. Véase ho,
ntsu̱ti rá hñu̱ti, ya bu̱i dä dotsi. La du
muchacha tiene una cintura muy delgada; hoga [Variante de hogi] bueno Mä hoga
ya parece que se le quiebra. Variante hñu̱ti nxutsi di hñeni. Mi muchacha buena está
ho̱hnähñu̱ti, ndägahñu̱ti cintura enferma.
gruesa hoga ba (hǒga ba) leche no adulterada
hñu̱xmu̱i (hñu̱xmu̱i) s rugido del hoga be̱fi (hǒga be̱fi) buena obra, buen
estómago Ra bätsi di umba ra hñu̱xmu̱i, trabajo Nu ya dänga bo̱jä hoki ya hoga
po̱de xä dagi rá mu̱i. Al niño le dan be̱fi ngu ya ñuthe o ya ñu. Las
rugidos en el estómago; creo que se le ha máquinas grandes hacen un buen trabajo,
volteado el bazo. Sinón. mbu̱xmu̱i Véase abren canales o caminos.
hñu̱xni, mu̱i hoga da (hǒga da) persona de bonito
hñu̱xni (hñú̱xni) 1. vi rezumbar Asta mi semblante Mä tixu ra hoga da, mä dä
hñu̱xni ya tsu̱to konte bi tumba ya mfe̱i nthäti nihi. Mi hija es de semblante
rá be̱hñä. Hasta rezumbaban las varas con bonito; se va a casar pronto.
que le pegaron a la mujer. hoga do (hǒga do) s piedra preciosa
2. vi silbar, chiflar Bi hñu̱xni na ra hoga du (hǒga du) muerte natural Nuä ra
bo̱znä getbu̱ ha ndí bai. Pasó silbando zi jäi bi du ko na ra hoga du, ha nuä
una bala cerca de donde estaba yo. ndu ra dada bi du ko na ra tsodu. Esa
3. vi zumbar Bi hñu̱xni ya ndo ha ya persona murió de muerte natural, pero
xibo̱jä. Zumbaban los granizos en las aquella persona murió por asesinada.
láminas. hoga ixjua (hǒga ǐxjua) s lengua de vaca
4. s detonación Rá hñu̱xni ya bo̱znä bi (planta comestible de hojas rizadas)
to̱de ha rá ngu ga ñante. La detonación
105 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hoga ñäi

mbänga ixjua lengua de vaca (planta no siete y nos obedecemos el uno al otro; por
comestible que no tiene las hojas eso hay armonía.
rizadas) 2. bienestar Na ra hoga mu̱i dí handi
hoga jäi (hǒga jäi) s 1. buena persona, nubye̱ dí o̱ta ra hño. Desde que hago el
persona amable Mä ku ra hoga jäi, too ra bien siento un bienestar.
za fatsi ha hindi ntähä. Es buena persona 3. paz, tranquilidad Dí bu̱i na ra hoga
mi hermano; ayuda a cualquiera y no cobra. mu̱i, nubye̱ ya hindí ntume mä
2. persona de categoría Rá be̱hñä mä tu̱ mikei. Ahora que ya no peleo con mi
ra hoga jäi. La esposa de mi hijo es de prójimo, vivo en paz.
categoría. hñoga mu̱i s vida feliz, vida
3. dadivoso Xi ra hojäiä; ri bahagi tranquila
ndunthi ya to̱te. Esa persona es muy e ra hoga mu̱i dar buena vida
dadivosa; me obsequia muchas cosas. hoga noxado̱ni (hǒga nǒxádo̱ni) rosa de
Variante hojäi Sinón. 2: taxjäi, ñekei Castilla (rosa enredadera con flor doble,
hñojäi vi convertirse en buena gente mediana y de color crema) Ra hoga
hoga kämiñyo (hǒga kä́míñyo) cardón noxado̱ni, xi ra ñethi pa ra däpa, nä. La
grande (comestible como forraje) Ra hoga Rosa de Castilla es medicinal para la fiebre,
kämiñyo di thisti pa tsi ya ndämfri o ya dicen.
yo. Chamuscan al cardón grande para que hoga noya (hǒga noya) 1. buena palabra,
coman las reses y el ganado menor. buen discurso, buen mensaje Nuä ra jäi
Sinón. kämiñyo, kämyo bi mä na ra hoga noya. Esa persona dio
hoga klase (hǒga klǎse) buena clase Ya un buen mensaje.
baga dí pe̱tsi ya hoga klase, di uni 2. palabra de cortesía Nuu̱ ya noya gí
ndunthi ra ba. Las vacas que tengo son de xiki, ndada, geu̱ ya hoga noya. Las
buena clase, dan mucha leche. palabras que me dices, señor, son palabras
hoga mfeni (hǒga mfěni) 1. prudencia de cortesía.
Nzäntho dí mänga na ra noya ha ra 3. buena noticia Ra nto̱xyabu̱ bi mänga
hmuntsi, pe ko ra hoga mfeni pa hindra ra ya hoga noya mäxudi. En la mañana,
thendgi. En la junta siempre digo una el radio dio unas buenas noticias.
palabra, pero con prudencia, para que no se hoga nsu (hǒga nsu) 1. buena fama Xá hñei
rían de mí. too dä me̱tsi na ra hoga nsu. Es difícil
2. persona prudente, persona cuerda Mä que alguien tenga buena fama.
tu̱ ra hoga mfeni, o̱te se̱he̱ ra hño ha 2. honor Na ra jäi bi ñenä: Ra hoga
ra ntsomu̱i, hinä. Es prudente mi hijo; nsu bí ehe mahetsi. Una persona dijo:
sólo hace el bien y no el mal. El honor viene de lo alto.
3. pensamiento bueno, buena idea Ra 3. puesto elevado Mä tu̱, bi tumba na
nzaya ena ga ño̱tehu̱, geä na ra hoga ra hoga nsu ha ra tsu̱tuí. A mi hijo le
mfeni, pe hindi beñhu̱ njabu̱. Le dieron un puesto elevado en la justicia.
obediencia, dice el juez, es un hoga nto̱de (hǒga nto̱de) 1. buen oído Ko
pensamiento bueno; pero no lo creemos mä hoga nto̱de dí o̱de rá thuhu na ra
así. tsintsu̱, ha rá njohni ra ndähi. Con mis
hñogamfeni vi, s pensar bien; buen buenos oídos escucho el canto de un pájaro
pensamiento y el ruido del aire.
hoga mu (hǒga mǔ) s calabaza de Castilla 2. buena noticia Ra nto̱xyabu̱ bi mänga
Di te ra dängi ra hoga mu, ha ra mäxudi na ra hoga nto̱de, ge mä dä
hatathe̱ni. La calabaza de Castilla, crece gäi ra de̱thä. El radio dio una buena
bastante y es anaranjada. Sinón. jämu noticia en la mañana: que va a bajar el
hoga mu̱i (hǒga mu̱i) s 1. armonía Nuje, precio del maíz. Variante hoga to̱de
dí yotohe ha dí ño̱tehe na ngu mäna, Sinón. 2: hoga noya
hänge ja ra hoga mu̱i. Nosotros somos hoga ñäi (hǒga ñäi) s buen epazote,
mejor epazote (traído del cerro) Ra hoga
hoga ñoi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 106

ñäi xá ku̱hi ko ra ju̱ ntho̱tse, ha nehe ra 3. vi dar (cosecha) Ha ra yotähai di


ñethi pa dä ye̱nga ya matse̱. El buen hogi ra de̱thä. En el temporal se da el
epazote es sabroso con frijoles de olla, y maíz.
además es medicina para desalojar las 4. vt escoger (granos) ―¿Te gí pe̱fi, na
lombrices. Sinón. hoga ñäito̱ho̱, Juanä? ―Dí hogi tsu̱ ra ju̱. ―¿Qué
ñäito̱ho̱ está haciendo, doña Juana? ―Estoy
hoga ñoi (hǒga ñoi) s metoro (reg.), rata escogiendo un poco de frijol. Sinón. 2:
grande Ra hoga ñoi tsi ha rá ngo̱ ngu rá bo̱tse; 3. uni; 4: huahni Véase hoki
ngo̱ ra jua. El metoro se come y su carne es hohuä (hǒhuä) s 1. pescado bueno Ha ra
como la carne del conejo. Sinón. zaxiñoi, pahuä ba ra hohuä. En la pescadería
dänga ñoi, däñoi venden buen pescado.
hoga pa (hǒga pa) día claro, día bueno 2. bagre (dicc. 1956) Véase hoga, huä
Nubu̱ tagi ra ntse̱ ja ra hoga pa. Cuando hojäi [Variante de hoga jäi] buena persona
cae la helada hay día claro. hokangu (hókángǔ) vi construir una casa
hoga sei (hǒga sei) pulque bueno Ra hoga Nuni ra nzo̱ho jäi ya hokangu. Aquella
sei ata yu̱ni ga vinu. El pulque bueno persona forastera está construyendo una
hasta huele a alcohol. casa. Véase hoki, ngu
hoga te̱i (hǒga te̱i) 1. trigo, avena, arroz hoki (hóki) vt 1. componer Ja dí hoki mä
2. pasto bueno Ja rá batha mä ngu, dá ze̱sthi ha ya bi hñuxadi mä be̱fi. Ya me
u̱ta ra hoga te̱i y mädetho dá tsogi na hizo tarde para ir mi trabajo y apenas estoy
ra ñu. Planté pasto bueno en el patio de componiendo mis huaraches.
mi casa y en medio dejé un camino. 2. hacer Ya sta ñepu̱ mä däme dä ñuni
Sinón. 2: mäxo te̱i, dänga te̱i ha ja dí hoki ra hñuni. Ya no tarda en
hoga to̱te (hǒga to̱te) buena obra Ra llegar mi esposo para comer y apenas
nzaya o̱te ya hoga to̱te ha ra hnini, estoy haciendo la comida.
pe ra jäi enä ge pa di ñetsi. El juez 3. construir Ra Xuua bi hyoki mä ngu
hace buenas obras en su pueblo, pero la ga bahi. Juan construyó mi casa de
gente dice que lo hace para presumir. palma. Pret. bi hoki, hyoki Act. indet.
Variante hoga nto̱te thoki
hoga xätä (hǒga xä́tä) nopal fino Ra hoga hyokangu s albañil, constructor de
xätä otho rá mini ha nzäntho ja ra casas
tu̱stä. El nopal fino no tiene espina y hyokatraste s alfarero
siempre es nopal chico. nthoki s compostura, arreglo,
hoga xoto (hǒga xǒto) s acahual Ra hoga hechura
xoto, tsi ra tsu̱di ne ra ndämfri. El hokjä (hǒkjä) s tuna fina Dí pe̱tsi na ra
puerco y la res comen acahual. uästä, rata ra hokjä. Tengo una
hoga ye̱ (hǒga ye̱) buena mano, don plantación de nopal de pura tuna fina.
especial en algun trabajo manual (lit.: buena Sinón. hoga kähä Véase hoga, kähä
mano) Ra ño̱ho̱ä pe̱tsi ra hoga ye̱ pa dä hoksei (hǒksei) s pulque bueno, pulque
ñu̱ta. Ese hombre tiene buena mano para fino Bu̱ too ati ya ñäxuada di hogi na
plantar magueyes. ra hoksei. Si alguien raspa magueyes
hoga yo̱de (hǒga yo̱de) persona obediente sazones se compone un pulque fino de
Di gatho mä tu̱ dí pe̱tsi, ho̱nse̱ na ra calidad. Sinón. hoga sei, ku̱kasei Véase
hoga yo̱de. De todos los hijos que tengo, hoga, sei
nada más uno es obediente. Sinón. yo̱de hoktäxi (hǒktä̌xi) s cabra fina Tenä ge
hoga zofo (hǒga zófo) comprensivo, bu̱ i ya hoktäxi di the̱mi. Dicen que hay
obediente quien ordeñan cabras finas. Véase hoga,
hogi (hogi) 1. vi quedar bueno, salir bien täxi
2. vi mejorar (precio) Nubye̱ hä bi hogi hokxätä (hǒkxä̌tä) s 1. nopal fino
yá mui ya be̱za ga dädimaxi. Hoy sí se 2. nopal bien desarrollado Véase hoga,
mejoró el precio de las cajas de jitomate. xätä
107 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ho̱hmi

hokbo̱tse (hókbo̱tse) vi hacer canasta El toro embiste. Pret. dá nhyote Véase


Ra Xuua hokbo̱tse ha rá ngu. Juan hace ho, -te
canastas en su casa. Véase hoki, bo̱tse hyote s asesino
hongayo (hóngáyo) vi buscar ganado hotho (hǒtho) vt 1. dejar, permitir Nuni
menor Nubye̱ ra Xuua hongayo, ngeä bi ra be̱hñä di hotho dä sipi ya tsone.
be̱di mände. Ahora Juan está buscando su Aquella mujer deja que le digan
ganado menor, porque lo perdió ayer. Pret. maldiciones.
dá nhyongayo Véase honi, yo 2. ser manso Nuni ra no̱ndo dá tai di
hyoñyo s buscador de ganado menor hotho dä ndu ya xibo̱jä mothe. Aquel
honi (honi) vt 1. buscar Dí honi na ra asno que compré es manso para cargar
me̱fi dä maxki. Busco un peón que me botes. Véase hopi, -tho
ayude. hoyo (hóyo) vi matar ganado menor Ra
2. necesitar Dí honi tsu̱ ra bojä pa ga Xuua hoyo ha ra Linda honi. Juan está
mpe̱fi. Necesito un poco de dinero para matando ganado menor y Hermelinda está
trabajar. matando gallinas. Pret. dá nhyoyo Véase
3. usar ―Niko, hmika na ra ri uadañä. ho, yo
―Hinä, dí honi. ―Nicolás, préstame una hoti (hóti) vt 1. contentar Hoti ra bätsi
guadaña. ―No, la estoy usando. zoni ke dä hoki ga pe̱fi mä be̱fi. Contenta
4. rastrear Rá metsi mä tixu bi gu̱ki al niño que está llorando para que me deje
mänxui ha nubye̱ dí honi habu̱ bi hacer el quehacer.
rantho. El novio de mi hija se la llevó 2. acariciar Ra däme hoti rá be̱hñä,
anoche, y ahora estoy rastreando por ngeä mädi. El hombre acaricia a su
donde se fueron. Pret. bi hyoni Act. indet. esposa porque la ama. Act. indet. thoti
thoni Sinón. 4: nehi ho̱ (hó̱) vt 1. fingir Mä me̱fi di ho̱ dondo,
hopi (hópi) vt 1. dejar Mä mayo di hopi pa hinda mpe̱fi ntse̱di. Mi peón finge ser
tsi ya de̱thä ya yo, hänge o̱ta ra tonto, para no apurarse.
nzathu. Mi pastor deja comer maíz los 2. hacerse (fingir) Mä mayo di ho̱
chivos, por eso perjudican. dathi, pa hinda ma ra bayo. Se hace
2. permitir Mä tixu dí hopi dä ñäui ra el enfermo mi pastor, para no ir a
metsi. A mi hija le permito platicar con pastorear. Sinón. ho̱te
su novio. ho̱ (ho̱) vi tener (estar repleto de) Ra
3. consentir Nuyu̱ ya dada hopi ya bätsi tsatyo dí ñehe xi ho̱ yá a. El perro que
yo ha ra ntixfani. Aquellos padres tengo tiene muchas pulgas. Pret. bi hyo̱
consienten que sus hijos anden en Sinón. tagi Véase ho̱tse
borracheras. Pret. bi hopi, bi hyopi Act. hyo̱a s pulguiento
indet. thopi Sinón. he̱gi, he̱tho ho̱to, hyo̱to s piojoso
hosko (hǒsko) s 1. josco (reg.), hosco hyo̱bo̱to s lendroso
(color) Mä nte̱i ga ndämfri na ra ju̱mboi ho̱du (ho̱du) vi privarse del sentido Naki
y nu mäna ra hosko. De mi yunta de bi zaga na ra gäni ha kongeä dá ho̱du.
reses, una es café y la otra es josca. Una vez me picó una abeja y con eso me
2. hosco (reg.; ir tomando color) To̱ge ra privó del sentido. Pret. bi ho̱du Véase ho̱,
ya tsani ha ra bai, ya ya hosko. Están du
unos aguacates en la mata ya hoscos. ho̱e (hó̱e) vi caer Ra zänä ra otubre ya
Sinón. be̱tsi ho̱e yá xi ya bai ga za. Caen las hojas de
hñosko vi josquear los árboles en el mes de octubre. Ko ra
hote (hóte) vti 1. matar (compl. indet.) bu̱nthi ya bai ga ju̱ di ho̱e yá do̱ni. Con
Ra pozu̱ hote. La víbora de cascabel el viento fuerte a las matas de frijol se les
mata. Ra Xuua di ndängi, ngeä xá caen las flores. Pret. bi hyo̱e Sinón. tagi
ñhote. Juan se enorgullece porque ya ho̱hmi (hǒ̱hmi) adj frondoso Mä bai ga
mató a una persona. hogä de̱ju̱ xá ho̱hmi, pe hinte mä pe̱ni
2. embestir (compl. indet.) Ra doro hote.
ho̱hnähñu̱ti HÑÄHÑU — ESPAÑOL 108

to̱ge. Mi mata de higo está frondosa, pero hyo̱ndgu, hyo̱ndgu s constructor de


no tiene nada de fruta. Variante ho̱hni casas
hño̱hni se hace frondoso tho̱ngu s construcción de casa
ho̱hnähñu̱ti (hǒ̱hnä́hñu̱ti) s cintura ho̱ndrä (hǒ̱ndrä) 1. sólo éste ―¿Hängu ri
gruesa Nuni ra be̱hñä ra ho̱hnähñu̱ti. bätsi gi pe̱tsi, Laria? ―Di ho̱ndrä.
Aquella mujer es de cintura gruesa. ―¿Cuántos niños tienes, Hilaria? ―Sólo
ho̱hni [Variante de ho̱hmi] frondoso éste.
ho̱ku (hǒ̱ku) s hermanastro, medio 2. apenas éste ―Nä Mela, ¿ya ra hängu
hermano Mä dada, bu̱ i mäna rá be̱hñä yá bätsi ri tixu? ―Ja ra ho̱ndrä.
ha nuu̱ yá bätsi nuä na rá be̱hñä, geu̱ ―Doña Carmela, ¿ya cuántos son los niños
mä ho̱ku. Mi padre tiene otra esposa y los de su hija? ―Apenas éste.
hijos de esa esposa son mis hermanastros. Sinón. ho̱nse̱nä, se̱he̱nä
ho̱me (hǒ̱me) s madrastra Bi du mä näna ho̱ndri (hó̱ndri) vi caer las flores Mä bai
ha mä dada bi hyondga mä ho̱me. Se ga thäza xi ja ndunthi yá do̱ni ha ya fu̱di
murió mi mamá y mi papá me buscó una ho̱ndri. Tiene muchas flores mi mata de
madrastra. granada y ya se empiezan a caer sus flores.
ho̱mi (ho̱mi) vt 1. bajar ―¿Te gi pe̱fi Pret. bi nhyo̱ndri Sinón. ho̱e ya do̱ni, tagi
Lalo? ―Dí ho̱mi ra de̱thä ha mäñä ra Véase ho̱e, do̱ni
ngu. ―Eulalio, ¿qué estás haciendo? ho̱nju (hǒ̱nju) s hermanastra, medio
―Estoy bajando el maíz que está encima de hermana Mä ho̱nju hindi mädi mä dada,
la casa. ngeä hingrá tixu. Mi papá no ama a mi
2. tumbar Ya bätsi bí ho̱mi ya ixi ko ya hermanastra, porque no es su hija.
do ha ra huähi. En la milpa los niños Variante ho̱nju Véase ho̱te, nju
están tumbando duraznos con piedras. ho̱nse̱ (hǒ̱nsě̱) adv 1. sólo, solamente
3. empujar (para caer) Mä ku mi bai ha Nuä ra hñeni dí pe̱tsi, xi ho̱nse̱ ha mä
ra nehñe, dá ho̱mi pa bi ma ngati. mu̱i dí tsamäñu̱. De la enfermedad que
Empujé a mi hermano que estaba cerca de tengo, sólo siento que el estómago me
la barranca para que se fuera para abajo. duele.
4. derribar Ra bu̱nthi ho̱mi ya dänga 2. nada más Di gatho mä bätsi dí pe̱tsi,
bai ga za. El viento fuerte derriba los ho̱nse̱ na mä tixu. De todos los hijos
árboles grandes. que tengo, nada más tengo una hija.
5. abortar ho̱ntä (hǒ̱ntä) sólo eso ―¿Tixu, ho̱nda
6. destituir Pret. bi hyo̱mi Act. indet. nuä gá te̱tki o ja mäna? ―Hinä ho̱ntä.
tho̱mi ―Hija, ¿nada más eso que me encargaste o
hño̱mi s bajada hay otra cosa? ―No, sólo eso.
ho̱mi (ho̱mi) s 1. picante caído Mä uämi ho̱pte̱i (hó̱pte̱i) s bazofia, alimento
xi ja ndunthi ya ho̱mi. Tiene muchos almacenado en la panza del animal Ra
picantes caídos mi huerta de picantes. ndäni bi mu̱tsi na ra de̱ti ha rá mu̱i,
2. picante reseco (pedacitos con semillas del bestho bi ye̱ntsi ya ho̱pte̱i po ha rá ne.
picante reseco) Ra yotañi dá hä El carnero topó a una borrega en la panza;
mänonxi ya bi thege ha nuä ra ho̱mi luego echó bazofia por la boca.
kongeä dá tänta ra ñi mäxudi. El Sinón. tsote̱i
picante reseco que traje el lunes ya se ho̱sfani (ho̱sfǎni) s polvo de zacate de
terminó y con los pedacitos hice la salsa maíz Ndá muntsi ra zafri ha ra huähi, bi
en la mañana. Sinón. 2: jomi gohi ndunthi ra ho̱sfani. Cuando junté el
ho̱ndgu (hó̱ndgu) vi construir casa Dí zacate en la milpa, quedó bastante polvo de
ho̱ndgu, ngeä ya mä ga nthäti. Estoy zacate. Sinón. hasfani, hansfani Véase
construyendo una casa, porque ya me voy a hangi, zafri
casar. Pret. dá nhyo̱ndgu Variante ho̱ngu ho̱ste (hó̱ste) vti contagiar (compl. indet.)
Sinón. hoka ngu Véase ngu Ho̱ste ra hñeni ga tizi ha mära hñeni.
109 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ho̱xu

Son contagiosas la tuberculosis y otras ho̱tse ya ixi. La mata de durazno en la


enfermedades. milpa está cargada de duraznos. Pret. bi
ho̱ta (hǒ̱ta) s padrastro Bi du mä dada ha hyo̱tse Sinón. zu̱di, to̱ge
mä nänä bi hyondga mä ho̱ta. Mi papá se ho̱tse ra thai (ho̱tse ra thai) 1. culpar Ya
murió y mi mamá me buscó padrastro. mänxa di me̱di ha ra huähi dí ho̱tse rá
Véase hyo̱tadada, ta thai mä nsu huähi. De los elotes que se
ho̱tadathi (hó̱tádathi) vi fingir estar pierden en la milpa culpo a mi milpero.
enfermo Mä tu̱ ho̱tadathi pa hinda ma 2. culpar al inocente Mä o̱ni stí be̱di
ra be̱fi. Mi hijo finge estar enfermo para ¡xini bi zo̱ho̱! ha ndí ho̱tse rá thai ra
no ir a trabajar. Véase ho̱te, dathi nangu bi begi. La gallina que se me
ho̱tagogu (hó̱tágógu) vi fingir ser sordo, había perdido ¡mire, ya llegó!; y estaba
hacerse el sordo Nuni ra tsu̱ntu̱ tsofo e̱ culpando a la vecina de que me la había
dä ñuni, pe ho̱tagogu. A aquel muchacho robado. Pret. bi hyo̱tse Act. indet.
lo están llamando para que venga a comer, tho̱tse
pero se hace el sordo. Véase ho̱te, gogu ho̱xgini (hó̱xgíni) vi poner al fuego el agua
ho̱te (hó̱te) vt fingir Sinón. ho̱ de cal Dí ho̱xgini pa ga xuni ra de̱thä.
ho̱tadathi fingir estar enfermo Estoy poniendo al fuego el agua de cal para
ho̱tagogu fingir ser sordo; se hace el pixcar el maíz. Pret. dá nhyo̱xgini Véase
sordo ho̱tse, gini
ho̱thä, ho̱thä fingir estar dormido ntho̱xgini s puesta de nejayote
ho̱te (ho̱te) vt 1. entregar por mayoreo hyo̱xgini s persona que prepara el
Mä sei dí ho̱te ha na ra masei Ni. agua para el nixtamal
Entrego mi pulque por mayoreo a un ho̱xyä (hó̱xyä) 1. s persona melenuda Mä
vendedor de pulque en el Nith. tu̱ ya xi ra ho̱xyä ha hingi ne dä ñäxi.
2. meter Bu̱ dí ho̱te ha ra dehe mä ua Ya está muy melenudo mi hijo y no quiere
di neni. Se me hinchan los pies si los cortarse el pelo.
meto en el agua. 2. s persona con cabello enmarañado Mä
3. echar Ya paxi dí joki ha mä ngu dí be̱go ra nda ho̱xyä hänge ku̱ ya to. Mi
ho̱te ha na ra otsi. La basura que saco sirvienta tiene el cabello enmarañado, por
de la casa la echo en un hoyo. Pret. bi eso tiene piojos.
hyo̱te Act. indet. tho̱te Sinón. 1: pa ga 3. vi estar greñudo Hintsu̱ dí ho̱xyä
ndunthi; 2: thinti; 3: u̱ti ata hñäto ga ñäxi. No estoy muy
ho̱to (hó̱to) s piojoso Nuni ra tsu̱di ra greñudo; hasta de hoy en ocho me corto el
ho̱to, hänge hinte xa te. Aquel puerco pelo. Pret. dá nhyo̱xyä Variante ho̱xyä
está piojoso; por eso no ha crecido. Sinón. xagyä, bu̱xyä
Variante hyo̱to ho̱xyä bätsi s niño con cabello
ho̱tu̱ (hǒ̱tu̱) s entenado, hijastro Mäna despeinado
ya dängi mä ho̱tu̱ ke mä tu̱, ngeä ya mi ho̱tua rá hñä (ho̱tua rá hñä) regañar Nuni
zi mä be̱hñä ndá nthätbe. Están más ra däme ho̱tua rá hñä rá be̱hñä. Aquel
grandes mis entenados que mis hijos, porque señor regaña a su esposa. Variante ho̱tua ra
ya los tenía mi mujer cuando me casé con hñä
ella. ho̱thä (hó̱thä) vi fingir estar dormido Ga
ho̱tse (ho̱tse) vt contagiar Ra hñeni dí xui dí ho̱thä, pa dí o̱de te ra ora dä ñähä
heni ya dá ho̱tse mä be̱hñä. Ya se la gatho mä tixu. En la noche finjo estar
contagié a mi esposa la enfermedad que dormido para escuchar a qué hora se
padezco. duermen todas mis hijas. Pret. dá hyo̱thä
ho̱tse (ho̱tse) vt poner a cocer Ho̱tse ya Véase ho̱, tähä
ju̱ pa ga tsihu̱ ha ra toxi. Pon a cocer los ho̱xu (hǒ̱xu) s entenada, hijastra, alnada
frijoles para comérnoslos en la cena. Bu̱i yá tixu mä be̱hñä nuä mäna rá
ho̱tse (hó̱tse) vt estar cargado de fruta däme, ha geu̱ mä ho̱xubye̱. Mi esposa
(planta) Ra bai ga ixi ha ra huähi xi tiene hijas de otro hombre, y ahora esas son
hu HÑÄHÑU — ESPAÑOL 110

mis entenadas. Variantes ho̱txu, ho̱nxu buena ropa para comprar porque tengo
Véase ho̱te, tixu dinero. Act. indet. thahni
hu (hú) s horno Dí hoki na ra hu ga o̱ni. Variante juǎhni Sinón. xu̱ki
Estoy haciendo un horno para hornear nthahni s selección, elección
gallina. huai [Variante de juai] cuchillo
huhme s horno de pan huantähä (huántä̌hä) vi cabecear de
hujua s horno de conejo sueño (reg.), dormitar Ra bätsi huantähä,
humngo̱ s horno de barbacoa bá pe̱gi ha ra fidi dä ñähä. El niño está
hunäni, hunäni s horno de cal cabeceando de sueño; acuéstalo en la cama
huni s horno de gallina para que se duerma. Sinón. panthä,
huthamni horno de junquillo tanthä, uamtähä Véase huani, tähä
hu (hu, hǔ) vt hornear Nuu̱ ya pa tagi ya huati [Variante de juati] deshacer; terminar
tse̱, gebu̱ thu ya bo; ha gebu̱ xá ñu. En huatsi [Variante de juatsi] reclinado;
el tiempo en que caen heladas, es cuando reclinar
hornean el quiote, porque es cuando está huaxi (huáxi) 1. s guaje Mä dada pe̱tsi
dulce. Pret. bi hñu Act. indet. thu, nthu na ra huaxi di ñe̱ni yote̱ni ra sei. Mi
Sinón. ornu, orhnu papá tiene un guaje al que le caben dos
huhme vi hornear pan litros de pulque.
hujua vi hornear conejo 2. s tonto (persona o animal)
humngo̱ vi hornear barbacoa 3. vi se hace tonto Variante juáxi
hu (hú, hǔ) s nombre Mä bätsi rá hu ra huä (huä) s pez Ha ra ndehe bu̱i
Xuua. El nombre de mi hijo es Juan. ―¿Te ndunthi ya huä ngu ra ranahue̱xki ne ra
ri hu, ndada? ―Drá Xuua. ―¿Cuál es su hogahuä. En el mar viven muchos peces,
nombre, señor? ―Mi nombre es Juan. como el ralo de escama, el bagre, etc.
Sinón. thuhu huä nthoti pescado en tamal
hua (hua) s ala Ra tu̱mu̱ di hñatsi ko yá huähi (huä́hi) s milpa Ha mä huähi dá
hua. La mariposa vuela con sus alas. pota ra de̱thä ga hñunzänä, pa ga nxofo
Sinón. zahua nihi. En mi milpa sembré maíz de tres
hua [Variante de jua] conejo meses para cosechar pronto. Véase uähi
huada (huada) s cuartillo (medida) Ra huäki (huä̌ki) 1. vt aletear Ra boxi di
mathä xi tsu̱di xá ñho rá huada; hingi huäki yá zahua ha nubu̱ dä mafi. El
tagi. Alcanza muy bien el cuartillo del gallo aletea antes de cantar.
vendedor de maíz; no falta. 2. vi azotarse (niño o animal cuando no
dänga huada medida con capacidad de quieren caminar) Nuni ra bätsi di huäki
veinticinco cuartillos ha ra hai, ngeä ne dra ndude. Aquel
denhuada s medio cuartillo niño se azota en la tierra, porque quiere
huadi vi completarse, ser suficiente Hingi que lo carguen.
huadi ra bojä pa ga jutuä mä be̱go. No 3. vi resistirse (reo o animal cuando no
es suficiente el dinero para pagar a mis quieren caminar) Ra ntsähni di huäki,
peones. Variante juadi hingi ne dä ma fadi. El reo se resiste, no
huadi [Variante de juadi] acabar quiere ir a la cárcel. Sinón. 1: fe̱ti; 3:
huahni (huǎhni) vt 1. escoger Ra dañyo ñängi
di huahni nuä ra yo xá noho geä dä huäki (huä́ki) vt sacudir (la cabeza) Rá
juti xá ñho. El comprador de chivos ñäxu ra boi di huäki nubu̱ te̱ntsuí ra
escoge los chivos gordos y los paga muy ndenza. El buey sacude la cabeza cuando le
bien. ponen el yugo. Sinón. fu̱ki, huäti, hmäki
2. eligir Yoho ya be̱fi tondgagi ha huäkñä (huä́kñä) s 1. animal que sacude la
hindí pädi ndäñä ga huahni. Me cabeza Bistho nubu̱ gi ue̱i ra doroä, xi
ofrecen dos trabajos y no sé cual elegir. te ra huäkñä. No te confíes mucho cuando
3. seleccionar Dí huahni nuä ra dutu xá estés unciendo ese toro, porque sacude
ñho dí tai, ngeä ja mä bojä. Selecciono mucho la cabeza.
111 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hueki

2. sacudida de cabeza Variante huäkañä hudi (húdi) s 1. asiento, silla Ha ra


Véase huäki, ñä manju̱näbo̱jä ri johya nuä too tsu̱di na
huämbi (huämbi) vi 1. caer fuerte ra hudi. Al que le toca un asiento en el
(lluvia o granizo) Tsa dá tso̱ni mä ngu metro, está contento.
mände, bi mu̱di bi huämbi ra ye. 2. paradero (de pájaro) Ya hudi ya
Llegando ayer a mi casa empezó a llover domitsu ha ya bota hogäte̱i pa tsipa
fuerte. Bi huämbi ya botse̱ mäxudi; yá nda. El paradero de las palomas es en
hänge xmá tse̱. Cayó fuerte helada negra las siembras de trigo, porque se comen los
en la mañana; por eso hacía frío. granos.
2. entrar a trabajar con ánimo Ya me̱fi xi 3. campo de aterrizaje Ya hudi ya
di huämbi ra befi. Los peones le hñaxbo̱jä xi xá ma ha xá ngu̱ni. Los
entraron al trabajo con ánimo. campos de aterrizaje de los aviones son
3. acabar Ya me̱fi bi huämbi gatho ra muy largos y anchos.
hñuni ha ra sei. Los peones acabaron 4. fondo Mä ntseza bi tsoka rá hudi.
toda la comida y el pulque. El fondo de mi barril está roto.
4. tomar demasiado Ya ño̱ho̱ xi di 5. banco (reg.), base Dá hokua na rá
huämbi ya ithe ha ya juthe, ya bi mu̱di hudi mä tsensei, pa hinda ya rá hudi.
bi nti. Los señores están tomando A mi olla de pulque le hice un banco, para
demasiado aguardiente y cerveza; ya que no se le pudra la base.
comienzan a emborracharse. hudi (húdi) vi 1. sentarse Dada hudi ha ra
5. agredir (a bofetadas o golpes con el puño) mexa ñunguí na rá be̱to. Papá está
Na ra tixfani bi huämbi ya mpe̱tgu sentado a la mesa comiendo con un nieto.
mäna hinte mi tsokuabi. Un borracho 2. aterrizar Ya tu̱ka hñaxbo̱jä hudi
agredió a bofetadas a otro que no lo maske ha ya huähi. Los helicópteros
ofendía en nada. Variante huämpi aterrizan aunque sea en las milpas. Pret.
Sinón. 1: ze̱tuí, hu̱mbi; 2: yombi; 3:
bi hñudi
jätsi 5: me̱ti, nambi
hudi (hǔdi) s 1. asentaderas Xá ñu̱ mä
huäni [Variante de juäni] enderezar
hudi po nu ya ñethi dí hutsi. Me duelen
huäni (huäni) vt mecer Rá tu̱ka ku mä
mis asentaderas por las inyecciones que me
tixu xa ye̱nta ha ra ntsu̱ni ne di
ponen.
huäni. Mi hija ha puesto a su hermanito
2. fondo Rá hudi mä tse ga sei bi
en la cuna y lo mece.
huäti (huäti) 1. vt sacudir Ra ndähi dehmi. Se quebró el fondo de mi olla de
huäti ya bai ga za y tagi nuu̱ yá xi xa pulque.
yoti. El aire sacude los árboles y se le 3. sentado, estar sentado Hyastho dí
caen las hojas secas. ye̱tä ra bo̱jä, ya tsabigi ra hudi. Diario
2. vi temblar Di huäti mä ndoyo ko manejo el camión, ya me canso de estar
ra ntsu. Mi cuerpo tiembla del miedo. sentado.
Sinón. huätsi huekate (huékáte) s persona que da
huätsi (huätsi) vt sacudir Ra lástima (al verla) Ra ño̱ho̱ stí ndäxjua, ra
menanjua ngu dä uadi ra beronjua di huekate. Cuando el hombre es anciano, da
huätsi ra xifi, pa dä dagi ra hai. La lástima. Variante hñuekäte
tejedora, terminando de tejer el ayate, huekate (huékáte) interj pobre,
sacude el petate para que se caiga la desdichado Huekate nuä ra bäsjäi di
tierra. Sinón. huäti, huätsi no̱tuabi rá dada, Ajuä dä hñämba
huätsi (huä̌tsi) 1. vi temblar (de frío, ngüe̱nda. Desdichado el joven que retobea
miedo, vergüenza o irritación) Ra tse̱ di a su padre, Dios le hará cuentas.
japa ra jai dä huätsi. El frío hace Variantes huekazite, kate, kazite Véase
temblar a la gente. hueki
2. vt estremecer Ra mbimhai di hueki (huéki) vt compadecerse de
huätsi ra ximhai. El terremoto Ndunthi ya jäi di hueki rá mikei, di
estremece la tierra. Sinón. huäti, binti bahabi ya mbonga dutu. Muchas
huengadehe HÑÄHÑU — ESPAÑOL 112

personas se compadecen de sus prójimos y ya bogui ne di hue̱i. Cuando quiere


les regalan ropa usada. Act. indet. theki llover, hay nubes negras y también
Vocal nasal: huëki relampaguea.
ntheki s compasión, misericordia hue̱sta s persona que abre demasiado los
huengadehe (huéngádéhe) s arrebato ojos Nuni ra nxutsi ra hue̱sta nubu̱
(reg.), impetuosidad de agua Ja ra handi rá mikei. Aquella muchacha abre
huengadehe ha ya nsokdehe. Hay demasiado los ojos cuando mira a su
arrebato de agua en las compuertas. Vocal prójimo. Sinón. yosta
nasal: huëngadehe Variante hñuengadehe hue̱sto s metal
Sinón. nju̱tdehe, hñämbadehe, hue̱ti (hué̱ti) vi 1. relampaguear Nubu̱
nthämbadehe Véase ueni, dehe, uäi di hue̱ti ya hue̱i. Cuando llueve,
hñämbadehe relampaguean los rayos.
huengahai (huéngáhai) s arrebato de 2. apagarse y prenderse Ra sihi, tenä,
tierra, pleito por tierras Ra huengahai ngu na ra tani ha rá ñoti di hue̱ti.
geä na ra jäi poti ra hai ha mäna ra Dicen que la bruja es como un guajolote y
jäi di fu̱tsi. Hay arrebato de tierra cuando su luz se prende y se apaga.
una persona siembra la tierra y otra persona 3. brillar Nubu̱ di yo ra bokeñä di
la barbecha. Sinón. hñungahai Véase ueni, hue̱ti rá ndoyo mäxo̱ge. Cuando va
hai caminando la víbora negra le brilla todo el
huenganzaya (huéngánzǎya) s discusión cuerpo.
sobre candidatos para juez auxiliar Ya 4. resplandecer Ra do ga ati di hue̱ti ko
nanguhnini ko nuä ra mehnini bi uege, ra ño̱ti. La piedra de mina resplandece
nubye̱ ja ra huenganzaya. Hay una con la luz. Sinón. 1: hue̱i; 2: hue̱xki; 4:
discusión, entre las personas del centro y los hue̱xki
del barrio que se separó, sobre el candidato hnue̱ti s resplandor, brillo; reflejo
para juez auxiliar. Variante uenganzaya hue̱tsi (huě̱tsi) vt 1. brillar (algún metal o
Véase ueni, nzaya estrella) Xi di hue̱tsi ntse̱di nuni ra tso̱.
hueti (huéti) vi 1. apagarse Ra tsibi di Aquella estrella brilla con mucha
hueti ko ra dehe. El fuego se apaga con el intensidad.
agua. 2. abrir mucho los ojos Ra doro di
2. extinguirse Ra ñoti bi hueti ko ra hue̱tsi yá da, nubu̱ di tuhnuí mäna ra
ndähi. La flama se extinguió con el aire. doro. Cuando está peleando un toro con
Vocal nasal: huëti otro toro, abre mucho los ojos.
huetsi (huětsi) vi minorarse (lluvia) Ya bi Sinón. hue̱xki, hue̱ti, hue̱xhni
huexi ra ye, nubye̱ bi ño ra ndähi. Ya se hue̱xki (hue̱xki) vi 1. brillar Ra hyadi japi
minoró la lluvia, ahora que hay aire. Vocal di hue̱xki ra xito. El sol hace brillar el
nasal: huëtsi Sinón. xatsi, kati vidrio.
hueti (huéti) vt 1. apagar Ra yo di zo̱, ra 2. resplandecer Ra mixi di hue̱xki yá da
ndähi dä hueti. La vela prendida, el aire ko rá ñoti ra bo̱jä. Le resplandecen los
la apaga. ojos al gato con la luz del camión.
2. extinguir Ya hue̱i di hueti ya ñoti. 3. relumbrar Ra bo̱jä di hue̱xki nubu̱ dä
Los relámpagos extinguen las luces. yoti ra hyadi. El metal relumbra cuando
Tixu, hueti ra tsibi, pa hinda nzo̱tho el sol lo alumbra.
ra za. Hija, apaga el fuego para que no se 4. relucir Ra hñe di hue̱xki ko ra ñoti.
prenda en vano la leña. Act. indet. theti Reluce el espejo con la luz.
Vocal nasal: huëti 5. reflejar Ha ra dehe di hue̱xki rá bai
ntheti s apagador de incendio ra ño̱ho̱, ko rá ñoti ra hyadi. En el
hue̱i (hue̱i) 1. s rayo Ya hue̱i tagi ha ya agua refleja la imagen del hombre con la
dänga bai ga za y ha ya ngu. Los rayos luz del sol. Sinón. 1 y 3: hue̱ti; 2: zo̱; 4:
caen en los grandes árboles y en las casas. yoti
2. vi relampaguear Nubu̱ ne dä uäi ja
113 HÑÄHÑU — ESPAÑOL huitua

huhme (huhme) s horno de pan Mä Aquella persona se suena la nariz con la


huhme ya bi fo̱te, ya hingi pati xá mano.
ñho. Ya se cuarteó mi horno de pan, ya 2. soplar (con la boca) Nuni ra tiyo huiki
no se calienta muy bien. rá bothe pa dä käni. Aquel anciano
Sinón. huthuhme sopla su café para que se enfríe.
huhme (húhme) vi hornear pan Ra huiki rá nzabi (huiki rá nzabi) dar suspiro
Poncho huhme ga ndomingo, pa hätsi por cansancio Ra däme bi zo̱ho̱ de ra
tai nonxi dä pa. Alfonso hornea pan los be̱fi, xa hñudi huiki rá nzabi. Cuando el
domingos y lo lleva a vender el lunes. hombre llega de su trabajo está sentado
Pret. dá hñuhme Véase hu, hme dando suspiros de cansancio.
huhni (hǔhni) 1. vt sentar (sobre algo) huindähi (huindä́hi) s 1. lugar donde sopla
Mä fu̱i bi tsoki, ngeä dá huhni. Se el aire Ha dí bu̱i, xi ra huindähi. Sopla
aplastó mi sombrero porque me senté mucho el aire en donde vivo.
sobre él. 2. abanico Dá handi ra huindähi na ra
2. vt machucar Ra tsu̱di huhni yá jäi, bi tu̱ngi ne bi huita yá da, ngeä
bätsi nubu̱ mä dä tsu̱ti. La puerca xi xmá pa ra hyadi. Vi a una persona
machuca a sus crías cuando les va a dar de que extendió su abanico y se abanicó su
mamar. cara, porque estaba muy caliente el sol.
3. s almohada Mäthoni gi jamäsu di ja Sinón. 1: me̱xandähi
ya huhni ha ya fidi. Necesitas fijarte que huinye̱ (huínye̱) s persona gastadora (que
haya almohadas en las camas. Pret. bi gasta su dinero sin provecho) Mä däme, xi ra
huhni, hñuhni Act. indet. thuhni huinye̱, te rá bojä ha ra nti. Mi marido es
Sinón. 2: tse̱mi; 3: nthuñä, nthuhñä muy gastador, gasta su dinero en la
hui (hui) s 1. nido Ya bi poni rá hui ra borrachera.
o̱ni. La gallina ya cambió su nido. huisti (huǐsti) vt 1. chamuscar Dí huisti
2. nidal (fig.: huevo que se deja en el nido ya xitsa pa ya ndämfri. Estoy
para que la gallina acuda a poner allí) chamuscando las huapillas para los bueyes.
Hinga e̱ntua rá hui ra o̱ni; hingi ne dä 2. chamuscar (pelaje) Dí huisti na ra
hñui. No eches al nidal a la gallina; no minä dá ju̱ mände. Estoy chamuscando
quiere poner. Sinón. 1: bafi; 2: mädo una ardilla que agarré ayer.
hui (húui) vi poner huevo Ya o̱ni nubu̱ 3. herrar, marcar Mä ga huisti na ra
fu̱di dä hñui hui tatmäni, ha nubu̱ ya fani ko na ra bo̱jä ga nthisti. Voy a
mä dä uadi hui hyastho. Las gallinas herrar un caballo con fierro sellador. Act.
cuando ponen cada tercer día empiezan a indet. thisti
poner, y cuando ya van a terminar, ponen hnuisti s herrada; chamuscada
diario. Pret. bi ñhui (marca)
hui (hǔi) s paloma chicalotera nthisti s herrada; chamuscada
huí (huǐ) vt 1. absorber Rá tafi ra uada huiti (huiti) vi 1. despejarse Mähebu̱ mi
dí huí ko ra mifi. Absorbo al aguamiel ja ra gui ha nubye̱ ya bi huiti.
con el acocote. Endenantes había nubes y ahora ya se
2. chupar Ra tiue, tenä, ge huí rá ji de despejó.
yabu̱. Dicen que el sapo chupa la sangre 2. dispersarse Ha na ra ngu di huiti ya
de lejos. Sinón. 2: tsu̱ti jäi ga xudi y ga nde di muntsi. Las
huifi (huifi) vt soplar Hängu dí huifi personas de una casa se dispersan por la
mä xano ga tei bi taki, pe hingi ne mañana y por la tarde se reúnen. Sinón. 1:
mäntä dä käni. Tanto que le soplo al xängi; 2: po̱ni
jarro de atole que me dieron, pero no huitua (huítua) s 1. calzón Yá huitua
quiere enfriarse pronto. mä dada mi hñä mäme̱to, mrá taxi. Los
huiki (huiki) vt 1. sonar (nariz) Nuni ra calzones que usaba mi papá antes eran
jäi huiki rá xiñu ko ho̱nse̱ ra ye̱. blancos.
2. pantalón Mäme̱to himi ñhe ya
huitsi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 114

huitua, se̱he̱ ya maze̱xjo ga ntudi. ñho ya bo̱jä. Hay un herrero que forja
Antes no se acostumbraba pantalón, solo bien el fierro. Act. indet. thiti
calzón largo de manta. huitsi (huítsi) vt 1. meter debajo Mä
huitsi (huǐtsi) vt 1. acurrucar (reg.; ze̱sthi dí huitsi ngati mä ähä. Meto mis
cubrir los huevos la gallina), tapar Ra huaraches debajo de mi cama.
nkoni di huitsi yá mädo. La clueca 2. ocultar (en la tierra) Na ra be̱go bi
acurruca los huevos. hñänga rá bojä de ra hmu pa dä mpe̱fi,
2. cobijar, tapar Ntse̱ ja ra tse̱; huitsi pe bi zu dä be̱di, ha bi huitsi ha ra
xá ñho ra bätsi. Hace mucho frío; cobija hai. Un hombre recibió dinero de su amo
bien al niño. Sinón. 1: komi; 2: panti para que lo trabajara; pero tuvo miedo de
hnuitsi s acurrucada; cobijada perderlo; mejor lo ocultó en la tierra. Act.
huitsi (huitsi) vi secarse, orearse Ya indet. thitsi Sinón. 1: fotsi; 2: ägi
dutu xmá nka, ya bi huitsi. Las ropas huitsi (huitsi) vt rociar Dí huitsi ra dehe
que estaban mojadas ya se secaron. mä ronjua pa dä ju̱i. Le estoy rociando
Sinón. yoti agua a mi ayate para que se estire. Act.
huixkäza palo chamuscado Véase huixki, indet. thitsi
za hujua (hujua) s horno de conejo Rá hujua
Nhuixkäza Huixcazdha (ranchería de ra Xuua, ga do xa hoki. Juan hizo de
Huichapan) piedra el horno de conejo. Véase hu, jua
huixki (huǐxki) vi 1. chamuscarse (por hujua (hújua) vi hornear conejo Dí hujua
fuego o helada) Yá xi ya dädimaxi di ga xudi nihi, pa zu̱nga yoto xudi ya xa
huixki ko ra tse̱. Las hojas de los dä. Horneo conejos en la mañana
jitomates se chamuscaron con la helada. temprano; para las siete de la mañana ya
2. quemarse (piel) Yá ye̱ ra bätsi bi está cocido. Pret. dá ñhujua
huixki ko ra tsibi. El niño se quemó las hulio (hǔlio) s julio Ra zänä hulio ya ja
manos con la lumbre. Sinón. 1: bati, ya kähä. En el mes de julio ya hay tunas.
zäti; 2: uaxki, nzo̱ Variante julio
hnuixki s quemada, chamuscada humngo̱ (humngo̱) s horno de barbacoa
huixni (huíxni) s escozor Mände dá Rá humngo̱ mä tita bi hoki ga jädo. Mi
he̱ki na mä dedo ko ra juai y nubye̱ dí abuelo hizo de tabique el horno de
tsa na ra huixni. Ayer me corté un dedo barbacoa. Véase hu, ngo̱
con el cuchillo y ahora siento un escozor. humngo̱ (húmngo̱) vi hornear carne Nuni
Variante huixhni ra jäi ya humngo̱ pa dä pa xudi. Aquella
hnuixni vi escocer persona ya está horneando barbacoa para
huitfi (huítfi) 1. vi tlachiquear Dí vender mañana. Pret. dá ñhumngo̱
huitfi nihi ga xudi, ngeä dí no̱ge ya humu̱i (humu̱i) s 1. consolación Ra
uada. Tlachiqueo en las mañanas humu̱i di umba rá tse̱di ra jäi nuä tu rá
temprano, porque medio los magueyes. mu̱i. La consolación le da ánimo a la
2. s tlachiquero Ra Xuua geä rá huitfi persona que está triste.
mä dada, ngeä xi ra motfi. Juan es el 2. confianza, esperanza Nu ra be̱hñä
tlachiquero de mi padre, porque los pe̱tsi ndunthi ra humu̱i ge mä dä ñäni
magueyes dan mucha aguamiel cuando él ra hñeni pe̱tsi. La mujer tiene mucha
los raspa. Pret. dá nhuitfi Sinón. 1: afi; esperanza de aliviarse de la enfermedad
2: yafi Véase hui, tafi que padece. Sinón. 2: ntemei
huiti (huiti) 1. vt soplar (lumbre) Ra humu̱i (húmu̱i) vt 1. consolar Mä nänä xi
gu̱ni xi huiti ra tsibi, pe hingi ne dä tu rá mu̱i, pe mä ga bu̱be pa ga humu̱i.
nzo̱. La molendera sopla la lumbre, pero Mi mamá está desconsolada; pero voy a
no quiere arder. estar con ella para consolarla.
2. s herrería Ha ra huiti thoki ya 2. tranquilizar Ya dá ma mä ngu pa ga
bu̱hu̱. En la herrería hacen las barretas. humu̱i mä bätsi, tu yá mu̱i dí joo. Ya
3. s herrero Bu̱i na ra huiti hoki xá me voy a mi casa para tranquilizar a mis
115 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hutho

hijos; están preocupados porque no estoy. persona está horneando cal y está muy
Pret. bi hñumu̱i Act. indet. thumu̱i Véase caliente el sol. Pret. dá ñhunäni
hu, mu̱i hunio (hǔnio) s junio Ra zänä ra hunio
nthumu̱i s consolación, confortación tagi mä pa. Mi santo cae en el mes de
hñumu̱i s consolación, confortación junio. Variante junio
bi hñubga mä mu̱i me consoló hunta (hǔnta) s junta, asamblea, reunión
humba rá mfeni (humba rá mfěni) Mä dada bi ma ra hunta ha ra ngusadi.
consolar, orientar Ra mediko bi hñua ri Mi papá se fué a la junta de la escuela.
mfeni ge ri dathi mä dä ñäni. El médico Sinón. hmuntsi
te consoló; tu enfermo se aliviará. huni (huni) s horno de gallinas Dí hoka
hñúpa ri mfeni te consuela; te orienta na ra huni pa ga mpa thuni. Estoy
humba rá mu̱i consolar haciendo un horno de gallinas para vender
humbi (húmbi) vbt 1. llamar, poner barbacoa de gallina. Véase hu, o̱ni
nombre Mä tu̱ dá humbi ra Nabio. A mi huni (huni) s 1. nidal Rá huni mä o̱ni
hijo le puse el nombre de Cenobio. bi poni. Mi gallina cambió el nidal.
2. apodar Nuna ra bai ga tsu̱ta dí 2. gallina que está poniendo Nunä ra o̱ni
humbi ra taxanthähi. A esta mata de dí pa, ra huni. Está gallina que vendo es
lechuguilla le apodo “mecate blanco”. una gallina que está poniendo. Véase hui,
Pret. bi hñumbi Act. indet. thumbi o̱ni
hñumba thuhu ambos se ponen huni (húni) vi hornear gallina Dí huni,
apodos ngeä dí pa thuni. Horneo gallinas porque
humi (húmi) vi 1. acuclillarse Ya me̱fi bí vendo gallina horneada. Pret. dá ñhuni
humi, xati ya de̱thä ha ra huähi. Los hu rá mu̱i (hurámu̱i) vi pensar
peones están acuclillados desyerbando el (equivocadamente), imaginar Mä ntsu̱be
maíz en la milpa. hu rá mu̱i ga tsu. Mi enemigo piensa que
2. sentarse (alrededor de alguien) Ya zi le voy a temer. Tixu, dí hu mä mu̱i gá ma
bätsi ngu dä zo̱ho̱ rá nänä di humi pa ri ngusadi. Hija, pensé que habías ido a tu
dä nu te xa hämpi. Las criaturitas nada clase. Sinón. beni Véase hui, mu̱i
más ven llegar a la mamá y se sientan hu rá mu̱i (hú rá mu̱i) vi consolar,
alrededor de ella para ver que les ha contentar Ra ue̱ne zoni hu rá mu̱i asta dä
traído. Pret. bi ñhumi tumbi rá ba. El bebé que llora no se
humi (húmi) vt 1. amontonar (fuego sobre contenta hasta que le dan leche. Véase
algo) Humi ra tsibi mäñä ra hu pa hudi, mu̱i
mäntä dä dä ra thumngo̱. Amontona husta ra miki (husta ra míki) rara la vez,
lumbre sobre el horno para que pronto se en ocasiones Husta ra miki dí pa tai.
cueza la barbacoa. Rara es la vez que voy a la plaza.
2. tantear, pensar Nuni ra metsi pede ge hustho (hústho) 1. adj raro Hustho ya
humi ra nxutsi dä ñägi, nä. El joven je̱ya uäi, ya hingi uäi ngu mäme̱to.
cuenta que piensa raptar a la muchacha. Raros son los años que llueve; ya no llueve
Act. indet. thumi como antes.
humthuhu (humthǔhu) s el que pone 2. adv rara vez Hustho dí pa mä hai.
sobrenombre o apodo Ra Nesto ra Rara vez voy a mi pueblo.
humthuhu. Ernesto pone sobrenombres. huthamni (huthámni) s horno de
Sinón. hñumthuhu Véase humbi, thuhu junquillo Ra huthamni, geä ngutho ngu
hunäni (hunä̌ni, hunäni) s horno de cal ra humngo̱. El horno de junquillo es como
Na ra pa dá ma dá behe getuu̱ ha mi ja el horno de barbacoa.
na ra hunäni. Un día fui a ayunar cerca de hutho (hútho) vi sentarse nada más Nuni
donde había un horno de cal. Sinón. uti ra dathi hutho; hingi tsa dä ño. Aquel
Véase hu, näni enfermo se sienta nada más; no puede
hunäni (húnä́ni) vi hornear cal Nuni ra zi caminar. Pret. bi ñhutho Véase hudi, -tho
jäi hunäni ha xi ra pa ra hyadi. Aquella
huthuhme HÑÄHÑU — ESPAÑOL 116

huthuhme (huthuhme) s horno de pan Ra huxaxo̱ni, pa ha exhni yá xo̱ni ya yai.


huthuhme thoki ga kohai. El horno de En el manantial hicieron un descansadero
pan se hace de adobes. para cántaros, y allí ponen sus cántaros los
hutsi (hutsi) vt 1. poner Dí hutsua aguadores. Véase hutsi, xo̱ni
mponza ra ñuni pa ga ño, xi yabu̱. Le huxmäho (húxmä́ho) s persona de genio
pongo la cruz a ese camino para caminarlo, voluble Ra Xuua ra huxmäho, nää nubu̱
está muy lejos. Nuä ra mpe̱fi, huxni ha rá dí o̱tua ra mäte ñä xá ñho ko ngeke, y
ua ra ngu. Esa herramienta póngala allí, en nubu̱ hindí o̱tua ra favo po̱ ra kue̱, y
el suelo, junto a la casa. e̱skagi ya noya. Juan es de genio voluble,
2. traer puesto Mä he dí hutsi, ra hoga si le hago un favor habla amablemente
dutu. La ropa que traigo puesta es de conmigo; y si no le hago un favor se enoja y
buena tela. Nubu̱ dí pa ra be̱fi dí hutsi me lanza palabras indirectas y ofensivas.
mä fu̱i. Cuando voy a trabajar me pongo Variante huxamaho Sinón. yohmi
mi sombrero. huti (húti) vbt llamar a Yá dada bi huti
3. tantear, pensar Mä ntsu̱be dí hutsi rá zi bätsi ra Lupe. Los papás llamaron a
ga ñäse̱be. Pienso arreglármelas a solas su hijita Guadalupe. Pret. bi hñuti Act.
con mi contrincante. indet. thuti
4. anotar Ra nzaya dá hutsi rá thuhu hutsi (hutsi) vt 1. aumentar (sueldo)
ngu mä mfatsi. Al juez le anoté su Nubye̱ rá thähä mä me̱fi ya dí hutsi.
nombre como mi ayudante. Ahora ya les aumenté la paga a mis peones.
5. proponer Stá hutsi ga ma Monda rí 2. poner (sombrero) Ra mayo hutsi na
xudi. Me he propuesto ir a México ra rayo fu̱i. El pastor trae puesto un
mañana. sombrero nuevo.
6. aumentar Pret. bi hñutsi Act. indet. 3. pensar (en hacer algo) Ko mä ku dí
thutsi Sinón. 1 y 3: hutsi; 2: he, hñä; 4: hutsi ga ñohmi. Pienso traicionar a mi
opabi 5: beni hermano.
hutsi (hútsi) vi 1. estar escrito Hutsi ha 4. querer (hacer algo) Nuna tabi be̱ni,
mä tosistehe ge dá bu̱i ra mäyo. Está dí hutsi ga jame̱ti. Quiero adueñarme
escrito en mi boleta de bautismo que nací el de esa pala que está ahí tirada. Pret. bi
mes de mayo. hñutsi Act. indet. thutsi Sinón. 1:
2. pasarse (de estatura o tamaño) Hutsi ra po̱tsui; 2: hutsi, hñä, fu̱i, hñutsi; 3:
fani ge ra no̱ndo. El caballo pasa al asno beni, handi; 4: ne
en estatura. hutsui, hutsui vt subir, aumentar
3. estar trepado Hutsi na ra nxu̱ni ha hu̱bjä (hu̱bjä̌) s fierro pesado Tenä ge ra
ra tähi. Está trepada un águila en el mebo̱jä, ra hu̱bjä. Dicen que el acero es
mezquite. Sinón. 1: ntofo; 3: to̱ge fierro pesado. Variante hu̱pjä Véase hñu̱,
hutsi rá hmi (hutsi rá hmi) hacer un gesto bo̱jä
en la cara (expresando algún ánimo del alma) hu̱do (hú̱do) s piedra pesada Tenä ge ra
Nuni ra jäi hutsi rá hmi ga kue̱. Aquella bodo, ra hu̱do. Dicen que la piedra negra
persona pone su cara de enojo. es piedra pesada. Véase hñu̱, do
huuada (húuada) vi hornear pencas de hu̱fi (hú̱fi) s brazada Mände dá hä na
maguey Ra Xuua huuada pa hoki ya hu̱fi ra za. Ayer traje una brazada de leña.
ronjua ya ndä. Juan hornea pencas de Sinón. jadi, miti
maguey para hacer ayates cocidos. Pret. dá hu̱fi (hǔ̱fi) vt abrazar Mä nxutsi dí hu̱fi
ñhuuada Véase hu, uada nubu̱ dí ñyobe. Abrazo a mi novia
huuada (hǔuada) s horno de maguey Ra cuando ando con ella. Pret. bi hu̱fi, bi
huuada geä ngutho ngu ra humngo̱. El hyu̱fi Act. indet. thu̱fi
horno para hornear pencas de maguey es nthu̱fi, hñu̱fi s abrazo
como el horno para barbacoa. hu̱gi (hu̱gi) s aile (árbol) Ra bai ga hu̱gi
huxaxo̱ni (húxáxó̱ni) s descansadero para jabu̱ habu̱ te ra dänga za. Hay lugares
cántaro Ha ra po̱the bi thoki na ra
117 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hyanhuähi

donde la mata de aile crece como árbol hu̱tsi (hú̱tsi) vt 1. lazar Ra to̱ge bi hu̱tsi
grande. na ra ndämfri. El jinete está lazando un
hu̱ki (hú̱ki) vi atorarse, detenerse buey.
hu̱mbi (hu̱mbi) 1. vi arreciar (lluvia) Di 2. abarcar Mä hai bi hu̱tsi nuni ri
hu̱mbi ra ye, po̱de mä dä dagi ya ndo. ngehni. Mi terreno abarca hasta allá.
Está arreciando la lluvia; creo que va a caer 3. rozar Ya ye̱ ya za hu̱tsi ya bo̱jä ga
granizo. ñoti. Las ramas de los árboles rozan los
2. vt hacer (con toda su fuerza) Pret. bi cables de luz.
hyu̱mbi Sinón. huämbi 4. tocar (espíritu del muerto) Nuä ra jäi
hu̱mbi ya rihi caminar veloz xi bi ntse̱di, po̱de bi hyu̱tsi rá ndähi ra
hu̱ste s difunto Tenä ge yá hñäti ya handu, nä. Se puso de gravedad esa
hu̱ste hingi ho dä tsi. Dicen que no es persona, piensan que la tocó el espíritu del
bueno comer las ofrendas de los difuntos. muerto. Pret. bi hyu̱tsi Act. indet.
Sinón. dungo̱kei thu̱tsi Sinón. 2: tse̱, ka; 3: hu̱ki; 4:
hu̱sti (hu̱sti) 1. vt chiflar (a alguien) Ra fe̱tsi
Niko hu̱sti rá tu̱ dä pengi. Nicolás le hñu̱tsi, hyu̱tsi s lazador
chifla a su hijo para que regrese. nthu̱tsi s lazada
2. s Satanás, diablo Pret. bi hyu̱sti hya (hya, hyáha) vi lamar, vahear (por tener
Act. indet. thu̱sti Véase hu̱xi frío) Expresión para la reacción al frío. Ra
nthu̱sti s chiflido yafi ngá zo̱ho̱ mäxudi xi mi hya ko ra
hu̱stui (hǔ̱stui) vbt pegar (a alguien, con tse̱. Cuando el tlachiquero llegó esta
reata o vara) Véase hu̱tsi mañana, hasta lamaba por el frío. Variante
hu̱xi (hú̱xi) vi chiflar Ra däskähä hu̱xi, ya hyaha Pret. dá nhya
hu̱sta ra ndähi. El huitlacoche ya está hyadi (hyádi) s 1. Sol Xi xá pa ra hyadi,
chiflando; le chifla al aire. Pret. dá hñu̱xi po̱de mä dä uäi. Está muy caliente el sol,
thu̱xi s chiflido me imagino que va a llover.
hu̱sti vt chiflar a alguien 2. luz del sol Xá ñho ra hyadi pa ga
hu̱xye̱ (hǔ̱xye̱) s jarilla de flor amarilla nue̱di. La luz del sol es excelente para
Variante hyu̱xye̱ Véase ju̱xye̱ coser.
hu̱za (hú̱za) s madera pesada Ra xithe̱ ga bo̱xhyadi s Oriente, Este
xiza, ra hu̱ za. La tabla de encino es una me̱gi hyadi luz brillante del sol: calor
madera pesada. Véase hñu̱, za fuerte del sol
hu̱ti (hú̱ti) vt 1. enredar (reg.), amarrar yu̱hyadi s Poniente, Occidente
(un mecate en un árbol o en la cintura) Ra nduhyadi s eclipse de sol
fani mi ne dä hñändgi ra nthähi, pe dá hyaki (hyáki) s mugre Ko ya nxanthe xi
hu̱ti ha na ra bai ga za, pa himbi ja ya hyaki ha mä ndoyo. Por el sudor
ñhändgi. El caballo quería arrebatarme el hay bastante mugre en mi cuerpo. Véase
mecate, pero lo enredé en un árbol, para que hñaki
ya no me lo arrebatara. hyandatäxi (hyándátä́xi) s chivos a
2. cinchar (carga) Nubu̱ dí du̱ti rá zo̱te medias Nuyu̱ ya täxi dí taki, ya
ra no̱ndo nuä ra nde dí hu̱ti ngati ra hyandatäxi. Aquellos chivos que pastoreo
mu̱i. Cuando le aprieto la carga al asno le son chivos a medias. Véase hyandi, täxi
cincho el mecapal debajo de la panza. hyandi (hyándi) s cosa a medias (que se
Pret. bi hyu̱ti Act. indet. thu̱ti Sinón. 1: reparte entre dos personas) Dí ñehe na ra
pani zajua ya xá noho, pe ra hyandi. Tengo, a
hu̱thä (hú̱thä) s persona que tiene sueño medias, un marrano que ya está gordo.
pesado Pe̱tsi gi hmäni pa dä nuhu; nuä hñandi v rec trabajar a medias
te ra hu̱thä. Tienes que moverlo para que hyanhuähi (hyánhuä̌hi) s 1. milpas a
despierte; ése es de sueño muy pesado. medias Gatho nuyu̱ ya hai ya hyanhuähi,
Variante hyu̱thä hingi potase̱ too rá me̱ti. Todas esas
hyanga HÑÄHÑU — ESPAÑOL 118

tierras son milpas a medias, no las siembra claridad, hasta las pencas de maguey brillan.
sólo el dueño. 3. alborada
2. mediero (persona que siembra y reparte hyaxbu̱ (hyáxbu̱ ) adv diario Hyaxbu̱ dí pa
la cosecha) Nuni ra ño̱ho̱ go ra Monda pa dí pa ra hoga ndäpo. Diario
hyanjuähi de nuyu̱ ya boti. Aquel voy a México a vender alfalfa. Véase bu̱
hombre es el mediero de esas milpas de hyaxä (hyáxä) s el día siguiente Dá behe
siembra. Variantes hyanthuähi, nuä nonxi ha ata ra hyaxä dá ñuni.
hyanguähi, hyanjuähi Véase huähi, Ayuné el lunes y hasta el día siguiente tomé
hyandi alimentos. Véase ä
hyanga (hyánga) vi estar ronco Ko ra hyaznä (hyaznä) 1. vi haber claridad de
thehe di raki dí hyanga; hingi tsa ga ñä. luna, alumbrar la luna Mänxui bi hyaznä.
Con la tos que me ha pegado estoy ronco, no Anoche hubo claridad de la luna.
puedo hablar. Pret. dá nhyanga 2. s claridad de luna Mänxui ko ra
hñanga, hñanja ronquera, ronquedad hyaznä bi za bi yo xá ñho ra ñunthe.
hyasto (hyǎsto) s piedra pómez Ko ra Anoche con la claridad de la luna el que
hyasto di su̱ki rá mboxjua na ra bo̱jä. regaba podía trabajar bien. Véase hyatsi,
Con la piedra pómez se limpia el moho de zänä
un metal. Sinón. usto Véase hñatsi, do hyatsi (hyátsi) s claridad Tse̱di rá hyatsi
hyastho (hyástho) adj diario Xi hyastho ra zänä. Está fuerte la claridad de la luna.
dí ehe ra be̱fi ha xi yabu̱ mä ngu. Diario Véase hatsi
vengo a trabajar y está muy lejos mi casa. hyekanthäti (hyékánthäti) s 1. adúltero,
Sinón. hyaxbu̱ adúltera Nää ra ño̱ho̱, xi ra hyekanthäti;
hyate (hyáte) s engañador, mentiroso bi zimba rá be̱hñä mäna ra ño̱ho̱. Ese
Mä ku yabu̱ ra hyate. Mi hermano es hombre, es adúltero; es casado, y le arrebató
muy mentiroso. Ya bätsi xi ya hyate. Los la esposa a otro hombre.
niños son muy mentirosos. 2. rompematrimonios (reg.), persona que
Sinón. kuamba separa matrimonios Na ra hyekanthäti
hyatmu̱i (hyátmu̱i) s hilamiento (reg.), ja huadi japi rá däme ra Petra bi me̱ui
insatisfacción estomacal Ja juadi dá ñuni mäna ra be̱hñä. Un rompe matrimonios
ha bestho bi zu̱ki ra hyatmu̱i. Acabo de acaba de inducir al esposo de Petra a irse
terminar de comer y luego me dio con otra mujer. Véase heke, nthäti
hilamiento. Véase hati, mu̱i hyethe (hyéthe) s quelite (toda clase de
hyati [Forma secundaria de hati] palidecer verduras) Stá ma stá pe̱hi tsu̱ ra hyethe
Ra dathi ja xa bo̱ni ra ngunto̱the xi xa ha ya huähi. He ido a cortar un poco de
hyati, be̱bu̱ ri menga rá bai. El quelite a las milpas.
enfermo que acaba de salir del hospital hye̱gi [Forma secundaria de he̱gi] dejar
palidesió tanto que dilatará en recuperarse. hye̱he̱ (hyě̱he̱) 1. vt sesgar Dí hye̱he̱ rá
hyati [Forma secundaria de hati] engañar nthe̱ni ra dutu. Estoy sesgando el corte de
hyatuí s novia Ra Lacho pe̱tsi rá la tela.
hyatuí. Lázaro tiene su 2. vt cortar disparejo Nuni ra nxutsi bi
novia. Sinón. nävia hye̱he̱ rá nthe̱ki rá stä. Aquella
hñatbe mi novio, mi novia muchacha se cortó el pelo disparejo.
hyatsi [Forma secundaria de hatsi] 3. adj disparejo Rá nthe̱ki ra xithe̱ ra
amanecer Ya rí hyatsi; xiä, ya bi mafi hye̱he̱. El corte de la tabla está disparejo.
ra boxi. Ya está amaneciendo; ya cantó el hye̱kandäpo (hyé̱kándäpo) s 1. segador de
gallo. alfalfa Ku̱ta yá hye̱kandäpo ra Xuua.
hyatsi (hyátsi) s 1. luz Ra hyatsi kui Juan tiene cinco segadores de alfalfa.
ra be̱xui. La luz ahuyenta la obscuridad. 2. segador de hierba Ha ra ju̱the bí yo
2. claridad, resplandor Ra zänä xa ñenä; na ra hye̱kandäpo. En la zanja anda un
mähotho rá hyatsi; asta ya ye̱ta di segador de hierbas. Véase he̱ki, ndäpo
hue̱ti. La luna está llena; está bonita la
119 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hyoya

hye̱kaza (hyé̱kázǎ) s 1. cortador de árbol, hyohñe (hyohñe) s orilla de la barranca


leñador Ha ra to̱ho̱ bí yo na ra hye̱kaza, Dá handi mi yo na ra minä ha ra
pa hoki ya xithe̱. En el cerro anda un hyohñe. Vi andar una ardilla en la orilla de
cortador de árboles, los corta para hacer la barranca. Véase hyo, hñe
tablas. hyokañu (hyókáñǔ) s Máquina pesada
2. leñador Ha ra hñe bí yo na ra para construcción de caminos. Xa ñekua
hye̱kaza, pa dä hoki ra thumngo̱. Allá nuni ra hyokañu. Allá viene la máquina
en la barranca anda un leñador, quiere la que construye caminos. Véase hoki, ñu
leña para hacer barbacoa. Véase he̱ki, za hyokathuhme (hyókáthuhme) s panadero
hye̱ki [Forma secundaria de he̱ki] cortar (que hace pan) Nu ya hyokathuhme di
hye̱ne (hyě̱ne) s persona con la boca mo̱ge gatho yá dutu nubu̱ hoki ya
torcida Stá handi na ra jäi ra hye̱ne. He thuhme; ho̱nse̱ yá huitua di hñä. Los
visto a una persona con la boca torcida. panaderos se desvisten cuando están
Véase hye̱he̱, ne haciendo pan; sólo traen los calzones. Véase
hye̱nthe (hyé̱nthe) s persona que surca, hoki, thuhme
surcador Bí yo ra hye̱nthe ha ra huähi. hyokaze̱sthi (hyókázé̱sthi) s 1. fabricante
En la milpa anda el surcador. Véase he̱ki, de zapatos Nu ya hyokaze̱sthi hingi pa xá
the mädi, pe nuu̱ tai pa di yopa pa, hä di pa
hñe̱nthe vi cortar surco xá mädi. Los fabricantes de zapatos no los
he̱nthe vi cortar surco, rayar surco venden caro; pero los que compran para
hye̱nza (hyé̱nza) s cortador de madera, revender, sí los venden caros.
trozador de árboles, leñador Na ra ra 2. huarachero (reg.), persona que hace
hye̱nza dá handi nubye̱, ya bi hye̱ki huaraches Nu ya hyokaze̱sthi ya di pa
mäxo̱ge na ra tähi ne ya ndunthi ya xá mädi na mai ra ze̱sthi. Los
za xa xu̱. Vi a un leñador hoy que ya ha huaracheros ya venden caro un par de
trozado toda una mata de mezquite y ha huaraches. Véase hoki, ze̱sthi
cortado ya bastante leña. Sinón. hye̱kaza hyoki [Forma secundaria de hoki] hacer
Véase he̱ki, za hyokximo (hyókxímo) s Persona que hace
hye̱tandäpo (hyé̱tándäpo) s segador de jícaras. Ya hyokximo go geu̱ käti ha
alfalfa o hierba Ya hye̱tandäpo bi ño hokuí yá koi ya ximo. Las personas que
yopa me̱fa de bi thogi ra ye. Los hacen jícaras las pintan y les hacen su dibujo
segadores de alfalfa anduvieron segando a las jícaras. Véase hoki, ximo
después de dos días de haber llovido. hyokbo̱tse (hyókbo̱tse) s canastero,
Sinón. hye̱kandäpo Véase he̱ki, ndäpo fabricante de canastas Bu̱u̱ ya
hye̱tsi [Forma secundaria de he̱tsi] segar hyokbo̱tse ga xithi ha ra ga tsu̱to. Hay
hyo (hyo) s costado Xá ñu̱ mä hyo ko ra quienes fabrican canastas de carrizo y
be̱fi ga nthe̱kazafri. Me duele el costado quienes las fabrican de vara.
por el trabajo de cortar zacate. Variante hyokabo̱tse Sinón. yo̱tabo̱tse
hyo [Forma secundaria de ho] matar Véase hoki, bo̱tse
hyodi (hyódi) s lindero, límite Rá hyodi hyomgo̱ (hyomgo̱) s matancero (que se
rá hai mä dadahu̱ bí ka ata nuni. El dedica a matar animales) Ha ya thomboni
lindero del terreno de papá está hasta ahí. bu̱ i ndunthi ya hyomgo̱. En el rastro hay
hyodu (hyodu) s asesino Nuä ra hyodu muchos matanceros. Véase ho, ngo̱
ya xa hyo ndunthi ya jäi. Ese asesino ya hyote (hyote) s asesino Ra hyote nzäntho
ha asesinado a varias personas. tsu. El asesino siempre teme. Sinón. zadu
Sinón. hyote Véase ho Véase hote
hyogu (hyogu) s parte trasera de la oreja hyoya (hyoya) 1. adj pobre, humilde,
Ha rá hyogu na ra tu̱ka bätsi xi kä ya limitado Thogi ga tsiui na mä zi hme ko
hyaki. En la parte trasera de la oreja de un ra thänta ñi, pundgi mä zi hyoya
niño pequeño hay bastante mugre. Véase hñuni. Pásate a comer conmigo una
hyo, gu
hyoya HÑÄHÑU — ESPAÑOL 120

tortillita con salsa; discúlpa mi comida muy hyo̱tadada (hyó̱tádǎda) vi hacer el papel
pobre. de padre Nuni ra däme di hyo̱tadada,
2. s persona pobre Mäthoni ga faxu̱ ngeä bu̱huí na ra bätsi, hingo rá bätsi,
nuni ra zi jäi ra hyoya. Es necesario pe di su ngu rá bätsi. Aquel señor hace el
ayudar a aquella persona pobre. papel de padre, porque vive un niño con él
3. s huérfano Nuni ra zi metsi ra que no es su hijo, pero que lo cuida como
hyoya, pe̱tsi na nzänä bi du yá dada. hijo. Sinón. ñetadada, ño̱tadada Véase
Aquel jovencito es huérfano; hace un mes ho̱te, dada
que se le murieron sus padres. hyo̱thyä (hyó̱thyä) s persona regañona
hñoya s pobreza Nuä ra hmu dí fatsi, ra hyo̱thyä bu̱
hyoya (hyóya) vi encontrarse pobre Nuga hinte xa xu ra be̱fi. El patrón que le
xi dí hyoya; dá tege dá pa nuä ndí ayudo, es una persona regañona si el trabajo
pe̱tsi. Me encuentro muy pobre, acabé de no avanza. Véase ho̱te, hñä
vender las pertenencias que tenía. Pret. dá hyo̱xgini (hyó̱xgíni) s preparador del agua
nhyoya para el nixtamal Mä tixu ra hyo̱xgini, pa
hyoyo (hyoyo) s matancero del ganado di nxadi dä hyo̱tse ra suni. Mi hija
menor Hustho ra jäi ra hyoyo ha ra prepara el agua del nixtamal, porque está
hñumngo̱. Es rara la persona que es aprendiendo a preparar el nixtamal. Véase
matancera de ganado menor y barbacoyera. ho̱tse, gini
Véase ho, yo hyo̱a (hyó̱a) s pulguiento (persona o
hyo̱ [Forma secundaria de ho̱] caer animal) Nuni ra tsatyo ra hyo̱a. Aquel
hyo̱bo̱to (hyó̱bo̱to) s lendroso Nuni ra perro está pulguiento. Véase ho̱, a
tsu̱di ra hyo̱bo̱to. Aquel puerco está hyo̱te [Forma secundaria de yo̱te] destruir
lendroso. Véase ho̱, bo̱to Bi hyo̱te nuä ra nguptsu̱di mi thoki.
hyo̱ke (hyó̱ke) vt 1. arrepentirse (de lo que Destruyeron el chiquero que estaban
da) Mä dada di hyo̱ke nuä ra hai bi haciendo.
raki. Mi padre se arrepiente de haberme hyu̱ja (hyú̱ja) s 1. nuca Nu gatho nuä dí
dado la tierra. beni, asta di u̱gi mä hyu̱ja. De todo lo que
2. dar lástima (de lo que da) Ra Juana di pienso hasta me duele la nuca.
hyo̱ke nua ra hme umba ra tsatyo, 2. cerviz Nubu̱ dí nkue̱ dí tsa xá ñu̱ mä
hange xá no̱xke. A Juana le da lástima la hyu̱ja. Cuando me enojo siento que me
tortilla que le da a su perro por eso está duele la cerviz.
flaco. Pret. bi hyo̱ke Sinón. 1: ñäki hyu̱xye̱ (hyǔ̱xye̱) s jarilla Ra hyu̱xye̱
hyo̱ktho (hyó̱ktho) interj 1. qué lástima Dá kontsi ha ja ndunthi ra xaha. La jarilla
be̱di na mä mboni ¡hyo̱ktho! ¡Qué brota en donde hay mucha humedad.
lástima que haya perdido mi animal! Variante hu̱xya Sinón. otitä, haria
2. lástima Hyo̱ktho mä ntsätuí dá pa ha hyu̱za (hyǔ̱za) s flautista Ra Xuua ra
nubye̱ dí honi. Lástima que vendí mi hyu̱za, ha ra Pancho ra bixfani. Juan
pala porque ahora la necesito. Sinón. 2: toca la flauta, y Francisco el tambor. Véase
yobri Véase hyo̱ke hu̱xi, za
hyo̱mi [Forma secundaria de ho̱mi] bajar hyu̱thä (hyú̱thä) s Persona que tiene sueño
hyo̱ndgu (hyo̱ndgu) s constructor de casas pesado. Nuni ra metsi, xi ra hyu̱thä; ya
Dí ne ga hoka na mä ngu, pe histá honda mä hñebu̱ tsofo ha hingi ne dä mai.
ra hyo̱ndgu. Quiero hacer una casa, pero Aquel muchacho es de sueño muy pesado.
no he buscado un constructor de casas. Ya tiene rato que le están hablando y no se
Véase ho̱ngu, ho̱ndgu para. Sinón. xithä Véase hñu̱, tähä
hyo̱ste (hyo̱ ste) s lanzador de palabras hyu̱tsi [Forma secundaria de hu̱tsi] lazar
ofensivas Nuni ra be̱hñä ra hyo̱ste, nubu̱
di ti. Aquella mujer es lanzadora de
palabras ofensivas indirectas cuando está
borracha.
121 HÑÄHÑU — ESPAÑOL istasei

de calabazas chicas y mi mamá compró un


kilo. Sinón. tu̱mu
inähme [Variante de ihme] tortilla neja
inäju̱ni (ínä́jǔ̱ni) s masa neja Ra inäju̱ni
hindi ixki ko ra pa hyadi. La masa neja no
se agria con el calor del sol.
inäni (ínä́ni) s nejo (pasado de cal)
I inäsuni (ínä́suni) s nixtamal nejo (nixtamal
i (i) procl Indica la 3a. pers. del presente, en pasado de cal) Mäthoni gi pete xá ñho ra
otro lugar. Ra dänga oregno i ja ha ya inäsuni, ngeä bi thogi ra näni. Necesitas
mbonthi ngetuu̱ Mäxei. En los montes lavar muy bien el nixtamal nejo, porque se
cercanos a Tasquillo hay orégano grande. pasó de cal. Sinón. itasuni
Ra bätsi bi ngofo, ha ra ñoti nää i pigi. indi (indi) s vez Véase miki
La criatura se estriñó y está bien reseco lo ingadutu (íngádútu) 1. s tendedero
que obra. I ku̱ne. Tartamudea. 2. vt tender ropa Mä tixu bí ingadutu
i (í) vi picar (chile) Xi i ra thäntä ñi, pe ha ra ntingadutu. Mi hija está
xi ra ku̱hi. Está muy picosa la salsa, pero tendiendo ropa en el tendedero. Véase ini,
está muy sabrosa. dutu
ibxi (íbxi) s birriondo (reg.), entero (chivo o ingi (ingi) adv vez Véase miki, iki
borrego no castrado) Ku̱ta mä ibxi meyo inhyamu̱ [Variante de hinhyamu̱] nunca
dí ne ga kapo pa dä noki. Quiero castrar ini (ǐni) vt tender Ra meni ya di ini ya
mis cinco chivos birriondos para que dutu xpá meni. La lavandera ya está
engorden. Sinón. iyo, ibzu̱, iru tendiendo la ropa que ha lavado. Act. indet.
ibzu̱ (íbzu̱) s birriondo Variante ibzu tini
idä (idä) s hermano (de mujer) Ya ho̱nse̱ inthi (ínthi) s 1. mecate de lechuguilla Ya
na rá idä mä nänä te. Ya nada más vive nthähi ga inthi tse̱tuabi ra fani, mäske dä
un hermano mayor de mi mamá. gu̱tatho, o mä dä thinta ra dehe hime
igi (ǐgi) vi salir picoso Ra hñuni di igi ko thege. Los mecates de lechuguilla le duran
tsu̱tho ra ñi. La comida sale picosa con al caballo; aunque los lleve arrastrando o los
poco chile. meta en el agua, no se acaban pronto.
igo (ǐgo, ígo) s 1. higo (mata) Dá tai na 2. lazo amarillento, mecate amarillento
bai ra igo, nuu̱ ya hoga bai. Compré Hätsi mädageä ra inthi pa gi xo̱te ra
una mata de higo; de las matas extranjeras. zafri. Llévate aunque sea ese lazo
2. higo (fruta) Xi ra mädi ra kaha ra igo, amarillento para liar el zacate. Vocal
yo kasi ku̱ta nthebe mbe̱xo. Está muy nasal: ïnthi Véase iti, nthähi
cara la caja de higo. Está casi a quinientos iru (íru) adj birriondo (reg.), entero (chivo o
pesos. Sinón. bopri, hoga de̱ju̱ borrego no castrado) Dá hoka ra thumngo̱
iha (ǐha) s hija Iha, ya grí ma ri ngusadi. yoho ya iru yo; ndá tsihe bi rakje ra
Hija, ya ve a tus clases. Sinón. tixu Véase rihi, ngeä himi njapo. Horneé dos chivos
ixa birriondos, y al comérnoslos nos dio diarrea,
ihme (íhme) s tortilla neja, tortilla pasada porque no estaban castrados. Véase iyo
de cal Tenä ge ya ihme xá ñho pa dä ista (ǐsta) s ojos azules Rá tsihue̱ mä
megi yá tsi. Dicen que las tortillas nejas nänä ra ista. La nuera de mi mamá es de
son buenas para que se endurezcan los ojos azules. Variantes ñista, ñistada, ixta
dientes. Variante inähme Véase inäni, hme Istansia (Istansia) La Estancia (pertenece al
iho (ǐho) s hijo Mä iho ya pa ra ngusadi. Mpio. de Huichapan)
Mi hijo ya va a clases. Sinón. tu̱ Véase ixo istasei (ǐstásei) s pulque agrio Nu ra
imu (ímu) s calabaza chica Mäxudi bi istasei ndá pe̱tsi, dá xitua ra tsu̱di. El
thogi na ra ma imu ha mä nänä bi dai pulque agrio que tenía se lo eché al puerco.
na te̱ni. En la mañana pasó un vendedor Véase isti, sei
ita HÑÄHÑU — ESPAÑOL 122

ita (íta) s abuela Mä ita pädi ra theti. Mi Ixi (ǐxi) Durazno (ranchería de Zimapán) Ixi
abuela sabe hilar. Sinón. nita, ngande, ri gohi ra ñu rí ma Hñakala. El Durazno
zuzu queda por la carretera que va a Jacala.
itfixi (ǐtfǐxi) s hormiga colmenera (hormiga ixi (ǐxi) s durazno (planta y fruta) Ra
mielera amarilla y café, que entra en los kasta ixi, xi ra mädi ra kaha. Es muy
cajones de colmena o en los panales a comerse cara la caja de durazno amarillo.
la miel) Ya xäju̱ ga itfixi bu̱i ha ya Sinón. pe̱ni
yotazastä o ha ya xu̱ta. Las hormigas ixi (íxi) s agrura Mände dá dämä niñä ha
colmeneras viven en los mezotes secos de ra ntoxi, hänge nubye̱ dí ko̱tsa ixi. Ayer
nopal o en las pencas secas de maguey. cené demasiado; por eso ahora eructo con
Variante itmixi agruras. Sinón. hnäthä, ixti
itakani (ǐtákani) s hediondilla, quelite ixiro̱spi (ǐxiro̱spi) s chocoyol (pron. reg.),
picoso Dá hoki tsu̱ ra itakani ko ra socoyol (planta) Véase ro̱spi
ngo̱tsu̱di. Preparé un poco de hediondilla ixjua (ǐxjua) s lengua de vaca (planta
con carne de puerco. Sinón. katsu, katka comestible que tiene las hojas rizadas) Ra
itasuni (ǐtásuni) s nixtamal nejo (pasado ixjua xá nuntsi rá xi. La hoja de lengua de
de cal) Rata ra itasuni jabu̱, dä ne vaca es rizada. Sinón. hoga ixjua
ndunthi ra mete. Puro nixtamal nejo hay mbänga ixjua lengua de vaca (planta no
ahí. Va a necesitar muchas lavadas. Véase comestible que no tiene las hojas
ñiti, suni rizadas)
iti (ǐti) vi 1. ensuciar (ropa) Yá dutu ixju̱ni (ǐxjǔ̱ni) s masa agria Tixu, ra
nunä ra jäi, ya xi xa iti ko ya hyaki. La ixju̱ni gi umba ra tsu̱di. Hija, la masa
ropa de esa persona, se ensució. agria se la das al puerco. Véase ixki, ju̱ni
2. amarillarse Ra kani di iti bu̱ hinda ixkabayo (íxkábǎyo) s rebozo azul Mä
te̱ntsuabi ra the. El quelite se amarilla nänä hindi ho ya ixkabayo. A mi mamá
si no le echan tequesquite. Sinón. 1: no le gustan los rebozos azules.
hñaki; 2: kasti Sinón. kangabayo Véase ixki, bayo
iti (iti) vi 1. salir picoso Ra hñuni ntse̱ ixkahme s tortilla agria Véase hme
bi iti, koñä gá japi ndunthi ya ñi. La ixkaku̱hu̱ (íxkákǔ̱hu̱) s pintura azul Dá
comida salió muy picosa, porque le echaste käti ra gosthi ga ixkaku̱hu̱. Pinté la
demasiado chile. puerta con pintura azul.
2. arder Bi iti ra nthe̱ni ha mä ua, ko Sinón. kangaku̱hu̱ Véase ixki, ku̱hu̱
ra refinu gá japi. Me ardió la cortada del ixkaronkre (ixkaronkre) s gorrión azul
pie, con el alcohol que le pusiste. Sinón. 1: (ave)
igi; 2: u̱gi ixkasei s pulque agrio Véase sei
ithe (íthe) s 1. agua picosa Nuä ra dehe ixkatsatañi (íxka tsátáñi) s cardenal azul
dá tsi, ra ithe. El agua que tomé era agua (ave) Ra ixkatsatañi yo ha ya hñe. El
picosa. cardenal azul anda en las barrancas.
2. aguardiente Tenä ge ko ra ithe nihi Sinón. kangatsatañi Véase ixki, tsatañi
tu ra jäi. Dicen que con el aguardiente ixkähä (ǐxkä̌hä) s soconostle (planta y
pronto se muere la gente. fruta) Ra ixkähä tsi ga thäntäñi. El
ithehñuni (íthéhñúni) s mole de olla, soconostle es comestible en salsa. Véase
caldo rojo Nubye̱ bi nthäti mä tu̱, pa mä ixki, kähä
so̱hni dá hoki ra githe y ra thumngo̱, pa ixki (ǐxki) vi agriarse (leche, tortillas, pulque,
ra jäi dá hoki ra ithehñuni. Ahora que se frutas) Ra githe bi ixki ko ra pa. El mole
casó mi hijo hice para mis consuegros mole se agrió con el calor.
y barbacoa. Para la gente hice mole de olla. ixki (íxki) s azul Mähetsi ra ixki. El cielo
Sinón. tho̱tsahñuni Véase ithe, hñuni es azul.
ixa (ixa, ǐxa) s joven, hija (palabra cariñosa ixo (íxo, ǐxo) s hijo (palabra cariñosa usada
a una mujer de menor edad por otra de por mujeres u hombres de edad) Nxo̱ni, ixo,
avanzada de edad)
123 HÑÄHÑU — ESPAÑOL jadi

xoka ri yo, gri ma ra bayo. Apúrate, ja dega (jǎ dega) usar de (sustitución de una
hijo; ábreles a tus cabras y vete a pastorear. cosa por otra) Ya dá xo̱te mä za, pe
iyo (íyo) s birriondo (reg.), entero (no otho mä nde, mä ga ja dega nde mä
castrado) Véase ibxi bayo. Ya amarré la leña, pero no tengo
iki (íki) s vez Nuni ikinä mä ga mase̱ mecapal; voy a usar mi rebozo de
mä hai. Esta vez me voy solo a mi pueblo. mecapal. Dega ñoti gi ja ra yo. Tendrás
Vocal nasal: ïki Véase miki, ingi que sustituir la luz eléctrica por una vela.
Variante ja ga
ja na lado (jǎ na lado) poner a un lado,
hacer a un lado Ja na lado ri tsanza, pa
za dä thogi mära. Haz tu coche a un
lado para que puedan pasar los demás.
Sinón. uengi, uete nambu̱
ja ra ue̱nda (jǎ ra uě̱nda) hacer cuenta,
J considerar Nuä ra bojä gá be̱hu̱ jahu̱
ja [Variante de há] en, a ra ue̱nda gá tsihu̱. El dinero que
ja (ja) vi haber Nubye̱ hä di ja ra sei ha perdieron, hagan de cuenta que lo
nä Linda. Ahora sí ha de haber pulque en gastaron.
casa de doña Hermelinda. jabätsi (jǎbätsi) vt adoptar Nuyu̱ ya jäi
ja (ja) adv Enfatiza la palabra que sigue. Grí di jabätsi yá bätsi mära ya jäi, ngeä
ma ra hnini, ja gehni mä dä sii te ma gi ya ñäbätsi. Esas gentes adoptan a hijos
pe̱fi. Ve a la ciudad y allí te dirán lo que de otras personas, porque ellos carecen de
vas a hacer. Ja mähñebu̱ bi thogi ra hijos.
ndudehe. Hace un instante pasó el carro de jabi (jábi) vi ser rico (lit.: hay para él)
refrescos. Hingi juaditho ra be̱fi, ja Nuä ra mbo̱ho̱ bi ntai ga hai, tenä ge
gehna dí pe̱fi. No está completo ese trabajo jabi. Dicen que es rico el señor que
es éste que estoy haciendo ahora. compró tierras. Variante jababi Véase ja
ja (jǎ) vt pasar, acontecer ―Enä ge bi jabu̱ (jǎbu̱) vi hacer de esta manera Iho,
mpu̱ntsi ra bo̱jä ngí paha, pe mäñäjuä gi jabu̱ nubu̱ xkí mpe̱fi. Hijo, lo harás
hinte gá jahu̱. ―Dicen que se volcó el de esta manera cuando trabajes. Ogi
camión en donde iban ustedes, pero Dios jabu̱. No lo hagas así.
quiso que no les pasara nada. Pret. bi nja jabye̱ (jabye̱) hay ahora Nubye̱ na yaä di
Te gí jatho. ¿Cómo estás? (especie de jabye̱ ra sei ha rá ngu ra Juanä. Hay
saludo) pulque en casa de Juana ahora.
ja (jǎ) vt 1. esforzarse (a hacer algo) Hindí Variante jabya Véase ja, nubya
ja ga mpe̱fi ntse̱di, kabu̱ hindí tähä jabe̱go (jǎbe̱go) vt poner de peón Dí
ndunthi. No me esfuerzo en activar el jabe̱go nuyu̱ mä tixu ha mä tu̱, ngeä
trabajo; al cabo no gano mucho. hingi thini ra be̱go. Yo pongo de peones
2. obligarse (a hacer algo) Nuä ra be̱fi a mis hijos porque no se encuentran
hindí ja ga hoki. No me obligo a hacer peones.
ese trabajo. jadada (jǎdǎda) vt hacer de cuenta que
3. importunar, insistir Ra me̱fi ja adi rá es su padre Nuu̱ mä ku geu̱ dí jadada,
thähä ha otho pa ga umbi. El peón ngeä geu̱ faxki. Hago de cuenta que mis
insiste en pedir su sueldo, pero no tengo hermanos son mis padres, porque son los
para darle. que me ayudan. Véase ja, dada
ja (jǎ) vt 1. hacer jadi (jadi) s 1. tercio Mände dá xu̱ na
2. poner, arrimar Ja ri jutsi ha ri jadi ra za. Ayer leñé un tercio de leña.
hyodi, ya gá thotsi ha mä hai. Arrima 2. carga Ra ro̱ge dá tutuabi na jadi ra
la cerca a tu lindero; ya la arrimaste za. Una carga de leña le cargué al asno.
dentro de mi terreno. Sinón. 2: joti Sinón. so̱te
jatho hacer rápido
jagetuu̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 124

jagetuu̱ (jagetuu̱) adv 1. frecuentemente hoñi. Roberto, cuídate mucho de tu


Jagetuu̱ dí pa ha rá ngu mä ndo̱hñä. enemigo, dicen que anda por ahí,
Frecuentemente voy a la casa de mi buscándote. Xuua, jamäsu nuä ra
suegro. tsatyo hingi fo̱ge. Juan, desconfía del
2. a cada rato Nugi xi jagetuu̱ dí hñeni. perro que no ladra.
Yo me enfermo a cada rato. Sinón. njatä 3. fijarse Lalo, xi dä jamäsu nunä nxutsi
jagetä (jagetä) adv 1. continuamente Mä xa ñekua, ge xi tsamähotho. Eulalio,
tu̱ jagetä akagi ra bojä. Mi hijo fíjate muy bien en la muchacha que viene
continuamente me pide dinero. ahí; está muy bonita. Sinón. thämfri, nsu,
2. seguido Xi jagetä di tsoki mä nu̱ti, hyandi Véase su
tsanza. Seguido se descompone mi jame̱ti (jǎmé̱ti) vt 1. hacer como si fuera
camión. Sinón. jagetuu̱, njatä suyo Nu ya zi mboni dí zi hñandi dí
jahme (jǎhme) vt hacer de tortilla (sustitutir jame̱ti, hänge xi dí su. Los animales que
otra cosa cuando no hay tortilla) Gi jahme tengo a medias hago como si fueran míos,
nunä ra thuhme, ngeä otho ra hme. Este por eso los cuido mucho.
pan lo harás de tortilla porque no hay 2. adueñarse de, apropiarse de lo que no
tortilla. Véase ja, hme es suyo Pe̱tsi ya je̱ya ya me Monda bi
jamädi (jámädi) 1. vi dar gracias Ndunthi no̱tue ya nzo̱ho̱ mi ne dä jame̱ti ra hai,
dí jamädi, juädä, xká faxki ra paya. Te nä. Hace varios años que los mexicanos
doy muchas gracias, hermano, que me has se rebelaron contra los invasores que
ayudado este día. trataban de adueñarse de este país.
2. vi estar agradecido, agradecer Dí jamfri (jámfri) s 1. creencia Rá jamfri
jamädi po ri nto̱de xká hutsihu̱ ra mä bo̱xita mänañyo. La creencia de
paya. Estoy agradecido por la atención mis antepasados era diferente.
que han puesto este día. 2. fe Mä jamfri ge ga tso̱nga ha rá ñäni
3. interj gracias Jamädi dá tsaya. Ajuä. Tengo fe de que voy a llegar a estar
Gracias que descansé. Véase mädi con Dios. Sinón. ntemei Véase kamfri
te gí jamädi ¿Qué agradeces? (para janänä (jǎnä̌nä) vt hacer de cuenta que
responder a un agradecimiento) es su mamá Mä to dí janänä, ngeä xi ra
me̱tsjamädi s persona agradecida hojäi ko ngeke. Hago de cuenta que mi
ñäjamädi s persona mal agradecida suegra es mi madre, porque es muy buena
jamädi Ajuä (jámädi Ajuä̌) ¡gracias a Dios! conmigo. Véase ja, nänä
¡Jamädi Ajuä dí bu̱ i xá ñho ga nzaki! jangue̱nda (janguě̱nda) vt sospechar
¡Gracias a Dios estoy bien de salud! Xuua, jangue̱nda ua di pura ri me̱fi o
jamängeä (jamä́ngéä) adv 1. hace un hinä. Juan, sospéchalo si se apuran tus
instante, acabar de Nanguhu̱, jamängeä peones o no.
dí o̱dehu̱ bi ñenä na de mä nanguhu̱ ge japabi (japábi) vbt 1. poner Xuua,
mähyoni ga mfaxhu̱. Vecinos, acabamos japabi rá mfitsi ra fani pa gi to̱ge.
de escuchar que dijo uno de nosotros que es Juan, ponle la carona al caballo para
necesario que nos ayudemos. montarlo.
2. hace un rato Jamängeä bi hyatsi ha 2. echar (sal a la comida, chile a la comida)
mänta bi hñuxadi. Hace un rato que Tixu, japabi ra u ra hñuni. Hija, échale
amaneció, y tan pronto se hizo tarde. sal a la comida. Sinón. 1: fitsi; 2: u̱tsui
Variante jamageä Sinón. mähebu̱ japabi (jápábi) vt forzar, obligar Ra
jamäsu (jǎmäsu, jámäsu) vt 1. atender, Xuua di japabi rá tixu dä nthäti. Juan
cuidar Tixu, gi jamäsu ra dathi. Hija, obliga a su hija casarse.
atiendes al enfermo. Tixu, jamäsu ra ngo̱ japamäsu (japamäsu) vt 1. tomar en
hinda zi ra tsatyo. Hija, cuida la carne serio Tixu, ogi japamäsu ya nkuamba,
para que no se la coma el perro. nu ya jäi xi njabu̱. Hija, no tomes en
2. cuidarse de, desconfiar de Beto, xi dä serio las mentiras; la gente es así.
jamäsu ri ntsu̱huí, tenä ge yobu̱ 2. cuidar Yá mboni mä ku go dí
125 HÑÄHÑU — ESPAÑOL jämu

japamäsu. Cuido los animales de mi jati (jati) 1. s bordado Dá tai na mä


hermano. Véase jamäsu pahni ko yá jati. Compré una camisa
japi (japi) vt 1. echar Dí beni ga japi con bordados.
tsu̱ ra nziki mä ze̱sthi, ngeä di 2. s dibujo Dá hoki na ra fu̱i ko rá
ntsihni. Pienso echarles un poco de jati. Hice un sombrero con dibujo.
aceite a mis huaraches, porque rechinan. Sinón. koi, ndo̱ngi
2. poner ¿Hämu̱ gi japi rá njomi ri jati (jati) vt limpiar Xi ra ku̱hi ra
ngu? ¿Cuándo le pones el techo a tu githe; mä ga jati ra tse ko na ra hme.
casa? Está muy sabroso el mole. Voy a limpiar la
3. preparar Rá hñuni ra bätsi gi japi nsi olla con una tortilla. Pret. bi gati
ra ñi. Preparas la comida del niño sin jatho (jǎtho) adv recién, recientemente
chile. Jatho xkí du mä zi nänä; ntse̱di ndí
4. tomar, beber (fig.) Ngu xá pa ra hyadi ui. Recién fallecida mi mamacita, la
e gi japi na ra zi dehe. Como está soñaba mucho.
caliente el sol, ven a tomar un refresco. jatsi (jatsi) 1. [Act. indet. de katsi]
5. comer (fig.) Xuua, e gi japi na ra posponer ¿Hänja bi jatsi ri pa, tiyo?
yo̱khme, pa dä thogi ra sei. Juan, ven a ¿Por qué pospusieron el día de tu santo,
comer un taco, para que se te pase el tío?
pulque. 2. s comida apartada Mä ga hoka na
japi ‘na ra zi dehe echar un refresco ra thengo̱ pa mä jatsi. Voy a hacer un
japi na ra yo̱khme echar un taco tamal para mi comida apartada.
japi (jápi) vt obligar, exigir (a alguien), 3. s niño buscado, niño natural Nuni ra
impulsar Mä bätsi hingi ne dä ma ra nxutsi bi ma Monda ra be̱fi, ya bá
ngusadi, pe dí japi. Mis niños no quieren honga rá jatsi. Aquella muchacha fue a
ir a sus clases, pero los obligo. Ra nzaya trabajar a México y ya tiene un niño
hindi japi dä guti yá mfatsi ya jäi. El buscado. Sinón. 1: e̱tsi, e̱tsi
juez no obliga a la gente a pagar sus jädo (jädo) s 1. muro, pared Dá hoka
cooperaciones. na ra jädo ha mä ngu pa dä daki ya
hindi japi no le hace Mä bätsi dí o̱the, bu̱nthi. En la casa hice un muro para que
ya bi mui ndunthi ra bojä, pe hindi ataje los remolinos de aire.
japi bu̱ dä ñäni. La curación de mi 2. barda Ya thokua rá jädo ra ngusadi.
hijo ya llevó mucho dinero pero no le Ya están haciendo la barda de la escuela.
hace, si así se va a alivia. Sinón. njoti
hingi japi no le hace Mä ga tai mä jähni (jähni) s mezquino (reg.), verruga
tsanza hingi japi ga pa nuä dí Too pe̱tsa ya jähni, tenä ge di hñeni
pe̱tsi. Voy a comprar mi coche. No le rá ji. Dicen que está enfermo de la sangre
hace que venda lo que tengo. el que tiene mezquinos.
jatapahni (jatápǎhni) s camisa bordada no̱jähni s persona con mezquinos
Rá jatapahni mä nänä dá tambi, xá jähñä (jähñä) s 1. alabanza Ho̱nse̱ Ajuä
mädi. La camisa bordada que le compré a tsa dä thutuabi ra jähñä. Solo a Dios se
mi mamá está cara. Véase jati, pahni le puede entonar alabanza.
jataronjua (jatárónjua) s ayate 2. oración Ko na ra jähñä tumbabi
bordado Xá mädi na ra jataronjua, pe njamädi Ajuä. Con una oración le dan
mähotho. Está caro un ayate bordado, gracias a Dios.
pero es bonito. Véase jati, ronjua 3. rezo Sinón. sadi
jataro̱zä (jatáro̱zä) s costal bordado jämu (jämu) s calabaza de Castilla Ra
Mähotho ra ya jataro̱zä dá handi. jämu, xi ra mädi nu ra zänä ga hu̱ste.
Estaban muy bonitos unos costales La calabaza de Castilla es muy cara en el
bordados que vi. Véase jati, ro̱zä mes de los difuntos. Sinón. hoga mu,
kastä mu
jäne HÑÄHÑU — ESPAÑOL 126

jäne (jäne) s lengua Ra tsatyo be̱ki rá jätsi. Está muy caliente el sol, voy a hacer
jäne nubu̱ di hñe̱ni. El perro saca la un jacal.
lengua al jadear. Variante jähne 2. casa (muy humilde) Ya bi zixa ndunthi
jäpi (jäpi) 1. vt bendecir Ajuä jäpi ne di ra bojä nuyu̱ mä jätsi dí hoki. Ya
xu nuä mä ga tsi. Dios bendice y invertí mucho dinero en la construcción
multiplica lo que voy a comer. de la casa que estoy haciendo. Sinón. 2:
2. s reliquia (planta que tiene cera) Ra xumi
jäpi tembi nuu̱ ya xe̱ni ga ndäpo tu ra jätsi (jätsi) vt 1. terminar Ya dá jätsi dá
sitsi, tunga ha ya nijä. “Reliquia” le heti ra he̱mi. Ya terminé de leer el libro.
dicen a los pedazos de plantas que tienen 2. acabar Dí ne ga jätsi me̱to mä ngu
cera que dan en la iglesia. nepu̱ ga ma Monda. Quiero acabar mi
jäptehe (jäptěhe) s 1. agua bendita Dá ma casa primero, y luego me voy a México.
nijä dá apä tsu̱ ra jäptehe ra majä. Me Pret. bi gätsi Sinón. jätsi, juati
fui a la iglesia a pedirle tantita agua bendita je̱tsi (je̱tsi) s flema, gargajo Too tsu̱ ra
al sacerdote. thehe ne otho ra je̱tsi, tenä, ge tsu̱di ra
2. aguardiente Véase jäpi, dehe tizi. Quien tiene tos y no tiene flema dicen
jätmädo (jä́tmädo) s huevos ahogados (una que tiene tuberculosis.
clase de comida) Pa dá hoki ra jätmädo, je̱ya (je̱ya) s 1. año Ajuä di uni ya hoga
me̱to dá thu̱ni ra ñi, nepu̱ dá xitsi ya je̱ya ne ya tso je̱ya. Dios da años de
mädo. Para hacer huevos ahogados, prosperidad y también años de escasez.
primero herví el chile, luego le eché los 2. grado de estudio ¿Temä je̱ya o ri
huevos. Véase jäti, mädo xampäte ha ra nsadi? ¿En qué grado
jäti (jä́ti) vi ahogarse Mä ku bi jäti ha ra está tu alumno en sus estudios?
nsaha Nto̱pe. Mi hermano se ahogó en el maje̱ya adv el año pasado
balneario del Tephe. rije̱ya adv el año que viene
njäti s persona ahogada ji (jí, jǐ) s sangre Hyo na ra yo ha rá jiä
jätsi (jä́tsi) vt, vi terminar Dí jätsi mä gi takuí pa dä tumbi ra tsatyo. Mata un
be̱fi zu̱nga goho nde. Termino mi trabajo chivo y ataja la sangre para que se la den al
a las cuatro de la tarde. Ya pa ga behe perro.
jätsi ngu dä thogi Ndäpa. Los días de tsoji s sangre enferma
Cuaresma terminan pasando Semana Santa. jihni (jihni) s saliva Ra jihni xá mpete.
Pret. bi gätsi; Act. indet. jätsi La saliva es pegajosa.
jäxaxui (jä́xáxui) s último velorio (antes de rá jihni ra mexe telaraña
llevar la cruz a la tumba) Nu nää ra paä bi jijua (jǐjua) s sangre de conejo Ra jijua
du nää ra jäi, ra gu̱to xui dä to̱tua ra hingi tsi, ho̱nse̱ ra jiyo. La sangre de
jäxaxui ko na ra ponti. A partir del día conejo no se come; sólo la sangre de ganado
en que murió aquella persona, a las nueve menor. Véase banjua
noches, se le hará el último velorio con una jilgero (jilgero) s jilguero (ave)
cruz. Véase kätsi, xui jinthfani (jǐnthfǎni) s sangre de res Tenä
jäi (jäi) s gente, persona Ha ra ximhai ge xá ñho too dä zi ra jinthfani, pa hinda
ya xi bu̱i ndunthi ra jäi. En el mundo zu̱di ra ñheni. Dicen que es bueno tomar la
hay mucha gente. sangre de res, para que no nos pegue la
dänga jäi persona de mayor edad enfermedad. Variantes jinfani, jinthuani
jäi mäyabu̱ (jäi mä́yǎbu̱ ) persona antigua, Véase ji, ndämfri
gente antigua Tenä ge ya jäi mäyabu̱ jiptsu̱di (jiptsú̱di) s sangre de cerdo
himi tsi ra nde̱ga, ra ngo̱, ho̱nse̱ ra ñi, ra Ndunthi ra jäi tsi ra jiptsu̱di. Mucha
kani, ra ju̱. Dicen que la gente antigua no gente come la sangre de cerdo. Véase ji,
comía manteca ni carne, sólo chile, quelite y tsu̱di
frijol. jiyo (jǐyo) s sangre de ganado menor Ra
jätsi (jä́tsi) s 1. jacal, enrramada, cabaña jiyo nthoki, ndunthi ra jäi di ho dä zi,
Xi ra pa ra hyadi; mä ga hoka na mä ngeä xi ra ku̱hi. A mucha gente le gusta
127 HÑÄHÑU — ESPAÑOL joño

comer la sangre preparada del ganado joki (joki) vt 1. barrer Tixu, gi joki ya
menor, porque es muy sabrosa. Véase ji, yo paxi ha ra batha ko ra baxi. Hija, barre
jo (jó) vi bufar (al estar enfurecido) Ra mixi las basuras del patio con la escoba.
jo nubu̱ di nkue̱. Bufa el gato cuando está 2. limpiar Nubye̱ ra paya mä ga joki ya
enfurecido. hai ku̱tsi ha ra nku̱hyatsi. Voy a
jo (jǒ) s hongo Ra jo ga uada xá ñho dä limpiar hoy el polvo que está sobre la
tsi. El hongo del maguey es bueno; se ventana. Pret. bi goki Sinón. 1: pasti; 2:
puede comer. thuki Véase jo
jo (jǒ) vt 1. recolectar Ra nzaya ya yo, jo jomi (jómi) [Act. indet. de komi] tapar
ra bojä pa ra ngo. El juez ya está jomi (jomi) 1. vt remoler (masa) Ha ra
recolectando el dinero para la fiesta. bo̱jä ju̱ni himbá thäti mä suni, hänge dí
2. juntar Ra de̱thä di samba ra o̱ni, xi jomi ra ju̱ni. En el molino no me molieron
däma jo ko ra thuhu. El maíz que le bien el nixtamal, por eso remuelo la masa.
tiran a la gallina lo junta rápido por el 2. vt hacer testal Nuga dí jomi ra ju̱ni
hambre. ha nu ra Juanä e̱nti. Yo hago testal la
3. recoger Nubye̱ mä pa mä ga jo nuu̱ masa y Juana la tortillea.
ya mfatsi stá hmi. El día de mi santo 3. s testal (bolita de masa) Yoho ya
voy a recoger las ayudas que he prestado. be̱hñä di mfatsi ra ju̱ni, na de geu̱
Pret. bi go Sinón. muntsi; 3: adi häi ya jomi. Dos mujeres se ayudan a
jodo (jódo) s 1. piedra pómez Ko ra jodo tortillear la masa, y una de ellas saca los
dí xu̱ki yá mboxjua ya bo̱jä. Limpio el testales. Pret. bi gomi Act. indet. jómi
moho de los metales con la piedra pómez. Sinón. 1: thäti; 2 y 3: joti
2. piedra liviana Ra the̱ngado ra jodo. jondi (jondi) vt 1. juntar, recoger Ha dí
Es liviana la piedra colorada. Sinón. usto, mpe̱fi dí jondi ya de̱mza. En donde
jostho trabajo junto nueces.
jodo (jodo) vi juntar piedras Nubye̱ ra 2. recolectar Ra nzaya yose̱ jondi ra
paya dí jodo. Hoy estoy juntando piedras. bojä pa ra ngo de ra ngusadi. El juez
Sinón. jondi, muntsi Véase do, jo mismo está recolectando el dinero para la
jodri (jodri) s cempasúchil (planta y flor) fiesta de la escuela. Sinón. muntsi Véase
Ya do̱ni ga jodri, geu̱ pa ya hu̱ste. Las jo, tho
flores de cempasúchil son para los difuntos. joni (jǒni) 1. vi orillarse, arrimarse Nänä,
Véase do̱ni xi gi joni, pa ga thogi. Oríllese, señora,
johni (jóhni) vi hacer ruido Ra me̱jua di para que yo pase.
zi na ra jäi pa di johni pa pidi ra 2. vt arrimar Rá mfatsi ra gädo xi di
banjua, ha ya bai ga mini ne ha ya bai dämä joni ya do. El ayudante del albañil
ga ndäpo. El cazador de conejos trae una le arrima muy rápido las piedras. Sinón. 1:
persona para que haga ruido para espantar uengi; 2: thästi, joti Véase jo, -ni
al conejo, en las matas de espinas y en las jonko (jónko) s tórtola Tenä ge nubu̱
matas de hierbas. tuhu ra jonko geä ra tsoni, ngeä himbi
johya (jóhya) 1. vi estar contento Dí zu̱di ra sistehe. Dicen que el canto de la
johya, ngeä Ajuä di sugagi. Estoy tórtola es su llanto porque no alcanzó el
contento porque Dios me cuida. bautismo. Variante joonko Sinón. joño,
2. vi alegrar Nuna tsu̱ntu̱ nzäntho di jotu̱
johya. Este muchacho siempre se alegra. joño (jóño) s tórtola, torcacita, coquita
3. vi satisfacer Nubu̱ dí xu mä be̱fi, Nubu̱ tuhu ra joño di thetsi ha ra
mä hmu di johya. Cuando avanza mi nguxju̱ ha enä rá thuhu: jotu̱, jotu̱,
trabajo mi patrón está satisfecho. jotu̱. Cuando está cantando la tórtola gira
4. s alegría Ra johya po̱ho̱ de ha ra sobre un hormiguero y su canto dice: “jotu,
dämu̱i xá ntaxi. La alegría nace en el jotu, jotu”. Sinón. jonko, jotu̱ Véase jo,
corazón limpio. Sinón. 1, 2 y 3: ehya yo
jostho HÑÄHÑU — ESPAÑOL 128

jostho (jostho) adj 1. fofo Ra bo ga uada ya ngu. La piedra roja es una piedra liviana
nu sta yoti xi ra jostho. El quiote del para el adorno de las casas. Véase do, jotho
maguey es muy fofo cuando se seca. jotsi (jǒtsi) vi respirar Ra mboni tobye̱
2. liviano Na ra pa na ra ño̱ho̱ bi tega di jotsi, pe ya hinda nte, zäi. El animal
mä rihi ko ra juai ha nu ndí nestihi todavía respira, pero ya no va a revivir.
ndí tsa mä ndoyo ge ra jostho. Un día jotsi (jǒtsi) [Act. indet. de kǒtsi] untar
un hombre me correteó con un cuchillo, y Xmá ñu̱ mä ñähmu, pe bi jotsi na ra
cuando corría sentía mi cuerpo muy ñethi pa bi tsaya. Me dolía la rodilla, pero
liviano. Véase jotho le untaron una medicina para que se
joti (jóti) adj 1. tapado Ra ju̱the joti, aliviara.
hänge otho ra dehe. El tubo del agua está joxañi (jóxáñi) s tortilla enchilada Mä
tapado; por esa razón no hay agua. me̱fi hyastho dí umba yá hme ga joxañi.
2. estreñido Mände dá tsi ndunthi ya A mi esposo diario le doy sus tortillas
kähä, ha nubye̱ dí joti ko ya ndakjä. enchiladas. Véase kotsi, ñi
Ayer me comí muchas tunas, y ahora estoy joza (józa) s madera fofa Ra joza hinte ra
estreñido por las semillas de las tunas. hñu̱. La madera fofa no pesa nada.
Sinón. 2: gofo joo (jóo) vi 1. no estar Stá ma dá kätsi
joti (joti) 1. vt nivelar Ya hai di joti pa ra nzaya, pe mi joo ha ra ngu. Fui a ver
dä hogi. Nivelan las tierras para que se al juez a su casa, pero no estaba.
compongan. 2. no aparecer Mä uite joo, hingi
2. vt hacer fofo tso̱tho. Todavía no aparece mi
3. vt arrastrar Ra dehe joti hängu tlacualera. Pret. dá njoo Sinón. hinjoo
nuä tsu̱di ha rá ñu. El agua arrastra jotu̱ (jótu̱) s tórtola Ra jotu̱, nubu̱ tuhu
cuanto alcanza en su camino. di theti. Cuando canta la tórtola gira.
4. vt barrer Ra baxi joti gatho. La Sinón. jonko
escoba barre todo. jotsi (jotsi) s garlopa Mä jotsi dá tai
5. vt arrimar Rá mfatsi ra gädo joti mänonxi xi tsämähotho. La garlopa que
ya do. El ayudante del albañil arrima las compré el lunes es muy bonita.
piedras. Sinón. thuki
6. vt hacer testal jotsi (jotsi) [Act. indet. de kotsi] regresar
7. s testal (masa que se pasa al metate jotsi (jotsi) vt atizar Jotsi ra doyo pa
para sacar el pedazo para tortillear) Yoho nihi dä dä ya hme. Atiza el comal para
ya be̱hñä pe̱ti ra ju̱ni, na po̱nga ya que pronto se cuezan las tortillas.
joti, mäna pe̱ti. Dos mujeres tortillean Sinón. ñuti
la masa, una saca los testales, y la otra la jo̱nxähi (jó̱nxä̌hi) s ixtle (de maguey) Ra
tortillea. Pret. bi goti Sinón. 1: po̱ge; 2: Juana bí eke ra jo̱nxähi ha ra sepe. Juana
njoti; 3: ju̱ti; 4: theni; 5: theni; 6: jomi; está cardando el ixtle en la biznaga.
7: jomi Sinón. santhe
joti (jóti) adj cerrado Dá be̱ mä nsoki y jo̱te (jó̱te) s eructo Rá jo̱te ra ndämfri
ra ngu joti. Perdí mis llaves, y la casa está yu̱nga ndäpo. El eructo de la res huele a
cerrada. Véase koti hierba. Véase ko̱te
joti ga däbi estreñido Ra mayo enä ge jua (jua) s conejo Ra jua ga to̱ho̱, xi ra
joti ga däbi, ngeä bá tsi ndunthi ya dängi. El conejo del cerro es muy grande.
nju̱nxi mände. Dice el pastor que está Variante hua
estreñido, porque comió mucha pintadera jua [Variante de hua] ala
ayer. Pret. dá njoti Sinón. gofo Véase juada [Variante de huada] 1. cuartillo
koti 2. doble (que equivale igual a un cuartillo)
jotho (jǒtho) adj fofo, bofo, esponjado juadi (juádi) adj 1. mucho Ha ra ndehe xi
Véase jostho ku̱ juadi ya huä. En el mar hay muchos
jothodo (jǒthodo) s piedra liviana Ra peces.
the̱ngado geä na ra jothodo pa ra hotho 2. bastante Juadi ra de̱thä stá poti
129 HÑÄHÑU — ESPAÑOL juäni

nunä je̱yabye̱. En este año he sembrado tege dá juati mä täxi, ngeä joo too dä
bastante maíz. su. Ya vendí todos mis chivos porque no
3. algo (cantidad suficiente de producto) Dá tengo quien los cuide.
xofo juadi ra de̱thä ra je̱yabye̱. Coseché 3. descomponer, desbaratar Ya the dá
algo de maíz este año. Variante huadi he̱mi ha ra huähi himbi hogi, mä ga
Sinón. ndunthi, nze̱ya juati pa ga hoka märayo. No salieron
juadi (juádi) 1. acabar Denda mäxudi dá bien los surcos que rayé en la milpa. Los
fu̱di dá juti mä be̱go ha ja dá juadi. voy a desbaratar para hacerlos de nuevo.
Desde la mañana empecé a pagarles a mis Act. indet. thati Variante huati Sinón. 1:
peones y apenas acabé. yo̱te; 2: puni; 3: puti
2. terminar Xudi ga juadi ga he̱ki ra juati (juáti) vt 1. terminar, acabar Xuua,
zafri. Terminaré de cortar el zacate juati ra sei pa ga hä mäna. Juan, termina
mañana. Pret. bi uadi el pulque para ir a traer otro. Xuua, juati ri
juahni [Variante de huahni] escoger boti ko mä nte̱i. Juan, termina tu
juai (juai) s cuchillo Ra juai ja rá ua ne siembra con mi yunta.
he̱nte ha xá ntsäti rá ñäni. El cuchillo es 2. rematar (animal, mercancía) Ra nogo
cortante y tiene un mango, la punta es tsatyo mi nedu, ya jäi bi juati ko ya
aguda. Variante huai nkahni. Al perro rabioso que se estaba
njuai vi convertirse en puñal, muriendo la gente lo remató con piedras.
convertirse en cuchillo 3. gastar (calzado, ropa) Ra bätsi ya bi
nxinjuai s cuchillo ancho juati rá dutu ko ra nteni. El niño ya
tsäjuai s cuchillo con punta gastó su ropa con el juego.
juaipada (juaípada) s obsidiana Ya Variante huati Sinón. thege
juaipada boni ha ra mbonthi ha ngu ya juatsi (juatsi) vt recargar, apoyar Iho, ra
xito. Hay obsidianas en el monte; son como nzafi gi juatsi ha ra tsäti ra ngu. Hijo,
vidrios. Variante huaipada Véase juai, recarga la escopeta en la esquina de la casa.
pada juatsi (juátsi) vi recargarse, apoyarse
juando (juǎndo) s 1. piedra filosa Ra Pret. dá njuatsi
juando he̱nte ngu ra juai. La piedra filosa juaxhmi (juáxhmi) s salvia blanca (planta)
corta como el cuchillo. juaxi [Variante de huaxi] guaje
2. piedra puntiaguda Ha ya to̱ho̱ ja juädä (juädä) s hermano mayor (de un
ndunthi ya juando. En los cerros hay hombre) Mä juädä ya bi ñeda, ngeä ya
muchas piedras puntiagudas. pe̱tsi ndunthi ya je̱ya. Mi hermano mayor
Variante njuando Véase juai, do ya es anciano, porque ya tiene muchos
juase̱he̱ (juásě̱he̱) vi 1. cubrir todo, años. Véase ku, mädä
adueñarse de todo Dí pe̱tsi ndunthi mä juäni (juäni) 1. vt estirar Ra dathi xa
mboni y ha na ra mbonga ndäpo tsangi yá ua, pe tembi dä juäni pa hinda
juase̱he̱. Tengo muchos animales y en un nzändi. El enfermo tiene encogidos los
rastrojo lo cubren todo. pies, pero le dijeron que los estire para que
2. dominar solo, separar todo para sí Ra no se acostumbre.
nzaya juase̱he̱ ha na ra hnini. En un 2. vi enderezarse Ra bo̱jä di yopa juäni
pueblo sólo el juez domina. ko ra tsibi. Con fuego se vuelve a
3. apropiarse únicamente Nuni mä ku ne enderezar el metal. Variante huäni
dä juase̱he̱ nua ja. Mi hermano quiere juäni (juä́ni) vt 1. enderezar Iho, gi juäni
apropiarse, únicamente él, de lo que hay. nuä ra bo̱jä xa ntsaki. Hijo, endereza el
Véase juadi, se̱he̱ fierro enchuecado.
juati (juǎti) vt 1. desbaratar, deshacer, 2. confesar Ra majä bi juäni ra dathi
destruir Mä ngu ga xu̱ta dí juati, pa ga nu himi tutho. El sacerdote confesó al
hoka na ga jädo. Estoy desbaratando mi enfermo antes que muriera.
casa de penca, para hacer una de pared. Variante huäni
2. vender todo (involuntariamente) Ya dá
juänthe HÑÄHÑU — ESPAÑOL 130

juänthe (juä́nthe) s surco derecho, surco di juti ra hyadi. Al pie del mezquite no ha
recto Nu ya the bi hye̱ka ra uäfri, ya crecido nada el maíz porque le tapa el sol.
juänthe. Los surcos que trazó el gañán son Sinón. komi
surcos derechos. Véase juäni, the juti (juti) vt pagar Dí tu hindí ko̱ni, ga
juänza (juä́nza) s palo derecho Nuä ra juti othogi. Debo no niego, pago no
juänza dá he̱ki, xá ñho pa ra uatbi. El tengo. Pret. bi guti
palo derecho que corté está bueno para el juthe (jǔthe, júthe) s agua amarga Pa bi
mango de una pala. Variantes njuänza, tsayagi ra u̱mu̱i, dá tsi ra juthe mi tu ra
huänza jundäpo. Para que se me quite el dolor de
juäñu (juä́ñu) s camino recto y parejo Ha estómago tomé agua amarga que tenía
ya batha ja ya juäñu, pe ha ya to̱ho̱ ja ajenjo. Véase nju, dehe
ya mahni. En las planadas hay caminos jutsdehe (jútsděhe) s agua amarga
rectos y parejos, pero en los cerros hay Variante jutsadehe
curvas. Variante njuäñu Véase juäni, ñu jutsi (jutsi) s cerca (para cerrar algo) Dí
judo (júdo) s barda de piedras sin mezcla hoka na ra jutsi ga uada ha ra huähi.
Ra judo xra to̱ke ya do nsi ra näni, pe xa En la milpa estoy haciendo una cerca de
teti xá ñho pa hinda yo̱te. La barda es maguey.
de piedras encimadas, sin mezcla, pero bien juxuada s cerca de maguey
colocadas para que no se caigan. Véase juti, juue̱ [Variante de juhue̱] hermana mayor (de
do mujer)
jueni (juéni) vt mover, tambalear Ra jui (júi) [Act. indet. de kui] está expulsado
ndähi di jueni ya bai ga za. El aire mueve juxdo (juxdo) s cerca de piedra
las matas de árboles. Sinón. hmäni juxhuähi (júxhuä̌hi) 1. vi cercar la milpa
juhue̱ (juhue̱) s hermana mayor (de una Ra Xuua bí juxhuähi ha rá huähi rá tiyo.
mujer) Rá juhue̱ mä tiya xi mäkagi. La Juan está cercando la milpa de su tío.
hermana mayor de mi tía me quiere mucho. 2. s cercador de milpa, cerquero de
Variante juue̱ Véase idä milpa Véase jutsi, huähi
juifi [Variante de huifi] soplar juxmini (juxmíni) s cerca de espinas
juilo [Variante de huilo] paloma Variante juxbini
juitua [Variante de huitua] calzón, juxuada (juxuada) s cerca de maguey Rá
pantalón juxuada ra Xuua, bi japi ya mini
juiti [Variante de huiti] soplar mädetho. Juan plantó espinas en medio de
jumfe (jǔmfe) s efés amargos Ya jumfe la cerca de maguey. Véase jutsi, uada
hindí ho ga tsi. No me gusta comer los juxuada (júxuada) s maguey amargo Ra
efeses amargos. Véase jutsi, efe juxuada hingi ku̱hi, hange ra mboni
jumi (jumi) vt tapar (olla) Iha, gi jumi hingi tsi. El maguey amargo no es sabroso;
ra githe pa hinda zo ya ginue. Hija, tapas por eso el animal no se lo come. Véase
el mole para que no le caigan moscas. Pret. jutsi, uada
bi gumi Sinón. komi Véase njui juta (jǔta) s sábila Tenä ge re juta ri
june (júne) s sabor amargo en la boca Ko hoki ra ji. Dicen que la sábila purifica la
ra hñeni tsu̱ki, asta tsu̱ka ra june. Con la sangre. Sinón. xäta
enfermedad que padezco hasta tengo sabor do̱nijuta s gualumbo de sábila
amargo en la boca. Variante njune Véase juti (juti) vbt pagar (a alguien) Véase juti
nju, ne jutsadehe [Variante de jutsděhe] agua
jusei (júsei) s pulque amargo Nuä ra sei amarga
dá tai hingi ku̱hi; ra jusei. El pulque que jutsi (jutsi, jǔtsi) vi amargarse Nuu̱ ya
compré no estaba bueno; es pulque amargo. ndäpo ga kue̱ kongeu̱ di jutsi ra dehe.
juti (júti) vt cubrir, tapar (la luz) Ra gui Esas hierbas que son para el coraje, se usan
di juti ra hyadi, hänge hindi neki. La para amargar el agua. Ko ra gehe di jutsi
nube cubre el sol, por eso no se ve. Ra ra ngo̱. Con la hiel se amarga la carne.
de̱thä hinte xa te ha rá ua ra tähi, ngeä Véase nju
131 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ju̱ngau

ju̱ (ju̱) vi pegarse ju̱ki [Act. indet. de ku̱ki] bajar


ju̱ (ju̱) vt atraer Tenä ge ra oro ju̱ ra ju̱mbabi ra bisio agarrar un vicio Nuga
hue̱i. Dicen que el oro atrae al rayo. hindí hohmä ra sei, pe nubye̱ ya dá
ju̱ (jǔ̱) s frijol Ha ra huähi ya dá poti ra ju̱mpabi ra bisio. No me gustaba el
ju̱. Ya sembré frijol en la milpa. pulque, pero ahora ya agarré el vicio.
boju̱ s frijol negro Sinón. ju̱mbabi ra nzompi
bo̱nju̱ s frijol ayojote ju̱mbo̱jä (jú̱mbo̱jä) s cadena Ya ju̱mbo̱jä
däju̱ s haba bi ku̱ki ra majä Idalgo mí mu̱di ra tuhni
ndaju̱ s grano de frijol pa bi nja ra nsuse̱ Monda. Hidalgo
nunju̱ s arvejón rompió las cadenas cuando empezó la
taxju̱ s frijol blanco guerra para obtener la independencia de
the̱nju̱ s frijol rojo México. Sinón. to̱kbo̱jä Véase ju̱ni, bo̱jä
xityäju̱ frijol pinto ju̱mhai (jú̱mhai) s cacahuate Ha ra tse̱ hai
ju̱ (jǔ̱) vt 1. agarrar Ra tsu̱tuí ju̱ ra hindi hogi ra ju̱mhai. El cacahuate no se
tsomu̱i ne di tsitsuí. La autoridad agarra da en tierras frías. Variante ju̱mhai Véase
al malo y lo castiga. ju̱, hai
2. vt acosar (el espíritu del difunto) Enä tsu̱ta ju̱mhai cacahuate delgado
mä dada ge nubu̱ di hñeni ge ju̱ ndu ju̱mpabi (ju̱ mpábi) vbt 1. agarrar (cosa
mä xita. Dice mi padre que cuando se ajena) Yá yo ndä Xuua dá ju̱mpabi,
enferma lo acosa el espíritu de mi difunto ngeä bi zi ya de̱thä ha ra huähi. Agarré
abuelo. Pret. bi gu̱ Sinón. 1: mihi; 2: los chivos de don Juan, porque se comieron
fe̱tsi, tsitsi las matas de maíz en la milpa.
ju̱i (ju̱i) 1. vi estirarse Ra näxki di ju̱i. El 2. gastar (dinero ajeno) Rá bojä ra Xuua
hule se estira. dá ju̱mpabi ha nubye̱ hindi pädi ha grá
2. vi alargarse Ra jäi enä ge sta du na po̱te. El dinero de Juan lo gasté, y ahora
ra jäi di ju̱i rá ndoyo, ngeä xa juäni no sé como reponérselo. Variante ju̱mpi
xá ñho. La gente dice que cuando muere ju̱mi (ju̱mi) vt 1. estirar Mä näna ya bí
una persona se le alarga el cuerpo, porque ju̱mi ra ronjua pa xudi dä hñätsi tai. Ya
se ha estirado muy bien. está estirando su ayate mi mamá para que lo
3. s estirón (reg.; aspecto o condición de la lleve mañana a la plaza.
espalda cuando el animal la afloja 2. jalar Ra zakthuhni xa nkahmi, ngeä
haciéndola cóncava) Na mä de̱ti dí pe̱tsi ju̱mi na rá ye̱. Han jalado un brazo del
di hñeni, ho̱nse̱ ra ju̱i di umbi. Una pirul; por eso está ladeado. Pret. bi gu̱mi
borrega que tengo está enferma, porque Act. indet. ju̱mi Sinón. 1: ju̱ti
nada más se da estirones. Sinón. 1: magi, ju̱ngado (jú̱ngádo) s piedra triturada,
maki; 2: te, ndängi; 3: nai grava Dá tai na tsanza ra ju̱ngado, pa
ju̱ki (ju̱ki) vt 1. jalar Ra tuti santhe xa mä ngu. Compré un viaje de grava, para mi
nteke, sta theti di ju̱kitho. Cuando hilan casa. Sinón. thehmado Véase ju̱ni, do
el manojo de ixtle cardado, nada más lo ju̱ngango̱ (jú̱ngángo̱) s carne molida
jalan. Mäna xá ku̱hi ra ju̱ngango̱, nthäntsi ra
2. sacar Rá nxutsi, mä tsu̱ntu̱ ju̱ki ga ngo̱nthfani ko ra ngo̱ptsu̱di. Es más
xui de ha rá ngu. Mi hijo saca a su novia sabrosa la carne molida mezclada: carne de
de su casa en la noche. res con carne de puerco.
3. desenvainar Ra Pedro bi ju̱ki ra ju̱ngasuni (jú̱ngasuni) s molino de
majuai ne bi hye̱kua na rá gu na ra nixtamal Dí pe̱tsi mä ju̱ngasuni ga ye̱.
ndaro. Pedro desenvainó su espada y le Tengo mi molino de nixtamal manual.
cortó una oreja a un soldado. Pret. bi ju̱ngau (jú̱ngáu) s sal molida Tai na
gu̱ki Sinón. 1 y 2: po̱ni; 3: kotsi hängu te̱ni ra ju̱ngau pa ga thäntsuahu̱
nju̱ki vr sacar yá the ya mboni. Cómprate unos cuantos
nju̱kuajuai vi desenvainar los kilos de sal molida para revolver en el
puñales
ju̱ni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 132

terrero de los animales. Variante ju̱ñu terreno ampliando más su cauce.


Véase ku̱ni, u 3. s hilera Na ju̱ti ya ñante dá handi
ju̱ni (jú̱ni) 1. vt mancornear Dí ju̱ni ya mändomingo, rí ma ha bí bu̱i. El
ndämfri ko ra nthähi pa hinda neska ra domingo vi una hilera de soldados que
rihi. A las reses las mancorneo con el lazo iban a su cuartel. Pret. bi gu̱ti Sinón. 1:
para que no se echen a correr. joti; 2: hätsi; 3: ñu
2. s barba Nuge Polo, nuä dí tsa di nju̱ti vt, s jalarse, tironearse;
gee mä ga xii ha ri ju̱ni. Leopoldo, lo arrebato
que siento por ti te lo voy a decir en tus ju̱the (ju̱the) s zanja Ha na ra huähi
barbas. mähyoni ra ju̱the, pa dä za dä ntuni. En
ju̱ni (jǔ̱ni) s 1. masa Ra ju̱ni brá ñehe ra una milpa es necesaria la zanja para poder
de̱thä. La masa viene del maíz. Ra gu̱ni di regar. Sinón. ñuthe
thäti ra ju̱ni ha ra ju̱ni. La molendera ju̱tsi (ju̱tsi) 1. vt levantar Ga nonxi ya
remuele la masa en el metate. tsanza bo̱jä ju̱tsi ya jäi rí ma tai. Los
2. metate Ra ju̱ni, ga do. El metate es de lunes los camiones levantan a las personas
piedra. que van al centro.
3. molida del nixtamal Mä näna bi ma ra 2. vt recoger Ha ra zi nijä bu̱i na ra
ju̱ni tai. Mi mamá se fue a la molida del jäi too ju̱tsi ra bo̱hñe. En el templo
nixtamal al centro. hay una persona que recoge la ofrenda.
ju̱nthi (jú̱nthi) s pinole Ra ju̱nthi geä ga 3. s pozo Na ra ju̱tsi xa thoki, pa dä
de̱thä o ga hogä te̱i xa nteti ne xa ju̱ni thäi ra dehe. Se hizo un pozo para sacar
ha xa tu̱tsua ra dotfi. El pinole es maíz o agua. Pret. bi gu̱tsi Sinón. 3: ju̱sdeje
de trigo tostado al que molido y le han ju̱tsi (jǔ̱tsi) s 1. vara de tejer
mezclado azúcar. 2. lienzo Ra ju̱tsi ga ronjua geä ga
ju̱ntsi (ju̱ntsi) vt 1. aspirar Mä xiñu xi yoho ya santhe xa jäxi. El lienzo del
ju̱ntsi ra ndähi. Mi nariz aspira el aire. ayate es de dos hebras de ixtle torcido.
2. absorber Ko na ra xithi di otsi ne ri ju̱ti [Act. indet. de ku̱ti] meter
hñä dä za gi ju̱ntsi ra tafi uada pa gi ju̱tsi (ju̱tsi) vt 1. levantar Ra nxu̱ni ju̱tsi
tsi. Con la respiración y con un carrizo na ra o̱ni ko yá ua ne mä dä zi yabu̱ . El
agujerado podrás absorber el aguamiel del águila levanta una gallina con sus patas y se
maguey para tomártela. la va a comer lejos.
3. subirse (la comida) Ju̱ntsise̱ ra 2. alzar Mä ye̱hu̱ ju̱tsi na so̱te ra za.
hñuni. Se le sube la comida. Pret. bi Nuestras manos alzan un tercio de leña.
gu̱ntsi Pret. bi gu̱tsi
ju̱stä (jǔ̱stä) s frijoles con nopales Ra
ju̱stä ko ya boho ga tsu̱di, xi ra ku̱hi.
Son muy sabrosos los frijoles con nopales y
con patas de cerdo. Véase ju̱, xätä
ju̱sti (jǔ̱sti) vi 1. babear Nubu̱ di nogo
ra tsatyo di ju̱sti rá jihni. Cuando está
rabioso el perro babea.
2. chorrear Ra tafi kolmena di ju̱sti. K
La miel de colmena chorrea. ka (kǎ) s cuervo Ra ka hätsi ra thä ha ra
3. escurrir Ra baga di ju̱sti rá ba, bá ndoyone, tso̱ni ha bí bu̱i. El cuervo lleva
te̱mi. A la vaca le escurre leche; ve a la mazorca en el pico hasta donde vive.
ordeñarla. kabo (kabo) conj al cabo, al fin Xofohu̱ ra
ju̱ti (ju̱ti) 1. vt arrastrar Ra keñä ju̱ti rá de̱thä mähye̱gi; kabo pe̱tsi te dä su̱ki.
ndoyo ha ra hai. La víbora arrastra su Pizquen el maíz parejo; al cabo lo tienen que
cuerpo sobre la tierra. escoger. Variantes kaba, kabu̱
2. jalar, erosionar Ra dehe ju̱ti ra hai,
pa di gu̱ngi rá ñu. El agua erosiona el
133 HÑÄHÑU — ESPAÑOL kati

kadi (kadi) vt inducir, engañar (para hacer fue el creador. Pret. bi gamfri Act. indet.
lo mismo) Ra ya bäsmetsi bi kadi mä tu̱ jamfri Sinón. ñemei
bi zitsi Mahuifi. Unos jóvenes indujeron a gamfri s creyente
mi hijo para que fuera al norte. Act. indet. jamfri s creencia
jadi ñägamfri s incrédulo
kaditho ra hme engañar la tortilla (fig.: comer ñänjamfri s falta de fe, falta de
tacos con muy poca carne) Hinda uadi ra confianza
banjua, mä ga heke pa rana xe̱nigihu̱ Kampanä (Kámpánä) la Campana (barrio de
pa gä katatho mä hmehu̱ . El conejo no Huichapan) Kampanä ja ngetbu̱ rá tai
alcanza, lo voy a hacer en pedazos para que Nxamatho. El barrio de la Campana está
sea un pedazo para cada quien, para que cerca del centro de Huichapan.
engañemos nuestras tortillas nada más. kamposanto (kámpósánto) s camposanto,
Sinón. hyatatho cementerio, panteón Ya bi tetuí na ra
kahmi (kǎhmi) vt 1. ladear Ya mai ga rayo gosthi ra kamposanto. Ya le
ñoti ko ra bu̱nthiye bi kahmi. Los postes pusieron una puerta nueva al camposanto.
de energía eléctrica se ladearon con la lluvia Sinón. handu, batha handu, nguntyo
tempestuosa. kapoñi (kápóñi) s picadillo (salsa) Ra
2. inclinar Ra bu̱nthi bi thogi mäñhäto kapoñi thoki ko ra dädimaxi, ra de̱nxi
bi kahmi ya bai ga de̱thä. El aire fuerte ne ra ñi, nepu̱ di thäntsi nadbu̱. El
que pasó la semana pasada inclinó las picadillo se hace con jitomate, cebolla y
matas de maíz. chile, luego se mezclan juntos.
kaho (káho) s 1. cajón kargo (kǎrgo) s cargo, puesto (público o de
2. colmena, caja de colmenas la comunidad) Mä tu̱ bí pe̱tsi na ra kargo
kai (kai) vt acostar (que duerma) Tixu, ra Nju̱nthe. Mi hijo tiene un cargo allá en
ue̱ne ya tsu̱ ra tähä, pe hingi ne dä Pachuca. Sinón. po̱sto, nsu, be̱fi
ñähä, mähyoni gi kai pa dä ñähä. Hija, katade (katade) s nombre de una planta
el nene ya tiene sueño, pero no se quiere Variante katade
dormir; es necesario que lo hagas dormir. katatho (katátho) 1. vt abesanar (reg.),
Pret. bi gai Act. indet. jai pastear en la besana Ra ndämfri uá
kakye̱ (kǎkye̱) 1. s embozada (reg.), katatho ha yá ñäni ya huähi pa dä ñuni.
puño, puñado Ye̱mba na kakye̱ ra Abesanas a la vaca en las orillas de las
de̱thä ra o̱ni, ne dä ñuni. La gallina quiere milpas, para que coma.
comer, tírale una embozada de maíz. 2. vi laderearse (reg.), ir por la ladera
2. s puñado, cosecha muy baja (fig.) Ra miñyo nzäntho di katatho ri
Nubye̱ ngu ra de̱thä ngu ra ju̱ xi na nandi. El coyote siempre se laderea allá
kakye̱ dá xofo. Ahora así como maíz y de aquel lado. Act. indet. jatatho
frijol levanté una cosecha muy baja. Sinón. 1: ñäti Véase kati
3. vt arrasar más de lo debido Nuni ra kate (kate) s 1. atrayente, cautivador Ha
mathä ntse̱ di kakye̱ ra huada. Aquel ra ximhai ja ndunthi ya to̱te xi ya kate.
vendedor de maíz arrasa más de lo debido En el mundo hay muchas cosas que son
el cuartillo. Sinón. 1: xatsi; 2: tu̱i, tu̱ki; cautivadoras.
3: häki de, xami 2. lo que da tentación Ra kate nu ya
kalkula (kálkúla) vt calcular Xuua, nteni pa ya bätsi. A los niños les dan
kalkula hängu ra bojä ga nthai dí hñä. tentación los juguetes.
Juan, calcula cuánto es el dinero de la kate [Variante de huécáte] ¡pobrecito!
compra que traigo. Sinón. nthämfeni kati (kati) vt echar (un bebé en una cuna o
kamfri (kámfri) vt creer Ra ya bämhyä ayate) Panti xá ñho ra bätsi ha kati ha
kamfri ge ra ximhai xa nthokse̱he̱, pe ge ra ronjua pa hinda za ra tse̱. Envuelve
ra kamfri ge Ajuä xa hyoki. Algunos muy bien el niño y échalo en el ayate para
hombres de ciencia creen que el mundo que no sienta frío. Pret. bi gati Act. indet.
existió por si solo, pero otros creen que Dios jati Sinón. e̱nti
katsi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 134

katsi (katsi) vt 1. echar (la gallina sobre los En la parte trasera de la oreja de un niño
huevos) Ra o̱ni gá katsi, ya bi uadi ya pa pequeño hay bastante mugre.
pa dä mu̱xki yá tu̱ni. Ya se cumplieron 2. tener Rá uagandoyo ra yo kä ra
los días para que salgan los pollos de los bo̱yo. El hueso de la pata de chivo tiene
huevos de la gallina que echaste. tuétano.
2. echar, valerse de alguien Ra ya jäi pa 3. echar (larva) Bi gä ya do̱nxi rá nkapo
dä nkoti ra ñu̱ o̱tuabi rá mikei, katsi ra ndämfri. Echó cresas la castración de
ra ñete. Algunas personas, para vengarse la res. Pret. bi gä
de algún mal que les hace el prójimo, se ́ hai) 1. vi estar lodoso Nuä
käbo̱hai (käbo̱
valen del hechicero. Pret. bi gatsi Act. ra hai mä stá poti käbo̱hai hänge dá
indet. jatsi penje. La tierra que iba a sembrar está
kaxjo (kǎxjo) s sobaco, axila Ra ndämfri lodosa, por eso nos regresamos.
pe̱tsi na ra nsihni ga ntuki ha rá kaxjo. 2. s tierra lodosa Nu ya ya hai ya
La res tiene una rasgadura de cornada en el käbo̱hai nubu̱ uäi; hingi tsa too dä
sobaco. ño. Estas tierras son tierras lodosas
kaxäjuä [Variante de haxäjuä] ¡buenos cuando llueve; hasta no se puede
días! (estilo de La Mesilla, Tecozautla) caminar.
kayo (káyo) s tocayo Mä kayo Xuua dá 3. s mezcladora Dá hoki na mä
mbanebe, ngeä bi xitsi na mä bätsi. käbo̱hai ga xithe̱. Hice una mezcladora
Nos hicimos compadres mi tocayo Juan y yo de madera para barro. Véase kä, bo̱hai
porque me bautizó un niño. ́ hai) vi desenzolvar (quitar el
käbo̱hai (käbo̱
Sinón. hñäxäthuhu lodo), limpiar Nuni ra jäi bí käbo̱hai ha
kaza [Variante de nkaza] palo ganchudo ra ju̱the. Aquella persona está
kazite [Variante de huekazite] pobrecito desenzolvando el lodo del caño. Pret. dá
katsi (katsi) vt 1. echar (leña a la lumbre) nkäbo̱hai Sinón. xatsabo̱hai Véase käi,
Katsi ndunthi za pa nihi dä pati ra hu. bo̱hai
Echa mucha leña en el horno para que käbe̱xui (kä́be̱xui) 1. vi nublarse (vista)
pronto se caliente. Ya hingi neki xá ñho mä da; ngu di
2. posponer, cambiar (el día de alguna käbe̱xui. Mi vista ya no está bien, como
celebración) Ra nthäti hinga o̱te ra pa que se nubla.
ndí beni, mä ga katsi. No voy a hacer la 2. s algo nublado (de los ojos) Ya hindí
boda el día que pensaba. Voy a handi yabu̱, neki ngu ra käbe̱xui. Mi
posponerla. vista ya no distingue de lejos; nada más se
3. contratar (a alguien para perjudicar a ve como algo nublado. Véase kä, be̱xui
otro) Mä ga katsi na ra hyote pa ga käde (kä̌de) s cresta (de gallo, guajolote u
nkoti ko nuä bi hyoka mä ku. Voy a otra ave) Rá käde ra menja ya bi mbanji
contratar a un asesino para desquitarme koñä di tuhni. La cresta del gallo ya se
con ese que me mató a mi hermano. ensangrentó porque pelea mucho. Vocal
4. denunciar (a la autoridad) Nuga ya dí nasal: kädë Sinón. de, ndehe, ñunde
pädi too bi beka mä ndämfrihu̱, mä ga kädo (kä́do) vi construir Ra pabye̱ xa
katsuí ra tsu̱tbi. Ya estoy enterado de mu̱di ya gädo xa nkädo ko ra näni. El día
quien robó nuestras reses, voy a de hoy han principiado los maestros
denunciarlo a la autoridad. Pret. bi gatsi albañiles a construir con mezcla. Pret. dá
Act. indet. jatsi Sinón. 1: jotsi, uti; 2 y nkädo Sinón. ho̱ndgu, u̱ngu
3: e̱tsi Véase katsi kägui (kä́gǔui) vi nublarse (la vista) Ra
kä (kä̌) vi 1. aflojarse Rá ndu ra no̱ndo dathi ya nedu, ya kägui rá thandi. El
ya bi gä. La carga del asno ya se aflojó. enfermo ya está agonizando; ya se le nubló
2. caer Rá ze̱xjo ra bätsi bi gä. Ya se le la vista. Sinón. ñixai Véase kä, gui
cayó el pantalón al niño. Pret. bi gä kähai (kähai) s golondrina Ra kähai hoki
kä (kä̌) vi 1. haber, estar (adentro) Ha rá rá bafi ko ra bo̱hai, ha di ho dä kuete ha
hyogu na ra tu̱ka bätsi xi kä ya hyaki. yá hyo yá jädo ya ngu. Las golondrinas
135 HÑÄHÑU — ESPAÑOL käpta

hacen sus nidos de lodo, y les gusta pegarlos kämiñyo (kä́míñyo) s 1. cardón grande
en los muros de las casas. Véase käi, hai Ra ndämfri tsi ya xitsa ne kämiñyo
kähä (kä́hä) s tuna (fruto del nopal o de nthisti. Las reses comen huapillas y
ciertos cactos) Ra jäi xa dimbi ge ra xätä cardones grandes chamuscados.
faste po ra kähä. Las personas han 2. tuna de cardón Ra kämyo geä rá
encontrado una fuente de ayuda en la tuna kähä ra kämiñyo ha di ho dä zi ya yo.
del nopal. La tuna cardón es la tuna del cardón
bokjä s tuna prieta grande; a los animales menores les gusta
dokjä s tuna blanca comerla. Variante kämyo Véase kähä,
kämiñyo s tuna cardón kämiñyo
käpta s tuna zopilote kämñutsi (kämñútsi) s Nombre de un
käxanto̱ho̱ s tuna del cerro nopal grande con tunas coloradas. Ja na ra
kastakähä s tuna amarilla xätä tembi kämñutsi, xi ra dängi rá
kähä ga motandehe (kä́hä ga mótándéhe) kähä ha ra nthe̱ni. Hay un nopal que
tuna de cabeza sumida Véase moti, ndehe produce tunas muy dulces, grandes y
kähä ga u̱tsmini (kä́hä ga ú̱tsmǐni) tuna coloradas. Véase kähä, ñuxi
espinuda Véase mini kämi (kä́mi) vt 1. descargar Kämi ya
kähä san mpedro (kä́hä san mpédro) tuna ro̱zä ga thä di ndu ra tsanza. Descarga
de San Pedro los costales de mazorca que trae el carro.
käi (kä́i) vi 1. bajar Hyastho käi ya 2. destituir Rá ndä Monda bi kämi rá
mboni ha ra hñe dä ntsithe. Diario bajan ndä Nju̱nthe. El presidente de México
animales al arroyo a abrevar. destituyó al gobernador de Pachuca.
2. bajar (precio) Ya zänä ga sofo ga 3. bajar (leche a la teta) Ra tu̱nthfani
de̱thä, käi rá mui ra huada ga de̱thä. pu̱tsi rá ba rá nänä ko rá ne pa kämi
En los meses de la pizca de maíz baja el ra ba. La cría de la vaca golpea la ubre
precio del cuartillo de maíz. de su nana con la boca para que baje su
3. minorar (reg.), menguar Rá dehe ra leche. Pret. bi gämi Act. indet. jämi
däthe ntse̱ käi. El agua del río minora Sinón. 1: tsu̱ki; 2: ziki; 3: ju̱mi
mucho. kändehe (kä́ndéhe) s agua enfriada
4. disminuir (cantidad) Ha ra ngusadi (hervida) Iho, gá fani ra kändehe pa ra
ntse̱ käi rá mede ya bätsi. En la bätsi. Hijo, tiraste el agua enfriada para el
escuela disminuye mucho la asistencia de niño. Variante kängdehe Véase käni, dehe
alumnos. käni (käni) estar algo allí adentro Nuni ha
5. acortarse Käi ya pa. Es la época del ra otsi, käni na ra keñä. Allí, en aquel
año en que se acortan las horas de luz del agujero está una víbora. Véase kä, -ni
sol.Pret. bi gäi käni (kä́ni) 1. vi enfriarse Ogi hopi dä
pa rigäi para abajo käni ra hñuni, tsi nubye̱ xá pa. No dejes
käi (käi) vt sacar Tixu, käi ra suni ha ra enfriar la comida; cómetela ahora que está
bote pa gi ma bo̱jängu̱ni. Hija, saca el caliente.
nixtamal del bote para que vayas al molino. 2. vt enfriar Dí käni mä tei, ngeä xá
Dí käi ya dutu ha ra peni. Estoy sacando pa. Estoy enfriando mi atole porque está
la ropa del lavadero. Act. indet. caliente. Act. indet. jäni Sinón. 1: tse̱ti
jäi Sinón. xatsi käpta (käpta) s tuna zopilote (nopal que
käbo̱hai vi desenzolvar (quitar el lodo) produce tunas blancas de sabor
käki (kä́ki) vt 1. quitar Dí käki ya dutu ha desagradable) Ra käpta nubu̱ tä neki ra
stá ini. Estoy quitando la ropa de donde la ntaxi, pe nuä rá nku̱hi ngu xá ue̱. La
tendí. tuna de zopilote es blanca cuando se
2. destechar Ra bu̱nthi käki ya ngu ga madura, pero el sabor es como xoquiaque.
he̱mi. El viento fuerte destecha las casas Véase kähä, pada
de cartón. Pret. bi gäki Act. indet. jäki
Sinón. xaki, päntsi
käti HÑÄHÑU — ESPAÑOL 136

käti (käti) vt 1. teñir Mähotho ra njäti indet. jätsi Sinón. 1: poti; 2: u̱ti
gá käti ri ro̱zä thähi. Está muy bonito el ngätsi s trasplantador
color con que teñiste tu costal de hilo. gäxadädimaxi s plantador de
2. pintar Mä ga käti mä ngu pa dä neki jitomate
mähotho. Voy a pintar mi casa para que kätsi (kä́tsi) vi 1. estar sobre algo
se vea bonita. 2. estar techado, estar tapado Kätsi rá
3. echar Käti ya dutu xá hñaki ha ra ngu ra mbo̱ho̱. La casa del señor está
mpeni pa dä beni. Echa la ropa sucia en techada.
el lavadero para que la laven. Pret. bi 3. estar tupida (alfalfa, hierba) Nuä ra
gäti Act. indet. jäti huähi dá tai ga hogä ndäpo xi kätsi ga
käti (kä́ti) vt 1. aflojar Rá nthähi ra hogä ndäpo. El corte de alfalfa que
mboni ntse̱ du̱, käti tsu̱. El lazo del compré está tupido.
animal está muy apretado; aflójalo un poco. 4. estar grasosa (la carne de res o de chivo)
2. dislocar (hueso) Dá neti na ra do ha Nuä ra yo dá ho xi mi kätsi ra xe̱bo.
bi mpu̱ntsi, oraä dá käti nä mä ua. El macho cabrío que maté estaba grasoso.
Pisé una piedra y se volteó; en ese käue̱ (kä́ue̱) s órgano (cacto) Ra käue̱
momento me disloqué un pie. po̱ho̱ yá kähä ha nuu̱ tsi. El órgano
3. descansar de Nuni ra be̱nte däme produce pitahayas, y estas son comestibles.
hingi käti ra be̱fi. Aquel pobre hombre Sinón. mamänxätä, mamänxätä
no descansa del trabajo. Sinón. 2: kuenti käxänto̱ho̱ (käxänto̱ho̱) s tuna del cerro
käti (kä́ti) vi 1. calmarse, sosegarse Ra käxi (kä̌xi) vt torcer Ya o ntse̱ gi käxi ra
nzo̱ mi pe̱tsi ra dathi ya käti tsu̱. Ya se bo̱jä, ngeä mä dä xe̱gi. Ya no tuerzas
sosegó un poco la fiebre alta que tenía el mucho el alambre porque se arranca. Pret.
enfermo. bi gäxi Act. indet. jäxi Sinón. tsadi
2. mitigarse Ko ya ñethi dí tsi dí tsa ge nkäxi vr retorcerse
käti ya u̱gi. Con las medicinas que tomo nkäxui v rec forcejear, luchar
siento que se mitigan las dolencias. ke [Variante de ge] que
3. quitarse Ya ra hñupabye̱ de stá tsaya keni (kéni) vt 1. mover Nuä ra za tu̱ti
ra yoñu ha hingi käti ra nzabi. Ya keni, xahmä dä ku̱tsi. Ese palo que está
hoy hace tres días que he descansado de enterrado muévelo; quizás lo arranques.
caminar, y no se me quita el cansancio. 2. ronzar (con palanca) Nää ra däta do
4. parar, suspenderse (trabajo) Ra be̱fi ne ra ya dänga bu̱hu̱ pa dä keni. Esa
habu̱ dí yo njatä käti po ra bojä otho. piedra grande necesita unas barretas
Seguido para el trabajo donde ando, por grandes para ronzarla.
falta de dinero. Pret. bi gäti 3. retorcer Ra nei pädi dä keni rá hñu̱ti
kätsi (kätsi) vt 1. plantar (reg.), sembrar ngu rá be̱i ra bida. La bailadora sabe
Nubye̱ nunä je̱ya mä ga kätsi ra mu ne retorcer las caderas al compás de la
ra axi. En este año voy a sembrar calabaza música. Act. indet. keni Sinón. 1: paki,
y ajo. äni, jueni; 2: zu̱tsi; 3: pani
2. trasplantar (plantitas nacidas, retoños) kilo (kǐlo) s kilogramo, kilo Na kilo ra
Ra Xuua bí kätsi ra dädimaxi ha rá dothfi ri ñepi dä mbe̱xo na mo gramu,
huähi ha ya obxi ha rá ñäni ra huähi. pe nuga dí be̱xo ho̱nse̱ gohorate pa dí
Juan está trasplantando matitas de täpabi. Un kilo de azúcar debería de pesar
jitomates en su milpa, y en la orilla de su mil gramos, pero yo peso nada más
milpa, uvas. Ri je̱ya ga nkätsi ga ochocientos para obtener ganancia.
de̱mxi. Plantaré tomate para el año Sinón. te̱ni
entrante. kilometro (kílómétro) s kilómetro Ba na
3. poner sobre algo Ri dutu gá mo̱ge, ra hai ga na kilometro ra ma ha nde
käxa ha ra njuati. La ropa que te kilometro ra nxidi, geä na mo metro ra
quitaste ponla sobre la silla. ma y ku̱tanthebe metro ra nxidi. Se
4. techar (una casa) Pret. bi gätsi Act. vende un terreno de un kilómetro de largo y
137 HÑÄHÑU — ESPAÑOL komi

medio kilómetro de ancho. Eso es mil kohi (kóhi) vi 1. quedar Rá bätsi nuni ra
metros de largo y quinientos metros de täxi bí kohi ha ra ngu. La cría de aquella
ancho. cabra se queda en la casa.
klari (klari) s clarín (ave) Sinón. tsu̱tä 2. hospedarse Nzäntho kohi ya neñu ha
mpistä ntoti mä jätsi. Siempre se hospedan viajeros
klase (klǎse) s 1. clase (de escuela) Ya en mi jacal.
xampäte ya bi bo̱ni de yá klase. Los 3. atrasarse Di gatho ya xofo natho
alumnos ya salieron de clases. kohi, pe hinga yabu̱. De todos los
2. clasificación Dí ñehe ra ya de̱ti klase cosechadores nada más uno se atrasa, pero
ya hotho. Tengo unos borregos que son no mucho.
de clase fina. Sinón. 1: tunga nsahnäte 4. quedar de acuerdo Ra metsi ne ra
hoga klase buena clase, fino. nxutsi kohi habu̱ dä nthe̱. El joven y la
ko (kǒ) s 1. piedra blanca y fofa Ra do ga señorita quedan de acuerdo en cuanto a
ko di to̱tuäbi ra be̱fi pa dä jotsua ya dónde encontrarse. Pret. bi gohi
rayo xifri ga nxitasei. Usan una clase de kohuí (kohuí) vi 1. hacer un convenio,
piedra blanca para untarle a las botas hacer un pacto, hacer un acuerdo Ogi
nuevas en que se echa pulque. tuhnihu̱ po ya hño, kohuí na ra kohi ri
2. tepetate blanco ku ko ra tekei. No pelees por los bienes;
ko (kǒ) s cuñado Nuu̱ mä ko himi ne stá haz un convenio de amistad con tu
nthätbe rá nju. Mis cuñados se oponían a hermano.
que me casara con su hermana. 2. quedarse (con alguien) Kohuí ri nänä
ko (ko) 1. conj y Ra Xuua ko ra Beto bi pa gi humba rá mu̱i ¿gí nu bu̱se̱?
ma ra ntunthe. Juan y Roberto se fueron a Quédate con tu mamá para que la
regar. consueles ¿no ves que está sola?
2. prep con Dá hoki tsu̱ ra tsastaju̱ ko 3. quedarse (con algo) Ra jäi ani ra
rá xi ga tsani. Guisé un poco de frijol hñuni hinte kohuí, ha nubu̱ hinä kohuí
molido con hojas de aguacate. mäna ndunthi. A la persona que sirve la
3. prep por Ko ra ndati ra bätsi bi comida, es probable que no le quede nada
ze̱ka yá saha ko na ra do. Por tentón el o que le quede la mayor parte. Pret. bi
niño se machucó los dedos con una gohuí Sinón. 3: ponguí Véase kohi, -ui
piedra. kokodrilo (kókódrílo) s escorpión grande
4. prep con (instrumento) Ko na ra (tipo de reptil) Ra kokodrilo mäna ra
nkahni dá fe̱kuabi rá ñäxu na ra dängi di geä ya tsathi ha mäna xá ndä
tsintsu̱. Con una pedrada le volé la rá tsu̱. El escorpión grande es más grande
cabeza a un pájaro. que el lagarto y su cola es más gruesa.
ko ra hmetho en paz, pacíficamente; Sinón. tsokmo
con prudencia kolmenä (kólménä) s colmena (reg.), abeja
ko ra paha sin causar daño (lit.: con Ha rá nsogi na ra ndäza, bu̱i na mu̱i ra
voluntad, con amor) kolmenä. En la abertura de un palo grueso
kohi (kohi) s 1. acuerdo Yoho ya jäi mi vive un enjambre de abejas. Sinón. hogä
tuhni ga hyodi, pe ya bi gohi na ra kohi. gani
Dos personas estaban peleando por linderos, kolo (kólo) s 1. color Rá kolo mä tsanza
pero ya se pusieron de acuerdo. ra ixki. El color de mi coche es azul.
2. convenio Ya xahnäte ha ra hnini bi 2. lápices de colores Ya bätsi de ra
yo̱te na ra kohi ge dä ño̱te. Los ngusadi nu ya xahnate apabi ya kolo pa
profesores y el pueblo hicieron un dä gäti ya koi. A los niños de la escuela
convenio para que ambos se obedezcan. los profesores les piden lápices de colores
3. acta Ra tsu̱tbi bi hoki na ra kohi para pintar dibujos. Sinón. ku̱hu̱, njäti
nuu̱ ra ya jäi xkí ntuhni. La autoridad komi (kǒmi) vt 1. pulir Rá piso ra ngu ya
les levantó una acta a algunas personas dá xitsi; ho̱nse̱ be̱tho ga komi. Ya colé el
que se habían peleado. piso de la casa, solo me falta pulirlo.
komo HÑÄHÑU — ESPAÑOL 138

2. alisar Eke ri ñäxu, komi tsu̱ pa ga konghai (kónghai) s tipo de gusano (que
maha tai. Péinate, alísate un poco el pelo vive dentro de la tierra, es de color amarillo y
para irnos a la plaza. Act. indet. jomi no es venenoso) Variante konjai
komo (komo) conj como (en vista de que, en kongi (kǒngi) vi 1. engordar Ya mboni
virtud de que) Komo ntse̱di xká mpe̱fi mä xmá no̱xke nubye̱ ya bi kongi koñä ja te
ga uiñäi ko ya hoga nzaki. Como has dä zi. Los animales que estaban flacos
trabajado bastante, voy a darte de comer ahora ya engordaron porque tienen qué
buenos alimentos. Sinón. ngeä, koña, comer.
komu̱ 2. estar resbaloso Nubye̱ xi xá kongi ya
kompa (kómpa) s 1. compañero Ha ra ñu koñä xa uäi ndunthi. Ahora están
be̱fi habu̱ dí yo yoni ra ya kompa, muy resbalosos los caminos porque ha
mengu mä hai. En el trabajo donde estoy, llovido bastante.
andan unos compañeros que son de mi 3. alisarse (por el uso) Ra ju̱ni ya bi
pueblo. kongi ko ndunthi ra be̱fi. El metate ya
2. esposo, esposa Nuni ra zi be̱hñä bi se alisó de tanto usarlo. Act. indet. jongi
hñoya, ngeä bi du rá kompa. Aquella Véase koni, nkoni
mujercita enviudó, porque se le murió su koni (kóni) s flema (en la garganta de un
esposo. Sinón. 1: migo, ntsixuí; 2: däme, enfermo en agonía) Ra dathi di nedu, ya
be̱hñä, hñandi nto̱de ra koni ha rá yu̱ga. El enfermo ya
komi (kómi) vt 1. cubrir, tapar Komi ri está en agonía, ya se le oye en la garganta la
ñäxu ko ri bayo pa dä daka ra hyadi. flema que le ahoga.
Cúbrete la cabeza con el rebozo para que te koni (kǒni) adj 1. liso Ra huä xi xá nkoni
proteja del sol. pa too dä mihi ko rá ye̱. El pescado está
2. encubrir, ocultar Rá nänä nuä ra be muy liso para agarrarlo con la mano.
komi te pe̱fi nuä rá tu̱. La mamá de 2. resbaloso, resbaladizo Ja getuu̱ dí
ese ratero encubre lo que hace su hijo. tasti koñä xá koni ra ñu. Seguido me
Pret. bi gomi Act. indet. jomi Sinón. 1: resbalo porque está resbaloso el camino.
xitsi, hetse Variante nkoni Sinón. ñasti
konga (kónga) s prostíbulo Tena ge mä kontraseñä (kóntráséñä) s 1. señal,
tu̱ pa nuni ha ra konga jani Nju̱nthe. contraseña Hutsi na ra kontraseñä
Dicen que mi hijo va allá, al prostíbulo de nandi ra ñänhuähi pa geä ri thandi pa
Pachuca. gi hye̱ki ra the. Pon una señal al otro lado
kongaza (kǒngázǎ) s 1. madera lisa Nuna de la milpa para que te sirva de guía para
ra xithe̱ dá tai ra kongaza. Esta tabla que cortar el surco.
compré es madera lisa. 2. identificación (de personas) Xi mäthoni
2. palo liso Nuni rá ro̱tse ra ngu ra dä hñä na ya he̱mi ga kontraseñä. Es
kongaza. Aquel horcón de la casa es palo indispensable que uno traiga documentos
liso. de identificación. Sinón. 1: señä, thandi;
3. árbol sin o de poca espina Nuni ra bai 2: he̱mi mämporta, njamfri
ga za ra kongaza. Aquel árbol tiene poca kontsi (kǒntsi) vt 1. manosear Bu̱ gi
espina. Sinón. 3: hogaza Véase kongi, za kontsi ya tu̱yo hinda nte xá ñho, dä
kongeä (kongeä) 1. con eso, es suficiente ndondotho. Si manosean a las crías de la
Iho, ya kongeä ya do gá theni. Hijo, ya perra no se crían bien, nada más se atontan.
es suficiente con esas piedras que acarreaste. 2. tocar, acariciar Ra mboni mrá
2. con él Mä ntsu̱be dá handi, mi pa mbängi ya nubye̱ di hotho too dä
kongeä mä ku. Vi a mi enemigo, ¡y mi kontsi. El animal que era bronco ahora
hermano iba con el! ya se deja tocar.
3. con ese Nuni ra tsu̱ntu̱ bakua, 3. impulsar, incitar Nuä ra däme himrá
kongeä bí ehe ra ngu nsahnate mä yo̱tatuhni, ua bi kontsi ra u̱xjua pa bi
tixu. Con el muchacho que está aquí ñhote. Ese hombre no era peleonero, tal
parado, con ese viene mi hija a la escuela. vez lo impulsó el demonio para
139 HÑÄHÑU — ESPAÑOL koti

convertirse en asesino. ra u̱gi. Sóbame un poco la rodilla donde


4. violar, deshonrar Nuä ra be̱hñä me golpeé; quizá se mitigue el dolor.
hneki nxutsi, pe ya xa kontsi ya däme. 2. tallar Koxti ra nthähi ntheti pa dä
Esa mujer parece señorita pero ya ha sido dagi ya xinthi. Talla el lazo que está
violada por los hombres. Act. indet. hilado para que se le caigan los pedazos
jontsi Sinón. 1, 2 y 3: thani, thati de hebra que están parados.
konza (kǒnza) s madera lisa (planta 3. dar masaje Njatä dí kosti rá ndoyo
parecida a pitole) mä bätsi habu̱ tsa mäñu̱. Le doy
koñä (koñä) adv como, porque Dá ma masajes continuo en cuerpo a mi hijo,
ha mä be̱fi, pe koñä joo ra hmu hindá donde siente que le duele.
mpe̱fi. Fui a mi trabajo, pero como no 4. planchar Mä ga kosti mä dutu
estaba mi patrón no trabajé. meni. Voy a planchar mi ropa lavada.
kopa (kǒpa) s 1. copa Dá tai rato ya Pret. bi gosti Act. indet. josti
kopa ga xito. Compré seis copas de vidrio. njosti s masaje, fricción
2. copa (medida) Mäxudi nihi stá tsi na koti (kóti) vt 1. tapar Ha ra otsi habu̱ bi
mä kopa ga ithe. Temprano en la yu̱ti ra banjua, koti pa hinda bo̱ni. Tapa
mañana tomé una copa de aguardiente. el agujero donde entró el conejo para que no
3. copa (de sombrero) Rá kopa mä fu̱i ya se salga.
bi ntu̱ni, ngeä ya bi thege. La copa de 2. acompañar (un alimento con otro) Koti
mi sombrero ya se rompió, porque ya se ri sei ko na ra tako. Come una botana
acabó. Sinón. 2: te̱ni; 3: ndehe para acompañar tu pulque. Pret. bi goti
kopera (kópéra) vi cooperar, ayudar Act. indet. joti
(muchas veces con dinero) Sinón. mfatsi koto (kóto) s 1. piel, cuero Ko rá koto ra
koraliyo (kórálíyo) s coralillo Tenä ge ra keñä thoki ranaño ya to̱te. Con la piel
koraliyo hote rá ntsate. Dicen que la de víbora se hacen varias cosas.
mordedura del coralillo es mortal. 2. cáscara (de ciertas frutas o madera) Dá
Sinón. do̱bga, be̱xkeñä neti rá koto ra däza ha dá yasti dá
koraso (kóráso) s 1. corazón Xi xá ntsuni tagi. Pisé una cáscara de plátano y me
rá hñeni ra koraso, repente tagitu ra jäi. resbalé y me caí.
Las enfermedades del corazón son muy 3. pellejo (de frijol, haba, chile, tomate, ajo,
peligrosas; repentinamente se cae y se etc.) Ja ra ya de̱mxi ne ra ya ñi xá
muere la persona. näxi yá koto. Hay una clase de tomate y
2. cogollo Ra uada ya bi mbothuí, ya bi unas de chile que tienen pellejos muy
tsu̱ti rá koraso. El maguey ya sazonó; correosos.
ya adelgazó el cogollo. Sinón. 1: mu̱i; 2: 4. coraza dura de ciertos animales Rá
bande koto ra nkinjua, xi ra me. La coraza del
korpo (kǒrpo) s Nombre de un tipo de nopal armadillo está muy dura. Sinón. 1: xifri,
y su fruta. kuixi; 2 y 3: xi, tasti; 4: ximo
korra (kórra) s 1. corral Ya fani dí pe̱tsi, kotafadi (kótáfádi) vt encarcelar Ya
stá hokua yá korra. A los caballos que tsomu̱i dí kotafadi, pa dä hñäki yá
tengo les he hecho sus corrales. ntsomu̱i. A los malos los encarcelo, para
2. corral del consejo Mä nangu bá tsi ra que se les quite lo malo.
ya de̱ti ha ra korra ga konseho, xkí koti (kóti) vt 1. cerrar Nubye̱ xkí ma, gi
ju̱mpi ha ya huähi, ha pe̱tsi bi guti koti ra gosthi; ka nuga dí hñä ra nsoki.
teraza ra bojä. Mi vecino fue a traer unas Ahora que te vayas cierras la puerta. Al fin
borregas al corral del consejo, porque se que yo traigo llave.
las habían agarrado en las milpas. Tuvo 2. encerrar Ya nsuhnini ju̱ ya tixfani ha
que pagar una multa. Sinón. ngufri, ra tai ne koti fadi. Los policías capturan
jotfani, nguyo a los borrachos en la plaza y los encierran
kosti (kǒsti) vt 1. sobar Kosti tsu̱ mä en la cárcel. Koti ra ye. Está encerrado
ñähmu̱ habu̱ dá thonti, xahma dä hñäki por la lluvia.
kotsi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 140

3. embodegar Xa gota ya ntähi pa ya kotsi (kotsi) vt 1. hacer regresar Ya xa


fani. Se han embodegado mezquite para mani ya mboni, bá kotsi. Ya van los
sus caballos. animales hasta allá, hazlos regresar.
4. cumplir (tiempo) Kota rá je̱ya ra 2. devolver Nuä ra xito ga uthe, kotsi
Xuua ra paya. Juan cumple años hoy. ngeä xa dehmi rá ne. Devuélve esa
5. sitiar Ya yo̱tatuhni pa mi ju̱ ya botella de refresco porque tiene
hnini, me̱to mi koti. Los guerrilleros, despostillada la boca.
para que tomaran ciudades, primero las 3. compensar, recompensar (el favor
sitiaban. recibido) Ndunthi dí jamädi; otho konte
6. abrochar (botón) Pret. bi goti Act. ga kotsi ra mäka tekei. Estoy muy
indet. joti agradecido, no tengo con qué compensar
kotsi (kǒtsi) vt 1. enjabonar (trastos o la amistad que hay entre nosotros.
ropa) Ya dutu, me̱to gi tähmi nepu̱ gi
4. contestar (pelota) Mäthoni gi kotsi xá
kotsi ra xabo pa dä bo. Primero se
ñho ra nuni pa dä mede. Es necesario
restriegas la ropa y luego la enjabonas, para
que contestes bien la pelota para que
que se limpie.
cuente. Pret. bi gotsi Act. indet. jotsi
2. enchilar (tortilla) Thogi gi kotsi na
ko̱de (kó̱de) vt vestirse, ponerse (la ropa)
ra tako, nepu̱ ga maha. Pásate a
Ya bätsi mä dä ma ra ngusadi, ya bi uadi
enchilar un taco, luego nos vamos.
ra nsaha; ya ko̱de yá dutu. Los niños que
3. untar Jaua na ra ñethi pa gi kotsi
van a la escuela ya acabaron de bañarse, ya
habu̱ xá ñu̱. Aquí está una medicina
están vistiéndose. Pret. bi go̱de Act. indet.
para que te untes donde te duele. Pret. bi
jo̱de Sinón. he
gotsi Act. indet. jotsi Sinón. tuti
ko̱nduí (ko̱ nduí) vt negarse (a entregar
koua (kóua) s pitahaya, pitajaya (planta
algo) Nuni ra nangu ko̱nduí rá mboni
cactácea chica y espinosa con flor morada) Ya
nuni ra nänä ha ja bu̱hni. Aquella
koua ja yá kähä xá ku̱hi, ha ra kolo
vecina se niega a entregar el animal a
nguda ra bai. Las pitahayas tienen frutas
aquella señora; pero allí está.
muy sabrosas del color de la mata.
Variante ko̱mbi Véase ko̱ni, -bi
Variante kojua Sinón. zixju̱
ko̱ngabayo (ko̱ngábǎyo) 1. vi llevar puesto
koti (kóti) vt cerrar Koti ri ne. ¡Cierra la
rebozo Dí ko̱ngabayo, ngeä nu ya pabye̱
boca! Véase koti
xá tse̱. Llevo puesto rebozo porque en estos
kotui (kótui) vt 1. demorar Nuni ra
días hace frío.
tsu̱ntu̱ kotuí mä tixu nubu̱ pa ra yai.
2. s persona que lleva puesto un rebozo
Aquel muchacho demora a mi hija a la hora
Nuni ra nxutsi xa mani, ra ko̱ngabayo.
de ir a traer agua.
Aquella muchacha que va allí lleva puesto
2. desviar Iho, kotuí ra dehe yoni ha
un rebozo. Pret. dá nko̱ngabayo Véase
ra ju̱the pa dä ñuni ra huähi. Hijo,
ko̱ni, bayo
desvía el agua que anda ahí, en el caño,
ko̱ngaronjua (ko̱ ngárónjua) s mujer que
para que se riegue la milpa.
se cubre la cabeza con un ayate Ya be̱hñä
3. detener Ra subo̱jä kotuí ya bo̱jä di
mämeto myá ko̱ngaronjua, ngeä myá
ndude ra sei. El tránsito detiene los
menänjuase̱. Antiguamente las mujeres se
camiones que transportan el pulque.
cubrían la cabeza con un ayate, porque ellas
4. parar Nänä, ya mboni gí fadi di
mismas eran ayateras.
yotho ha ra ntu̱tsä ndäpo, kotuí yá ne
Variante go̱ngaronjua Véase ko̱ni, ronjua
pa dä ñuntho. Señora, los animales que
ko̱ni (ko̱ni) vt cubrir (la cabeza con rebozo o
pastorea nada más andan caminando en el
ayate o velo) Hätsi konte gi ko̱ni ri ñäxu
rastrojo. Pare a los que van en frente para
ha ra nijä. Lleva con que cubrirte la cabeza
que pasten. Sinón. 1: taki, bami; 2:
en la iglesia. Pret. bi go̱ni Act. indet. jo̱ni
tsiki; 3: tsämi Véase koti, -bi
ko̱ni (ko̱ni) vt negar Hindí ko̱ni; jabu̱ ra
de̱thä, pe hindí pa. No lo niego; ahí hay
141 HÑÄHÑU — ESPAÑOL kuä

maíz, pero no lo vendo. Pret. bi go̱ni Act. mäme̱to. El Cuarto es el lugar de las casas
indet. jo̱ni de los hacendados de antes.
ko̱ste (kǒ̱ste) vt 1. raspar, tallar Ra metsi kuatabe̱hñä (kuátabé̱hñä) s concubina,
bi ko̱ste rá ua ko na ra njuando. El niño amasia, querida Nuä ra däme bu̱i nuä
se raspó el pie con una piedra filosa. xa ra be̱hñä, ha pe̱tsi rá kuatabe̱hñä.
2. aclarar (la garganta) Nuni ra duhu xi Ese hombre tiene su esposa legítima, y tiene
ko̱ste rá yu̱ga pa za dä ntuhu. Aquel una querida. Véase kuati, be̱hñä
cantante se aclara bien la garganta, para kuatatu̱ (kuátátu̱) s 1. entenado, hijastro
poder cantar. Pret. bi ko̱ste, bi go̱ste Nuni ra däme bu̱i yá kuatatu̱, hinge yá
Act. indet. jo̱ste Sinón. 1: ko̱xke tu̱. Aquel hombre tiene entenados, no son
ko̱xke (kǒ̱xke) vt 1. rozar Nuä ra bo̱jä bi sus hijos.
thogi bi ko̱xke rá hyo mä me̱ti. Ese carro 2. hijo adoptivo Nuyu̱ ya medinthäti
que pasó rozó el mío en un lado. pe̱tsi na rá kuatatu̱. Aquel matrimonio
2. lacerar, lastimar Nuä ra jäi bi yenti tienen un hijo adoptivo. Sinón. 1: ho̱tu̱;
ra bo̱jä xa ko̱xke rá ndoyo habu̱raza. 2: jatu̱ Véase kuati, tu̱
Esa persona que fue atropellada por un kuati (kuáti) vt 1. recoger, guardar
carro tiene laceraciones por todas partes Muntsi ya ntsi pa gi xu̱ti ha gi kuati.
en el cuerpo. Pret. bi ko̱xke, bi go̱xke Recoge los trastos para que los laves y los
Act. indet. jo̱xke Sinón. este guardes.
ko̱te (kó̱te) vi eructar Gá tsogi nsogi ra 2. arrinconar Gatho ya to̱te habu̱raza
ku̱ni, bi yu̱ti ra tsatyo bi zi ra hñuni, bi xa näti; hyoni habu̱ gi kuati. Busca un
bo̱ni ko̱te. Dejaste abierta la cocina, entró lugar para arrinconar las cosas que están
el perro a comerse la comida, y salió regadas por dondequiera. Act. indet. juati
eructando. Pret. dá nko̱te Sinón. 1: jondi, pe̱tsi, muntsi
jo̱te s eructo kuati (kuáti) vi 1. arrimarse, acercarse,
ko̱tsa hnäthä eructar fétido aproximarse Ra jäi nubu̱ di zändi ya
ku (ku) s hermano, hermana (menor) Ga mbängfani kuati ramätsu̱. Cuando la
ño̱ho̱ dí ku̱tahe ya ku, ha yoho mä gente va a amansar caballos salvajes, se
njuhe. Los hombres somos cinco hermanos, arrima poco a poco.
y tenemos dos hermanas. 2. ampararse Ya bätsi di hñoya ga dada
nku son hermanos o hermanas kuati yá tiyo o yá nangu. Los niños
kuarta (kuǎrta) s 1. cuarta (medida del dedo que quedan huérfanos de padre se
pulgar al dedo meñique) Tenä ge na kuarta amparan con sus tíos o vecinos.
xa nte̱ni ko rá ye̱ ra jäi tsu̱di nate 3. protegerse Nubu̱ uäi, ya yo kuati
centimetro. Dicen que una cuarta, medida ha yá ua ya bai ga za. Los animales
con la mano humana, alcanza veinte menores, cuando llueve, se protegen al pie
centímetros. de los árboles.
2. cuarta (látigo), látigo pequeño Mä fani 4. pararse Xuua, ogi hopi kuati ya
ga nthutsi, rabu̱ hingi ne dä ntihi, pe ginue ha ri mohi. Juan, no dejes que se
ya dá tai na ra kuarta pa ga fe̱ti. Mi paren las moscas en tu plato.
caballo de montura a veces no quiere 5. atraer Tenä ge na ra yofri kuati ra
caminar aprisa, pero ya compré una cuarta jue̱i. Dicen que la aguja atrae al rayo.
para darle de latigazos. Pret. bi uati Sinón. 1: ntaki; 2: te̱ni; 3:
3. geómetra (oruga) Nuni ra zuue ngu joni, thätsi; 4: hudi, no̱gue; 5: ju̱
dä ño e̱ni, gehni ra kuarta ha hingi kuatsi (kuǎtsi) vt arrebatar Mäthoni gi
tsate. Aquel gusano va midiendo nxadi hänja gri kuatsi ya nzafi bu̱ dä
conforme camina, es el geómetra y no yege na ra tuhni. Es menester que
muerde. Sinón. 1: nagi; 2: me̱ti; 3: aprendas cómo arrebatar armas en caso de
ye̱ni pleito. Act. indet. juatsi Sinón. häki
Kuarto (Kuǎrto) El Cuarto (ranchería de kuä (kuä̌) s tule Na ra ngu ga kuä, xi ra
Zimapán) Kuarto geä yá ngu ya mbo̱ho̱ nxaha rá xudi. La sombra de la casa
kudu HÑÄHÑU — ESPAÑOL 142

techada con tule es muy fresca. Sinón. tule, vive de las hojas del jitomate, su cuerpo es
hogä kuä verde. Vocal nasal: kuëta Variante kueta
kudu (kǔdu) s hilacho, harapo, andrajo, kueta ga zakthuhni oruga de pirul
guiñapo Mä tu̱ ya hingi ne dä hye ya kuete (kuěte) s cohetón (reg.), cohete
kudu mo̱te, ne ya hoga dutu. Mi hijo ya grande Na ra pa bi zäti ya kuete ha ra
no quiere ponerse hilachos remendados; hnini Ntso̱tkani ha bi du ndunthi ya
quiere ropa buena. Sinón. ze̱dutu jäi. En una ocasión se quemaron los
kuduo̱ni s gallina a la que se le han cuetones en la ciudad de Ixmiquilpan y
caído varias plumas murió mucha gente. Sinón. nzafi,
mo̱takudu s hilacho remendado poxamantho, tsibintho
ze̱kudu s hilacho viejo kuete (kuěte) vt pegar Ndi ra bätsi kuete
kueke (kuéke) vt separar, apartar Dá ya he̱mi ha rá dutu. Mira, el niño está
kueke ra dehe pa ha mä huähi, ha mära pegando papeles en la ropa. Act. indet.
go bi heke pa yá huähi. Aparté el agua juete Variante kuete Sinón. to̱te
para mi milpa, y otras personas la desviaron kuete (kuete) vt 1. pegar (espina) Iho,
para sus milpas. Sinón. heke, ueke kuetuabi na ra mini nuni ra tsu̱di yoni
kuemi (kuěmi) vt 1. doblar (hierro) Nuä pa dä ma. Hijo, pégale una espina a ese
ra bo̱jä xa mai kuemi, me̱fa dä su̱ti yá puerco que anda ahí para que se vaya.
ua ya jäi. Dobla ese fierro que está de 2. soldar Mä be̱fi, dí kuetuabi yá mpe̱fi
punta, porque a lo mejor se le clava en el pie ga bo̱jä ya jäi. Mi trabajo es soldar las
a alguna persona. herramientas de metal de las personas.
2. enchuecar (hierro) Ya nthaki ga bo̱jä kuete (kuéte) vi 1. estar pegado Na ra
xa thuxa ha ya ñu, xa kuemi ya bo̱jä he̱mi mi kuete ha ra de̱nda, mi enä ge
nubu̱ fanti. Las protecciones de fierro nonxi ra ngo Ni. El anuncio que estaba
que han puesto en las carreteras las han pegado en la tienda dice que el lunes es la
enchuecado los carros al chocar con ellas. fiesta del Nith.
Act. indet. juemi Sinón. 1: domi; 2: 2. estar, hay (donde se requiere fuerza para
tsaki no caer) Ha ra jädo kuete na ra mexe.
kuenti (kuěnti) vt dislocar (hueso) Hingi Hay una araña en la pared.
tsa ga ño, ngeä stá kuenti na mä ua. 3. pegarse (planta) Ja na ra bai ga do̱ni
No puedo caminar porque me he dislocado kuete ha rá jädo de ra ngu. Hay una
un pie. Act. indet. juenti clase de flor que se pega en la pared de la
ngüenti s dislocada casa.
kuenti (kuénti) vi dislocarse (coyuntura) 4. viajar de mosca (fig.) Ha rá xu̱tha
Mä uahu̱ kuenti nubu̱ hindí nethu̱ ra hai nuni ra bo̱jä di yo, kuete na ra
xá ñho. Nuestros pies se dislocan cuando tsu̱ntu̱. Atrás de ese camión que va
no pisamos bien la tierra. caminando, viaja un joven de mosca. Pret.
kuenti (kuénti) vi 1. debilitarse Ra bi uete, bi ue'te Variante kuete
dathi, kuenti rá ndoyo nubu̱ hingi ne kue̱ (kue̱) s 1. coraje, ira, enojo, cólera
te dä zi. El enfermo se debilita físicamente Ra hñeni tsu̱di nuä ra be̱hñä, ga kue̱. La
cuando no quiere comer nada. enfermedad que sufre esa mujer es de
2. perder Ya jäi kuenti yá jamfri de ra coraje.
nthekate Ajuä, nubu̱ thogi ya dumu̱i. 2. enojón ¡Te ra kue̱! ¡Qué enojón!
Las personas pierden la fe en la Sinón. nzo̱tmu̱i
misericordia de Dios cuando les pasan po̱ ra kue̱ está enojado
desgracias. kue̱se̱ (kue̱se̱) s enojón, enojona Mä hmu
kueta (kuéta) s Nombre de una oruga ra kue̱se̱ hänge ko ntsu̱tho hinga geä dí
grande. Rá kueta ra bai ga dädimaxi di te pe̱fi, tsu̱ki. Mi patrón es enojón, por eso,
ha yá xi ya dädimaxi, ha rá bai ra con tantito que no esté correcto lo que estoy
kangi. La oruga de la mata de jitomate haciendo, me regaña. Sinón. bo̱kue̱,
gäxhya
143 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ku̱hu̱

kuixi (kuíxi) s 1. pellejo (de reptiles e mu̱i, bi du. El perro ñango que nació se
insectos) Bu̱i ranaño ya zuue di mpu̱thi murió. Sinón. ku̱xki
pa tsogi yá kuixi. Hay una variedad de ku̱ (kǔ̱) vi 1. estar dentro de algo (dos o más
reptiles e insectos que mudan su pellejo. objetos) Nuä ra de̱thä ku̱ ha ra ro̱za, geä
2. cascabel Tenä ge nubu̱ ra keñä ga pa dä zi ra tsu̱di. El maíz que está en el
pozu̱ ne dä ntsate hingi zu̱ni rá kuixi. costal es para el puerco.
Dicen que cuando la víbora crótalo quiere 2. tener en el exterior del cuerpo (piojos,
morder no suena su cascabel. pulgas, cresas) Ra tsu̱di hingi ne dä
kunte̱i (kunte̱i, kúnte̱i) vt encelarse (de noki, ngeä ku̱ yá to. El puerco no
alguien) Nuni ra däme xi di kunte̱i rá quiere engordar porque tiene piojos.
be̱hña, ya beni ge di ñoui mäna ra 3. estar metido (p. ej.: ganado en el corral o
däme. Aquel hombre, ¡cómo se encela de en un arroyo, o en el bosque) Bá e̱ni ya
su esposa!, ya piensa que anda con otro mboni bí ku̱ mbo ra huähi. Ve a echar
hombre. Pret. bi gunte̱i Act. indet. junte̱i, afuera a los animales que están metidos
junte̱i dentro de la milpa.
kunti (kunti) vt 1. rodar (p. ej.: piedra, 4. estar cargada (arma de fuego) Ra nzafi
tronco de árbol) Iho, kunti nuna ra do pa dá u̱tua mände, nubye̱ ku̱. Ayer cargé
hinto dä fetse. Hijo, rueda esta piedra la escopeta; ahora está cargada. Pret. bi
para que nadie se tropiece. yu̱
2. ronzar (mover con palanca cosas pesadas) ku̱dbida (kú̱dbida) s pájaro bobo Ra
Nuni ra ndu̱nza dá kunti ko na ra ku̱dbida hingra tsuse̱ ha yo ha ya uada,
bu̱hu̱. Ese tronco lo roncé con una ya tähi ha yo getuu̱ ha ya ngu. El pájaro
barreta. bobo no es miedoso, anda en los magueyes,
3. empujar (p. ej. vehículo) Nuni ra bo̱jä mezquites y cerca de las casas.
hingi ne dä nzo̱; hänge kunti nuyu̱ ya ku̱hi (kǔ̱hi) 1. adj sabroso Ra hñuni hingi
ño̱ho̱. Ese camión no quiere arrancar; ku̱hi, ngeä hingi tu ra ntsotsi. La comida
por eso lo están empujando aquellos no está sabrosa porque no tiene
hombres. Act. indet. kunti Sinón. 1: condimentos.
tämi; 2: joni; 3: enti 2. s sabrosura Xi ra ku̱hi ra hñuni dá
kute (kúte) vti perseguir, corretear (compl. tsihu̱ nuni ha dá maha. La comida que
indet.) Bu̱i ra ya mboni ha ra mbonthi, comimos allá, donde fuimos, era una
ya mbängi ha ya bo̱ka kute. Hay algunos sabrosura. Variante nku̱hi
animales en el campo que son bravos, y maku̱hi adv sabroso
corretean a cualquiera. Véase kui, -te ku̱hnäte (kǔ̱hnä́te) s guía Nuni ra ño̱ho̱
kui (kui) vt 1. correr, expulsar, hacer go gehni ra ku̱hnäte, pa tso̱ho̱ ua nuni ra
desocupar Mä ga kui ra ya jäi ha mä metsi, pa dä handi mä tixu. Aquel
ngu, ngeä ya ne dä jame̱ti. Voy a correr a hombre fue el guía para que ese muchacho
unas personas de mi casa porque ya quieren llegara aquí, y se fijara en mi hija.
adueñarse de ella. ku̱hni (kǔ̱hni) vt 1. guiar Ya mboni ke dá
2. hacer huir, ahuyentar Nuu̱ ya mboni ku̱hni habu̱ ja te dä zi, nubye̱ ya bi nzäi.
di thetsi mo̱te ra huähi, kui pa ha ra A los animales nada más los guié donde hay
to̱ho̱. Esos animales que andan rodeando abundante comida. Ahora ya se
detrás de la milpa, ahuyéntalos hacia el acostumbraron.
cerro. Pret. bi gi Act. indet. jui 2. conducir Ku̱hni nuä ra zi däkei.
Sinón. e̱ni Conduce a ese ancianito. Pret. bi gu̱hni
kuxkuru (kuxkuru) s 1. animal no Act. indet. ju̱hni
desarrollado Ra tsu̱di dá tai ra kuxkuru, gu̱hnäte, gu̱hni s guiador
po̱de hinda te. El puerco que compré no ku̱hu̱ (kǔ̱hu̱) s 1. pintura Ja ranaño ya
está desarrollado, creo que no va crecer. ku̱hu̱ pa dä jäti nuäraza ra to̱te. Hay
2. ñango (reg.), el último animal de una diversas clases de pintura para pintar
camada Nuä ra kuxkuru ga tsatyo bi cualquier objeto.
ku̱hyadi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 144

2. color ku̱ngi (kú̱ngi) vi desmoronarse,


3. morado Sinón. 1 y 2: kolo, njäti; 3: deshacerse Ja ra ya uhme ku̱ngi. Hay
murado unos panes de dulce que se desmoronan.
ku̱hyadi (kú̱hyádi) s poniente, occidente Pret. bi nku̱ngi Sinón. xuti
Na ra dänga tso̱ to̱ge ni ku̱hyadi tembi ku̱ni (ku̱ ni) 1. s cocina Mä ga hoki na ra
Aktoxi. A una estrella grande que se ve por ngu pa ra ku̱ni. Voy a hacer una casa que
el poniente la llaman Espía de la Cena. sirva de cocina.
Variante nku̱hyadi Véase ku̱i, hyadi 2. s molendero (reg. sitio donde está el
ku̱i (kú̱i) vi 1. ocultarse (p. ej.: estrella) metate) Mbo ra ku̱ni jabu̱ ra ntuspi ha
Jau̱ ya zänä ku̱i ra hyadi xi nihi. Hay ra ku̱ni ko ra ju̱ni mädetho ha na ra
meses en que el sol se oculta muy do. Dentro de la cocina está el fogón y el
temprano. molendero con el metate en medio, puesto
2. zambullirse Ra nxaha ku̱i mbo ra dehe. sobre una piedra.
El bañista se zambulle dentro del agua. 3. vt moler Mä ga ku̱ni tsu̱ ra the ko
3. sumirse Ya mboni ku̱i yá boho ha ra ra u pa ga umbi dä zi ya mboni. Voy a
bo̱hai. A los animales se les sumen los moler un poco de tequesquite con sal para
cascos en el lodo. darles de comer a los animales. Pret. bi
4. sumergirse Bu̱u̱ too di nxistehe, ku̱i gu̱ni Act. indet. ju̱ni
ha ra dehe. Hay quienes, al bautizarse, se yoku̱ni vt rumiar
sumergen en el agua. Ku̱i ha ra hñuni. ku̱ni (kú̱ni) vti moler Mä tixu ya ku̱ni
Come bien. Pret. bi yu̱i Sinón. 1: tontsi; se̱he̱, ya hindi fatsi. Mi hija ya muele
2: nku̱nthe; 3: nku̱mi sola, ya no le ayudo.
ku̱i (ku̱i) vt sacar Ku̱i gatho ri to̱te ja ku̱ni (kú̱ni) 1. vt zurcir Ra ro̱zä bi zoni ra
mbo ra ngu, pa gi nu ha gri ma. Saca ñoi, dí ku̱ni pa hinda bo̱ntho ra de̱thä.
todas tus cosas que están dentro de la casa, y Estoy zurciendo el costal que royó el ratón
ve a dónde te vas. Pret. bi gu̱i Act. indet. para que no se le salga más el maíz.
ju̱i Sinón. häi 2. vt hilvanar Rá ñäni ra maxhme
ku̱ki (kú̱ki) vt 1. bajar Po̱tse gi ku̱ka tsu̱ me̱to dí ku̱ni, nepu̱ ja dí kätsi ha ra
ra de̱thä ha ra ntotsi. Súbete al tapanco a nte̱dibo̱jä. Primero hilvano las orillas de
bajar un poco de maíz. la servilleta, luego la coso en la máquina.
2. quitar, sacar 3. vi meterse, introducirse Ra ndämfri
ku̱ki (kǔ̱ki) vt 1. hacer sabroso Ra bi ku̱ni ha na ra huähi ga de̱thä. La res
hyokahñuni di ku̱ki ra hñuni ko ya se metió en una milpa de maíz. Sinón. 2:
ntsotsi. La cocinera hace sabrosa la ue̱ti; 3: ku̱ti
comida con los condimentos. ku̱ntähi (ku̱ntähi) s Nombre de un pájaro.
2. saborear Nuä ra hñuni gá hoki, tixu, ku̱nti (kú̱nti) vi deshacerse, desmoronarse
dá ku̱ki. Hija, la comida que hiciste se (sin fuerza) Ya kähä xa dä xá ñho, stá tsi
me hizo sabrosa. Sinón. 2: ho ku̱nti, ngeä xa thogi rá dä. Las tunas que
ku̱ksei (kǔ̱ksei) s pulque sabroso, pulque se han madurado mucho, al comerlas se
exquisito Nuga dí pädi habu̱ ba ra deshacen sin hacer fuerza, porque ya se les
ku̱ksei. Yo sé en donde venden pulque ha pasado lo maduro.
sabroso. Variante ku̱kasei Sinón. hoksei ku̱nthe (kú̱nthe) vi nadar Ra ya bäsmetsi
Véase ku̱hi, sei mi ku̱nthe ha ya nsaha ha bi jäti na di
ku̱mi (kú̱mi) vt 1. sumir (en el suelo) Ra geu̱. Unos jóvenes andaban nadando en los
ya uähi penä xihni ra hai, hingi ku̱mi ra baños y uno de ellos se ahogó. Pret. dá
tabi. Algunos gañanes apenas arañan la nku̱nthe Véase ku̱ni, dehe
tierra, no sumen el arado. ku̱ntsi (ku̱ntsi) vt cosquillear, hacer
2. enterrar (en un cuerpo) Ra mixi nubu̱ cosquillas (a alguien) Di ku̱ntsi ra Xuua
xamäte ku̱mi yá saha. El gato cuando ha ya hingi tsa dä nthede. Le hace tantas
rasguña entierra las uñas. Act. indet. cosquillas a Juan que hasta ya no se puede
ju̱mi Sinón. 1: agi; 2: tsiti reír. Act. indet. ju̱ntsi
145 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ku̱xki

ku̱nxui (kú̱nxui) 1. s desmayo Bu̱u̱ ya Juan le hizo dos ventanas a su casa.


jäi tsu̱da ra nzaki, tsu̱di ra ku̱nxui Variante nku̱hyatsi Véase ku̱ti, hyatsi
nubu̱ handi na ra jäi xa ntse̱ni. Hay ku̱tsuida (kú̱tsuida) s pájaro bobo
personas muy nerviosas que al ver a algún Sinón. ku̱dbida
herido les da un desmayo. ku̱tsi (kú̱tsi) s 1. cueva, caverna Tenä
2. vi privarse Bu̱u̱ ya bätsi di ku̱nxui ha ra ya to̱ho̱ ja ra ya ku̱tsi xá hñe,
ko ra kue̱. Hay niños que se privan de nubu̱ mi thogi ra tuhni ha bi ñägini ya
coraje. Sinón. mpuni, ho̱du jäi. Cuentan que en algunos cerros hay
ku̱tgu (ku̱tgu) s garrapata Bu̱i rá ku̱tgu cuevas profundas, y que cuando hubo guerra
ra mixi, ra tsatyo, ha nuä ra ku̱tgu ku̱ti ahí se guarecieron las personas.
mbo rá gu. Tienen garrapatas el gato y el 2. agujero Ya keñä hadifää hänja di
perro, y esas garrapatas están dentro de la nxei, ge hoki yá ku̱tsi. Quien sabe la
oreja. Véase ku̱ti, gu víbora cómo escarba, pero hace sus
ku̱ta (kú̱ta) s cinco Jau̱ ya be̱fi, ya me̱fi agujeros.
po̱ni zu̱nga ku̱ta nde. Hay trabajos en que 3. túnel Sea ya ñuthe o ya ñu ya
los oficiales salen a las cinco de la tarde. nju̱nbo̱jä xa thoki ya ku̱tsi mbo ya
ku̱tanthebe (kú̱tánthebe) 1. adj to̱ho̱ pa xa thogi. Han hecho túneles en
quinientos Dá tai ku̱tanthebe ya uada pa los cerros para que pasen, ya sea canales
ga u̱ti ha mä huähi. Compré quinientos de riego o rieles de tren. Sinón. otsi
magueyes para plantarlos en la milpa. ku̱tsi (kú̱tsi) vi estar sobre (dos o más
2. s billete de a quinientos Ra objetos) Ku̱tsi ra de̱thä mañä ra ngu. El
ku̱tanthebe dá hätsi ga nthai, himbá maíz está en el techo de la casa.
huadi. Los quinientos pesos que llevé ku̱tsi (kǔ̱tsi) vt 1. recolectar Rá mfatsi
para las compras no alcanzaron. ra nzaya, ya yo ku̱tsi ra bojä, pa rá ngo
ku̱ti (kú̱ti) 1. vt entrar Dí ku̱ti ra be̱fi ra ngusadi. El colaborador del juez ya anda
zu̱nga hñäto xudi. Entro al trabajo a las recolectando el dinero, para la clausura de
ocho en punto de la mañana. clases.
2. s entrada, pasadizo Jaua rá ku̱ ti 2. juntar Ha ra nijä bu̱i na too ku̱tsi
ra mboni nuua habu̱ xa hñeki ra ra bo̱hñe. En la iglesia hay uno que
jutsi. Aquí está la entrada del animal; junta la ofrenda.
aquí, por donde ha roto la cerca. Pret. bi 3. meterse para protegerse Ya ntu̱ni
yu̱ti Sinón. 2: konti nubu̱ xá tse̱ ku̱tsi rá nänä, pa di
ku̱ti (kǔ̱ti) 1. vt escardar Dí ku̱ti tsu̱ ra nkomi ko yá xini rá nänä. Cuando
dädimaxi stá kätsi. Estoy escardando un hace frío los pollos chicos se protegen
poco de planta de jitomate que he plantado. metiéndose debajo de las plumas de su
2. s escarda (incluye el aflojarle la tierra a mamá. Pret. bi gu̱tsi Act. indet. ju̱tsi
las plantas y a la vez arrimarles tierra) Ya xá Sinón. 1 y 2: muntsi, ju̱tsi, jondi; 3:
ñho ga japi yá ku̱ti ya de̱thä, ya ya hnuitsi
gu̱tsi s colector autorizado
dängi. Ya está bueno que use la escarda en
ngu̱tsi s acción de colectar
las plantas de maíz que ya están grandes.
ku̱xki (kǔ̱xki) 1. vi encogerse (animal o
ku̱thä (kú̱thä) s 1. troje, recipiente donde
persona) Ra banjua xa ku̱xki mbo na ra
se guarda el maíz Ra kaho ga ku̱thä
zi hñädo. El conejo está encogido dentro de
ñe̱mbi hñu karga ra de̱thä. Al cajón
una covachita.
donde se echa el maíz le caben tres cargas
2. s ñango (reg.), tonto (animal no
de maíz.
2. buche Ha rá ku̱thä ra o̱ni ku̱ ya desarrollado) Nuu̱ re̱ta ya tu̱btsu̱di bi
tu̱do. El buche de la gallina tiene piedras mu̱i, natho ra ku̱xki. De diez
chiquitas. Variantes nkú̱thä, nju̱thä marranitos que nacieron, sólo uno es muy
Véase ku̱, de̱thä tontito. Sinón. 1: nuni; 2: dondo,
ku̱thyatsi (kú̱thyátsi) s ventana Rá ngu kuxkuru, xixhmañä
ra Xuua bi hokua yoho yá ku̱thyatsi.
ku̱xhyä HÑÄHÑU — ESPAÑOL 146

ku̱xhyä (kú̱xhyä) s 1. agujero (escondite)


Ha nuä rá dänga hñä ra minä xa hoka
mära ya ku̱xhyä. La ardilla ha hecho otros
agujeros alrededor de la entrada del agujero
que le sirve de escondite.
2. covacha, cueva Ha na ra ku̱xhyä bi
bo̱ni na ra jua. De una cueva salió un
conejo. Variante nku̱xhyä Sinón. 1: otsi, K
ntägi, ku̱tsi; 2: otsi, hñä ka (ka) vi 1. limitar, terminar Ra hnini
ku̱sta (kú̱sta) 1. s el que agacha la frente Nzinänä Ñethi ka nuua. El pueblo de los
(que mira con la frente inclinada o de reojo) Remedios hasta aquí limita.
Nuni ra jäi ra ku̱sta ha dra hñani. 2. llegar (medida) Mä hai bí ka ha nuni
Aquella persona es de los que agachan la ra bai ga tähi. Llega mi terreno hasta
frente y clavan la vista al mirar. aquella mata de mezquite. Sinón. tse̱
2. vi mirar agachado Nuni ra bätsi kade̱thä (kade̱thä) s maíz mojado Nuä
ku̱sta yá da ha dra hyanda ra jäi. ra de̱thä dí tai ga te̱ni ra kade̱thä. El
Aquel niño mira agachado a las personas. maíz que compro por kilo es maíz mojado.
Variante ku̱sta Véase ku̱tsi, da Variante ladithä Véase nka, de̱thä
3. vi levantar la mirada Tenä ge too dä kado (kádo) s piedra mojada Nu ya
gu̱ ra miñyo di ntsomi, nso̱ka yá da kado dá po̱tse ha ra bo̱jä bá tsonga mä
ku̱tsi pa handi ra jäi. Dicen que si dutu. Las piedras mojadas que eché en el
alguien captura al coyote este inclina la camión me ensuciaron la ropa. Véase nka,
frente y sólo levanta la mirada hacia la do
persona. Act. indet. ju̱tsi Sinón. 1: ue̱ti; kagi (kagi) 1. vi mojarse Mä dutu stá ini
zo̱te; ku̱ni; 2: yestho bi kagi bye̱ ko ra ye. La ropa que tendí
nku̱tsuada v rec dirigir la mirada a ahora se mojó con la lluvia.
uno y otro hacia arriba, con el rostro 2. vt mojar Tixu, kagi ra dutu pa ga
hacia abajo kosti. Hija, moja la ropa para
ku̱ti (kú̱ti) vt meter Ogi ku̱ti nuaraza plancharla. Sinón. 2: pobo Véase nka
ra jäi mbo ra ngu ¿hagra pähu̱ä teske ya kahai (káhai, kahai) s tierra mojada,
hoga jäi? No metas a cualquier persona tierra húmeda Ogi hopi ra bätsi dä neti
dentro de la casa; ¿cómo podemos saber si ra kahai, gí nu tsu̱di ra nzo̱. No dejes a la
son buenas personas Act. indet. ju̱ti criatura que pise la tierra mojada; ya ves
ku̱tsi (kú̱tsi) vt zurcir Ri he xa de̱ti, que tiene calentura. Véase nka, hai
ku̱tsi ko ra yofri. El vestido que se te ha kahni (kǎhni) vt 1. disparar (a algo o
rasgado zúrcelo con la aguja. alguien) Dá kahni na ra miñyo ko ra
ku̱…fadi vi estar encarcelado (varias nzafi, pe hindá tsu̱di. Le disparé con la
personas) Dí ku̱hefadi ko mära ya zisei, escopeta a un coyote, pero no le pegué.
ngeä dá tuhnihe ha ra pasei. Estamos 2. apedrear Ra nangu kahni mä
encarcelados con otros tomadores de pulque o̱nihu̱. El vecino apedrea a nuestras
porque nos peleamos en la pulquería. gallinas.
Sinón. o…fadi Véase ku̱, fadi kamänunju̱ (kamä́nǔnju̱) s chícharo Ra
nunju̱ thu̱ki ga kamänunju̱, ngeä mäna
thai njabu̱. El chícharo se corta verde,
porque así se vende mejor.
Variante kamanundju̱ Véase kami, nunju̱
kamäñi (kamä́ñi) s chile verde Dí ne
na te̱ni ra kamäñi. Quiero un kilo de
chile verde. Véase kami, ñi
kamäza (kamä́zǎ) s 1. leña verde Ya
kamäza dá xu̱, dá pogi ha ra hyadi pa dä
147 HÑÄHÑU — ESPAÑOL kastade

yoti. La leña verde que corté la puse en el kani (kani) s quelite Dá tai tsu̱ ra kani
sol para que se seque. pa ga hoki. Compré un poco de quelite
2. leña fresca Ra kamäza dí udi ha ra para guisarlo. Sinón. hyethe
uspi hingi ne dä nzo̱ xá ñho. La leña Ntso̱tkani, Ntsu̱tkani s
fresca con que enciendo el fogón no quiere Ixmiquilpan
arder bien. uakri s vara de quelite; raíz de
3. madera fresca Ya xithe̱ dá tai ya quelite
kamäza. Las tablas que compré son xäkri s hierbabuena
maderas frescas. Variante kamza kanidehe (kaniděhe) s berro (lit.: quelite
Sinón. 1 y 2: kaza; 3: xaza Véase kami, de agua) Ra kanidehe bai nzäntho ha
za rani ra dehe. Siempre hay berro por
kami (kami) vi reverdecer, enverdecer donde pasa el agua. Sinón. berro Véase
Ha ra huähi xi di kami po ya kani. El kani, dehe
terreno se ve que reverdece por los quelites. kanitsu̱di (kanitsǔ̱di) s tianguis (hierba
Sinón. kanti del monte) Ra kanitsu̱di xá ñho dä zi ya
kamju̱ (kamjǔ̱) s frijol fresco en vaina Dí mboni ha ra tsu̱di. Es bueno que los
ho ra kamju̱, ngeä naño rá ku̱hi. Me animales como los puercos coman el
gusta el frijol fresco porque es diferente su tianguis. Sinón. ximhai, ximhai
sabor. Sinón. xaju̱ kanjä (kanjä) s endibia (hierba) Ra
kamxithi (kamxithi) s carrizo fresco, kanjä tsi ñätho ha xi ra ku̱hi. La endibia
carrizo verde Ya jäi hoki yá ngu ko ya se come cruda y es muy sabrosa. Véase
kamxithi. Las gentes hacen sus casas con kani, Ajuä
carrizo fresco. Variantes kamnxithi, kankri (kánkri) s “cancri” (reg.), tipo de
kamaxithi Sinón. kasthi Véase kami, hierba (como la mostaza) Ya tu̱ka dämo̱ni
xithi di ho dä zi ra kankri. A los pollitos de los
kangado (kángádo) s 1. piedra de jade guajolotes les gusta comer el “cancri”.
Ha ya do ga däthe dá tsu̱di ra ya Variante kangri Véase kangi, kani
kangado xi tsamähotho. En las piedras Kankuada (Kánkuada) Maguey Verde
del río encontré unas piedras de jade muy (ranchería de Zimapán) Kankuada ja ná
bonitas. hyo ra ñu ri ma Hñakala. Maguey Verde
2. piedra azul Dá tai na tsanza ra do ga está a un lado de la carretera que va a
kangado, pe ra gädo enä ge hingi ho, Jacala. Véase kangi, uada
ngeä xá nkonitho. Compré una kanti (kanti) vi reverdecer, enverdecer
camionada de piedra azul, pero el albañil Nubye̱ bi uäi, bi kanti mäxo̱ge ya
dice que no está buena porque es lisa. to̱ho̱. Ahora que ya llovió reverdecieron
3. ídolo Variantes kangdo, kando Véase todos los cerros. Véase kami
kangi kastaba (kástába) s calostro Ra mu̱di
kangagiue (kángágǐue) s mosca verde nuä ra ba tsu̱ti ra tu̱nthfani, ra kasta-
Tenä ge ra kangagiue, ra yo̱te. Dicen ba. Lo primero que mama el becerro es el
que la mosca verde es de mal agüero. Véase calostro. Sinón. tsoba Véase kasti, ba
kangi, giue kastabindri (kǎstábindri) s chicalote de
kangauada (kángáuada) s maguey verde flor amarilla Ja yoho ya bai ga bindri:
(tipo que crece mucho) Ja na ra bai ga na ra taxabindri ha na ra
kangauada di te ra dängi. Existe una kastabindri. Existen dos matas de
mata de maguey verde oscuro que crece chicalotes: un chicalote blanco y un
mucho. Véase kangi, uada chicalote amarillo. Variante kastamindri
kangi (kángi) adj verde Dá handa na ra Véase kasti, bindri
tsanza ra kangi bi thogi. Vi un coche kastade (kǎstáde) s animal de frente
verde que pasó. Variante nkangi amarilla Nuni ra ndämfri ra kastade ha
mäxo̱ge rá ndoyo ra be̱tsi. Aquella res
es de frente amarilla y todo su cuerpo es
kastade̱thä HÑÄHÑU — ESPAÑOL 148

canela. Vocal nasal: kastadë Véase kasti, kasthi (kásthi) s carrizo fresco Ko ra
de kasthi di thoki ya bo̱tse. Las canastas se
kastade̱thä (kǎstáde̱thä) s maíz amarillo hacen con el carrizo fresco.
Ra kaxtäde̱thä mäna hinxá mädi, Sinón. kamxithi Véase nka, xithi
mäna xá mädi ra ntasde̱thä. No está katika (katikǎ) s hediondilla (quelite) Ra
muy caro el maíz amarillo; es más caro el katika geä na ra kani tsi nsi ra dehe.
maíz blanco. Véase kasti, de̱thä La hediondilla es un quelite que se come sin
kastagäni (kǎstágä́ni) s abejorro caldo. Variante katka Sinón. katsu,
amarillo Ra kastagäni yo ha ya dänga itakani, ñikni
bai ga do̱ni. El abejorro amarillo anda en kati (káti) vt 1. desear Xi dí kati na
las matas de flores grandes. Véase kasti, xe̱ni ra thumngo̱. Deseo mucho un pedazo
gäni de barbacoa.
kastakeñä (kǎstákeñä) s víbora casera 2. anhelar Dí kati ga ma ra ngo tai.
Ra kastakeñä tsi ya dängu ha ku̱ti ha Anhelo ir a la fiesta del centro.
ya ngu. La víbora casera entra en las casas 3. codiciar Nuni ra nxutsi dí kati.
y se come a los ratones. Sinón. uä, Codicio a aquella muchacha.
do̱mxukeñä, uäkyä Véase kasti, keñä 4. ansiar Dí kati ga nthäti. Ansío
kastamuza (kǎstámúza) s zapote casarme. Sinón. 1: ne; 2: beni, ne; 3: ho,
amarillo (mata y la fruta) Tenä ge ni ra desia
kastamuza ha ra taxmuza hindi hogi ha katño̱ho̱ vi desear esposo
ra tse̱hai. Dicen que ni el zapote amarillo katsei vi apetecer tomar pulque
ni el zapote blanco enraizan en tierras de nkatbojä s codicia de dinero
clima frío. Véase kasti, muza nkati s ansia, deseo
kastando̱ni (kǎstándo̱ni) s Nombre de kathu̱ (kathu̱) 1. terminamos Asta ja
una hierba de flor amarilla. Ra kastando̱ni gekua dá kathu̱ ga mpädi. Hasta aquí
geä na ra bai ga ndäpo tsi ya mboni ha terminamos de ser amigos.
yá ye̱ kontsi ra na ra hyo mähye̱gi, ha 2. nos vemos Ga kathu̱, nda Xuua.
rá do̱ni ra kasti. La hierba de flor Bueno, don Juan, nos vemos.
amarilla es una hierba que comen los 3. llegamos (trabajo) Ra sofo dá kathu̱
animales; sus ramas brotan iguales a cada mäde. De la pizca, llegamos a la mitad.
lado y su flor es amarilla. Sinón. ponza Variante nkathu̱ Véase ka, -tho, -hu̱
ndäpo katsu (kátsu) s hediondilla, quelite picoso
kastasefi (kǎstáséfi) s abeja amarilla (reg.) Ra katsu xá ku̱hi ko ra ngo̱btsu̱di.
Tenä ge mäna xá ñho rá tafi ra La hediondilla es sabrosa con la carne de
kastasefi de ge ra bosefi. Dicen que es puerco. Ra foyo tu ndunthi ra nda ga
mejor la miel de la abeja amarilla que la de katsu. El estiércol de ganado menor tiene
la abeja negra. Variante katsfi Véase bastantes semillas de quelite picoso.
kasti, sefi Sinón. patsefi, patsfi Sinón. itakani, katika
kastaixi (kǎstáǐxi) s durazno amarillo katsi (kǎtsi) vi 1. cesar Ya bi katsi ya
(mata y fruta) Mäna mädi ra te̱ni ra ye. La lluvia ya cesó.
kastaixi de ge ra taxixi. Es más caro el 2. cortar, parar (agua, sangre) Ra ji mi
kilo de durazno amarillo que el de durazno po̱ni ha mä ua, ya bi katsi. La sangre
blanco. Véase kasti, ixi que me salía del pie ya se paró. Sinón. 1:
kasti (kásti) 1. adj amarillo Ja ra bai xatsi, tsaya; 2: bai, tsaya Véase ka
ga ixi, ge ra kasti rá ixi. Hay árboles de kaxfani (kaxfǎni) s desnudo, encuerado
durazno cuyo fruto es amarillo. Ra bätsi eheua ha ra ximhai, ra
2. s oro Mäyabu̱ mi yo ya ku̱ta be̱xo kaxfani. El niño que viene a este mundo
ga kasti. Antiguamente circulaban viene desnudo. Ra ya bätsi yo ga
monedas de oro de a cinco pesos. kaxfani ha hindi hñeniu̱. Unos niños
Sinón. 2: kastabo̱jä andan encuerados y no se enferman.
Sinón. the̱fo, the̱lo
149 HÑÄHÑU — ESPAÑOL kinti

kaxhmi (kǎxhmi) vi palidecer Stá Hijo, asómate a ver que está haciendo tu
kaxhmi ko ra hñeni tsu̱ki. Con la mamá.
enfermedad que padezco me he puesto 3. ver Mä ga kätsi mä me̱fi. Voy a ver
pálido. Sinón. hathmi, hñathmi Véase a mis peones. Act. indet. kätsi Sinón. 1:
kasti, hmi tso̱ni, tso̱nga; 2: handi; 3: nu
kaza (káza) s 1. madera verde Dá tanga ke (ke) vi pujar, quejar Ya no̱ndo ke
na ra negu, pe ra kaza. Compré un ko rá ndu ha ra mbo̱tse. Los burros pujan
horcón, pero está verde. con la carga en la subida. Pret. dá nke
2. leña fresca (medio seca) Dá xu̱ na Vocal nasal: kë
zo̱te ra za, pe ra kaza. Corté un tercio kenthe [Variante de keñäděhe] tromba
de leña, pero está fresca. keñä (keñä) s víbora, culebra, serpiente
3. leña mojada Ko ra ye, ra kaza hingi Ja ra nañotho ya mu̱i, bu̱i nua ra za
de̱ ha ra tsibi. La leña mojada no agarra ya keñä. En cada lugar hay una gran
la lumbre. Sinón. kamza Véase nka, za variedad de víboras y culebras. Vocal nasal:
katsfi [Variante de kǎstaséfi] avispa këñä
amarilla bokyä s víbora negra
katsi (kátsi) vt 1. estorbar Mä tixu ya keñädehe (keñäděhe) s tromba (lit.: víbora
himbi nthäti, ngeä bi katsi na ra de agua) Habu̱ tagi ya keñädehe, xi uäi
tsu̱ntu̱. Mi hija ya no se casó, porque la ntse̱di. En donde descargan las trombas
estorbó un muchacho. llueve muy fuerte. Variante kenthe,
2. suspender Ra hmu bi katsi ra be̱fi. nkenthe Véase keñä, dehe
El patrón suspendió el trabajo. ke̱ (ke̱) vi azotarse (fruta) Sinón. fo̱,
3. interrumpir Ra kue̱ bi katsi mä mfo̱hni
hñuni. El coraje me interrumpió la ke̱suni (ké̱suni) vi moler nixtamal
continuidad de mis alimentos. ―Juäna, ¿te gí pe̱fi? ―Dí ke̱suni.
4. impedir Mä yadi, bi katsi na ra ―Juana, ¿qué estas haciendo? ―Estoy
jäi. Una persona impidió que fueran los moliendo nixtamal. Pret. dá nke̱suni Véase
que iban a pedir a mi novia. Act. indet. ke̱ti, suni
jatsi Sinón. 1: goti ra ñu; 2: bami; 4: ke̱ti (ké̱ti) vt 1. moler Tixu, ke̱ti ra
häkuabi suni ha ra ju̱ni. Hija, muele el nixtamal en
kändo (kändo) s azotador (oruga) Ra el metate.
kändo geä rá zuue̱ ra tähi ha tsate ha 2. atropellar Ra bo̱jä bi ke̱ti na ra o̱ni
gatho rá ndoyo. El azotador es un gusano ha ra ñu. El camión atropelló una
del mezquite y pica con todo su cuerpo. gallina en el camino.
Variante njändo 3. triturar Ra tsatyo hindi ke̱ti xá ñho
käni (käni) vt asomar, buscar Nuni ra ra hme. El perro no tritura bien su
me̱jua käni ya mina ha njati ra hñe, pa tortilla.
bu̱ yo. Aquel cazador está buscando 4. machacar Hyastho dí ke̱ti ra suni ko
ardillas abajo, en la barranca, por si andan ya ndäpo, pa dí umbabi ya tu̱ka
por allí. dämo̱ni. Machaco diario el nixtamal con
kätsi (kä́tsi) vi 1. asomar Na ra jäi bí hierbas, para darlo a los guajolotitos.
kätsi ha rá nku̱hyatsi ra ngu. Una 5. quebrar Ya de̱mza dí ke̱ti ko mä
persona se está asomando a la ventana de la tsi. Yo quiebro las nueces con mis
casa. dientes.
2. sobresalir Rá njomi mä ngu kätsi 6. quemar (fig.) Mä uani di ke̱ti xá
na xe̱ni. El techo de mi casa sobresale un ñho ya nthoti. Mi pistola quema muy
pedazo. bien los cartuchos. Sinón. 1 y 4: ku̱ni; 2:
kätsi (kätsi) vt 1. visitar Mände dá neti, ze̱mi; 3: ñädi; 5: tehmi
kätsi rá ku mä dada. Ayer visité a mi tío. kinti (kínti) vi estar bien maduro Dá tai
2. asomarse Iho, kätsi te pe̱fi ri nänä. ya däza nuu̱ di kinti, ngeä mäna xá
ko HÑÄHÑU — ESPAÑOL 150

mädi nuu̱ xá ñho. Compré los plátanos hindi nxadi ha go dí koki ra bojä pa di
que ya están bien maduros, porque están sigi di nxadi. Mi sobrino no estudia y yo
más caro los que están maduros. estoy pagando para que él continúe
ko (ko) vi 1. cacarear (clueca) Na mä o̱ni estudiando. Sinón. 1: kotsi; 2, 4 y 6:
ya ko. Una de mis gallinas ya cacarea po̱ni; 6: juti
como clueca. komi (kómi) vt 1. copiar Mä tu̱ di
2. gruñir (el estómago) Mä mu̱i ya ko, komi ya koi, ko na ra he̱mi ga
ngeä tsu̱ka ra thuhu. Me gruñe el thehñä. Mi hijo copia dibujos calcándolos
estómago porque ya tengo hambre. Pret. con papel carbón.
bi nko Sinón. 1: makankoni, 2. moldear Mä dada di komi ya kohai,
ñäkankoni; 2: nkoxni ko na ra nkohai. Mi papá moldea
kohai (kóhai) s 1. adobe Dá tai na adobes, con una adobera.
nthebe ya kohai. Compré un ciento de 3. pintar (a mano) Na ra jäi bi komi
adobes. mä bätsi, bi yentho ha ra he̱mi ko rá
2. adobera Dí hoka na ra kohai. Estoy ye̱. Una persona retrató a mi niño; lo
haciendo una adobera. Sinón. 1: dohai; 2: pintó en el papel con la mano. Sinón. 1 y
nkohai 3: kotsi; 2: häi, hoki
kohni (kóhni) vt 1. chapalear Ra bätsi di komnxätä (komnxä̌tä) vi extraer la
kohni ra dehe ko yá ye̱. El niño chapalea carnosidad de la penca del nopal Otho ya
las manos en el agua. tu̱stä bye̱, hänge stá oki na ra ñe̱stä
2. salpicar pa dí komnxätä. Ahora no hay nopales
koi (koi) s 1. dibujo Dí hoka na ra koi tiernos, por eso he cortado una penca de
de na ra mayo. Estoy haciendo un dibujo nopal y le estoy extrayendo la carnosidad.
de un pastor. Pret. dá nkomnxätä Véase komi,
2. retrato Mände dá häi mä koi. Ayer xätä
me tomé un retrato. kongi (kongi) vi 1. fugarse Na ra
3. imagen Mänonxi dá tai na ra koi. El yofadi bi kongi ha ra fadi. Se fugó de
lunes compré una imagen. la cárcel un prisionero.
4. semejanza Mä tu̱ bi hñämba rá koi 2. salir Ra badu dä yu̱i ha ra dehe ne
ndu rá dada. Mi hijo tiene mucha mä di kongi yabu̱. El pato se sume en el
semejanza con su difunto padre. agua y va a salir lejos.
koki (kóki) vt 1. sacar Tixu, koki na ra 3. traspasar, atravesar Ra nkahni dá
mini bi mfotsi ha mä ua. Hija, sácame umbabi ra ye̱stä, bi kongi. La pedrada
una espina que se me metió en el pie. que le di a la penca del nopal lo traspasó.
2. hacer salir Mä ku mi mpe̱fi ha na ra Sinón. 1: bo̱ni, bati; 2: kontsi, bo̱ni,
de̱nda, pe dá koki pa dá ku̱ti ga neki; 3: konti, ñheki, ratsi
xahnäte. A mi hermano que trabajaba en konti (kónti) s 1. portillo Ra jädo dá
una tienda lo hice salirse a allí y lo metí hokua, na ra konti. Le dejé un portillo
de profesor. al muro que hice.
3. desenfundar Ra hyote, ngu xi ga koki 2. pasadizo Ra huähi jutsi, pe ya
rá bo̱jä, bi kahni yá ntsu̱huí. El mboni di hoka yá konti. La milpa está
asesino, desenfundando su pistola, disparó cercada, pero los animales hacen sus
a sus enemigos. pasadizos.
4. libertar Rá ñänte mä tiyo, bi koki de konti (konti) vi 1. traspasar, atravesar
fadi na ra jäi. El defensor de mi tío Ha rá yu̱ga ra yo, bi konti ra juai. El
libertó a una persona de la cárcel. cuchillo traspasó el pescuezo del chivo.
5. desenvainar Ngu xi ga zo̱ho̱ ra 2. salir Ra de̱thä bi konti de ha ra
hyoyo, bi koki ra juai ne bi thui. Al ronjua. El maíz se salió del ayate.
llegar el matancero, desenvainó su 3. entrar Rá nsoki mä ngu dá be̱tuabi;
cuchillo y lo afiló. pa dá xoki dá konti ha ra nku̱hyatsi.
6. pagar (lit. sacar dinero) Mä be̱datsi Perdí la llave de mi casa; para abrirla
151 HÑÄHÑU — ESPAÑOL kuamba

entré por la ventana. Sinón. 1: tontsi; 2: 3. sufrir la venganza por lo que no hizo,
po̱ni; 3: ku̱ti, tontsi pagar Nuä bi yo̱te ndu mä dada, nuga
kontsahyadi (kontsáhyádi) s 1. oriente, go dí koti bye̱. Todo lo malo que hizo
este De Ntso̱tkani kohi kontsahyadi ra mi finado padre, yo estoy pagándolo
hnini Ni. El pueblo de Nith queda al ahora.
oriente de Ixmiquilpan. 4. vengarse, desquitarse Sinón. 1: tonti,
2. al salir el sol Xuua, dí to̱pai rí xudi häki; 2: xäntsi, pu̱ki; 3: juti
kontsahyadi, pa ga ñähu̱. Juan, te kotsi (kótsi) vt 1. sacar Mände dá
espero mañana al salir el sol, para que kotsi na ra mini mi o ha mä ua. Ayer
hablemos. Variante koshyadi me saqué una espina que tenía en el pie.
Sinón. mbo̱xhyadi, mähyatsi Véase 2. copiar Dí kotsi rá koi na ra mayo.
hyadi, kontsi Estoy copiando el retrato de un pastor.
kontsi (kóntsi) vi 1. germinar Ra de̱thä 3. desenvainar Ngu xi dá mihi na ra
dá poti ya kontsi. Ya está germinando el banjua, dá kotsi mä juai ne dá ho. Al
maíz que sembré. agarrar un conejo desenvainé mi cuchillo
2. brotar Yá tsi ra bätsi ya kontsi. Al y lo degollé.
niño ya le están brotando los dientes. 4. desatorar Na ra juai mi fotsi ha na
3. trepar Ra mixi kontsi ha rá jädo ra ra uada ha dá kotsi. Estaba atorado un
ngu. El gato se trepa en la pared de la cuchillo en un maguey y lo desatoré.
casa. Sinón. 1 y 2: fo̱tse, po̱ho̱; 3: po̱tse 5. desenfundar Na ra jäi bi kotsi ra
koni (kǒni) s gallina clueca Ya xa pistola ne bi ye̱i hñu ya bo̱shnä. Una
mu̱xki yá tu̱ni ra koni. Ya nacieron los persona desenfundó su pistola y tiro tres
pollitos de la clueca. Variante nkoni tiros.
Sinón. koxji Véase ko, o̱ni 6. zafar Na ra ntu̱za mi fotsi ha ra
koti (kóti) vi 1. zafar, soltar Mä bo̱jä, hai, dá kotsi pa dá thäti mä fani ko
bi koti na rá tsanza ha ra ñu. En el ngeä. Zafé una estaca que estaba clavada
camino se le zafó una rueda a mi camión. en la tierra, para amarrar mi caballo en
2. brotar Ya ju̱ ya koti yá xidju̱. Al ella. Sinón. 1: häi; 2: komi; 3, 4 y 6:
frijol ya le están brotando ejotes. häki; 5: hñäki, koki
3. caer Mä saha mi ya, ya bi koti. La ku (kǔ, kú) s chía (mata y fruto) Rá bai
uña que tenía infectada ya se me cayó. ra ku di te ra dängi ha yá nda thoka ra
4. escaparse Na ra pa dá koti xa tei. La mata de chía crece mucho; se hace
thogagi. Un día me escapé de que me atole con sus semillas.
asesinaran. Sinón. 1: po̱ni; 3: dagi; 4: kua (kua) vi 1. tronar Mi ranga mä fani
mpontue ha ra fu̱tsi ntuni, nu mi ku̱i yá ua ne
kothe (kǒthe) s gaznate, garganta Xá ñu̱ nubu̱ mi häi xi mi kua. Al pasar mi
mä kothe, xi neni mä yu̱ga. Me duele la caballo en el barbecho remojado cuando
garganta; hasta tengo hinchado el cuello. metía y sacaba las patas tronaba.
Sinón. tuti 2. hacer estampido Dá ma ra nsaha
koxhyadi [Variante de kontsáhyádi] Nto̱pe ha nubu̱ ndí mfo̱te ha ra dehe
oriente, este Enä ya jäi ge ha ra asta mi kua. Fui al balneario del Tephe,
koxhyadi di mponi ra hyadi hyastho ora y cuando me aventaba al agua hasta se
kontsi. La gente dice que en el oriente el hizo un estampido.
sol se cambia de lugar diario al salir. 3. sonar (agua) Di kua ra dehe nubu̱
koti (kóti) vt 1. zafar, quitar Ra kontsi ya huä. Hasta suena el agua
ndämfri bi koti ra nthähi ha yá ndäni. cuando saltan los peces. Pret. bi nkua
La res se zafó el mecate de los cuernos. Sinón. 1 y 2: tho
2. desollar, quitar (la piel a un animal) Ra kuamba (kuǎmba) s persona mentirosa,
hyoyo ni yaä koti yá xifri ya yo xa persona chismosa Ra Xuua, xi ra kuamba,
hyo. El matancero de chivos desolla ha hinxá ñho ra nthate. Juan es muy
rápido al ganado que ha matado.
kuamba HÑÄHÑU — ESPAÑOL 152

mentiroso, y no es buena la mentira. de la gallina que maté me salpicó la ropa.


Sinón. hyate, chala Sinón. kuasti, tisti
kuamba (kuámba) vi mentir Ogi ku̱gi (kú̱gi) vi 1. romper Xa ku̱gi rá
kamfribi nuä mänga nuä ra jäi, nuä nthähi ra ndämfri. Se ha roto el mecate de
kuamba. No creas lo que dice esa persona, la res.
miente. Pret. dá nkuamba Sinón. hate 2. morir (fig.) Ra dathi bi ku̱gi ngu
kuanti (kuanti) vt chapalear Ya nxaha mäde ra xui. Como a medianoche murió
kuanti ra dehe ko yá ua ha yá ye̱. Los el enfermo. Sinón. 1: xe̱gi; 2: ñähä, du
bañistas chapalean en el agua con los pies y ku̱ki (kú̱ki) vt 1. romper Ra fani di ku̱ki
las manos. rá nthähi nubu̱ di nju̱ti. Cuando jalonea
kuasti (kuásti) vt 1. salpicar Ha rá el caballo, rompe su mecate.
batha mä ngu dí kuasti ra dehe, pa dä 2. parar Dá he̱ka na mä dedo ha bi
ñotho ra fonthai. Salpico agua en el patio bo̱ni ra ji, pe ko ra gixuada bi ku̱ki ra
de mi casa, para que no haya polvo. ji. Me corté un dedo y me salió sangre,
2. rociar Ra dutu me̱to dí kuasti ra pero con el “guixi” del maguey se me paró
dehe, nepu̱ ha dí kosti. Primero le la sangre.
rocío agua a la ropa y luego la plancho. 3. cortar, cuajar (líquido) Ra xitsa di
Sinón. 1: hmänthe; 2: hmätsi ku̱ki ra babga. La huapilla corta la
kuati (kuáti) vt sonar (la boca) Ra leche de vaca. Sinón. 1: xe̱ki; 2: ku̱gi
tsatyo di kuati rá ne nubu̱ di ñuni. ku̱ne (kú̱ne) 1. vi tartamudear Dí ku̱ne,
Cuando está comiendo el perro le suena la pa ga ñä. Tartamudeo cuando hablo.
boca. Sinón. fo̱te
kuänti (kuä̌nti) vi 1. culebrear Ra keñä 2. s tartamudo Ra Xuua ra ku̱ne.
di kuänti nubu̱ yo. Cuando la víbora Juan es tartamudo. Pret. dá nku̱ne
culebrea va moviéndose. Sinón. bane
2. menearse Ra dehe di kuänti, zäge o ku̱ntsi (kǔ̱ntsi) vt renguear, cojear Ra
ya huä. Se menea el agua; yo creo que ndämfri di ku̱ntsi na rá ua, zäge o na
hay peces. ra mini. La res renguea de una pata, tal
3. moverse Ra huä di kuänti ha ra vez tiene una espina. Pret. dá nku̱ntsi
dehe. El pez se mueve en el agua. ku̱ti (kú̱ti) 1. vi tener hipo, dar hipo Ra
Variante nkuänti Sinón. 1: no̱ni, bätsi di ku̱ti ko ra tse̱. Al niño le da hipo
no̱ntsi; 2: ñäni; 3: kuenti con el frío.
kuenti (kuěnti) vi culebrear Ra keñä di 2. s hipo Tenä ge ra ku̱ti ho ra jäi.
kuenti bu̱ di yo ha ra hai. La víbora Dicen que el hipo mata a la gente.
culebrea cuando va moviéndose sobre la ku̱the (kǔ̱the) s tos ferina Ra ku̱the,
tierra. Sinón. kuänti geä na ra hñeni hehe njatä ra bätsi. La
kue̱tsi (kué̱tsi) vt 1. estrujar Na mä ua tos ferina es una enfermedad en la que el
ya, ha nuä ra ya dá kue̱tsi ne bi bo̱ni niño tose a cada instante. Véase ku̱ti,
ndunthi. Tengo un pie infectado; le estrujé thehe
la pus y salió mucha. ku̱tsi (kú̱tsi) vi arrancar (con todo y raíz),
2. exprimir Ra de̱mäba di kue̱tsi rá desarraigar Ya tu̱ta ku̱tsi ko yá yu̱ ha
ba ra ndämfri pa dä bo̱ni ra ba. El ya dängi, hinä. Los magueyes chicos se
ordeñador exprime la teta de la vaca para arrancan con todo y raíces; los grandes no.
sacar la leche. ku̱ti (kú̱ti) vi punzar Mä ua dá tehmi,
kuisti (kuísti) vi salpicarse, dä ñehe ya pa, di ku̱ti. Hay días en los
chisporrotear Ra thehñä di kuisti nubu̱ que me punza en el pie que me fracturé.
zo̱. El carbón chisporrotea cuando está ku̱ti (kú̱ti) vt 1. desespigar (reg.), cortar
encendiéndose. Sinón. kuixki espigas Ya ngähä ga de̱thä de ra huähi,
kuixki (kuíxki) vi salpicar Nuä ra o̱ni dá mä dada di ku̱ti pa nihi dä mänxa. Mi
ho bi kuixki rá ji ha mä dutu. La sangre papá desespiga el maíz de la milpa, para que
pronto elotee.
153 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ma

2. extraer (fibra de maguey) Yá ye̱ta ya lisio (lísio) s 1. conocimiento ganado en el


tu̱ta, dí ku̱ti yá santhe ha ko ngeä dí estudio Bi pumfri rá lisio. Se le olvidaron
hoka ya ronjua. A las pencas de los los conocimientos ganados en el estudio.
magueyes chicos les extraigo el ixtle y con 2. tarea Enä ya zi ndäxjua ge nubu̱ bi
eso hago ayates. ma ra ngusadiu̱, bu̱ himi unga yá lisio,
santhe nku̱ti ixtle extraído mi mfe̱i. Dicen los ancianos que cuando
ku̱tsi (kú̱tsi) vt 1. arrancar Ya me̱fi, dá iban a estudiar, si no entregaban la tarea,
xipi dä ku̱tsi ya ndäpo ha ra huähi. Les les daban una tunda. [Esp.: lección]
dije a los peones que arranquen las hierbas Sinón. 1: mfädi; 2: be̱fi thoki
de la milpa. lochi [Variante de notsi] chico Rá te̱ni ra
2. sacar, extraer Ra hñätsi bi ku̱tsi na mathä ra lochi, hingi tsu̱di ra huada. La
mä tsi, ngeä xmá ñu̱. El dentista me medida del vendedor de maíz es chica; no
sacó un diente porque me dolía. Sinón. 1: alcanza el cuartillo. Variantes lo̱tsi, lo̱ki
xati; 2: kotsi Sinón. tu̱ki, notsi, xe̱ki
lolo (lolo) s tortilla gruesa ovalada y chica,
gordita Dí ne ra ya zi lolo, pe gi käxa ra
nde̱ga. Quiero unas gorditas, pero les untas
manteca. Sinón. pijhme
umba ra lolo castigar
lomio (lómío) s lomillo (clase de bordado)
Rá jati mä ro̱zä ga lomio, ngeä geä dí
L ho. El bordado de mi costal es de lomillo,
porque es lo que me gusta. Sinón. nju̱tsi
lado (lǎdo) s lado Nuu̱ ya za boni ha rá
lonko (lónko) s molcate (mazorca no
batha ra ngu, dä nja na lado de rá ua
desarrollada) Ha mä boti ko rá pidi ra
ngu. La leña que está en el patio de la casa,
zafri himbi nte ra thä, pe hä ja ra lonko.
que esté a un lado al pie de la casa.
En mi siembra, con lo tupido del zacate no
ladriyo (ládríyo) s pan de ladrillo Ra
creció la mazorca, pero sí hay molcate.
ladriyo xa thoki ko ra chankaka, hänge
Sinón. nude̱thä
geä na ra thuhme, xi ra ku̱hi. El pan de
lostro (lóstro) s clase de frijol [Esp.:
ladrillo está hecho con piloncillo; por eso es
calostro] Sinón. tsoba
un pan sabroso. Sinón. thuhme goho hyo
lamä (lámä) s mar Bi to̱de ra tu̱nthe ha
ra lamä; hinda tarda ra ye. Se oyó el
bramido del mar no tarda en llover.
Sinón. ndehe
landro (lándro) s cilantro Ra landro
umba ra ku̱hi ra ñi. El cilantro le da sabor
a la salsa. Sinón. ku̱kä ndäpo
lante (lǎnte) s lante (hierba medicinal) Ra
M
ngähä lante ri hñäki ra nzo̱, nä; dä thu̱ni ma- (ma-) pref Señala un lugar; por ejemplo:
ne dä tsi nuä rá dehe. Dicen que la mahuifi norte, mahetsi cielo, Masofo
espiga de lante quita la calentura; se hierve Tecozautla.
y se toma el agua. Sinón. mbakä hogä ma (mǎ) s vendedor Mä me̱hä ra duki ha
ndäpo mä tixu ra ma. Mi yerno es comerciante y
mi hija es la vendedora.
le̱nku (le̱nku) adj chico Ra de̱thä dá
made̱thä vendedor de maíz
xofo ra le̱nku, himbi uäi hange himbi
mandämfri vendedor de reses
hogi. El maíz que pizqué es chico; no
maxätä vendedor de nopales
llovió, por eso no se dio bien.
matso̱e vendedor de ollas
Variantes nle̱ngu, le̱ngu Sinón. lochi, tu̱ki,
maxo̱ni vendedor de cántaros
tsani
matäxi persona que vende caprino
ma HÑÄHÑU — ESPAÑOL 154

ma [Forma secundaria de pa] ir Ra mayo ya ndämfri. Hijo, ve a traer la reata larga,


bi ma. El pastor ya se fue. Ra Xuua ya bi para lazar la res. Véase thähi, dänthi
ma ra be̱fi. Juan ya se fue a su trabajo. madeha (mádéha) s madeja Dá tai na
maha van, vámonos madeha ra thähi pa mä te̱di. Compré una
mahe nos vamos (excl.) madeja de hilo para mi costura.
ri ma hñäto zänä va por ocho meses Sinón. pantsi, bantsi
ma (mǎ) 1. s largor, longitud Ra nthähi made̱nda (mǎdě̱nda) s empleado de la
tsu̱di goho ueni rá ma. El mecate mide tienda Ra made̱nda di nkue̱tho ko yá
cuatro brazadas de largo. dai. El empleado de la tienda nada más se
2. adj largo (medida de longitud o de enoja con los clientes. Variante mande̱nda
tiempo) Hmiki ri nthähi xá ma. Véase de̱nda
Préstame tu mecate largo. madga (madga) s lagartija Ra zänä ra
mahuähi s milpa larga tagi ra tse̱, hingi yo ya madga; ata dä
majyä s tardío (planta, animal, pati. En tiempo de frío no hay lagartijas;
semilla) hasta el tiempo de calor hay.
manthi s mecate largo madi (madi) s pastor Bu̱i na mä madi,
mapa s día largo taki mä zi mboni. Tengo a un pastor que
masthi s carrizo largo cuida mis animalitos. Sinón. mayo Véase
mathe s surco largo fadi
mabo̱jä (mabo̱jä) s 1. tren Ja ra ya mabtsu̱di cuidador de puercos
mabo̱jä di gu̱ti ndunthi ya nju̱ni bo̱jä. mafri cuidador de caballos
Hay unos trenes que traen varios vagones. mambru cuidador de burros
2. trailer manfani cuidador de reses
3. fierro largo Xa thutsuabi ra ya mani cuidador de gallinas
mabo̱jä ha ya säye habu̱ thogi ya bo̱jä. madithä (madithä) s maíz largo (grano de
Le han puesto unos fierros largos a los maíz) Nuä ra de̱thä dá tai mänonxi ra
puentes donde pasan los camiones. madithä ha hingi tsa dä tuti ra o̱ni. El
Sinón. 1: tänängunzabo̱jä Véase ma, bo̱jä maíz que compré el lunes es maíz largo y no
Mabo̱za (Mabó̱za) Zimapán (municipio del lo puede tragar la gallina. Véase ma, de̱thä
estado de Hidalgo) Po yá hyodi Mabo̱za ja mafi (máfi) vi 1. gritar Nzäge ya hyonga
ndunthi ya ati be̱fi. Por los alrededores mboni nuu̱ ya jäi bí mafi ha ra ñäntho̱.
de la zona de Zimapán, hay muchas minas Tal vez son campeadoras de animales esas
que están en explotación. Véase Ma-, bo̱za personas que gritan en la cumbre del cerro.
mabtsu̱di (mabtsú̱di) s cuidador de 2. bramar, mujir (toros, vacas) Ya baga
puercos Nuni ra metsi ra mabtsu̱di bí mafi nzäge bí mati yá bätsi. Las
hyastho. Aquel muchacho es cuidador de vacas que braman tal vez están llamando a
puercos. Véase madi, tsu̱di sus hijos.
maba (maba) s pezón grande Raya 3. aullar Ya miñyo tata nde mafi ha ya
nxubga, ya maba ha mära, hinä. baxloma. Todas las tardes los coyotes
Algunas vacas son de pezón grande y otras aúllan en las lomas desiertas.
no. Véase ma, ba 4. rebuznar Ya no̱ndo bí mäfi ha ra
mada (máda) s molcajete Ja ya mada ga kati. Los burros están rebuznando en la
do, ha jau̱ ga hai. Hay molcajetes de ladera.
piedra, y los hay de barro. 5. relinchar Ra fani ya bí mafi, ya ne te
madado s molcajete de piedra dä zi. El caballo ya está relinchando; ya
madahai s molcajete de barro quiere comer.
madañi s molcajete de chile 6. cacarear Hindí pädi tebe̱ bi pidi ya
nxingamada s molcajete ancho o̱ni, ja mägeä mi mafi. No sé qué
tu̱mada s molcajete chico espantó a las gallinas, hace poco
madänthi (madä́nthi) s reata larga Iho, rí cacareaban.
ma ua hä ra madänthi, pa ga hu̱tsi ra 7. maullar Mafi ra mixi nubu̱ adi te dä
155 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mahue

zi. El gato maúlla cuando pide de comer. mahetsi (mahétsi) s 1. cielo (el cielo que se
Sinón. 1: ue̱; 5: thede; 6: tuhui ve) Ha ra mäka tofo mä, ge ra ximhai ha
mafri (mafri) s cuidador de caballo Dí mahetsi pe̱tsi dä uadi. En las sagradas
pe̱tsi mä mafri pa di su mä fani. Tengo escrituras se dice que la tierra y el cielo
mi cuidador de caballos para que cuide mis tendrán que terminarse.
caballos. Sinón. nsufani, nsufri Véase 2. cielo (donde vive Dios) Nunä nduste
madi, fani to̱tki, Ajuä bí bu̱i mahetsi handi nunä
mafri ñethi (mafri ñěthi) s 1. hierba muro ntsomu̱i. Dios que está en los cielos ve
de hojas grandes la maldad de esta envidia que me tienen.
2. hierba muro de hojas chicas Vocal nasal: mahëtsi Véase ma-, hñetsi
Magätsi (Magä́tsi) Real del Monte (ciudad Mahme (Mahme) Tlaxcalilla (pueblo de
que pertenece al estado de Hidalgo) Ra hnini Huichapan) Ra hnini Mahme, xi bu̱i
Magätsi xi ra tse̱, ngeä ja ha ra ndäntsi. ndunthi ya jäi. En el pueblo de Tlaxcalilla
La ciudad Real del Monte es muy fría porque hay muchos habitantes. Véase Ma-, hme
está en un lugar alto. mahme (mahme) s páncreas (lit.: tortilla
magi (magi) vi estirarse Mä so̱te zafri bi larga) Rá mahme ra mboni geä ngu na
magi rá nde, hänge dí tsa xá hñu̱. A mi ra tu̱ka pikhme, pe xá nxini ha nuä rá
tercio de zacate se le estiró el mecapal; por ngo̱ ngu ra ya, pe tsu̱ xá nkangi. El
eso lo siento pesado. Sinón. ju̱i, maki páncreas del animal es como una gorda de
magu (magu) s animal de oreja larga Ra tortilla chica, pero es delgado, y la carne es
no̱ndo ra magu ha xá ñho pa ra ndu. El como el hígado, pero un poco azul. Véase
asno es de orejas largas y es bueno para la ma, hme
carga. Véase ma, gu mahme (mahme) s tortilla larga Nu rá
Maguani (Maguani) Alberto (pueblo de hme ra tsatyo, tumbi ra mahme ha xá
Ixmiquilpan) Maguani bi uäthe ko nuä ra pidi. La tortilla que le dan al perro es una
ñuthe bi thogi. El Alberto se hizo de riego tortilla larga y está tupida.
con el canal que pasó. Variante Manguani mahmi (mahmi,) s cajete, cazuela grande
Véase Ma- Ra yo̱tamahmi hoki ranaño yá ndängi
maguyo (maguyo) s, adj ganado menor de ya mahmi. El que hace cajetes los hace de
oreja larga, ganado caprino Nu ya hoga diversos tamaños. Variante mamhmi Véase
täxi ya maguyo ha di te ya dängi. El ma, mohi
ganado caprino fino es de orejas largas y mahni (máhni) s griterío, vocerío,
crecen grandes. Véase magu, yo discusión Denda gekua bi nto̱de ra
maha [plural de pa, ma] vamos (inclusivo) mahni ha ra hmuntsi. Desde aquí se oyó
Mahaxä, mä ga kätsu̱ ra nzaya, xähmä la discusión de la junta. Variante hmahni,
di bu̱i. Vámonos, pues, a ver al juez hmaxhni
auxiliar, a ver si está. Bu̱ gí handi ga mahuai [Variante de majuai] cuchillo largo
maha, ga pengi pa ga maha. Si piensas mahuähi (mahuä́hi) s milpa larga Nuu̱ ya
que nos vamos, regreso para que nos the dí xofohe ya mathe, ngeä nuä ra hai
vayamos. ra mahuähi. Los surcos que estamos
mahai (mǎhai) s 1. vendedor de terrenos pizcando son largos, porque esa tierra es una
Nuä ra mahai hingi ne dä pa ra hai tsu̱ milpa larga. Véase ma, huähi
tsa, ne xá mädi. Ese vendedor de terrenos mahue (mahue) s quisquémil Rá mahue
no quiere vender su terreno a un precio mä nänä he kompabi rá tiñä ne rá xu̱tha
justo; quiere mucho. ne huitsini yá ye̱ nubu̱ xá tse̱. Mi
2. vendedor de tierra (para plantas de flores) mamá trae puesto su quisquémil; le cubre el
Nuni Monda yo ya jäi ya mahai ga pecho y la espalda y allí acurruca las manos
ro̱zä, nuä bí hä ha ra to̱ho̱ pa ya bai ga cuando hace frío. Mäme̱to ya be̱hñä
do̱ni. Allá en México, los vendedores de gatho mi hutsi yá mahuí. Antes, todas las
tierra la ponen en costales. La traen del mujeres usaban el quisquémil.
cerro para las plantas. Véase hai Variante mahui
mahuifi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 156

mahuifi (mahuifi) s 1. norte Nubu̱ huiti ¿ua ne dä xoti? Siento que mi mecapal
ra ndähi ha mahuifi, xi uäi di gekua. se estiró, ¿no se querrá soltar? Sinón. ju̱i
Cuando sopla aire por el lado norte, llueve makangi (makangi) s sur Ntula kohi ha
por aquí. rá uati makangi de ra hnini Ntsu̱tkani.
2. norte (Estados Unidos Americanos) Tula queda por el lado sur de la ciudad de
Tenä Ixmiquilpan. Variante mankangi
ge ndunthi ya jäi pa Mahuifi ba be̱fi. Sinón. mapuni Véase ma-, puni
Dicen que mucha gente va al norte a mamänxätä (mamä́nxä̌tä) s órgano
trabajar. Véase ma-, huifi (cacto) Ko ya mamänxätä thoki ya jutsi,
mahyatsi (mahyátsi) s oriente, este Ra ngeä ju̱ yá yu̱. Con el órgano se hacen
hyadi bí kontsi mahyatsi. El sol sale por cercos, porque enraizan.
el oriente. Sinón. kontsahyadi, Variante mamänxätä Sinón. käue̱,
mbo̱xhyadi Véase ma-, hyatsi mastä Véase ma, xätä
mai (mai) s 1. camarón Ra mai ba ga mambru (mambru) s cuidador de burros
te̱ni ha ya de̱nda. Venden el camarón por Ra Xuua ra mambru se̱he̱, ngeä joo rá
kilo en las tiendas. be̱go. Juan mismo es el cuidador de los
2. guía (de ciertas plantas) Ja ndunthi ya burros, porque no tiene peón. Véase madi,
ndäpo ga mai, hinge ga ye̱. Hay burru
muchas plantas que son de guía, no de Mameni s Tula Sinón. Ntula Véase Ma-,
brazo. meni
za ga mai palo dulce (planta) mamfri (mamfri) s cuidador de caballo
majä (majä) s cura, sacerdote Ra majä Variante manfani Véase madi, fani
bí juäni ra dathi ya nedu. El cura está Mamtu̱ (Mǎmtu̱) Donthi (ranchería de
confesando al enfermo que ya está por Huichapan) Mamtu̱ bu̱i thogi na mo ya
morir. jäi. En Donthi viven más de mil personas.
maje̱ya adv el año pasado Véase je̱ya Véase Ma-, tu̱
majyä (majyä) s tardío (maíz y frijol que mamthuhu (mámthǔhu) vi 1. rugir de
produce después de la semilla violenta; hambre (estómago) Mä mu̱i mamthuhu,
animales o mujeres que tardan en criar; fruta ngeä hinte stá tsi ra xudi bye̱. Mi
que se madura después del tiempo conveniente) estómago ruge de hambre, porque no he
Ra de̱thä dá poti ra majyä, xähma hinda tomado nada esta mañana.
zu̱di ra tse̱. El maíz que sembré es tardío, a 2. bramar de hambre Ya ndämfri hinte
ver si no lo alcanza la helada. Véase ma, xká umfu̱ te dä zi, ya bi mamthuhu. A
je̱ya las reses no les han dado nada de comer;
makahui (mákáhui) vi cacarear para poner ya están bramando de hambre.
Ya mähamu̱ mi makahui ra o̱ni, ya xa 3. gritar de hambre Ya täxi bí joti ha ra
ye̱mbye̱ yá mädo ha ya ndäpo. Ya hace nguñyo, ya bi mamthuhu. Los caprinos
días que las gallina cacarea como para que están encerrados en el corral, ya están
poner; ya ha de haber tirado los huevos en gritando de hambre. Sinón. 1: dästhuhu,
el monte. Sinón. tukahui, tuhui, fo̱nthuhu Véase mafi, thuhu
makahuni Véase tuhu, hui mamtsoni (mámtsoni) vi llorar gritando,
makankoni (mákánkǒni) vi cacarear a gritar llorando Nu mí zäti ya tsibi ntho
clueca (gallina) Nuä ra o̱njä hui, ya nuni Ntso̱tkani, ya jäi asta mamtsoni.
makankoni; ya mä dä yotsi. La gallina Cuando hubo la quemazón de cuetones allá
que pone ya cacarea a clueca; ya va a en Ixmiquilpan la gente hasta lloraba
empollar. Véase mafi, nkoni gritando. Véase mafi, zoni
maki (maki) vi 1. alargarse De ra natema Mamu̱i (Mamu̱i) Yolotepec (pueblo de
ra ra disiembre maka rá ua ra menjä. Santiago de Anaya) Nuni Mamu̱i ya bi
Dice que los pies del gallo se alargan desde thoki ra ya rayo ngusadi. Allá, en
el veintiuno de diciembre. Yolotepec, ya hicieron unas escuelas
2. estirarse Dí tsa mä gunde bi maki, nuevas. Sinón. Nolo, Ñolo Véase Ma-, mu̱i
157 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mañä

mande̱nda [Variante de made̱nda] empleado manthi ga nthu̱tsi. Yo tengo mi reata


de la tienda larga de lazar.
Mando (Mando) s 1. El Mandho (barrio de 3. vt apersogar, amarrar (dejándole todo
Ixmiquilpan) Ja ra ya bai ga de̱mza ha lo largo del lazo) Ko ra manthi, manthi
Mando. En Mandho hay unas matas de ra rekua habu̱ ja te dä zi. Con el mecate
nuez. largo apersoga el burro en donde tenga
2. comesolo (Se refiere a una persona que qué comer. Variante manthi Sinón. 1:
no acepta comer por la invitación de sus manthähi; 2: madänthi Véase ma,
compañeros de trabajo.) Uá e gi japi na nthähi
ra yo̱khme, o grá Mando. Ven a echar mantho (mántho) 1. estar gritando Ha ra
una tortilla seca, o ¿eres un comesolo? hmuntsi bí mantho ya jäi, po̱de ya ne dä
Sinón. 2: me Panale ntsu̱i. En la asamblea está gritando la
manfani s cuidador de reses gente; parece que ya quieren pelear.
Sinón. manthuani 2. está murmurando Nuni ha ra ngo
Manguani (Manguani) Tepenené (pueblo del mände mi mantho ra jäi. Ayer, allá en
municipio de Arenal) Getbu̱ de Manguani la fiesta, estaba murmurando la gente.
thoki ya tu̱ka kohai. Cerca de Tepenené Véase mahni, thoho
se hacen tabiques. Véase Ma- mantsi [Forma secundaria de pantsi]
mani [Forma secundaria de fani] derramar enrollar, envolver
mankangi (mánkangi, mankangi) s sur mantsu̱ti (mǎntsǔ̱ti) s vendedor de piel
Bu̱ nxui di neki nuni mankangi ja na ra Ya mantsu̱ti geu̱ ya hñumngo̱, ngeä xi
hyatsi; ra ya jäi beni geä rá tse̱di ya ho ndunthi ya mboni. Los vendedores de
ñoti de Monda. En las noches, allá en el pieles son los barbacoyeros, porque son los
Sur, se ve una claridad que la gente piensa que matan mucho ganado. Sinón. maxifri
que es la fuerza de las luces de México. Véase ntsu̱ti
Véase ma-, kangi; makangi manza (manza) s palo largo Ya ixi dí
mantfani (mantfǎni) s cuidador de reses, ho̱mi ko na ra manza. Tumbo los
vaquero Dí honi na ra mantfani dä su ya duraznos con un palo largo. Variante maza
baga, ha dä de̱mi. Necesito un vaquero tu̱kä manza horcón chico
que cuide las vacas y que las ordeñe. manza (mánza) s plato Ya bá po̱xa ya
Variante manfani Sinón. nsundämfri Véase manza ha ra mexa pa dä siti ra hñuni.
madi, ndämfri Ya ve a poner los platos en la mesa para que
manti [Forma secundaria de panti] enredar sirvan la comida. Sinón. mohi
mantyo (mantyo) s 1. canilla (de un dukamanza s comprador de platos
animal) Tembi ra mantyo gatho yoho ya nsu̱kamanza s plato lavado
mandoyo ha rá ndu̱i ra xinthe ata njati xu̱kamanza s lavador de platos
ra ñähmu. Le dicen canilla a los dos huesos mani (mani) s cuidador de gallinas Nuni
largos que van desde la raíz de la pierna ra nxutsi ra mani, ngeä rá nänä di ñehe
hasta abajo de la rodilla. ndunthi yá o̱ni. Aquella muchacha es
2. canilla (del hombre; de la rodilla para cuidadora de gallinas, porque la mamá tiene
abajo, pero cubierta de carne) Ra ño̱ho̱ muchas gallinas. Sinón. nsuni Véase madi,
enä, ―Dá thonti mä mantyo, ―ne dä o̱ni
ñenä ge de ra ñähmu pa ri gäi. El manzä (manzä) s costal largo Jabu̱ na
hombre dice ―Me golpeé la canilla ―y ra manzä hinga mähye̱gi ko nuu̱ mära.
quiere decir que es de la rodilla para Por ahí está un costal largo que no es igual a
abajo. Véase ma, ndoyo los otros. Variante mantsä Véase ma, ro̱zä
manthähi (manthä̌hi) 1. s mecate largo mañä (mañä) 1. vi alargarse la cabeza
Nuga dí honi na ra manthi, di pe̱tsi ke Tenä ge nu ra bätsi di mañä, ge ngeä bi
hñäto ueni. Yo necesito un mecate largo, thogi rá bu̱ i. Dicen que al niño que se le
que por lo menos tenga ocho brazadas. alarga la cabeza es porque se le pasó la hora
2. s reata larga Nuga dí pe̱tsi mä de nacimiento.
mañu HÑÄHÑU — ESPAÑOL 158

2. s cabeza larga Nuni ra bätsi ra mastä s órgano (cacto)


mañä. Aquel niño es de cabeza larga. Sinón. mamänxätä Véase ma, xätä
Sinón. ntu̱ñä Véase ma, ñäxu masthe keñä s víbora del agua Ra masthe
mañu (máñu) s camino derecho y largo keñä yo ha ra dehe. La víbora de agua
Ho̱nse̱ dä thontsi ra to̱ho̱ Nsalandre, anda en el agua. Véase dehe
fu̱di na ra mañu asta tso̱ni ha ra nija. masthi (masthi) s carrizo largo, carrizo
Nada más pasando el cerro de San Andrés grande Ha ra bayo dí hñä na ra masthi
Davoxtha, empieza un camino derecho y pa dí fe̱ki ya tähi, pa tsi ya yo. En el
largo, y llega hasta el templo. Véase ma, ñu pastoreo traigo un carrizo largo para tumbar
Mañutsi (Mañútsi) Actopan (municipio) las vainas de mezquite, para que se las coma
Yá hai de Mañutsi di ñuni ko nuä ra el ganado menor. Véase ma, xithi
bothe bí ehe de Monda. Las tierras de matene (máténe) vi mantenerse,
Actopan se riegan con el agua negra que sostenerse Sinón. no̱tse
viene de México. matmänxa (matmä́nxa) s persona que
mapa (mapa) s día largo Nu ya pa ga sancocha elote Ra matmänxa ra Juanä ha
mapa hime di nzu̱nga rato nde. En los ra ngu ra Linda. La que está sancochando
días largos no pronto dan las seis de la elotes en la casa de Hermelinda es Juana.
tarde. Véase ma, pa Véase fati, mänxa
mapa adv de día matajuä (matajuä̌) vi 1. clamar a Dios Ua
maptsu̱di (maptsú̱di) s cuidador de hingí matajuä, ¿hänja gí handi ya
puercos, porquerizo Pa dä ñehe na tsoto̱te? Tal vez no clamas a Dios ¿por
ndunthi ya tsu̱di mathoni na ra qué, entonces, se te presentan visiones
maptsu̱di. Para que alguien críe muchos malas?
puercos se necesita un porquerizo. 2. encomendarse a Dios Matajuä pa
Variante mabtsú̱di Sinón. nsutsu̱di njabu̱ dä maxai. Encomiéndate a Dios
Véase madi, tsu̱di para que así te ayude. Véase mati, Ajuä
maske conj aunque matajuä (matájuä̌) 1. adj bien haya (reg.)
mapuni (mapúni) s poniente, occidente Ha mä ngu otho ra hoga mu̱i, matajuä
Nubu̱ ku̱i ra hyadi nuni mapuni di too bu̱i ra mu̱i xá ñho. En mi hogar no
the̱ngi. Cuando se oculta el sol allá, el hay una vida feliz, ¡buen haya quien vive
poniente se tiñe de rojo. Sinón. yu̱hyadi una vida de felicidad!
Véase ma-, puni 2. s ¡qué bueno! (persona o animal, dicho
Masofo (Masofo) Tecozautla, (cabecera de con sinceridad o ironía) ¡Ra matajuä
municipio) Masofo kohi ra uati mähuifi nuni ra zi jäi bi yo̱tka ra hmäte! ¡Qué
Nxamado. Tecozautla queda por el lado buena es aquella persona que me hizo el
norte de Huichapan. Variante Masobo favor!
Véase sofo mataronjua (mátárónjua) s Persona que
maste (mǎste) s defraudador, engañador se pone un ayate en la espalda a lo largo con
Nuni ra ma, ra maste nubu̱ di be̱xo nuä las dos puntas amarradas al cuello. Nu ya
pa. Aquel vendedor es un defraudador. ño̱ho̱ mäme̱to myá mataronjua ha nu
Defrauda al pesar lo que vende. ya be̱hñä myá ko̱ngaronjua.
maste (maste) s 1. ayudante Mä maste Antiguamente los hombres llevaban puesto
hingi pätuatho nunä ra be̱fi. Mi ayudante un ayate en la espalda y las mujeres se
todavía no se acostumbra a este trabajo. cubrían la cabeza con un ayate también.
2. sirviente (personas que asumen cargos de Sinón. de̱taronjua Véase mati, ronjua
responsabilidad económica en una fiesta) Ya mataze̱njua (mátázé̱njua) s Persona que
maste ha ra ngo di ndunthi. Los siempre se pone rebozo. Nuni ra nänä ra
sirvientes en la fiesta son muchos. mataze̱njua, ngeä njabu̱ rá nzäi. Aquella
Sinón. mfatsi Véase fatsi señora siempre se pone rebozo, porque esa
mastemixa s cantor en la misa es su costumbre. Véase mati, ze̱njua
159 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mazu̱kähä

Matäxi (Matä̌xi) s Chapulhuacán mayu̱i (mayu̱i) s Poniente, Occidente


(municipio de Hidalgo) Ra hnini Matäxi Mayu̱i ngu xi dä yu̱i ra hyadi, bestho di
kohi mädetho Hñakala ne Ndäthe. Este neki na ra dänga tso̱. En el Poniente se
municipio de Chapulhuacán queda entre oculta el sol, luego se ve una estrella
Jacala y Tamazunchale. Véase Ma-, täxi grande. Sinón. mapuni, nyu̱hyadi Véase
mati [Forma secundaria de pati] enredar ma-, ku̱i
mathe (máthe) s surco largo Pa grá fu̱di Maye (Mǎye) El Maye (pueblo del Municipio
ra boti ha mä huähi ja ya mathe, pe pa de Ixmiquilpan) ―¿Habu̱ grá mengu,
grá jätsi rata ya tonthe. Al comenzar la ndada? ―Drá me Maye. ―¿De dónde es
siembra en mi milpa hay surcos largos, pero Ud., señor? ―Soy del pueblo de El Maye.
al terminar hay surcos cortos. Véase ma, Sinón. 1: medo 3: ndengi
the maye (mǎye) s 1. roca Ja ra ya mu̱i ya
Matsandäni s Satanás Véase ndäni jäi hingi tsa dä mpoti, ngeä ya hai rata
matse̱ (mátse̱) s lombriz Habu̱ xá nxaha ra maye. Hay lugares en los que las
ra hai xi bu̱i ndunthi ya matse̱. En donde personas no pueden sembrar porque son
está húmeda la tierra abundan las terrenos con pura roca.
lombrices. 2. peña Ha ra däthe habu̱ dá mahe ja
matsi [Forma secundaria de fatsi] ayudar ra ya maye xi xá hñetsi. En el río,
Maxei (Maxei) Tasquillo (cabecera de donde fuimos, hay unas peñas altísimas.
municipio) Ra hnini Mäxei ja mäde na ra 3. precipicio Pa di mabu̱ ha ra xäntho̱
uäde̱mza. El pueblo de Tasquillo está en thogi ra däñu ha ra ndenga maye. Por
medio de una nogalera. Vocal nasal: Mäxëi ahí, rumbo a la sierra, la carretera pasa al
Véase Ma-, xei borde de un precipicio.
maxhni [Variante de maxni] cántaro largo maye̱ uada (maye̱ uada) maguey de
maxhyu (maxhyu) s persona de nariz pencas largas Ra maye̱ uada, ra dänga
larga, narigón Nuä ra mbo̱ho̱ ra bai ha yá ye̱ta ya dängi ne xá ntati. La
maxhyu. Ese señor es narigón. mata del maguey de pencas largas es grande
Variante maxhñu Véase ma, xiñu y sus pencas son grandes y cenicientas.
maxi (maxi) s barrendero Ya maxi yo ha mayo (mayo) s 1. pastor (de ganado
ra tai, paxi hängu ha ya ñutai. Los menor) Ra mayo tso̱ho̱ nihi, koti yá
barrenderos que andan en la plaza barren yo. El pastor llega temprano a encerrar su
todas las calles. Véase paxi ganado.
maxi ra ye el barrendero de la lluvia (aire 2. pastor (guía espiritual) Sinón. 1: madi
que viene antes de la lluvia) Ya bi thogi rá ndä ga mayo el Señor Jesucristo
maxi ra ye ko ndunthi ra hai; ¡ntihi pa ra hoga mayo el Buen Pastor, el
hinda moi! Ya pasó el barrendero de la Salvador
lluvia levantando una polvadera. ¡Corre para mayu̱ga (mayu̱ga) s pescuezo largo
que no te alcance la lluvia! Tenä ge mäyabu̱ mi tembi ra fani ra
maxni (maxni) s cántaro largo Nubye̱ dá mayu̱ga ga zuue. Dicen que antes le
ma tai, dá tai na ra maxni. Ahora que fui decían al caballo “animal de pescuezo
a la plaza compré un cántaro largo. largo”. Véase ma, yu̱ga
Variante maxhni Véase ma, xo̱ni mazu (mǎzu) s mulo Ra muna mä dä
maxui (maxui) s noche larga Ya xui ga ñoui ra mazu, hinda mu̱i rá bätsi.
maxui, hime hatsi. No amanece Aunque la mula coite con el mulo, no tendrá
temprano cuando la noche es noche larga. cría. Variantes mazu̱, mazo
Véase ma, xui mazu̱ (mazu̱) s cola larga Ya fani ya
maxu̱gi (maxu̱gi) s musgo largo, heno mazu̱. Los caballos son de cola larga.
largo Ra maxu̱gi stá nu ha ya ze̱xni ja ha Sinón. makola, matsu̱
ra däthe. He visto el musgo largo en los mazu̱kähä (mazu̱kä̌hä) s Nombre de un tipo
sabinos del río. Véase ma, xu̱gi de nopal. La tuna es de color medio
maä ra Zidada HÑÄHÑU — ESPAÑOL 160

anaranjado, como de 8 a 10 cms. incluyendo pagar por tu ganado menor ochenta más
la cola como de dos o tres cms. veinte.
maä ra Zidada (máä ra Zídǎda) da gracias a mäna adj otro
Dios ―Jamädi po ra hñuni xá ku̱hi. mära adj otros
―Maä ra Zidada; go rakju̱. ―Gracias por mändunthi adv mucho más
la comida tan sabrosa. ―Da gracias a Dios; mä (mä̌) v aux ir (a hacer algo) Con un
él es quien nos la da. proclítico de futuro, indica un futuro próximo.
maäjuä (máäjuä̌) interj ¡gracias a Dios!, Mä ga ma tai. Voy a ir a la plaza. Mä
¡Qué agradeces! ―Di jamädi, nänä, dá xampäte mä dä ma tai. Mi estudiante va a
ntoxi. ―¡Dä majä! ―Gracias, señora, por ir al centro. Véase pa, ma
la cena. ―Da gracias a Dios. mä (mä̌) vt 1. decir Mäthoni nui ne nuga
Variante majä Sinón. te gi jamädi ga mäñhu̱ nuä stá hanthu̱. Es necesario
masju̱ni (másjú̱ni) s persona barbuda que tú y yo digamos lo que hemos visto.
Nuu̱ ya xodyo tso̱ho̱ua, ya masju̱ni. Los 2. anunciar, proclamar Bu̱i ndunthi
judíos que llegan aquí son personas too mä ya noya ga mpumbi. Hay
barbudas. Sinón. xamju̱ni Véase matsi, muchos que anuncian mensajes de
ju̱ni perdón. Act. indet. hmä
matäjuä (matäjuä̌) vi encomendarse a mänga ya bede contar cuentos
Dios Tenä ge nu ra o̱ni, nubu̱ handi ra mä- (mä-) pref Marca algunos adverbios,
Tsondähi, matäjuä. Dicen que a la por ejemplo: mänso̱ni aprisa, mäxo̱tse
gallina, cuando se le aparece Satanás, se por encima, mähye̱gi es igual, mähotho
encomienda a Dios. Véase mati, äjuä está bonito, mäjuäni es cierto.
mati (mati) vt llamar (en voz alta o con mä́- (mä́-) pref Se refiere al tiempo pasado,
chiflido o a señas) Xuua, mati ra Hose e̱ dä por ejemplo: mäje̱ ́ ya el año pasado,
ñuni. Juan, llama a José para que venga a ́
mäme̱to anteriormente.
comer. Act. indet. hmati mä dä nguä aunque sea eso Bu̱ xä raki,
mati (máti) v rec insultarse Nuyu̱ yoho mä dä nguä stá häni. Si me hubiera dado,
ya be̱hñä di mati ge di mäne, ngeä aunque sea eso hubiera recibido.
nada yá däme. Aquellas dos mujeres que mä di gehnä aunque sea este Nänä,
se insultan son rivales, porque su esposo es mädigehnä ra te̱gi dí e̱kai, pa hingi
el mismo hombre. Variante matiui nse̱ya. Señora, aunque sea este bocado le
Sinón. ntuhni traigo para que no se resienta.
mathä (mathä) s sueño eterno, muerte mä di geä conj aunque sea eso Otho te ga
Nuä ra jäi bi ñähä, de ha rá tähä bi pa, mädigeä ra tsu̱di mä ga tsitsi ga pa.
zu̱di ra mathä. Esa persona se durmió, y No tengo ni qué vender, aunque sea ese
en su sueño le alcanzó el sueño eterno. puerco voy a llevar a vender.
matsandäni (mátsándä́ni) s cuernudo mäbai (mä́bai) adv de pie, parado Ha
Nuyu̱ ya matsandäni ga meyo hingi nuä ra tsanza nduxjäi bi ma mäbai. En
tsaya di ntuhni. Esos chivos cuernudos no el autobús donde yo viajaba algunas
dejan de estar peleando. Tenä ge ra personas iban paradas. Véase mä-, bai
Tsondähi na ra matsandäni. Dicen que mächu (mächu) s mulo Tenä ge ra
el demonio es un cuernudo. mächu ho̱nse̱ dä hñeni ga u̱bi, kongeä
matsi (mátsi) s baraña Hyoni ra ya zi dä du. Dicen que el mulo nada más se
matsi pa ga the̱tihu̱ ra tsibi. Búscate unas enferma del mal de orina, y con eso se
barañitas para prender la lumbre. muere. Variante mächo Sinón. mäzu̱, tafri
mä (mä) adj pos mío; nuestro (Indica que mädä (mädä) adj mayor (de edad) Bu̱ä
el possedor es la primera persona, por ejemplo: na mä nju mädä di geke, ha mä ku
mä ngu mi casa; mä ye̱ mi mano; mä mbätsi di geke. Hay una hermana que es
bätsi mi hijo; mä nguhu̱ nuestra casa.) mayor que yo, y mis hermanos, que son
mä (mä́, má) adv más Mä ga jutai ri yo menores que yo. Véase mä-
gohorate ne mä nate mbe̱xo. Te voy a
161 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mähotho

mäde (mädě) adv medio, la mitad de Mä mädo (mädo) s 1. huevo Ra xaha agi yá
sofo hinda uaki nixi pa mäde ra je̱ya. No mädo ha ra bomu. La tortuga entierra sus
se completa mi cosecha ni para medio año. huevos en la arena.
Ra dathi tsi ho̱nse̱ mäde ra thuhme. El 2. blanquillo Nubye̱ ya mädo i ba po ya
enfermo se come sólo la mitad del kilo. Ahora el blanquillo lo venden por
pan. Véase mä- kilo.
mäde (mä́dě) adj otra mitad Ngubu̱ dí ne 3. testículo Mä doro xi te̱tua ya baga,
mäde tobye̱ ra thuhme. Como que mä ga ku̱mpa yá mädo rí xudi. Mi toro
apetezco todavía otra mitad de pan. persigue mucho a las vacas; mañana lo
mädebu̱ (mäděbu̱) adv 1. por ahí cerca voy a castrar.
(próxima a la persona con quien se habla) Ra fatmädo s huevo sancochado
bo̱jä pa gi ma Monda thogi mädebu̱. El jätmädo s huevo ahogado
autobús para que vayas a México pasa por pangmädo s huevo tibio
ahí cerca. thu̱tmädo s huevo frito
2. en estos contornos Ra mboni gí honi, ue̱mdo s huevo xoquiaque
di yo mädebu̱ ngetuu̱tho. El animal que xämdo s huevo apestoso
buscas puede andar en estos contornos. ximdo s cascarón
mädeni (mäděni) adv cerca de ahí Mädeni mädo kähä (mädo kä̌hä) s tipo de nopal y
ha mä ngu, nubu̱ dä nja ri pongi mä gi su fruta (tuna anaranjada de 5 a 8 cm. de
tso̱ngi. Ahí cerca está mi casa; cuando largo en forma de huevo)
tengas tiempo vas a visitarme. mägeä (mä́géä) adv hace poco tiempo Ja
Sinón. mädeua mageä gá ma tai, ha ya mäntä gá pengi.
mädenthebe (mäděnthebe) adj cincuenta, Hace poco tiempo que te fuiste a la plaza, y
medio ciento Ndí pe̱tsi mädenthebe ya ya regresaste tan pronto. Véase mä́-
ndämfri, ha nubye̱ dá kohi otho. Yo tenía mähämu̱ (mä́hä́mu̱) adv hace días, hace
cincuenta reses, y ahora me quedé sin nada. tiempo Mähämu̱ bi thogi ra ya jäi, mi
Variante denthebe Sinón. ñotemäre̱ta yoni ya däxyo. Hace algunos días pasaron
Véase mäde, nthebe unas personas ofreciendo cobijas.
mädetho (mädětho) adv 1. en medio Ra Sinón. mähemu̱ Véase mä́-
mu dá heke mädetho pa dá ku̱mba yá mähämu̱tho (mä́hä́mu̱tho) adv no hace
nda. Partí en medio la calabaza y le saqué mucho tiempo, no hace muchos días
las semillas. Mähämu̱tho dá be̱di na mä mboni. No
2. a la mitad Mä xo̱nintafi bi hege hace mucho tiempo perdí un animal. Véase
madetho, nu ndá tagi. Mi cántaro de mähämu̱, thoho
tlachiquear se dividió a la mitad cuando mähängu (mä́hä́ngu) adj ¿cuánto más?
me caí. Nänä, ¿mähängu ra de̱thä gí honi?
mädeua (mäděua) adv aquí cerca Nuua Señora, ¿cuánto más de maíz necesita?
mädeua ja ra tai habu̱ mä ga ntaihu̱. Véase hängu
Aquí cerca está el mercado donde vamos a mähemu̱ (mä́hemu̱) adv hace un rato,
comprar. Véase mäde, nuua hace un momento Ra bo̱jä ga nduxjäi, ya
mädi (mädi) 1. vt amar, querer Mä hmu hingá tsu̱di; ya mähemu̱ bi thogi. Ya no
di mädigi, hange nubu̱ handi dí mpe̱fi alcansaste el camión de pasajeros; ya hace
ntse̱di, raki pa mä sei. Mi patrón me rato que pasó. Variante mäñhebu̱ Sinón.
quiere. Por eso cuando me mira que trabajo jamägeä, mähämu̱ Véase mä́-
con ahínco me da para mi pulque. mähño (mä́hño) adv con buen cuidado y
2. adj caro Nubye̱ ra bojä hingi xu, buena alimentación Ri bätsi xä te mähño,
ngeä gatho xá mädi. Ahora el dinero hange xi ra nimfeni. Tu hijo ha tenido
no rinde, porque todo está caro. Act. buena alimentación; por eso es muy
indet. hmädi inteligente. Véase mä-
mäte s favor; persona cariñosa mähotho (mä́hotho) 1. adj atractivo,
mädi (mä́di) v rec amarse, quererse agradable, bonito, hermoso Xi mähotho
mähuäni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 162

ra ngu, ngeä xi xä thoki gatho xá ñho. ́ ya, mä́jě̱ya) adv 1. hace un


mäje̱ya (mäje̱
Está bonita esta casa porque está bien año Mäje̱ya embi xmá mädi hängutho,
arreglada. pe ra je̱yabye̱ mäna xi bi thotho. Hace
2. adv bien Mähotho stá thogi ra un año decíamos que todo estaba caro, pero
pabye̱. He pasado muy bien el día de ahora, este año, se puso mucho más caro.
hoy. Véase mä- Sinón. tsanganza 2. el año pasado Mäje̱ya xi ntse̱ bi uäi,
tsa mähotho está muy bonito hindí pähu̱ ra je̱yanä. El año pasado
mähuäni [Variante de majuäni] es verdad llovió bastante; este año no
mähui (mähui) v rec 1. estimarse Nuni ra sabemos. Véase mä́-
metsi xi di mähuí rá ku, hingi tsaya di mäjuäni (mä́juä́ni) adj 1. verdad Pe̱tsi gi
ntso̱ni. Aquel joven y su hermano se mänga mäjuäni, ha nixi gi yoni ri noya.
estiman; constantemente se visitan. Tienes que decir la verdad, y no vacilar de
2. amarse Nuni ra be̱hña di mähuí rá palabra.
däme, nzäntho bu̱i xá ñho. Aquella 2. cierto Hindí pädi ua mäjuäni nuä gí
mujer y su esposo se aman; siempre viven mä pa ga kamfrii. No sé si es cierto lo
bien. Véase mädi, -ui que dices, para creerte.
mähye̱gi (mähyé̱gi) adv 1. es semejante, es 3. en serio Mäjuäni nuä dí xiai, hinge
parecido Nuni ra ndämfri, mähye̱gi na dí dí ñäntu̱. Es en serio lo que te estoy
pe̱tsi. Aquella res es parecida a una que diciendo; no estoy chanceando. Véase mä-
tengo. Mäka Ndähi (Mäka Ndä́hi) s Espíritu
2. es idéntico Nuni ra tsanza, mähye̱gi Santo Sinón. Mäka Hogä Ndähi Véase
ngu mä me̱ti. Aquel coche es idéntico al mäki
mío. mäka ndähi (mäka ndä́hi) santo aire
3. es lo mismo Nuä gí ne gi raki, pa Manxui bi nja na ra mäka ndähi xi
nuga mähye̱gi. Lo que tú quieras darme; ntse̱di. Anoche hubo un santo aire muy
para mí es lo mismo. fuerte.
4. es igual Ra de̱thä, ya hindá tai Mäka Tixu (Mäka Tixu) s Santísima
mähye̱gi ngu mähñäto. Ya no compré el Virgen, Virgen María Sinón. Zinänä Véase
maíz igual que hace ocho días. Véase mä- mäki
mähye̱gi ko junto Mänonxi dá mahe tai mäki (mäki) 1. vi encarecerse Hängutho
mähye̱gi ko mä nangu. El lunes fuimos al ya tebe̱u̱ mäthoni, bi mäki. Se
centro junto con mi vecino. encarecieron todos los artículos de primera
mähyoni (mä́hyóni) adv 1. es necesario Ra necesidad.
dathi mahyoni dä tsitsi ra nto̱the, 2. vt apartar, reservar Ya dá mäki tsu̱
ngeä di ntse̱di. Es necesario que lleven al ra thuhme pa ha mä de̱nda. Ya mandé
enfermo a curación, porque está grave. apartar un poco de pan para mi tienda.
2. es urgente Nuu̱ ya hai mähyoni dra Act. indet. hmäki Sinón. 1: hñutsi; 2:
fu̱tsi nitho. Es urgente barbechar pronto ueki
esos terrenos. mäko (mä́ko) s catrín, persona que viste
3. es preciso Nuä ra mantfani bi ma, mejor que cualquier campesino ¿Too ni ra
mähyoni ga honhu̱ mäna. El vaquero se mäko, ge hindí päkani? ¿Quién será aquel
fue; es preciso buscar otro. catrín que no lo conozco? Sinón. mbo̱ho̱,
4. es indispensable Ya jäi xä tho dämfo̱, zubi
ndumu̱i, mähyoni ga fatsihu̱. Es mäku̱hi (mä́kǔ̱hi) adj sabroso Di tsa
indispensable ayudar a las personas que maku̱hi. Se siente sabroso. Véase mä-,
están de luto. Véase mä- Sinón. mäthoni ku̱hi
mäisero (mä́íséro) s pájaro maicero Ha ra mämä (mämä) s madre Mämä, xahmä xä
nku̱stithä tso̱ho̱ ya mäisero, tsi ra de̱thä. bonga ra ya thengo̱. Madre, ojalá que
A la troje de maíz llegan los pájaros hayan sobrado unos tamales. Sinón. nänä
maiceros a comerse el maíz. mämbi (mämbi) vt 1. acusar Nubu̱ te o̱te
Sinón. nzide̱thä ra Xuua dí mämbi, pa dä mfe̱i. Cuando
163 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mäne

Juan hace algo, lo acuso para que le de la agricultura. Sinón. mäyabu̱,


peguen. mäntiempo, mäntebu̱
2. denunciar, delatar Ra be bi ju̱, bi mändaki (mä́ndáki) adv 1. ladeado Ra
mämbi yá ntsixuí. Al ladrón que tsanza bi thogi, di yo mändaki. El
apresaron lo denunciaron sus cómplices. camión que pasó está ladeado.
Act. indet. hmämbi Véase mä, -bi 2. hipócritamente Mä ndähu̱ yo
mämbate acusador mändaki, mähyoni ga ponihu̱. Nuestro
mämfotsi (mä́mfotsi) adv de frente, de jefe ejerce su cargo hipócritamente. Es
cabeza Nuni ra bätsi mí dagi ha ra bai ga necesario cambiarlo. Véase mä-
za, bi ma mämfotsi. Aquel niño, cuando mändani (mä́ndǎni) adj atravesado Nuni
se cayó del árbol, se fue de frente. Véase ra jäi xä ndude ra so̱te nzafri mändani.
mä- mfotsi Aquella persona ya ha puesto atravesado su
mämpitsi (mä́mpǐtsi) adv boca arriba Bu̱ tercio de zacate. Sinón. mändaki Véase mä-
ya bi zabi ri hyo ko ra be̱ni, nubye̱ be̱ni mändbate (mändbáte) s 1. acusador Hingi
mämpitsi. Si ya te cansaste por estar fädi te o̱te hmä na, pe ko nuu̱ ya
acostado de lado, ahora acuéstate boca mändbate bestho fädi. No se sabría nada
arriba. Sinón. mäno̱tse Véase mä- de lo que uno hace, pero con esos
mämpo̱de (mämpó̱de) adv no le hace, a la acusadores, luego se sabe.
fuerza ―Xuua, joti ra ñu. ―Mämpo̱de, 2. reportero Ko ya mändbate di nto̱de
pe̱tsi te ga thohu̱. ―Juan, está cerrado el hängu te ja ha ra ximhai. Por los
camino. ―No le hace, tenemos que pasar. reporteros se sabe todo lo que ocurre en
Véase mä- todo el mundo. Variantes mänduate,
mämpu̱nti (mä́mpǔ̱nti) adv al revés Nuni mämbate Véase mä
ra bätsi xä hye ra pahni mämpu̱nti. mände (mä́ndě) adv ayer Mände bi nja
Aquel niño se ha puesto la camisa al revés. ya thogi ha ya ñu. Ayer ocurrieron
Véase mä- accidentes en las carreteras. Véase mä́-
mämu̱i (mämu̱i) adv boca abajo Bi me̱ni mände mi nde ayer en la tarde
mämu̱i. Se acostó boca abajo. Véase mä- mände mängu̱nde en los años pasados, en
mämxa (mä́mxa) vi decir misa Ra majä los tiempos remotos Nuga xi stá thogi ra
mä dä mämxa ne̱tamäyoho. El cura va a ñu̱ mände mängu̱nde. Yo he tenido
decir misa a las doce en punto. Véase mä, sufrimientos en los años pasados.
mixa mändemxudi (mä́ndémxúdi) adv ayer en
mämai (mä́mai) adv parado, de pie Nuä la mañana Mändemxudi bi dagi ya botse̱,
ra bo̱jä nduxjäi bi zixkagi, dá ma ha bi hyo gatho ya ndäpo. Ayer en la
mämai, ngeä ya mi otho ha ga hudi. Me mañana cayó hielo prieto y mató todas las
fui parado el autobús que me llevó porque plantas. Véase mände, xudi
ya no había lugar para sentarme. mändexui (mä́ndéxui) adv antenoche,
mämañä (mä́mañä) adv de cabeza Ra anteanoche Mändexui ndí beni ge histá
bätsi bi dagi, bi ma mämañä. El niño que hatsi ko na ra u̱mu̱i bi zu̱ki. Antenoche
se cayó, se fue de cabeza. Sinón. mänzu̱di, pensé que no amanecería con vida por un
mäñemi Véase mä-, mai, ñä dolor de estómago que me dio. Véase
mäme̱mfo (mä́mé̱mfo) adv boca abajo Ya mände, xui
jäi xä me̱ni mäme̱mfo ha ra te̱i tsaya. mändunthi (mä́ndǔnthi) adv mucho más
Las personas están acostadas boca abajo en Ya dá tanga mändunthi ra de̱thä, ngeä dí
el pasto, descansando. Sinón. mäñemi beni ga mpathä. Ya compré más maíz
Véase mä-, be̱mfo porque pienso ser vendedor de maíz. Véase
mäme̱to (mä́me̱to) adv antes, ndunthi
antiguamente Nubye̱ ya xä mpadi ra je̱ya, mäne (mä́ne) s 1. comadre Nuä mä mäne
mäme̱to xi mi ja ra hño ya sofo. Ahora di hete rá the̱tsi. Mi comadre viste a su
ya ha cambiado mucho el tiempo; antes ahijado.
había mucha abundancia en la producción 2. combleza (la amante del esposo; acepción
mängäi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 164

obsoleta) Nuä mäna rá be̱hñä mä Sinón. mäntä, bestho Véase mä-, nse̱ki
däme geä mä mäne. La otra mujer de nsi mänse̱ktho sin permiso, sin respeto
mi esposo es su combleza. Sinón. 2: mänso̱ni (mänsó̱ni, mä́só̱ni) adv aprisa, de
nxe̱ni prisa Mänso̱ni gi hätsua ra noya, pa dä
mängäi (mä́ngäi) adv 1. abajo Nubu̱ bädi. Llévale el aviso aprisa, para que
the̱kuí yá ye̱ ra pino, mängäi. Cuando le sepa. Véase mä-, xo̱ni
cortan las ramas al pino, las cortan abajo. so̱ni s prisa, apuración
2. hacia abajo Sinón. njati Véase mä-, mänsunda (mä́nsǔnda) adv feliz (bien) Xi
ngäi mänsunda dí bu̱ka, otho kon te gra
́
mängu̱nde (mängu̱ nde) adv anteayer jamädibi Ajuä. Vivo muy feliz, no tengo
Mängu̱nde bi du na ra zi jäi mä mpädi, con qué agradecerle a Dios. Véase mä-
ha dä ntagibye̱. Anteayer murió una mäntebu̱ (mä́ntěbu̱) adv antiguamente,
persona que era conocida mía, y hoy la anteriormente Himri mui ndunthi rá
sepultan. Véase mä́- juada ra de̱thä mäntebu̱ ha nubye̱ xä
mängu̱ndexudi (mängu̱ ́ ndéxúdi) adv mädi. Antiguamente no valía mucho el
anteayer por la mañana Mängu̱ndexudi bi cuartillo de maíz y ahora cuesta mucho.
hatsi mi ja ra bo̱ngui. Anteayer por la Sinón. mäyabu̱, mäntiempo,
mañana amaneció tendida la neblina. Véase mäme̱to Véase mä́-
mängu̱nde, xudi mäntiempo (mä́ntiěmpo) adv 1.
mängu̱ndexui (mängú̱ ndéxui) adv antiguamente Tenä ge mäntiempo mi ja
antenoche, anteanoche Mängu̱ndexui dá ya hoga je̱ya. Cuentan que antiguamente
ñathä ha na ra ndo̱mi. Antenoche me había años de prosperidad.
desvelé en un velorio. Véase mängu̱nde, 2. de antes Tenä ge ya mehai
xui mäntiempo himi hueki ra hyoya. Dicen
mäni (mäni) adv pasado mañana, el que los hacendados de antes, no le tenían
segundo día Su nuä gí pe̱tsi, rí xudi consideración a la gente pobre. Sinón.
mäni dä za dä jaa ra be̱di. Cuida lo que mäme̱to, mäyabu̱ Véase mä́-
tienes; mañana o pasado mañana puede mäntä (mäntä) adv 1. pronto Ja mägeä
hacerte falta. Sinón. ndämäni gá ma tai, ha ya mäntä gá pengi. No
mänjuäntho (mä́njuä́ntho) adj 1. recto Ra hace mucho tiempo que te fuiste a la plaza,
uähi bi hye̱ki na ra the xi mänjuäntho. y ya regresaste tan pronto.
El gañán cortó un surco bien recto. 2. rápido Ha ra flecha dá maha, ngubu̱
2. derecho Nuga dí pädi na ra ñu pa mäntä dá tso̱ñhu̱. En la flecha en que
tai xi mänjuäntho. Yo conozco un nos fuimos, ¡que rápido llegamos!
camino muy derecho a la plaza. Véase mä- Sinón. bestho, nitho
́ tse) adv boca arriba Nuä
mäno̱tse (mäno̱ mäntägi (mä́ntä́gi) adv 1. a escondidas
ra jäi bi du bi te̱nti ha ra kaha Dí yoni mä tsanza, pe mäntägi, ngeä
mäno̱tse. A la persona que murió la othogi ra se̱ki pa ga yoni. Ando
echaron en la caja acostado boca arriba. manejando mi coche pero a escondidas,
Véase mä- porque no tengo permiso de manejar.
mänse̱ktho (mä́nsé̱ktho) adv 1. con 2. secretamente Nuni ra ño̱ho̱ tso̱ho̱ ha
exigencia Mä tu̱ xi mänse̱ktho ge ga uini ra ngu, pe mäntägi de ya nangu.
ha hingi uni pa ra gasto. Mi hijo quiere Aquel hombre llega a su casa, pero
que se le dé de comer con exigencia, y no da secretamente escondiéndose de sus
para el gasto. vecinos. Sinón. mänthitsi Véase mä-,
2. como obligación Mäme̱to ya komite ntägi
mi pe̱hni ya komisio ha ya ngu, ge mänthitsi (mä́nthítsi) adv 1. ocultamente
mänse̱ktho dä tumba na ra täxi. Ra jäi bi hñote yobu̱, pe mänthitsi. La
Antes los comisariados mandaban a sus persona que mató anda por ahí
comisiones a las casas a obligar a que les ocultamente.
dieran chivos. Variante mäse̱ktho
165 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mänaño

2. en excusa (reg.), a escondidas Mä nänä mäna (mä́na) 1. adj otro Dí ndunthihe


pa te umba ya bätsi, pe mänthitsi de ya, pe dí nehe mäna ra bätsi. Aunque ya
mä dada. Mi mamá para darle algo a sus somos muchos, queremos otro niño.
hijos, tiene que ser en excusa de mi 2. pron otro Ra ndämfri ami ra hai,
padre. Sinón. mäntägi Véase mä- ngeä ne dä ntuhnuí mäna. La res
mäntho (mäntho) vt decir nada más Nuä escarba tierra porque quiere pelear con
hinte ga xiphu̱, ngeä mäntho. A él no le otra.
decimos nada porque nada más lo dice. Act. 3. adv más Mäna xá mädi ra xito.
indet. hmäntho Véase mä, -tho Cuesta más el vidrio.
te ra mäntho ¡hola nuevamente! mana xä hño mucho mejor
mäntsu (mä́ntsu) adv 1. con temor Ra mäna miki (mä́na míki) otra vez Mä ga
jäiä nixi too beni dä yo̱tuabi ra e̱nga ra nuni mäna miki. Voy a arrojar la
ntsomu̱i, pe nuä ya yo mäntsu. A esa pelota otra vez.
persona nadie piensa hacerle algún mal, mäna tu̱i otro poco Dí ne mäna tu̱i ra
pero ya anda con temor. hñuni. Quiero otro poco de comida.
2. con pavor Pe̱tsi ya je̱ya ra ya jäi mi Sinón. mäna tu̱ki Véase mäna, tu̱i
yo ha ra to̱ho̱ ngu mäntsu, o ha te mi mäna tu̱ki otro poco Mä ga tai mäna tu̱ki
aki. Hace algunos años que andaban una ra de̱thä. Voy a comprar otro poco de
personas en el cerro como con pavor, o maíz. Sinón. mäna tu̱i Véase mäna, tu̱ki
espiando algo. mäna … di ge más … que (comparación)
3. con recelo Nuni ra jai po̱de yo Tenä ge rá mfo̱te ra burru mäna tsiti di
mäntsu, habu̱ ra za di hñani. Aquella ge ra fani. Dicen que la tumbada del burro
persona creo que anda con recelo; por duele más que la del caballo.
dondequiera mira. mäna … ke más … que (comparación)
4. en excusa (reg.), a escondidas, a Mäna dí bu̱i xá ñho ha mä hai ke nuua
ausencia Ra metsi tso̱ho̱ ha rá ngu rá ha ra dähni. Vivo más feliz en mi pueblo
nänä, pe mäntsu, ngeä rá ho̱ta u̱tsa. El que aquí en la ciudad.
joven llega a casa de su mamá, pero en mänaki (mä́naki) adv otra vez Xä dagi ra
excusa, porque su padrastro lo aborrece. tse̱ mänaki xi ntse̱di. Ha caído otra vez la
Véase mä- helada muy fuerte. Dá mpe̱fi nubye̱ ha
mänxa (mä́nxa) s elote Ha ra huähi ya xudi mänaki. Yo trabajo hoy y mañana
fu̱di ja ya mänxa. En la milpa ya comienza trabajaré otra vez. Sinón. mäna miki
a haber elotes. mänambu̱ (mä́nambu̱) adv aparte Ra
dehemänxa s elote muy tierno; agua be̱go dä ñuni mänambu̱, ngeä hi ri
del elote sancochado ñepi dä ñuni ko ngekju̱. La sirvienta que
dokmänxa s tronchador de elote coma aparte, porque no debe comer con
hmemxa s gorditas de elote con nosotros. Véase nambu̱
piloncillo mänaño (mä́naño) adv 1. otro (no el
hñäxmänxa s persona que asa elote mismo) Ya hinga getritho ri fani ngí zi, ya
matmänxa s persona que sancocha nubye̱ mänaño. Ya no es el mismo
elote caballo que traías; ahora ya es otro.
ñämxa s elote crudo 2. distinto Nuni ra be̱hñä koñä xä hñe
tukmänxa, tukamänxa s elote tierno xá ñho, nubye̱ neki mänaño. Aquella
mänxo̱ge [Variante de mäxo̱ge] todo mujer como está mejor vestida, ahora ya
mänxui (mä́nxui) adv anoche Nu mi uäi se ve distinta.
mänxui mi ja ya hue̱i. Anoche, cuando 3. diferente, cambiado Mände mi neki
estaba lloviendo, había relámpagos. Véase na ra thandi, ha nubye̱ ya mänaño.
mä́ Ayer se veía un tiempo, y ahora ya es
mänze̱ya (mä́nzě̱ya) adv harto, mucho Ya diferente. Sinón. naño Véase mäna,
dá tai mänze̱ya ra de̱thä. Ya compré harto naño
maíz. Sinón. mändunthi Véase mä-, nze̱ya
mäñä HÑÄHÑU — ESPAÑOL 166

mäñä (mäñä) adv 1. sobre, encima Bí märte s martes Märte mi to̱te ra


käxa ya gui mäñä ra to̱ho̱, ha bi mu̱xmi. hmuntsi Zimomu, pe nubye̱ ga
Está tendida la nube sobre el cerro, y está domingo. Los martes se hacían las
lloviznando. asambleas en el Arenalito, pero ahora se
2. arriba Mäñä ra banxu bí jani nara hacen los domingos.
bafi ra tsintsu̱. Allá arriba en el pino märzo s marzo Ra zänä ra märzo fu̱di
hay un nido de pájaro. dä roho ya bai ga ndäpo. En el mes de
3. muy alto Xä mani na ra avio, pe di marzo empiezan a retoñar las matas.
hñätsi ya mäñä. Ahí va un avión, pero mära (mä́ra) adj 1. más Ra hnini
va volando muy alto. Véase mä- Ntsu̱tkani yo ri ndängi, yo thoka
mäñemi (mä́ñémi) adv boca abajo Enga mära ya ngu. Mientras más va creciendo
na ra bede ge ho̱nse̱ ra te̱gi hingi ntsi, la ciudad de Ixmiquilpan, van haciendo
ngeä zu̱di mäñemi. Dice el refrán que más casas.
sólo las campanas no toman porque están 2. otros Bi thogi mära ya tsanza; geu̱
colgadas boca abajo. Variantes mäñhemi ya ngätsi. Pasaron otros coches, que ya
Sinón. mämañä Véase mä- ñemi son los últimos.
mäñu (mä́ñǔ) adv de camino Ha nuä ra mära (mä́rǎ) pron otros
tsanza duxjäi drá ñobe, mäñu bá jämi märayo (märayo) adv de nuevo
na ra ti. En el autobús donde venía, Bätsihu̱, nestihu̱ märayo, pa ga handi
bajaron a un borracho en el camino. Véase too mäna tihi. Niños, corran de nuevo
mä-, ñu para ver quien corre más. Véase mä-,
mäpa (mäpa) adv de día Ra dathi to̱the rayo
mäpa ra xui, pa dä ñäni. Al enfermo lo märitho (mä́rítho) adv 1. con rapidez Xi
están curando de día y de noche, para que se ngu bi feni bi to̱ta ra ngo, xi märitho
bri bu̱xa ya jäi pa bi tapabi ra mfatsi.
alivie. Véase mä-
Tan pronto como pensaron hacer la fiesta,
ndemäpa vi ser mediodía
con rapidez les insinuaron a las personas
mäpabye̱ (mäpabye̱) adv 1. en estos días
que dieran su aportación.
Mäpabye̱ xá mädi rá mui ra de̱thä.
2. de prisa Dá thokua dá tso̱ñi
Ahora, en estos días, está caro el precio del
märitho, bestho ga ma. Pasé aquí a
maíz.
visitarte de prisa; luego me voy.
2. ahora que es de día Mänxui ndí tsu ga 3. de carrera Mä tu̱ bá ehe bi ñuni
mase̱ mä ngu hange hinda ma, pe märitho bestho bi ma. Mi hijo vino a
nubye̱ mäpabye̱ dä za ga mase̱. Anoche comer de carrera e inmediatamente se
tenía miedo de ir solo a mi casa, pero fue. Sinón. bestho, mäso̱ni Véase mä-,
ahora que es de día puedo ir solo. nitho
Variante mäpaya Véase mäpa, nubye̱ mäske (mäske) conj a pesar de que,
mäpayabye̱ adv ahora en estos días aunque Mäske joo mä dada, pe go dí
mäpatho (mä́pǎtho) adv a vapor (cocinar bu̱kua, go dí thädi. A pesar de que no
legumbres en una sartén tapada) Dá hoka está mi papá, estoy aquí; yo respondo.
tsu̱ ra mu ko ya do̱mxu ha ra mohi mäskeä (mä̌skeä) interj ¡ah!, ¡bueno!
mäpatho. Cocí a vapor en la sartén un (conformidad a lo inevitable) ―Haxajuä
poco de calabaza y flores. nänä, ¿ha bu̱i nda Xuua? ― Joo, xä
mäpaya [Variante de mäpabye̱] en estos días ma ra be̱fi. ―Mäskeä. ―Buenos días
märgarita (mä́rgáríta) s 1. margarita (flor) señora, ¿se encuentra don Juan? ―No se
Dá tai na miti ra do̱ni ga märgarita. encuentra, se ha ido a su trabajo. ―¡Ah!,
Compré un ramo de margaritas. ¡bueno! Véase mäske
2. Margarita (nombre propio) mäso̱ni [Variante de mänso̱ni] de prisa
Tsamähotho yá do̱ni ra Märgarita ha rá Mäxudi dá ñuni mäso̱ni, ngeä bi
uädri. Las flores que Margarita tiene en hñuxadi mä be̱fi. En la mañana comí de
su jardín están muy bonitas. Sinón. 1: prisa, porque se me hizo tarde para mi
taxdo̱ni; 2: ita trabajo.
167 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mäzu̱

mäte (mäte) s 1. persona que ama hinto pätua yá mfeni, handi na
2. carácter bondadoso Nui ko ri mäte mäxo̱tse, pe ha mbo hinto pädi. No
too ra za te gatho gi hmipi, ha ya hingi confies en esas personas, que nadie
kotsai. Tú, por ser bondadoso, todo le adivina los pensamientos; los ve uno por
prestas a cualquiera, y ya no te lo afuera, pero por adentro no sabemos.
regresan. Sinón. thi
3. favor Dí ne ga mihi tsu̱ ra bojä, pe mäxudi (mä́xǔdi) adv hoy en la mañana
hinge too ra za o̱ta ra mäte. Quiero Mäxudi xä hatsi, xä dagi ya tse̱. Hoy en
pedir prestado un poco de dinero, pero no la mañana, cuando amanecia vimos que
cualquiera hace ese favor. Sinón. 1: había caído hielo. Sinón. ra xudibye̱
hñojäi; 3: fabo, hmäte Véase mädi mäxo (mä̌xo) 1. vt amansar Dí mäxo ya
mäte (mä́te) vi 1. ser amistoso Nuä ra zi fani, ge mä zi be̱fi. Amanso caballos, es
ño̱ho̱ xi mäte kongekahu̱, hänge bi mi oficio.
e̱gagihu̱ ya mu, ya xidiju̱, ya dädimaxi. 2. adj manso Ra zi mäxo mä fani,
Aquel buen hombre es amistoso con hange di to̱ge ata mä xe̱kabätsi. Es
nosotros porque nos trajo calabazas, ejotes y manso mi caballo; por eso lo montan mis
jitomates. Ra tsatyo xi mäte, hänge niñas. Act. indet. hmäxo Variante mäxo
fu̱tuabi rá tsu̱ rá hmu. El perro es muy Sinón. 1: zändi
amistoso, por eso menea el rabo ante su mäxo banjua conejo manso, conejo
amo. doméstico Dí pe̱tsi na ra mäxo banjua,
2. ser amable, ser cariñoso Véase mädi tenä ge go geu̱ ya hoga banjua. Tengo
mäthoni (mä́thóni) adj 1. necesario un conejo manso. Dicen que esos son los
Mäthoni na ra nte̱i pa ga mpoti nubu̱ conejos finos.
ga ne. Es necesario una yunta para sembrar mäxo te̱i pasto bueno, pasto grande Ha
cuando sea. yá gosthi ya ngu ga mbo̱ho̱, u̱ti ra mäxo
2. se requiere Mäthoni ra ramänu ha ra te̱i. En las puertas de las casas de las
be̱fi. Se requiere más cumplimiento en el personas ricas plantan el pasto bueno.
trabajo. Sinón. mähyoni mäxo uada maguey manso Tenä ge ra
mätsu̱ (mä́tsǔ̱) 1. pron otro poco Ya bi mäxo uada di uni ra tafi mäpa ra xui.
thege ra de̱thä, mä ga tai mätsu̱. Ya se Dicen que el maguey manso da aguamiel de
acabó el maíz; voy a comprar otro poco. día y de noche.
2. adv por poco Bi zu̱kagi na ra mäya (mäya) 1. s paseador Nuni ra
hñeni, xi dá ntse̱di, mätsu̱ stá tu. Me ño̱ho̱, xi ra mäya, hingi bu̱ta ha rá ngu.
dio una enfermedad; me puse muy grave, Ese hombre es muy paseador. Nunca está
por poco me muero. Sinón. mäna tu̱i, nada más en su casa.
mäna tu̱ki 2. vi pasear Nuga nzäntho dí po̱ni dí
mäxo̱ge (mä́xó̱ge) adj 1. todo Mäxo̱ge mä mäya. Yo constantemente salgo a pasear.
hai bi hñäga ya jäi. Las gentes me Sinón. 1: pasia, nani, ntso̱ni; 2: mpasia
quitaron todos mis terrenos. mäyabu̱ (mä́yǎbu̱) adv anteriormente,
2. completo Bá baka ra dotfi maxo̱ge antiguamente Mäyabu̱ xi bi nja yá
na mbe̱xo. Me vendieron un kilo ñu̱ntsi ya nzo̱ho̱ bi jame̱ti ra hai
completo del azúcar. Monda. Antes hubo alboroto porque los
3. exacto Mäxo̱ge mädenthebe ndu ra extranjeros se adueñaron del territorio de
de̱thä dá xofo. Coseché cincuenta cargas México. Sinón. mäme̱to, mäntiempo,
exactas de maíz. Variante mänxo̱ge mäntebu̱, yaä ya pa Véase mä́-
Sinón. gatho, hängutho Véase xo̱ge mäyo s mayo Ra re̱ta ra mäyo tagi yá Pa
mäxo̱tse (mäxo̱tse) adv 1. por encima ya Nänä. El día diez de mayo es el Día de
Nuni ra za ho̱nse̱ mäxo̱tse xá ya, nu las Madres.
mbo xá ñho. Aquel palo sólo está podrido ̌ ) s mulo Tenä ge ra mäzu̱
mäzu̱ (mäzu̱
por encima; por adentro está bueno. tse̱ti mädenthebe nje̱ya. Dicen que el
2. por afuera Bistho ko nuu̱ ya jäi;
mbá HÑÄHÑU — ESPAÑOL 168

mulo dura cincuenta años. Sinón. mächu, mbazu (mbázu) adj 1. espinoso (cualquier
tafri, däfri cacto que tenga muchas espinas) Ja na bai
mbá (mbá) procl Indica la 3.ª pers. en el ra kämyo xi xá mbazu. Hay una clase de
pretérito, en otro sitió, dependiente. Mbá yo ri cardón muy espinoso.
mayo ha mä huähi dá umba nse̱ki, ha 2. peludo (como perro, azotador u otro
nubye̱ua ha ri huähi gí e̱ngagi. Cuando animal de pelo tupido y largo) Bu̱i ra ya
anduvo tu pastor en mi milpa se lo permití, tsatyo xi xá mbazu. Hay unos perros
y ahora aquí, en tu milpa me echas fuera. muy peludos.
mbane (mbáne) s compadre Nuga dí 3. velludo Bu̱i ra ya ño̱ho̱ xi xá mbazu
ñäbe ra tekei mä zi mbane ga sistehe. yá ye̱. Hay unos hombres muy velludos
Yo trato con mucho respeto a mi compadre en las manos. Véase bazu
de pila. mbägfani (mbä́gfǎni) s caballo salvaje Ya
mbanji (mbanji) vi sangrar Ya menjä di mbägfani bí yo ha ya to̱ho̱. Los caballos
ntuhni ya bi mbanji. Los gallos que están salvajes andan en los cerros. Véase mbängi,
peleando ya se hicieron sangrar. fani
Sinón. hñeji, tu ya ji Véase fani, ji mbäguada (mbä́guada) s maguey
mbanjitho vi estar sangrando silvestre Nuni ha ra to̱ho̱ dí ati ra ya
¡Hyandhmäge! nuni ra jäi xä mbanjitho, mbäguada, pe hindi uni ndunthi ra tafi.
ata ya xá ka rá pahni ga ji. ¡Mira!, esa Allá en el cerro raspo unos magueyes
persona está sangrando; hasta ya se mojó la silvestres, pero no dan mucha aguamiel.
camisa de sangre. Véase mbängi, uada
mbanu (mbǎnu) vi envanarse (reg.), mbägo̱ni (mbä́gǒ̱ni) s gallina de agua Ra
resultar en vano Hneki mähotho ra mbägo̱ni nzäntho yo ha ra dehe ha nuä
bosfani, pe bi mbanu, otho ra de̱thä. Se tsi. La gallina de agua siempre anda en el
ve muy bonito el zacatal, pero se envanó, no agua, y es comestible. Véase mbängi, o̱ni
hay maíz. Sinón. ñädithä mbähi (mbä̌hi) adj adormecido Dí tsa xä
mbarato 1. adj barato Yo mbarato ra mbähi mäde mä ndoyo, hindi pädi te dí
huada ra de̱thä. Está barato el cuartillo de ja. Siento adormecida la mitad del cuerpo;
maíz. no sé qué me pasa. Véase bähi
2. vi hacerse barato Ya bi mbarato ra mbämhyä (mbä̌mhyä) s 1. sabiduría Nuni
hogä ndäpo. Ya se hizo barata la alfalfa. ra ño̱ho̱ni, xi xä zo̱xa ra mbämhyä.
Sinón. käi ra muhui Aquel hombre ha adquirido mucha
mbasta (mbasta) vi ser suficiente Ya ko sabiduría.
mbasta ra boti dá o̱te, ya hinga poti 2. conocimiento Rá mbämhyä ra ño̱ho̱
mäna. Ya con esa siembra que hice es xi xä nte. Los conocimientos del hombre
suficiente; ya no siembro más. han aumentado.
mbati (mbáti) s incendio, quemazón Bí 3. ciencia Rá mbämhyä ra ño̱ho̱, hinxa
ja ra mbati ha ra xäntho̱, ha bí yo ya jäi bädi gatho. La ciencia del hombre no ha
too bí hueti ra tsibi. Hay un incendio en decubierto todo. Sinón. mfädi Véase pädi
el bosque, y hay personas que están mbänga banjua (mbä́nga bánjua) s
apagando el fuego. Sinón. nzo̱ conejo silvestre Nuu̱ ya mbänga banjua
mbati (mbati) s xoxa (reg.), tumorcillo Dí yo ha ra to̱ho̱, hingi ne too dá mihi. Los
tsa na ra u̱gi ha mä gute̱gi, nzäge ra conejos silvestres que andan en los cerros no
mbati ko ra ñu stá ño. Siento un dolor se dejan agarrar.
en el tobillo, tal vez es xoxa por la mbänga do̱gdäni (mbä́nga dó̱gdä́ni) s
caminada. romero del monte Ra mbänga do̱gdäni
Mbaxjua (Mbǎxjua) s Navidad Mbaxjua hingi tsi ra jäi, ho̱nse̱ ya mboni tsi. El
geä ra feni nubu̱ bi mu̱i ra Hesu. En romero del monte no lo come la gente, nada
Navidad es cuando se festeja el nacimiento más los animales. Véase do̱dgani
de Jesús. Variante Baxjua [Esp.: pascua] mbänga ixjua (mbä́ngá ǐxjua) s lengua de
do̱nibaxjua s flor de Nochebuena vaca silvestre (comestible para animales) Ra
169 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mbe̱xo

mbänga ixjua hinxa tsantsi yá xi ha geä huraño; nada más lo saludó un señor,
hingi tsi ra jäi. Las hojas de la lengua de luego se protegió conmigo y hasta
vaca silvestre no están erizadas, y esas no las temblaba. Sinón. 2: zuse̱
come la gente. mbägfani s caballo salvaje
mbänga kämiño (mbä́nga kä́míño) s mbägo̱ni s gallina de agua
cardón grande Ra mbänga kämiño hingi mbängmixi (mbä́ngmǐxi) s gato montés
tsi ya mboni. Los animales no comen el Tenä ge ra mbängmixi bu̱ dra kahni ko
cardón grande. Véase mbängi, kämiño ra nzafi, hime tu. Dicen que si al gato
mbänga kanjä (mbä́nga kanjä) s endibia montés le tiran con escopeta, no muere
silvestre Ra mbänga kanjä hingi tsi ra pronto. Variante mbä́nga mǐxi Véase
jäi, pe ra mboni hä tsi. La endibia mbängi, mixi
silvestre no la comen las personas, pero los mbätsi (mbätsi) vi ser menor (de edad)
animales sí. Nugi dí mbätsi ge mära mä ku. Soy
mbänga ñäi (mbä́nga ñäi) s epazote menor que mis otros hermanos. Gatho
silvestre Ra mbänga ñäi ja ha ja ya xitsa mära mä ku bu̱ i, mbätsi de geke. Todos
ha ngu ja ya mini. Donde hay huapillas los otros hermanos que tengo son menores
hay epazote, y como que tiene espinas. que yo. Véase bätsi
mbänga o̱ni (mbä́nga ó̱ni) s gallina mbätsi [raíz combinatoria de ba̱tsi] niño
silvestre Tenä ge ha ya to̱ho̱ bu̱i ya pe̱tsi mbätsi tiene mucha cría
mbänga o̱ni. Dicen que en el monte viven ñuxa mbätsi estar repleto de niños
las gallinas silvestres. mbätsjäi (mbä́tsjäi) 1. vi hacerse joven
mbänga romero (mbä́nga roméro) s Nuni ra hyoya tsu̱ntu̱ nihi bi mbätsjäi.
romero silvestre Ra mbänga romero, Aquel niño huérfano tan pronto se hizo
tenä, ge ra ñethi pa raya xäxi o ya joven.
jähni, ko nuä rá ngi pe̱tsi ngu ra ba. 2. s juventud (edad) Xi ra ñentho ra
Dicen que el romero silvestre, es medicina mbätsjäi nuni ra metsi. Es muy
para ciertos granos o mezquinos. La savia hermosa la juventud de aquel muchacho.
que tiene que es como una especie de leche. Véase mbätsi, jäi
Sinón. mbängä jäpi mbehe (mběhe) s viernes Mbehe geä ra
mbänga ro̱xyä (mbä́nga ro̱ xyä) s moral rato mä pa de ra semänä ha geä nku̱ta
silvestre Ra mbänga ro̱xyä hingi tsipi rá ra pa ga be̱fi de ra semana. El sexto día
pe̱ni. La fruta del moral silvestre no es de la semana es el viernes; y es el quinto día
comestible. de la semana de trabajo. Vocal nasal:
mbänga xätä (mbä́nga xä́tä) s nopal mbëhë Véase behe
silvestre Ha ra to̱ho̱ bai ya mbänga xätä mbeni (mběni) vt recordar, estrañar Nugi
ha nuu̱ xá ntati yá ye̱stä. En el cerro dí mbeni mä nänä, ngeä ya pe̱tsi ya pa
hay nopales silvestres y tienen cenicientas histá ze̱njua. A mi mamá ya la estraño,
sus pencas. porque hace días que no la he saludado.
mbänga xoto (mbä́nga xǒto) s girasol Véase beni
silvestre Dá eti ya mboni ha ja ya mbe̱xo (mbě̱xo) 1. adj pesado Nubye̱
mbänga xoto, pe himbi ne bi zi. Eché a gatho te dí taihu̱ pa ha ra ndo̱mi, gatho
los animales en donde había girasoles di mbe̱xo. Ahora todo lo que compramos
silvestres, pero no se los quisieron comer. para el hogar, es pesado.
Variante mbängxoto Sinón. dänga xoto, 2. s báscula, pesa de resorte Gatho ya
sandri mpa ha ra tai hñä ya mbe̱xo pa dä be̱xo
mbängi (mbä́ngi) s 1. salvaje Ya ndämfri nua te pa. Todos los vendedores en el
ya mbängi, pu̱tsi mädya jäi. Las reses mercado traen sus básculas para pesar lo
salvajes embisten aun a las personas. que venden.
2. huraño (persona) Mä bätsi, xi ra 3. s romana Ya danga tsu̱di di o̱tuä ra
mbängi, ho̱nse̱ mí ze̱njua na ra mbo̱ho̱, be̱fi ra ya mbe̱xo pa dä hyati ra ma.
bestho bi uaki ata mi huäti. Mi niño es Los compradores de puercos usan una
mbí HÑÄHÑU — ESPAÑOL 170

romana para engañar a los vendedores mbindo de̱thä maíz pinto Ra mbindo
4. s balanza Mäme̱to mí o̱tua ra be̱fi de̱thä, hintsu̱ too poti ha mä hai. No
ya mbe̱xo ya jäi pa ra mbe̱xo. Antes, muchos en mi pueblo siembran maíz pinto.
las personas usaban una balanza para mbinu (mbǐnu) vi transformarse en vino,
pesar. Sinón. nju̱tsi Véase be̱xo hacerse vino Véase binu
mbí (mbí) procl Indica la 3.ª pers. del mbitabi (mbítabi) vt invitar (a alguien)
pretérito dependiente. Ra mayo mbí hyandi Nubye̱ mä pa, ga mbitabi e̱ dä zo̱ngagi ra
ra ye, bi hyoni habu̱ dä uati. El pastor, Xuua. Ahora, en el día de mi santo, voy a
al ver el aguacero, buscó en dónde invitar a Juan para que venga a
guarecerse. acompañarme. Sinón. zohni Véase -bi
mbí (mbí) procl Indica la 3.ª pers. del mbo (mbo) prep dentro de Mbo ra ndehe
copretérito, en otro sitio. Mä be̱hñä mbí bu̱ i ya dänga huä. Dentro del mar hay
hñeni, pe ya bi ñäni. Mi esposa estaba peces muy grandes.
enferma, pero ya se alivió. Véase mi mbo (mbǒ) adv adentro, dentro Mä ga
mbidi (mbidi) s 1. susto Xi xá ntso ra ku̱ti mbo. Voy a pasar adentro.
hñeni ga mbidi, fu̱di di tsu̱tatho ra jäi. Mbodo (Mbǒdo) Pedregoso (ranchería de
Es muy fea la enfermedad del susto; nada Huichapan) Ra hnini Mbodo ya ño ri
más comienza a adelgazar la persona. ndängi. La ranchería del Pedregoso ya se
2. guerra Mäme̱to mí thogi ra mbidi, está multiplicando. Véase bodo
xi bi thogi ra thuhu ra jäi. Antes, mboi (mboi) adj negro, prieto Hneki mä
durante la guerra, sufrió mucha escasez la dä dagi na ra däye ata xá mboi ya gui.
gente. Se ve que va a caer un aguacero; hasta están
3. espanto Ja ya ñethi mbidi, ga ndäpo, negras las nubes. Variante boi
ha ga nthoki. Hay medicinas de plantas y Sinón. bothi Véase bo-
de botica para el espanto. Sinón. ntsu mboi tsatañi s cardenal negro Ra mboi
Véase pidi tsatañi ata di jue̱ti rá xi ko ra hyadi. Al
mbimhai (mbimhai) s terremoto Nara cardenal negro hasta le brillan las plumas
je̱ya bi nja na ra mbimhai xi ntse̱di, po con la luz del sol. Variante mbotsatañi
ra ngeä nuni Okza ndunthi ya ngu bi ño mboi tsathi s lagarto negro Tenä ge ra
ya thoni. Una vez, un año, hubo un mboi tsathi nu rá ji ri hñäki ra ku̱the.
terremoto muy fuerte; por eso allá en Julián Dicen que la sangre del lagarto negro quita
Villagrán las casas se cuartearon. la tos ferina. Variante botsathi
Variante mbihai Sinón. hmähmai Véase bi, mbojä (mbojä) vi ser vendible (lit.:
hai convertirse en dinero) Gatho nuä di
mbindo (mbǐndo) 1. adj pinto Mähotho mbojä: ra uada, ra xätä, ra ixi ne ra
ya tu̱tsu̱di xä mu̱xki, xá mbindo. Están hogä de̱ju̱. Todos estos son vendibles: el
bonitos los puerquitos pintos que han maguey, el nopal, el durazno y el higo.
nacido. Véase bojä
2. s mancha (enfermedad de plantas) mbonga däzu̱ sobra de tlacuache Mänxui ra
Koñä xä ze̱tuí ya ye, ya dädimaxi ya däzu̱ xä zipa rá tafi ra uada dí ati,
bi zu̱di ra mbindo. Como ha llovido ho̱nse̱ ra mbonga däzu̱ dá huí mäxudi, dá
bastante, al jitomate ya le pegó la fani. Anoche el tlacuache se tomó el
mancha. aguamiel del maguey que raspo; solo saqué
3. s roncherío (reg.), montón de ronchas la sobra de tlacuache en la mañana, y la
Hängu rá ndoyo ra bätsi nada ra derramé. Véase mbongi
mbindo ko ya xäxi. El niño tiene un mbonga minä sobra de ardilla Nuä ra
roncherío en todo el cuerpo. Sinón. 1: huähi ga de̱thä dá xofo ra mbonga minä,
bindo; 2: mpotsi, poti; 3: mpidi Véase ngeä dá xofo ho̱nse̱ bi ye̱gi ra minä. La
bindo milpa de maíz que pizqué es sobra de la
ardilla, porque nada más pizqué lo que la
ardilla dejó. Véase mbongi
171 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mboxjua

mbonga miñyo sobra de coyote Mände dá Todas las planadas donde había mezquital
ma ra to̱ho̱ ha ja geni dá tsu̱di ra escombraron.
mbonga miñyo ga yo. Ayer fui al cerro y 2. monte Mä ga honi ya mboni bí yo
allí encontré una pieza de ganado menor, la ha ra mbonthi. Voy a buscar a los
sobra de coyote. Véase mbongi animales que andan en el monte.
mbonga ndo sobra de granizo Nuyu̱ ya bai Variante mbonthi Sinón. 1: bothi,
ga dädimaxi dí tu̱ki, ra mbonga ndo. botähi; 2: bondäpo Véase tähi, bo-
Aquellas matas de jitomates que les estoy mboni (mbóni) s animal doméstico (desde
cortando la fruta son la sobra del granizo. el ganado menor hasta el ganado mayor)
Véase mbongi Nuga, nänä, dí ñehe ndunthi ya mboni:
mbonga tsatyo sobra de perro Ha ra huähi ya fani, ya ndämfri ha ya yo. Yo, señora,
ga de̱thä dá tsu̱di ra ya mänxa ga tengo muchos animales: caballos, reses y
mbonga tsatyo. En la milpa de maíz ganado menor. Variante mbooni
encontré unos elotes que son sobra de Mbonthi (Mbonthi) Bondhi (pueblo de
perro. Véase mbongi Tasquillo) Thogi hñunthebe ya jäi bu̱i
mbonga tsibi (mbóngá tsibi) sobra de fuego Mbonthi. Hay más de trescientos
Nu ya ya za dí xu̱, ya mbonga tsibi; ngeä habitantes en Bondhi.
ya bi yoti ko ra tsibi. Estas leñas que mbonthi (mbonthi) s monte Ra me̱jua bi
estoy cortando son sobras del fuego, porque ma ha ra mbonthi, mä dä honi ra
ya se secaron con el fuego. Véase mbongi banjua. El cazador de conejos se fue al
mbongaxita (mbongáxíta) s tatarabuelo monte a buscar un conejo.
Tenä ge mä mbongaxita bi ño ha ra mbostä (mbostä) s nopalera Ha ya hai
mbidi. Dicen que mi tatarabuelo anduvo en hingi tsu̱di ra dehe pa ra ntunthe, xä
la guerra. Sinón. mbo̱xita, bo̱sta thoki ya mbostä. En los terrenos donde no
Variante mbongxita Véase mbongi, xita alcanza el agua para el riego solo han hecho
mbongbe̱to (mbongbe̱to) s tataranieto, nopaleras. Sinón. bostä, uästä Véase
tataranieta Mä ndo̱hña ya bi hyandi rá xätä
be̱to ha rá mbo̱be̱to ha ya ho̱nse̱ rá mbosti (mbǒsti) adj mugriento Rá hmi
mbongbe̱to di be̱di dä hyandi. Mi suegro nuni ra bätsi xá mbosti, ngeä ya ra yopa
ya vio a su nieto y a su bisnieto. Ya nada hindi nxaha. La cara del niño está
más falta que vea a su tataranieto. Véase mugrienta, porque ya van dos días que no se
mbongi, be̱to baña. Variante bosti Sinón. hñaki
mbongi (mbóngi) s 1. sobra (reg.; lo que mboto (mbóto) vi 1. abultarse (pared,
dejó) Dá tinga rá mbongi ra miñyo, ya barda) Ra jädo bi hoki nuä ra gädo bi
nso̱ka na xe̱ni ra de̱ti. Encontré la sobra mboto mädetho. La barda que hizo el
del coyote; ya solamente dejó un pedazo de albañil se abultó de en medio.
borrego. 2. hacerse chichón (en la cara o en la
2. desperdicio Ha ra huähi ya tsu̱di te frente) Rá de nuni ra bätsi bi me̱mi ha
tsoni ra de̱thä; ya rata ya mbongi. En ra hai ha kongeä bi mboto. La frente
la milpa los puercos destrozan mucho del niño azotó en la tierra, y por eso se
maíz; hay puro desperdicio. hizo un chichón. Sinón. 1: bu̱tsi; 2:
3. Indica otra generación de distancia entre neni
parientes, por ejemplo: mbongbe̱to mbothe (mbothe) s surco corto Mäna
tataranieto, mbongaxita tatarabuelo. ndunthi ya mbothe ke ya mathe. Hay
Sinón. bo̱ne Véase bongi más surcos cortos que surcos largos.
mbongtita (mbongtíta) s bisabuelo Mä Sinón. tonthe, tu̱the
mbongtita hindá nu; ho̱nse̱ mä tita dá mboxjua (mbóxjua) s 1. orín, óxido Tu ra
nu. No conocí a mi bisabuelo; solamente mboxjua ha ra bo̱jä koñä bu̱i ha ra xa.
conocí a mi abuelo. Véase mbongi, tita Tiene óxido el fierro porque está en la
mbonthi (mbonthi) s 1. mezquital Gatho humedad.
ya batha ha mi ja ra mbonthi bi sänti. 2. moho Ha ra dutu hingi o̱ge ra
mboza HÑÄHÑU — ESPAÑOL 172

mboxjua. No se despega el moho de la Variantes bo̱xhyadi, mpo̱xhyadi Véase


ropa. Véase boxjua po̱tse, hyadi
mboza (mboza) s bosque Xi mähotho ha mbo̱xita (mbo̱xíta) s tatarabuelo Mä
ya mboza, ha ra xudi xá nxa. Está muy mbo̱xita ne mä bo̱fotsu bi du ha nuä ra
bonito en los bosques, por la sombra fresca. tuhni bi nja mäyabu̱. Mi tatarabuelo y mi
Sinón. xäntho̱ tatarabuela murieron en la guerra pasada.
mbota (mbota) s magueyal Habu̱ ri Variante bo̱xita Sinón. mbongaxita Véase
ñehe nuu̱ ya tsanza pa sei, xi bí ja ya xita
mbota. Esos carros que venden pulque mbrá (mbrá) procl Indica la 3.ª pers. del
vienen de donde hay muchos magueyales. pretérito, aspecto progresivo, acción en otro
Sinón. bota, uäta Véase bo-, uada sitio. Nubu̱ mbá ntuki ra Xuua, mbrá hñä
mbo̱be̱to (mbo̱be̱to) s bisnieto, bisnieta ndunthi ra nthai. Cuando comerciaba
Nu mí nthäti rá mbo̱be̱to, mä ndo̱hñä bi Juan traía mucha compra.
ma ha ra nthäti. Cuando se casó la mbrí (mbrí) procl Indica la 3.ª pers. del
bisnieta, mi suegro fue a su casamiento. copretérito, aspecto progresivo, en otro sitio.
Véase be̱to Nepu̱ hinga yaä bi zu̱kje na ra bu̱nthi xi
mbo̱da (mbo̱dá) 1. s legañas Me̱fa de ya ntse̱di, mbrí ñehe nge mahuifi. Luego,
dä thogi ra hñeniä, nso̱kse̱ ra mbo̱da di un poco después, nos alcanzó una tormenta
tsaui. Después de que haya pasado esa de gran ímpetu que venía del norte.
enfermedad, nada más las lagañas les mbrí (mbrí) procl Indica la 3.ª pers. act.
queda. indet. del copretérito, modo subjuntivo. Ha ra
2. vi ponerse legañoso Xä mbo̱da mä ngo mbrí thahni mä tixu pa xä mu̱ti ra
tu̱yo ko ra ñogospi. Mi perrito está hnei, pe hindá umba nse̱ki. Allá en la
legañoso por fogonero. Véase bo̱da fiesta estaban escogiendo a mi hija para que
mbo̱ho̱ (mbó̱ho̱) s señor, hombre que viste diera principio al baile, pero no le di
con elegancia Ya me hai mäme̱to mi permiso.
tembi mbo̱ho̱. A los hacendados mbu (mbǔ) 1. vi mugir Ra doro di mbu
anteriormente les decían “señor”. nubu̱ nekatuhni. El toro muge cuando
mbo̱kue̱ (mbǒ̱kue̱) 1. vi enojarse quiere pelear.
fácilmente Nuni ra bätsi ho̱nse̱ dá ze̱njua, 2. s mugido Rá mbu ra ndämfri di
bi mbo̱kue̱. Aquel niño nada más lo saludé nto̱de yabu̱. El mugido de la res se
y se enojó. escucha desde lejos. Sinón. 1 y 2: ñu̱, yu;
2. s enojón Nuni ra metsi ra mbo̱kue̱ 2: hmafi
ko yá dada. Aquel muchacho es muy mbudu (mbúdu) s embudo Nubu̱ dí xiti
enojón con sus padres. Véase po̱ho̱, kue̱ ra sei ha ra bota dí xiti ko ra mbudu.
mbo̱stä (mbo̱stä) s nopal sazón Ra Cuando echo el pulque en la bota, lo echo
mbo̱stä, hindi uni ya kähä ya dängi. El con el embudo.
nopal sazón no da tunas grandes. Véase mbuku (mbúku) vt embucar (reg.), cargar
xätä (al niño en la espalda) Mä tixu bi mbuku
mbo̱to (mbo̱to) vi tener liendres Po ya rá ku ha rá xu̱tha ko na ra bayo. Mi hija
to pe̱tsi nuni ra bätsi, hänge ku̱ mbo̱to. embucó a su hermano en la espalda con un
Tantos piojos que tiene ese niño; es que rebozo. Sinón. bunchi
tiene muchas liendres. Véase bo̱to mbulto (mbǔlto) adv calculado Dá tai tsu̱
mbo̱tse (mbǒ̱tse) s subida Nuni ra ra alfafa mbulto pa mä ndämfri. Compré
mbo̱tse menthi kontsi ya bo̱jä. En un poco de alfalfa calculada para mis reses.
aquella subida los camiones suben con Sinón. nto̱tsetho
mucho esfuerzo. Véase po̱tse mbuxa (mbǔxa) vi 1. inflarse, hincharse
mbo̱xhyadi (mbó̱xhyádi) s oriente Po ri Nubu̱ dá pisti ra ju̱i ko mä ne, bi
ngehni mbo̱xhyadi bá ehe ra ya maza. mbuxa. Cuando le eché aire al globo con
Por el oriente vinieron unos vendedores de mi boca se infló.
leña. . Sinón. kontsahyadi, mähyatsi 2. ampollarse (piel) Nubu̱ ndí xeti na
173 HÑÄHÑU — ESPAÑOL megi

ra otsi ko ra bu̱hu̱, bi mbuxa na mä tejedora de costales hace unos costales muy
ñäye̱. Cuando estaba escarbando un bonitos. Véase pe
hoyo con la barreta se me ampolló un menzä s tejedor de costal
dedo. metande s tejedor de mecapal
mbu̱ (mbu̱) [f. sec. de bu̱ ] 1. soplar (aire) mexyo s tejedor de cobija
2. zumbar me, me- (mě) s 1. originario, vecino
mbu̱gu (mbǔ̱gu) adj rapado Nuga drá me Mäbo̱za, ja yá menguni mä
mbu̱ni (mbú̱ni) 1. vi rezumbar Ya tsanza, dada. Yo soy originario y vecino de
ya hnyaxbo̱jä, ya gäni, ya giue, ra ndähi, Zimapán; de allá son mis padres.
ha mära ya to̱te, di mbu̱ni. Los carros, 2. dueño Vocal nasal: më Sinón. mengu
los aviones, los jicotes, las moscas, el aire y Véase meni, mengu
otras cosas rezumban. mede̱nda dueño de la tienda
2. s zumbido Nto̱de rá mbu̱ni ra mehai dueño de la tierra
ndähi ha ra ñäntho̱. Se oye el zumbido meMända capitalino, persona del país
del aire en la cumbre de la montaña. de México
Sinón. bu̱ me (mě) adj 1. duro Xi ra me nuni ra za
mbu̱ntsi (mbú̱ntsi) 1. v rec espantarse pa dä so̱ke. Está muy duro aquel palo para
Mänxui bi mbu̱ntsi ya yo ha ra nguñyo, que lo rajen.
ua ja te bi hyandi. Anoche se espantó el 2. espeso Xi ra mu̱ntsi ra dehe ata xá
ganado menor en el corral; ha de ser que me. Está muy turbia el agua, hasta está
vieron algo. espesa.
2. s guerra Tenä ge nu mi nja ra medänthi (medä́nthi) s reata resistente (de
mbu̱ntsi, ya jäi mi ähä ha ra lazar) Ko ra medänthi dá hu̱tsi na ra
mbonthi. Dicen que durante la guerra la fani. Lazé un caballo con la reata de lazar
gente dormía en el monte. resistente.
mbu̱ñä (mbú̱ñä, mbǔ̱ñä) adj 1. achatado mede (méde) s gallo Sinón. boxi, menjä
Nunä ra bu̱hu̱ ya ra mbu̱ñä, ya bi thege Véase pede
rá ntsä. Esta barreta ya está achatada; ya mede̱nda dueño de la tienda Véase me-,
se le acabó la punta. de̱nda
2. romo Bi gohi ra mbu̱ñä nunä ra juai; medi [variante de me̱di] empedernecerse
bi dotsi rá ntsä. Quedó romo este mediko s médico Sinón. ñete
cuchillo; se le quebró la punta. medinthäti (mědínthäti) s casados
Variante mu̱ñä Sinón. doñä legalmente, casados civilmente Ya
mbu̱ñä lapi lápiz mocho medinthäti mäna ja hänja di matsi ra
mbu̱ñä nthetsi barreno romo, barreno tsu̱tbi. Los casados legalmente gozan de
chato todos los derechos que concede la ley. Véase
mbu̱rru̱ (mbǔ̱rru̱ ) s mayate Ya mbu̱rru̱ bí nthäti
ehe de ha ra foyo. Los mayates vienen en medo (médo) s piedra dura Ha mä hai
el estiércol. Sinón. xägri hingi tu ra hai, rata ra medo. Mi terreno
mbu̱tsi (mbǔ̱tsi) s topil (ayudante del juez no tiene tierra; es pura piedra dura.
auxiliar) Bi thogi ra mbu̱tsi pa bi mä ge Sinón. mesto Véase me, do
ja dä ma gatho ya jäi ha na ra hmuntsi. mefri (měfri) s dueño del caballo Xä
Pasó el topil a avisar que todas las personas ñekua ra mefri pa gi ñäse̱ui bu̱ gí ne gi
deben asistir a una reunión. Sinón. nzu̱thuí, tamba ra fani. Aquí viene el dueño del
barista Véase bu̱tsi caballo para que hables sólo con él; a ver si
mbu̱xmu̱i (mbu̱xmu̱i) s rugido del le quieres comprar el caballo.
estómago Variante mefani Véase me, fani
me (me) s madre, nana Sinón. nänä megi (mégi) vi endurecerse Habu̱ ntuni
me (mé) s tejedor, tejedora Ra me ra hai, ogi ho̱te ya mboni pa hinda megi
penzä, xi mähotho ya ro̱zä hoki. La ra hai. No metas a los animales en la tierra
megi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 174

donde han regado para que no se endurezca 2. persona del país de México
la tierra. Véase me Variante meMonda Véase meni, Monda
megi s templadura memi (mémi) vt 1. prensar Xata memi
mehai (méhai, mehai) s tierra dura ra jäki nju̱ni ha ra nju̱hmi gexo. Prensa
Mäthoni gi ñuni ra hai pa dä tuki, nuga bien la cuajada molida en el molde de
hin dí fu̱xka ya mehai. Es necesario que queso.
riegues la tierra para que se ablande. Yo no 2. apachurrar Xata memi rá ñäxu ra
barbecho tierras duras. Véase me, hai keñä ko ra za pa hinda ma. Apachurra
mehyo (méhyo) s riñón Ya jäi ko bien la cabeza de la víbora con el palo
ndunthi ra be̱fi di hñeni yá mehyo. Las para que no se vaya.
personas se enferman de los riñones por el 3. aplanar Ra bo̱jä hyokñu xati memi
exceso de trabajo. Vocal nasal: mëhyo ra ñu pa dä mo̱ni. La máquina aplana
Variantes mehño, hmehño, menhyo bien el camino para emparejarlo. Act.
mejua (mějua) s 1. conejo mediano (no indet. hmemi Sinón. 1: du̱ti; 2: tomi
desarrollado) Ha ra mbonthi yo ya memi (mémi) s mundo, montón
mejua; hingyä dängi. En el monte hay (billetes, tortillas, etc.) Na memi ya bini
conejos medianos; no son grandes. ja ha rá dedo. Tiene un mundo de
2. dueño de conejos Mä ga tai ra ya jua, espinas en su dedo.
xähmä bu̱i ya mejua. Voy a comprar mende̱nda (měndě̱nda) s dueño de la
unos conejos; quizá estén los dueños de los tienda Ra mende̱nda honi na ra
conejos. Sinón. 1: metajua Véase jua mande̱nda. El dueño de la tienda busca un
mekjä (mékjä) s tuna empedernida (reg.), dependiente. Variante mede̱nda Véase
que no madura Ngubu̱ ya kähä hintsu̱ meni, de̱nda
gepu̱ , rata ya mekjä. Como que las tunas mendumu̱i (měndumu̱i) s doliente Ha ra
no están muy buenas, son puras tunas zi animä mi joo ra nhyandi, xi ho̱nse̱ ya
empedernidas. Variante mejä mendumu̱i. Casi nadie acompañaba al
Sinón. ndokjä, ndodi kähä, medi kä́hä cadáver, estaban solos los dolientes. Véase
Véase me, kähä meni, dumu̱i
mekjä (měkjä) s madrina Variante mejä mengi [Forma secundaria de pengi] regresar
Véase me, Ahuä mengu (měngu) s 1. dueño de la casa,
mekoxäju̱ (mékoxäju̱ ̌ ) s hormiga tropero casero Nuu̱ ya jäi bu̱pu̱, hingya
Véase xäju̱ mengu; nuu̱ ngu ya nsungu. Esas
memäti (měmäti) s 1. rico Nuni ra ño̱ho̱ personas que viven ahí no son los dueños
go ra memäti nuua ha ra hnini. Aquel de la casa; son como encargados. Dí ne
hombre es el único rico en este pueblo. ga adi nse̱ki ga pati mä nze̱di, pe joo
2. acaudalado, dueño Ra memäti xi jabi ya mengu. Quiero pedir permiso para
ñhai, ha nehe ya mboni. El acaudalado calentar mi itacate, pero no están los
es dueño de grandes extensiones de caseros.
terrenos, y también de animales. Véase 2. originario, vecino Yobu̱ ra ya nzo̱ho̱
meni, me̱ti ga jäi, hindí pädi habu̱ ya mengu. Por
memtse [Variante de metabo̱tse] ahí andan unos forasteros, que no sé de
canastero dónde son originarios.
meMxei (měmxei) s originario de 3. familiar, pariente Dí ne mä ga tso̱nga
Tasquillo Ya meMxei xi pe̱tsi ya mboza mä mengu bí bu̱i ha mä hai. Quiero ir
ga de̱mza. Los habitantes de Tasquillo a visitar a mis familiares que están en mi
tienen nogaleras. Variante memnxei Véase pueblo.
meni, Mäxei 4. marido Nuni ra be̱hñä neki bätsi, ya
meMända (měmä́nda) s 1. capitalino bu̱i rá mengu. Aquella mujer que se ve
Tata je̱ya e̱ tso̱ngagi na ra meMända. joven ya tiene marido.
Cada año viene a visitarme un capitalino. 5. querida, concubina Nuni ra be̱hñä xä
mani, rá mengu mä ku. Aquella mujer
175 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mesto

que va ahí es la querida de mi hermano. menxu (měnxu) s dueño de la hija (reg.:


Sinón. me, meni; njaui Véase meni, ngu padre o madre o tutor) Ja ra nthanthyä ha
meni (meni) 1. s pariente Nuga hinga ra tsu̱tfi, ha nuä ra menxu xi di nkue̱.
mede mä meni bu̱i, xi di ndunthi. Son Hay un careo en la presidencia, y la que es
incontables los parientes que tengo; son dueña de la hija está muy enojada.
muchísimos. Sinón. metixu Véase meni, tixu
2. dueño Vocal nasal: mëni Sinón. jäi menzä [Variante de mero̱zä] tejedora de
meni (meni) s lavandera Xika meni peni costal
ha ya mpeni; otho habu̱ ga mpeñhu̱ . Hay meñä (méñä) adj estúpido, torpe Mä
muchas lavanderas usando los lavaderos; no xampäte, xi ra meñä, hingi ne dä bädi
hay lugar para que lavemos. nuä tuti ha ra ngusadi. Mi alumno es
mengadäxyo lavandera de cobijas muy estúpido; no quiere aprender lo que le
mengadutu lavandera de ropa enseñan en la escuela. Véase me, ñä
mengamanti lavandera de pañal ndameñä desobediente
mengaxiyo lavandera de lana meño (méño) s medio real (que equivale a
meni [Forma secundaria de peni] lavar Ra seis centavos) Mayabu̱ ra de̱thä mi mui
meni bi meni ndunthi ya dutu. La meño. Hace mucho tiempo el maíz valía
lavandera lavó mucha ropa. medio real.
menijä (měníjä) s 1. miembro de una meñobo̱tse (méñóbo̱tse) s chiquihuite
iglesia, perteneciente a una iglesia Gatho (canasta grande sin asas, de capacidad de seis
nuya ya jäi xä maua, ya menijä nunä cuartillos de maíz ya en tortilla) Mä ga hätsi
jaua. Todas estas personas que van aquí na meñobotse ra hme dí tu. Voy a llevar
pertenecen a la iglesia que está aquí. un chiquihuite de tortillas que debo. Véase
2. dueño de templo Pe̱tsi ga ñanihu̱ bo̱tse
too ya menijä. Tenemos que investigar mepya (měpya) vt 1. aprender (de
quiénes son los dueños del templo. Véase memoria) Tixu, xi dä mepya nuä bi utai
meni, nijä ra xahnäte ha ra ngusadi. Hija, apréndate
menjä [Variante de menjä] gallo bien lo que te enseña el profesor en la
menthi (měnthi) vt comer (muestra de escuela.
respeto al interlocutor) Xipi ya ñuni dä 2. grabar (en la mente) Nuä ra thuhu dá
menthi yá hñuni pa ga umfu̱ mäna. Di a o̱de bi thuti, bestho dá mepya. La
los que comen que se coman su comida para canción aquella que oí, luego se me
servirles más. Sinón. zi, tsi grabó.
menthi (měnthi) adv 1. con dificultad Mä 3. recordar, tener presente Ya pe̱tsi ya
tsu̱di dí pa, menthi yo ko ra hnoho. El je̱ya stá ekua, teske tobye̱ ga mepya ra
puerco que vendo camina con dificultad por ñu. Ya hace varios años que vine por
la gordura. acá; quizá recuerde todavía el camino.
2. con trabajo Xi yabu̱ ra ñu stá ño; Sinón. beni
menthi dá tso̱ho̱ ko ra nzabi. Está muy merhma (měrhma) vt mermar
largo el camino que he andado; con Sinón. mo̱te
trabajo llegué aquí por el cansancio. mero̱zä (mero̱zä) s tejedor de costal Ya
3. de milagro Ra bo̱jä ndujäi, stí ehe bi bo̱jä thenga thehñä xi bu̱i yá mero̱zä.
mpu̱ntsi; menthi dá pongi hindá tu. La Los carros transportadores de carbón tienen
flecha donde venía se volcó, de milagro sus tejedores de costales. Variante meño̱za
me escapé de la muerte. Sinón. hñäjuä Véase pe, ro̱zä
menxi (ménxi) s lavandera de ixtle Véase meso (méso) s mesón Sinón. oxi
peni, jo̱nxähi mesto (mésto) s piedra dura Ja ra ya
menjä (ménjä) s gallo Heke nuu̱ ya mesto, xi ra hñei dä tätsi. Hay unas
menjä di tuhni. Aparta a esos gallos que piedras muy duras, difíciles de labrar.
se están peleando. Variante menjä Sinón. medo Véase me, xito
Sinón. boxi, mede, tamfo̱
meta HÑÄHÑU — ESPAÑOL 176

meta (méta) s metal Ngehni tsu̱ trabajar, y no me ha escrito. Sinón. 1 y 2:


Nxamado thogi ra nju̱nbo̱jä tutsi ra tsu̱ntu̱; 3: tu̱
meta. Adelantito de Huichapan pasa el tren metsogi (mětsógi) s dueño de lo dejado,
que transporta el metal. Sinón. hue̱sto heredero Véase meni, tsogi
metaxo̱ni (mětáxó̱ni) vt activar Mexa (Měxa) La Mesa (ranchería de
metabo̱tse (metábo̱tse) s canastero, Cardonal) Mä xampäte dí pe̱hni ha ra
tejedor de canastas Variante memtse Véase ngusadi ni Mexa. Mando mis estudiantes a
pete la escuela de La Mesa.
metafani (mětáfáni) s caballo de baja mexa (měxa) s 1. mesa Mä ga manda na
estatura, caballo chaparro Dí tai na ra ra mexa dra dängi. Voy a mandar a hacer
fani, pe tsu̱ dra dängi, bakagi na ra una mesa, pero que sea grande.
metafani. Compro un caballo de regular 2. meseta (parte alta de una montaña donde
estatura, me venden uno de baja estatura. hay una parte plana) Ha ra mexa ja na
Variante mefri Véase meti, fani ra mboza ga tu̱di. En la meseta hay un
metajua (mětájua) s conejo mediano no bosque de ocote. Sinón. 2: batha
desarrollado mexa ñäi (měxa ñäi) s zorrillo, mofeta
metande s tejedor de mecapal, coyunda (animal)
Véase me mexkodo (měxkǒdo) s 1. molleja Mbo rá
metaxo̱ni (mětáxó̱ni) s cántaro resistente mexkodo ra o̱ni xä yu̱ rata ya do. Dentro
mete (mete) s tejedor Véase pete de la molleja de las gallinas hay puras
metangu̱ti tejedor de ceñidor piedras.
metanthiti tejedor de aventador 2. reloj ¿Teñora mänga ha ri
metaxifi tejedor de petate mexkodo? ¿Qué hora marca tu reloj?
meti (měti) vi quedar chaparro, estar de Sinón. 2: relo
baja estatura Ya ndäpo pa hinda bo̱stho, mexni (méxni) s 1. cántaro mediano Ra
dä the̱tsua yá ñäni ya roho pa dä meti. mexni, maske ra tu̱ki, pe di ñe̱mbi ngu
A las plantas para que no suban alto, se les hñäto te̱ni. Al cántaro mediano, aunque
corta la punta de los retoños para que sea chico, le caben como ocho litros.
queden chaparras. Vocal nasal: mëti 2. cántaro resistente Sinón. metaxo̱ni
Sinón. tu̱ki Véase meti, xo̱ni
metixu (mětixu) s dueño de la hija (padre mexye̱ (méxye̱) s guau (hierba que al estar
o madre o tutor) Véase meni en contacto con la persona hace que le broten
meto̱ho̱ (měto̱ho̱) s 1. persona que vive en ronchas) Ra mexye̱ xi ja ndunthi ha rá
el cerro ñänga däthe. Hay mucho guau por la orilla
2. demonio adueñado de un cerro Véase del río. Variante mexe̱
meni, to̱ho̱ mexe (méxe) s araña Jau̱ ya mexe, xi ja
methe (methe) s 1. agua espesa Ra tsu̱di, yá dehe thote. Hay arañas que son muy
gi umba tsu̱ ra methe ga ju̱ni. Dale un venenosas. Variante mexe
poco de agua espesa de masa al puerco. mexyo (mexyo) s tejedor de cobijas Véase
2. agua turbia Ha ra däthe yo ra methe, me, xiyo
jabu̱ ha xä uäi. En el río hay agua meya (měya) vt señalar Ya xä thutsua
turbia; ha de haber un lugar en que ha mäna ra hmeya mä mboni dá meya. Ya
llovido. Sinón. mu̱ntsdehe, tsothe Véase le han puesto otra señal a mis animales que
me, dehe señalé. Act. indet. hmeya Sinón. señä,
metsi (metsi) s 1. muchacho Yobu̱ na ra hmeya
metsi theska mä tixu. Por ahí anda un meyo (méyo) s 1. cabrío, caprino Ra
muchacho rondando a mi hija. je̱yabye̱ xä mu̱xki ndunthi ya tu̱nxi, pe
2. joven Nuni ra metsi ra hoga gäti. gatho ya meyo. Este año han nacido
Aquel joven es buen pintor. muchos chivitos, pero todos son cabritos.
3. hijo Nuä mä metsi xä ma ra be̱fi, ha 2. puerco macho Stá beni ga tai na yoti
hinxa yopki. Mi hijo se ha ido a ya tu̱tsu̱di, pe na ra nxu ha na ra
177 HÑÄHÑU — ESPAÑOL me̱mda

meyo. He pensado comprar un par de me̱fi (me̱fi) s 1. peón Ya bi zo̱ho̱ ya me̱fi,


marranitos, pero quiero hembra y macho. umba yá nzimaxudi pa dä ma yá be̱fi.
Sinón. ta Ya llegaron los peones; dales de desayunar
meza (méza) s madera maciza Véase me, para que se vayan a su trabajo.
za 2. trabajador Na mä tu̱ xi xä bo̱ni ra
mezu̱ (mezu̱) s tlacuache no bien desa- me̱fi. Uno de mis hijos ha resultado muy
rrollado Bu̱u̱ ya däzu̱ ya dängi ha bu̱ ya trabajador.
mezu̱ hinxa te. Hay tlacuaches grandes, y 3. animal que sabe trabajar Mä ga ue̱ihu̱
hay medianos, no desarrollados. Véase ra doro ko ra boi ya ra me̱fi. Vamos a
meti, däzu̱ uncir el toro con el buey que ya sabe
mejä (mějä) s madrina Nuni ra be̱hñä trabajar.
mä mäne, ngeä rá mejä mä tixu. me̱mäpa s jornalero
Aquella mujer es mi comadre porque es me̱znä s persona que trabaja por mes
madrina de mi hija. Variante mejä me̱gi [Forma secundaria de pe̱gi] acostar
metho̱ (mětho̱) s 1. persona que vive en me̱gi (mé̱gi) adj exagerado
los cerros Ya pa ga tai tso̱ho̱ ndunthi ya ra me̱gi pa calor fuerte
metho̱ di hä te pa. En los días de Me̱gui (Mé̱gǔui) El Megui (un pueblo al norte
comercio llegan muchas personas de los de Ixmiquilpan, a un lado del cerro Juárez,
cerros trayendo algo para vender. perteneciente al Mpio. de Zimapán) Ja na ra
2. demonio adueñado de un cerro Ha feni po̱blo ra hu Me̱gui ha xi hyoya ya zi jäi.
dä thetsi ra to̱ho̱ pa dä thogi ra Hay un pueblo que se llama El Megui donde
ñuthe, ra metho̱ adi ya handu. Donde las gentes son muy pobres.
piensan perforar el cerro para que pase el me̱huä (mé̱huä) s pescador Ndu ra Tasio
canal, el demonio adueñado del cerro pide yabu̱ mrá me̱huä ko na ra ronjua. El
víctimas. Variante meto̱ho̱ Sinón. 1: difunto Anastasio era pescador; pescaba con
yomtha Véase meni, to̱ho̱ un ayate. Sinón. ngu̱huä
me̱ (mé̱) s cazador Ra mixi ra me̱ banjua me̱hyu̱za (mé̱hyǔ̱za) s flautista Nzohni ra
ha ra me̱ dängu. El gato es cazador de me̱hyu̱za ko ra me̱bixfani dä thogi dä
conejos y de ratones. Véase pe̱ ñuni. Háblale al flautista y al que toca el
me̱däzu̱ (mé̱däzu̱) s tlacuachero (reg.), tamboril, para que pasen a comer.
persona que caza tlacuaches Ya me̱däzu̱ Sinón. me̱thu̱za Véase pe̱i, thu̱za
yo ga nxui nubu̱ di yoti ra zänä. Los me̱jua (mé̱jua) s conejero, cazador de
tlacuacheros andan de noche cuando conejos
alumbra la luna. me̱ki [Forma secundaria de fe̱ki] tumbar
me̱di (me̱di) vi empedernirse, no me̱kyä (me̱kyä) s alcaudón, verdugo,
desarrollarse bien Nubye̱ himbi hogi xá pegareborda (pájaro) Ra me̱kyä ho mära
ñho ya pe̱ni, bi me̱di ko ya ndo. Ahora no ya tsintsu̱ ne ho̱nse̱ yá bo̱yo tsipabi. El
salió buena la fruta, quedó empedernida por alcaudón mata a otros pájaros, y solamente
el granizo. Variante medi les come los sesos.
me̱dikähä (me̱dikä́hä) tuna empedernida me̱mäpa (me̱mäpa) s jornalero Ra
Nubye̱ rata ya me̱di kähä, ni xi hingi u. me̱mapa nso̱ka ra be̱mäpa di ñuni. El
Ahora hay pura tuna empedernida; no están jornalero sólo se mantiene de su jornal.
dulces. Variante medikähä Véase me̱fi, pa
me̱fantho̱ (mé̱fantho̱) s venadero, cazador me̱mi (me̱mi) 1. s laderoso
de venado Variante me̱fantho̱ 2. vi ladearse (terreno)
me̱fi [Forma secundaria de pe̱fi] servir, me̱mnä (mé̱mnä) s cazador de ardillas
trabajar Véase minä
¡te dä me̱ä! es inútil, es inservible me̱mda (mé̱mda) s músico Mähotho
¡te dä me̱i! eres inútil pe̱mda ya me̱mda xká zohni. Tocan muy
¡te dä me̱ki! soy inútil bien los músicos que has contratado.
Variante me̱mnda Véase pe̱i, bida
me̱myo HÑÄHÑU — ESPAÑOL 178

me̱myo (mé̱myo) s cazador de coyotes xätä mähotho; rata ya me̱stä. En la


Variante me̱ño Véase minyo nopalera no hay nopales bonitos; hay puros
me̱ne (mě̱ne) s pico torcido, boca torcida nopales empedernidos. Véase me̱di, xätä
Véase me̱mi, ne me̱stekei (mě̱stékei) 1. s persona
me̱ngi [Forma secundaria de pe̱ngi] respetuosa Habu̱raza bu̱i ya jäi ya
pandearse me̱stekei, ha nehe ya nduste. Por
me̱ngua (mě̱ngua) s pie ladeado Bu̱i ra dondequiera hay personas respetuosas, y
ya jäi ya me̱ngua, neti mänkahmi, ha también las hay malvadas.
pe̱ngi yá ze̱sthi. Hay personas que tienen 2. vi ser amistoso Mäthoni dä
el pie ladeado; pisan de lado, y así se ladean me̱stekei na kon gatho ya jäi. Es
los zapatos. Véase me̱mi, ua necesario ser amistoso con todas las
me̱ngua no̱ndo burro de pata chueca personas. Sinón. hojäi, ñekei Véase
me̱ngua o̱ni (mě̱ngua ó̱ni) gallina de pata pe̱tsi, tekei
chueca Nuu̱ ra mä me̱ngua o̱ni yobu̱, bi me̱taba (mě̱tába) 1. s mendigo de leche,
njabu̱ yá ua, ngeä myá tsanitho nu ño pedigueña de leche Yobu̱ na ra be̱hñä ra
ra panthi, hänge bi jabu̱. Por ahí andan me̱taba dä tede ra bätsi, ngeä hingi po
mis gallinas de patas chuecas; les sucedió rá ba. Anda una mujer pedigueña de leche
eso porque cuando eran chicas hubo aire para criar a su hijo, porque sus pechos no
caliente que se las enchuecó. producen leche.
me̱ntsi [Forma secundaria de pe̱ntsi] 2. vi pedir leche seguido (para criar a un
desbordarse bebé) Véase me̱ti, ba
me̱nxu̱ni (mé̱nxu̱ni) s cazador de águilas me̱tate (me̱táte) s imitador Ra me̱tate
Mäxudi nihi xä thogi ra ya me̱nxu̱ni, di tembi nuä fe̱ti nuä pe̱fi mäna. Al
ne ra däthe. En la mañana temprano imitador le dicen que arremeda lo que hace
pasaron unos cazadores de águilas siguiendo otro. Véase fe̱tate
el río. Sinón. me̱, nxu̱ni me̱te (mé̱te) s cazador (animal que caza)
me̱ñäi (mé̱ñäi) s cazador de zorrillos Bu̱i ra mä tsatyo, pe xi ya me̱te pa ra
me̱ñoi (mé̱ñoi) s cazador de ratones fantho̱. Tengo unos perros muy buenos
me̱ñye̱ (mě̱ñye̱) vi quedar con la mano cazadores de venados. Véase me, -te
chueca Dende dá kuenti na mä ye̱ bi me̱ti (mě̱ti) s mendigo, limosnero Xi
me̱ñye̱. Desde que se me desvió una mano, habu̱ raza bu̱i ya me̱ti, ri nte ra be̱ti. Por
se me quedó chueca. Véase me̱ni, ye̱ dondequiera hay mendigos que viven
me̱pate (me̱páte) s 1. criada Mä tixu bí pidiendo. Véase pe̱ti
mpe̱fi Monda ga me̱pate ha ya ngu. Mi me̱ti (mé̱ti) s 1. propiedad de Nuu̱ ya
hija está trabajando de criada en las casas en mpe̱fi jabu̱, go yá me̱ti ra ya jäi e̱ bi zogi
México. mände. Las herramientas que están ahí son
2. sirviente (reg.; que contribuye con maíz propiedad de unas personas que vinieron a
para una fiesta) Ya me̱pate de ra ngo ya dejarlas ayer.
di ñu̱ta de̱thä pa ya hme. Los sirvientes 2. contenedor, envoltorio Nuä ra nto
de la fiesta ya están entregando el maíz go rá me̱ti nunä ra ñethi. Esa caja es el
para las tortillas. Véase pe̱pi, -te envoltorio de esta medicina. Sinón. 1:
me̱sefi (mé̱séfi) s panalero (que busca ue̱nda; 2: nto
panal) jame̱ti vt apropiar, adueñarse de
me̱shnä (me̱shnä) s el que trabaja por mes me̱ti [Forma secundaria de fe̱ti] varear
Bu̱i ndunthi ya me̱tsmboni honi ya me̱fi me̱thu̱za (mé̱thǔ̱za) s flautista
ga me̱shnä. Hay muchos dueños de Sinón. me̱hyu̱za Véase pe̱i, thu̱za
animales que contratan peones para que me̱tsathä (mé̱tsáthä) s cazador de tejones
trabajen por mes. Variante me̱snä Véase Tenä ge ra tsathä go geä tsi ya o̱ni,
me̱fi, zänä hänge xä thogi ra ya me̱tsathä. Dicen
me̱stä (me̱stä) s nopal empedernido, no que el tejón es el que come las gallinas; por
bien desarrollado Ha ra mbostä otho ya
179 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mfädi

eso han pasado unos cazadores de tejones. dä zaäi. Si molestas al perro, te


Véase me̱, tsathä muerde.
me̱tsjamädi (mě̱tsjámädi) s persona 4. vt insistir Na ra mpädi di mfadagi
agradecida Raya jäi mä xi dra fatsi, ga papabi mä fani. Un amigo me insiste
otho yá jamädi; ha bu̱u̱ ya me̱tsjamädi. en que le venda mi caballo. [Esp.:
Algunas personas son malagradecidas enfadar] Sinón. 1: mbo̱kua̱; 3 y 4: xuhña
aunque se les ayude, y otras son muy mfadi (mfádi) vi ser encarcelado Rá tu̱
agradecidas. Véase pe̱tsi, jamädi mä zi mbane bi mfadi dende mänonxi. El
me̱tsintsu̱ (mé̱tsǐntsu̱) s pajarero, hijo de mi compadre fue encarcelado desde
cazador de pájaros el lunes. Véase fadi
me̱ui [Forma secundaria de pe̱ui] ir (con mfani [Forma secundaria de fani] derramarse
alguien; dual) Ha gí handi ga me̱, pa ga mfantañä (mfántáñä) v rec darse
häxhu̱ te ga tsihu̱. ¿Piensas irte conmigo?, cabezazos, darse topetadas Véase fanti, ñä
para que llevemos qué comer. Variante me̱ mfanti (mfánti) 1. s golpe Xada fanti ra
ga me̱ui me voy contigo do; gí ne ko na ra mfanti gi tehmi.
ga me̱be me voy con alguien (dual Golpea con fuerza la piedra; tú quieres que
exclusivo) con un golpe la quiebres.
me̱xandähi (me̱xándä́hi) s lugar airoso 2. v rec rozarse (el uno con el otro)
(donde hace mucho aire) Stá huxa mä ngu Thäti ya nsitä ba pa hinda mfanti
ha na ra ndäntsi; xi ra me̱xandähi. He mäñä ra tsanza. Amarra los botes de
construido mi casa en una parte alta que es leche para que no se estén rozando encima
un lugar airoso. Sinón. huindähi Véase del carro. Sinón. mfati Véase fanti
fe̱tsi, ndähi mfaste [Forma secundaria de faste] ayudar
me̱xfani (mé̱xfǎni) s tamborilero Ra mfatañä (mfǎtáñä) vi darse cabezazos,
me̱xfani ko ra me̱thu̱za thotsi dä ñuni. darse topetadas Véase fati, ñä
Pasa al tamborilero y al flautista a comer. mfati (mfǎti) v rec 1. golpearse
Véase pe̱i, bixfani 2. chocarse
me̱znä s persona que trabaja por mes Véase 3. faltar al respeto Ya mbane himri
me̱fi mfati, nubye̱ hä. Los compadres que no
me̱ä (me̱ä) adj inútil, inservible Véase se faltaban al respeto antes, ahora sí.
pe̱fi Sinón. mfanti Véase fati
me̱sbojä [Variante de me̱tsabojä] tesorero mfatsi [participio de fatsi] colado
me̱ti [Forma secundaria de pe̱ti] abofetear; mfatsi (mfátsi) s 1. ayuda Mä ga uni mä
rasguñar mfatsi habu̱ mäthoni. Voy a prestar
me̱tsabojä s banco, alcancía ayuda donde se necesite.
Variantes me̱sbojä, be̱sbojä Véase pe̱tsi, 2. ayudante Joo mä mfatsi, hänge
bojä hingi hñeki ra be̱fi. No tengo ayudante;
me̱tsi (mě̱tsi) s ahorrador Nuni ra ño̱ho̱, por eso no avanza el trabajo. Véase fatsi
xi ra me̱tsi, hingi tsontho rá bojä. Aquel mfaxabe̱fi (mfáxábe̱fi) s trabajo de ayuda
hombre es muy ahorrador; no malgasta su mutua, trabajo colectivo
dinero. Variante mfaxbe̱fi Véase mfatsi, be̱fi
me̱tsi [Forma secundaria de pe̱tsi] guardar mfatsi (mfátsi) v rec ayudarse, agruparse
mfada (mfáda) 1. s fastidio Mäthoni gi (en alguna actividad) Ndunthi ya jäi di
yoni ra nte̱i, ngeä tsu̱di rá mfada ya boi mfatsi ha ra be̱fi pa mäntä dä uadi.
dä mai. Es necesario que eches a andar la Muchas personas se agrupan en algún
yunta, porque se fastidian los bueyes de trabajo para terminarlo pronto. Véase fatsi
estar parados. mfädi (mfä̌di) s 1. estudio Ya jäi too xä
2. s desesperación Ya bi zu̱kagi ra zo̱xa rá mfädi, geu̱ pe̱tsi na ra zi hoga
mfada dí to̱mi ra flecha. Ya me be̱fi. Las personas que han cursado
desesperé de estar esperando el autobús. estudios superiores son las que tienen buen
3. vt molestar Bu̱ gi mfada ra tsatyo empleo.
mfe HÑÄHÑU — ESPAÑOL 180

2. sabiduría Bu̱u̱ ya jäi ntse̱di ja yá tsomfeni s mal pensamiento


mfädi, ha xi ndunthi di muhuíu̱. Hay u̱ rá mfeni está resentido
personas que han adquirido mucha yo rá mfeni tiene compasión; medita
sabiduría, y esas personas son muy mfeni (mféni) vi palpitar Ra nthe̱ni dí
necesarias. pe̱tsi dí tsa di mfeni, nzäge mä dä mo.
3. conocimiento Ndunthi ya jäi pa xä La cortada que tengo me palpita, tal vez va a
zo̱xa ra mfädi, xä yo̱te ndunthi ra infectarse. Sinón. ntu̱ni, ku̱ti, munza
tse̱di. Muchas personas que han mfetse (mfétse) s 1. tropezón Ha ra ñu
alcanzado el conocimiento, lo han logrado stá ñohe xi ja ya mfetse. En el camino
con mucho esfuerzo. que hemos recorrido hay muchos
4. oficio Nuni ra ño̱ho̱ pädi ndunthi ya tropezones.
mfädi. Aquel hombre sabe muchos 2. tope Habu̱ ja ya mfetse, nzäntho ha
oficios. Sinón. 1: nsadi; 2 y 3: mbähmyä; rá nthandi ya ngusadi. Siempre hay
4: be̱fi Véase pädi topes frente a las escuelas.
mfe (mfe) s robo Vocal nasal: mfë Véase 3. obstáculo Mä xi hingra nehu̱ ya
pe mfetse, nzäntho ja. Aunque no
mfege (mfége) s 1. gotera Habu̱ ra za ja querramos, siempre tenemos obstáculos.
ya mfege ha rá njätsi mä ngu. Por 4. escollo Mahyoni gi yohu̱ mäntsuni,
dondequiera hay goteras en el techo de mi ngeä ja ya mfetse ha ra ñu, hingi neki
casa. ko ra dehe. Necesitas manejar con
2. rotura Pe̱tsi na ra mfege mä precaución porque hay escollos cubiertos
botansei. Tiene una rotura mi bota de de agua en el camino. Sinón. 4: ntho̱tse
pulque. Véase fege Véase fetse
mfeni (mfěni) s 1. mente, pensamiento mfetse (mfétse) vi 1. equivocarse Nuga xi
Ngu dí tsa tsabi mä mfeni ko ra be̱fi. nzäntho drí mfetse, hindrí nzäitho. Yo
Como que siento turbada la mente por el seguido me equivoco; todavía no me
trabajo. acostumbro.
2. intención Ra jäiä, ngu dí handi 2. tropezarse Ra bätsi jagetuu̱ dri
naño rá mfeni. A esa persona como que mfetse ko ya do. El niño seguido se
la veo con extraña intención. tropieza con las piedras.
3. pensamiento (en una persona querida que 3. fracasar (en lo moral) Nuni ra nxutsi
está ausente) Ra bätsi hingi tsaya ra ya xä mfetse, zi ra mu̱di bätsi. Aquella
tsoni, po ra mfeni de rá nänä joo. El chamaca ha fracasado; ya trae el primer
niño no para de llorar, por el pensamiento niño. Sinón. 1: hño Véase fetse
de que su mamá no está. Véase beni mfe̱i (mfe̱i) s 1. tunda Ra bätsi bi zi ya
be̱mfeni s persona que hace cosas sin mfe̱i ko na ra tsu̱to, ngea ra tsoyo̱de.
pensar si están bien o no El niño recibió una tunda con una vara por
e̱nta ra mfeni no se le olvida desobediente.
beni rá mfeni piensa casarse 2. golpiza Nuni ra be̱hñä nzäntho
hñuxamfeni s persona mal pensada tumba ya mfe̱i, ngeä ra gunte̱i rá
(reg.) däme. A aquella mujer siempre le dan
hoga mfeni buen pensamiento, buena golpizas, porque su marido es celoso.
idea Sinón. mpami, me̱i, nsäki
nimfeni s persona inteligente mfe̱mi s azotón Véase fe̱mi
nipa rá mfeni lo aconseja, lo orienta mfe̱ni (mfé̱ni) vi columpiar (frutas pendidas
otho rá mfeni no piensa de las matas y movidas por el viento) Ya
pata rá mfeni varía en sus tsani bí zu̱di mäña ya bai bí mfe̱ni ko ra
pensamientos ndähi bí hmäni. Los aguacates que cuelgan
pe̱tsa rá mfeni sabe, conoce arriba, en las matas, se columpian por el aire
tsoka rá mfeni se enloquece, se que los mueve. Sinón. mpe̱mbo, mfu̱ni
trastorna Véase fe̱ni
181 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mfoxa

mfe̱tate (mfe̱táte) s acción de arremedar acostumbra la gente como para honrar a


mfe̱ti (mfe̱ti) s vareada Dios. Véase mfitsi, ye̱
mfe̱ti (mfé̱ti) 1. s aleteada Ya o̱ni di mfitsi (mfitsi) s carona Sinón. medri
hñeni, nso̱ka na hängu mfe̱ti dä uni, ha mfitsi (mfítsi) vi estar juntos, estar
dä dagi dä du. Las gallinas enfermas dan contiguos Habu̱ dí bu̱i xi xä mfitsi yá
unas cuantas aleteadas, y caen muertas. mu̱i. Donde vivo están muy contiguas las
2. s pajuelazo, azote Ya jäi nubu̱ casas.
pe̱huä bu̱ hinda mihi xá ñho, na mfe̱ti mfo [Forma secundaria de fo] clavarse,
dä uni ra huä dä koti yá ye̱. Si no ensartarse
agarran bien al pez las personas que mfomi (mfomi) s 1. jorongo Ya mexyo
pescan, el pez se da un pajuelazo y se les xi hoki ranañotho ya mfomi. Los
escapa de las manos. tejedores de cobijas hacen diversas clases de
3. vr azotarse Ra jäi bi du, nubu̱ mi jorongos.
nkäxkuí ra du, mi mfe̱ti. La persona 2. sarape Ja ra ya mfomi xä tho̱tue na
que murió luchaba con la muerte, y por ra fani, ha mära na ra nxu̱ni, ha mära
eso se azotaba. Sinón. huäki ya jati. A algunos sarapes les han puesto
mfe̱tsañä (mfe̱tsáñä) v rec dar cabezazos un caballo, y a otros una águila y otros
Yoho ya jäi mi ñeni, ha bi mfe̱tsañä, ata dibujos más.
ngu bi ku̱nxui. Dos personas estaban 3. abertura (de una cobija o de otra prenda
jugando, y se dieron un cabezazo, y se de vestir que se embroca) Ja ya däxyotho,
aturdieron. Sinón. mfantañä, mfatañä ha ja ko yá mfomi pada fomi. Hay
Véase fe̱tsi, ñä cobijas que sólo son cobijas, y hay cobijas
mfe̱tsi (mfe̱tsi) s chispiadera (reg.), con abertura para embrocárselas. Véase
encendedor, chisquero Ya tu̱tä mfe̱spi ja fomi
yá nthe̱ti ha ya ñoti mfe̱tsädospi ja yá mfonti [Forma secundaria de fonti]
mfe̱tsi, hadra tso̱ge. Las cajas de cerillos, trascender
encendedores y lámparas de carburo tienen mfoti (mfoti) 1. vt poner (ropa, calzado)
chispiaderas para prenderlas. Variante 2. vi entremeterse (en problema ajeno)
mfe̱tsi Sinón. ntso̱ge Véase fe̱tsi Sinón. nthinti, hño̱te Véase foti
mfidi (mfidi) 1. s cama Ha ra ngu nto̱the mfotsi (mfotsi) vi 1. clavar Mä ko, bri
rata ja ya mfidi pa ya dathi. En el kahnä bo̱snä ha bi mfotsi yoho. A mi
hospital hay puras camas para los enfermos. cuñado lo balacearon, y se le clavaron dos
2. vt tenderse en algo Toti ra xifi gá balas.
mfidi mänxui. Enrolla el petate en que te 2. fajar Ya no̱te nzäntho dri mfotsi ra
tendiste anoche. Variante fidi Véase fidi juai, o ra nke̱tä bo̱shnä. Los valientes
mfitsi (mfítsi) vr 1. encimarse Ya tsu̱di siempre se fajan puñal o pistola. Sinón. 1:
ko ra tse̱ dri mfitsi na ngu mäna habu̱ mfo, yu̱ti; 2: ngu̱ti Véase fotsi
ähä. Por el frío, los puercos se enciman mfoxbo̱shnä s pistola Véase bo̱shnä
unos con otros en donde duermen. mfoxjuai (mfoxjuai) s persona que porta
2. amontonarse Ra boti ga de̱thä xá cuchillo Mäyabu̱ ya jäi myá mfoxjuai,
pidi, xi xä mfitsi yá bai. La siembra de ngeä mi yo ya dakate ha ya be. Antes, la
maíz está tupida; están muy amontonadas gente portaba cuchillo, porque había
las matas. asaltantes y rateros. Sinón. ndujuai,
3. empalmarse Ja nunä ra to̱ngu xä hñäjuai Véase mfotsi, juai
mfitsi ndunthi ya ngu. Varios mfoxyo (mfoxyǒ) s candelero Ya mfoxyo
departamentos están empalmados en este mäthoni ha yá ndo̱mi ya hankei.
edificio. Sinón. nto̱ke Véase fitsi Utilizan los candeleros en los velorios de los
mfixye̱ (mfíxye̱) s empalme de manos Ra difuntos. Véase fotsi, yo
mfixye̱ xä nzäi ra jäi ngu pa na ra mfoxa (mfoxa) s pulga que se clava en la
so̱kambeni Ajuä. El empalme de manos lo carne Bu̱u̱ ya mfoxa pe̱tsi ya minä, ya
o̱ni, ha mära ya zuue. Hay pulgas que se
mfoye̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 182

clavan, y que son de ardilla, de gallina y de ntsu. Dicen que la partida y la mancha de
otros animales. Véase mfotsi, a la piel viene del susto.
mfoye̱ (mfoye̱) s 1. anillo Ja mfo̱stho (mfó̱stho) vi gorgotear Véase
ranañotho ya mfoye̱ ga däme, ha ga fo̱tse, -tho
be̱hñä. Hay diversas clases de anillos; los mfo̱tabo̱znä v rec balacearse
hay de caballero, y de dama. mfo̱te (mfǒ̱te) 1. vr aventarse, arrojarse
2. pulsera, brazalete Nehe ya mfoye̱ 2. s tumbada (reg.), tirada Véase fo̱te
nuu̱ hutsi ha yá mañye̱ ya be̱hñä. mfo̱xjo (mfǒ̱xjo, mfó̱xjo) s calzón amplio,
También son pulseras las que se ponen en pantalón amplio Stá nu ra ya däme dri
la muñeca las mujeres. Véase fotsi, ye̱ hñä ra ya mfo̱xjo ha njatho ra ngu̱ti. He
mfoye̱keñä (mfoye̱keñä) s coralillo visto algunos hombres que traen pantalones
(víbora) Sinón. do̱bga, koraliyo Véase muy amplios y mal fajados.
mfoye̱, keñä mfo̱xjo (mfó̱xjo) s 1. andrajoso Nuä ra
mfotsi (mfotsi) s clavija (para sacar el gas ño̱ho̱ nzäntho yo ko na ra mfo̱xjo, ni
del fermento al pulque) Rá mfotsi ra xifri tsu̱ di hñoki. Ese hombre siempre es un
mosei, geä pa dä bo̱ndua rá hñä ra sei. andrajoso; no se arregla ni un poco.
La clavija de la bota de pulque es para sacar 2. desaliño Na be̱hñä mä xi mähotho,
el gas del fermento al pulque. bu̱ yo ko ra mfo̱xjo hingi neki
mfo̱ge (mfó̱ge) 1. [Forma secundaria de fo̱ge] mähotho. Una mujer, aunque sea bonita,
ladrar si está desaliñada no se ve atractiva.
2. ladrido; reventado mfo̱xni (mfó̱xni) vi 1. gorgotear Rá nthu̱ni
mfo̱ge (mfó̱ge) s cuarteada ¡Xi xá ñu̱ ya ra mu dri mfo̱xni, ñäni, me̱ dä zäti. El
mfo̱ge ha mä du̱ngua! ¡Como duelen las hervor de la calabaza gorgotea; muévela,
cuarteadas en los talones! que se puede quemar.
mfo̱hni (mfó̱hni) vi sonar el azote (de algo 2. aletear Ya bi hyatsi, ya o̱ni mfo̱xni
que cae al suelo) Nubu̱ yo ra ndähi di yá hua nu gra gäi ha yá ähä. Ya
mfo̱hni ya muza xä dä tagi de ya bai. amaneció. Las gallinas aletean al bajarse
Cuando corre aire se oye el azote de zapotes de donde duermen.
maduros que caen de las matas. Sinón. fo̱, 3. agitar Ra boxi dri mfo̱xni yá hua
nohni nubu̱ mä dä mafi. El gallo agita las alas
mfo̱ke (mfó̱ke) s dinamita explosiva Bri cuando va a cantar.
japi ra ya mfo̱ke ha ya maye pa bi xuti. 4. rezumbar Ata dri mfo̱xni ya mfe̱i
Le pusieron dinamita a la roca para umbabi rá bätsi nuni ra be̱hñä. Hasta
romperla. Sinón. nkarga, mfo̱kto Véase rezumban las zurras que le da a su hijo
fo̱ke aquella mujer. Sinón. 1 y 2: mfo̱stho; 3:
mfo̱kto (mfó̱kto, mfó̱kdo) vi romper roca mfe̱ti; 4: hñu̱xni Véase fo̱tse
(con explosión) Ya me̱fi ha ra ñuthe bí mfu̱ki (mfú̱ki) s batidor
mfo̱kto ko ya nkarga, ngeä rata ra mfu̱ki vr jabonarse Véase fu̱gi
maye. Los peones del canal están mfu̱ña (mfu̱ña) s gorra, gorro Xi ja ya
rompiendo rocas con explosiones, porque es mfu̱ñä ga tu̱bätsi ha nehe pa ya dänga
pura roca. Variante mfo̱gdo Véase fo̱ke, do jäi. Hay diversidad de gorras o gorros para
mfo̱mi (mfó̱mi) s porrazo Dá hätsi niños, y también para personas mayores.
ndunthi ya mfo̱mi ha ra ñu koñä xá Véase fu̱i, ñä
nkoni. Me di varios porrazos por el camino, mfu̱tangähä (mfú̱tángä̌hä) vi no espigar
porque está resbaloso. Sinón. ndagi, bien, no darse el maíz Bi mfu̱tängähä ya
ndasti Véase fo̱mi de̱thä, bi me̱pa ra ye. No espigó bien el
mfo̱mi vti aflojar (compl. indet.) Véase maíz; le faltó lluvia. Véase fu̱ti, ngähä
fo̱mi mfu̱ti (mfú̱ti) s 1. batidor Ja ra ya pe̱fi
mfo̱ste (mfǒ̱ste) s partida y mancha de la ga mfu̱ti xi mäthoni. Hay ciertos
piel Tena ge ra mfo̱ste bí ehe de ra batidores que son indispensables.
2. arañazo Dá häxa ra ya mfu̱ti ha ya
183 HÑÄHÑU — ESPAÑOL Minto

bini habu̱ dá thogi. Me dieron unos hingi thege. El gato seguido pesca
arañazos las espinas donde pasé. ratones, pero no se acaban.
3. desgreñada Nuni ra be̱hñä bi umba 3. agarrar Act. indet. hmihi
ra mfu̱ti mäna ra be̱hñä. Aquella mikägi me pide prestado; me lo agarra
mujer le dió su desgreñada a otra mujer. miäi te pide prestado; te lo agarra
Sinón. 1 y 2: mfu̱ki; 3: mipañä Véase fu̱ti mipäbi le pide prestado; se lo agarra
mfu̱tsi adj barbechado Ra hai ya mfu̱tsi, mihniniui (mǐhnǐniui) s otro pueblo de la
ho̱nse̱ dä boti. La tierra ya está misma categoría Véase meni, hnini, -ui
barbechada; ya nada más hay que sembrar. mijäi (mijäi) s 1. prójimo Ya dakate
Véase fu̱tsi mäme̱to mi otho ya nthekate, mi taki yá
mfu̱tsi (mfú̱tsi) s rozón Mä tsanza pe̱tsi mijäi mi pepi ha mi ho. Los asaltantes
ra ya mfu̱tsi ha yá hyo. Mi coche tiene antes no tenían compasión, asaltaban al
varios rozones en ambos lados. prójimo, le robaban, y lo mataban.
mi (mǐ) vi 1. asentarse Ra dehe xä 2. semejante Hindí pädi hänja ra ya jäi
mu̱ntsi, hopi dä mi ne gi yati. Deja que di yo̱ yá mijäi. No sé porque algunas
se asiente el agua que está rebotada, luego la personas critican a sus semejantes.
sacas. 3. compañero Gi nsuhu̱ na ngu mäna;
2. escurrirse Ya fatmänxa ku̱i pa dä mi ¿te me̱fi gí ntuhnuí ri mijäi? Se deben
ya dehe, ha ri käni. Saca los elotes de cuidar unos a otros; ¿qué es eso de que
sancochados para que se les escurra el te pelees con tu compañero?
agua, y vayan enfriándose. Sinón. 1: 4. esposa, esposo Nuä ra ño̱ho̱ he̱tuí rá
taxki; 2: ju̱sti mijäi. Ese hombre le pega a su esposa.
mi (mí) procl Indica la 3.ª pers. del Sinón. 1 y 2: mikei; 3: kompa; 4: be̱hñä,
copretérito. Mä ku mi hñeni, pe ya bi ñäni. däme Véase meni, jäi
Mi hermano estaba enfermo, pero ya se ya mijäiui sus semejantes
alivió. Mi njulio. Fue en el mes de julio. miki [Forma secundaria de piki] zarandear
mí (mí) procl Indica la 3.ª pers. del pretérito, miki (miki) s concuña (esposas de
dependiente adverbial; requiere la forma B de hermanos) Nuyu̱ yoho ya be̱hñä ya miki,
la raíz. Mí zo̱nga nijä ra zi hankei, ra ngeä di nku yá däme. Aquellas dos
be̱tri bi xoki pa bi tutsi ra zi hankei. Al mujeres son concuñas, porque sus esposos
llegar al templo con el difunto, el son hermanos.
mayordomo abrió el templo para que lo mikei (mikei) s 1. prójimo Ndunthi ya
ahumaran. jäi o̱tuabi ntsomu̱i rá mikei. Muchas
mibjä (mibjä, mǐbjä) s persona que pide personas le hacen agravio a su prójimo.
dinero prestado Ya dá pe̱hni mä mibjä; 2. semejante Ra ya jäi ja ra nthekate
mä dá mihi tsu̱ ra bojä kon too i pe̱tsi. ko yá mikei, ha mara hinä. Algunas
Ya mandé quien pida un poco de dinero personas se conduelen de sus semejantes,
prestado a los que tienen. Variante mibojä pero otras no. Sinón. mijäi, miximhaiui
Véase mihi, bojä Véase meni
midehe [Variante de mithe] escurrimiento de mimfo̱ui (mimfó̱ui) s señor de su misma
agua categoría Nuga nzäntho drí ñobe mä
midoui (mǐdǒui) s otra piedra (de igual mimfo̱be. Yo siempre ando acompañado
calidad) Véase meni, do, -ui de señores de mi misma alta categoría.
mierkole s miércoles Variante mimbo̱ho̱ui Véase meni, mbo̱ho̱,
migo s amigo, compañero Sinón. ntsixhuí, -ui
mpädiui minä (minä) s ardilla Bu̱u̱ ya minä bu̱i
mihi (mǐhi) vt 1. pedir prestado Bá mi na ha ra hai, ha ya minza bu̱i ha ya za. Hay
nega ra de̱thä, xähmä too dä hmii. Ve a ardillas que viven dentro de la tierra, y hay
pedir prestada una fanega de maíz; quizá ardillas de palo que viven en los árboles.
alguien te la preste. Minto (Minto) Gabillero de Mintho
2. pescar Ra mixi njatä mihi ya ñoi, pe (ranchería de Huichapan) Minto bu̱i
minza HÑÄHÑU — ESPAÑOL 184

yonthebe ya jäi. En el Gabillero de la portezuela del coche me oprimió la


Mintho viven doscientas personas. Véase mano. Act. indet. hmiti Sinón. 1 y 2:
minto, binto du̱ti; 3: ze̱mi
minza (minza) s ardilla de árbol (que anida miti (miti) s ahorrador
en los árboles) Ya minza bu̱i mañä ya za, miti (míti) s 1. brazada (la capacidad de
hoka bafi ha ya okza. La ardilla de árbol los brazos estrechando algo) Hämpa na
vive arriba de los árboles; anida en el hueco miti ra kamändäpo ya tsu̱di. Tráele una
de los palos. Véase minä, za brazada de hierba verde a los puercos.
miñyo (mǐño) s 1. coyote Ra miñyo di 2. ramo (de flores) Nubye̱ xi xá mädi ra
thotsä ra te ko ra ngo̱, tsi ya tu̱ka miti ga do̱ni. Ahora está muy caro el
mboni. El coyote se mantiene de carne; ramo de flores.
devora animales chicos. 3. manojo (flores, verduras) Tai na miti
2. lobo Ja ya mu̱i ra miñyo tsi ya ra nku̱ki ndäpo nuä xá nkami.
dänga mboni, o ata ya jäi. Hay lugares Cómprate un manojo de cilantro que esté
donde el lobo devora ganado grande y verde. Sinón. 1: hu̱fi; 2 y 3: tuti
hasta personas. miti (míti) s sedimento Ra sei bi thege,
mbonga miñyo sobra de coyote ya nso̱ka ra miti kohi. El pulque se acabó;
moñämiñyo s persona que roba ya nada más queda el sedimento.
xañäi miñyo, ñäi miñyo epazote de miti (míti) s meón Ra bätsi te ra miti,
coyote täpi ha rá fidi. El niño es muy meón, se
mipañä v rec desgreñarse Véase mipi, ñäxu orina en la cama. Sinón. tu̱bi, xibi Véase
miptai (mǐptai) s albañil (nombre de una piti
avispa grande y medio azul), avispa mithe (míthe) s escurrimiento de aguas
embarradora Ra miptai ju̱ ya mexe, ya gi, Gatho ya mithe tso̱ni ha ra xaue. Todos
ha koti mbo rá otsi ya ngu. El albañil los escurrimientos de las aguas llegan al
coge arañas y grillos y los encierra dentro jaguey. Variante midehe
del hueco de su casa. Variante mithai Mitho̱ (Mitho̱) Rinconada (ranchería de
mipye̱ (mipye̱) vi 1. saludar de manos, Tasquillo) Thogi yonthebe ne hñurate ya
dar la mano Pe̱tsi ya pa dí nze̱nguabe jäi bu̱i Mitho̱. Más de doscientos sesenta
mä ku ga yabu̱, pe histá mipye̱ ko ngeä. habitantes es el número censal de
Hace varios días que nos saludamos mi Rinconada.
hermano y yo desde lejos, pero no nos mixi (míxi) s gato Ra mixi pe̱ñoi pa
hemos dado la mano. häpa ra ngo̱ yá tu̱mxi. El gato caza
2. tomar de las manos Ra metsi ne ra ratones para traerle carne a sus gatitos.
nxutsi xä mipye̱. El joven y la señorita bomxi s gato negro
se toman de las manos. Sinón. hmipye̱ mbängmixi s gato montés
Véase mihi, ye̱ nxumxi s gata (hembra)
miraso s girasol, mirasol Ra miraso pe̱tsi nzu̱mxi s gata que amamanta
raya nda tsi, ha nu rá do̱ni ra kasti. El tamxi s gato (macho)
girasol tiene unas semillas comestibles y su mixi (mǐxi) s pedorro
flor es amarilla. Sinón. yendri mixkle (mixkle) s cacomiztle (animal
miti (miti) vt 1. apretar Ra xahnäte, carnívoro) Tena ge ra mixkle tsi ya o̱ni.
nubu̱ dá ze̱ngua xi bi miti mä ye̱. Dicen que el cacomiztle come gallinas.
Cuando saludé al maestro me apretó la Sinón. tsisfi
mano muy fuerte. mo [Forma secundaria de po] haber (líquido)
2. sujetar (con fuerza) Ra keñä nubu̱ mobo [Forma secundaria de pobo] 1.
pantsi ra banjua, me̱fa xi di miti. La mojarse Ya dutu meni hingá käki, ko ra
víbora enreda al conejo, y después lo ye bi mobo. No quitaste la ropa lavada; se
sujeta con fuerza. mojó con la lluvia.
3. oprimir Nubu̱ bi njoti rá gosthi ra 2. humedecerse Ko ra ye bi uäi, pena
tsanza, bi miti mä ye̱. Cuando se cerró bi mobo ra hai. Con la lluvia que cayó
185 HÑÄHÑU — ESPAÑOL Moto Haise

apenas se humedeció la tierra. momi (mómi) 1. vi pandearse (tabla) Ya


Sinón. kagi, mpo̱ni xithe̱ mi ja ha ra hyadi, bi momi. Las
moba (móba) s lechera (reg.; que produce tablas que estaban al sol se pandearon.
mucha leche) Bu̱i ra ya nxubga, xi ya 2. adj cóncavo Ra nthutsi xá momi,
moba. Hay algunas clases de vacas que son pa too dä hñutsi hinda dagi. La
lecheras. Véase po, ba montura es cóncava para que quien se
mohi (móhi) s 1. plato Ya mohi ga hai dá siente no se caiga. Sinón. 1: mpani,
tai, ya bi thege bi dehmi. Los platos de tsaki
barro que compré ya se quebraron todos. mone (mǒne) s 1. pico torcido Na ra o̱ni
2. cazuela Dá tai na ra mohi pa nubye̱ dá handi, ra mone. Vi a una gallina con el
stí nthäti mä tu̱, ha ga hokua rá githe. pico torcido.
Compré una cazuela para cuando se case 2. Nombre de un insecto con trompa,
mi hijo; en ella voy a hacer el mole. semejante al gorgojo, pero mucho más
Sinón. 1: manza; 2: tso̱e grande. Ra o̱ni bu̱ dä dutitho na ra
moho (móho) s cóncavo (lugar) Mä huähi mone, dä hñekua rá nju̱thä. Si la gallina
ra moho, hänge ja muntsini ra dehe se traga al animalito que tiene trompa,
nubu̱ uäi. Mi milpa es cóncava, por eso éste le agujera el buche. Sinón. 1: me̱ne,
allí se junta el agua cuando llueve. hye̱ne
moji [Forma secundaria de poji] 1. mongi (mǒngi) vi 1. pandearse, torcerse
amoratarse Ndí ñenhe ha dá mfanta Ra judo dá hoki, bi mongi. Se pandeó la
ñäxuhe, kongeä bi moji mä da. cerca de piedra que hice.
Estabamos jugando y nos topamos de 2. enchuecarse, viborear Ya the dá he̱ki,
cabeza, y por eso se me amorataron los xä mongi. Los surcos que tracé se
ojos. enchuecaron. Sinón. me̱ngi, no̱ngi, no̱ni,
2. formarse tumor de sangre Bi taka na ntsaki, no̱ntsi, mpe̱i
ra ntiki ga ua ha mä mu̱i ha nubye̱ di Mosthe (Mósthe) Moxthe (ranchería de
tsamäñu̱, tengi ge bi moji. Me dieron Cardonal) Mí gätsi ya nsahnäte ya
un puntapié en el estómago y ahora me xampäte nuni Mosthe, dá ma yá ngo. Fui
duele; me dicen que se formó un tumor de a la fiesta de clausura de clases de los
sangre. Sinón. nji, the̱nti, the̱ngi, poti estudiantes en Moxthe.
mokuada (mókuada) s 1. tajadera motmu̱i (mótmu̱i) 1. s persona con
(herramienta de podar magueyes) Mä ga thui estómago sumido
ra mokuada pa ga poki ya uada. Voy 2. vi tener la panza trasijada Ra
afilar la tajadera para podar magueyes. ndämfri xä motmu̱i, ngeä hinto xä
2. persona que poda magueyes Umba tsu̱ uinitho. La rez tiene la panza trasijada
ra sei ra mokuada, ya bi zu̱di ra porque nadie le ha dado de comer.
nduthe. Dale un poco de pulque al Sinón. bo̱ntamu̱i Véase moti, mu̱i
podador de magueyes, porque ya le dio Moto (Moto) Motho (ranchería de Tasquillo)
sed. Variante mokauada Véase poki, Tembi Moto na xe̱ni ra hai Mäxei. Le
uada dicen Moto a una parte del campo de
molino s molino Sinón. nke̱ti Taxquillo.
moma ntsätuí Pala de forma de cuchara moto (moto) s abrevadero (de piedra
y puntiaguda. Ya ndenga tu̱do bi hñä ya cóncava), tinaja de piedra Dá hokua nará
moma ntsätuí. Los acarreadores de moto ya o̱ni, pa ja dä ntsitheni. Le hice
grava traen las palas de forma de cuchara un abrevadero a las gallinas para que de allí
y puntiaguda. Sinón. 1: mostabi, beban agua. Sinón. momädo Véase momi,
momätabi do
moma tabi (mómátabi) s pala cucharuda Moto Haise (Moto Haise) Géyser Moto
(reg.), pala cóncava (manantial del municipio de Tecozautla)
Numí fo̱ ra haise nuni Moto, mi hmä ge
mi geä ra ñoho ha ra ximhai po ra
motandehe HÑÄHÑU — ESPAÑOL 186

ñhetsi mi fo̱te ra dehe. Cuando brotó el motsi [Forma secundaria de potsi] producir
géyser en Moto se decía que era el segundo (líquido)
en el mundo por la altura a que aventaba el Moye (Móyé) Boye (ranchería de
agua. Huichapan) Moye bu̱i thogi yonthebe
motandehe (mótándéhe) s Nombre de un mäde ya jäi. En Boye viven más de
nopal silvestre. doscientas cincuenta personas.
kähä ga motandehe tuna de cabeza mostabi (móstabi) s pala cucharada
sumida Véase moti, dehe Sinón. momatabi
motaxiñu (mótaxǐñu) s persona de nariz mothyu̱ja (móthyú̱ja) s nuca sumida Ra
respingona Véase moti, xiñu jäi ra mothyu̱ja, tenä, ra yu̱ya. Dicen
motaza (mótázǎ) s plantador de árboles que la persona de nuca sumida es
Véase poti, za miserable. Véase moti, hyu̱ja
moti (móti) 1. s sembrador (persona) Ha motsi (mótsi) s resembrador (persona) Ha
ra huähi bí yo ya moti ga de̱thä. En la rá huähi mä dada yo na ra motsi ga ju̱.
milpa están los sembradores de maíz. En la milpa de papá hay un resembrador de
2. vi hacerse cóncavo, sumirse Rá frijol. Véase potsi
njomi mä ngu bi moti mädetho. El motsi [Forma secundaria de potsi]
techo de mi casa se hizo cóncavo en resembrar
medio. Sinón. 2: momi, bo̱te Véase motsi (mótsi) vi hacerse jorobado Mä
poti tiyo ya bi motsi ko ra ñeda. Mi tío ya se
moti [Forma secundaria de poti] sembrar hizo jorobado por la vejez. Sinón. ndoki
mothe (móthe) s 1. charco (desde un poco mo̱e [Forma secundaria de po̱e] derretirse
de agua detenida, hasta un charco grande que mo̱ge [Forma secundaria de po̱ge] desvestirse
tiene salida y entrada de agua) Mä ga hoñhu̱ mo̱te (mó̱te) adv 1. afuera Xi yo ra
ya mothe ha ra hñe pa ga hñihu̱. Vamos tse̱nthi; mo̱te xi ra tse̱, pe nuua mbo ra
a buscar charcos grandes en el arroyo para ngu hinxá tse̱. Afuera hace mucho frío por
bañarnos. el aire frío que hace, pero acá, dentro en la
2. jaguey, laguna Xá ntso ra mothe, casa, no hace frío.
ngeä ku̱ti ya mboni. No está limpia el 2. atrás, detrás Dá ja mo̱te ra ngu ya
agua del jaguey porque entran los mpe̱fi. Puse las herramientas detrás de la
animales. Sinón. 2: zabi, xaue Véase po, casa. Sinón. thi
dehe mo̱teua, rimo̱teua atrás (acá)
mothe [Forma secundaria de pothe] mo̱teni atrás (allá) Tenä ge mo̱teni ra
enlagunarse, encharcarse el agua Yá e̱ni ra to̱ho̱ di hue̱ti na ra ñoti bu̱ nxui. Dicen
huähi mí ño dehe, bi mothe ra ya xe̱ni. que atrás de aquel cerro brilla una luz de
Cuando llovió las melgas se enlagunaron en noche. Variante ri mo̱teni
algunas partes. Véase po, dehe mo̱te [Forma secundaria de po̱te] disolverse
mothmi (móthmi) s persona que tiene mo̱xmanza (mó̱xmánza) s persona que
hoyuelos Nuni ra zi jäi nubu̱ thede ra pone platos en la mesa Ha ra nthäti dá
mothmi. Aquella persona, cuando se ríe, ma, nu ya nxutsi go geu̱ ya mo̱xmanza.
tiene hoyuelos en la cara. Véase moti, hmi A la boda que fui, las muchachas son las que
motsa (mótsa) s 1. canoa Ya dá hokua rá ponían los platos en la mesa.
motsa ra tsu̱di, pa ha dä tumbi te dä Sinón. mo̱xmohi Véase po̱tse, manza
zini. Ya le hice la canoa al puerco para que mo̱xmohi (mó̱xmóhi) s persona que pone
le den de comer allí. platos en la mesa Sinón. mo̱xmanza Véase
2. lancha Mä näna ya xä yo ha na ra po̱tse, mohi
motsa ko na mä ku, pa njabu̱ bi za bi mo̱taze̱sthi (mó̱tázé̱sthi) s reparador de
ño ha ra dehe. Mi mamá y uno de mis zapatos, huaraches, zapatero remendón
hermanos ya han ido en una lancha; así Véase po̱te, ze̱sthi
pudieron andar sobre el agua. Véase mpa (mpa) s puesto (mercancía)
moti, za
187 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mpaanimä

mpa 1. vti revender (compl. indet.) duraznos traigo a un empacador de


2. venderse (sobornado) duraznos. Véase mpaka, ixi
Mpachuka s Pachuca (capital del Edo. de mpami (mpámi) s tunda, golpiza
Hidalgo) Sinón. Nju̱nthe mpangamädo (mpángámädo) s huevo
mpadi (mpǎdi) 1. vi cambiar Rá xahnäte tibio Nuga dí ho ya mpangamädo, ngeä
ra ngusadi, ya bi mpadi. Ya se cambió el mäna ra nzaki. A mí me gustan los huevos
profesor de la escuela. tibios porque son más alimento.
2. vi transfigurarse Na ra pa dá handi Variante pangmädo Véase pani, mädo
na ra jäi bi japi bi mpadi na nju̱ni ga mpani (mpǎni) adj tibio Tenä ge ra
he̱mi bi mpu̱ni ga keñä. En una mädo mpani, ntse̱di ra nzaki. Se dice que
ocasión vi a una persona que hizo que se es muy alimenticio el huevo tibio. Véase
transfigurara una cadena de papel en pani
víbora. mpani (mpani) adj torcido Yá tsu̱xfani
3. s cambio, reemplazo Rá mpadi mä mä ze̱xthi xä mpani; hänge di u̱ngi. Se
yo bri be̱tkagi, ya bi taki. El cambio han torcido las correas de mis huaraches;
del ganado menor que me perdieron, ya por eso me lastiman. Véase pani
me lo dieron. Variante mpati Sinón. 1: mpani (mpáni) s lavativa Mä bätsi mä ga
mpati; 2: mpu̱ngi, mpati; 3: bo̱te o̱tua ra mpani, ngeä bi njota yá xefo ko
mpaha (mpáha) adv 1. contento Nubu̱ ya kähä mände. Le voy a hacer lavativas a
hiñhabu̱ dí tsamäñu̱ mä ndoyo ata dí mi hijo, porque se le taparon los intestinos
ñuni mpaha. Hasta yo como contento con las tunas de ayer. Sinón. nsu̱tamu̱i
cuando no me duele nada. mpanti (mpǎnti) vr abrigarse Véase
2. voluntariamente Mä dada mpaha dí panti
fatsi ha ra be̱fi ga sofo. mpantsi (mpantsi) vr arremangarse (la
Voluntariamente ayudo a mi padre en el manga de la camisa o el pantalón) Pa gi
trabajo de la pizca. po̱xa ra to̱ho̱ ne gi mpantsi pa hinda
3. en paz Dí pe̱fi na ra hai mpaha ha ni ntu̱ni ri dutu ha ya bini. Para que subas
na ra jäi hinxa ñengagi hänja dí pe̱fi al monte necesitas arremangarte la ropa
nuä ra hai. Estoy trabajando en paz un para que no se te rompa con las espinas.
terreno; ninguna persona me ha Véase pantsi
preguntado por qué trabajo ese terreno. mpareha (mpáréha) vt emparejar
Sinón. 1: ko ra johya; 2: ga paha; 3: ga Sinón. po̱ge
hmetho mpasia (mpasia) 1. vi pasearse
mpahai [Forma secundaria de pahai] vender 2. s paseo Sinón. doti
terreno Véase pahai mpaste [Forma secundaria de paste]
Mpahñe (Mpáhñe) Pañhé (ranchería de defraudar, engañar
Tecozautla) mpatabojä (mpǎtábojä) s 1. persona que
mpaka (mpáka) s empacador Yo ya cambia dinero
mpaka ya dukde̱mxi, nubye̱ ja ra nthu̱ki. 2. banco, tienda que cambia el dinero
Estan trabajando los empacadores de los Variante mpatbojä Véase pati, bojä
revendedores de jitomate, ahora que están mpati [Variante de mpadi] cambiarse
en el corte. Sinón. ñu̱i Mpathe (Mpáthe) s Pathecito, Pathé
mpakatsani (mpákátsáni) s empacador de (manantial de Tecozautla) Tenä ge na ra
aguacates Ya dukatsani di zi ndunthi ya majä bi hyoka ra nsaha Mpathe. Dicen
mpakatsani. Los acaparadores de que fue un sacerdote el que hizo el balneario
aguacates traen muchos empacadores de en el Pathé. Sinón. Zipathe Véase pa, dehe
aguacates. Véase mpaka, tsani mpaanimä (mpaǎnímä) s día de los
mpakaixi (mpákáǐxi) s empacador de muertos Mpaanimä feni ya e̱nxe̱, ya
duraznos Nubu̱ dí tu̱ki mä ixi dí ñobe animä ha feniu̱ ko ya thuhme, ya sei ha
na mä mpakaixi. Cuando corto mis ya fruta. En el día de los muertos se
recuerda a los niños fallecidos y otros
mpati HÑÄHÑU — ESPAÑOL 188

difuntos; los recuerdan con ofrendas de pan, allí van abrazados.


pulque y frutas. Sinón. pa hankei Véase 3. juntarse, unirse Nuni Ndäthe di
pa, animä mpe̱hni yoho ya däthe. Allá en
mpati (mpati) 1. vi calentar Tamazunchale se juntan dos ríos. Sinón. 1:
2. s calentada Véase pati mati, mati; 2: nthädi, nthe̱, ntsu̱di; 3:
mpädi (mpä̌di) s conocido Mande ra Näro xa hñu̱fi Véase pe̱hni
bi nthe̱ui nara mpädi ha ra tai. Genaro mpe̱huä [Forma secundaria de pe̱huä] pescar
se encontró con un conocido ayer en la Ra Lilo ko ra Xuua bi mpe̱huä ha ra
plaza. Sinón. migo, mpähui Véase pädi däthe. Cirilo y Juan pescaron en el río.
mpähi (mpä́hi) vi adormecer Sinón. bähi Véase pe̱, huä
mpe vti robar (compl. indet.) Na ra bätsi bi mpe̱i (mpe̱i) vi 1. pandearse, bambolearse
mpe mände ha na ra de̱nda. Ayer un 2. torcerse
niño robó en una tienda. Vocal nasal: mpë mpe̱mbo s el que se sube en los quiotes
Véase pe mpe̱mfo (mpe̱mfo) s columpio
mpengi (mpěngi) s vuelto mpe̱nkuí (mpě̱nkuí) vi ser compañero de,
mpeni vti lavar ropa (compl. indet.) Véase acompañarse Nuni ra jäi hopi rá tu̱ di
peni mpe̱nkuí na ra tixfani. Aquella persona
Mpeñä (Mpěñä) 1. La Peña (barrio de consiente en que su hijo sea compañero de
Actopan) Mä boti de gehni Mpeñä dá un borracho. Sinón. ñoui, nthe̱tuí Véase
xongi mände, pe hindá juadi. La siembra mpe̱hni
de La Peña la pizqué ayer, pero no terminé. mpe̱ntsi (mpě̱ntsi) adj chueco
2. Olvera (barrio de San Salvador) Dá ma mpe̱pi (mpé̱pi) s utensilio, instrumento
Mpeñä dá tai tsu̱ ra de̱thä, pe ya xi ra Ya dá juadi ra be ronjua, nubye̱ mä ga
mädibye̱. Fui a Olvera a comprar un pe̱tsi mä mpe̱pi. Ya terminé de tejer
poco de maíz, pero ya está muy caro. ayates y ahora guardaré los utensilios.
Sinón. Dädo mpe̱tku (mpe̱tku) s bofetada Na ra nxutsi
mpete (mpéte) adj pegajoso (lodo, hierba, bi umba na ra mpe̱tku na ra tsu̱ntu̱.
etc.) Ra hai xä mpete, kongeä thoka ya Una muchacha le dio una bofetada a un
nkohai. Con la tierra pegajosa se hacen los muchacho. Sinón. mpe̱ti Véase pe̱ti, gu
adobes. mpe̱ti vti tortillear (reg.), hacer tortillas Ra
petandäpo s hierba pegajosa gu̱ni ya bí mpe̱ti. Ya está tortilleando la
petahai s tierra pegajosa molendera. Sinón. pe̱ta ra hme, pe̱thme,
petaju̱ni s masa chiclosa, masa pe̱tju̱ni, e̱ntahme Véase pe̱ti
pegajosa mpe̱tho (mpe̱tho) trabaja sin recibir sueldo
mpete vti tejer, trenzar (compl. indet.) Véase mpe̱tsi (mpě̱tsi) vr 1. arrepentirse Ra
pete ndämfri dá tai di hñeni ha nubye̱ dí
mpe̱fi (mpe̱fi) vi trabajar Mä hmu di mpe̱tsi. Está enferma la res que compré, y
mädigi, hange nubu̱ handi dí mpe̱fi ahora me arrepiento de haberla comprado.
ntse̱di, raki pa mä sei. Mi patrón me 2. pesar Mä ku di mpe̱tsi, ngeä bí o
quiere; por eso cuando me ve que trabajo fadi. Le pesa a mi hermano estar en la
con energía me da para mi pulque. cárcel.
mpe̱fitho, mpe̱tho trabaja sin recibir 3. corregirse Doro, mpe̱tsi de ri
sueldo tsoto̱te, ngeä na ra pa mä dä ñepai
mpe̱fi (mpe̱fi) vi herramienta Sinón. pe̱fi rá tsu̱tbi Ajuä. Teodoro, corrígete de tus
mpe̱hni (mpě̱hni) v rec 1. enredarse Ra malas obras, porque un día vendrá sobre tí
bai ga ju̱ xä mpe̱hni ha ra bai ga de̱thä. la justicia de Dios.
La mata de frijol se ha enredado en la mata 4. cambiar de actitud Iho, mpe̱tsi, ngeä
de maíz. nuua nximhai ja hñu ya ñu habu̱ tso̱ni
2. abrazar Nuni ra metsi ne nuni ra ra tsomu̱i: ra fadi, ra ospita o ha ra
nxutsi xä mani, xä mpe̱hni. Aquel ntagi. Hijo, cambia tu actitud, porque
muchacho y aquella muchacha que van aquí en la tierra hay tres caminos a donde
189 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mpo̱ni

llega el malo: la cárcel, el hospital y el Se mudó su ropa en la casa y se fue a la


cementerio. Sinón. ñobri, ntso̱mi, junta. Sinón. 1: mpadi Véase poni
thämfri, mbeni Véase pe̱tsi mponti (mpǒnti) vi 1. ser crucificado Ra
mpe̱ti (mpé̱ti) 1. s abofetada Hesu bi mponti ha ra ponza. Jesús fué
2. v rec abofetearse, arañarse (gatos), crucificado en la cruz.
golpearse con las patas delanteras. 2. vr cruzarse (en el camino) Ra bo̱jä
(caballos machos) Véase pe̱ti ndujäi ri ma Ntso̱tkani, ko nuä ri
mpe̱tsi vti ahorrar (compl. indet.) guardar ñehe Monda, di mponti ha ra ñu. El
para sí, reservar, almacenar Dí mpe̱tsi ga autobús que va a Ixmiquilpan se cruza en
mä bojä ha ra be̱sbojä. Estoy ahorrando el camino con el que va a México.
dinero en el banco. Véase pe̱tsi 3. escapar Mä ku bi mponti mä xä jäti
mpidi (mpídi, mpǐdi) s roncha Ho̱nse̱ dá ha ra däthe. Mi hermano se escapó de
yo ha ra hyadi, bi nja ra ya mpidi ha mä ahogarse en el río. Sinón. 2: nthe̱; 3:
ye̱. Nada más anduve en el sol y me koti Véase ponti
brotaron ronchas en las manos. Mponza (Mpǒnza) La Cruz (ranchería de
Sinón. yedu Huichapan) Mponza bu̱i thogi hñunthebe
mpidi (mpídi) vr y v rec espantarse Ko ra ya jäi. En La Cruz viven más de trescientas
ya ti dá ui, dá mpidi. Con unos sueños personas. Véase ponza
que tuve, me espanté. Di mpidi ya bätsi. mponza (mpǒnza) participio 1. cruzado
Los niños se espantan. Sinón. mpise̱, ntsu 2. santiguado Véase ponza
Véase pidi, piki mposei s recipiente para pulque
mpidi (mpǐdi) adj 1. grueso Ra hme xä Variante mosei Véase po
mpidi hime tä. La tortilla gruesa no se mpothe (mpóthe) s recipiente para agua,
cuece pronto. pileta Dí hoka na ra mpothe pa ga
2. tupido Ra pahni dá tai xä mpidi ra xituabini ra dehe ya o̱ni. Estoy haciendo
dutu. Está tupida la tela de la camisa que un recipiente para echarle agua a las
compré. Variante pidi gallinas. Sinón. mothe, modehe Véase po,
mpitsi (mpǐtsi) vi acostarse boca arriba dehe
Ndunthi ya bäsjäi di mpitsi ha ya xudi mpovinu (mpóvǐnu) s garrafón, botellón,
ga huädri ha nu mära xä me̱mfo. castaña (para licor) Bi dehma hñu mä
Muchos jóvenes se acuestan boca arriba en mpovinu, mäñäjuä ya hinte mi po. Se
la sombra en un jardín, y otros boca abajo. quebraron tres garrafones de vino. De
Sinón. be̱ni mano̱tse milagro ya no tenían nada. Sinón. movinu,
mämpitsi adv boca arriba ntsitvinu Véase po, vinu
mpobo vr mojarse Véase pobo Mpotho̱ (Mpotho̱) Guerrero (pueblo de
mpoba (mpóba) s recipiente destinado Santiago de Anaya) Mä dada xä ma dä eti
para la leche mä ku ha ra ngusadi de Mpotho̱. Mi
mpoki vti podar (compl. indet.) Véase poki papá ha ido a inscribir a mi hermano en la
mpomi (mpómi) s olla para la salsa escuela de Guerrero. Variante Potho̱
Mänonxi dá tai mä tse pa ga mpomi. mpotsi (mpotsi) s mancha negra (de
Compré una olla para la salsa el lunes. plantas) Véase potsi
Sinón. xitäñi Véase po, ñi mpo̱ho̱ (mpǒ̱ho̱) 1. s salvación
mponi vr 1. cambiarse Ra ndä de Monda 2. vr salvarse Véase po̱ho̱
tata rato je̱ya di mponi. Cada seis años mpo̱ngahñä (mpó̱ngáhñä) s válvula
se cambia al presidente de México. respiradora, clavija Véase po̱ni, hñä
2. trasladarse Rí xudi ga mponi ko mä mpo̱ni (mpó̱ni) vi mojarse, empaparse Ra
be̱hñä ko na ra hñaxbo̱jä pa Monda. Lindo xä mpo̱ni ko ra ye bi uäi.
Mañana, mi esposa y yo nos trasladamos Hermelindo está mojado por la lluvia.
para México en un avión. Sinón. kagi, tsu̱ti
3. mudar (de ropa; compl. indet.) Bi mpo̱ni vti 1. sacar (compl. indet.) Tenä ge
mponi ha ra ngu, pa bi ma ra hmuntsi. bu̱ ra hoga je̱ya di mpo̱ni ya xäju̱ di ge
mpo̱nthe HÑÄHÑU — ESPAÑOL 190

nuä xä me̱tsi. Dicen que si es un año de di hneki. Los cristales de mis anteojos están
prosperidad las hormigas sacan afuera lo opacos, y así no se ve bien. Sinón. ntati
que han guardado. mpu̱ngabe (mpǔ̱ngábe) vi convertirse en
2. abusar de la confianza (robándose lo que ladrón Tenä ge ndunthi ya tu̱ ya jabäbi,
hay en casa) Ha ra ngu nuä be̱hñä xä mpu̱ ngabe. Dicen que muchos hijos de
faxki, xi di mpo̱ni ga de̱thä ora dí joo, los ricos se han convertido en ladrones.
pa hätsi ha ra ngu. La señora que me Véase mpu̱ ngi, be
ayuda en la casa abusa de mi confianza mpu̱ngakeñä (mpǔ̱ngákeñä) vi
cuando no estoy, y se lleva maíz a su convertirse en víbora, transformarse en
casa. Sinón. nju̱ki Véase po̱ni víbora Na ra pa dá handi na ra jäi ha ra
mpo̱nthe (mpo̱nthe) s salida de agua Véase tai Ntso̱tkani, bi japi bi mpu̱ ngakeñä
po̱ni, dehe na ra nju̱ni ra he̱mi. Un día vi una
mpo̱tanzaya (mpó̱tánzǎya) s juez auxilio, persona en el tianguis de Ixmiquilpan. Hizo
suplente Sinón. mastenzaya Véase mpo̱te, que se convirtiera en víbora una tira de
nzaya papel encadenado. Véase mpu̱ngi, keñä
mpo̱te (mpó̱te) s 1. reemplazo, substituto mpu̱ngame̱fi (mpǔ̱ngáme̱fi) vi volverse
Ra rayo nzaya bi du, pe mä ga homfu̱ rá trabajador Ra hyoya xi xä mpu̱ngame̱fi,
mpo̱te. El juez nuevo se murió, pero vamos xä bädi ndunthi ya be̱fi ngu ra the̱xi, ra
a buscarle su reemplazo. ntuthyä, ra beronjua. El pobre se ha
2. sucesor Rá mpo̱te mä ku na di geu̱ vuelto trabajador. Ha aprendido muchos
ya tu̱. El sucesor de mi hermano es uno oficios, como tallar lechuguillas, hacer
de sus hijos. carbón, tejer ayates. Véase mpu̱ngi, me̱fi
3. repuesto Véase po̱te mpu̱nganxadi (mpǔ̱ngánxadi) vi volverse
mpo̱xhyadi [Variante de mbo̱xhyadi] s estudioso Mä tu̱ xi mrá dähñe dä nxadi,
Oriente, Este pe nubye̱ xi xä mpu̱ nganxadi. Mi hijo era
mpumbi (mpúmbi) 1. vr reconciliarse, muy flojo para estudiar, pero ahora se ha
perdonarse vuelto estudioso. Véase mpu̱ngi, nxadi
2. s reconciliación Véase puni mpu̱ngazuue (mpǔ̱ngázuue) vi
mpumfri vti 1. olvidarse (compl. indet.) Mä convertirse en animal, transformarse en
bätsi di hñeni ngubu̱ di mpumfri te pe̱fi. animal Tenä ge ra Zithu di
Mi niño está enfermo, como que se le olvida mpu̱ngazuue. Dicen que el diablo se
lo que está haciendo. convierte en animal. Véase mpu̱ngi, zuue
2. estar inconsciente Ra dathi di ntse̱di, mpu̱ngae̱nxe̱ (mpǔ̱ngáě̱nxe̱) vi
rabu̱ di mpumfri. El enfermo está muy transformarse en ángel Tenä ge Ajuä di
grave, hay momentos que está mpu̱ngae̱nxe̱, pa tsa dä ñäui ra jäi.
inconsciente. Véase pumfri Dicen que Dios se transforma en ángel para
mpumhai (mpúmhai) vi oscurecer Dá ma poder comunicarse con la gente. Véase
Monda ko ra flecha ha mi mpumhai dá mpu̱ngi, e̱nxe̱
tso̱ni. Me fui a México en el autobús y mpu̱ngi (mpǔ̱ngi) 1. vi trasformarse,
llegué oscureciendo. Variantes mpumhai, volverse Dá handi na ra bai ga do̱ni, di
pumhai Sinón. me̱xui, putände, mpu̱ngi yá xi ga the̱ni. Vi una mata de flor
hatände Véase mpuni, hai que sus hojas se volvieron rojas.
mpuni (mpúni) vr privarse del sentido Ra 2. cambiar Mä pahni ga kangi ko ra
Santa rabu̱ di mpuni, säge hingi bu̱i xä hyadi ya bi mpu̱ngi ra kolo. Mi camisa
hño ra ñäxu. Crisanta a veces se priva del azul ya cambió de color por el sol.
sentido; yo creo que no está bien de la 3. convertirse, volverse Na ra ku xi mrá
cabeza. Sinón. ho̱du, nduse̱ Véase puni hojäi nepu̱ bi mpu̱nga tsomu̱i se̱he̱.
mputi (mputi) vi estar opaco Véase punti El hermano era muy amable, pero él
mputi (mpúti) adj opaco Ya xito mä mismo se volvió malo. Sinón. mpadi,
hñeda ngubu̱ xá mputi ha njabu̱ hintsu̱ mpati Véase pu̱ngi
191 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mundo

mpu̱ni (mpú̱ni) s golpe (dado con el puño) mrí (mrí) procl Indica la 3.ª pers. del
Dá umba na ra mpu̱ ni na ra ño̱ho̱, copretérito, aspecto progresivo. Mä je̱ya ra
ngeä mi xuhñagi. Le di un golpe a un nzaya mrí ñoui yá mfatsi, mi bu̱tsi ya
individuo porque me estaba molestando. jäi dä yo̱te ya ntungatse̱di. El año
Véase pu̱ ni pasado el juez andaba con sus colaboradores
mpu̱ni (mpǔ̱ni) vi 1. pelechar Ra ro̱ge ya exigiéndo a la gente que hiciera sus faenas.
di mpu̱ni ya xi. El asno ya está mrí (mrí) procl Indica la 3.ª pers. del
pelechando. copretérito, actor indeterminado. Mrí thuti
2. transformarse Tenä ge ra u̱xjua di nunä ra thuhu dí tuti. Cantaban esta
mpu̱ni ga mboni. Dicen que el espíritu canción que estoy cantando.
malo se transforma en animal. mu (mǔ) s calabaza Na ra mu xi ku̱
mpu̱ntsi (mpǔ̱ntsi) 1. s volcadura Bi nja ndunthi yá nda. Una calabaza tiene
na ra mpu̱ntsi ga bo̱jä ha ya bahna ñu. bastante semillas.
Ocurrió una volcadura de camión en las demu s chilacayote
curvas de la carretera. imu s calabaza chica
2. vr voltearse Ya me̱fanto̱ho̱, nubu̱ jämu s calabaza de Castilla
nu ra fantho̱, dä zofo; oraä dä yu̱tmu s calabacilla, calabaza
mpu̱ntsi dä ñegi. Los cazadores de silvestre
venado cuando ven al venado le hablan, mudu (múdu) s cuñada (de mujer) Mä
entonces se voltea mirando hacia atrás. mudu ya pe̱tsi hñunje̱ya bi nthätuí mä
Véase pu̱ntsi ku ra Beto. Ya hace tres años que mi
mpu̱ste̱gi (mpǔ̱sté̱gi) vi machincuepar cuñada se casó con mi hermano Roberto.
(reg.), dar machincuepa Ra bätsi di bami muhni (muhni) vt tablear Mä ga muhni
rá ñäxu ha ra bomu pa di mpu̱ste̱gi. El mä pahni. Voy a tablear mi camisa.
niño para la cabeza sobre la arena para mula (mǔla) s mula Dá tanga yoho ya
darse la manchicuepa. mula pa mä nte̱i, ngeä nuu̱ hindi hñeni
Sinón. ndontsampiñä; ndostiñä Véase ga u̱bi. Compré dos mulas para mi yunta
mpu̱ntsi, te̱gi porque no se enferman de mal de orina.
mpu̱ti (mpú̱ti) 1. s picotazo Ra nkoni Variante munä
bi raka na ra mpu̱ti, ngeä dá mipa mulinu (mulinu) s molino
nara ntu̱ni. La clueca me dio un picotazo mumbi (mumbi) vt 1. aporcar Ya dí
porque le agarré un pollito. mumbi ra hai yá ua ya do̱ni. Estoy
2. vr picotearse Ra boxi ko ra tani di aporcando el pie de las flores.
mpu̱ti. El gallo y el guajolote se 2. acollar Ho̱nse̱ dá mumbi ra hai ha rá
picotean. ua ra hogäde̱jä bi roho. Nada más
3. s mordida Ra keñä nzäntho xä acollé el retoño al pie del higo. Act. indet.
tsaki rá yu̱ga pa dä ye̱i ra mpu̱ti. La hmumbi
víbora siempre tiene encorvado el mumfi (múmfi) vi oler a ahumado Véase
pescuezo; está preparada para dar la bifi
mordida. Véase pu̱ti mundo (mǔndo) 1. s montón Ya mundo
mpu̱tsañäxu (mpu̱tsañäxu) v rec ga hogändäpo ya bi däma yoti. Los
topetearse Véase pu̱ tsi, ñäxu montones de alfalfa ya se secaron pronto.
mpu̱tsi (mpú̱tsi) s topetada, tope Ya 2. camión, camiónada (el montón de
ndäni mäna xä ntso yá mpu̱tsi ke ya material dejado por un viaje de camión) Dí
meyo. Los topes del carnero son más duros theni na mundo ra foyo ra pa, ko na
que los del macho cabrío. ra baxbo̱tse. Acarreo un camión de
mrá (mrä́) procl Indica la 3.ª pers. del estiércol al día con un chiquihuite.
copretérito más el artículo singular. Ra 3. vt amontonar Ra meni di mundo ya
ño̱ho̱ä ntse̱ mrá tixfani, ha nubye̱ ya dutu. La lavandera está amontonando la
hinä. Ese hombre era muy borracho, y ropa. Act. indet. hmundo Sinón. 1, 2:
ahora ya no es. Véase mi, ra to̱tse; 3: muntsi
Mundotso̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 192

na mundo ya jäi una multitud de 2. s precio, valor Rá mui ra de̱thä ya


personas bi hñutsi. El maíz ya aumentó de
mundodo s montón de piedra precio. Variante muhui
mundohai s montón de tierra muza (múza) s zapote Ja yoho ya bai ga
Mundotso̱ (Mǔndotsǒ̱) s Cabrito (reg.), muza: na ra taxi ra muza ne na ra
Cabrillas, Pléyades (constelación) Ra mboi. Hay dos clases de zapote: uno blanco
Mundotso̱ geu̱ na muti ya tso̱ ha di geu̱ y uno prieto. Véase mu, za
di be̱fa na ra tso̱ ngu ga mayo. El bomuza, bomza s zapote negro
Cabrito es un grupo de estrellas y detrás de bomuza s zapotal
ellas va una estrella de pastora. kastamuza s zapote amarillo
Sinón. Täxi, Hmuntsätso̱ taxmuza, taxamuza s zapote blanco
munera (múnéra) s mojonera mu̱di [Forma secundaria de fu̱di] empezar
Sinón. ntehyodi mu̱di (mú̱di) 1. s principio Ra mu̱di dá
mungi (mungi) vt encoger mpe̱fi, dá mpe̱fi Monda. Cuando principié
muntsäde̱mza (muntsäde̱mzǎ) s colector a trabajar, trabajé en México.
de nuez Variante muntsäde̱mnza 2. adv primero Mu̱di dá ñehe ya o̱ni,
muntsi (múntsi) vi reunirse nepu̱ ya ndämfri. Primero crié gallinas,
muntsi (muntsi) vt 1. juntar Ra nzaya luego reses. Sinón. 2: me̱to
muntsi ra jäi pa o̱ta ra hunta. El juez mu̱di ye̱ primera pintada, primera
junta a la gente para realizar la asamblea. pasada
2. recoger Ra maxi ya muntsi ya paxi mu̱gi [Forma secundaria de pu̱gi]
pa mä dä ho̱te ha ra bote paxi. El despellejarse
barrendero ya está recogiendo la basura mu̱i (mu̱i) s 1. estómago Xä ñu̱ mä mu̱i
para irla a echar en el bote de basura. Act. ko ra thuhu. Con el hambre, me duele el
indet. hmuntsi Sinón. 2: jondi, hmuntsi estómago.
Munxido (Mǔnxǐdo) Bondojito (ranchería de 2. corazón Tu mä mu̱i ko ngatho mä
Huichapan) Munxido bu̱i thogi rato mu̱i. Estoy triste de todo mi corazón.
nthebe ya jäi. La ranchería de Bondojito tu rá mu̱i está triste
tiene más de seiscientos habitantes. tutsua rá mu̱i aplicarse, esforzarse
Sinón. Nto̱tsäxido Véase mundo, xido mämu̱i adv boca abajo (persona)
mura (mǔra) s mora humu̱i s consolación
murado (múrádo) s morado (color) humpa rá mu̱i, hu rá mu̱i vi
Sinón. ku̱hu̱ contentar
murko (múrko) s librillo (estómago de los yo rá mu̱i tiene compasión, se
rumiantes), morcillón Rá murko ra tsu̱di compadece
ja nadbu̱ ko rá xefo ha ja yá mogi. El ndamu̱i s volteado del bazo (niños y
librillo de puerco, está junto con el menudo, personas grandes)
y está plegado. Sinón. ntu̱njafo Ndamu̱i s montaña de Yolotepec
muroñethi (mǔróñěthi) s hierbamuro mu̱ki (mú̱ki) s 1. roña Ra mu̱ki ho̱mi ra
(reg.) Ra muroñethi pe̱tsi ra bo̱kuä xá stä, ho̱nse̱ ra ngo̱ tsogi. La roña hace caer
matho ngu na ra kastäyu̱, pe hingra el cabello; deja nada más la carne.
kasti. El hierbamuro tiene camote largo 2. mancha facial Tenä ge too tsipa rá
como la zanahoria, pero no es amarillo. gine ra tsatyo o ra mixi, hänge pe̱tsi
Sinón. yerbamuro Véase ñethi ya mu̱ki ha rá hmi. Dicen que quien
murra (murra) s morral Sinón. bero̱zä come la sobra del perro o del gato tiene
muti (muti) s grupo Ra Mundotso̱ geu̱ manchas faciales.
na muti ya tso̱. Las Cabrillas son un mu̱kxäxi (mú̱kxä̌xi) s manchas blancas en
grupo de estrellas. la cara, jiote, grano, costra Habu̱ to̱ge ya
mui (múui) 1. vt valer Mä ngu di mui mu̱kxäxi xä nkaxhmi ra ngo̱. Donde
ndunthi ra bojä. Vale mucho dinero mi están las manchas está un poco blanco el
casa.
193 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ma

cutis. Variante mu̱ksäsi Sinón. mu̱ki Véase mu̱xmi (mú̱xmi) 1. s llovizna Ra mu̱xmi
xäxi mäna tsiti de ge ra däye. La llovizna
mu̱mi [Forma secundaria de pu̱mi] achatarse cala más que el aguacero.
mu̱ngi [Forma secundaria de pu̱ ngi] nacer 2. vi lloviznar Ya bi mu̱xmi, käki ya
(pollos) dutu ntini. Ya lloviznó. Baja la ropa que
mu̱ngi vi derretirse está tendida. Variante mu̱xhmi
mu̱ngua (mú̱ngua) s planta del pie Ha mä Sinón. xaye
mu̱ngua osta yá nsu̱ti ya mini xä za. En mu̱hmi (mú̱hmi) s 1. persona que maja la
las plantas de los pies se me ven las señales palma
de las espinas que me han picado. 2. mazo de majar palma
Sinón. hmeua, hmengua Véase ua 3. corazón de palma, cogollo de palma
mu̱ntsdehe (mú̱ntsděhe) s agua turbia Ko ra mu̱hmi, dra su̱ti ha xä neni rá
Nubye̱ bi uäi ra dehe, ha ra hñe di ñoui tsate ra keñä; ko ngeä dä ñäni. El
ra mu̱ntsdehe. Ahora que llovió, el agua corazón de palma picado se aplica donde
de la barranca está mezclada con agua está hinchado por mordedura de víbora, y
turbia. Variantes mu̱nsdehe mu̱sdehe, se alivia la hinchazón. Véase mu̱i, bahi
mu̱stehe Véase mu̱ntsi, dehe mu̱ste (mu̱ste) s embestidor (res, ganado
mu̱ntsi (mú̱ntsi) 1. s recaída (enfermedad) lanar o cabra) Ra ndämfri dí ñehe ra
Rá mu̱ntsi na ra hñeni xä ntsuni. La mu̱ste. La res que tengo es embestidora.
recaída de una enfermedad es peligrosa. Variante mu̱tsate Véase pu̱ tsi, pu̱tsate
2. adj agua rebotada Ra dehe zabi xä mu̱ta (mu̱ta) s corazón de maguey Ra
mu̱ntsi. El agua del jaguey está tuka jo̱nxähi, po̱ni ya mu̱ta di the̱ pa
rebotada. Véase pu̱ntsi thoki ra ya to̱te mähotho. El ixtle
mu̱ñä [Forma secundaria de pu̱ñä] achatar suavecito sale del corazón del maguey que
mu̱ñhe (mú̱ñhe) s 1. fondo del arroyo Ha se talla para algunos trabajos manuales
ra mu̱ñhe di poti ngu hñu huada ga bonitos. Sinón. nximbo Véase mu̱i, uada
de̱thä. En el fondo del arroyo siembro myá (myá) procl Indica la 3.ª pers. del
como tres cuartillos de maíz. copretérito más el artículo plural. Nuyu̱ ya jäi
2. fondo de la barranca Ha ra mu̱ñhe xä myá mengu Ndästo̱ho̱. Aquellas personas
muntsi ra uäye. El agua de lluvia se ha eran originarias del pueblo de Orizabita.
estancado en el fondo de la barranca. Véase mi, ya
3. terreno hondo, hondonada Ha ra
mu̱ñhe dá poti ra hogändäpo. Sembré
alfalfa en el terreno hondo. Sinón. 2: hñe,
samñhe Véase mu̱i, hñe
mu̱ñye̱ (mú̱ñye̱) s palma de la mano
Mände dá he̱ki mä mu̱ñye̱ ko ya do.
Ayer me corté la palma de la mano con las
piedras. Véase mu̱i, ye̱ M
mu̱stehe [Variante de mu̱ntsdehe] agua m Se escribe m en algunas palabras. Puede ser
turbia pronunciación variante de b.
mu̱tho (mú̱tho) adv 1. despacio Na ra ma (ma) s 1. puesto (de ventas) Dá huxa
bätsi dä ma na ra me̱hni xi mu̱tho di na mä ma ga ñi ha ra hnini Ntso̱tkani.
yo. A un niño lo mandan a un mandado. Puse un puesto de chiles en la ciudad de
Va caminando despacio. Ixmiquilpan.
2. poco a poco Mä me̱fi xi mu̱tho tsi ra 2. dinero recibido por una venta Nunä ra
sei. Mi peón toma su pulque poco a bojä dí hñä ge ra ma mä ronjua. Este
poco. Sinón. ramätsu̱, njante dinero que traigo es de la venta de mis
mu̱xki [Forma secundaria de pu̱xki] nacer ayates. Sinón. 1: mpa; 2: thai Véase pa
(pollos, puercos)
magyä HÑÄHÑU — ESPAÑOL 194

magyä [Variante de bagyä] sin sombrero, mamanzaya. Aquella familia a cada rato
sin el acostumbrado rebozo se carea ante el juez auxiliar. Véase bami,
mahai (máhai) s terreno comprado Véase nzaya
pa, hai mamatsu̱tbi (mamatsu̱tbi) vr carearse
mahnäñu (mǎhnä́ñǔ) s camino sinuoso ante la autoridad competente Nuni ra jäi
Nuga dí tsu nubu̱ dí pa ha ya bo̱jä di ntunhuí rá ku po na ra hai, hange di
duxjäi, nu thogi ha ya mahnäñu. Me da mamatsu̱tbi. Aquella persona está
miedo cuando el autobús pasa por un peleando con su hermano por un terreno,
camino sinuoso. Variante bahnäñu por eso se carean ante la autoridad
Sinón. no̱ngañu, ndotiñu Véase mahni, competente.
ñu mande [Forma secundaria de bande]
mahni (mǎhni) s curva pararse en medio
mahni (máhni) 1. s arruga (piel, fruta) Ya mantayu̱ga (mǎntayu̱ga) s bufanda
bi be̱di ra mahni nuyu̱ ya xätä koñä ya Véase yu̱ga
bi uäi. Ya perdieron las arrugas esos manti (mǎnti) s 1. envoltorio (tela, papel,
nopales porque ya llovió. penca de maguey, cuero)
2. adj enjutado Ya uada ko ya mahni 2. pañal Véase panti
ata xä mo̱nga ya ye̱. Los magueyes con mantsahme (mǎntsáhme) s envoltorio
pencas enjutadas las tienen tendidas. de tortillas (tela, papel) Sinón. maxhme
3. adj enjutado, arrugado Xä mahni Véase pantsi, hme
ya kähä. Las tunas están arrugadas. mañä 1. [Forma secundaria de bañä] vaciar,
Variantes máni, maxhni poner boca abajo Xi mi ja nsei, ha bi
Sinón. maxhmi Véase bahni mañä gatho ya tseza. Había mucho
mai (mai) s 1. estatura Nuni ra ño̱ho̱ pulque, y se vaciaron todos los barriles.
hinga mähye̱gi mä mai, mäna xä 2. vi empinarse Xi mi tsu̱ka ra nduthe,
hñetsini. Aquel hombre no es de mi ngu dá tso̱ho̱ ha ra po̱the dá mañä dá
misma estatura; él es más alto. ntsithe. Tenía mucha sed; llegando al
2. poste Na ra mai ga ñoti, bi yenti manantial me empiné a beber agua.
ra tsanza. Un carro embistió un poste de 3. vi embrocarse Na ra tsanza bi ntämi,
luz. ha bi ma ba mañä ha ra hñe. Un carro
3. columna Ya gädo ya bi bami ya mai se rodó, y quedó embrocado en el arroyo.
habu̱ dä thoki ya ngu. Los albañiles ya Sinón. 3: ñemi Véase mai, ñä
pararon las columnas donde van a mati (máti) vr enredarse (víbora en un
construir las casas. árbol, mecate al pie de una persona, frijol que
4. par (zapatos) Nu ya dangaze̱sthi di pa se enreda en el maíz) Véase bati
xá mädi na mai ra ze̱sthi. Los matho (mátho) adv parece que
compradores de huaraches venden caro un matsi (matsi) s colador, coladera,
par de huaraches. cedazo Ko ra matsi gi fatsi ra tafi xkí
5. muda (ropa) Nuga otho mä dutu pa xitsi ha ra sei, pa hinda thogi ra ximfi.
ga mponi, nso̱ka na mai dí pe̱tsi. Yo Con el colador cuelas el aguamiel cuando se
no tengo suficiente ropa para cambiarme; la eches al pulque, para que no pase el
tengo solamente una muda. Véase bai mechal. Véase fatsi
mai [Forma secundaria de bai] pararse maxhme (maxhme) s servilleta (para
maki (máki) s gancho (palo o carrizo largo tortillas) Ngu gi ñutsi ra bithi ga hme gi
con un clavo o púa en la punta para cortar komi ko ra maxhme pa hinda käni. Tan
tunas) Ya yokjä di ndu ya xibo̱jä ha ya pronto como llenes la petaca de tortillas, la
maki ga ntokjä. Los cortadores de tunas tapas con una servilleta para que no se
traen cargados sus botes y sus ganchos de enfríen. Sinón. mantsahme Véase pantsi,
cortar tunas. hme
mamanzaya (mamanzǎya) vr carearse maxhni (mǎxhni) [participio de paxhni]
ante el juez auxiliar Nuni ra mu̱i njatä di envarillado (reg.; armadura de vigas y
195 HÑÄHÑU — ESPAÑOL me̱hä

horcones con carrizo o vara) Ra ngu ya 3. desperdiciarse Nuni ra tsu̱di hingi tsi
maxhni ko ya xithi; ho̱nse̱ ra njätsi xä hño ra de̱thä; ¡hängu hmä ra de̱thä
be̱pi. La casa ya está envarillada de di me̱di! Aquel puerco no come bien el
carrizo; nada más la techada le falta. maíz; ¡cuánto maíz se desperdicia!
Maxtä (Máxtä) Maxtha (ranchería de Sinón. 3: ntsoni Véase be̱di
Huichapan) Maxtä bu̱i thogi hñunthebe me̱di (mě̱di) s 1. lo perdido Ya dá tsu̱di
ya jäi. En Maxtha viven mas de trescientas ra me̱di stí be̱di. Ya recuperé lo que
personas. había perdido.
mede (mede) adj contados, unos cuantos 2. perdición, mala vida Ko ra du mä
Mede ya yo dí taki. Son contados los be̱hñä dá ma ha ra me̱di. Por la
chivos y borregos que pastoreo. Véase pede muerte de mi esposa me fui a la
meni (meni) [participio de peni] lavado perdición.
Mentho̱ (Méntho̱) Texcatepec (pueblo de 3. desgracia Dá thogi na ra me̱di; ge bi
Chilcuautla) Mä sei dí pa bi thäntkagi de du na mä bätsi. Me pasó una desgracia:
Mentho̱. El pulque que vendo me lo traen se me murió un niño.
de Texcatepec. Vocal nasal: Mëntho̱ me̱fa [Forma secundaria de be̱fa] seguir
Sinón. Nteska detrás de alguien
mestho (městho) adv 1. inmediatamente me̱fa (mé̱fa) adv 1. después Ha mä
Bá xipi dä ñehe mä dada, pe mestho, dí de̱nda dä za gi hätsi hängu nuä gi ne,
to̱mäua. Ve a decirle a mi papá que venga, mefa gi jutki. De mi tienda puedes llevar
pero inmediatamente; lo espero aquí. todo lo que quieras; después me pagas.
2. pronto Mä ga ma tai, pe mestho ga 2. más tarde Beni ge ya dá jutai nuä
pengi. Voy a la plaza, pero pronto ndi tui, me̱fa gi ñenä di tuätho.
regreso. Acuérdate que ya te pagué lo que te debía;
3. rápido Xi mestho dá tso̱hu̱, xi dri más tarde no vayas a imaginarte que
tihi ra bo̱jä. Llegamos muy rápido; anda todavía te debo.
velozmente el camión. Variante bestho 3. al rato Nubye̱ hingi tsu̱kagi ra thuhu,
metanthähi (metánthä̌hi) s mecate me̱fa ga pengi ga ñuni. Ahora no tengo
trenzado (tejido en trenza) Ra mboni ntse̱ hambre, al rato regreso a comer.
di nju̱ti, mäthoni gi thäti ko na ra 4. posteriormente Ra dangamboni bi
metanthähi. El animal jala mucho, es gohi bi duki ra bojä, dí tsu me̱fa hinda
necesario amarrarlo con un mecate gutki. El comprador de animales quedó a
trenzado. Variante betanthähi Véase deberme dinero; temo que quizás
pete, nthähi posteriormente no me pague.
metanthiti (metánthiti) s tejida de 5. a lo mejor Nuä ra bo̱jä xa mai
aventadores Véase pet'e, nthiti kuemi, me̱fa dä su̱ti yá ua ya jäi.
mete (méte) s tejido Véase pete Dobla ese fierro que está de punta, porque
me̱ [Variante de me̱fa] después a lo mejor se le clava en el pie a alguna
me̱ (mé̱) adv a lo mejor, quizá, quizás persona. Sinón. 1: nepu̱; 3: hinda yaä
Bá fadi ya mboni nubye̱ nihi, nu di nde me̱go (me̱go) vi 1. ser peón
me̱ dä uäi. Ve a apacentar el ganado 2. ser sirvienta Véase be̱go
ahora que es temprano; en la tarde a lo me̱hä (mé̱hä) vi estar de yerno Mä tu̱ di
mejor llueve. Sinón. me̱fa, eta me̱hä ha rá ngu rá to. Mi hijo está de
me̱di (mé̱di) vr 1. perderse Hyastho po̱ni yerno en la casa de su suegra. Nota cultural:
ha ya nto̱tse Monda, de ya jäi too di Por costumbre, el yerno vive con sus suegros
me̱di. Diario sale en las noticias de México durante varios meses para ayudarles y para
de las personas que se pierden. demostrar que trata bien a su hija.
2. extraviar Dí honi ra mä mboni, me̱hä (me̱hä) s yerno Dí jamädibi Ajuä
pe̱tsi ya pa xä me̱di. Ando en busca de bu̱ i na mä me̱hä, xi ra hojäi. Le doy
unos animales que se me han extraviado gracias a Dios que tengo un yerno muy
desde hace días. buena gente.
me̱hni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 196

me̱hni (mé̱hni) s 1. enviado, mensajero, me̱to (me̱to) adv primero, antes Pa dra
mandadero Nuni ra me̱hni xi bi ma yaä fu̱ti na ra be̱fi, mäthoni me̱to dri ja ra
pa bi mengi. El enviado dilató mucho bojä. Para comenzar un trabajo, primero
tiempo en regresar. hay que contar con dinero. Sinón. me̱
2. mandado Ra me̱hni, bi be̱hni na ra me̱to [Forma secundaria de be̱to]
me̱hni. Al enviado lo mandaron a un adelantarse
mandado.Véase pe̱hni me̱thme (mé̱thme) s tortillera (reg.),
me̱hni Ajuä (mé̱hni Ajuä̌) mensajero de máquina para hacer tortillas Véase pe̱ti,
Dios, profeta Bi nja ngu nuä xkí mänga hme
rá me̱hni Ajuä. Se cumplió lo que había me̱tsandoyo (mě̱tsándóyo) s
dicho el profeta de Dios. cementerio, camposanto Véase pe̱tsi,
me̱i (me̱i) s 1. vara Mände dá ma ha ra ndoyo
däthe dá honga na ra me̱i ga de̱mza. me̱tsi (mě̱tsi, mé̱tsi) s 1. bodega Gatho
Ayer fui al río a buscar una vara para varear nuä hintsu̱ mäthoniua thi, hutsi ha ra
la mata de nuez. me̱tsi. Todo lo que no es muy necesario
2. palo (regular de grueso, y corto) Mä aquí afuera, ponlo en la bodega.
me̱i ga ju̱ nixi xä dämä hñu̱ ha nixi ra 2. caja fuerte Gra beni ge ha rá me̱tsi
dämä jostho; xi tsatho. Mi palo para mä dada pe̱tsi ra bojä. Me imagino que
azotar el frijol en su vaina ni es muy en la caja fuerte de papá hay dinero.
pesado ni muy liviano; es muy bueno. 3. entierro Bi du mä tiyo mände, ra
3. cuarta Ra to̱ge bi thogi mi hñä na ra me̱tsi rí xudi. Mi tío murió ayer,
me̱i pa fe̱ti ra fani. El jinete que pasó mañana es su entierro. Variante me̱tsi
traía una cuarta para azotar su caballo. Sinón. 3: ntagi Véase pe̱tsi
4. chicote, látigo Ra uäfri xä gäxa na ra me̱tsi (mě̱tsi) vi montarse (en el lomo del
me̱i ga nthähi ha ra xinxi ne ha ra caballo o en una piedra, etc.) Sinón. me̱mi
ñäni xä tutuabi na ra ku̱nxähi mete, me̱tsintsu̱ (mé̱tsǐntsu̱) s 1. trampa de
pa fe̱ti ra nte̱i. El gañán lleva puesto en pájaro (jaula u otra cosa) Ya me̱tsintsu̱
el hombro un chicote, y en la punta le ha yo ha ra mbonthi di hñä ya
puesto una tralla de ixtle trenzado para me̱tsintsu̱. Los pajareros andan en el
azotar la yunta. Véase fe̱i monte, y tienen sus jaulas de atrapar
me̱i nte̱i chicote de yunta pájaros.
me̱mbru (mé̱mbru) s perezoso 2. flecha, resortera (para tirar pájaros)
me̱mfo (mé̱mfo) vi acostarse boca abajo Gatho nuu̱ ya metsi di hñä ya
Ra tu̱bätsi hingi be̱nitho, ya di mpu̱ntsi me̱tsintsu̱. Todos esos jóvenes traen sus
di me̱mfo. El niño chiquito no se acuesta flechas para tirar los pájaros.
nada más se voltea boca abajo. Véase be̱ni 3. pajarero, persona que caza pájaros
me̱mpitsi (me̱mpǐtsi) vi acostarse boca Véase pe̱tsi, tsintsu̱
arriba Véase be̱ni me̱xui (me̱xui) 1. vi oscurecerse Tenä ge
me̱mu [Variante de be̱mu] pilmama na ra pa bi me̱xui ra ya yaä nuni
me̱mi (mé̱mi) vi montarse Uajaka nu mí hueti ra hyadi. Dicen que
me̱nhyadi (mé̱nhyádi) s perezoso Véase se oscureció unas horas allá en Oaxaca
be̱ni, hyadi cuando se eclipsó el sol.
me̱ni [Forma secundaria de be̱ni] acostarse 2. vi hacerse noche
me̱po (me̱po) vi ser cuñada Nuu̱ ya 3. s oscuridad Xi ra me̱xui. Está muy
be̱hñä di me̱po ngea na di geu̱ xä oscuro. Véase be̱xui
nthätkuí rá ku. Esas mujeres son cuñadas me̱sbojä (mě̱sbojä) s 1. banco
porque una de ellas se casó con el hermano (financiero) Habu̱ ra za ja ya me̱tsbojä
de la otra. Véase be̱po pa too dä ne dä me̱tsi ra bojä.
me̱tate (me̱táte) s acción de imitar Véase Dondequiera hay bancos para quien quiera
pe̱te ahorrar dinero.
2. chequera, billetera, cartera Dá be̱di
197 HÑÄHÑU — ESPAÑOL moba

mä me̱sbojä, mi ku̱ mbojä. Perdí mi comestible y sus brazos están entretejidos


chequera que tenía mucho dinero. unos con otros.
3. tesoro Mä dada ja ra me̱sbojä, pe minza (mínza) s 1. huizache Rá pe̱ni ra
hindí pädi habu̱ xä hñu̱tsi. Mi papá minza xi ya tsani ha ngu ya mboi ha xi
tiene su tesoro en dinero, pero no sé ya ku̱hiu̱. Las frutas del huizache son
donde lo ha puesto. pequeñas y negras, y son sabrosas.
4. tesorero Bi boni ra mesbojä, bi 2. espina de huizache Dá neti na ra
thutsibye̱ mäna. Cambiaron al tesorero; minza, pe himbi yu̱ti ha mä ua. Pisé
hoy pusieron otro. Variante me̱tsabojä una espina de huizache, pero no se
Sinón. 2: nku̱bojä Véase pe̱tsi, bojä introdujo en mi pie. Variante binza
me̱sbo̱jä (mě̱sbo̱jä) s 1. cajón para mistä (místä) s espina de nopal Tenä
herramientas Dá tai na ra me̱sbo̱jä, pa ge ra mistä nihi di ya ha rá ngo̱ ra jäi.
ga koti mä mpe̱fi. Compré un cajón para Dicen que la espina de nopal pronto se
herramientas, para guardar mis pudre en la carne humana. Variante bistä
herramientas. Véase mini, xätä
2. bodega para herramientas Dá hoka na misti s silbato Véase pisti
ra ngu ga me̱sbo̱jä. Hice una casa para mithe (míthe) s escurridera de agua (tubos
bodega de herramientas. de los techos de las casas) Nubu̱ uäi dri
Variante me̱tsabo̱jä Véase me̱tsi, bo̱jä ju̱sti ra dehe ha yá mithe yá njomi ya
mifi (mifi) s acocote (una especie de ngu. Cuando llueve escurre agua en las
calabaza muy larga con la cual se chupa el escurrideras de los techos de las casas.
aguamiel del centro escarbado del maguey) Ya Sinón. pinthe Véase mi, dehe
yafi ya xä bätuí ge ra tafi uada huí ko Miza (Mǐza) Chilcuautla (cabecera
ra mifi. Los tlachiqueros se han municipal) Miza geä na ra hnini jase̱ rá
acostumbrado a sacar el aguamiel de tsu̱tbi. Chilcautla es un pueblo que tiene su
maguey con acocote. propio municipio. Variante Maíza
mifi (mǐfi) vi humear, hacer mucho miki (míki) s 1. vez Xi stá mpo̱nbe
humo Nuga hinga tse̱ti ra bifi, ntse̱di xä ndunthi ya miki ga tu ha ya ñänthi. Me
mifi. Yo no soporto el humo; hace he escapado varias veces de morir en
demasiado humo. Véase bifi accidentes.
mimda (mimda) s púa de maguey Tenä 2. ocasión Bu̱u̱ ya yofadi ndunthi ya
ge ra ñete o̱te ra ntete ko ya mimda ne miki xä joti. Hay reos que en varias
ko ya ndoyo ga hankei. Dicen que el ocasiones han sido apresados.
hechicero hace la brujería con púas de Variantes iki, miki Sinón. indi, ingi
maguey y con huesos de difuntos. Mitho̱ (Mitho̱ ) Rinconada (pueblo de
Variantes minta, minda, binta Véase Tasquillo)
mini, uada mo (mo) adj mil Ra bojä ga he̱mi ja ga
mindri (mindri) s chicalote (hierba) Ra nthebe ha nehe ga denthebe ha ata ga
mindri, ra taxi rá do̱ni ha xä ntati rá mo. Hay dinero en billetes de a cien y de a
bai ha yá nda ya zi hatamboi. La flor del cincuenta, e hasta de a mil.
chicalote es blanca, la mata medio mobinu (móbǐnu) recipiente para
cenicienta y la semilla medio prieta. aguardiente Sinón. moithe
mini (míni) s espina Ya mini de ya bai moba (móba) s 1. ubre, mama, teta (de
ga nanxa xi ya dängi. Las espinas de las animales hembras) Rá moba ra baga dí
matas de naranjo son grandes. te̱mi, xä neni na ra xe̱ni. La ubre de la
Variante bini vaca que ordeño está hinchada en una
mini xätä espina de nopal parte.
minto (minto) s granjeno Ra minto 2. utensilio para leche Ra tse ga moba
hingi tsipabi rá pe̱ni ha yá ye̱ xä mete bi tehmi ra tsatyo. Quebró el perro la
na ngu mäna. La fruta del granjeno no es olla en donde echo la leche.
3. seno, teta de la mujer Tenä ge bu̱ ra
moda HÑÄHÑU — ESPAÑOL 198

ue̱ne dä go̱tuabi rá moba rá nänä dä Mondo (Mǒndo) Bondho (barrio de San


neni. Dicen que si el bebé le eructa al Salvador) Dá ma Mondo dá tai na ra
seno de su mamá se hincha. Sinón. 1 y 2: de̱ti, pe xi ra mädi, pa ga hoki ra
mpoba; 3: ba thumngo̱ rí xudi. Fui a Bondho y compré
moda [Variante de boda] ojo negro un borrego, para hacer barbacoa manaña,
modehe (módéhe) s recipiente para agua pero me costó caro.
Variante mothe Sinón. mpothe Véase po moni (mǒni) s montón (de cualquier
mogi (mógi) 1. [participio de pogi] tirado mercancía vendible) Yo ku̱ta be̱xo ra
(cosas en un lugar plano) moni ra ñi. El montón de picantes está a
2. s tablilla (reg.), pliegue Rá mogi mä cinco pesos. Variante boni
ngo̱de ya bi tsoki. Las tablillas de mi moni [Forma secundaria de boni] echarse
vestido ya se descompusieron. Sinón. 1: Ya ndämfri bi moni, ngeä ya bi niñä.
be̱gi; 2: hmuni Véase pogi Las reses se echaron porque ya están llenas.
mogi (mógi) s pala ancha con punta Sinón. me̱ni
Habu̱ ra tumhai tsa too dä mpoti ko ra moñä (moñä) s calandria (pájaro) Ra
mogi. Se puede sembrar con pala donde la moñä geä na ra tsintsu̱ xi tuhu
tierra es suave. tsamähotho. La calandria es un pájaro que
Mohai (Mohai) Cardonal (municipio) Ra canta muy bonito. Véase mboi, ñä
ndä de Mohai bi ñehe bi hñutsi ra moñämiñyo s persona que roba Véase
nzaya ha mä hnini. El presidente de miñyo
Cardonal vino a nombrar al juez de mi mosei s utensilio para pulque
pueblo. Sinón. mposei
Mohmi (Mǒhmi) El Palmar (barrio de mosifi (mosǐfi) s utensilio para machigues
Santiago de Anaya) Mi Pa de ya Nänä bá Mospi (Mospi) s Miércoles de Ceniza
tsi ya me̱mda de Mohmi pa bi ntuhu ha Tata je̱ya to̱te mierkole mospi. Cada
ra ngu. En el Día de las Madres trajeron a año se celebra el miércoles de ceniza. Véase
los músicos de Palmar para que cantaran en bospi
la casa. Véase bohmi mospi (mospi) vi hacerse ceniza Na ra
moki (móki) [participio de poki] apodado ngu bi nzo̱, bi mospi gatho. La casa que
Momu (Momu) Arenal (un pueblo) Ra se quemó se hizo cenizas. Véase bospi
hnini Momu kohi ri thogi Mäñutsi. El mosta [Variante de bosta] ojo negro
Pueblo de Arenal queda adelante de Mostä (Mǒstä) Nopala (municipio y su
Actopan. Véase bomu cabecera) Ra hnini Mostä geä na ra
Mominza (Mómínzǎ) Bomintza (barrio de dähni, pe hingra dänga hnini. La ciudad
San Salvador) Na mä tu̱ bí mpe̱fi ga de Nopala es cabecera del municipio, pero
xahnäte nuni Mominza. Un hijo mío no es ciudad grande.
trabaja de profesor allá en Bomintza. Mostä (Mǒstä) Boxtha Chico (barrio de
Monda (Mónda) s 1. México (la capital) San Salvador) Mä tu̱ bá tsi ra be̱hñä
Hindí pädi ga yo Monda, ngeä ja gehni Mostä. Mi hijo trajo a su esposa de
ndunthi ya nthekä mu̱i. Yo no puedo el Boxtha Chico.
andar en México, porque tiene muchas Moto (Mǒto) el Boto (barrio de Cardonal)
colonias. Ya mengu Moto te̱ ya tsu̱ta nehe hoka
2. el país de México Rá dänzyä ra hai ra näni. Los del Boto tallan la lechuguilla y
Monda di mända ha natemäre̱ta también hacen cal.
mära ya nthekä hai, yoho ya territorio, mothä (mǒthä) s maíz pinto, maíz negro
ne ra Distrito Federal. El presidente de Nubye̱nä je̱ya dá poti ra mothä. Este
México tiene autoridad sobre treinte y uno año sembré maíz pinto. Sinón. bindo de̱thä
estados y el Distrito Federal. Véase Véase mboi, de̱thä
bonda mothe (móthe) s recipiente para agua
memonda s capitalino; ciudadano de Véase po, dehe
México
199 HÑÄHÑU — ESPAÑOL n

motho (motho) s miles, número muy hñu̱. Me canso con el mazo de majar palma
grande Véase mo, -tho porque está muy pesado.
mo̱e (mo̱e) s ofrenda (para el difunto) Ra 2. majada de palma Xi dí mantä ra
mo̱e dá hutsuabi ndu mä xita mäje̱ya: mu̱hmi pa ga hoki ya xinthähi. Estoy
ya thengo̱, ra sei, ra hñuni. La ofrenda atareado con la majada de palmas para
que le puse a mi difunto bisabuelo el año hacer sudaderos. Véase pu̱ni, bahi
pasado fue tamales, pulque y comida. mu̱i [Forma secundaria de bu̱i] nacer
bo̱hñä s ofrenda (promesa) mu̱i (mu̱i) s 1. vida Dí bu̱i na ra mu̱i
mo̱gu (mǒ̱gu) s orejas colgadas Véase gu xá hño ko mä däme. Con mi esposo vivo
mo̱mi (mó̱mi) vi 1. hacerse cóncavo una vida muy buena.
Mädetho de rá njomi ra ngu bi mo̱mi. 2. hogar, casa Nubye̱ hä dí pe̱tsi na ra
El techo de la casa se hizo cóncavo en hoga mu̱i. Ahora sí tengo un buen hogar.
medio. 3. vivienda Nuga dí bu̱i habu̱ ja yá
2. pandearse Ha ra hyadi di mo̱mi ya dänga mu̱i mä dada. Yo vivo donde
xithe̱. Las tablas se pandean con el sol. están las viviendas de mis padres.
Sinón. 1: bo̱te 4. generación, filiación de padre al hijo
mo̱ni (mǒ̱ni) 1. [Forma secundaria de bo̱ni] 5. costumbres Ra mu̱di hin ndí pähmä
tenderse yá mu̱i ya jäi, pe nubye̱ ya dá pätuí.
2. aplacarse Mä ntsu̱be bi mo̱ni ko ra Al principio no sabía las costumbres de las
tsu̱tuí. Mi enemigo se aplacó con la personas, pero ahora ya las sé. Sinón. 2 y
justicia. 3: ngu
3. vencerse Yá ye ya bai ga ixi xä mu̱ni (mu̱ni) s 1. espolón Ra mu̱ni ra
mo̱ni ko ya hñu̱ yá ixi. Los brazos de las o̱ni ngu ra ndoyo. El espolón de la gallina
matas de durazno se han vencido por el es como un hueso.
peso de los duraznos. Sinón. 1 y 2: 2. martillo Ra gädo himbá hä rá mu̱ni.
ndomi; 3: me̱ngi Véase bo̱ni El albañil no trajo su martillo.
mo̱täkudu (mó̱tákǔdu) s hilacho 3. mazo ¿Ha hinxka handi ra mu̱ni dí
remendado Véase po̱te, kudu honi? ¿Qué, no has visto el mazo que
mo̱te (mó̱te) s 1. remiendo Mä juitua ando buscando? Véase pu̱ni
ya pe̱tsi hñu ya mo̱te. Mi pantalón tiene mu̱nxi (mú̱nxi) s mazo (para machacar las
tres remiendos. pencas de maguey) Stá hoka na ra mu̱nxi,
2. parche Dá tamba na ra mo̱te mä pa ga pu̱nga ya ye̱ta. He hecho un mazo
hnatabo̱jä. Compré un parche para mi para machacar las pencas de maguey.
bicicleta. Variante mo̱te
muhu (múhu) s 1. león Tena ge ra
muhu di nto̱de dende yabu̱ ha brä ehe.
Dicen que el león se escucha desde lejos
cuando viene.
2. lobo Tena ge ra muhu hingi tsa ra
ño̱ho̱. Dicen que el lobo no se come al
hombre. Sinón. 1: zate N
mu̱ (mú̱) adv 1. pues ―Maha tai, Lio. N- pref Se encuentra con frecuencia en los
―To̱mi mu̱, Xuua, ga maha. ―Vámonos nombres de lugar, por ejemplo: Ngosthi
al centro, Ismael. ―Espérate, pues, Juan, y Portezuelo, Nzibatha Meztitlán,
nos vamos. Ntasto̱ho̱ Cerro Blanco. Véase Ma-
2. entonces Tenä bi du tio Finu ¿ha xi n afijo Colocado entre raíces, la nasal indica la
hä mu̱? Dicen que se murió tío Delfino, unión de ambas en una palabra compuesta.
¿será cierto entonces? Variantes -n-, -ñ-, -m- Ejemplos: manza
mu̱hmi (mú̱hmi) s 1. mazo de majar palo largo; yoñhai tierra seca; hñumngo̱
palma Tsabigi ko ra mu̱hmi, ngeä xi xä el que hace barbacoa.
n- HÑÄHÑU — ESPAÑOL 200

n- pref 1. Se presenta en los tiempos perro que se comió los huevos lo maltraté
secundarios de verbos con compl. indet., por con un palo.
ejemplo: thäti amarrarlo, nthäti amarrar 2. tundear Mä dada bi nambi mä ku,
(en general) ; tomi pisarlo, ntomi pisar ngeä ra tsoyo̱de. Mi papá le dio una
(en general) tunda a mi hermano, porque es
2. Se presenta en los tiempos secundarios de desobediente. Act. indet. hnambi
los verbos que tienen el complemento Variante nampi Véase nami, -bi
sustantivo incorporado en la raíz y de los Sinón. 1: thonti, fe̱ti; 2: xäkui
verbos que incorporan el pronombre genérico napai te maltrata
-te. Por ejemplo: fu̱xhuähi barbechar, dá nanatu̱ (nǎnátu̱) s 1. hijo que trabaja en la
mfu̱xhuähi yo barbeché; tsithe tomar ciudad (que deja sus padres y hermanos para
agua, dá ntsithe tomé agua; fe̱tate ganarse la vida)
imitar, dá mfe̱tate yo imité (a gente en 2. hijo aventurero Véase nani, tu̱
general) . nangi (nángi) vi 1. levantarse
3. Indica los tiempos secundarios de algunos 2. pararse (víbora u otro animal menor o
verbos cuya consonante inicial no cambia, mayor)
por ejemplo: sagi brincar, bi nsagi nani (nǎni) s aventurero, andariego Mä
brincó; thede reír, bi nthede rió; xo̱ni tu̱ xä ra nani, bi ma yabu̱ ya hai. Mi hijo
apresurarse, bi nxo̱ni se apresuró. es aventurero; se fue lejos, a otras tierras.
4. Indica el uso reflexivo de un verbo hnani s el ir a aventurar
transitivo, por ejemplo: tsabi cansarlo, nani (nani) vi 1. atravesarse
ntsabi cansarse; xahti bañarlo, nxaha 2. atorarse Sinón. nati
bañarse; tu̱ngi extenderlo, ntu̱ngi nanxa (nánxa) s 1. naranjo (mata)
extenderse. 2. naranja (fruta)
5. Indica el uso recíproco de un verbo nati (nǎti) vi estar ralo
transitivo, por ejemplo: tetse lamerlo, nati (nati) vi atravesar Yoho ya bo̱jä bi
ntetse se lamen; pe̱ti abofetearlo, mfati ha ra ñu, na de geu̱ bi nati
mpe̱ti abofetearse; tsu̱di alcanzarlo, mädetho ra ñu. Dos carros chocaron en el
ntsu̱di se unen. Variante -ñ-: hati camino y uno de ellos quedó atravesado en
engañarlo, hñati engañarse. medio del camino. Sinón. nani
6. Indica el participio pretérito pasivo del natsi (natsi) vi atravesar (de un lado al
verbo; el prefijo se agrega a la forma del otro) Véase natsi, ratsi
actor indeterminado; por ejemplo: heti navaha (náváha) s navaja
hilar, theti alguien lo hiló, ntheti nati (nati) vt montar Act. indet. hnati
hilado. Dí pe̱tsi na totsi ra santhe natsi (natsi) vt 1. atravesar (tela, nailón en
ntheti. Tengo una bola de ixtle hilado. medio de la casa en el interior, viga, vigueta o
7. Indica que el verbo está derivado de un tabla sobre la casa no techada, el canal o el
sustantivo, por ejemplo: tse̱ frío, ntse̱ pozo)
hacer frío; tsihue̱ nuera, ntsihue̱ 2. brincar (sobre algo) Act. indet. hnatsi
hacerse nuera. Sinón. ratsi
nagi (nǎgi) s cuarta, palmo (medida) Rá natsi vi atravesar (de un lado al otro)
nxidi ra bayo dá tai; rato nagi. La nä (nä) interj ¡ten!, ¡tenga! Iho, nä nuna
anchura del rebozo que compré es de seis ra xabo; uá umbabi ri nänä, ge bí honi dä
cuartas. Sinón. kuarta mpeni. Hijo, ten este jabón. Ve a dárselo a
nagi (nagi) s jeme (medida) Dá hoka na tu mamá, que lo necesita para lavar.
ra jäi ga za, ga na nagi rá hñetsi. Hice Variante na
un muñeco de madera de un jeme de altura. nä (nä) adj demos 1. este Nä zi hme bi
Sinón. heme se̱ki, mä ga ñobe mä zi bätsi. Esta
nai (nai) vi estirarse tortilla que me dieron la voy a compartir
nambi (nambi) vt 1. maltratar Ra tsatyo con mis hijos.
xkí zi ya mädo dá nambi ko na ra za. Al 2. aquel Dí jamädi nä zi jäi bi yobga
201 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ndagi

ra ñu, pa dá ñäbe ya mbo̱ho̱. na ra ponti. A partir del día en que murió
Agradezco a aquella persona que me aquella persona, a las nueve noches, se le
orientó, y pude hablar con las hará el último velorio con una cruz. Véase
autoridades. nä
nä [Variante de nänä] señora, doña Nubye̱ nda (nda) 1. adv muy Ra tsintsu̱ bi do̱
hä di ja ra sei ha nä Linda. Ahora sí ha de na ra hmafi xá nda ntso. El pájaro soltó
haber pulque en casa de doña Hermelinda. un grito muy feo.
näbia (nä́via) vi estar enamorada Pret. dá 2. adj grande Mä mbane pe̱tsi yá nda
näbia hoga ngu. Mi compadre tiene sus buenas
näbia, näbio (nä̌bia, nä̌bio) s novia, novio casas grandes. Ha ra huähi xi tu ra ya
Sinón. hyatui nda thä. En la milpa hay unas mazorcas
grandes.
nänä (nä̌nä) 1. s madre, mamá 3. adj Indica una actitud despectiva hacia
2. vi hacerse madre, hacerse tutora el sustantivo. Nää nda ño̱ho̱ xi nambi rá
Sinón. mämä be̱hñä. Ese hombresote le pega mucho a
nänä (nänä) s señora (palabra de respeto su esposa. Nää ra nda tsatyo, ra bo̱ka.
dirigida a ella) Variante nä Ese perrote es bravo. Xi xá ñixi nää ra
näni (nä̌ni) vt regar (hierba o ropa) Act. nda sei. Está muy agrio ese pulcote.
indet. hnäni nda (ndǎ) adj don, señor ―Haxajuä
näni (nä̌ni) s 1. cal nänä, ¿ha bu̱i nda Xuua? ―Joo, xä ma
2. calidra ra be̱fi. ―Buenos días señora, ¿se
nänka (nä̌nka) adj en ancas Xä mani na encuentra don Juan? ―No se encuentra, se
ra to̱ge di zi na ra bätsi nänka. Ahí va un ha ido a su trabajo.
jinete trayendo un niño en ancas. nda (ndǎ) s semilla Dá tai ra ya nda ga
Sinón. ñoti jämu pa ga poti. Compré unas semillas de
Näste̱i (Nä̌ste̱i) Noxtéy (ranchería de calabaza de Castilla para sembrar.
Tasquillo) Thogi yonthebe ya jai bu̱i ndami s semilla de chile
Näste̱i. Más de doscientas personas son ndatsri s semilla de aguacate
avecindadas en la ranchería de Noxtéy. ndá (ndá) procl Indica la 1.ª pers. del
Véase näxi, te̱i pretérito, dependiente. Ndá mpe̱fi Monda,
nästi (nä̌sti) s 1. disentería Ra nästi geä mi joo ndunthi ya bo̱jä ngubye̱. Cuando
na ra hñeni bí ehe de ra tse̱ o ga pa. La trabajé en México no había muchos
disentería es una enfermedad que viene por camiones como hoy.
el frío o por el calor. Ndabyuni (Ndabyuni) La Mesilla (ranchería
2. diarrea Ra bätsi tsu̱di ra nästi, ngeä de Tecozautla)
bi zi ra dehe ixkändäpo mände. El niño ndadri (ndǎdri) s presentación de una
tiene diarrea porque tomó agua de limón ofrenda floral Nubye̱ bí ja ra ndadri ha ra
ayer. Variantes näxti, hnästi Sinón. 2: nijä, na ra hñäti pe̱tsi ya pa xä jatsi.
rihi Hoy hay presentación de una ofrenda floral
näti (nä̌ti) vt ir saltando Act. indet. hnäti en la iglesia; una promesa que tiene días de
näthä (nä́thä) vi estar empachado pospuesta. Véase da, do̱ni
näxi (nä̌xi) adj 1. correoso (carne, tendón) ndadri (ndǎdri) s semilla de flores Dá
Nunä ra ngo̱ xá näxi, po̱de hinxa dätho. tanga ra ya ndadri pa ga poti ha mä
Esta carne está correosa; creo que no se ha uadri. Compré unas semillas de flores para
cocido todavía. sembrar en mi jardín. Véase nda, do̱ni
2. difícil (para hacerlo funcionar) ndagi (ndági) s 1. caída Ra bätsi ko ya
nää (nää) adj ese, este, aquél Nää ra däta ndagi xä hñätsi ua xä mpu̱ntsi rá mu̱i.
do ne ra ya dänga bu̱hu̱ pa dä keni. Esa A lo mejor se le ha volteado el estómago al
piedra grande necesita unas barretas grandes niño por las caídas que ha llevado.
para ronzarla. Nu nää ra paä bi du nää 2. porrazo Ra ndagi dá hätsi dá tsa dá
ra jäi, ra gu̱to xui dä to̱tua ra jäxaxui ko fe̱mi mä hyo. Sentí que me golpeé el
ndaju̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 202

costado en el porrazo que me di. Ndasta, ngeä de gekua joo ya me̱fi. Los
Sinón. mfo̱mi Véase tagi peones que traigo, los traigo de El Daxtha
ndaju̱ (ndǎju̱) s 1. grano de frijol porque aquí no hay peones.
2. frijol cocido sin caldo Véase nda, ju̱ ndasti (ndásti) 1. adj resbaloso Koñä
ndaki (ndáki) adj 1. inclinado, ladeado Rá ntse̱ xä uäi xá ndasti ya ñu pa too dä
mai ra ñoti xa ndaki. El poste de la luz se ño. Como ha llovido bastante, está
ha inclinado. resbaloso el camino para andar.
2. sesgado Ya the dá he̱ki ya ndaki, pa 2. s resbalón Dá hätsi na ra ndasti
dä ñuni xá ñho. Los surcos los corté ha dá pani mä ua, ha nubya dí tsa xá
sesgados, para que se rieguen bien. ñu̱. Me di un resbalón y me torcí el pie;
Sinón. 1: nkahmi ahora me duele. Sinón. nkoni, ntämi
mändaki adv ladeado Véase tasti
ndamäni (ndamäni) adv pasado mañana ndati (ndáti) s 1. mal aire (enfermedad)
Ndamäni ga ma Monda ra be̱fi. Pasado Tenä ge nuu̱ di hñeni ga ndati di to̱the
mañana voy a trabajar a México. ko ya nthuki ne ya nthanti. Dicen que a
Variante ndämäni aquellos que están enfermos de mal aire los
ndameñä desobediente Dá be̱pi ya nxutsi curan con limpias y con ahumadas.
dä mpaxi, pe himbi me̱fi, xi ya ndameña. 2. reencarnación (reg.), posesión de una
Le ordené a las muchachas que barrieran, persona por un espíritu malo Rá ndati rá
pero no lo hicieron. Son muy desobedientes. tsondahi xá ntso, ngeä di japi ra jäi
Sinón. dähñei Véase meñä dä be̱di rá mfeni. La reencarnación del
Ndamu̱i (Ndámu̱i) s montaña de Yolotepec espíritu malo es peligrosa, porque hace a
ndamu̱i (ndámu̱i) s el que tiene volteado el la gente ser sonámbula. Véase thati
bazo, volteado del bazo ndathyadi (ndáthyǎdi, ndathyǎdi) s lugar
ndandiñähmu (ndǎndiñähmu, donde pega fuerte el sol, lugar asoleado Xi
ndandiñähmu) vi arrodillarse, hincarse ra ndathyadi habu̱ ja yá boni ya mboni.
Ya jäi di numxa, xä ndandiñähmu ne Está muy asoleado donde están los
ohnä yá de. Las personas que están oyendo echaderos de los animales. Véase tati,
misa se han arrodillado y se persignan el hyadi
rostro. Véase ñähmu ndatsri s semilla de aguacate
ndangua (ndángua) vi cruzar la huella del Variante ndatsni Véase tsani
pie Véase ndani, ua ndaä (nda) 1. pron interr ¿cuál? Ya mpe̱fi
ndani (ndáni) vi 1. tambalear Xä mani na bi nthäntsi gatho ha nubye̱ hindí pädi
ra ti, ya di ndani ko ra nti. Allí va un ndaä mä me̱ti. Se revolvieron todas las
ebrio tambaleándose por la borrachera. herramientas y ahora no sé cuál es la mía.
2. bambolear Na rá tsanti mä tsanza di 2. pron rel cual Sinón. ndanä, ndañä,
ndani, ngeä ya ri tsoki. Una de las ndageä
ruedas de mi coche bambolea porque ya se ndathi (ndǎthi) s semilla de mezquite
está descomponiendo. Véase nda, tähi
3. culebrear Mä nte̱i dí ye̱ti, na di ndä (ndä) 1. s presidente Rá ndä Monda
ndani ha ra the. La yunta que estoy bi ma Nkapula pa dä hyanda ya boti. El
arreando culebrea en el surco. presidente de México fue a Capula a ver las
4. estar chueco Ra the bi hye̱ki ra uäfri siembras.
di ndani. El surco que trazó el gañán está 2. s rey Ha mära ya hai hutsi ya ndä
chueco. Sinón. 1 y 3: njueni; 2: nkoni, pa dä ndä di geu̱. En otras tierras
njuentho, huäti, sagi; 4: no̱ngi, ntsaki, nombran reyes para que gobiernen sobre
no̱ni ellos.
ndaro (ndáro) s soldado Sinón. ñante, 3. vi ser jefe Na mä mpädi di ndä di
ndu̱zgu gekje. Uno de mis conocidos es jefe de
Ndasta (Ndasta) El Daxtha (barrio de nosotros.
Actopan) Mä me̱fi dí zi, dí tsi nuni
203 HÑÄHÑU — ESPAÑOL Ndängu

dänga ndä, däta ndä jefe mayor, ndämdo (ndä́mdo) s huevo cocido Bestho
presidente, gobernador ga häxhu̱ ya ndämdo, ya ñämdo dä za dä
ndä (ndä̌, ndä) adj 1. grande dehmi. De una vez hay que llevar huevos
2. grueso Xá ndä rá ndunza ra cocidos; crudos se pueden quebrar.
zakthuhni. Está grueso el tallo del pirul. Variante ndämndo Sinón. fatmädo Véase
ndä adj 1. cocido ndä, mädo
2. maduro Véase tä ndämfri (ndämfri) s 1. res Dá tanga hñu
ndädängi (ndädä̌ngi) adj 1. grandísimo Ra ya ndämfri ga the̱mi. Compré tres reses
banxu xi di te ra ndädängi. El pino crece de ordeña.
grandísimo. 2. mata de res (reg., denominando así la
2. enorme Bu̱i ya jäi xi di te ya mata y la fruta) Dá tsu̱di na bai ra
ndädängi. Hay personas que llegan a ser ndämfri, pe hindi hogitho yá ndämfri.
enormes. Sinón. nda ndo̱te Véase ndä, Encontré una mata de res, pero todavía no
dängi están buenos sus frutos. Sinón. 2: ndäni
ndägahñu̱ti (ndägáhñu̱ti) s cintura ndämxa (ndä́mxa) s elote sancochado
gruesa Véase ndä, hñu̱ti Véase ndä, mänxa
ndähi (ndä́hi) s 1. aire, atmósfera Ra Ndämxei (Ndämxei) s Querétaro Ra hnini
ndähi, ra hyadi ha ra dehe, xi mäthoni pa Ndämxei xi tsamähotho ko ya to̱ho̱
ya jäiua ha ra ximhai. El aire, el sol y el mähotho. El estado de Querétaro es muy
agua son muy necesarios para los seres hermoso con sus bonitos cerros.
humanos aquí, sobre la tierra. Variante Ndämnxei Sinón. Nkeretaro
2. aire, viento Bi thogi na ra ndähi xá ndäne (ndäne) 1. vt besar (en señal de
ntse̱di, bi mo̱ ya zafri. Pasó un viento respeto o de reverencia) Mä tu̱ nzäntho di
muy fuerte que tendió los zacates. ndänebi rá ye̱ rá tita. Mi hijo siempre le
3. aire, espíritu Tenä ge tsu̱te yá ndähi besa la mano a su abuelo.
ya hankei. Dicen que los espíritus de los 2. s adoración Mäje̱ya dá ma ra ndäne
difuntos regañan. Zi Ponza. El año pasado fui a la
panthi s viento solano, vientos de adoración de la Santa Cruz. Sinón. 2:
febrero o principio de marzo. so̱kambeni, nteme
tse̱nthi s aire frío ndämbaye̱ besar la mano el uno al
tsondähi s espíritu malo otro
Mäka Hoga Ndähi, Mäka Ndähi el ndängi (ndä̌ngi) 1. vi crecer Ra Xuua ya
Espíritu Santo manta bi ndängi; ha ja gehya dá handi
ndähi keñä víbora chirrionera mrá tsani. ¡Tan pronto creció Juan?, si
ndähme (ndä́hme) s tortilla bien cocida hace poco lo vi pequeño.
Véase ndä. hme 2. s tamaño, grande ¿Tenguä rá
ndähñei (ndä̌hñei) s 1. flojera Ra ndähñei ndängi ra fani gí pa? xahmä ga
hinte fatsi na pa dä nju̱tsi. La flojera no tampai. ¿Cómo está de tamaño el
ayuda a uno a progresar. caballo que vendes!, a ver si te lo compro.
2. pereza Ra ndähñei hänkahu̱ ra 3. vi engrandecerse
hñoya. La pereza nos trae pobreza. 4. vi presumir Ra Xuua di ndängi,
Variante ndähñe Véase dähñei ngeä ya ja ra boja, ha di hñe xá ñho.
ndämäni [Variante de ndamäni] pasado Juan está presumiendo nada más porque
mañana ya tiene dinero y se viste bien.
ndämbaye̱ (ndämbaye̱) v rec besar la 5. s abuela Sinón. ndäta
mano (el uno al otro como saludo de respeto) Ndängu (Ndängu) Danghu (pueblo de
Nubu̱ di nze̱njua ya mbane di Tasquillo) Thogi ratonthebe ya jäi bu̱i
ndämbaye̱. Cuando se saludan los Ndängu. Más de seiscientos habitantes
compadres se besan la mano el uno al otro. forman el pueblo de Danghu. Véase dängi,
Véase ndäne, ye̱ ngu
ndäni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 204

ndäni (ndä́ni) s 1. borrego Dá tanga yoto ndäpotho (ndäpotho) vi hacerse ramaje


ya ndäni pa ga hoka ra thumngo̱. Ra boti ga ju̱ bi ndäpotho, hinte bi hogi
Compré siete borregos para hacerlos en ra ju̱. La siembra del frijol se hizo ramaje y
barbacoa. no se dio el frijol. Véase ndäpo, -tho
2. cuerno Dá tanga na ra ndäni pa mä ndäsni (ndä́sni) s nixtamal pasado de
nju̱haitsibi. Compré un cuerno para sancochado Véase ndä, suni
echar mi pólvora. Ndästo̱ho̱ (Ndästo̱ho̱) s Orizabita Na ra
Matsandäni s Satanás (lit. el que tiene xahnäte ra mengu Ndästo̱ho̱, bu̱i ha ra
cuernos) hnini Ntso̱tkani. Un profesor de Orizabita
ndänijä (ndäníjä̌, ndäníjä, ndä́níjä) s vive en la ciudad de Ixmiquilpan.
templo matriz, iglesia principal Véase ndä, Variante Dästo̱ho̱ Véase dängi, to̱ho̱
nijä Ndästhi (Ndästhi) Doxthi (ranchería de
Ndäntsi (Ndäntsi) 1. Donthzi (barrio de Zimapán) Tatjeya to̱te na ra ngo nuni
Chilcuautla) Mä dada xä ma Ndäntsi mä Ndästhi, zänä ra märso. Año por año
dä tso̱ni mä tita, ngeä rá pabye̱. Mi papá celebran una fiesta en Doxthi en el mes de
ha ido a Donthzi a visitar a mi abuelo marzo.
porque hoy es su santo. ndäta (ndä̌ta) vi hacerse grande Véase
2. Nombre de una parte alta de Julián däta
Villagrán. Tembi ndäntsi na rá xe̱ni ndäte (ndäte) vti ir a recibir a alguien
Okza habu̱ ja na ra nijä. Le dicen “parte Mände ma dá ndäte de mä tiya bi zo̱ho̱
alta” a una parte de Julián Villagrán en de Monda. Ayer fui a recibir a mi tía que
donde hay una iglesia. llegó de México. Véase thädi
ndäntsi (ndäntsi) adj alta Mä hai hindi tsu̱tuabi ra ndäte cortar la vida al
ñuni xá ñho, ngeä ra ndäntsi ra ya instante
xe̱ni. Mi terreno no se riega bien, porque ndäti vti 1. amarrar (compl. indet.) Yo
está alto en unas partes. ndunthi ya jai di ndäti ha ya däkni.
ndäntsi (ndä̌ntsi) s quejido To̱de rá Andan varias personas amarrando las
ndäntsi ra dathi denda yabu̱. Se oye el lechugas.
quejido del enfermo desde lejos. 2. liar Ga ndäti ga nju̱ mentra gí
ndäntsi [Forma secundaria de däntsi] nthenihu̱. Yo haré el trabajo de liar las
quejar cajas mientras ustedes acarrean.
Ndäntsibohai (Ndäntsibóhai) Dantzibojay Sinón. ue̱mi Véase thäti
(ranchería de Huichapan) Ndäntsibohai Ndäto̱ho̱ (Ndäto̱ho̱) Cerrote (rancho de
bu̱ i thogi hñäto nthebe ya jäi. En Zimapán) Ra ngusadi Ndäto̱ho̱ ya nxo̱ge
Dantzibojay viven más de ochocientas ya je̱ya. En la escuela de Cerrote ya está
personas. Sinón. Mbohai Véase bohai completa la primaria. Véase ndä, to̱ho̱
Ndäñu (Ndäñu) Cocineras (pueblo) Ra Ndäthe (Ndäthe) s Tamazunchale Njati
hnini Ndäñu ja ha ra nenga ñu ri ma tsu̱ ra hnini Ndäthe di mpe̱hni yoho ya
Mauäthe. El pueblo de Cocineras está a la däthe. Adelantito de la Ciudad de
orilla de la carretera que va a Progreso. Tamazunchale se juntan dos ríos. Véase
Véase dängi, ñu däthe
Ndäpa (Ndäpa) s Semana Santa, Semana ndäthe (ndä́the) s agua hervida Ya tu̱ka
Mayor Rá du ra Hesu, rá mäka tu̱ Ajuä, bätsi nzäntho tumba ra ndäthe, pa hinda
dí bemfu̱ ya pa ga Ndäpa. La muerte de hñeni. A los niños siempre les dan agua
Jesús, el amado hijo de Dios, la recordamos hervida, para que no se enfermen.
en los días de Semana Santa. Véase dängi, Sinón. thu̱ndehe Véase dä, dehe
pa ndätsu (ndätsu) vi envejecer (palabra dicha
ndäpo (ndäpo) s hierba Ha ra de̱thä ne por los hombres de una mujer) Mä tixu
ga xathu̱, ngeä xi bai ya ndäpo. El maíz mäntä bi ndätsu ha ja yoho yá bätsi. Mi
necesita desyerbarse, porque hay mucha hija pronto envejeció, y apenas tiene dos
hierba. niños. Sinón. ntixke, ntiya Véase dätsu
205 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ndemye

ndäxjua (ndäxjua) s viejo Dá handi na ra pez grande que se traga entera a una
jäi ya ra ndäxjua ha tobye̱ bi nthäti. Vi a persona. Sinón. lama Véase dehe
un hombre ya viejo que se casó. dänga ndehe mar, océano
ndäxjua (ndä́xjua) vi hacerse viejo Nuahu̱ ndehe (ndéhe) vi 1. hacerse aguada Tixu,
gí bätsihu̱, ñeñhu̱, nuga ya dí ndäxjua pa hingá pädi gá panti ra ju̱ni, bi ndehe.
tobye̱ gä ñeni. Ustedes que están jóvenes, Hija, no supiste batir la masa, se hizo
jueguen; yo ya estoy viejo para jugar. Pret. aguada.
dá ndäxjua Sinón. ntiyo, ndo̱ 2. derretirse Ra nde̱ga mi ja ha ra
ndäza (ndäza) s palo grueso Dá he̱ki rata moxibo̱jä bi ndehe. La manteca que
ndäza ha ra hñe pa ga hoka ra jutsi. En estaba en el bote ya se derritió. Sinón. 2:
la barranca corté unos palos gruesos para mu̱ngi Véase dehe
hacer la cerca. Véase ndä, za ndehe (ndéhe) s 1. cumbre Bí taxkatho
nde (nde) adv 1. está bien ―Xuua, dí ne ra ya jäi ni ha rá ndehe ra to̱ho̱. Se ven
gi pakagi tsu̱ ri de̱thä. ―Nde, ge bá hä ri blanquear unas personas en la cumbre del
ro̱za gi yu̱ti. ―Juan, quiero que me cerro.
vendas tantito maíz. ―Está bien, trae tu 2. copa del sombrero Dá tanga ra ya ñi
costal para echarlo. ha mi otho ha ga u̱ti; mäna xá ñho dá
2. bueno Juana, nde, ¿ko ntoo gí ne gi u̱ti ha rá ndehe mä fu̱i. Compré unos
ñäui? Bueno, Juana, ¿con quién deseas chiles y no tenía dónde echarlos, y mejor
hablar? los eché en la copa de mi sombrero.
3. sí ―Mämä, dí ne tsu̱ ra dehe. 3. remolino de cabello Rá ndehe ga stä
―Nde, thogi gi yati. ―Mamá, quiero mä bätsi xä me̱ngi, tenä ge ngeä bi
un poco de agua. ―Sí, pasa a sacarla. thogi rá bu̱i. El remolino del cabello de
ndebu̱ adv está bien, sí mi niño está de lado; dicen que porque se
ndexä sí, pues pasó la hora de su nacimiento.
nde (ndě) adj mitad Véase mäde 4. mollera Ra bätsi tsu̱ ra rihi, po̱de xä
nde (ndě) 1. s tarde Nxo̱ni, tixu, gri ma dagi rá ndehe. El niño tiene diarrea, creo
ri ngusadi, osti the̱a ra nde. Hija, apúrate que se le ha caído la mollera. Sinón. 1:
a ir a tu clase; no te vaya a agarrar la tarde. ñäntho̱; 3: xe̱di
2. vi hacerse tarde Ra xahnäte bi gotsi ndeki (ndeki) vt cargar (con mecapal) Mä
ra ya xampäte, ngeä ya bi nde bi ku bi ndeki na ra dänga so̱te ga za. Mi
tso̱ni. El profesor regresó a unos hermano se cargó un tercio grande de leña.
alumnos, porque llegaron ya tarde. Vocal nasal: ndëki Sinón. ndude Véase de,
nde xudi tarde o temprano nde
nde (ndě, nde) s mecapal Nuga stá hoka ndemäpa (nděmäpa) adv mediodía, a las
ya nde ga the̱xi ha ga santhe. Yo he dos Sinón. ne̱tyoho
hecho mecapales de fibra de lechuguilla y de Ndemnju (Ndémnju) Demacu (barrio de San
ixtle. Vocal nasal: ndë Sinón. gunde, Salvador) Ra xahnäte di mpe̱fi di gekua
uande Ndemnju xi tso̱ho̱ nitho. El profesor que
Ndedo (Ndedo) s Humedades trabaja aquí en Demacu llega muy
Ndehe (Nděhe) Aguita (manantial al lado del temprano.
ejido de Puerto Juárez) Ndemä (Ndémä) s Puebla (ciudad) Tata
Ndehe (Ndéhe) San José Atlán (pueblo de ndeñora po̱ni ya tsanza duxäjäi ua
Huichapan) Ndehe bu̱i thogi yomo ne Monda pa ri ma Ndemä. Cada media
yonthebe ya jäi. En San José Atlán viven hora salen autobuses de México para la
más de dos mil doscientos habitantes. Véase Ciudad de Puebla.
dehe ndemye (ndemye) s 1. despeñadero Na
ndehe (nděhe) s mar Tenä ge ha ra ra ti bi dagi ha ra ndemye, ngeä mi ti.
ndehe bu̱i na ra dänga huä, ge tutatho Un ebrio se cayó en el despeñadero; porque
na ra jäi. Cuentan que en el mar vive un estaba bien borracho.
2. filo de un precipicio Dá ma dá handa
ndengi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 206

mä huähi, ha mä bo̱jä dá bami nge ha ya hai ko ra bothe. Allá en Lagunilla ya


ra ndemye. Fui a ver mi terreno no se da bien el jitomate, porque dicen que
estacioné y mi camión cerca del filo del se descompusieron las tierras con las aguas
precipicio. Véase ndengi, maye negras.
ndengi (nděngi) s 1. orilla Ha rá ndengi nde̱ (ndě̱) 1. vi cargar (algo que se venera)
ra hñe xä yo̱te ya bai ga tähi. En la Na mä tu̱ bi nde̱ nu mí tsixa mixa ra
orilla de la barranca han caído matas de zidada Nsajose. Uno de mis hijos cargó a
mezquite. San José cuando lo llevaron a la misa.
2. filo Ha rá ndengi ra ñu ri ma 2. s cargador (de difuntos) Ya ra yaä ga
Monda, ja di potini na ra huähi. Allí maha ra ntagi, ha joo ya nde̱ pa dä
siembro un terreno; al filo de la carretera zixa ra zi hankei. Ya es hora de que
que va a México. Sinón. 1: hyohñe, vayamos a sepultarlo, y no hay cargadores
nehñe; 2: nenga ñu para que lleven al difunto.
ndeni (ndeni) s acarreador Yo ndunthi 3. s padrino y madrina Mä be̱datsi ne
ya ndu̱ka dädimaxi ha se̱he̱ yoho ya rá be̱hñä ya nde̱ de na ra bätsi ma dä
ndeni. Hay muchos cortadores de jitomates nxistehe. Mi sobrino y su esposa van a
y nada más dos acarreadores. Vocal nasal: ser padrino y madrina de una criatura que
ndëni Sinón. ngu̱ki Véase theni se va a bautizar. Véase de̱, the̱tsi
ndendo, ndengado s acarreador de nde̱ga (ndé̱ga) s manteca Sinón. nziki
piedras Nde̱nthi (Ndé̱nthi) González Ortega (barrio
ndenza, ndengaza s acarreador de de Santiago de Anaya) Mäxudi dá ma
leña Nde̱nthi, mä dá kätsi ra xahnäte pa bu̱
ndengazafri acarreador de zacate dä zini mä xampäte o hinä. En la mañana
ndengathehñä acarreador de carbón fui a González Ortega a ver si el profesor
ndenganäni acarreador de cal recibe a mi estudiante o no. Véase de̱nthi
ndentopo [Variante de mäděntopo] medio Nde̱nxi (Ndé̱nxi) Jonacapa (pueblo de
topo (medida de bebida) Véase topo Huichapan) Nde̱nxi bu̱i thogi na mo na
ndenti (ndénti) s malonqueada (reg.), nthebe mäde ya jäi. En Jonacapa viven
aporreada, golpeada Véase denti más de mil ciento cincuenta personas. Véase
ndentho̱ (ndentho̱) s cumbre del cerro de̱nxi
Mañä ra ndentho̱ mäna yo ra ndähi de Nde̱se̱ (Nde̱se̱) Patria Nueva (pueblo de
ge ngati ra uatho̱. En la cumbre del cerro Santiago de Anaya) Ra hnini de Nde̱se̱ na
circula más el aire que al pie del cerro. xe̱ni bí uäthe ha mäna xe̱ni hinä. En el
Sinón. ñäntho̱ Véase ndehe, to̱ho̱ pueblo de Patria Nueva una parte es de
Ndesto (Nděsto) Dextho (barrio de San riego y la otra no.
Salvador) Nubye̱ ha ra tai dá nze̱njuahe nde̱snä (ndé̱snä) s 1. idioma mejicano,
ko na ra mengu Ndesto. Hoy en el centro náhuatl
saludamos uno del Dextho. 2. náhuatl, azteca (indígena de esta tribu)
ndexä (ndéxä) 1. sí, pues ―Xuua, ri xudi 3. pollo pinto
ga nthe̱hu̱ ha ra be̱fi. ―Ndexä. ―Juan, 4. búlico (gallina amarilla con manchas)
mañana nos veremos en el trabajo. ―Sí, Variante nde̱shnä Véase mäde, zänä
pues. nde̱ti (ndě̱ti) 1. vi ir de coliche Mä ga
2. órale, pues Na ra tixfani mi neka nde̱ti tsu̱ too dä ma ra ngo. Voy a irme
tuhni, ha na bi ñembi: ―Ndexä. Un un rato de coliche con los que van a la
ebrio quería pelear y uno le dijo: ―Órale, fiesta.
pues. Véase nde, xä 2. s seguilón (reg.: el que sigue a otra
ndexba (ndéxba) 1. vi cortarse (leche) persona) Hingi ho ra nde̱ti, xi dá me̱di
2. s leche cortada Véase dehe, xiba nuu̱ too dá me̱be. No es bueno ser
Ndexu̱ (Ndéxu̱ ) Lagunilla (barrio de San seguilón; ya me perdí de los que andaban
Salvador) Di gehni Ndexu̱ ya hintsu̱ di conmigo. Véase de̱ti, te̱ni
hogi ra dädimaxi, ngeä tenä ge bi tsoki
207 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ndospiñä

ndi (ndí) interj ¡mira! ¡Ndi! ¡Xa mabu̱ na Ndomingonde̱nthi (ndómíngóndé̱nthi) s
ra banjua! ¡Mira! ¡Ahí va un conejo! Domingo de Ramos Sinón. Ngäbde̱nthi
Véase handi Ndomni (Ndomni) San Miguel (pueblo de
ndí (ndí) Indica la 1.ª pers. del copretérito. Ndí Tecozautla)
mpe̱fi ga xahnäte. Yo trabajaba de ndomi (ndómi) vi 1. doblarse (rama de
profesor. árbol, metal, alambre)
ndinthe (ndinthe) s alga verde limón Ra 2. enchuecarse (metal, alambre)
ndinthe kä ha poda ra dehe o di hñetsi 3. humillarse (persona o animal)
mäñä nu ra dehe di yo, ha xá tudi ngu ra 4. vencerse (tabla, horcón)
xiyo ha ra ntsu̱ti, ho̱nse̱ ge ra 5. encorvarse Véase domi
hatakangi. El alga se encuentra donde ndondri [Forma secundaria de dondri]
está estancada el agua o va flotando sobre el ponerse mocho de los cuernos
agua que va corriendo; es blandita como la ndone (ndone) 1. vi quedar chimuelo
lana, así de fina; solamente que es color (persona o animal a la que le falta dientes, o
verde limón. Véase dehe muro incompleto en la orilla o en medio) Ra
Ndios Padre (Ndiós Pádre) Dios Padre bätsi di ndone, ngeä tagi ya tsi ga ba.
(barrio de Ixmiquilpan) Ha ra nsaha Ndios El niño queda chimuelo porque se le caen
Padre ja na ra otsi mädetho ha rabu̱ , los dientes de leche.
tenä, ge di mponi nuä ra otsi. En el 2. s labio roto (de persona o animal al que
balneario de Dios Padre hay un hoyo, y le falta un pedazo, o trasto que se le ha caído
dicen que a veces ese hoyo se cambia de parte de la boca) Ra nzisnä neki xá ntso
lugar. rá ndone. En el eclipse de luna se ve feo
ndisthi (ndísthi) s persona que calza el labio roto; como que le falta un pedazo.
zapatos Nuni ra metsi koñä tähä mbojä, Véase ne
nubye̱ hingra ditathiza, nubye̱ ra ndosei (ndǒsei) s pulque graniento (cuando
ndisthi. Aquel joven, como gana mucho el pulque tiene como bolitas de masa) Mä ga
dinero, ya no usa huaraches, sino que calza pondua rá fu̱ti mä sei, ngeä rata ra
zapatos. Sinón. ditaze̱sthi, ditäthiza ndosei po ha mä ntsenza nsei. Voy a
Véase titi, ze̱sthi cambiarle el pie a mi pulque, porque puro
ndo (ndo) s granizo pulque graniento contiene la castaña. Véase
ndo (ndo) vi endurecerse Véase do ndo, sei
ndodi (ndǒdi) 1. vi empedernecerse (fruta) ndoyo (ndóyo) s 1. hueso
2. s empedernido (fruta) 2. cuerpo (humano) Sinón. 2: ngo̱kei
3. s callo Véase do ndoyogo̱ne s quijada (de persona o de
ndoki (ndǒki) vi agacharse animal)
ndokjä (ndǒkjä) s tuna empedernida Rata ndoyone s pico (ave)
ya ndokjä i jabye̱ koñä bi mu̱nga ra ndospiñä (ndospiñä) vi 1. clavarse de
ndo. Pura tuna empedernida hay ahora, cabeza Ra bätsi bi dagi, bi ma ga
porque les dio el granizo. Sinón. me̱jä, ndospiñä. El niño que se cayó se clavó de
me̱kjä, ndodi kähä, me̱di kähä Véase cabeza.
ndodi, kähä 2. empinarse de cabeza Ya mboni tsi
ndomi un real (equivalente a doce centavos) de̱se̱, me̱fa di tudi di ndospiñätho. Los
Véase domi animales que comen tullidor, después de
ndomi nguatra un real y una cuartilla que se tullen van empinados de cabeza
(equivalente a quince centavos) Véase domi nada más.
ndomingo (ndómíngo) s domingo 3. echar machincuepas Ya bätsi ñeni ga
Ndomingo ge ra mu̱di pa ra semänä ha ndospiñä. Los niños juegan a las
geä ra pa ga tsaya. El domingo es el machincuepas. Variante ndontsampiñä
primer día de la semana y es el día de Sinón. ndostiña; 1: mañä; 2: yu̱ki; 3:
descanso. mpu̱ste̱gi, mpu̱ntsi, ndontsampiñä
Véase ndoki, ñä
ndo̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 208

ndo̱ (ndǒ̱) s 1. viejo Bi thogi na ra ndo̱ ndo̱stä (ndo̱stä) s nopal grande Véase
mi pa yoho ya fani. Pasó un viejo que xätä
vendía dos caballos. ndo̱te (ndo̱te) s grande
2. vejez ¡Xää ra ndo̱! ¡Qué fuerte es ndo̱tfe (ndǒ̱tfe) s soguillero (de ganado
todavía a pesar de su vejez! Sinón. 1: tiyo, menor o porcino, reg.: bolsitas de la misma piel
tio, ndäxjua que se penden en el pescuezo) Bi mu̱i na ra
ndo̱ba (ndo̱ba) s pezón grande tu̱chi ra ndo̱tfe; to̱ nada ra thebe. Nació
ndo̱dro (ndo̱dro) s toro grande un chivito soguillero, que tiene una sola
ndo̱fri (ndo̱fri) s caballo grande soguilla. Véase thebe
ndo̱hñä (ndo̱hña) s suegro ndo̱xjo (ndǒ̱xjo) s pantalón con tirante y
ndo̱mänxätä (ndo̱mä́nxä̌tä) s flor de pechera
garambullo Ya ndo̱mänxätä tu̱tsi ha ra ndo̱hmi s gualumbo de palma, dátil de
tsasju̱, o dä banti ko ya mädo ne dä palma Véase ndo̱mbo
thu̱ti. Las flores de garambullo se le echan ndo̱ta (ndo̱ta) s maguey grande Véase
a los frijoles molidos o se revuelven con uada
huevo al freírlo. Sinón. do̱nibastä, ndrá (ndrá) procl Indica la 1.ª pers. del
ndo̱nibaxtä Véase do̱ni, mänxätä copretérito, en otro sitio o aspecto progresivo.
ndo̱mbo (ndǒ̱mbo) s golumbo (reg.), Nubu̱ ndí tsaya mä be̱fi ndrá bu̱i ra ya
gualumbo del quiote (capullos del quiote) Ya pa ko mä dada. Cuando descansaba de mi
ndo̱mbo ga uada tsi ha nehe nuu̱ ga trabajo, yo estaba unos días con mis padres.
tsu̱ta. Los gualumbos de maguey son Bi zu̱kje na ra bu̱nthi xi ntse̱di mbrí
comestibles y también los de la lechuguilla. ñehe nge mähuifi habu̱ ndrá mahe. Nos
Véase do̱ni, bo alcanzó una tormenta de gran ímpetu que
ndo̱hmi, do̱hmi s gualumbo de venía del norte a donde íbamos.
palma, dátil de palma ndrá (ndrá) procl Indica la 1.ª pers. del
do̱nijuta, ndo̱mbo juta s gualumbo copretérito más el artículo singular. Pe̱tsi
de sábila retamäku̱ta nje̱ya ndrá xahnäte. Hace
ndo̱mxi (ndo̱mxi) s gato grande Véase quince años yo era profesor. Véase dra
mixi ndrí (ndrí) procl Indica la 1.ª pers. del
ndo̱mähuähi (ndó̱mä́huä̌hi) s hortelano, copretérito, aspecto progresivo. Mände ndrí
milpero Véase to̱mi, huähi ñobe ra Xuua ha ra be̱fi. Ayer andaba
ndo̱mängu (ndó̱mä́ngǔ) s encargado de la yo con Juan en su trabajo.
casa Véase to̱mi, ngu ndu (ndu) adj difunto, finado Pe̱tsi ya
ndo̱mfe (ndǒ̱mfe) s flor de efés Ya je̱ya ndu mä dada mi utkagi habu̱ mi ka
ndo̱mfe tsi ya ndämfri ne ya yo. Las yá hyodi nu ya ya hai, ha nubye̱ hindí
reses y el ganado menor comen las flores del beni. Hace varios años que el difunto de mi
efés. Sinón. uäñä Véase do̱ni, efe padre me enseñó hasta donde llegaban los
ndo̱mi (ndó̱mi) s 1. velorio límites de estas tierras, y ahora no recuerdo.
2. casa Véase to̱mi ndu vti traer una carga, llevar una carga
Ndo̱ni (Ndo̱ni) Juchitlán (ranchería de (compl. indet.) Véase tu
Tasquillo) Ndo̱ni kohi ngetuu̱ ra nsaha nduthä s cargador de maíz
Nsindehe. Juchitlán está cerca del ndu (ndǔ) s carga (de bestia) Rá ndu ya
balneario de Tzindejé. rekua ya bi me̱ngi; bami pa ga
Ndo̱ni (Ndo̱ni) Xochitlán (pueblo de San hokuahu̱. Ya se le ladeó la carga a los
Salvador) Ra hnini Ndo̱ni ya bí uäthe ko burros páralos para arreglarla. Véase tu
nuä ra rayo ñuthe bi zo̱ho̱. El pueblo Sinón. batsi, be̱ni
de Xochitlán ya es de riego por el nuevo ndubinu (ndǔbǐnu) s trajinante de
canal que llegó. Véase do̱ni aguardiente, cargador de aguardiente Ra
ndo̱ni (ndo̱ni) s florecimiento Ya bi ua rá ndubinu ja bi mengi mände, nubye̱ ata
ndo̱ni ra do̱ni. Ya terminó el florecimiento hñäto dä zo̱ho̱. El trajinante de
de la planta. aguardiente regresó apenas ayer, ahora no
209 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ndu̱ki

vuelve sino hasta dentro de ocho días. 2. enfermedad de gallina Tenä ge yo ra
Sinón. nduithe Véase ndu, binu nduni. Dicen que hay una enfermedad
ndubxa (ndubxa) s borrega enferma, de las gallinas. Sinón. hñeno̱ni Véase tu,
borrega entelerida Véase bexa o̱ni
ndubeza (ndǔbeza) s cargador de ndupäte (ndúpäte) 1. vt deber Dí ndupäte
huacales Véase ndu, beza tsu̱ ra bojä. Debo un poco de dinero.
ndude (ndúde) vt llevar cargado Hyastho 2. vi hacerse responsable (por otra
dí ndude na so̱te ra za pa tai, pa dí pa. persona ante una autoridad) Nuga go dí
Diario me llevo cargado un tercio de leña al ndupäte por gee, ga thädi di gee. Yo
centro, para vender. Sinón. ndekui soy el responsable por ti; yo abogo por ti.
ndude (ndǔde) vt cargar (con mecapal) Véase tu, -pi, -te
ndudehe s carro de refrescos nduptsu̱di (nduptsu̱di) s enfermedad de
Sinón. nduuthe Véase ndu, dehe los puercos Gatho ya tsu̱di bi du ko ra
ndufoyo. s camión estercolero Véase ndu, nduptsu̱di. Todos los marranos se
foyo murieron de la enfermedad.
nduhyadi (nduhyádi) s eclipse de sol Sinón. hñenitsu̱di Véase tu, tsu̱di
Véase tu, hyadi ndusei (ndǔsei) s trajinero de pulque,
ndujuai (ndujuai) s persona que porta cargador de pulque Véase ndu, sei
cuchillo Sinón. mfoxjuai Véase ndu, juai nduste (ndúste) 1. vi hacerse envidioso
ndumu̱i (ndúmu̱i) 1. s tristeza Neki ge 2. s envidia
nuni ra jai ntsaui na ra ndumui. Se nota 3. s persona envidiosa
que a esa persona le invade la tristeza. ndutäpa (ndútäpa) s grupo de personas
2. s luto, duelo Ua ra zi jäi xä thogi que felicitan cantando Sinón. ye̱ntsuäpa
ndumu̱i di hñe ga ndumu̱i. Las personas Véase tuti, pa
que están en duelo se visten de luto. nduti (nduti) s cargador
3. vi estar triste Di ndumu̱i nuu̱ ya zi nduthä (ndǔthä) s cargador de maíz Véase
jäi, ngeä bi thogi na ra thogi yá ndu, thä
mengu. Están tristes esas personas nduthe (nduthe) s sed Tixu, rakje tsu̱ ra
porque han sufrido un accidente sus dehe; xi tsu̱kje ra nduthe. Hija, danos un
familiares. Variante dumu̱i Véase tu, mu̱i poco de agua que tenemos mucha sed.
mendumu̱i s doliente Véase tuthe
ndunthi (ndǔnthi) adj 1. mucho Xi ndutse̱di (ndutse̱di) s débil (del cuerpo)
ndunthi ya jäi bi ma ra hmuntsi nduxjäi (ndúxjäi) s 1. autobús
Nju̱nthe mände. Ayer, mucha gente fue a 2. carro transportador de gente Véase
la convención de Pachuca. ndutsi, jäi
2. cantidad numerosa, abundante ¡Xi ra nduza (ndǔza) s cargador de leña Véase
ndunthi ra jäi yo ga nonxi, nä! ua ya ndu, za
xäju̱. ¡Numerosas personas andan los nduzafri (ndǔzafri) s cargador de zacate
lunes! parecen hormigas. Véase ndu, zafri
3. gran parte Na ra huähi ga ndu̱xyo bi nduznä (nduznä) s eclipse de luna
zäti ndunthi, ha mi be̱tho ra nthe̱ki. Variante ndushnä Sinón. nziznä Véase tu,
Se quemó gran parte de una milpa de zänä
cañaveral y faltaba el tiempo para la nduti (ndúti) s amarrador Véase tuti
siega. ndutse̱ (ndutse̱) s escalofrío
nduni (nduni) s 1. gallina muerta (de Variante ndutse̱ Véase tu, tse̱
enfermedad) Na ra nduni xä te̱i getuu̱ ndu̱i (ndu̱i) s base, raíz
nuua ha mä nguhu̱, pa dä hñeni mä ndu̱ki (ndú̱ki) s cortador (de frutos de
o̱nihu̱ nehe. Han tirado una gallina que ciertas plantas)
murió de enfermedad cerca de nuestra casa, ndu̱katudi s cortador de algodón;
para que nuestras gallinas se enfermen corte de algodón Véase tu̱ki
también.
ndu̱lu̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 210

ndu̱lu̱ (ndǔ̱lu̱ ) s flor del órgano nege (něge) adv al fin que
Sinón. mbe̱to nege tsa (něge tsa) siempre Xuua, nege
ndu̱ndri (ndú̱ndri) s raíz del cuerno del tsa grí gatsi ha ra de̱nda; ¿xibye̱ te bi
animal Ra dänthi ya bi u̱ndua rá ndu̱ndri ja? Juan, siempre pasas a la tienda; ¿qué
ra boi. La reata ya rozó la raíz de los pasó ahora? Sinón. nzäntho
cuernos del toro. Véase ndu̱i, ndäni negu (negu) s horcón
ndu̱nza (ndú̱nza) s tronco de árbol Véase nehe [Variante de nehe] también
ndu̱i, za nehi (něhi) vt 1. rastrear
ndu̱sti (ndú̱sti) s ampolla 2. buscar
ndu̱tsi (ndú̱tsi) s encía Yá ndu̱tsi mä tsi 3. consultar con un adivino Act. indet.
xá ñu̱, ha ra mediko dá nu enä ge ngeä hnehi
hindí xu̱ki. Me duelen las encías y el nehmyä (nehmyä) 1. s persona
doctor que fui a consultar me dijo que es pendenciera Na ra ño̱ho̱ ra nehmyä, ne
porque no me lavo los dientes. Sinón. uatsi dä ñena ge ra yo̱tatuhni. Un hombre
Véase ndu̱i, tsi pendenciero es hombre peleonero.
ndu̱xyo (ndú̱xyo) s caña de azúcar Véase 2. necedad Rá nehmyä ra ño̱ho̱ ku̱hni
yo ha ra du. La necedad del hombre lo
undu̱xyo s caña dulce conduce a la muerte. Sinón. yo̱tatuhni,
ndu̱zgu s soldado Sinón. ndaro xaste, nesio, no̱te
ndyá (ndyá) procl Indica la 1.ª pers. del nehñe (něhñe) s orilla de la barranca Nuni
copretérito más el artículo plural. Mäme̱to rinjati ha ra nehñe dí pe̱tsi na ra boti.
ndyá me̱fihe ha ya ati. Anteriormente Allá abajo, en la orilla de la barranca, tengo
eramos peones en las minas. Véase ndi, ya una siembra. Véase nengi, hñe
ne (ne) vt 1. querer, desear nei (nei) s bailador, bailadora
2. apetecer Ngubu̱ dí ne tsu̱ ra sei ga nei (néi) vi bailar, danzar Nuni ra metsi
tsi. ¡Cuánto apetezco tomarme un poco di ho dä ma ra ngo, pe hingi nei. A aquel
de pulque! Act. indet. hne Sinón. kati joven le gusta ir a las fiestas, pero no baila.
dä ne quizás Vocal nasal: nëi
ne (né, ně) s 1. boca Xä neni rá ne ra hnei s baile
bätsi, ngeä bi me̱mi ha ra hai. Está nekantsu̱tsi (nékantsú̱tsi) vi querer besos
hinchada la boca del niño porque se la Véase ne, tsu̱tsi
golpeó en la tierra. neki (něki) 1. vt formar en fila Ra xahnäte
2. hocico Ha yá hyo rá ne ra tsu̱di xä bi neki ya xampäte ha ra batha nteni.
kontsi na ra tsi. En los lados del El profesor formó en fila a los alumnos en la
hocico del puerco le ha salido un cancha.
colmillo. 2. s hilera Di hnejtho ra neki ga bo̱jä
3. filo Nubye̱ hä xá ñho rá ne ra juai, ku̱ti ha ra hnini. Se ve la hilera de
ngeä dá thui. Ahora sí está bueno el filo automóviles que entran a la ciudad.
del cuchillo porque lo afilé. Sinón. 2: ñu
4. piquete Xá ñu̱ rá ne ra xäju̱ nubu̱ neki (neki, néki) vi 1. verse Neki ge nuni
tsate. Duele el piquete de la hormiga. ra jai tsaui na ra ndumui. Se ve que a
5. animales que van en la punta del esa persona le invade la tristeza.
rebaño Sinón. 3: nthe̱ki 2. asomarse, salir Ndá nuhu mäxudi, ya
neñhe s orilla de la barranca bi neki ra hyadi. Cuando desperté en la
nenthe s ribera mañana ya se había asomado el sol.
xine s labios 3. alborear Xuua, nangi maha ra
ne ga tse, nentse boca de la olla nthotä tsu̱ta, ya bi neki; xini ya bi
nedu (nédu) vi agonizar Véase ne, tu bo̱xa ra haxatso̱. Juan, levántate vamos
nega (néga) s fanega Na nega geä a cortar lechuguilla que ya está
mädenthebe huada ra de̱thä. Una fanega alboreando; mira ya ha subido la estrella
equivale a cincuenta cuartillos de maíz. matutina. Véase hneki
211 HÑÄHÑU — ESPAÑOL netsi

nemhai (nemhai) s planta del pie Rá fogón para calentarlo, porque estaba muy
nemhai mä ua neni, ngeä bi zagagi na frío. Sinón. 1: ntuspi Véase nengi, tsibi
ra bini mände. Tengo hinchada la planta nestihi (nestǐhi) vi correr
del pie porque me picó una espina ayer. nete (néte) vt mostrar presumiendo
Sinón. hmeua Véase nemi, hai neti (neti) vt 1. pisar Ha ra huähi xä
nemi (nemi) 1. vt pisar Ra xäkye̱ metsi neti ya fani ya tu̱ka hogändäpo. Los
bi nemi rá mpadi nte̱ti ra tsanza ha bi caballos han pisado la alfalfa chica en la
ño, ha himbi bädi bi zämi. El muchacho milpa.
travieso le pisó el clutch al coche, y caminó, 2. trillar Ra zafri stí muntsi, xä neti ya
pero no supo detenerlo. ndämfri, ya fani ne ya yo. El zacate
2. s pisada (guitarra, banjo) Mäthoni gi que amontoné lo han trillado las reses, los
pädi yá nemi ra binxähi, pa dä za gi caballos y el ganado menor. Act. indet.
mpe̱mda xá ñho. Es necesario que sepas hneti Sinón. 2: xusti, tehmi
las pisadas de la guitarra, para que puedas neti v rec pisarse (uno al otro)
tocar bien. hneti s pisotón
3. vt hacer bailar Nemi ra hnemnza. netse (nětse) vt 1. contagiar Se̱he̱ na mä
Hace bailar el trompo. Act. indet. hnemi o̱ni bi mu̱di bi hñeni, bi netse gatho
Sinón. hnemi, ntomi mära. Nada más una gallina empezó a
nengadehe (něngádéhe) s ribera enfermarse y contagió a todas las demás.
Sinón. nenthe Véase nengi, dehe 2. pegar Mä metsi bá yo ha ra däthe ha
nengañu (nengáñǔ) orilla del camino bá netse ya mexye̱. Mis muchachos
neni (neni) 1. vi hincharse fueron a andar en el río y se les pegó el
2. s hinchazón guau.
nenthe (nénthe) s ribera Ha rá nenthe ra 3. subir (en algo) Ra bätsi bi netse ya
däthe stá u̱ti ya bai ga hogäde̱ju̱ ne ya xäju̱ ha nubye̱ mä dä za. Al niño se le
bai ga ixi. En la ribera del río he plantado subieron hormigas y ahora lo van a picar.
de higos y matas de duraznos. Sinón. 1: hño̱tse; 2: tetse, te̱ni
Variante nengadehe Véase nengi, dehe netsi (nětsi) vi 1. trepar (en algo) Ra
neñu (néñu) 1. vi agarrar camino Mä keñä bi netsi ha ra bai ga tähi. La
mbane bi neñu ngu zu̱nga yoho xudi pa víbora se trepó a la mata de mezquite.
rí ma rá hai. Mi compadre agarró camino 2. vi salir Dá netsi dende mände
como a las dos de la mañana para irse a su Monda ha ja dá tso̱ho̱. Desde ayer salí
tierra. de México y apenas llegué.
2. s viajero, caminante Ya neñu mi 3. vi inflamarse Nuni ra metsi, yo ri
yo rí maua ha rí mani ha ya ñu. Los netsi rá ua habu̱ bi za ra keñä. A aquel
viajeros andaban para allá y para acá en muchacho se le está inflamando el pie en
los caminos. Véase netsi, ñu donde le picó la víbora.
nepe (nepe) vi querer mucho, antojar Ko 4. vt encelar Mä baga ya bi netsi ra
nunä rá pa ra hyadi, xä nepe ya sei ha ra doro. Mi vaca ya enceló al toro. Act.
tai, ha otho. Con este calor sí quieren indet. hnetsi Sinón. 1: bo̱tse, ntani; 2:
pulque en la plaza y no hay. Sinón. ne ehe; 3: neni; 4: ñoui
nepu̱ [Variante de nepu̱] luego, después netsi (nětsi) s ascenso Rá netsi ra
nesida (nesida) s necesidad Sinón. thoni hñaxbo̱jä xi mäntä, ha nuga ntse̱ dá
nesio (něsio) s necio Sinón. no̱te ntsu. El ascenso del avión fue muy brusco y
nespi (něspi) s 1. fogón Mäxudi stá me espanté mucho. Sinón. nju̱tsi
mpata ha ra nespi, ngeä xi xmá tse̱. En netsi (nětsi) vt 1. despachar Ra uite dá
la mañana me calenté cerca del fogón, netsi nihi, ngeä ya me̱fi di ñuni nihi.
porque hacía mucho frío. Despaché temprano a la tlacualera, porque
2. orilla del fogón Mä te̱ni sei dá egi ha los peones comen temprano.
ra nespi, pa bi pati, ngeä xi xmá tse̱. 2. encaminar Mäxudi dá netsi mä tixu
Puse mi litro de pulque en la orilla del ha ra bo̱jä ndusjäi, ngeä ya bi mengi
neua HÑÄHÑU — ESPAÑOL 212

ha rá be̱fi. En la mañana encaminé a mi ngande (ngánde) s abuela Mä ngande dí


hija al autobús, porque ya vuelve a su pe̱tsi po mä nänä. La abuela que tengo es
trabajo. por parte de mi mamá. Sinón. nita
3. dar de almorzar Mä däme dí netsi Ngando (Ngándo) Gandho (ranchería de
nihi, ngeä ku̱ti nihi ha ra be̱fi. Le Tecozautla) Véase N-, gani, do
doy de almorzar temprano a mi esposo, ngani (ngani) s ronquido Yo̱hmäge rá
porque entra al trabajo temprano. Act. ngani ra tsu̱di, nguda rá ngathä ra jäi.
indet. hnetsi Sinón. 1: pe̱hni; 2: eni; 3: Escucha el ronquido del puerco; es
uini semejante al ronquido de una persona.
neua (néua) 1. s rastrero (animal que sigue Véase gani
el rastro de personas u otros animales) Dí ngani [Forma secundaria de gani] tronar
pe̱tsi na mä tsatyo ra neua, bestho (para llover) Bi ngani nu mähuifi, jabu̱
pähä habu̱ xä thogi ra fantho̱. Tengo un habu̱ bí uäi. Tronó por el lado norte; es
perro rastrero, huele luego donde ha pasado probable que esté lloviendo en algún lugar.
un venado. nganmu̱i (ngánmu̱i) s retortijón
2. vt buscar el rastro Xä xota mä ngansoki (ngásóki) portero, ama de llaves
no̱ndo, ha dí youa dí neua, hindí ngantsi (ngǎntsi) 1. s pachorra Nuni ra
timba rá ua. Se ha soltado mi burro, ha jäi xä mani, penä yo ko ra ngantsi;
ando aquí buscando el rastro, pero no ñenä tsu̱di na ra ndähñe. Aquella
hallo la huella. Pret. bi neua Act. indet. persona que va ahí camina con mucha
hneua pachorra. Ya me imagino la flojera que trae.
nexni (nexni) s boca de cántaro Ntse̱ xá 2. vi cojear Nuni ra jäi bi ye̱nti ra
ntsinti ra nexni, hingi ñe̱ni mä ye̱ pa bo̱jä, bi mai di ngantsi bi ma. Aquella
ga xu̱ki mbo ra xo̱ni. Está muy angosta la persona que fue atropellada por el camión,
boca del cántaro, no me cabe la mano para se paró, y se fue cojeando.
lavarlo por dentro. Véase ne, xo̱ni nganthä (nganthä) s ronquido Ko rá
nexni (néxni) sale de allá Rá ora dä nexni nganthä mä dada hingi tsa ga ähä. Con
tai mä ntai, ya nde; ngeä hingi po̱ni na el ronquido de mi papá no puedo dormir.
ra bo̱jä mäna nihi. La hora que sale mi Véase ngani, tähä
mandadero a la plaza ya es muy tarde, ngañye (ngañye) s trueno de lluvia Ra
porque no sale un camión más temprano. ngañye ga xudi hingra hoga ntudi, ngeä
Sinón. po̱ni Véase netsi, -ni hinme̱ dä uäi. El trueno de lluvia, cuando
nextihi (nextǐhi) vi correr Gi ma tai gi es en la mañana, es mala señal porque no
ntuki, pe xä gi nextihi, pa nihi gri llueve pronto. Véase gani, ye
bu̱ kua. Te vas a la plaza a comprar, pero le ngaste (ngáste) 1. vi quejarse Nuni ra
corres, para que pronto estés aquí. ño̱ho̱ go ra xaste, ha go bi ngaste. Aquel
Variante nestihi hombre es él que provoca, y luego él es el
netsi (netsi) vt pisar Act. indet. hnetsi que se quejó.
nga (ngǎ) adv 1. quién sabe ―¿Hanja bi 2. s acusación, queja Xä njabye̱ rá
ju̱ta fadi nuni ra ño̱ho̱ xä? ―Nga, hindí ngaste nuu̱ ya jäi bi ntuhni mände.
pädi. ―¿Por qué pues metieron a la cárcel Hoy han sido las acusaciones de las gentes
a ese hombre? ―Quién sabe; no sé. que se pelearon ayer. Sinón. 2:
2. quién sabe (por no decir sí) ―¿Ha gí ne ndemända, ntexanzaya
gi ñuni? ―Nga, bu̱ dä nja ri paha ga ngatatse (ngatátsě) s último hijo (lit.: el
tsigaä. ―¿Qué quieres comer? ―Quién que limpia el residuo de la comida en la olla)
sabe; si es de tu voluntad comeré. Véase jati, tse
ngá (ngá) procl Indica la 2.ª pers. del ngati (ngáti) s 1. alrededor Gatho rá
pretérito, adverbial. Iho, ngá yo ra be̱fi ngati ri huähi gí pe̱tsi ya bai ga ixi
tobye̱ ngrá tsani. Hijo, cuando empezastes ntu̱ti. Alrededor de toda tu milpa tienes
a trabajar todavía eras menor de edad. plantadas matas de duraznos.
2. vuelta, rodeo Ga maha ha ra ñu
213 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ngetho

mänjuäntho pa tai; hinga maha habu̱ ra ha nege xä gäti. Me imaginé que eran
ngati. Nos vamos por el camino derecho cejas naturales, las de esa señora, pero sólo
a la plaza; no nos vamos por donde es se las ha pintado.
mucha vuelta. Sinón. nthetsi, ngatsi ngäxmhai (ngäxmhai) s fin del mundo Na
ngatsi (ngǎtsi) s 1. alrededor Ja na ra ra xudi nitho bi dagi ya tso̱, ha ya jäi bi
jutsi ga matsu̱täbo̱jä gatho rá ngatsi ra ñenä ge ya ra ngäxmhai. Una mañana
uäfruta. Hay un cerco de alambre temprano cayeron estrellas y la gente dijo
alrededor de toda la huerta de fruta. que ya era el fin del mundo.
2. vuelta Dá ma dá umba na ngatsi Variantes gäxmhai, ngäxamähai Véase
gatho mä boti. Fui a darle una vuelta a kätsi, ximhai
todas mis siembras. Sinón. ngati, ngätsi (ngä̌tsi) s suspiro ¿Te ri bo̱ñä ra
nthetsi ngätsi, too gí gätsi? ¿Qué contiene ese
ngati (ngáti, ngati) prep bajo, abajo de suspiro?, ¿por quién suspiras?
Ya mboni bai ngati rá xudi ra za, ngeä ngätsi [Forma secundaria de gätsi] suspirar
xi xá pa ra hyadi. Los animales están bajo nge (ngě) s gruñido (animal) Vocal nasal:
la sombra del árbol, porque está muy ngë Véase ge
caliente el sol. nge (ngě) 1. prep cerca de
ringatri adv allá abajo 2. s causa
ngähä (ngä̌hä) s izquierda (mano o lado) ngeä conj porque
Ra bo̱jä mä mboni, hutsi rá hyo ra po rá ngeä por causa de, oir culpa de
ngähä, ha ra hmeya ha rá ñye̱i. El fierro po rá ngekagi por mí, para mí
de marcar a mis animales está estampado en ngene (ngěne) 1. vi hablar recio Nubu̱ bi
el lado izquierdo, y la señal, al lado ngeneä ri hmu dá ntsu̱, ngeä hinstí o̱tua
derecho. ra ngene. A la hora que habló recio tu
ngähä (ngä̌hä) s espiga Ya zafri ya mä dä patrón me espanté, porque no lo había oído
fo̱xa ra ngähä, ha bestho dä ndäxi. A las hablar recio.
matas de maíz ya les va a brotar la espiga e 2. s el habla recia, el habla en voz
inmediatamente van a jilotear. fuerte To̱de dende yabu̱ rá ngene nuä
ngähä (ngä́hä) vi espigar Nubu̱ stí ngähä ra ño̱ho̱. Se oye desde lejos el habla
ra de̱thä gi huitsi mähye̱gi ko ra ju̱. fuerte de ese hombre. Sinón. ngehñä
Antes que espigue el maíz, lo fumigas junto Véase nge, ne
con el frijol. ngeni (ngéni) s zumbido To̱de rá ngeni
ngähä lante (ngä̌hä lǎnte) espiga de lanté ya gani ha ya do̱ni, honga tafi. Se oye el
(llantén) Sinón. nzoxpa zumbido de las abejas entre las flores,
ngähni (ngä̌hni) adj áspero Sinón. ngati buscan miel.
ngäi (ngäi) s 1. bajada (camino) Ya ñu ha ngenti (ngenti) 1. vi gruñir, hablar recio
ra to̱ho̱, ntse̱di ya ngäi. Los caminos en Rá noya ra hmu ngenti, xi di unga ra
el cerro son bajadas. tsu. La voz del patrón es recio; hasta como
2. lugar inclinado (amelgas) Ya mo̱gehai que da miedo.
ga hogändäpo dá hoka ha ra huähi, ya 2. s gruñido Rá ngenti ra tsatyo bi
ngäi. Las amelgas de alfalfa que hice en piki. El gruñido del perro me espantó.
la milpa están inclinadas. Sinón. 1: Véase ge
hño̱mi; 2: nzu̱di Véase käi ngetuu̱ (ngětuu̱) adv próximamente
ngänsoki (ngä́nsóki) s alcaide Variante ngethbu̱
Variante gansoki Véase kä, nsoki ngetho (ngétho) conj porque Nuga hindí
ngätsi (ngätsi) s trasplantador tsi ra ba, ngetho di u̱ mä mu̱i nubu̱ dí
Variante gatsi tsi. Yo no tomo leche porque me duele el
ngätsi (ngä́tsi) 1. adv después estómago cuando la tomo. Sinón. ngeä,
2. s el último koñä
ngäxaxida (ngäxáxǐda) s ceja (de los ojos)
Ndí humämu̱i xi yá ngäxaxida ra nxumfo̱,
ngeä HÑÄHÑU — ESPAÑOL 214

ngeä (ngéä) conj porque Nuga hindí hablando, no oigo. Sinón. nxägu, njotgu
pädi ga ñofo, ngeä himbi be̱nkagi ra Véase gogu
ngusadi pa stá nxadi. Yo no sé escribir ngogu [Forma secundaria de gogu]
porque no me mandaron a la escuela a ensordecer
estudiar. ngone (ngóne) s mudez (fig.) Xá ntso nä
ngi (ngǐ) s jugo Tenä ge ko rá ngi ra ra ngone, hindi pädi ga ñä; hänge dá
ndu̱xyo, thoki ra ithe, ra dothfi, ha ra me̱di ha ra hñähni. Está fea esta mudez,
tafi. Dicen que con el jugo de caña, que no puedo hablar bien. Por eso perdí en
fabrican el aguardiente, el azúcar y el el vocerío. Véase gone
piloncillo. ngone [Forma secundaria de gone]
ngikjä s jugo de tuna enmudecerse
ngita s jugo de maguey Ngosthi (Ngǒsthi) Portezuelo (pueblo de
ngí (ngí) procl Indica la 2.ª pers. del Tasquillo) Xkri tso̱ngä Ngosthi, ja hehni
copretérito. Ngí nxadi yonje̱ya ha ra ya ñu; nää rí ma Nxamädo, ha nää rí
oxinsadi. Estudiaste en el internado dos ma Mäbo̱za. Antes de Portezuelo, se
años. apartan las carreteras; una va a Huichapan,
ngibxi (ngíbxi) s jugo de uva Tenä ge ra y otra va a Zimapán.
ngibxi yabu̱ ra nzaki, ha ra ñethi nehe ngo̱ (ngo̱) s 1. carne Bu̱ xi gri mabu̱ tai,
pa ra u̱mu̱i. Dicen que el jugo de uva es bá häbu̱ na xe̱ni ra ngo̱, pe strá noho. Ya
nutritivo, y es medicina también para el que vas a la plaza, de por allá te traes un
dolor de estómago. Variante ngiobxi Véase pedazo de carne, pero que esté gordo.
obxi 2. carnocidad (parte blanda de la fruta) Rá
ngo (ngo) s fiesta Ra ngo i fu̱dibya, dä ngo̱ ra mu xá pidi pa dä thoki ya ñu.
gätsi hñäto ra panya. La fiesta comienza La carnocidad de la calabaza está blanda;
hoy, y termina de hoy en ocho. se puede hacer dulces.
ngo ñagosto feria de agosto batango̱ s carne sancochada
o̱tango vi hacer fiesta ju̱ngango̱ s carne molida
nungo s el que asiste a una fiesta ngo̱de̱ti s carne de borrega
ngochi (ngóchi) s morral, bolsa ngo̱kei s cuerpo humano
Tsämähotho ri ngochi ga pika dutu, nuu̱ ngo̱nthe̱ni s carne picada
tse̱ti. Está bonita tu bolsa, es de lona ngo̱ntho̱tse s carne en olla
tupida; esas son durables. Sinón. buxa, ngo̱nxaxo s carne en cecina
murra thumngo̱ s carne en barbacoa
ngoda (ngóda) s ceguera Xá ntso nä ra thu̱tango̱ s carne frita
ngoda, ni ra ntheti pe ni ra tofo dá tsutango̱ s carne en chicharrón
pädi. Está terrible esta ceguera; no puedo xämngo̱ s carne apestosa
leer ni escribir. Sinón. nxada Véase goda ngo̱btudi (ngó̱btǔdi) s carne de carnero Ra
ngoda [Forma secundaria de goda] quedarse ngo̱btudi mäna ra hoga ngo̱ä, ha ra
ciego Nuni ra goda di nthantho ko rá nzaki. La carne de carnero es la mejor
tsu̱thuí, pe̱tsi ya je̱ya bi ngoda. Aquel carne, y es alimenticia. Véase ngo̱, tu̱tudi
ciego que se guía con el bastón, hace años ngo̱bxa (ngó̱bxa) s carne de borrega Bu̱
que se quedó ciego. ra ngo̱bxa xá no̱xke, hingi ho. Si la carne
ngofo (ngófo) s constipación Ya bi netsi de borrega está flaca no está buena. Véase
ra nthihni, ko ra ngofo dende mände. Ya ngo̱, bexa
se aumentó el meteorismo por la ngo̱de (ngó̱de) s falda, enagua
constipación que tiene desde ayer. Véase Tsämähotho rá njäti ri ngo̱de, ¿hangu bi
gofo mui? Está muy bonito el color de tu falda,
ngofo [Forma secundaria de gofo] estreñirse ¿cuánto costó?
ngogu (ngogu) s sordera Xá ntso nä ra ngo̱nfani (ngo̱nfǎni) s carne de res Xá
ngogu, dä too di nzoki, hindí o̱de. Está mädi ra ngo̱nfani, ha ya ndämfri hinxa
fea esta sordera; aunque alguien me esté hñutsi rá mui. Está cara la carne de res, y
215 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nguatra

las reses no han subido de precio. ngu ga ntendro plaza de toros,


Variantes ngo̱ntfani, ngo̱mfani, ngo̱ntuani anfiteatro
Véase ngo̱, ndämfri ngurahyadi aureola del sol
ngo̱ñä (ngǒ̱ñä) s calvo Ndunthi ya ngurazänä aureola de la luna
mbo̱ho̱ stá pädi ya ngo̱ñä, ngeä ya yá ji. to̱ngu s casa de dos plantas, casa de
Muchos señores he conocido que son calvos, dos pisos
porque ya es por sangre. Sinón. mu̱ñä, ngu (ngǔ) 1. adv como que Nuni ra
doxhmo Véase ngo̱, ñä hñuni, ya ngu ne dä tsoki; ngeä dende
ngo̱stä (ngó̱stä) s la carne extraída de las mänxui. Como que ya se quiere
pencas del nopal De ra sitiembre ata ra descomponer aquella comida porque es de
enero geu̱ ya pa otho ra tu̱sta, ho̱nse̱ tsa anoche.
dä tsi ra ngo̱stä. De septiembre hasta 2. adv igual a Dí zi na ra nhatabo̱jä
enero no hay nopalitos tiernos, sólo se puede ngu nuä ri me̱ti. Traigo una bicicleta
comer la carne extraída de las pencas de los igual a la tuya.
nopales. Sinón. thämxätä, thämxätä, 3. adv aproximadamente Nu ndá
mbo̱xtä Véase ngo̱, xätä hñoya, nubu̱ mí du mä dada, ndí pe̱tsi
ngo̱tho (ngǒ̱tho) s pulpa (carne sin hueso) ngu rato je̱ya. Cuando quedé huérfano,
Véase ngo̱, -tho cuando murió mi padre, tenía yo
ngo̱tsi (ngǒ̱tsi) s encía Ya neni yá aproximadamente seis años.
ngo̱tsi ra ue̱ne, ya hinda tarda dä 4. conj nada más, luego que Ngu bi
kontsi yá tsi. Ya están hinchadas las zo̱ho̱ ra xahnäte, bestho bi mu̱ ra be̱fi
encías del bebé; ya no tardan en salirle los ko ya nxadi. Nada más llegó el maestro,
dientes. Véase ngo̱, tsi comenzó a trabajar con los estudiantes.
ngo̱ze̱xjo (ngo̱zé̱xjo) s persona que se pone ngu ya tho como éstos nada más
calzones Variante ngo̱xjo Véase co̱de, nguanda (nguǎnda) adv 1. como, parecido
ze̱xjo a, semejante a Ja na ra ndäpo nguanda
ngrá (ngrá) procl Indica la 2.ª pers. del ra ku̱ka ndäpo, xi ri hñästho. Hay una
copretérito, aspecto de alejamiento. hierba que es como el cilantro, muy
ngrá (ngrá) procl Indica la 2.ª pers. del parecida.
copretérito más el artículo singular. Nui ngrá 2. parece que Nguanda mi mädi rá
ñete, ¿hage hingá ho ra be̱fiä? Tú eras be̱hñä ra ño̱ho̱ä, ¿hänja fe̱ti? Parecía
médico, ¿qué, no te gustó esa carrera? Véase que ese hombre amaba a su mujer, ¿por
gra qué le pega?
ngransio (ngrǎnsio) vi hacerse rancio Nu nguani (nguani) s cuesta, subida,
ya hme stí pe̱tsi ha ra buxa bi ngransio pendiente, ladera, inclinada Ntse̱ xá ma
ko ra xaha. Las tortillas que yo había ra nguani stá ño, ha nubye̱ mä ga ju̱ ra
guardado en la bolsa están rancias. hño̱mi. Está muy larga la cuesta que he
Sinón. nkäde̱ti, ngade̱ti caminado, y ahora voy a agarrar la bajada.
ngrí (ngrí) procl Indica la 2.ª pers. del Sinón. mbo̱tse, nzu̱di
copretérito, aspecto progresivo. Xuua, Nguasto (Nguasto) Huaxtho de Emiliano
mängu̱nde ngrí ñoui ya nsuhnini, ¿pa Zapata (pueblo de Actopan) Mäje̱ya dá ma
te? Juan, anteayer andabas con los policías, ra ngo gehni Nguasto, pe mi nxui mi joo
¿para qué? ya bo̱jä ko nte ga pengi. El año pasado fui
ngu (ngǔ) s 1. casa Ra ngu nthoki ga do a la fiesta allá, en Huaxtho de Emiliano
mänxo̱ge. La casa está construida de pura Zapata, pero en la noche no había camiones
piedra. para regresar.
2. vivienda Mä dada xä zogi se̱he̱ yá nguatra (nguátra) s 1. cuartilla (moneda
ngu. Mis padres han abandonado sus antigua equivalente a tres centavos) Dá tai
viviendas. Sinón. mu̱i nguatra ra u pa ra thumngo̱. Compré una
ngu ga nsu palacio cuartilla de sal para la barbacoa.
2. cuartilla (doce cuartillos de cualquier
nguati HÑÄHÑU — ESPAÑOL 216

grano) E̱nigi nguatra ra de̱thä, bestho llover o va a hacer frío es cuando las
ga jutai. Mídeme una cuartilla de maíz; torceduras duelen más.
luego te lo pago. Véase uatra 2. desconcertada, dislocada Véase
nguati (nguáti) s resguardo (reg.), kuenti
protección Dí pe̱tsi mä boti ha rá ngue̱nda (nguě̱nda) cuenta
nguati na ra to̱ho̱ habu̱ ñäni ra tse̱. dangue̱nda darse cuenta
Tengo mi siembra en el resguardo de un jangue̱nda sospechar
cerro, donde se protege de la helada. ngufri (ngúfri) s caballeriza Nuga dí pe̱tsi
Sinón. hyo Véase uati na ra ngufri njomi ko ra ndähai. Yo
nguaxfo̱te (nguaxfo̱te) s gorrón (en una tengo una caballeriza techada de teja. Véase
fiesta) Nu mí nthäta mä tu̱, dá hokua ra ngu, fani
githe nu ya te yá njaui ra nxutsi, ha pa ya ngugadäskähä (ngugádä́skä̌hä) s nido del
nguaxfo̱te ra zi dehe hñuni ga täxi. pájaro huitlacoche Ra ngugadäskähä xä
Cuando mi hijo se casó, a la familia de la nthoki ho̱nse̱ ga dothi; hinxá ñhe ha nixi
novia le hice mole; y para los gorrones, ra dängi. El nido del pájaro huitlacoche
guisado en caldo de cabra. está hecho solamente de ramas pequeñas y
nguaxki (nguáxki) s quemada (piel) Ya bi secas de mezquite, y no está hondo ni es
ñänini rá nguaxki ra metsi bi uaxki ko ya grande. Sinón. bafidäskähä
patei. Ya se alivió la quemada del ngugagätu̱ (ngugágätu̱) s nido del
muchacho que se quemó con atole caliente. chuparrosa, nido del colibrí Ra
Sinón. nzäti Véase uaxki ngugagätu̱, xi ra tsani ha ra tsanti; xä
ngubtsu̱di (ngúbtsǔ̱di, ngubtsú̱di) s nthoki ga ndinthe ha ga zanthe ne ga
chiquero (de puerco) Ne ra ntaxki ya xiyo. El nido de la chuparrosa es muy
ngubtsu̱di pa hinda hñeni ya tsu̱di. pequeño y redondo; está hecho de alga
Necesitan de aseo los chiqueros para que no verde limón, de alga verde como cabello y
se enfermen los puercos. Sinón. njottsu̱di de lana. Sinón. bafigätu̱
Véase ngu, tsu̱di ngugajoño (ngugájóño) s nido de la
ngubye̱ (ngǔbye̱) adv como ahora tórtola Ra ngugajoño xä nthoki ga paxi,
Variante ngubya ha nixi ra dängi ha nixi xá ñhe, tistho. El
ngubu̱ (ngǔbu̱) adv 1. como que Xa beni, nido de la tórtola está hecho de basura, no
nuga ngubu̱ dí beni dá jutai. es grande ni está hondo y es plano.
Recuérdalo bien; yo como que recuerdo que Sinón. bafijoño
te pagué. ngugakähai (ngugákähai) s nido de
2. parece que Nuni ra tsatyo ngubu̱ xá golondrina Ra ngugakähai xä nthoki ga
nogo. Aquel perro parece que tiene bo̱hai ha tu ya zanthe ha ya ndinthe ha
rabia. Variante ngumu̱ Sinón. nguanda, xä nkuete ha ra jädo. El nido de la
ñenä golondrina está hecho de lodo y está
ngude̱thä (ngude̱thä) s troje Mä ga huati mezclado con alga verde oscuro y verde
mä ngudithä, pa ga hoki mäna ra dängi. limón; está pegado en la pared.
Voy a derribar mi troje de maíz, para Sinón. bafikähai Véase ngu, kähai
hacerla más grande. Variante ngudithä ngugaku̱dbida (ngugákú̱dbida) s nido del
Sinón. nku̱sde̱thä, nku̱xade̱thä, nku̱stithä pájaro bobo Ra ngugaku̱dbida ra tsanti
Véase ku̱, de̱thä ha xä hoki ga paxi mo̱te ko ya xe̱ka xi ga
ngudohai (ngudóhai) s casa de adobe zafri, ha de mbo ga the̱xi ne ga stä. El
Véase ngu, dohai nido del pájaro bobo es redondo y lo ha
nguenti (nguenti) vi estar desganado hecho de basuras por afuera con pedazos de
nguenti (nguénti) s 1. torcedura, falseada hoja de zacate, y por dentro de fibra de
de un hueso, desviación del hueso Ya lechuguilla y de cabello.
nguenti nubu̱ mä dä uäi, o dä nja ra Sinón. bafiku̱dbida
tse̱, gebu̱ mäna xá ñu̱. Cuando va a ngugamoñä (ngugámoñä) s nido de la
calandria Ra ngugamoñä zu̱di yá ñäni ya
217 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ngutho

tähi ha xä hoki rá moñä ko ya santhe, nguni (ngǔni) adv como ése, como aquél
ya stä, ya xiyo. El nido de la calandria Véase ni-
está colgado en las puntas de los mezquites ngunte̱i (ngunte̱i) s celo Habu̱ ja ra
y lo ha hecho con ixtle, cabellos y lana. ngunte̱i, otho ra njamfri na ngu mäna.
Sinón. bafimoñä Donde hay celos, no tienen confianza uno
ngugarokne (ngugárókne) s nido del con el otro. Véase kunte̱i
gorrión Ra ngugarokne xä nthoki ga nguntyo (nguntyo) s 1. camposanto,
paxi ha ra tsanti ne xá ñhe. El nido del cementerio Na ra ño̱ho̱ bi du mände, mä
gorrión es de basura y está hondo y dä ntagi nguntyo Ntso̱tkani rí xudi. Al
redondo. Sinón. bafirokne hombre que murió ayer lo van a sepultar
ngugatehñä (ngugátěhñä) s nido del mañana en el camposanto de Ixmiquilpan.
zenzontle Ra ngugatehñä xä nthoki ga 2. huesario Sinón. handu, be̱tsandoyo
dothi ha hinxá ñhe nixi ra dängi. El nido Véase ngu, ndoyo
del zenzontle está hecho de ramas pequeñas ngunzado̱ni (ngúnzádo̱ni) s cárcel Mä
y secas de mezquite, y no está hondo ni es ntsu̱be dá koti ha ra ngunzado̱ni. A mi
grande. Sinón. bafitehñä enemigo lo encerré en la cárcel. Sinón. fadi
ngugaxithyä (ngugáxíthyä) s nido del Véase ngu, za, do̱ni
pájaro pinto Ra ngugaxithyä nthoki ga nguni (ngúni) s gallinero, granja de
the̱xi, santhe, stä, xiyo; ha ra dängi ha gallinas Mäthoni strá ntaxi ra nguni, pa
xá ñhe. El nido del pájaro pinto esta hecho hinda hñeni ya o̱ni. Es necesario que esté
de fibra de lechuguilla, de ixtle, de cabello, limpio el gallinero para que no se enfermen
de lana y es grande y está hondo. las gallinas. Véase ngu, o̱ni
Sinón. bafixithyä nguño (ngúño) s corral de ganado menor
nguhmi (ngúhmi) s casa techada de palma Ra nguño ya bi ñutsi ga foyo, dä hogi
Variante nguhmi Véase ngu, bahi ga etshu̱. El corral de chivos ya se llenó de
nguhmu (nguhmǔ) s casa del amo, casa estiércol; estaría bien limpiarlo. Véase ngu,
del patrón Ha ra nguhmu di mpe̱fi yo
ndunthi ya be̱go, ngeä xi ja ndunthi ra ngurahyadi aureola del sol Véase ngu
be̱fi. En la casa del amo trabajan muchos ngurazänä aureola de la luna Véase ngu
peones porque tiene mucho trabajo. Véase ngusfani (ngusfǎni) s jacal techado de
ngu, hmu zacate de maíz Véase ngu, zafri
nguí (nguí) procl Indica la 2.ª pers. del ngutä (ngǔtä) adj 1. igual Rá mui ra
copretérito, en otro sitio. Nubu̱ ngí pa ya de̱thä xá ngutä, nixi käi, pe nixi po̱tse.
hñuni tai nguí pädi ndunthi ya jäi. El precio del maíz está igual; ni baja ni
Cuando vendías comida en el centro sube.
conocías a mucha gente. 2. parecido a, semejante a Mä baga
ngumfri (ngumfri) s corral de reses Ha ra ngutä ri me̱ti, rá njäti, rá ndängi ha dä
ngumfri dí pe̱tsi re̱tamäyoho ya the̱mä netho rá moba. Mi vaca es semejante a
baga. En el corral de reses tengo doce vacas la tuya en color, en tamaño y puede ser
de ordeña. Variante ngunthfani que en lo lechera también. Véase ngu,
Sinón. ngunthfani Véase ngu, ndämfri -tho, -ä
ngumu̱ (ngǔmu̱) adv como que Véase ngute̱i (ngute̱i) s casa de pasto Mäme̱to
ngubu̱ ya jäi mi hoki ya zi ngute̱i, embi mi
ngunäni (ngunä̌ni) s casa construida con komi ko ra paha o ra te̱i. Anteriormente
argamasa Véase ngu, näni las gentes hacían sus casitas de pasto, es
Ngundo (Ngúndo) Gundhó (ranchería de decir que las tapaban con paja o pasto.
Ixmiquilpan) Ra hnini Ngundo xä hogi ya Véase ngu, te̱i
boti nunä je̱ya. En la ranchería del ngutho (ngǔtho) adj 1. parecido a Mä
Gundhó las siembras han producido este pahni dá tai ngutho nuä dá tege. La
año. Véase ngu, do camisa que compré es parecida a la que
acabé.
nguxju̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 218

2. semejante a Rá hmi mä bätsi ngutho Aquel joven siempre se faja un puñal


rá hmi rá dada. La cara de mi niño es grande.
semejante a la cara de su padre. 2. s ceñidor Ya bi hye̱nga mä hñu̱ti
3. idéntico a Rá mu̱i mä tu̱, ngutho rá nunä ra ngu̱ti ko nää du̱. Ya me rozó
dada. La manera de tratar de mi hijo es la cintura este ceñidor por lo apretado que
idéntica a la de su padre. Sinón. 1: nguda, está.
nkatui; 2: hñästho Véase ngu, -tho 3. s cinturón Nuga dí ho na ra ngu̱ti
nguxju̱ (ngúxjǔ̱) s hormiguero Ha ya ga tukä xifri. A mí me gusta un cinturón
nguxju̱ ga etsi ya jäi poti ya jämu ha di de piel suavecita. Sinón. 1: mfotsi
hogi, ngeä ntu̱ti ra hai. En los ngu̱tsi (ngǔ̱tsi) s colector autorizado;
hormigueros de las arrieras las gentes actividad de recolectar
siembran calabaza de castilla, y da porque la ngu̱xbojä (ngú̱xbojä) s recolector de
tierra está abonada. Variante nguxäju̱ dinero, cobrador de dinero Véase ngu̱tsi,
Véase ngu, xäju bojä
nguxu̱ta (nguxu̱ta) s casa de penca de ngyá (ngyá) procl Indica la 2.ª pers. del
maguey Véase ngu, xu̱ta copretérito más el artículo plural. Mäme̱to
nguhmi [Variante de nguhmi] casa techada go ngyá ndähu̱. Antes ustedes eran los
de palma Ya nguhmi ha ya nguta geu̱ jefes. Véase gi, ya
mi ja mäme̱to. Antes había casas nhñu (nhñǔ) s tercero Véase n-, hñu
techadas de palma y maguey. Véase ngu, nhñupa (nhñúpa) s tercer día Véase pa
bahi nhñuki (nhñúki) s tercera vez Véase
nguta (nguta) s casa techada de penca de miki
maguey Ya nguta xi mi tse̱ti rá njätsi Nhualupe (Nhuálúpe) Guadalupe, Francisco
thogi re̱tamäyoho nje̱ya. El techo de las I. Madero (pueblo de Zimapán) Nhualupe
casas techadas con penca de maguey duraba to̱ta na rá ngo ra re̱tamäyoho ra gaxä
más de doce años. Variante nguxuada zänä ra je̱ya. En Guadalupe celebran una
Véase ngu, uada fiesta el día doce de diciembre.
ngu̱dmi (ngu̱dmi) s cuatro reales (moneda nhuebe (nhuěbe) s jueves
antigua equivalente a cincuenta centavos) nhue̱ti (nhué̱ti) s 1. resplandor, brillo
Véase goho, domi 2. reflejo Sinón. mfe̱xhni Véase hue̱ti
ngu̱hme (ngú̱hme) s molenderas nhue̱xkitho (nhue̱xkítho) s brillido (reg.),
(encargadas de hacer tortillas) Stá ma stá brillo Di hneki na nhuexkitho ya tso̱. Se
honi ya ngu̱hme pa ra ntu̱ta de̱thä pa ra ve un solo brillo de las estrellas.
ngo. He ido a buscar a las molenderas para Sinón. nhue̱titho Véase hue̱xki
entregarles el maíz para las tortillas del día nhuisti (nhuǐsti) 1. s herrada (reg.), marca
de la fiesta. Sinón. ye̱ntahme Véase gu̱ ni, del dueño en los animales mayores
hme 2. adj chamuscado Véase huisti
Ngu̱hmu (Ngu̱hmu) Tulancingo (municipio) nhuititho (nhuitítho) adj vacío Ya ra
Tena ge nuni Ngu̱hmu ja bí ehni ra hoga nhuititho ra nku̱stithä. Ya está vacía la
ge̱xo. Dicen que de Tulancingo viene el troje de maíz. Sinón. baxkatho Véase
queso bueno. huiti
ngu̱huä (ngú̱huä) s pescador, pesquero nhuitsi (nhuǐtsi) s 1. acurrucada
Ha ra däthe yo ndunthi ya ngu̱huä. En el 2. cobijada Véase huitsi
río hay muchos pescadores. Sinón. me̱huä Nhuixkaza (Nhuíxkaza) Huixcazdha
Véase ju̱, huä (ranchería de Huichapan) Nhuixkaza bu̱i
ngu̱ki (ngu̱ki) s acarreador Véase ku̱ki thogi yonthebe mäde ya jäi. En
ngu̱ni (ngu̱ni) adj ancho Huixcazdha viven más de doscientas
ngu̱stai (ngú̱stai) s recolector de impuestos personas. Véase huixkäza
del mercado Véase ngu̱tsi, tai nhuixki (nhuǐxki) s 1. quemada
ngu̱ti (ngu̱ti) 1. vr fajarse Nuni ra metsi 2. chamuscada Véase huixki
nzäntho di ngu̱ti na ra dänga juai.
219 HÑÄHÑU — ESPAÑOL njabu̱

nhuixni (nhuíxni) 1. vi dar comezón no puede andar de tan lleno, pronto se llena
2. s escozor Variante nhuixhni Véase con la verdura.
huixni hniñä s satisfacción alimenticia
Ni (Nǐ) Nith (pueblo de Ixmiquilpan) Getuu̱ niñu (nǐñu) s niño (un insecto grande que
ra hnini Ntso̱tkani po mpo̱xhyadi, ja ra anda despacio)
hnini Ni. Cerca de la ciudad de niñora (niñóra) adv pronto Nubu̱ dí pa
Ixmiquilpan, por el oriente, está el pueblo tai ko ra tsanza, niñora dí tso̱ni. Cuando
del Nith. voy al centro en camión llego pronto.
ni (ni) conj ni Sinón. nihi, nitho, mantä
-ni suf allí [Enclítico adverbial.] nipa rá mfeni (nǐpa rá mfěni) orientar Bu̱i
ni na (ni na, ni nǎ) 1. ninguno Ni na di too bi nipa rá mfeni nuni ra jäi, hänge
gekje hinstá mahe Monda. Ninguno de bi bo̱ni xá ñho nuä rá be̱fi. Hubo alguien
nosotros ha ido a México. que orientó a esa persona; por eso le quedó
2. nada, sin nada Ndí pe̱tsi juadi ya bien lo que tenía planeado. Sinón. nupa rá
mboni ha nubye̱ dá kohi ni na. Yo mfeni, yompa rá ñu Véase nihi, mfeni
tenía mucho ganado y ahora me quedé sin hnipamfeni s animación, orientación
nada. nimfeni s persona inteligente
nidi (nidi) s Nombre de una hierba. nisto (nísto) s listón (tira angosta de seda)
nidu (nidu) s infierno Tenä ge ha ra nidu Uá häntki na te̱ni ra nisto pa ga tuta mä
ja bí jutini yá ntsomu̱i ga jäi. Dicen que meta stä. Tráeme un metro de listón para
en el infierno sufren las personas malas. amarrar mi trenza. Sinón. nthutyä
Véase du nita (níta) s abuela Mä nita pädi dä
nihi (nǐhi) s 1. velocidad, rapidez Tenä mpexyo ha dä mpenzä. Mi abuelita sabe
ge rá nihi ra ñoti ngu rá nihi rá mfeni ra tejer cobijas y costales. Sinón. zuzu,
jäi. Dicen que la velocidad de la ngande, ndängi
electricidad es como la velocidad del niti (niti) vi erizarse, engrifarse,
pensamiento del hombre. encresparse Ya mboni nubu̱ ne dä
2. ligero Dí pe̱tsi na mä fani xi ra ntuhni, di niti yá xi. Cuando quieren
nihi. Tengo un caballo que es muy pelearse los animales se les eriza el pelo.
ligero. Sinón. bai
3. perro (fig.) Mä nihi xi tihi ngu na ra Nitsi (Nítsi) s Tablón (lugar que pertenece a
bo̱xhnä. Mi perro corre como una bala. Taxadhó)
Véase tihi nixi … ni (nixi … ni) conj ni … ni Pa gi
nijä (níjä) s templo, iglesia Mí zo̱nga nijä pää mäjuäni, nixi nuä ni gee dí fatsi.
ra zi hankei, ra be̱tri bi xoki pa bi tutsi Para que sepas la realidad, ni a él ni a tí los
ra zi hankei. Al llegar al templo con el ayudo.
difunto, el mayordomo abrió el templo para nitsi (nitsi) 1. vi acostarse Nää too gí
que lo ahumaran. Véase jä honi ya bi nitsi, ¿te xä be̱ä dä nangi?
ndänijä s templo matriz, templo La persona que buscas ya se acostó; estoy
principal seguro que no se ha de querer levantar.
nsunijä s guardatemplo 2. adv de frente Ra bo̱jä bi ma mä
ñänijä s torrecilla del templo, remate nitsi ha na ra samhye. El carro se fue
del templo de frente en un zanjón. Sinón. 2:
nimfeni (nǐmfěni) s inteligente Ya jäi ya mämfotsi, mängäi
nimfeni, dä zo̱ ra pa dä ndängiu̱. A las nja (nja) vi 1. ser Xä gohi xá ntaxi ngu
personas inteligentes les llegará el tiempo en nja mäna. Es blanco como el otro.
que serán importantes. Véase nihi, mfeni 2. acontecer Mä dä nja ngu nuä mä ra
niñä (níñä) vi llenarse (por comer) Ya bädi. Va a acontecer tal como dice el
mboni ya hingi tsa dä ño ko ra hniñä, vidente. Véase ja
bestho niñä ko ra nkami. El ganado ya njabu̱ (njabu̱) adv así Mäthoni gi ñobri ri
tsoki, pa njabu̱ Ajuä dä punäi. Es
njabu̱tho HÑÄHÑU — ESPAÑOL 220

necesario que te arrepientas de tus pecados Ahí abajo, a la orilla del arroyo hay un
para que así Dios pueda perdonarte. cañaveral de caña dulce.
njabu̱ geä ¡exacto! así es; así sea njädri (njä́dri) s florero Ja ra be̱di mära
njabu̱tho (njabu̱tho) adv así nada más ya njädri ha ra nijä pa dä hneki
―Xuua, ¿ga ugi tsu̱ ra dehe o ga tsithu̱ mähotho. Hacen falta más floreros en la
njabu̱? ―Ga tsihu̱ njabu̱tho. ―Juan, iglesia para que se vea más atractiva.
¿endulzo un poco de agua o la tomamos Sinón. nkädri Véase nkäti, do̱ni
así? ―La tomamos así nada más. njäfoxi (njä́fǒxi) s escopeta Véase nkäfoxi
njamädi (njámädi) s gracias, gratitud njähni (njähni) s mezquino, verruga Pa
Raa njamädi. Te da las gracias. Véase dä dagi yá jähni ya ndämfri, dä the̱tsua
mädi na xe̱ni rá ntsä ya ndäni ata habu̱ dä
njamfri (njámfri) s persona de confianza bo̱nga tsu̱ rá ji. Para que se le caigan los
Nuni mä tixu hingi tho̱ge rá hmuxhu, mezquinos a las reses, se les corta un pedazo
ngeä xi ra njamfri. A mi hija no la suelta de la punta de los cuernos hasta que sangren
su patrona, porque es de su confianza. Véase un poco. Variante jähni
kamfri njämi (njä́mi) s trampa Nää ra miñyo
njani (njani) adv así es mi tsi ya de̱ti, bi be̱kua rá njämi ha bi
njante (njǎnte) adv despacio Nuga dá zo, pe nää mí nju̱ti, bi ku̱ rá ye̱ xkí zo
emba mä yongäbo̱jä dä ño njante, hinge ha bi ma. A ese coyote que se comía las
xä dä ntihi. Yo le digo a mi chofer que borregas le pusieron una trampa, y sí cayó,
maneje despacio; que no vaya muy de prisa. pero como jalaba se le arrancó la mano
Sinón. ramätsu̱, ramanjante oprimida y se fue.
njapo (njápo) 1. adj castrado (animal) njämi (njä́mi) [participio de kämi] bajado
2. s herida de castración Véase kápo Ra de̱thä gá enä dä jämi, ya njämi; bi
njatä (njǎtä) adv frecuentemente, gämi ra Horje. El maíz que dijiste que
seguido, a cada rato Nuua njatä thogi ya bajaran ya está bajado; lo bajó Jorge.
bo̱jä pa ri ma Monda. Aquí njändo (njändo) s azotador de mezquite
frecuentemente pasan autobuses que van (gusano) Ho̱nse̱ natho ra njändo ha geä
para México. Sinón. jagetuu̱, nzäntho, ga tähi ha gatho rá ndoyo tsate ya
hingi käti mini. Hay nada más un solo azotador de
njaua (njaua) adv 1. así Xipabi njaua: “Ga mezquite y las espinas de todo su cuerpo
tai gatho nuä pongi”. Dile así: “compro pican.
todo lo que sobra”. njänti (njänti) vi tragar, comer mucho
2. así (se refiere a los hechos que acaban de Pa strá ntsanganza na ra fani mäthoni
ser mencionados) ―¿Hanja xká yo̱ta dä njänti xá ñho. Para que esté bonito un
njabu̱? ―Mä hmu bi xikägi ga o̱te caballo es necesario que trague bien.
njaua. ―¿Por qué has hecho eso? ―Mi Sinón. ñuni
patrón me mandó hacerlo así. Njäpde̱nthi (Njäpdé̱nthi) s Domingo de
3. así (como lo está haciendo el que habla) Ramos, Domingo de Palmas (lit.: día de
Xuua, ya bai ga dädimaxi gi yu̱ti bendecir palmas)
njaua. Juan, planta las matas de njäti (njäti) [participio de käti] 1. pintado
jitomates así. Véase nja, nuua Xä njäti nuni ra tsanza. Ya está pintado el
njaui (njaui) s pariente Too ri ñepi ga coche.
hñebe yá tsogi mä dada nuu̱ mä ku; 2. puesta (en agua) Ya do̱ni ya njäti ha
nui, hinte mä njaui. A los que les ra dehe pa hinda du. Las flores ya están
corresponde repartir la herencia de mis puestas en agua para que no se mueran.
padres son a mis hermanos; tú no eres Véase käti
pariente mío. Véase -ui njäti (njäti) s carrete de tejer Ra njäti ga
hinte mä njabe no son mis parientes ronjua, ha yá ñäni pe̱tsi yá gu. El carrete
njati (njáti, njati) adv abajo Nuni njati de tejer ayates tiene dos puntas en las
ha ra nehñe i ja ya uäxyo ga undu̱xyo. orillas.
221 HÑÄHÑU — ESPAÑOL njoti

njäti (njä́ti) s persona ahogada para untar cal en el comal.


njätsi (njätsi) 1. s trasplante, acción de Sinón. nthukdoyo Véase joki, doyo
trasplantar Xä nja ya njätsi ga ñi. Ha njone (njone, njǒne) vi hablar en secreto
habido trasplante de chiles. Yoho ya nxutsi di njone nubu̱ i ñä. Dos
2. s plantío de plantas recién muchachas hablan en secreto cuando
trasplantadas Dí pe̱tsiua na ra dänga platican. Variante njotuane Véase joti, ne
njätsi ga de̱mxi ga yo ektarea. Tengo njoni (njǒni) vi arrimarse
aquí un plantío grande de jitomate, de dos njosti (njǒsti) s 1. masaje, fricción
hectáreas. 2. tunda (fig.) Véase kosti
3. [participio de kätsi] trasplantado Bi njotajua (njótájua) s conejera Ha mä
dagi ra tse̱; bi hyo ya de̱mxi ja xkí haihe dí pe̱tshe mä njotajuahe pa gatho
njätsi. Cayó helada; mató el jitomate ya mengu. En nuestra comunidad tenemos
recién trasplantado. Véase kätsi una conejera entre todos.
njäxañi s trasplante de chile njotatsa (njótátsa) 1. s disimulo,
njätsi (njätsi) 1. [participio de kä́tsi] puesto fingimiento (apariencia de lo que no es la
encima, techado verdad) Nuni ra jäi, xi ra ntu̱tsagi, nso̱ka
2. s techada Sinón. 4: njomi, njoi nzoki ga njotatsa. Soy el aborrecido de
njäxañi s trasplante de chile Véase njätsi aquella persona, sólo me habla con
njäxäzafri (njäxä́zafri) s zacatera (reg.; en disimulo.
donde se hacina zacate) Nuni ra bai ga 2. s disculpa, excusa ¿Ko temä
zakthuhni da hogi ra njäxäzafri, ngeä ja njotatsa gí po̱ngaua? ¿Con qué disculpa
yá ye̱ pa yá hnani. Aquella mata de pirul me sales ahora?
está buena para una zacatera, porque tiene 3. s disculpa (reg.) Regalo u otro medio
brazos para travesaños. Véase kätsi, zafri usado para buscar reconciliación, restaurar
njäxdutu (njäxdútu) s tendedero de ropa amistad con la persona que se ha ofendido.
(usando plantas, hilo, etc.) Mä ga ja mä Nubye̱ geä ra njotatsaä, ko nää te bá
njäxdutu ra bai ga tähi. Voy a hacer mi hänki. Ahora es una disculpa con eso que
tendedero de ropa de la mata de mezquite. me trajo. Variante njotatsa
Variante njäxadutu Sinón. ntingadutu njoti (njoti) 1. vi hacerse fofo Ja ra ya
Véase kätsi, dutu to̱te ge ya de ke dä njoti, ya hingi tsa
njäi (njäi) vi hacerse humano Véase jäi dä tsi; ngu ra bo ga uada, ra rabanu.
nje̱ya (nje̱ya) s año (con el número de años) Hay ciertas cosas que cuando se hacen fofas
Dá mpe̱fi na nje̱ya Monda. Yo trabajaba ya no se pueden comer; como el quiote de
un año en México. Véase je̱ya maguey y el rábano.
nji (nji) vi 1. hacerse tumor 2. adj fofo Nuni ra za ya ra njoti,
2. enrojecer Sinón. moji, moji Véase ji ngeä xä ya. Aquel palo ya está fofo
Njiliapa (Njíliápa) Jiliapan (pueblo de porque está podrido. Véase jot'i
Pacula) njoti (njoti) s cuchilla (agrícola de yunta)
njohni (njóhni) 1. s ruido (del viento) Mä Ra njoti ya bi thege rá ñäni, hange ya
ga ñohu̱ njante nsi ra njohni pa hinda hingi ku̱i ha ra hai. A la cuchilla ya se le
yo̱kju̱ ya bo̱ka tsatyo. Vamos a caminar gastó el fleje; por eso ya no se sume en la
despacito, sin hacer ruido, para que no nos tierra. Sinón. njothai
oigan los perros bravos. njoti (njóti) 1. [participio de koti] cerrado
2. vi hacer ruido To̱de di njohni na ra Hinto tsa dä thogibye̱, ngeä bi njoti ra
ñoi mbo ya he̱mi. Se oye que hace ñu ko ra ya bo̱jä xä mfanti. Nadie puede
ruido un ratón dentro de los papeles. pasar ahora porque se ha cerrado el camino
Sinón. 1: hñahni por unos carros que chocaron.
njokdoyo (njokdoyo) s escobetilla de 2. s chapa Bi bo̱ni xá mädi ra gosthi
limpiar comal Tixu, uá hä ra nsutnäni ne po ra hoga njoti. Salió cara la puerta
ra njokdoyo pa ga kotsuahu̱ ra näni ra por su buena chapa.
doyo. Hija, trae el calero y la escobetilla 3. s potrero Bu̱u̱ ya dänga nxända
njottsu̱di HÑÄHÑU — ESPAÑOL 222

mboni po ha ra uasteka pe̱tsi ya dänga nju (nju) s hermana (mayor de hombre)


njoti ko ya mboni. Existen grandes Mbätsigi de mä nju ngu ku̱ta je̱ya, mädä
ganaderos por la huasteca que tienen ni tsu̱. Soy menor que mi hermana como
grandes potreros con ganado. cinco años; es un poco mayor ella.
njottsu̱di (njóttsǔ̱di) s chiquero de nju (nju) adj amargo Xi xá nju nunä ra
puerco ñethi gí raki hindí ho. Está muy amarga
njotyu̱ga (njótyu̱ga) s ronquera Tsu̱kagi esta medicina que me das; no me gusta.
ra njotyu̱ga ko ra thehe xä zu̱kagi, xi jutsi vi amargarse
ntse̱di. Tengo ronquera por la tos que me njuai (njuai) 1. s puñal, cuchillo grande
ha pegado muy fuerte. Sinón. hñanga 2. vi convertirse en puñal, convertirse en
Véase joti, yu̱ga cuchillo Véase juai
njotsui (njotsui) 1. v rec compensarse njuando (njuǎndo) s piedra filosa y
Nuyu̱ ya jäi mähotho yá mu̱i, di njotsuí puntiaguda Xi xá ntsou̱ ya njuando,
tekei na ngu mäna. Aquellas personas he̱nte ngu ya juai. Están muy peligrosas
viven una vida admirable; se compensan esas piedras filosas; cortan como si fueran
mutuamente la amistad. navajas.
2. s revancha Ra mu̱di bi däkju̱ yu̱, pe njuati (njuǎti) v rec destruirse Véase juati
rá njotsuí ja bi mbembu̱. Al principio njuatise̱ vr destruirse a sí mismo
nos ganaron ellos; pero en la revancha les njuati (njuati) s silla Nuyu̱ ya njuati ya
pesó. bi gä yá no̱mi, ya ne dä nthoki. A
3. s recompensa Pe̱tsi ga mbeñhu̱ ge aquellas sillas ya se les aflojaron los clavos;
ra hñojäi o ra ntsomu̱i ga o̱thu̱, hinda ya necesitan compostura.
gotho nsi rá njotsuí. Es preciso pensar njuatsi (njuatsi) 1. vi recargarse O ntse̱
que lo bueno o lo malo que hagamos no se gi njuatsi ha rá gosthi ra tsanza, me̱ dä
queda sin su recompensa. Véase kotsi, -bi xogi. No te recargues mucho en la
njotsi (njǒtsi) 1. [participio de kotsi] portezuela del coche; a lo mejor se abre.
untado Ja ndunthi ya ñethi pa nääraza 2. s talud Gatho di te̱ni pa da hye̱kuí
ra hñeni, ra njotsi ha mära dä tsi. Hay yá hñetsi ha di nibe yá njuatsi ya
muchas clases de medicina para cualquier ñuthe. Los taludes de los canales se
enfermedad; unas untadas y otras tomadas. miden y se nivelan bien. Véase juatsi
2. s masaje njuäni (njuä́ni) 1. vi confesarse Bu̱ hinga
3. s brocha Xu̱ki ra njotsi pa dä dagi njuänihu̱ ko Ajuä pa ga petuahu̱ mä
ra njäti i tu. Lava la brocha para que se dumu̱ihu̱ hinhyamu̱ dä pungahu̱. Si no
le caiga la pintura que tiene. Véase kotsi nos confesamos con Dios para contarle
njozu̱ (njozu̱) 1. vi arrastrarse (sentado, nuestra desventura; él nunca nos perdonará.
ayudándose con las manos) Nubu̱ di yo 2. s confesión Sinón. mä mäjuäni Véase
nuni ra bätsi di njozu̱. Cuando camina mäjuäni
aquel niño se arrastra sentado ayudándose njuäni (njuäni) 1. vi estirarse Ra mboni
con las manos. nubu̱ ya dä du, di njuäni. Cuando se
2. vi tullirse, paralizarse Gatho nuu̱ ya muere el animal, se estira.
mboni tsi de̱se̱, ngu ra tsu̱di, ra 2. adj derecho, recto Ri jädo xá
tsatyo, ra o̱ni, ata ra haho, gathou̱ di njuäni, ngeä gá japi ra thähi. Tu barda
njozu̱. Todos esos animales que comen de está recta porque le pusiste cordel.
esa frutilla, como es el puerco, el perro, la 3. vi enderezarse Ya bi njuäni tsu̱
gallina, y hasta la zorra, todos se tullen. nuyu̱ ya the xi xmá ntsaki. Ya se
3. s tullidez Sinón. 1. y 2: tudi; 3: enderezaron un poco aquellos surcos que
ntudi estaban muy chuecos.
njoo [Forma secundaria de joo] estar 4. s enderezada Rá njuäni nuyu̱ ya
ausente bo̱jä strá hñei. Va a estar muy difícil la
njotuane (njotuane) v rec callar Véase enderezada de aquellos fierros. Véase
koti rá ne juäni
223 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nju̱tsi

njuänza (njuä́nza, njuänza) s palo derecho nju̱ntuato (nju̱ntuato) v rec espulgarse


Véase njuäni, za Nju̱nthe (Nju̱ nthe) s Pachuca Nju̱nthe ya
njuäñu (njuä́ñu) s camino recto Ha ya bi ndängi po ya ati di mpe̱fi. Pachuca se
njuäñu hintsu̱ ja ra ntsuni pa ya bo̱jä hizo famosa por la explotación de la
ngu ha ya mahni. En las carreteras rectas minería. Variante Hñu̱nthe Sinón.
no hay tanto peligro para los carros como en Mpachuka
las curvas. Véase nhuäni, ñu nju̱paxi s basurero Variante nku̱paxi
njueni (njuéni) 1. vi tambalearse Ya penä nju̱spi (njú̱spi) s incensario Véase
di njueni ya mboni ko ra thuhu ha ra nju̱tutsi
no̱xke. Ya nada más se tambalean los nju̱stadehe (njǔ̱stádéhe) s escurridera (del
animales por el hambre y lo flaco que están. techo) Yá nju̱stadehe yá njomi ya ngu,
2. mecerse Di njueni ra ranza nubu̱ i bi njoti ko ya ndo bi dagi. Las
thogi ya jäi. Se mece el puente de escurrideras de los techos de las casas se
madera a la hora que pasan las personas. taparon por el granizo que cayó.
Véase jueni Sinón. mithe, pinthe Véase ju̱sti, dehe
njuersa (njuěrsa) adv forzado, a la fuerza nju̱sti (njǔ̱sti) adj 1. viscoso Rá ngi ra
Sinón. ntse̱di xätä xá nju̱sti. Es viscoso el jugo del
njute (njúte) s acción de expulsar Véase nopal.
kui 2. baboso Rá dehe ra xikni xá nju̱xti.
njuti (njúti) s pago, salario, recompensa El líquido de la malva es baboso.
Ja ngu ra me̱mapa to̱mä rá njuti ra nju̱ti (njú̱ti) 1. vti arrebatar (compl. indet.)
ngätsi ra pa ra semänä, dí njahu̱bu̱ nehe Ra de̱thä xá mädi ha otho, ha nuä ja di
pa rá ngätsi ra pa. Así como el jornalero nju̱ti ya jäi. El maíz está caro y casi no
espera su pago al fin de la semana, así es hay, y el que hay se lo arrebatan las
con nosotros el último día. Variante njuti personas.
Sinón. ñthe̱ti, thähä 2. s arrebato Ko ra zi tu̱ka dehe ja, ja
njui (njui) s tapón, tapadera Otho rá njui ra nju̱ti ha hingi huadi. Hay arrebato
ra xito; ko mada ra yothä gi jumi. No por la poquita agua que hay, pero no
tiene tapón la botella; tápala aunque sea con alcanza.
un olote. Sinón. njomi 3. s jalón, tirón Bi raka na ra nju̱ti
njui (njui) s correteada Na ra metsi mi ra nsutsu̱bi nubu̱ ndí tuhni. Me dio un
thexa na ra nxutsi ha rá ngu, bi bo̱nga ya tirón el policía cuando estaba yo
mengu bi umba na ra njui. Un joven peleando.
andaba rondando a una muchacha por su 4. vr jalarse, tironearse Bi mikagi ya
casa, y que salen sus familiares y le dieron be, pe dá nju̱ti dá koti de yá ye̱. Me
una correteada. Sinón. nthe̱ti, nkumärihi agarraron los rateros, pero me tironeé y
Véase kui me zafé de sus manos. Sinón. 1 y 2:
njuxuthe (njúxúthe) s agua salada Véase ntutsi, nueni, ñe̱mbaya; 3 y 4: nju̱mi
dehe Véase ju̱ti
nju̱ki (nju̱ki) vr 1. sacarse nju̱ta dehe arrebato de agua
2. echarse para atrás, echarse hacia atrás nju̱ta tsu̱tbi arrebato de autoridad
Véase ju̱ki nju̱ta nte̱i arrebato de yunta
nju̱kuajuai vi desenvainar los nju̱tutsi (njú̱tǔtsi) s contenedor de
puñales incienso, incensario Sinón. nju̱spi
nju̱mfo (njǔ̱mfo) s pájaro bobo Ra nju̱thä (njú̱thä) s 1. buche
tsintsu̱ nju̱mfo ra zithä, xei ra boti. El 2. troje (lugar a donde se guarda el maíz)
pájaro bobo es maicero, escarba la siembra. Véase thä
Sinón. ku̱dbida nju̱tsi (nju̱tsi) vr 1. alzarse Ra mexe di
nju̱nbo̱jä (njú̱nbo̱jä) s tren nju̱tsi ko rá jihni. La araña se alza con su
Variante nju̱mbo̱jä Véase ju̱ni, bo̱jä saliva.
nju̱xi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 224

2. elevarse Tenä ge na ra pa bi nju̱tsi nju̱xu dehe s agua salada Variante


ra ndehe pa ha ra ndähi, pa bi za bi nju̱xuthe Véase dehe
rani na ra hnini. Dicen que una vez se nju̱tsi (nju̱tsi) s 1. asa, asidero de algunas
elevó el mar hacia el aire para que pudiera cosas Ya bote ne ga hutsuahu̱ yá nju̱tsi
cruzar a pie un pueblo. pa ra nthenthe. Necesitamos ponerle asa a
3. levantarse (animales, víbora) Tenä ge los botes para acarrear agua.
ya keñä di nju̱tsi nubu̱ ne dä tho. 2. alce (reg.), aventón Dá tso̱ho̱ mäntä,
Dicen que las víboras se levantan cuando las ngeä bá raka na ra nju̱tsi mä mpähuí
quieren matar. ha rá bo̱jä. Llegué pronto porque me dio
4. reunirse Ya jäi xä nju̱tsi mäxudi un alce en su coche mi amigo.
nihi, pa xä ma ra hmuntsi Nju̱nthe, pa nkahmi (nkǎhmi) adj ladeado, canteado
dä zini ra rayo ndä. Las gentes se Véase kahmi
reunieron temprano en la mañana, y Nkaho (Nkáho) El Cajón (ranchería de
fueron a la convención de Pachuca para Huichapan) Nkaho bu̱i thogi hñunthebe
recibir al nuevo gobernador. mäde ya jäi. En el Cajón viven más de
5. juntarse Gatho ya te yá njaui nuä ra trescientas personas.
jäi bi hnambi, xa nju̱tsi pa bi ma ra nkalambre (nkálámbre) vi tener calambre
hñäte ha ra tsu̱tuí. Toda la familia de la Sinón. ntsakäzatsu̱
persona que golpearon se juntó y fue a nkamto̱ho̱ (nkǎmto̱ho̱) s cerro ladeado
hacer una acusación ante la justicia. Ha rá ua ra Notho̱ ja na ra nkamto̱ho̱.
6. agruparse Ya jäi xä nju̱tsi pa dä Al pie del Cerro Juárez está el cerro
hñäki yá ndä, ngeä hingi o̱ta ra hoga ladeado. Véase kahmi, to̱ho̱
tsu̱tuí. La gente se ha agrupado para Nkañäda (Nkáñä́da) Cañada Grande (barrio
destituir a su gobernador, porque no hace de San Salvador) Yá boti ya mengu
justicia. Sinón. 1: po̱tse, ntani; 2 y 3: Nkañäda ya bi tsoki, ngeä tsa otho ra
bai; 5: nangi Véase ju̱tsi dehe pa dä tumbi. Las siembras de los de
nju̱xi (nju̱xi) s nopal de cuixa (reg.), nopal Cañada Grande ya se descompusieron
de cuixo (la mata crece de 2 a 3 m. de altura porque no hay bastante agua para que las
con pencas verde obscuro y espinas de 1 a 1.5 rieguen. Sinón. Bondu̱xyo
cm. La tuna es de 5 a 6 cm. de grande; su nkapo (nkápo) adj castrado (animal)
forma es medio redonda, de color rojo. La flor Nkapula (Nkápúla) Capula (pueblo de
es amarilla con espinas chicas.) Mäske Ixmiquilpan) Rá ju̱tsi Nkapula di umba ra
hingyá hetsa xätä ya nju̱xi, pe hingi tsa dehe ndunthi ya hnini pa dä zi, ha pa dä
dä zi ya mboni po ya bini. Aunque no nxaha ne pa dä mpeni. El pozo de Capula
sean altas las matas de nopal de cuixa, los mantiene muchas comunidades; su agua se
animales no las pueden comer por tanta usa para tomar, para bañarse y para lavar.
espina que tienen. Sinón. Demde, Ndende
nju̱xkähä (nju̱xkä̌hä) s 1. nopal de cuixa nkarga (nkárga) s 1. dinamita, explosivo
(reg.), nopal de cuixo Ya maye ja habu̱ thoki ya ñuthe, di fo̱ke
2. tuna de cuixa (reg.), tuna de cuixo Ra ko ya nkarga. Rompen con dinamita las
dänga nju̱xkähä ntse̱ ja rá ngi ha xä ra rocas que hay en donde se hacen los
ukjä. La tuna grande de cuixa es muy canales.
jugosa y muy dulce. Variante nju̱xikähä 2. descarga de armas de fuego Bi to̱de
nju̱xu (njú̱xu) adj 1. salado, sabor a sal na hangu nkarga ga bo̱sna bi te̱i. Se
Tenä ge mä jihu̱ xá nju̱xu, dä netho po oyeron unas cuantas descargas de balas
ra u di tsihu̱. Dicen que nuestra sangre está que dispararon. Sinón. 1: ntu̱ni; 2: nte̱i
salada; me imagino que es por la sal que Nkarnasio (Nkárnásio) Encarnación (pueblo
comemos. de Zimapán) Nkarnasio o mäde na ra
2. estar pasado de sal (comida) Ra hñuni hñe, ha xá tse̱, ngeä ja ra bo̱jä ha ya
ntse̱ xá nju̱xu. La comida está pasada to̱ho̱. Encarnación está en medio de una
de sal. Variante nju̱xyo
225 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nkui

barranca, y es frío porque los cerros nkohai (nkóhai) vi 1. aguachinarse,


contienen hierro. enlamarse (la siembra) Himbi fo̱tse xá ñho
nkayo (nkáyo) vi ser tocayos Nuyu̱ yoho ra boti, bi nkohaitho ko ra dehe. No
ya jäi xä mani di nkayo, ngeä mähye̱gi nació bien la siembra, nada más se
yá thuhu. Aquellas dos personas que van aguachinó por el agua.
ahí son tocayas porque tienen el mismo 2. ser en vano Nuä ra de̱mza dá poti bi
nombre. Véase kayo nkohai, himbi kontsi. La nuez que
nkaza (nkaza) s palo ganchudo, vara sembré fue en vano, no germinó. Véase
ganchuda Ya thetue ga uada thäi de kohi, hai
habu̱ o ko ra nkaza. Sacan los gusanos de nkomañä (nkǒmañä) s aseo del cabello
maguey de donde están con una varita Ra ya be̱hñä dri ho ra nkomañä, ha ra
ganchudita. Variante kaza Sinón. ntsamza nixi eñä. Algunas mujeres cuidan del aseo
nkäde̱ti (nkä́dé̱ti) vi estar rancio (mohoso) de su cabello, y otras ni se peinan.
Nuya hme xä nxaha dá pe̱tsi, xä Variante nkomñä Véase nkomi, ñä
nkäde̱ti. Guardé las tortillas que estaban nkomforme (nkómfórme) 1. s
frescas y ahora están rancias. conformidad Ha mä tu̱hni ja na ra
Sinón. ngransio Véase kä, de̱ti nkomforme; hinto di ñu̱tsa. En mi
nkädri (nkä́dri) s florero (vasija) Véase pueblo hay conformidad; ninguno se odia.
do̱ni 2. vi ponerse de acuerdo Ya jäi mi
nkäfoxi (nkä́fǒxi) s escopeta Dá kahni ra tuhni ya bi nkomforme, ya hinte beni.
haho ko mä nkäfoxi. Le tiré a la zorra con Las personas que se peleaban ya se
mi escopeta. Variante njäfoxi Sinón. foxi pusieron de acuerdo; ya no hay recuerdo
Véase kä, foxi de nada. Sinón. ntse̱tuate; 1: hmetho; 2:
nkämi vti [compl. indet. de kämi] bajar hñumu̱i
nkäti vr pintarse, maquillarse Ra nxumfo̱ nkomi (nkǒmi) s aseo (del pelo)
di nkäti, mä dä ma ra hmäya. La señora nkomi (nkómi) vr cubrirse Véase komi
se está pintando; va a irse a pasear. Véase nkoni (nkǒni) adj resbaloso, liso
käti nkontra (nkóntra) vi rec ser enemigos, ser
nkäti (nkä́ti) vi aflojarse Véase käti contrarios
nkätitho descansar nada más nkontra (nkǒntra) s enemigo
nkätsi vti 1. trasplantar (compl. indet.) Ra Sinón. nsu̱hui
Beto dä nkätsi ha nui Xuua gi ñunthe. Nkosinera (Nkósínéra) Cocineras (pueblo de
Tú Juan riegas, y Roberto que trasplante. Chilcuautla) Sinón. Däku̱ni
2. plantar Ri je̱ya ga nkätsi ga de̱mxi. nkotsi (nkótsi) vr untarse Véase kotsi
Plantaré tomate para el año entrante. Act. nkoste̱di (nkostě̱di) s pespunte, punto
indet. njätsi Sinón. u̱ti Véase kätsi atrás (cierta clase de costura) Nubu̱ dí ue̱ti
nkäxi (nkä̌xi) vr retorcerse Mänxui bi rá ze̱xjo ra Xuua dí o̱tuí ra nkoste̱di, pa
zu̱kagi na ra u̱mu̱i ata ndí nkäxi ko ra hingi yopa tu̱ni. Cuando coso el pantalón
u̱giä. Anoche me dio un dolor de de Juan le hago pespunte, para que no lo
estómago; hasta me retorcía por ese dolor. vuelva a romper. Véase te̱di
Sinón. njäxi Véase käxi nko̱ste (nkǒste) vr estregarse Véase ko̱ste
nkäxuí (nkä̌xuí) v rec forcejear (unos con nku (nku) vi ser hermanos Nunä tsu̱ntu̱
otros), luchar (unos con otros) Véase käxi, ne nunä nxutsi di nku. Aquel muchacho
-ui y aquella muchacha son hermanos. Véase
nke (nké) s señor, patrón Ya zi hyoya jäi ku
embabi too di hñe xá ñho “nke”. Las nkuete (nkuěte) vr pegarse Véase kuete
personas humildes les dicen “señor” a los nkue̱ (nkue̱) vi estar enojado Véase kue̱
que se visten bien. Sinón. mbo̱ho̱ nkui (nkǔi) 1. vi andar en brama, andar en
Nkeretaro (Nkérétáro) s Querétaro celo (animal) Tenä ge ra zänä ra marso di
Sinón. Ndämxei nkui ra ya mboni, ngu ya miñyo, ya
tsatyo. Cuentan que en el mes de marzo
nkumärihi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 226

andan en brama algunos animales, como los cosían bordados de hilván. Sinón. 1:
coyotes y los perros. gu̱tsi, yu̱ti; 2: nku̱nthe
2. s celo (de animales) Nuä ra baga, ra nku̱nthe (nkú̱nthe) vi nadar (sobre o dentro
tu̱ki rá bätsi, ha ya yo ra nkui. Está el agua) Mäme̱to ndí tse̱ta mä hñä pa ga
chica la cría de esa vaca y ya anda en nku̱nthe. Antes aguantaba la respiración
celo. Véase kui para nadar. Véase nku̱i, dehe
nkumärihi (nkúmä́ríhi) v rec corretearse nku̱ntsi (nkú̱ntsi) s cosquillas Nui hingí
Ra ya ño̱ho̱ mi tuhni, bi mu̱di bi tsa ya nku̱ntsi, ¿hänge hä? Tú no sientes
nkumärihi ko ya juai ha yá ye̱. Unos cosquillas, ¿verdad? Sinón. ntihni Véase
hombres se estaban peleando, comenzaron a ku̱ntsi
corretearse con puñales en la mano. nku̱paxi [Variante de nju̱paxi] basurero
Sinón. nte̱ti nku̱stithä (nkú̱stíthä) s troje de maíz Ya ra
nkuni (nkúni) vi 1. moverse (palo u horcón nhuititho ra nku̱stithä; bi thege ra
enterrado) de̱thä. Ya está vacía la troje de maíz; ya se
2. bambolearse (rueda en un eje) acabó el maíz. Variante nku̱sde̱thä
nku̱bojä (nkú̱bojä) s 1. alcancía Sinón. ntu̱xade̱thä Véase ku̱tsi, de̱thä
2. caja fuerte (donde se guarda el dinero) nku̱ta (nkú̱ta) s quinto, cinco Ra Xuua
Véase bo̱jä mä dä ma ra hmäya ra nku̱ta ra junio.
nku̱hi (nkǔ̱hi) s sabor exquisito Véase ku̱hi Juan va a ir a pasear el cinco de junio.
nku̱hu̱ s color Véase ku̱ta
nku̱hyadi (nkú̱hyádi) s Poniente, nku̱thä (nkú̱thä) s buche de gallina (que
Occidente Ja goho ya hyo ga ntudi: contiene maíz) Nubye̱ bi uadi rá hñuni ra
mähuifi, mäkangi, mpo̱xhyadi, ha o̱ni, neki bi ñutsi rá nku̱thä. Ahora que
nku̱hyadi. Hay cuatro puntos cardinales: acabó de comer la gallina, se ve que se le
Norte, Sur, Oriente, y Poniente. llenó el buche. Variante nju̱thä Véase ku̱,
Sinón. mäpuni Véase ku̱i, hyadi de̱thä
nku̱hyatsi (nkú̱hyátsi) s ventana nku̱xki (nkǔ̱xki) vr encogerse
Sinón. nku̱mahyatsi Véase hyatsi Sinón. ntsangi
nku̱i (nku̱i) 1. vi zambullirse Nuni ra nku̱xhyä (nkú̱xhyä) s covacha, agujero
metsi xi pä ra nsaha, bi nku̱i nuua, ha bá para escondite Variante nku̱xhñä
kongi ri nandi ra zabi. Ese joven sí sabe nku̱tsi zurcido Nuu̱ ya ro̱zä gí ne ga
nadar; desde aquí se zambulló fue a saltar al ku̱tsi, ya nku̱tsi. Esos costales que quieres
otro lado del remanso. que zurza ya están zurcidos. Véase ku̱tsi
2. s sumersión Nuyu̱, ga nku̱i yá nku̱tsuäda (nku̱tsuäda) 1. s mirada de
xistehe. La forma del bautismo de ellos reojo
es por sumersión. Sinón. 2: nku̱mi Véase 2. v rec levantarse la mirada (el uno al
ku̱i otro) Véase ku̱tsi, -bi, da
nku̱mi (nkú̱mi) vi sumergirse, nka (nka) adj mojado
zambullirse Véase ku̱mi nkagi vti mojar (compl. indet.) Véase kagi
nku̱ni (nkú̱ni) 1. vi introducirse, meterse nkahnätsintsu̱ (nkahnä́tsǐntsu̱) s
Dá ma dá honi mä ndämfri; ha ndá tsu̱di resortera Dí pädi ga hoki ra
bi nku̱ni ha ya de̱thä. Fui a buscar a la res, nkahnätsintsu̱, dí hoki ga tähi, ga de̱se̱
pero cuando la encontré se metió en los ha ne ga de̱mza. Sé hacer la resorteras; las
maizales. sé hacer de mezquite, de capulincillo y de
2. vi bucear Ya ño̱ho̱ di nku̱ni ha ra nogal. Véase nkahni, tsintsu̱
dehe pa bi honi ya honga do. Los nkahni vti disparar con fusil (compl. indet.)
hombres bucean en el agua para buscar Véase kahni
piedras preciosas. nkalo (nkalo) s desnudo
3. s hilván (cierta clase de costura) nkami (nkami) s boj (planta) Ra bai ga
Mäme̱to ya nxutsi mi ue̱ti ya jati ga za tembi ra nkami, nzäntho xá nkami.
nku̱ni. Anteriormente las muchachas
227 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nkonmu̱i

La mata de que le dicen boj, siempre está nke̱ti (nké̱ti) s desecho (del jitomate,
verde. tomate, higo)
nkami (nkami) s forraje verde, verdura nke̱tsuni (nké̱tsuni) s 1. molino (de
Ra ndämfri ne ra nkami pa dä noki. La nixtamal) Mä nke̱tsuni bi tsoki. Se
res necesita comer forraje verde para que descompuso mi molino.
engorde. Sinón. hyethe Véase kami 2. molida de nixtamal Dá ma ra
Nkangdo̱ni (Nkángdo̱ni) Xuchitlán (pueblo nke̱tsuni. Fui a la molida de nixtamal.
de San Salvador) Di gehni Nkangdo̱ni thäi Variantes nke̱täsuni, ke̱tsuni Sinón. 1:
ra bomu ha ya uatho̱. Allá en Xuchitlán mulinu, molino; 2: ju̱ni Véase ke̱ti, suni
se saca arena al pie de los cerros. nkinjua (nkǐnjua) s armadillo Ra
Variante Kangdo̱ni Véase kangi, do̱ni nkinjua ha ra ngäi hinto dä za dä zu̱di,
nkangi (nkangi) adj 1. azul Mä pahni dá ngeä di nhuitsi ha ra ximo ha dä ntämi.
tai, xá nkangi. La camisa que compré es En una bajada nadie puede alcanzar al
azul. armadillo, porque se introduce en su coraza
2. verde Ra bo̱jä bi thogi, xá nkangi. y se echa a rodar.
El coche que pasó es de color verde. nkohai (nkóhai) s adobera Bu̱ hingi
Sinón. 1: ñixki ñutsi xá ñho ra nkohai hingi po̱ni xá
Nkangiuindo (Nkángíuíndo) Canguihuindo ñho ra kohai. Si no se llena bien la
(pueblo de Actopan) Mi ngo nuni adobera no sale bien el adobe. Véase
Nkangiuindo dá bu̱hni, ngeä dá huxni komi, hai
mä mpa dega thuni. Estuve en la fiesta de nkohni (nkóhni) vi 1. aflojarse Juanä,
Canguihuindo porque puse mi puesto de ¿nuä ra mfoye̱ gí e̱ni ri ñäye̱, tsu̱ditho o
gallinas horneadas. Véase kangi di nkohni? Juana; el anillo que te estás
nkanti (nkanti) adj verde midiendo en el dedo ¿te viene o te queda
Nkantho̱ (Nkántho̱) Cerro Azul (pueblo de flojo?
Alfajayucan) Nuga drá mengu Nkantho̱ 2. bambolearse Nará tsanza mä bo̱jä di
ha mä be̱hñä ra mengu Mäxei. Yo soy de nkohni, po̱de hingi yo xá ñho. Una
Cerro Azul y mi esposa es de Tasquillo. rueda de mi camión se bambolea; creo que
Véase nkangi, to̱ho̱ no anda bien.
nkashni (nkashni) s nixtamal mojado 3. estar aflojado Rayá tsi ra njoti di
Véase suni nkohni. Están aflojados unos dientes de
nkati (nkáti) s ansia, deseo Véase kati la rastra.
nkatbojä codicia de dinero 4. tener juego Rá ñoni mä tsanza ya di
nkathu̱ (nkathu̱) v rec 1. ver (el uno al nkohni. El volante de mi coche ya tiene
otro) Xuua, bu̱ gi ma ra ngo grá nkathu̱ juego. Variante nkoni Sinón. 2: mpe̱i,
di gehni. Juan, si vas a la fiesta allá nos huäti, sagi; 3: nkuni, njueni, njuentho,
vemos. ñäni, thestho; 4: thestho, thetsitho
2. encontrarse (con alguien) ¿Habu̱ gá nkomi (nkómi) s 1. adobera Dí pe̱tsi
nkathu̱ ko mä mbane, ge ja juadi bi na mä nkomi ga nkohai. Tengo una
ma? ¿Dónde se encontró con mi adobera.
compadre, si se acaba de ir? Sinón. 1: 2. molde Dá hoka na mä nkomi pa ga
nthe̱hu̱ 2: nthe̱ui Véase kathu̱ ge̱xo. Hice un molde para queso.
nke (nke) s pujido Nuni ra mboni Variante nkomahai Sinón. 1: nkohai; 2:
nso̱ka ra nke ha hingi odi. Aquel animal nthämi
sólo da puro pujido y no pare. nkonmu̱i (nkónmu̱i) s retortijón del
nke [Forma secundaria de ke] pujar Nuni ra estómago Mände mi tsu̱ka ra nkonmu̱i,
jäi bi nke hängu ra xui. Aquella persona ndí tsa mi nkäxi mä xefo ne xmá ñu̱ tsu̱
pujó toda la noche. mä mu̱i. Ayer tenía retortijones; sentía que
nkenthe [Variante de keñädehe] tromba mis intestinos se retorcían y también me
nke̱ni (nké̱ni) vi azotarse dolía un poco el estómago. Sinón. nganmu̱i,
nkoxmu̱i, nbu̱xmu̱i, hñu̱xmu̱i Véase mu̱i
nkoni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 228

nkoni (nkǒni) s clueca (gallina) Ra ra nle̱ngu, dä bäse̱ Ajuä bu̱ dä nte. El


nkoni, dá huitsuabi retamäyoho ya becerro que ha nacido es muy chico, solo
mädo ha reta bi mu̱xki. A la clueca le Dios sabe si se cría. Sinón. ntu̱ki, nlochi,
eché una docena de huevos y nada más diez ntsani Véase le̱ngu, le̱nku
pollos nacieron. Variante koni nlochi (nlóchi) 1. vi hacerse chico Nuni
Sinón. nkoxji mä tu̱ nubye̱ ya bi ndängi xi te rá tso,
nkoste̱di (nkóstě̱di, nkostědi) 1. s nguanda nunka xä nlochi. Mi hijo ahora
persona que copia bordados Mä tixu ra que ya es grande es muy escrupuloso parece
nkoste̱di, hänge ya pe̱tsi ndunthi ya que nunca ha sido chico.
jati. Mi hija copia bordados, por eso ya 2. adj chico ¡Tengu ra nlochi nuni ra
tiene muchos bordados. bätsi; hingi tso̱xa ra mexa pa dä ñuni!
2. vi copiar los bordados Mä tixu ko rá ¡Cómo estará de chica esa criatura que no
tiya di nkoste̱di. Mi hija y su tía se alcanza la mesa cuando come!
copian los bordados. Véase kotsi, te̱di Sinón. ntu̱ki, ntsani
nkoto (nkǒto) s 1. chapulín Ra nkoto nlonko (nlónko) vi hacerse chico
tsipabi yá xi ya ndäpo. El chapulín le nochi vi ser chico
come las hojas a las hierbas. nogo (nǒgo) 1. s rabia Na mä tsatyo ndí
2. langosta Ra nkoto di tsoni ya boti. ñehe bi zu̱ ra nogo. A un perro que yo
La langosta echa a perder las siembras. tenía le dio rabia.
Variante koto 2. vi enloquecerse Ya jäi di ho dä
nkoxji (nkǒxji) s clueca Variante nkoxi fu̱nga ra märiuana, tenä ge di nogo.
Sinón. nkoni Las personas que les gusta fumar
nkoxmu̱i (nkóxmu̱i) s retortijón de marihuana enloquecen. [Esp.: loco]
estómago Sinón. nkonmu̱i Véase nkoxni, hnogo s loqueo
mu̱i noho (noho) adj gordo Ya xá noho ra
nkoxni (nkóxni) vi rugir (estómago) tsu̱di ya dä hogi ga pahu̱. Ya está gordo
nkuamba (nkuǎmba) 1. vi volverse el puerco; ya podemos venderlo. Dá handi
mentiroso na ra jäi xi ra noho. Vi a una persona
2. s mentira Véase kuamba muy gorda.
Nkuamxi (Nkuámxi) Cuamxhi (ranchería hnoho s gordura
de Tecozautla) noki vi engordar
nkuemda (nkuémda) s parpadeo nojhmi (nojhmi) s persona con cara gorda
continuo Variante nkue̱mta Ya zibinu o ya zisei geu̱ ya nojhmi, ngeä
nku̱ti (nkú̱ti) s deshila (costura en que i o̱tuabi ra ñu̱ ra ntsi. Los tomadores de
sacan hilos de una tela) Ra maxhme dá tai aguardiente o pulque son gordos de la cara
ra nku̱ti ha xä nte̱ntua ra jati. La porque les hace mal tomar.
servilleta que compré es deshilada y le han Sinón. nokáhmi Véase noki, hmi
puesto bordado. Véase ku̱ti noki (noki) 1. vi engordar Ra tsu̱di hingi
nku̱ti (nkú̱ti) s punzada (dolor agudo) ne dä noki, ngeä ku̱ yá to. El puerco no
Ha dá he̱ni mä ua di raka na ra nku̱ti. quiere engordar porque tiene piojos.
En la herida de mi pie me dio una punzada. 2. vt engordar Na ra mboni pa dä
Véase ku̱ti noki, mäthoni dä tini xá ñho. Para que
santhe nku̱ti ixtle extraído (en la engorde un animal es necesario darle de
punta de la penca del maguey tierno) comer bien. Act. indet. hnoki
nku̱tsauada (nkú̱tsáuada) s acción de hnoki s engorda (de ganado)
arrancar maguey Véase ku̱tsi, uada nonxi (nǒnxi) s lunes Nonxi geä ra yopa
nle̱ngu (nle̱ngu) 1. vi hacerse chico Ra yo ra semänä. El lunes es el segundo día de la
i zo̱ ya bi nle̱ngu, ngeä ya ri thege. La semana.
vela que está ardiendo se hizo chica porque norte (nǒrte) s Estados Unidos del Norte
ya se está acabando. Nuni ra ño̱ho̱ bi zo̱ norte, pa bi fepabi rá
2. adj chico Ra tu̱nfani xä mu̱i xä na
229 HÑÄHÑU — ESPAÑOL no̱te

bojä, me̱to bi tsiti pa bi nti. Aquel no̱jähni s persona con mezquinos Véase
hombre que llegó de los Estados Unidas del no̱ge, jähni
Norte dice que, para robarle su dinero, no̱mañu̱ (nó̱máñu̱) vt criticar
primero lo hicieron tomar para que se no̱ndäni s animal que tiene cuernos Véase
emborrachara. no̱ge
notsi (nǒtsi) adj pequeño, chico Ntse̱ ra no̱ngañu (nǒ̱ngáñǔ) s camino de curvas,
notsi nunä ra pahni, hinga mä te̱ni. Está camino sinuoso De Mäbo̱za pa ndelante
muy chica esta camisa; no es de mi talla. rata ya no̱ngañu. De Zimapán para
Variantes lotsi, lochi adelante es pura carretera de curvas.
notsi ndängi todas las personas (lit.: Sinón. mahnäñu Véase no̱ni, ñu
chicos y grandes) no̱nge (nǒ̱nge) vi 1. enchuecarse Nuu̱ ri
notsi (nótsi) vi 1. encogerse the gá he̱ki bi no̱nge, hinxá njuäni. Los
2. hacerse chico, hacerse corto surcos que cortaste se enchuecaron; no están
noxado̱ni (nǒxádo̱ni) s rosa (mata y flor) derechos.
Dá tanga na bai ra noxado̱ni ha ya mi 2. viborear (brazos de árbol en forma de S,
to̱ge yoho yá do̱ni. Compré una mata de camino)
rosas y ya tenía dos flores. 3. estar curvado Habu̱ xa no̱nge ya ñu,
hoga noxado̱ni rosa de Castilla mäthoni ya ye̱tbo̱jä dä ño ko ra
noya (noya) s 1. palabra Mä metsi dí zofo jamäsu. En donde está curvada la
ga noya, pe hingi o̱de. Al muchacho le carretera se necesita que los choferes
hablo con palabras, pero no obedece. anden con precaución.
2. razón, aviso Mäxudi mä dá tsokua ra Variante no̱ngi
noya ra nzaya ge dí to̱mi. En la mañana no̱ni (no̱ni) vi viborear (cabeza de la gallina
fui a dejarle razón al juez de que lo cuando ha tragado un mone; relámpago)
espero. no̱ntyu s camino ondulado
3. voz Rá noya ra Xuua di nto̱de dende no̱ni (nǒ̱ni) vt mencionar Mä dada ne mä
gekua, ha bí bai yabu̱. La voz de Juan nänä no̱ni ra ya hai hingo dí pädi. Mi
se escucha desde aquí, y él y está hasta papá y mi mamá mencionan unos lugares
allá. que yo no conozco. Act. indet. hno̱ni
hoga noya buena noticia; palabra de Sinón. mä, pede
cortesía hno̱nte s mención
mänga ya dänga noya expresa no̱ni (nó̱ni) v rec mencionarse (el uno al
palabras académicas; expresa palabras otro) Véase no̱ni
que no se entienden no̱nte (nó̱nte) 1. s persona que critica,
no̱ge (nǒ̱ge) vi 1. cargarse de fruta la mata criticón
Ra je̱yabyanä hä bi no̱ge ya tsani di 2. s crítica
hñu̱ntho ha yá bai. Este año sí se cargó de 3. vti difamar (compl. indet.)
aguacates; nada más cuelgan de las matas. no̱ntyu (nǒ̱ntyu) s camino ondulado
2. treparse Habu̱ jabye̱ ra hnini Monda, Variante no̱ntu
mäyabu̱ bi tsu̱di ra nxu̱ni xkí no̱ge no̱ntsi (nǒ̱ntsi) vi viborear (en forma
mäñä na ra xätä, mi ho na ra keñä. ondulada o quebrada) Variante no̱ntse
En donde está la actual Ciudad de México, no̱ntsañu camino curvado
en tiempos muy remotos encontraron al no̱ntsñu (nó̱ntsñǔ) s camino ondulado
águila trepada sobre un nopal devorando Na ra no̱ntsñu po̱tse ni Ndästo̱ho̱, ngu
una serpiente. Sinón. to̱ge
ra “m”. Un camino ondulado como una
no̱jähni s persona con mezquinos
“m” sube de Orizabita. Véase no̱ntsi, ñu
no̱ge (nǒ̱ge) vt mediar, sacar el aguamiel a
no̱ste (nǒ̱ste) vi pararse con vigor
mediodía Ya dá ma ga no̱ge ya uada pa
no̱te (no̱te) vi poner resistencia, replicar,
hindä ixki ra tafi. Ya me voy a mediar los
contradecir Mäthoni ga o̱tehu̱ ya nzaya
magueyes para que no se agrie el aguamiel.
nuä te be̱pkahu̱ , hinge ga no̱tehu̱. Es
no̱tse HÑÄHÑU — ESPAÑOL 230

necesario obedecer a los jueces lo que nos tsu̱da ya jäi bu̱i. Sóstenes Vega tiene
ordenen y no poner resistencia. pocos habitantes.
hno̱te s desobediencia Nrroma (Nrrǒma) s Roma
no̱tse (nó̱tse) 1. vi ver hacia arriba Nuni nsa (nsǎ) s segada Véase xa
ra ño̱ho̱ nzäntho xä ntsomtho, hingi nsabdo (nsábdo) s sábado
no̱tse mäñä. Aquel hombre nsadi (nsadi) s ensayo Ya nxadi bi be̱hni
constantemente está cabizbajo; no ve hacia ra nsadi ha bí bu̱i ya jäi, yabu̱ ra hnini.
arriba nunca. A los estudiantes los mandaron a ensayar a
2. divertirse Mänxui dá hantai ngí las comunidades en donde viven gentes lejos
no̱tse ha ra ngo, ngí nei. Anoche te vi de la ciudad. Véase xadi
divirtiéndote en la fiesta; estabas nsagi [Forma secundaria de sagi] brincar
bailando. Pret. dá no̱tse Nuga hinga nsagi; ntse̱ xá hñetsiua, dí
no̱tse vt mirar hacia arriba tsu. Yo no me atrevo a brincar; está muy
no̱xke (nó̱xke) 1. adj flaco Ntse̱ xá alto aquí; me da miedo. Sinón. natsi
no̱xkeä ra ngo̱ gá tai, ni tsu̱ ra noho. nsaha (nsáha) s 1. baño (acción de bañarse)
Está muy flaca esa carne que compraste, ni Nuga ya dá ma ra nsaha nubye̱ nitho,
si quiera tiene gordo. Ya mboni bi ba änte stí tse̱ti ra nde. Yo ya me voy a dar
himbi juti xá ñho po ya no̱xke. Los un baño ahora que es temprano, antes que
animales que vendieron no se los pagaron enfríe la tarde.
bien por estar flacos. 2. balneario Sinón. nthi, thi Véase xaha
2. vi enflacarse Hindí pädi te ga o̱te, nsahnäte (nsahnä́te) s enseñanza Rá
ya mboni yo di no̱xke. No sé qué nsahnäte nuä ra rayo xahnäte, nubye̱
hacer; los animales se van enflacando. hä tso yá mfeni ya bätsi. Ahora sí
Sinón. yo̱ke, ño̱ke entienden los niños la enseñanza del
no̱tse (no̱tse) vt mirar hacia arriba Véase nuevo profesor. Sinón. tutuate,
no̱tse ntutuate Véase xahni
Nsalandre (Nsálándre) San Andrés
nraso (nráso) s razón, noticia Pe̱tsi ya
Davoxtha (pueblo de Cardonal)
je̱ya na ra bäsjäi bi bo̱ni ha rá ngu,
Nsalitre (Nsálítre) El Salitre (rancho de
denda gebu̱ ni nraso tuni geä. Hace
Zimapán) Nsalitre ja rani ra däñu ri ma
años que un joven salió de su casa; desde
Mvaye. En el Salitre atraviesa la carretera
entonces no hay ni razón de él. Sinón. noya
que va a Valles.
Nrremedio (Nrrémédio) 1. Remedios (pueblo
nsamänatsi (nsámä́nátsi) s huapango
de Ixmiquilpan) Ra hnini Nrremedio bu̱i
(baile)
getuu̱ ha ra ya tu̱to̱ho̱ ha ya ngunsadi ja
Nsamäteo (Nsámä́teo) San Mateo (Barrio de
ha rá hmi ra gosthi nijä. El pueblo de Huichapan) Nsamäteo ja ngetuu̱ ra tai
Remedios está cerca de unos cerros chicos, y Nxamatho. El barrio de San Mateo está
sus escuelas están frente a la puerta de la cerca del centro de Huichapan.
iglesia. Nsamige (Nsámíge) 1. San Miguel (pueblo de
2. Remedios (ranchería de Taxquillo) San Salvador) Mä me̱hä ra mengu
Nubu̱ gi ma pa mähuifi gi thogi ra Nsamige, bá nthe̱ui mä tixu nuni
hnini Nrremedio ante gi tso̱ni Mäxei. Monda. Mi yerno es de San Miguel, y
Yendo al norte uno atraviesa la ranchería conoció a mi hija en México.
de Remedios antes de llegar a Taxquillo. 2. San Miguel (lugar cerca del balneario de
3. Remedios, Lázaro Cárdenas (pueblo de Tzindejéh de Tasquillo) Nsamige ja na ra
Zimapán) Nrremedio geä na ra hnini ranza hnani ya za, pa dä raxa ra
xä bo̱ni ndunthi ya xahnäte. Remedios däthe. En San Miguel hay un puente de
es un pueblo de donde han salido muchos palos atravesados para cruzar el río.
profesores. Sinón. Nzinana 3. San Miguel Jigui (barrio de Cardonal)
nrriko (nrrǐko) vi hacerse rico De gehni Nsamige ja ya ati ha ra
Nrrodeo (Nrródeo) Sóstenes Vega, Xitha to̱ho̱. En San Miguel Jigui, en el cerro,
Segundo (pueblo de Zimapán) Nrrodeo hay minas.
231 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nsäti

Nsamorano (Nsámóráno) Zamorano ra measienda. El dueño del rancho vivía


(ranchería de Huichapan) en Santa Rita.
Nsampedro (Nsámpédro) 1. San Pedro, Nsantoño (Nsántóño) 1. San Antonio (barrio
Venustiano Carranza (pueblo de Zimapán) de Tasquillo) Thogi hñunthebe ya jäi bu̱i
Nsampedro ja ya ngu ga hñuni ne ga Nsantoño. Más de trescientos habitantes
oxi. En San Pedro hay restaurant y hotel. tiene el barrio de San Antonio.
2. San Pedro (barrio de Ixmiquilpan) 2. San Antonio, Cuauhtémoc (pueblo de
nsami (nsámi) s rasguño Ra jua hingi Zimapán) Nsantoño kohi lado mäkangi
tsate, pe unga ya nsami. El conejo no nuni ha ra hnini Mäbo̱za. San Antonio
muerde pero da rasguños. Véase xami está por el lado sur de la ciudad de
Nsanäntoño (Nsánä́ntóño) 1. San Antonio Zimapán. Variante Nsanantoño
(pueblo de Tecozautla) Nsanthe (Nsánthe) Hermosillo (pueblo de
2. San Antonio Sabanilla (pueblo de Santiago de Anaya) Ra dänzya ni Nsanthe
Cardonal) Ko nuä ra ñuthe hoki ra ndä bi zohni mä dada. El juez propietario de
tsu̱tbi Monda, mä dä nguäthe na xe̱ni Hermosillo citó a mi papá. Véase santhe
ni Nsanäntoñu. Con el canal que está nsati (nsáti) s bañada, baño (con líquido o
haciendo el presidente de México va a ser con polvo) Bi tumba na ra nsati ra täxi
de riego una parte de San Antonio ga hai, pa dä du yá to. Al chivo le dieron
Sabanilla. Variante Nsantoño una bañada de tierra, para que se le mueran
nsangapahni s camisa rabona Véase pahni los piojos. Véase xati
nsangi [Variante de sangi] corto nsati (nsáti, nsati) s rascada, rascadura
Nsanhua (Nsánhua) San Juanico (pueblo de Ra bätsi di umba ya nsati rá ndoyo,
Ixmiquilpan) Nuä ra dehe pa dä tsi bí ehe ngeä xá nxähi. El niño le da rascadas a su
ni Demde, ha tso̱ni ata ra hnini cuerpo, porque tiene comezón. Véase xati
Nsanhua. El agua potable que viene de nsaxki (nsǎxki) s escobetilla Ra nsaxki i
Capula llega hasta el pueblo de San thoki ko ra the̱xi ga tsu̱ta xá nzadi. La
Juanico. escobetilla la hacen con ixtle áspero de
nsani (nsáni) s peine (de peinar y de tejer) lechuguilla. Véase xaxki
Dá be̱di mä nsani, ¿xibye̱ konte ga nsaya (nsáya) vt ensayar, practicar
ñeñä? Perdí mi peine, ¿y ahora con qué nsändao̱ni (nsä́ndaó̱ni) s granja (de
me peino? Sinón. sani Sinón. nteñä gallina) De ha ya nsändao̱ni thä ya o̱ni
nsani (nsáni) vi 1. volar Ya tu̱tsintsu̱ ya pa ha ya pani. De las granjas traen
tse̱ yá hua, ya di nsani. Los pajaritos ya gallinas para los expendios de pollo, o
tienen fuerza en las alas; ya vuelan. pollerías. Sinón. dänga nguni Véase
2. hervir Ra ju̱ ya di nsani, xähma dä xändi, o̱ni
dä nihi. Los frijoles ya están hirviendo; a nsänti (nsänti) s desmonte (de la milpa)
ver si se cuecen temprano. Sinón. 1: Ra Xuua yo ra nsänti ha ra hai ko hñu
hñatsi; 2: nthu̱ni yá ku. Juan está haciendo el desmonte de
Nsanikula (Nsáníkúla) San Nicolás (barrio su terreno con sus tres hermanos. Véase
de Ixmiquilpan) De gehni Nsanikula ja na xänti
ra hmutsabe̱fi ga do̱ni. Allá en San nsäntho (nsä́ntho) adv 1. muy temprano
Nicolás hay un trabajo de flores colectivo. Ya be̱hñä nsäntho pe̱thme pa dä nexa yá
Sinón. Dähmu me̱fi. Muy temprano hacen tortillas las
Nsanjose (Nsánjóse) Casa Grande (barrio de mujeres para despachar a sus trabajadores.
San Salvador) Ya mengu Nsanjose di 2. pronto Ntse̱ nsäntho bi dagi ya tse̱,
ñehe ya ndämfri ne tambabitho te dä xmá tuditho ya boti. Muy pronto cayó
zi. Los de Casa Grande tienen reses y les la helada; todavía estaban tiernas las
compran nada más lo que comen. siembras. Sinón. nihi
Nsanjua (Nsánjua) San Juan nsäti (nsä́ti) s quemada, quemadura Rá
Nsantarrita (Nsántárríta) Santa Rita (rancho nsäti ra bätsi ya mä dä ñäni. La quemada
de Zimapán) Nsantarrita ha mi bu̱hmäni
Nsefi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 232

del niño ya se va a curar. Variante nzäti que alguien quiera dormirse. Sinón. 1:
Véase tsäti ntu̱ngi; 2: be̱ni
Nsefi Panales (pueblo de Ixmiquilpan) nsifi (nsǐfi) s 1. machigues (heces del agua
nsemähe (nsemähě) 1. vi excavar (sepulcro) en que se humedecen las manos las molenderas
Dá nsemähe mände pa bi ntagi na ra de maíz) Mä nsifi dí xitua ra tsu̱di, ngeä
animä. Ayer excavé un sepulcro para dí hyo̱ke ga fani; ha tu ra ju̱ni. Mi
sepultar un cadáver. machigues lo echo al puerco, porque me da
2. s excavación del sepulcro Ya ño̱ho̱ lástima tirarlo; tiene masa.
ya bi uadi ra nsemähe. Los señores ya 2. cacerola para el machigues Ra nsifi
terminaron la excavación del sepulcro. geä na ra mohi habu̱ po rá sifi too
Vocal nasal: nsëmähë Variante nxemähe, panti ra ju̱ni pa dä ye̱nti ra hme. La
nsemähe Sinón. nxentagi Véase xei, que está batiendo la masa para hacer
hñe tortillas usa una cacerola para echar el
nseni (nséni) s trasculcada (reg.), machigues. Sinón. 2: mosifi Véase sifi
esculcada nsihni (nsíhni) s 1. rasgón Nuni ra doro
nseñä (nsěñä) s adelanto de dinero pe̱tsi ra ya nsihni ga ndäni ha rá mu̱i xä
nse̱he̱ s orgullo Rá mfädi ra ño̱ho̱ tsitsi tumbi habu di ntuhni. Aquel toro tiene
ha ra nse̱he̱. La sabiduría del hombre lo unos rasgones de cuerno en la panza que le
lleva al orgullo. dieron cuando se peleó.
nse̱he̱ [Forma secundaria de se̱he̱] estar solo 2. rasguño Dá ku̱tsi ha ra bobini, ha
nse̱ki (nsé̱ki) s 1. permiso Ko ri nse̱ki, dí pe̱tsi ya nsihni habu̱raza. Me metí
Xuua, pundgagi dá uixai. Con tu permiso, en el espinal y tengo rasguños por
Juan; perdóname que pasé enfrente de ti. dondequiera.
2. licencia (para manejar) Ra nsuñu bi 3. rayada Hangu ya nsihni pe̱tsi nuni
hñändga mä nse̱ki. El agente de tránsito ra jädo, nä, ¡te ya xäkye̱ too jabu̱!
me recogió mi licencia. Variante se̱ki Mira nada más cuántas rayadas tiene este
Sinón. 1: ntedi muro. Quienes hacen esto tienen cosquillas
nse̱pi (nsé̱pi) s invitación Ha ra nse̱pi en las manos. Sinón. 2: nsami Véase xihni
hutsi ge zu̱nga hñäto xudi fu̱di ra nsinke (nsinke) 1. conj sin que Mi pe
hmuntsi. En la que a las invitación está nsinke dä zo yá mfeni ya jäi. Estaba
puesto ocho de la mañana empieza la robando sin que la gente sospechara.
reunión. 2. prep sin Bi hyoka ra thuhme nsinke
nse̱ti (nsé̱ti) s pellizco Nuga dí tsu ya rá miti ra sei. Hizo pan sin usar el
nse̱ti, nixi dí ho too ga xe̱ti. A mi me sedimento de pulque.
dan miedo los pellizcos, y no me gusta nsitsi (nsǐtsi) s colado (de techo o piso) Ja
pellizcar a nadie. Véase xe̱ti mände dá japi ra nsitsi mä ngu. Apenas
nsi (nsi) prep sin Ndunthi ya ye̱tabo̱jä ayer puse el colado de mi casa. Véase xitsi
yo nsi ya nse̱ki. Muchos choferes manejan nsogi (nsógi) 1. s abertura Ha na rá nsogi
sin licencia. Sinón. otho na ra ndäza bu̱i na mu̱i ya hogä gäni.
nsi (nsǐ) 1. vr extenderse Ndunthi ya En la abertura de un palo grueso vive un
planta di nsi, ngu ra ju̱mhai, ra bo̱kuä, enjambre de abejas.
ha mära. Muchas plantas se extienden, 2. adj abierto (puerta) Bi gohi nsogi ra
como el cacahuate, el camote y otras. gosthiku̱ni ha ya tsatyo bi yu̱ti mbo ha
2. vr tenderse Nuni ra to̱ge xi di bi zi ra hñuni. Quedó abierta la puerta
ngalope; ata ngu di nsi ra fani. Ese de la cocina y los perros entraron y se
jinete va galopando, y hasta como que se comieron la comida. Véase xogi
tiende el caballo. nsohni (nsóhni) 1. s rendija Ha rá nsohni
3. [participio de xi] tendido Ya fidi ya rá fo̱te ra ngu ku̱ti ndunthi ra ndähi.
nsi; ya ho̱nse̱ too dä ne dä ñähä. Las Por las rendijas del cerco de la casa entra
camas ya están tendidas; ya nada más falta mucho aire.
233 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nsu̱ni

2. [participio de xohni] abierto Ya o̱ni ya nsugosthi (nsǔgǒsthi) s portero Véase su,


mu̱gi ha ya nsohni; ya ho̱nse̱ gi hye̱ni. gosthi
Las gallinas ya están desplumadas y ya nsuhuähi (nsǔhuä́hi) s milpero Véase su,
están abiertas; nada más las despedazas. huähi
nsokdehe (nsókděhe) s compuerta, nsunda (nsǔnda) s 1. hermosura Xi ra
bitoque Véase nsoki, dehe nsunda ya do̱ni ha ra uädri. Son una
nsoki (nsóki) s llave Nuga go dí hñä ya hermosura las flores que hay en el jardín.
nsoki ha ra ngugantudi. Yo soy quien 2. felicidad Dí jamädi Ajuä dí bu̱i xi ra
trae las llaves de la casa de estudios. Véase nsunda. Gracias a Dios tengo felicidad.
xoki 3. ensalzamiento, adoración Ho̱nse̱ Ajuä
nsokyu̱ga (nsókyu̱ga) s cosa que abre la ri ñepi ra nsunda. Solamente Dios
garganta Véase yu̱ga merece ensalzamiento.
nsoxpa (nsóxpa) s bochorno, calentura 4. placer Ja ra ya nsunda ha ra ximhai
nso̱ge (nsó̱ge) s lacra, rajadura Ya i o rá xi mähotho, ngu ra hnei, ya ngo ha
nso̱ge ra do habu̱ mä dä hege. Ya se nota mära. Aquí en el mundo hay muchos
la rajadura de la piedra en donde se va a placeres bonitos, como el baile, las fiestas
partir. Variante nxo̱ge Sinón. ntisti Véase y otros.
xo̱ge 5. vt adorar
nso̱hni (nsó̱hni) vi ser consuegros Véase 6. adj sagrado Sinón. 1 y 2: mähotho,
so̱hni ñentho; 3: nsu Véase nsu
nso̱ke (nso̱ke) adv nada más nsundämfri (nsǔndämfri) s vaquero
nso̱kse̱ (nso̱kse̱) adv solo Véase nso̱ke, -se̱ Sinón. manthfani Véase su, ndämfri
nsu (nsu) 1. s honor nsuni (nsuni) vi pixcarse (reg.), cocer en
2. s honra, castidad Naä ra nxutsi di agua de cal Ra de̱thä ya bi nsuni, ya
nsu, hindi be̱di rá nsu. La muchacha ho̱nse̱ gi ke̱ti. El maíz ya está pixcado, ya
que se cuida no pierde su honra. nada más lo mueles. Véase suni
3. s influencia Mä ndähu̱ ntse̱di ja rá nsunijä s guardatemplo Véase su, nijä
nsu ha ya dänga tsu̱thuí. Nuestro nsute (nsǔte) s guarda Véase su, -te
presidente tiene mucha influencia con las nsuo̱ni (nsúó̱ni) s cuidador de gallinas
altas autoridades. Bu̱i na mä nsuo̱ni, pa dä hyandi ha dä
4. s puesto (público) Dá be̱di mä nsu hñui ya o̱ni. Tengo un ciudador de
ga nzaya. Perdí mi puesto de juez. gallinas, para que vea dónde van a poner.
5. vi cuidarse Xuua, gi nsu, ngeä Variante nsuni Véase su, o̱ni
hoñäi ri ntsu̱huí. Juan, cuídate porque nsu̱katsi (nsu̱kátsǐ) s cepillo dental Véase
te busca tu enemigo. xu̱ki, tsi
exa ra nsu vi alabarse, presumir nsu̱kmanza (nsu̱kmánza) s plato lavado
etsua ra nsu vt elogiar Véase nsu̱ki
ja ra nsu tener puesto, tener influencia nsu̱mboi (nsú̱mboi) s garrocha Nsi ra
numänsu vt amar, cuidar, venerar nsu̱mboi hingi yo ya doro. Sin garrocha,
nsunda vt adorar, glorificar los toros no caminan. Sinón. nsu̱ni Véase
ntexansu s presunción su̱ni, boi
nsudathi (nsǔdathi) s 1. enfermera Bu̱i nsu̱mnte̱di (nsú̱mntě̱di) s punto de
ndunthi ya nsudathi ha ra ospita. Hay escapín (costura de dos vistas) Dí ue̱ti na
muchas enfermeras en el hospital. ra maxhme ga nsu̱mnte̱di pa dä nja
2. trabajo de cuidar a un enfermo Mä yoho yá hmi. Estoy cosiendo una servilleta
be̱hñä bi gohi ga nsudathi bye̱; de punto de escapín para que sea de dos
mänxui go dá kohi. Mi esposa tuvo el vistas. Véase te̱di
trabajo de cuidar al enfermo hoy; anoche nsu̱ni (nsǔ̱ni) s garrocha Bu̱u̱ ya boi xä
yo me quedé. Véase su, dathi bätua ra nsu̱ni, ha bu̱u̱ hinä. Hay bueyes
nsufadi (nsǔfádi) s alcaide Véase su, fadi que están acostumbrados a la garrocha, y
hay otros que no. Sinón. nsu̱mboi
nsu̱tamu̱i HÑÄHÑU — ESPAÑOL 234

nsu̱tamu̱i (nsu̱támu̱i) s lavativa 2. tallarse Ra tsu̱di di ntähmi ha ra za,


Sinón. mpani Véase xu̱ti, mu̱i ngeä xá nxähi rá ndoyo. El cerdo se
nsu̱ti (nsǔ̱ti) s 1. lanza Otho ra nzafi, pe está tallando en el palo porque tiene
dí honi ra banjua ko na ra nsu̱ti. No comezón en el cuerpo.
tengo escopeta, pero busco conejos con una 3. restregarse Nubu̱ dí nxaha dí ntähmi
lanza. ha mä ua ko na ra do, pa o̱ge ya hyaki
2. flecha xá ñho. Cuando me limpio los pies los
ye̱ngansu̱ti s lanzador restriego con una piedra, para quitar bien
nsu̱ye̱ (nsu̱ye̱) s lavabo Véase xu̱ye̱ la mugre. Sinón. 1: nkotsi; 2: nko̱ste; 3:
nsu̱ti (nsú̱ti) 1. s inyección Nuu̱ ya ñeste Véase tähmi
ñethi bi rakagi ra yo̱thete ga nsu̱ti ha ntäki [Forma secundaria de täki] 1. luchar
ra nsudathi, hyastho huska na mä por pararse Ra mboni xä dagi di ntäki,
nsu̱ti. Las medicinas que mandó el doctor ne dä mai. El animal que se ha caído está
son inyecciones y la enfermera diario me luchando por pararse.
pone una. 2. maltratarse Mä dada di ntäki ha ra
2. s piquete Ra doro di zändi, hingi be̱fi. Mi papá se maltrata en el trabajo.
tsa ya nsu̱ti, hingi ne dä ño. El toro 3. retorcerse Ra keñä dá fe̱ti, be̱ni di
que están amansando no siente los ntäki. La víbora que vareé está tirada
piquetes porque no quiere caminar. retorciéndose. Sinón. 1: tiki; 2: ñu̱ni; 3:
3. vr picarse Dá nsu̱ti ko na ra za ha nkäxi
mä mu̱ngua, ha xi xá ñu̱. Me piqué con ntämi (ntä́mi) vr rodarse (cuando se
un palo en la planta del pie, y ¡cómo me despeña) Ya bätsi po̱tse mäñä ra bomu
duele! Sinón. 1: yofri; 2 y 3: nsu̱ni ha bi ntämi dende mäñä. Los niños se
ntai (ntai) 1. s plaza, tianguis Maha ntai suben arriba de la arena y desde arriba se
ga o̱ta mä nthaihu̱ nubye̱ xi rá pa ra tai. ruedan. Véase tämi
Vamos a la plaza a hacer nuestras compras ntäni [Forma secundaria de ntäni] revolcarse
ahora que es día de tianguís. ntäte [Forma secundaria de täte] vencer
2. vti comprar (compl. indet.) Ya nte [Forma secundaria de te] volver a vivir
yo̱tango bi ntai de mände hangu te Ntehmute (Ntehmute) Temuté, Álvaro
mäthoni. Los que van a hacer fiesta Obregón (pueblo de Zimapán) Ya jäi
compraron desde ayer todo lo necesario. mengu Ntehmute, ra pe̱tsi ya tu̱ka uäthe
Véase tai ko ra dehe ga po̱the. Unos habitantes del
ntaki (ntáki) vr protegerse Véase taki pueblo de Temuté tienen sus pequeñas
ntako (ntǎko) vi comer tacos, comer huertas de irrigación con agua del
ntani (ntáni) vi 1. trepar Xä mani na ra manantial.
mexe di ntani ha ra jädo. Allí va una nteko (nteko) s pájaro carpintero
araña trepándose en la pared. Ntengedo (Ntengedo) Tenguedó (pueblo de
2. subir Ra mixi bi ntani ha nuna za Zimapán) Ya mengu Ntengedo, ndunthi
bahni ha himbi za ya tsatyo. El gato se ya ñämfo̱. La mayoría de los habitantes de
subió a aquel palo, y ya no lo mordieron Tenguedó hablan español.
los perros. Sinón. 1 y 2: po̱tse, kontsi Nteska (Ntěska) Texcatepec (pueblo de
ntati (ntáti) vr chocarse Véase tati Chilcuautla) Ra sei ba nuni Miza, bí ehe
ntatuabo̱znä (ntatuábo̱znä) v rec descargar de Nteska. El pulque que venden allá, en
balas (uno al otro) Sinón. mfo̱tabo̱znä Chilcuautla, viene de Texcatepec.
Véase tati, bo̱zna Sinón. Mentho̱
ntati (ntáti) adj 1. ceniciento nte̱hni (nté̱hni) s golpe con la mano
2. opaco nte̱mfo (ntě̱mfo) s bolitas de estiércol
ntähmi (ntä̌hmi) vr 1. enjabonarse Me̱to nte̱ni (nté̱ni) v rec seguir uno tras otro
dí ntähmi ra xabo ha mä ndoyo, nepu̱ dí nte̱ti (ntě̱ti) v rec corretearse
mpeke ha ra dehe. Primero me enjabono nti (nti) 1. s borrachera, ebriedad
el cuerpo, y luego me enjuago en el agua. 2. vi emborracharse Nuni ra ño̱ho̱ bi
235 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nto̱tse

zo̱ norte, pa bi fepabi rá bojä, me̱to bi de lavar los trastos, los embrocas en el
tsiti pa bi nti. A aquel hombre que llegó trastero. Variante ntixamohi
del norte, para robarle su dinero, primero Sinón. ntixatraste Véase titsi, mohi
lo hicieron tomar para que se ntiya (ntíya) vi volverse anciana
emborrachara. ntiyo (ntíyo) vi volverse anciano
ntihi [Forma secundaria de tihi] apresurarse ntohni (ntohni) vi apoyarse Dí ntohni ha
ntihni (ntíhni) s cosquilleo Ndí be̱nga ha ra za. Yo me apoyo en el árbol.
mä fidi ndá tsa na ra ntihni, ge na ra Ntolimä (Ntolimä) 1. Tolimán (rancho de
ñoi xkí yu̱xa ha mä däxyo. Estaba yo Zimapán) Tenä ge Ntolimä ja ndunthi ya
acostado en mi cama cuando sentí un tsani. Dicen que en Tolimán hay muchos
cosquilleo; era un ratón que se había metido aguacates.
debajo de mi cobija. Véase tihni 2. Tolimán (pueblo y municipio del Estado
ntihni [Forma secundaria de tihni] hervir de Querétaro)
(pulgas) Ogi hopi dä me̱mbu̱ ra tsatyo ntomi (ntomi) 1. s pisada (de guitarra)
mbo ra ngu, ngeä mä dä do̱gebu̱ yá a, di Mä tu̱ di ho ra be̱mda, pe hingi pätua
ntihni. No dejes que se eche el perro yá ntomi ya binxähi. A mi hijo le gusta
adentro de la casa, porque le hierven las tocar, pero no conoce las pisadas de los
pulgas y ahí las va a soltar. instrumentos.
ntiki (ntíki) 1. s patada Ra fani bi raka 2. vi pisar (el gallo a las gallinas) Nuni
na ra ntiki ha mä mu̱i. El caballo me dio ra tu̱ka boxi ya di ntomi. Aquel gallo
una patada en el estómago. chico ya pisa. Variante nthomi Véase
2. s puntapié Ndí ñenga pelotahe ha tomi
na di geu̱, bi raka na ra ntiki ha mä ntonti [Forma secundaria de tonti]
ua. Estabámos jugando básketbol y uno desvestirse, desnudarse
de ellos me dio un puntapié en el pie. ntotsi (ntotsi) s represa
3. v rec patearse Véase tiki nto̱kandoyo (ntǒkándoyo) s coyuntura
ntini (ntíni) vr concurrir (a una asamblea) Véase ndoyo
Nuä ra jäi di ntini ha mä hmuntsihe, nto̱mi (ntó̱mi) 1. s el que espera Ya ñe̱ti
dri su pa dä fädi te be̱fi. A la persona que ga banjua ya tsa dä ma, ya nto̱mi ya bí
concurre a nuestra asamblea la espían para to̱hni ha ra ndäntsi. Los arreadores de
saber cual es su oficio. Véase tini conejos ya se pueden ir; los que esperan ya
Ntiski (Ntǐski) Tixqui (pueblo de Cardonal) están en la loma.
Di gehni Ntiski thoki ya xithe̱ ha ra 2. vti esperar (compl. indet.) Bi zabigi
ngusadi to̱ge ha na ra kati. Allá en Tixqui dá nto̱mi gatho ra pa, ha himbi zo̱ä
hacen tablas y la escuela está en una loma. ndí to̱mi. Me cansé de esperar todo el
ntitsi (ntítsi) s base día, y no llegó quien yo esperaba. Véase
ntixatraste (ntíxátrǎste) s trastero Ya to̱mi
manza dá xu̱ti, dá tixa ha ra ntixatraste. nto̱tse (ntó̱tse) 1. s forcejeo Habu̱ bi nja
Los platos que lavé los puse en el trastero. rá nto̱tse ya doro, bi mo̱ ya ndäpo. En
Sinón. ntixmohi, ntixamohi Véase titsi donde ocurrió el forcejeo de los toros
ntixfani (ntixfǎni) s ebriedad, borrachera tendieron la hierba.
ntixmada (ntíxmáda) s embrocadero del 2. v rec agarrarse, reñir, pelear,
molcajete (lugar en que lo colocan boca abajo) forcejear Ha ra däñu habu̱ ndí thogi bi
Ra ntixmada tembi habu̱ dri yemi ra nto̱tse ra ya tsatyo, ha dá ntsu. En la
mada. Donde embrocan el molcajete le calle en donde venía pasando, se
llaman embrocadero del molcajete. agarraron unos perros y me asusté.
Variante ntixamada Sinón. ntexmada Sinón. ntuhni Véase to̱tse
Véase titsi, mada nto̱xui v rec reñir Véase nto̱tse, -ui
ntixmohi (ntíxmǒhi) s embrocadero de nto̱tse (ntó̱tse) 1. s golpe Yoho ya metsi
platos, trastero Me̱fa de dä nsu̱ki ya ñe̱nga nto̱tse ha ra ngusadi Dos
traste gi yemi ha ra ntixmohi. Después
ntrasista HÑÄHÑU — ESPAÑOL 236

muchachos se están dando golpes en la 2. vr arrebatar (para sí) Ya jäi di


escuela. ntutsi ya hme ha ya pahme, ha ra
2. vr atrancarse, atorarse Xi mi nto̱tse hinte tsu̱di. Las personas se arrebatan las
rá tabi mä nte̱i ha nuä ra huähi dá tortillas, en las tortillerías y algunos ya no
fu̱tsi, ngeä mrá xido. En la milpa que alcanzan nada. Sinón. ueni, nju̱ti
barbeché se atrancaba mucho el arado de ntuxahai s arrebato de terreno
mi yunta porque era tepetate. ntuti (ntúti) adj amarrado Véase tuti
Variante nto̱tse Sinón. 1: hñu̱nti Véase ntu̱ (ntu̱) adj señor, patrón Xá ñho ga
to̱tse miphu̱ tsu̱ rá bojä ntu̱ Lesio. Está bien
ntrasista (ntrásísta) vi bromear pedirle prestado un poco de dinero al señor
ntrese (ntrěse) adj trece Ha ra ngu mä zi don Melesio. Variante tu̱ Sinón. nke,
tu̱ pe̱tsi ntrese ya zi de̱ti. En la casa de mbo̱ho̱, nda
mi hijito hay trece borregos. ntu̱hu̱ (ntu̱hu̱) 1. s sopeo, sopeteo Ko ra
Sinón. re̱tamähñu ntu̱hu̱ hingi tsi ndunthi ya hme na,
ntudi (ntǔdi) adj blando bestho tsa niñä na. Con el sopeo no come
ntuhni (ntǔhni) v rec pelearse Véase tuhni uno mucha tortilla; luego siente uno que se
ntuhu [Forma secundaria de tuhu] cantar llena.
Matho ya mä dä hyatsi, xiä, bí ntuhu ra 2. vti sopetear (compl. indet.) Véase tu̱hu̱
boxi. Se me figura que ya va a amanecer; ntu̱ngi (ntǔ̱ngi) vr extenderse (una
oye al gallo; ya cantó. Sinón. mafi Véase superficie) Mä hai di ntu̱ngi ata ri ngehni.
tuhu Mi tierra se extiende hasta allá. Véase tu̱ngi
ntuki (ntúki) s cornada, embestida Rá ntu̱ni (ntú̱ni) 1. s explosión Bi hmäi ra
ntuki ra ndämfri ho ra jäi. La cornada de hai ko yá ntu̱ni ya nzafi. Se estremeció la
res mata a la gente. Sinón. mpu̱tsi Véase tierra por la explosión de los cañones.
tuki 2. vi latir Ko ra hnestihi to̱de di
ntumi (ntúmi) s tunda ntu̱ni mä ndäte. Por la carrera oigo latir
ntutäbomu s cargador de arena Véase mi corazón.
ntuti, bomu 3. vi zumbar Bi piki nubu̱ bi ntu̱ni yá
ntutfani (ntutfǎni) s cargador (que le echa hua ya chächä. Me asusté al oír zumbar
la carga a las bestias) Ya di nungi ya las alas de las codornices.
ntutfani, bestho mä dä mau̱. Están 4. s zumbido, rugido To̱de yá ntu̱ni
apurados los que están cargando a las ya ndu ha ra ñuthe nubu̱ di fo̱ke ya
bestias; se irán pronto. Véase tuti, fani do. Se oye el zumbido de la dinamita en
ntuti (ntuti) 1. s machetero, cargador Ya el canal cuando estalla para romper las
bi tu̱xa mänxo̱ge ya ro̱zä nthä ha ra rocas.
karro, pe ya ntuti ya bi zabi. Ya echaron 5. vi rugir Tenä ge bu̱ ga xudi di
todos los costales de mazorcas en el carro, ntu̱ni ra lamä, nihi dä uäi. Cuentan
pero los cargadores ya se cansaron. que si el mar ruge de mañana, pronto
2. vti cargar (compl. indet.) Nso̱kse̱ llueve. Sinón. 1 y 4: ntho; 2: mfeni; 3:
yoho mi yo mi ntuti; hänge bi zabiu̱ mbu̱ni; 5: gani
ko yá ñhu̱ ya mema hoga ndäpo tuti ha ntu̱ni (ntǔ̱ni) vti romper (compl. indet.)
ra mabo̱jä. Solamente dos andan Véase tu̱ni
cargando; por eso se cansaron con el peso ntu̱tuarihi (ntu̱tuaríhi) v rec corretearse
de las pacas de alfalfa que están poniendo Ya rekua di ntu̱tuarihi ha ra kati. Los
en el trailer. Sinón. 1: ñu̱tsi Véase tuti burros se corretean en la ladera.
ntutäbomu s cargador de arena Sinón. nkumarihi, nte̱tuarihi
ntuti (ntǔti) vr embarrarse Véase tuti ntade̱spi (ntade̱spi) s pedida de brasas,
ntutsi (ntútsi) 1. s arrebato Ko nua pedida de lumbre Yo ra ntade̱spi. Anda
hinxa uäi ja ya ntutsi ga dehe pa ya pidiendo brasas. Véase adi, de̱spi
ñunthe. Con eso que no ha llovido hay ntadi s costumbre de andar pidiendo Véase
arrebato del agua de riego. adi
237 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ntatsahñuni

ntagi (ntági) s 1. sepulcro Ya bi zo̱ Mpa ntamxa (ntámxa) s 1. pedida de misa Dá


Hu̱ste, ndunthi ya jäi mä dä zogi ya do̱ni ma ha ra nijä ra ntamxa ga animä. Fui al
ha ya ntagi. Ya llegó el Día de los templo a pedir misa de difunto.
Muertos; mucha gente va a dejar flores en 2. misa pedida Tata je̱ya ja ra ntamxa
los sepulcros. ga njäpximo. Cada año hay misa pedida
2. entierro Tenä ge ja ya ntagi ga bojä, para la bendición de jícaras.
pe xá ntsuni pa too dä gu̱i, ngeä dä Variante ntamixa Véase adi, mixa
gu̱ntsi rá hñä ha dä hñeni ha dä du. ntami (ntami) s erosión (que ocasiona el
Dicen que hay entierros de dinero; pero es agua) Véase ami
peligroso para el que lo saca, porque ntani (ntǎni) s actividad de servir algo
respira el gas y se enferma y se muere. Véase ani
3. camposanto Bu̱ na ra ntagi ja mä dä ntani (ntáni) s 1. pregunta Ya stá o̱ta ra
rayo, tenä ge ra mu̱di ra hu̱ste, dä ntani habu̱ raza, ha hinto raka rá noya
tagi mämai pa dä ma ra du. Si un mä me̱di. Ya he hecho preguntas por
camposanto se va a estrenar, dicen que el dondequiera, y nadie me da razón de mi
primer muerto, tienen que sepultarlo pérdida.
parado para que cese la muerte. Sinón. 3: 2. investigación Ja ra ntani de nuu̱ ya
nguntyo, me̱tsandoyo, handu, pantio jäi joo, ha dä fädi, nä. Hay
Véase agi investigaciones acerca de esas personas
ntai (ntai) s sacador (de líquido; utensilio) que no están; dicen que al fin han de saber
Stá o̱te mä ntai ga sei na ra ximo. He dónde están. Sinón. ñani Véase ani
hecho mi sacador de pulque de una jícara. ntastithä maíz blanco Véase ntaxi
Véase ai Ntasto (Ntǎsto) 1. La Blanca (barrio de
ntaidehe utensilio para sacar agua Santiago de Anaya) Ya mengu Ntasto ya
ntakäte s espionaje Véase akäte bi hyokise̱ ya ngunsadi. Los de La Blanca
ntakhñuni (ntákhñúni) s sacador de
ya hicieron su propia escuela ellos mismos.
comida (como cuchara u otra cosa) Ra
2. Taxadhó (barrio de Ixmiquilpan) Di
ntakhñuni geä na ra dänga ntatsi. El
gehni Ntasto ja na ra ngujua ne ra ya
sacador de comida es una cuchara grande.
nguni. Allá en Taxadhó hay una granja
Véase ntatsi, hñuni, aki
de conejos y unas granjas de gallinas.
ntaki (ntáki) 1. s porción (de comida o
ntastei s cuchararón de atole Véase
bebida) Ri ntaki ga ñogi tsä dí uekahe,
ntatsi, tei
nubye̱ hinstá uekhe. Tu porción de
pulque fuerte que siempre apartamos, ahora Ntasto̱ho̱ (Ntǎsto̱ho̱) Cerro Blanco (barrio
no lo hemos hecho. de Ixmiquilpan) De gehni Ntasto̱ho̱ nuu̱
2. [participio de aki] servido Ya manza ya jäi pe̱tsi ya boti dega mu̱nthe, geu̱
ga hñuni ya ntaki, dä hñudi ya jäi. di nxofo. Allá, en Cerro Blanco, las
Los platos de comida están servidos. Que personas que tienen siembras en las
se sienten las personas. Véase aki barrancas son las que cosechan.
ntaksei (ntáksei) s sacador de pulque ntathä (varinate de ntathä) desvelada
(utensilio) Ra ntaksei xä bosti ko ra sei, ntathe (ntáthe) 1. s utensilio para sacar
xá ñho gi xu̱ki. El sacador de pulque está agua (cubeta o pocillo, taza) Nada ra
chorreado de pulque. Sería bueno que lo ntathe dí hñähe pa gatho ya yai. Un
laves. Véase sei, aki solo sacador de agua traemos para todos los
ntamäñu̱ (ntámä́ñu̱, ntamä́ñu̱) s aguadores.
petición de maldición, deseo de una 2. zambullida Nuga hintsu̱ dí tse̱ti nsi
desgracia Ra Xuua bi xipa ra Beto na ra ga joxa mä hñä pa ra ntathe. Yo no
ntamäñu̱, ge xähmä di mpu̱ntsi mäñu aguanto mucho sin respirar en la
ko ra bo̱jä. Juan dijo a Roberto que le zambullida. Sinón. 1: ntaidehe; 2:
deseaba una desgracia, que a ver si se nku̱nthe Véase ntai, dehe
volteaba con su camión en el camino. ntatsahñuni (ntátsáhñúni) s cuchara para
Véase adi, ñu̱ servir la comida Bi dehma mä
ntatsi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 238

ntatsahñuni, ngeä mi ga za. Se quebró nse̱ki pa ga ñunthe. En Mixquiahuala


mi cuchara para servir la comida porque era saco la orden para regar. Véase tähi
de madera. Sinón. ntatshñuni Véase ntähi (ntä́hi) s abundancia de la vaina del
ntatsi, hñuni mezquite Di ho ntähi tatje̱ya, ha dí
ntatsi (ntátsi) s cuchara Dí honi ra muntshe pa dä zi mä mbonihe. Cada año
dänga ntatsi ga ntani. Necesito la abunda lo vaina de mezquite, y la juntamos
cuchara grande de servir. Variante ntatsi para la comida de nuestros animales.
Véase atsi ntäni (ntäni) s meneador (utensilio de
ntasgithe s cuchara de servir mole palo) Äni ra suni ko ra ntäni ga suni.
ntasju̱ s cuchara de servir frijoles Mueve el nixtamal con el meneador de
ntatsango̱ s cuchara de servir carne nixtamal. Sinón. ntänga suni Véase äni
ntaxhai s aventador de tierra; herramienta ntänsei s meneador de pulque
con que se avienta tierra Véase axahai ntämngo̱ s meneador de carne
ntaxi (ntǎxi) 1. adj blanco Nubye̱ stí ntästaju̱ni (ntä̌stájú̱ni) s rastrillo de
gätsi yá nsadi ya bätsi ha ya ngunsadi, afeitar Véase ästi, ju̱ni
tho̱mi ko yá he strá ntaxi. Ahora que ntäti (ntäti) s poxol (reg.), pozol,
terminen de estudiar los alumnos en las revoltijo (plato regional) Véase äti
escuelas, los esperan uniformados de ntäti (ntä́ti) s puntería Nuni ra ño̱ho̱ ja
blanco. ra hoga ntäti, tsu̱di denda yabu̱ ya
2. adj limpio Mathoni strá ntaxi banjua. Aquel hombre tiene buena
hangu nuä te dí tsihu̱. Es necesario que puntería; le acierta a los conejos aun de
esté limpio todo lo que comemos. lejos. Sinón. äye̱, äti Véase äti
3. s limpieza ntäxi (ntä́xi) s 1. corte de pelo Mä juädä
4. s purificación Véase taxi bi ma ra ntäxi mädeuatho; bestho dä
ntastithä maíz blanco mengi. Mi pariente mayor fue a donde que
Ntaxido (Ntáxído) Taxido (manantial del te hacen un corte de pelo; ya luego va a
municipio de Tecozautla) venir.
ntaxki (ntǎxki) s 1. aseo, limpieza Nubu̱ 2. peluquería Mä ga hutsi na ra ntäxi
dí po̱ñhe ra ngunsadi, ra ya xampäte ha ra tai; ga nu te gra ma. Voy a poner
kohi pa o̱ta ra ntaxki. Cuando salimos de una peluquería en la plaza; a ver cómo me
clases, algunos alumnos se quedan a hacer el va.
aseo. 3. tranza (reg.), engaño Nuni ra ño̱ho̱ di
2. purificación Ra zi hu̱ste änte bi du bi ho ra ntäxi too dä hotho. A aquel
ñäui ra majä, hänge dí kamfri bi yo̱ta hombre le gusta hacer tranza a quien se
ra ntaxki ha rá almä. Antes de morir el deje. Véase äxi
difunto habló con el sacerdote; por eso ntäxi (ntä́xi) s ganado caprino Bu̱i na ra
creo que hizo la purificación de su alma. ño̱ho̱ mengu mä hai, pe̱tsi ntäxi, pe ya
Ntaxuada (Ntǎxuada) Maguey Blanco motho. Hay un hombre que es de mi tierra
(pueblo de Ixmiquilpan) Ra hnini que tiene cantidad de ganado caprino, por
Ntaxuada ja na ra po̱the ha rá ua ra miles.
to̱ho̱. En el pueblo de Maguey Blanco hay ntäxyo (ntä̌xyo) s trasquilada Véase
un manantial al pie del cerro. Véase ntaxi, äxyo
uada Nte (Ntě) Tequixquiapan (municipio de
ntathä (ntǎthä) s desvelada (privación de Querétaro)
dormir) Hinto tse̱ti ra ntathä ndunthi ya ntebe̱hñä (ntébé̱hñä) s polígamo Véase
xui. Nadie soporta la desvelada varias edi, be̱hñä
noches. Véase a, tähä ntedi (ntedi) s 1. permiso Ko ri ntedi.
ntägi (ntä́gi) s covacha Véase ägi Con su permiso.
Ntähi (Ntä́hi) Mixquiahuala (municipio al 2. despedida Umba ra ntedi ri dada.
sur de Ixmiquilpan) Ntähi ha dí häini ra Dale la despedida a tu papá. Vocal nasal:
ntëdi Sinón. 1: nse̱ki Véase edi
239 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nte̱i

ntedi s la acción de embrujar Véase edi 3. trago (fig.) Menthiä ra zi bokado,


ntehya (ntéhya) s salud, alegría nepu̱ ga raa na ra zi ntenti. Sírvete
ntejäi (ntéjäi) s polígamo, adúltero ese bocadito; luego te doy un trago con
Véase edi, jäi qué empujarlo. Sinón. 2: tsiki Véase enti
ntekuamba (ntékuǎmba) s hecho ntenza (nténza) s peón, peonza, trompo
mentiroso Véase ekuamba (juguete de madera) Ra ntenza di nemi ya
ntemei (ntemei) s 1. creencia bätsi ko na ra thähi. Los niños bailan el
2. fe, confianza trompo con un hilo. Sinón. trompo
ntemu̱ i (ntému̱i) s 1. creencia Rá nteñä (ntéñä) s 1. peine Yekä ri ñä ko
ntemu̱ i ra jäi, ge nubu̱ di hñeni ge ra nsaxki, nää ra nteñä otho. Péinate la
mähyoni dä yadi na ra mixa pa dä cabeza con la escobeta; el peine no está.
ñäni. La creencia de la gente es que cuando 2. peinada Nuni ra be̱hñä ya tsitsi na
esta enferma es necesario pedir una misa yaä rá nteñä. Aquella mujer ya lleva
para aliviarse. una hora en su peinada.
2. confianza Ya ñete, ndunthi ra jäi 3. peinado Ya nxumfo̱ ranaño yá
pe̱tsi ra ntemu̱i ge dä matsi yá nteñä. Las señoras tienen diferentes
dumu̱i. Mucha gente tiene confianza en peinados. Véase teke, ñä
que los hechiceros les van a ayudar con ntete (ntěte) s brujería, hechicería Vocal
sus problemas. Sinón. jamfri Véase nasal: ntëte Véase edi
ñemei, mu̱i ntetsate (ntétsáte) s conflicto (por
ntendro (ntěndro) s corrida de toros Bi insinuación de otros) Ko ya ntetsate
nja ra ntendro ha ya ñendro hingyá ndunthi ya jäi xá u̱ yá mfeni ko ya
mengu. Hubo corrida de toros y los toreros ñetsate. Por los conflictos mucha gente
no son de aquí. Véase nteni, doro tiene resentimiento con los que han
ngu ga ntendro plaza de toros, motivado esos problemas.
anfiteatro Variante ntetsate Sinón. ntetsi Véase etsi
nteni (ntěni) s 1. juego Dá ma ra nteni, ntetsi (ntětsi) 1. s presunción, elogio Dí
pe ja dá kuentini mä ye̱. Fui al juego, mahye̱gihu̱ ua ha ra ximhai, ¿pate tanto
pero ahí me disloqué la mano. ra ntetsi? Si somos iguales aquí en este
2. juguete Dá tambabi mä bätsi na ra zi mundo, ¿para qué tanta presunción?
nteni xi mähotho ngu ra zi huä. Le 2. [participio de etsi] puesto sobre,
compré a mi hijo un juguetito bonito, en alzado (bandera) Rá pa ra feni nda Mige
forma de pescadito. Véase ñeni Idalgo nubu̱ bi ñäni Monda, hänge
ntensfeni (ntensfěni) s 1. sospecha Yo ra ntetsi ra beste. Es el día de
ntensfeni ko na ha ko mäna, ha hingi conmemorar cuando don Miguel Hidalgo
tsu̱ditho ra dutsoki. Hay sospechas del defendió a México; es por eso que está
uno y del otro, y no encuentran al culpable. puesta la bandera. Vocal nasal: ntëtsi
2. plan Ja ra ntensfeni pa dä thuxai Sinón. 1: facha; 2: nthutsi Véase etsi
ga nzaya ra je̱yanä. Hay un plan para ntexansu (ntéxánsu) s presunción Véase
que te pongan de juez este año. Véase ñetsi
entsi, mfeni ntexke (ntěxke) s escobetilla, lechuguilla
ntenti (nténti) s 1. empujón Mä metsi (escobeta hecha de pencas del tronco de la
bi tenti ha ra dehe, ha nää too bi unga mata con puntas gruesas de la hebra) Nuu̱ ya
ra ntenti mi thetho. A mi muchacho lo xano xä megi ko ya tei, ne na ra nteste
empujaron al agua, y el que le dio el ko ra ntexke. Esos jarros tiesos de atole
empujón nada más se carcajeaba. necesitan una tallada con lechuguilla.
2. empellón Mä bo̱jä stá bami ha ra ntexmada (ntéxmáda) s embrocadero del
ñänga ñu, xahmä hindä tumba na ra molcajete Véase mada
ntenti. He estacionado mi coche en la nte̱di (ntě̱di) s cosido
acera de la calle; a ver si no le dan un nte̱i (nte̱i) s yunta Ra nte̱i geä rá
empellón. mfatsi ra ño̱ho̱ pa dä me̱fi ra hai denda
nte̱ndo HÑÄHÑU — ESPAÑOL 240

mäyabu̱. La yunta ha sido la ayuda del umba ra nte̱ti nää mäna. Dos toros se
hombre para labrar la tierra desde tiempos estaban peleando, y uno de ellos pudo más,
muy remotos. y le dio arreada al otro, empujándolo para
nte̱ndo (nte̱ndo) s honda Véase e̱ni, do atrás. Véase e̱ti
nte̱ngansu̱ti (ntě̱ngánsǔ̱ti) s arco para nte̱thuí (nte̱thuí) s rejada, quebrador (de
flechas Dá tanga yoho ya nte̱gansu̱ti. maguey) Véase e̱thfi
Compré dos arcos para flechas. Véase e̱i, ntingadutu (ntíngádútu) s 1. tendedero
nsu̱ti de ropa Dí hoka na ra ntingadutu, pa ya
ye̱ngansu̱ti s arqueros hindä tini ya dutu ha ya mini. Estoy
nte̱ngua (nte̱ngua) s zancadilla, el hacer haciendo un tendedero de ropa, para que ya
caer con el pie o la pierna Dá tagi, ngeä ra no tiendan la ropa en las espinas.
Xuua bi yo̱tka ra nte̱ngua. Me caí 2. tendida de ropa Di yo ra ntingadutu
porque Juan me dio una zancadilla. Véase ha rá ngu ra Juana. La ropa está tendida
nte̱ni, ua en la casa de Juana. Sinón. 1: njäxadutu;
nte̱ni (nte̱ni) s manea Ra nte̱ni geä na 2: ingadutu Véase ini, dutu
xe̱ni ra nthähi pa dä ju̱ndua gatho yoho ntingamboni (ntíngámbóni) s 1.
yá ye̱ o na rá ye̱ ne na rá ua na ra pesebre Mä dada hoki na ra
mboni. La manea es un pedazo de lazo ntingamboni pa ha dä uinini yá
para mancornar las manos o una mano y ndämfri. Mi papá está haciendo un pesebre
una pata a un animal. Véase ue̱ni para darle allí el forraje a sus reses.
nte̱ni (nte̱ni) s medida Dí honi ra nte̱ni 2. dar forraje a los animales Ra Xuua bí
pa ga e̱ni ra de̱thä ga pa. Necesito la yo ra ntingamboni ha ra huähi. Juan
medida para medir el maíz que voy a le está dando forraje a los animales en la
vender. Véase te̱ni milpa. Sinón. 1: hñungamboni; 2:
nte̱ntsamäñu̱ (nté̱ntsámä́ñu̱) s persona tingamboni Véase uini, mboni
excomulgada Ya nte̱ntsamäñu̱ ntse̱ na ntingayo s pesebre de ganado
ra dumu̱i pa geu̱, ngeä dä te̱ni ha ra menor
nijä. Ser excomulgado es una tristeza ntisti (ntísti) s rajada
porque lo expulsan a uno de la iglesia. ntistho (ntístho) s tronadera,
Véase e̱ntsi, ñu̱ rechinamiento
nte̱ntsapa (nté̱ntsápa) s felicitación ntite (ntíte) s convite Véase uite, uinte
nte̱ntsate (nté̱ntsáte) s blasfemia Bí ntixke (ntixke) s vejez Nuä ra bexa bi
ofadi ri däme ko ri nte̱ntsate. Por tus du ga ntixke. Esa borrega se murió por la
palabras de blasfemia tu marido está en la vejez. Sinón. ñeda, ntiya Véase tixke
cárcel. Sinón. ñe̱ntsate, hyo̱ste Véase ntixni (ntíxni) vi tronar
e̱ntsi nto (ntǒ) s 1. vaina Nuu̱ ya bai ga ju̱ di
nte̱ntsi (nté̱ntsi) s pilón, adehala, zu̱titho ya xitju̱, pe nso̱ka ya nto, ya ju̱
alipego Ndada, ga tampi yo boni ri ñi, otho. En esas matas de frijol está el
pe gi raki ra nte̱ntsi. Señor, le compro colgadera de ejotes; pero solamente tiene
dos montones de chiles, pero le echa el vainas, frijol no tiene.
pilón. Sinón. pilo Véase e̱ntsi 2. funda Ya dá tai na ra tsäjuai, pe
nte̱tbo̱jä (nte̱tbo̱jä) s manejada de pe̱tsi ga tamba rá nto. Ya compré un
vehículo Véase e̱ti, bo̱jä puñal de punta, pero tengo que comprarle
nte̱te (nte̱te) s venganza Nuyu̱ ya jäi la funda.
hingi mpumbi nuä xä nja di gehyu̱, sinu 3. forro Ya bi thege rá nto nää ri libro;
nuä beni ra nte̱te bye̱. Esas personas no ne gi hutsua mäna. Ya se desgastó el
se perdonan lo que ha pasado entre ellas; lo forro de ese libro; ya necesita que le
que piensan es en la venganza. Véase e̱te pongas otro.
nte̱ti adj cosido Véase ue̱ti ntopistola s funda de pistola
nte̱ti (nte̱ti) s arreada Yoho ya doro mi ntojuai s cubierta de puñal
tuhni, ha na di geu̱ bi ntse̱di, ha bi ntoefe s vaina de efes
241 HÑÄHÑU — ESPAÑOL Nto̱ho̱ Dedo

ntoju̱ s vaina de frijol ntotsi (ntǒtsi) s 1. tapanco, troje Mä ga


ntoñheda s estuche de anteojos hoki na ra ntotsi tsu̱ di tsa pa ga u̱xa
ntofo (ntófo) s casamiento por lo civil mä sofo. Voy a hacer un tapanco con
Sinón. ntofombo̱ho̱ Véase ofo suficiente cupo para que eche mi cosecha.
ntofo (ntofo) 1. s lápiz, lapicero, pluma 2. plataforma Nubu̱ mä dä to̱te ra ngo
Bi dagi ri ntofo de ri buxa pahni. Se cayó nuua Ntsu̱tkani, thoki na ra ntotsi
el lápiz de la bolsa de tu camisa. ga xithe̱ habu̱ dä mai too dä ñä.
2. [participio de ofo] escrito Ndunthi ya Cuando celebran fiestas aquí; en
mfeni ntofo ha ra he̱mi njohi. Muchas Ixmiquilpan, hacen una plataforma de
ideas fueron escritas en el acta. Sinón. entarimado en donde se paran los que
ntohni, ntoza Véase ofo declaman.
ntohni (ntohni) s 1. persignada, ntoxbätsi (ntóxbätsi) s placenta del bebé
persignación Variante ntobätsi Véase bätsi
2. escrito ntoxi (ntǒxi) 1. s cena Ha ra hñuni bi
3. algo con qué escribir Véase ohni tsonkahu̱, xi bi za ra ntoxi dä tsihu̱. En
ntojuai s cubierta de puñal Véase nto, el convivio que nos invitaron estuvo muy
juai buena la cena que participamos.
ntonte (ntonte) s persignada, santiguada 2. vi cenar Ya zo̱nte, me̱fa de bi uadi
Nubu̱ o̱ta ra ntonte ra jäi hutsi na ra bi ntoxi, bi mau̱. Los visitantes se
ponti dende rá de asta rá tiñä, nepu̱ fueron después de terminar de cenar.
ngätsi tsu̱tsi rá ye̱. Cuando la persona se Véase toxi
persigna traza una cruz; empieza desde la ntoye̱ (ntóye̱) s guantes Véase nto, ye̱
frente hasta el pecho y después se da un nto̱de (nto̱de) s 1. conocimiento Nuju̱ dí
beso en la mano. pähu̱ä mäjuäni, pe̱tsi ga umfu̱ nto̱de
ntostä (ntóstä) s actividad de cortar nuu̱ too hingi pädi. Nosotros que
nopales Mä nänä bi ma ra tostä, pe bi sabemos la verdad, tenemos el deber de
pumfri ra juai ga ntostä. Mi mamá se fue darla a conocer a los que no la saben.
a cortar nopales, pero se le olvidó su 2. atención Ogi enä hinto xä xiäi ra
cuchillo de cortar nopales. Véase oki, xätä tso; naä gi mä, ge hingí huxä nto̱de
ntotate (ntǒtáte) s orientación Dá hänga nää sii. No digas que nadie te ha
na ra ntotate ha grá hoka mä hai ko rá advertido el peligro que pasa; es que no
mfaxbe̱fi gatho. Recibí orientación sobre pones atención a lo que te dicen. Véase
como preparar la tierra en trabajos to̱de, o̱de
colectivos. Variante totate Sinón. ntoti unga nto̱de da aviso, da a conocer
Véase yotate huxa nto̱de prestar atención
ntoti (ntǒti) s enseñanza, orientación Nto̱drä (Nto̱drä) Tedrá (barrio de Cardonal)
Véase oti Ya bäsjäi Nto̱drä pa Monda ra be̱fi,
Ntotye (Ntótye) Tothie (barrio de San ngeä hingi thähä ndunthi di gehni. Los
Salvador) Dá ma Ntotye dí honi na ra jóvenes de Tedrá se van a México a trabajar
manthfani, pe hindá tsu̱di. Fui a Tothie a porque no ganan mucho en Tedrá.
buscar a un pastor de reses, pero no lo Nto̱fani (Ntó̱fǎni) Teo Fani (barrio de San
encontré. Salvador) Mä boti ga de̱thä Nto̱fani xi
ntoti (ntoti) 1. s toalla Ngu dá juadi ra tsi ra minä. Las ardillas se comen mucho la
nsaha dá ñoti ko na ra ntoti. siembra de maíz de Teo Fani.
Terminando de bañarme me sequé con una Nto̱ho̱ Dedo (Nto̱ho̱ Dedo) Cerro de Dedhó
toalla. (pertenece al municipio de Tecozautla) Ja na
2. [participio de oti] secado Ra ngo̱ ya ra to̱ho̱ getuu̱ Dedo, hänge njabu̱ xä
ntoti, ya dä za dä be̱tsi. La carne thumbi Nto̱ho̱ Dedo. Hay un cerro cerca
secada; se puede guardar. de Dedhó; por eso le han dado ese nombre
ntotye̱ (ntotye̱) s toalla para secar las Cerro de Dedhó.
manos Véase oti, ye̱
Nto̱ho̱ Mponza HÑÄHÑU — ESPAÑOL 242

Nto̱ho̱ Mponza (Nto̱ho̱ Mpǒnza) s Cerro ntunthe (ntúnthe) s riego Véase uni,
de la Cruz dehe
Nto̱pe (Nto̱pe) Tephe (pueblo de ntuspi (ntǔspi) s fogón Véase udi, tsibi
Ixmiquilpan) Ha ra hnini Nto̱pe ja na ntutuate (ntútuáte) s enseñanza
ra nsaha ha di ntini getuu̱ ra däñu. En Variante ntutate Véase uti, -bi, -te
el pueblo del Tephe hay un balneario que ntu̱da (ntǔ̱da) s ojos chicos Ra ñäi, ra
se encuentra cerca de la carretera. Véase ntu̱da; ra xäju ha ata bu̱i ra jäi, ra
to̱ho̱, pe ntu̱da. La zorrilla es de ojos chicos, la
nto̱ste (nto̱ste) s oidor Véase o̱tse, -te hormiga también y hasta hay personas de
nto̱tbuhla s acción de hacer burla Véase ojos pequeños. Variante tu̱da Sinón. tu̱ka
o̱te, buhla da Véase da
nto̱the (ntó̱the) s curación Mä dathi dá ntu̱fri (ntǔ̱fri) s caballo chico Véase fani
tsitsi ha ra ngu ga nto̱the, pe bi bo̱nigi ntu̱gu (ntǔ̱gú) s orejas chicas Véase gu
xá mädi ra nto̱the. A mi enfermo lo llevé ntu̱kathätho (ntú̱káthä̌tho) molcate,
al hospital, pero me salió cara la curación. mazorca malona, mazorca no desarrollada
Véase o̱the Ra de̱thä dá xofo bi ntu̱kathätho; himbi
nto̱tsauada (ntó̱tsáuada) s arrancado de te, ngeä bi me̱di ra ye. El maíz que
maguey Véase o̱tse pizqué es mazorca malona; no creció porque
nto̱tse (ntǒ̱tse) s despegada Véase o̱tse faltó la lluvia. Véase ntu̱ki, thä
nto̱tsandu̱nza s arranque de tronco ntu̱ki (ntú̱ki) vr 1. encogerse Ra ronjua
nto̱tsauada s corte de maguey dá peni bi ntu̱ki. El ayate que lavé se
nto̱tse (ntó̱tse) s 1. oído Mä nto̱tse encogió.
hintsu̱ xá ñho; ya hintsu̱ dí o̱de. Mi oído 2. acabarse Mä lapi dí hñä hyastho;
ya me falla; ya no oigo bien. hange ya ri ntu̱ki. Uso diario mi lápiz;
2. oidor Nuu̱ ya jäi yobu̱, nso̱ka ri ño por eso se está acabando.
ra nto̱tse. Esas personas que andan por
3. ser enana (mata) Ja na ra de̱thä di
ahí, solo andan de oidoras. Sinón. nto̱ste
ntu̱ki rá bai. Hay una clase de mata de
Véase o̱tse
maíz que es enana.
nto̱tse (nto̱tse) vr 1. amontonarse Ra
4. quedarse chico (no crecer) Ko ra
de̱thä xä nto̱tse ha ra hai di ya. El maíz
tse̱bye̱, ya hogä ndäpo di ntu̱ki; hinte
amontonado en la tierra se pudre.
ne dä te. Ahora, con el frío la alfalfa se
2. copetearse Dá täki na huada ra
de̱thä, ata bi nto̱tse. Desgrané un ha quedado chica; no quiere desarrollar
cuartillo de maíz, y hasta se copeteó. nada. Sinón. 1: tsantsi; 2: thege; 3:
3. tupido Ra tse̱ xä dagi ata xä nto̱tse. ntu̱bai Véase tu̱ki
Hasta está tupida la helada que ha caído. ntu̱ngi (ntu̱ngi) vi sentarse en cuclillas
4. desarreglado Ata xä nto̱tse mä stä, (dobla las rodillas descansando las asentaderas
ngeä histá nxaha. Está desarreglado mi en los talones) Joni gi ñuni, pe gi ntu̱ngi,
cabello, porque no me he bañado. ngeä otho ra thuhni pa gi hudi. Acércate
5. abrigarse Ra tiya xä nto̱tse yá pati, a comer, pero en cuclillas, porque no hay
ngeä xá tse̱. La anciana se ha abrigado banco en que sentarse. Sinón. ntsangi
con cobijas porque hace frío. Sinón. 1: ntu̱nte (ntú̱nte) s lastimada Ja ra ya
hmundo; 4: mpanti Véase to̱tse ntu̱nte ha mä ua ko ya rayo ze̱sthi; ya
ntudi (ntúdi) s 1. enseñanza Yá ntudi ra hingi tsa ga titibya. Tengo unas
xahnäte dí ho, ngeä i udi xá ñho. Las lastimadas en los pies por los zapatos
enseñanzas del maestro me gustan porque nuevos, que ya ni me los puedo poner.
las da muy bien. Sinón. ñu̱ni Véase u̱ni, -te
2. película Ha ra nijä mä dä thogi ra ya ntu̱ti (ntú̱ti) s fertilizante, abono Nubye̱
ntudi, dä hogi mä ga nuhu̱. En el hängutho ya ndäpo ne ra ntu̱ti pa dä
templo van a exhibir unas películas; hay hogi. Ahora toda clase de plantas necesita
que ir a verlas. Véase udi fertilizante para poder producir. Véase u̱ti
ya seña ga ntudi los puntos cardinales
243 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nthämbadehe

ntu̱ti (ntu̱ti) s mal consejo Ra ntu̱ti xä aguas de lluvia hacen que produzcan las
tumbi mä metsi, pa rá ñu̱; hinge pa rá siembras. Sinón. bordo, tatsi Véase taki
hño. El mal consejo que le dieron a mi nthamhai (nthámhai) s 1. compra de
muchacho, es para su mal y no para su terreno Ra me̱fi mähuifi koñä hñä ra
bien. Véase u̱ti bojä, ya bi mu̱di ra nthamhai. El
ntu̱ti (ntú̱ti) s plantación Véase u̱ti trabajador norteño, como tiene dinero, ya
ntu̱tañi trasplante de chile comenzó la compra de terrenos.
ntu̱tsa (ntú̱tsa) s odio Nuga mä ntu̱tsa, 2. terreno comprado Nunä ra hai dí
nää dä ñämäñu̱ de geke ra jäi nguanda poti, ra nthamhai; hingrá tsogi mä
te dí tupi. Mi odio es que hable mal de mí dada. Este terreno que siembro es
la gente como si yo le debiera algo. comprado, no es herencia de mis padres.
Sinón. ntu̱tsate, hnumäñu̱ Véase u̱tsa Variantes thamhai, nthangahai,
ntu̱tsate (ntú̱tsáte) s aborrecimiento, thangahai Véase tai, hai
odio, rencor Nuua ha ra xihmai hustho nthanti (nthanti) s ahumazo (reg.;
too di mädi; nää ja ra ntu̱tsate. Aquí en curación) Ndunthi ya jäi ya xä
este mundo son raros los que se aman; lo hñajhmeya, ge ya nthanti xi xá ñho pa
que existe es el aborrecimiento. ya dathi xä mu̱ntsi. Mucha gente ha
Sinón. ntu̱tsa Véase u̱tsa tenido por experiencia, que los ahumazos
ntu̱xade̱thä (ntú̱xáde̱thä) s troje de maíz son buenos para enfermos recaídos. Véase
Véase u̱tsi, de̱thä hanti
ntu̱xni (ntǔ̱xni) s cántaro chico Mä nthanthyä (nthanthyä) s careo,
ntu̱xni bi dehmi, hindí pädi too bi enfrentamiento Véase handi
tehmi. Mi cantarito se quebró, y no sé nthate (ntháte) s engaño Mähyoni gi nsu,
quien lo quebró. Sinón. tu̱xo̱ni Véase tixu, yá nthate ya jäi. Es necesario que te
tu̱ka, xo̱ni cuides, hija, de los engaños de la gente.
nthaha [participio de thaha] lleno a la mitad Sinón. nthati Véase hate
Ra nthakadehe ya bi nthaha, tsu̱tho nthä s traída Véase hä
be̱pi pa dä ñutsi. La presa está a más de nthähme s traída de tortilla
la mitad, le falta poco para llenarse. nthädi (nthä́di) v rec juntarse, unirse
ntharo̱zä s medio costal Véase thädi
nthalitro s medio litro nthähi (nthä̌hi) s mecate Ra nthähi
nthahni (nthǎhni) [participio de huahni] nso̱kse̱ tsu̱di ku̱ta ueni mäde rá ma. El
1. escogido Hinga gatho ya jäi tsitsi ha mecate solamente mide cinco brazadas y
ra tuhni xä nthahni. No toda la gente que media de largo.
es llamada a la guerra es escogida. ̌
nthähifu̱i (nthähifu̱ i) s barbiquejo
2. selecto Ra ju̱ dá poti ha ra huähi, nthähime (nthä̌hime) s mecate de tejer
nthahni. El frijol que sembré en la milpa Sinón. tsu̱di
es selecto. nthähmi (nthä̌hmi) 1. s piedra de tallar
nthahni (nthahni) 1. [participio de hahni] (para lavar el cuerpo) Jaua na ra do ga
calentado Uá hä nuni ra dutu nthahni, pa nthähmi; xahmä dä hogi pa gi tähmi ri
te̱tua ra bätsi. Tráeme aquella tela ua pa da yo̱ ra hyaki. Aquí está una
calentada para ponerle al niño. piedra de tallar. A ver si es buena para que
2. s calentamiento te talles los pies para que se te despegue la
nthakdehe (nthákdéhe, nthákděhe) s mugre.
presa Na ra dänga hñe tso̱ho̱ ha ra 2. [participio de tähmi] tallado (cutis)
nthakdehe. Un arroyo grande llega a la Tähmi xá ñho ri xu̱tha, hneki hinga
presa. Véase nthaki, dehe nthähmi Tállate bien la espalda, se ve
nthaki (ntháki) s bordo, atajadizo Geä xi que no está tallada. Véase tähmi
ra ñho; pe̱tsi ya nthaki na o yo nku̱ti ra nthämbadehe (nthä́mbádéhe) s arrebato
nzo̱the, di hogi ra boti. Es la ventaja que de agua Véase hämbi
hay en los bordos, una o dos entradas de
nthämfeni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 244

nthämfeni (nthä́mfěni) s cálculo, 2. olotera Hä ra nthäthä ga täkihu̱ ra


aproximación Ha ri nthämfeni ¿da za gi de̱thä ne nuni ra ntsitsi. Tráete la
xiki hangu ra bojä mäthoni pa ga hoka olotera y desgranamos el maíz que quiere
mä ngu? En tu cálculo ¿podrías decirme este amigo. Véase täki, de̱thä
cuanto dinero necesito para construir mi nthätsi (nthä̌tsi) s 1. llevada
casa? Sinón. kalkula, hye̱kui Véase häi, 2. transporte Véase hätsi
mfeni nthäxi (nthä̌xi) [participio de häxi] asado
nthämi (nthämi) s molde Ra bo ga uada xá ñho nthäxi, pe mäna
nthäntañi (nthäntáñi) s 1. salsa nthu. El quiote de maguey es bueno asado,
2. molida del chile Véase thänti, ñi pero es aún mejor horneado.
nthänti (nthä́nti) s tejolote, mano del nthäti (nthä́ti) [participio de thäti] 1.
molcajete Ra nthänti di ñoui ra mada ga molido Ya bi nthäti xá ñho ra xiju̱, dä
nthäntañi. El tejolote acompaña al hogi ga po̱ñhu̱ pa ga xu̱khu̱ ra ju̱. Ya está
molcajete de moler salsa. molido bien el bagazo del frijol; está bien
nthäntsi [participio de thäntsi] 1. mezclado sacarlo para limpiar el frijol.
Ra tasde̱thä nthäntsi ra mothä. El maíz 2. trillado Ra ntsu̱mi ya nthäti, uatu̱
blanco está mezclado con maíz negro. ya mboni i ku̱ mbo. El rastrojo está bien
2. revuelto Ra tasdehe nthäntsi ko ra trillado; hay muchos animales que andan
tsothe. El agua limpia está revuelta con adentro. Sinón. 1: nju̱ni; 2: hneti
agua sucia. nthebe (nthebe) adj cien Pa dä thoki na
3. revoltijo Sinón. 1 y 2: mpe̱hni Véase ngu, ne ya motho ga bojä; hinge ya
thäntsi nthebe. Para construir una casa se
nthäntsmfeni s diversas ideas necesitan miles de pesos, no cientos. Véase
nthäntsnjamfri s diversas creencias thebe
nthäspi (nthä́spi) s traída de lumbre Ya dá nthede [Forma secundaria de thede] reírse
ma ra nthäspi; hinxa haxä ra tsibi, pe̱tsi nthege (nthěge) s desgaste Véase thege
mä ga adi ra tsibi. Ya me voy a traer nthege (nthége) s separación Véase hege
lumbre porque no amaneció. Tengo que ir a nthegi (nthegi) s acción de ahondar
pedirla. Sinón. ntaspi, hñäspi Véase hä, nthekate (nthékáte) s misericordia,
tsibi compasión, piedad Vocal nasal: nthëkate
nthäti (nthäti) 1. vr casarse, contraer Véase hueki, -te
matrimonio Mä tixu ya bi nthäti ga ntheki (ntheki) s cosa agujerada, cosa
mbo̱ho̱, ya ho̱nse̱ ga nija di be̱di. Mi hija perforada Véase heki
ya se casó por lo civil; ya nada más falta por ntheki (nthéki) 1. [participio de hueki]
la iglesia. compadecido
2. s boda Mände dá ma ha na ra 2. s misericordia, compasión Véase
nthäti. Ayer fui a una boda. hueki
3. adj casado Nuni ra metsi ne nuni nthendi (nthéndi) s 1. delirio Nuni ra
ra nxutsi ya nthäti. Aquel muchacho y dathi tsu̱di ra nthendi ko ra nzo̱ di
aquella muchacha son casados. Sinón. 2: umbi. Aquel enfermo sufre de delirio por la
nthätämbo̱ho̱, ntofo mbo̱ho̱, ntofo calentura que le da.
nthätänija; 3: medinthäti 2. bochorno Hindí pädi te dí ja, dí tsa
nthätambo̱ho̱ s casamiento por lo na ra nthendi. No sé que me pasa;
civil siento bochorno. Vocal nasal: nthëndi
nthätanijä s casamiento por la iglesia Sinón. ntsoxpa, nzoxpa Véase thendi
nthäti (nthäti) vr amarrarse Véase thäti ntheni (nthěni) s distribución Véase heni
nthäthä (nthäthä) s 1. desgranadora ntheni (ntheni) s acarrida Véase theni
(herramienta) Ko ya hoga nthäthä, mäntä nthese̱ (nthese̱) s Nombre de una ave.
thäki ya be̱nitho ga de̱thä. Con buenas nthesti (nthesti) s berbinquín (reg.),
desgranadoras de maíz, rápido desgranan berbiquí Vocal nasal: nthësti
por cargas el maíz.
245 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nthe̱ti

ntheti (ntheti) s 1. procesión Bu̱ Ajuä dä mä tixu, bi nthe̱ji; hänge bi nthätuí. El


ne dä raju̱ä dí hoñhu̱ ; nubu̱ hinä, ma muchacho que tuvo relaciones con mi hija
dä njau̱ ya ntheti. Si Dios quiere nos dará se entendió con ella y por eso se casaron.
lo que necesitamos, y si no, aunque hagan Sinón. nthe̱xudi, nthe̱ndähi Véase ji
procesión no lo da. nthe̱kansaha (nthé̱kánsáha) s natación
2. vuelta Ya tsatyo ya zi ñethi, na Véase he̱ki, nsaha
ntheti yoho dä uni, ha dä dagi dä du. nthe̱kbede (nthé̱kbede) s 1. parábola Ra
Los perros envenenados se dan vuelta una Hesu mi ñä ko ya nthe̱kbede. Jesús
vez o dos, y se caen muertos. Sinón. 2: hablaba en parábolas.
nthetsi, ngati Véase heti 2. ejemplo (alegórico) Ra xahnäte uta ya
ntheti (ntheti) 1. [pasiva de heti] hilar Ra bätsi ko ya nthe̱kbede. El profesor les
the̱xi ya nxiki, ya nso̱kse̱ be̱di dä ntheti. enseña a los niños con ejemplos de sentido
El ixtle ya está escarmenado; sólo falta alegórico. Véase he̱ki, bede
hilarlo. nthe̱lo (nthe̱lo, nthě̱lo) s 1. pelón (ave o
2. s hilada Véase heti animal recien nacido sin plumas o pelos. Ya zi
nthetse (nthetse) s estornudo Véase tu̱jua ja xkí mu̱i ya zi nthe̱lo. Los
hetse conejitos recién nacidos están peloncitos.
nthetsi (nthětsi) s 1. alrededor Mäthoni 2. desnudo Nuyu̱ ya zi bätsi kasi ya
na ra jutsi ga alambre ga bini ha rá nthe̱lo; hinte he. Aquellos niños casi
nthetsi ri hai. Necesitas un cerco de están desnudos; no se cubren nada.
alambre de púas alrededor de tu terreno. Sinón. kaxfani, nkalo
2. vuelta Bi zabii ko ya nthetsi gá uni nthe̱maobxi (nthé̱maóbxi) s
ha ra hardi. Te cansaste con las vueltas 1. exprimidor de uvas
que diste en el jardín. Sinón. ngati, 2. exprimida de la uva
ngatsi Véase thetsi 3. casa destinada a exprimir la uva Véase
nthetahe̱mi (nthetáhé̱mi) s lectura te̱mi, obxi
Véase heti, he̱mi nthe̱ndähi (nthe̱ndä́hi) v rec llevarse bien
ntheti (nthéti) s apagador Vocal nasal: Mä bätsi ne ko yá bätsi mä ku di
nthëti Véase hue'ti nthe̱ndähi; hange ñeni mähye̱gi. Mis
nthetsi (nthetsi) s 1. barreno Ja ya niños y los niños de mi hermano se llevan;
nthetsi pa dä thetsi ya maye pa dä fo̱ke por eso juegan juntos. Sinón. nthe̱xudi,
ko ya nkarga. Hay barrenos para taladrar nthe̱ji Véase nthe̱, ndähi
rocas que luego se rompen con explosivos. nthe̱ni (nthé̱ni) s cortada Véase he̱ni
2. broca Pa ya bo̱jä ha ya za ja ya nthe̱stä (nthé̱stä) adj cuchillo de picar
nthetsi pa dä thetsi. Hay brocas para nopales Ra be̱hñä mi ostä ha ra
taladrar fierro y madera. Véase hetsi mbonthi, bá be̱di rá juai ga nthe̱stä. La
nthetsi (nthetsi) [participio de hetsi] mujer que andaba cortando nopales en el
agujerado Ra za ya nthetsi; ho̱nse̱ ya campo perdió su cuchillo de picar nopales.
torniyo be̱pi. La madera ya está Véase he̱ki, xätä
agujerada; sólo faltan los tornillos. nthe̱ti (nthě̱ti) s correteada Mi yo ra ya
nthetsi (nthétsi) s 1. altura be, mi ku̱ti ha ya ngu; ha bi muntsi ra
2. acrecentada ya ño̱ho̱, bi umba yá nthe̱ti. Había unos
nthe̱ (nthě̱) v rec 1. unirse, juntarse Nubu̱ ladrones que entraban a las casas, y se
di nthe̱ ndunthi ya hñe di ndunthi ra juntaron unos hombres y les dieron su
dehe. Al unirse varios arroyos hay mucha correteada. Sinón. njunti, njui Véase te̱ti
agua. nthe̱ti (nthe̱ti) s leña (para encender un
2. encontrarse Ra nxutsi di nthe̱ ko rá fuego) Véase the̱ti
nobio ha ra ngunsadi. La muchacha se nthe̱ti (nthé̱ti) s raya, sueldo, pago,
encuentra con su novio en la escuela. salario Bi jo̱ndua yá nthe̱ti ya me̱fi, ha
nthe̱ji (nthe̱jí) v rec entenderse, compren- hingi fädi hänja. Les negaron la raya a los
derse mutuamente Nuä ra tsu̱ntu̱ bi ñäui
nthe̱tsi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 246

peones, y se ignora la causa. Sinón. thähä, yo ha ngu nu gra ñä. Mi hija es semejante
njuti, raya a su padre en cuerpo, su forma de caminar,
nthe̱tsi (nthě̱tsi) s segada Ra nthe̱tsi ga y hasta su forma de hablar. Sinón. hñätsi
alfafa, xi ra nzabi. Es muy cansada la nthihni (nthihni) s 1. inflamación (reg.),
segada de alfalfa. Sinón. nthe̱ki, nsa Véase inflamación intestinal Xä ntsoä rá
he̱tsi nthihni ra hnäthä, nzäntho di nthihni ra
nthe̱ui (nthe̱ui) 1. v rec quedar Nuni rá jäi. Es fea la inflamación de empacho. La
pahni ra bätsi dá tambi, bi nthe̱ui rá persona se encuentra aventada
te̱ni. Aquella camisa que le compré al niño constantemente.
le quedó a la medida. 2. meteorismo, timpanitis (reses, puerco,
2. encontrar Nuä gí honi gi nthe̱ui, cabra)
neä gí poti gi xofo. Lo que buscas lo nthihni [Forma secundaria de thihni] ponerse
encontrarás; también lo que siembras lo aventado Ra bätsi di nthihni, kotsua tsu̱
cosecharás. ra pabospi ha rá mu̱i pa dä gäti. Al niño
3. cotejarse (reg.), jalar igual, trabajar aventado úntale una poca de ceniza caliente
igual Ra doro dá ue̱mhu̱ ko nää en el estómago para que se le baje.
mäna, bi nthe̱ui. El toro que uncimos se nthinti (nthinti) vr 1. introducirse Ra
coteja con el otro. doro mi hñe̱hui ya hñu̱tsi pa dä gu̱, bi
4. ser igual Nuni ra metsi neka, dá nthinti ha ra mboza ha bi be̱hni. El toro
nthe̱be dyá ñäthihe, ngeä hindí pähe que los lazadores correteaban para agarrar,
nunä ra be̱fi. Aquel joven y yo somos se metió en el bosque y ahí lo perdieron.
iguales de inútiles porque no sabemos esta 2. lanzarse Na ra jäi mi jäti ha ra
clase de trabajo. dehe, rá ntsitsi bi nthinti kon dutu pa
5. alcanzar (algun mal) Mä ho̱ku bi bi ñhäi. Una persona se estaba ahogando
nthe̱ui na ra nsu̱ni ha ra tuhni bi nja. en el agua, y su compañero se lanzó con la
En el pleito que hubo le alcanzó una ropa puesta para sacarlo.
puñalada a mi medio hermano. 3. entrometerse Ra Horje bi nthinti ha
Sinón. mähye̱gihe, nzo̱tbe Véase nthe̱, ya tuhni hinga ri ñepi, ngeä go yá
-ui tuhni mära. Jorge se entrometió en
dá nthe̱be nos igualamos (excl.) pleitos que no le incumbían porque son
nthe̱xfri (nthě̱xfri) s 1. tenería Gatho ya pleitos de otras personas. Sinón. 1 y 2:
xifri pa ha ra nthe̱xfri pa dä thoki, ha yu̱ti; 3: mfotsi Véase thinti
me̱fa hangu te ma to̱te dä thoki. Todas nthisti (nthǐsti) s 1. herrada (reg.), marca
las pieles van a la tenería para curtirlas, para con hierro caliente que se le pone a los
después fabricar cualquier artículo de piel. animales grandes Ja ra nthisti nso̱kse̱ ya
2. tenería, oficio de curtir pieles Nuu̱ ndämfri, ya rekua, ya fani, ya muna; geu̱
too di mpe̱fi ha ra nthe̱xfri mäthoni di dri huisti. Solamente se marcan con hierro
pädi ra thoka xifri. Es necesario que las reses, los burros, los caballos y las
sepan curtir pieles los que trabajan en la mulas.
tenería. Véase te̱xi, xifri 2. chamuscada Sinón. ntsäti
nthe̱xi (nthě̱xi) s talla Nañoä ra nthe̱xi nthisthi (nthísthi) s calzador
pa ra tsu̱ta, ha naño ra nthe̱ta. Es nthiti (nthíti) s 1. aventador Ya ma
diferente la talla de lechuguilla y la talla de nthiti ho̱te ga gruesa ha ra tai
maguey. Variante the̱xi Véase te̱xi Ntsu̱tkani. Los vendedores de aventadores
nthe̱xudi (nthe̱xúdi) v rec congeniar Mä los entregan por gruesas en la plaza de
tixu ne rá däme di nthe̱xudi, hänge di Ixmiquilpan.
mädi. Mi hija y su marido congenian, por 2. soplador Nubu̱ xantho̱ ya jäi hoki ya
eso se quieren. Sinón. nthe̱ji, nthe̱ndähi nthiti ga xithi. Por la sierra las gentes
Véase nthe̱, xudi hacen sus sopladores de carrizo. Véase
nthe̱xuí (nthe̱xuí) v rec ser semejante Mä huiti
tixu di nthe̱xuí rá dada dende rá bai, rá
247 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ntho̱ge

ntho (ntho) s trueno, tronada Rá ntho ra nthomi (nthomi) 1. [participio de tomi]


nzafi, xi bi ntse̱di; ata bi njota na mä pisado oprimido
gu. La tronada de la escopeta fue muy 2. s pisada (acción)
fuerte; hasta se me cerró un oído. Véase tho 3. s tecla Véase tomi
ntho [Forma secundaria de tho] explotar Mí nthonti (nthónti) 1. s paliza Ra be̱nte
ntho ya mfu̱ni xkí te̱nti ha ya do, bi ño̱ho̱ hingi tsa dä mai, xä ñu̱da ya
fo̱keu̱. Al explotar la dinamita que habían nthonti bi tumbi. El pobre hombre no se
puesto en las piedras, las rompió. puede parar, todavía le duele el cuerpo por
nthohni (nthóhni) vi 1. retumbar Ra ntho la paliza que le dieron.
di nthohni, ko rá ntho pite; ha yá hua ra 2. s garrotazo Ju̱ na ra za, umba ra
ndähi ra ndehe di ju̱i. El trueno retumba ya nthonti nää ra tsatyo; hingi uete
con ruido que espanta; en alas del viento la de ra gosthi. Agarra un palo y dale unos
mar se agiganta. garrotazos a ese perro que no se quita de
2. golpearse, sonar (líquid) Véase thohni la puerta.
nthoki (nthoki) 1. vti tronchar (compl. 3. [participio de thonti] a garrotazos
indet.) Ra be otho ra tsa; bi zo̱ho̱, bi Ra ya tsomu̱i ga jäi bi tä nthonti na
nthoki ha bi ndu ya mänxa ha bi ma. El ra zi neñu. Unas gentes desalmadas
ladrón no tiene verguenza, llegó, tronchó y maltrataron a garrotazos a un pobre
cargó sus elotes, y se fue. caminante. Sinón. nte̱hni
2. s tronchadero, cortado descuidado nthote (nthote) s homicidio Véase ho, -te
Ra nthoki ga thä xä njaua ha ra huähi, nthoti (nthóti) s pólvora
hinga tsu̱tho. El tronchadero de nthoxni (nthóxni) vi 1. tronar (cohetes) Mí
mazorcas que hubo aquí en la milpa no uadi ra mixa bi nthoxni ya nzafi.
fue poco. Véase thoki Terminada la misa, tronaron cohetes.
nthoki (nthóki) [participio de hoki] 2. tronar (la rodilla) Mä ñähmu di
1. construido Nuua ya nthoki ya ngu, nthoxni, ngeä tsu̱ka ra u̱ua. Mis
mäme̱to hinte mi jahmäua. Ya han rodillas truenan, porque tengo reúma.
construido casas; anteriorment no había Sinón. 1: thoti, ntho; 2: ntixni, ntixhni,
nada aquí. nke̱ni
2. arreglado Ra ñu ya nthoki; te xmá nthoti (nthóti) s caricia Nuni ri be̱hñä
ntso ra mu̱di miki ndá ehu̱. El camino xká zändi ko ya nthoti, bu̱ hingi hoti
ya está arreglado; estaba muy mal la hingi hurámu̱i. A tu esposa la has
primera ocasión que vinimos. Sinón. 1: acostumbrado con caricias; si no la acaricias
ntu̱i; 2: mpareha Véase hoki no está conforme. Sinón. hñoti Véase hoti
nthoki ga ye̱ hecho a mano nthoti (nthóti) [participio de toti] doblado
nthokangu construcción de casa Häxa ri däxyo nthoti mbo ri ronjua.
nthoki (nthóki) s pizcador, deshojador Llévate tu cobija doblada dentro de tu
(instrumento) Dí honi ra nthoki ga ayate. Sinón. ntoti Véase toti
nsontathä pa ga ma ra sofo. Necesito el ntho̱de̱nda (ntho̱dě̱nda) s construccón de
pizcador de deshojar mazorcas para irme a tiendas Nuga drá gädo ga ntho̱de̱nda. Yo
cosechar. Sinón. nsonti, nthokthä Véase soy el albañil en la construcción de tiendas.
toki Sinón. hyokde̱nda, hyokade̱nda Véase ho̱,
nthokmänxa (nthokmänxa) s tronchadero de̱nda
de elotes (reg.), cortado descuidado de ntho̱ge (nthó̱ge) v rec 1. apartarse,
elotes Ha ra huähi xä nja ra nthokmänxa desperdigarse Ya mboni mi yo naduu̱,
ha ga ndunthi; nuu̱ ra ya be, zäi. En la nubye̱ xä ntho̱ge. Los animales que
milpa hay tronchadero de elotes, y en andaban juntos, ahora se apartaron.
cantidad; esos han de haber sido ladrones. 2. dejarse, separarse Nuyu̱ ya bäsjäi ja
Véase thoki, mänxa xkí nthäti ya bi ntho̱ge. Aquellos
nthokthä (nthókthä) s pizcador, jóvenes tienen poco de haberse casado, y
deshojador (instrumento) Véase nthoki, thä ya se dejaron. Véase tho̱ge
ntho̱ge HÑÄHÑU — ESPAÑOL 248

ntho̱ge (ntho̱ge) vr 1. soltarse Yoho ya ntho̱xju̱ (nthó̱xjǔ̱) s 1. cocida de frijoles Ya


ño̱ho̱ mi ratsi ha ra däthe, na di geu̱ bi bi nja ra ntho̱xju̱ pa dä tini ya jäi tho̱mi
ntho̱ge de rá ye̱ mäna, ha bi gu̱ ti ra dä zo̱ho̱. Ya pusieron los frijoles para dar
dehe. Dos hombres cruzaban el río, y uno de comer a las personas que se esperan.
de ellos se soltó de la mano del otro, y lo 2. olla para cocer frijoles Xu̱ti ra ntho̱sju̱
arrastró el agua. pa ga exhu̱ ra ju̱ dä dä. Lava la olla para
2. doblegarse, rendirse Ya me Monda bi poner los frijoles a cocer. Véase ho̱tse, ju̱
ma ra tuhni, pe himbi ntho̱ge. Los ntho̱xni (nthó̱xni) 1. s revolución Nubye̱
mexicanos fueron a combatir en la guerra, bi nja ra ntho̱xni, hängu ya jäi bi
pero no se doblegaron. Véase tho̱ge ñu̱ntsi. Ahora que hubo la revolución toda
ntho̱jätsi (nthó̱jä́tsi) s construcción de la gente se alborotó.
chozas Véase ho̱, jätsi 2. vi delirar Ndu ra hu̱ste, änte dä du
ntho̱kdedo (nthó̱kdědo) s nudillos de los mi ntho̱xni, mi tiki, mi e̱nga yá he. El
dedos Véase to̱ke finado deliraba, pataleaba y tiraba sus
ntho̱mäte (nthó̱mä́te) s 1. lugar donde se cobijas antes de morir.
espía 3. vi revolotear Ja te bí tsi ya pada ha
2. esperanza Véase to̱mi, -te ra mbonthi, xiu̱ bí ntho̱xni. Algo están
ntho̱sthai (nthó̱sthai) s calumnia, comiendo los zopilotes en el monte; ¿ves
acusación falsa Ra ntho̱sthai xá ntso, que están revoloteando?
ngeä tho̱tsua ra thai too hinte tu. La 4. s prisa Xika ntho̱xni ja pa dä tinga
calumnia es peligrosa porque culpan a ya jai ha ra ngo. Hay mucha prisa en
alguien que no debe nada. Véase ho̱tse ra dar de comer a las personas en la fiesta.
thai Sinón. 1: mbidi; 2: nthendi; 4: nso̱ni
ntho̱thyä (nthó̱thyä) s regaño ntho̱thyä (nthó̱thyä) s regaño Ra hmu bi
Variante ntho̱thñä umba ra ntho̱thyä ra be̱tri, ngeä hinxa
ntho̱tsdehe (nthó̱tsděhe) s represa (que xo̱nga ya me̱fi pa dä uadi ra be̱fi. El
detiene la corriente del agua) Dá tanga na patrón le dio un regaño al mayordomo por
ra xithe̱ ha dá hoka hñu mä ntho̱tsdehe, no apurar a los peones para terminar el
ha nubu̱ dí ñunthe dí heke ra dehe. trabajo. Variante ntho̱thyä Sinón. ntsu̱i,
Compré una tabla e hice tres represas, y ntsu̱te
cuando riego, divido el agua. ntho̱tse (nthó̱tse) 1. [participio de to̱tse]
Sinón. nthakdehe Véase ntho̱tse, dehe detenido, atorado
ntho̱xango̱ (nthó̱xángo̱) s 1. olla para cocer 2. s trancadero
carne Ya di nthu̱ni ra tse ga ntho̱xango̱. 3. s tope Véase to̱tse
Ya está hirviendo el agua en la olla para nthu (nthú) [participio de hu] horneado
cocer carne. Tenä ge ra ngo̱ ga banjua nthu xá
2. carne de olla Ga hñuni nso̱ka ra nku̱hi. Dicen que la carne horneada de
ntho̱xango̱ dí pe̱tsi. De comida, conejo es sabrosa.
solamente tengo carne de olla. Véase nthubo̱jä (nthúbo̱jä) s esmeril (para afilar
ho̱tse, ngo̱ metal) Véase thui, bo̱jä
ntho̱xasuni (ntho̱xásuni, nthó̱xásuni) s Nthuhni (Nthúhni) Tunititlán (pueblo de
1. preparación del nixtamal Ya mä dä nja Chilcuautla) Mä be̱go ra mengu Nthuhni,
ra ntho̱xasuni pa ra hñuni ha ra ngo. Ya dá tsi ata gehni, ngeä nuua ya hinto ne
van a poner el nixtamal para la comida de la dä mpe̱fi. Mi peón es de Tunititlán; lo traje
fiesta. desde allá porque aquí ya nadie quiere
2. nixcómil, olla para cocer el nixtamal trabajar.
Mäthoni na ra dänga ntho̱xasuni. Se nthuhñä (nthǔhñä) s almohada
necesita una nixcómil grande. Véase Variante nthuñä Véase ñä
ho̱tse, suni nthukdoyo (nthukdoyo) s escobetilla de
ntho̱xgini s puesta de nejayote Véase limpiar comal Ya nthukdoyo thoki ko ya
ho̱xgini xe̱ka tihñä o ya de̱nthi. Las escobetillas
249 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nthu̱ta tunza

para limpiar comales las hacen de soyate, o nthui (nthui) s esmeril, afilador Hä ra
palma real. Sinón. njokdoyo Véase thuki, te̱gi gí thui ko ra nthui. Tráete el hacha y
doyo la afilas con el esmeril. Sinón. nthubo̱jä
nthuki (nthúki) s 1. compra (al mayoreo) Véase thui
Ra me de̱nda bi ma ra nthuki, pa dä hä te nthutañäxu (nthútáñäxu) s listón,
be̱pa ha ra de̱nda. El propietario de la cordón, cinta para atar el cabello
tienda se fue de compras, para traer lo que Sinón. nthuthyä Véase tuti, ñäxu
le hace falta en la tienda. nthuti (nthúti) [participio de tuti] 1.
2. mercancía (al mayoreo) Nso̱ka gehnä vendado Nthuti rá ua nuni ra ño̱ho̱, dä
ra nthuki dá hä, himbi uadi ra bojä pa bäse̱ Ajuä te xä jani. Tiene el pie vendado
stá hä mäna. Solamente ésta es la ese hombre; sólo Dios sabe que le habrá
mercancía que traje; no alcanzó el dinero pasado.
para que pudiera yo traer más. Véase tuki 2. atado Ja ri ua ra nsaha nuni ra
nthuki (nthúki) 1. s limpia (para curar) be̱hñä, hinga mete rá stä, pe nthuti.
Ya ñei pa dä bädi te mä hñeni pe̱tsi na Acaba de bañarse esa mujer; no se ha
ra dathi, nzäntho ko ya nthuki. Para tejido sus trenzas, pero se las ha atado.
saber qué enfermedad tiene un enfermo, los 3. amarrado Ra tsähni bi tsitsi nthuti,
curanderos siempre lo averiguan con una ngeä mi no̱te. Al preso lo llevaron
limpia. amarrado porque se alteraba. Sinón.
2. s tunda (fig.) Mä tixu dá umba na 1: manti; 3: nthäti Véase tuti
ra nthuki ko na ra nthähi, pa dä nthuthya s cinta para atar el cabello
yo̱de. A mi hija le dí una tunda con un nthuti (nthúti) s lia, lazo Ya beza ya
mecate, para que obedezca. ntu̱i, ho̱nse̱ be̱kua yá nthuti. Las cajas
3. vti limpiar (compl. indet.) Véase thuki ya están empacadas, solo faltan aquí sus
Sinón. 2: mfe̱i lías. Sinón. nso̱te Véase tuti
nthumi (nthǔmi) s atascadero Ja na ra nthu̱fi (nthú̱fi) s abrazo Umba na ra
nthumi ga bo̱hai ha ra ñu; ra ntso. Está nthu̱fi ri nänä nubye̱ rá Pa ya Nänä. Dale
muy feo un atascadero de lodo en el un abrazo a tu mamá ahora que se festeja el
camino. Véase thumi Día de la Mamá. Véase hu̱ fi
nthumi [Forma secundaria de thumi] nthu̱hu̱ (nthu̱hu̱) s sopeteo Véase tu̱hu̱
sumirse Mä fani bi nthumi yá ua ha ra nthu̱ki (nthú̱ki) s corte Véase tu̱ki
bo̱hai, dá ntsabe dá häi. A mi caballo se nthu̱myoni (nthú̱myǒni) s barboquejo
le sumieron las patas en el lodo; batallé para (reg.), barbiquejo Ra to̱fri, mä di nestihi,
sacarlo. hingi tho̱ge rá fu̱i, ngeä xä japi rá
nthumu̱i (nthúmu̱i) s 1. consolación nthu̱myoni. Al jinete aunque galopee no
2. tranquilidad, sosiego Véase hudi, mu̱i se le cae el sombrero, porque le ha puesto
nthuntyo (nthuntyo) s escobetilla para barbiquejo. Sinón. nthähifu̱i Véase hu̱ki,
limpiar comal Sinón. nthukdoyo yone
nthutsi (nthǔtsi) s montura, silla nthu̱ni (nthú̱ni) vi 1. hervir ¿Bi nthu̱ni ra
nthui (nthui) vi 1. prepararse Ra mixi di hñuni xá ñho? o thu̱ni mätsu̱. ¿Hirvió
nthui, mä dä gu̱ ra ñoi. El gato se prepara muy bien la comida?, si no, hiérvela otro
para ir a cazar ratones. poco.
2. prepararse Dí nthui ga ma ra hnei, ua 2. gorgorear (reg.), gorgotear Nuni ra
xä ri ñehe hinga ma. Estoy bätsi di nthu̱ni rá yu̱ga ko ra thehe
preparándome para ir al baile, y a la mera ntse̱di tsu̱di. A aquel niño le gorgorea la
hora a lo mejor no voy. garganta con la tos fuerte que tiene.
3. alistarse, confiarse (que pasa algo) Go Sinón. 2: nthu̱xni Véase thu̱ni
dá nthui ga tsi ra thumngo̱, ua xi hinte nthu̱sti (nthu̱sti) s chiflido Véase hu̱ sti
dä taki. Estoy confiado en comer nthu̱ta tunza (nthu̱ ta túnza) encendido de
barbacoa; a lo mejor no me dan nada. luminarias
Sinón. hñoki
nthu̱ti HÑÄHÑU — ESPAÑOL 250

nthu̱ti (nthú̱ti) s manteca Sinón. nde̱ga como especie de círculo en el pizarrón.


Véase thu̱ti Véase tsanti
nthu̱xni (nthú̱xni) 1. s gorgoteo ntsaptse̱di (ntsǎptse̱di) v rec probar sus
2. vi gorgotear Sinón. 2: nthu̱ni fuerzas, medir las fuerzas Ra Xuua ne
nthu̱tsi (nthú̱tsi) s 1. acción de lazar ra Beto di ntsaptse̱di ga ye̱, pa dä neki
2. lazada too mäna tse̱di. Juan y Roberto
3. mangana Véase hu̱tsi prueban su fuerza con las manos, para ver
ntsa (ntsa) 1. vi avergonzarse Nuga hindí quién es más fuerte.
ntsa ga adi na ra zi hme ha rá ngu na ra Variante ntsapatse̱di Véase tsapi, tse̱di
nangu. No me averguenzo de pedir una ntsarihi (ntsǎríhi) v rec competir en una
tortilla en la casa de un vecino. carrera
2. s verguenza Ra ntsa di ñoui ra ntsu ntsaui (ntsǎui) v rec 1. luchar, batallar
ha ra be̱tsa. La verguenza es una Nuni ra ño̱ho̱ mi ntsaui ga mpe̱tku ra
mezcla de temor y pena. Véase tsa mi ño̱ho̱ui. Aquel hombre luchaba
ntsa (ntsa) s mordida Na ra tsatyo bi boxeando con su compañero. Dá nthe̱be
raka na ra ntsa ha mä ua, xähmä hingra na ra däkyä, ha dá ntsabe pa dá ho.
nogo. Un perro me dio una mordida en el Encontré una víbora grandísima, y batallé
pie; a ver si no está rabioso. Véase tsa para matarla.
ntsa (ntsǎ) v rec competir Ndunthi ya 2. pelear, contradecir Nuni ra be̱hñä mi
bäsjäi di ntsa sagi pa dä hneki too ntsaui ga tsonoya ko mäna rá mi
mäna sagi. Muchos jóvenes compiten en be̱hñäui. Aquella mujer contradecía a su
salto, para que se vea quien es él que brinca compañera con palabras obscenas.
más. Sinón. ñenga Véase tsa 3. sufrir, padecer Mä nänä ya pe̱tsi ya
ntsaui batallar je̱ya di ntsaui na ra hñeni, ha hingi ne
ntsanoya contradecir dä hye̱gi. Hace varios años que mi mamá
ntsa mä zo̱ho̱ (ntsá mä́ zó̱ho̱) darnos padece una enfermedad que no ha querido
descanso (nosotros mismos) Tsaya, nda dejarla. Ya mähämu̱ dí ntsabe na ra
Xuua, ga ntsa mä zo̱ho̱hu̱, nuya mengu u̱ñä. Ya hace días que sufro un dolor de
hingi o̱de ri nze̱njuate. Descanse, don cabeza.
Juan, nos daremos descanso nosotros 4. intentar, tratar Ra tixfani di ntsaui
mismos; los de la casa no escuchan tu dä ku̱hni mäna ra tixfani. El borracho
saludo. Véase ntsaya intenta conducir a otro borracho.
ntsa ri zo̱ho̱ ustedes mismos se dan 5. competir (con alguien) Na mä ntsitsi
descanso dá ntsabe ra ya hnestihi. Competí a
las carreras con un amigo mío. Sinón. 1:
ntsa rá zo̱ho̱ ellos mismos se dan
nkäxui; 2: ñähni; 3: ñoui; 4: nto̱xui; 5:
descanso
nestiui Véase tsaui
ntsabi (ntsabi) vr cansarse Dí ntsabi
ntsaui (ntsaui) s 1. talla (que le queda) ¿Te
koñä hyastho dá pa ñoua tai. Me canso
gí handi? ¿hage mä ntsabe nunä ra
porque diario voy a la plaza a pie.
pahni ua hinä? ¿Cómo ves? ¿Es de mi talla
ntsani [Variante de tsani] chico Nuni ra
esta camisa o no?
de̱ti, ntse̱ ra ntsani pa ra mädi gí api.
2. lo que es correcto, lo que es digno Dí
Ese borrego está muy chico para el precio
tsa hinga mä ntsabe ga ño ha ra nti.
elevado que pides. Sinón. tu̱ki, notsi,
Siento que no es correcto que yo ande en
dofo
borracheras. Sinón. 1: ntso̱ui Véase tsa,
ntsanoya contradecir Véase ntsa
-ui
ntsanti (ntsanti) 1. adj algo redondo u
mä ntsabe mi talla
ovalado Rá boho ra fani ha ra rekua ra
ri ntsaui tu talla
ntsanti. Los cascos de caballo y el burro
ra ntsaui su talla (de él)
son redondos.
ntsaya [Forma secundaria de tsaya]
2. s círculo Bi hñutsi na ra koi ngu ra
descansar
ntsanti ha ra pisaro. Él puso un dibujo
251 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ntso

ntsa mä zo̱ho̱ darnos descanso (nosotros ha ra mpomähyatsi. Cuando toma su


mismos) pulque Juan, lo toma en vaso. Véase tsi
ntsaya (ntsáya) s hospitalidad Véase tsaya ntsi (ntsi) s 1. comida Ra uite, himbi
ntsäti (ntsä́ti) 1. s quemada Ra ntsäti ra uadi ra ntsi pa gatho ya me̱fi. A la
bätsi hingi tse̱ti rá huixni. El niño no tlacualera no le alcanzó la comida para
soporta el ardor de la quemada. todos los peones.
2. vr quemarse (fig.), caer solo Ra beni 2. loza, batea (donde echan comida o agua)
bi ntsäti se̱he̱, ngeä bi tsombi nubu̱ E̱tuä rá hñuni ra tsu̱di ha ra ntsi, ñätsi
mi mpe. El que roba gallinas tuvo la mala gi xitua ra dehe. Échale la comida al
suerte de caer solo, porque lo puerco en su batea, y después le echas su
sorprendieron a la hora que robaba. agua. Véase tsi
3. vr embarrarse Jamäsu grí mabu̱ ha ntsi (ntsǐ) vti invitar (compl. indet.) Véase
ra nte̱nga paxi, oxki ntsäti ko ya tsi
ño̱te. Ten cuidado que vas al basurero, Ntsihai (Ntsihai) Tsijai, Emiliano Zapata
no vayas a embarrarte de excremento. (pueblo de Zimapán) Ntsihai, tembi, ngeä
Sinón. 1: nzäti; 2: ntso, zo; 3: nthäni ra hai xá ñuxi, ha tsi ya mboni. Le
Véase tsäti llaman el Tsijai porque la tierra está salada,
ntse̱ (ntse̱) vi hacer frío Véase tse̱ y la comen los animales. Variante Tsihai
ntse̱di [Forma secundaria de tse̱di] ponerse Véase tsi, hai
fuerte, tener fuerza Yoho ya metsi xä ntsini (ntsíni) vi 1. penetrar (líquido)
mihi, ha di ntse̱di mähye̱gi, ni na ni Koñä ntse̱ xä uäi, xä ntsini ra xa mbo ra
mäna hingi nkäti. Dos jóvenes se han ngu. Como ha llovido bastante, la humedad
agarrado en lucha, los dos se ponen fuertes, ha penetrado dentro de la casa.
ni el uno ni el otro se rinde. Sinón. nto̱tse 2. cundir (grasa) Xmá noho ra mboni
ntse̱ki (ntsé̱ki) s machetazo, hachazo xä du, hängu ha ya do xä ntsini ra nziki
ntse̱ni (ntsé̱ni) 1. vr cortarse (por un golpe) ko ra pahyadi. Estaba gordo el animal
Nubu̱ ndá tagi dá ntse̱ni habu̱raza ha mä muerto; en todas las piedras cundió la
ñä. Cuando me caí me corté la cabeza. grasa por el calor. Véase tsiti
2. s cortada (causada por un golpe) Dí ntsitbinu (ntsitbǐnu) s recipiente para licor
pe̱tsi yoho ya ntse̱ni mä ñäxu. Tengo Véase xiti
dos cortadas en mi cabeza. Sinón. 2: ntsitsi (ntsǐtsi) v rec 1. llevarse (amistad)
ntse̱ni Véase tse̱ni Nuyu̱ ya jäi hintsu̱ di ntsitsi xá ñho.
ntse̱tuate (ntse̱tuáte) s conformidad, Aquellas personas no se llevan muy bien.
apoyo, tolerancia Véase tse̱ti, -bi, -te 2. tener amistad (con alguien) Nuga dí
ntse̱tho (ntse̱tho) adj sin sabor, desabrido, ntsitsi ko na ra mbo̱ho̱ ja rá dänga
insípido Ra hñuni ra ntse̱tho: be̱pa ra u, nsu. Yo tengo amistad con un señor que
ra ñi, hängu ra ntsotsi. La comida está preside un puesto de honor. Véase tsitsi
desabrida: le falta sal, chile, y todos sus ntsixuí s amigo Nuä tsiui yá ntsixuí ra
recaudos. sei. Aquél está bebiendo pulque con sus
ntse̱ti (ntse̱ti) adj desabrido Ya uada amigos.
tati, nubu̱ ya rayo xá ñu ra tafi, ntso (ntsǒ) 1. s caída Ra tanthe xi
nubu̱ ri thege xá ntse̱ti. Está dulce el mähotho; rá ntso ra dehe ha na ra
aguamiel de los magueyes que raspan medo. La cascada está muy bonita; la caída
cuando son nuevos, y cuando raspan los que del agua es en la peña dura.
se van acabando, está desabrida. 2. vi caer Nu ya metsi ngu ya nxutsi,
Sinón. ntse̱tho ke dä hñäxa ya mäñä, di ñe̱i dá ntsobu̱
ntsi (ntsi) vti comer, beber, tomar (compl. dá ntso. Tanto los jóvenes como las
indet.) Mä tiyo xi xä ntsi, hänge ya dri ti. jóvenes cuando se amañan se tiran a caer
Mi tío ha tomado demasiado; por eso ya está donde caigan. Sinón. 1: tagi; 2: zo Véase
borracho. Nubu̱ tsi ra sei ra Xuua, di ntsi tso
ntsotsi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 252

ntsotsi (ntsǒtsi) 1. s condimento Bu̱ con otras medicinas es necesario comer algo
hingi pe̱ui hängu yá ntsotsi na ra hñuni, antes de tomarlas.
hingi ku̱hi. Si una comida no lleva todos 2. cuidarse Nuni ra dathi di ño̱the, ne
sus condimentos no está sabrosa. dä ntsuni hindä zi ra ñi nixi ra
2. v rec encimarse (mutuamente) Bi dagi ngo̱btsu̱di. Aquel enfermo que se está
ya jäi, ha bi ntsotsi mäñä ha mära. curando, necesita cuidarse de no comer
Las gentes se cayeron, y se encimaron chile ni carne de puerco. Véase tsuni
unas sobre otras. Véase tsotsi ntsu̱di (ntsú̱di) v rec juntarse, unirse Véase
ntsoxpa [Variante de tsoxpa] calentura tsu̱di
ntso̱hui (ntsǒhui) s algo que le queda ntsu̱i (ntsu̱i) v rec reñir con alguien Nuua
Sinón. ntsaui Véase tso̱ho̱, -ui ha dí bu̱i hinto stá ntsu̱be, dí bu̱he ra
mä ntso̱be algo que me queda tekei ko ya nangu. Aquí donde vivo no
ri ntso̱hui algo que te queda he reñido con nadie; vivimos en amistad con
rá ntso̱hui algo que le queda los vecinos. Véase tsu̱i
ntso̱mi (ntso̱mi) vi 1. meditar Nuni ra ntsu̱ki (ntsu̱ki) vti descargar (compl. indet.)
ño̱ho̱ xä mai ngu di ntso̱mi, ngu ja te Véase tsu̱ki
beni. Aquel hombre se ha parado como ntsu̱tuabo̱znä (ntsu̱tuabo̱znä) v rec
meditando, como que está meditando algo. balacearse (el uno al otro) Véase tsu̱di,
2. estar cuidadoso (reg.), estar quieto y bo̱znä, -bi
triste, entristecer Nuyu̱ ya zi bätsi xä ntsu̱tsi (ntsú̱tsi) 1. s beso Mä bätsi ngu
hñudi di ntso̱mi koñä xä du rá nänä. ga tso̱ho̱ ra be̱fi rakagi na ra ntsu̱tsi ha
Esas criaturitas se han sentado muy mä hmi. Cuando llego del trabajo mis hijos
cuidadosas porque se les murió su mamá. me dan un beso en el cachete.
3. preocuparse Ntse̱ dí ntso̱mi koña bi 2. v rec besarse Nuni ra metsi ne ra
ma mä tu̱ yabu̱ ya hai. Estoy muy nxutsi di ntsu̱tsi. Aquel joven y la
preocupado porque mi hijo se fue a tierras muchacha se están besando.
lejanas. Sinón. ndäne Véase tsu̱tsi
4. arrepentirse Ya dá ntso̱mi de nuä stá ntsu̱skuí él y otra persona se besan
benhmä ga o̱te. Ya estoy arrepentido de ntsahni (ntsáhni) 1. vi traquetear Ra
lo que pensaba hacer. Sinón. 1: yo ra mfo̱täbo̱znä di ntsahni rá nohni, nubu̱
mfeni; 2 y 3: ndumu̱i; 4: yobri ke̱ti ya bo̱znä. Traquetea de martillo la
ntso̱mi (ntso̱mi) s preocupación Bi pistola, cuando quema los cartuchos.
hñäga ra hñuni rá ntso̱mi ya thogi xä 2. s traqueo Di nto̱de rá ntsahni ra
nja. Me quitaron el apetito las bo̱jä ntofo ha ra ngunsadi. En la
preocupaciones por los accidentes que han escuela se oye el traqueo de la máquina de
ocurrido. Sinón. ndumu̱i escribir. Sinón. ntsati
ntsu (ntsu) 1. s miedo Ra däthe xi mi zi ntsaki (ntsaki) 1. adj chueco Ra za xá
ndunthi ra dehe, ko ra ntsu hindá rani. ntsaki, dä za gi juäni nubu̱ xá tudi; ya
El río traía bastante agua; con el miedo no me̱fa hindä za. Al árbol chueco lo podrás
crucé. enderezar tierno; después ya no se puede.
2. vr asustarse Dá ntsu ko ra mbimhai 2. vr enchuecarse, doblarse
bi nja ntse̱di. Me asusté por el fuerte 3. vr acalambrarse Hindí pädi te dá ja,
temblor que hubo. Sinón. 1: mbidi Véase bi ntsaki hängu mä ua ha mä ye̱. No
tsu sé que me pasó. Se me acalambraron los
ntsuni (ntsúni) vr 1. evitar comer ciertas pies y las manos. Sinón. 1: no̱ngi; 2:
cosas por su salud, hacer dieta Ya ñethi nkalambre Véase tsaki
o̱te xá ñho, pe nehe xá ntsuni bu̱ hinda ntsamne s pico ganchudo Véase ntsami,
ntsuni too tsi, ha mära ya ñethi -ne
mähyoni gi ñuni me̱to pa ja gi tsiu̱. Las ntsami (ntsami) 1. adj ganchudo Ra
medicinas hacen bien, pero también son nxu̱ni xá ntsami rá ne ne yá saha. El
peligrosas si no hace dieta el que las toma; y águila tiene ganchudos el pico y las uñas.
253 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ntse̱ni

2. s garra Yá ntsami ra zate nguanda ntsati (ntsati) s freno de caballo Ju̱mbä


ya tu̱juai. Las garras del león son rá ntsati ra fani, ge hintsu̱ ra
semejantes a navajitas. mänxotho. Jálale el freno al caballo, que
3. vi engarabatarse ¿Temä hñeni bi todavía no está bien amansado. Véase tsati
zu̱i?, ge bi ntsami ri ye̱. ¿Qué ntsati [Forma secundaria de tsati] atorarse
enfermedad te pegó que se te engarabató Ra bo̱jä bi ntsati ha ra bo̱hai koña xä
la mano? uäi. El coche se atoró en el lodo porque ha
ntsamye̱ s mano garabatuda llovido. Sinón. nthumi
ntsamni s espina ganchuda ntsaua (ntsaua) s pie chueco Véase ua
ntsamäbo̱jä s fierro ganchudo ntsä (ntsä̌) 1. s punta
ntsamne s pico ganchudo 2. adj puntiagudo
ntsaua s pie chueco ntsägu (ntsä̌gu) s orejas paradas, orejas
ntsanganza (ntsanganza) adj 1. dichoso, puntiagudas Véase gu
hermoso Ntsanganza na ra mu̱i habu̱ ntsänza (ntsä̌nza) s palo puntiagudo
Ajuä jäpi. Dichoso el hogar que Dios Véase za
bendice. ntsätbi s pala chica Véase tabi
2. bonito, maravilloso, atractivo Ra ntsätui (ntsä̌tui) s pala chica y
zänä xá ntsanganza di yoti. La luna puntiaguda Ra be̱go bi hñä ra ntsätuí,
está alumbrando muy bonito. pa bi hämi ya te̱i ha ra huähi. El peón
Variante tsangaza Sinón. xa ñentho, xä trae la pala chica; está extrayendo pastos en
nsunda, xi mähotho, tsamähotho la milpa. Sinón. tu̱ka tabi
ntsangi (ntsangi) 1. s verguenza Nuni ra Variantes ntsätbi, ntsätbi Véase ntsä,
bätsi ko ra ntsangi nixi ne dä thogi dä tabi
ñuni. Aquel ñino no quiere pasar a comer ntse̱di (ntse̱di) adv 1. fuertemente Iho,
por verguenza. yenti ntse̱di ra gosthi, pa dä xogi. Hijo,
2. vi avergonzarse Nuni ra jäi di empuja fuertemente la puerta, para que se
ntsangi, hingi ne dä thogi dä ñuni. abra.
Aquella persona se averguenza de pasar a 2. rápido Nunä bo̱jä xi yo ntse̱di, ata
comer. Sinón. 1: ntsa, ntsase̱; 2: muntsi, ngu dí tsu. Este camión va muy rápido,
mungi, tsaki hasta como que me da miedo.
ntsangi (ntsangi) vr encoger Xuua, 3. demasiado Rá hñeni ya o̱ni yo
ntsangi ri ua pa hinga mfetse. Juan, ntse̱di. La enfermedad de las gallinas
encoge tus pies para que no me tropiece. está andando demasiado.
Véase tsangi ntse̱di (ntsé̱di) 1. vi estar grave (enfermo)
ntsani (ntsáni) s aguacatal Véase tsani Di ntse̱di mä bätsi, hindí pädi te ga pe̱fi,
ntsante (ntsánte) s maldición Véase tsani, othogi ra bojä pa ga o̱the. Está muy grave
-te mi criatura. No sé que voy a hacer; no tengo
ntsatañäxu (ntsǎtáñäxu) v rec dinero para curarla.
topetearse Ya ndäni dä nju̱ki yabu̱ nubu̱ 2. adj muy Ntse̱di ra dängi rá hmäte
di ntuhni, nepu̱ dä ñehe di ntsatañäxu. mä dadahu̱. Es muy grande el amor de
Cuando se pelean los carneros, se hacen nuestro padre. Sinón. 1: tsaye̱
para atrás, después vienen para topetearse. ntse̱ki (ntsé̱ki) s 1. machetazo, herida con
Véase tsati, ñäxu filo de machete Ya dakate bi hyo na ra
ntsate (ntsate) s mordida Véase tsate jäi ga ntse̱ki. Los asaltantes mataron a
ntsati (ntsǎti) s 1. golpe (del martillo de la una persona a machetazos.
pistola) Bi to̱de rá ntsati ra mfo̱täbo̱znä 2. cortada (de machete) Yá ntse̱ki nuni
ne himbi to̱de rá ntho. Se oyó el golpe ra ño̱ho̱, ya mä dä ñäni. Las cortadas
del martillo, pero no se oyó la explosión. que este hombre tiene ya se van a
2. traqueteo Bi to̱de yá ntsati yá boho cicatrizar. Sinón. nthe̱ni Véase tse̱ki
ya fani to̱ ya bojä. Se oyó el traqueteo de ntse̱ni (ntsé̱ni) s cortada Nuni ra jäi
los cascos de los caballos con herradura. pe̱tsi ndunthi ya ntse̱ni ha rá ñäxu.
ntsi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 254

Aquella persona tiene varias cortadas en la Gallina hay parada de autobuses. Véase
cabeza . Variante ntse̱ni Véase tse̱ni tsitheo̱ni
ntse̱ua aquí está el límite ntsitsi (ntsitsi) s 1. esclavitud Bu̱itho ya
ntsi (ntsi) s chillido ño̱ho̱ nuu̱ mi tumba ya mfe̱i nubu̱ mi
ntsi (ntsǐ) s carrizo delgado y resistente mpe̱fi, mi tho ra ntsitsi. Todavía viven
ntsigu (ntsǐgu) s orejas chicas (ganado hombres que fueron golpeados en su trabajo
menor) Véase gu cuando sufrían la esclavitud.
ntsiki (ntsiki) adj corto Xá ntsiki rá 2. opresión Mäna mähotho ra nse̱ki ke
nthähi ra no̱ndo konte xká manthi pa dä ra ntsitsi. Es más bonita la libertad que
ñuni, ha mäna gí tsiki. Está corto el la opresión. Véase tsitsi
mecate del burro con que has apersogado ntso (ntso) 1. adj sucio, mugroso Xá
para que coma, y le estás recortando más. ntso ri dutu, ntse̱ xá hñaki; hutsi ha ra
Véase tsiki mpeni pa dä beni. Está sucia tu ropa; está
ntsimfi (ntsǐmfi) s carpintero (pájaro) muy mugrosa. Ponla en el lavadero para que
ntsimi (ntsími) 1. s apretura Ya pa ga se lave.
tai xi ja ndunthi ra ntsimi ha ya bo̱jä 2. adj feo Mäthoni gi ño njante, ngeä
tsixa ya jäi. En días de comercio hay ra ñu xá ntso. Es necesario que camines
mucha apretura en los carros que despacio porque el camino está feo.
transportan a la gente. 3. s maldad Mäthoni gi nsuhu̱, hingi
2. adj angosto Nuni ra ñuthe ntse̱ xá hño̱thu̱ ra ntso, ngu gí hanthu̱ mära.
ntsimi, hingi ñe̱mbi ndunthi ra dehe. Es necesario que se cuiden. No se tiren a la
Aquel caño está muy angosto, no le cabe maldad como ven a otros.
mucha agua. 4. s maligno, diablo Sinón. 3: tsoki; 4:
3. adj reducido Ntse̱ xá ntsimi mä ú̱xjua, Zithu
ngu, otho ndunthi ra ngu̱ni. Está muy ntsohme (ntsǒhme) s tlacualeo (reg.),
reducida mi casa; no tiene mucha acción de dejar la comida Mä tu̱ bi ma ra
amplitud. Véase tsimi ntsohme nuni ha ya huähi. Mi hijo fue a
ntsinti (ntsinti) adj 1. angosto Ra gosthi dejar de comer hasta las milpas. Sinón. tite
mä ngu ntse̱ xá ntsinti. La puerta de mi Véase tsogi, hme
casa está muy angosta. ntsoki vr 1. equivocarse
2. reducido Xi xá ntsinti ra ñu; otho 2. pecar Véase tsoki
habu̱ dä uengi na nubu̱ thogi ya bo̱jä. ntsoki (ntsóki) 1. [participio de tsoki]
Está muy reducida la carretera; no hay mordido (quitando un pedazo) Mä ga tsi na
donde orillarse cuando pasan los coches. mä hme ko na ra ñi ntsoki, nuä ra
Sinón. ntsimi hñuni be̱di dä dä. Voy a comerme una
ntsise̱he̱ (ntsisě̱he̱) s persona de voz tortilla con chile mordido. La comida falta
delgada que se cueza.
ntsisti (ntsǐsti) adj angosto Dá tai na ra 2. s mordida Umba na ra ntsoki mä
xo̱ni, pe xi ra ntsisti rá ne. Compré un ixi dí tsi, pa gi nu hangu ra ñu. Dale
cántaro, pero está muy angosto de la boca. una mordida al durazno que estoy
Sinón. ntsimi, ntsinti comiendo, para que veas como está de
ntsiti (ntsiti) s acción de abrevar Ya dulce.
mayo bi ma ra ntsiti, bi mä dä tsita ya ntsokbaha (ntsokbáha) adj
mboni. Los pastores se fueron a abrevar el malagradecido; desagradecido
ganado. Sinón. tsithe Véase tsiti ntsomi (ntsómi) vi estar cabizbajo Ya
Ntsitheo̱ni (Ntsítheǒ̱ni) s Bebedero de o̱ni xä ntsomi, teske ko ra tse̱ o ge di
Gallina (el cruce de la Avenida Insurgentes con hñeni. Las gallinas están cabizbajas; quien
la calle Felipe Ángeles que sube hacia el cuartel sabe si por el frío, o porque están enfermas.
de Ixmiquilpan) Ha ra Ntsitheo̱ni ja rá Sinón. ñemi
bai ya nduxjäibo̱jä. En el Bebedero de ntsomu̱i (ntsomu̱i) s maldad
255 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nu

ntsomyo (ntsómyo) vi transformarse en Antes las mamás, desde que eran bebés sus
perro negro Tenä ge nuya jäi di no̱tuí o niñitas les agujeraban sus orejas dejándoles
nambäbi yá ku mädä o yá dada, go geu̱ un pedazo de hilo, para después ponerles
nu stá du bí pengi ha yá hñä ne di aretes. Variante tsu̱ngu Véase tsu̱ti, gu
ntsomyo e̱ tsipabi ho̱nse̱ yá ya ya o̱ni o ntsu̱ni (ntsú̱ni) s 1. cuna Nuni ra ue̱ne
ya yo. Dicen que la persona que rezonga o ngu dä te̱nti ha ra ntsu̱ni i zoni, ngeä
golpea a su hermano mayor o a sus padres hingi ho dä ño ha ra ntsu̱ni. Ese bebé
es la que al morir regresa de su tumba llora cuando lo echan en la cuna, y es
transformada su alma en perro negro, para porque no le gusta estar en la cuna.
comerle sólo el hígado a las gallinas o al 2. hamaca Nuyu̱ ya jäi xä zu̱ti yá
ganado menor. Véase tsomyo ntsu̱ni ha rá xudi ya za. Esas personas
ntsonäte [Variante de tsonäte] paralítico; han colgado sus hamacas a la sombra de
inválido los árboles.
ntsoni (ntsǒni) vr 1. ensuciarse ntsu̱te (ntsú̱te) s regañada
2. desperdiciarse Véase tsoni ntsu̱ti (ntsǔ̱ti) s cuero, piel Hätsi ra
ntsoyo (ntsóyo) s guzguería (glotonería) xifri ga ndämfri, gi papi ya danga ntsu̱ti.
ntsoyo̱de (ntsoyo̱ de) s desobediencia Llévate la piel de res; se la vendes a los que
ntso̱ge (ntsǒ̱ge) s encendedor, chispero compran cueros. Variante ntsu̱ti Véase
Ntso̱tkani (Ntso̱tkǎni) Ixmiquilpan, tsu̱ti
Itzmiquilpan (municipio) Yo ri ntu̱ngi ya Ntsu̱tkani [Variante de Ntso̱tkani]
mu̱i ha rá nthetsi ra hnini Ntso̱tkani. Ixmiquilpan
Se va extendiendo la población alrededor de ntsu̱ti (ntsǔ̱ti) adj 1. delgado Xá
la ciudad de Ixmiquilpan. ntsu̱tiä ra za pa ra yostha ngu, ne
Variante Ntsu̱tkani Véase tso̱tkani mätsu̱ strá ndä. Está delgado el palo para
ntso̱tunza encendida de luminarias Véase el morillo de la casa necesita ser un poco
tunza más grueso.
ntsuni (ntsúni) adj 1. delicado Xi xä 2. delgado, agudo (voz) Véase tsu̱ti
nsunda ra ñu Ajuä, pe nehe xá ntsuni; nu (nú) partícula 1. Destaca el elemento de la
mäthoni too dä ntsuni. Está hermosa la oración que le sigue. Nubu̱ uäi, nu ha ya
senda de Dios, pero a la vez delicada; xitsa po̱ni yo ya tren. Cuando llueve, en
necesita uno ser sumiso. las huapillas, salen a caminar los milpiés.
2. peligroso Nuu̱ ratsi pa Mähuifi xá 2. Destaca una oración subordinada. Nu mí
ntsuni nubu̱ xä nte ra däthe, ngeä i uadi rá hñuni ra hmu, bi ma. Cuando
ju̱ti ra dehe. Está preligroso para los que terminó de comer, el patrón se fue. Ra bo
cruzan para el norte cuando está crecido el ga uada, nu sta yoti, xi ra justho. El
río, porque los puede arrastrar el agua. quiote del maguey cuando se seca es muy
3. prohibido fofo. Nu ndá hñeni, mä nxumfo̱ go bi
ntsu̱ (ntsǔ̱) adj finito, pequeño Xi ra sugagi. Cuando me enfermé mi esposa
ntsu̱ nuni ra zi bomu, xá ñho pa rá me cuidó.
njosti ra ngu. Esa arena está finita, está 3. Identifica el elemento que completa una
buena para el aplanado de la casa. construcción de igualdad. Nuä too
Sinón. de̱thi Véase tsu̱ mähyoni gi yo̱tuamäsuhu̱, nu mämä. A
ntsu̱di (ntsú̱di) s suciedad quien es necesario que atiendan es a
ntsu̱i (ntsu̱i) s regañada, regaño Nuä ra mamá.
ntsu̱i hindí tsu ngu ra mfe̱i. Eso de la nu (nǔ) vt 1. ver Mäme̱to mi ja ya hoga
regañada no me da tanto miedo como la je̱ya ga sofo, himi hñeni ya planta
zurra. Sinón. ntho̱thyä Véase tsu̱i ngubya; nuga ya hindá nu. Antes había
ntsu̱ngu (ntsú̱ngu) s arete Mäme̱to ya buenos años de cosecha; no se enfermaban
nänä denda mi ue̱ne ya tu̱nxutsi, mi las plantas como ahora, pero no me tocó
hetsua yá gu ne mi tsokua na xe̱ni ra verlo.
thähi pa me̱fa mi to̱tua ya ntsu̱ngu. 2. atender Na ra mpa pe̱tsi dä nu ya
nubu̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 256

dai, te i ne. Un vendedor tiene el deber comer; que nosotros seamos los
de atender al cliente en lo que se le últimos. Variante nuju̱
ofrezca. Sinón. handi Act. indet. hnu nuge (núge) pron tú (usado con el nombre)
nubu̱ (núbu̱) adv ahí ―¿Habu̱ ga pe̱he ra Nuge Horje, ¿hamu̱ gi jutki nuä gí tuki?
dathi? ―¡Nubu̱! ―¿Dónde pondremos al Oye Jorge, ¿cuándo me pagas tú lo que me
enfermo? ―¡Ahí! debes?
nubye̱ (nubyé̱) adv 1. ahora, en seguida nuge (núge) interj es que, pues Nuge,
(marcando un paso más adelante) Nubye̱ ga hindä za ga mabya, rixudi hä. Es que
xohu̱ njati ha mäna ra huähi. Ahora ahora no puedo ir; mañana sí. Véase ge
vamos a cosechar en la milpa de abajo. nuhmäge vas a ver, te advierto
2. ahora (enfático) Ri ma ha ra boñethi nugi (núgi) pron yo Sinón. nuga
gi hänka na ra ñethi gí ne, pe nubye̱ nuhmäge (núhmä́ge) 1. mira nada más Bá
besto. Vete a la botica a traerme una ehe gi nuhmäge hängu ra ntso nuni ra
medicina; pero ahorita mismo. be̱fi xä yo̱te ya gädo, xä no̱nge ra jädo.
3. ahora que Mäñhebu̱ ndí xe̱a ra Vente, mira nada más como está de mal el
hñuni, ha hingá ne; ha nubye̱ gí ne, go trabajo que han hecho los albañiles los
otho. Hace rato que te ofrecí de comer, muros todo chueco.
no quisiste; y ahora que quieres, no hay. 2. vas a ver, te advierto Ho̱nse gi sigi ra
Variante nubya mfe, gi nuhmäge bu̱xa hinga ea fadi.
nubyanä je̱ya este año Nada más que sigas robando, vas a ver si
nubye̱ ntso̱tunza hoy encienden las no te meto a la cárcel. Véase nu, hmä, -ge
luminarias nuhu (núhu) vi 1. despertar, estar
nubu̱ (núbu̱) conj 1. si Iho, nubu̱ gi ma despierto Mä nänä nuhu, ha tsä mi ähä
Monda, uá pengi nihi. Hijo, si vas a xá ñho. Mi mamá está despierta, y estaba
México regresa temprano. bien dormidita.
2. cuando Nubu̱ ndá ma ha ra hnini 2. revivir, resucitar Sinón. ma ra tähä
Monda, bi feki mä bojä. Cuando fui a la nuje [Variante de nugahe] nosotros (excluye
ciudad de México me robaron mi dinero. al que escucha)
Variante numu̱ Véase bu̱ nuju̱ [Variante de nugahu̱] nosotros (incluye
nubú̱ (nubú̱) adv entonces Nubu̱ hingí al que escuche)
ne gi to̱mi, nubú̱ be̱to. Pues si no numañho (númáñho) vt mirar con aprecio
quieres esperarte, entonces adelántate. Véase nu, mäñho
Juanä, nubu̱ gi tso̱ngi nonxi, nubú̱ ga numañu̱ (númáñu̱) vt mirar con
to̱pi. Juana, si me visitas el lunes, entonces desprecio Véase nu, u̱
te espero. Variante numu̱ numänsu (númä́nsu) vt 1. afanarse por
nuga (núga) pron yo Ra xahnäte embabi Nuyu̱ ya dada xi numänsu yá bätsi; tambi
ya xampäte, ―¿too ne nunä ra nteni? te dä zi, te dä hye, ha te dä diti. Aquellos
Gatho bi dädi na hmafitho: ―Nuga. El papás se afanan por sus hijos; les compran
maestro dijo a sus alumnos: ―¿quién quiere de comer, de vestir y de calzar.
este juguete? Todos respondieron a una voz: 2. atender muy bien Ya mbane xi dri
―Yo. Sinón. nugi numänsu, xi dri bamba yá manza ko ya
nugahe (núgahě) pron nosotros (excluye al ngo̱. Los compadres los atienden muy bien;
que escucha) Ha bi nja ra ñänthi ha ra les sirven sus platos colmados de carne.
bo̱jää ndí pahe, pe nugahe dá po̱ñhe xá 3. honrar Tata je̱ya de ra re̱ta ra mäyo
ntaxi nsi ra ngo̱xke. En donde fue el di numänsu mä nänä. Cada año, el diez
accidente, en ese camión íbamos; pero de mayo honro a mi madre. Sinón. nu
nosotros salimos limpios, sin mäñentho Véase nu, nsu
lesión. Variante nuje numäntu̱tsa (númántú̱tsa) vt ver con
nugahu̱ (núgahu̱) pron nosotros (incluye al desprecio
que escucha) Dä thogi yu̱ dä ñuni, numfeni (nǔmfěni) s orientación
nugahu̱ ra ngätsigihu̱. Que pasen ellos a nupa ra mfeni anima a otro
257 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nui

numxa (númxa) 1. s asistente a la misa mojado vamos a echarle piedras para que se
Gatho ya numxa xä hñe ga mboi, ngeä estire. Sinón. nuni
ga animä. Todos los asistentes a la misa nupa rá mfeni (nǔpa rá mfěni) animar a
están vestidos de negro, porque es de otro Mäthoni gi nupa yá mfeni nuu̱ ya
sepelio. jäi, hingi pädi te da yo̱te. Es necesario
2. vi presenciar la misa Ya jäi bi que animes a esas personas que están
numxa, be̱di dä bo̱niyu̱. Las gentes indecisas, sin saber qué hacer.
están presenciando la misa; van a dilatar hnupamfeni s animación
en salir. Variante numnxa Véase nu, nura (núra) art el, la (enfático)
mixa Variante nu ra Véase ra
nunä (núnä) 1. adj este Ntse̱ tu ra yathä nuua (nǔua) adv aquí Ya dá ma mä hai,
ha ra nziue nunä ra de̱thä. Tiene mucho nuua hindí nzäi po ra tse̱. Ya me voy a mi
podrido y picado este maíz. tierra; aquí no me acostumbro por el frío.
2. pron éste Dí ku̱tahe dí nkuhe, pe Sinón. gekua
nunä hingo mä ku. Somos cinco nuya (núya) 1. adj estos Dí ne ga tanga
hermanos, pero éste no es mi hermano. na ra fu̱i, pe nuya ya fu̱i jaua hindí ho.
nundju̱ [Variante de nunju̱] arveja Quiero comprarme un sombrero; pero estos
nungi (nǔngi) vi apurarse Nui ni tsu̱ gí sombreros que hay aquí no me gustan.
nungi, ha nuga dí ñobe na ra so̱ni. Tú 2. pron éstos Stá ehe ga honga ra ya
ni si quiera te apuras, y yo tengo mucha mboni, pe nuya youa hinga gehya. He
prisa. Sinón. nxo̱ni, pura venido a buscar unos animales, pero éstos
nungo (núngo) 1. s fiestero Xä hastähä que andan aquí no son.
ya nungo, hangu ra xui hinxa ñähä. Han nuyu̱ (núyu̱) adj aquellos, ellos (designando
amanecido desvelados los fiesteros, no han los que están a la vista, pero no al alcance)
dormido en toda la noche. Oxki me̱ui nuyu̱ ya metsi ri ma ra nsaha
2. vi presenciar una fiesta Nubye̱ gá ma ha ra däthe. No te vayas con aquellos
ri hai, me gá nungo ne gá ehe. Ahora muchachos que se van al río a bañar.
que fuiste a tu tierra, primero presenciaste nuä (núä) 1. adj aquel Nuä ra jäi xä
la fiesta y después te viniste. Véase nu, mani geä bi ñhote. Aquella persona que
ngo va ahí fue la que mató.
nuni (núni) 1. adv allá 2. pron aquél Nuä tsiui yá ntsixuí ra
2. adj aquel, aquella Nuni ra zi eda sei. Aquél esta bebiendo pulque con sus
bu̱ se̱he̱, ni too nu po gehni. Aquel amigos. Sinón. nää
ancianito vive sólo; ni quien vea por él. nuä (núä) pron rel que Gi hyoñhu̱ na ra
nuni (nǔni) vi encogerse Ya bätsi xä nuni jäi nuä drä hojäi. Busquen a una persona
ko ra tse̱, xä mabu̱ ri ma ra ngunsadi. Los que sea buena gente.
niños están encogidos por el frío pero ahí nuähu̱ (núähu̱) pron ustedes, vosotros
van a la escuela. Sinón. nku̱xki Jamäsuhu̱ nuä dí pe̱tshu̱; kabu̱ go
nuni (nǔni) s balón, pelota nuähu̱ ri me̱tihu̱. Procuren cuidar lo que
nunju̱ (nǔnjǔ̱) s arverja Ha ra boti ga tenemos; al fin que ustedes son los dueños.
nunju̱, ha po̱nini ra kamänunju̱ ba po Véase nui, -hu̱
ya kilo. En la siembra de arverja, es de nuäraza (núä́raza) pron cualquiera Dí
donde sale el chícharo que se vende por tanga na ra nte̱i, pe nuäraza, ya sea ga
kilos. Variante nundju̱ Véase nuni, ju̱ ndämfri, ga fani o ga mächu. Compro una
dänga nunju̱ arvejón yunta cualquiera; ya sea de bueyes, de
kamänunju̱ s chícharo caballos o de mulos.
nuntsi adj rizado Sinón. nchina nui (núi) pron tú, usted Nui ne nuga
nuntsi (núntsi) vi encogerse Ra ronjua mä ga ñhanthu̱, ha ga tañhu̱ na mä
bi nuntsi ko ra meni, nubye̱ xá nka ga bo̱jähu̱ . Tú y yo vamos a asociarnos, y nos
u̱tuahu̱ ra ya do pa dä ju̱i. El ayate se compramos un carro.
encogió con la lavada; ahora que está
nuu̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 258

nuu̱ (núu̱) 1. adj aquellos, esos Nuu̱ ya tu̱, xi ra nimfeni. El estudiante que
bo̱mu gi muntsi pa gi umbabi ya tsu̱di. enseña mi hijo es muy inteligente.
Juntas a las tripas de calabaza para dárselas Sinón. nxambate
a aquellos puercos. nxadi [Variante de xadi] rezar, hacer oración,
2. pron aquéllos, ésos Ra käue̱ po̱ho̱ hacer petición Hyastho dí nxadi po mä
ya kähä ha nuu̱ tsi. Esos órganos bätsi ne mä däme. Diario rezo por mis
producen pitahayas que son comestibles. hijos y mi esposo.
3. pron rel que (plural) Ya xithe̱ nuu̱ nxaha (nxǎha) adj 1. húmedo Ra hai
ba ha ya paxithe̱, ya ädiza. Las tablas hindä hogi ra boti, ngeä ntse̱ xá
que venden en las madererías son de nxaha. La tierra todavía no está buena para
maderas ásperas. que se siembre porque está muy húmeda.
nu̱da (nǔ̱da) vt estudiar, meditar Véase da 2. fresco (el tiempo) Ra be̱fi xá ñho dä
nu̱mi (nú̱mi) vt mirar detenidamente, be̱fi ga xudi; nubu̱ xá nxa. Está bien
observar detenidamente Nuni ra xampäte que se haga el trabajo de mañana cuando
di nu̱mi ra toti xpá tuti ha ra ngunsadi, está fresco.
pa dä mepya. Aquel estudiante mira nxaha (nxáha) 1. s bañista Ra nxaha pä
detenidamente lo que le enseñaron en la ra nku̱nthe, pe ya mä xkí jäti. El bañista
escuela para aprendérselo de memoria. sabe nadar, pero por poco se ahoga.
Sinón. nu̱ti 2. vr bañarse Ra tsatyo bi ñe̱i ha ra
nu̱ti (nǔ̱ti) vi calentarse (aceite en la sartén dehe, di ho di nxaha. El perro se echo al
o comal en el fuego) agua; le gusta bañarse. Sinón. 1:
nu̱ti (nú̱ti) vt contemplar, mirar Act. yamdehe; 2: ku̱nthe Véase xati
indet. hnu̱ti Sinón. nu̱mi Nxahai (Nxáhai) Xajay (ranchería de
nxa (nxǎ) 1. vti segar (compl. indet.) Nuni Huichapan) Ra hnini Nxahai ya xi bu̱ i
ra nxandäpo di nxa, hingi tsa dä uadi. ndunthi ra jäi. En la ranchería de Xajay ya
Aquel segador de alfalfa está segando, pero vive mucha gente. Véase xaha, hai
no puede terminar. nxaki (nxaki) vr descobijarse Véase xaki
2. s segador Ra nxa di yondua ra Nxamädo (Nxamädo) Huichapan (cabecera
nsazafri. El segador está trabajando duro de municipio) Ngehni tsu̱ Nxamädo ja na
en la siega de zacate. Sinón. 1: ra ngunsadi habu̱ bu̱i ya nxadi ri hu
he̱kandäpo, hñe̱ki; 2: hye̱tandäpo, Zixitso. Adelantito de Huichapan hay un
hye̱kandäpo Véase xa internado de estudiantes que se llama
nxa [Variante de xa] húmedo Saucillo. Variante Nxamatho
nxada (nxáda) 1. vi quedarse tuerto Sinón. Antamatsitsi
Ndunthi ya zi jäi xä nxada, tembi njabu̱, nxambäte s estudiante Sinón. nxadi
ngeä xa xa na rá da. Mucha gente se ha Nxamti (Nxámti) Alfajayucan (cabecera de
quedado tuerta, les llaman así porque les municipio) Nubu̱ Nxamti ya bi uäthe
falta un ojo. ndunthi ya hai ko ra dehe ga däthe. Por
2. adj tuerto (fig.; falta de observación) Alfajayucan ya se hicieron de riego muchas
Habu̱ gá thogi mi be̱ni ra bojä, ¡tengu tierras por el agua del río.
ra nxada! hingá handi. En donde nxami (nxami) vr rascarse Véase xami
pasaste había dinero tirado; ¡cómo estarás Nxandiego (Nxándiégo) Santiago, Plutarco
tuerto que no lo viste! Véase xada Elías Calles (pueblo de Zimapán) Nxandiego
nxadi (nxadi) 1. vi estudiar Nuä bi santki kohi lado mäkangi ra hnini Mäbo̱za.
ha ra ngunsadi, dí nxadi ga nde ha mä Santiago queda al lado sur de la ciudad de
ngu. Lo que me enseñan en la escuela lo Zimapán.
estudio en la tarde en mi casa. nxani (nxani) vr descarriarse Véase xani
2. vt ensayar, aprender Ga nde dí pa nxanthe (nxanthe) s sudor Ra nxanthe bi
nijä, dí nxadi na ra jähñä. En las tardes ju̱sti mbo mä da. El sudor se me escurrió
voy al templo a ensayar un himno. harta adentro de los ojos. Véase dehe
3. s estudiante, discípulo Rá nxadi mä
259 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nxe̱ne

nxanthe (nxánthe) vi sudar Ra ndäpo xä dagi ra tse̱. Está despejado, no hay


hmuntsi di nxanthe; bu̱ hindä bu̱ntsi nubes; con seguridad va a helar.
dä ya. Está sudando la alfalfa amontonada; 2. escampar Ya bi xängi, ya mä dä
si no la voltean se pudre. Véase dehe nkäti ra ye. Ya escampó; ya va a cesar
Nxanxuua (Nxánxuua) Caltimacán (pueblo de llover. Variante xängi Sinón. huiti
de Tasquillo) Tenä ge Nxanxuua ba nxängri (nxä́ngri) s mayate Ya bätsi di
ndunthi ya to̱te tagi rá muhuí ke ho dä däti ya nxängri ko ra thähi ne
Mäxei. Dicen que en Caltimacán venden dä ye̱i di nsani ha di tsämi. A los niños
muchas cosas a menos precio que en les gusta amarrar los mayates con un hilo
Tasquillo. y echarlos a volar deteniéndolos.
nxati (nxati) v rec rascarse (mutuamente) Sinón. gäni, mbu̱rru̱
Mähotho nubu̱ di mpontyu̱ga ya fani ne nxäntsi (nxäntsi) vr arremangarse Nuu̱
di nxati ko yá ne. Es bonito cuando los ya jäi xä nxäntsi ya dutu ha raxa ra
caballos, cruzando el pescuezo se rascan uno däthe. Esas personas se han arremangado
al otro con la boca. Véase xati la ropa y van atravesando el río.
nxatsi (nxatsi) s segada, corte de plantas Sinón. mpantsi Véase xäntsi
Véase xatsi nxäñä (nxä̌ñä) s zopilote Véase nxä, ñä
nxatuaxi (nxatuaxǐ) vr 1. desplumarse nxäpta (nxä̌pta) s zopilote Véase nxä,
(aves) pada
2. quitarse el pelo (bestias) Véase xati, nxe (nxě) adj 1. extendido Nuni ra bada
-bi, xi gá tai pe̱tsi ra ne xá nxe. Aquel jarro
nxä (nxä́) 1. adj apestoso, malolienta Nää que compraste tiene la boca muy
ra ngo̱ bi tsoki, ya yu̱ni xá nxä. Esa carne extendida.
que se descompuso ya está apestosa. 2. ancho Di ho nuni ra zi mohi ga
2. s peste Ata tso̱kua rá nxä nää ra nthokahñuni xá nxe ra ne. A mí me
mboni xä du. Hasta aquí llega el olor de gusta aquella cazuelita de guisar que tiene
la peste de ese animal que está muerto. ancha la boca. Sinón. ngu̱ni
nxägu (nxä́gu) s sordera nxei (nxei) vti escarbar (compl. indet.)
nxähi (nxä̌hi) 1. s comezón Ya hindí Véase xei
tse̱ti rá nxähi ya yesto tsagi. Ya no nxemähe (nxemähě) s excavador de fosas
soporto la comezón de los gorupos que me (persona) Ra Chalo geä ra nxemähe; bí
están picando. yose̱ni bi nxei. Lázaro es el excavador de
2. adj da comezón Nubye̱ ya hinxä ñu̱ la fosa; anda solito haciendo la excavación.
mä ua dá he̱ki, ho̱nse̱ xá nxähi. Ahora Vocal nasal: nxëmähë Variante nsemähe
ya no me duele el pie que me corté, Sinón. nxemhñä Véase xei, he
solamente me da comezón. nxemhñä (nxémhñä) s excavador de fosas
Nxäkjä (Nxä́kjä) Xajha (ranchería de (persona) Variante nxemhñä Véase xemi
Zimapán) Dí beni ge Nxäkjä ri gohi nxeni (nxéni) s trasculcón (reg.), esculcón
ngetuu̱ Ntsihai. Pienso que Xajha queda Véase xeni
cerca del pueblo de Emiliano Zapata. nxentagi (nxéntági) s excavador de fosas
Nxäkri (Nxäkri) Yerbabuena (ranchería (persona)
de Zimapán) Tenä ge po Nxäkri be̱fi ya nxe̱ndo (nxé̱ndo) s 1. piedra que se
ati. Dicen que por Yerbabuena explotan desmorona Nuni ra do hingi tsa too dä
minas. Véase xäkri ñätsi, ngeä ra nxe̱ndo. Aquella piedra
nxändämboni ganadero Véase nxändi nadie la puede labrar porque se desmorona.
nxändi (nxändi) vi multiplicarse 2. piedra vidriosa Ja ra ya do ya
Variante xändi nxe̱ndo; hingi hei dä dehmi. Hay
nxändämboni ganadero algunas piedras vidriosas fáciles de
nxängi (nxängi) vi 1. despejarse (el cielo) romper. Véase xe̱ni, do
Xä nxängi, ni tsu̱ ra gui, otho; zäge dä nxe̱ne (nxe̱ne) s amante del esposo,
combleza Nuni ra be̱hñä di tsani, ge mä
nxidi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 260

nxe̱ne; ngeä rá mengu mä däme. Aquella 2. Sauz (pueblo de Cardonal) Ya mengu


mujer que estoy maldiciendo es mi Nxitso hoki ya dänthi. Los del Sauz
combleza; es la amante de mi esposo. hacen reatas.
Sinón. mäne 3. San Francisco (ranchería de Tecozautla)
nxidi (nxidi) adj ancho Véase xitso
nximbi (nximbi) s macollo; retoño de la nxogi (nxógi) adj abierto Variante nsogi
mata de maíz Ha rá ua ra bai ga de̱thä Véase xogi
po̱ho̱ ra nximbi ha nuä hingi po̱ho̱ ra nxokyu̱ga (nxókyu̱ga) s garganta
mänxa. Al pie de la mata de maíz le sale su despejada Nuni ra duhu xi pe̱tsi na ra
macollo y a ese macollo no le salen elotes. nxokyu̱ga pa da ntuhu. Aquel cantante
nximbo (nximbo) s penca del corazón del tiene la garganta bien despejada para
maguey cantar. Variante nsokyu̱ga Véase nsogi,
nxinde (nxinde) s frente ancha yu̱ga
Nxindo (Nxindo) 1. Xindho (rancho de nxotsi (nxǒtsi) vi destapar (complemento
Zimapán) Nxindo ja ha ra ua ra to̱ho̱ general) Véase xotsi
Mu̱i. Xindho está al pie del cerro del Mui. nxo̱ge (nxo̱ge) adj entero, completo, todo
2. piedra delgada Véase xo̱ge
3. piedra laja nxo̱ge (nxó̱ge) s reliz (reg.), lacra, rajada
nxingamada s molcajete ancho Véase Véase xo̱ge
nxidi, mada nxo̱ndo (nxó̱ndo) s 1. piedra que
nxingua (nxingua) s pie ancho (planta del fácilmente se abre Huahni ra ya nxo̱ndo
pie) Véase nxidi, ua pa dä bo̱nga ya nxindo. Escoge unas
nxinguanxätä (nxinguanxä̌tä) s Nombre piedras que fácilmente se abran para que
de un tipo de cacto. Variante xinguanxätä salgan lajas.
nxini (nxíni) vi ponerse delgado 2. abertura (en una roca) Ha na rá
nxini (nxíni) s Nombre del sonido de la nxo̱ndo ra maye zu̱di yoho ya sefi. En
víbora cuando está caminando o del aceite una abertura de la roca están pegados dos
cuando se está cociendo algo. panales. Variante nso̱ndo Véase nso̱ge,
nxinjuai (nxinjuai) s cuchillo ancho Véase do, xo̱ge
nxidi, juai nxo̱ni [Forma secundaria de xo̱ni]
nxiñä (nxǐñä) 1. adj ancho (cuchillo) Dí apresurarse
honi ra nxiñä juai ga ntostä. Busco el nxo̱tshme (nxó̱tshme) s hollejo de tortilla
cuchillo ancho de cortar nopales. Nää ra hme hinga gatho xä zäti, nso̱ka
2. s cabeza ancha (reptil) Ra pozu̱ ra ra nxo̱tshme. Esa tortilla no toda está
nxiñä ha ne ra tsokmo. El cascabel es quemada, solamente el hollejo. Véase
de cabeza ancha y también el escorpión. mäxo̱tse, hme
3. s muslo Tixu, koma ri nxiñä, ¿ha nxu (nxu) s hembra Dí honi habu̱ ga tai
hingí pe̱tsi tsu̱ ri tsa? Hija, cubre tus na ra tsu̱di, pe drä nxu pa dä nxändi.
muslos ¿qué, no tienes tantita verguenza? Estoy buscando en dónde comprar un
4. s punta ancha Dá tanga na mä juai puerco, pero que sea hembra para que
ra nxiñä. Compré un cuchillo de punta rinda.
ancha. Véase nxidi, ñä nxubru, nxubra burra
Nxitä (Nxítä) Xitha (ranchería de Zimapán) nxubxa, nxude̱ti borrega
Yá hai Nxitä bi gu̱ ya mengu Nrremedio. nxumxi gata
Los terrenos de Xitha los invadieron los nxumyo, nxumiñyo coyota
habitantes de Remedios. Véase xitä nxuni gallina
Nxitso (Nxítso) 1. Chicavasco (pueblo de nxufri (nxúfri) s yegua Ha ra njoti bi yo
Actopan) Ra ya botini Nxitso bi yoti, ra nxufri ko ra tafri. En el potrero anda la
ngeä himbi uäi nihi. Unas siembras en yegua con el potro. Véase nxu, fani
Chicavasco se secaron porque no llovió nxumfo̱ (nxúmfo̱) 1. s señora, dama Ya
pronto. be̱hñä di ñhe xá ñho ya geu̱ tembi
261 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nzafi

nxumfo. Las mujeres que se visten bien son nxuyo (nxúyo) s perra Rato ya tu̱yo
a las que se les dice “señoras decentes”. ranaño ya njäti bi me̱tsi ra nxuyo. La
2. vi ponerse guapa (mujer al arreglarse perra tuvo seis perritos de diversos colores.
bien) Komo bi ñhoki nuni ra be̱hñä, Véase nxu, tsatyo
nubya bi nxumfo̱. Aquella mujer como nxuchi s cabra Variante nxunxi
ya se arregló, ahora ya se puso guapa. nxu̱ (nxu̱) vti cortar leña (compl. indet.)
3. s esposa Nu ndá hñeni, mä nxumfo̱ Nui ja mä gi ma ra su̱, nuga dä nxu̱
go bi sugagi. Cuando me enfermé mi mände. Tú apenas te vas a ir a cortar leña;
esposa me cuidó. Sinón. 3: be̱hñä Véase yo corté ayer. Véase xu̱
nxu, mbo̱ho̱ nxu̱katsi (nxu̱kátsǐ) s cepillo dental Véase
nxumxi (nxúmxi) s gata Ra nxumxi bi xu̱ki, tsi
me̱tsi rato ya tu̱mxi, ha gatho bi nte. La nxu̱ki (nxu̱ki) 1. vr asearse
gata tuvo media docena de gatitos, y todos 2. vti lavar (platos, etc.; compl. indet.)
se criaron. Véase nxu, mixi Véase xu̱ki
nxuni (nxuni) vti pixcar nixtamal (reg.), nxu̱ni (nxu̱ni) s 1. águila Ra hai Monda,
preparar el nixtamal (compl. indet.) Mä hutsi ha rá bojä na ra nxu̱ni. En México
mudu me̱ dä nxuni, me̱fa mä dä yata tienen una águila en su moneda.
ya uada. Mi cuñada primero va a pixcar 2. El Águila (ranchería de Santiago de
nixtamal, después va a raspar sus Anaya) Na ra mengu Nxu̱ni dá tambabi
magueyes. Véase xuni tsu̱ ra zafri pa mä mboni. A uno de El
nxuni (nxúni) v rec divorciarse, despedirse Águila le compré un poco de zacate para
nxuni (nxúni) s gallina Véase nxu, o̱ni mis animales.
nxuptsu̱di (nxúptsú̱di) s puerca Ra nzabi (nzabi) s 1. cansancio Hindí tsabye̱
nxuptsu̱di ñenga ra mpati, honga ta. La ra nzabi, mände hä bi zabigi. Ahora no
puerca anda alborotada; necesita macho. sentí cansancio; ayer sí me cansé.
Véase nxu, tsu̱di
2. trabajo que cansa Ja ra ya be̱fi,
nxuti (nxúti) vi 1. desear (en vano) Mä
ntse̱di ra nzabi. Hay algunos trabajos
ku mi nxuti dä dai na ra bo̱jä, ha bi
que cansan mucho.
be̱di ra bojä; ya hinte bi dai. Mi hermano
nzadi (nzadi) adj 1. áspero Dá ñhi, pe ra
estaba deseoso de comprarse un coche, pero
xixixabo konte dá este mä ndoyo,
perdió el dinero y ya no se compró nada.
2. tener seguridad (equivocadamente) ntse̱di xá nzadi. Me bañé, pero el
Nuni ra metsi mi nxuti dä nthätui ra estropajo con que me tallé el cuerpo está
nxutsi, ha bi njabu̱tho. Aquel joven muy áspero.
tenía la seguridad de casarse con la 2. lacio Nui gí pe̱tsi na ra stä xá zi
muchacha, y no logró su propósito. tudi, ha mä me̱ti ntse̱ xä nzadi. Tú
nxutsi (nxutsi) s niña, muchacha Ya di tienes un cabello muy suavecito, y el mío
ñeñä ra nxutsi pa dä ma ra ngunsadi. Ya está muy lacio.
se está peinando la niña para irse a la 3. tieso Ri dutu gí ñhä ha ra ngu ga
escuela. Véase nxu, bätsi thokabo̱jä, xi xá nzadi ko ra hyaki ga
nxutsi (nxútsi) vi ser jovencita Nuni ra nziki. La ropa que usas en el taller
be̱hñä ntse̱di mi nxutsi nubu̱ bi nthäti. mecánico está muy tiesa por la mugre del
Aquella mujer era muy jovencita cuando se aceite. Sinón. 1: ngähni; 2: nzati; 3: me
casó. Sinón. bäsbe̱hñä Véase nxutsi nzafi (nzǎfi) s 1. cohete Ha ya ngo xika
nxui (nxui) 1. adv de noche Tata xui, ya nzafi ga nzimtsibi di tsäti. En las fiestas
nxui dí ähä; ngeä ntse̱ ja mä be̱fi. De queman muchos cohetes de pólvora.
noche duermo muy tarde porque tengo 2. dinamita Nuna ra do, hingi ne dä
demasiado trabajo. dehmi ko ra dängä mu̱ni; pe̱tsi ga tu̱ni
2. vi anochecer Xá ñho ga fu̱thu̱ ra ko ra nzafi. Esta piedra no quiere
programä änte mäna ri nxui. Está quebrarse con el marro. Voy a tener que
bueno comenzar el programa antes que romperla con dinamita.
anochezca más. 3. escopeta, fusil, rifle Ja ya nzafi ga
nzaki HÑÄHÑU — ESPAÑOL 262

nju̱tsibi, ha ja nuu̱ ga foxi. Hay rifles nzäi (nzäi) adv tal vez Rí mage; nuga
con bala en un cartucho, y escopetas de nzäi ga kohi, ga su ra bätsi di hñeni. Vete
chispa o chimenea. tú; yo tal vez me quede a cuidar al niño que
nzaki (nzáki) s 1. salud Mä dada ya bi está enfermo.
ndo̱, ja rá hoga nzaki. Mi papá, aunque es nzäi (nzäi) 1. vi acostumbrarse Nuni ra
de avanzada edad, goza de buena salud. doro dá tai, hingi nzäi; ngu ga tho̱ge
2. alimento Ya bätsi hingi te xá ñho, pengi ha rá hai. El toro que compré no se
ngeä be̱pa ra nzaki. Los niños no acostumbra; luego que lo suelto se regresa a
crecen sanos porque les falta alimento. su tierra.
3. vitaminas Nuni ra dathi ne gi 2. vi aclimatarse Nuua ha mä haihu̱
tambabi ya to̱ta nzaki pa mantä dä hingi nzäi ra nanxa, nuu̱ bi hogi ha ya
hñähñä. Aquel enfermo necesita que le pahai. Aquí, en nuestra tierra, no se
compres vitaminas para que pronto se aclimata el naranjo; eso se da en tierra de
recupere. clima caliente.
4. provecho, buen provecho 3. s costumbre Variante zäi Sinón. 1:
5. ¡salud! (expresión que se dice a la persona ho; 2: hogi
que estornuda) bi nzängua se halló aquí
xá nzaki rá mu̱i es desconsiderado (lit.: Nzänä (Nzänä) La Ortiga (ranchería de
es fuerte su corazón) Zimapán) Nzänä kohi getuu̱ nku̱hyadi ra
nzami (nzámi) adj percudido Nuyu̱ ya hnini Mabo̱za. La Ortiga queda en el lado
dutu xá nzami ko ya hyaki. Aquella ropa poniente de la ciudad de Zimapán.
está percudida por la mugre. Sinón. nzati nzänä (nzänä) s mes (con el número de
nzati (nzáti) adj 1. áspero Ra ro̱zä ga meses) Dí be̱nga ntoxi ko ra hñeni, ya bi
the̱xi ntse̱ xá nzati. El costal de ixtle de ua na nzänä. Ya se cumplió un mes de que
lechuguilla es muy áspero. estoy encamado por la enfermedad. Véase
2. percudido zänä
3. lacio Sinón. ngähni nzänä (nzänä) s 1. ortiga Ja ngu hñu bai
nzata jäi persona que ya pasa de ra nzänä, na ngu rá xi ra hogä de̱jä, ha
mediana edad mäna ngu ra xäkri ha mäna ra tu̱ki.
nzata dutu ropa tiesa de mugre Hay como tres clases de ortiga, una como
nzata hme tortilla seca hoja de higuera, otra como hierbabuena y
nzathu (nzáthu) s guzgo (reg.), tragón, otra más chica.
comilón, glotón Yobu̱ na ra mixi, xä ra 2. ortiga chica Sinón. 2: fu̱to
nzathu; tsi ya tu̱jua. Por ahí anda un gato nzänfani (nzä̌nfǎni) s 1. amansador de
muy guzgo que se come los conejos chicos. caballo Nuni ra nzänfani ya ndunthi ya
Sinón. tsoyo fani xä zändi, ha xä bo̱ni xá ñho. Aquel
nzaya (nzǎya) s 1. juez (auxiliar) Ya amansador de caballos, ya ha amansado
nzaya thutsi pa dä yo̱ta ra hoga thandi muchos caballos y han salido buenos.
nubu̱ mäthoni. Ponen a los jueces para 2. amansador de reses Ata di goho ya
impartir justicia cuando es necesario. nzänfani di mfatsi, ngeä ra doro xä
2. marrano (fig.) ¿Hamu̱ gi hyo ra ue̱i hingi ne dä mpe̱fi. Hasta cuatro
nzaya; ya xá noho? ¿Cuándo matas al amansadores de reses ayudan, porque el
marrano que ya está gordo? toro que han uncido no quiere trabajar.
rá ngu ra nzaya juzgado auxiliar Véase zändi, fani
nzaya (nzáya) vi 1. ser juez Nubu̱ mi nzäntho (nzä́ntho) adv siempre, casi
nzaya ra Pancho bi lucha pa bi hogi ra siempre Mäde ra mbonthi natsi rá ñu ra
hnini. Cuando era juez Pancho, luchó para miñyo, ha nzäntho ja thohni. A medio
mejorar su pueblo. monte atraviesa la vereda del coyote, y
2. estar de juez Nubye̱ ra je̱ya, mä tu̱ siempre pasa por ahí.
nzaya. Este año, mi hijo está de juez. nzäñä (nzä́ñä) s altivo, terco Nuni ra
Véase nzaya ño̱ho̱ xä ra nzäñä, nubu̱ di tuhni hingi
263 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nziue

o̱de too dä nzofo. Aquel hombre es muy Nzidada (Nzídǎda) Santuario (pueblo de
terco; cuando pelea no escucha a quien le Cardonal) Ya jäi ra hnini Nzidada e̱ ñäte
habla. Sinón. gäxyä, nesio ha ya dähni Mohai. La gente del pueblo
nzätaba (nzä́tába) s 1. leche de Santuario viene a quejarse a su municipio
carbonizada, leche quemada (solidificada) de Cardonal.
Ra nzätaba kuete ha ra ua ra tse, hingi nziki (nzíki) s grasa Ya dutu ra hyokä
ne dä yo̱tse. La leche quemada en el bo̱jä rata ya nziki. La ropa del mecánico
fondo de la olla no quiere despegarse. está untada de pura grasa. Xi ra nziki ra
2. leche que tiene olor a quemado hñuni. Tiene mucha grasa la comida.
(líquido) Ra nzätaba xá nju ha yu̱ni xá nzimxudi (nzímxúdi) 1. s almuerzo Xä
ntso. La leche quemada es amarga y mabu̱ ya uite ko ra nzimxudi pa ya me̱fi
huele mal. Véase tsäti, ba bi xofo. Ahí van las tlacualeras con el
nzäti (nzä́ti) s 1. quemada (herida) Ya bi almuerzo para los peones que están
yoxa rá nzäti mä ku, habu̱ bi zäti. Ya se cosechando.
oreó la quemada de mi hermano. 2. vi almorzar Mä dada ja di nzimxudi
2. incendio Bi nja na ra nzäti ha na ra pa dä ma ra be̱fi. Mi papá apenas está
nto̱tahe̱mi Monda. Hubo un incendio almorzando para irse a trabajar.
en una fábrica de papel México. Sinón. hno̱ge Véase nzi, xudi
Sinón. nzo̱ Véase tsäti nzime (nzíme) s algo carcomido Ra
nzätahme tortilla quemada de̱thä hingi ho, ra nzime. El maíz no está
nze̱di (nzě̱di) s itacate (provisiones para ir de bueno, está carcomido. Véase nziue
viaje) Ya yoñu mäme̱to nubu̱ mi po̱ni nzimifi [Forma secundaria de tsimifi]
yá ngu mi hätsi ya nze̱di pa dä ñuni ahumarse Dä hogi hingi ñuspi ko ya za
mänxo̱ge hñäto mä pa. Los caminantes mbo ra ngu pa hindä nzimifi. Está bien
antes, al salir de sus casas llevaban itacates que no hagas lumbre con leña adentro de la
para comer por ocho días. Sinón. hme casa para que no se ahúme. Sinón. mumfi
nze̱díde̱thä maíz ancho nzimye (nzímyě) s llovizna penetrante
nze̱ngua (nzě̱ngua) s saludo Véase tsimi, ye
Variante nze̱njua nzingämedinthäti (nzíngämedínthäti) s
nze̱nguatho (nze̱nguátho) interj adiós, persona que roba una persona casada Véase
hasta luego Variante nze̱njuatho tsini, thäti
nze̱njuahu̱ interj adiós, hasta luego Ga zi nzintsähni (nzíntsä́hni) s persona que
nze̱njuahu̱, ndada. Hasta luego, señor. trajo la persona citada por la autoridad
nze̱njuáte s saludo Véase -te Véase tzini, tsähni
nze̱ya (nzě̱ya) adj mucho Nze̱ya ya nze̱di nzipate (nzípáte) s 1. alcahuete Nzipate
dá häxhu̱, dí beni hä dä uakju̱. Es mucho tembi na ra jäi komtho te pe̱fi mäna,
itacate el que llevamos; pienso que sí nos mäske ra ñu̱. Alcahuete le dicen a una
alcanza. Sinón. ndunthi, xika, huadi persona que encubre lo que hace otro
nzi [Variante de ntsi] 1. comer (mucho) Ha aunque esté mal.
ra ngo dá ma, xi dá nzi xá ñho ko ya 2. solapador Ra nzipate tembi na ra
hoga hñuni. En la fiesta a que fui comí be̱hñä di ho dä pe̱hni na ra nxutsi ko
mucho, y buenos alimentos. na ra ño̱ho̱. Solapador, le dicen a una
2. comer (bien) Nui mäna gá nzi xá mujer que le gusta comprometer a una
ñho ke nuga. Tú comiste mejor que yo. muchacha con un hombre.
Sinón. ñuni nzistemä (nzístěmä) s persona necia
nzise̱ vi comer solo nzitandähi (nzitándä́hi) s huevo chupado
Nzibatha (Nzíbǎtha) Metztitlán (municipio Véase tsiti, ndähi
del estado de Hidalgo) Nuni mähuifi ri nziue (nzíue) adj 1. carcomido Ra mä
mani Nju̱nthe kohi Nzibatha. Por el lado tsafi, ya ya nziue; ya xä hñetsi ra
norte de Pachuca queda Metztitlán. zuue. Unas muelas ya están carcomidas; ya
Sinón. Nkuazänä Véase zi, batha las ha agujerado el gusano.
Nzixitso HÑÄHÑU — ESPAÑOL 264

2. apolillado Nuyu̱ yá xoza ra ngu, ya llueve le cae agua a los magueyes que raspan
ya nziue, dä hogi ga ponihu̱. Aquellos y se mezcla con el pulque) Nubye̱ ra sei
horcones de la casa ya están apolillados; hinxá ñho, ra nzothe, ngeä xä uäi.
ya está bien cambiarlos. Variante nzime Ahora el pulque no está bueno; está
Véase tsi, zuue revuelto con agua porque llovió. Sinón.
Nzixitso s Saucillo (internado cerca de 2: xothe sei Véase tso, dehe
Huichapan) Variante Zixitso Nzotse̱ (Nzotse̱) Zosea (pueblo de
nzofo (nzófo) vt 1. hablar (a alguien para Alfajayucan)
llamarle la atención) Mä tixu xä ye̱nta rá nzotsi (nzótsi) s nube en el ojo, catarata
ñä dä me̱ui na ra ño̱ho̱ ra medinthäti, Ra nzotsi nubu̱ dä mu̱di pe̱tsi dä to̱the
hängu xä tsofo, ha stá nzofo, ha hingi bestho pa hindä ngoda ra jäi. La nube
o̱de. A mi hija se le ha metido en la cabeza en el ojo se debe curar inmediatamente que
irse con un hombre casado; tanto que le han comienza para que no se ciegue la persona.
hablado, y que yo le he hablado, y no Véase tsotsi
obedece. nzoxpa [Variante de ntsoxpa] 1. bochorno
2. corregir Nuni ra metsi di ho dä gu̱ 2. calentura
nuä hingi tumbi, mäna bu̱ hinto nzo̱ (nzǒ̱) s 1. calentura Ko ra u̱ñä tsu̱ki
nzofo. A aquel joven le gusta agarrar lo dí tsa dí pe̱tsi ra nzo̱. Con la gripe que
que no le dan; y seguirá haciéndolo si tengo siento que tengo calentura.
nadie lo corrige. Véase zofo 2. ardor Hindi tse̱ti ra nzo̱ ha mä ye̱
nzohni (nzóhni) 1. vt llamar (oficialmente) habu̱ dá tsäti. No soporto el ardor en la
Ra dutsoki nuä ra tuhni stá nzohni yoki mano donde me la quemé.
ko ra he̱mi, ha hinxä joni. Al culpable del 3. incendio Bi nja na ra nzo̱ ha ra
pleito lo he llamado dos veces con citatorio, mbonthi, bi zäti ndunthi ra to̱ho̱.
y no se ha presentado. Hubo un incendio en el monte; se quemó
2. vt invitar Stá nzohni ra mä ntsitsi gran parte del cerro. Sinón. 1: nzoxpa; 2:
huixni; 3: nzäti, mbati Véase tso̱
ga ñumbe, ya sta ñepu̱. He invitado a
nzo̱ [Forma secundaria de zo̱] arder Ko ya za
unos amigos a comer conmigo; no tardan
xä nka hingi ne dä nzo̱ ra tsibi. Por la
en venir.
leña mojada, no quiere arder la lumbre.
3. s invitado Ya bi zo̱ho̱ yá nzohni ra
nzo̱ho̱ (nzó̱ho̱) s 1. forastero Mä nangu
Beto ha ra ngo. Acaban de llegar a la
hingra mengu; ra nzo̱ho̱, e xä mu̱kua.
fiesta los invitados de Beto. Véase zohni
Mi vecino no es nativo de aquí; es forastero
nzoi (nzoi) s fermentación Yo ra nzoi. que ha venido a vivir aquí.
Está en fermenta. 2. extranjero Ndunthi ya nzo̱ho̱ xä
nzomxudi (nzomxúdi) s lugar sombreado ñehe xä mu̱i ha mä haihu̱ Monda.
Habu̱ dí bu̱i, xi ra nzomxudi koñä xä Muchos extranjeros han venido a vivir en
hñetsi ya to̱ho̱. En donde vivo es un lugar nuestra patria mexicana. Sinón. 1: uati
muy sombreado, porque están altos los Véase tso̱ho̱
cerros. Véase tso, xudi nzo̱mu̱i (nzó̱mu̱i) s ardor de estómago
nzoni [Forma secundaria de zoni] llorar Véase zo̱
nzoñä (nzǒñä) vi andar sin sombrero Véase nzo̱te (nzo̱te) [Forma secundaria de zo̱te]
zoñä 1. ajustar (reg.), completar (reg.), reunir
Nzothe (Nzóthe) Zothe (ranchería de Hinxa za xä nzo̱te re̱ta mo mbe̱xo dí ne
Huichapan) Ra hnini Nzothe bi hogi ya ga zo̱te. No fue posible ajustar los diez mil
boti nunä je̱ya. Este año, en la ranchería pesos que quiero reunir.
del Zothe se dieron las siembras. 2. unir Nuni ra jädo dama gi hyoki ata
nzothe (nzóthe) s 1. ahogado Mände bi dä nzo̱te ko nuni xpá ñehni. Sigue
ntagi na ra metsi, bi du ga nzothe ha ra construyendo aquella barda hasta unirla
däthe. Ayer fue sepultado un joven que con la que viene allá. Sinón. 1: juati; 2:
murió ahogado en el río. to̱ke, pe̱hni Véase zo̱te
2. pulque mezclado con agua (cuando nzo̱tuí toparse (con alguien)
265 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nzu̱ni

nzo̱tmu̱i (nzó̱tmu̱i) s 1. disgusto, coraje nzu̱be̱hñä (nzǔ̱bé̱hñä) s mujer que


Mä dada pe̱tsi ra nzo̱tmu̱i koñä mä ku amamanta Véase tsu̱, be̱hñä
hingi o̱te. Mi papá tiene corage porque mi nzu̱di (nzu̱di) s 1. lugar con laderas Ha mä
hermano no lo obedece. huähi habu̱ dí poti, ntse̱di ra nzu̱di. En
2. ardor de estómago Hindi pädi te di ja, la milpa en donde siembro hay laderas.
di tsa na ra nzo̱tmu̱i. No sé que tengo; 2. colgadero de ropa Ri koto gí honi bí
siento un ardor de estómago. zu̱di ha rá nzu̱di ya dutu. La chamarra
3. persona corajuda Variante zo̱tmu̱i que buscas está colgada en el colgadero de
Véase nzo̱, mu̱i la ropa.
nzo̱tuí v rec toparse Véase nzo̱te, -ui 3. penca Mänonxi dá tai na nzu̱di ra
nzo̱te (nzo̱te) vi completarse Véase tso̱te däza. El lunes compré una penca de
nzo̱the (nzó̱the) s creciente de aguas, plátanos. Sinón. 1: me̱mi
corrientes de aguas ocasionales Nubye̱ bi nzu̱juai (nzú̱juai) s ajolote (tipo de lagartija
uäi ya ndo, xika nzo̱the bi gäi. Ahora que prieta y chica) Ra nzu̱juai, tenä ge na
llovió granizo bajó mucha creciente. ngu ra madga, hu̱ xi mbo ya jädo. Dicen
Variante nzo̱the Véase tso̱ho̱, dehe que el ajolote es semejante a la lagartija que
nzungi (nzúngi) adj 1. chato, romo Bi chifla dentro de las paredes.
uagi rá ntsä mä bu̱hu̱, nubye̱ bi gohi ra nzu̱ki (nzú̱ki) s descargador (peón) Ra
nzungi. Se tronchó la punta de mi barreta, tsanza ga hmemi, mi zi yoho ya nzu̱ki.
y ahora quedó chata. El camión de pacas traía dos descargadores.
2. mocho Ra tabi bi ua rá ua ha bi Nzu̱mhai (Nzu̱ mhai) Tlacotlapilco (pueblo de
gohi ra nzungi; hingi tsa ga mihi. Al Chilcuautla) Po Nzu̱mhai thogi ra däthe,
arado se le quebró la mancera y quedó ha ra rani habu̱ thogi ya bo̱jä, xi ra
mocho y no puedo agarrarlo. ntsimi. Por Tlacotlapilco pasa el río, y el
nzungua s pie mocho puente donde pasan los carros está muy
nzungua s pie mocho Véase nzungi, ua angosto. Véase nzu̱di, hai
nzuñä (nzúñä) adj achatado, mocho, nzu̱mu̱i (nzu̱mu̱i) s barrigón, panzón Dí
romo Nzuñä, tembi ya bo̱jä ga mpe̱fi xä pe̱tsi na ra nzu̱mu̱i ga doro, hingi pati rá
thege yá ntsä o ya juai xä dotsi. bai, nzäntho xä zi noho. Tengo un toro
Achatadas les dicen a las herramientas barrigón que nunca cambia de cuerpo, todo
desgastadas de la punta, o a puñales que se el tiempo está gordito. Sinón. bifo Véase
les quiebra la punta. Véase ñä, nzungi nzu̱di, mu̱i
nzuñye̱ (nzúñye̱) adj manco Nzuñye̱ nzu̱nde (nzǔ̱nde) s fleco Rá nzu̱nde nuni
tembi too xä be̱di ya dedo o mäde ra ra nxutsi komba ya da. El fleco de la
ye̱ po na ra ñänthi. Manco le llaman a muchacha le tapa los ojos. Véase zu̱di, de
quien ha perdido los dedos o la mitad del nzu̱ndu (nzǔ̱ndu) s toque de campana por
brazo por algún accidente. Véase ye̱, muerto, doblar de campana por muerto Ya
nzungi bi to̱de ra nzu̱ndu, nzäge na too xä du.
nzuthe (nzǔthe) s temor al agua Ñhi, nege Ya se oyó el doblar de las campanas para
hinxa tse̱ ra dehe ¡tengu ri nzuthe! muertos, tal vez alguien se murió. Véase
Báñate, al fin que no está fría el agua, ¡cómo nzu̱ni, du
tendrás temos al agua! Véase tsu, dehe nzu̱ngu (nzǔ̱ngu) s persona humilde
nzuzu [Variante de zuzu] abuela nzu̱ni [Forma secundaria de zu̱ni] sonar
nzu̱ (nzǔ̱) s la que amamanta Nuä ra zi nzu̱ni (nzu̱ni) 1. s sonido Rá nzu̱ni ya
be̱hñä bi du, mrá nzu̱; bi zogi rá zi bätsi bida ha ra ngo, hingi hoki ga ähä. El
ra tu̱ki. Esa mujercita que murió sonido de los instrumentos musicales en la
amamantaba, y dejó a su niñito muy chico. fiesta no me deja dormir.
Véase tsu̱ti 2. vi marcar (hora de reloj) Ya bi nzu̱ni
nzu̱bga s vaca que amamanta nde mä pa, ya bi mafi ra boxi; oraä
nzu̱bru s burra amamantadora mafi. Ya marca el mediodía, ya cantó el
nzu̱chi s cabra amamantadora gallo; a esa hora canta.
nzu̱ntate̱gi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 266

nzu̱ntate̱gi (nzu̱ntáté̱gi) s campanero


Variante zu̱ntate̱gi Véase te̱gi
nzu̱nte̱gi (nzu̱nté̱gi) s repique de
campana Véase te̱gi
nzu̱nti (nzu̱ nti) s sonido, repiquetero
nzu̱nza (nzu̱nza) s colgadero de madera
(donde cuelgan cosas comestibles para que no
estén al alcance del perro o del gato) Ra N
hñuni dä bongi, gi tsu̱ti ha ra nzu̱nza. La n Se escribe también n.
comida que sobre la cuelgas en el na (na, nǎ) 1. adj uno Ho̱nse̱ na mai
colgadero. Sinón. nzu̱di Véase nzu̱di, za mä dutu dá tai. Nada más una muda de
nzu̱pa (nzu̱pa) s 1. mono, chango, ropa compré.
chimpancé Ya nzu̱pa di ntani ha yá bai 2. pron alguien Bai na ha ra gosthi.
ga za ne the̱tsi ya bätsi ngu o̱te na ra Está alguien en la puerta.
be̱hñä. Los monos se trepan a los árboles y na noya en una palabra
cargan en los brazos a sus hijos como lo na hangu (na hangu) unos cuantos Di ne
hace una mujer. ga tanga na hangu ya nhaza. Quiero
2. imitador Nuni ra jäi ra nzu̱pa; gatho comprar unas cuantas vigas. Variante na ra
nuä te nu be̱fi, pe̱fi. Aquella persona es hangu
imitadora; todo lo que ve que se hace lo na ngu mäna (na ngǔ mä́nǎ) 1. ambos,
hace ella también. los dos, tanto el uno como el otro Ra Xuua
nzu̱tbi (nzǔ̱tbi) s policía del juez, topil Ra ne ra Beto na ngu mäna fatsi ya
nzaya ya bi yonga ra nzu̱tbi pa dä xipabi hyoya. Juan y Roberto, tanto el uno como
ya jäi mä dä me̱ na ra be̱fi. El juez ya el otro, ayudan a los pobres.
mandó a su policía para que le avise a la 2. el uno al otro (recíprocamente) Ra
gente que vayan a hacer un trabajo. Xuua ne ra Beto di mfatsi na ngu
Variante nzu̱thuí Sinón. me̱hni, mfatsi, mäna ha ya huähi. Juan y Roberto se
mbu̱tsi, barista ayudan el uno al otro en sus milpas.
nzu̱ti (nzú̱ti) s bruja Ja na ra ntemei ge Variante na ngu na
bu̱ i ya nzu̱ti ge tsu̱ti rá ji ya tu̱bätsi. na kada na uno cada quien
Existe la creencia de que la bruja le chupa la na ra (na ra) art indef uno Tenä ge na
sangre a los niños chicos. Sinón. bruha ra pa mä dä gätsi ra ximhai. Dicen que
Véase tsu̱ti un día se va a acabar el mundo.
nzu̱yo (nzǔ̱yo) s perra que amamanta Xi na ra hangu unos cuantos
ra dumänthuhu nuä ra nzu̱yo habu̱ ra na yoho unos cuantos
za di nthani. Está muy hambrienta esa na ya (na ya) art indef unos
perra que amamanta, en dondequiera nadbu̱ (nadbu̱, nǎdbu̱) adv 1. junto Nuni
esculca. ra tiya ne nuni ra tiyo nzäntho di yo
nzyolo (nzyolo) s gusano del elote Ra nadbu̱. Aquella anciana y aquel anciano
nzyolo tsipa rá ñäni ra mänxa. El gusano siempre andan juntos.
del elote le come la punta al elote. 2. unido Nadbu̱ pa ra mpatä no̱mi ne
Sinón. chimänxa ra nthu̱tsi. Unidas van la tuerca y la
rondana. Sinón. naduu̱
nzyuzyu [Variante de zuzu] abuela
naki [Variante de ñaki] una vez
nakitho (nakitho) adv una vez nada más
Mande dá ma nakitho ha ra
presidencia. Ayer me fui a la presidencia
una vez nada más.
nambu̱ (nambu̱) adv aparte, separado Ya
nambu̱ di bu̱i ha mä dada. Ya vivo
separado de mis padres.
267 HÑÄHÑU — ESPAÑOL no̱mi

nandi (nǎndi) adv 1. una vez, una 3. adj acabado de salud Ra Abra ya xi
ocasión Stá hñatsi ha ra hñaxbo̱jä, pe naki ga nzaki. Abraham ya está muy
nso̱ka nandi. He volado en avión, pero acabado de salud. Variante naki
solamente una vez. natsi (nátsi) s brinco, zangoloteo Véase
2. a veces, en ocasiones Nandi dí pa tai ratsi
ha nandi hinä. A veces voy a la plaza, y nä (nä) interj dice, se dice Ja na ra
a veces no. Variante randi Sinón. 1: ndäpo ri hu ponzañethi, ha xi ra ñethi,
naki; 2: rabu̱ nä. Hay una planta llamada hierba de la
nandi (nandi) adv al otro lado Maha cruz, y dicen que es medicinal. Variante na
nandi ra däthe ga kätshu̱ ra Xuua. Véase enä
Vámonos al otro lado del río a visitar a ne (ně) conj y, luego Ra Xuua me̱to bi
Juan. yo̱te ra lisio ne ja bi ma ra ngunsadi.
Rinandi s Estados Unidos del Norte Juan primero hizo la tarea y luego se fue a
Nando (Nándo) Dandho (ranchería de sus clases.
Huichapan) Nando bu̱i thogi nehe (něhe) adv también Variante nehe
hñunthebe hñurate ya jäi. En Dandho nepu̱ (něpu̱) adv luego Dá ma ra be̱fi
viven más de trescientas sesenta personas. Monda nepu̱ dá pengi ra ne̱toku̱ta.
Véase nani, do Fui a trabajar a México y luego regresé a los
nangu (nángu) s vecino Rá nangu ra quince días. Variante nepu̱
Xuua bi ntunhuí mände. Juan se peleó ne̱ta (né̱ta) adj diez Véase re̱ta
con su vecino ayer. ne̱tamäku̱ta (né̱támäkú̱ta) s quincena
dí nanguhu̱ somos vecinos Nuga di mpe̱fi Monda; tata
nani (náni) 1. vi estar ralo, estar salteado ne̱tamäku̱ta di hä ra bojä ha mä ngu.
Dá honi na too bi maxki ra boti, pe
Yo trabajo en México y cada quincena traigo
himbi yu̱tuí xá ñho ra nda; xi bi nani ya
dinero a mi casa. Variante ne̱toku̱ta
bai. Contraté a uno que me ayudara a
Véase ne̱ta, ku̱ta
sembrar, pero no echó bien la semilla y
ne̱tyoho (né̱tyoho) adv a las doce
salieron muy ralas las matas.
nihi (níhi) adv 1. temprano Mä xampäte
2. s ralón (reg.) Variante rani
pa nihi ra ngunsadi y xi ra tse̱. Mi
Sinón. nati
naño (naño) adj diferente, otro, estudiante va temprano a su escuela, y hace
distinto Ra Xuua ya naño ra fani di zi. mucho frío.
Juan ya trae un caballo diferente. 2. pronto Mä ga ma tai, pe nihi ga
nate (náte) adj veinte Variante rate pengi. Voy a ir a la plaza, pero pronto
hñurate sesenta (3x20) regreso.
natemäre̱ta (nátemäré̱ta) adj treinta nitho (nítho) adv 1. temprano Mände dá
Variante náte ne mä re̱ta po̱ni nitho ha mä be̱fi. Ayer salí
natho (nǎtho) adj uno, sólo uno, temprano de mi trabajo.
solamente uno Natho de mä ku bí mpe̱fi 2. pronto Tixu, rí ma ra tite, pe nitho
mäjuifi. Sólo uno de mis hermanos está ya gri bakua, pa gi hoka ra ntoxi.
trabajando en el norte. Hija, ve a dejar el almuerzo, pero pronto
nayo (náyo) vi 1. estrenar, usar por estás aquí, para que hagas la cena.
primera vez Nuni ra nxutsi xi di nayo de nohni (nohni) s golpeteo
gatho pa dä ma ra ngo. Aquella señorita noki (nǒki) s coscorrón Nubu̱ hingi o̱de
estrena de todo para irse a la fiesta. nuya bätsi, tumbabi ya noki. Cuando los
2. inaugurar Véase rayo niños no obedecen les dan de coscorrones.
naki (naki) 1. adv una vez Dá ma naki notsi (nótsi) vi brincar, trotar,
tai dá be̱di mä bojä. Una vez fui a la zangolotear
plaza, y perdí mi dinero. no̱mi (nó̱mi) s alfiler Ra hye̱ma dutu
2. adv una ocasión Naki dá me̱di honi ya no̱mi pa dä zo̱te ya xe̱ni. La
Monda. En una ocasión me perdí en modista necesita alfileres para añadir las
México. piezas.
no̱ndo HÑÄHÑU — ESPAÑOL 268

no̱ndo (nǒndo) s burro, asno Ya no̱ndo ñaxki (ñáxki) s 1. la que aborta Nuni ra
bí tsi ya rothi ha ra mbonthi. Los burros mboni, xi ra ñaxki, nzäntho hingi bu̱i xá
comen retoño de mezquite en el monte. ñho ya bätsi. Aquel animal siempre aborta,
Sinón. ro̱ge, burru nunca nacen bien sus hijos.
no̱tse (nó̱tse) s 1. puntal, atracadero Ra 2. aborto Ra tofo tsu̱tbi xá tsuni dä
ngu ne na ra no̱tse, ngeä ya ne dä dagi. to̱te ra ñaxki. La ley ha prohibido que
La casa necesita un puntal porque ya se se haga el aborto. Véase yaxki
quiere caer. ñaxkise̱ aborto involuntario
2. columna Nuyu̱ yá no̱tse ra säye ¡ha ñaxkamboni cría malograda de animal
di dahyu̱! Las columnas del puente ñä [Variante de ñäxu] cabeza
¡nunca se caen! ñä (ñä) vi 1. hablar Ha ra hmuntsi xi bi
3. represadero (reg.), represa Ra ñunthe ñähni ya jäi, mi ñä na ha mäna, ha
ya hoki ya no̱tse ha ra ñänga huähi. El pätho hinte bi regla. En la reunión
regador ya está haciendo sus represaderos discutió mucho la gente; hablaban uno y
en la orilla de la milpa. Variante no̱tse otro, y por último no se arregló nada.
Véase to̱tse 2. cantar (pájaro)
nranxu (nránxu) vi quedar viuda Nuni ra ñä ntse̱di hablar en voz alta
zi be̱hñä, ja gehya bi nthäti y ya bi ñägi me reprocha
nranxu. Aquella mujer hace poco que se ñäba (ñä́ba) s pezón Pa bi tso mä bätsi
casó y ya se quedó viuda. Véase ranxu mä ba, dä kotsuabi ra foni mä ñäba.
Para que mi bebé despreciara mis pechos,
les unté estiércol de güila en los pezones.
Sinón. ñäxba, ba Véase ñä, ba
ñädithä (ñä́dithä) s cabeza del maíz Véase
ñä, de̱thä
ñähi (ñä̌hi) vt 1. rumiar Bu̱u̱ ya mboni
ñähi, me̱fa de dä ñuni thäti ya hñuni.
Ñ Hay animales que rumian: después de comer
ñasti (ñásti) 1. s resbalón Dá hätsi na repasan su comida.
ra ñasti ha ra ñu, dá nkoxa ya bo̱hai. 2. masticar Ndunthi ya bäsjäi di ho dä
Me di un resbalón en el camino y me ñähi ra tsapo. A muchos jóvenes les
embarré de lodo. gusta masticar chicle.
2. adj resbaloso Xi ra ñasti ya ñu 3. roer Ya dängu xä ñähi ya ro̱zä
koñä xä uäi. Están muy resbalosos los de̱thä. Los ratones han roído los costales
caminos porque ha llovido. Véase yasti de maíz. Act. indet. hñähi Sinón. zoni,
ñati (ñáti) 1. vi animarse Hingi ne dä tu̱ni
hogi ra be̱fi dí pe̱fi, ya hindí ñati ga pe̱fi. ñähmu (ñähmu) s rodilla Bu̱ gi ne gi
No quiere quedar bien el trabajo que estoy yapi Ajuä na ri tadi, domi ri ñähmu ha
haciendo, ya no me animo por hacerlo. yapi. Si le quieres pedir a Dios algo, dobla
2. s tiempo libre Nubye̱ ja mä ñati, tus rodillas y pídele.
maha ra nsaha ha ya pathe. Ahora que ñähni (ñä́hni) 1. vi averiguar, discutir Ha
tengo tiempo libre vamos a bañarnos a las rá huähi mä be̱datsi bi yu̱ti ya mboni,
aguas calientes. bi zipa ya ndäpo; bi ñähni ko ra mengu
ñati (ñati) vi tragar sin masticar, comer pa bi gutuí ra dañu. Entraron animales a
sin decencia Ñuni njante; gí ñatitho ra comerse las plantas en la milpa de mi
hñuni ngu gí ñunga miñyo. Come sobrino; averiguó con el dueño para que le
despacio; te tragas la comida sin masticarla; pagara el daño.
comes como coyote. Sinón. njänti, 2. s averiguación, discusión Ha ra
yamtho Véase yati hmuntsi bi nja, xi bi nja ra ñähni. En
la junta que hubo estuvo acalorada la
discusión.
269 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ñäni

ñähñu (ñä̌hñu) s persona de habla otomí En la milpa en donde está la cosechas han
Ya ñähñu de ra Botähi hiñhämu̱ xä amontonado el maíz en la orilla.
mbehmä dä nja ya uäthe ha ya hai. Los 2. filo (de un precipicio) Nsa Mbisente ja
otomíes del Valle del Mezquital nunca se na ra ngati, nandi ko nandi thogi ra
imaginaron que sus tierras iban a ser de ñu ha ra ñäni ra maye. En San Vicente
riego. hay una curva; de lado a lado pasa la
ñähñu (ñä́hñu) vi hablar otomí Nuga carretera en el filo de la ceja.
ho̱nse̱ di ñähñu hindi pädi ga ñämfo̱. Yo ñäni (ñäni) vi aliviarse Ra dathi ya yo di
nada más sé hablar otomí, no sé hablar ñäni. El enfermo ya se está
español. Véase ñä, hñähñu aliviando. Sinón. hñähñä
hñähñu s lengua de los otomíes rá ñäni Ajuä la presencia de Dios
ñäkankoni (ñä́kánkǒni) s habla a clueca ñäni (ñä̌ni) vt 1. defender Ra tsatyo di
Véase nkoni ñäni rá hmu, nubu̱ too di nambi. El
ñäki (ñä́ki) vt 1. alegar, disputar perro defiende a su amo cuando alguien lo
2. dar lástima (de lo que obsequia) Act. está golpeando.
indet. hñäki 2. proteger Mä kaho ga ñi dí komi ko
ñämäñho (ñä́mä́ñho) vi hablar bien (de ya njomi ga zafri, pa di ñäni de ra tse̱.
alguien) Véase xá ñho Mis cajones de almáciga los tapo con
ñämäñu̱ (ñä́mä́ñu̱) vi blasfemar Nuni ra tapaderas de zacate, y así los protejo de la
ño̱ho̱ hingi mä ya hoga noya, nzäntho helada. Act. indet. hñäni
ñämäñu̱. Aquel hombre no habla palabras ñänijä (ñäníjä, ñä́níjä) s torrecilla del
buenas, siempre blasfema. Véase ñä, ñu̱ templo, remate del templo Véase ñä, nijä
̌
ñämfo̱ (ñämfo̱ ) s persona de habla ñänte (ñä́nte) s 1. abogado Mä tu̱ bi joti
española Ja getya dá pädi ra hñähñu, fadi, pe dá honi na ra ñänte, pa bi po̱ni
nuga ndrá ñämfo̱. Hace poco tiempo que ha ra fadi. A mi hijo lo encarcelaron, pero
aprendí otomí; yo hablaba español. Véase contraté a un abogado para que lo liberara
mbo̱ho̱ de la cárcel.
́
ñämfo̱ (ñämfo̱ ) vi hablar español Nuni ra 2. defensor (jurídico) Mä dada di nxadi
jäi hingi ñähñu, ho̱nse̱ ñämfo̱. Aquella pa dä ñänte, ha nuga di nxadi ga
persona no habla otomí, sólo habla español. nxahnäte. Mi padre estudia para
Véase ñä, mbo̱ho̱ defensor y yo estudio para profesor. Véase
hñämfo̱ s castellano, español ñäni
ñämfo̱ s persona que habla español ñäntekei (ñäntékei) vi hablar
ñämo (ñä́mo) s 1. yema (la parte blandita de respetuosamente Nuni ra ndada ra
la punta de los dedos) Ko yá ñämo yá dedo me̱stekei ¡xi ñäntekiei! Aquel señor
mä ye̱, dí tomi ya tekla de ra mäkinä ga demuestra respeto, ¡cómo habla respetuosa-
ntofo. Con la yema de los dedos de las mente! Véase ñä, tekei
manos oprimo las teclas de la máquina de ñänthe (ñänthe) s ribera Véase ñäni, dehe
escribir. ñäntho̱ (ñäntho̱ ) s cima de un cerro,
2. dedo (de los pies) Na ra ñämo de mä cumbre Ya fu̱di bi mu̱xmi mäñä ha ra
ua, mä dä dagi rá saha. Se me va a caer ñäntho̱. Ya está lloviznando arriba, en la
la uña de un dedo del pie. cima del cerro. Véase ñäni, to̱ho̱
ñämfi (ñä́mfi) s tronco, mezote, piña de ñäni (ñä́ni) s 1. cabeza de gallina Na ra
maguey ya raspado Dä hogi ga ku̱tshu̱ ya tsatyo bi thogi, fo ha ra ne na ra ñäni.
ñämfi de ya uada ya ntati, pa ga u̱thu̱ Pasó un perro trayendo en la boca una
ya tu̱ta. Está bien que arranquemos los cabeza de gallina.
troncos de magueyes ya raspados para 2. mazorca chica (o con sólo la punta
plantar magueyes chicos. Sinón. hñu quebrada) Ko ra ye otho, ya thä bi gohi
ñäni (ñäni) s 1. orilla Ha ra huähi habu̱ ya ñäni. Como no ha llovido las
ja ra sofo, xä bogi ra de̱thä ha ra ñäni. mazorcas se han quedado chicas. Véase
ñä, o̱ni
ñäpi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 270

ñäpi (ñäpi) vt acusar Act. indet. hñäpi ñäxjäi, ya pe̱tsi teraza ya je̱ya. Aquella
Véase ñäte ya es persona que ha madurado; ya tiene
́ ) vi monologar, hablar a solas
ñäse̱ (ñäse̱ algunos años. Variante ñäxajäi Véase
Nuni ra metsi nzäntho ñäse̱ o tuhu nubu̱ ñätsi, jäi
ähä. Aquel muchacho tiene la costumbre de Ñäxmädu (Ñäxmädu) Calavera (adelante de
monologar y de cantar cuando está San Nicolás)
dormido. Véase ñä, se̱he̱ ñäxu (ñäxu) s cabeza Hindi pädi te di ja,
ñäsni (ñä́sni) s cabeza de nixtamal Véase ngu di tsa xá ñu̱ mä ñäxu. No sé que
ñä, suni tengo; como que siento que me duele la
ñästhi (ñästhi) s carrizo sazón Véase cabeza. Variante ñä
ñätsi, xithi dänga ñäxu alta personalidad
ñäte (ñäte) s acusador dänga ñä gobernante; líder
ñäte (ñä́te) vti 1. quejarse (ante alguien) Ra däta ñä cabeza grande (reg.); líder
bätsi ñäte ko ra dada, ngeä xä nambi ra ñäxujäi (ñäxujäi) s calavera humana
nänä. El niño se queja con el padre porque Véase jäi
le ha pegado su mamá. ñäxundoyo (ñäxundóyo) s calavera Jabu̱
2. acusar (compl. indet.) Ra erido ñäte ha habu̱ xä thini ya ñäxundoyo tagi. Hay
tsu̱tbi de nuä bi to̱tuí. El herido acusa lugares en que han llegado a encontrar
ante la autoridad a los que lo hirieron. calaveras enterradas. Véase ñäxu, ndoyo
Pret. dá ñäte ñäye̱ s dedo Véase ñä, ye̱
ñäpi vt acusar ñäti (ñä́ti) s 1. promesa (ofrenda) Nuni ra
ñäti (ñäti) vt abesanar (reg.), pastear en la de̱ti tsämähotho, na ra ñäti, pa Ajuä dä
besana Act. indet. hñäti xupkagi. Aquel borrego bonito es una
ñätsi (ñätsi) vi 1. envejecer Stí ntse̱ dä promesa, para que Dios me lo multiplique.
ñätsi nuä ra boi, dä hogi ga pahu̱. Antes 2. oferta (venta) Ya ze̱sthi mäna tsu̱ tsa
que envejezca mucho ese buey, sería bueno rá muhuí, nuu̱ ja ga ñäti. Los zapatos
venderlo. más cómodos de precio son los que están
2. sazonarse Ya mu ya bi ñätsi; dä hogi en oferta. Sinón. 2: hñäti
ga tu̱kju̱ pa ga hämfu̱ yá nda. Las ñätkagihu̱ nos prometen
calabazas ya se sazonaron; estaría bien ñäthä (ñä́thä) vi hablar dormido Dä bäse̱
cortarlas para sacarles las semillas. Xä Ajuä te gatho ui nuni ra metsi, kon ke
ñästi. Está sazón. ñäthä. Solamente Dios sabe qué sueña
ñäxakani s quelite sazón aquel muchacho; acostumbra hablar
ñästhi s carrizo sazón dormido. Véase ñä, tähä
ñäxba (ñä́xba) s punta del pezón, punta ñäthi (ñä́thi) s 1. mezquite crudo Nuu̱
de la teta Rá ñäxba ra baga xä fo̱ge, ha ya bätsi mä dä u̱ yá mu̱i ko ya ñäthi tsi.
nubu̱ the̱mi tsamañu̱. La punta de la A esos niños les va a doler el estómago con
teta de la vaca se ha cuarteado, y a la hora los mezquites crudos que están comiendo.
que la ordeñan le duele. Variante ñäba 2. ignorante Nuni ra bätsi nebu̱ bi
Véase ñä, xiba ñoskuela, xi ra ñäthi; hinte bi bädi.
ñäxba (ñä́xba) s leche buena Ya ra Aquel niño estuvo en la escuela por no
ñäxba rá ba ra baga, ya hingra tuka dejarla. Es un ignorante que no aprendió
ba. Ya es buena la leche de la vaca; ya no nada. Véase tähi
es tierna. Variante ñäxaba ñätsi (ñätsi) adv después, al rato, al
Ñäxbato̱ho̱ (Ñä́xbáto̱ho̱) Nombre de un último
cerro en forma de teta humana. ñegi (ñégi) vi voltear la mirada hacia atrás
ñäxjäi (ñä́xjäi) 1. s persona madura, Nubu̱ ngí pa tai, nuga ndí be̱fa di gee,
persona sazón Nuni ya bi thogi ra ha nui ni ngí ñegi. A la hora que ibas a la
mbäsjäi, ya ra ñäxjäi. Aquel ya pasó la plaza yo iba atrás, y tú ni volteabas a mirar.
adolecencia ya es persona madura. Sinón. mpu̱ntsi
2. vi madurarse (persona) Nuni ya bi
271 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ñoti

ñemi (ñémi) vr 1. agacharse Nubu̱ mi comiendo, participan juntos en un solo


tho̱tua ra hñä ra bätsi, bi ñemi, hinte bi plato.
dädi. A la hora que regañaban al niño, se 2. vi estar dos juntos Ra Xuua ne ra
agachó y no respondió nada. Beto bi ñoho ha nada ra hai. Juan y
2. embrocarse Rá manza ra bätsi, mí Roberto quedaron dos juntos en un solo
dagi ha ra mexa, bi ñemi ha ra hai. El terreno.
plato del niño que se cayó de la mesa 3. adj segundo Rá ñoho ra ro̱za de̱thä
quedó embrocado en el suelo. Sinón. 1: ya himbi ñutsi. El segundo costal de
ntsomi Véase yemi maíz ya no se llenó. Sinón. 1 y 2: nadbu̱;
ñenä (ñěnä) s luna llena Vocal nasal: ñënä 3: yoho Véase yoho
Variante yenä Sinón. nxo̱ge ñohui (ñǒhui) vt compartir (entre dos),
ñobri (ñobri) vi arrepentirse Bu̱ nui gí convidar Nohuí nuä ra hñuni ri ku, ngeä
yobri xká nthäti, nuga hindí ñobri. Si tu otho mäna. Compartan esa comida tú y tu
estás arrepentido de haberte casado, yo no hermano, porque no hay más. Véase yoho,
me arrepiento. Véase yobri -ui
ñodmi (ñodmi) s dos reales, veinticinco ñohu̱ (ñǒhu̱) vt compartir (entre todos),
centavos Mäme̱to mi ja ya bojä ga convidar Ñohu̱ä ra hñuni de gri
yodmi, mi mui ñodmi. Antes había gathohu̱. Compartan esa comida entre
monedas de a peseta con valor de dos todos ustedes. Véase yoho, -hu̱
reales. Véase yoho, domi Ñolo (Ñǒlo) Yolotepec (pueblo de Santiago de
ñogi (ñógi) 1. adj fuerte (pulque) Ndunthi Anaya) De gehni Ñolo ja na ra ngujua
too tsi sei, di ho ra ñogi. A muchos de los ne na ra ngumfri. Allá en Yolotepec hay
que toman pulque, les gusta del fuerte. un conejero y un establo. Sinón. Mamu̱i
2. vi hacerse fuerte (el pulque) Ra sei ñoni (ñoni) 1. vi arrepentirse Nuä ra hai
xmá ñu, nubye̱ ya bi ñogi. El pulque bai tsa ra mui, pe bestho tai mä stí
estaba dulce; ahora ya se hizo fuerte. ñoni. Es barato el precio del terreno que te
ñogisei (ñógísei) s pulque fuerte Ge hä venden; pero cómpralo luego, antes que se
jabu̱, pe rata ra ñogisei, hingi sistho ra arrepientan.
tafi. Sí hay, pero es puro pulque fuerte; 2. s persona variable Ogi kamfribi nuä
todavía no le echan el aguamiel. paai ra kochi, ge ntse̱ ra ñoni. No le
Variante ñogsei Véase ñogi, sei creas a ese que te vende el coche; es muy
ñohmi (ñohmi) 1. vi cambiar (de opinión) variable. Sinón. 1: yoni; 2: yohni
Nuni ra jäi ra yohmi, bi ñohmi de nuä te Ñonthe (Ñónthe) 1. Yonthé (barrio de
xkí ñätkahu̱. Aquella persona es de dos Cardonal) Raya boti de Ñonthe bi yoti,
caras, cambió de lo que nos había ngeä himä níhi bi uäi. Unos sembradíos
prometido. de Yonthe se secaron porque no llovió
2. vi ser espía, ser de genio voluble Ra temprano.
Xuua xi di ñohmi kongeke, ngeä ñä 2. Yonthe (ranchería de Huichapan) Ra
kongeke ha ko mä ntsu̱be. Juan es de hnini Ñonthe tobye̱ ra tu̱ka hnini. La
genio voluble, porque habla conmigo y ranchería del Yonthe todavía es una
con mi enemigo. ranchería chica. Véase yoho, däthe
3. vi traicionar Ko mä ku dí hutsi ga ñote (ñote) adj cuarenta Dí pa na ra hai
ñohmi. Pienso traicionar a mi hermano. di mui ñote mo mbe̱xo. Vendo un terreno
4. s variación (reg.), cambio (de opinión) con el valor de cuarenta mil pesos.
Hingi ho ra ñohmi, ngeä be̱ ra tsa na. Sinón. yorate, nkuarenta Véase yoho,
No es buena la variación, porque queda nate
uno en ridículo. Sinón. 2: huxmaho ñoti (ñóti) 1. s luz Ra ñoti di yokju̱ ha
Véase yohmi ra ximhai, ra zänä, ra hyadi ha ya tso̱. La
ñoho 1. vi participar dos juntos, compartir luz que nos alumbra aquí, en el mundo, es
Nuyu̱ ya bätsi di ñuni, di ñoho ha nada de la luna, el sol y las estrellas.
ra mohi. Aquellos niños que están 2. s petróleo Ra ñoti yo ri mäki, ha
ñoki HÑÄHÑU — ESPAÑOL 272

xi mäthoni. El petróleo va o̱de bi ñuntsi ya mboni. Anoche


encareciéndose, y es tan necesario. rondaba el coyote detrás del corral porque
3. s energía eléctrica Ko ya hue̱i bi ma oí que se alborotó el ganado.
ra ñoti. Con los relámpagos se fue la Sinón. ntho̱xni, mbu̱ntsi
energía eléctrica. ñutsi (ñútsi) adj lleno Bañä nuu̱ ya
4. vi alumbrar Hintsu̱ di ñoti nuä ra ro̱zä ñutsi pa ga u̱thu̱ mäna. Vacía esos
yo i zo̱. Esa vela que está prendida no costales llenos para que echemos más.
alumbra bien. Véase yoti Sinón. ñudi
ñoki (ñoki) s segunda vez Véase yoho, ñutsi (ñutsi) vi llenarse Po hangu ya
iki xofo stá ñohe, bi zu̱di bi ñutsi
Ñotho̱ (Ñotho̱) s Cerro Juárez (cerro mädenthebe ro̱zä ra thä. Por todos los
empalmado al sur de Puerto Juárez) Enga cosechadores que hemos trabajado, se
ya jäi ge ra Ñotho̱ huhnä yoto ya llenaron cincuenta costales de mazorcas.
däthe. Las gentes dicen que debajo del Sinón. ñudi
Cerro Juárez pasan siete ríos. ñutsi (ñutsi) vt llenar Ya mathä nubu̱
Sinón. Yoto̱ Véase yoti, to̱ho̱ e̱ni ra de̱thä hingi ñutsi xá ñho ya
ñudi (ñúdi) adj lleno Ya xibo̱jä mpoba huada. Los vendedores de maíz, a la hora
gatho ñudi, ho̱nse̱ dä thuti ha ra que miden el maíz, no llenan bien sus
kamiu. Los botes de leche están llenos; ya cuartillos. Act. indet. hñutsi
nada más falta que los carguen en el ñu̱hyadi [Forma secundaria de ku̱hyadi]
carro. Sinón. ñutsi bajar el sol en el poniente
ñudi (ñudi) vi llenarse (bien) Ra mu̱di ñu̱ni (ñú̱ni) 1. vi tronar (una cosa) Di ñu̱ni
ro̱zä ga ju̱ bi ñudi xá ñho, ra ñoho ya rá dängä mu̱ni ra ño̱ho̱ bí tehmi ya do.
hinä. El primer costal de frijol se llenó Está tronando el marro del hombre que está
bien; el segundo ya no. Sinón. ñutsi quebrando piedras.
ñunde (ñúnde) s cresta (de gallo o 2. s traqueteo Xä mabu̱ ra ya to̱fri,
guajolote) Ya bi mbanji rá ñunde ra boxi to̱de rá ñu̱ni yá boho ya fani. Ahí van
koñä di ntunkuí mäna ra menjä. Le unos jinetes; se oye el traqueteo de cascos
sangró la cresta al gallo por pelearse con de caballos.
otro gallo. Sinón. de ñu̱ni (ñǔ̱ni) s olor Xä ntso rá ñu̱ni ra
ñuni (ñúni) vi comer Ra dathi bi dehe ha rá mpo̱nthe ra hnini Monda. Es
gostho ra hñuni, himbi ne bi ñuni. El feo el olor del agua del desague de la ciudad
enfermo nada más regresó la comida; no de México. Véase yu̱ni
quiso comer. ñu̱tsi (ñú̱tsi) s dolor de estómago (reg.),
hñuni s comida enfermedad de la matriz Ra ñu̱tsi geä na
ñunti (ñǔnti, ñúnti) 1. s derrumbe ra hñeni epabi ra be̱hñä, ngeä hingi
Ngubye̱ uäi ya mu̱xmi, habu̱raza ja ya pe̱stho ndunthi ya pa de xä mu̱ rá bätsi
ñunti. Como ahora llovizna, por ha ya bi ñähuí ra däme. El dolor de
dondequiera hay derrumbes. estómago es una enfermedad que le viene a
2. vi derrumbarse Ha na ra hñe bi gäi la mujer porque no tiene mucho de haber
ya nzo̱the, ha bi ñunti ra däñu mi dado a luz a su hijo y ya entró en contacto
naxni. En un arroyo bajó creciente de sexual con su esposo.
aguas, y se derrumbó la carretera que ahí
atraviesa. Sinón. 1: ño̱te, yo̱te; 2: yo̱te
ñuntsi (ñúntsi) 1. s alboroto Xä ntso
ha ya hnini habu̱ ja ya ñuntsi, di
ñe̱kuí na ngu mäna. Es peligroso en
los pueblos en donde hay alboroto; unos a
otros no se dejan.
2. vi alborotarse Mänxui mi thexpu̱
mo̱te ra nguñyo ra miñyo, ngeä dá
273 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ñaspi

3. vi ladear Ra ngu xä ñaki po̱de dä


dagi. La casa está ladeada creo que se va
a caer.
4. vi inclinar Ra mai ga ñoti xä ñaki;
hingi bai mänjuäntho. El poste de luz
está inclinado, no está parado derecho.
Ñ Sinón. 1 y 2: ntsaki; 3 y 4: nkahmi
ñami (ñámi) vti escarbar Nuä ra o̱ni
ñ Se escribe también ñ. ntse̱ di ñami ha ya do̱ni. Esa gallina
ñade̱spi (ñade̱spi) s pedidor de brasas escarba mucho en las flores. Sinón. nxei,
Véase adi, de̱spi nxami Véase ami
ñadi (ñádi) 1. vti pedir (complemento ñangahñuni (ñángáhñúni) 1. vi servir
indefinido; especialmente pedir a la muchacha comida
en matrimonio) Ra Xuua, ja gehya bi du rá 2. s utensilio con que se sirve la comida
be̱hñä, ha nubye̱ ya di ñadi. Hace poco Véase ami, hñuni
tiempo que Juan enviudó y ahora ya está ñani (ñǎni) 1. vti servir (comida; compl.
pidiendo una muchacha. indet.) Ha ra tite bi ja, mä nänä geä di
2. s costumbre de andar pidiendo Nuä ñani. Mi mamá es quien sirve en el convite
ra jäi nzäntho yo ra ñadi. Siempre que hay.
anda de pedigueña esa persona. Sinón. 2: 2. s personal que sirve alimento Bu̱i ya
ntadi Véase adi ñani too ani ra hñuni ha ra ngo. Hay
ñadi (ñadi) s pediche (reg.), pedigueño Xi personal que sirve la comida en la fiesta.
grá ñadi. ¡Qué pediche eres! Véase ani
ñafi (ñǎfi) s carpintero (pájaro) Na ra ñani (ñani) vi gatear Ya ue̱ne ramätsu̱
tsintsu̱ tembi ñafi, hetsi ya yota za o yo yá te, fu̱di dä mpu̱ntsi, pätho dä
ya yotbo pa dä ñhoka bafi. Un pájaro ñani. Los bebés lentamente van creciendo;
que le llaman carpintero agujera palos secos comienzan por voltearse, y a continuación
o quiotes secos para hacer su nido. gatean. Sinón. ndämfri
Sinón. ntsimfi, nteko Véase afi ñani (ñáni) vti 1. preguntar (compl. indet.)
ñafi [Forma secundaria de afi] raspar Ya mähämu̱ dí yo dí ñani na ra mboni
(magueyes) Mä ku ya himbi ñafi mände stá be̱di. Ya hace días que estoy
po ra ye. Mi hermano ya no raspó ayer por preguntando de un animal que he perdido.
la lluvia. 2. investigar (compl. indet.) Ra ya jäi di
ñagi (ñági) 1. vti sepultar (compl. indet.) ñani habu̱ bu̱i na ra hoga ñei.
Othogi ra bojä, ngeä njatä di ñagi, Algunas personas investigan dónde hay un
jagetuu̱ tu mä mengu. Estoy escaso de buen médico. Véase ani
dinero porque seguido sepulto; seguido se ñanthe (ñanthe) vi nadar Ya bäsjäi di
mueren mis familiares. ñanthe ha ra nsaha. Los jóvenes están
2. s sepulturero Xä mabu̱ ya ñagi ko nadando en el balneario. Sinón. nku̱nthe
ra zi hu̱ste, rí ma hä ra ntagi. Ahí van Véase dehe
los sepultureros con el cadáver, van al ñantsi (ñantsi) vi voltearse
panteón. Véase agi ñantsi (ñantsi) 1. vi rascar, escarbar
ñai (ñai) vti sacar (agua; compl. indet.) 2. v rec despertarse (el uno al otro)
Véase ai ñaspi (ñaspi) s el pedir lumbre Ra nxutsi
ñaki (ñǎki) 1. vi encorvarse Nuni ra bi ma ra ñaspi, ha jootho. La niña se fue
metsi ata di ñaki ko na ra u̱mu̱i tsu̱di. a pedir lumbre y todavía no aparece.
Aquel muchacho hasta se encorva por el Sinón. nthäspi Véase adi, tsibi
dolor de estómago que padece. ñaspi [Forma secundaria de aspi] enterrar
2. s pandeado Neki xä ntso rá ñaki lumbre Mä be̱hñä bi ñaspi ha bi haxa ra
nuni ra jädo. Da mal aspecto lo tsibi, hänge hinxa ma ra nthäspi. Mi
pandeado de ese muro. esposa enterró la lumbre y ha amanecido
Ñastho̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 274

lumbre, por eso no ha ido a pedir más. pakagi raya igo ya ñätho. Un vendedor
Véase agi, tsibi de higo me vendió unos higos medio
Ñastho̱ (Ñǎstho̱) Tepatepec Ante dä maduros. Variante ñätho
tso̱nga na Mexe, ja na ra hnini ri hu ñäbätsi (ñäbätsi) s estéril (persona o
Ñastho̱. Antes de que llegue uno al Mexe, animal que no procrean) Bu̱i ndunthi ya
hay un pueblo que se llama Tepatepec. medinthäti joo ya bätsi, ngeä ya
Véase ñatsi, to̱ho̱ ñäbätsi. Hay varios matrimonios que no
Ñastho̱ (Ñastho̱) Cerro Encorvado Ñastho̱ tienen hijos, porque son estériles. Véase ñä-
tembi na ra to̱ho̱ xä momi de mäde. , bätsi
Cerro Encorvado le dicen a un cerro que está ñäba (ñä́ba) s leche cruda Tenä ge xi
cóncavo en medio. Véase ñatsi, to̱ho̱ ra nzaki ra ñäba. Dicen que es nutritiva
ñatuatafi v rec ayudarse unos a otros a la leche cruda. Sinón. täba Véase ñä
raspar los magueyes Véase ati, -bi, tafi ñäba (ñä́ba) s escasez de leche Monda
ñäthä (ñǎthä) 1. vi desvelarse Tata xui xi ja ra ñäba, ngeä xi ndunthi ra jäi
dí ñathä koña dí su na ra dathi. Cada tai. En México hay escasez de leche, porque
noche me desvelo porque cuido a un mucha gente la compra. Véase ñä-
enfermo. ñädi (ñä́di) adj áspero Hinxá tudi ra
2. s desvelada Hingi tsa ga mpe̱fi xá xixixabo konte di ntähmi, ntse̱ xá ñädi.
ñho ko ra ñathä. No puedo trabajar No está suavecito el estropajo con que me
bien por la desvelada. Variante ñathä estoy tallando; está muy áspero.
Sinón. 2: ntathä Véase a, tähä Sinón. nzadi, ngähni
ñathe (ñathe) s nado Nuga hindí pädi ra ñädijuäni (ñä́díjuä́ni) adj inconfeso Nuu̱
ñathe, dí tsu ga jäti ha ra dehe. Yo no sé too hingi njuäni tembi ra ñädijuäni. Al
el nado; temo ahogarme en el agua. las personas que no se confiesan les dicen
Sinón. nku̱nthe, nthe̱kansaha Véase dehe, inconfesas. Véase njuäni
ñanthe ñädithä (ñä́dithä) s maíz crudo Véase ñä,
ñaxhai (ñáxhai) s el que avienta tierra de̱thä
Véase atsi, hai ñäfädi (ñäfä́di) s persona ignorante
ñaxmu̱i (ñáxmu̱i) s náusea Ya hñenga Mäpaya ya jäi xä zo̱ta yá da, ya hingyá
ngäñä, ko na tu̱ki ra kue̱ tsu̱di ra ñäfädi. En este tiempo las gentes han
ñaxmu̱i. Los enfermos de bilis, con un abierto los ojos; ya no son ignorantes.
poco de mohína sienten náuseas. Variante ñämfädi Véase ñä-, fädi
ñä- (ñä-) [raíz dependiente] Indica la escasez ñäfähä s el que carece de olfato Véase ñä,
o falta de algo. fähä
ñäbojä s escasez de dinero ñägamfri (ñägámfri) s incrédulo Véase
ñäthe s escasez de agua kämfri
ñätsa s sinverguenza ñägi (ñägi) vr esconderse Véase ägi
ñä (ñä̌) s 1. crudo, verde (fruta y carne) ñähä [Forma secundaria de ähä] dormir
Tenä ge ra däza tso̱ho̱ mähaihu̱, ha ra ñähme (ñähme) s escasez de tortilla
bai bi thu̱ki ra ñätho. Dicen que el Véase ñä-, hme
plátano que llega a nuestra tierra lo cortan ñähme (ñä́hme) s tortilla cruda Véase
verde de la mata. ñä, hme
2. medio cocido (barbacoa, tortilla y tamal) ñähuekei (ñähuékei) s persona
Ra thumngo̱ ba se̱ka ha ra nthäti, ra despiadada, persona cruel Nuni ra ño̱ho̱
ñätho; ra ya xe̱ni mi po̱nda ra ji ha nu hingi hueki ya bätsi, xi nambi; xi ra
mära ya xe̱ni xmá näxi. La barbacoa ñähuekei. Aquel hombre no se conduele
que me dieron allá, en la boda, estaba de sus hijos; los maltrata mucho. Es un
medio cocida; en unas partes todavía le despiadado. Vocal nasal: ñähuëkëi
salía sangre y en otras partes era difícil Sinón. ñänthekate Véase ñä-, huekei
cortarla. ñäi (ñäi) s 1. zorrillo, mofeta Dí beni ge
3. medio maduro (fruta) Na ra ma igo bi rá ngo̱ o rá nde̱ga ra ñäi thoni pa dä
275 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ñäste

thoki ya ñethi. Me imagino que la carne o dementes. Sinón. be̱mfeni, falto Véase
manteca de zorrillo la necesitan para ñä-, mfeni
elaborar medicina. ñängi (ñä̌ngi) 1. adj desobediente Ya jäi
2. epazote Ja na ra ndäpo ri hu ra ñäi, ya ñängi pa dä me̱fi ya tungä be̱fi ha ya
ha umba ra nku̱hi ra ju̱ ha mära ya hnini. Las gentes son desobedientes y no
hñuni. Hay una hierba que se llama hacen las faenas en sus pueblos.
epazote que le da sabor a los frijoles y a 2. vi resistirse Tsu̱tho mi ñängi mä
otras comidas. me̱fi, njabu̱ ngu ne ra be̱fi. Mi peón se
hoga ñäi epazote del cerro, buen resistía poco, porque quiere trabajo.
epazote 3. vi sacudirse Ra doro ra rayo
mbänga ñäi epazote silvestre nzändi, di ñängi pa dä ue̱i. El toro
ñäi to̱ho̱ epazote de cerro recién amansado se sacude cuando uncen.
tu̱ñäi s epazote de riego; zorrillo Sinón. 1: tsoyo̱de; 3: huäkñä
chico ñäni (ñä̌ni) vi 1. moverse Nuni ra za di
xäñäi s epazote silvestre ñäni, ngeä bu̱ni ra ndähi. Aquel árbol se
ñäjamädi (ñäjámädi) s mal agradecido mueve por el aire.
Hängu stá faxe nuni ra zi jäi, pe xi ra 2. menearse, moverse Ra dathi ngu
ñäjamädi. Tanto que le hemos ayudado a hingi ñäni; teske hinge xä du. Como
aquella persona, pero es muy mal que no se menea el enfermo; a ver si no se
agradecida. Véase ñä-, jamädi ha muerto. Sinón. 1: hmäni Véase äni
ñäjamfri (ñäjámfri) s falta de fe ñäntu̱ (ñä̌ntu̱) s broma Majuäniä gi
Variante ñänjamfri Véase ñä-, jamfri mä xká tinga ra bojä o ge ra ñäntu̱. ¿Es
ñäjähñä (ñäjähñä) s persona que no sabe verdad eso que dices que has encontrado
rezar Nuni ra zi nänä hingi pädi ra sadi, dinero?, ¿o es broma? Sinón. ntrasista,
ra ñäjähñä. Aquella mujercita no sabe hñädondo
rezar, ignora los rezos. Véase ñä-, jähñä ñäntu̱ (ñä́ntu̱) vi chancear, bromear Dá
ñäju̱ni (ñäjú̱ni) s hombre lampiño Véase xiai gi uingi, pe nuge dí ñäntu̱ hingi
ñä-, ju̱ni tsu̱kagi ra thuhu. Te dije que me dieras de
ñäkui [Forma secundaria de äkui] esconder comer, pero bromeaba porque no tengo
(a alguien) hambre. Sinón. ntrasista Véase u̱
ñäkekei [Variante de ñätékei] persona ñäntu̱be bromeamos él y yo (dual
irrespetuosa excl.)
ñämänxa (ñämä́nxa) s elote crudo Hätsi ñänthekate (ñänthékáte) s persona que le
ya ñämäxa ha gri fatini habu̱ mägi pa. falta compasión, persona que le falta
Llévate los elotes crudos, allá los salcochas consideración Tenä ge ya tsomu̱i ga jäi
donde los vas a vender. Variante ñämnxa ha ya dakate ya ñänthekate. Dicen que a
Véase ñä, mänxa las personas malas y a los asaltantes les falta
ñämäxa (ñä́mä́xa) s escasez de elote compasión. Véase ñä-, nthekate
Nuni ra mamänxa ¡xi di mpa!, ngeä nuua ñänthi (ñä́nthi) s 1. desgracia Na ngu
ja ra ñämäxa. Aquel vendedor de elotes, na xkí sekuí temä ñänthi dä ñepi. A
¡como vende!, porque aquí hay escasez de cada quien se le ha destinado la desgracia
elotes. Variante ñämnxa Véase ñä-, que le ha de sobrevenir.
mänxa 2. accidente Nuni ha ra to̱ho̱ nzäntho
ñämdo (ñä́mdo) s huevo medio cocido ja ya ñänthi ga bo̱jä. En aquel cerro
Variante ñamdo Véase ñä, mädo siempre hay accidentes de camiones.
ñämfeni (ñämfěni) s loco, demente, ñäste (ñä̌ste) s 1. tijeras
trastornado mentalmente Yo ndunthi ya 2. peluquero
jäi ha ya tai de ya hnini ngu ya 3. tijerilla (insecto)
ñämfeni. Hay muchas personas en las 4. murciélago (fig.)
plazas de la ciudades que dicen que son 5. estafador, tramposo (fig.) Sinón. täste
Véase ätsi, -te
ñätekei HÑÄHÑU — ESPAÑOL 276

ñätekei (ñätékei) s persona ñäxyo (ñä̌xyo) s trasquilador Ra


irrespetuosa Variante ñäkekei Véase ñä-, ñäxyo ya bi ñäxi goho ya de̱ti. El
tekei trasquilador ya trasquiló cuatro borregos.
ñäti [Forma secundaria de äti] revolver, ñäye̱ (ñä́ye̱) de mano acertada Véase äti,
mezclar (el guiso en revoltijo) Tixu, ñäti ye̱
tsu̱ ra xidju̱ ko ya do̱mxu ne ya ixjua. ñäza (ñä́za) s 1. escasez de leña Ha na
Hija, mezcla un poco de ejotes con flores de ra hnini xi tho na ra ñäza ya jäi. En una
calabaza y con lenguas de vaca. ciudad la gente sufre escasez de leña.
ñäthä (ñäthä) s maíz crudo Ya hmemxa 2. leña mal quemada, tizón Ha ra uti
thoki ko ra ñäthä, pe ge drä xathä. Las thehñä bi bo̱ni mäde ra ñäza. La mitad
tortillas de elote se hacen con maíz crudo, en el horno de carbón salió mal quemada.
pero fresco. Véase ñä, de̱thä Véase ñä-, za
ñäthä (ñäthä) s escasez de maíz Too bi ́ ) s chípil (Se dice de un niño
ñäzu̱ (ñäzu̱
hyandi nubu̱ bi nja ra gerra, pede bi nja cuya madre no lo terminó de amamantar
ra ñäthä. Los que vieron la guerra, debidamente porque se embarazó.) Na ra
cuentan que hubo escasez de maíz. bätsi tembi ñäzu̱ nubu̱ hingi huati ra
Sinón. ñädithä Véase ñä-, de̱thä tsu̱. A un niño le dicen “chípil” cuando no
ñäthe (ñä́the) s agua cruda Pa ra nzaki le completan la amamantada.
ra jäi mäthoni hindä zi ra ñäthe, me̱to ñäti (ñäti) adj áspero Nunä ra ro̱zä dí
drä thu̱ni. Para la salud de la gente se fidi xá ñäti, mä ga honi na ra tunzä.
necesita no tomar agua cruda, primero hay Este costal en que me tiendo está áspero;
que hervirla. Véase ñä, dehe voy a buscar un costal suavecito.
ñäthe (ñä́the) s escasez de agua Ko ra Sinón. ñädi
ñäthe ha ra thuhu tu ya mboni. Con la ñäthi (ñä́thi) s mezquite verde Véase
escasez de agua y el hambre se mueren los tähi
animales. Véase ñä- ñebe̱hñä (ñébé̱hñä) s mujeriego Véase
ñätsa (ñä́tsa) s sinverguenza Ya ñätsa ñehe
tembi ya be, nuu̱ otho yá tsa pa te dä ñeda (ñěda) vi hacerse anciano Véase eda
yo̱te. Sinverguenza se les dice a los ñedi (ñedi) vr despedirse Hindí ñedihu̱.
ladrones, a los que no tienen verguenza de Ni nos despedimos; nos vemos. Véase edi
hacer algo malo. Véase ñä- ñedi [Forma secundaria de edi] despedir Ya
ñätsoki (ñätsoki) s 1. persona inocente mä ga maha, ñedi ya zi jäi, nuga ya dá
Na ra bätsi ra ñätsoki, ngeä hinte mä ñete. Ya nos vamos a ir, despídete de las
tsoki o̱te. Un niño es un inocente, porque personas; yo ya me despedí.
no comete ningún pecado. ñegi (ñégi) vi voltear la mirada hacia
2. persona absuelta de culpa Nuni ra atrás
ño̱ho̱ bi joti fadi, pe bi do̱ge ya ñehe (ñéhe) vt 1. criar (animales o hijos)
mbo̱ho̱, ngeä ra ñätsoki. Encarcelaron Mäthoni ha na ra mu̱i dä ñehe ya zi
a aquel señor, pero las autoridades lo mboni, pa ra mfatsi. Es necesario que en
dejaron libre, está absuelto de culpa. un hogar se crién animales domésticos para
Véase ñä- ayuda del mismo.
ñäxängi (ñä́xä́ngi) s nixtamal no bien 2. tener Dí ñehe ya hogä ndämfri.
cocido Tengo reses finas. Act. indet. tehe Vocal
ñäxi [Forma secundaria de äxi] trasquilar nasal: ñëhë Sinón. 1: tede; 2: pe̱tsi
ñäxi (ñä́xi) vr 1. rasurarse Nuni ra ño̱ho̱ ñehya [Forma secundaria de ehya] 1. revivir
di ñäxi pa dä ma ntai. Aquel hombre se Ya bai ga de̱thä xkí baxni, ko ra
está rasurando para irse a la plaza. ntunthe bi ñehya. Las matas de maíz que
2. pelar, cortar el pelo Mä ku bi ma dä estaban marchitas revivieron con el riego.
ñäxi ko ya ñäste. Mi hermano fue a 2. contentarse Nuni ra jäi mi tu ra mu̱i,
cortarse el pelo con los peluqueros. Véase ya nubye̱ bi ñehya. Aquella persona que
äxi estaba preocupada, ahora ya está contenta.
277 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ñeti

3. robustecerse Ya mboni ya mä xä du ñeni (ñěni) s jugador Tho̱mi dä zo̱ho̱


hmähä, ya bi ñehya. Los animales que mära ya ñeni pa dä nja ra nteni.
ya estaban por morir, ya se robustecieron. Esperan que lleguen más jugadores para que
ñei (ñei) [Forma secundaria de ei] sentar comiencen los partidos.
ñei (ñei) s 1. doctor Dí pe̱tsi na ra ñeni (ñéni) vi jugar Nuga nzäntho di
dathi, dí ne ga tsitsi ko ra ñei, pe othogi ñeni ha ra nthikä nuni. Yo siempre juego
ra bojä. Tengo un enfermo. Lo quiero llevar fútbol. Vocal nasal: ñëni
al doctor pero no tengo dinero. eni vt hacer jugar
2. curandero Bu̱u̱ ya ñei, tenä ge o̱the ñenti (ñénti) v rec empujarse Véase enti
ya hoga hñeni ha ya tso ñheni ko ya ñentho [Variante de entho] bueno, bonito
nthuki o mära ya ndäpo. Hay ñeñä (ñéñä) vr peinarse Nuni ra be̱hñä
curanderos que dicen que curan me̱ di ñeñä, hange hime̱ po̱ni. Aquella
enfermedades, buenas y malas, con mujer primero se peina; por eso no sale
limpias y otras hierbas. Vocal nasal: ñëi pronto. Véase eke, ñä
Sinón. yo̱thete ñepi (ñěpi) vt 1. llegar (a alguien) Nuni
ñejäi (ñejäi) s hombre mujeriego, mujer ra jäi te ra ñoti, stí ñepi ra njuti
que tiene varios hombres Véase ñehe, jäi ndunthi. Aquella persona gasta mucha luz;
ñekei (ñékei) s persona respetuosa cuando le llega la cuenta va a ser grande.
ñekuamba (ñékuǎmba) s chismoso (que 2. convenir Nuni ra ño̱ho̱ hindri ñepi
levanta chismes) dä nthinti ha ya bede. A aquel hombre
ñemei (ñemei) vti 1. creer (compl. indet.) no le conviene meterse en cuentos.
Nunä ra zi ponza dí to̱de dí ñemei ge 3. corresponder Nuni mä hyanthuähi xi
faxki, ngeä njäpi. Esta cruz que llevo en el di ho, ngeä nso̱ka hätsi nuä ri ñepi.
cuello creo que me ayuda, porque está Aquel mediero de mis siembras me gusta
bendita. porque solamente se lleva lo que le
2. tener fe Ko ra zi jäpi stá hutsi ha mä corresponde. Vocal nasal: ñëpi Véase ehe
ngu, dí ñemei ge njäpi mä zi ndo̱mi. ñepu̱ (ñěpu̱) adv luego, después
Con la reliquia que he puesto en mi casa Variante nepu̱ Véase nepu̱
tengo fe que está bendecida mi casa. Ñespiritu (Ñéspírítu) Espíritu (pueblo de
Sinón. kamfri Véase emei Ixmiquilpan) Ra hnini Ñespiritu
ntemei s creencia, fe tsamähotho ne ba na ra sei xi xä ku̱hi.
ñenä (ñénä) adv 1. parece Nuni ra jäi xä El pueblo del Espíritu es bonito y ahí venden
mani, penä yo ko ra ngantsi; ñenä tsu̱di un pulque muy bueno.
na ra ndähñe. Aquella persona que va ahí ñeste (ñěste) vr rascarse, tallarse
camina con mucha pachorra. Parece que Sinón. ñetse Véase este
tiene flojera. ñete (ñěte, ñéte) s 1. brujo Tenä ge bu̱
2. como que Yoni ra ya jäi ñenä ya ya ñete di mpe̱huí ra ntso. Dicen que
mengu mä hai. Ahí andan unas personas; existen brujos que pactan con el maligno.
como que son de mi pueblo. Sinón. ngubu̱, 2. hechicero Tenä ge bu̱ ya ñete ge
ngumu̱, nguanda o̱tuabi na ra ñu̱ ra mikeiui. Dicen que
ñendro (ñěndro) s torero Mä dä nja ra existen hechiceros que le hacen mal a su
ntendro, ha ya ñendro ya nxadi. Va a prójimo. Vocal nasal: ñëte
haber corrida de toros, y los toreros son ñetadada (ñétádǎda) vi hacerse padre
aprendices. Vocal nasal: ñëndro Véase Véase dada
ñeni, doro ñeti [Forma secundaria de eti]
ñenga ya hmäya andar en brama Ja na ra 1. trasplantar
pa ñenga ya hmäya ra ya zuue, ha 2. inscribir
mära naño ya pa. Algunos animales 3. echar (dentro) Mä dada bi ñeti ha ra
andan en brama en un tiempo y otros en ngumtsu̱di yoho ya tsu̱di pa da noki.
otro tiempo. Véase maya Mi papá echó al chiquero dos puercos para
engordarlos.
ñethi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 278

4. sentar (bordo) Nuu̱ ya ño̱ho̱ bi ñe̱i s mano derecha Véase e̱i


the̱mba ya hai bestho bi ñeti ya ñe̱mbaya (ñe̱mbayǎ) 1. s arrebato (por
nthaki. Esos hombres a quienes les envidia) Ja ra ñe̱mbaya ko ya hai ga
repartieron tierras luego sentaron bordos. uäthe. Hay arrebato por los terrenos de
ñethi (ñéthi) s 1. remedio Ja ya ñethi riego.
ga kampo pa ranañotho ya hñeni. 2. v rec arrebatarse Ya jäi di ñe̱mbaya
Hay remedios de campo para diversas ko ya uada ja ha ra to̱ho̱, mäntä ati
enfermedades. mära. Las personas se arrebatan los
2. medicina Bu̱ gi hñeni ogi hñe̱tho, magueyes que hay en el cerro, raspándolos
ñani ra ñethi. Si estás enfermo no te antes que otros.
abandones, pregunta qué medicina es 3. v rec ordenarse (reg.), discutir,
efectiva. averiguar Ra Beto ko ra Lindo di
3. veneno Ya tsatyo mi tsi mänxa, bi ñe̱mbaya too mä dä tsiti ya mboni.
be̱kua ra ñethi. A los perros que se Roberto y Hermelindo se ordenan para
comían elotes les pusieron veneno. determinar quién va a darle de beber a los
ñethi kanse (ñéthi kǎnse) s planta para animales. Sinón. nju̱ti, ntutsi
curar el cáncer (lit.: medicina―cáncer) ñe̱ni (ñe̱ni) 1. s medidor, geómetra
Sinón. ñethi nziti (oruga)
ñetsi (ñětsi) 1. s persona presumida 2. vr caber Po̱de nze̱ya mä sofo, hindä
Nuni ra jäi, xi ra ñetsi, ngu ho̱ta ñe̱ni ha mä me̱tsa de̱thä. Creo que va a
dämfo̱. Aquella persona es muy presumida; ser demasiada mi cosecha; no va a caber
aparenta ser una persona de categoría. en mi troje de maíz.
2. vr presumir, elogiarse Dí ñetsi ha 3. vr medirse Nuni ra nxutsi di ñe̱ni
ra hmuntsi ga memhai, ge xi di pä ga ya ze̱sthi ha ra baze̱sthi. Aquella niña
mpe̱fi. Presumo en la reunión de ejidos se está midiendo los zapatos en la
que sé trabajar bien. Sinón. 1: facha zapatería. Véase e̱ni
Véase etsi ñe̱nti (ñé̱nti, ñe̱nti) vr 1.
ntetsi s presunción, elogio comprometerse Nuni ra mbo̱ho̱ go bi
ñetsate (ñétsáte) s persona que enciende ñe̱nti pa bi xuni ya tuhni. Aquel señor es
rencillas en la vecindad, persona intrigante el que se comprometió para arreglar el
Nuni ra jäi, xi ra ñetsate; etsi ya jäi ko problema de los pleitos.
ya nkuamba. Aquella persona es muy 2. decidir Hingi ho go too dä ñe̱nti ha
intrigante; echa a pelear a las personas con na ra be̱fi bu̱ ra jäi hingi thädi. No
sus chismes. Véase etsi está bien si alguien decide hacer un
ñetse (ñětse) vr rascarse, tallarse Ra trabajo si la gente no lo aprueba.
ndämfri di ñetse, dä netho tsa mäntihni 3. meterse Hye̱pu̱ ya jäi ha yá bede,
ya to. La res se rasca; puede ser que los nui ogi ñe̱nti. Deja a las personas con
piojos le dan comezón. Variante ñetse sus problemas; tú no te metas.
Sinón. ñeste Véase etse 4. lanzarse Na ra bätsi bi zo ha ra
ñe̱bru (ñé̱bru) s tordo (pájaro) däthe, ha rá dada bi ñe̱nti ha ra dehe
ñe̱i (ñe̱i) s 1. vómito Ra bätsi pe̱tsi ra pa bi hñäi. Un niño se cayó al río y su
ñe̱i; hin dí pädi hänja. El niño tiene papá se lanzó al agua para sacarlo.
vómito y no sé por qué. Sinón. 1, 3 y 4: ku̱ti, nthinti Véase e̱nti
2. tirador Nuni ra metsi hingrá hoga ñe̱ntsapa (ñé̱ntsapa) s Grupo de personas
ñe̱i; himbi zu̱di ra xide. Aquel joven no que cantan mañanitas, felicitaciones de
es buen tirador; no le acertó a la liebre. bienvenida, etc. Ya mäxudi xä uadi ya
3. mano derecha Nuga dí pädi ga e̱i ya ñe̱ntsapa, ngeä rá Pa ya Nänäbya.
nkahni ko ra ñe̱i ha ko ra ngähä. Sé
Desde temprano en la mañana terminaron
arrojar piedras con la mano derecha, y con
los que cantan las mañanitas porque hoy es
la mano izquierda también. Sinón. 1:
Día de las Madres. Sinón. ndutapa Véase
yaha; 2: nkahni Véase e̱i
e̱ntsi, pa
279 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ñoxju̱ni

ñe̱ntsate (ñé̱ntsáte) s palabra blasfema, ñixi (ñǐxi) adj 1. ácido Ya mänsänä


persona blasfema koña ya ñätho, xi ra ñixi. Las manzanas
ñe̱ntsi (ñe̱ntsi) vi vomitar están muy ácidas porque están verdes.
ñe̱ti (ñe̱ti) 1. s arreador Mä ga mahe ra 2. agrio Ra hñuni bi gohi de mände, xä
be̱te, pe ga tsixhe ra ya ñe̱ti. Nos ñixi. La comida que quedó de ayer está
vamos de cacería; pero vamos a llevar unos agria. Véase ixki
arreadores. ñixki (ñíxki) adj azul; verde Variante ixki
2. vti manejar (compl. indet.) Mä tu̱ ra ñiza (ñǐza) s chilecuao (reg.), raíz de una
tsani, pe ya di ñe̱ti. Mi hijo es chico, planta
pero ya maneja. Véase e̱ti ño [Forma secundaria de yo] andar, avanzar
ñi (ñi) 1. s chile Ha ra huähi ya bi ñofo (ñofo) vti escribir (compl. indet.)
the̱nga ya the pa dä jätsi ya ñi. En la Véase ofo
milpa ya rayaron los surcos para plantar ñofri (ñǒfri) s arriero Nuni ra metsi xä
chiles. teui ra ñofri, ha nubya ra dänga ño̱ho̱
2. s salsa Ra thänta ñi bi thoki, xi ra ya hingi yofri. Este joven creció en el
ku̱hi. La salsa molida es muy sabrosa. trabajo de arriero y ahora que es hombre
3. adj picoso Ra hñuni bi thoki, xi xá grande ya no es arriero. Véase yofri
ñi. La comida que hicieron está muy ñogospi (ñógǒspi) s fogonero Xä huixki
picosa. mä mixi ko ra ñogospi. Se ha
rañi ra ñi el picoso del chile chamuscado mi gato por fogonero.
ñiki (ñíki) adj mugroso Ya dutu too di Sinón. ospi Véase o, gospi
mpe̱fi ha ya taye xä ñiki. La ropa de los ñohni (ñohni) vr persignarse Ha ra nijä i
que trabajan en los talleres está mugrosa. tuti ya jäi hänja ri ñohni. En la iglesia
Sinón. ñiti, hñaki enseñan a los feligreses a persignarse. Véase
ñikni (ñikni) s quelite picoso, ohni
hediondilla Ra ñikni xá ku̱hi nubu̱ xá ntohni s persignación
ntudi, ya bu̱ dä ñätsi xá ñiti. El quelite ñoi (ñoi) s ratón Ya ñoi ya thenga
picoso está sabroso cuando está tierno, y si he̱mi pa dä hyoki yá bafi. Los ratones
se amaciza se pone picoso. Sinón. katsu, están acarreando papel para hacer sus nidos.
itakani, katika, katka Véase ñi, kani ñoki (ñóki) vti cortar (tuna o nopal chico;
ñinäni (ñínä́ni) adj nejo (nixtamal) Gä compl. indet.) Véase oki
thokua ra näni ra suni, bi bo̱ni xä ñonse (ñǒnse) vi ser las once ¡Mäntä
ñinäni. Te pasaste de cal en el nixtamal; thogi ra pa! ya bi ñonse. ¡Qué pronto
salió nejo. Variante inäni Véase näni pasa el día! ya son las once.
ñista (ñǐsta) s ojos azules Véase ista Sinón. nre̱tamära
ñisti (ñǐsti) adj agrio Xá ñisti ra sei ñoti (ñóti) s cosa seca Véase oti
koñä ya uada tati ya deta. Está agrio el ñotho [Forma secundaria de otho]
pulque porque los magueyes de que lo desaparecer
raspan están tiernos. Sinón. ñixi ñoui (ñǒui) 1. s compañero Ogi ueke
ñiti (ñǐti) adj amarillejo; mugriento nuä ra mboni; ge rá ñoui nuyu̱ mära.
ñiti (ñiti) adj picoso (en ojos o paladar) No apartes a ese animal, que es compañero
Ra nxanthe bi ju̱sti mbo mä da di tsa xä de aquellos otros.
ñiti. Siento picoso el sudor que se escurrió 2. vi andar con alguien Nuä ri tu̱ joo,
dentro de mi ojo. Véase ñi, iti gí tsokuäbi nuyu̱ ya ño̱ho̱, ngeä go mi
ñito (ñǐto) s chile piquín Tenä ge ra ñoui. Tú echas la culpa a aquellos
ñito hingi boti, ge di hose̱ ha ra hombres de que tu hijo no aparezca,
mbonthi. Dicen que el chile piquín no lo porque él andaba con ellos. Véase yo
siembran, sino que se da solito en el campo. ñoxi [Forma secundaria de oxi] hospedarse,
Sinón. fonguñi quedar la noche
ñoxju̱ni (ñoxjǔ̱ni) vi secarse la cara de la
tortilla (por no voltearla a tiempo) Dá e̱nti
ño̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 280

na ra hme ha ra doyo y dende mä dá hä los animales, no los compran. Sinón. ño̱ke
ra za mo̱te, bi ñoxju̱ni. Eché una tortilla Véase no̱xke
en el comal y mientras fui a traer leña ñu (ñǔ) s 1. camino, carretera Ra ndä de
afuera se le secó la cara. Véase oti, ju̱ni Monda di mpeñä di hoka ya ngusadi y
ño̱ (ño̱) interj amigo Maha gi faxki ra ya ñu. El presidente de México se empeña
be̱fi, ño̱, joo mä mfatsi. Amigo, ve a en hacer escuelas y carreteras.
ayudarme al trabajo, que carezco de ayuda. 2. rastro O rá ñu ra keñä xä rani ha ra
Véase ño̱ho̱ ñu. Se ve el rastro de la víbora que cruzó
ño̱ho̱ (ñó̱ho̱) s hombre Nuni ra ño̱ho̱ la carretera.
pädi dä ñuthyä ha uti ra näni. Aquel 3. hilera Stá u̱ti na hangu ñu ya uada
hombre sabe hacer carbón y hacer cal. ha mä huähi. He plantado unas cuantas
Sinón. däme hileras de magueyes en mi milpa.
ño̱ke (ñó̱ke) adj flaco Ya mboni xä 4. fila Na ñu ya bätsi di rami yá ua
yo̱ke, ha hinto ne dä dai njabu̱ xá ño̱ke. ha ra ñu. Una fila de niños están
Los animales han enflacado, y nadie los marchando en el camino.
quiere comprar así, flacos. Sinón. ño̱xke 5. senda (medio que conduce a un resultado)
Véase yo̱ke Nuua ha ra ximhai ja yoho ya ñu, na
ño̱ni (ño̱ni) 1. vr vaciarse Mä me̱tsa de ra ñho y na de ra ñu̱. Aquí en el
de̱thä ya bi ño̱ni, ya bi thege ra de̱thä. mundo hay dos sendas: una para el bien y
Mi troje de maíz ya se vació; ya se acabó el otra para el mal.
maíz. 6. consejo Ya dada nzäntho umba na ra
2. s vaciador Ya ño̱ni dega ro̱zänthä hoga ñu yá tu̱. Los padres siempre les
ya bi mengi. Los vaciadores de costales dan un buen consejo a sus hijos.
de mazorcas ya regresaron. Sinón. mañä 7. renglón Dá ofo na ra bede ko hñu
Véase o̱ni ñu ya noya. Escribí un cuento de tres
ño̱ste (ñó̱ste) s 1. espía secreto Ko mä renglones. Sinón. 1: däñu, dänga ñu; 4:
ño̱stehu̱ gä pähu̱ te bi hmä di gekju̱. Con ju̱ti; 6: tsofo
nuestro espía secreto vamos a saber lo que ñufri camino de caballos
dicen de nosotros. ñuta s hilera de maguey
2. oyente Mä zi Xuua pa ngusadi dega ñustä s hilera de nopal
ño̱stetho, ngeä hinxa topa rá thuhu. ñuyo camino de ganado menor
Mi Juanito va a la escuela de oyente, ñuza hilera de árboles
porque no está inscrito su nombre. Véase ñu (ñu) adj dulce Ra tei dá tsihu̱ xá
o̱tse ñhotho ra sabo ne ra ñu. El atole que
ño̱tadada (ñó̱tádǎda) vr hacerse de tomamos, de todo estuvo bueno, de sabor y
padre de dulce.
ño̱tango [Forma secundaria de o̱tango] Ñu Nsandramä (Ñǔ Nsándrámä) s Vía
hacer fiesta Láctea, Camino de Santiago (lit.: Camino de
ño̱te (ño̱te) vr ensuciarse Ra bätsi San Ramón) Ra Ñu Nsandramä natsi
xká pe̱gi ha ra fidi bi ño̱te. El niño que mähetsi dega xui ha yá tso̱, y di poni. La
acostaste en la cama se ensució. Sinón. Vía Láctea atraviesa el cielo en la noche con
ntsoki Véase o̱te las estrellas, y se cambia de vía.
ño̱te ga bo̱jä hacerse rico ñudehe (ñudéhe) s camino hacia el agua,
ño̱the (ñó̱the) vr curarse Nuni ra jäi camino del agua Véase ñu, dehe
pe̱tsi ya je̱ya di hñeni, ha hängu xä ñudi [Forma secundaria de udi] señalar,
ño̱the ha hinxa dini ra ñethi. Aquella exhibir Véase udi
persona hace años que está enferma; tanto ñudi (ñúdi) vr presentarse Oxki mä gi
que ha tratado de curarse y no ha ñudi, dada, pa hindä tsixa fadi, ngeä
encontrado medicina. Véase o̱the hin ga ma ndomingo ra ntungä be̱fi. No
ño̱xke (ñó̱xke) adj flaco Xä ño̱xkebya te presentes ahora, papá, para que no te
ya mboni, hingi thai. Ahora están flacos
281 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ñutate

lleven a la cárcel porque no fuiste a la faena ñunthi (ñúnthi) s camino de hilar mecate
el domingo. Rá ñunthi ra Chalo xi xá ñho pa dä theti
ñudi [Forma secundaria de udi] prender ra ya nthähi xá ma. El camino de hilar de
fuego (a leña, basura) Leya, ñudi hmä ya Cesario sirve bien para hilar mecates muy
za mentä dä zo̱ho̱ ra petroleo. Aurelia, largos. Véase ñu, theti
prende la leña mientras llega el petróleo. ñuntsi (ñúntsi) 1. vi desenroscarse Ra
ñudo (ñúdo) s calle empedrada, camino keñä xä mpantsi, ya di ñuntsi pa dä
empedrado Ha ja ra tai Mäñutsi gatho ma. La víbora que estaba enroscada ya se
dega ñudo. En donde está el tianguis de está desenroscando para irse.
Actopan todos son caminos empedrados. 2. vt mover Nuni ra metsi hingi o̱deä
Véase ñu, do dí be̱fu̱, ko ra hesto ne ñuntsi yá
ñufri camino de caballos Véase ñu, fani xinxi. Aquel joven no obedece lo que le
ñuji (ñuji) s 1. vena (de sangre) Bu̱u̱ ya mandamos; lo que hace es gestos y mueve
be̱hñä di hñeni de ya ñuji. Hay mujeres los hombros.
que están enfermas de las venas. ñupi [Forma secundaria de upi] incensar
2. venero de agua Habu̱ bi mända ya Jaua ra nju̱spi ko ra tutsi; ñupi ra
injiñero dä sei, bi thini na dänga ñuji Zinänä. Aquí está el incensario y el
ra dehe. En donde mandaron los incienso; inciensa a la Virgen. Sinón. ñutsi
ingenieros a escarbar encontraron un ñupi (ñupi) 1. v rec convidarse (uno al
venero grande de agua. Sinón. 2: po̱the otro) Mähotho ha drä mu̱i nuyu̱ ya jäi,
Véase ñu, ji dri ñupi na ngu mäna nuä te tsi.
ñujua (ñújua) s camino de conejo Jani Bonita costumbre la que tienen aquellas
na ra ñujua; mä gä pe̱kuí ra nju̱. Allí personas; se convidan unos a otros de lo que
está un camino de conejo; le voy a poner la comen.
trampa. Véase ñu, banjua 2. vi comulgar Nuu̱ ya jäi di ñupi,
ñumño (ñúmño) s camino de coyote Ya geu̱ tumbi na xe̱ni ra thuhme. A las
jäi xä ma ra thonga ñumño, ngeä xi tsi personas que comulgan les dan un
ya mboni dega xui. Las gentes se fueron a pedacito de pan. Sinón. ñumbi Véase uni
buscar caminos de coyotes, porque se comen ñuspi (ñǔspi) s 1. persona que hace
mucho el ganado en noche. Véase ñu, lumbre Ra ñuspi mä da the̱ti ra tsibi pa
miñyo gä mpathmehu̱. El que prende lumbre fue
ñundri (ñúndri) vi dar una ofrenda floral a hacer fuego para que calentemos la
Mä ku mä dä ñundri rixudi pa dä do̱ngi comida.
ra nijä. Mi hermano va a ofrendar flores 2. provocador Nuni ra ño̱ho̱ go ra
mañana para que adornen la iglesia. Véase ñuspi pa jaua ya tuhni. Aquel hombre
uni, do̱ni es el provocador de problemas; siempre
ñundri (ñúndri) vi regar flores Nui ¡xi gí hace que aquí haya pleitos. Sinón. 1: uspi;
nangi nihi gí ñundri! Tú, ¡cómo 2: ñetsi Véase udi, tsibi
madrugas para regar flores! Véase ñuni, ñustä (ñústä) s hilera de matas de nopal
do̱ni Véase ñu, xätä
ñuni (ñǔni) vi regar Mä huähi ya tuthe, ñustha (ñústha) s 1. espina dorsal Nuni
mä gä ñuni. Mi milpa ya está sedienta; ra ño̱ho̱ tsamäñu̱ ra ñustha, dí beni di
voy a regarla. hñeni de yá hmehño. Aquel hombre siente
ñunthe (ñúnthe) 1. s regador Ra ñunthe dolor en la espina dorsal; pienso que está
yo ra ntunthe ha ya hogä ndäpo. El enfermo de los riñones.
regador anda regando el alfalfar. 2. espinazo Tai na xe̱ni ra ngo̱btsu̱di
2. vi regar Ra ñunthe di ñunthe ha de ra ñustha. Vas a comprar un pedazo
ra fu̱tsi pa dä moti. El regador anda de carne de puerco, pero que sea del
regando el barbecho para sembrarlo. espinazo. Véase ñu, xu̱tha
Véase ñuni, dehe ñutate (ñútáte) s profesor
ntunthe s riego Variante ñutuate Véase uti, -te
ñuti HÑÄHÑU — ESPAÑOL 282

ñuti [Forma secundaria de uti] 1. hornear chivos le dicen al lugar donde siempre pasan
(carbón o cal) Nuni ra däme bí ñuti ya los chivos. Véase ñu, yo
thehñä ha ra xäntho̱. Aquel hombre ñuza (ñúza) s 1. hilera de leña (cortada)
horneó carbón en el bosque. Ya hye̱nza ya xä hoki na ñuza ya za. Los
2. atizar Mä gä etsi ha ra tsibi ra bote cortadores de leña ya han hecho una hilera
thengo̱, pe gi ñuti pa nihi dä dä. Voy de leña.
a poner al fuego el bote de los tamales, 2. hilera de árboles Véase ñu, za
pero le atizas para que se cuezan pronto. ñuzafri (ñúzafri) s gavilla de zacate Ya
Sinón. 2: jotsi ndenga zafri xä gu̱ ranä yá ñuzafri. Los
ñuthe (ñúthe) s canal, zanja Nuua ha rá acarreadores de zacate han agarrado cada
Batha ra Botähi xä thoki ya ñuthe pa uno una gavilla de zacate. Véase ñu, zafri
dä uäthe ya hai. Aquí en el Valle del ñuta (ñuta) s hilera de magueyes, línea
Mezquital han construido canales para que de magueyes (plantados) Mä gä tai na ra
las tierras sean de riego. Véase ñu, dehe ñuta pa gä mpasei. Me voy a comprar
ñuthyä (ñǔthyä) s carbonero Gra benga una línea de magueyes para que yo venda
ha bi thoki ra thehñä yo ndunthi ya pulque. Véase ñu, uada
ñuthyä di mpe̱fi. Me imagino que en ñuti [Forma secundaria de uti] enseñar,
donde hacen carbón hay muchos carboneros mostrar Véase uti
trabajando. Variante ñutathehñä Véase ñuthi (ñúthi) s hilera de mezquites Nuä
uti, thehñä ra ñu ha ra ñuthi, xi ra nxaha ora too
ñutsi (ñǔtsi, ñútsi) vti incensar (compl. da rani. Ese camino entre hileras de
indet.) Ra be̱tri ya di ñutsi ha ra nijä, ya mezquites está muy fresco cuando uno pasa
i fonta tutsi. El mayordomo ya está por allí. Véase ñu, tähi
incensando en la iglesia; ya trasciende a ñu̱ (ñú̱) 1. adj doloroso Dí tsa xá ñu̱ mä
incienso. Véase utsi ñä, nzäge mä dä zu̱ki ra thehe. Me duele
ñutsi (ñǔtsi) 1. s fermentación Penä ja la cabeza, tal vez me va a dar tos.
ñenga rá ñutsi ra sei, mäna ora stra 2. s mal Mähyoni gä mädihu̱ na ngu
ñho. Apenas está en fermentación el mäna, hinga homfu̱ na rá ñu̱ mä
pulque; dentro de una hora va a estar mikeihu̱. Es necesario que nos amemos
bueno. los unos a los otros y que no le busquemos
2. vi fermentar Sinón. 1: nzoi ningún mal a nuestros semejantes.
ñuxi (ñǔxi) adj 1. salado Ra yomgo̱ tu 3. s mujer preñada Tenä ge ra be̱hñä
ra u, ntse̱ xá ñuxi. La carne seca salada ra ñu̱, rá bi ra ñethi pa dä mo̱e ra
está muy salada. postemä. Dicen que los orines de la
2. dulce Nuni ra tafi uada ya ra mujer preñada son medicina para
ntse̱tho, ni tsu̱ ra ñuxi. Aquella desbalagar tumores internos. Sinón. 2:
aguamiel está desabrida; no está ni tantito ntsomu̱i; 3: dathi
dulce. Sinón. 1: nju̱xu; 2: ñu ñu̱gi (ñu̱gi) s dolor Véase u̱gi
Ñuxithi (Ñuxithi) s 1. vereda que pasa por ñu̱gi (ñu̱gi) s rencor, odio, resentimiento
el Carrizal Ora dá ma tai dá randa Hadifää temä ñu̱gi pe̱skani ra zi bale,
Ñuxithi, pa nihi dá tso̱nga tai. Cuando ngubu̱ hingi handgi xá ñho. Quién sabe
fui a la plaza me fui por la vereda del que rencor me tiene este cuate; como que no
Carrizal. me ve bien. Sinón. ntu̱tsa
2. carrizos (alineados) Ya xu̱kañuthe bi ñu̱huí (ñu̱huí) v rec odiar el uno al otro
hye̱ka ya ñuxithi, pa bi neki ra ñuthe. Nuni ra däme di ñu̱huí rá dada, ngeä
Los limpiadores del canal cortaron los hinxa hendua ya hai. Aquel hombre odia
carrizos, y quedó bien descubierto el a su papá porque no les repartió los
canal. Véase ñu, xithi terrenos. Sinón. ñu̱tsaui Véase u̱tsa, -ui
ñuyo (ñúyo, ñǔyo) s camino de ganado ñu̱i (ñu̱i) 1. s empacador (persona) Nso̱ka
menor, camino de chivos Ra ñuyo tembi hñu ya ñu̱i; hingi umba mbasto ya du̱ki.
habu̱ rani nzäntho ya yo. Camino de
283 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ofo

Sólo son tres empacadores; no le dan abasto


a los cortadores.
2. vti empacar (compl. indet.) Se̱he̱ga dá
ñu̱i ha ra nthu̱ka tsani. Solamente yo
estuve empacando en el corte de
aguacate. Sinón. mpaka Véase u̱i, u̱ti
ñu̱i (ñu̱i) vr plantarse, quedarse inmóvil
Nuni ra doro nzändi, bu̱ dä ñu̱i hindä O
ño. Aquel toro amansado, de que se queda o (o) conj o
inmóvil, no camina. Sinón. bai Véase u̱i o (ǒ) adv no (Se presenta con proclíticos de la
ñu̱ni (ñú̱ni) 1. s trabajo que cansa Ja ra 2.ª y 3.ª persona, para hacer una prohibición,
ya be̱fi xi ntse̱di ra ñu̱ni. Hay algunos por ejemplo: ogi ma no te vayas, o xkí xifi
trabajos que cansan mucho. no vas a decirle, o da yo̱te no lo haga.)
2. vr maltratarse (en trabajo arduo) o (ǒ) vi 1. estar (dentro, en) Ra ño̱ho̱ dí
Mäthoni gi honi na ra be̱fi hingi hoñhu̱, jo̱ngahu̱; nuä o mbo rá ngu. El
ñu̱ni. Es necesario que busques un hombre que andamos buscando nos lo
trabajo fácil para que no te maltrates. niegan; está dentro de su casa.
Sinón. 1: nzabi; 2: ntsabi Véase u̱ni 2. tener, contener Ya bai ga ju̱ di
ñu̱ti (ñú̱ti) 1. vti empacar (compl. indet.) hñu̱ntho yá xitju̱; ha o, hingya banu.
Yo ndunthi ya me̱fi ha ra uäixi, ra di Está el colgadero de vainas en las matas de
ntu̱ki ha mära di ñu̱ti. Hay muchos frijol, y las vainas tienen frijoles, no están
peones en la huerta de duraznos; unos vacías. Pret. bi yo Sinón. 1: bu̱i; 2: ku̱
cortan y otros empacan. otho estar todavía en
2. s ayudante del empacador, ofadi estar en la cárcel
seleccionador Ra ñu̱ti huahni ra o ra ñu estar de camino
dädimaxi ua ya ra the̱ni o ja fu̱di tä. El obxi (óbxi) s 1. viñedo, viña Dí beni ge
ayudante del empacador es el que revisa si ra ya mengu ra Batha Botähi xa gätsi
el jitomate ya está rojo o medio verde ya bai ga obxi. Pienso que algunos de este
todavía. Valle del Mezquital han plantado viñedos.
3. s plantador Ja ra ntu̱tañi, yo 2. uva Hustho ra pa i ja ya obxi. Hay
ndunthi ya ñu̱ti. Hay plantación de un tiempo en que hay uva.
chile ya hay muchos plantadores. boobxi s viñedo
4. vr plantarse, pararse (y prepararse uäobxi s plantío de vid
para defenderse o pelear) Ra bo̱ka doro bi ochenta (óchénta) adj ochenta
ñu̱ti mäde ra batha, to̱mi too dä Sinón. gohorate
joni. El toro bravo se paró a medio patio odi (ódi) 1. s parturienta Ra odi xa ntse̱di
esperando a alguien que se le acercara. ra xudibya, dä netho xa mu̱ntsi. La
5. vi enhuevar, aovar Ya huni tuhu, parturienta se ha agravado esta mañana;
ya di ñu̱ti; hindä yaä dä hñui. Las posiblemente ha recaído.
pollas cacarean han de estar enhuevando, 2. vi parir Ra baga be̱ni ha ra
ya no tardan en poner. Sinón. 1: mpaka; ngumfri, nubya ja i odi. La vaca que
2: hnuahni; 3: nkätsi Véase u̱ti está echada en el corral ahorita está
ñu̱tue̱ndaui (ñú̱tue̱ndaui) v rec hacer pariendo.
cuentas (el uno al otro) Véase u̱ti, ue̱nda, ofadi (ofádi) vi estar en la cárcel Pret. dá
-ui ñofadi Véase o, fadi
ñu̱tsa (ñú̱tsa) v rec odiar (uno al otro) ofo (ofo) vt 1. escribir Mä tu̱ bí opki di
Variante ñu̱tsaui Véase u̱tsa ha bí mpe̱fi, ha nubya mä ga opi, hänge
ñu̱ti (ñú̱ti, ñu̱ti) vi aconsejar Véase u̱ti dí ofo na ra me̱hna tofo. Mi hijo me
escribe desde donde está trabajando, y ahora
voy contestarle; por eso estoy escribiendo
una carta.
ofo HÑÄHÑU — ESPAÑOL 284

2. apuntar Ra nzaya ya ofo yá thuhu encino, y los cortan como de un metro de


nuu̱ ya jäi xa ñehe ra ntuna be̱fi. El largo para los enjambres de abejas.
juez ya está apuntando los nombres de 2. palo agujerado Tse̱ki nuni ra okaza,
aquellas personas que han venido a la dä netho strá ñoki mbo. Corta aquel
faena. palo agujerado; puede estar hueco
3. anotar Ra nsuñu ga bo̱jä ofo tengu adentro.
bo̱jä bi mfanti. El agente de tránsito 3. Ocza (hacienda de Julián Villagrán)
anota cómo son aquellos coches que Tenä ge ra merrancho Okza mäme̱to
chocaron. Pret. bi yofo Act. indet. tofo go mi xe̱ni ra tsothe bí ehe Monda.
ofo (ófo) vti escribir (compl. indet.) Nura Cuentan que el hacendado de Ocza
yofo ofo pa dä dähä te dä zi. El escribano controlaba la distribución de las aguas
escribe para ganarse la vida. negras del desague de México.
ohni (ohni) vt escribir Pret. bi yohni Act. Variante okaza Sinón. 1 y 2: otza; 3: Do
indet. tohni Asienda Véase oki, za
ñohni vi persignarse opabi (aplicativo de ofo) escribir (a alguien)
oja (oja) puede haber Variante opi Véase ofo, -bi
Ojuelo (Ójuélo) Ojuelo (lugar cerca de La ora (óra) conj cuando
Pechuga. La Pechuga pertenece al municipio de ornu (ǒrnu) s horno Variante orhnu
Ixmiquilpan) Nuni Ojuelo bu̱ i ra ya mu̱i ospi (óspi) s fogonero Véase tsibi
ga jäi. En Ojuelo hay algunas viviendas de otate (ǒtáte) s partera, partero Mäyabu̱
personas. ya be̱hñä hi mi pa ngu ga nto̱the pa dä
oki (oki) 1. vi estar agujerado Dí honi ra mu̱i ya bätsi, ngeä nuya otate mi
ya ro̱zä hingi oki pa ga u̱ti ra de̱thä. hmihiu̱ pa dä mu̱i ya bätsi.
Necesito unos costales que no estén Anteriormente las mujeres no iban al
agujerados para que eche yo maíz. hospital para que nacieran sus hijos porque
2. s agujero Ha rá oki ra za, po̱ni ku̱ti las parteras las atendían para que nacieran
ya hoga gäni; nzäge ni mbo xá ngu̱ni ha sus hijos. Véase odi, -te
bu̱i. En el agujero del palo entran y salen oti (ǒti) vt 1. enseñar, orientar Bá oti
abejas; me imagino que adentro, donde nuyu̱ ya me̱fi ha dä ja ra ñu. Ve a
viven, está amplio. Sinón. otsi, otsi enseñarle a aquellos peones cómo han de
oki (óki) vt cortar (tuna o nopal chico) Mä hacer el camino.
ga oki ra ya tu̱sta, pa ga hoki ra ya 2. estampar (el pie en la tierra) Ra be
banxätä. Voy a cortar unos nopales chicos menthi mi oti rá ua ha ra hai, pa hinda
para hacer nopales batidos. Pret. bi yoki neki ha bi rani. El ladrón estampaba el
Act. indet. toki pie en la tierra lo menos posible, para que
okjä (ókjä) vi cortar tuna Ra metsi okjä, no se viera en donde había pasado. Pret.
habu̱ tsu̱di pati ya kähä ko rá ye̱, ha xá bi yoti, bi oti Act. indet. toti
ñhetsi oki ko ra maki. El joven corta otkagi me orienta
tunas; donde alcanza las corta torciéndolas ntoti s enseñanza, orientación
con la mano, y donde están altas las corta otitä (ótítä̌) s jarilla Variante yotitä
con gancho. Pret. dá ñokjä Véase oki, Sinón. hyu̱xye̱, hu̱xye̱
kähä oti (oti) vt secar Rá dutu ra metsi nuu̱
okxu (okxu) s fosa nasal Ko ra thehe xa häxa ra ngunsadi xá nka, oti ko rá pa ra
zu̱ki, xa njoti mä okxu. Con la gripe que njosta dutu. La ropa que el muchacho
me ha dado se me han cerrado las fosas lleva a la escuela está mojada; sécala con el
nasales. Vocal nasal: okx'u Véase oki, xiñu calor de la plancha. Pret. bi 'yoti Act. indet.
okza (ókzǎ) s 1. palo hueco Nubu̱ ha ya toti
mboza ja ya okza ga xiza, ha the̱ki ngu otuabi secar algo para alguien
na metro ra ma pa yá mu̱i ya kolmenä. oti (óti) vi 1. secarse (planta o tela mojada)
Por ahí, en los bosques, hay palos huecos de Ko nuä xa käti ra ye, ya de̱thä ya oti.
285 HÑÄHÑU — ESPAÑOL o̱näte

Con eso de que ha dilatado la lluvia, el maíz del agujero de tu oído está sucio, necesitas
ya se está secando. lavarlo bien. Variante osgu Véase otsi, gu
2. secarse (el cuerpo), enflaquecerse Ko ra otsi (otsi) 1. vi estar agujerado Rá buxa
hñeni tsu̱ki dí oti. Con la enfermedad mä pantalo otsi, dá be̱di gatho mä bojä.
que tengo me estoy secando. Pret. bi La bolsa de mi pantalón está agujerada;
yoti perdí todo mi dinero.
ñoti s cosa seca 2. s hoyo
yota hai tierra seca otsi (ótsi) vt enrollar Pret. bi yotsi Act.
otho (otho) todavía tiene, todavía está indet. totsi
Thani ra o̱ni bu̱ otho rá mädo ua ya bi
ñhui. Tienta a la gallina para ver si todavía
tiene huevo o ya puso. Véase o
otho (ótho) vi no hay Gatho ra de̱thä gí
honi otho, pe hä ga pai mä dä na tu̱i.
No hay todo el maíz que necesitas, pero sí te
voy a vender, aunque sea un poco. Pret. bi
ñotho Variante otho
otho ra domi no hay dinero

o̱de (o̱de) vt 1. oír Nuni ra metsi ra gogu,
ya otho ra tsu̱bi ahorita no se
hingi o̱de; ne gi nzofo ntse̱di pa dä
administra justicia
yo̱de. Aquel muchacho es sordo y no oye;
otho ra mfeni no piensa
necesitas hablarle fuerte para que oiga.
otsi (ǒtsi) vt machucar, caer sobre algo o
2. obedecer Nuni hingi o̱de, me̱fa dä
alguien Ra no̱ho̱ mi ti bi zo̱ho mi tatho,
ñenä hinte xa yo̱de. Aquel no obedece;
bi yotsi ya bätsi mi be̱ni. El hombre que
después va a decir que no ha sabido nada.
estaba borracho llegó cayéndose sobre sus
3. entender Nuä ra be̱hñä ra ñähñu,
hijos que estaban acostados. Pret. bi yotsi
hingi o̱de ra hñämfo̱. Esa mujer habla
Act. indet. totsi
otomí; no entiende el español. Pret. bi
otsi (ótsi) vi 1. estar sobre Ra nsotsa
yo̱de Act. indet. to̱de
xito otsi ha ra mexa. El destapador de
o̱te vt obedecer (a alguien)
refrescos está sobre la mesa. Ra za bi dagi,
o̱tse vi escuchar
bi yotsi ha ra jädo. El árbol que cayó
o̱ge (ó̱ge) vi despegarse, desprenderse
quedó apoyado sobre la barda.
Nuna ra ku̱hu̱ xi xá ñho; hingi o̱ge rá
2. tener sobre sí Ra be̱hñä bi tumba ra
njäti mä bo̱jä. Esta pintura está muy
mfe̱i, otsi ya mpami ha rá ndoyo. La
buena; no se ha despegado la pintura de mi
mujer a quien le pegaron tiene marcados
coche. Pret. bi yo̱ge Véase o̱tse
los reatazos en el cuerpo.
o̱ke (ó̱ke) vt despegar Ya jäi o̱ke ya
3. empollar Ra o̱ni otsi, ya bi mu̱xki yá
he̱mi xa huete ha ya jädo. Las gentes
tu̱ni. Ya salieron los pollitos de los
despegan los anuncios que han pegado en
huevos que estaba empollando la gallina.
las paredes. Pret. bi yo̱ke Act. indet. to̱ke
Pret. bi yotsi
Sinón. xo̱tse
oxbeza (oxbeza) s pan grande
o̱näte (ó̱nä́te) 1. s parto Nuni ra ndämfri,
oxi (óxi) 1. vi hospedarse, quedar la noche
ra tu̱bgatho; ni na ra o̱näte xa me̱tsi.
Ya bi nxui, mä ga oxihu̱ nuua ha tsu̱ dí
Aquella res es ternera todavía; ni un parto
oxi. Ya se hizo de noche; vamos a
ha tenido.
hospedarnos aquí donde siempre me
2. s la que pare continuamente, la que
hospedo.
procrea con frecuencia Ya täxi xi ya
2. s hospedaje Ha nunä ra ngu ja yá
o̱näte, nihi di nxändi. Las cabras son
oxi ya neñu. En esta casa hay hospedaje
muy rápidas para procrear, pronto se
para los viajeros. Pret. bi ñoxi
multiplican.
osku (osku) s agujero del oído Mbo ri
3. vi procrear Ya munä hingi o̱näte; pa
osku xá hñaki, ne gi xu̱ki xá ñho. Dentro
o̱nga ra du HÑÄHÑU — ESPAÑOL 286

dä nxändiu̱, dä tembi na ra tu̱bru ra o̱te (ó̱te) vi agüerar, presagiar mal Bu̱i ra
nxufri dä tsu̱ti, ha me̱fa dä nta de ya ya zuue, tenä, o̱te nuä te mä dä nja.
nxufri. Las mulas no procrean; para que Hay algunos animales que dicen que
rindan, se le pega a la yegua un burrito agüeran o presagian lo que va a ocurrir.
que lo amamante, y después es el semental o̱te ra du presagia su muerte
de las yeguas. Pret. bi ño̱näte Sinón. 1: o̱tgue̱nda hace cuentas Véase o̱te, ue̱nda
nto̱di; 2: nxändi; 3: odi Véase o̱ni, -te o̱tabuhla (ó̱tábǔhla) vi burlarse Pret. dá
o̱nga ra du (o̱ngá rá du) presagiar la muerte ño̱tabuhla Act. indet. to̱tabuhla
Bu̱i too o̱nga rá du se̱he̱, ha de mäna. Variante o̱tbuhla Véase o̱te, buhla
Hay quien presagia su propia muerte; y la de o̱tabai (ó̱tábai) vi 1. pararse, hacer
otros. Sinón. o̱te ra du parada Nuni ra metsi hime̱ bi zo̱ho̱,
o̱ni (o̱ni) 1. vt vaciar Ya sta ñepu̱ too dä ngeä mi o̱tabai mäñu. Aquel joven no
yadi ya ro̱zä ha hin stá o̱ni, yo̱ni llegó pronto por ir parándose en el camino.
hmähä. Ya no dilata que venga el que 2. orinar (fig.) Ya suhnini bi gu̱ ra ya
recoge los costales y no los he vaciado; jäi habu̱ bi o̱tabai; ha bi zitsi, bi goti
vacíalos mientras. fadi. Los policías agarraron a unas
2. parir Ra baga himbi za bi o̱ni rá personas que estaban orinando en donde
bätsi, ha geä bi du. La vaca no pudo está prohibido y las llevaron a encerrar a
parir la cría, y se murió. Pret. bi yo̱ni la cárcel. Pret. dá ño̱tabai Sinón. 1:
Act. indet. to̱ni Sinón. 1: bañä bai; 2: piti, o̱tändehe Véase o̱te
o̱nga go parir cuates, parir mellizos o̱tadondo (ó̱tádǒndo) vi hacerse tonto, no
o̱ni (ó̱ni) s 1. gallina Ya o̱ni nubu̱ fu̱di dä producir Véase o̱te, dondo
hñui hui tatmäni, ha nubu̱ ya mä dä o̱tagerra (ó̱tágěrra) vi hacer guerra (niños
uadi hui hyastho. Las gallinas cuando o animales) Xi go ngu gá tso̱ho̱, bestho gí
ponen cada tercer día empiezan a poner, y o̱tagerra. Tú, llegando luego haces guerra.
cuando ya van a terminar, ponen diario. Sinón. o̱tatuhni
2. gallo Ra ñoho rá hmafi ra o̱ni bi o̱tahudi (o̱táhǔdi) vi sentarse a cada
nto̱de, mi be̱di zu̱nga hñu xudi. El instante Pret. bi yo̱tahudi Véase hudi
segundo canto del gallo se escuchó antes o̱tandehe (ó̱tándéhe) vi orinar Véase
de las tres de la mañana. dehe
nkoni s gallina clueca o̱tango (ó̱tángo) vi hacer fiesta Pret. dá
dämo̱ni s guila ño̱tango Act. indet. to̱tango Véase ngo
mbänga o̱ni gallina del monte o̱tatuhni (ó̱tátǔhni) hacen pleito
nguni s gallinero o̱te (o̱te) vt hacer Nuni ra jäi xa bí neä
nsändao̱ni s granja de gallinas bí o̱te, bí ho̱te ya mboni ha ra boti.
tu̱ni s pollito Aquella persona lo hace intencionalmente;
o̱te (o̱te) vt obedecer, hacer caso (a mete a sus animales dentro de la siembra.
alguien) Dí ho nuni ra be̱go xi ra yo̱te, Pret. bi yo̱te Act. indet. to̱te Sinón. pe̱fi
o̱te mä dada hängu te be̱pi. Lo que me o̱tgue̱nda hace cuentas
gusta de aquel peón es que es muy o̱tua nkaso tomar en cuenta
obediente; obedece todo lo que le manda mi o̱ta ra be̱di hacer falta
papá. Pret. bi yo̱te Act. indet. to̱te Véase o̱tua ra be̱di hacerle falta
o̱de o̱tua nkaso tomar en cuenta
o̱tazofo obedecer al hablarle o̱tua nto̱de tomar en cuenta
yo̱te s uno que es obediente o̱tua na ra ntani le hace una
o̱te (o̱te) vt hacer efecto (medicina, pregunta
insecticida) Nuya ñethi dí tsi, hingi o̱te ra o̱tua ra paha ceder a la voluntad de
hñeni. Las medicinas que estoy tomando otro
no me hacen efecto. Pret. bi yo̱te Véase o̱te ra xuhña causar molestias
o̱the o̱the (o̱the) vt curar Go gí tuntsoki pa bi
ntse̱ni nuni ra jäi, nubya go ri güe̱nda gi
287 HÑÄHÑU — ESPAÑOL padimaxi

o̱the. Tú eres el culpable de que se hiriera pa (pa) s día Ra pa pe̱tsi natemägoho


esta persona; ahora tienes que curarla por tu ora. El día tiene veinticuatro horas.
cuenta. Pret. bi yo̱the Act. indet. to̱the mapa s días largos
o̱tse (ó̱tse) vi 1. despegarse Ko ra ye tu̱pa s días cortos
o̱tse xá ñho rá xi ra xäza, ha kongeä ndemäpa s mediodía
jätsi ya ngu. Con la lluvia se despega bien pa (pá) 1. s calor Nubya mäna dí tsa ra
la cáscara del ocote, y con eso se techan las pa ke mände. Ahora siento más calor que
casas. ayer.
2. apartarse, separarse Nuni ra bätsi 2. adj caliente Dí tsa ntse̱ xá pa ra
hingi o̱tse di geki, di de̱ngi habu̱ di pa. hyadi. Siento que está muy caliente el
Aquel niño no se aparta de mí; a donde sol.
voy me sigue. Sinón. o̱ge däpa s fiebre
nto̱tse s despegada pani vt tibiar
nto̱tsandu̱nza s arranque de tronco pami vt calentar (para curar)
nto̱tsauada s corte de maguey pati vi calentarse
o̱tse (o̱tse) vt escuchar Pret. bi yo̱tse pati vt calentar
Act. indet. to̱tse pa (pá, pǎ) vt vender Mä ngu dá pa, bi
o̱te (ó̱te) vt 1. podar Dí o̱te ya de̱jä pa taki yonthebe mo. Vendí mi casa; me
dä roho xá ñho. Estoy podando los higos dieron doscientos mil. Pret. bi ma Act.
para que retoñen bien. indet. ba
2. separar la cría (maguey, higo, sábila, pa ga ndunthi vender por mayoreo
lechuguilla) Yá bätsi ya uada ya ya ma s vendedor
dängi; hänge dí o̱te. Las crías de los mpa, ma s puesto
magueyes ya están grandes; por eso las pathä vi vender maíz
estoy separando. Pret. bi yo̱te Act. indet. pasei s pulquería
to̱te Sinón. 1: poki pa mämfotsi (pa mä́mfotsi) clavar de
o̱tse (ó̱tse) vt 1. despegar Ya bätsi o̱tse cabeza Ra metsi bi dagi ha na ra
rá njosti ra jädo. Los niños le despegan el samhye, bi ma mämfotsi. El joven se
aplanado al muro. cayó en un zanjón clavado de cabeza. Véase
2. arrancar Yoni na ra ño̱ho̱, o̱tse ya pa, mfotsi
ndu̱nza tähi. Ahí anda un hombre que pa ri gäi (pa rí gäi) para abajo
arranca troncos de mezquite. Pret. bi pada (pada) s 1. zopilote Bu̱i yo bai ya
yo̱tse Act. indet. to̱tse Sinón. 1: o̱ke; 2: pada: na ra tsanpada y mäna ra pada.
ku̱tsi Hay dos clases de zopilote: uno es el zopilote
redondo, y el otro es el zopilote aura.
2. diablo (fig.) Ra hyote ya di mpe̱huí ra
pada. El asesino trabaja con el diablo.
Sinón. 1: nxäñä, nxäpta
pade̱thä (páde̱thä) vi vender maíz Pret. dá
mpade̱thä Variante padithä Véase pa,
de̱thä
P padi (pǎdi) 1. s suelto, feria Pa ga kobra
pa prep para ha nuä ri bojä, otho ra padi. Para que
pa (pa) vi ir (tiempos primarios) Tatmäni dí cobre tu dinero no hay suelto.
pa Monda ko ra ndusjäi. Cada tercer día 2. vt cambiar Ra hyote, pa hinda bädi
voy a México en el autobús. Pret. dá ma too dä hyandi, bi padi rá he. El asesino
Véase ma para que no lo reconozca quien lo vea se
pe̱ui vt acompañar cambió de ropa. Sinón. 1: xani; 2: poni
pa mändunthi se va más harto padimaxi (pádímǎxi) s coyolito,
jaltomate Es una planta silvestre de la sierra
de Hidalgo que tal vez se dé en otras regiones,
Padingo̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 288

parecida a la planta de jitomate, con fruta en pahni (pǎhni) s camisa Mä ga po̱te ra


racimos; pero la bolita es más grande que la pahni habu̱ xa ntu̱ni. Voy a remendar la
uva y roja cuando ya se sazona. Se utiliza para camisa en donde se ha roto.
salsa. Se vende en Jacala por puños (la cuarta jatapahni s camisa labrada
parte de un cuartillo). E̱ngagi yo fotye̱ ri nsangapahni s camisa rabona
padimaxi, pe gi ye̱ngi xá ñho. Mídeme ye̱pahni s manga de camisa
dos puños de coyolito, pero me los mides yu̱gapahni s cuello de camisa
bien. Véase pa, de̱mxi pahñä [Variante de pamhyä] reñir, discutir
Padingo̱ (Pádíngo̱) Tamaleras (pueblo de pahyadi (pahyádi) s sol caliente Véase pa,
Chilcuautla) hyadi
padithä (padǐthä) s casa de maicería paki (paki) vt 1. torcer Ya ndämfri paki
Sinón. badithä Véase pa vender, de̱thä ya bai ga ixi ko yá ndäni. Las reses
padithä (padǐthä) s nixtamal recién tuercen las matas de durazno con sus
quitado del fuego Véase pa caliente, cuernos.
de̱thä 2. desviar (a alguien), orillarse en el
padithä [Variante de pade̱thä] vender maíz camino (para evitar contacto con alguien)
pafi (pǎfi) 1. s fastidioso Nuyu̱ ya bätsi xi Na ra pa na ra jäi bi de̱ndgi, pe bi
ya pafi, adi nuä otho. Esos niños son los be̱kagi, ngeä dá pakua ra ñu. En una
fastidiosos; piden lo que no hay. ocasión me siguió una persona, pero me
2. vt hostigar, empalagar Hindí ho ra perdió porque me desvié del camino.
tafi kolmenä, bestho di pafigi. No me Sinón. pani
gusta la miel de abeja; luego me hostiga. pala (pǎla) s pala
Sinón. 1: xuhña, mfada; 2: u̱tsa pamhyä (pǎmhyä) vi reñir, altercar,
pagui (pagǔu) s niebla caliente Véase pa, discutir Mä ko ha ra hmuntsi mi pamhyä
gui ko mana. Mi cuñado estaba riñendo con
paha (pǎha) s paja (tallo del trigo, cebada o otro allá, en la junta. Variante pahñä
de avena) Ko ra paha thoki ya kohai y Sinón. ñähni
nehe tumbabi ya mboni dä zi. Con la pamngo̱ (pámngo̱) s carnicería, expendio
paja se hacen los adobes; también se la dan de carne Dí pe̱tsi na ra pamngo̱ ha ra
a los animales para que la coman. merkado. Tengo un expendio de carne en
paha (páha) s 1. gusto Ko ndunthi ra el mercado. Variante bamngo̱ Véase pa,
paha ga raahmää gí honi, pe otho. Con ngo̱
mucho gusto te daría lo que necesitas, pero pamngo̱ (pámngo̱) vi vender carne Tanga
no hay. ra ngo̱; xa ñekua ra däme pamngo̱.
2. voluntad ¿Hänja mä gi pe̱hni ri tu̱ ko Compra carne; ahí viene el hombre que la
nuni ra nxutsi, xibu̱ hingo rá paha? vende. Variante pango̱ Pret. dá mpamngo̱
¿Por qué vas a juntar a tu hijo con aquella Véase ngo̱
muchacha?, ¿y si no es su voluntad? pambi (pámbi) vt pegar, cuerear Nuä ra
3. sin causar daño Ra tse̱ bi dagi co ra nänä otho rá huekate pa rá bätsi, ¡xi
paha. La helada cayó sin dañar las pambi! Esa mamá no tiene compasión de
plantas. Sinón. 1: johya su hijo, ¡como lo cuerea! Pret. bi mambi
pahai (páhai, pahai) s tierra caliente Véase Act. indet. bambi Sinón. fe̱ti, hu̱ stui
pa, hai pami (pámi) vt 1. calentar, aplicar
pahme (páhme) s tortilla caliente Nuga dí fomentos (con un pedazo de la penca de
ne ra pahme, hindí neka bathme. Yo maguey o una parte de una cebolla o un
quiero tortilla caliente; no quiero tortilla pedazo de tela; todos estos asados o
recalentada. Véase pa caliente, hme calentados) Ri ua gí enä xá ñu̱, mäthoni
pahme (páhme) s tortillería Véase pa gi pami ko ra thäxuada pa dä hñäki. El
vender, hme pie que dices que te duele es necesario que
lo calientes con un pedazo de maguey asado
para que se alivie.
289 HÑÄHÑU — ESPAÑOL pantsi

2. vendar Na ra ño̱ho̱ bi nthe̱ui mäna 2. cobijar, abrigar Ntse̱ xá tse̱; panti xá
xkí donti ya be, bi gu̱ bi pambi. Un ñho ra bätsi pa hinda za ra tse̱. Hace
hombre encontró a otro que habían mucho frío; abriga bien al niño para que
golpeado los ladrones; lo ayudo y le vendó no sienta frío. Pret. bi manti Sinón. 1:
las heridas. Pret. bi mami Act. indet. komi; 2: hetse
bami Sinón. pani manti s pañal, envoltorio
pami (pámi) 1. s puesto de chiles Nuni ra mantayu̱ga s bufanda
mami nihitho huxa rá pami. El panti (panti) vt 1. amasar Ya yo̱ta-
vendedor de chiles, muy temprano pone su thuhme di nxo̱ni, panti ra ju̱ngä nda ga
puesto. te̱i pa ra thuhme. Los panaderos están
2. vi vender chiles Nuni ra zi be̱hñä apurados amasando la harina para el pan.
pami, hinxá mädi ra fotye̱ uni. Esa 2. batir Bu̱ ya gá uäntsi ra semento,
mujercita que vende chiles no da caro el panti pa ga xitshu̱ ra piso. Si ya
puño. Variante pañi Pret. dá mpami revolviste el cemento, bátelo para colar el
Véase pa, ñi piso. Pret. bi manti Act. indet. banti
pando (pándo) s saltapared (pájaro) Bu̱ panthi (pánthi) s viento solano (de febrero o
na ra tsintsu̱ hoki rá bafi mbo ra jädo o principios de marzo) Tenä ge ya panthi ja
ha yá nsohni ya maye, ha tembi pando. ra ñyoho o ra hñu nzänä ra je̱ya, ge pa dä
Hay un pájaro que anida dentro de las roho ra xätä o ya ndäpo. Dicen que los
paredes o en las aberturas de las rocas, y le vientos solanos que hay en el mes de febrero
llaman saltapared. o marzo son para que retoñen los nopales y
pangdehe (pángděhe) s agua tibia Ja ya árboles. Véase pa, ndähi
pathe ha ya pangdehe, habu̱ ni xá tse̱, pe panthi (pánthi) vi vender lazos, vender
ni ntse̱ xá pa. Hay agua caliente y agua mecates Nuni ra zi be̱hñä pa xite̱ ha
tibia, que es la que está ni muy fría ni muy panthi. Aquella mujercita vende xite y
caliente. Variante pandehe Véase mpani, vende lazos. Pret. dá mpanthi
dehe Variante panthähi Véase pa, nthähi
pangmädo (pángmädo, pangmädo) s pantsi (pǎntsi) vt 1. envolver Ya
huevo tibio Véase mpani, mädo mathuhme hingi pantsi ya thuhme. Los
pango̱ [Variante de pamngo̱] carnicería vendedores de pan no envuelven el pan.
pani (pǎni) vt 1. tibiar Ogi hiti ya bätsi 2. enrollar Ngu gi nangi, pantsi ri xifi
ko ra tse̱the, me̱to̱ pani tsu̱. No bañes a xká xi. Nada más que te levantes, enrolla
los niños con agua fría; primero tíbiala un tu petate que has tendido. Pret. bi
poco. mantsi Act. indet. bantsi
2. caldear (reg.), calentar (con maguey pantsi (pántsi) s 1. rollo Gi hä na
asado), fomentar Ri ua habu̱ bi su̱ti ra pantsi ra he̱mi pa ga jahu̱ ha yá hyo ra
binitähi, pani ko ra thäxuada. Caldea kaha pa ga u̱thu̱ ya ixi. Traes un rollo de
con el maguey asado donde te picó la papel para poner a los lados de las cajas,
espina de mezquite en el pie. Act. indet. para echar el durazno.
bani Sinón. 1: mpani; 2: pami 2. envoltorio Mä dada bá hä na dänga
pani (pani) vt torcer Dá hätsi na ra pantsi ra thuhme. Mi papá trajo un
ndasti ha dá pani mä ua, ha nubya dí tsa envoltorio grande de pan.
xá ñu̱. Me di un resbalón y me torcí el pie; 3. ovillo (algunas cosas enrolladas) Dí ne
ahora me duele. Act. indet. bani na hangu pantsi ra thähi ga njäti.
Sinón. paki Quiero unos cuantos ovillos de hilo de
pantyo (pántyo) s 1. panteón color. Sinón. 1 y 2: bantsi; 3: mädeha,
2. tumba notsi
panti (pǎnti) vt 1. enredar Ya bai ga ju̱ pantsi (pantsi) vt arremangar Pa gi
ntse̱ bi ntu̱ngi, ya bi panti ya zafri. Las ñunthe pe̱tsi gi ku̱ti ha ra dehe, hänge
matas de frijol enredador ya enredaron los mäthoni gi pantsi ri dutu. Para que
zacates. riegues tienes que meterte al agua; por eso
panxido HÑÄHÑU — ESPAÑOL 290

necesitas arremangarte la ropa. Pret. bi pati (pǎti) vt 1. cambiar (una cosa por otra)
mantsi Act. indet. bantsi, bantsi Dí ne ga pati na ra tu̱dro ko na ra
Sinón. xäntsi tubga. Quiero cambiar un toro chico por
panxido (panxido) s viuda (pájaro) una ternera.
panthä (pánthä) vi 1. dormitar Mänxui 2. permutar (de un lugar a otro) Ra
dá hatsi ra zi animä, hänge nubya dí xahnäte mä dä pati ra ngunsadi ha
panthä. Anoche cuidé al difunto; por eso mäna. La maestra va a permutar de una
ahora dormito. escuela a otra. Act. indet. bati
2. cabecear (de sueño) Ra bätsi ya patju̱ (pátjǔ̱) s frijol pataquín
panthä, uá pe̱gi dä ñähä. El niño ya Variantes pathju̱, padju̱ Véase ju̱
está cabeceando, ve a acostarlo para que pato [Variante de badu] pato
se duerma. Pret. dá mpanthä patxu̱tha (pátxǔ̱tha) s remolino de vellos
Sinón. huantähä, uantähä, tathä Véase en la espalda Tenä ge too pe̱tsi ra
tähä patxu̱tha, xi ra tsomu̱i. Dicen que los que
pañä (pañä) s día de hoy Véase pa, ya tienen remolino de vellos en la espalda son
pañi (páñi) s puesto de chiles Véase pa, muy malos. Véase páti, xu̱tha
ñi patadehe (patáděhe) s remolino de agua
papa (pǎpa) s papa Sinón. roka Xi xá ntsuni too dä yu̱ti ha ra däthe
paretso̱ (párétsǒ̱) s par de estrellas Véase habu̱ ja ya patadehe. Es peligroso meterse
tso̱ en el río donde hay remolinos de agua.
Partadero (Pártádéro) Apartadero (ranchería Sinón. thetadehe, thenthe Véase páti,
de Huichapan) Partadero bí ja mäñä rá dehe
ndäntsi na ra to̱ho̱. El Apartadero está pati (pǎti) vt 1. chamuscar
encima de la cumbre de un cerro. (superficialmente con fuego) Mände dá pati
pasia (pasia, pásia) 1. vi pasear ya kämyo pa bi zi ya ndämfri, ngeä mi
2. s paseo otho ha ga yoni. Ayer les chamusqué
paste vti defraudar, engañar (compl. indet.) cardones a las reses porque no había en
Pret. bi mpaste Véase patsi donde pastarlos y se los comieron.
pasti (pasti) vt 1. barrer Mäthoni gi 2. marchitar (con la helada y el sol) Ra tse̱
pasti xá ñho ra ngu. Necesitas barrer muy xa dagi mäxudi bi pati ya bai ga
bien la casa. dädimaxi. La helada que cayó en la
2. desmontar, escombrar, limpiar (monte) mañana marchitó las matas de jitomates.
Xa muntsi ya jäi pa di mfatsi pasti yá Act. indet. bati Sinón. 1: huisti; 2:
hai. Se han agrupado personas para tsäti
desmontar sus terrenos. pati (pati) vi calentarse Pret. bi mpati
3. emparejar Ko ya bo̱jä mfu̱xhai bi Véase pati
pasti ya ñu xi xmá ntso. Con tractores pati (páti) 1. vt enredar Pati ha ra za ra
emparejaron los caminos que estaban dänthi di hñä ra ndämfri. Enreda en el
defectuosos. palo la reata que trae la res.
4. raspar Ra yafi ya pasti ya uada, pa 2. vt cobijar Dí tsa ra tse̱, hänge dí
dä rotsi ya tafi. El tlachiquero ya pati mä däxyo. Siento frío, por eso
empieza a raspar los magueyes para que traigo con que cobijarme.
empiecen a producir su aguamiel. Pret. bi 3. s chamarra Nuni hingi tho̱ge rá
masti Act. indet. basti Sinón. 2: xänti; pati. Aquél nunca suelta la chamarra.
3: mo̱ge; 4: ati Véase paxi Pret. bi mati Sinón. 2 y 3: he
patfi (pátfi) s aguamiel caliente Ko ra pato (páto) vi espulgarse (quitándose los
pahyadi rá tafi ya uada ya patfi. El piojos) Nuyu̱ ya be̱hñä pato, di hñäkua
aguamiel de los magueyes está caliente por to. Aquellas mujeres se espulgan; se quitan
el calor. Véase pa, tafi los piojos. Pret. dá mpato
Sinón. nju̱ntuato, hñäkuato Véase to
291 HÑÄHÑU — ESPAÑOL pähi

patsefi (pátsěfi) s abeja de panal guaricho payo (payǒ) s puesto de velas Nubu̱
Ya zuue ga patsefi hoki ya sefi ya dängi, mpahankei, ha ya tai ja ya payo. En los
ha nzäntho bu̱i ha ya ndäpo. Las abejas días de muertos hay puestos de velas en las
de panal guaricho hacen sus panales plazas. Sinón. bayo Véase pa, yo
grandes, y siempre viven en las hierbas. pati (pati) vt 1. calentar (tortilla, ropa,
Variante patsfi Véase páti, sefi planta)
pathe (páthe) s 1. agua caliente Pa bu̱ki 2. encender, prender (para calentar; horno
ya tsu̱di o ya o̱ni, pe̱tsi ko ra pathe di de pan o de barbacoa) Act. indet. bati
nthu̱ni. Para que se pelen puercos o pati vi calentarse
gallinas, tiene que hacerse con agua caliente pathme calentar las tortillas
hirviendo. patsi (pǎtsi) vt recoger Xa ñekua ya
2. aguas termales Tenä ge too hñenga zo̱nte dí to̱mhu̱ , dämä patsi ya dutu
u̱ua ja na ra yaä xá ñho dä hñi ha ya habu̱ raza bo̱ni. Aquí vienen las visitas que
pathe. Dicen que hay un tiempo propicio esperábamos, recoge rápido los trapos que
para que los enfermos de reúmas se bañen están tirados por dondequiera. Pret. bi
en aguas termales. Véase pa, dehe matsi Act. indet. batsi Sinón. muntsi,
patsefi (pátsěfi) s panal guaricho Véase jondi
páti, sefi pädi (pä̌di) vt 1. saber Hindí pädi temä
patsi (pǎtsi) vt engañar, defraudar Mä ga ora ga ma tai. No sé a que hora voy a la
pa ra ya de̱ti, pe ga papse̱he̱ ra dai, nuä plaza.
mä tu̱ za dä patsi. Voy a vender unos 2. conocer Nuga hindá pädi mä dada, bi
borregos, pero voy a tratar yo solo con el du me̱to ge dá mu̱i. Yo no conocí a mi
comprador; a mi hijo puede engañarlo. Act. padre; murió antes que yo naciera.
indet. batsi Sinón. hati 3. aprender Hindá pädi ra ntofo nubu̱
maste s defraudador, engañador ndá notsi. No aprendí a escribir cuando
paste vti defraudar, engañar (compl. era chico. Pret. bi bädi Act. indet. fädi
indet.) Sinón. 3: nxadi
patsi (patsi) 1. s mortaja Ja bi ma tai pa bädi s adivino
dä thai ra dutu pa rá patsi ra handu. bämhñä s sabio
Apenas se fueron a la plaza a comprar la tela bi bätho se dio cuenta, supo
para la mortaja del finado. pädise̱ no le cuenta a nadie
2. vt envolver Nuyu̱ ya be̱hñä patsi päse̱ sólo él sabe
ya dutu; mä dä ma ra beni. Aquellas pähä (pä́hä) vt 1. olfatear Nuni ra tsatyo
mujeres envolvieron la ropa, para irse a ra me̱te, bestho pähä habu̱ xa thogi ra
lavar. Pret. bi matsi Act. indet. batsi fantho̱. Aquel perro es cazador e
Sinón. 2: pantsi inmediatamente olfatea donde ha pasado el
paxi (paxi) s basura Jondi ya paxi; pe̱tsi venado.
ya pa hinto paxi. Recoge la basura; hace 2. oler Ko ra thehe xa njoti mä xiñu, ha
días que nadie barre. hindí pähä ua fonti xá ñho na ra kosa
paxi (páxi) vt barrer (compl. indet.) Ya o hina. Con la tos se me ha cerrado la
be̱nte yofadi paxi ha ra tai. Los pobres nariz, y no huelo si las cosas están buenas
presos están barriendo en la plaza. Pret. dá o no.
mpaxi Act. indet. baxi 3. saber (fig.) Fähä ge nuni ra jäi yobu̱
pasti vt barrer ga kuamba. Se está sabiendo que
baxi s escoba aquella persona anda de chismosa. Pret.
paxi s basura bi bähä Act. indet. fähä
paya (paya) s hoy Ra paya mä ga mpoti fähä sentido de oler algo.
ha ra uäthe. Hoy voy a sembrar en la tierra pähi (pä́hi) vi adormecerse Dí tsa na ra
de riego. Sinón. nubye̱, nubya Véase pa, mbähi hangu mä ndoyo, pe ndaä mäna
nubya pähi mä ua. Siento un adormecimiento en
päntsahai HÑÄHÑU — ESPAÑOL 292

todo el cuerpo, pero lo que más se me petaju̱ni s masa chiclosa


adormece son los pies. Pret. bi bähi petandäpo s hierba pegajosa
päntsahai (pä́ntsáhai) vi arrojar tierra peye̱ s manos pegajosas
Pret. dá mpäntsahai Véase päntsi, hai peua s uno que camina muy despacio
päntsi (päntsi) vi tirar Bi zo̱ho̱ yá hñeni pe (pě) s Nombre de una biznaga grande.
ya o̱ni ha bi du ndunthi, ha gatho dá pede (pede) vt 1. contar Nuni ra zi be̱hñä
päntsi ha ra däthe. Llegó la enfermedad hingi pädi dä pede ra bojä. Aquella
de las gallinas y murieron muchas; todas las mujercita no sabe contar su dinero.
tiré al río. Sinón. fo̱te, e̱i 2. platicar Nuni ra zi ndada pede te xa
pätui (pä̌tui) vt 1. acostumbrarse a algo nu mäyabu̱. Aquel señor platica lo que
Nuua xá tse̱; pe nuga ya stá pätuí, ya ha visto en años anteriores. Pret. bi mede
hindí tsa ra tse̱. Aquí hace frío, pero yo ya Act. indet. bede Sinón. 1: o̱tgue̱nda; 2:
me acostumbré, ya no lo siento. mä
2. conocer Ra mu̱di hindí pähmä yá bede s historia, leyenda
mu̱i ya jäi, pe nubya ya dá pätuí. Al pege (pege) conj pero Hä, ga me̱ui, pege
principio no sabía las costumbres de las gi to̱bge ga nzimxudi. Sí, voy contigo,
personas, pero ahora ya las conozco. Pret. pero esperas que desayune. Sinón. pe
bi bätui Véase pädi pehai (péhai) s 1. tierra chiclosa Ha ya
pätho se lo sabe nada más Véase pädi, -tho pehai nubu̱ ja ra fu̱tsi di nantsi ya
päta (pä́ta) s mosquito pequeño Bu̱i ra dänga gonhai. En las tierras chiclosas
ya päta te̱ni ra tafi ha ya uada tati. cuando barbechan se levantan terrones
Hay unos mosquitos pequeños que son grandes.
atraídos por el aguamiel de los magueyes 2. Pijay (ranchería de Nicolás Flores) Pehai
que raspan. Véase pähä, uada bí o mäde na ra hñe. La ranchería del
pätada (pä́táda) s mosca pequeña Véase Pijay está dentro de una barranca. Véase
da pe, hai
pe (pe) vt 1. robar Nunä yotsanza bo̱jä peju̱ni (pejǔ̱ni) s masa chiclosa Véase pe,
te̱ti dí pa, mä me̱ti; hinstá pe. Esta ju̱ni
bicicleta que vendo es mía; no la he robado. peloyu̱ga (peloyu̱ga) s pescuezo sin
2. traicionar Nuga bu̱ too tuki ha ga plumas de la gallina Véase yu̱ga
nkoti, ga nzofo; hinga pe. Yo, si alguien pemtse (pémtse) vi tejer canastas, hacer
me debe y quiero desquitarme le hablo, no canastas Ya me Ramhai mänxo̱ge ya zi
lo voy a traicionar. Pret. bi be Act. indet. jäi pemtse. Casi todos los habitantes de la
fe Vocal nasal: pë Candelaria tejen canastas. Pret. dá
be s ladrón mpemtse, mpemtse Sinón. hokbo̱tse
fe s lo que es robado Véase 'bo̱tse
mfe s robo pemni (pémni) s cadillo, espina cardón
bete s traicionero Ra pemni geä na ra bini rá bai ngu ra
pe (pé) vt tejer Habu̱ ja ya de̱nthi ya jäi te̱i, y di nte̱mi ha ya dutu. El cadillo es
pe ya xifi. En los lugares donde hay palmas una espina cuya mata es como pasto, y se
las personas tejen petates. Pret. bi me Act. pega en la ropa. Sinón. minte̱i Véase pe,
indet. be Sinón. hoki bini
be s telar; tejida pene (péne) s 1. persona que come muy
penzä vi tejer costales lento (lit.: boca pegajosa) Nxo̱ni gi ñuni, te
pexyo vi tejer cobijas grá pene. Apúrate a comer; eres muy lento
pe (pě) adj pegajoso Ja ra ya ndäpo o ya para comer.
bopo o mära ya tebe̱u̱ xá pe. Hay 2. persona que come decentemente Véase
algunas hierbas o trementinas, y otras cosas pe, ne
pegajosas. Sinón. mpete pengi (pěngi) 1. vi regresar Dá te̱ni ra
pehai s tierra pegajosa miñyo bi duska mä de̱ti, pe hindá tsu̱di,
pemni s espina cardón, cadillo mäna xá ñho dá pengi. Perseguí al coyote
293 HÑÄHÑU — ESPAÑOL pexyo

que se llevó mi borrego, pero no lo alcancé, perehi (péréhi) s perejil


mejor me regresé. Pesko (Pésko) Apesco (ranchería de Zimapán)
2. s vuelto Ko ra he̱mi ga nthebe, Ra po̱blo Pesko pe̱tsi tsu̱tho ya jäi. La
otho ra pengi ga kotsa ri pengi. Con el comunidad de Apesco tiene pocos
billete de a cien no hay feria para darte tu habitantes.
vuelto. Pret. bi mengi Sinón. 2: xani, pesto (pesto) s pestón (planta) Na ra
mpengi ndäpo ri hu ra pesto, tenä ra ñethi pa
mengi s regreso dä ñhäkiä ra hñeni ri hu diabeti. Hay
pengtho (péngtho) vi 1. regresar nada más una hierbita que le dicen pestón, dicen que
Ra madehe tso̱ho̱ ga behe pengtho, ngeä es medicina para quitarse la enfermedad
ha ra de̱nda joo too dä zämi. El llamada diabetes.
repartidor de refrescos que llega los viernes pete (péte) vti traicionar (compl. indet.)
se regresa nada más, porque no hay nadie en Nubya ga thohu̱ ha nuä ra ngu, gi
la tienda para recibir los refrescos. bistho, bu̱pu̱ na ra tsatyo pete. Ahora
2. devolverse nada más (carta) Ra he̱mi que pasemos a esa casa ten cuidado; ahí hay
bi be̱ntki hingi tso̱ho̱, pengtho ngeä un perro que es traicionero. Pret. bi mpete
himbi be̱hni xá ñho. La carta que me Vocal nasal: pëte Véase pe, -te
enviaron no llega, la devuelven nada más petahai (pétáhai) s tierra pegajosa, tierra
porque no viene bien la dirección. chiclosa Ko ra petahai thoki ya kohai.
Variante pengitho Véase pengi, -tho Con la tierra pegajosa se hacen los adobes.
pengitho ra hñeni recae nada más su Sinón. pehai Véase pete, hai
enfermedad petaju̱ni (pétájǔ̱ni) s masa chiclosa, masa
peni (peni) vt lavar (ropa, ixtle) Hingá pegajosa Bi thogi rá dä ra suni, hänge ra
mpeni pa xká peni mä dutu pa ga ju̱ni bi bo̱ni ra petaju̱ni. Se le pasó de
mponi. No lavaste; hubieras lavado mi sancochado el nixtamal; por eso la masa
ropa, y me habría cambiado. Pret. bi meni salió chiclosa. Sinón. peju̱ni Véase pete,
Act. indet. beni ju̱ni
meni s lavandera petandäpo (pétándäpo) s hierba pegajosa
peni (péni) vti lavar (ropa, ixtle; compl. Ja ndunthi ya petandäpo ngu ra tsapto,
indet.) Ha mä ngu bu̱i mä meni, nuga rá xi ra ju̱. Hay muchas hierbas pegajosas,
hindí peni. En mi casa tengo lavandera; yo como el sampedro y las hojas del frijol.
no lavo. Pret. dá mpeni Véase pete, ndäpo
pentsi (pěntsi) vt encorvar Ra penzu̱ xa petanthiti (pétánthiti) vi tejer
pentsi rá tsu̱ pa mo̱te rá xu̱tha. El aventadores Pret. dá mpetanthiti Véase
alacrán ha encorvado la cola hacia atrás pete, nthiti
sobre su espalda. metanthiti s tejida de aventadores
xá mpentsi está chueco metanthiti s tejedor aventadores
penxi (pénxi) vi lavar ixtle Ya jäi penxi pete (pete) vt tejer, trenzar Yeka ri stä,
pa stra ntaxi ra the̱xi. Las gentes lavan el pete, su ri stä, tsamähotho. Escarménate
ixtle para que esté blanco. Pret. dá mpenxi el pelo, téjelo; está muy bonito tu cabello;
Véase peni, the̱xi cuídalo. Pret. bi mete Act. indet. bete
penzu̱ (pěnzu̱) s alacrán Tenä ge ra bete s acción de trenzar o tejer
penzu̱ ga pahai, ja rá ñethi ga nthote. pete (péte) vt pegostear Ra bätsi bi pete
Dicen que el alacrán de clima cálido tiene ya ye̱ ko ra ñu. El niño se pegosteó las
ponzoña venenosa. Véase pentsi, tsu̱ manos de dulce.
penzä (pénzä) vi tejer costales Nuga peua (péua) s uno que camina muy
hindí penzä, mä be̱hñä geä ra menzä. despacio Véase pe, ua
Yo no tejo costales; mi esposa es la que los pexyo (péxyo) vi tejer cobijas Nuga dí
teje. Pret. dá mpenzä Véase pe, ro̱zä pe̱tsi mä bexyo, pe hindí pexyo. Yo
pepi (pepi) vt robar (a alguien) Véase pe, tengo mi telar para tejer cobijas, pero no
-bi tejo. Pret. dá mpexyo Véase pe, däxyo
peye̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 294

peye̱ (péye̱) s 1. manos pegajosas pe̱hni (pe̱hni) vt 1. mandar, enviar


2. uno que trabaja despacio con las manos Mäthoni gi pe̱hni nihi ra nzimxudi pa ya
Véase pe, ye̱ me̱fi. Es necesario que mandes temprano el
pete (péte) vt 1. lavar (menudo de animal, almuerzo para los peones. Honi kon too gi
verdura) Hyoni too dä maxai gi pete pe̱hni ra bojä pa ri tu̱. Busca con quien
nuu̱ ya xefo o dä mete. Busca quien lave enviarle dinero a tu hijo.
esas tripas o te ayude a lavarlas. 2. ordenar Pe̱hni ra be̱go dä juati ra
2. enjuagar (ropa, ixtle) Pret. bi mete be̱fi. Ordénale al peón que complete el
Act. indet. bete trabajo. Pret. bi me̱hni Act. indet. be̱hni
pe̱ (pé̱) vt cazar Nuyu̱ ya jäi bí yoni ha Sinón. 3: be̱pi
ra ñäntho̱ bí pe̱ fantho̱. Aquellas pe̱hni (pě̱hni) vt 1. juntar Mä ga pe̱hni
personas que andan en la cumbre de la mä mbonihu̱, ha mä ga fadihu̱. Vamos a
montaña están cazando venados. Pret. bi juntar nuestro ganado, y lo llevamos a
me̱ Act. indet. be̱ pastorear.
pe̱huä vi pescar 2. unir Ra mayo bi pe̱hni na ra metsi
pe̱sfi vi buscar pañal ne na ra nxutsi ha ra mäka nthäti. El
pe̱mna vi cazar ardillas pastor unió a un joven y a una señorita en
pe̱myo vi cazar coyotes santo matrimonio. Act. indet. be̱hni
pe̱fi (pe̱fi) 1. s herramienta Nuga dí pädi Sinón. 1: thäntsi; 2: zo̱te
tsu̱ ra be̱fi ga gädo, pege otho mä pe̱fi. pe̱huä (pé̱huä) vi pescar Ra me̱huä bí
Yo sé trabajar la albañilería un poco, pero pe̱huä ha xi bí ja ya huä. El pescador anda
no tengo herramientas. pescando donde hay mucho pescado Pret.
2. vt hacer Nuni pädi dä me̱fi, pege dá mpe̱huä Véase pe̱, huä
hingi pe̱fi. Aquél sabe hacerlo, pero no lo pe̱i (pe̱i) vt tocar (instrumento musical)
hace. Pret. bi me̱fi Act. indet. be̱fi Mähotho pe̱i ra zi thuhu ra zi ño̱ho̱ ko rá
Sinón. 1: mpe̱fi; 2: o̱te Véase mpe̱fi bida. Toca muy bonita su música ese
pe̱gi (pé̱gi) vt 1. acostar Ra bätsi tsu̱ ra hombrecito con su guitarra. Pret. bi me̱i
tähä, bá pe̱gi dä ñähä. El niño tiene Act. indet. be̱i
sueño; ve a acostarlo para que se duerma. pe̱jua (pé̱jua) vi cazar conejos Mäme̱to
2. poner (en posición nivelada) Nuu̱ ya ra ya jäi mi pe̱jua pa mi tsi ha mi pa.
za, pa hinda no̱nge, pe̱gi ha ra hai ne Antes algunas personas se dedicaban a cazar
gi tse̱mi ko ra ya do. Pon esos palos en conejos para comer y vender. Pret. dá
el suelo y deténlos con una piedra para mpe̱jua Véase pe̱te, jua
que no se tuerzan. Pret. bi me̱gi Act. pe̱kri (pé̱kri) vi quelitear, cortar quelites
indet. be̱gi Pret. dá mpe̱kri Véase pe̱hi, kani
pe̱gu (pě̱gu) s oreja colgada Véase gu pe̱mäpa (pé̱mäpa) vi trabajar por día Véase
pe̱gufu̱i (pě̱gúfu̱i) s sombrero gacho (del mpe̱fi, pa
ala) Nuni ra zi ño̱ho̱ hñä ra pe̱gufu̱i, pe̱mna vi cazar ardillas Véase pe̱
hinga njamfri, pege jabi rá bojä. Aquel pe̱mda (pé̱mda) vi tocar instrumento
hombrecito que trae su sombrero todo musical Nuga dí pe̱mda ko ra bimxähi;
gacho, es increíble, pero posee dinero. Véase hindí pädi ga pe̱i mäna ra bida. Yo toco
pe̱gu, fu̱i el violín; no sé tocar otro instrumento. Pret.
pe̱guyo (pě̱gúyo) s 1. perro de oreja dá mpe̱mda Véase pe̱i, bida
colgada pe̱myo (pé̱myo) vi cazar coyotes Pret. dá
2. ganado menor de oreja colgada Véase yo mpe̱myo Véase miñyo
pe̱hi (pě̱hi) vt cortar (hierbas con las manos) pe̱ngodo (pe̱ngǒdo) s mosca grande y
Na ra be̱hñä bí pe̱hi ya ndäpo ne käti colorada
ha rá ronjua. Una señora está cortando la pe̱ni (pé̱ni) s durazno ¡Xi xa hño̱tse ra
alfalfa y luego la echa en su ayate. Pret. bi je̱yabya ya bai ga pe̱ni! ¡Cómo se han
me̱hi Act. indet. be̱hi cargado de fruta este año los árboles de
pe̱hi ya kani quelitear, cortar quelites durazno! Sinón. ixi
295 HÑÄHÑU — ESPAÑOL pe̱tye̱

pe̱nitsintsu̱ (pe̱nitsǐntsu̱) s Nombre de pe̱sfi vi buscar pañal Véase pe̱, sefi


una planta que tiene fruta diminuta que es pe̱snä (pé̱snä) vi trabajar por mes Ndunthi
alimento de pájaros. Véase pe̱ni, tsintsu̱ ya nxutsi pe̱snä ha ya dähni. Muchas
pe̱nki adj ladeado Sinón. mändaki muchachas trabajan por mes en las grandes
pe̱nti (pe̱nti) vt 1. agarrar Nuga dá pe̱nti ciudades. Pret. dá mpe̱snä Véase mpe̱fi,
na ra minä, ha bi zagi. Yo agarré una zänä
ardilla y me mordió. pe̱te vti cazar (compl. indet.) Ra mixi pe̱te;
2. atrapar Ya tsatyo bi pe̱nti na ra huhni xa nku̱xki, aki ya ñoi. El gato
mbägmixi. Los perros atraparon un gato caza; está ahí sentado, encogido, espiando
montés. Act. indet. be̱nti Sinón. mihi, ratones. Pret. dá mpe̱te Véase pe̱
ju̱ pe̱ti (pě̱ti) vt mendigar Nuni ri he hneki
pe̱nto (pe̱nto) s pestón (planta) Sinón. xá ñhotho, ¿gá tai o gá pe̱ti? Tu abrigo
pesto todavía se ve bueno, ¿lo compraste o
pe̱ntsi (pé̱ntsi) vi desbordarse Koñä xa mendigaste para que te lo dieran? Pret. bi
uäi ndunthi, xa xu ra dehe, ya pe̱ntsi ra me̱ti Act. indet. be̱ti
däthe. Como ha llovido bastante el agua ha me̱ti s mendigo
aumentado; se desborda el río. Pret. bi pe̱ti (pé̱ti) vi mendigar (compl. indet.) Ra
me̱ntsi Sinón. tontsi ya bäsjäitho hneki hinte jabi, ha pe̱ti.
pe̱ntsi (pe̱ntsi) vt cargar en la espalda Unas personas que no son de avanzada
Pret. bi me̱ntsi Act. indet. be̱ntsi edad, se ve que no están enfermas, y
pe̱ñäi (pé̱ñäi) vi cazar zorrillos Rabu̱ ndí mendigan. Pret. dá mpe̱ti
pe̱ñäi, ngeä ndí ñehe mä tsatyo myá pe̱tju̱ni (pé̱tjǔ̱ni) vi hacer tortillas,
me̱ñäi. En ocasiones cazaba zorrillos tortillear la masa Pret. dá mpe̱tju̱ni Véase
porque tenía perros que eran cazadores de pe̱ti, ju̱ni
zorrillos. Pret. dá mpe̱ñäi Véase pe̱, ñäi pe̱tku (pe̱tku) s bofetada (golpe con la mano
pe̱pabi [Variante de pe̱pi] trabajar (con abierta cerca de la oreja) Véase pe̱ti, gu
alguien) pe̱txu (pé̱txu) s 1. nariz chata Nuni ra zi
pe̱pate (pé̱páte) vti 1. servir, trabajar (en bätsi bi bo̱ni ra pe̱txu. Aquel niñito resultó
servicio de alguien) Mä tixu bí pe̱pate de nariz chata.
Monda, hin xa bo̱hmä ra be̱pate. Mi hija 2. chato Xa mabu̱ ra pe̱txu bo̱jä thenga
está sirviendo en México; nunca había salido jäi. Ahí va el autobús chato que
a servir. transporta gente. Véase pe̱ti, xiñu
2. estar de sirviente (sentido reg.; persona pe̱ti (pé̱ti) vt 1. aplastar Ra bo̱jä bi neti
que tiene la responsabilidad de hacer la fiesta na ra tu̱btsu̱di, bestho bi pe̱ti. Un
religiosa anual del pueblo hasta que carro atropelló un puerquito y lo aplastó.
encuentre quien acepte el cargo) Ra Xuua 2. achatar Mä nthehmädo bi pe̱ti rá
pe̱pate ha ra hnini ha nubye̱ ha ra ngo, ñä. A mi quebrador de piedras se le
di xikägi ga bu̱i ha ra ngo. Juan está de acható la cabeza.
sirviente de su pueblo y me invita a estar 3. tortillear, hacer tortillas Mä nju ya bí
en su fiesta ese día. Pret. dá mpe̱pate pe̱ti ra ju̱ni. Mi hermana ya está
Véase mpe̱fi, -pi, -te haciendo tortillas con la masa. Pret. bi
pe̱pi (pe̱pi) vt 1. trabajar (con alguien), me̱ti Act. indet. be̱ti Sinón. 1: ke̱ti; 2:
servir (a alguien) Nuä rá hmu mä tu̱, mu̱mi; 3: e̱ntahme
mäske pe̱pi, pe hingi hmipabi ra bojä. El pe̱ti yá ye̱ (pé̱ti yá ye̱) dar palmadas,
patrón de mi hijo, aunque trabaja con él, no aplaudir
le presta dinero. pe̱ti yá hua (pé̱ti yá hua) aletear Ra boxi
2. compararse (con algo) Hingi pe̱pi pe̱ti yá hua änte dä mafi. El gallo aletea
mara ya hoga ju̱. No se compara con antes de cantar.
otras clases de frijol bueno. Pret. bi me̱pi pe̱tye̱ (pé̱tye̱) vi aplaudir Xika be̱tye̱ bi
Act. indet. be̱pi Variante pe̱pabi nja nubu̱ bi zo̱ho̱ ra ndä, gatho ya jäi mi
Sinón. fatsi pe̱tye̱. Hubo muchos aplausos a la hora
pe̱thme HÑÄHÑU — ESPAÑOL 296

que llegó el jefe; toda la gente aplaudía. pe̱ti (pé̱ti) vt abofetear (golpear el rostro
Pret. dá mpe̱tye̱ Variante pe̱taye̱ Véase con la mano abierta) Ndunthi ya nänä pe̱ti
pe̱ti, ye̱ yá bätsi. Muchas madres abofetean a sus
pe̱thme (pé̱thme) vi hacer tortillas Pret. dá hijos. Pret. bi me̱ti Act. indet. be̱ti
mpe̱thme Véase pe̱ti, hme Sinón. pu̱ni, nambi
pe̱tsathä (pé̱tsáthä) vi cazar tejones Dí mpe̱ti s abofetada
pe̱tsathä, ngeä xi yo nduthi ha tsi ya pe̱tku s bofetada (cerca de la oreja)
mänxa. Cazo tejones porque hay muchos y pe̱txo̱ni (pé̱txǒ̱ni) s cántaro aplanado
se comen los elotes. Pret. dá mpe̱tsathä pe̱tsi (pě̱tsi) 1. vt tener Ra bojä xa me̱tsi
Véase pe̱, tsathä mä nänä; nuga hindí pe̱tsi. El dinero lo
pe̱tsi (pě̱tsi) vt culpar Nunä ra hñoya dí ha guardado mi mamá; yo no lo tengo.
thogi dí pe̱tsi mä dada; hinte bi zogagi. 2. vt guardar Mä ga rai gi pe̱tsi nunä
Por esta pobreza que paso culpo a mi papá ra bojä pa xkrá hoñhu̱. Voy a darte a
que no me dejó nada de herencia. guardar este dinero para cuando lo
mpe̱tsi vr culparse; arrepentirse necesitemos.
pe̱tsintsu̱ (pé̱tsǐntsu̱) vi cazar pájaros Ya 3. vi tener que, ser necesario que Pe̱tsi
bätsi di ho pe̱tsintsu̱; xa hyoki yá gi ma ra tungabe̱fi. Tienes que ir a la
nte̱ndo ga ule. A los niños les gusta cazar faena. Pret. bi me̱tsi Act. indet. betsi
pájaros; han hecho sus resorteras. Pret. dá Sinón. 3: mäthoni
mpe̱tsintsu̱ Véase pe̱, tsintsu̱ bi me̱tsi ra bätsi tuvo un bebé
pe̱ui (pe̱ui) vi ir con alguien, acompañar gi mpe̱tsua hmätehu̱ que se tengan
(dual) Nubu̱ pa tai mä nxutsi hingi pase̱, ustedes amor los unos a los otros
pe̱ui rá ku. Cuando va al centro mi picho (pícho) s pichón
muchacha no va sola, se va con su pidi (pidi) vt espantar Rí ma bá pidi ya
hermano. Pret. dá me̱ui Véase pa, -ui minä bí tsi ya thä ha ra huähi. Vete a
pe̱xni (pé̱xni) s cántaro aplanado espantar a las ardillas que se comen las
Mähotho ri zi pe̱xni gá tai pa gi xiti ra mazorcas en la milpa. Act. indet. bidi
sei. Está gracioso tu cantarito aplanado mpidi vr espantarse
para echar el pulque. Sinón. pe̱txo̱ni Véase pidi [Variante de mpidi] roncha
xo̱ni pidi (pǐdi) adj 1. grueso Ya hoga sofo di
pe̱xni (pé̱xni) vi cazar águilas Ya jäi bí hogi ha ya hai xá pidi. Cosechas buenas se
pe̱xni ha ya maye habu̱ ja yá bafi. Las producen en tierras gruesas.
gentes andan cazando águilas en las rocas 2. tupido Ra boti ga de̱thä xá pidi, mä
donde tienen sus nidos. Pret. dá mpe̱xni dä nzafritho. La siembra de maíz está
Véase pe̱, nxu̱ni tupida; nada más se va a enzacatar.
pe̱xyo (pe̱xyo) vt cargar en el hombro Variante mpidi
Ngu gá handi bi me̱xyo nuni, njabu̱ pighme (pighme, pǐghme) s gorda,
pe̱xyo nehe nu ä ra za. Así como viste memela (tortilla gruesa) Nuga dí ho ra pa
que cargó aquel hombre en el hombro, así pighme ko ra thäntäñi. A mí me gustan
échate al hombro ese palo. Pret. bi me̱xyo las gordas calientes con salsa molida en
Act. indet. bexyo molcajete. Variante pikhme Sinón. lolo
pe̱zate (pé̱zate) vi cazar leones Pret. dá Véase pidi, hme
mpe̱zate Véase pe̱, zate pigi (pígi) vt arrojar (sangre u otra materia
pe̱sfi (pé̱sfi) vi buscar panales Ra zänä por las vías naturales) Dí beni ge ra bätsi
tati ndäpa, yo too pe̱sfi, ngeä gebu̱ ja tsu̱ ra hnästi; xá ñu̱ ra mu̱i, ha pigi ngu
yá tafi ya sefi. En el mes en que se acerca ra baxi nthäntsi ra ji. Me imagino que el
semana santa andan los que buscan panales, niño tiene disentería; le duele el estómago y
porque es el tiempo en que tienen miel. arroja como mocos con rastros de sangre.
Pret. dá mpe̱sfi Véase pe̱, sefi Pret. bi migi Act. indet. bigi Sinón. e̱ntsi
piji (píji) vi tener hemorragia Hindí pädi
temä hñeni pe̱tsi ya mboni, ge piji. No
297 HÑÄHÑU — ESPAÑOL po rá ngeä

sé que enfermedad tienen los animales, pero pite (píte) vti espantar (compl. indet.)
tienen hemorragia de sangre. Pret. dá Tenä ge ha ya dänga hñe pite bu̱ nxui.
mpiji Véase pigi, ji Dicen que en las barrancas grandes espantan
pikhme [Variante de pighme] tortilla gorda, de noche. Pret. dá mpite Véase pidi
tortilla gruesa piti (píti) vi orinar Ya tsatyo piti ha ya
piki (pǐki) vi engrosar Véase mpidi do̱ni, xi ya tsu̱di. Los perros se orinan en
piki (píki) vt 1. zarandear Ra de̱thä miki las flores; son muy sucios. Pret. bi miti
xá ntaxi, ngeä piki. El maíz zarandeado Act. indet. biti
está limpio porque lo zarandean. bi s orina
2. ventear Ra ju̱ miki, ngeä go dá biti s orina
piki. El frijol está venteado, porque yo lo däbi, dänga biti s excremento
venteé. Pret. bi miki Act. indet. biki humano
pimi (pími) vt 1. escurrir (tomar todo lo tu̱bi s orina
que queda) Mi nthatsenza ra sei mi jaua, pitsi (pǐtsi) vt mear, orinar (sobre algo)
pe bi thogi ra ya jäi ata bi hñu yá mu̱i bi Ra tsatyo pitsi ya paxi. El perro orina
pimi. Había más de medio barril de sobre la basura. Pret. bi mitsi Act. indet.
pulque, pero pasaron unas personas que bisti
tomaron hasta escurrir el último trago. pixi (píxi) vi ventosear, pedorrear Ra
2. cambiar el pie del pulque Pret. bi rrekua pixi ha ra mbo̱tse ko rá hñu̱ ra
mimi Act. indet. bimi Sinón. 1: bañä; ndu. El burro ventosea en la subida por el
2: pati, pu̱ntsi peso de la carga. Pret. dá mpixi
pinthe (pínthe) s gárgola, salida del agua fixi s pedo
(de los techos) Bi njoti rá pinthe ra ngu, ya mixi s pedorro
bi mo ra dehe ha ra njoi. Se tapó la piti (piti) vt inflar Piti ra nuni nteni, ya
gárgola del techo de la casa; el agua ya se be̱pa rá ndähi. Infla la pelota que ya le
estancó. Sinón. mpo̱nthe Véase pigi, dehe falta aire. Pret. bi miti Act. indet. biti
pintsi (píntsi) vt abultar (el estómago) po (po) prep 1. por causa de Po ra ye
Nuni ra bätsi i momi rá xu̱tha pa i pintsi himbi kontsa ra de̱thä. Por causa de la
rá mu̱i. Aquel niño arquea el espinazo para lluvia no nació el maíz.
abultar el estómago. Pret. bi mpintsi 2. por (precio) Yoho po nate. Dos por
pisti (pǐsti) vt pedorrear (líquido), rociar veinte.
Ra ñäi bi pisti mä tsatyo mänxui, koñä 3. por (juramento) Po nura ponti. Juro
ya me̱ñäi. El zorrillo pedorreó a mis perros por esta cruz.
anoche, porque son zorrilleros. Pret. bi po (pǒ) vi 1. tener (líquido) Ya uada ja
misti Act. indet. bisti Véase pitsi stá fu̱di stá ati, ya po. Los magueyes que
pisti (pisti) vt silbar (un silbato o flauta, he comenzado a raspar ya tienen líquido.
corneta) Ya nsuñu ga ye̱tabojä pisti ya 2. inundarse, encharcarse Bi mo ra dehe
misti ha ya pontyu. Los policías de ha ya nthaki; ata xä he̱xki. Se encharcó
tránsito silban con sus silbatos en los el agua en los atajadizos; hasta se arrasó.
cruceros de las calles. Pret. bi misti Act. 3. infectarse Ra nthe̱ni dí pe̱tsi ha mä
indet. bisti ua, ya po. Ya se infectó la cortada que
misti s silbato tengo en el pie. Pret. bi mo
pite (pite) s espantajo, dominguejo Mä ga mpoba s recipiente destinado para la
huxhu̱ na ra pite ha ra huähi pa dä ntsu leche
ya minä. Vamos a poner un espantajo en la po rá ngeä (po rá ngéä) 1. por causa de,
milpa para que se espanten las ardillas. por Po rá ngeä nuä ra nxutsi, mä tu̱ bi
2. fantasma Bi pikagi na ra pite ha ra ntuhni ko mäna ra metsi. Por esa
ñu mänxui. Me espantó un fantasma muchacha, mi hijo se peleó con otro
anoche en el camino. Sinón. mite Véase muchacho.
pidi, -te 2. porque Mä tu̱ ofadi po rá ngeä bi
ntunhuí na ra jäi. Mi hijo está
pobo HÑÄHÑU — ESPAÑOL 298

encarcelado porque se peleó con una ponäronjua (pǒnä́rónjua) 1. vi llevar


persona. cruzado un ayate (en la espalda o en el pecho)
3. por culpa de Na ra ño̱ho̱ po rá ngeä Na ra du̱ju̱ ha ra huähi nsofo, xa
rá be̱hñä mi ñäui mäna ra ño̱ho̱, ponäronjua pa u̱ti nuä ra de̱thä tsu̱di.
hänge bi ñhote. Por culpa de su mujer En la milpa pizcada un pizcador de frijol se
que tenía relaciones con otro hombre se ha cruzado un ayate, y en él echa el maíz
volvió homicida un hombre. que encuentra.
po ra ngekagi por mí (por mi 2. s persona que lleva cruzado un ayate
intervención) Mäme̱to ra jäi mrá ponäronjua ne
pobo (póbo) vi mojarse Pret. bi mobo geä mi o̱te ngu ra pahni. Antiguamente
pobo (pobo) vt 1. mojar Nuä ra thuhme la gente se cruzaba un ayate y eso hacía
xá me; pobo ha ri kafe pa dä za gi tsi. Ese de camisa. Véase ponti, ronjua
pan está duro; mójalo en tu café para que lo pongi (póngi) vi sobrar Nuä ra bojä gá
puedas comer. raki, gehnä bá pongi ra nthai dá o̱te.
2. humedecer Pa gi kosti ra pahni ga Del dinero que me diste, esto es lo que sobró
seda, pobo na ra dutu pa mäñä di geä de la compra que hice. Pret. bi bongi
gi kosti. Para que planches la camisa de pongui sobrar (a alguien)
seda, humedece un trapo para que sobre él poni (pǒni) vt 1. cambiar Bá poni ra
planches. Pret. bi mobo Act. indet. bobo mboni de ha bí thäti. Ve a cambiar al
mpobo vr mojarse animal de donde está amarrado.
pogi (pógi) vt 1. poner (varias cosas en el 2. reemplazar Go dá hantahe gi poni ra
suelo) Ya thä nsofo pogi ha ra hai, pe nzaya adi rá mponi. Nos hemos fijado
nthu̱ngi. Las mazorcas cosechadas, ponlas en ti, para que reemplaces al juez que pide
en el suelo, pero extendidas. su relevo. Act. indet. boni
2. acostar (a varios niños) Ya bätsi tsu̱ ra pontante̱di (pǒntántě̱di) s costura
tähä, bá pogi dä ñähä. Los niños tienen cruzada, punto de cruz Dí ue̱ti na ra
sueño; acuéstalos para que se duerman. maxhme ga pontante̱di. Estoy cosiendo
3. dejar reposar (al ganado) Ya mboni ya una servilleta en punto de cruz. Véase
bi ñuni, tsiti ha pogi ha ra xudi. Las ponti, nte̱di
vacas ya pastaron, abrévalas y déjalas pontañu (pǒntáñǔ) s encrucijada,
reposar en la sombra. Pret. bi mogi Act. crucero (camino) Tembi ra pontañu
indet. bogi Sinón. 1: hutsi; 2: pe̱gi habu̱ di mponti yoho ya ñu. Le dicen
poho (póho) vi ensuciarse, defecar Hindí encrucijada al punto donde se cruzan dos
ho ya tsatyo ngeä te ya tsu̱di, habu̱raza caminos. Sinón. ponza Véase ponti, ñu
poho. A mí no me gustan los perros porque pontaye̱ (pǒntáye̱) vi cruzar los brazos
son muy sucios; dondequiera se ensucian. Nuni ra jäi xa mai, bí pontaye̱, ngu
Pret. dá mpoho hneki i tu rá mu̱i. Aquella persona está
poji (póji) vi haber sangre Pret. bi moji parada cruzada de brazos; como que se ve
poki (poki) vi 1. ponerse negro, que le embarga una tristeza. Véase ponti,
ennegrecerse Ogi u ra tsibi ko ra za mbo ye̱
ra ngu, mä dä poki ko ra bifi. No prendas ponti (pǒnti) 1. s cruz Ya dá juati mä
fuego con leña adentro de la casa; se va a ngu, ho̱nse̱ di be̱di ga hutsua ra ponti pa
poner negra con el humo. drä njäpi. Ya terminé mi casa, nada más
2. ponerse prieto Ya fu̱di di poki ya falta ponerle su cruz para que la bendigan.
tsani. Ya comienzan a ponerse prietos 2. vt crucificar
los aguacates. 3. vt cruzar Xa mabu̱ na ra tixfani,
poki (póki) vt podar Ya bai ga hoga de̱jä, ata ponti ya ua; ñenä ya dä dagi. Ahí
dí poki tata je̱ya pa dä uni ndunthi ya va un borracho cruzando los pies; parece
hoga de̱jä. Las matas de higos las podo que ya se cae. Act. indet. bonti Sinón. 1:
cada año para que den muchos higos. Pret. ndangua
bi moki Act. indet. boki mponti vi estar cruzado
299 HÑÄHÑU — ESPAÑOL po̱e

pontho (pǒntho) vt estrenar seguido potsakangi (potsákángi) s verde obscuro


Pontho ya bo̱jä ra ndä ga xahnäte. Dí ne gi käti mä bo̱jä ga potsakangi.
Seguido estrena coche el director de Quiero que pintes mi coche de verde
escuela. Véase poni, -tho obscuro. Variante potsakangi Véase
pontsi (póntsi) vi mudar los dientes o potsi, kangi
muelas Nuni ra zi bätsi ja i pontsi, ya potsi (pótsi) vi 1. producir (leche de la
yondua hñäto je̱ya. Aquel niñito apenas vaca o del maguey) Ya uada dí ati ya
está mudando los dientes; ya tiene ocho potsi yá tafi. Los magueyes que estoy
años. Pret. dá mpontsi Véase poni, tsi raspando ya producen aguamiel.
ponza (pǒnza) s cruz de madera Ya jäi 2. nacer (lágrimas en los ojos) Ndi,
numänsu ra ponza habu̱ bi mponti ra hyanthu̱ ya ñuni; ata potsi yá gida ko
Hesu. Las gentes honran la cruz de madera rá ñi ra ñi. Miren, vean a los que están
en que fue crucificado Jesús. comiendo; hasta les nacen lágrimas por lo
ponza ndäpo (pǒnza ndäpo) Nombre de una picoso que está el chile. Pret. bi motsi
hierba de flor amarilla. Sinón. kaständo̱ni Sinón. 1: po
Ponza to̱ho̱ (Pónza to̱ho̱) cerro Boludo (al poxuada (pǒxuada) s tronco de la penca
noroeste de Bocua, Mpio. de Nicolás Flores) de maguey Ra poxuada di the̱mbabi ra
ponzañethi (pǒnzáñěthi) s hierba de la ndämfri, ra fani, ra no̱ndo, ra tsu̱di y ata
cruz Ja na ra ndäpo ri hu ponzañethi, ya o̱ni. El tronco de la penca de maguey se
ha xi ra ñethi, nä. Hay una planta despedaza para las reses, el caballo, el asno,
llamada hierba de la cruz, y dicen que es el puerco y hasta para las gallinas. Véase
medicinal. Véase ponza, ñethi uada
Ponzatso̱ (Pǒnzátsǒ̱) constelación Cruz del pozu̱ (pozu̱) s víbora de cascabel Ya keñä
Sur Ya bi nkahmi ra Ponzatso̱, ya mä dä ga pozu̱ xá ntso rá mpu̱te, ngeä xi ra tso
hyatsi. Ya van declinando los cuatro astros ñethi. La mordedura de la víbora de
de la Cruz del Sur, ya va a amanecer. cascabel es peligrosa porque es venenosa.
ha rá ua ra Ponzatso̱ penitenciaría de potsi (pótsi) vt resembrar Mä ga potsi
las Islas Marías (lit.: al pie de la estrella mä boti habu̱ bi zi ya mboni. Voy a
de la Cruz del Sur) resembrar donde se comieron la siembra los
Postehe (Postěhe) Posteje (cerro al lado norte animales. Pret. bi motsi Act. indet. botsi
de Puerto Juárez) Ra to̱ho̱ Postehe tembi potsi (potsi) vi ponerse negro Ya bai ga
njabu̱, ngeä nubu̱ uäi di muntsa ra dädimaxi ya bi potsi, geä ra thandi ge
dehe ha ngu na ra tu̱ka xaue mäñä ra mä dä tsoki. Las matas de jitomates ya se
to̱ho̱. Al cerro de Posteje se le dice así, pusieron negras; es la señal de que se van a
porque cuando llueve se encharca el agua en descomponer.
un jagüeycito arriba del cerro. po̱de (pó̱de) adv 1. posiblemente Tenä
Sinón. Mbotadi, Zi Niñu mä dä nja ra ngo, po̱de ga ma na tu̱i.
posthe̱ni (pósthé̱ni) vi ponerse rojo el Dicen que va a haber fiesta; posiblemente
rostro Pret. dá mposthe̱ni Véase the̱ni vaya un rato.
Potrero Potrero (poblado) 2. parece Nuni ra mboni po̱de gehni
potrero (pótréro) s tomate mä me̱ti. Aquel animal parece que es el
poti (póti) vt sembrar Mä dada tsixa na mío. Sinón. matho
semänä poti, ha hintsa tsa dä uadi. Mi po̱e (po̱ e) vi 1. derretirse Ra nde̱ga di
papá lleva una semana sembrando, y no mo̱e ko ra pahyadi. Con el calor del sol la
puede terminar. Pret. bi moti Act. indet. manteca se derrite.
boti 2. disolverse Ra tsenju̱ ja dí u̱tsua ra u,
boti s la siembra tobya hingi po̱e. A la olla de frijoles
pothe (póthe) vi encharcarse el agua Pret. acabo de echarle sal; todavía no se
bi mothe Véase po, dehe disuelve. Ra tse̱ di mo̱e ko ra pa. El
hielo se disuelve por el calor. Pret. bi
mo̱e Act. indet. bo̱e Sinón. po̱te, pu̱ngi
po̱ge HÑÄHÑU — ESPAÑOL 300

po̱ge (pó̱ge) 1. vt quitarse (la ropa), po̱ni (pó̱ni) vi 1. ir, salir Ra tsu̱ntu̱ po̱ni
desvestirse Nuyu̱ mä dä hñi, ya po̱ge yá hyastho ha ra ngu, ngu zu̱nga hñäto
dutu. Aquellos que se van a bañar ya se xudi. El joven sale de su casa todos los días
están desvistiendo. como a las ocho de la mañana.
2. vt aplastar (alfalfa) Ya tsatyo ñeni 2. ir, salir (con éxito) Dí pe̱fi hñandi yá
ha ra hogä ndäpo, po̱ge. Los perros que hai ra Xuua, ha dí po̱ni xá ñho. Trabajo
juegan en la alfalfa la aplastan. a medias los terrenos de Juan, y me va
3. vt emparejar (el patio) Nuni ra ño̱ho̱ bien. Pret. bi bo̱ni
ya po̱ge ra batha habu̱ mä dä ñe ra po̱ni vt sacar
ngu. Aquel hombre ya está emparejando po̱ni (pǒ̱ni) vt sacar Ya ntse̱ bi nde, po̱ni
un patio para construir su casa. Pret. bi ya mboni dä ñuni. Ya es muy tarde, saca
mo̱ge Act. indet. bo̱ge Sinón. 1: tonti los animales a comer. Act. indet. bo̱ni
po̱hñä (pó̱hñä) vi atender razón Ra Sinón. ju̱ki
ño̱ho̱ä, mä xi dä tsofo, hingi po̱hñä. El po̱ntua ra kue̱ hacer enojar
hombre ese, aunque le hablen, no atiende po̱ni pa (pó̱ni pá) evaporar Ra refinu po̱ni
razones. Véase hñä pa de ha ra xito, too sta nu ya otho. El
po̱hñä (pó̱hñä) s escape de vapor Ra hu alcohol se evapora de la botella, y cuando
ga thuhme ja rá po̱hñä o po̱ngabifi. El alguien se da cuenta ya no hay.
horno de pan tiene escape de vapor o po̱ni yo (pó̱ni yo) salir a caminar Nubu̱
humo. Variante mpo̱ngahñä Véase po̱ho̱, uäi, nu ha ya xitsa po̱ni yo ya moua,
hñä ha ra ya mboi y ra ya kafe. Cuando
po̱ho̱ (pó̱ho̱) vi 1. manar Ko ya ye xa llueve, en las huapillas salen a caminar los
uäi, habu̱ ra za po̱ho̱ ya dehe ha ya milpiés; algunos son negros y otros son
to̱ho̱. Con la lluvia que ha caído, por cafés.
dondequiera mana agua de los cerros. po̱nipa vi salir (de paseo) De stá bu̱kua xi
2. brotar Ko ya panthi, ya fu̱di po̱ho̱ yá po̱nipa nuni ra däme ko rá be̱hñä. Desde
roho ya za. Con el viento solano ya que vivo aquí, con frecuencia sale aquel
comienzan a brotar los retoños de los hombre con su esposa. Véase po̱ni, pa
árboles. Pret. bi bo̱ho̱ Sinón. kontsi po̱nju̱ (pó̱nju̱) s frijol ayocote Tenä ja na
po̱ho̱ (pǒ̱ho̱) vt salvar Act. indet. bo̱ho̱ ra dänga ju̱ ri hu po̱nju̱. Dicen que hay
mpo̱ho̱ s salvación una variedad de frijol grande que se llama
mpo̱ho̱ vr salvarse ayocote. Véase ju̱
po̱ho̱te (pǒ̱ho̱te) s salvador Véase po̱ho̱, po̱nju̱ (pó̱nju̱) vi sacar frijol Nuä ra
-te be̱hñä po̱nju̱ pa dä pa, pa rá tsithe. Esa
po̱ke (pó̱ke) vt 1. desvestir Ra bätsi mä dä mujer saca frijol a la venta para su vicio.
ma ra ngunsadi, po̱ke pa gi hiti. El niño Pret. dá mpo̱nju̱ Véase po̱ho̱, ju̱
va a irse a la escuela; desvístelo para que lo Po̱rto (Pǒ̱rto) Puerto Juárez (ranchería de
bañes. Zimapán) Po̱rto pe̱tsi ra ngu ga mu̱di
2. limpiar Ya pe̱tsi hñäto mäpa dá e̱gi nsadi xo̱ge. Puerto Juárez tiene su escuela
ya uada; nubya mä ga po̱ke. Hace ocho primaria completa. Sinón. Ngosthi
días que quebré los magueyes; ahora los po̱sto (pǒ̱sto) s 1. puesto, empleo Bu̱i na
voy a limpiar. mä mpädi ja na ra po̱sto ga nsu ha ra
3. desmontar Pret. bi mo̱ke Act. indet. tsu̱tbi. Tengo un amigo que tiene un
bo̱ke empleo de honor en el gobierno.
po̱ge vt quitarse (la ropa) 2. puesto de ventas Ra po̱sto ndí pe̱tsi
po̱mhyatsi (pó̱mhyǎtsi) s vaso de cristal ha ra tai, dá häki. El puesto que yo tenía
Ra ti bi tehmi rá po̱mhyatsi, pe himbi en el mercado lo quité. Sinón. 1: kargo; 2:
hñe̱ni. El borracho quebró su vaso de mpa
cristal, pero no se cortó. Sinón. vaso Véase po̱te (pó̱te) vt reponer Dá mihi na ra de̱ti
hyatsi mäje̱ya, ha nubya mä ga po̱te. El año
301 HÑÄHÑU — ESPAÑOL puni

pasado pedí prestado un borrego; ahora voy ra huähi. Mi papá está renovando la
a reponerlo. Act. indet. bo̱te cerca de la milpa. Pret. bi mo̱te Act.
mpo̱te vr reponerse indet. bo̱te
mpo̱te s repuesto mo̱te s remiendo
po̱te (pó̱te) vi 1. disolverse Mände bi po̱thi (po̱thi) s goma de mezquite,
dagi ya ndo, ha tobya hingi po̱te gatho. trementina de mezquite Habu̱ tse̱ti rá za
Ayer cayó granizo, y todavía no se disuelve ra tähi po̱ni ra po̱thi o ra bopo. Donde
todo. cortan el palo de mezquite le sale goma o
2. apagarse (cal), desmoronarse Ra näni trementina. Véase po̱ho̱, tähi
ko ra ye i po̱te. La cal se apaga con la po̱tse (pó̱tse) vt subir (algo a un lugar alto)
lluvia. Pret. bi mo̱te Sinón. po̱e Ra de̱thä dá xohu̱, ya dá po̱tse ha ra
po̱the (pǒ̱the) s manantial Ra hnini ntotsi. El maíz que cosechamos ya lo subí
Nto̱pe ne Rayo Hnini haraza ja ya al tapanco. Pret. bi po̱tse Act. indet.
po̱the. En los pueblos del Tephe y Pueblo bo̱tse
Nuevo hay manantiales por todas partes. po̱tsue subir (a alguien)
Véase po̱ho̱, dehe po̱tsuí (pó̱tsuí) vt subir, aumentar Act.
po̱tse (pǒ̱tse) vt poner encima Bu̱ ya indet. bo̱tsuí Véase po̱tse, -ui
nthahni ra ju̱, u̱ti ha ra tse ha po̱tse ha primuko (prǐmúkǒ) s primo (político)
ra tsibi. Si ya está escogido el frijol, échalo Véase primu, ko
a la olla y ponlo en la lumbre. Pret. bi pumfri (pumfri) vt olvidar Mä ga ma tai,
mo̱tse Act. indet. bo̱tse Sinón. etsi xahmä hinga pumfri gatho ya te̱ti gá
po̱tse (pó̱tse) 1. vi subir Ra no̱ndo te̱tkahu̱. Voy a irme a la plaza; ojalá no se
po̱tse ha ra to̱ho̱ ko rá ndu. El asno sube me olviden todos los encargos que ustedes
al cerro con su carga. me hicieron. Act. indet. bumfri Véase
2. s trepadera Ra bai ga bastä ja rá puni, mfeni
po̱tse, pa to dä bo̱tse. La mata de puni (púni) vt 1. perdonar Nuga xi dí
garambullo tiene su trepadera para que johya, ngeä mä dada bi puni mä tsoki.
alguien se suba. Pret. bi bo̱tse Yo estoy muy feliz porque mi padre perdonó
Sinón. kontsi mis faltas.
po̱stho vi subir derecho, crecer 2. terminar con Gatho dá puni nuu̱
derecho hingyá hoga mboni, dí ñehebya rata
po̱tsese̱ vi subir solo, treparse solo ya hogi. Terminé con todo el ganado
po̱tse vt subir corriente; ahora tengo puro ganado fino.
po̱xandähi (pó̱xándä́hi) s agujeros Véase 3. acabar Nuni ra ño̱ho̱ mi bu̱hmä
po̱tse, ndähi huadi yá mboni, ha bi puni, bi gohi
po̱xhai (pó̱xhai) s montón de tierra sacada otho. Aquel hombre tenía algunos
Ndunthi ya zuue ja yá po̱xhai habu̱ bu̱i, animales, pero los acabó y se quedó sin
ngu ya ñoi, ya minä, ya ñäi, ha mära. nada. Act. indet. buni Sinón. 1: puti; 2:
Muchos animalitos, como el ratón, la ardilla huati; 3: tege
y el zorrillo, tienen un montón de tierra mpuni vr acabarse; privarse
sacada fuera del agujero donde viven. punti (punti) 1. vt borrar Punti nuä
Variante po̱xahai Sinón. mundohai Véase ntofo ha ra ntohnaxithe̱, pa ga ofohu̱
hai mäna. Borra lo que está escrito en el
po̱xhyadi [Variante de bo̱xhyadi] Oriente, pizarrón para escribir más.
Este 2. s borrador Honi ra punti pa ga
po̱xhyä (pó̱xhyä) s agujero de escapatoria, puntihu̱ nuä ntofo. Busca el borrador
agujero de escondite Véase po̱tse, hyä para borrar lo que está escrito. Act. indet.
po̱te (pó̱te) vt 1. remendar Mä nänä bunti Sinón. 2: mputi
po̱te yá zi dutu mä ku. Mi mamá puni (púni) 1. s sello Ra nzaya di hñä ra
remienda la ropita de mis hermanos. puni pa di puni ya he̱mi. El juez trae su
2. renovar Mä dada bí po̱te ra jutsi ha sello para sellar sus papeles.
pura HÑÄHÑU — ESPAÑOL 302

2. vt sellar Bi uadi bi hoki mä he̱mi pu̱ni (pu̱ni) vt 1. golpear Nuni ra metsi, xi


ra nzaya, bi puni. Terminando de hacer ra tsomu̱i, pu̱ ni yá ñoui. Aquel
mi papel el juez, lo sello. Act. indet. muchacho es muy malo, golpea a sus
muni Variante mpuni Sinón. sello compañeros.
pura (púra) vt activar, apurar Act. indet. 2. varear (mies de vaina o espiga) Bá pu̱ni
bura ra ju̱ bonga ha ra era. Ve a varear el
mpura vr apurarse frijol que está tirado en la era. Pret. bi
puta ra nde (púta ra ndě) pardear la tarde, mu̱ni Act. indet. bu̱ni Sinón. 1: nambi;
obscurecer la tarde 2: fe̱i
puta ra xui (púta ra xui) anochecer, pu̱nti (pǔ̱nti) vt voltear (al revés) Gi
obscurecer Dá po̱ni ra be̱fi bi puta ra pu̱nti ra xifri ga täxi pa gi ästua yá xi.
xui; ya hindí handhmä ra ñu xá ñho. Volteas la bota del chivo para que le
Salí del trabajo anocheciendo; ya no veía trasquiles el pelo. Act. indet. bu̱nti
bien el camino. Variante pu ra xui mämpu̱nti adv al revés
puti [Variante de punti] borrar pu̱ntsi (pú̱ntsi) vi recaer Ra thehe hingi
puti (puti) vbt borrar Act. indet. buti häki; pu̱ntsitho. La tos no se le quita;
pu̱ (pú̱) s correcaminos (pájaro) Mänga ya nada más recae. Pret. bi mu̱ntsi
jäi ge ra ngo̱ ga pu̱, xi ra ñethi. Cuenta mu̱ntsi s la recaída
la gente que la carne del correcaminos es pu̱ntsi (pǔ̱ntsi) vt 1. volcar (un vehículo)
medicinal. Mä bo̱jä mi zi mä me̱hä, ja stá tai ha ya
pu̱gi (pú̱gi) vi 1. desplumarse Ra o̱ni pu̱gi, bi pu̱ ntsi. Mi coche que traía mi yerno lo
me̱fa dä hñe. La gallina se está acabo de comprar, y ya lo volcó.
desplumando, después va a emplumecer. 2. voltear (de un lado a otro, o de frente o
2. despellejarse, descostrarse Mä ndoyo espalda, o derecho o revés) Pu̱ntsi ya
pu̱gi habu̱ xa tsäti ra hyadi. Mi cuerpo hme; ogi hopi dä zäti. Voltea las
se despelleja donde me ha quemado el tortillas; no las dejes quemar.
sol. 3. mudar, cambiar (fig.) Ra ya jäi xa
3. pelechar Ya fani, ya ndämfri, ha pu̱ntsi yá jamfri. Algunas personas han
mära ya mboni ga xi, i pu̱gi. El cambiado su creencia. Act. indet. bu̱ntsi
caballo, la res y otros animales de pelo se Sinón. 1: tämi; 3: pati, padi
despelechan. Pret. bi mu̱gi Sinón. 1: pu̱sti (pu̱sti) vt 1. picotear Ra ntsimfi
xängi Véase pu̱ki pu̱sti ra yotbo. El pájaro carpintero
pu̱ki (pǔ̱ki) vt 1. pelar Mä ga ñhobtsu̱di, picotea el quiote seco.
dí to̱pai gi faxki ga pu̱ki. Voy a matar 2. picar (cascarón) Ya tu̱ni ya pu̱sti ra
puerco; te espero para que me ayudes a ximdo pa dä bo̱ni. Los pollitos ya pican
pelarlo. el cascarón para salir.
2. explotar (fig.) Ya damhai pu̱ki too 3. golpear (ubre) Ra tu̱nfani pu̱sti rá
tambabi ya hai, ngeä hingi jutuí rá doxba rá nänä. El becerro le golpea la
mui. Los compradores de terrenos ubre a la nana.
explotan a los que se los venden porque no 4. tocar (puerta) Ra metsi pu̱sti ra
les pagan el precio que debe ser. Pret. bi gosthi ko yá ntho̱kñäye̱. El niño toca la
mu̱ki Act. indet. bu̱ki puerta con los nudillos de los dedos.
pu̱ngi (pú̱ngi) vi 1. salir del cascarón Ya 5. trabajar continuamente Nuu̱ ya hai xi
mädo huixa ra koni, ya pu̱ngi ya tu̱ni. dí pu̱sti, ni dí hopi dä tsaya. Esas
Los huevos que tapa la gallina clueca ya se tierras las trabajo continuamente; no las
están despostillando para que salgan los dejo descansar.
pollos. 6. explotar (a un trabajador; fig.) Nso̱kä
2. pelechar Mä fani pu̱ngi ya xi, pa dä mä zi tu̱ di mpe̱fi, geä dí pu̱sti. Al
bo̱ho̱ märayo. Mi caballo está único hijo que trabaja es al que exploto.
pelechando el pelaje, va a salirle nuevo. Pret. bi mu̱sti Act. indet. bu̱sti Sinón. 1:
Sinón. 1: pu̱xki; 2: mpu̱ni pu̱ti; 2: hesti; 3: pu̱tsi; 4: roti
303 HÑÄHÑU — ESPAÑOL relo

pu̱tambo (pú̱támbo) s pájaro carpintero pu̱tsi (pu̱tsi) vt 1. embestir Yobu̱ na ra


¡Tengu tse̱di rá ne ra tsintsu̱ pu̱ tambo!, ndäni xi ra tsomu̱i, pu̱ tsi yá ñoui. Por
ge i hetsi ya za xá me. ¡Cómo será de ahí anda un borrego muy malo que embiste
fuerte el pico del pájaro carpintero que a sus compañeros.
agujera palos duros! Sinón. ntsimfi, nteko 2. golpear (con hacha o marro; fig.) Nuä
pu̱ti (pu̱ti) vt 1. apretar Nuu̱ ya ju̱ dí ra ndu̱nza tu̱tbu̱, pu̱tsi; xahmä dä
xohu̱ ko yá nto, pu̱ti xá ñho ha ya ro̱zä. ku̱tsi. Ese tronco que está ahí enterrado
El frijol que estamos cosechando en vaina golpéalo, quizás lo arranques. Pret. bi
apriétalo bien en los costales. mu̱tsi Act. indet. bu̱tsi Sinón. 1: tuki;
2. echar ogi e̱i ya paxi habu̱raza, pu̱ti 2: thonti
ha ra nkäpaxi. No arrojes basura
dondequiera, échala al basurero.
3. clavar Pret. bi mu̱ti Act. indet. bu̱ti
Sinón. 1: du̱ti; 2: u̱ti
pu̱ti vbt clavar
pu̱ti (pú̱ti) vt 1. picotear Tobya ja ya
kähä, pe ya pu̱ ti ya tsintsu. Todavía hay
tunas, pero los pájaros las picotean. R
2. picar (fig), morder Ra keñä bi mu̱ti ra (ra) art 1. el, la Determina un sustantivo
mä bätsi. La víbora mordió a mi hijo. bi en el singular, por ejemplo: ra ño̱ho̱ el
mu̱ti hombre, ra ngu la casa.
pu̱ti vbt picar 2. En una construcción de identificación, el
pu̱xjuai (pǔ̱xjuai) s lechuza Ra pu̱ xjuai artículo introduce el predicado nominal. Mä
geä na ra tsintsu̱ yo nxui, ha hu̱xi. La hai, ra taxhai. Mi terreno es tierra
lechuza es un pájaro nocturno que sólo sale blanca.
de noche, y chifla. Sinón. äxkayo rá (rá) adj pos suyo (posesión singular)
pu̱xki (pú̱xki) vi nacer (ave o reptil del Indica que el sustantivo que le sigue es poseído
huevo, o ciertos animales de la matriz) Ya jua por una tercera persona; el adjetivo posesivo
ntse̱ di nxändi, tata zänä i pu̱ xki. Los tiene tono alto, por ejemplo: rá ngu ra Xuua
conejos procrean mucho, nacen cada mes. la casa de Juan.
Pret. bi mu̱xki Sinón. bu̱i rabadebuey (rábádébuey) s sembrada a
pu̱hmi (pú̱hmi) vi majar la palma Pret. dá rabo de buey
mpu̱hmi Véase bahi rancha (ráncha) vt ofrecer
pu̱ti (pu̱ti) vbt 1. golpear, sumir a golpes rasa (rǎsa) s raza Sinón. dämu̱i
Pu̱ti nuä ra no̱mäbo̱jä xa kontsi ha ri raya (ráya) s sueldo Sinón. thähä
ze̱sthi ¿nde sage hingi u̱ñi? Sume a rayado (ráyádo) 1. adj rayado Ra ñäi ra
golpes ese clavo que ha saltado en tu zapato, rayado rá xu̱tha ga taxi. El lomo del
pues qué, ¿no te lastima? zorrillo está rayado de blanco.
2. clavar Ogi pu̱ti ya no̱mäbo̱jä ha ya 2. s chile rayado Nuni ra ma rayado bí
za. No claves los clavos en los palos. ehe de ra xäntho̱. Aquel vendedor de
3. atacar, meter (fig.) Käti ra manti ha chiles rayados viene de la sierra. Sinón. 1:
pu̱ti ya no̱tse ha ra jädo. Échale yotarayado, be̱tsi; 2: bindo
mezcla y ataca calzas en la pared. Pret. bi rehistro (réhístro) s registro, boleta de
mu̱ti Act. indet. bu̱ti Véase pu̱ti nacimiento Sinón. ntohnathuhu
pu̱ti (pú̱ti) vbt 1. picar Ya ri ju̱ni ra rekua (rěkua) s burro Ra yofri di ye̱ti
nkonitho, ya ne gi pu̱ti. Ya tu metate está goho ya munä ha hñu ya rekua. El
muy liso; ya necesitas picarlo. arriero trae cuatro mulas y tres burros.
2. clavar Véase pu̱ti Sinón. ro̱ge, no̱ndo
pu̱tsate (pú̱tsáte) vti embestir (compl. relo (rélo) s 1. reloj
indet.) Véase pu̱tsi, -te 2. Nombre de una planta. Sinón. 1: mexkodo
repela HÑÄHÑU — ESPAÑOL 304

repela (répéla) vt repelar rimo̱te (rímó̱te) adv atrás, detrás Bu̱ mä


resga (résga) vi arriesgar gi hyoni ya mboni, gi tsu̱di rimo̱te ra
ri (ri) adj pos tuyo, suyo Marca un ndontsi. Si vas a buscar a los animales, los
sustantivo poseído por la segunda persona, por encontrarás atrás de aquella loma.
ejemplo: ri ngu tu casa, ri zi bätsi tu Variante mo̱te
hijito, ri he̱mi el documento de usted. rimo̱teni atrás, de aquel lado
rí (rí) procl Indica la 3.ª pers. del presente, rimo̱teua (rímó̱teua) adv acá atrás Grá ma
aspecto de dirección. Bi ma ha ra ñu rí ma rimo̱teua, ge dá pengi, hinga tarda. Voy
Hñakala Se fue por el camino que va a acá atrás; luego regreso, no me tardo.
Jacala. Variante mo̱teua
rí (rí) procl Indica la 3.ª pers. del presente, rinde (ríndě) adv a la tarde Xa dä nukju̱ ri
aspecto progresivo. Tenä ge ra bospi ko ya be̱fiu̱, rinde ga maha ra ngo. Apúrense
ndo rí hñäka ra nzo̱. Dicen que la ceniza en su trabajo que a la tarde vamos a la
con granizos quita la calentura. Hinte rí fiesta. Variante dinde Véase nde
mui ya hño, ngu di mui ra tekei. No ringati (ríngáti) adv 1. allá abajo Nuni
tiene tanto valor los bienes como lo tiene la ringati ha ra hñe bí tsithe ya mboni.
amistad. Allá abajo, en el arroyo, están abrevando los
rí (rí) procl Indica el imperativo, en el aspecto animales.
de alejamiento. Rí ma bá kätsa ya me̱fi pa 2. al fondo de Ya pe̱ni ja ata ringati ra
gi xo̱ni, pa dä ño ra be̱fi. Vete a ver a los nju̱ bi ya. Las frutas que están hasta el
peones para que los actives para que avance fondo de la caja se pudrieron.
el trabajo. Variante rinjati
rí gäi adv hacia abajo, para abajo ringehni (ríngěhni) adv 1. allá adelante
Variante dí gäi Ringehni mäna ra mu̱i di ñehe huadi ya
rí nde adv en la tarde Variante dí nde o̱ni. Allá adelante, en la casa del otro
rí nxui adv en la noche, de noche vecino, hay muchas gallinas.
Variante dí nxui 2. allá lejos Mä tu̱ bi ma ringehni yabu̱,
rí xudi adv en la mañana Variante dí xudi mä dä mpe̱fi. Mi hijo se fue allá lejos a
ribo̱tse (ríbǒ̱tse) adv hacia arriba trabajar.
Variante dibo̱tse ringepu̱ (ríngěpu̱) adv 1. ahí adelante Nui
ribo̱xni (ríbó̱xni) adv allá arriba Mä ga ma mä gi ähä ringepu̱ mäna ra ngu. Tu vas a
ribo̱xni habu̱ bi ma nuu̱ mära. Voy a dormir ahí adelante, en otra casa.
irme para allá arriba, donde se fueron los 2. allá lejos Bá yo ringepu̱, ho̱nse̱ gí
otros. bu̱kua gí po̱nka mä kue̱. Vete a andar
rigäi (rígäi) adv para abajo Ra flecha bi por allá lejos; nada más estás aquí para
thogi rigäi, pe hinxa mengi dibo̱tse. El hacerme enojar.
autobús pasó para abajo; pero no ha ringeä (ríngeä) adv por eso
regresado para arriba. Variante digäi rinjani (rínjǎni) adv por allá queda Po
rije̱ya (rijě̱ya, rije̱ya) adv el próximo año, lado mbo̱xhyadi, rinjani ra hai
el año que entra Rije̱ya dí beni ga mponi, Mberakru. El Estado de Veracruz queda
mä ga mu̱i ha ra hnini Monda. Pienso por el oriente.
cambiarme el año que entra; voy a vivir a la rinjati [Variante de ringáti] allá abajo,
ciudad de México. hacia abajo
rimabu̱ (rímǎbu̱) adv 1. en adelante Gatho rinjombu̱ (rínjombu̱) adv 1. allá adelante
ya zänä xa thogi hinxa uäi, pe ya nubya Gatho ya o̱ni jooua, nzäge bí yo
pa rimabu̱ mä dä uäi. En todos los meses rinjombu̱. No están todas las gallinas, tal
que han transcurrido no ha llovido; pero de vez andan por allá adelante.
ahora en adelante sí va a llover. 2. allá lejos Bá yo rinjombu̱, ogi
2. para allá Ja rimabu̱ mätsu̱ ri bo̱jä. xuhñagiua. Vete a andar por allá lejos;
Arrima tu coche otro poquito para allá. no me molestes aquí. Sinón. ringepu̱
305 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ramänaño

rinxui (rínxui) adv en la noche Rinxui dä ra- (ra-) vbt dar (con compl. indir. de 1.ª o
nja na ra kermes ha ra ngunsadi zu̱nga 2.ª pers.) Act. indet. ta-. Compl. de 3.ª pers.:
hñäto. Hoy en la noche va a haber una umbi Véase uni
kermesse en la escuela, a las ocho. raai, rai te lo da
Variante dinxui Véase xui rakagi, raki me lo da
rinandi (rínandi) adv 1. al otro lado Dí ra mäna (rǎ mä́nǎ) uno por uno Ra
ne ga ratsi rinandi ra däthe, pe ntse̱ mäna dä tumbabi ya hme ha ra pahme.
ndunthi ra dehe. Quiero cruzarme al otro Uno por uno atienden en la tortillería.
lado del río, pero tiene demasiada agua. ra ya (ra ya) art indet pl unos, algunos
2. al otro lado (una barranca) Ga raxu̱ Nuni ha mä hai stá umba nse̱ki dä mu̱i
rinandi Oxangui. Vamos a pasar al otro ra ya nzo̱ho̱ jäi. He dado permiso de que
lado de esta bajada para llegar al cerro de vivan en mi terreno a unas personas
Oxangui. extrañas. Sinón. ra Véase na ra
3. en frente, al otro lado (atravesando un rabu̱ (rǎbu̱) adv 1. en ocasión Nuje rabu̱
arroyo o camino) ―¿Ha thogi ra bo̱jä pa dí bu̱he xá ñho, ha rabu̱ dí hñenihe.
gra ma Monda? ―Rinandi. ―¿Por Nosotros, en ocasiones estamos bien, en
dónde pasa el autobús para irme a ocasiones estamos enfermos.
México? ―En frente, al otro lado. 2. a veces Ya bo̱jä ndusjäi rabu̱ po̱ni
4. Estados Unidos del Norte Véase nandi tata re̱ta minuto. Los autobuses a
rixudi (rixúdi) adv mañana Rixudi rixudi veces salen cada diez minutos.
ga muntsihu̱ ñihi. Mañana en la mañana Sinón. randi, nandi
nos reuniremos temprano. rada (rada) s ciego Véase da
rixudi (ríxudi) adv en la mañana radänxu (radänxu) s mujer única
ronda kähä (rónda kä́hä) nopal silvestre y rafri (rafri) s caballo único Nuga nso̱kä
fruta (La mata crece de 4 a 5 m de altura con mä rafri dí pe̱tsi, hingi xo̱ge mä nte̱i. Es
pencas de 15 a 20 cm. de ancho y de 25 a 30 el único caballo que yo tengo; no está
de largo, de color verde y cenizo y espinas completa mi yunta. Variante ra fani Véase
extendidas y pegadas en las articulaciones. La na, fani
tuna es chica y medio redonda, de 4 a 5 cm. de ragi (rági) s huidor Bu̱ä na ra de̱ti, xi
color rojo. La flor es amarilla con espinas ra ragi, di hegeui yá ñoui. Hay una
chicas.) borrega huidora que se separa de sus
rui (rui) s ruin, avariento, mezquino Ya compañeros. Sinón. hege
jäi mäyabu̱, tenä, ge myá rui ata pa ragi (ragi) vi huir Hindí ne ra tamxi,
nuä dä ziu̱. Dicen que las gentes de antes ngeä nuu̱ di ragi. No quiero un gato
eran muy avarientas hasta para lo que macho, porque esos se huyen.
comían. Sinón. miti, me̱tsi rahme (rahme) s comer tortilla sin
comida Xá ntsoä ra rahme, tsa hingi
niñä na nsi ra ntu̱hu̱. Está feo comer
tortilla sola; siente uno que no se llena sin
haber en qué sopear. Véase hme
raki [compl. de 1.ª pers. de uni] me da Dí
to̱mi ra gäxa je̱ya mä hmu dä raki mä
nse̱pä gäxä je̱ya. Espero que mi patrón va
R a darme mi aguinaldo a fin de año.
rakju̱ nos lo da (incl.)
ra (rǎ) pron indef unos, algunos Nuyu̱ ya rakje nos lo da (excl.)
ñi, ra xá ñi, ha mära hingi i. Esos chiles ramänu (rǎmä́nǔ) vi hacer algo con
unos pican, y otros no pican. esmero Véase nu
ramänaño (ramänáño) adj diferente
uno por uno Variante ranaño
ramätsu̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 306

ramätsu̱ (rǎmä́tsǔ̱) adv poco a poco, Tasquillo tiene aproximadamente cincuenta


despacio metros de altura. Sinón. säye Véase ratsi
rambi (rámbi) vbt 1. dar, echar (pasos ranza s puente de madera
largos) Nui xi gí tihi ra ñu ko nuu̱ ri rani (ráni) s ralo
dänga ño gí rambi. Tú sí avanzas al rantbi (rantbi) vt rayar una sola vez con
caminar porque das pasos largos. el arado, hacer un surco rayando una sola
2. saltear (siembra) Nuni ra moti xi bi vez Ha ra sati gi rantbi, ka otho ra
rambi ra boti, stí fo̱tse strá nani. ndäpo. En la escarda le echas una vuelta al
Aquel sembrador le salteó a la siembra; arado, al fin que no hay hierba.
cuando nazca va a verse rala. Variante rantuí Véase na, tabi
Variante rampi Véase rami, -bi ranto (ranto) s rantó (arbusto)
ramba ra be̱mda tocar la música con ranthe (ranthe) s persona con remolino,
entusiasmo persona con coronilla Mä ku ra ranthe ha
ramba ra hnei azotar al baile nuga drá yonthe. Mi hermano tiene un
ramba ra hñuni comer con ansia remolino y yo dos. Sinón. raxe̱di Véase
ramba ra be̱fi trabajar entusiasmado na, ndehe
ramba ra sei tomar pulque con ansia ranxu (ranxu) s 1. soltera
rame (rame) s 1. viudo 2. viuda
2. soltero (hombre) Mä tu̱ gatho ya ranxu (ránxu) vi 1. ser mujer soltera Mä
rame, hingi nthätitho. Todos mis hijos tixu, ranxuä; hinxa nthätathoä. Mi hija
son solteros; todavía no se casan. Véase está soltera; todavía no se ha casado.
na, däme 2. ser viuda Nuni ra be̱hñä ja getya bi
Ramhai (Ramhai) Candelaria (una nthäti, ha nubya ya ra ranxu. Aquella
ranchería) Nandini rá däthe ra hnini mujer tenía poco tiempo de casada, y
Mäxei, ja na ra hmuntsä mu̱i ri hu ahora ya es viuda.
Ramhai. Al otro lado del río del municipio nranxu vi quedar viuda
de Tasquillo, hay una ranchería que se llama ranza (ránza) s puente provisional de
Candelaria. madera Ha ra däthe habu̱raza ja ya zi
rami (rámi) vt azotar (los pies) Ya de̱ti ranza ha yá ua ya ze̱xni. En el río por
rami yá boho ha ra hai, ngeä handa ra dondequiera hay puentecitos de madera al
miñyo. Los borregos azotan las pezuñas en pie de los sabinos. Sinón. rani ga za Véase
el suelo, porque están viendo al coyote. rani, za
ramo (ramo) s ciempiés, escolopendra rana (ranǎ, rana) adj uno a cada uno
Sinón. moua Véase mo Yote̱ni bi uatho pa rana baso. Con dos
ranäbai [Variante de ránmai] matas medidas se le completó un vaso a cada uno.
salteadas, matas ralas Sinón. na kada na Véase ra, na
ranätähi (ránä́tä́hi) s mezquites ralos ranambu̱ (ranambu̱) adv cada uno
randänxu s mujer única aparte Hñu ya ño̱ho̱ di nku, ranambu̱ ja
randi (rǎndi) adv 1. a veces Bu̱u̱ ya jäi yá boti. Hay tres hombres que son
ntse̱ hyoya, randi di ñuni xá ñho ha hermanos; siembran cada uno aparte.
randi hinä. Hay personas muy pobres que ranmai (ránmai) s 1. siembra que
a veces comen bien, y a veces no. germina salteada Mä boti himbi fo̱tse xá
2. en ocasiones Hustho ya pa dí pa tai, ñho; bi bo̱ni ya ranmai. Mi siembra no
randi otho ra pongi. Rara vez voy a la nació bien; las matas salieron muy
plaza; hay ocasiones en que no hay salteadas.
tiempo. Variante nandi Sinón. rabu̱ 2. siembra rala Poti ra ya ranmai ga
rani (rǎni) s puente Ra rani bí ja thogi mu. Haz una siembra rala de calabazas.
yomo te̱ni rí mani Mäxei, pe̱tsi ngu Variante ranäbai Véase nani, bai
denthebe te̱ni ra hñetsi. El puente que rañojäi (rañojäi) s bondadoso, persona
está a más de dos kilómetros adelante de buena Véase jäi
307 HÑÄHÑU — ESPAÑOL rendo

rañu (ráñu) s vereda Nubu̱ dí pa ha ha rá ñäxu. Mi hija tiene un remolino en la


mä be̱fi dí randa rañu pa nihi dí cabeza. Sinón. ranthe Véase na, xe̱di
tso̱ni. Me voy por la vereda cuando voy a rayoho (rayóho) adj dos a cada quien
mi trabajo para llegar temprano. Véase rayo (rayo) adj nuevo Nuä ra bo̱jä xa
rani, ñu mabu̱, hneki ra rayo. Se ve que es nuevo
rata (rata) adj puro, solamente Dí ne ga el carro que va ahí.
tai tsu̱ ra thehñä, pe rata ra hanthyä. rayo (ráyo) 1. s primeriza (mujer o
Quiero comprar un poco de carbón, pero es animal hembra que pare el primer hijo) Nuni
puro polvo. ra täxi, ra rayo; ja rá mu̱di rá bätsi mä
ratitho (ratítho) adj mucho Ratitho ya dä me̱tsi. Aquella cabra es primeriza; es la
tso̱ mähetsi. ¡Hay muchísimas estrellas en primera cría que va a tener.
el cielo! ¡Ratho ya do̱ni hängu ra tai! 2. vt inaugurar Tenä ge ngu dä ua ya
¡Hay muchas flores en toda la plaza! ngu, dä rayo ko na ra ngo. Dicen que
Variante ratho nada más que terminen las casas las van a
rato (ráto) s seis Véase na, -to inaugurar con una fiesta.
ratomäpa (rátómäpa) s 1. día seis Ra 3. vt estrenar Dí to̱mi pa mäna ra
ratomäpa ra mu̱di zänä, geä Mäkä Ndä. je̱ya, ga rayo na ra bo̱jä. Espero
El día seis de enero es día de los Santos estrenar un coche el próximo año.
Reyes. Sinón. 1: mu̱di; 2 y 3: nayo Véase rayo
2. seis días Rayo Hnini (Rayo Hnǐni) Pueblo Nuevo
ratu̱ (ratu̱) s único hijo Nuyu̱ ya dada, (pueblo de Ixmiquilpan) Ya me Rayo Hnini
bi me̱tsi ra mu̱di tu̱, ha ra ratu̱, ngeä di ñunthe ko ra dehe ga po̱the. Los de
bi njoo mäna. Aquellos papás tuvieron a Pueblo Nuevo riegan con agua del
su hijo primogénito y único, porque no hubo manantial.
más. Véase na, tu̱ rayo tofo (rayo tofo) Nuevo Testamento,
ratsi [Variante de rátsi] traspasar vendido Sagradas Escrituras
ratsi (rátsi, rǎtsi) vi 1. pasar, cruzar, rayobu̱i (ráyóbu̱i) adj primogénito
atravesar Ra Xuua ratsi ha ra däthe ga Tenä ge ho̱nse̱ na ra rayobu̱i ga bätsi,
ñanthe. Juan cruza el río nadando. dä za ra mbati pa dä hñäki. Dicen que
2. contagiar (grano, verruga) Tenä ge ya solo un primogénito puede morder la xoxa
jähmi ratsi ha mäna ra jäi. Dicen que para aliviar aquella dolencia.
las verrugas se contagian a otras rata [Variante de rata] mucho
personas. ratsi (rátsi) vt 1. vender, traspasar
3. no acertar (escopeta, retrocarga) Tenä vendido Ra ya ze̱sthi dí pe̱tsi hingi
ge ra foxi ratsi ra ntäti nubu̱ thati tsu̱ki, dí ratsi. Tengo unos zapatos que no
ra be̱hñä. Dicen que la escopeta no me quedan, y los vendo. Dí raski ra hai ra
acierta la puntería cuando la palpa la Beto. Roberto me vende su terreno.
mujer. 2. traducir (a otra lengua) Bu̱i too ratsi
4. no detener (trampa de metal) Tenä ge ra hñämfo̱ ha ra hñähñu. Hay quien
ra be̱gi me̱te ratsi, nubu̱ hingi mihi traduce del español al otomí.
ra banjua, ngeä bi dati ra be̱hñä. 3. cruzar (calle, río) Too pa mähuifi bu̱i
Dicen que la trampa no detiene, no atrapa too ratsi ha ra däthe. De los que van
al conejo, porque la palpó la mujer. al norte, hay quienes cruzan el río.
5. no acertar colocar (hueso dislocado o Variante ratsi Sinón. pa Véase ratsi
bazo) Nuä ra ngatamu̱i, tenä ge rabu̱ rede (rěde) s escalera Dá adi da thoki
ratsi rá ye̱. Aquel colocador del bazo na mä rede ko retamäku̱ta yá hnemi.
dicen que a veces no acierta colocarlo. Mandé una escalera con quince
Véase rani descansillos.
raxe̱di (raxé̱di) s persona con remolino, rendo (réndo) s 1. grada, escalón
persona con coronilla Mä tixu, ra raxe̱di Mähotho ya rendo ja ha rá gosthi ra ngu
re̱ta HÑÄHÑU — ESPAÑOL 308

ga tsu̱tbi. Están muy bonitas las gradas de Hay muchos que fabrican ayates en el Valle
la puerta de la presidencia. del Mezquital.
2. peldaño Xi bi mähotho ya rendo ha 2. membrana (que cubre el intestino grueso)
ra gosthi nijä. Quedaron muy bien los Ra de̱ti gá hohu̱, xá pidi rá ronjua ra
peldaños de la puerta del templo. Véase dänga menudo ko ya xe̱bo. La
rede, do membrana que cubre el intestino grueso
re̱ta (ré̱ta) adj diez Rixudi dä nja ra del borrego que mataron tiene mucho
nthanthyä zu̱nga re̱ta xudi, ha ra ngu ga sebo. Véase dänjua
tsu̱tbi, de nuu̱ ya jäi bi ntuhni. Mañana ronzu (rónzu) s clavel (planta medicinal)
van a carearse a las diez de la mañana en la roti (rǒti) vt 1. golpear (piedra con marro,
presidencia las personas que se pelearon. la cabeza de alguien con la mano) Nebu̱ gi
re̱tamähñu (ré̱tamähñǔ) adj trece Nuga roti ra doä; hingi tehmi. Es inútil golpear
di pe̱tsi re̱tamähñu ya zi huni, ha geu̱ esa piedra; no se quiebra.
xi faxkagi ko ya zi mädo. Yo tengo trece 2. tocar (puerta) Bá nu too bí roti ra
gallinas ponedoras, y son las que me ayudan gosthi. Ve a ver quien está tocando la
por medio del huevo. Véase re̱ta, hñu puerta. Sinón. thonti
re̱tamära (ré̱tamärǎ) adj once Mä ga roti (róti) vi 1. decolorarse Jau̱ ya dutu
ju̱ ra bo̱jä pa Monda zu̱nga re̱tamära. hingi roti ata dä thege. Hay telas que no
Voy a tomar el autobús para México a las se decoloran hasta acabarse.
once. Variante re̱tamäna Sinón. ñonse 2. despintarse Ya bi roti rá njäti mä
Véase re̱ta, na bo̱jä. Ya se despintó la pintura de mi
rihi (ríhi) s 1. diarrea, deposición Ra coche.
bätsi pe̱tsi ra yaha ne ra rihi. El niño 3. desteñirse Nuä ra pahni rá mu̱di ra
tiene vómito y diarrea. meni bi roti. Esa camisa en la primera
2. correteada Nuni ra metsi bi mahmä lavada se destiñó.
ra hnei; ho̱nse̱ bi thekua ra rihi. Aquel rothi (róthi) s retoño de mezquite Ya
joven se fue al baile sólo para que le no̱ndo ha ra mbonthi, nso̱jse̱ ya rothi
dieran su correteada. tsi. Los burros en el campo sólo comen
roho (róho) s 1. retoño, renuevo, retoños de mezquite. Variante rothi Véase
vástago Ya mä dä bo̱ho̱ yá roho ya za. roho, tähi
Ya va a brotarle el retoño a los árboles. rotsi (rótsi, rǒtsi) vi 1. manar Ra
2. hijos (fig.) Ya nuyu̱ mä roho ya ya je̱yanä xi xa uäi, habu̱raza rotsi ya
dängi. Ya mis hijos están muy grandes. dehe. Este año ha llovido bastante; por
Véase bätsi dondequiera mana agua.
rokne (rókne, rokne) s gorrión Ra 2. trasminarse Nuni ra mothe nubya dá
rokne geä na ra tsanä tsintsu̱, ngu ra xithu̱ ra dehe rotsi. A aquella pileta
hatsa kafe, ha ra ta ra nthe̱ni rá yu̱ga. ahora que le echamos agua se trasmina.
El gorrión es un pájaro mediano de color ro̱ge (ró̱ge) s burro, asno Dí pe̱tsi na ra
café pálido; el macho tiene rojo el pescuezo. ro̱ge, pe hingi pädi ra ndu. Tengo un
Variantes rokre, rone burro, pero no sabe de carga.
roka (róka) s 1. papa Ja ndunthi ya Sinón. no̱ndo Véase to̱ge
roka, ra nthe̱ni, ra ntaxi, ra kasti, ha ro̱ke (rǒ̱ke) vi 1. resaltar Po̱de ra Ñotho̱
nehe ya ndängi. Hay diversas clases de geä ro̱ke de mära ya to̱ho̱ de yá
papa: la roja, la blanca y la amarilla; y hñetsi. Me imagino que el Cerro Juárez es
varían en tamaño. el que resalta entre los otros cerros por su
2. lunar Bu̱u̱ ya jäi pe̱tsi ra ya altura.
roka. Hay personas que tienen lunares. 2. trepar Ra minä bí ro̱ke ha ra jädo,
Sinón. 1: papa xa bami yá ye̱ pa mäña. La ardilla que
ronjua (rónjua) s 1. ayate Bu̱i ndunthi está trepada sobre la pared tiene
ya yo̱ta ronjua ha ra Batha ra Botähi. levantadas las manos hacia arriba.
3. pararse en un lugar alto Véase no̱ge
309 HÑÄHÑU — ESPAÑOL salado

Ro̱kto̱ho̱ (Rǒ̱kto̱ho̱) Nequetejé (pueblo de


Ixmiquilpan) Ra tu̱hni Ro̱kto̱ho̱ di
nto̱nguí mära ya tu̱hni, ngu Ndemde ha
Nsabanilla. El pueblo de Nequetejé colinda
con otros pueblos, como Capula y Sabanilla.
Véase ro̱ke, to̱ho̱
ro̱spi (ro̱spi) s chocoyol, socoyol Sinón.
ixiro̱spi
ro̱sthi (ro̱ sthi) s lezna (instrumento de
S
sabdo (sábdo) s sábado
punta muy fina para agujerar) Dá nsu̱ni ko
sabo (sábo) s sabor Hin xá ku̱hinä ra
ra ro̱sthi nubu̱ ndí hetsi ra xifri. Me
hñuni, otho ni tsu̱ rá sabo. No está
piqué con la lezna cuando estaba agujerando
sabrosa esta comida; no tiene nada de
la suela.
sabor. Sinón. nku̱hi
ro̱tse [Variante de ro̱tse] arriscar, pelar (los
sadi (sadi) s 1. rezo Ha ra hu̱ste bí bu̱ ya
dientes)
xadi, xiä to̱de ya sadi. Ya están los
ro̱tse (rǒ̱tse) s horcón Rá ro̱tse ra ngu
rezanderos con el cadáver; ya se oyen los
ya bi ya. El horcón de la casa ya se
rezos.
pudrió. Sinón. negu
2. oración Ya jäi ha ra nijä xa
ro̱xyä (ro̱ xyä) s mora, zarzamora
ndandiñähmu, o̱ta yá sadi. Las gentes
ro̱zä (ro̱ zä) s costal Ya bi ñutsi nä hangu
están hincadas en la iglesia haciendo
ro̱zä ra ju̱. Ya se llenaron varios costales
oración. Sinón. jähñä Véase xadi
de frijol.
sage (sage) adv acaso Xi gi petuabi ya
jataro̱zä s costal bordado
mbo̱ho̱ tebe̱ gí thogi, ¿nde sage gí gone?
tunzä s costal suavecito
¿Por qué no le planteas tu problema a los
manzä s costal largo
señores, pues qué, estás mudo?
menzä s persona que teje costal
sagi (sagi) s brinco Nuyu̱ ya metsi bí
ro̱zänthähi (ro̱zänthä̌hi) s costal de ixtle
e̱nga sagi ha ra batha. Aquellos jóvenes
torcido Bu̱i ndunthi too hoka
están echando brincos en el patio.
ro̱zänthähi pa ra ntu̱ta thehñä. Hay
sagi (sági) vi brincar, saltar Bi pikagi na
muchos que hacen costales de ixtle torcido
ra keñä ata ndí sagi. Me asustó una
para empacar carbón. Véase ro̱zä, nthähi
víbora que hasta brincaba. Pret. dá nsagi
ro̱zäxiyo (ro̱zäxíyo) s costal de lana
saki vt brincar (un cerco)
Nubya xkrá maha ra tso̱nte ga häxu̱ na
saha (saha) s 1. uña
ro̱zäxiyo di ñutsi ya hme. Ahora que
2. garra Yá saha ya nxu̱ni xá ntsami
vayamos a pasear llevamos un costal de lana
nguda rá ne. Las garras de las aguilas
lleno de tortillas. Véase xiyo
están ganchudas igual que el pico.
ro̱tse (ró̱tse) vbt 1. arriscar, pelar (los
3. robo (fig.) Bu̱u̱ ya jäi di ho ra saha.
dientes) Ra tsatyo ro̱tse yá tsi nubu̱ ne
Hay personas a quienes les gusta el robo.
dä ntsate. El perro pela los dientes al
Sinón. 3: mfe
querer morder.
sahni [Act. indet. de xahni] ensayar; enseñar
2. retar, refunfuñar, retobear (fig.) Nuu̱
saki (saki) vt brincar Ra jutsi mäske xá
ya bale xi mi ne dä ro̱ske, pe neka dá
hñetsi saki ya mboni. El cerco, aunque
ro̱tsue. Esos amigos querían llevarme la
está alto; lo brincan los animales. Act. indet.
contraria, pero yo también los reté.
saki Sinón. satsi Véase sagi
Variante ro̱tse Sinón. no̱te Véase ro̱tse
salado (sáládo) s 1. malgastador Ra Xuua,
xi ra salado, ngeä tege ra bojä ha ya hnei
ne ra nti. Juan es muy malgastador,
porque acaba su dinero en los bailes y en la
borrachera.
2. pródigo (que vende lo que tiene) Mä tu̱,
samänatsi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 310

xi ra salado, ya bi pa rá nte̱nga bo̱znä be ya ronjua. Este ixtle, es de maguey y


ne na xe̱ni rá hai. Mi hijo es un es para tejer ayates.
pródigo, vendió su pistola y un pedazo de 2. fibra ya torcida (en el malacate)
su terreno. Sinón. huinye̱, ye̱ste Sinón. 1: jo̱nxähi
samänatsi (sámä́nátsi) s huapango (baile) santhe nku̱ti (sánthe nku̱ti) ixtle extraído
Nuga nso̱ka ra hnei ga samanatsi dí (de la punta de la penca del maguey tierno)
pädi, hindí pädi mäna ra hnei. Yo solo sé Mänonxi hindá tsu̱di ra santhe nthe̱,
bailar huapangos; no sé bailar otra clase de ho̱nse̱ ra santhe nku̱ti. El lunes no
baile. Variante nsamänatsi Sinón. so encontré el ixtle tallado; solamente el ixtle
Véase sagi, natsi extraído. Sinón. ku̱nxähi Véase ku̱ti
samu̱i (samu̱i) s Nombre de una enfermedad sastme (sǎstme) s ciempiés, escolopendra
del estómago que hace brincar un intestino, Tenä ge ra sastme kuete ga xui ha yá
latido estomacal. Ya dí pe̱tsi ra samu̱i, nteñä ya be̱hñä ha yá ñäxu. Dicen que el
ngeä nubu̱ thogi mä thuhu, dí tsa sagi ciempiés se les pega de noche a las mujeres
na mä xefo ha mä mu̱i. Ya tengo la en la partida del peinado.
enfermedad del estómago que me hace Variante sasthme Sinón. xifikeñä, ramo
brincar un intestino, porque cuando me mal sata ro̱zä (sáta ro̱zä) costal áspero
paso de hambre, siento que me salta un satsi (satsi) vt brincar, saltar Na ra
intestino. Véase sagi, mu̱i yofadi bi bo̱ngä ra fadi, hadifää hänja bi
samhye (sámhye) s zanjón (en donde satsi ra jädo xá ñhetsi. Un preso huyó de
escarba el agua cuando llueve) Nubya bi la cárcel; quién sabe como brincaría la barda
dagi ra däye, ko ya dehe bi gäi bi hyoki pues está alta. Sinón. saki
ndunthi ya samhye. Ahora que cayó el säki (sä́ki) s 1. conocimiento Dí pe̱tsi na
aguacero, bajó agua e hizo varios zanjones. ra be̱go, pe hintsu̱ te ra säki pa ra be̱fi.
Variantes samhñe, samhye Sinón. hñe Tengo un peón pero no tiene conocimientos
Véase xami, hñe para el trabajo.
sande (sande) interj hasta luego 2. oficio Bu̱u̱ ra ya jäi ja ndunthi yá
Variante sände säki. Hay personas que tienen varios
sangi (sangi) adj corto (tamaño de ropa) Xi oficios. Sinón. fädi
bi bo̱ni ntse̱ ra sangi rá ngo̱de ra nxutsi. säsi (sä́si) s 1. grano, sarpullido Ha mä ua
Le quedó muy corta la falda a la muchacha. bi mu̱di na ra tu̱säsi, ha nubya ya bi
Variante nsangi ndämo. En mi pie me comenzó un granito,
sani (sáni) s peine (de carrizo de tejer o para y ahora es un grano grande infectado.
peinar el cabello) 2. mala actitud (fig.) Nuä ra jäi, odi ja
sankudu (sánkúdu) s zancudo, mosquito ga hmambahu̱ rá säsi. Ese amigo que no
Ra sankudu tsu̱ti ra ji ha di xäki ra ngo̱ lo busque, como echarle en cara su mala
ha dä zu̱ti. El mosquito chupa la sangre y actitud. Variante xäxi
da comezón en la carne en donde chupa. säye (säye) s puente Ra säye
sanoria (sánória) s zanahoria (mata y raíz) Ntsu̱tkani ha thogi ra ñu pa Nlaredo,
Rá yu̱ ra sanoria hatathe̱ni ha nuä tsi. tsu̱ xá nxidi. El puente de Ixmiquilpan
La raíz de la zanahoria es anaranjada y es para camino a Laredo está un poco ancho.
comestible. Sinón. rani
santo (sǎnto) s gracia, nombre sefi (séfi) s 1. panal (de abeja silvestre) Ha
santo domingo (sánto dómíngo) maguey rá hyo ra ngu zu̱di na ra sefi. En la
santo domingo Ra santo domingo, geä esquina de la casa hay un panal.
na ra uada xi ra motfi ha xi ra tu̱ki rá 2. abeja silvestre Ha ra bai ga de̱jä xa
bai. El santo domingo es un maguey que zo̱ho̱ na mu̱i ra se̱fi. A la mata de higo
produce aguamiel, y es de mata chica. ha llegado una enjambre de abejas
santhe (sánthe) s 1. ixtle de maguey, fibra silvestres. Vocal nasal: sëfi
de maguey Ra santhe, geä ga uada pa dä bosefi, bosfi s abeja negra, panal de
abeja negra
311 HÑÄHÑU — ESPAÑOL se̱yabi

kastasefi s abeja amarilla sethu (sethu) s avispa Bu̱i ranañotho


patsefi s panal guaricho ya sethu, ya the̱ni, ya mboi ha mära.
sei (sei) s pulque Ndunthi too xitsei xi di Hay varias clases de avispas: las coloradas,
mbojä, ngeä xi tso xá ñho ra sei. Muchos las negras y otras. Vocal nasal: sëthu
que fabrican pulque tienen mucho dinero Variante sethu
porque se vende muy bien el pulque. Vocal ngu ga sethu panal de avispa
nasal: sëï seti (séti) [Act. indet. de xeti] escarbar
zothe sei pulque mezclado con agua se̱he̱ (sě̱he̱) adv 1. solo Ra bätsi ya base̱,
ixkasei s pulque agrio pe hingi tsa dä yose̱. El niño se para solo
ndosei s pulque granilloso sin ayuda de nadie; pero no puede caminar
ñogisei s pulque fuerte solo, sin ayuda.
sekjä s pulque curado de tuna 2. solamente Nuni ra ño̱ho̱ go pädi se̱he̱
tafisei s pulque dulce habu̱ bí thitsi ra hyote. Solamente
thuksei s pulque rescatado (comprado aquel hombre sabe en donde está oculto el
al mayoreo) asesino. Variante -se̱
usei s pulque dulce ko se̱he̱ä, ko nse̱he̱ä. con eso basta
xäsei s pulque apestoso se̱he̱ konse̱he̱ (sě̱he̱ konsě̱he̱) nada más tú y
xisei s fabricante de pulque yo, sólo tú y yo Bu̱ gí nekatuhni, pe se̱he̱
zisei s persona muy afecta al pulque kon se̱he̱. Si quieres pleito, pero nada más
sekjä (sékjä) s pulque curado de tuna Ra tú y yo.
ya jäi pädi dä hyoki ra sekjä, ha tenä ge se̱hme (sé̱hme) s tortilla despedazada
ra ti. Algunas personas saben preparar el Véase xe̱ni, hme
curado de pulque con tuna, y dicen que es se̱ki [Variante de nse̱ki] permiso
emborrachador. Vocal nasal: sëkjä Véase se̱ni [Act. indet. de xě̱ni] repartir
sei, kähä se̱ti [Act. indet. de xé̱ti] remojar; pellizcar
seni [Act. indet. de xeni] trasculcar (reg.) se̱thme (sé̱thme) s 1. tortilla remojada con
esculcar Ya jäi ha ra tai seni tsu̱dbu̱ di cualquier caldo de comida Nuya ya hme xi
hñä ya huai o mära ya nthote. En las ya me, pe mä ga o̱te ga se̱thme ha rá
plazas esculcan a las gentes por si acaso dehe mä ju̱. Estas tortillas están muy tiesas,
traen puñal u otras armas. Vocal nasal: sëni pero las voy a remojar en el caldo de mis
senti (sénti) vi 1. resentirse frijoles.
2. sufrir dolor 2. chilaquiles Mände bá se̱ki tsu̱ ra
señä (séñä) 1. vt señalar, marcar se̱thme mi tu ya de̱nxi ne ya ge̱xo ha rá
2. s seña, marca Sinón. 1: meya; 2: ngu tiya. Ayer me dieron un poco de
hmeya chilaquiles en casa de mi tía, y tenían
sepe (sěpe) s biznaga grande Sinón. pe cebolla y queso. Sinón. ye̱thme Véase
sera (sěra) s 1. cera Ra hogä gäni unga ra xe̱ti, hme
sera ne ra tafi. La abeja produce cera y se̱ya (se̱ya) adj malagradecido Nuni ra
miel. jäi, xi ra se̱ya, hingi jamädi ya mäte
2. vela (amarillo oscuro) Ya ñagi xa to̱tuabi. Aquella persona es
mani, di hñä ya sera zo̱. Los que van al malagradecida; no agradece los favores que
entierro van llevando sus velas prendidas. se le hacen. Variante ze̱ya
3. polen Ra hogä gäni hätsi ra sera ha Sinón. tsokuaha
yá ua pa ata ha bi ja ra ngu. La abeja se̱ya (sé̱ya) vi resentir Mä ku se̱ya, ngeä
lleva el polen en sus patas al panal. hingá xipäbi bi ñehe ra paä gá nxofo.
Sinón. 1: hñafi Mi hermano está resentido porque no lo
setiembre s septiembre Ra re̱tamärato invitaste el día que cosechaste. Pret. dá
ra setiembre di märcha ya bätsi ha ra nse̱ya Sinón. senti
hnini. El dieciséis de septiembre desfilan se̱yabi (sé̱yabi) vt reclamar Mä mäne
los niños en la ciudad. se̱yagi ra hogä ju̱ngañi. Mi comadre me
reclama porque no la invité al mole.
sifi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 312

sifi (sǐfi) s machigües (reg.), masa que se sonti (sónti) adj prisco Ja ra ya ixi, ya
mezcla en el agua al enjuagarse las manos la sonti; tsa too dä heke mäde. Hay una
molendera ¡A! dá tehmi mä tse nsifi ha bi clase de durazno que es prisco, fácilmente
mfani mä sifi. ¡Ah! quebré mi olla de puede partirse por la mitad.
machigües y se tiró todo. Variante nsifi sotsi (sǒtsi) s destapada del maíz Véase
sigi (sígi) vi 1. seguir xotsi
2. continuar soti [Act. indet. de xoti] desatar
siminenthe s martín pescador (pájaro) sotsi [Act. indet. de xótsi) destapar
Sinón. su̱mänenthe so̱hni (so̱hni) s consuegro, consuegra Rá
sinäzafri (sǐnä́zafri) s hacina de zacate so̱hni mä ku, xa ntuhnuí; nixi nzofo. Mi
Véase zafri hermano y su consuegro se han peleado;
sinu (sinu) conj sino Hingi hei dä ñuspi, ahora ni se hablan.
sinu nuä pa da hueti. No cuesta prender so̱kambeni (sǒ̱kámběni) s 1. adoración
fuego; sino es difícil apagarlo. Mädomingo bi nja ra so̱kambeni nihi ha
sintsi [Variante de xinxi] hombro; ra nijä. El domingo empezó temprano la
omóplato adoración en la iglesia.
sipi [Act. indet. de xípi] se lo dicen 2. petición Ajuä xa yo̱de mä
sistehe (sistěhe) s bautismo Véase xitsi, so̱kambeni, ngeä nuä pädi mä dumu̱i.
xistehe Dios ha escuchado mi petición porque él
sita s cita Sinón. tho̱mi conoce mi situación.
siti [Act. indet. de xiti] regar echar 3. sacrificio Véase xo̱gambeni
(líquido) so̱kaza (só̱kázǎ) s 1. corte de leña
sitsi (sǐtsi) s bimbalete, cigoñal Ya me̱fi 2. raja de palos
po̱tse ra dehe ko ra sitsi. Los peones 3. leña rajada Variante so̱kza
están subiendo el agua con el bimbalete. Sinón. so̱taza Véase xo̱ke, za
Véase xitsi so̱ni (so̱ni) s prisa, apuración Nui otho ni
sitsi [Act. indet. de xitsi] echar líquido tsu̱ ri so̱ni. Tú no tienes ninguna prisa.
sitsi (sítsi) s ahijado, ahijada Véase xo̱ni
Sinón. the̱tsi Véase xitsi di yobe ra so̱ni tengo prisa
sitsi [Act. indet. de xi’tsi] bautizar so̱te (so̱te) s 1. tercio Ya nso̱te mä so̱te
skuela (skuěla) s escuela Sinón. ngunsadi nzafri, ho̱nse̱ ga ndu. Ya está liado mi
so (sǒ) s son (música) tercio de zacate; ya sólo tengo que cargarlo.
Sofo (Sófo) s Crisóforo Ra Sofo bí ñoui 2. bulto Nuni ra jäi di hñä na so̱te te
ya xofo ha ra huähi. Crisóforo anda con gatho hñä. Aquella persona trae un bulto
los cosechadores en la milpa. grande de diversas cosas. Véase xo̱te
sofo (sófo, sǒfo) s cosecha Nubya dä nja so̱taza (só̱tázǎ) s 1. corte de leña Mä
ya sofo, mä ga ma ra tsu̱thä. Ahora que dada bi ma ra so̱taza ha ra mboza. Mi
haya cosechas voy a pepenar. Véase xofo papá se fue a hacer el corte de leña al
sokdehe (sókděhe) s compuerta, bitoque bosque.
Ha rá sokdehe ra ñuthe xi mi ñutsi ga 2. raja de palo Mä ku bi fo̱tka na ra
jäi, mi ne ra dehe pa ra ntunthe. La sotaza pa xa zu̱ki. Mi hermano me tiró
compuerta del canal estaba llena de gentes una raja de palo con el propósito de
que querían agua para regar. pegarme.
Sinón. nsokdehe Véase xoki, dehe 3. leña rajada Jabu̱ ya so̱taza pa gi
soki [Act. indet. de xoki] abrir ñudi. Ahí hay leña rajada para que la
soldado (sóldádo) s soldado Sinón. ñänte quemes. Sinón. so̱kaza Véase xo̱te, za
sonti [Act. indet. de xonti] deshojar, pelar sss interj 1. Expresa desesperación (cuando no
Ya sonti ya de̱mxi pa dä thänti ra ñi. llegan visitas a la hora).
Ya están deshojando los tomates para 2. Expresa disgusto (cuando uno no hace lo
molerlos para la salsa. que le fue mandado).
3. Expresión para criticar (un trabajo mal
313 HÑÄHÑU — ESPAÑOL su̱ti

hecho tal vez agregando una palabra como stuá (stuá) procl Indica la 1.ª pers. del
¡qué albañil!). pretérito, acción en otro sitio. Ndrá bäsjäi
4. Expresa alegría y sorpresa (con más stuá mpe̱fi Monda, ya nubya dí pe̱fise̱
fuerza; por ejemplo, al ver mucha gente mä hai. Cuando era joven trabajé en
regocijándose). México, ahora trabajo sólo mis
sta (sta) procl Indica la 3.ª pers. del futuro terrenos. Véase stá, bá
próximo. Sta nthäti mä tixu, ga umba rá su (su, sǔ) vt cuidar Mä dada bí su yá
hai. Cuando se case mi hija le daré su ndämfri ha ra ntsu̱mi. Mi papá está
terreno como herencia. Nu sta tsixähu̱ cuidando las reses en el rastrojal.
ntsähni, osta mä dä du ri mu̱ihu̱. Sinón. fadi
Cuando sean llevados a la cárcel, no se van a sumboni s cuidador de animales
preocupar. sungu s cuidador de casa
stá (stá) procl Indica la 1.ª pers. del sudathi (sǔdathi) s enfermera
antepresente. Stá ma ra bayo ra paya. Variante nsudathi Véase su, dathi
Hoy he ido a pastorear. sufadi (sǔfádi) s alcaide Ra sufadi,
stä (stä̌) s 1. cabello Bu̱u̱ ya jäi xá mboi tsu̱duu̱ himbi su, bi ma ra ya tsähni.
yá stä, ha bu̱u̱ xá nkasti. Hay personas Tantito se descuidó el alcaide y huyeron
que tienen el cabello, negro y otras lo tienen varios presos. Variante nsufadi Véase su,
rubio. fadi
2. problema (fig.) Nubu̱ embi bu̱i xá suhuähi (sǔhuä́hi) s milpero Mänxui bi
ñho ra jäi, hingi be̱di rá stä. Cuando mpe ya be nubu̱ mi ähä ra suhuähi. Hoy
una persona piensa que está viviendo bien en la noche robaron los ladrones a la hora
no le faltan problemas. que dormía el milpero. Variante nsuhuähi
3. nata (de leche o de atole) Sinón. do̱mähuähi Véase su, huähi
stäfani (stä̌fáni) crin, cabello del caballo suni (suni) s nixtamal Xi ntse̱di gá
sti (sti) procl Indica la 3.ª pers. del presente thokua rá näni ra suni. Le pusiste
próximo. Ra Xuua ya sti de̱ni ya bätsi tsi demasiada cal al nixtamal. Véase xuni
ya thuhme, pa xe̱pabi. Juan va atrás de ixkasuni s nixtamal agrio
los niños que están comiendo pan, para que inäsuni s nixtamal nejo
le comparten. ndäsni s nixtamal demasiado
stí (stí) procl Indica la 1.ª pers. del pretérito sancochado
anterior. Stí kuati ha na ra bai ga za; ha ñäsni s cabeza de nixtamal
mí tsaya tsu̱ ra ye, dá ehe. Me había su̱ (sú̱) s 1. corte de leña Mä dada bi ma
protegido en un árbol, y al disminuir un ra su̱ ha ra to̱ho̱. Mi papá fue a hacer el
poco la lluvia me vine. corte de leña al cerro.
stí (stí) procl Indica la 3.ª pers. del presente 2. muerte (fig.) Po̱de nuni ra ño̱ho̱ di
próximo, modo subjuntivo. Stí te rá mfädi hñeni, ya dä ma ra su̱. Creo que aquel
mä tu̱, gebu̱ ja dä bädi hanja di mu̱i ha hombre enfermo ya esta viendo la
ra ximhai. Cuando crezca en conocimiento muerte. Sinón. 1: su̱za; 2: du Véase xu̱
de mi hijo, entonces sabrá cómo vivir en el su̱ki [Act. indet. de xu̱ki] escoger
mundo. su̱ki [Act. indet. de xu̱ki] lavar
stí ñagosto el agosto próximo su̱mänenthe (sú̱mä́nénthe) s martín
strá (strá) procl Indica la 3.ª pers. del futuro pescador (pájaro) Sinón. siminenthe Véase
próximo. Tamga ra ya thiza strá ñho, ha nenthe
mä te̱ni. Cómprame unos huaraches que su̱ni (sǔ̱ni) vt 1. picar Ra uähi su̱ni ya boi
estén buenos, y que sean de mi medida. Ra ko ra nsu̱ni. El gañán pica a los novillos
nthähi dá tai ra tsani, mä ga etsi ko con la garrocha.
mäna ra nthähi pa mäna strá ma. El 2. pinchar, punzar Ra ñendro su̱ni ra
mecate que compré es corto; voy a añadirlo doro. El torero pincha al toro.
a otro mecate para que sea más largo. Sinón. su̱ti, su̱ti
su̱ti [Act. indet. de xu̱ti] lavar
su̱za HÑÄHÑU — ESPAÑOL 314

su̱za (sú̱zǎ) s cortada de leña Véase xu̱ tagi nate pa na nthebe ochenta (lit.:
su̱ti (sú̱ti) vt 1. punzar, picar (con algo resta veinte para cien)
filoso) Ra nesio bi su̱ti ko ra juai na ra tagi rá ba (tági rá ba) está cargada, está
jäi. El valentón picó a una persona con un preñada (lit.: caerse la leche) Ra baga ya
puñal. tagi yá ba, ha ri ndängi rá moba. La
2. impulsar (fig.) Ra ntso, geä su̱ti ya vaca ya está cargada y su ubre se está
jäi pa dä yo̱te ra ntso. El maligno es agrandando.
quien impulsa a las personas a cometer tagi rá pa (tági rá pa) ser su día, ser su
maldades. Variante su̱ti Sinón. 1: usti; santo Ra Xuua, bi da rá pa ra paya. Hoy
2: japi es santo de Juan.
tagi tu (tágí tu) preocuparse mucho (lit.: cae
y allí muere) Nuni ra däme tagi ri du po rá
be̱hña ha yá bätsi; hänge hingi tsaya rá
be̱fi pa dä nja te dä zi. Aquel hombre cae
y muere por su esposa y sus hijos; es por eso
que no descansa de trabajar para que tengan
qué comer. Sinón. tutsua rá mu̱i, ntso̱mi
T Véase tu
ta (tá, ta) s padre Nxutsi, ¿te xadi ri ta, ri taha (tǎha) vt restregar Ra Xuua ya di
me; te tsu̱ o̱täthohu̱? Muchacha, ¿cómo taha ya trigo ko yá ye̱. Juan ya está
están tu padre y tu madre?, ¿como viven? restregando trigo con las manos. Pret. bi
Sinón. dada daha Act. indet. thaha
xita, tita s abuelo tai (tai) 1. s tianguis, plaza, mercado
ta (tǎ) s 1. macho (animal) Mä ga tai ra Mänonxi himbi hogi ra tai Ntso̱tkani. El
mä ndämfri, na ra xändi ha na ra ta. lunes no estuvo bueno el tianguis de
Voy a comprar unas reses: una hembra y un Ixmiquilpan.
macho. 2. vt comprar Dí tai na ra nhatäbo̱jä
2. entero, animal no castrado Dá tanga pa zitsi mä yoskuela. Compro una
ra ya ta ga de̱ti, ra dá kapo, y na ra ta bicicleta para llevar a mi escuelante. Pret.
dá e̱gi. Compré unos borregos; unos los bi dai Act. indet. thai
castré, y dejé uno entero. dai s comprador
taba (tǎba) s astrágalo, taba Ha ra ya dañyo s comerciante de ganado
pasei di ho dä ñeni ko rá taba ra yo. En menor
algunas pulquerías les gusta jugar con el tamngi me lo compra
astrágalo del ganado menor. tañi te lo compra
Tablo (Táblo) Tablón, Vicente Guerrero tajä (tǎjä) s padrino Bi mu̱ rá tajä mä
(pueblo de Zimapán) Ra po̱blo Tablo bu̱ i tsu̱ntu̱ nubu̱ bi nthäti. Cuando se casó
ngetuu̱ ra däthe. El pueblo de Tablón está mi hijo tuvo padrino. Variante tǎkjä Véase
situado cerca del río. Sinón. Ndämxithe̱ ta, jä
tafri (tǎfri) s caballo macho Véase ta, fani takakani (tákákani) s quelite cenizo Ra
Tagi (Tági) Taguí (ranchería de Huichapan) takakani tsi, ne xa tembabi njabu̱,
Mä yoskuela pa ha ra ngunsadi Tagi. Mi ngeä xá ntati yá xi ngu ra bospi. El
estudiante va a la escuela del Taguí. quelite cenizo es comestible y lo han
tagi (tági) vi 1. caer Ra bätsi, nubu̱ ne dä llamado así porque sus hojas son como
ño, tagi. El niño se cae cuando quiere ceniza. Sinón. ginkri Véase ntati, kani
andar. takapa (tákápa) vi festejar onomástico,
2. desprenderse Ya ixi ya tagi ha ya bai festejar su santo Véase taki, pa
ko yá dä. Los duraznos ya se desprenden takate (tákáte) vti asaltar (compl. indet.)
de sus matas de lo maduro que están. Véase taki, -te
Pret. bi dagi Sinón. 2: ho̱e dakate s asaltante
takhyadi (tákhyádi) vi solear Véase hyadi
315 HÑÄHÑU — ESPAÑOL tati

taki (taki) vt cortar (con instrumento tanthe (tánthe) s cascada Nuni tanthe
cortante) Pret. bi daki Act. indet. thaki tsamähotho pa ra nsaha. La cascada está
taki (táki) vt 1. desviar, atajar Rá ñunthe muy bonita para bañarse. Véase tagi, dehe
ra Xuua bí taki mä dehe, pa go bi tanthe (tánthe) vti comprar agua Tanthe
ñunthe. El regador de Juan está desviando nuni ra jäi pa rá tsanza. Esa persona
mi agua para regar él. compra agua para su camión. Véase tai,
2. detener, parar (con mal propósito) dehe
Tenä ge nuni ra metsi taki ya nxutsi. tani (tǎni) s guajolote, pavo Véase ta, o̱ni
Dicen que aquel muchacho detiene a las tanmatha (tánmǎtha) s cardón pequeño y
muchachas. espinudo Sinón. tu̱ximini, tu̱pemni
3. controlar, dirigir (animales) Ra mayo tanthä (tánthä) vi cabecear de sueño Ya
xi taki ya yo, pa hinda yu̱ti ha ya dí tanthä, ya mä ga be̱ni ga ähä. Ya
huähi. El pastor tiene sus chivos estoy cabeceando de sueño; ya me voy a
controlados para que no entren en las acostar a dormir. Variante tathä
milpas. Sinón. huantähä, panthä Véase tagi,
4. apartar Tenä ge mä dä ku̱gi ra dehe tähä
ha ra po̱nthe; taki tsu̱ ri dehe, Juanä. tanxi (tanxi) s chivo, cabrío Véase ta,
Dicen que se va a cortar el agua de la täxi
llave; aparte tantita agua, Juana. taptsu̱di s puerco (macho) Véase ta, tsu̱di
5. hacer parar (vehículo) Taki ra bo̱jä xa tasti (tásti) 1. vt exprimir, extraer (quitar
ñepu̱; xahmä dä zixkahu̱. Hazle la el líquido de una hebra o hebras mojadas
parada al autobús; quizás nos lleve. Pret. pasando los dedos sobre ella de arriba abajo)
bi daki Act. indet. thaki Sinón. 1 y 4: Ku̱ti na ra xixi uada ne gi tasti dä
ueke, heke; 2: tsämi, kotuí; 3: fadi, su; bo̱ni ra gixi ne gi käxi. Extrae el ixtle de
5: bami. maguey, y le extraes el guixi con los dedos
takate vi asaltar (compl. indet.) para después torcerlo.
takjä [Variante de tajä] padrino 2. vi resbalar Dá tasti ko ra bo̱hai xá
tamhai (támhai) s, vi comprar tierras Dí nkoni. Me resbalé con el lodo liso. Pret.
tamhai ga boti, ngu na re̱ta huada. bi dasti Variante táxti
Compró un terreno de siembra que es como ndasti, ndaxti s cosa resbalosa
de una hectárea. Pret. dá ntamhai tasti vi; vt resbalarse; exprimir
Variante tangahai Véase tai, hai tata (táta) s semental Dí ñehe na ra doro
tamxi (tǎmxi) s gato, macho de la gata pa ga tata ya baga. Tengo un toro
Nuä ra tamxi dí ñehe ha mä ngu, xi ju̱ semental para las vacas. Sinón. rasa, dada
ya dängu. El gato que tengo en la casa tati (táti) vt 1. chocar Na ra bo̱jä xi mi
agarra muchos ratones. Véase ta, mixi tihi bi tati ko mäna ra bo̱jä. Un camión
tangra (tángra) s araña zancuda Tenä ge corría mucho y fue a chocar con otro
ra tangra hingi tsate. Dicen que la araña camión.
zancuda no pica. Variante tangara 2. topetear Yoho ya ndäni di tati yá
Tansya (Tánsya) Estancia, San Joaquín ñäxu. Dos borregos se topetean. Pret. bi
(ranchería de Tecozautla) tati
tanthä (tánthä) vi comprar maíz Ya bi tatmäni (tátmäni) adv cada tercer día
thege mä de̱thä ha nubya ya dí tanthä. Véase tatä, mäni
Ya se me acabó el maíz, y ahora compro. tatä (tátä) adj cada Mä tixu tso̱ho̱ tatä
Pret. dá ntanthä Variante tángáde̱thä zänä käski. Mi hija llega cada mes a
Véase tai, de̱thä verme. Variante tata
Tanthe (Tánthe) Tandhe (barrio de tati (táti) vi 1. terminar, completar
Chilcuautla) Ya mengu Tanthe di mpoti (surco, meta; compl. indet.) Ra ya moti
nubu̱ uäi; ngeä othobi ra uäthe. Los de ya bi tati, nuyu̱ mära di be̱tho.
Tandhe siembran cuando llueve porque no Algunos sembradores ya terminaron; a los
tienen riego. otros les falta.
tatmäni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 316

2. cumplirse Tata ra pa dä bo̱ni ra tädo (tä̌do) s piedra áspera; piedra de


tsähni. Hoy se cumple el tiempo para restregar Sinón. ädo Véase täki, do
que salga libre el reo. tähä (tä̌hä) vt 1. ganar (pago) Enä mä tu̱,
3. vencerse Tata rá njuti ra ñoti. Se ge bí täha xá ñho nuni Monda ha bí
vence el pago de la luz. Sinón. tso̱te, mpe̱fi. Dice mi hijo que gana bien allá, en
tso̱te, huati México, en donde está trabajando.
tati vt terminar 2. ganar (dinero) Ha ra ntenga boxi
tatmäni (tátmäni) adv cada tercer día Dí ndunthi ya jäi mi tähä ya bojä, ngeä
pa Monda tatmäni dí pa ra hoga ndäpo. o̱ta ya tähä. En el palenque mucha gente
Voy a México cada tercer día a vender ganaba dinero, porque hacían apuestas.
alfalfa. Variante tatamäni 3. ganar (a uno) Bu̱ ndunthi ra dehe,
taxo (táxo) s 1. rebaño, hato, hatajo tähä ra ñunthe. Si hay mucha agua, le
Ndu mä tita mi ñehe na taxo ya yo. Mi gana al regador.
difunto abuelo tenía muchos rebaños. 4. vencer Tena ge Ajuä tähä ra
2. gentío, muchedumbre (personas) Yo tsondähi. Dicen que Dios vence al mal
na taxo ya jäi ha ra tai. Hay un gentío espíritu.
en la plaza. Variante taxo Sinón. mundo 5. salir (a uno, sin querer) Ya dada tähä
taye̱ (taye̱) s persona descuidada Tembi tsani yá bätsi. A los padres se les sale
ra taye̱ nuä ra jäi di hä na ra kosa ha proferir maldiciones contra sus hijos. Pret.
rá ye̱ ne dä do̱ge. Le dicen descuidada a bi dähä Act. indet. thähä
la persona que trayendo alguna cosa en la tähmi (tä̌hmi) vt 1. restregar Nu ya dutu
mano, la suelta. Véase tagi, ye̱ xi tu ra hyaki, xi dá tähmi ntse̱di, pa dä
taye̱mu (taye̱mǔ) s calabacillo taxki. Las ropas que tienen bastante mugre
taze̱gu (tǎzé̱gu) s tazegu Nombre de un las restriego fuerte para que se limpien.
pájaro nocturno. Mänxui dá o̱de mi duhu ra 2. tallar Mä xu̱tha dá tähmi ko na ra
taze̱gu ha ra hñe. Anoche escuché que do, pa bi yo̱ge ya hyaki. Tallé mi
cantaba el “tazegu” en la barranca. espalda con una piedra para quitar la
Variante tarzagi mugre.
tati (táti) vt terminar Yoho ya 3. enjabonar Ixo, tähmi ra xabo ri ñäxu,
ndengazafri ya bi tati nuä bi se̱kuí. Dos pe tsänti ri da, pa hinda zo ra xabo.
acarreadores de zacate ya terminaron sus Hijo, enjabónate la cabeza; pero cierra los
tareas. Sinón. mfati Véase tati ojos, para que no les caiga jabón.
tä (tä̌) vi 1. madurar Ya taxaixi ya fu̱di 4. encalar Ya pino ha ra ngunsadi ya
tä, mä ga o̱thu̱ ra mu̱di nthu̱ki. El bätsi tämpi ra näni, pa dä neki
durazno blanco ya comienza a madurar, mähotho. Los niños encalan los pinos de
vamos a hacer el primer corte. la escuela para que se vean bonitos.
2. cocerse Ya hme tä xá ñho ha ra 5. estregar Nubu̱ dí thui mä juai, dí
doyohai. Las tortillas se cuecen muy tähmi ko na ra do; ngeä otho mä bo̱jä
bien en el comal de barro. nthui. Cuando afilo mi cuchillo lo
3. quemarse (en el sol; fig.) Mände dá tä ha estriego con una piedra, porque no tengo
ra hyadi; bi poti mä xu̱tha; xudi dä lima.
mu̱gi. Ayer me quemé en el sol, y se me 6. untar Xa fo̱ste ri hmi; tähmi tsu̱ ra
enrojeció la piel; mañana va a despellejarse. njoxhmi. Está partida tu cara; úntate
Pret. bi dä Sinón. 3: tsäti ra hyadi tantita crema. Act. indet. thähmi
tä (tä̌) vt 1. cocer Ra thamni, dí tä ngu Sinón. 1: este; 2: ko̱ste; 3: kotsi; 4:
ra thumngo̱, pa ja dí te̱. Cuezo el junquillo kotsi, käti; 5: thui; 6: kotsi Véase tä
como la barbacoa, para tallarlo. täki (täki) vt 1. desgranar Xudi mä ga täki
2. hervir Ya dutu xi ya hñaki, dí tä ha tsu̱ ra de̱thä. Mañana voy a desgranar un
ra dehe, pa dä taxki. Hiervo en el agua
poco de maíz.
la ropa que está muy sucia, para que se
2. limpiar (de espinas) Ra mina täki ra
limpie. Sinón. 1: häxi, hu; 2: thu̱ni, fati
317 HÑÄHÑU — ESPAÑOL te xki de

kähä ko rá tsu̱. La ardilla limpia la tuna dädimaxi. Hija, muele tantita salsa de
con la cola. Pret. bi däki Act. indet. thäki jitomate. Pret. bi dänti Act. indet. thänti
däthä s persona que desgrana nthäntañi s salsa; acción de moler el
täki (tä̌ki) vt täki (tä̌ki) vi revolcarse Ko chile
ra u̱mu̱i mi tsu̱ki ata ndí täki ha mä fidi. täte (tä́te) vti 1. ganar, vencer (compl.
Con el dolor de estómago que tenía, hasta indet.) Yoho ya bätsi mi ñeni; na di geu̱
me revolcaba en la cama. Pret. dá ntäki mi täte. Dos niños estaban jugando y uno
Sinón. 1: täni, ntäni de ellos estaba ganando.
täktähä (tä̌ktä̌hä) s persona que se da 2. triunfar Ra Xuua xi tätebya ga
vueltas al dormir Xi drá täktähä; dí ntämi hnestihi. Ahora Juan triunfa en las
ha mä fidi nubu̱ dí ähä. ¡Cómo me doy carreras. Pret. dá ntäte Act. indet. ntäte
vueltas al dormir!; me ruedo en la cama a la Véase tähä
hora que estoy durmiendo. Sinón. yothä te (té) 1. pron interr ¿qué? ¿Te mä nunä
Véase täki, tähä be̱hñä?, xi mi fu̱ti yá ye̱. ¿Qué decía la
tämi (tämi) vt 1. cortar, tumbar (planta o señora que hasta sacudía los brazos?
animal hasta que quede derribado) Ya yokjä 2. pron rel lo que Dí pädi te gí beni.
di tämi re̱ta beza ra pa. Los cortadores Yo sé lo que piensas.
de tunas cortan diez cajas al día. te ra za algo
2. tumbar Ya bätsi xa tämi ya ixi ha ra te (te) 1. vi vivir Mä tsu̱ntu̱ xkí me̱di, dí
huähi, ha bi tämi na ra bai. Los niños humämu̱i xkí du, y te. Mi muchacho se
han tumbado duraznos en la milpa; hasta había perdido; yo pensaba que se había
tumbaron una mata. muerto, pero vive.
3. varear Ra Xuua bi tämi mände ya 2. vi crecer Ya xi ri te mä do̱ni. Mi
de̱mza. Ayer Juan vareó nueces. flor ya está creciendo.
4. rodar Ya hyo̱mädo mäñä ra to̱ho̱ bí 3. s vida
tämtho ya do. Los que bajan las piedras 4. s alma Rá te ra zi anima, bí bu̱i ko
de arriba del cerro nada más las ruedan. Ajuä; ngeä nuä bi njuäni nubu̱ dä du.
Sinón. 1: oki; 2: me̱ki, hyo̱mi; 3: me̱ti; 4: El alma del difunto está con Dios porque
ho̱mi, enti se confesó antes de morir. Sinón. 4: alma
tänängunzabo̱jä (tä́nä́ngúnzábo̱jä) s tren mana tihi ra te desarrolla más
Nu dá ma Monda dá handi na ra rápidamente
tänängunzabo̱jä. Cuando fui a México vi te dä me̱ä es inservible, es inútil Xuua,
un tren con muchos vagones. nuä ra tabi uá häntki ¡te dä me̱ä! ke
Variante te̱nängunzabo̱jä thestä rá ua. Juan, la pala que me trajiste
täni (täni) 1. vi revolcarse Ra rekua, es inservible porque nada más gira el
nubu̱ xa zabi xa ño ra ñu, dä me̱ni, ha mango. Sinón. hingi ho, hinte rá säki
dä täni ha ra hai. El mulo, cuando está te dä me̱ki soy inútil
cansado de haber caminado, se echa y se te dä me̱i eres inútil
revuelca en el suelo. te gi jamädi ¡qué agradeces! ―Jamädi dá
2. s revolcadura (reg.; huella en la tierra tsaya. ―¡Te gí jamädi, nixi hingá tsaya!
donde se ha revolcado un animal) Ha ra ―Gracias porque descansé. ―¿Qué
huähi dá handi rá täni na ra fani. En la agradeces!, ni descansaste. Sinón. ¡te di
milpa vi la revolcadura de un caballo. raai!, ¡maajuä!, ¡maa ra Zidada!
Pret. dá ntäni Sinón. 1: ntäki te ra entho ¡qué bueno!, ¡qué hermoso! Te
tänkahni (tä̌nkáhni) vt apedrear Ra ra entho ra pa. ¡Qué hermoso es el día!
Xuua tänkahni ra ya mboni; hämba yá Variante te ra ñentho
hñuni yá mboni. Juan está apedreando a te ra mäntho interj ¡hola nuevamente!
unos animales que les están quitando la te ra za (té ra za) adv un poco, algo
comida a sus animales. Sinón. bu̱do te ra zi za algo (cantidad)
tänti (tänti) vt moler (en molcajete con te xki de interj ¡buenas tardes!
tejolote) Tixu, tänti tsu̱ ra ñi ga
tebe̱ä HÑÄHÑU — ESPAÑOL 318

tebe̱ä (tébe̱ä) 1. ¿qué es eso? ¿Tebe̱ä gí hinä. ¡Hija, muele la salsa y pruébala para
hñä? ge ata xká ägi. ¿Qué es eso que traes ver si tiene sal o no!
qué hasta lo has ocultado? 2. lamer Komi ra ba pa hinda deke ra
2. ¿qué cosa? Bi maka boxi na ra o̱njä; mixi. Tapa la leche para que no la lama
¿tebe̱a mä ga thohu̱ bu̱? Cantó una el gato. Pret. bi deke Véase tetse
gallina como gallo; ¿qué cosa nos irá a teko (teko) s pájaro carpintero Vocal nasal:
pasar? tëko Variante tenko
3. ¿cómo se llama? Hmiki nu ri tebe̱ä. temä (témä) adj 1. ¿cuál?, ¿qué? Tenä bi
Préstame eso que no sé como se llama. zo̱ho̱ ra nzaya mände. ¿Temä noya bi
Variante teme̱ä, terame̱ä, terabe̱ä zogi? Dicen que llegó el juez ayer. ¿Qué
tede (těde) 1. s el que se cría Ya ra dängi razón dejó?
nuä ra bätsi, rá tede ra Juanä. Ya está 2. ¿de qué? ¿Temä ngo̱ gí ne ga hä?
grande el niño que crió Juana. ¿De qué carne quieres que traiga?
2. vt criar, amamantar a otro Nuni ra 3. ¡qué! (exclamación de fastidio, por
tu̱nxi, bi tede mäna ra yo; ngeä mí causa de asombro o placer) ¡Temä
mu̱i, bi du ra nänä. Esa chiva chica thuhme, ni temä otho! ¡Qué pan ni que
amamantó a otra chiva porque al nacer se nada! (al niño que no cesa de pedir)
le murió la nana. Pret. bi tede Act. indet. ¡temä milagro! ¡qué milagro!
thede ¡temä uso! ¡qué costumbre!
tege (těge) vt 1. acabar, gastar Ha ra hnei temäentho (témä́ěntho) adv sin novedad
mände dá tege mä bojä. Gasté mi dinero ―¿Te grí bu̱itho tiyo? ―Ya dí bu̱i
ayer, en el baile. temäentho. ―¿Cómo has estado, tío?
2. desgastar Ra thui tege ra juai nubu̱ ―Yo estoy bien, sin novedad.
dí thui. La lima desgasta el cuchillo teme̱ä [Variante de terabe̱ä] ¿qué es eso?
cuando lo afilo. tengu (téngu) adj interr ¿cómo?, ¿cuál?
3. gastar Ri yoskuela tekai ri bojä, ha ―Bi the̱nga mä ro̱zä mänonxi.
hinte ne dä bädi. Tu hijo que va a la ―¿Tengu? ―Nuä ra rayo. ―Me
escuela gasta tu dinero y no aprende cortaron mi costalito el lunes. ―¿Cuál? ―El
nada. Pret. bi dege Véase thege
nuevo.
tehmi (těhmi) vt 1. romper, quebrar
pa te nguä ¿para qué?
Mäje̱ya rá baxjua ya bätsi, bi tehmi ya
tenguä (ténguä) ¿cómo es?, ¿cuál es?
nju̱baha. El año pasado los niños
―Dá be̱di na mä bätsi nuni Monda.
rompieron piñatas.
―¿Tenguä ra bätsi? ―En México perdí
2. fracturar Dá tehmi na mä bo̱tse,
un niño. ―¿Cómo era su niño?
ngeä dá tagi ha ra fani. Me fracturé una
tenguä (ténguä) interj 1. ¡cómo es
costilla porque me caí del caballo.
posible! Enä ra yo̱thete ge hinga ñäni.
3. partir Mände dá tehmi hñu ya mu,
¡Ai tenguä! Dice el médico que ya no me
pa dá ku̱mba yá nda. Ayer partí tres
alivio. ¡Cómo es posible!
calabazas para sacarles las semillas.
2. ¿cómo será! ―Tenä ge na ra jäi bi
4. cuartear Ra mbimhai bi thogi, bi
dati ra ñoti kongeä bi hyo.
tehmi ya ngu. El terremoto que pasó
―¡Tenguä! ―Dicen que una persona
cuarteó casas. Act. indet. thehmi
tentó un cable de electricidad, y por eso
Sinón. 2: uaki; 3: heke; 4: xo̱ke
murió. ―¿Cómo será!
tehmi (téhmi) vi quebrarse, estrellarse Ra
terangetho (térángétho) adv ¿por qué? Stá
dänga mohi tehmi rá ua nubu̱ dä tsu̱ki
o̱de mä dä thänä ri hai, ¿xi terangetho
ha ra tsibi. La cazuela grande se estrella en
mä dä thäni? He oído que te van a quitar
el fondo cuando la quitan del fuego. Pret. bi
tu tierra, ¿y por qué te la van a quitar?
dehmi Véase tehmi
teske (téske) adv si acaso Dá ma dá ñani
teke (teke) vt 1. probar, saborear Tänti
teske ra Xuua bi ma ra be̱fi o hinä. Fui a
ra ñi, tixu, ne gi teke bu̱ di ja ra u o
preguntar si acaso Juan fue a trabajar o no.
Sinón. texa
319 HÑÄHÑU — ESPAÑOL te̱ngodo

teste (teste) vti contagiar (compl. indet.) to̱ho̱. La ranchería de Texcadho está en un
Véase tetse, -te cerro. Vocal nasal: Tëxkado Véase texki,
testigo (téstígo) s testigo do
Sinón. damäjuäni texki (téxki) vi quebrarse, desmoronarse
testi (těsti) vt destrozar (hierbas, ramas, Ra zafri texki koñä xa tsuti. El zacate se
paja) desmorona porque está tostado. Vocal nasal:
testi (tésti) vi quebrarse, desmoronarse tëxki Sinón. testi
Sinón. texki teä (téä) ¡mande! ―¡Ixo! ¡Ixo! ―¿Teä,
tete (téte) adv 1. quien sabe si Ra hñuni mämä? ―¡Hijo!, ¡hijo! ―¡Mande, mamá!
dá tsogi ha ra tsibi, tete hinge bi zäti. La tehñä (těhñä) s zenzontle (ave) Ra
comida que dejé en la lumbre, quién sabe si tehñä fe̱ti mängutho ya tsintsu̱ yá
no se habrá quemado. thuhu. El zenzontle remeda a toda clase de
2. si de veras Ngubu̱ hindí kamfrii tete pájaros en sus cantos. Variante tehñä
xa gi mä mäjuäni. Como que no te creo si tetse (tétse) vt 1. voltear (los ojos) Ra
de veras dices la verdad. Sinón. teske, ua dathi nubu̱ ya mä dä du, mi tetsa yá
tete (tete) vt 1. lamer Ra mixi tete ra da. Cuando se estaba muriendo, el enfermo
mohi tu ra nde̱ga. El gato está lamiendo el volteaba los ojos.
plato que tiene manteca. 2. mirar de reojo Nubu̱ dá nthe̱be mä
2. beber a lengüetadas Ra tsatyo tsithe, ntsu̱be ata mi tetsa yá da. Cuando me
tete ko rá jäne. El perro bebe agua a encontré con mi enemigo hasta me miraba
lengüetadas. Pret. bi dete Act. indet. de reojo.
thete Sinón. 1: tetse te̱ (te̱, tě̱) vt tallar Ndada, te̱ ra mä xu̱ta,
tetho (tétho) vi 1. vivir todavía Mä xita ha ga jutai. Señor, talle mis pencas de
tetho y ya pe̱tsi ndunthi ya je̱ya. Mi maguey y le pago. Pret. bi de̱ Act. indet.
bisabuelo vive todavía y ya tiene muchos the̱
años. te̱dañu (tě̱dañǔ) vi ir uno tras otro Véase
2. estar verde todavía Ya hoga ndäpo bi te̱ni, -tho, ñu
the̱ki mäxudi, hinxa yoti, tetho. La te̱do (tě̱do) vt apedrear Sinón. bu̱ do
alfalfa que segaron en la mañana no se ha te̱he̱ (tě̱he̱) vt 1. favorecer, consentir Ra
secado todavía; está verde. tsu̱ntu̱ bi daga mä tixu, dá ñäpi ko yá
3. moverse todavía (mientras muere) Nuä dada, pe nuu̱ di te̱he̱. Al muchacho que
ra keñä dá ke̱tuabihu̱ rá ñäxu; tobya atajó a mi hija fui a acusarlo con sus padres,
tetho. La víbora a la que le quebramos la pero ellos lo favorecen.
cabeza todavía se mueve. 2. amparar Ra ñänte te̱he̱ ra hyote,
4. no marchitarse todavía Ra do̱ni dá ngeä jutuabi. El abogado ampara al
eta ra dehe, tetho. La flor que metí en asesino, pero el asesino le paga. Pret. bi
el agua vive, no se ha marchitado de̱he̱ Act. indet. the̱he̱ Sinón. fatsi, ñäni
todavía. Pret. dá ntetho Véase te, -tho te̱mi (té̱mi) vt 1. ordeñar Dá tai na ra
tetse (tětse) vi subir (en algo) ndämfri ga the̱mi ha dí te̱mi re̱ta litro
tetse (tetse) vt lamer Ra täxi bi mu̱ rá ra ba hyastho. Compré una vaca de
bätsi, ja nubya, ya tetse pa nihi dä ordeña y ordeño diez litros de leche diario.
yoti. A la chiva le acaba de nacer su hijo y 2. exprimir Ya dutu dá peni dá te̱mi, pa
ahora ya lo está lamiendo para que pronto nihi dä yoti. La ropa que lavé la
se seque. Pret. bi detse Act. indet. thetse exprimí, para que pronto se seque. Pret.
texa (téxa) adv a ver si Mä ga ñeñhu̱ ga bi de̱mi Act. indet. the̱mi
ntägi, texa gi tingi. Vamos a jugar a las te̱nängunzabo̱jä (té̱nä́ngúnzábo̱jä) s tren
escondidas; a ver si me encuentras. te̱ngodo (té̱ngodo) s mosca grande y
Sinón. teske, bu̱xa colorada (que, cuando se le tiran piedras, las
Texkado (Téxkádo) Texcadho (ranchería de persigue) Variante te̱ntgodo
Nicolás Flores) Texkado bí ja ha na ra
te̱ni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 320

te̱ni (té̱ni) vt 1. seguir Ra be te̱ni nuä di ti rá da marearse, desequilibrarse Nubu̱ ndí


hñä ra bojä. El ratero sigue al que trae yo mäñä ra jädo ne dá hemi ngati bi ti
dinero. mä da. Cuando andaba arriba de la pared y
2. acompañar Mä nju bi ma ntofo ha miré hacia abajo me mareé. Véase ti, da
hin dá te̱ni. Mi hermana se fue a casar y tia [Variante de tiya] 1. tía
no la acompañé. 2. anciana
3. atraer Tenä ge ra kastä bojä te̱ni ra tiaho̱me (tiǎhǒ̱me) s tía y madrastra (al
jue̱i. Dicen que el oro atrae al rayo. mismo tiempo) Véase ho̱me
4. tener buena mano Ya uada bi yu̱ti tiato (tiǎtǒ) s hermana de la suegra Véase
ra Xuua xi bi mbätsi, zäi ke te̱ni. Los to
magueyes que plantó Juan tienen muchos tidi (tídi) vi estar al nivel
retoños; yo creo que tiene buena mano. tihi (tǐhi) 1. vi correr Ra bätsi ya tihi dä
Pret. bi de̱ni Act. indet. the̱ni Sinón. 2: ño. El niño ya camina corriendo.
me̱be; 3: ju̱ 2. vi caminar velozmente Ra hyadi xi
te̱nduatho lo sigue nada más tihi, nihi bi nde. El sol camina
te̱ti (tě̱ti) 1. vt encargar (algo) Te̱ti mä velozmente; muy pronto se hizo tarde.
de̱thähu̱ dä hñätsi. Encárgale nuestro 3. vi ser ágil, ser ligero Ra fani mäna
maíz para que se lo lleve. tihi di ge na ra no̱ndo. El caballo es
2. s encargo ¿Hangu ga juti mä te̱ti? más ágil que el burro.
¿Cúanto te costó mi encargo? Véase teti 4. vt trabajar rápido Mä nte̱i tihi ra
te̱tui encargar (para alguien) fu̱tsi, ngeä na pa fu̱tsi rato huada.
te̱ti (té̱ti) vt enredar (algo para cubrirlo) Mi yunta barbecha rápido porque en un
Ya jäi ha mära ya hai hingi hñe xá ñho, día barbecha seis cuartillos. Pret. dá
nso̱ka na xe̱ni ra dutu te̱ti pa dä njuti. ntihi Sinón. 1: nestihi
Hay personas de otras tierras que no visten titi vt hacer correr, activar
bien, nada más se enredan un pedazo de tihni (tíhni) vi hacer cosquillas
trapo en frente para taparse. Pret. bi de̱ti tihñä (tíhñä) s zoyate (palma)
Act. indet. the̱ti tihñä (tǐhñä) 1. vi sofocarse Ko ra
de̱taronjua s persona que en vez de hnestihi dí tihñä y ata hingi tsa ga ñä.
camisa trae cruzado un ayate
Con la carrera me sofoco y hasta no puedo
te̱xi (tě̱xi) vt tallar (penca de maguey) Pret.
hablar.
bi de̱xi Act. indet. the̱xi
2. s sofocación Mi nestihi mä fani ha
te̱xi (té̱xi) vi tallar (pencas de maguey;
ko ra tihñä bi du. Mi caballo estaba
compl. indet.) Ra nangu te̱xi hyastho, geä
corriendo y con la sofocación se murió.
rá be̱fi. El vecino talla pencas; ése es su
Vocal nasal: tïhñä
trabajo diario. Pret. dá nte̱xi Véase te̱xi
tikate (tíkáte) vti patear (compl. indet.)
the̱xi s ixtle de lechuguilla, junquillo
Véase tiki, -te
de̱xi s tallador (de pencas de maguey)
tiki (tíki) vt 1. patear ¡Ndi!, ra fani tiki rá
te̱xuada vi tallar pencas de maguey Véase
bätsi; hingi hopi dä ntsu̱. ¡Mira a la
te̱xi, uada
yegua!, patea a su cría; no la deja mamar.
ti (ti) 1. vi estar borracho Ngubya mände
2. dar puntapié Ra tsu̱tbi nsu tiki ra ti,
ra Xuua ya mi ti ga ithe. Como a esta hora
ngeä hingi ne dä ño. El policía le da de
ayer, Juan ya estaba borracho de
puntapiés al borracho, porque no quiere
aguardiente.
andar. Pret. bi diki Act. indet. thiki
2. s borracho, ebrio Ra hmu, xi ra ti,
ntiki s patada, puntapié
hange hindi nxo̱ni yá me̱fi. El patrón es
tini (tǐni) vt 1. encontrar Mände dá tini
muy borracho; por eso no se apuran sus
na ra bexo ha ra ñu. Ayer, en el camino
peones.
encontré un peso.
Pret. dá nti Vocal nasal tï Sinón. tixfani
2. hallar Ra tsatyo tini ha be̱ni ra
nti s borrachera, ebriedad
banjua. El perro halla en dónde está
tipi vt emborrachar
321 HÑÄHÑU — ESPAÑOL tomi

echado el conejo. Pret. bi dini Act. indet. tixmanza (tíxmánza) s trastero Mä


thini Sinón. tsu̱di tixmanza dá hoki ko yoho ya xithe̱ dá
ntini vr concurrir (a una asamblea) kuete ha ra jädo. Hice mi trastero con dos
tiñä (tiñä) s 1. pecho Ra fani ju̱ti ra tabi tablas que pegué en la pared.
ko rá tiñä, ha ra ndämfri ko rá ñäxu. El Variantse tixamanza, ntixmanza Véase
caballo jala el arado con el pecho, y la res titsi, manza
con la cabeza. tiya (tiya) s 1. tía
2. pechuga (de ave) Nubu̱ dí tangä mä 2. anciana Sinón. 2 tixke
hñuni ga o̱ni, nzäntho dí adi na rá tiñä tiyo (tiyo) s 1. tío Xi jaua na ra zi thuhni
ra o̱ni. Cuando compro mi comida de pa gi hñudi, tiyo. Aquí hay un banquito,
pollo siempre pido una pechuga de tío, para que se siente.
gallina. 2. anciano Sinón. 2 ndäxjua
tio [Variante de tiyo] 1. tío tiyoho̱ta (tiyǒhǒ̱ta) s padrastro y tío (al
2. anciano mismo tiempo) Véase tiyo, ho̱ta
tiosko (tiǒsko) s kiosko tiyoko (tiyǒkǒ) s cuñado y tío Véase tiyo,
tipi (tipi) vt emborrachar Mände dá tipi ko
ra Xuua ga sei. Ayer emborraché a Juan tiyondo̱hñä (tiyǒndo̱hñä) s hermano del
con pulque. Act. indet. thipi Véase ti suegro Véase tiyo, ndo̱hñä
tita (títa) s abuelo Bi du me̱to mä tita, pe tizi (tǐzi) s tuberculosis Sinón. nkue̱se̱,
mä zuzu tobya bi hyandi rá mu̱di be̱to. yotäthehe
Mi abuelo murió primero, pero mi abuela titi (títi) 1. vt calzar Xuua, ¿temä te̱ni gí
todavía vio a su primer nieto. Sinón. xita titi? Juan, ¿qué número calzas?
titi (tǐti) vt hacer correr, activar Véase tihi 2. traer (calzado) Nubya dí titi ya thiza,
tithä (tithä) s Nombre de un pájaro. ha mände ya ze̱sthi. Ahora calzo
titsi (tǐtsi) vt poner (sobre algo) Pret. bi huaraches, y ayer traía zapatos. Pret. bi
ditsi Act. indet. titsi diti Act. indet. thiti Sinón. hutsi, hñä
Tixbatha (Tíxbǎtha) Colonia General Felipe to [Variante de too] ¿quién?
Ángeles (Colonia de Ixmiquilpan) Di gehni to (tǒ) s suegra Mä to dí tso̱ni tata je̱ya,
Tixbatha, ya bi mu̱di bi mu̱i ya jäi, ne ngeä dí bu̱i yabu̱. A mi suegra la visito
xa hñuxhni na ra koi. Allí en la Colonia cada año, porque vivo lejos.
General Felipe Ángeles ya empezaron a to (tǒ) s Nombre de una planta medicinal.
fincar. Las personas ya han puesto allí una tobye̱ (tóbye̱) adv todavía Variante tobya
imagen. todane (tódane) pron quienquiera ―¿Xi
tixfani (tixfǎni) 1. s borracho, ebrio Ra mäjuäni nuä gí mä, o gí hate? ―Todane
Xuua, xi ra tixfani ga sei ha ga ithe. Juan dä gamfri; nubu̱ hinä, o to di kamfri.
es muy borracho. Toma pulque y ―¿Es verdad lo que estás diciendo o estás
aguardiente. mintiendo? ―Quienquiera, que lo crea y si
2. vi estar borracho Mände mi nitho, no, que no lo crea. Variante too dä ne
ya ndí tixfani ga ithe. Ayer temprano ya toi (toi) vt terminar (la trama del tejido de
yo estaba borracho de aguardiente. Pret. cintura) Sinón. etse
dá ntixfani Sinón. ti toki (tóki) vt 1. tronchar Xuua, uá toki ra
ntixfani s ebriedad, borrachera ya mänxa, pa ga häxhu̱. Juan, ve a
tixmada (tíxmáda) s 1. tipo de escarabajo tronchar unos elotes para que los asemos.
(Es de color guinda oscuro y se distingue por 2. cortar Dá toki na ra do̱ni ko rá za.
unos cuernitos de 1 a 1.5 cm. que se forman Corté una flor con su rama. Pret. bi doki
del corselete. Es de 5 a 6 cm. de largo.) Ya bi Act. indet. thoki Sinón. 1: thoki; 2: tu̱ki
ya rá ua ra uada; ra tixmada bi yampi. tomi (tomi) vt 1. pisar Ra tu̱ka boxi ya
Ya se pudrió el tronco del maguey; el tomi ya nxuni. El gallo chico ya pisa a las
escarabajo lo escarbó. gallinas.
2. embrocadero de molcajete 2. apachurrar Ra a, dá tomi nubu̱ mä
dä nsagi. Apachurré la pulga antes de
tondäñä HÑÄHÑU — ESPAÑOL 322

que brincara. tomo un topo de aguardiente para ahuyentar


3. dominar (sueño) Ya bätsi tomi ra el frío. Sinón. na goho ntai
tähä ha ra nijä. El sueño domina a los mädetopo, ndentopo s medio topo
niños en la iglesia. Pret. bi domi Act. toraza (tóraza) pron 1. cualquiera
indet. thomi Sinón. 1: netsi; 3: tähä, Mame̱to toraza mä hmipa rá bojä mä
hati tu̱, pe nubya ya bi ditsi, ngeä hindri
tondäñä adj cuál Ra mayo udi ko ra jutuabi. Antes mi hijo le prestaba dinero a
ñäye̱, tondäñä ra yo mähotho. El pastor cualquiera, pero ahora ya ha escarmentado
señala con el dedo cuál es el chivo bonito. porque no le pagan.
tonti (tǒnti) vi desvestirse 2. varios
tonthe (tónthe) s surco corto Pa grá fu̱di torso (tórso) vi torzonarse, meteorizarse,
ra boti ha mä huähi, ja ya mathe; pe pa timpanizarse Ya mboni tsi ya tuka
grá jätsi, rata ya tonthe. Al empezar la ndäpo, ata dä niñä, di torso. Los animales
siembra en mi milpa hay surcos largos, pero que comen alfalfa tierna hasta llenarse
al terminar hay surcos cortos. torzonan.
Sinón. mbothe Véase the toti (tóti) vi 1. quebrarse Ha mä ua bi
tontsi (tóntsi) 1. s brincadero, yu̱ta na ra mini ga tähi, ha bi doti. Se
trastumbadero Nuä ra ñu mi rani ha ra me clavó una espina de mezquite en el pie y
huähi ra Xuua ya bri jutsi, ho̱nse̱ na ra se quebró la espina.
tontsi bi tsogi. Ya cercaron el camino que 2. mellarse Mä te̱gi bi doti ha na ra
atravesaba la milpa de Juan; dejaron nada do. Se melló mi hacha en una piedra.
más un brincadero. 3. dar vuelta Ra bo̱jä ya bi doti ha ra
2. vi rebosar Ha ra ñuthe bí tontsi ra mahni. El autobús ya dio vuelta en la
dehe ha di mfani ha ra ñu. El agua en curva. Pret. bi doti
el canal rebosa y se tira en el camino. toti vt doblar
3. vi venirse (pasando por una loma) Ya too (tóo) 1. pron interr ¿quién? Xuua,
mayo Ni bí tontsi, pa hombi ra nkami ¿too nuä ra jäi xa zo̱ho̱ ha ra ngu?
yá yo. Los pastores del Nith se vienen Juan, ¿quién es esa persona que ha llegado a
para acá, para buscarle pastura a su la casa?
ganado menor. Pret. dá ntontsi Sinón. 2: 2. pron rel quien Dí pädi too dä ma ra
pe̱ntsi; 3: ehe ntunthe. Yo sé quien irá a regar.
tontsi (tǒntsi) vt 1. trastumbar, traspasar Variante to
Ra bomu dí u̱tsi ha ra bo̱jä, rabu̱ di toti (tóti) vt 1. doblar
tontsi ri mo̱te. La arena que le estoy 2. enchuecar (alambre, fierro, varilla) Pret.
echando al camión a veces la trastumbo. bi doti Act. indet. thoti Véase toti
2. tramontar, saltar Mände dá tontsi ha totsi (totsi) 1. vi atragantarse Mä hme ya
na ra judo ne dá ko̱xke na mä ua. bi totsi; ya dí ne tsu̱ ra sei. Ya se me
Ayer tramonté una barda y me raspé un atragantó la tortilla; quiero tantito pulque.
pie. 2. vt detener Xuua, totsi mätsu̱ ra
3. pasar (a otra persona) Ya mohi taki dí dehe ko ya ndäpo, pa dä ehe mätsu̱.
tontsi pa nuyu̱ mära ya jäi; xähmä ra ¡Juan, detén otro poco de agua con
ngätsi dä nja pa geke. Los platos que hierbas para que venga más!
me dan los paso para aquellas otras 3. vt represar Ra dehe di nestihitho,
personas; a ver si al final va a haber para mähyoni dra totsi, pa dä ñuni xá ñho
mí. Pret. bi dontsi Act. indet. thontsi ya e̱ni. El agua corre bien; es necesario
Véase tontsi que la represen, para que se rieguen bien
topo (tǒpo) s topo (reg.: una medida de las amelgas. Sinón. 3: to̱tse
aguardiente, la capacidad del envase de una ntotsi s represadero
Coca Cola chica) Bu̱ xudi dí tsi na topo ra toski se me atraganta
ithe, pa dä ma ra tse̱. En la mañana me to̱de (tǒ̱de) vt colgar en el cuello, llevar en
el cuello
323 HÑÄHÑU — ESPAÑOL trasista

to̱fri (tǒ̱fri) s jinete Véase to̱ge, fani que ensarté en el maguey. Act. indet.
to̱ge (tó̱ge) vi 1. estar (en una parte alta) tho̱mi Sinón. fotsi, to̱te
Ya bí to̱ge ya jäi mäñä ra tsätho̱. Ya to̱mi (tó̱mi) vt 1. esperar Ra Xuua bí
las gentes están arriba, en el cerro to̱mi ra bo̱jä ha ra ñu. Juan está
puntiagudo. Na ra dänga tso̱ to̱ge esperando el camión en el camino.
mähetsi, hinhyamu̱ stá handi. Hay 2. espiar Dí to̱mi na ra minä dä bo̱ni
una estrella grande en el cielo, que nunca de ha rá ngu. Estoy espiando a que una
había visto. ardilla salga de su agujero. Pret. bi do̱mi
2. haber (fruta en la mata) To̱ge ndunthi Act. indet. tho̱mi
ya zi tu̱mu ha ra bai. Hay muchas to̱bgagi me espera
calabacitas en la mata. Sinón. no̱ge to̱pai te espera
to̱ge (tǒ̱ge) 1. s jinete Mände bi thogi ndo̱mähuähi s milpero
na ra to̱ge, mi gu̱ti na ra fani. Ayer ndo̱mängu s encargado de la casa
pasó un jinete que iba jalando un caballo. ndo̱mi s velorio
2. vt montar Xuua, to̱ge ra fani rí ma ntho̱mäte s lugar donde se espía
gi hyandi ra huähi. ¡Juan, monta el to̱ngu (tǒ̱ngǔ) s casa de dos plantas, casa
caballo y ve a ver la milpa! Sinón. 1: to̱fri; de dos pisos Ndunthi ya gädo ju̱kuí dä
2: nati mpe̱fi ha ya dänga to̱ngu Monda, ngeä
to̱kandoyo (tǒ̱kándóyo) s 1. coyuntura xá ntsuni. Muchos maestros albañiles
2. Nombre de una planta. Véase to̱ke, ganan bien en la construcción de los grandes
ndoyo edificios de México, porque hay peligro.
to̱kbo̱jä (tǒ̱kbo̱jä) s cadena Variante to̱ndgu Véase to̱ke, ngu
Variante to̱kbo̱jä Véase to̱ke, bo̱jä to̱te (to̱ te) vt trepar
To̱kdo (Tǒ̱kdo) Piedra Encimada To̱kdo to̱tue (to̱ tue) vt pegar (juntar con algo
geä mäde ra ñu ri ñehe Ngosthi pa ri pegajoso)
ma Bonansa. La Piedra Encimada está a la to̱te (tǒ̱te) vt tocar Nää ra njäti xá
mitad del camino del Puerto a Bonanza. nxaha tho, jamäsu ogi to̱te. Esa pintura
Véase to̱ke, do todavía está fresca; ten cuidado, no la
to̱ke (tǒ̱ke) vt 1. añadir. unir (para agrandar toques. Pret. bi do̱te Act. indet. tho̱te
o alargar) Ra nthähi ne dra to̱ke, ntse̱di to̱ua (tǒ̱ua) s con base en el fondo
ra tsani. El mecate es muy corto; se to̱uabo̱tse (tǒ̱uábo̱ tse) s canasta con base
necesita añadirle. en el fondo
2. encimar, pegar encima Na ra gädo xi to̱tuí (to̱tuí) vt montar Véase to̱de, -bi
tihi, di to̱ke nihi ya do. Un albañil que to̱tse (tó̱tse) vt 1. represar Xuua, to̱tse
se apura, encima pronto las piedras. Act. ra dehe pa hinda däai. Juan, represa el
indet. tho̱ke Sinón. 1: tutsi, tetsi Véase agua para que no te gane.
to̱ge 2. atrancar Yá mai ra ngu, go geu̱
to̱kxo̱ni (tǒ̱kxǒ̱ni) s comején Ra to̱kxo̱ni to̱tse ra ngu. Los muros de la casa son
xá matho rá ndoyo ha rá ñäxu ne rá los que la atrancan.
yu̱ga, xi ra zi tsani; nzäntho yo ha ya 3. detener Ya ndäpo kä ha ra ju̱the
ndäpo. El comején es de cuerpo largo, y la to̱tse ra dehe. Las hierbas que están en
cabeza y el cuello son muy pequeños; la zanja detienen el agua.
siempre anda en las hierbas. 4. sostener (fig.) Xuua, ya gá ku̱ti ha
Variante tukxo̱ni Véase to̱ke, xo̱ni nuu̱ ya tuhni, ¡pe to̱tse, hä! ¡Juan, ya
to̱mi (to̱mi) vt 1. clavar Ra bo̱jä dí to̱mi te metiste en esos pleitos, pero sostente!
ha ra jädo, ho̱nse̱ di nkuemi; hingi ne dä Pret. bi do̱tse Act. indet. tho̱tse
yu̱ti. El fierro que estoy clavando en la trasista (trásísta) s persona bromista,
pared nada más se enchueca; no quiere persona chistosa Bu̱i ra ya jäi, xi ya
entrar. trasista; japi dä nthede ra jäi. Hay
2. ensartar Ixo, uá hä ra juai dá to̱mi algunas personas muy chistosas que hacen
ha ra uada. Hijo, ve a traer el cuchillo reír. Sinón. ñäntu̱
tren HÑÄHÑU — ESPAÑOL 324

tren (trěn) s cardador, milpiés (gusano) tudi (tǔdi) 1. s algodón Nu ya däxyo


Mände bi uäi ha nubye̱ ha ya xitsa xa nthäntsi ra tudi, hinte tse̱ti. Las cobijas
bo̱ni ya tren, geu̱ ra ya zuue ga mboi mezcladas con algodón no duran.
ne ra ga kafe. Ayer llovió, y hoy en las 2. adj blandito, suavecito Sinón. 1:
huapillas han salido los cardadores; algunos algodo, de̱ti
de esos gusanos son de color negro y tu̱tudi s borrego recién nacido
algunos de color café. ndu̱katudi s corte de algodón
troha (trǒha) s troje tuhni (tǔhni) 1. s pleito Mänonxi bi nja
trompo (trǒmpo) s trompo, peón, peonza ra tuhni tai. El lunes hubo pleitos en la
Ra trompo xa thoki ga za ne fotsi na ra plaza.
klavo ha ra ñäxu, ha dri nemi ko na ra 2. vi pelear Nuyu̱ ya menjä hingi
thähi. El trompo está hecho de madera y tsaya di tuhni. Aquellos gallos no
tiene un clavo metido en la cabeza; lo bailan descansan de pelear. Pret. dá ntuhni
con un hilo. Sinón. ntenza Sinón. 2: nto̱tse
trozo (trǒzo) vt trozar tuhu (túhu) vi cantar (compl. indet.) Nuä
tu (tu) vi morir Pret. bi du tuhu, tuti xá ñho. Ese que canta, canta
tu ra mu̱i estar triste muy bien. Pret. dá ntuhu
tagi ri du, tagi tu preocuparse mucho thuhu s canción
tu (tǔ) 1. vt llevar, tener tuti vt cantar (un canto)
2. contener Ra ba tu ra u, hinda za too tuhui (túhui) vi cacarear (para poner) Ra
dä zi. Contiene sal la leche; nadie podrá o̱ni ya tuhui. La gallina cacarea ya para
tomarla. poner. Variante tukuhui Sinón. makahui
3. vi haber Tu ndunthi ra de̱thä ha ra Véase tuhu, hui
huähi. Hay mucho maíz en la milpa. tuka hai (tǔká hai) s tierra blanda Véase
4. vi estar embijado Tu ra bo̱hai ha ri tuki
dutu. Está embijada de lodo tu ropa. tuka ro̱za (tǔka ro̱za) s costal blandito y
tu (tǔ) vt deber (deuda) Nuä tu ya bojä, ligero Véase tuki
ya bi nte̱ti ga thai. El que debe mucho tuka ro̱zä (tǔka ro̱zä) s persona que
dinero se ha enredado con drogas. Pret. bi compra costales Véase tuki, ro̱zä
du Act. indet. thu tukate (túkáte) vti embestir (compl. indet.)
tukagi me debe Nuni mä boi yabu̱ tukate. Este novillo
ndupate vt deber mío embiste. Sinón. pu̱tsate Véase tuki,
tu ra thai tener deuda; ser culpable -te
tuntsoki tener la culpa tukaza (tǔkázǎ) s el que compra leña o
tu rá mu̱i (tǔ rá mu̱i) 1. estar preocupado árboles Véase tuki, za
Nuä ra be̱hñä tu rá mu̱i, ngeä hinte tukähui [Variante de tuhui] cacarear (para
pädi te bí bu̱i rá däme. Está preocupada poner)
esa mujer porque no tiene noticias de su tukdo s piedra blanda Ja ranañotho ya
esposo. tukdo xi tsa dä ntätsi. Hay una variedad
2. estar triste Ya jäi tu yá mu̱i nubu̱ de piedras blanditas fáciles de labrar. Véase
hingi uäi, ngeä hingi hogi ya boti. tuki, do
Las gentes están tristes cuando no llueve
tuki (túki) vt embestir Ogi ba getuu̱ ha ra
porque no se logran sus siembras.
ndamfri; nuä tuki ra jäi. No te pares
3. estar afligido Ra ya jäi tu yá mu̱i po
cerca de la res; esa embiste a la gente.
ya thogi xa thogi. Están afligidas unas
Sinón. pu̱tsate
personas por accidentes que les han
ntuki s cornada, embestida del toro
ocurrido.
tukate vi embestir (compl. indet.)
4. tener pesar Ya ogi tu ri mu̱i po ya
tuki (túki) vt rescatar (reg.) . comprar (para
thogi. Ya no tengas pesar por los
fracasos. Véase tu, mu̱i negociar) Nuni xa mani, tuki ya ronjua.
tudi (túdi) vi tullirse
325 HÑÄHÑU — ESPAÑOL tutsi

El que va allá rescata ayates. Pret. bi duki tuti (tuti) vt echar la carga a otro, llevar la
Act. indet. thuki Sinón. tai carga de otro Nunä ño̱ho̱ hingi tse̱di dä
nthuki s compra (al mayoreo) ndu ra de̱thäse̱, ne too dä tuti. Ese
duki s comerciante hombre no puede cargar su maíz solo;
tuki (tǔki) vi ablandar Kotsi ra xabo ya necesita que alguien se lo cargue. Act. indet.
dutu pa dä tuki, ntse̱ xa nzami. thuti Sinón. ndu Véase tu
Enjabona la ropa para que se ablande tuti (tǔti) vt 1. cantar Mä ga tuti na ra
porque está muy tiesa. Sinón. tumi Véase thuhu mähotho. Voy a cantar un canto
tudi muy bonito.
tukmänxa (tǔkmä́nxa) s elote tierno Véase 2. entonar Dá tuti ra thuhu, pe ua
tuki, mänxa himbi nto̱de xá ñho. Entoné el canto,
tukru (túkru) s tecolote, búho Mänxui dá pero quizás no se oyó bien. Pret. bi duti
o̱de mi tuhu ra tukru, pe hinte mä ga Act. indet. thuti Véase tuhu
jahu̱. Anoche oí que cantaba el tecolote, tuti (tǔti) vt untar Rá rayo huitua ra
pero no nos va a pasar nada. Sinón. nu ra metsi, ya bi tuti ya bo̱hai. Al pantalón
gu ga mixi nuevo del joven ya le untó lodo.
tukxo̱ni [Variante de to̱kxo̱ni] comején Sinón. kotsi Véase tu
tule (tǔle) s tule Sinón. kuä tutubixi (tutubǐxi, tutubixi) s cardenalito
tumänthuhu (túmä́nthǔhu) vi tener mucha Ra tutubixi, ra the̱ni rá ñäxu ha gatho rá
hambre (lit.: morirse de hambre) Bá e̱ni ya ndoyo; ho̱nse̱ yá zajua ne rá tsu̱ ra
mboni dä ñuni; ya tumthuhu, hänge hatamboi. El cardenalito es rojo de la
mafi. Ve a sacar a los animales para que cabeza y el cuerpo; solamente las alas y cola
coman, que ya tienen hambre; por eso hacen son cenizo oscuro Variante tutuxi
tanto alboroto. Véase tu, thuhu tuti (tuti) 1. vt tragar Rá mu̱i ra keñä di
tumthuhu (túmthǔhu) vi 1. cacarea de bisti nubu̱ tuti ra dängu. El estómago
hambre, canta de hambre (gallina) Ya o̱ni de la víbora se abulta cuando se traga una
hingi tukahui, nde tumthuhu. Las rata.
gallinas no cacarean para poner, sino 2. vt absorber Ra bomu tuti ra dehe
cacarean de hambre. bestho; hingi hopi dä ño. La arena
2. tener hambre, sufrir hambre Véase absorbe rápido el agua; no la deja correr.
tuhu, thuhu 3. s gaznate, gañote Bi nani na xe̱ni
tumhai (túmhai) s tierra suave, tierra ra uada ha rá tuti ra ndämfri. Se atoró
blandita Ha ya tumhai xi di xu ra fu̱tsi un pedazo de maguey en el gaznate de la
pa too di mpe̱fi. En las tierras suaves rinde res. Pret. bi duti Act. indet. thuti
el barbecho para el que las trabaja. Sinón. Sinón. 3: yu̱ga
tukahai Véase tudi, hai tuthe (túthe) vi tener sed Véase tu, dehe
tumi (túmi) vi suavizarse Ra suni ya bi tutsua rá mu̱i (tútsua rá mu̱i) 1. hacer algo
tumi. El nixtamal ya se suavizó. con esmero (lit.: carga su estómago) Ra
Sinón. tuki ño̱ho̱ pe̱fi ra hai ntse̱ tutsua rá mu̱i,
tuntsoki tener la culpa Véase tu, ntsoki ngeä pädi ha po̱nini te dä menthi. El
tunzä (tǔnzä) s costal blandito, suavecito hombre que trabaja la tierra lo hace con
Ga häxu̱ ya tunzä ha ra sofo, mäna esmero, porque sabe que de ahí saca el
hinxá hñu̱u̱. Llevamos los costales sustento.
blanditos a la cosecha; esos están menos 2. agradar, gustar Nuä tusua mä mu̱i,
pesados. Sinón. tuka ro̱zä Véase tudi, go ra jati. El bordado me gusta. Sinón. 1:
ro̱zä ramänu, tagi ri du; 2: ho Véase mu̱i,
Tusthai (Tústhai) Pozuelos (ejido de tutsi
Cardonal) Ya mengu Tusthai di mpoti ko hingi tuska mä mu̱i no me interesa
ra uäye. Los de Pozuelos siembran con la tutsä ri mu̱i te preocupa
lluvia. tutsi (tǔtsi) vt llevar (cargando) Nuni ra
ño̱ho̱ xa ñehni, tutsi se̱he̱ yá ntai.
tuhme HÑÄHÑU — ESPAÑOL 326

Aquel hombre que viene allí lleva solo sus tu̱i (tu̱i) s poco Dí tai na tu̱i ra hoga
compras. Pret. bi dutsi Act. indet. thutsi ndäpo. Compro una poca de alfalfa.
Sinón. hätsi Sinón. tu̱ki
tuhme (túhme) s tortilla blandita Xahmä tu̱käkani (tǔ̱kákani) s quelite tierno
ja ya tuhme pa ya ñuni. A ver si hay Véase kani
tortillas blanditas para los comensales. tu̱ki (tú̱ki) poco Dá kätsi na tu̱ki ra
Véase tudi, hme de̱mxi ronjua, xahmä dä hogi. Planté un
tuti (túti) 1. s manojo (p.ej.: trigo, alfalfa, poco de tomate de cáscara; ojalá que se
cebolla), mogote (de zacate) ¿Te di mui ra logre.
tuti ga de̱nxi? ¿Cuánto vale el manojo de na tu̱ki un poco
cebolla? mana tu̱ki otro poco
2. s ramo (de flores) tu̱ki (tú̱ki) vt cortar (cosechar) Ya gi tu̱ki
3. vt atar, amarrar Ya landro ya ya de̱jä pa xudi nonxi. Ya corta los higos
mete, ya ho̱nse̱ gi tuti. El cilantro ya para mañana, lunes. Pret. bi du̱ki Act.
está lavado; ya nada más falta que lo ates indet. thu̱ki
en manojos. tu̱mu̱ (tǔ̱mu̱) s mariposa Ya tu̱mu̱
4. vt enredar Dá tsu̱di ra keñä xa tsamähotho yá njäti. Los colores de las
duti ra banjua. Encontré la víbora que mariposas son muy bonitos.
había enredado al conejo. Pret. bi duti tu̱mxi (tu̱mxi) s gato montés Véase mixi
Act. indet. thuti; Sinón. 1: thuti; 3: tu̱ngi (tǔ̱ngi) vt 1. extender Ra hoga
thäti; 4: panti, pantsi ndäpo gi tu̱ngihu̱ para hinda kasti.
tutsi vi amarrar Extienden la alfalfa para que no se amarille.
tutsi (tutsi) vt anudar, amarrar Tutsi xá 2. emparejar, nivelar, desarrugar Ya
ñho ra nthähi; ostí xoti. ¡Anuda bien el tu̱ngi ya e̱ni. Están nivelando las
mecate para que no se vaya a desatar! Pret. amelgas. Act. indet. thu̱ngi
bi dutsi Act. indet. thutsi Sinón. hmätsi
tu̱ (tú̱) s señor Te skí haxajuä, tu̱, ¿te gí tu̱ni (tǔ̱ni) vt 1. romper Nunä ra dutu,
xadi ri tekei? Buenos días, señor, ¿cómo tu̱ni; ya hindí honi. Ya no necesito esta
está usted de salud? Sinón. nke, mbo̱ho̱, tela; rómpela.
ndada 2. rasgar, desgarrar Dá tu̱ni mä ngo̱de
tu̱bi (tú̱bi) s meón Véase bi ha ra to̱ho̱ ko ya mini. Rasgué mi
tu̱di (tǔ̱di) s ocote, piñón enagua con las espinas en el cerro. Pret.
tu̱gi (tú̱gi) vi 1. gotear, escurrir Ra ngu bi bi du̱ni Act. indet. thu̱ni
momi, tu̱gi ra dehe nubu̱ uäi. El techo tu̱ntmu̱i (tú̱ntmu̱i) s tintimui (planta
de la casa se colgó; ahora gotea cuando medicinal) Ja na ra ndäpo xá nxidi rá xi
llueve. ra hu tu̱ntmu̱i tenä, ge ra ñethi; pe
2. romperse, hacerse pedazos Ya nthäti hindí pädi pa temä hñeniä. Hay una
ga nte̱ma ndämfri, ya tu̱gi ko ya plantita de hoja ancha que llaman tintimui;
ndäxjua. Las coyundas de uncir novillos dicen que es medicina, pero no sé para qué
ya se rompen de tan viejas. Sinón. 1: enfermedad. Variante tu̱ntui
ju̱sti; 2: xe̱gi tu̱nthe (tú̱nthe) s bramido del mar Bi
tu̱da ra jihni está babeando nto̱de ra tu̱nthe ha ra ndehe, bestho mä
tu̱hu̱ (tu̱hu̱) vt sopetear Tu̱hu̱ ha mä dä uäi. Se escuchó el bramido del mar; no
manza, ngeä otho mäna ra hñuni. tarda en llover. Sinón. ngani
Sopetea en mi plato, porque no hay más tu̱ntsi (tǔ̱ntsi) vt 1. extender Ya ro̱zä bi
comida. Pret. bi du̱hu̱ Act. indet. thu̱hu̱ kagi mände ko ra ye, tu̱ntsi ha ra hyadi
Sinón. pobo pa dä yoti. Los costales se mojaron ayer
ntu̱hu̱ vi, s sopetear; sopeteo con la lluvia, extiéndelos al sol para que se
nthu̱hu̱ s sopeteo sequen.
2. desdoblar (algo enrollado) Tu̱ntsi ya
dutu pa dä hyandi ra dai tengu rá
327 HÑÄHÑU — ESPAÑOL taxä dotfi

nxidi. Desdobla la tela para que vea el tafisei (táfísei) s pulque dulce Nso̱kse̱ ra
cliente como está de ancha. Act. indet. tafisei i ja, hingi zoi ko ra tse̱. Nada más
thu̱ntsi Sinón. 1: ini; 2: tu̱ngi Véase hay pulque dulce; no fermenta por el frío.
tu̱ngi Sinón. usei Véase tafi, sei
Tu̱ntho̱ (Tu̱ntho̱) Tinthe (ranchería de tagi [Act. indet. de agi] enterrar
Zimapán) Tu̱ntho̱ di nto̱nguí Zitsani. tasda (tǎsda) s 1. ojo blanco Nuni ra jäi
Tinthe colinda con Aguacatito. Véase ntu̱ni, neki na rá da, gatho ra tasda; ngeä xa
to̱ho̱ zotsi. A aquella persona se le ve un ojo
tu̱tsi (vi) escurrir Ra nogo tsatyo bi thogi todo blanco porque le ha caído nube.
di tu̱sta yá jihni. Pasó el perro rabioso; le 2. blanco de los ojos Neki yá tasda nuni
iban escurriendo las babas. Sinón. ju̱sti ra jäi, xá nthe̱ni. Se le ve rojizo todo lo
Véase tu̱gi blanco de los ojos a aquella persona.
tu̱tsi (tú̱tsi) vt mochar Ra o̱ni xi tu̱tsi ya 3. “ojo blanco” (nombre de animal) Na ra
hoga ndäpo y njabu̱ hinte di te. La gallina mboni tembi tasta, nubu̱ komba na
mocha la alfalfa y así no crece nada. Pret. bi xe̱ni ko ya taxaxi ha yá da. A un animal
du̱tsi Act. indet. thu̱tsi Sinón. xe̱tsi se le dice “ojo blanco”, cuando una
mancha de pelaje blanco le cubre los ojos.
Variante tasta Véase ntaxi, da
tasde (tǎsde) s frente blanca, mancha
blanca en la frente Véase ntaxi, de
tasdehe (tǎsděhe) s 1. agua limpia
2. agua potable Variante taxdehe Véase
ntaxi, dehe
T tasde̱thä (tǎsde̱thä) s maíz blanco
Variante taxde̱thä Véase ntaxi, de̱thä
tabi (tabi) s 1. arado, coa Rá tabi mä tasdo̱ni (tǎsdo̱ni) s flor blanca Véase
nte̱i, bi uagi mände. El arado de mi ntaxi, do̱ni
yunta se quebró ayer. Tasto (Tǎsto) Taxadhó (barrio de
2. pala chica Mänonxi dá tai na mä Ixmiquilpan) Nandi ra ngunsadi Tasto,
tabi ga ntunthe. El lunes compré una bai ra bo̱jä ndusjäi. Frente a la escuela de
pala chica de regar. Taxadhó se para el autobús.
ntsätbi s pala chica Variantes Ntasto, Taxado Véase ntaxi, do
momatabi s pala cucharada Tasto̱ho̱ (Tǎsto̱ho̱) Cerro Blanco (cerro al
Tabitso̱ (Tabitsǒ̱) constelación Cetus Véase poniente del cuartel de Xitha) Ha ra gosthi
tabi, tso̱ Tasto̱ho̱ bi tho̱ na ra ngu ga ñante.
tadi (tadi) 1. s petición Rá tadi ra ño̱ho̱ Construyeron un cuartel en el puerto del
xi xá ntso; himbi yo̱tuabi Ajuä. La Cerro Blanco de Xitha. Véase ntaxi, to̱ho̱
petición del hombre era muy mala y Dios no Tati (Tati) Huitexcalco de Morelos (pueblo
la escuchó. de Chilcuautla) Ndomingo mä dä zo̱ho̱ ra
2. [Act. indet. de adi] pedir Mä tixu bí majä nuni Tati pa dä yo̱te ra mixa. El
tadi, pe hingi ne dä ñenä hä. A mi hija domingo va a llegar el sacerdote allá, a
la piden, pero no quiere decir que sí. Huitexcalco de Morelos para celebrar la
tadi ra ye̱ piden la mano (de la novia) misa.
tafi (tǎfi) s raspador Ra yafi este rá tafi tati [Act. indet. de ati] sacar líquido
ko ra tafi pa dä rotsi ra tafi. El taxä [Forma secundaria de ntaxi] blanco;
tlachiquero raspa su maguey con el raspador limpio Variante tax-
para que produzca el aguamiel. taxä mexe, taxmexe araña blanca
tafi (táfi) s 1. aguamiel taxä muza zapote blanco
2. azúcar taxä ndäni borrego blanco
tafi chankaka piloncillo taxä dotfi (tǎxá dǒtfi) s azúcar blanca,
tafi ga hoga gäni miel de abeja azúcar de segunda clase Mäna xá mädi ra
taxä the̱tue HÑÄHÑU — ESPAÑOL 328

taxädotfi ke ra bodotfi. Es más cara el ja ra menguni mä be̱hñä. Mi hermana


azúcar blanca que la azúcar morena. fue a casarse allá en Zacualoya, porque de
Variante taxdotfi Véase ntaxi, dotfi allá es mi esposa. Véase ntaxi, hai
taxä the̱tue (tǎx the̱tue) s chicharra taxi (táxi) s 1. blanco Ra nxutsi bi
(gusano blanco que se cría en la penca del nthäti, bi hñe ga taxi. Se vistió de blanco
maguey) Vocal nasal: taxä the̱tuë la novia.
taxä tsathi (tǎxá tsáthi) s lagarto blanco 2. clara de huevo Rá mädo ra o̱ni pe̱tsi
taxä tse̱ (tǎxá tse̱) s escarcha, helada ra taxi. El huevo de la gallina tiene su
blanca clara.
taxä xiza (tǎxá xíza) s encino blanco 3. plata Mäyabu̱ mi yo ra bojä ga
taxä yu̱ga (tǎxá yu̱ga) s pescuezo blanco taxi. Antes circulaban monedas de plata.
taxä zahua (tǎxá záhua) s paloma de alas taxjäi (tǎxjäi) s persona blanca, persona
blancas de sangre blanca Variante taxä jäi Véase
Taxänguani (Tǎxánguani) Nombre de un ntaxi, jäi
cerro cerca de Cardonal. (lit.: cuesta blanca) taxju̱ (tǎxjǔ̱) s frijol blanco Variante taxä
Véase ntaxi, nguani ju̱ Véase ntaxi, ju̱
taxäñoi (tǎxáñoi) s rata tlachiquera (rata taxkähä (tǎxkä́hä, tǎxkä̌hä) s tuna
de panza blanca, comestible) Bu̱i na ra blanca Dí pe̱tsi na bai ra taxkähä, ha
taxäñoi, tembi ra metoro; pädi dä ye̱ na bai ra kasti. Tengo una mata de tuna
ya uada ya xa ñätsi, pä dä yati ha dä zi blanca, y una de tuna amarilla.
ra tafi. Hay una rata de panza blanca que Variante taxä kähä Sinón. dokjä Véase
le dicen metoro; sabe quebrar magueyes de ntaxi, kähä
sazón para rasparlos y beberse el aguamiel. taxki (tǎxki) 1. vi limpiarse Ra dutu dá
Véase ntaxi, ñoi peni, ya bi taxki. La ropa que lavé ya se
taxbojä (tǎxbojä) s moneda de plata limpió.
Véase ntaxi, bojä 2. despintarse Ra the̱nga pahni bi taxki
taxba (tǎxba) s savia blanca Véase ha ra hyadi. La camisa roja se despintó
ntaxi, ba en el sol.
Taxbatha (Tǎxbátha) González (colonia al 3. purificarse Sinón. 1: bo; 2: roti
nordeste de Santiago de Anaya) Mände dá ntaxki s limpieza
ma Taxbatha, dá tso̱ni mä zi mäne di taxkani (tǎxkani) s quelite cenizo Véase
hñeni, be̱nga ha ra mfidi. Ayer fui a ntaxi, kani
González a visitar a mi comadrita que está taxmarayo (táxmarayo) s Nombre de
en cama, enferma. Véase ntaxi, batha una hierba de la montaña.
taxbindri (tǎxbindri) s chicalote (de flor taxmuza (tǎxmúza) s 1. zapote blanco
blanca) Ha ya taxbindri, xi di de̱ni ya (mata) Dá tanga na bai ra taxmuza,
joño; ngeä tsipa yá nda. Las tórtolas xämä dä te. Compré una mata de zapote
siguen a los chicalotes blancos porque se blanco, a ver si enraiza.
alimentan de sus semillas. Variante taxa 2. zapote blanco (fruta) Mänonxi dá tai
bindri Véase ntaxi, bindri ndenkilo ra taxmuza. El lunes compré
taxgui (tǎxgǔui) s nube blanca Véase medio kilo de zapote blanco. Véase ntaxi,
ntaxi, gui muza
taxhai (tǎxhai, taxhai) s 1. tierra blanca Taxuada (Tǎxuada) Maguey Blanco
Mä hai, ra taxhai; hingi ne dä hogi mä (pueblo de Ixmiquilpan) Ra hnini Taxuada
boti. Mi terreno es tierra blanca; no mahotho, ne ja ra po̱the y ra uäthe. El
quieren producir mis siembras. pueblo de Maguey Blanco es bonito y tiene
2. Taxhay (ranchería de Nicolás Flores) su manantial; y es de riego. Véase ntaxi,
Taxhai o mäde na ra hñe. La ranchería uada
de Taxhay está dentro de una barranca. taxuada (tǎxuada) s maguey cenizo Ra
3. Zacualoya (barrio de Chilcuautla) Mä taxuada bai ha ra mbonthi, ra tu̱ki rá
nju bi ma gá nthäti nuni Taxhai, ngeä
329 HÑÄHÑU — ESPAÑOL testatsi

bai ha xá ntati yá ye̱. El maguey cenizo täste ga ntäxyo tijera para trasquilar
que hay en el monte es de mata chica y son animales
ceniza sus pencas. Véase ntaxi, uada täste ga ntäxi tijera para cortar pelo
taxyo (tǎxyo) s chivo blanco Véase Täxi (Tä́xi) Pléyades, Las Cabrillas Ya
ntaxi, yo Täxi, geu̱ na muti ya tso̱ ha di geu̱ di
taxixi (tǎxǐxi) s durazno blanco Ya be̱fa na ra tso̱ ngu na ra mayo. Las
taxixi, xi ho̱tsebya gatho yá bai. Las Pléyades son un grupo de estrellas y detrás
matas de durazno blanco tienen mucha fruta de ellas va una estrella como un pastor.
ahora. Véase ntaxi, ixi Sinón. Zitätso̱, Mundotso̱, Täxitso̱
taxo̱ni (tǎxó̱ni) s gallina blanca Véase täxi (tä́xi) s 1. cabra (hembra del cabrío o
ntaxi, o̱ni del chivo) Nu ya täxi xi nihi di xändi di
tägi [Act. indet. de ägi] esconder ge ya de̱ti. Las cabros crían pronto, o sea,
tähä (tä́hä) s 1. sueño Mänxui dá más seguido que el ganado lanar.
ñunthe ha nubya tsu̱ka ra tähä. Anoche 2. manada, rebaño caprino Sinón. 1:
regué, y ahora tengo sueño. ngu̱ñyo
2. muerte Bi zu̱ ra tähä pa nzäntho. Le tehi (téhi) s esquites, maíz tostado Ra
alcanzó la muerte. (lit.: le agarró el sueño de̱thä nteti ha ra doyo tembi tehi. A el
para siempre) Sinón. 2: du, dätha Véase maíz tostado en comal le dicen esquites.
ähä Vocal nasal: tëhi
apa rá tähä le perturba el sueño tehni [Act. indet. de ehni] dibujar
bi ma rá tähä se le fue el sueño tei (tei) s atole Yabu̱ ra hniñä ra tei ga
mathä s sueño eterno, muerte nda ga te̱y. El atole de trigo es muy
tähä (tä́hä) s dormilón (insecto) Véase satisfaciente. Vocal nasal: tëi
ähä tentfi s atole de aguamiel
Tähi (Tä́hi) Mezquite Segundo (ranchería de tei ku atole de chía
Zimapán) Ya mengu Tähi bu̱i ha na ra tei suni atole de nixtamal
nenga yohñe. Los habitantes del Mezquite tei sebada atole de cebada
viven a la orilla de una barranca seca. tei de̱thä atole de maíz
tähi (tä́hi) s 1. mezquite (árbol) Ra tsentei s olla para atole
thehñä ga tähi, nubu̱ i zo̱, di ntixni ha ntastei s cuchararón de atole
sagi ya ximtsibi. El carbón de mezquite teke [Act. indet. de ueke] apartar
truena y le brincan chispas cuando arde. teke (téke) s 1. carda Dá hoki na ra
2. vaina del mezquite Ya tähi xá yoti, teke ga xithe̱ ko yá tsi ga no̱mi. Hice
mfati xá ku̱hi. La vaina seca del una carda de madera con dientes de clavos.
mezquite, sancochado está sabrosa. 2. escobetilla Ra tani ya bi ñätsi; ya ja
botähi, bothi s mezquital rá teke. El guajolote ya está sazón; ya
ntähi s abundantes vainas de tiene escobetilla. Véase eke
mezquite, mezquital tekei (tekei) s 1. respeto Ya dada utua
Ntähi Mixquiahuala (municipio de ra tekei yá bätsi. Los padres les enseñan
Hgo.) respeto a sus hijos.
täste (tä̌ste) s tijera Mä täste, ya bi 2. gracia, cortesía ―Ya dá ma, ndada,
tsoki ko ra nthe̱kadutu. Mi tijera ya se ga nze̱njuathohu̱. ―Sände, dä makjä ri
descompuso con el corte de tela. tekei. ―Ya me voy señor, hasta luego.
täste ga moki tijera para podar ―Sí, hasta luego. Gracias por su cortesía.
plantas 3. gracia (nombre) Ndada, ¿te ri hu ri zi
täste ga nthe̱kaxibo̱jä tijera para tekei? Señor, ¿cual es su gracia? Vocal
cortar láminas nasal: tëkëi Sinón. 3: santo, thuhu
täste ga nthe̱mädutu tijera para tenä [Act. indet. de enä] decir
cortar tela tenti [Act. indet. de enti] empellar
testatsi (těstátsǐ) s cepillo dental Dá
be̱di mä testatsi; ha nubya otho konte
teta de̱thä HÑÄHÑU — ESPAÑOL 330

ga xu̱ka mä tsi. Perdí mi cepillo dental, y te̱huä (te̱huä) s pescado en tamal Ra


ahora no tengo con que lavarme los dientes. te̱huä thoki ko ya thoti ga de̱thä. El
Sinón. nsu̱katsi, nxu̱katsi Véase este, tsi pescado en tamal lo hacen con hojas de
teta de̱thä maíz tostado Ra odi tumbabi mazorca. Sinón. huä ga thoti, huä nthoti
ra tei ga tetade̱thä, pa dä mo rá ba. A Véase ue̱ti, huä
la recién parida le dan atole de maíz tostado te̱i (te̱i) s 1. pasto (hierba que comen los
para que tenga leche. Vocal nasal: animales) Ja yoho ya te̱i; na ra tu̱ki ha
tëtade̱thä Véase teti, de̱thä na ra dängi. Hay dos clases de pastos; uno
teti (teti) adj tostado Véase ueti chico y uno grande.
teta kafe café tostado 2. zacatón, insecto palo Ra te̱i geä na
teta däju̱ haba tostada ra zuue xá matho rá ndoyo ha xá
teta dängä nunju̱ garbanzo tostado ntsu̱titho y ya dängi yá ua y xi ra tu̱ki
teta ndamu pepitas de calabaza rá ñäxu. El zacatón es un insecto que
tostadas tiene el cuerpo largo y delgado, grandes
teta nunju̱ arveja tostada las patas y su cabeza es muy pequeña.
teta u sal tostada te̱ni [Act. indet. de e̱ni] expulsar (reg.),
texansu (téxánsu) s presunción Vocal correr Nuni ra nxutsi ja gehya bi nthäti,
nasal: tëxansu Véase etsi, nsu nubya ya bi te̱ni. Aquella muchacha se
teto (teto) s piedra de amolar, piedra de casó hace poco y ya la corrieron.
afilar Dí pe̱tsi na ra teto, xi mäntä xini te̱ni [Act. indet. de ue̱ni] manear Ra
ra bo̱jä. Tengo una piedra de amolar en la no̱ndo xa te̱ni pa hinda ma yabu̱. Al
que se facilita despalmar el fierro. Vocal asno lo han maneado para que no se vaya
nasal: tëto Sinón. doganthui lejos.
tetse (tětse) s rascada Véase ñetse te̱ni (te̱ni) 1. s dimensión Rá te̱ni mä
tetsi [Act. indet. de etsi] añadir Vocal nasal: hai himbi zu̱di ngu hutsi ha ra ndäxjua
tëtsi he̱mi. La dimensión de mi terreno no es
te̱di (tě̱di) s costura Ra te̱di, ri tixu ya igual a como está en el testamento.
hoki xá ñho. Tu hija ya hace bien la 2. s metro, medida de longitud Ra
costura. Véase ue̱di gädo him bá hä rá te̱ni, nä. El albañil
nte̱di s cosido dice que no trajo su metro. Sinón. 2:
te̱gi (te̱gi) s 1. regalo Ya dá häntuí rá ndängi Véase e̱ni
te̱gi mä be̱datsi. A mi sobrino ya le traje te̱nti [Act. indet. de e̱nti] echar
su regalo. te̱ntsi [Act. indet. de e̱ntsi] nombrar
2. alimento apartado, bocado Bi zixki mä te̱nza (té̱nza) s vara de medir, metro
mbane dá ñumbe ne bá raka mä te̱gi. hecho de madera Ndada, dí ne na te̱nza
Mi compadre me llevó a comer y también ra nthutñä; ¿hangu tsu̱di ri te̱nza?
me dió mi bocado que había apartado. Señor, quiero un metro de listón; ¿cuánto
3. sentencia Nuä ra jäi pe̱ska mä te̱gi, mide su vara de medir? Sinón. nte̱ni, te̱ni
nä, pe hingi pädi ua dä zu̱tuí. Cuenta Véase te̱ni, za
ese cuate que me tiene sentenciado, pero te̱thuí (té̱thuí) s 1. acción de quebrar
no sabe si se le va a conceder su deseo. maguey Mä ku yo ra te̱thuí ha ra
Sinón. 1: baha; 2: jatsi; 3: nte̱te Véase mbota. Mi hermano anda quebrando
e̱gi magueyes en el magueyal.
te̱gi (té̱gi) 1. s campana Rá nzu̱ni ra te̱gi 2. barreta para quebrar el maguey Mä
ha ra nijä, ga ndukei. El doblar de la te̱thuí dá tsogi ha ya uada. Mi barreta
campana de la parroquia es de difunto. de quebrar magueyes la dejé en los
2. hacha Xi xá ñho ri te̱gi para tse̱nza. magueyes. Véase e̱gi, tafi
Tu hacha está muy filosa para trozar leña. nte̱thui s rejada, quebrador (de
nzu̱nte̱gi s repique de campana maguey)
nzu̱ntate̱gi s campanero te̱tsi [Act. indet. de e̱tsi] repechar,
remontar Hyastho di te̱tsi ya mboni ha
331 HÑÄHÑU — ESPAÑOL toxi

ra to̱ho̱. Diario repechan los animales al to (tó) s piojo Ñäxi ri tsu̱ntu̱; xi bu̱ yá
cerro. to. Córtale el cabello a tu hijo, porque
te̱xu̱ (te̱xu̱) s hoz Ya te̱xu̱ dá tsogi ha ra tiene muchos piojos.
the̱xa hoga te̱i. Dejé las hoces en la siega bo̱to s liendre
del trigo. Variante te̱xi tohai s piojo de tierra
te̱tsi [Act. indet. de e̱tsi] 1. posponer tofri s piojo de caballo
2. no terminar toni s piojo de gallina
3. acortar toptsu̱di s piojo de puerco
ti (ti) s sueño Tenä ge ndunthi ra jäi to yo s piojo del ganado menor
xipabi ra ti, hänja mä dä du. Dicen que a to s vara
muchos se les revela en el sueño como van a hñät'o s varista (reg.), ayudante del
morir. Véase ui juez auxiliar
ti (ti) vi tronar Ra ndämfri ntse̱di di binto s granjeno (planta con espinas
nju̱ti, ata ti ra nthähi. De tanto jala la grandes)
res, hasta truena la reata. Sinón. ntixni tofo (tofo) 1. [Act. indet. de ofo] escribir
ntistho s tronerío, rechinerío 2. s escritura, documento Rá tofo ri
tigi (tígi) vi reventarse hai himä nihi ga juati. No terminaré
tiki (tíki) vi luchar por pararse pronto la escritura de tu terreno. Sinón. 2:
tingamboni (tíngámbóni) s pesebre he̱mi
Véase uini, mboni tohai (tohai) s piojo de tierra (gusano de
tini [Act. indet. de uini] dar de comer como de un centímetro, de color medio negro;
tisti (tísti) vi 1. salpicar Ha ra ñu habu̱ hay otro como un punto y de color anaranjado,
po ya dehe, nubu̱ thogi ya bo̱jä di tisti de movimiento rápido) Hindí pädi habu̱ bi
ya dehe. En las calles donde está zaki na ra tohai, ha ya bi xäki mäxo̱ge
encharcada el agua al pasar los camiones mä ndoyo. No sé en donde me picó el
salpican agua. piojo de tierra, pero ya me dio comezón en
2. gotear Ya ngubu̱ ne dä uäi, ya fu̱di todo el cuerpo. Véase to, hai
di tisti. Como que ya quiere llover; ya toni (tǒni) s piojo de gallina Bu̱ ya
comienza a gotear. toni ha yá ähä ya o̱ni. Hay piojos de
3. cuartearse, abrirse Yá jädo ra ngu ya gallina en donde duermen las gallinas.
bi mu̱di bi tisti. Los muros de la casa ya Véase to, o̱ni
comenzaron a cuartearse. tosistehe (tosístěhe) s boleta de bautismo
4. chispear Ra thehñä, nubu̱ dra thiti, Mä ku pe̱tsi rá tosistehe. Mi hermano
di tisti ra tsibi. Cuando soplan el tiene su boleta de bautismo. Véase tofo,
carbón chispea el fuego. Sinón. 3: xo̱ge, sistehe
hege, fo̱te tostä (tóstä) s corte de nopales Mä nänä
tite (títe) s acción de dar de comer, bi ma ra tostä, pe bi pumfri rá juai ga
tlacualear Vocal nasal tïte Véase uini, -te ntostä. Mi mamá se fue al corte de
tiue (tíue) s rana Tena ge ra tiue tsi; nopales, pero se le olvidó su cuchillo de
ha ge xi ra ku̱hi rá ngo̱. Dicen que la rana cortar nopales. Véase oki, xätä
es comestible y que es sabrosa su carne. totsi (tǒtsi) s placenta Rá totsi ra
Vocal nasal: tiuë Sinón. tsänue̱ ndämfri hinxa dagi, tsu̱tuabihu̱ na ra
tixaha (tíxaha) s gavilucho Ra tixaha xa tu̱ka do ha ra totsi para dä dagi. La
zi ra ya tu̱ni. El gavilucho ha comido placenta de la vaca no se ha caído; cuelguen
algunos pollitos. Variante titsaha una piedra chica en la placenta para que se
tixke (tixke) s anciana le caiga. Sinón. ntoxbätsi, ntobätsi
tixu (tixu) s hija Ya xa mani rá tixu ra toxi (tǒxi) s cena Mä ga nu habu̱ tunga
mbo̱ho̱, rí ma ngunsadi. Allí va la hija del ra hñuni pa dä taka ra toxi. Voy a ver en
señor; ya va a la escuela. el comedor si me dan la cena. Véase ntoxi,
oxi Variante ntoxi
Aktoxi s Espía de la Cena (lucero)
toxi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 332

toxi (tóxi) s 1. cama Bi siki ge mä zi to̱tsazafri (to̱tsázafri) s montón de zacate


mbane be̱nga ra toxi, drá ñehe ga Ra to̱tsazafri dá tai pa mä ndämfri, ya bi
ze̱njua. Me dijeron que cayó en cama mi thege. El montón de zacate que compré
compadre, y vinimos a saludarlo. para mis reses ya se acabó. Véase zafri,
2. echadero Mäthoni gi ñomxudi pa gi to̱tse
tsu̱di ha yá toxi ya boi. Es menester que to̱tse (to̱tse) 1. s fardo Na to̱tse ya
madrugues para que encuentres los bueyes dutu, mä gi penibya. Hoy vas a lavar un
en los echaderos. Sinón. 1: fidi; 2: boni, fardo de ropa.
be̱ni Véase oxi 2. vt colmar Gi to̱tse ra viahe ga hai
tosthi (tósthi) s ovillo de hilo Pa gi juati ga usto, kabu̱ hingi hu̱. Colmas el viaje
ra maxhme, hñätsi na tosthi ri thähi. de piedra poma, al fin no pesa.
Llévate un ovillo de hilo, para que termines 3. vt amontonar Ya do bá hä ra tsanza,
tu servilleta. Variante tosthähi Véase to̱tse. Amontona las piedras que trajo el
otsi, thähi camión. Sinón. 1: mundo; 2: bami; 3:
totsi (tótsi) s ovillo Véase otsi mundo, muntsi to̱tse
to̱de [Act. indet. de o̱de] escuchar tudi [Act. indet. de udi] enseñar Ha ra
to̱ho̱ (to̱ho̱) s cerro Ra to̱ho̱ Ndemde, ja ngunsadi di tudi ra nte̱di, ra
na ra ño̱ntsñu tsamähotho. En el cerro thokathuhme. En la escuela enseñan a
de Capula hay un camino ondulado muy coser y a hacer pan. Sinón. tutate,
bonito. ntutate
To̱ho̱ Mbotadi (To̱ho̱ Mbotadi) Cerro del tuni [Act. indet. de uni] dar, obsequiar
Ocotal (al norte del poblado de Puerto Juárez) tunza (túnza) s luminaria, fogata Ya jäi
Ha ra To̱ho̱ Mbotadi di tse̱ti ya za pa ra di tso̱ge ya tunza ha ya to̱ho̱, nubu̱ ra
tho̱ngu. En el Cerro del Ocotal cortan gätsi ra xui de ra ndäxjua je̱ya. Las
madera para construcción de casas. gentes prenden luminarias en los cerros la
Sinón. botu̱di Véase to̱ho̱, bo, tu̱di última noche del año viejo. Véase tudi, za
To̱ho̱ Zagu (To̱ho̱ Zagu) Cerro de la Oreja nthu̱ta tunza encendida de
Mäde Mäxei ne Ntsu̱tkani ja ra To̱ho̱ luminarias
Zagu. Entre Tasquillo e Ixmiquilpan está el ntso̱tunza encendida de luminarias
Cerro de la Oreja. tuspi (tuspi) s fogón
to̱ni [Act. indet. de o̱ni] vaciar Hinte ku̱ ra tuspi (tǔspi) s encendida de lumbre Véase
ro̱zä; ya xa to̱ni. El costal está vacío; ya lo udi, tsibi
han vaciado. tutate (tútáte) s enseñanza
to̱te [Act. indet. de o̱te] obedecer tuti [Act. indet. de uti] enseñar Ya bätsi,
to̱tathuhme (to̱táthuhme) s panadería tuti xá ñho ra tohni ha ra ngunsadi. A
Nuua ha hnini Ntsu̱tkani, ya ja ndunthi los niños les enseñan muy bien las letras en
ya to̱tathuhme. Aquí en la ciudad de la escuela. Sinón. sahni
Ixmiquilpan ya hay muchas panaderías. tuti (tǔti, túti) s horno Ya tuti ga
Sinón. thokathuhme Véase o̱te, thuhme näni ya me Boto, nangu ra otsitho. Los
to̱taye̱ (to̱táye̱) s trabajo manual Véase hornos de cal en el Botho son como una
o̱te, ye̱ cueva. Sinón. hu Véase uti
to̱te (to̱te) s 1. acto Xuua, xá ñho ri tutsi (tǔtsi) s incienso, sahumerio Ra
to̱te; hange gá nzaya. Juan, son buenos majä unga ra tutsi ko ra nju̱spi, pa dä
tus actos por eso te quedaste de juez. tutsi ra zinänä. El sacerdote ofrece el
2. hecho Rá hoga to̱te na ra jäi incienso con el incensario para honra a la
etsuabi rá nsu. El buen hecho de una Virgen. Véase utsi
persona le honra. Sinón. 1: mu̱i; 2: be̱fi nju̱tutsi s incensario
Véase o̱te tutuate (tútuáte) s enseñanza Ra
to̱te [Act. indet. de o̱te] hacer tutuate mä xahnätehu̱ xi tsamähotho.
to̱the [Act. indet. de o̱the] curar La enseñanza de nuestro maestro es buena.
Sinón. nsahnate Véase uti, -bi, -te
333 HÑÄHÑU — ESPAÑOL tu̱ñä

tu̱ (tu̱) s hijo Ri tu̱ mäna di be̱to rá tu̱ka ndä (tú̱ka ndä) presidente municipal
mfädi ke mä tu̱. Sólo tu hijo va más tu̱ka xefo (tú̱ka xefo) intestino delgado
adelante en conocimientos que el mío. tu̱kahne (tú̱kahne) deseo
tu̱bga (tú̱bga) s becerra Gi pe̱tsi na ri Tu̱kamexa (Tú̱kaměxa) Mesa Chica
tu̱bga tsamähotho ngu na ga (ranchería de Actopan) Maha Tu̱kamexa,
hñunzänä. Tienes una becerra muy bonita ga hoñhu̱ ra sei; ngeä bí ja na ra sei xi
como de tres meses. Variante tu̱ka baga xá ñho. Vámonos a Mesa Chica a buscar
Véase tu̱ki pulque; porque allá hay un pulque muy
tu̱btsu̱di (tú̱btsú̱di) s puerco chico bueno.
Tsämähotho ra ya tu̱btsu̱di gí ñehe. tu̱ki (tú̱ki) adj chico, pequeño Nuyu̱ ya
Tienes unos puercos chicos muy bonitos. pe̱ni xi ya tu̱ki, ra je̱yabya hinxa te. Esas
Variantes tu̱ptsú̱di, tu̱tsu̱di Véase tu̱ki, frutas están muy chicas; este año no
tsu̱di crecieron. Sinón. notsi, lotsi, lochi
tu̱bi (tú̱bi) s orina Ra bätsi ya bi tu̱kjä (tú̱kjä) s tunas chiquitas (en proceso
ntsoni, pe ho̱nse̱ ra tu̱bi. El niño ya se de crecimiento) Rí ma ha ra mbostä, gi
ensució, pero nada más de orina. Sinón. bi, hyonga ra ya tu̱kjä, pa gi yu̱tsi ri
biti Véase tu̱ki, bi, biti tsenju̱. Vete a la nopalera a buscar tunas
tu̱chi [Variante de tu̱chi] chivo chico chiquitas para que eches a la olla de los
tu̱dro (tú̱dro) s toro chico, becerro Nuni frijoles. Véase tu̱ki, kähä
ra boi, nubu̱ mrá tu̱dro mrá bo̱ka; hinto tu̱mada s molcajete chico Véase mada
mi tsa dä uati. Aquel buey cuando era tu̱mu (tu̱mu) s 1. calabaza chica
toro chico era bravo; nadie se le podía 2. calabaza tierna Xi ra ñentho ra ri
arrimar. Véase tu̱ki, doro tu̱mu to̱hni. Tienes unas calabazas
tu̱hnini (tu̱hnǐni) s 1. ciudad pequeña tiernas muy hermosas. Variante tu̱ka mu
2. pueblo pequeño Véase tu̱ki, hnini Véase mu
tu̱i (tu̱i) 1. s urdidera (dos palos enterrados tu̱mxi (tú̱mxi) s gato chico Ra ya tu̱mxi
para urdir los hilos) Hoga na ra tu̱i pa ga bu̱ iua ha ri ngu, ¿hamu̱ bi mu̱hyu̱?
u̱i ya thähi. Hazme una urdidera para urdir Tienes unos gatitos aquí en tu casa, ¿cuándo
los hilos. nacieron? Variantes tu̱míxi, tu̱ka mixi
2. s urdimbre Rá tu̱i ra däxyo ga Véase mixi
taxi, ha rá zibe ga mboi. La urdimbre tu̱mda (tu̱mda) s jarro chico Dá tai
de la cobija es blanca y la trama es negra. re̱tamäyoho ya tu̱mda ga ntsi kafe.
3. s gramática (fig.) Compré una docena de jarros chicos para
4. [Act. indet. de u̱i construir] Ra ngu, ya tomar café. Variante tu̱bada Véase tu̱ki,
mä dä uadi dä tu̱i. Ya van a terminar de bada
construir la casa. tu̱mni (tú̱mni) s espina chica Ya kähä,
5. [Act. indet. de u̱i] acomodar en fila, xi to̱ ndunthi yá tu̱mni. Las tunas tienen
formar Ya bätsi hingi pädi dä ñu̱i se̱he̱, muchas espinas chicas. Variante tu̱mini
mäthoni dä tu̱i. Los niños no saben Véase tu̱ki, mini
formarse solos; es necesario formarlos. tu̱ndä (tú̱ndä) s hijo del rey Véase tu̱
Sinón. 3: tho̱, thoki; 4: hneki Véase u̱i tu̱nzä (tu̱nzä) s costal chico Mähotho
tu̱jäne (tú̱jäne) s lengüeta (reg.), epiglotis nuyu̱ ya zi tu̱nzä pa ra nju̱bojä. Están
Ra tsu̱di pe̱tsi na ra tu̱jäne ha rá ua rá muy bonitos esos costales chicos para
jäne. El puerco tiene una lengüeta en la monederos. Variantes tu̱nzä, tú̱ro̱zä,
base de la lengua. Véase tu̱ki, jäne tú̱ka ro̱zä Véase tu̱ki, ro̱zä
tu̱ka [Forma combinatoria de tu̱ki] chico tu̱ni (tú̱ni) s pollitos Ra nkoni bi
Variante tu̱- mu̱xki re̱ta yá tu̱ni. A la clueca le
tu̱ka nthähi mecate corto nacieron diez pollitos. Variante tu̱o̱ni
tu̱ka kakye̱ embozo chico Véase tu̱ki, o̱ni
tu̱ka baga becerra tu̱ñä (tǔ̱ñä) s cabeza chica Bu̱i ra ya
tu̱ka fani caballo chico keñä, ya tu̱ñä; ha ra, ya dänga ñä. Hay
tu̱ñäi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 334

unas víboras de cabeza chica y otras de tu̱xtä [Variante de tu̱stä] nopal chico
cabeza grande. Variantes ntu̱ñä, tu̱ka ñä tu̱xui (tu̱xui) s noche corta Véase tu̱ki,
Véase ñä xui
tu̱ñäi (tú̱ñäi) s epazote de riego, zorrillo tu̱znä (tu̱znä) s luna creciente Ra tu̱znä,
chico, zorrillo enano Véase ñäi tembi, ngeä ja fu̱di dä te. Le llaman luna
tu̱pa (tu̱pa) s día corto Véase pa creciente porque apenas empieza a crecer.
tu̱pemni (tú̱pémni) s espina chica Véase Variante tu̱shnä Véase tu̱ki, zänä
mini tu̱zu̱ (tu̱zu̱) 1. s la que cría consecutiva-
tu̱stä (tú̱stä) s nopalito (tierno) Nuä ra mente Ya de̱ti hingyá tu̱zu̱ ngu ya täxi.
panthi yo, geä pa dä bo̱ho̱ ya tu̱stä. El El ganado lanar no cría consecutivamente
aire solano que sopla es para que broten los como el ganado caprino.
nopalitos. Variante tu̱xätä Véase tu̱ki, 2. adj violenta en tener hijos (reg.: la que
xätä quiere tener muchos hijos) Ra tu̱zu̱
tu̱tudi (tú̱tǔdi) s cordero recién nacido be̱hñä, di te̱mbatho yá bätsi. La mujer
Ra tu̱tudi, tembi, nuä hingi tso̱tsetho violenta en tener hijos los tiene uno tras
na nje̱ya. Cordero le dicen al que todavía otro.
no tiene un año de edad. Sinón. tu̱ka de̱ti 3. adj destetado (por el pronto embarazo
Véase de̱ti de la madre) Nuni ra tu̱zu̱ bätsi, hingi
tu̱tabi (tú̱tabi) s pala chica Véase tabi te xá ñho; ngeä bi me̱pa rá ba. Ese
tu̱tado (tú̱tádo) s piedra enterrada Véase niño destetado muy chico no se desarrolla
u̱ti bien porque le faltó leche.
tu̱tañi (tú̱táñi) s plantación de chiles tu̱chi (tú̱chi) s chivito Ra täxi, ya ra
Véase u̱ti dängi yá tu̱chi. Ya son grandes los
tu̱ti [Act. indet. de u̱ti] 1. enterrado chivitos de la chiva. Variante tu̱chi,
2. enraizado tu̱nxi, tu̱xi Sinón. tu̱yo Véase tu̱ki,
tu̱tuada (tú̱tuada) s 1. plantada de täxi
maguey tu̱ta (tu̱ta) s maguey chico Dá tai ñote
2. plantación de maguey (lugar) ya tu̱ta pa ga u̱ti ha mä huähi. Compré
Variante tu̱ta Véase u̱ti, uada cuarenta magueyes chicos para plantarlos en
tu̱tsa 1. [Act. indet. de u̱tsa] odiar mi milpa. Sinón. tu̱uada Véase tu̱ki, uada
2. s odio tu̱ta (tú̱ta) s acción de plantar maguey
tu̱tsi [Act. indet. de u̱tsi] 1. cargar (en el Xi gí yo ra tu̱tabye̱, ngeä bi uäi
camión) mände. Ahora estás plantando magueyes,
2. subir (encima de la casa) porque llovió ayer. Variante tu̱tuada
3. techar Véase u̱ti, uada
tu̱xba (tú̱xba) s teta chica Ra ndämfri tu̱ti [Act. indet. de u̱ti] aconsejar mal
bá tsi, ya ra däta; ha xi ra tu̱xba. La tu̱tsi [Act. indet. de u̱tsi] echar
vaca que trajeron ya es grande y sus tetas
son chicas. Sinón. tu̱ba, tu̱ka ba Véase
tu̱ka, xiba
tu̱ximini (tú̱xímǐni) s espina chica Véase
mini
tu̱xju̱ (tú̱xjǔ̱, tu̱xjǔ̱) s hormiga chica Xi
xa bo̱ni ra ya tu̱xju̱, ua handa ra ye.
Han salido muchas hormigas chicas, a lo TH
mejor es que va a llover. Variante tu̱xäju̱ thaha (tháha) vt medir a la mitad Ra
Véase tu̱ki, xäju̱ masei, dá embi dä thaha ra bada sei;
tu̱xni (tú̱xni) s cántaro chico Guá tai na ngeä xibu̱ hingi tehu̱ di ñutsi. Al
ri tu̱xni mänonxi. El lunes compraste un pulquero le dije que midiera nada más hasta
cántaro chico. Variante ntu̱xni Sinón. la mitad del jarro de pulque, porque a lo
tu̱xo̱ni Véase tu̱ki, xo̱ni
335 HÑÄHÑU — ESPAÑOL thäki

mejor no se lo acaban si está lleno. thangahai (thángáhai) s terreno comprado


Sinón. mäde, nde Véase tai, hai
nthaha vi estar a la mitad thani (thani) vt 1. tocar, palpar Ra bätsi
thahni [Act. indet. de huahni] escoger thani ra jädo ko yá ye̱ xá ntso, ha njabu̱
thai (thai) 1. s deuda Ra Xuua bi guti rá di tsoni. El niño palpa la pared con las
thai mände. Juan pagó su deuda ayer. manos sucias y así la ensucia.
2. [Act. indet. de tai] comprar Mä 2. tentar Ra jiyo po ha ra tse, hutsua
ndämfri bi thai, mäske mi hñeni. Me na ra ponti, ngeä tenä thani ra
compraron la res, aunque estaba enferma. tsondähi. A la sangre que está en la olla
Véase tai ponle una cruz, porque dicen que la tienta
tu ra thai tener una deuda, ser el mal espíritu. Pret. bi dani Act. indet.
culpable nthani Sinón. thati
thakandähi (thákándä́hi) s resguardo para thati (thati) vt 1. palpar Ra do̱ni dá
el aire Nuga ja mä ngu ha na ra zi thati, ra hyaxä bi du. La flor que palpé al
thakandähi. Yo tengo mi casa en un siguiente día se marchitó.
resguardo para el aire. Sinón. nguati Véase 2. manosear Ra bätsi thati ya tofo ha
taki, ndähi xá ntso ya ye̱. El niño está manoseando
thakhyadi (thákhyǎdi) s sombrilla Ra los libros y tiene las manos sucias.
xahnäte bi thogi di hñä ra thakhyadi. El 3. tentar (para pecar) Tenä ge ra hyote
profesor que pasó trae su sombrilla. ya thati ra ntsondähi. Dicen que el
Variante thakahyadi Véase taki, hyadi asesino es tentado por el mal espíritu.
thakhyadi (thákhyǎdi) s 1. asoleada Nuä Pret. bi dati Sinón. 1 y 2: thani
o̱te nuni ra jäi, hyastho ra thakhyadi. thati [Act. indet. de huati] destruir
Lo que hace aquella persona, es darse una thati [Act. indet. de hati] engañar
asoleada diario. Thati (Tháti) Tathi (ranchería de Zimapán)
2. sitio asoleado Xi ra thakhyadi habu̱ ja Ya bí tso̱nga ra ñu Thati. Ya llega la
mä ngu. Está muy asoleado donde está carretera al Tathi.
mi casa. Sinón. ndathyadi Véase thä (thä) s mazorca Ha ya rayo uäthe, xi
takhyadi bi hogi ra ya thä. Con los nuevos riegos se
thakye (thákye) s paraguas Sinón. thaki dieron unas mazorcas buenas.
Véase taki, ye thädi (thädi) vi 1. contestar, responder
thamni (thámni) s junquillo Ra thamni, Nubu̱ mi tho̱tua rá hñä ra bätsi, bi
me̱to di thu, nepu̱ di the̱. Primero ñemi, hinte bi dädi. A la hora que
hornean el junquillo y luego lo tallan. regañaban al niño se agachó y no respondió
thandi (thandi) s 1. vista, facultad de ver nada.
Mä thandi, ya hintsu̱ ho pa dä hyandi. 2. ir a recibir a alguien Pret. bi dädi
Mi vista ya no sirve muy bien para ver. thäti vt contestar (a alguien)
2. mira (espiritual) Rá thandi ra jäi, ge thähä (thä́hä) 1. s ganancia Ha mä de̱nda
dä tso̱ni mahetsi. La mira de la gente es tsu̱tho ra thähä. En mi tienda hay pocas
llegar al cielo. ganancias.
3. plan Bi tsoki nuä rá thandi ra 2. [Act. indet. de tähä] ganar Ha dí
Xuua. El plan de Juan quedó frustrado. mpe̱fi thähä xá ñho. El sueldo que se
4. señal Guá ja ri thandi ha ra ñäni, pa gana es muy bueno en donde estoy
gi hye̱mi mänjuäntho ri the. Ve a poner trabajando. Sinón. 1: njuti, raya, nte̱ti;
tu señal allá en la orilla para que rayes 2: tähä
derecho el surco. thähi (thä́hi) s hilo Grí mä tai, uá hä ra
5. presencia Ha rá thandi ra nzaya, dá thähi ga taxi. Ve al centro a traer hilo
nampi mä ntsu̱be. En presencia del blanco.
juez golpeé a mi enemigo. Sinón. 1: da; 2: thäi [Act. indet. de häi] sacar
mfeni; 3: beni; 4: señä Véase handi thäki [Act. indet. de häki] quitar
thandi [Act. indet. de handi] mirar, ver
thäki HÑÄHÑU — ESPAÑOL 336

thäki [Act. indet. de täki] desgranar thäti (thäti) vt casar (a alguien) Bu̱ di
nthäthä, thäthä s olotera, máquina tadi ri tixu hmä, ya xká thäti. Si te
desgranadora hubieran pedido a tu hija, la hubieras
thäkxätä (thä̌kxä̌tä, thäkxä̌tä) s 1. pelada casado ya. Act. indet. thäti
de nopales Na ra be̱hñä, xi di ze̱di ra nthäti vi casarse
thäkxätä. Una señora está apurada con su thäti (thäti) vt amarrar Thäti xá ñho ra
pelada de nopales. fani ko ra nthähi. Amarra muy bien el
2. parte del estómago de los rumiantes caballo con el mecate. Pret. bi däti Act.
Mä yo bi du, mi kä ya he̱mi ga ngi ha indet. thäti
rá thäkxätä. En el estómago de mi chivo thäxi [Act. indet. de häxi] asar
que se murió había hules. Véase täki thäxmänxa (thä́xmä́nxa) s 1. asada de
thämfri (thä́mfri) vi 1. cuidarse (de algo) elotes Bí ja ra thäxmänxa ri nandi; xini,
Thämfri rá kue̱ Ahuä. Cuídate de la ira de bí fu̱ni ra tsibi. Están asando elotes allá en
Dios. otro lado; ya está humeando la lumbre.
2. desconfiar Thämfri ko nuu̱ ya jäi gí 2. elote asado Dá tsi ra ya thäxmänxa
mähuí. Desconfía de las personas que son ko ra u ne ko ya ñi ntsoki. He comido
tus amigos. a mordidas unos elotes asados con sal y
3. tener precaución Nuä gá hopa rá ku, con chile. Véase häxi, mänxa
gi thämfri. Ten precaución de aquél al thäxni (thä́xni) s gallina ciega (gusano) Ya
que le mataste a su hermano. thäxni xi yo ha ra foyo. Hay mucha
4. darse cuenta Na ra pa dá tagi ha na gallina ciega en el estiércol.
ra tsanza; ndá thämfri, ya dí be̱nga ha thäti (thä́ti) vt 1. remoler Ra gu̱ni di
ra hai. Un día me caí de un camión. thäti ra ju̱ni ha ra ju̱ni. La molendera
Cuando me di cuenta ya estaba en el remuele la masa en el metate.
suelo. Sinón. nsu, jamäsu Véase mfeni 2. repasar, mascar de nuevo, rumiar Ra
thämxätä (thä́mxä̌tä) s pulpa extraída de de̱ti di yopa thäti rá hñuni. El ganado
las pencas de nopal Ya thämxätä tsi menor repasa la comida.
nuya ya pa ya; ga nsetiembre ata enero. 3. moler Ra o̱ni di thäti ra de̱thä ha rá
Se come en estos días la pulpa extraída del mexkodo. La gallina muele su maíz en la
nopal; de septiembre hasta enero. Véase molleja.
hämi, xätä 4. repetir, repasar (mentalmente) Ra Xuua
thäntañi (thäntáñi) s salsa (molida en di thäti nuä bá sahni ha ra ngunsadi.
molcajete) Xi xá ku̱hi ra thäntañi gá Juan está repitiendo lo que le enseñaron
tänti. Está muy sabrosa la salsa que en la escuela. Sinón. 3: ku̱ni
moliste. Véase tänti, ñi thätsi (thä̌tsi) vi arrimarse Véase thästi
thäntsi (thä́ntsi) vt mezclar, revolver Act. the (thě) s surco Ra ya the xa the̱ki
indet. nthäntsi Sinón. uäntsi tsamähotho ha ra huähi. En la milpa han
nthäntsi s revoltijo cortado unos surcos muy bonitos.
thästi (thä̌sti) 1. vi arrimarse, acercarse the (thě) s tequesquite Uá hä ra the
Ogi ntsa, guá thästi gi ñuni. No te nonxi, pa ga fati ra ya mänxa. El lunes
avergüences; acercate a comer. Thästi, gi traes tequesquite para salcochar unos
ze̱njua ri tiyo. Acércate a saludar a tu tío. elotes.
2. vt arrimar Thästi ra hoga ndäpo pa thebe (thebe) s 1. rosario Ya nänä
ha ra tu̱i hmemi. Arrima la alfalfa a mäme̱to mi to̱de ra ya thebe ha yá
donde está la empacadora. Sinón. 1: joni; yu̱ga. Antes las mujeres llevaban al cuello
2: joti algunos rosarios.
thäti (thäti) vt contestar (a alguien) 2. soguilla (fig.) Mänonxi dá tai na ra
Ze̱njuai nuni ra jäi, ne hingí thäti. Esa täxi ha ha rá yu̱ga mi to̱ge yoho yá
persona te está saludando, y no le contestas. thebe. El lunes compré una cabra y en la
Véase thädi garganta llevaba colgadas dos soguillas.
nthebe adj ciento
337 HÑÄHÑU — ESPAÑOL thenthe

thede (théde) vi reírse Ra bätsi ya xi porque no sabe nada de letras. Vocal


thede too zofo. El niño ya se ríe cuando nasal: thëkate Variante nthekate Véase
alguien le habla. Pret. dá nthede hueki
these̱ s persona risueña theke [Act. indet. de heke] dividir, separar
thedi (thědi) s 1. película Ha ra nijä bi theki [Act. indet. de hueki] compadecer
tudi na ra thedi nubu̱ mí du ra Zidada. thenäte (thénä́te) vti 1. burlarse (de
En el templo pasaron una película de la alguien) Nuge, Krese, nuu̱ ri ntsu̱ui
muerte de Cristo. nubya xi thenäte de gei; ngeä ya bi
2. visión, sueño Mänxui ga tähä dá ye̱ntai ha ra fadi. Oye, Cresenciano,
handi na ra thedi, ge ndí bu̱i ha na ra ahora tus enemigos se están burlando de ti,
ngu xi mähotho. Anoche en el sueño porque ya te pusieron preso.
tuve una visión: que yo estaba en una casa 2. reírse (de un compl. indet.) Na ra
muy bonita. be̱hñä mi yo ha ra däñu, mi dämfri bi
thege [Act. indet. de tege] acabar dagi; ha mí hyandi ya jäi, xi thenäte de
thege (thége) vi 1. acabarse Ra Leya, nihi geä. Una señora iba caminando en la
thege rá sei; uá tai nubya nihi, nuge calle y de pronto se cayó, y cuando la
Juanä. El pulque de Aurelia se acaba gente la vio, se rió de ella. Véase theni,
pronto; vete, Juana, a comprar ahora que es -te
temprano. thendi (théndi) 1. s inquietud, bochorno
2. invertirse, emplearse, gastarse Ra Xi raka ra thendi, ngeä mä bätsi xi di
bojä ndí pe̱tsi, ya bi thege gatho ha ra ntse̱di ha hindí pädi bu̱ dä hatsi di
be̱fi. Todo el dinero que yo tenía se tetho. Tengo mucha inquietud porque mi
invirtió en el trabajo. niño está muy grave y no sé si va a
3. desgastarse Xi thege rá tsanza mä amanecer con vida.
bo̱jä po rá ntso ra ñu. Las llantas de mi 2. vi delirar Ra dathi ko ra nzo̱ di
coche se desgastan mucho por el camino thendi. El enfermo delira con la
malo. Sinón. jätsi Véase tege calentura.
nthegese̱ vr acabarse solo thengo̱ (théngo̱) s tamal Nonxi uá tai ra
nthege s desgaste ya thengo̱ nuu̱ ya dängi. El lunes te
thehe (thehe) s tos Bi zu̱ka ra thehe ko compras unos tamales de esos grandes.
nuä ra ye bi thogi, ngeä bi moki. Me theni (theni) vt 1. reírse (de algo o alguien)
mojé con la lluvia que pasó, y me dio tos. Bri theni nuä ra bede mäyabu̱. Se
Véase hehe rieron de aquel cuento antiguo.
thehmi [Act. indet. de tehmi] quebrar 2. burlase (de alguien) Yá mpädi mä
thehñä (théhñä) s carbón Xi xá mädi ra tixu, xi theni nuä thogibya. Los
ro̱zä ra thehñä, ngeä ya hintsu̱ too conocidos de mi hija, ahora se burlan de
uti. Está muy caro el costal de carbón lo que le pasa. Pret. bi deni Act. indet.
porque casi ya no lo hornean. Vocal nasal: theni
thëhñä theni (theni) vt acarrear (cosas o seres) Ra
he̱mi ga thehñä papel carbón ze̱nza ya theni ya za. El leñador ya está
mathehñä s vendedor de carbón acarreando su leña. Pret.: bi deni Act. indet.
nduthehñä, nduthyä s el que lleva theni Vocal nasal: thëni
carbón thenthe (thénthe) vi acarrear agua
thekande [Act. indet. de heke] partir a la Nzäntho ra ngo ga baxjua, go dí thenthe.
mitad Siempre, en la fiesta de Navidad yo acarreo
thekate (thékáte) s 1. compasión agua. Pret. dá nthenthe Sinón. yai,
2. consideración Na mä ku mbätsi di hñäthe Véase theni, dehe
no̱tki ha hinte dí xipi, dí pe̱tsi ra thenthe (thénthe) s remolino de agua
thekate de geä, ngeä hinte pädi ra Vocal nasal: thënthe Véase dehe
tofo. Mi hermano menor me contradice y
no le digo nada; tengo consideración de él
these̱he̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 338

these̱he̱ (thésě̱he̱) 1. s persona risueña Rá hacer la puerta de tabla. Variante the̱gi


tixu ra Ntoñä, xi ra these̱he̱. La hija de Véase he̱ki
Antonia es muy risueña. dänga the̱ki tronzador
2. vi reírse solo Nuga hinto dí thebe, the̱ki (the̱ki) vt 1. romper Bri jotuí rá ñu
dí these̱he̱. Yo con nadie me río, me río ra dehe pa go di ma ha ya huähi; pe ora
solo. Pret. dá nthese̱he̱ Véase thede tso̱ho̱ ndunthi, the̱ki. Le cerraron el
thetadehe (thetáděhe) s remolino de camino al agua para que se vaya a las
agua Bu̱ dä yu̱ti ya jäi ha ya thetädehe, milpas, pero cuando llega mucha rompe el
dä za dä jäti. Si se meten las personas en tapón.
los remolinos de agua es posible que se 2. quitar Nubu̱ gi ku̱ta mbo nijä, gi
ahoguen. Vocal nasal: thëtadehe the̱ki ri fu̱i. Cuando entres a la iglesia, te
Sinón. patadehe, thenthe Véase dehe quitas el sombrero. Pret. bi de̱ki Act.
theti (theti) s 1. procesión (para honrar a indet. the̱ki Sinón. 1: tu̱ni; 2: hñäki, xaki
la Virgen o a un Santo) Ra Zinänä, mä dä the̱lo (thě̱lo) 1. adj desnudo Nuyu̱ ya
to̱tua ra theti ha gatho rá nthetsi rá bätsi, ya the̱lo; ha hingi tsa ra tse̱, yoni
hai ra nijä. A la Virgen le van a hacer su sagitho. Esos niños están desnudos y no
procesión en todo el rededor del terreno del sienten frío; andan ahí nada más brincando.
templo. 2. vt desnudar Dí the̱lo ra bätsi pa ga
2. procesión (para avergonzar a un reo) hiti. Desnudo al niño para bañarlo.
Na ra jäi bi neti rá nänä; ra tsu̱tbi bi Sinón. 1: nkalo; 2: po̱ke
umba na ra theti ha ra hnini, ne bi the̱lo (the̱lo) s persona desnuda
netsi ata rá ua ra Ponza Tso̱. Una Sinón. the̱fo
persona golpeó a su mamá; la autoridad le the̱mda (thě̱mda) s ojos rojos, ojos
hizo procesión en la ciudad y luego la inflamados Nuu̱ ya maxo banjua ga
envió hasta a la prisión en las Islas taxi, nuu̱ ya the̱mda. Esos conejos
Marías. domésticos blancos, tienen los ojos rojos.
theti (theti) s malacate Hoga na mä Véase the̱ni, da
theti, dada, pa ga heti ra santhe. Hazme the̱mabaga (thé̱mábǎga) s vaca de
un malacate, papá, para que yo hile el ixtle. ordeña Mäthoni strá ntaxi habu̱ bu̱ ya
Vocal nasal: thëti Véase heti the̱mabaga pa hindi ñu̱nga fomfani ra
thetse (thetse) s estornudo Xi tsu̱ka ra ba. Es necesario mantener limpio en donde
thetse; zäge too bí bengi. Por los están las vacas de ordeña, para que no huela
estornudos, yo creo que alguien se está a estiércol la leche. Véase te̱mi, baga
acordando de mí. Véase hetse the̱mä bayo (thé̱mä bǎyo) ordeña de
thetsi (thětsi) vi 1. dar una vuelta Grí chiva o cabra
ma, uá thetsi ha ra huähi; xäma hintoo the̱mi [Act. indet. de te̱mi] ordeñar
bí häki ya mänxa. Ve a dar una vuelta a la the̱nde (the̱nde) vi hacerse tarde Ya bi
milpa a ver si no corta nadie los elotes. the̱nde ya uite, himbi hñäxa xa ra ora ra
2. girar (malacate, honda) Ra theti di nzimxudi. A las tlacualeras ya se les hizo
thetsi tsamähotho nubu̱ too heti. El tarde; no llevaron el almuerzo a la hora.
malacate gira bonito cuando alguien está Pret. bi de̱nde, the̱nde Act. indet. the̱nde
hilando. Vocal nasal: thëtsi Sinón. tsu̱di ra nde, tsu̱di ra hñuxadi, the̱
thestho girar nada más ra hñuxadi Véase the̱, nde
theti [Act. indet. de hueti] apagar the̱ngadotfi (thé̱ngádǒtfi) s gragea, azúcar
thetsi (thétsi) vt hacer girar roja Ra the̱ngadotfi tu̱tsi ha ya
the̱fo (the̱fo) s persona desnuda thuhmee̱nxe̱. Echan las grageas sobre el
Sinón. the̱lo pan de ángel. Véase the̱ni, dotfi
the̱ki (thé̱ki) s serrucho, serrote Mänonxi the̱ngado̱ni (thě̱ngádo̱ni) s flor roja Ja na
dá hä na ra the̱ki, pa ga hoka ra gosthi ra ndäpo tembi the̱ngado̱ni, tu̱ti rá yu̱
ga xithe̱. El lunes traje un serrucho para ya mbo; di ho dä zi ya mboni. Hay una
hierba que le llaman flor roja, y enraiza muy
339 HÑÄHÑU — ESPAÑOL the̱xi

adentro de la tierra; es la comida predilecta the̱ntsi (thě̱ntsi) vi sonrojarse, ponerse


del ganado. Véase the̱ni, do̱ni rojo el rostro Bu̱u̱ ya jäi, bu̱ too
the̱ngaju̱ [Variante de the̱nju̱] s frijol rojo po̱mpa rá kue̱, ata di the̱ntsi. Hay
the̱ngathe̱tue̱ [Variante de the̱nkue̱] personas a las que se le pone rojo el rostro
chinicuil cuando alguien las irrita. Sinón. thotsi,
the̱ngatsatañi (thé̱ngátsátáñi) s cardenal the̱ngi, posthe̱ni Véase the̱ni
rojo Véase the̱ni the̱nza (thé̱nza) s corte de madera Véase
the̱ngde̱thä (thě̱ngde̱thä) s maíz rojo he̱ni, za
Variante the̱ngade̱thä Véase the̱ni, de̱thä the̱nzu̱ [Variante de the̱ngzu̱] víbora
the̱ngi (thě̱ngi) vi 1. sonrojarse Ha nubu̱ chirrionera
di ntsa ata di the̱ngi. Y cuando tiene the̱ti (thě̱ti) vt unir
vergüenza, hasta se sonroja. the̱ti (the̱ti) vt encender, prender Xudi ga
2. ponerse colorado Bu̱ ra githe ga o̱ni the̱ti mä uti ga näni pa nonxi ya di ja, pa
ya bi the̱ngi, ya ogi u̱tsua mära ya ñi. ga pa. Mañana enciendo mi horno de cal
Si el caldo de pollo ya se puso colorado, para que el lunes ya esté lista para vender.
ya no le eches más chiles. Sinón. 1: Act. indet. the̱ti Sinón. tso̱ge
the̱ntsi nthe̱ti s leña no muy gruesa bien seca
the̱ngto (thě̱ngto) s planta de cáscara para ayudar a encender un fuego
rosada Véase the̱ni the̱ti (thé̱ti) vi rasgarse
̌ ) s hormiga colorada
the̱ngxäju̱ (thě̱ngxäju̱ the̱tue (the̱tue) s chicharra (reg.), gusano
Nubu̱ tsate ra the̱ngxäju̱, xi ra ñu̱. blanco de maguey que se mantiene de la
Cuando la hormiga colorada pica, duele penca Tenä ge ntse̱ ra nzaki ra the̱tue
mucho. Variante the̱ngaxäju̱ Véase the̱ni, bu̱ i ha ya ye̱ta. Dicen que son nutritivos
xäju̱ los gusanos que se crían en las pencas del
the̱ngxíza (thě̱ngxíza) s encino colorado maguey. Vocal nasal: the̱tuë
Véase the̱ni, xiza the̱tue ra xätä (the̱tue ra xä́tä) gusano del
the̱ngzu̱ (thě̱ngzǔ̱) s víbora chirrionera (lit.: nopal Sinón. uästä
cola roja) Ra keñä ga the̱ngzu̱ te ra the̱tsi (thé̱tsi) s ahijado, ahijada Nua
dängi, ha ge ra tsomu̱i ngeä fe̱te. La mä the̱tsi, ya bi ño̱ho̱; ha nuä ra paä ra
víbora chirrionera es larga, y es mala porque ngätsi dí nu, mrá tsani. Mi ahijado ya es
cuerea. Variante the̱nzu̱ Véase the̱ni, nzu̱ un hombre, y la última vez que lo vi era
the̱ni [Act. indet. de he̱ni] trozar chico. Sinón. sitsi Véase the̱tsi
the̱ni (thé̱ni) s rojo Mähotho ra noxado̱ni the̱tsi (the̱tsi) vt cargar en los brazos Rá
tsita rá the̱ni de mära. Está bonita tiyo mä bätsi, xi the̱tsi ha yá ye̱; ha nuu̱
aquella rosa; es de un más rojo que otras. xi di ho njabu̱. El tío de mis hijos los carga
the̱ni [Act. indet. de te̱ni] perseguir en sus brazos, y a ellos les gusta mucho.
the̱nju̱ (thě̱njǔ̱) s frijol rojo Pret. bi de̱tsi Act. indet. the̱tsi
Variante thendju̱, the̱ngaju̱ Véase the̱ni, ju̱ the̱xi (thě̱xi) s 1. palo para tallar
The̱nkto̱ho̱ (Thě̱nkto̱ho̱) Cerro Colorado (lechuguilla o junquillo) Ra the̱xi geä na ra
(barrio de Cardonal) De gehni The̱nkto̱ho̱ za ngu ga gohorate tu̱kä nte̱ni ra
thoki ya negu ne ya ndenza. Allá en ndängi, ko na xe̱ni ra bo̱jä mädetho. El
Cerro Colorado se hacen horcones y yugos. palo de tallar es de 80 cm. de grande, con
Véase the̱ni, to̱ho̱ un pedazo de metal en medio.
the̱nkue̱ (thě̱nkue̱) s chinicuil (reg.), 2. tallado de pencas (para extraer la hebra)
gusano colorado del maguey Ya the̱nkue̱ Ra ya jäi nso̱ka ra the̱xi pe̱fi. Para
bu̱ i ha yá ua ya uada; ha nubu̱ uäi, algunas personas su única actividad es la
po̱ni. Los chinicuiles viven al pie de los tallado de pencas. Véase te̱xi
magueyes, y en tiempo de lluvias salen. the̱xi (thé̱xi) s ixtle (de lechuguilla o
Variante the̱ntue̱, the̱ngathe̱t’ue̱ Véase junquillo) Ra the̱xi po̱ni ra tsu̱ta ha thoki
the̱ni, zuue ra nthähi ko ngeä. El ixtle sale de la
the̱nti (thě̱nti) vi enrojecerse
the̱ti HÑÄHÑU — ESPAÑOL 340

lechuguilla y con eso hacen mecates. Véase thitsi (thítsi) vi 1. escarmentar Mame̱to
te̱, te̱xi toraza mä hmipa ra bojä mä tu̱; pe
the̱ti (the̱ti) vt romper nubya ya bi ditsi, ngeä hindri jutuabi.
thi (thi, thǐ) s tumor Bi bo̱ho̱ na ra thi ha Antes mi hijo le prestaba dinero a
mä ua, ha hingi ne dä hñäki. Me salió un cualquiera, pero ahora ya ha escarmentado
tumor en el pie y no quiere aliviarse. porque no le pagan.
Sinón. säsi, xäxi 2. calmarse Ra dathi xi mi pe̱tsa ra
thi (thǐ) adv fuera Na ra jäi bi te̱ni thi nzo̱, pe nubya ya bi ditsi. El enfermo
ha rá ngu ko ra ntsomu̱i. A una persona tenía mucha calentura, pero ahora ya se le
mala en su manera de vivir la echaron fuera calmó. Pret. bi ditsi
de su casa. Sinón. mo̱te thiza (thíza) s huarache Ya bi thege mä
thi (thí) s balneario Ra thi Ndios Padre, thiza; ya mä ga tai mära. Ya se acabaron
xi ra ntso nubu̱ ga pa. El balneario de mis huaraches; ya voy a comprarme otros.
Dios Padre está muy sucio de día. Sinón. ze̱sthi Véase titi, za
Sinón. nsaha Véase hi thiti [Act. indet. de huiti] soplar
thi (thi) s baño ¿Ya dä uadi ri thi, nda thithfi (thíthfi) s sacada de aguamiel Ra
Nesto? ¿Ya mero termina de tomar su huithfi bi hñäxa rá xo̱ni ne rá mifi, ne
baño, don Ernesto? Variante nthi bi ma ra thithfi. El tlachiquero se llevó su
Sinón. hñi Véase hi cántaro y su acocote y se fue a la sacada de
thi [Act. indet. de hui] absorber (agua miel) aguamiel. Véase hui, tafi
thihni (thihni) vi 1. aventarse, padecer gas thitsi (thítsi) vi estar abajo de Pret. dá
intestinal Ra bätsi bi thihni, ngeä bi zi ya nthitsi
ju̱. El niño se aventó porque comió frijoles. tho (tho) vi 1. tronar Ra ngo xudi
2. meteorizarse, timpanizarse (res, puerco, Nzinänä; ya bí tho ya nzafi. Mañana es la
ganado menor) fiesta de Remedios; ya los cohetes están
thini (thíni) s cosa hallada, hallazgo Mä tronando.
mfoye̱ dí hñä, ra thini. El anillo que 2. chasquear Rá ñäni ra nte̱ndo, tho.
traigo es un hallazgo. Véase tini La tralla de la honda chasquea.
thini (thini) vt enterrar brasas para el día thoti vt hacer estallar
siguiente Vocal nasal: thïnï Pret. bi dini thogi (thógi) 1. vi pasar Na ra jäi thogi
Act. indet. thini hyastho ko na so̱te ra za; zäge jabu̱
thinta rá ntatsi entrometerse (lit.: meter su habu̱ di pa. Una persona pasa diario con
cuchara) Nuni ra ño̱ho̱ habu̱raza thinta un tercio de leña; yo creo que tiene por ahí
rá ntatsi ha hiri ñepi. Aquella persona se dónde venderlo.
entromete en cualquier asunto ajeno que no 2. s mal acontecimiento, una de malas
le incumbe. (suceso) Ra nangu, tenä, bi thogi na
thinti (thǐnti) vt 1. meter Ra o̱ni thinti ra thogi. Dicen que al vecino le aconteció
rá ndoyo ne ha ra dehe nubu̱ tsithe. La una de malas.
gallina mete el pico en el agua cuando thogitho pasar enfrente sin pedir
bebe. permiso
2. entremeter Ra Andre thinti yá noya thohni (thóhni) vt agitar
habu̱ hiri ñepi. Andrés entremete sus thoho (thǒho) adv 1. nada más Pa nihi
palabras en donde no le corresponde. dá tso̱ni Nthenghai, dá ma thoho ha ra
3. introducir (hacia adentro) Ra yo̱thete, to̱ho̱. Para llegar temprano a Pozuelos me
nubu̱ mí thinti ra nthi ha mä xiñu, ko fui por el cerro nada más.
ngeä mä stá tu. Cuando el doctor me 2. todavía Xá nkatho ra huähi, di
introdujo la sonda en la nariz, sentí que thumi yá ua ya fani. Todavía está
me iba a morir. Pret. bi dinti Sinón. 1: mojada la milpa; se sumen las patas de los
ku̱mi; 2 y 3: ku̱ti caballos. Variante -tho
thintui ra juai clavarle el cuchillo thokathuhme (thókáthuhme) s panadería
Dí pe̱tsi na mä thokathuhme ha ra tai.
341 HÑÄHÑU — ESPAÑOL tho̱de

Tengo una panadería en la plaza. robarreses que andaba por ahí ya lo


Sinón. to̱tathuhme Véase hoki, thuhme mataron.
thoki [Act. indet. de hoki] hacer 3. restallar, hacer estallar Véase tho
thoki (thóki) vt hacer pasar Nubu̱ dä thotsi (thǒtsi) vi chapearse, sonrojarse,
zo̱ho̱ na ra zo̱nte, gi thoki dä tsaya mbo enrojecerse Ata xa thotsi rá hmi ra bätsi
ra ngu. Cuando llegue un visitante lo pasas ko ra nzo̱ tsu̱di. Hasta está chapeado el
a descansar adentro de la casa. rostro del niño por la calentura que tiene.
Sinón. thotsi Sinón. the̱ntsi, the̱ngi
thoki (thoki) vt 1. cortar Gi su nu ya thotsi (thótsi) 1. vi quebrarse Ra lapi,
bätsi; nubu̱ hinä, xi thoki ya do̱ni. Cuida thotsi rá ntsäti. Al lápiz se le quiebra la
a los niños, porque si no, cortan las flores. punta.
2. tronchar Ra ñunthe thoki ya mänxa. 2. troncharse Na ra uada thotsi nubu̱
El regador troncha los elotes. Pret. bi xa ya mädetho. Se troncha un maguey
doki Act. indet. thoki Sinón. 1: tu̱ki, cuando está podrido en medio. Sinón. 1:
totsi; 2: uaki, totsi tehmi, uagi
thoni [Act. indet. de honi] buscar; necesitar thotate (thótáte) s 1. consolación Ra
mäthoni es necesario thotate, tembi, nubu̱ too tu rá mu̱i ne
thonti (thonti) vt 1. golpear, apalear dä thumba rá mu̱i. Consolación, es cuando
Nuä ra jäi xi nzäntho täte, mände bri alguien está triste y luego lo consuelan.
thonti ko na ra za, ha ko ngeä bi be̱di. 2. caricia Rá thotate nuni ra dada,
A esa persona que siempre vence ayer la tsiti ya mpu̱ni rá bätsi. Las caricias de
apalearon, y con eso perdió. aquel papá son nalguear fuerte al niño.
2. golpear, tocar Mänxui na ra tixfani Véase hoti, -te
mi thonti mä gosthi de̱nda. Anoche un thoti (thoti) vt 1. mellar (hacha) Ra do
borracho golpeaba la puerta de mi tienda. thoti ra te̱gi. La piedra mella el hacha.
Pret. bi donti Act. indet. thonti 2. tronchar (una penca de maguey) Na ra
bi thontki me golpearon ye̱ mä uada mä ga thoti pa ga ati xá
thopi [Act. indet. de hopi] permitir ñho. Voy a tronchar una penca del
thote (thote) s 1. asesinato Enä na ra maguey para rasparlo muy bien. Pret. bi
hyote ge ko ra nthote, ho̱nse tsa ge otho doti Act. indet. thoti Sinón. 2: o̱tse
ra hmetho ha rá mfeni. Un asesino dice thotsi (thótsi) vt 1. hacer pasar Nsalo,
que por el asesinato no tiene la conciencia thotsi ra Xuua dä ñuni. Gonzalo, haz que
tranquila. pase Juan a que coma.
2. matanza Ko nu ya rayo uäthe 2. hacer cruzar Ra mayo bi thotsi yá
habu̱raza, ja ya thote. Con los nuevos yo ha ra däthe xmá hñe, ha bi jäti
riegos en donde quiera hay matanzas. yoho. El pastor forzó sus chivos a cruzar
Variante nthote Véase ho, -te el río que estaba hondo y se ahogaron
thoti (thoti) s 1. hoja de mazorca Na dos.
nuu̱ ya xofo, hokä thoti pa ya thengo̱. 3. traspasar (comercio a otra persona) Dí
Uno de los pizcadores está deshojando las thotsi mä hudi ga pa pe̱ni. Traspaso mi
mazorcas para los tamales. puesto de frutas.
2. cita, citatorio por escrito (fig.) Nuä 4. quebrantar (ley) Ra ño̱ho̱ thotsi rá
mi tsangagi mände, ya dá hämpa ra tsu̱tbi Ajuä, ngeä hingi o̱te. El hombre
thoti tai. A ese que me maldecía ayer ya quebranta la justicia de Dios, con su
le traje su citatorio del centro. Sinón. 2: desobediencia. Sinón. 1: thoki; 2 y 3:
sita ratsi
thoti (thóti) vt 1. tronar Ra me̱patebye̱ tho̱ [Act. indet. de ho̱] construir
ra ngo, ya bi thoti ya nzafi. El sirviente tho̱de (thó̱de) s 1. collar Mä ga hokua rá
de la fiesta ya está tronando cohetes. tho̱de mä tsatyo. Le voy a hacer su collar
2. matar (con arma de fuego) Na ra a mi perro.
bentfani mi yobu̱, ya bri thoti. A un 2. cuelga Ra re̱tamäku̱ta ra mäyo
tho̱dri HÑÄHÑU — ESPAÑOL 342

tho̱tuí yá tho̱de ga do̱ni ya ndämfri. El 2. vt reprender Tho̱thyä ra tsu̱tbi ko


día quince de mayo, fiesta de San Isidro ra tsähni. La autoridad reprende al reo.
Labrador, le ponen cuelgas de flores a las Véase ho̱te, hñä
reses. Véase to̱de tho̱sdehe (thó̱sděhe) s bordo (para el
tho̱dri (thó̱dri) s collar floral (que se le pone riego) Bu̱ dä taka ra dehe pa ga ñunthe
a las reses el 15 de mayo) Véase tho̱de, do̱ni ra paya, nuga ya ja mä tho̱sdehe. Si me
tho̱ge (tho̱ge) vt 1. soltar Yá fani ra dan el agua hoy para regar, ya están mis
nangu, tho̱ge ga xui pa di ñuni ha ya bordos. Sinón. nthakdehe Véase to̱tse,
huähi. El vecino suelta sus caballos en la dehe
noche para que coman en las milpas. tho̱sdehe (thó̱sděhe) s agua hervida Xudi
2. libertar Bu̱ dä juti nuä apa ra gi hyo̱tse tsu ra tho̱sdehe. Mañana
tsu̱tbi ra yofadi, nuä drä tho̱ge. Si pones un poco de agua a hervir. Véase
pagan lo que pide la autoridad, el ho̱tse, dehe
prisionero será puesto en libertad. tho̱te (tho̱te) [Act. indet. de yo̱te] destruir
3. aflojar Tho̱ge ra nthähi mäna tu̱ki tho̱tsahñuni (thó̱tsáhñúni) s mole de
pa ga tutsi xá ñho. Afloja el mecate otro olla, caldo rojo Ha nuä ra ngo dá ma ga
poco para anudarlo muy bien. sitsi, ho̱nse̱ ya mbane bi tumbi ra githe
4. largar, soltar Ra bojä mi o ha mä ye̱, ne ra thumngo̱; ha nu ra jäi bi tso̱ni, ra
dá tho̱ge ha ra dehe. El dinero que traía tho̱tsahñuni. En una fiesta de bautismo
yo en la mano lo largué en el agua. Pret. donde fui, sólo a los compadres les dieron el
bi do̱ge Sinón. 1: xoti; 2: he̱gi; 3: käti caldo y la barbacoa, y a las demás personas
tho̱hni (tho̱hni) vt 1. abandonar Ya mayo que llegaron les dieron mole de olla.
tho̱hni ya mboni, hingi su; hänge o̱te ya Sinón. ithehñuni Véase ho̱tse, hñuni
ntsoyo ha ya huähi. Los pastores tho̱tse [Act. indet. de to̱tse] trancar
abandonan a sus animales y no los cuidan; thu [Act. indet. de hu] hornear
por eso hacen perjuicios en las milpas. thudo (thudo) s mollejón Mänonxi dá tai
2. dejar Nuni ra ño̱ho̱ bi tho̱hni rá na ra thudo pa ga thui mä juai. El lunes
be̱hñä. Ese hombre dejó a su mujer. compré un mollejón para afilar mi cuchillo.
Sinón. he̱gi Variante nthudo Véase thui, do
tho̱ke [Act. indet. de to̱ke] añadir thufri (thúfri) s trasportador de caballos
tho̱mi [Act. indet. de ho̱mi] destruir Mä tsanza dá tai, pa ga thufri. El camión
tho̱mähuähi (thó̱mä́huä̌hi) s jacal que compré es transportador de caballos.
milpero Pe̱tsi ga hoki na ra tho̱mähuähi Véase tutsi, fani
pa dä mu̱hni na ra suhuähi. Me veo en thuhme (thuhme) s pan Ra thuhme xi xá
la necesidad de hacer un jacal milpero para ku̱hi nubu̱ ja dä thäi ha ra hu. El pan
que esté ahí uno que cuide la milpa. Véase está muy sabroso cuando apenas lo sacan
to̱mi, huähi del horno. Véase hu, hme
tho̱mi [Act. indet. de to̱mi] esperar Véase thuhmeñethi (thuhmeñěthi) s nombre de
to̱mi una planta (lit.: pan medicinal)
tho̱ngu (tho̱ngu) s construcción de casa Ya thuhmexitsa (thuhmexǐtsa) pan de huapilla
gädo xa mänse̱ktho bi uadi ra tho̱ngu. (reg.), huapilla de sustento Ena nu ya jäi
Los maestros albañiles inmediatemente de mayabu̱, ge nu mi nja ra thuhu bi tsi
terminaron la construcción de casas. ra thuhmexitsa. Cuenta la gente antigua
Sinón. nthokangu Véase ho̱ndgu, ho̱ngu que cuando hubo hambre se comía el pan de
tho̱te [Act. indet. de to̱te] poner huapilla. Sinón. xitsato̱ho̱ Véase thuhme,
tho̱thyä (thó̱thyä) 1. s regañada, regaño xitsa
Ha na ra ngu, nubu̱ o̱ta na ra to̱te ya thuhmeanimä (thuhmeǎnímä) s pan de
bätsi hinga geä ri ñe̱pi dä yo̱te, nubu̱ ja muerto (para adulto) Ra thuhmeanimä
ra tho̱thyä. En una casa, cuando hacen geu̱ gatho nuu̱ ya thuhme hingi tu ra
algo que no deben hacer los niños, entonces the̱ngadotfi. El pan de muerto es el que no
hay regaños. tiene grageas. Véase thuhme, animä
343 HÑÄHÑU — ESPAÑOL thu̱kañi

thuhmee̱nxe̱ (thuhmeě̱nxe̱) s pan de barbacoa de borrega es más sabrosa que la


ángel (para criatura fallecida) Ra de chivo. Véase hu, ngo̱
thuhmee̱nxe̱ geä na ra tsanti ko na ra thumbi [Act. indet. de humbi] llamar
otsi mädetho ha tu ra the̱ngadotfi. El thuntyo (thuntyo) s escobetilla (para
pan de ángel es redondo con un agujero en limpiar comal) Ra thuntyo xa thoki ga
medio y tiene grageas. Véase thuhme, e̱nxe̱ bahi. La escobetilla del comal está hecha
thuhni (thúhni) s banco (para sentarse) Ya de palma. Variante nthuntyo
thuhni bí thoki ha ra to̱ho̱, pe̱tsi hñu yá Sinón. njokdoyo Véase thuki, doyo
ua. Los bancos hechos en el cerro son thuni (thúni) s gallina horneada Hñu ya
trípodes. mpantshme ga thuni, di mui
thuhu (thúhu) s canción Mände dá o̱de re̱tamäku̱ta be̱xo. Tres tacos de gallina
na ra thuhu, kongeä xi bi hñumämu̱i. horneada valen quince pesos. Véase hu, o̱ni
Ayer escuché una canción y con eso me thupi [Act. indet. de tupi] deber (a alguien)
alegré. Véase tuhu thuti [Act. indet. de tuti] echar la carga a
thuhu (thǔhu) s hambre Ra thuhu ri du otro
rá tse̱di ra ndoyo. El hambre debilita el thutsi (thutsi) vt levantar, alzar (líquido o
cuerpo. semilíquido) Dí thutsi rá foni ra o̱ni bi
thuhu (thǔhu) s nombre Rá thuhu nuni zokua, ngeä xi ra nxä. Estoy levantando
ra jäi, ra Hose. El nombre de aquella el excremento que la gallina dejó aquí,
persona es José. Sinón. hu porque apesta mucho. Pret. bi dutsi Act.
rá bänte ri thuhu por amor indet. thutsi
thui (thui) vt afilar Dí thui ra juai pa ga thutsi [Act. indet. de hutsi] poner (cargo)
ho na ra täxi. Estoy afilando el cuchillo thutsi [Act. indet. de tutsi] llevar cargado
para matar un chivo. Pret. bi dui Act. indet. thuxfani (thúxfǎni) s 1. montura del
thui caballo
dui s afilador 2. caballo de silla Ga hmii mä thuxfani
nthui s esmeril u otra cosa para afilar gi to̱ge. Te presto mi caballo de silla para
thuki (thuki) vt 1. limpiar Ra be̱go que lo montes. Véase nthutsi, fani
thuki ya ku̱tsi mähyatsi ha rá ngu rá fani ga nthutsi caballo de silla
hmuchu. La sirvienta está limpiando las thuxyo (thúxyo) s cobija Mä ga tai na
ventanas de la casa de su patrona. mä thuxyo, ya xa ñepu̱ ya tse̱. Me voy a
2. borrar Thuki ra ntohnä xithe̱ ko ra comprar una cobija, porque ya viene el frío.
puti. Borra el pizarrón con el borrador. Sinón. däxyo Véase xiyo
Sinón. xu̱ki thuye̱ (thuye̱) s rebozo Sinón. bayo,
thuksei (thúksei) s pulque comprado al ze̱njua
mayoreo, pulque rescatado Ra sei dí pa, thuti (thúti) 1. [participio de tuti]
hinga mä ue̱nda se̱he̱; ra thuksei. El amarrado Ku̱i ra dotfi ha ra ro̱zä thuti.
pulque que vendo no es de mi propiedad, es Saca el azúcar del costal que está amarrado.
pulque rescatado. Variante nthuksei Véase 2. s manojo Dí ne na thuti ra landro
tuki, sei ga be̱xo. Quiero un manojo de cilantro de
thukza (thúkzǎ) s leña comprada, leña a peso. Variante nthuti Sinón. 1: thäti;
rescatada Dí pe̱tsi tsu̱ ra thukza. Tengo 2: tuti Véase tuti
un poco de leña comprada. nthuti s hilo para atar algo
Sinón. thangaza Véase tuki, za thutyä [Variante de nthuthyä] listón, cinta
thumi (thúmi) vi sumir Xá nkatho ra de tela para amarrar el cabello
huähi, di thumi yá ua ya fani. Se sumen thutsi (thútsi) s nudo Xi xá hñei ga xoti
las patas de los caballos; todavía está nuni ra thutsi. Está muy difícil soltar ese
mojada la milpa. Sinón. ku̱i Véase thumi nudo. Sinón. ntho̱ke Véase tutsi
thumngo̱ (thumngo̱) s barbacoa, carne thu̱kañi (thú̱káñi) s corte de chiles Véase
horneada en la tierra Ra thumngo̱ ga de̱ti tu̱ki, ñi
mäna xá ku̱hi ke nuä ga täxi. La
thu̱mi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 344

thu̱mi (thú̱mi) vi gemir, llorar ¿Tebe̱ gí 2. contar (fig.) Gí o̱de nuä dí mäñhe; o
thu̱mi? ¿Hänge ndí xiaga, ge hiri xki mä gi yo, gi thu̱ti nuä gí o̱de.
ñepai nuä ra däme hutsa mu̱i? ¿Para Estás escuchando lo que estamos diciendo;
qué gimes? ¿Acaso no te había yo advertido no vayas a andar contando lo que
que ese hombre que te da mala vida no te escuchas. Sinón. 1: tsäni; 2: pede, mä
convenía? Sinón. xondi nthu̱ti s manteca
thu̱mi (thú̱mi) s pizca de chile, cosecha thu̱tsi (thǔ̱tsi) vt 1. gorgotear Ra bätsi,
de chile Mä dada xa ma ra thu̱mi. Mi nubu̱ di nxaha, di ho dä thu̱tsi ra dehe
papá fue a la pizca de chiles. ko rá ne. Cuando se baña el niño le gusta
Sinón. thu̱kañi Véase tu̱ki, ñi gorgotear el agua con la boca.
thu̱mxi (thú̱mxi) s moqueo Ra bätsi 2. burbujear Ko rá xiñu di thu̱tsi ra
tsu̱di ra thu̱mxi, ngeä bi yo ha ra hyadi dehe ra tsu̱di nubu̱ di ñuni. Con su
mände. El niño tiene moqueo porque nariz burbujea el agua el puerco cuando
anduvo en el sol ayer. Véase baxi está comiendo.
thu̱mxi (thú̱mxi) s hachón (tipo de cacto) thu̱xi (thǔ̱xi) s chiflido Ga thu̱xi di nzofo
Mäme̱to ya jäi mi ja yá za ra thu̱mxi pa ya bäsjäi. A chiflidos se hablan los
mi komi yá jätsi. Antes las personas jóvenes. Véase hu̱xi
utilizaban los palos secos del hachón para thu̱za (thǔ̱za) s flauta Ra thu̱za ga xithi,
techar sus chozas. xi tsamähotho. La flauta de carrizo es
thu̱ndehe (thú̱nděhe) s agua hervida Véase muy bonita. Véase thu̱xi, za
thu̱ni, dehe thu̱zu̱ (thǔ̱zu̱) s deposición, diarrea Ra
thu̱ni (thu̱ ni) vt 1. tocar, palpar Ogi hopi bätsi di umba ra thu̱zu̱. Al niño le dan
ra bätsi thu̱ni nuä ra mexye̱, hänge xá deposiciones. Sinón. fagi, rihi
ntsoä. No le permitas al niño que toque a
ese guau; eso es peligroso.
2. manosear Ra dangaixi thu̱ni ya ixi,
ua xa dä xá ñho ua hinä. El comprador
de durazno manosea los duraznos para ver
si ya están bien maduros o no.
3. tentar Tenä ge ra tsondähi thu̱ni
nuu̱ ya thuhme bo̱tsuabi ya hankei. TS
Dicen que el demonio tienta esos panes tsa (tsa) s vergüenza Hindí ne ga be̱ mä
que le ponen a los difuntos. Pret. bi du̱ni tsa. No quiero perder la vergüenza.
Act. indet. thu̱ni Sinón. 1: thati, mihi; 2: tsa (tsa) vi poder Ra dathi, ya tsa dä ño
donti; 3: kontsi, tetse tsu̱. El enfermo ya puede caminar un
thu̱ni (thú̱ni) vt hervir Gi thu̱ni ra memi; poco. Pret. bi za
nubu̱ hinä, dä ixki. ¡Hierve el mole!; si dä za está bien, se puede
no, se agria. Sinón. sani tsa (tsa) vt 1. comer Mä ga tsa na ra
thu̱nxi s biznaga Variante tu̱mxi mänxa mati. Voy a comer un elote
Sinón. däxpe sancochado.
thu̱tmädo (thú̱tmädo) s huevo frito Véase 2. morder (alimento) Nda Xuua tsa na ra
thu̱ti, mädo ñi pa dä thogi ra sei. Don Juan muerde
thu̱tango̱ (thú̱tángo̱) s carne frita Véase un chile para pasar el pulque.
thu̱ti, ngo̱ 3. morder (persona o animal) Ra tsatyo
thu̱tañi (thú̱táñi) s salsa frita Xi xá ku̱hi tsa na ra tsu̱di yoni. El perro está
ra thu̱tañi gá hoki. Está muy sabrosa la mordiendo a un puerco que anda ahí.
salsa frita que hiciste. Sinón. tsängañi Pret. bi za Act. indet. tsa Sinón. 1: tsi,
Véase thu̱ti, ñi tsotsi; 2: tsoki; 3: yati, tu̱ni
thu̱ti (thú̱ti) vt 1. freír Gi thu̱ti ra ju̱ ko tsani vi comer gallina
ra nde̱ga, tixu. Fríes los frijoles con zate s uno que muerde; león
manteca, hija.
345 HÑÄHÑU — ESPAÑOL tsateginue

tsa (tsǎ) adv mucho, muy Ra uite tsa di tsantapada (tsantapada) s zopilote
xo̱ni, ngeä bi de̱ ra nde. La tlacualera va redondo Sinón. tsanmpada Véase tsanti,
muy de prisa porque ya le agarró la tarde. pada
Nuni mä tu̱ ma dä tsa ku̱ntsi nuni tsanti (tsanti) 1. s rueda Ra tsanti, rá
mbätsi. Mi hijo mayor le hace muchas nteni ra bätsi. El juguete del niño es una
cosquillas al menor. rueda.
tsa (tsǎ) vt sentir Ra be̱hñä pe̱thme, 2. s dinero, moneda Ra tsanti mi yo
hingi tsa rá pa ra tsibi. La mujer que está mäme̱to, mrá taxi. El dinero que
tortilleando no siente el calor de la lumbre. circulaba antes era de plata.
Pret. bi za 3. vt redondear Ra tsatyo xa tsanti rá
tsa ha rá mfeni sentir en su espíritu, tsu̱, ne xa gäxa ha rá xu̱tha. El perro
creer ha redondeado su cola y la tiene sobre su
tsamänku̱hi se le hace sabrosa espalda. Act. indet. tsanti Sinón. 1:
tsamäntso se le hace feo rueda; 2: bojä; 3: pantsi
tsamäñu̱ le duele tsanza (tsanza) s 1. torno Rá theti mä
tsabi (tsabi) vt cansar Mi ku̱ti nate ya tsanza, di thetsi xi xá ñho. El malacate de
buxa ga cemento, hange bi zabiä. Él se mi torno da vueltas muy bien.
cansó de acarrear para adentro veinte bultos 2. camión, coche Mä tsanza dá tai, dä
de cemento. Pret. bi zabi ñe̱ni ngu nanthebe ya jäi. El camión
bi zabigi me cansé que compré podrá llevar como cien
nzabi s cansancio personas.
tsadi (tsǎdi) vt torcer Act. indet. tsadi tsanbada (tsánbada) s jarro mediano Dí
tsaha (tsǎha) vt torcer Gi tsaha xi xá ñho ho nuni ra tsanbada, mä ga tai. Me gusta
ya thähi nuu̱ pa ra nthähi. Tuerces muy aquel jarro mediano; voy a comprarlo.
bien los hilos que van a ser para el mecate. Véase tsani, bada
Act. indet. tsaha Sinón. tsadi, käxi
tsani (tsáni) vi comer gallina Pret. dá
tsani (tsǎni) vt inventar, hacer (con figura
ntsani Véase tsa, o̱ni
memorizada) Dí tsani na ra dostheti ga
tsapi (tsapi) vt 1. probar Bi tsapi ra hñuni
ndoyo. Estoy haciendo con la figura
ha bi zamäntso. Probó la comida y le supo
memorizada una piedra de malacate de
feo.
hueso. Pret. bi zani Act. indet. tsani
tsani (tsǎni) vt maldecir Nuna be̱hñä 2. intentar Ge dä tsapi gi pu̱ngi; ha
tsani ra mike̱i. Esa señora maldice a su nuhmäge. Intenta golpearme y verás.
prójimo. Pret. bi zani Act. indet. tsani Pret. bi tsapi Act. indet. tsapi
tsani (tsáni) s chico, pequeño Ra tsani ra tsastju̱ (tsástjǔ̱) s revoltijo, frijoles
mboni, ha xi ne xá mädi. Es chico el quebrados (con condimentos) Ra tsastju̱ gá
animal, pero él cobra muy caro. hoki, xi ra ku̱hi. El frijol quebrado que
Sinón. tu̱ki, lotsi, nochi, notsi, lochi preparaste está muy sabroso. Véase ntsasti,
tsanmpada (tsanmpada) s zopilote chico, ju̱
zopilote redondo (las puntas de sus alas son tsasti (tsásti) vt quebrar (maíz) Gi tsasti
blancas) Ra tsanmpada, ra tu̱ki; ha rá de̱thä ya ntu̱ni. Quiebra el maíz para
nubye̱ di hñatsi, di neki ra tsanti. El los pollitos. Act. indet. tsasti Sinón. tehmi
zopilote chico no es muy grande, y cuando tsate (tsáte) vti morder (compl. indet.) Ra
está volando se ve redondo. keñä, hingi pu̱te ko rá jäne; nuä ge tsate
Sinón. tsantapada Véase tsani, pada ko yá tsafi. La víbora no pica con su
tsante (tsánte) vti blasfemar, maldecir lengua, sino que muerde con sus colmillos.
(compl. indet.) Nuni ra ño̱ho̱ tsante; tsani Pret. dá ntsate Véase tsa, -te
ra ndähi, ngeä bi yu̱tua ra hai rá da. ntsate s mordida
Ese hombre blasfema en contra del aire, tsateginue (tsátégǐnue) s 1. tábano Ra
porque le echó polvo en los ojos. Pret. dá ndämfri bi nestihi, ngeä ne dä za na ra
ntsante Véase tsani, -te tsateginue. Corrió la res porque la quiere
tsante s maldición picar un tábano.
tsatañi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 346

2. mosco (más delgado que la mosca común, tsaya (tsáya) vi 1. descansar Bu̱ domingo
que le chupa la sangre al caballo, etc.) Mä dí tsaya ha mä be̱fi. Los domingos
ro̱ge ya bi no̱xke, ngeä tsa ya descanso de mi trabajo.
tsateginue. El asno ya ha enflacado 2. descansar (palabra de cortesía al recibir
porque lo pican los moscos. Vocal nasal: una visita) Tsaya, nda Xuua; nepu̱ ga
tsateginuë Véase tsate, ginue maha, ga kätshu̱ mä zi mbane.
tsatañi (tsátáñi) s cardenal (ave) Ra Descanse, don Juan, luego nos vamos a
tsatañi, geä na ra the̱nga tsintsu̱ ra ver a mi compadre.
to̱tsñä. El cardenal es un pájaro colorado 3. cesar Ya bi tsaya ra ye, pe xi bi uäi
con cabeza copetona. ntse̱di. Ya cesó la lluvia, pero llovió
the̱nga tsatañi cardenal rojo fuerte.
mboi tsatañi cardenal azul (oscuro) 4. morir (fig.) Nuä ra zi jäi bi tsaya, ya
tsatñu (tsatñǔ) s vereda curvada Véase mrá zidäkei. La persona que murió ya
ñu era anciana. Pret. dá ntsaya, bi tsaya
tsatyo (tsǎtyo) s perro Ra tsatyo uá tsi, Sinón. 4. du
xi tsämähotho, ngeä xa ma yá gu. El tsaya (tsǎya) vt dar descanso Dí tsaya mä
perro que trajiste es muy bonito porque me̱fi ga sabdo pa ndomingo fu̱di yá be̱fi
tiene las orejas paradas. Véase tsate, yo mänaki. Dejo descansar a mis peones los
tsathä (tsáthä) s tejón Habu̱ o rá ye̱ ra sábados y el domingo empiezan sus labores
tsathä, ngu rá ye̱ na ra bätsi. La huella otra vez. Véase tsaya
que deja el tejón es idéntica a la palma de la tsayabi le da descanso
mano de un niño. Véase tsa, de̱thä tsaya (tsáya, tsǎya) s 1. descanso Xudi rá
tsatho (tsátho) está bien Véase tsa, -tho tsaya mä däme ha ne ndämäni. Mañana
tsatho (tsatho) 1. morder nada más Rá es el descanso de mi esposo, y pasado
ñugi ra bätsi dá tambi, hingi tsu̱ti; ge mañana.
tsatho. El dulce que le compré al niño no lo 2. descansadero Nuni ra zi mathyä xa
chupa; lo muerde nada más. mani, rá tsaya ata ngetä Ni, ha na ra
2. comer sin otra cosa Rabu̱ di tsatho ra bai ga tähi. Aquel vendedor de carbón
hme, ngeä hindi pädi ga hoki ra que va allí tiene su descansadero hasta
hñuni. A veces como la tortilla sola cerca del Nith, en una mata de mezquite.
porque no sé hacer la comida. Pret. bi 3. vacación Mä tu̱ bi tumba rá tsaya
zatho Véase tsa, -tho ngu ne̱toku̱ta. A mi hijo le dieron
tsatsa (tsátsa) s codorniz Ra tsatsa, xi xá como quince días de vacaciones.
ku̱hi rá ngo̱. Es muy sabrosa la carne de 4. casa, hogar
codorniz. Sinón. chächä tsaya hankei lugar donde descansan los
tsaui (tsǎui) vt 1. sufrir Mä be̱po ya pe̱tsi muertos antes de llegar al camposanto
ya je̱ya di tsaui na ra hñeni; xa nu tsaya (tsǎya) vi aliviarse, calmarse
ndunthi ya yo̱thete ha hinte xa za xa Sinón. ñäni
yo̱tuabi. Mi cuñada tiene años sufriendo tsaye̱ (tsáye̱) vi agravarse, empeorar Ra
con una enfermedad; ha visto a varios dathi ntse̱ i tsaye̱; ya bi ngone, ya otho
doctores sin ningún resultado. ra humu̱i. El enfermo ya se agravó;
2. lidiar Nuni ra ño̱ho̱ di tsaui na ra enmudeció y ya no hay esperanza.
däkyä pa da hyo. Ese hombre está tsayo (tsáyo) vi comer ganado menor Rá
lidiando con una víbora enorme para tsatyo ra Xuua, tsayo; tsipse̱ yá me̱ti ne
matarla. Véase tsa, -ui yá me̱ti mära ya jäi. El perro de Juan
tsaxmagu (tsaxmagu) s murciélago Ra come ganado menor; tanto los de su amo
tsaxmagu, geä na ra dängu ya xa como los de otras personas. Véase tsa, yo
ndäxjua ha nubya bi nja yá zahua, na. tsathi (tsáthi) s lagarto Dá ma ha ra
El murciélago es un ratón ya viejo al que le mbonthi, dá honi ra ya tsathi pa ga tsi y
nacieron las alas, dicen. Sinón. ñäste dá ju̱ na ra mboi ha nära bindo, pe xá
ñädi yá ndoyo. Fui al monte a buscar
347 HÑÄHÑU — ESPAÑOL tse̱mi

unos lagartos para comer y agarré uno negro En octubre ya caen heladas.
y uno pinto; sus cuerpos son ásperos. xi ra tse̱ hace frío
tsäki (tsä́ki) vt 1. cortar con fuego (un palo) tse̱di (tse̱di) vi 1. estar fuerte (pulque) Ra nä
Nuä ra za xa ma, tsäki ha ra tsibi pa dä Adela, nubye̱ xi tse̱di ra sei. Ahora sí el
gohi yoxe̱ni. El palo que esta largo córtalo pulque de doña Adela está muy fuerte.
con el fuego para que quede en dos 2. robustecerse (persona) Ra jäi di ñuni
pedazos. xi xá ñho, xi tse̱di. La persona que se
2. atizonar (reg.), quemar en la punta alimenta muy bien se robustece.
(palo) Yá za ra doyo dá jotsi; ya ho̱nse̱ 3. ser recio (viento) Ra bu̱nthi xi tse̱di
dá tsäki, ngeä ya dá juadi ra ju̱ni. La nubu̱ yo. Cuando hay viento fuerte es
leña que le puse al comal ya nada más la muy recio.
atizoné porque ya terminé de moler. Pret. 4. ser inflexible (justicia) Xi tse̱di rá kue
bi zäki Act. indet. tsäki ra tsu̱tuí, ¿too dä ze̱tuí? Es inflexible
tsäkyu̱i (tsä́kyu̱i) s colilla de cigarro Ra el rigor de la justicia, ¿quién la soportará?
ziyu̱i, nubu̱ otho rá bojä pa da dai ra 5. ser fuerte (sonido) Ra xahnäte, mi
yu̱i, ju̱tsi ya tsäkyu̱i tsu̱ti; ha ra ja yá tse̱di rá noya. La voz del maestro era
ñäxu ha ra hina. Cuando el fumador no muy fuerte. Sinón. 1: ñogi Véase ze̱di
tiene dinero para comprar cigarros levanta tse̱ti vt aguantar
colillas y las fuma, y unas tienen boquillas y tse̱gi (tse̱gi) vi 1. enfriarse Ya bi tse̱gi ya
otras no. Véase tsäki, yu̱i hme, ya mähebu̱ dá e̱nti. Ya se enfriaron
tsämi (tsä̌mi) vt 1. detener Ra fani mi las tortillas; ya desde hace rato las eché.
nestihi dá tsämi ha ra nthähi. El caballo 2. congelarse Ko ra tse̱ xa tse̱gi ra dehe.
que corría lo detuve por su mecate. Con la helada se ha congelado el agua.
2. retener, almacenar Ha ra de̱nda dí 3. hacer frío Too tsu̱di ra nzo̱ tsa ge di
tsämi ndunthi ya xito dehe. En la tienda tse̱gi ra pa. Quien tiene calentura siente
tengo almacenados muchos refrescos. que hace frío el día. Sinón. 1: käni, tse̱ti;
Pret. bi zämi Act. indet. tsämi 2 y 3: ntse̱
Sinón. thotsi tse̱gui (tse̱gǔui) s niebla fría Ya mände ja
tsängañi (tsä́ngáñi) s chile frito Véase ra tse̱gui, dä ne ge ha xpá tagi ra tse̱
tsäni, ñi yabu̱. Desde ayer hay niebla fría; yo creo
tsäni (tsä̌ni) vt freír Act. indet. tsäni que en alguna parte lejana ha helado. Véase
tsänue̱ (tsä̌nue̱) s rana Sinón. tiue tse̱, gui
tsäti (tsä́ti) vi quemarse Rá nthu̱ni ra mu tse̱hme (tsé̱hme) s tortilla fría Ogi tsi ya
dri mfo̱xni; ñäni, me̱ dä zäti. El hervor tse̱hme, ngeä mä gi pe̱tsa ya matse̱. No
de la calabaza gorgotea; muévela, que se comas tortillas frías, porque vas a criar
puede quemar. Bi nja na ra nzo̱ ha ra lombrices. Véase tse̱, hme
mbonthi, bi zäti ndunthi ra to̱ho̱. Hubo tse̱kaza (tsé̱kázǎ) vi cortar árboles, cortar
un incendio en el monte; se quemó gran leña Pret. dá ntse̱kaza Véase tse̱ki, za
parte del cerro. Pret. bi zäti tse̱ki (tsé̱ki) vt 1. cortar Tse̱ki nuni ra ye̱
tsäti (tsä́ti) vt 1. quemar Ra maxi ya bí ga za xa nkahmi. Corta ese brazo de árbol
tsäti ya paxi. El barrendero ya está que se ha ladeado.
quemando la basura. 2. trozar Mä dada bí tse̱ki ya za ha ra
2. denunciar Mä ga tsäti ha ra tsu̱tbi hñe. Mi papá está trozando árboles en la
yá to̱te mä ku. Voy a denunciar ante la barranca. Pret. bi ze̱ki Act. indet. tse̱ki
autoridad las obras de mi hermano. Act. Sinón. he̱ki
indet. tsäti Sinón. 1: tso̱ge, the̱ti; 2: tse̱mi (tsé̱mi) vt 1. machucar Mähyoni gi
mämbi Véase tsäti tse̱mi ri xithe̱; nubu̱ hinä dä ntsaki. Es
tsäti ra hyadi lo quema el sol necesario que machuques tus tablas, si no se
tse̱ (tse̱) 1. adj frío Ra keñä nzäntho xá van a enchuecar.
tse̱. La víbora siempre es fría. 2. meter Gi tse̱mi ri pahni ha ri hñu̱ti.
2. s helada Ra otubre, ya tagi ya tse̱. ¡Métete la camisa en el pantalón!
tse̱mtho HÑÄHÑU — ESPAÑOL 348

3. atropellar Pret. bi ze̱mi Act. indet. tse̱za (tsé̱za) vi cortar árboles Ra Nädo
tse̱mi Sinón. 1: memi; 2: thinti, ägi hinxa pe̱fibya, bí tse̱za ha ra hñe.
tse̱mtho (tsé̱mtho) encubrir nada más Leonardo no ha trabajado hoy, anda
Véase tse̱mi, -tho cortando árboles en la barranca. Pret. dá
tse̱ni (tsě̱ni) vt 1. cortar Ra ze̱nza bí tse̱ni ntse̱za Sinón. tse̱nza Véase tse̱ki, za
ya bai ga za ha ra hñe. El leñador está tsi (tsi) vt 1. tomar, beber Mä däme
cortando árboles en la barranca. nzäntho di nti, ngeä xi tsi ra sei. Mi
2. descalabrar Dá tse̱ni rá ñäxu na ra esposo siempre se emborracha, porque toma
jäi ko na ra do. Le descalabré la cabeza demasiado pulque.
a una persona con una piedra. 2. comer Ra dathi ya hinte mi ne dä zi,
3. picar, trozar Ra mamngo̱ tse̱ni ra ngo̱ pe nubya ya tsi na ra zi hme. El
ha na ra za. El carnicero pica la carne enfermo ya no quería comer nada, pero
sobre una tabla. Pret. bi ze̱ni Act. indet. ahora ya come tortillas.
tse̱ni Sinón. 1: tse̱ki; 2: tse̱mbi; 3: he̱ki 3. absorber Ya do̱ni, xi ra ñentho bu̱
tse̱nthi (tsé̱nthi) s aire frío Ya xa ñepu̱ ya nxudi, ngeä tsi ra xaha nuä bí tagi
tse̱nthi. Ya vienen los aires fríos. mähetsi. En las mañanas están muy
Variante tse̱ndä́hi Véase tse̱, ndähi hermosas las flores, porque absorben el
tse̱nza (tsé̱nza) vi cortar leña, cortar árbol rocío que cae del cielo. Pret. bi zi Act.
Pret. dá ntse̱nza Véase tse̱ni, za indet. tsi
tse̱ñethi (tse̱ñéthi) s hierba caliente Ra tsiti vt dar de beber
tse̱ñethi xá ñho pa yá u̱mu̱i ya be̱hñä ja tsithe vi tomar agua
xkí me̱tsa yá bätsi. La hierba caliente es zijä s persona afecta a la tuna
muy buena para el dolor de estómago de las zisei s persona afecta al pulque
mujeres que recién han dado a luz. Véase zitfi s animal aguamielero
tse̱, ñethi zithä s animal que come maíz
tse̱tfi (tse̱tfi) s 1. aguamiel fría Mä dä tsi (tsǐ) vt 1. traer Hyastho dí tsi mä
gehnä ra tse̱tfi, ga tsi. Aunque esté esta xampäte nuni ha ra ngunsadi. Diario
aguamiel fría, me la tomo. traigo a mi hijito de su escuela.
2. aguamiel desabrida Ya uada ko ra 2. invitar Mände dá tsi ya xahnäte, dä
xaha uni ra tse̱tfi. Con la humedad los ñuni. Ayer invité a los profesores a
magueyes dan aguamiel desabrida. comer. Pret. ba tsi Act. indet. tsi Véase
Variante tse̱thuí Véase tse̱, tafi zi
tse̱ti (tse̱ti) vt 1. aguantar Nu ya ixkä pe̱ni tsibi (tsibi) s 1. lumbre Rá tsibi ra za ga
xa nkami, nuu̱ tse̱ti; ha nuu̱ xa dä, tähi, xi tse̱ti. La lumbre de la leña de
hinä. Los limones verdes aguantan, y los mezquite dura mucho.
maduros no. 2. pistola Nuni ra ño̱ho̱, hindi be̱di rá
2. durar Mähämu̱ mi tse̱ti nanthebe tsibi. Ese hombre nunca anda sin pistola.
nje̱ya ra jäi. Antes duraba cien años la 3. dificultad, riña (fig.) Ha mä hnini ja
gente. ra tsibi ko nuä bi nja. En mi pueblo hay
3. soportar (algo difícil) Ra Hulio tse̱ti ra dificultades por lo que pasó.
ñäntu̱. Julio soporta las bromas. Pret. 4. glándula del aceite (en el extremo de la
bi ze̱ti Véase tse̱di rabadilla de las aves) Ha rá tsu̱ ra o̱ni xa
tse̱ti (tse̱ti) vi enfriar bo̱ho̱ na xe̱ni ra ngo̱ ngu rá ntsä ra
tse̱ti (tsé̱ti) vt cortar Ya ungä be̱fitho, ntoza, geä rá tsibi. En la cola de la
tse̱ti ya bai ga tähi pa dä thoki ra ñu. gallina ha nacido un pedazo de carne
Los faeneros están cortando las matas de como la punta de un lápiz, esa es la
mezquite para construir un camino. Pret. bi glándula del aceite.
ze̱ti Act. indet. tse̱ti Sinón. tse̱ki 5. electricidad
tse̱the (tsé̱the) s agua fría Nuä ra tse̱the Tsihai (Tsihai) El Salitre Ja na xe̱ni ra hai
o̱tua ra ñu̱ ya däkei. El agua fría le hace Nzinänä, tembi ra Tsihai. Hay un pedazo
mal a los ancianos. Véase tse̱, dehe
349 HÑÄHÑU — ESPAÑOL tsitsi

de tierra en Remedios que le dicen El ñaxmu̱i, rá thuhu ra tsinda. Hay una


Salitre. Variante Ntsihai plantita que es buena para que se quite el
tsihai (tsíhai) vi comer tierra Ra bätsi vómito que se llama lentejuelilla.
tsihai, ku̱ ya matse̱ rá mu̱i. El niño que tsindango̱de (tsǐndangó̱de) cinta de enaguas
come tierra tiene lombrices en el estómago. Nuni ra nxutsi bi sotua rá tsindango̱de, bi
Véase tsi, hai xotuí ya xäkye̱ hudi mo̱te rá xu̱tha. A
tsihme (tsíhme) s xopepe, chonpepe (reg.), aquella muchacha le soltaron la cinta de sus
cucaracha Bu̱ na ra zuue tembi ra enaguas; se la soltaron los traviesos que
tsihme, ngeä tsi ra hme. Hay un insecto están sentados atrás de ella.
que le dicen xopepe, que come tortilla. tsindauaxjo (tsǐndáuaxjo) s cinta de la
Véase tsi, hme manga del calzón Rá tsindauaxjo ra metsi,
tsija (tsíja) s camaleón Ra tsija, to̱ge yoho bi du̱gi ha ya bini habu̱ bi thogi ra
yá ndäni. El camaleón tiene dos cuernos. hnestihi. La cinta de la manga de los
Sinón. xentikoyote calzones del muchacho se arrancó con las
tsiji (tsíji) s sanguijuela Sinón. gisei Véase espinas cuando pasó corriendo. Véase
tsi, ji ntsinda, uaxjo
tsiki (tsiki) vt tomar un poco tsini (tsǐni) vt recoger
tsimanxa (tsímánxa) s gusano del maíz tsipi comer (lo que es de otro) Véase tsi, -pi
Sinón. nxolo Véase tsi manxa tsiste (tsíste) vti invitar (a ir a una fiesta;
tsimdo (tsímdo) vi comer huevos Véase tsi, compl. indet.) Véase tsitsi, -te
mädo tsiti (tsiti) vt 1. dar de beber, hacer tomar
zimdo s el que como muchos huevos Mä dada bí tsiti ra sei na ra jäi. Mi
tsimpi (tsímpi) vt traer (algo a alguien) padre está haciendo tomar pulque a una
Véase tsini, -pi persona.
tsimxi (tsímxi) s 1. caracol Ya tsimxi 2. abrevar Mä mayo bi ma dä tsiti ya
nzäntho yo ha ya uada. Los caracoles yo. Mi pastor se fue a abrevar a los
siempre andan en los magueyes. chivos. Véase tsi
2. borrego de cuatro cuernos Bu̱ na mä tsiti (tsiti) vt absorber, beber Pret. bi
tsimxi ndäni. Tengo un borrego caracol ziti Act. indet. tsiti
de cuatro cuernos. tsithe (tsíthe) 1. vi beber agua Ya mboni
tsimi (tsími) vi 1. calar (frío o calor) Ra bí tsithe yoki ra pa ha bí yo. Los
tse̱ bi tsimi mäxudi. La helada caló en la animales beben agua dos veces al día en
mañana. donde andan.
2. penetrar Ra ye bi tsimi mbo ra ngu. 2. s lugar donde venden bebidas
La lluvia penetró adentro de la casa. Pret. embriagantes Ra tsithe, tembi, habu̱
bi tsimi nzäntho tsithe ra ti. El abrevadero le
tsimi (tsími) vi comer chile Ra bätsi ya dicen al lugar en donde siempre bebe el
tsimi. El niño ya come chile. Pret. dá borracho. Pret. dá ntsithe Véase tsi,
ntsimi Véase tsi, ñi dehe
tsinda (tsǐnda) s 1. cinta (de atar) tsitheo̱ni (tsítheǒ̱ni) s bebedero de
Mäme̱to ya däme mi hä ya taxa ze̱xjo, gallina Variante tsithe o̱ni Véase tsithe,
mi ja ya tsinda ha rá hñu̱ti ne ha yá o̱ni
uaxjo. Anteriormente los hombres usaban tsitsi (tsǐtsi) vt 1. transportar Ra bo̱jä
calzón blanco, con cinta en la cintura y ndusjäi tsitsi ra jäi pa Nju̱nthe. La
abajo en la manga. Flecha transporta a la gente a Pachuca.
2. faja, fajero Thätua rá mu̱i ra bätsi 2. llevar (en actitud) Rá mfädi ra ño̱ho̱
ko ra tsinda. ¡Ata el estómago del niño tsitsi ha na ra mfeni nse̱he̱. La
con su fajero! Sinón. 2: nthäti, ngu̱ti sabiduría del hombre lo lleva a
tsinda (tsínda) s lentejuelilla (reg.; planta enorgullecerse.
medicinal) Ja na ra zi ndäpo ri hñäki ra 3. seducir Ra tsondähi tsitsi ra jäi pa
ha ra nidu. El mal espíritu seduce a la
tsiyu̱i HÑÄHÑU — ESPAÑOL 350

gente para que se vaya al infierno. Pret. bi ge rá ntsate hote bestho. El escorpión
zitsi Act. indet. tsitsi Sinón. 1: tutsi; 3: grande brinca 5 m. de distancia, y dicen que
kadi es venenosa su mordida. Variante tsókuo
tsiyu̱i (tsíyu̱i) vi fumar Pret. dá ntsiyu̱i Sinón. kokodrilo
Véase tsi, yu̱i tsomfeni (tsómfěni) vi entender Njabu̱
tsiti (tsíti) vi penetrar, calar Rá hñä ra ngu gá mä ga hñähñu, tsomfeni nuä gá
tse̱; tsiti ata mbo ra ngu ra tse̱. El aire mä ga hñämfo̱. Así como hablaste en
frío de la helada penetra hasta adentro de la otomí se entendió lo que expresaste en
casa. Pret. bi ziti castellano. Pret. bi zomfeni Sinón. o̱de
tso (tsǒ) vi 1. caer Tso ya ginue ha ra Véase tso, mfeni
hñuni. Caen moscas en la comida. tso rá mfeni lo entiende
2. vender rápido Ya ronjua tsobya. Los tsotho (tsǒtho) vt 1. dejar pendiente Mä
ayates se venden rápido a buen precio. dada tsotho yá tsogi; hingi beni dä heke.
Pret. bi zo Mi padre deja pendiente la herencia; no se
zothe sei pulque mezclado con agua, acuerda de repartirla.
pulque adulterado 2. consentir Ra nangu tsotho yá bätsi,
nzothe s ahogado ha nuyu̱ rí hñä ya mäñä. Nada más
tsogi (tsógi, tsǒgi) s herencia Yá tsogi mä consiente a los niños del vecino, y ellos se
bätsi, nuu̱ dí pe̱tsi. Lo que tengo es la están acostumbrando.
herencia de mis niños. 3. dejar (maíz) Ya xofo tsotho ya de̱thä.
metsogi s heredero Dejan el maíz a los cosechadores.
tsogi (tsogi) vt 1. escupir Na ra tiyo dá Sinón. 2: he̱tho Véase tsogi, -tho
nu, mi tsogi rá jihni nubu̱ dä yongä yá tsotsi (tsǒtsi) vt 1. machucar Ko ra
ua. Un anciano que conocí escupía saliva a bu̱nthi bi nja, bi dagi na ra za; ha bi
cada paso que daba. zotsi na ra ngu. Con el viento fuerte que
2. vomitar Nubu̱ ya ga nti, dí tsogi mä hubo se cayó un árbol y machucó una casa.
hñuni. Cuando ya estoy borracho 2. empujar Ga nonxi tsotsi ra jäi rá
vomito. Pret. bi zogi Sinón. 1: tsotsi; 2: mikei ko ra so̱ni ha rí mä. Los lunes se
yaha, e̱i empujan unos a otros por la prisa de llegar
tsogi (tsǒgi) 1. vt dejar a donde van. Pret. bi zotsi Act. indet.
2. s herencia Ra dathi tsogi rá tsogi. tsotsi Sinón. 1: otsi; 2: njuatsi
El enfermo deja recomendaciones con tsotsi (tsotsi) vt escupir (hacia arriba)
respecto a quienes recibirán la herencia. Too tsotsi mähetsi, pengi tso ha rá da
Pret. bi zogi Act. indet. tsogi mänaki rá jihni. Quien escupe al cielo en
tsogi ya pa deja pasar los días la cara le cae. Pret. bi zotsi Act. indet.
tsoki (tsóki) vt 1. roer Ra fani tsoki rá tsotsi
nthähi nubu̱ tsu̱di ra thuhu. El caballo tsoxpa (tsóxpa) s bochorno, calentura Tsu̱
roe la reata cuando tiene hambre. ra tsoxpa ra dathi ko nuä ra hñeni
2. morder, mordisquear Ra bätsi ya bí tsu̱di. Tiene bochorno el enfermo por la
tsoki ra ugi pe̱ni bi tumbi. El niño ya enfermedad que padece. Variante ntsoxpa
está mordisqueando la manzana que le Sinón. thendi Véase tsoxi, pa
dieron. tsoti (tsóti) vt 1. desigualar
3. trozar (con los dientes) Ra rekua, stá 2. roer Pret. bi zoti Act. indet. tsoti
thäti ko ra to̱kbo̱jä; ngeä tsoki ra Véase tsoki
nthähi. Al burro lo he amarrado con tsotsi (tsótsi) vt roer Ra tsatyo bí tsotsi
cadena, porque troza los mecates. Pret. bi ra ndoyo. El perro está royendo el hueso.
zoki Act. indet. tsoki Sinón. 1: he̱ki; 2: Pret. bi zotsi Act. indet. ntsotsi
tsi Sinón. yatsi
ntsoki s mordida tso̱ (tsǒ̱) s estrella Ha mähetsi ja ndunthi
tsokmo (tsókmo) s escorpión grande Ra ya tso̱. En el cielo hay muchas estrellas.
tsokmo sagi ku̱ta nte̱ni ra yabu̱, ha tenä haxatso̱ s estrella matutina
351 HÑÄHÑU — ESPAÑOL tsu̱

paretso̱ s par de estrellas tsu (tsu) vt temer Ma nobio tsu dä ñähuí


täxitso̱ s constelación Pléyades mä dada. Mi novio teme hablar con mi
tabitso̱ s constelación Cetus papá. Pret. bi zu
ponzatso̱ s constelación Cruz del Sur tsu (tsu) vi asustarse Dá ntsu ko ra
yoto tso̱ constelación Siete Estrellas mbimhai bi nja ntse̱di. Me asusté con el
tso̱ge (tsǒ̱ge) vt 1. encender Dí tso̱ge ra fuerte temblor que hubo. Pret. dá ntsu
tsibi pa ga pati mä hme. Estoy tsuju̱ (tsǔju̱) s frijol cimate Ja na ra
encendiendo lumbre para calentar mis dänga ju̱ tembi ra tsuju̱; ngu rá ndängi
tortillas. ra däju̱. Hay una clase de frijol grande que
2. prender Ixo, tso̱ge ra yo; ya bi le dicen frijol cimate; es grande como el
me̱xui. ¡Hijo, prende la vela que ya se haba. Véase ju̱
obscureció! Pret. bi tsoge Act. indet. tsuni (tsúni) vt 1. proteger Ya nsudo̱ni di
tso̱ge Sinón. udi, the̱ti tsuni ra te̱i pa hinto dä neti. Los
tso̱tua rá mu̱i disgustar a alguien jardineros protegen el pasto para que nadie
tso̱ho̱ (tsó̱ho̱) vi llegar (acá) Mä tu̱ tso̱ho̱ lo pise.
nubu̱ tumba ra tsaya. Mi hijo llega acá 2. cuidar Tsuni ri taxa dutu xká he, pa
cuando le dan descanso. Pret. bi zo̱ho̱ hingi tsoni. Cuida la ropa blanca que te
tso̱ho̱ (tsǒ̱ho̱) 1. vt alcanzar, terminar (un has puesto; procura no mancharla. Pret.
tramo) bi zuni Act. indet. tsuni Sinón. su
2. s avenida (de agua) Ra mu̱di tso̱ho̱ tsusti (tsǔsti) vt tostar Tsusti na ra hme
ra dehe, bi ñutsi ya huähi. En la ha ra doyo. Tuesta una tortilla en el
primera avenida de agua se llenaron las comal. Act. indet. tsusti Sinón. feste,
milpas. Sinón. 1: tso̱te, jätsi, huati; 2: fete, tsuti
nzo̱the Véase tso̱ho̱ tsushme s tortilla tostada
tso̱ni (tsó̱ni) vi llegar (allá) Ha rá ngu ra tsutango̱ (tsǔtángo̱) s chicharrón Ya bi
be̱hñä se̱he̱, tso̱ni na ra jäi. Allá, a la hñutsi rá muhuí ra tsutango̱. Ya
casa de la viuda, llega una persona. aumentó el precio del chicharrón.
Sinón. tso̱nte, tso̱ho̱ Sinón. tsuti Véase tsuti, ngo̱
tso̱ni (tsǒ̱ni) vt visitar Mä dathi, tso̱ni yá tsutathuhme (tsǔtáthuhme) s pan
mpädi. A mi enfermo lo visitan sus dorado, pan tostado Ra be̱hñä nubu̱
conocidos. Pret. bi zo̱ni Act. indet. tso̱ni ñäni nuä rá hñeni se̱he̱, ho̱nse̱ ra
Sinón. kätsi Véase tsoni tsutathuhme tumbi dä zi. Cuando la
tso̱nte (tsó̱nte) vti visitar (compl. indet.) mujer se alivia de su propia enfermedad,
Nubya ya tso̱nte mä so̱hni. Ahora ya me nada más pan dorado le dan para que
visita mi consuegro. Pret. dá ntso̱nte coma. Véase tsuti, thuhme
Sinón. kätsi Véase tso̱ni, -te tsuti (tsǔti) 1. s chicharrón Uá hä na
tso̱tua rá mu̱i (tsó̱tua rá mu̱i) disgustar a mbe̱xo ra tsuti. Me traes un kilo de
alguien Nuä mä ku tso̱tua rá mu̱i mä chicharrón.
dada, ngeä hingi o̱te. Mi hermano 2. vt tostar, dorar Ra tsuthme tembi
disgusta a papá, porque no lo obedece. nuä ra hme xa tsuti. Cuando tuestan la
tso̱tse (tsǒ̱tse) vt 1. alcanzar (algo que está tortilla le llaman tortilla dorada.
arriba) Nsagi pa gi tso̱tse gi hñäni ra 3. tostar, quemar Ya zafri bi tsuti ko ra
nuni. Brinca para que alcances arrebatar la tse̱. El zacate se quemó con la helada.
pelota. Act. indet. tsuti Sinón. 1: tsutango̱; 2:
2. terminar Ya mä ga tso̱tse mä tsusti, feste, fete
ronjua. Ya mero termino de tejer mi tsuthme (tsuthme) s tortilla tostada
ayate. Pret. bi zo̱tse Sinón. 2: toi, etse Variante tsutahme Véase tsuti, hme
tso̱te (tsó̱te) vt 1. acabar tsu̱ (tsǔ̱) vt pepenar, rebuscar Ya zu̱thä bí
2. llegar a la orilla yo ha ra huähi, bí tsu̱. Los pepenadores
de maíz andan en la milpa pepenando el
tsu̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 352

maíz que ha quedado. Pret. bi zu̱ Act. indet. tsu̱ju̱ (tsú̱ju̱) vi pepenar frijol Ya zu̱ju̱ ya
tsu̱ bí tsu̱ju̱. Los pepenadores de frijol ya están
tsu̱de̱nxi vi pepenar cebolla pepenando. Pret. dá ntsu̱ju̱ Véase tsu̱, ju̱
tsu̱thä vi pepenar maíz tsu̱ju̱mhai (tsǔ̱jú̱mhai) vi pepenar
tsu̱mi vi pepenar chile cacahuates Pret. dá ntsu̱ju̱mhai Véase tsu̱,
tsu̱ (tsǔ̱) vi mamar Ra bätsi tsu̱ mäpa ra ju̱mhai
xui. El niño mama día y noche. Pret. dá ntsu̱ju̱mhai s pepena de cacahuates
ntsu̱ tsu̱ki (tsú̱ki) vt 1. descolgar Gi tsu̱ki ri
tsu̱ti vt amamantar hme zu̱di mäñä. Descuelga tus tortillas que
tsu̱ ra ndondo (tsu̱ ra ndǒndo) estar triste, están colgadas arriba.
estar desganado Nuni mä bätsi tsu̱ ra 2. descargar Tsu̱ki nuä di hñä ra
ndondo ko ra u̱ñä tsu̱di. Mi criatura está tsanza. Descarga lo que trae el camión.
triste por el dolor de cabeza que tiene. Pret. bi zu̱ki Act. indet. tsu̱ki Sinón. 2:
Véase tsu̱di hñäki
tsu̱ba (tsú̱ba) s Nombre de una hierba con tsu̱kua ra nthutsi desensillar
savia blanca. (Quitando una hojita pequeña tsu̱mi (tsu̱mi) vt 1. segar Ya hye̱kä hogä
sale una leche que no es dañina y que aplicada ndäpo, xi tsu̱mi ra alfafa. Los segadores
al ojo produce bastantes lágrimas para ayudar de alfalfa la siegan muy bien.
a sacar un objeto del ojo.) Variante tsú̱ba 2. rapar Nubu̱ gi ñäxi gí tsu̱mi ra stä.
Sinón. juaxhmi Cuando te trasquiles te rapas todo el
tsu̱de̱nxi (tsú̱dé̱nxi) vi pepenar cebollas cabello.
Pret. dá ntsu̱de̱nxi Véase tsu̱, de̱nxi 3. desyerbar Pret. bi zu̱mi Act. indet.
tsu̱di (tsu̱di) vt 1. alcanzar tsu̱mi
2. encontrar ¿Ya gá tsu̱di nuä ngí tsu̱mi (tsú̱mi) vi pepenar chile Pret. dá
honi? ¿Ya encontraste lo que buscabas? ntsu̱mi Véase tsu̱, ñi
3. padecer de (enfermedad; lit. le alcanza) zu̱mi s pepenador de chile
Tsu̱ ra tsoxpa ra dathi ko nuä ra hñeni tsu̱nto (tsu̱nto) s cargapalito (gusano que
tsu̱di. Tiene bochorno el enfermo por la hace su casa con palos chicos y la cuelga con su
enfermedad que padece. líquido)
4. alcanzar (medida legal) Rá huada ga tsu̱te (tsú̱te) vti regañar (compl. indet.) Ra
de̱thä ra Nändo tsu̱di. El cuartillo de xahnäte tsu̱te nubu̱ hinga geä o̱ta ya
maíz de Fernando alcanza su medida. xampäte. El profesor regaña a los
Pret. bi zu̱di Act. indet. tsu̱di estudiantes cuando no hacen lo que les
tsu̱ki padezco de algo dice. Pret. dá ntsu̱te Sinón. hño̱thyä Véase
tsu̱di ra hñuxadi le atardece tsu̱i. -te
tsu̱di ra nde se le hace tarde zu̱te s regañón
tsu̱di ra tähä le da sueño tsu̱ti (tsú̱ti) vt amamantar Ya mboni tsu̱ti
tsu̱tuabi ra ndäte cortar la vida al yá bätsi pa dä tede. Los animales
instante amamantan a sus hijos al criarlos. Pret. bi
tsu̱i (tsu̱i) vt 1. regañar Nubu̱ ge ra tsu̱ti Act. indet. tsu̱ti Véase tsu̱
tsatyo ya pa dä ntsate, ra hmu tsu̱i pa tsu̱ti (tsǔ̱ti) vt colgar Ra hñuni dä bongi,
hinte dä yo̱te. Cuando gruñe el perro ya gi tsu̱ti ha ra nzu̱nza. La comida que sobre
para morder, el amo lo regaña para que no la cuelgas en el colgadero. Pret. bi tsu̱ti
muerda. Act. indet. tsu̱ti
2. gritar (a alguien) Ra ti tsu̱i rá be̱hñä. tsu̱ti mämañä colgar de los pies o de
El ebrio le grita a su esposa. Pret. bi zu̱i las patas
Act. indet. tsu̱i Sinón. 1: häkui; 2: tsu̱ti (tsú̱ti) vt 1. chupar Ya do̱ni tsu̱ti ra
ho̱tua ra hñä, mati dehe nubu̱ thogi mäñä yá yu̱. Las flores
tsu̱te vi regañar (compl. indet.) chupan el agua cuando pasa encima de sus
raíces.
353 HÑÄHÑU — ESPAÑOL tsamne

2. absorber Ra yafi tsu̱ti ra tafiuada entonces le hace la cruz. Tenä ge nu ra


ko ra mifi pa huí. El tlachiquero ke̱ñä, nubu̱ tsa ku̱ti rá hñä ne bu̱ too
absorbe el aguamiel del maguey para dä ne dä gu̱ki, tenä ge mäske dä xe̱tsi,
sacarla con el acocote. pe hinda bo̱ni. Dicen que la víbora cuando
3. fumar Na ra ti dá handi, tsu̱ti ra se va metiendo en el agujero, si alguien la
yu̱i. Vi a un ebrio que fumaba un quiere sacar, dicen que aunque se revienta
cigarro. Pret. bi zu̱ti Act. indet. tsu̱ti no sale.
Sinón. 1: tsiti; 2: hui tsaditai s mercancía Variante tsatai
tsu̱tyu̱i (tsú̱tyu̱i) vi fumar cigarro Mä tu̱ tsafi (tsáfi) s muela Mä gäxa tsafi, ya bi
ya tsu̱tyu̱i, ha xi ra bäsjäitho. Mi hijo ya kontsi. Ya me salió la muela del juicio.
fuma cigarros, y es muy joven todavía. Pret. gäxa tsafi muela del juicio
dá ntsu̱tyu̱i Sinón. tsiyu̱i Véase tsu̱ti, tsahni (tsahni) vt agarrar (fuerte) Ra
yu̱i me̱ta de̱mza xi xa tsahni yá ye̱ ra
tsu̱thä (tsú̱thä) vi pepenar maíz Ra zu̱thä de̱mza. El vareador de nuez se ha agarrado
tsu̱thä ya ga nde. El pepenador de muy bien de los brazos del nogal.
mazorcas pepena ya en la tarde. Pret. bi tsai (tsai) s ombligo
ntsu̱thä Véase tsu̱, de̱thä tsaki (tsaki) 1. vt enchuecar Ra bariya
zu̱thä s pepenador de maíz bri tsaki ndunthi. Enchuecaron mucho la
tsu̱ti (tsú̱ti) vt escurrir (el líquido que varilla.
contiene una vasija) Nuni ra ti ata tsu̱ti ra 2. adj chueco Xá tsaki nuni ra za.
sei. Aquel borracho hasta escurre el Está chueco aquel palo. Act. indet. tsaki
pulque. Pret. bi zu̱ti Act. indet. tsu̱ti Véase ntsaki
Sinón. tege, pimi tsakza s palo chueco
tsu̱tsi (tsú̱tsi) vt besar Ogi tsu̱tsi ra tsakbo̱jä s metal chueco
ue̱ne ha ra ne, dä za gi ho̱xa na ra tsakthe s surco chueco
hñeni. No beses al bebé en la boca; le tsaua s pie cojo
puedes trasmitir alguna enfermedad. Pret. tsakñu (tsakñǔ) s camino ondulado
bi zu̱tsi Act. indet. tsutsi Nuä ra däñu ri ma Mpechuga, xi ra
ntsu̱tsi s beso tsakañu ha xi ra ntsuni. Esa carretera
que va a la Pechuga es muy ondulada y muy
peligrosa. Variante tsaka ñu Véase tsaki,
ñu
tsakye̱ (tsakye̱) s mano paralizada Véase
tsaki, ye̱
tsamähotho (tsamä́hotho) adj 1. bonito
Xi tsamähotho ra pa; nixa tse̱ nixa pa.
TS Está muy bonito el día; ni está frío ni está
caluroso.
tsa (tsa) adv enseguida, en ese momento 2. hermoso Dá nu na ra nxutsi mähebu̱
Tsa dá tso̱ni mä ngu mände, bi mu̱di bi xi tsamähotho. Vi una muchacha muy
huämbi ra ye. Ayer, enseguida que llegué hermosa hace rato.
a mi casa empezó a llover fuerte. Yá boti 3. lindo Ya do̱ni xi tsamähotho ga xudi
ya mengu Nkañäda ya bi tsoki, ngeä tsa ko ra xaha. Las flores se ven muy lindas
otho ra dehe pa dä tumbi. Las siembras en las mañanas con el rocío.
de los de Cañada Grande ya se Sinón. mähotho
descompusieron porque no hay bastante tsamne (tsamne) s huíngaro (reg.;
agua para que las rieguen. Nubu̱ nangi na herramienta para cortar hierbas) Ko ra
ra xe̱di ne tsa dä nthe̱ui na ra jäi, tsamne dí he̱ki ya ndäpo ha rá ñäni ra
nubu̱ nuä hutsua ra ponti ko rá ye̱. huähi. Con el huíngaro corto las hierbas de
Cuando se levanta un remolino, si una la orilla de la milpa. Sinón. uingaro
persona se encuentra cerca en ese momento,
tsanango HÑÄHÑU — ESPAÑOL 354

tsanango (tsánángo) s representación tsatsi (tsátsi) vt crujir (los dientes) Dí


dramática (que recuerda la vida y costumbres tsatsi mä tsi ko ra tse̱. Con el frío me
pasadas) Na ra tsanango bi to̱te ha ra crujen los dientes.
uadi; bi ñudi hanja mi tati ra tafi ne tsaua (tsaua) s pie cojo Véase tsaki, ua
mi pa ra sei ha ra ngu. En la clausura tsä (tsä̌) 1. vt sacar punta Mä ntoza gi
hicieron una representación dramática de tsä pa dä ñofo xá ñho. Le sacas punta a
cómo en días pasados se raspaba el maguey, mi lápiz para que escriba muy bien.
y cómo vendían el pulque en la casa. Véase 2. s extremo Rá tsä ra to̱ho̱, xi
tsani, ngo tsamähotho. El extremo del cerro está
tsangaza (tsangaza) adj 1. hermoso, muy hermoso. Sinón. 2: ndehe
bonito ntsä puntiagudo
2. dichoso Variante ntsanganza tsähni (tsä́hni) s reo
tsangi (tsangi) vt encoger Nubu̱ ju̱tsi rá tsäjuai (tsä́juai) s puñal, daga Ra jäi xa
ua ra o̱ni, di tsangi. Cuando levanta la tho ko ra tsäjuai, hiñhämu̱ ha ra ndoyo
pata la gallina, la encoge. Sinón. mungi xa bo̱ni rá ji. A la persona que mataron
tsani (tsáni) s aguacate Ra bai ga tsani con un puñal, en ninguna parte del cuerpo le
bi hyo̱tse nunä je̱yabya ga tsani. La ha salido sangre. Sinón. daga Véase tsä,
mata de aguacate se cargó de aguacates este juai
año. tsämi [Act. indet. de tsämi] detener recibir
botsri s aguacatal tsändri (tsä́ndri) s cuerno puntiagudo,
ntsani s aguacatal asta puntiaguda Véase ndäni
tsante (tsánte) s maldición tsänti (tsänti) vt cerrar (los ojos) Xa
tsantsi (tsantsi) vi rizarse, encocarse, ñepu̱ na ra xe̱di, tsänti ri da pa hinda
alambre, hilo) Ra nthähi du̱ ra tsaha; ne zo ya hai. Ahí viene un remolino; cierra los
dra tho̱ge, dä tsantsi bestho. Sueltan el ojos para que no les entre tierra.
mecate bien torcido y luego se encoca. Sinón. koti, miti
tsantsa stä cabello rizado tsänza (tsä́nza) vi lancear, formarse el
tsapo (tsápo) s chicle tallo (maíz, trigo, cebada) Ya tsänza ra
tsapto (tsápto) s sampedro (planta) de̱thä dá poti mayonzänä, ngeä ra
tsastä (tsástä̌) s cabello rizado Ra Xuua, xo̱ndithä. El maíz que sembré hace dos
ra tsastä ha ra ntso̱huí. A Juan le queda meses ya está lanceando, porque es maíz
su cabello rizado. Sinón. tsantsa stä Véase que nace pronto. Pret. bi ntsänza Véase
stä ntsä, za
tsatai (tsatai) s el mero día de mercado tsäntho̱ (tsäntho̱) cima, cumbre
Xa tsatai dí hätsi ga pa ra zi za, ra xite̱ tsäsju̱ni (tsä́sjú̱ni) s señor de importancia
ne ra the̱xi. En el mero día de mercado me tsäti (tsä̌ti) vt hacer punta, aguzar
llevo vender leña, xite y ixtle de lechuguilla. Tsäti na ra za pa ga thäti ra fani
tsati (tsǎti) vt amartillar Nuni ra bätsi di mädetho ra huähi. Hazle punta a una
tsati nuni ra nte̱ngä bo̱znä ga nteni. estaca para que amarre yo el caballo en
Aquel niño está amartillando aquella pistola medio de la milpa. Véase tsä
de juguete. tsäti (tsä́ti) s rincón Nuä ra dutu xá
tsatne (tsatne) s freno (para caballo o ntso gí hä, hñutsi ha na rá tsäti ra
asno) Rá tsatne ra fani bi tsoki. El freno ngu. Con respecto a la ropa sucia, ponla en
del caballo se descompuso. Sinón. frenu, uno de los rincones de la casa.
ntsämi, ntsämi tsäti [Act. indet. de tsäti] quemar Ya bí
tsati (tsáti) vi atorarse Mä gi faxkahu̱ tsäti ya yota ndäpo ha ra huähi. Ya
ga ju̱ki mä bo̱jä bí tsati ha na ra hñe. están quemando las hierbas secas en la
Vamos, ayúdenme a sacar mi coche que está milpa.
atorado en un arroyo. Pret. dá ntsati ́
tsäxmu̱i (tsäxmu̱ i) s boca del estómago
tsatñu (tsatñǔ) s vereda curvada Véase Ra tsäxmu̱i tembi ngati ra gosthi tiñä.
ñu
355 HÑÄHÑU — ESPAÑOL tsimi

La boca del estómago es la parte debajo del 2. chillar Ya ntu̱ni di tsihnibi rá nänä
pecho. Véase mu̱i pa dä huitsi. Los pollitos le chillan a su
tsäxyu (tsäxyu) s nariz respingona Véase nana para que los acurruque.
tsä, xiñu 3. suplicar, rogar Ya jäi di tsihni ra
tsätho̱ (tsätho̱ ) s cerro puntiagudo Ra nzaya ge dä yo̱tua ra tsu̱tbi. Las
tsätho̱ tembi nuä ra to̱ho̱ xá ntsä. El gentes le suplican al juez que les haga
cerro puntiagudo es uno que termina en justicia. Sinón. 2: tsiti; 3: bänte Véase
punta. Véase tsä. to̱ho̱ tsi
tsätsi (tsä́tsi) adj elegante (persona que tsihue̱ (tsihue̱) s nuera Mä to bí kätsi
lleva buena ropa) Tembi ra tsätsi nuä ra rá tsihue̱, ngeä xi ra hojäi. Mi suegra
jäi xa hñe ko ya hoga dutu. Dicen que la visita a su nuera porque es muy buena
persona que lleva ropa buena es elegante. persona.
Sinón. dämfo̱ tsijua (tsǐjua) s hábito de comer conejos
tse (tsě) s olla Ja ya tse ranaño yá Pe̱tsi ga honi habu̱ ga uni mä mixi, ngeä
ndängi ne ranaño yá be̱fi. Hay ollas de bi bätuí ra tsijua. Tengo que buscar a
distintos tamaños y para diferentes usos. quien regalarle mi gato porque tiene el
Variante tso̱e hábito de comer conejos. Véase tsi, jua
tsebe (tsebe) s quiote de lechuguilla Yá zijuä s animal que come conejos
do̱ni ra tsebe di tsi. Se comen las flores tsikabo̱jä (tsikábo̱jä) s fierro corto Véase
del quiote de lechuguilla. Sinón. botsu̱ta bo̱jä
tsensuni (tsěnsuni) s olla del nixtamal tsiki (tsiki) vt acortar, recortar Gi
Jotsua yá za ra tsensuni ha ñäni ra suni tsikuäbi rá nthähi ra no̱ndo pa hinda
pa dä ye̱ti. Atiza la leña de la olla de nte̱ti se̱he̱ ko geä. ¡Le recortas el mecate
nixtamal y muévelo para que se haga el al asno para que no se enrede con su propio
nixtamal. Sinón. ntho̱xasuni Véase tse, lazo!
suni tsikyä (tsikyä) s ocotillo, espina de
tsentei (tsěntei) s olla para atole Véase Cristo (planta con varas largas de 1 a 2 m. con
tse, tei florecitas rojizas) Nuä ra tsikyä, tembi,
tse̱ (tse̱) vi limitar ja yá mini mäxo̱ge ha ra tsu̱ta za. El
ntse̱thu̱ua hasta aquí llegamos ocotillo tiene espinas y es de vara delgada.
tse̱di (tse̱di) s fuerza Véase tsi, keñä
tse̱ki [Act. indet. de tse̱ki] cortar, trozar tsimhñä (tsǐmhñä) s voz delgada
tse̱ni [Act. indet. de tse̱ni] trozar Tsimhñä tembi nuä ra jäi ra tsu̱ta
tse̱ti [Act. indet. de tse̱ti] soportar noya. La persona que no habla recio tiene
tse̱ti [Act. indet. de tse̱ti] cortar, trozar voz delgada. Sinón. ntsise̱he̱ Véase tsi,
tsi (tsi) vi chillar Ra dängu tsi nubu̱ dä hñä
mihi ra mixi. El ratón chilla cuando lo tsimfi (tsǐmfi) s pájaro aguamielero,
agarra el gato. Vocal nasal: tsï pájaro carpintero Nuä ra tsintsu̱ tsi ra
ntsi s chillido tafi uada, tembi ra tsimfi. El pájaro
tsihni vt rechinar que bebe el aguamiel del maguey se llama
tsi [Act. indet. de tsi] comer Mäyabu̱ bi tsi pájaro aguamielero.
ra hme ga hogä te̱i. Antes se comía la tsimi (tsími) vt 1. hacer angosto Ra ñu
tortilla de trigo. bi thoki, ntse̱ bri tsimi. El camino que
tsi (tsǐ) s diente Yá tsi ya bätsi fu̱di dä hicieron lo hicieron muy angosto.
kontsi me̱to ha yá yotsi. Los dientes de 2. apachurrar Dá tsimi mä ñäye̱ ko ya
los niños empiezan a brotar enfrente nthe̱mä xido nubu̱ ndí u̱tsi ha ra
primero. tsanza. Me apachurré el dedo con las
na ntsi ra axi un diente de ajo piedras de cantera cuando las estaba
tsihni (tsíhni) vt 1. hacer rechinar Ra acomodando en el camión.
Näbo di tsihni ra mexa. Cenobio hace que 3. apretar Nubu̱ di hñu̱fi ya mbane di
rechine la mesa. tsimi yá ndoyo na ngu na. Cuando se
Tsindehe HÑÄHÑU — ESPAÑOL 356

abrazan los compadres aprietan sus nubu̱ di tsiti ra banjua, tso̱ho̱se̱ ha


cuerpos uno a otro. Act. indet. tsimi bai. Dicen los cazadores de conejos que
Sinón. 1: tsu̱ti, ntsu̱ti cuando los remedan llegan solos a donde
Tsindehe (Tsinděhe) Tzindejé (balneario están parados.
cerca de Tasquillo) Tsindehe tembi nuä 3. rogar (fig.) Rá be̱hñä mä tiyo bi gui;
ra nsaha ni Mäxei. Tzindejé es el nombre nepu̱ bi ma bi tsiti pa bá pengi
de un balneario cerca de Tasquillo. mänaki. La esposa de mi tío lo corrió y
tsintñu (tsintñǔ) s camino angosto luego se fue a rogarle; por eso regresó.
Habu̱ ja ya tsintñu xika ñänthi ja, ngeä 4. suplicar Nuni ra be̱hñä bi ma bá
hingi tsa dä mponti xá ñho ya bo̱jä. tsiti ra tsu̱tbi, pa bi tho̱kua rá däme
Donde hay caminos angostos ocurren xkí gohmä ntsähni. Aquella mujer fue a
muchos accidentes, porque no se puede suplicarle mucho al presidente para que
cruzar bien los camiones. soltaran a su marido que había quedado
Variante tsintañu Véase ntsinti, ñu preso. Vocal nasal: tsïti Sinón. 1: zondi;
tsintsu̱ (tsǐntsu̱) s pájaro Ya tsintsu̱ xá 2: fe̱ti; 3 y 4: hoti Véase tsi
mboi xi tsi ya sofo. Los pájaros negros se tso (tsó) vt 1. darse asco Mä dathi di
comen mucho las cosechas. Véase tsi tso ra hñuni tumbi ha rá ngu ra
tsintsu̱ mantuani (tsǐntsu̱ mantuáni) nto̱the. A mi paciente le da asco la comida
pájaro azul (que se para sobre la res o el que le dan en el hospital.
caballo) Variante tsintsu̱ manthuani 2. s escrupulosidad Sinón. tsamäntso
tsiti [Act. indet. de tsiti] dar de beber tso (tso) adj malo Variante ntso
tsiti [Variante de tsiti] suplicar tso ti (tso ti) mal borracho Mä ku ho̱nse̱
tsithe (tsǐthe) s 1. abrevadero, jagüey Ya dä nti, too ra za tsani ne too ra za ne dä
mboni bí käi ha ra to̱ho̱ pa ehe ra tsithe ntunhuí; ntse̱di ra tso ti. Mi hermano
ha ra zabi. Los animales bajan del cerro nada más se emborracha, a cualquiera
para beber agua en el jagüey. maldice y con cualquiera quiere pelear; es
2. gaznate Ra tsithe tembi mä tutihu̱. mal borracho. Sinón. tsodati
A nuestra faringe le dicen gaznate. tsoba (tsoba) s leche mala, calostro
Sinón. 1: tuti Véase tsi, dehe Tembi ra tsoba nuä ra mu̱di kasta ba
tsitsi (tsitsi) vt 1. machucar Xa moji mä tsu̱ta ra tu̱nthfani. Le dicen calostro a la
saha ha mä ye̱, ngeä dá tsitsi ha ya do. primera leche que mama la cría pequeña.
Se me amorataron las uñas de las manos Sinón. kasta ba Véase tso, ba
porque me las machuqué en las piedras. tsobede (tsobede) s mal cuento,
2. oprimir Nubu̱ bi njoti rá gosthi ra mentira Véase tso, bede
bo̱jä, bi tsitsi mä ye̱. Cuando se cerró la tsobe̱fi (tsobe̱fi) s mala obra, trabajo
portezuela del coche me oprimió la mano. feo Véase tso, be̱fi
3. presionar Ya me̱fi tsitsi ra Dängä tsoda (tsóda) 1. vt hacer mal de ojo Bu̱
Tsu̱tbi pa dä hñutsua yá thähä. Los ra jäi di tsoda ya bätsi, ha bu̱ hinda
obreros presionan al gobierno para que les to̱the, dä du. Hay personas que le hacen
aumente el sueldo. Variante tsitsi mal de ojo a los niños, y si no se les cura, se
Sinón. 1 y 2: tse̱mi; 3: bu̱tsi mueren.
tsitsi [Act. indet. de tsitsi] llevar (persona, 2. s persona que mira con desprecio Mä
animal, vehículo) Bi tsitsi ya mboni mä huähi ga mu xi mi tsamähotho, ho̱nse̱
dä to̱the, ngeä di hñeni. Se llevaron a los bi hyanda na ra tsoda gä jäi bi duu̱.
animales para curarlos, porque están Estaba muy bonita mi milpa de calabazas,
enfermos. y nada más las vio una persona con ojos
tsiti (tsíti) vt 1. chillar (a alguien) Ya de desprecio y se marchitaron. Véase tso,
tu̱ka tsatyo di tsiti rá nänä pa dä tsu̱ti. da
Los perritos chiquitos le chillan a su nana tsodäti (tsodäti) s mal borracho Ra
para que les dé de mamar. tsodäti, nubu̱ dä nti, too ra za tsani ha
2. remedar (al conejo) Ena ya me̱jua ge too ra za ne dä ntunhui. El mal borracho,
357 HÑÄHÑU — ESPAÑOL tsondäpo

cuando está ebrio, a cualquiera maldice y tsomba rá mfeni 1. perjudicar el


con cualquiera quiere pelear. Véase tso, ti pensamiento
tsodu (tsodu) s mala muerte (por 2. desanimar
asesinato, hechicería o por accidente) Ra ya tsomfeni (tsomfěni) s mal pensamiento
jäi bi du ga tsodu nunä zänäbya. En este Ya tsomfeni ngu dra feni ra nthote, ra
mes unas personas murieron asesinadas. mfe, ra ntete ne ra nte̱ste ko na ra
Véase tso, du nxutsi. Los malos pensamientos son: pensar
tsofo (tsófo) 1. s amonestación, consejo en asesinar, en robar, en brujería y hacer
2. [Act. indet. de zofo] amonestar Véase maldad con a muchacha. Véase tso, mfeni
zofo tsomu̱i (tsomu̱i) s 1. bravo Mä tsatyo
tsohmi (tsóhmi) s mal semblante, mala yabu̱ ra tsomu̱i, ngea hingi hopi dä
cara Ra be̱hñä nubu̱ hingi tumbi pa ra zo̱ho̱ mäna ra mboni ha ra ngu. Mi
nthai, huxa ra tsohmi. Cuando no le dan perro es muy bravo porque no deja que
para su compra a la esposa, pone mala cara. llegue otro animal a la casa.
Sinón. u̱hmi Véase tso, hmi 2. persona mala Rá däme mä tixu, xi ra
tsohni [Act. indet. de zohni] citar tsomu̱i, nambi nubu̱ go dä ne. El
tsohñeni (tsohñeni) s mala enfermedad marido de mi hija es muy malo; le pega a
Véase tso, hñeni la hora que quiere. Véase tso, mu̱i
tsojäi (tsojäi) s persona mala Véase tso, tsomyo (tsómyo) s perro negro (espíritu
jäi de un difunto transformado en perro) Tenä
tsoji s sangre enferma Véase tso, ji ge nu mi tagi ra Dojo, bá yopa po̱xa rá
tsojohya (tsojóhya) s mala alegría Véase hñä, ne bi ñoni ga tsomyo, mi tsi se̱he̱
tso, johya yá ya ya o̱ni o ya yo; bi njabu̱, nä; ngeä
tsoki (tsoki) 1. vi descomponerse Dá ma tenä ge nu mi teua nximhai, bi
tai ko mä tsanza; ha nuni mañu bi nambabi rá nänä. Dicen que cuando fue
tsoki. Me fui al centro en mi camión, y en sepultado Cenobio volvió a salir de su
el camino se descompuso. tumba, y ahí anduvo transformado en perro
2. s pecado, iniquidad Mä dä mihi se̱he̱ negro y grande que comía sólo los hígados
yá tsoki ra ño̱ho̱. La propia iniquidad de las gallinas o de los chivos o borregos;
del hombre lo agarrará. dicen que le sucedió así porque en vida, aquí
3. s culpa Rá tsoki ra ño̱ho̱ japi dä en la tierra, golpeó a su mamá. Véase tso,
ñobri. La culpa del hombre lo hace miñyo
arrepentirse. ntsomyo vi transformarse en perro
ntsoki vr equivocarse negro
tsokuo [Variante de tsokmo] escorpión tsonäte (tsónä́te) s 1. paralítico
grande Mändomingo bi fu̱tsi na ra bäsjäi ra
tsokbaha (tsokbáha) vt 1. despreciar Mä bo̱jä, ha kongeä bi gohi ra tsonäte. El
tu̱ dá häntuí na ra huitua; ha ndá umbi, domingo un camión tropezó a un joven, y
bi tsokbaha, ge hinga nguä mi ne. Le con eso quedó paralítico.
traje un pantalón a mi hijo, y cuando se lo 2. inválido Stá nu na ra jäi xa
estaba dando me lo despreció, porque no era nkostha, ha tembi ra tsonäte. He
como quería. visto a un jorobado, y le dicen inválido.
2. no agradecer (un favor) Ndunthi ya Tsondähi (Tsondä́hi) s Espíritu Malo,
jäi to̱tuä ra mäte, di tsokbaha; hingi Satanás Ra Tsondähi tsa dä yu̱ti ha rá
uni njamädi. Mucha gente a la que se le ndoyo ra jäi ne dä yo̱te ya to̱te xá
hace un favor no lo agradece. Pret. dá ntso, ha di geä. El Espíritu Malo puede
ntsokbaha Sinón. 1: se̱ya Véase tsoki, entrar en el cuerpo de la persona y hacer
baha obras malas, por medio de él. Véase tso,
tsomañuni (tsomáñúni) vi comer ndähi
desganado Véase tso, ñuni tsondäpo (tsondäpo) s hierba mala Véase
tso, ndäpo
tsone HÑÄHÑU — ESPAÑOL 358

tsone (tsóne) s 1. maldición Mänonxi, ko tsothe (tsóthe) s agua sucia, agua turbia
rá nti, na ra be̱hñä xi mi mä ra ya Ra tsothe tembi nuä ra dehe hingi tsa
mängä tsone. Una señora decía muchas dä tsi. Agua sucia le dicen al agua que no
maldiciones el lunes porque estaba ebría. se puede tomar. Véase tso, dehe
2. maldiciente Bu̱ ra jäi, yabu̱ ra tsothogi (tsothógi) s desgracia, mal
tsone. Hay personas muy maldicientes. acontecimiento Véase tso, thogi
Sinón. 1: ntsante; 2: zante Véase tso, ne tsothu (tsóthu) s apodo, apellido Véase
tsoni (tsoni) s lloro Véase zoni tsogi, thuhu
tsoni (tsǒni) vt 1. ensuciar Mä dutu dá tsoximhai (tsoxímhai) s mundo malo,
tsoni ko ya foyo. Se me ensució la ropa perversidad mundana Véase tso, ximhai
con estiércol de borrego. tsoyo (tsóyo) s 1. guzgo Ra tsatyo, ra
2. manchar Ra Ada xa tsoni rá taxa tsoyo; bí tsi ya de̱thä ha ya huähi. El
huitua ko ya nde̱ga. Adán manchó su perro que es guzgo, come mazorcas en las
pantalón blanco de manteca. milpas.
3. desperdiciar, malgastar Nuä ra metsi 2. glotón Ya bätsi, xi ya tsoyo; ngeä
tsonda rá bojä ko ya mpähuí. Ese hiñhämu̱ niñä. Los niños son muy
muchacho nada más malgasta el dinero glotones, porque nunca se llenan.
con sus amigos. tsoyo̱de (tsoyo̱ de) s desobediente Ya
tsontho desperdiciar jäi, xi ya tsoyo̱de; hingi o̱te ra nzaya.
tsonkati (tsonkáti) s concupiscencia Las gentes son muy desobedientes; no
Véase tso, nkati obedecen al juez. Véase tso, o̱de
tsonoya (tsonoya) palabra obscena, mala tsozuue (tsozuue) s gusano malo Véase
palabra Ya tsonoya tembi nuu̱ ya noya tso, zuue
hmä hinge ga tekei. Son malas palabras tso̱e [Variante de tse] olla
esas palabras impúdicas que no son de tso̱tkani [Variante de tsu̱tkani]
respeto. verdolaga
tsontudi (tsontúdi) s mala enseñanza tsuni [Act. indet. de tsuni] prohibir Ya
Véase tso, ntudi dathi, nzäntho tsunduabi dä zi ra
tsonthate (tsontháte) s engaño ngo̱btsu̱di ha ra ñi. A los enfermos
perjudicial Véase tso, nthate siempre les prohíben comer carne de puerco
tsopa (tsopa) s 1. canícula Tenä ge y chile.
hingi ho dä jatsi ra o̱ni nu ya pa ga tsu̱ s cola
tsopa, ngeä dä tsoki yá mädo. Dicen tsu̱ (tsǔ̱) 1. adj pequeño
que no es bueno echar la gallina en los días 2. adj delgado
de canícula, porque se descomponen los 3. adv un poco
huevos. tsu̱dbu̱ (tsǔ̱dbu̱) adv por si acaso Ya jäi
2. día nublado y aire frío Mände ra ha ra tai, seni tsu̱dbu̱ di hñä ya juai o
tsopa, ne nubye̱ ra paya; xähmä rixudi mära ya nthote bo̱jä. En las plazas
ya dä hogi ra pa. Desde ayer estuvo esculcan a las gentes por si acaso traen
nublado el día; a ver si mañana ya se puñales u otras armas.
compone el tiempo. Véase tso, pa tsu̱di (tsú̱di) s 1. cerdo Tenä ge rá ngo̱
tsotadi (tsótadi) s petición en contra de ra tsu̱di di hñä ndunthi ra hñeni. Dicen
alguien Dí api Ajuä ri tsotadi hinda que la carne de cerdo trae muchas
zu̱ki. A Dios le pido que tu petición en enfermedades.
contra de mí no me alcance. Véase tso, 2. persona desaseada (fig.) Xi ra tsu̱di nä
tadi Lupe, hindi mponi yá dutu ha nixi di
tsote̱i (tsote̱i) s bazofia, alimento nxaha. Doña Lupe es muy desaseada; no
almacenado en la panza del animal Véase se cambia de ropa ni se baña. Sinón. 1:
tso, te̱i zajua
tsoto̱te (tsoto̱te) s obra mala Véase tso, tsu̱di (tsǔ̱di) s mecate de tejer (mecate
to̱te delgado y corto de color blanco hecho del ixtle
359 HÑÄHÑU — ESPAÑOL tsu̱to

del maguey) Rá tsu̱di mämä, bi ku̱gi tsu̱nthi (tsǔ̱nthi) s lazo delgado, mecate
nubu̱ bi gu̱mi ra tu̱i. El mecate que mi delgado Ra tsu̱nthi, tembi, nuä ra
mamá tenía para tejer se arrancó cuando tsu̱ta nthähi. Lazo delgado le dicen al
estiró la urdimbre. Sinón. nthähime, mecate que es delgado. Véase tsu̱ti,
tsu̱dibe nthähi
tsu̱dithä (tsǔ̱dithä) s maíz de grano chico; tsu̱tbi [Variante de tsu̱tui] autoridad,
maíz de grano delgado Véase tsu̱, de̱thä justicia
tsu̱duu̱ (tsǔ̱duu̱) adv 1. tantito Nunä pa tsu̱ti (tsú̱ti) s cuelga de mazorcas (dos o
dí bu̱ihu̱ tsu̱duu̱ xá tse̱ ha tsu̱duu̱ xá más mazorcas seleccionadas mancornadas con
pa. En este tiempo un tantito hace frío y un sus hojas) Heke ra ya tsu̱ti ko ya thä
tantito hace calor. nthahni, pa ra boti rije̱ya. Aparta unas
2. a veces Mä kohmi tsu̱duu̱ bu̱i xá cuelgas mazorcas escogidas para la siembra
ñho ha tsu̱duu̱ di hñeni. Los de mi del año que viene.
familia están bien a veces, y a veces están tsu̱ti (tsǔ̱ti) vt colgar
enfermos. tsu̱tkani (tsu̱tkǎni) s verdolaga Ra
3. a lo mejor Ga ma se̱he̱ ga su ya tsu̱tkani di nxiditho ha ra hai; ra pika xi
mboni; nui tsu̱duu̱ gi be̱di. Voy solo a ha ya tsani, ne tsi kongatho ya za. La
cuidar los animales; tú a lo mejor los verdolaga se extiende nada más en la tierra;
pierdes. es de hojas gruesas y chicas, y se come con
4. probablemente Mä ga huhu̱ mo̱te ya todo y vara. Variante tso̱tkani Véase
ndäpo, mamai tsu̱duu̱ dri handgahu̱ tsu̱ti, kani
ya dakate xa ñepu̱. Vamos a sentarnos tsu̱ta kämyo (tsǔ̱tá kä́myo) s cardón
detrás de las hierbas; parados delgado
probablemente nos vean los asaltantes que tsu̱ta nthähi (tsǔ̱tá nthä̌hi) s lazo
vienen. Sinón. 1 y 2: nandi; 4: tsa, dä za, delgado Ra tsu̱tanthähi nihi thege,
pue dä ne, dä ne ngeä hinxá ndä. Se acaba pronto el lazo
tsu̱mi (tsú̱mi) s 1. chile de resoca (reg.; lo delgado porque no está grueso.
que queda después de la cosecha) Ya tsu̱mi Sinón. tsu̱nthi Véase tsu̱ti, nthähi
hingi tso, ngeä ya ya gätsi. Los chiles de tsu̱ta ronjua (tsǔ̱tá rónjua) s ayate de
resoca ya no valen porque ya son los hilos delgados
últimos. tsu̱tañi (tsu̱táñi) s chile delgado Sinón.
2. chile delgado Ra tsu̱mi, tembi, nuu̱ tsu̱mi Véase tsu̱ti, ñi
ya mengu ñi. Los chiles delgados les tsu̱ti (tsǔ̱ti) 1. vi adelgazar Mä tixu bi
dicen a esos que son de esta región. tsu̱ti ko ra dumu̱i; ngeä bi hñe̱ nuä mä
Sinón. 2: tsu̱tañi Véase tsu̱, ñi xa yo̱te rá däme. Mi hija se adelgazó por
tsu̱mi (tsǔ̱mi) s acción de pepenar chiles el resentimiento de que su novio la dejó.
Mä tu̱ bi mä ra tsu̱mi ha ra huähi. Mi 2. vt aguzar Dá tsu̱ti rá ñäni mä
hijo se fue a la milpa a pepenar chiles. ntoza pa dä ñofo xá ñho. Agucé la
Véase tsu̱, ñi punta de mi lápiz para que escriba bien.
tsu̱ngu (tsú̱ngǔ) s arete Dá tai na bai Sinón. 1: no̱xke; 2: tsäti
ya tsu̱ngu pa dá tsu̱ti ha yá gu mä tixu. tsu̱ti (tsǔ̱ti) adj delgado Variante ntsu̱ti
Compré un par de aretes para que se los tsu̱ta hñu̱ti cintura delgada
cuelgue en las orejas mi hija. tsu̱ta ju̱mhai cacahuate delgado
Variante tsu̱ndgu Véase gu tsu̱to (tsǔ̱to) s 1. vara Ra mayo
tsu̱ntu̱ (tsǔ̱ntu̱) s 1. joven Mä tixu bi nzäntho di hñä ra tsu̱to pa takä ya yo.
nthätuí na ra tsu̱ntu̱tho. Mi hija se casó El pastor de ganado siempre trae su vara
con uno muy joven todavía. para pastorear sus ganados.
2. muchacho Tembi ya tsu̱ntu̱, nuu̱ ja 2. vara (símbolo de justicia) Ra nzaya go
ri mbäsjäi. Les dicen muchachos a esos geä hä ra tsu̱to. El juez es el que trae
que apenas están en la mocedad. la vara de justicia. Véase tsu̱, to
Sinón. bäsjäi Véase tsu̱, tu̱
tsu̱tho HÑÄHÑU — ESPAÑOL 360

tsu̱tho (tsǔ̱tho) 1. adj muy corto Xi


tsu̱tho mä te dí pe̱tsi ua ha ra ximhai.
Aquí en el mundo tengo muy corta la vida.
2. muy poco Nubyanä je̱ya xi tsu̱tho ra
de̱thä dá muntsi. Junté muy poco maíz
este año. Sinón. na tu̱i, na tu̱ki Véase
tsu̱
tsu̱xe̱ni (tsú̱xě̱ni) vt despedazar Nuä ra U
yo xká ho, gi tsu̱xe̱ni pa dä uadi ga u (ú) 1. s sal Ra hñuni dá tsi, xkí thogi ra
umba mä zo̱nte. El chivo que mataste, lo u. La comida que comí estaba pasada de
despedazas para que alcance para darles a sal.
mis visitantes. Sinón. tu̱xe̱ni Véase tsu̱, 2. adj dulce Ra dehe bá häntkahu̱ ra
xe̱ni uite, xá ñu ha tu ra ixkä pe̱ni. El agua
tsu̱xfani (tsú̱xfǎni) s 1. correa Mänonxi que nos trajo la tlacualera está dulce y
dá honi ya tsu̱xfani pa mä thiza, pe hin tiene limón.
dá tsu̱di. El lunes estuve buscando correas ua (ua) s 1. pie Dá ma ra be̱jua mände
para mis huaraches, pero no encontré. ha ra to̱ho̱, ha nubya xá ñu̱ mä ua. Ayer
2. coyunda (cuero) Mäme̱to mi ja ya fui a cazar conejos al cerro, y ahora me
tsu̱xfani, nuu̱ ga xifri pa dä te̱i ya duelen los pies.
ndämfri. Antes había coyundas; esas de 2. pierna Tixu, ñetsi ra bätsi ha ri ua.
cueros para uncir bueyes. Véase tsu̱ti, Hija, carga al niño sobre tus piernas.
xifri 3. pata trasera (de animal) Ra fani unga
tsu̱za (tsǔ̱za) s vara delgada, palo delgado ya ntiki ko yoho yá ua. El caballo da
Véase tsu̱, za patadas con las dos patas traseras.
tsu̱ta (tsu̱ta) s lechuguilla Ha ra tsu̱ta 4. pie (base del tronco de árbol o planta)
ja po̱ni ra xite̱ pa dä su̱ti ya manza. De la Ra Xuua xpá ei rá sei ha rá ua ra tähi.
lechuguilla, de ahí sale el xite para que se Juan ha puesto su pulque al pie del
laven los platos. mezquite.
tsu̱tui (tsu̱tui) s 1. autoridad Rá tsu̱tuí 5. cimiento (casa) Rá ua ra ngu bi
ra ño̱ho̱ nuua ha ra ximhai, na ra pa dehmi ko ra mbimhai bi thogi. Con el
Ajuä dä tempi. La autoridad del hombre terremoto que pasó, el cimiento de la casa
aquí en la tierra un día Dios la quebrantará. se cuarteó.
2. justicia Ra tsu̱tbi koti too otho rá du̱ngua s calcañal, calcañar, talón
bojä; ha too ja, he̱gi da ma. La justicia hmeua s planta del pie
encierra al que no tiene dinero y al que xikua s persona descalza
tiene lo deja libre. xikua s persona de pie ancho
3. ley Rá be̱fi ra tofo tsu̱tbi hinga ua (ua) adv 1. tal vez Hin dí ne hmä ga
bestho o̱te, pe o̱te. El peso de la ley no ma ra hmuntsi, pe ua ga ma, ¿te gä
se cumple luego, pero se cumple. o̱te? No quisiera ir a la reunión; pero tal
Variantes tsu̱tbi, tsu̱tfi Sinón. 3: vez iré, ¿qué debo hacer?
hmända Véase tsu̱to 2. a lo mejor, creo que Ua hingí
matajuä, gí enä gí handi ya tso thedi.
Creo que no te encomiendas a Dios porque
dices que ves visiones horrorosas.
uá (uá) procl Indica el imperativo, de acción
en otro sitio. Xuua, uá e̱ni ya o̱ni ha ra
uädri. Juan, ve a sacar las gallinas del
jardín. Variante bá
uá (uá) procl Indica la 3.ª persona del
pretérito, acción en otro sitio. Xi xa ke̱ni ra
ya tu̱xju̱, uá handä ra ye. Han salido
361 HÑÄHÑU — ESPAÑOL uaptsu̱di

muchas hormigas chicas, a la mejor ven que uamño (uámño) s 1. huella de coyote Ha
va a llover. Variante guá ra to̱ho̱ xi o ya uamño. En el cerro hay
uá (uá) procl Indica la 2.ª pers. del pretérito, muchas huellas de coyotes.
acción en otro sitio. Xuua, mände uá be̱go 2. pata de coyote Ra uamño mäna xa
mä tu̱; ha hinguá jutuí. Juan, ayer ma, di ge rá ua ra tsatyo. La pata del
ocupastes de peón a mi hijo y no le pagaste. coyote es más larga que la del perro.
Variante guá Véase ua, miñyo
ua … ua (uǎ … uǎ) conjunciones uanda (uǎnda) adv parece que Lupe,
coordinadas si … o, o … o Hin dí pädi ua uanda bá xikju̱ ri dada ge dä ñepu̱
ga ñuni ua hina, ge dä juti. No sé si ndomingo dä zo̱nju̱. Guadalupe, parece
comiste o no; la cosa es que tienes que que nos dijo tu papá que el domingo vendrá
pagar. Ua dä uäi ua hina, ge ga fu̱xhu̱ ya a visitarnos. Variantes nguanda, uända
hai. Llueva o no, debemos barbechar las Sinón. ngubu̱, ngumu̱
tierras. uande (uánde) s mecapal Ya dá hoka mä
uabru (uábru) s guabru (reg.; lit.: casco de uande, pa mä ga theni mä ro̱zä näni. Ya
asno), pan de muerto (hecho de dos gordas hice mi mecapal para ir a acarrear mis
redondas y encimadas, con un hoyo en medio costales de cal. Sinón. ndude, gunde
que se hace con el codo humano) Nubu̱ mi uane [Variante de uaxhne] chimuelo Mä tu̱
ndo̱mi mä dada ga mpaanimä, mi ra uane, ngeä ya di pontsi. Mi hijo está
ndo̱mi ko ra sei, ya uabru, ha ya pe̱ni. chimuelo porque ya está mudando los
Cuando mi papá ponía su ofrenda en los días dientes. Sinón. done
de muertos, ponía pulque, guabrus y frutas. uantfani (uantfǎni) s 1. huella de res Ha
uadañä (uádáñä) s guadaña Ko ra uadañä ya tu̱ka hogä ndäpo, xi bí o ya uantfani.
dí he̱ki ya hogä ndäpo, pa dí umbi ra Hay muchas huellas de res en la alfalfa
ndämfri. Con la guadaña corto la alfalfa chica.
para darle a la res. Sinón. majuai, nthe̱kä 2. pata de res Ra ju̱ ko na ra uantfani
hogä ndäpo, däxjuai da te̱ntsi, xi ra ku̱hi. Una pata de res
uadi (uadi) s fin Véase juadi echada en los frijoles los deja muy
uadi [Forma secundaria de juadi] terminar sabrosos. Variante uanthfani
uafri (uáfri) s 1. herradura Ra uafri Sinón. boho ndämfri Véase ua, ndämfri
thutsua ha yá ua ra fani, pa hinda u̱ni ya uantähä (uántä̌hä) vi cabecear de sueño
do. A los caballos se les ponen herraduras Véase uani, tähä
en las cascos para que no les lastimen las uani (uáni) s 1. pata de gallina
piedras. 2. Nombre de la flor de la cucharilla. Ra
2. huella de caballo Odi ya uafri ha ra uani geä rá thuhu rá do̱ni ra bohai; xi
huähi; ha xi xa zi ya bai ga de̱thä. Hay xá ku̱hi bu̱ da thoki ko ya mädo. “La
huellas de caballos en la milpa; se ve que pata de gallina” es el nombre de la flor de
han comido matas de maíz. la cucharilla; es sabrosa preparada con
3. sonido de cascos de caballo Ata xa huevos. Véase ua, o̱ni
mani ra to̱ge; ha di nto̱de ra uafri ata uañi (uáñi) s cola de chile Ra Sefa bi
gekua. El jinete va por allá y el sonido de zu̱di ra uañi mbo ra thuhme. Josefa
los cascos del caballo se oye hasta aquí. encontró la cola de un chile en su pan.
4. pata de caballo Na ra uafri ga fani, xi Variante uami Véase ua, ñi
xá ndä rá ndoyo. Es muy grueso el uaptsu̱di (uáptsú̱di) s 1. pata de cerdo Dá
hueso de la pata de un caballo. Véase ua, tai yoho ya uaptsu̱di, ne dá e̱ntsuabi ra
fani ju̱. Compré dos patas de puerco y se las
uakri (uakri) s vara de quelite, raíz de eché a los frijoles.
quelite Véase ua, kani 2. huella de puerco Ha ra huähi bí odi
uami [Variante de uañi] cola del picante, ya uaptsu̱di, zäge tso̱ni. En la milpa
pata de chile hay huellas de puercos; yo creo que llegan
allí.
uaro HÑÄHÑU — ESPAÑOL 362

3. nudo de puerco (reg.), nudo corredizo be̱ni na ra uayo ne ko na xe̱ni ra
Rá ua ra tsu̱di, dá thätuabi ko ra tsu̱ti. En ese camino por donde paso,
thutsi ga uaptsu̱di. Le amarré la pata al allí está tirada una pata de perro con una
puerco con nudo de puerco. Véase ua, parte del cuero.
tsu̱di 3. pata de cabra Dá ho na mä yo; ha nu
uaro (uaro) s persona netamente otomí yá uayo dá pe̱tsi, pa ga e̱ntsa ra ju̱.
uatra (uátra) s doce medidas Na uatra ra Una cabra mía la maté y guardé las patas
de̱thä, geä re̱tamäyoho te̱ni. Doce para echar en los frijoles. Sinón. 1 y 2:
medidas de maíz son doce cuartillos de uatsatyo; 3: ua täxi Véase ua, yo
maíz. uaza (uáza) s 1. pie de palo (prótesis de
uatbi (uatbi) s 1. mango (para la pala) madera para un pie)
Mänonxi dá tai na ra uatbi. Compré un 2. persona que tiene un pie de palo Nubu̱
mango de pala el lunes. na ra jäi dä tho ra thogi ha da uagi rá
2. mancera, esteva del arado Bu̱ nonxi ua, ne dä tho̱kue ra za, tembi ra uaza.
tso̱ho̱ ya uatbi. Los lunes llegan las Si a alguna persona le pasa alguna
manceras. Véase ua, tabi desgracia, y se le cortan el pie, y se lo
uati (uáti) s persona arrimada Ha rá ngu añaden de palo, se le dice “pie de palo”.
mä hmu, bu̱ na ra uati ga bätsi. En la Véase ua, za
casa de mi patrón vive un niño arrimado. uachi (uáchi) s 1. huella de cabra Ha ra
Véase kuati huähi, o ya uachi; ha xi bi zi ya de̱thä.
uati [Forma secundaria de kuati] arrimarse, En la milpa hay muchas huellas de cabra; se
pegarse (a alguien o a algo) Ra bätsi, nubu̱ ve que se comieron bastante maíz.
tsu, dä uati rá nänä bestho. Cuando el 2. pata de cabra Ya uachi, te̱ntsi ha ra
niño tiene miedo luego se arrima a su ngi ga thumngo̱. Al consomé le echan
mamá. patas de cabra. Sinón. uayo Véase ua,
uatsanza (uatsanza) s 1. manija de torno täxi
2. Cetus (constelación) Sinón. 2: Arado uati (uáti) vt 1. enjuagar Tixu, uati
uaxate (uaxáte, uáxáte) s cosa corriente, nuyu̱ ya manza ya dá xu̱ti. Hija, enjuaga
cosa sencilla Dá tai ra ya ze̱sthi xi ya los platos que ya lavé.
uaxate. Compré unos huaraches muy 2. lavar Mä ga uati ya dutu ha ra hñe.
corrientes. Voy a lavar la ropa a la barranca.
uaxhne (uaxhne) s chimuelo Nuni ra jäi, Sinón. 1: xu̱ki; 2: peni
nubu̱ thede, di neki ra uaxhne. Aquella uatho̱ (uatho̱) s pie del cerro Véase ua,
persona cuando se ríe se ve que está to̱ho̱
chimuela. Variantes uane, nguaxne uäde̱mxi (uädé̱mxi) s 1. jitomatal Ya me̱fi
Sinón. done ga hai, di ho dä hyoki ya uäde̱mxi; ngeä
uaxki (uǎxki) vi quemarse rabu̱ xi tso ya de̱mxi. A los agricultores
uaxki (uáxki) vi despellejarse (el cutis por les gusta plantar jitomatales porque en
quemada) Ko ra pathe, uaxki rá xifri ra ocasiones se vende bien el jitomate.
jäi. Con el agua caliente se despelleja la 2. tomatal Dá tu̱ki goho ro̱zä ra de̱mxi
piel humana. Sinón. xängi, bati ha ra uäde̱mxi. Corté cuatro costales de
nguaxki s piel quemada tomate en el tomatal. Variante uäde̱mxi
uaxyo (uǎxyo) s borrego sin cuernos Mä Véase huähi, de̱mxi
uaxyo, mä ga tsogi ga ta. Voy a dejar uäfri (uäfri) s gañán Véase uähi, fani
semental mi borrego sin cuernos. uäfri (uä́fri) vi arar (con animales) Véase
uaxyo (uáxyo) s tronco del zacate uähi, fani
uayo (uáyo) s 1. huella de perro O ra uähi (uä̌hi) s gañán Ya stá uindua yá
uayo, tso̱ho̱ tsipa yá mädo ra o̱ni. Hay fani mä uähi. Ya les he dado de comer a
huellas de un perro que llega y se come los los caballos de mi gañán. Sinón. uäfri
huevos de la gallina.
2. pata de perro Ha nuä ra ñu dí thogi,
363 HÑÄHÑU — ESPAÑOL udehe

uähi (uä́hi) vt arar, escardar (con yunta y uästhi (uästhi) s carrizal Xi mäthoni ya
cultivadora) Mä tu̱ bí uähi ha rá huähi rá uästhi; ngeä ko ya xithi, i thoki ya
dada, nuä ra boti dega de̱thä; pa bí ntotsi ha mära ya to̱te. Son de
häkua ya ndäpo. Mi hijo está arando en la mucha importancia los carrizales, porque
milpa de su papá, la de la siembra de maíz; con el carrizo se hacen tapancos y otros
le está quitando hierbas. Sinón. mfo̱mi, objetos. Variante uäxithi Sinón. boxithi
fu̱tsi Véase huähi
huähi s milpa uätrigo (uätrǐgo) s trigal
uäju̱ (uäju̱ ) s frijolar Uäju̱, tembi, nubu̱ Sinón. uähogäte̱i Véase huähi, trigo
di ntu̱ngi ya bai ga ju̱, ha di hogi uäthä (uäthä) s mazorcal (reg.; milpa de
ndunthi. Es un frijolar cuando se extienden maíz con mazorcas bien desarrolladas),
las matas de frijol, y producen en maizal Ha mä huähi, dá japabi ra
abundancia. Sinón. boju̱ Véase huähi, ju̱ ntu̱ti; ha nubya ja na ra uäthä. En mi
uäki (uäki) vt acercar Dí uäki mä xano ha milpa puse fertilizante, y ahora es un
ra tsensei, pa hinda mfani, nubu̱ di siti mazorcal. Véase huähi, nthä
ra sei. Para que no se tire el pulque cuando uäthe (uä́the) s tierras de riego Ko ya
lo echen en el jarro lo acerco a la olla de uäthe, dä nju̱tsi ya jäi. Con los
pulque. Sinón. joti regadíos las gentes progresarán. Véase
uäkyä (uä̌kyä) s culebra casera huähi, dehe
uämi (uämi, uä́mi) s milpa de picante, uätsani, uätsri [Variantes de uäsni]
milpa de chiles Nda Chiko, ja na rá aguacatal
uämi, xi ra ñentho. Don Francisco tiene uäxitso (uäxítso) s sauzal Véase huähi,
una milpa de picantes muy bonita. Véase xitso
huähi, ñi uäyo (uä́yo) s cañaveral Xi thoni
uänti (uänti) vt 1. menear Nubu̱ gi ndunthi ya ze̱tandu̱xyo ha ya dänga
umba ra dehe ju̱ni ra tsu̱di, me̱to gi uäyo. Necesitan muchos cortadores de
uänti, tixu. ¡Hija, a la hora que le des el caña en los grandes cañaverales.
agua de masa al puerco, la meneas! Variantes uändu̱xyo, huäxyo Véase
2. agitar Mä ñethi, me̱to dí uänti, huähi, yo
nepu̱ dí tsi. Primero agito mi medicina y uäza (uä́za) s 1. huerta Ja na ra uäza
después la tomo. Sinón. 1: äni habu̱ ja ndunthitho ya fruta. Hay un
uäntsi (uä́ntsi) vt mezclar Ha na ra huerto en donde hay diversas clases de
githe dri uäntsi yá me̱ui, pa xi xá ku̱hi. frutas.
En un mole mezclan varios condimentos 2. platanal Ya ye̱ntäbo̱jä i ku̱ti ko ya
para que esté muy sabroso. Sinón. thäntsi bo̱jä ha ya uäza pa bí hä ya däza ha ya
uäñä (uä̌ñä) s huaña (reg.), botones tiernos hnini. Los choferes entran con sus carros
de la flor del efés Mä ga tsi ya uäñä ko mä en los platanales para traer plátano a las
hme. Voy a comer huañas con tortilla. ciudades. Véase huähi, za; däza
uäsni (uäsni) s aguacatal Bu̱ gí ne gi uäobxi (uäóbxi) s viñedo, plantío de vid
pe̱tsi na ra uäsni, mäthoni gi ñuni ko Véase huähi, obxi
ra tasdehe; ngeä ko ra tsothe i oti. Si uäta (uäta) s magueyal, magueyera Ko
quieres tener un aguacatal hay que regarlo ya uäta, di me̱mati ya jäi; koñä ra
con agua limpia, porque con agua sucia se sei, xi ra zo. Con los magueyales se
secan. Variantes uätsri, uätsáni hacen ricas las gentes, porque el pulque es
Sinón. botsani, botsri Véase huähi, muy consumido. Sinón. mbota, bota
tsani Véase huähi, uada
uästä (uästä) s nopalera Xi ra uästä, udehe (udéhe) s 1. agua dulce Tenä ge
teraza fatsi ya jäi po ra kähä. La ra uthe, nua bí ja Ntolantongo. Dicen
nopalera es algo de ayuda para las personas que es agua dulce la que hay en
porque usan la tuna. Sinón. mbostä, Tolantongo.
bostä Véase huähi, xätä 2. agua endulzada Mä me̱fi nuu̱ hingi
udi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 364

tsi sei, nuu̱ dí umba ra udehe. A mis ueni (ueni) s brazada Ya dänthi, mi ba
peones que no toman pulque les doy agua mäme̱to po ya ueni. Las reatas que
endulzada. Variante uthe Véase u, dehe vendían antes las vendían por brazadas.
udi (údi) 1. vt señalar Ra mayo udi ko ra Vocal nasal: uëni
ñäye̱, tondäñä ra yo mähotho. El pastor uente̱i (uénte̱i) vi arrebatar la yunta Mä
señala con el dedo cuál es el chivo bonito. tu̱ di uente̱i, ngeä di xo̱ni dä fu̱tsi yá
2. indicar Ra tu̱ka bätsi udi nuä ne, hai. Mis hijos se arrebatan las yuntas,
ngeä hingi ñä. El niño pequeño indica porque tienen prisa de barbechar sus
nada más lo que quiere porque no habla tierras. Vocal nasal: uënte̱i
todavía. Sinón. nju̱tate̱i, hñämbante̱i Véase ueni,
3. enseñar Ra xahnäte xi udi xi xá ñho nte̱i
nuä rá mfädi. El profesor enseña muy uenti (uenti) vi debilitarse, desmayarse
bien lo que sabe. Pret. bi ñudi Act. indet. Dí uenti, ko ra be̱fi ntse̱di ne hindi
tudi ñuni xá ñho. Me debilito por el trabajo
uti vt enseñar (a alguien) árduo y también porque no como bien.
udi (ǔdi) vt prender, inflamar Mä ku bí Sinón. tudi, ntumi
udi ra tsibi, pa ga häxhe ra ya mänxa. uete [Forma secundaria de kuete] pegarse
Mi hermano está prendiendo la lumbre para uete vi pegar (atole, leche) Sinón. baha
asar unos elotes. Pret. bi ñudi ue̱ (ue̱) vi gritar Nubu̱ di nxami ya mixi,
Sinón. tso̱ge, the̱ti ata ue̱. Cuando se rasguñan los gatos hasta
uengadehe (uéngadéhe) vi arrebatar el gritan. Sinón. mafi
agua Ya ñunthe di uengadehe. Los ue̱mä (ué̱mä) s gigante, hombre de alta
regadores se arrebatan el agua. Véase ueni, estatura Nuu̱ ya ue̱mä, tenä, ge myá
dehe hñetsi ngu na ra nijä, ha ha mi tagiu̱ ya
uengahai (uéngáhai) vi arrebatar terrenos himi nangi. Se dice de los gigantes que su
Ya me̱tsähai di uengahai po ra nduste. estatura era como de la altura de una
Los ejidatarios se arrebatan ejidos por la parroquia, y que cuando se caían ya no se
envidia. Vocal nasal: uëngahai levantaban.
Sinón. ntuxahai Véase ueni, hai ue̱nda (uě̱nda) s 1. propiedad Nua ra de̱ti
uenganzaya (uéngánzǎya) vi arrebatarle la xa me̱di, go mä ue̱nda. La cordera que se
autoridad al juéz Yoho ya muntsajäi ha perdido es mi propiedad.
uenganzaya. Dos grupos de gentes se 2. cuenta Na ra pa, mä dä yo̱tka mä
pelean para imponer a su candidato para ue̱nda Ajuä. Dios un día me hará
juez. Sinón. nju̱ta tsu̱tbi, hñämbändä cuentas.
Véase ueni, nzaya ugi (ugi) 1. vt endulzar Uá ugi tsu̱ ra
huenganzaya s discusión sobre dehe; ya bi zu̱ka ra nduthe ko ra
candidatos para juez pahyadi. Ve a endulzar un poco de agua
ueni (uéni) 1. s arrebatamiento Nubu̱ que ya me dio sed con el calor del sol.
bu̱se̱ na mä tixu pe̱fi, xá ñho rá be̱fi; ha 2. s dulce (tamalito) Nu ya ugi ga
nubu̱ di yoho, ja ra ueni ko ya nteni. Si thengo̱, xi xá ku̱hi. Los tamales dulces
está sola una de mis hijas juega bien, y si están muy sabrosos. Véase u
son dos, lo que sucede es que hay uhme (úhme) s pan de dulce Ra uhme tu
arrebatamiento de juguetes. ra nde̱ga ne ra dothfi. El pan de dulce
2. vi arrebatarse, pelear Bu̱i yoho mä tiene manteca y azúcar. Véase u, hme
tu̱, ha di ueni too dä to̱ge ra uí (uí) procl Indica la 2.ª pers. del presente,
hnathbo̱jä. Tengo dos hijos, y se pelean acción en otro sitio. Xuua, nubu̱ gi tso̱ho̱ de
por montar la bicicleta. Vocal nasal: uëni Monda, me̱to uí bu̱i ra ya pa ko ri
Variante uehni Sinón. nju̱ti, ñe̱mbaya, dada, ñepu̱ ja e̱ gi käski. Juan, reclamo
ntutsi de que cuando llegues de México primero te
huengadehe s arrebato de agua estás unos días con tus padres, después me
huengahai s arrebato de tierra vienes a ver.
365 HÑÄHÑU — ESPAÑOL uti

ui suf Indica el número dual. Nuä tsiui yá Mi mamá obsequia regalos. Pret. bi umbi
ntsixuí ra sei. Aquél esta bebiendo Act. indet. tuni Sinón. baha
pulque con sus amigos. umba nse̱ki le permite, le da permiso
pe̱ui ir con alguien, acompañar (dual) uninto̱de [Variante de unganto̱de] dar a
-ui suf [Variante de –bi] Aplicativo. saber
uingaro (uǐngáro) s huíngaro (reg.; upi (upi) vt incensar, sahumar Pret. bi
herramienta para cortar hierbas) Ya ñupi Véase utsi
uingaro bí thoki nuni Nzidada, ha xi usei (úsei) s pulque dulce Too hinxa
mähyoni pa dä su̱ki ya huähi. Los bätuí dä zi ra usei, di umba ra ñe̱i. Al
huíngaros se hacen allá en Santuario y son que no está acostumbrado a tomar pulque
muy útiles para limpiar milpas. dulce le da vómito. Sinón. tafisei Véase u,
Sinón. tsamne sei
uitsi (uitsi) vt 1. rebasar Dá handa na uspi (úspi) 1. vi prender lumbre, hacer
ra tsanza xi mi xo̱ni, bi dämä uitsi nuä lumbre Ra Juanä bí uspi, pa dä hñäxi ra
mi be̱to. Ví un camión que llevaba ya mänxa. Está haciendo lumbre la Juana;
mucha prisa, y rebasó rápido al que iba va a asar algunos elotes.
adelante. 2. s “prende lumbre”, el que causa
2. pasar Yá tu̱ ra Hose, ya bi uitsi rá discordia “Uspi”, tembi, nuä ra jäi
hñetsi. Los hijos de José ya lo pasaron etsi rá mikei dä ntuhni. Una persona
en estatura. que incita a los demás a pelear es una
3. pasar enfrente de una persona Mä “prende lumbre”.
bätsi di uitsitho mä zo̱nte, habu̱ hudi; 3. s fogón Ra uspi, tembi, habu̱ tso̱ge
ha hingi apa nse̱ki me̱to. Mis niños ra tsibi hyastho. El fogón es el lugar
pasan frente a donde están sentados mis donde prenden la lumbre diario. Pret. dá
visitantes sin pedirles permiso. Vocal ñuspi Sinón. 3: tuspi Véase udi, tsibi
nasal: uïtsi Sinón. 1: me̱to, thotsi; 3: usto (ǔsto) s piedra pómez Ra usto xá
thogitho ñho pa dra xu̱ki nuu̱ ya bo̱jä xa boxjua.
ukjä (úkjä) s tuna dulce Véase u, kähä La piedra pómez es muy buena para limpiar
ungangüe̱nda (úngángüě̱nda) vi darse esos fierros oxidados. Sinón. hyasto Véase
cuenta Ya dí ungangüe̱nda ge mä tixu do
tso̱ho̱ ya nde ra ngunsadi. Ya me di usti (ǔsti) vt espantar (de donde está
cuenta de que mi hija llega muy tarde de escondido) Nubu̱ di ñe̱tä banjua, dí usti
la escuela. Sinón. dangüe̱nda Véase uni, ko na ra za ha ya mini. Espanto a los
ue̱nda conejos con una vara para sacarlos de entre
unganto̱de (úngánto̱de) vt 1. anunciar, las espinas. Pret. dá ñusti Sinón. su̱ti pa
dar a saber Ra nto̱xyabu̱ di unganto̱de pidi, johni pa pidi
nuä thogi Monda. La radio anuncia lo uti (úti) vt enseñar (a alguien) Véase udi
que pasa en México. utui enseñar (aplicativo)
2. proclamar, revelar Dí unganto̱de utanäni (útánä̌ni) vi hacer cal Véase uti,
nuä rá hmäte mä dada. Proclamo el näni
amor de mi padre. Véase uni, nto̱de utfi (útfi) 1. s aguamiel dulce Nu ya
Sinón. mä, pede Véase uni, nto̱de uada dí ati, ungä ya utfi. Los magueyes
uni (úni) vi reunirse ¿Xibya, ha mä dä que estoy raspando producen aguamiel
uni ya nzaya? ¿Y ahora, en dónde se van dulce.
a reunir los jueces? Sinón. muntsi 2. s maguey de aguamiel dulce Ya
uni (ǔni) 1. vt dar, regalar Ra uada dí ati, xi ra utfi. Los magueyes
natemäre̱ta ra abri, rá ndä Monda di que raspo son de aguamiel muy dulce.
uni ya nteni pa ya bätsi. El 30 de abril Variante utfi Véase u, tafi
el presidente de México les regala juguetes uti (uti) vt tallar Uta ya bo̱da. Se talla la
a los niños. legaña.
2. obsequiar Mä nänä di uni ya baha.
uti HÑÄHÑU — ESPAÑOL 366

uti (úti) s 1. horno (de carbón) Ra uti ga tierras de riego. Pret. dá ñuthyä Véase
thehñä, xi ra hñei dä thoki. Un horno de uti, thehñä
carbón es muy difícil de hacer. utsi (utsi) vt 1. escarbar Ra tsu̱di ntse̱
2. horno (de cal) Ha ra uti ga näni, ja dí xi utsi ra hai ha thäti. El cerdo escarba
huni ya do. En el horno de cal horneo las mucha la tierra en donde está amarrado.
piedras. 2. tallar Ra ndämfri nekatuhni, fu̱di
uti (ǔti) vt 1. atizar Ra ñutanäni xi utsi ra hai o ya ndäpo ko yá ndäni. El
däma uti, pa nihi dä dä. El hacedor de toro que quiere pelear empieza a tallar la
cal atiza el fuego para que arda más y tierra o las hierbas con sus cuernos.
pronto esté la cal cocida. 3. trompear Ya tu̱ka tsu̱di, nubu̱ tsu̱,
2. hornear Dí uti ra thehñä ga tähi. xi utsi ya ba. Los marranitos cuando
Horneo el carbón de mezquite. Pret. bi maman trompean las tetas. Pret. bi
ñuti Act. indet. tuti ñutsi Act. indet. tutsi
utnäni (útnä̌ni) s horno de cal Ra utsi (útsi) vt incensar, sahumar Véase
“utnäni”, tembi, ha tuti ra näni. El utsi
horno de cal es donde hornean la cal.
Variante utanäni Sinón. hunäni Véase uti,
näni
uthe [Variante de udehe] agua dulce
utsi (ǔtsi) vt incensar, sahumar Ya jäi di
ho utsi na ra animä. A la gente le gusta
incensar a un difunto. Pret. bi yutsi Act.
indet. tutsi
tutsi s incienso, sahumerio
U
uxkadehe (ǔxkaděhe) s 1. agua salada Ra uada (uada) s maguey Ra uada unga ra
uxkadehe, hingi ku̱hi pa dä tsi. El agua tafi, pa dä thoki ra sei. El maguey da el
salada no es buena para tomar. aguamiel para fabricar el pulque.
2. agua endulzada Ra uxkadehe, geä xa bindo uada maguey pinto, maguey
ntugi. Agua endulzada es la que han meco
endulzado. Sinón. nju̱xu dehe, uthe mbäguada s maguey silvestre
Véase ñuxi, dehe mäxo uada maguey manso
uza (úza) s palo dulce (planta) Tenä ge ra maye̱ uada maguey penca larga
uza, xá ñho pa rá ñethi ya o̱ni. Dicen que uäta s magueyal, magueyera
el palo dulce es una buena medicina para u̱ta vi plantar maguey
curar a las gallinas. Véase u, za uagi (uági) vi quebrarse Pret. bi uagi
uti (úti) vt 1. instruir Mä tu̱, dí uti uaki vt quebrar
hänja di mu̱i ko yá mikei. A mi hijo lo uajä (uajä) s agave lechuguilla, henequén
instruyo sobre como debe vivir con sus de lechuguilla Ra uajä, kongeä thoki ya
semejantes. dänthi. El agave lechuguilla es uno que
2. enseñar Ra madutu uti ra dai, sirve para hacer reatas. Variante uajä
tondäñä xá ñho ha tondäñä ra uaxate. Véase uada, Ajuä
El vendedor de ropa le enseña a su cliente uaki (uaki) vt quebrar Na ra pa, mä ko
cuál es mejor y cuál es corriente. bi uaki na rá ua. Un día mi cuñado se
3. mostrar Mä dada, dá uti mä fu̱i, ge quebró un pie. Sinón. tehmi Véase uagi
ya xa thege, pa dä damnga mäna. Le uamtähä (uámtä̌hä) vi cabecear de
mostré mi sombrero acabado a mi papá sueño, dormitar Véase uami, tähä
para que me compre otro. Variante uti uami (uámi) vt mover (la cabeza en
Sinón. 1: xahni asentimiento) Mä tsu̱ntu̱, nubu̱ dí ambi
uthyä (úthyä) vi hacer carbón Mä tiyo hage dä ma ha dí pe̱hni, ha nuä ho̱nse̱ di
tobye̱ uthyä, mäske ya pe̱tsa ra uäthe. uami rá ñäxu, ge hä dä ma. Cuando le
Mi tío todavía hace carbón aunque ya tiene pregunto a mi hijo si va a donde lo estoy
367 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ue̱mi

mandando, nada más mueve la cabeza para ueni (ueni) vt menear (lo que se está
indicar que sí va. tostando o cociendo en un comal) Tixu,
uä (uä̌) s culebra casera Nuä ra keñä ueni nuu̱ ya ndamu dá u̱ti ha ra
tembi ra uä, xi ra ku̱ta ngu. La culebra doyo. ¡Hija, menea las semillas de
casera entra en las casas. calabaza que puse en el comal! Vocal
Sinón. do̱mxukeñä, uäkyä nasal: uëni Véase ueti
uäi (uä́i) vi llover Ndí nehu̱ dä zo̱kju̱ ra uestä (uěstä) s gusano de nopal Ra
ye, ha ya bí uäi. Estábamos deseando la uestä, o ha ya ye̱stä. El gusano de
lluvia, y ya llovió allá. nopal está adentro de las pencas. Véase
uäi ya ndo llover granizo, granizar zuue, xätä
uäkahyadi (uä́káhyádi) vi llover cuando ueti (ueti) vt tostar (cereales, habas,
hay sol Uäkahyadi ra zäna ra abri. En arvejones secos, semillas de calabazas) Ra
abril llueve cuando hay sol. Véase uäi, Nesto di ueti ya däju̱ ha ra doyo.
hyadi Ernesto está tostando habas en el comal.
uätsi (uätsi) vi caerse de espaldas Pret. bi ueti Act. indet. teti Vocal nasal:
Juanä, ra bätsi gá ñei mäñä ra nthuñä, uëti
bi uätsi ga xu̱tha, ha bi yu̱mi rá hyu̱ja. teti adj tostado
Juana, el niño que sentaste en la almohada, tehi s esquite tostado
se cayó de espaldas y se golpeó la nuca. tetakafe s café tostado
uätsi (uä́tsi) vi saltar, brotar (líquido) tetau s sal tostada
Too he̱ka rá ñuji, sta bo̱ni ra ji, ata di ue̱ (ue̱) 1. adj xoquiaque, de sabor feo,
uätsi ko ra tse̱di. A quien se corta la de olor feo Ya jäi embabi ya bätsi,
vena la sangre le brota de la herida por la tsihu̱ tsu̱ ra u, pa hinda zu̱ahu̱ ra
presión. ndati ko ya mädo xá ue̱ xká tsihu̱. La
uäxju̱ (uäxjǔ̱) s frijol pataquín gente les dice a sus hijos que coman un
Sinón. padju̱ Véase ju̱ poco de sal para que no les pegue mal aire
con el huevo xoquiaque que comieron.
uege (uége) 1. vi separarse Mä tu̱ dá
2. s xoquiaque, sabor feo, olor feo Ya
thäti, ya bi uege di gekje. Mi hijo que
giue xi te̱ni ra ue̱, ngu ra ba, o mära
casé ya se separó de nosotros.
ya tebe̱ä. Las moscas persiguen lo
2. apartarse Mä ndäni di uege ha yá
xoquiaque, como la leche y otras cosas.
ñoui. Mi borrego se aparta de la
ue̱mdo s huevo xoquiaque
manada. Sinón. hege
ue̱mgo̱ s carne xoquiaque
ueke vt separar
ue̱yo s perro xoquiaque
ueke (uéke) vt 1. separar Ra ñunthe ya
ue̱di (uě̱di) s costurero Ra ue̱di, hose̱
bi ueke ra dehe, pa dä ñuni rá huähi. El rá te̱di. El costurero aprecia su propio
regador ya separó el agua para regar su producto. Véase ue̱ti
milpa. ue̱i (ue̱i) vt uncir Mä tu̱ di ue̱i ya
2. reservar Ra yafi di ueke rá sei ndämfri pa ya dä ma ra be̱fi. Mi hijo ya
me̱to pa dä xitsa ra tafi ha ra sei. El está unciendo los bueyes para irse a
tlachiquero reserva su pulque antes de trabajar. Sinón. ue̱mi
echar el aguamiel en el pulque. Act. indet. ue̱mi (ue̱mi) vt 1. remachar Bu̱ di
teke Sinón. heke Véase uege xo̱tse mä thiza, dí ue̱mi mänaki. Si se
uengi (uengi) vi hacerse a un lado despegan mis huaraches los vuelvo a
uengi (uéngi) vi 1. salir (a la orilla) Ra remachar.
tsanza bi uengi ha ra ñu. El camión se 2. atar, liar Rá so̱te mä ro̱ge dá ue̱mi
salió del camino. ko ra nthähi. Con el mecate até la carga
2. apartarse Ra ño̱ho̱ di uengi de ra de mi burro.
hño, pa dä yo̱te ra ntso. El hombre se 3. pegar (con hilo) Yá njoti mä pahni
aparta del bien para hacer lo malo. xká ue̱mi, bi dagi. Los botones que les
Sinón. hege habías pegado a mi camisa se cayeron.
Sinón. 1: hoki; 2: thäti, tuti; 3: to̱tue
ue̱ne HÑÄHÑU — ESPAÑOL 368

ue̱ne (ué̱ne) s 1. niño pequeño Nu ya uithä (uíthä) vi soñar entre sueño (a


ue̱ne ja gehya dä mu̱i, xi veces moviéndose) Tengi ge dí uithä bu̱
tsamähotho. Los niños pequeños recién xui. Me dicen que sueño de noche.
nacidos son muy bonitos. Variante uithä Véase ui, tähä
2. bebé Ra ue̱ne ya bí zoni; uá umba rá
ba. El bebé ya está llorando; vé a darle
su leche.
ue̱ni (ue̱ni) vt manear Dá ue̱ni mä
fani ha dá tsoginte̱ni ha yá ye̱, pe bi
xoti na ra jäi. Dejé mi caballo
maneado, pero lo desató una persona.
Act. indet. te̱ni
nte̱ngua s el hacer caer con el pie

u̱ (ú̱) vi doler Xá u̱ mä ñä ra paya, ua ne
nte̱ni s manea
dä zu̱ka ra u̱ñä. Me ha dolido hoy la
ue̱ti (uě̱ti) vt 1. coser Ra ue̱di, he̱mi
cabeza; a la mejor me quiere dar gripe. Pret.
ya dutu pa dä ue̱ti. La costurera corta la
bi ñu̱
tela para coserla.
u̱gi me duele
2. remendar Mä dutu xa ntu̱ni, gi ue̱ti.
u̱ (ú̱) vi 1. no parecer Mä me̱fi bi u̱ de mä
¡Remienda mi ropa que está rota! Act.
be̱fi; mäna xá ñho, bi ma. A mi peón no
indet. te̱ti Sinón. zo̱te
le pareció mi trabajo; mejor se fue.
nte̱ti adj cosido
2. molestarse (e irse) Ya hogä gäni, di u̱
ue̱ti (ue̱ti) vt amarrar Ya bi zo̱ho̱ ra
ha bu̱i; ngeä ku̱ti ya me̱xe ha rá
manthuani; uá ue̱tuí ya ndämfri. Ya
njotä ngu, ha mana xá ñho dä ma. Las
llegó el pastor de vacas; ve a amarrarle sus
abejas se molestan en donde viven, porque
vacas. Sinón. thäti
entran las arañas en su caja, y mejor se
ui (uí) vt soñar Mänxui dá ui na ra
van.
ti xi tsamähotho. Anoche soñé algo
3. extrañarse Mä tsijue̱ di u̱, ngeä beni
muy bonito. Vocal nasal: uï
rá ngu. Mi nuera extraña su casa, porque
ti s sueño
se acuerda de ella.
uithä vi soñar
u̱ ra mfeni (u̱ rá mfěni) 1. estar resentido
uini (uini) vt dar de comer Mä be̱go dí
Mäthoni ga umfu̱ ra nze̱ngua mä
uini ha dí jutuí, ne hingi ne dä
mikeihu̱ , pa hinda u̱ yá mfeni bu̱ hindi
mpe̱fi. A mi peón le doy de comer y le
ze̱nguahu̱ . Es necesario saludar a nuestro
pago, y no quiere trabajar. Vocal nasal:
prójimo para que no estén resentidos porque
uïni Pret. bi uini Act. indet. tini
no lo saludan.
ntingambooni, ntingayo pesebre de
2. causar sentimiento Di u̱gi mä mfeni
ganado menor
ga hñe̱gihu. Me causa sentimiento el
uinte [Variante de uite] tlacualera
pensamiento de separarnos.
uite (uíte) vti dar de comer (compl.
u̱da (ú̱da) s 1. dolor de ojos Ra jäi nuä
indet.) Véase uini, -te
xa zu̱di ya u̱da, xa ñenä ge ho̱nse̱ mi zoni
tite s acción de dar de comer
yá da, ne xmá ñu̱. La persona que ha
ntite s convite
tenido dolor de ojos ha dicho que nada más
uite (uíte) s tlacualera (que alimenta a
le lloraban los ojos, y también le dolían.
los peones) Xpá hñutsi ya uite xa zo̱ho̱
2. mirada de desprecio Ha dí nthe̱be mä
mahye̱gi; ra xa hä ya githe, mära ya
ntsu̱be, xi hantgi ko ra u̱da. En donde
megithe, ya nju̱ngä tu̱hu̱ ne ya ju̱. Se
nos encontramos, mi enemigo me mira
pusieron de acuerdo las tlacualeras;
con desprecio. Véase u̱gi, da
llegaron a una misma hora, unas trajeron
u̱gi (u̱gi) s dolor Rá u̱gi ra hñeni, xi ra
caldo; otras mole, sopa y frijoles.
ñu̱. El dolor de esta enfermedad es muy
Variante uinte Véase uini, -te
fuerte. Variante ñu̱gi
369 HÑÄHÑU — ESPAÑOL u̱tsa

u̱hmi (ú̱hmi) s gesto de la cara Rá u̱hmi Mis huaraches me lastiman porque está muy
ra gu̱ni, xá ntso; ngea hingi uni mpaha tieso el cuero.
ra hme. El gesto de la molendera es muy 2. afligir (compl. indet.) Nuu̱ ya noya bi
feo, porque no da las tortillas de buena siki ha ra hmuntsi, xi u̱nte. Las
voluntad. Véase u̱, hmi palabras que me dijeron en la asamblea
u̱hyo (u̱hyo) s dolor de costado, dolor de me afligen mucho. Pret. dá ñu̱nte Véase
caderas Nubu̱ tsu̱ka ra u̱hyo, hingi hoki u̱ni, -te
ga yo xá ñho. Cuando me duele el u̱ñä (ú̱ñä) s 1. la gripe Ra u̱ñä, gra mu̱di
costado, no me permite andar muy bien. dä u̱ rá ñäxu. La gripe empieza con dolor
Véase u̱, hyo de cabeza.
u̱i (u̱i) vt 1. urdir Dí u̱i ra santhe pa ga 2. dolor de cabeza Xi dí pe̱tsi na ra
pe. Estoy urdiendo el ixtle para tejerlo. u̱ñä, ha hindí pädi konte rí hñäki.
2. construir Ra gädo ya bí u̱i ya do ha ra Tengo un dolor de cabeza y no sé con qué
ngu. El albañil ya está construyendo la se puede quitar. Variante u̱ñäxu Véase u̱,
casa. ñä
3. empacar Pret. bi yu̱i Act. indet. tu̱i u̱ñähmu (u̱ñähmu) s dolor de rodilla Na
u̱i (u̱i) vi 1. urdir (compl. indet.) mä ku, bi du ko ra u̱ñähmu. Uno de mis
2. construir (compl. indet.) Pret. dá ñu̱i hermanos se murió de dolor de rodilla.
u̱mfeni (u̱mfěni) s 1. resentimiento Ra Véase u̱, ñähmu
u̱mfeni ntse̱di xi xá ntso, ngeä hindi ho u̱stha (ú̱stha) s dolor de espalda Nura
nuä bi to̱tuí. El resentimiento es muy u̱stha, hingi hopi te dä gu̱tsa na ha ni dä
malo, porque no le gustó lo que le hicieron. ndoki na. El dolor de espalda no le
2. sentimiento Ra u̱mfeni po ra hmäte permite a uno levantar nada ni agacharse.
na ra nxutsi, di japi dä ñhose̱ ra Variante u̱xtha Véase u̱, xu̱tha
tsu̱ntu̱. El sentimiento por el amor de u̱tate (ú̱táte) vti 1. aconsejar (compl. indet.)
una muchacha, hace que se suicide el Ra Hose u̱tate pa dä tenä hä. José
muchacho. Véase u̱, mfeni aconseja que digan que sí.
u̱mu̱i (ú̱mu̱i) s dolor de estómago Ya pa 2. influir (compl. indet.) Ra Juanä u̱tate,
xa thogi, xa tho mä thuhu ha nubya bi ne dä mä ge ra gotañu. Juana influye,
zoga ra u̱mu̱i. En los días pasados me quiere decir que frustra el buen propósito.
malpasé de hambre, y ahora me dejó un Pret. bi ñu̱tate Véase u̱ti, -te
dolor de estómago. Véase u̱, mu̱i u̱ti (u̱ti) s tarántula Ra u̱ti, tagi ha ra hai;
u̱ngu (ú̱ngu) vi construir casa Pret. dá xi ra näxi ha o. La tarántula está enterrada
ñu̱ngu Véase u̱i, ngu en la tierra; su habitación es muy resistente
u̱ni (ǔ̱ni) vt 1. lastimar Ra so̱te za xa u̱ni (está hecha de su propia tela).
rá xu̱tha ra ro̱ge. El tercio de leña le ha u̱ti (ú̱ti) vt 1. echar Ya me̱fi ya u̱ti ra
lastimado la espalda al burro. de̱thä ha ya ro̱zä. Los peones ya están
2. maltratar, robar Ri hmu xi di u̱ni ri echando el maíz en los costales.
ku, ngeä xi di japi dä mpe̱fi ha xi 2. enterrar Mä dada u̱ti na ra ro̱tse pa
tsu̱tho juti. Tu patrón maltrata mucho a rá ngu. Mi papá está enterrando un
tu hermano, porque lo hace trabajar horcón para la casa.
mucho y le paga poco. 3. plantar Mä tu̱ bí u̱ti ra ya hogä de̱jä
3. engañar Nu ndí tai ya alfafa xi ndí ha ra huähi. Mi hijo está plantando unos
u̱ni nuu̱ too mi raski, ngeä hindí higos en la milpa. Pret. bi yu̱ti Act.
jutuí nuä ri ñepi. Cuando compraba la indet. tu̱ti Sinón. 3: kätsi
alfalfa engañaba a los que me la vendían, u̱tsa (ǔ̱tsa) 1. vt odiar Ra däme ne rá ko,
porque no les pagaba lo que di ñu̱tsa na ngu mäna. El esposo y su
valía. Sinón. 3: hati cuñado se odian uno al otro.
u̱nte (ú̱nte) vti 1. lastimar (compl. indet.) 2. vt aborrecer Dí u̱tsa ya thogi ja ha
Mä thiza xi u̱nte, ngeä xá nzati ra xifri. ra te. Aborrezco los sucesos que pasan en
la vida. Pret. bi u̱tsa Act. indet. tu̱tsa
u̱tsate HÑÄHÑU — ESPAÑOL 370

u̱tsate (ǔ̱tsate) s persona que odia Véase


u̱tsa
u̱tsafi (u̱tsáfi) s dolor de muela Too
tsu̱di ra u̱tsafi, ata neni rá hmi. Al que
tiene dolor de muelas hasta se le hincha la
cara. Véase u̱, tsafi
u̱tsi (ú̱tsi) s dolor de dientes, dolor de
muela Ra u̱tsi, ne dä mä ge di ya ya tsi. V
El dolor de dientes quiere decir que se están vale (vále) vi valer, tener validez Nunä ra
pudriendo los dientes. Véase u̱, tsi bojä, maske ya xa ntu̱ni, pe di vale. Este
u̱tsi (ǔ̱tsi) vt 1. poner, echar (sobre algo) dinero aunque ya está roto todavía vale.
Mä ga u̱tsi tsu̱ ra bomu ha ra tsanza Sinón. mui, muhui
nubye̱. Hoy voy a echar un poco de arena vaso (vǎso) s vaso Dá tai ra ya vaso ga
en el camión. bo̱jä, ha ra ga xito. Compré unos vasos de
2. techar Ra paya mä ga u̱tsi mä ngu. metal y unos de vidrio. Sinón. pomahyatsi
Hoy voy a techar mi casa. Pret. bi yu̱tsi venga (vénga) vt vengarse (de algo) Dá
Act. indet. tu̱tsi Sinón. 1: u̱xa, po̱tse; 2: venga rá du mä ku. Me vengué del
kätsi homicidio de mi hermano. Sinón. e̱te,
u̱xjua (u̱xjua) s 1. demonio Ra u̱xjua, kotsä rá kue̱
tenä, ge di mpu̱ nga mboni. Dicen que el veta (věta) s 1. orla (franja de adorno) Ra
demonio se transforma en animal. däxyo gi hogagi, gi hutsua ra veta ga
2. Satanás Ra u̱xjua, geä ra tsondähi. ixki. A la cobija que me vas a hacer le
Satanás es el mal espíritu. pones la orla de color azul.
3. persona mala Ra jäi, ra u̱xjua, bu̱ 2. veta Ya hyonga ati, ho̱nse̱ japamäsu
too dä xaxi. La persona es mala si ya veta ja yá mui. Los exploradores de
alguien la provoca. Sinón. 1 y 2: mineral solo aprecian las vetas de más
tsondähi; 1, 2 y 3 Zithu valor. Sinón. 1: ñäni, ñu; 2: ñu, ñuji
u̱ye̱ (ú̱ye̱) s 1. dolor de brazos Di unga ra ati
u̱ye̱, nubu̱ gi hye̱ka ya hogä ndäpo ko ra vinu (vǐnu) s aguardiente Ra vinu thoki
uadaña. Da dolor de brazos si se corta ko rá ngi ra ndu̱xyo. El aguardiente lo
alfalfa con la guadaña. hacen con el jugo de la caña.
2. mano dura (al aplicar inyecciones) Nuä Sinón. jäptehe, hetädehe, ithe
ra nsudathi ra u̱ye̱, ngeä nubu̱ huska mpovinu s recipiente para
mä nsu̱ti ha mä xinthe, ngätsi xi dí aguardiente
tsamäñu̱. La enfermera tiene la mano nduvinu s él que trae el aguardiente
dura, porque cuando me pone inyecciones vinu obxi vino de uva
en la nalga, después me duele mucho. zivinu s tomador de aguardiente
Véase u̱, ye̱ zivinu s trago de aguardientito
u̱ta (ú̱ta) vi plantar maguey Véase u̱ti, ̌ ) s hormiga de miel Ra
vinuxäju̱ (vǐnúxäju̱
uada vinuxäju̱ geä na ra xäju̱ po ra tafi ha rá
u̱ti (u̱ti) vt aconsejar Ya nangu u̱ti mä mu̱i. La hormiga de miel es una hormiga
be̱hnä pa dä ma. Los vecinos aconsejan a que tiene miel en el estómago.
mi esposa para que se vaya; la mal Sinón. botaxäju̱, ithexäju̱ Véase vinu, xäju̱
aconsejan. Pret. bi yu̱ti Act. indet. tu̱ti viudo (viǔdo) s viudo Sinón. rame
u̱ti (ú̱ti) vt abonar, fertilizar Tatä je̱ya
dí u̱ti mä boti, pa dä hogi. Año con año
abono mis siembras para que produzcan.
Pret. bi yu̱ti Act. indet. tu̱ti
371 HÑÄHÑU — ESPAÑOL xagi

xabo (xábo) s jabón Ra xabo, geä pa


dä taxki ya dutu, sta beni. El jabón es
para que se limpie la ropa cuando la
lavan.
xabo̱hai (xábo̱hai) s persona que saca
lodo Véase xami
X xada (xáda) s 1. ciego Na ra xada mi
tso̱ho tai, mi yose̱he̱ ha mi zu̱nti na ra
xa (xa) procl Indica la 3.ª pers. del bida. Un ciego llegaba a la plaza y
antepresente. Ra Xuua xa ma ra bayo ha caminaba solo, y tocaba una guitarra.
ra to̱ho̱. Juan ha ido a pastorear al cerro. 2. tuerto Stá nu na ra xada; ko nada rá
xa (xa) adv Partícula enfática que se coloca da handi. He visto a un tuerto; sólo ve
antes del verbo. ―¡Bá ekua bestho! ―¡Xa con un ojo. Sinón. 1: goda; 2: rada Véase
mabu̱! ―¡Véngase rápido! ―¡Ahí voy! Ra xa, da
domingeho xa thutsi ha ra huähi, xa di xade (xǎde) s fleco Nsanjua, gebu̱
hñe̱tkuí na ra jäi. El dominguejo que han hoka ya xade ya nxutsi. El día de San
puesto en la milpa, se ve idéntico a una Juan es cuando se peinan de flecos las
persona. Véase xi muchachas. Sinón. nzu̱nde Véase xagi,
xa (xǎ) vi 1. resecarse Ra uada, xa xa rá de
tafi; ngeä hindá nxu̱ye̱ mände, nubu̱ xadi (xadi) 1. s rezandero Xa du nubye̱
dá ati. Al maguey se le resecó el aguamiel, na ra hu̱ste; ha nubye̱ mä dä tsi ya
porque no me lavé las manos cuando lo xadi. Hoy se murió una persona y ahora
raspé ayer. van a traer a los rezanderos.
2. agotarse Ya rí xa yá tafi ya uada dí 2. s cantor Ra xadi, geä fatsi ra
ati. Ya se les está agotando el aguamiel a majä. El cantor es el que le ayuda al
los magueyes que raspo. sacerdote.
3. consumirse (líquido) Ha ra bomu hai, 3. vi rezar Xa ndandiñähmu na ra jäi
nihi di xa ra dehe. En la tierra arenosa mbo ra nijä, bí xadi. Está de rodillas una
se consume el agua pronto. persona allá, adentro de la parroquia,
4. estar vano Nunä ra de̱mza dá tehmi, rezando.
xa xa; ha mi neki ge mi o. Esta nuez que 4. vi estudiar Nubye̱ dí xadi ha ra
quebré está vana y parecía que estaba ngunsadi, pa ga pädi ga heti. Ahora
buena. estudio en la escuela, para aprender a
xa (xǎ) vt segar Mä ga ma Mondabye̱; pe leer. Pret. bi nxadi
xa tsu̱ mä hogä ndäpo rixudi. Hoy me te gí xadi ¿cómo está usted?
voy a México; por favor siega mi alfalfa xadithä (xadithä) s maíz fresco Ra hme
mañana. Act. indet. sa Sinón. hye̱ki ga xathä xá mpetetho ha di mpete ha
xa (xǎ) s 1. rocío Ra xa di xoti ya do̱ni ya dedo, na. La tortilla de maíz fresco es
bu̱ nxui. El rocío abre las flores en la pegajosa y se pega en los dedos.
noche. Variante xathä Véase nxa, de̱thä
2. humedad Ra xa umba ra te gatho ya xagi (xǎgi) vi despellejarse (con la
ndäpo. La humedad hace que todas las lumbre) Tixu, hyandi bu̱ ya bí xagi ya
hierbas crezcan. Variante nxa roka. Hija, ve si ya se despellejan las
xá (xá) procl Indica la 3.ª pers. presente con papas. Pret. bi xagi Sinón. pu̱ki
adjetivos, por ejemplo: xá mädi está caro, xá xaki vt despellejar; descobijar
ntso está sucio. xagi (xǎgi) vi estar despeinado Mä tixu
xa rá pa (xa rá pa) en el mero día Mrí feni bi ma ra ngunsadi, xa xagitho rá ñä. Mi
dä jatsi ra ngo, pe po̱de mä dä to̱te xa hija se fue a la escuela con la cabeza
rá pa. Pensaban posponer la fiesta, pero despeinada.
creo la van a hacer el mero día. Variante xi
rá pa
xagyä HÑÄHÑU — ESPAÑOL 372

xagyä (xǎgyä) 1. s persona con el pelo la olla de nixcome para llevarlo al molino.
enmarañado Xa mani na ra be̱hñä di Act. indet. sai Sinón. xami, ku̱i
nestihi, ha ra xagyä. Allí va una mujer xaju̱ (xáju̱) s frijol fresco Mä ju̱ dá tu̱ki
corriendo con el pelo enmarañado. tobye̱ ya xaju̱. El frijol que corté todavía es
2. vi enmarañarse el pelo Ya stá frijol fresco. Sinón. kamju̱ Véase nxa, ju̱
nxagyä. Ya se me enmarañó el pelo. xaki (xaki) vt 1. descobijar Ya tu̱ka bätsi,
Sinón. 1: ho̱xyä Véase xagi, ñä di xaki yá he ko yá ua, nubu̱ di tiki. Los
xaha (xǎha) s 1. humedad Xi tsatho rá niños pequeños se descobijan con los pies
xaha ra hai, pa dä boti. Apenas está bien cuando patalean.
la humedad de la tierra para sembrar. 2. destechar Dí xaki mä ngu, ngeä bi
2. rocío Ra xaha bu̱ nxudi, rabu̱ xi ra hñe̱he̱ rá ntu̱tsi. Estoy destechando mi
tse̱. El rocío de la mañana a veces es muy casa porque quedó dispareja la techada.
frío. Véase xagi
3. miedo (fig.) Mä ntsu̱be nzäntho tsa xaki (xaki) s principiante Mä ngu dá hoki
ra xaha. Mi enemigo siempre tiene ga xaki, xi bi bo̱ni xá ntso. La casa que
miedo. hice como principiante salió muy mal.
xaha (xáha) s tortuga Ra xaha ho̱nse̱ bu̱i xamju̱ni (xǎmjú̱ni) s barbudo “Xamju̱ni”,
ha ra dehe. La tortuga vive en el agua. tembi, nubu̱ xi ya dängi yá ju̱ni. Uno es
xaha (xáha, xǎha) vi refrescarse Ko ra pa un barbudo cuando le ha crecido mucho la
hyadi, ndá tsi ra dehe, bestho bi xaha barba. Sinón. masju̱ni
mä ndoyo. Con el calor del sol, cuando xampäte s estudiante Sinón. yoskuela
tomé el agua hasta se refrescó mi cuerpo. xamu (xamu) s 1. chayote (fruto) Ya
Véase nxa xamu, xi ra ku̱hi mati. Los chayotes son
xahai (xáhai) s 1. tierra húmeda muy sabrosos sancochados.
2. Cieneguilla (pueblo de Cardonal) Mä 2. choyotera (mata) Véase nxa, mu
tsijue̱ ra mengu Xahai, ha rá hyodini xami (xami) vt 1. rasguñar Ra mixi bi
Mohai. Mi nuera es de Cieneguilla, xami ra bätsi. El gato rasguñó al niño.
municipio de Cardonal. Véase nxa, hai 2. rascar Xi ra nxähi na mä ua, ha xi dí
xahmä (xáhmä) adv 1. a ver si Mä ga adi xami; pe hingi ne dä tsaya. Tengo
ra Linda; xahmä dä ñenä hä. Voy a pedir mucha comezón en un pie y me lo estoy
a Hermelinda; a ver si dicen que sí. rascando; pero no se me quiere quitar.
2. quizá Mä ga xipä mä zi mbane; 3. sacar Nunä jäi ho̱nse̱ ko nuu̱ yá
xahmä dä ne da mpe̱mnda nubye mä nthate o̱te, xi bestho xami ya bojä.
pa. Le voy a decir a mi compadre; quizás En un instante saca mucho dinero esa
quiera tocar el día de mi santo. persona nada más con los trucos que
3. acaso Yapa na ra mäte nuä hace. Sinón. 2: xati; 3: po̱ni, häni
hiñhämu̱ xká o̱tuabi na, ¿xahmä dä xami (xami) vt desenzolvar
yo̱tai xä? Pídele un favor al que nunca xamni (xamni) s xaminí (tipo de maguey)
le has hecho uno, ¿acaso te lo va a hacer? Ko rá tafi ra xamni, xi di hogi na ra sei;
Variante xamä ata yu̱nga hetadehe. Con el aguamiel del
xahnäte (xahnä́te) s profesor, maestro Ra xaminí se compone un pulque que hasta
xahnäte bi ñenä ke dä thamba yá dutu huele a alcohol. Véase xami, mini
ya bätsi. El profesor dijo que se les compre xandäpo (xandäpo) s segador de hierba Ya
ropa a los niños. Sinón. ñutate Véase xa mani na ra xandäpo ko rá te̱xu̱. Allí
xahni va un segador de hierbas con su hoz.
xahni (xahni) vt enseñar Ra xahnäte di Sinón. hye̱tandäpo Véase xa, ndäpo
xahni mä tu̱ pa dä bädi dä hñeti. El xandäpo (xándäpo) vi 1. segar alfalfa
profesor enseña a leer a mi hijo. Sinón. uti 2. desyerbar Mä ku bí xandäpo ha ra
xai (xai) vt sacar (nixtamal, carne cocida) huähi. Mi hermano está desyerbando en
Ya dá xai ra suni de ha ra tsensuni, pa ga la milpa. Sinón. he̱kandäpo Véase xa,
hätsi ha ra nju̱ni. Ya saqué el nixtamal de ndäpo
373 HÑÄHÑU — ESPAÑOL xaxi

Xandunga (Xándúnga) Santa Mónica (pueblo xati (xáti) vt bañar (a otro) Ra tiya bi xati
de Santiago de Anaya) Ra boti ga ju̱ de rá be̱datsi. La tía bañó a su sobrino. Act.
gehni Xandunga, xi tsi ra zuue. A la indet. sati
siembra de frijol de allá, de Santa Mónica, se xati (xati) vt rascar Ra nzu̱pa xata rá
la come mucho la plaga. mu̱i. El mono se rasca la panza. Act. indet.
xangdo (xángdo) s grava Véase xani, do sati
xani (xani) s feria, suelto Dí honga ra xati (xáti) vi 1. caer (el pelo) Ko ra
xani, pa nubu̱ dí kotsa ra mpengi. Yo xidithä, xi xati mä stä. Con la caspa se me
necesito feria para cuando les doy el vuelto. cae mucho el pelo.
xani (xani) 1. vt esparcir Ra mota hogä 2. desplumarse Ko ra pathe, xati yá xi
ndäpo di xani xá ñho ra nda, pa kontsi ra o̱ni. Con el agua caliente se despluma
mähye̱gi. El sembrador de afalfa esparce a las gallinas fácilmente. Sinón. 1: tagi,
muy bien la semilla para que brote parejo. ho̱e
2. desparramar Ra xe̱di di xani yá nda xati vt arrancar
ya ndäpo habu̱ ra za. El remolino xathä [Variante de xadithä] maíz fresco
desparrama las semillas de las hierbas, por xathe (xǎthe) s agua fresca Bu̱ nonxi ba
dondequiera. ya xathe ha ra tai. Los lunes venden agua
3. regar Ha ra huähi, dí xani ra foyo; fresca en la plaza. Véase dehe, xaha
pa dä nja rá tse̱di ra hai. En la milpa xatsi (xǎtsi) vi 1. disminuir, minorar
estoy regando estiércol para que tenga (lluvia) Nubye̱ ya bi xatsi ra ye, mähebu̱
fuerza la tierra. Sinón. tu̱ngi xi mi uäi ntse̱di. Ahorita ya disminuyó la
xano (xǎno) s jarro Ngu rá ñho na ra lluvia, hace un momento llovía muy fuerte.
xano, geä rá mädi. Según la calidad de un 2. retirarse Ya bi xaxa ra bo̱ngui mi ja.
jarro, es su precio. Sinón. bada Ya se retiró la neblina que había.
xanthe (xanthe) s sudor Gatho nuä stá 3. aminorar Bi za dá raxa ra hñe, ata bi
o̱te, ko mä xanthe. Todo lo que he hecho xaxa ra nzo̱the. Pude atravesar el arroyo
es con el sudor de mi frente. hasta que aminoró la creciente.
Variante nxanthe Véase dehe Sinón. tsaya, huetsi
xanthe (xánthe) vi sudar Ko ra nteni ya xatsi (xatsi) vt desyerbar
dá xanthe. Con el deporte ya sudé. Pret. xaua (xǎua) s jáquima Mä ga tambi na rá
dá nxanthe Véase dehe xaua mä fani, ngeä tse̱di rá yu̱ga. Voy a
xanundju̱ arverjón fresco comprarle una jáquima a mi caballo porque
xañä (xǎñä) s pelo despeinado Ra xañä, es testarudo.
tembi, nu nubu̱ hinxa yeka rá stä. xaua (xǎua) s pata plumada Bu̱i ra ya
“Pelo despeinado” es cuando no se ha täxi, xi ya xaua gatho yá xinthe. Hay
peinado el pelo. Sinón. xagyä Véase xagi, algunas cabras que tienen pelos muy largos
ñä en todas las patas. Sinón. bazuua
xaste (xǎste) s provocador Nuni ra ño̱ho̱, xaue (xáue) s jagüey Ya mboni tsithe ha
nubu̱ di ti, xi ra xaste. Aquel hombre es ra xaue. Los animales beben en el jagüey.
muy provocador cuando está borracho. Sinón. zabi
Sinón. nesio Véase xaxi xaxi (xǎxi) vt 1. provocar Mä ga xaxi mä
xaste (xáste) vti provocar (compl. indet.) nsu̱be, pa ga ntunbe. Voy a provocar a
Nubu̱ dá ti dá xaste pa too ga ntunbe. mi enemigo para pelearme con él.
Cuando estoy ebrio provoco a las personas 2. cuquear, azuzar Bu̱ gi xaxi ra
para ver con quién peleo. Pret. dá nxaste tsatyo, dä zai. Si cuqueas al perro te
Véase xaxi, -te morderá.
xata (xǎta) adv Intensifica al verbo 3. enamorar Mämä, na ra metsi de ra
imperativo. Xata memi rá ñäxu ra keñä ngunsadi xaxki, pe nuga dí embi hina.
ko ra za, pa hinda ma. Apachurra bien la Mamá, un muchacho de la escuela me está
cabeza de la víbora con el palo para que no enamorando; pero yo le digo que no.
se vaya. Sinón. 1 y 2: xuhña
xaxi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 374

xaxi (xáxi) vi 1. retirarse (neblina, hingi tsi. El cerdo de mamá nada más saca
personas, despejando el sitio invadido) Ya la masa y no se bebe el agua.
bi xaxa ra bo̱nguui mi ja. Ya se retiró la 2. vt desenzolvar Beto xatsi tsu̱ nuä
neblina que había. ra ju̱the dí ñunthe. Roberto desenzolva
2. calmarse (lluvia, tráfico) Ya bi xaxa ra tantito la zanja con la que riego.
ye himi käti. Ya se calmó la lluvia que 3. s embozada (reg.), puñado Dá ku̱i ha
no paraba. ra ro̱zä, na xatsi ra de̱thä pa ra o̱ni.
3. minorar (creciente de agua, concurrencia Saqué una embozada de maíz del costal
de gente) Bi za dá raxa ra hñe ata bi para la gallina. Sinón. 1: käi; 2: xai, xu̱ki
xaxa ra nzo̱the. Pude atravesar el arroyo xä (xä́) adv siendo así, entonces
hasta que aminoró la creciente. Sinón. xädu (xädu) s víbora que se enrosca en
huexa medio de la vereda
xaxni (xáxni) s 1. uña de gato chico ̌ ) s hormiga apestosa
xäfoxäju̱ (xäfoxäju̱
(arbusto y árbol) El chico tiene como de un Véase xaju̱
metro de altura; sus hojas son muy pequeñas y xägi (xägi) vi 1. heder Ha ra saha, di xägi
sus flores de color morado. ko ya hyaki kä. La uña hiede con la mugre
2. uña de gato grande Ja yoho ya bai ga que tiene.
xaxni, na ra dängi ne na ra tsani. Hay 2. apestar Na ra mboni xa te̱i ha ra
dos clases de uña de gato, una grande y mbonthi, bu̱ ya da xägi da bähä ya
una chica. pada; nubu̱ e̱ da zi. Cuando apeste el
xaye (xáye) s llovizna, lluvia menuda, animal que han tirado en el monte lo
matapolvo Ko ra xaye ga pahyadi, di olerán los zopilotes y vendrán a
nogo ya tsatyo. Con la llovizna en los días comérselo. Véase nxä
de calor se ponen rabiosos los perros. xägu (xägu) s 1. mangana corrediza,
Sinón. hanye Véase xa, ye lazada corrediza, trampa de la reata Ra
xaza (xáza) s leña húmeda Mä ga xo̱ke, dänthi, thokua rá xägu; pa dä thu̱tsi na
mäda ra ya xaza; ngeä otho ra yonza. ra mboni. Con la reata hacen una
Voy a rajar aunque sea leña húmeda, porque mangana corrediza para lazar un animal.
no hay leña seca. Véase nxa, za 2. gaza (una especie de oreja que se hace en
xati (xati) vt 1. arrancar Ha ra huähi, xi una punta del mecate donde entra la otra
ja ya ndäpo; ha nubye̱ dí xati, pa dä punta para formarse la mangana corrediza)
taxki. En la milpa hay muchas hierbas y Rá xägu ra nthähi, bi xoti. La gaza del
ahora las estoy arrancando para que se mecate se desató.
limpie. ́ ) s hormiga
xäju̱ (xäju̱
2. desplumar Stá ho na mä o̱ni, ha boxju̱ s hormiga negra
nubye̱ dí xatua yá xi. He matado una mekoxäju̱ s hormiga tropera
gallina y ahora la estoy desplumando. tu̱xju̱ s hormiga chica
3. entresacar Ntse̱ xá pidi ya bai ga the̱ngxäju̱ s hormiga colorada
de̱thä; ¡xati ra!. Están muy tupidas las xäfoxäju̱ s hormiga apestosa
matas de maíz; ¡entresaca algunas! Act. xäki (xä̌ki) vt desollar, pelar (un cerdo) Ra
indet. sati Sinón. 1: ku̱tsi; 3: hämi tsu̱di, dí xäki ko ra tafi. Pelo el cerdo con
Véase xati el raspador.
xatsabo̱hai (xátsábo̱hai) s sacador de xängi despellejarse
lodo Mä xatsabo̱hai de ra ju̱tsi, jootho xäki (xä̌ki) vt dar comezón Ra gixuada,
ha ya bi hñuxadi. Mi sacador de lodo del di xäki rá ndoyo ra jäi. El jugo del
pozo todavía no llega y ya se hizo tarde. maguey da comezón en el cuerpo humano.
Sinón. xabo̱hai, käbo̱hai Véase xatsi, xäkui (xä̌kui) vt tundear
bo̱hai xäkxäxi (xä́kxä̌xi) s grano que da comezón
xatsi (xátsi) 1. vt sacar Nuni rá tsu̱di mä Véase xäki, xäxi
mämä, xatsi ho̱nse̱ ra ju̱ni; ha ra dehe, xäkri (xäkri) s hierbabuena Nää ra
xäkri, xi mäthoni pa ra githe; geä di
375 HÑÄHÑU — ESPAÑOL xefo

ku̱ki ra hñuni. La hierbabuena es muy xäntsi (xäntsi) vt arremangar Pa gi


importante en el caldo, es la que hace raxa ha ra dehe, mäthoni gi xäntsi ri
exquisita la comida. Véase xä, kani dutu. Para que atravieses el agua es
xäkye̱ (xä̌kye̱) s travieso Véase nxähi, ye̱ necesario que te arremangues la ropa.
xämä (xä́mä) adv a ver, quizá Sinón. pantsi
Variante xähmä xäñäi (xä́ñäi) s epazote de zorrillo,
xämdo (xä́mdo) s huevo apestoso Véase epazote silvestre Nää ra xäñäi, xi ra
nxä, mädo ñethi pa ra thehe, o hñeni sinsi. El
xämfe (xä̌mfe) s efés apestoso Véase nxä, epazote de zorrillo es buena medicina para
efe la tos y la pulmonía. Véase ñäi
xändi (xä̌ndi) 1. vi multiplicarse Ra jäi xi xäsei (xä́sei) s pulque apestoso Ra masei
rí xändi ha xi rí mäki nuä te dä tsi. La pa ra xäsei; hingi ho rá sei. La
gente se está multiplicando, y se va vendedora de pulque vende pulque
encareciendo el alimento. apestoso; no está bueno su pulque. Véase
2. s hembra (animal) Dá tanga na mä nxä, sei
de̱ti ra xändi, pa dä mu̱i ndunthi mä xäthe (xä́the) s agua apestosa
de̱ti. Compré una borrega para que críe y xätä (xä́tä) s 1. nopal Ja ya bai ga
tenga yo muchos borregos. Sinón. 1: xu; xätä, ga gäxa kähä. Hay matas de
2: xändi, nxu nopales que dan tunas al último.
xändi (xä́ndi) vt criar 2. tabla delgada de tejer (machete del telar)
ya xändä mboni los que crían animales kastaxätä nopal amarillo
domésticos hoga xätä nopal fino
xängi (xä̌ngi) vi 1. despellejarse Nuni ra mastä s órgano
mboni, xá ntso ra hñeni tsu̱di; di xängi mbänga xätä nopal silvestre
rá xifri. Está horrorosa la enfermedad que tu̱stä s nopal chico
tiene aquel animal; se le despelleja la piel. xäto (xäto) s chinche Ya bi zagi na ra
2. desollar Dá ko̱xke mä ua ha na ra xäto; dí tsa xá nxähi gatho ha ndoyo.
njuando; bestho bi xängi mä zi xifri. Ya me picó una chinche; ya siento
Me raspé el pie en una piedra filosa, luego comezón en todo el cuerpo. Véase nxä, to
se me desolló el cutis tan sensible que xäthe s agua apestosa Véase xä, dehe
tengo. Sinón. 2: pu̱gi xäue (xä́ue) s gusano de mezquite Ya
xäki vt pelar zänä ja ya tähi, gebu̱ bu̱i ya xäue. En
xängi (xängi) vi despejarse el cielo los meses que hay mezquite es cuando hay
xänti (xänti) vt desmontar (terreno) gusanos de mezquite. Vocal nasal: xäuë
Nubya bi zo̱ho̱ ra ñuthe, ja dí xänti mä Véase xä, zuue
hai. Ahora que ya llegó el canal, apenas xäxi (xä́xi) s grano, salpullido Ya xäxi,
estoy desmontando mi terreno. Act. indet. xi ya ntso yá nxähi. La comezón de los
sänti Sinón. po̱ke, pasti granos se siente muy feo. Variante säsi
̌
xäntho̱ (xäntho̱ ) s sierra Ha ra xäntho̱ mu̱kxäxi s jiote
bu̱ i ya fantho̱. En la sierra hay venados. xäkxäxi s grano que da comezón
Variante xäntho̱ Véase to̱ho̱ xäza s madera de enebro
xäntsi (xä̌ntsi) vt 1. despellejar Ra ixi dra xäza s madera de enebro Véase xäxi
xäntsi, pa dä tumba ra bätsi. Se xäkui (xä̌kui) vt tundar, azotar Véase
despelleja el durazno para darle al niño. -bi
2. pelar Nunä mä nanxa dí xäntsi, xi ra xäta (xä̌ta) s zábila Ko ra xäta, dä
ñho. La naranja que estoy pelando está jotsi ha xá nxähi; ha ko ngeä dä
muy buena. hñäki. Se unta con la zábila en donde se
3. desollar Ra tsibi bi xäntsi mä ye̱. La tiene comezón y con eso se quita.
lumbre me desolló la mano. Act. indet. Sinón. juta Véase xä, uada
säntsi Variante xantsi xefo (xefo) s intestino, tripa Ra jäi
tso̱ni ha ra ngu ga nto̱the ya xa du,
xehai HÑÄHÑU — ESPAÑOL 376

nuu̱ di sohni ne di ju̱mba yá xefo. A 2. descubrir Pa gi hyo̱mi na ra bai ga


la persona que llega al hospital ya muerta tähi, ho̱nse̱ gi xeti yá yu̱ ne gi hye̱kuí,
le abren el vientre y luego le sacan los pa dä dase̱. Para tumbar una mata de
intestinos. mezquite, nada más le descubres las raíces
tu̱ka xefo intestino delgado y las cortas para que se caiga sola. Act.
xehai (xéhai) 1. s escarbador de tierra Ra indet. seti Vocal nasal: xëti
minä, ra xehai. La ardilla es escarbadora Sinón. xemi
de tierra. xe̱di (xé̱di) s 1. remolino Nubu̱ nangi na
2. vi escarbar la tierra Ra tsatyo bí ra xe̱di, ne tsa dä nthe̱ui na ra jäi,
xehai ha ra hñe. El perro está nubu̱ nuä hutsua ra ponti ko rá ye̱.
escarbando la tierra en la barranca. Vocal Cuando se levanta un remolino, si una
nasal: xëhai Véase xei, hai persona se encuentra cerca en ese momento,
xehua giue (xehua gǐue) s mosca Vocal entonces le hace la cruz.
nasal: xëhua giuë 2. coronilla, remolino (en el pelo)
xei (xei) vt 1. perforar Dí xei na ra ju̱tsi; xe̱gi (xe̱gi) vi 1. reventarse (hilo, mecate,
xahmä ga tsu̱di ra dehe. Estoy perforando guía de planta, alambre) Rá nthähi ra ro̱ge
un pozo; a ver si encuentro agua. xa xe̱gi. El mecate del burro se ha
2. escarbar Dí xei na ra ndu̱nza tähi, reventado.
pa ga häi. Estoy escarbando un tronco de 2. romperse Sinón. ku̱gi
mezquite para sacarlo. Act. indet. sei xe̱gi (xé̱gi) vi arrancarse
Vocal nasal: xëi Sinón. xeti xe̱hme (xé̱hme) s 1. pedazo de tortilla Ra
xemhñä (xémhñä) s excavador de fosa tu̱hu̱ hñuni ga xe̱hme, xi ra ku̱hi. Los
(persona) Nuä ra xemhñä bí yo ha nijä, chilaquiles de pedazos de tortillas son muy
ja getä tsi ya yu̱i; ngeä enä ge pa hinda sabrosos.
me̱xa yá ndähi ya hu̱ste. El excavador que 2. migaja de tortilla Ya bätsi, nubu̱ di
anda alla en el cementerio a cada rato está ñuni, xi tsogi ya xe̱hme. Cuando comen
fumando cigarros. Dice que para que no se los niños dejan muchas migajas de
le pegue el espíritu de los difuntos. Vocal tortillas. Variante xe̱nhme
nasal: xëmhñä Véase xemi, hñä Sinón. se̱thme Véase xe̱ni, hme
xemi (xémi) vt 1. ahondar, erosionar Ra xe̱ka dohmi (xé̱ka dóhmi) pedazo de barro
dehe, di xemi ra hai ha rani. El agua Véase xe̱ki, dohmi
ahonda la tierra por donde pasa. xe̱ki (xe̱ki) vt 1. arrancar, romper (algo
2. escarbar Tixu, xemi na ra mini o delgado y largo) Yá mai na ra xamu, xá
ha mä ua. ¡Hija, escárbame una espina näxi pa too ne dä xe̱ki. Las guías de una
que tengo en el pie! Act. indet. semi chayotera son muy correosas para quien las
Vocal nasal: xëmi Sinón. 1: ati; 2: xeti quiera arrancar.
Véase xei 2. reventar Ra fani bi xe̱ki rá nthähi,
xeni (xěni) 1. vt esculcar Ya ndaro mí gu̱ ngeä bi ntuhnui mäna ra fani. El
ra hyote, bi xeni pa bu̱ te mi hñä. caballo se peleó con otro caballo y su
Cuando agarraron al asesino los soldados lo mecate se reventó. Sinón. ku̱ki
esculcaron por si traía algo. xe̱gi vi reventarse
2. abrir Ra Beto xeni rá ro̱zähme ra xe̱ki (xé̱ki) s pedazo Nuu̱ yá hai mä
Xuua. Roberto le abre su costal de dada, na xe̱ki bi takagi. De los terrenos
tortillas a Juan. Vocal nasal: xëni Act. de mi padre me tocó un pedazo. Véase xe̱ti
indet. seni xe̱mi ñethi (xé̱mi ñěthi) Nombre de una
nseni s persona esculcada planta. Sinón. ponza ñethi
nxeni s trasculcón (reg.), esculcón xe̱ni (xě̱ni) vt 1. despedazar Ra ndesta
xeti (xéti) vt 1. escarbar Na ra banjua zafri, xi xe̱ni xá ñho ya zafri. La trilladora
bi yu̱ti nuni ha rá hñä, nubye̱ mä ga de zacate despedaza muy bien el zacate.
xeti. Un conejo se metió allí en ese 2. destrozar Ya ndo xe̱ni yá xi ya
agujero; ahora voy a escarbar para sacarlo. dädimaxi. El granizo destroza las hojas
377 HÑÄHÑU — ESPAÑOL xibu̱

del jitomate. Act. indet. se̱ni Sinón. 1: humämu̱i ge te; ha ne ge ya xa du. Yo


testi; 2: tu̱ni Véase xe̱ni pensaba que vivía; y ya está muerto.
xe̱ni (xé̱ni) s 1. pedazo, pedacito Dá hä Variante xa
na xe̱ni ra ngo̱. Traje un pedazo de xi (xi) adv ¿y qué? ¿Xiä mä uite?
carne. Jootho. Y mi tlacualera ¿qué? Todavía no
2. fracción (tierra) Dá tai na xe̱ni ra aparece.
hai. Compré una fracción de tierra. ¿xiahu̱? ¿y ustedes?
Sinón. xe̱ki xi (xǐ) s 1. hoja Yá xi ya bai ga za, tutsua
xe̱pi (xe̱pi) vt 1. convidar Nuni ra zi ra ndähi. El viento se lleva las hojas de los
bätsi handi nuä gí tsi, xi gi xe̱pi na zi árboles.
xe̱ni. Ese niñito está viendo lo que estás 2. pelo Yá xi ya fani di pete ha rá
comiendo; convídale con un bocadito. dutu. Los pelos de los caballos se pegan
2. invitar Ra gädo xe̱pi rá hme ra en la ropa.
mfatsi, pe nuä hingi ne. El albañil 3. cáscara Ra xi ga de̱mza, rí hñäki ra
invita a su ayudante a comer, pero él no u̱mu̱i. La cáscara de nuez quita el dolor
quiere. Act. indet. se̱pi Véase xe̱ki, -bi de estómago.
xe̱kägi convídame 4. pluma
xe̱te (xé̱te) s pellizcador Ogi hñuxkuíni; xi (xǐ) vt tender Xi ra xifi pa dä me̱nga ra
nuni xe̱te. No te lleves con aquél; aquél bätsi. Tiende el petate para que se acueste
pellizca. el niño. Sinón. tu̱ngi
xe̱ti (xé̱ti) vt remojar xi bya (xí bya) conj ¿y ahora? Variante xi
xe̱ti (xé̱ti) vt pellizcar Mämä, ra Xuua bye̱
xe̱ki. Mamá, Juan me está pellizcando. xibjä (xibjä̌) s 1. hojalata Stá komi mä
xe̱thme (xé̱thme) s tortilla remojada en ngu ko ya xe̱ka xibjä. He tapado mi casa
cualquier caldo de comida con pedazos de hojalata.
xe̱tsi (xe̱tsi) vi reventarse Rá nthähi ra 2. lámina Nubya ya bi mäki ya xibjä ga
mpe̱mfo, bi xe̱tsi. El mecate del njäxängu. Ahora ya encarecieron las
columpio se reventó. Tenä ge nu ra láminas de fierro para techar casas. Véase
ke̱ñä, nubu̱ tsa ku̱ti rá hñä, ne bu̱ xi, bo̱jä
too dä ne dä gu̱ki, tenä ge mäske dä xibo (xíbo) s la parte de en medio del
xe̱tsi, pe hinda bo̱ni. Dicen que la zacate, cosa bofa
víbora cuando se va metiendo en el xiba (xíba) 1. vi arrugar (teta) Nubu̱ tsu̱
agujero, si alguien la quiere sacar, dicen ra tu̱nthuani, ata hinda xiba ya ba ja dä
que aunque se revienta no sale. hye̱pu̱ . Cuando mama la becerra, hasta que
Sinón. xe̱gi, ku̱gi están arrugadas las tetas las deja.
xe̱tsi (xe̱tsi) vt 1. cortar (una hierba) 2. s seno, pecho Yá xiba ya nxutsi xi
Tixu, uá xe̱tsi na xe̱ni ra xäkri pa ga ya me. Los senos de las muchachas están
kätsuí ha rá ntho̱sdehe ra bätsi. Hija, muy duros. Sinón. 1: xifri; 2: ba
ve a cortar un pedazo de yerbabuena para Xibato̱ho̱ (Xíbáto̱ho̱) Nombre de un cerro
ponerle al té del niño. en forma de teta. Ra Xibato̱ho̱, kohi ni
2. cortar, mochar (coger una flor) Ya bai mähuifi ra hnini Ntso̱tkani, ra hai
ga do̱ni, dí xe̱tsi ko mä ye̱. A las matas Nju̱nthe. El cerro en forma de teta queda
de flores les corto las flores con las por el norte de la ciudad de Ixmiquilpan, del
manos. Sinón. 1: tu̱tsi estado de Hidalgo. Sinón. Ñäxbato̱ho̱
xi (xi) adv 1. Enfatiza el significado del xibi (xíbi) s meón Mä tsu̱ntu̱, xi ra
adjetivo o adverbio. Ra ximxi, xi ra tudi xibi, ngeä tsu̱di ra u̱bi. Mi hijo es muy
pa na ra nthuhñä. El pelo de gato es meón, porque tiene la enfermedad de mal de
blandito; sirve para almohada. Xi orina. Sinón. tu̱bi Véase bi
ndunthi ra bojä, dí ui ge dí pe̱tsi. Yo xibu̱ (xíbu̱) conj 1. ¿si acaso? ―Oxki pa
sueño que tengo dinero en cantidad. tai, Juanä. ―¿Y xibu̱ ga ma, te gi yo̱tki?
2. Enfatiza el verbo que sigue. Xi dí
xida HÑÄHÑU — ESPAÑOL 378

―No te vayas al centro, Juana. ―¿Y si acaso xifri (xifri) s 1. cuero (animal) Ko ra xifri
voy, que me harías? thoka ya thiza. Los huaraches se hacen de
2. ahora Xibu̱ ¿pa té gi ntunhu̱? ¿xi cuero.
otho gí mädihu̱? Ahora ¿por qué se 2. cutis (humano) Ko ra pahyadi, bi
pelean? ¿Qué no pueden amarse? mu̱gi mä xifri mände ha mä xu̱tha. Con
Variante xi el calor del sol, ayer se me despellejó el
xida (xǐda) s pestaña Mä xidahu̱, yá cutis. Sinón. 1: ntsu̱ti Véase xi, phani
nthaki mä dahu̱ . Las pestañas nos sirven xigañeni (xigáñěni) s juguetón Mä
para proteger los ojos. Véase xi, da tsu̱ntu̱, xi ra xigañeni. Mi muchacho es
xide (xíde) s liebre Nu ya xide, bu̱i muy juguetón. Véase xi, ñeni
ho̱nse̱ ha ra to̱ho̱. Las liebres solamente xigde̱thä [Variante de xidithä] maíz ancho
viven en el cerro. Véase nxidi, de xige (xíge) 1. adv a poco Tixu, ¿xige
xidiju̱ (xǐdíjǔ̱) s ejote Ra xidiju̱ tsi, ko nubye̱ gi ma Monda? Hija, ¿a poco hoy te
ngatho rá xi. El ejote se come con todo y vas a México?
cáscara. Variantes xidju̱, xitju̱ Véase xi, ju̱ 2. acaso ¿Xige, hinxká ma ha stá pe̱ni?
xidinthähi (xídínthä̌hi) s sudadero Ra ¿Acaso no has ido donde te mandé?
xidinthähi, geä thutsua ra fani pa hinda Sinón. hage
u̱mbi ra nthutsi. El sudadero es lo que se xigu (xǐgu) s oreja Ha rá xu̱tha rá uaxigu
le pone al caballo para que no le lastime la ra bätsi, ja ra hyaki. El niño tiene mugre
montura. Variante xinthähi Véase nxidi, detrás de la oreja. Véase xi, gu
nthähi xigunxätä (xigunxä̌tä) s Nombre de una
xidithä (xidithä) s polvo de maíz, tamo hierbita medicinal. Ra xigunxätä, na ra
Ra de̱thä nuä ba ga nonxi, xi di ñoui ra ndäpo hingi fätua rá thuhu hñamfo̱, pe
xidithä. El maíz que venden los lunes tiene ge xi ra ñethi; nunä dä ju̱ni ha dä hituä
mucho tamo. Sinón. merhma Véase xi, ra ñäxu too hñenga däpa. Esta es una
de̱thä hierbita de la que se ignora el nombre en
xidithä (xidithä) s maíz ancho Bu̱ nonxi español, pero es medicinal; se machaca y
tso̱ho̱ ra xidithä. Los lunes llega el maíz con eso se baña la cabeza de los que tienen
ancho. Variante xigde̱thä Véase nxidi, fiebre.
de̱thä xihmä (xíhmä) adv cuanto más, mucho
xido (xído) s tepetate Mä ngu, dá hoki ha más
ja ra xido. Mi casa la hice donde hay xihme (xíhme) s tortilla delgada Ya
tepetate. Véase xi, do mahme ha ra tai, pa ra ya xihme ngu ra
Xido Pathe (Xído Páthe) manantial cerca de he̱mi. Las vendedoras de tortillas en la
Tasquillo plaza venden unas tortillitas delgadas como
xidohai (xídóhai) s tierra tepetatosa Nuua papel. Variantes xinhme, xijhme Véase
ha ra Botahi, ja ya pika hai ha ya xini, hme
xidohai. Aquí en el Valle del Mezquital hay xihni (xíhni) vt 1. rasguñar Ra ñendro, bi
tierras gruesas y tierras tepetatosas. Véase xihni ra ndämfri ko yá ndäni. La res
xido, hai rasguñó al torero con sus astas.
xifi (xífi) s petate, esterilla de palma Ra 2. rayar Mä tixu ho̱nse̱ xihni rá he̱mi.
xifi thoki ko ra de̱nthi. El petate se hace Mi hija nada más raya su cuaderno.
con la palma real. Vocal nasal: xïfi nsihni s rasgón
xifikeñä (xífíkeñä) s ciempiés, xihñe (xihñe) s bofe Mäna xá hñu̱ ra ya,
escolopendra Ya xifikeñä ja ranañotho ke ra xihñe. Pesa más el hígado que el
yá ndängi ha yá njäti. Hay diversas clases bofe. Vocal nasal: xihñë
de ciempiés en tamaño y color. xiho (xího) s nailon, plástico
Sinón. sastme xija (xíja) s nevada, nieve
xijhme [Variante de xihme] tortilla delgada
379 HÑÄHÑU — ESPAÑOL xinä

xika (xika) adj 1. mucho Ha ra uädri tai, ximo (xímo) s 1. jícara Nubye̱ ya ximo, xi
xika do̱ni; pe gatho xi tsamähotho. En el ya mädi. Ahora las jícaras están muy
jardín del centro hay muchas flores, y todas caras.
son muy hermosas. 2. cabeza (fig.) Mände bi mu̱di bi u̱gi
2. bastante Nubye̱ xika jäi bí yo tai. mä ximo. Desde ayer me empezó a doler
Hoy hay bastante gente en la plaza. la cabeza. Sinón. 2: ñäxu, ñä
3. en cantidad Mänonxi xika de̱thä bi ximo (xímo) s 1. insecto que pica en los
zo̱ho̱ ha ra tai. El lunes llegó el maíz al balnearios
centro en cantidad. 2. insecto que perjudica al frijol
4. demasiado Mä tiyo, xika o̱ni di 3. buena suerte (insecto)
ñehe. Mi tío tiene demasiadas gallinas. ximu̱i (ximu̱i) s carne delgada del
Variante xaka Sinón. nze̱ya, ndunthi abdomen Ra ximu̱i, geä koti yá xefo, ha
xikhme tortilla ancha Véase nxidi, hme njati yá bo̱tse. La carne delgada del
xiki (xíki) vt 1. cardar (ixtle) Ixo, xiki ra abdomen es la que cubre los intestinos
the̱xi. Hijo, carda el ixtle. debajo de las costillas. Véase xini, mu̱i
2. romper, rasgar Ya mini bá xiki mä ximxi (xímxi) s pelo de gato Ra ximxi, xi
dutu. Las espinas rasgaron mi ropa. ra tudi pa na ra nthuhñä. El pelo de gato
Sinón. 1: eke; 2: tu̱ni es blandito; sirve para almohada. Véase xi,
xiko̱ (xiko̱ ) s cardenal azul mixi
xiktsa [Variante de xitsa] huapilla ximastä (xímástä) s chimasta (planta),
xikua [Variante de xingua] pie ancho chimelaste Dá hokua rá jutsi mä huähi
xikua (xíkua) s descalzo Ra jäi mäme̱to, ga ximastä, ngeä nuä ju̱ rá yu̱ haraza.
mi yo ga xikua. La gente de antes andaba Le hice la cerca de chimasta a mi milpa
descalza. Sinón. youa porque su raíz agarra en cualquiera lado.
xikuni (xíkúni) s malva Ja na ra ndäpo ximfe (xímfe) s cáscara de vaina de
ra hu ra xikuni, tsi ngu ra kani; xi xá efés (guajes) Véase efe
ñho dä zi too hñengä ra däpa ha nehe ximfi (xímfi) s mechal de maguey,
dä to̱tua ya nsaha pa dä gäi ra nzo̱. Hay raspadura de maguey Ra ximfi, rí noki ra
una hierba, que se llama malva, que se come tsu̱di. Con la mechal del maguey se
como el quelite. Es muy bueno que la coman engorda al puerco.
los que están enfermos de fiebre, y también ximhai [Variante de xímhai] Tierra, mundo
que les hagan baños para que les baje la ximini (ximǐni) s cardón, cardón
temperatura. espinudo Sinón. pemni
ximdo (ximdo) s cascarón de huevo Ra ximini konfite (xímǐni konfíte) s tipo de
tsatyo bi zi ya ximdo. El perro se comió cardón (lit.: cardón endulzado) Gi huätä ra
los cascarones de los huevos. ximini konfite, ne dä dagi ya zi kähä xá
Variante ximndo Véase xi, mädo the̱ni; xi xá ñuu̱. Se puede sacudir este
ximhai (xímhai) s 1. mundo, Tierra Ra “cardón endulzado” y se caen las tunas rojas
ximhai xi tsamähotho pa too dä bädi dä y dulces. Variante xibini konfite
mu̱i. El mundo es muy bonito para quien ximtsibi (ximtsibi) s chispa de la lumbre
sabe vivir. Na ra pa, ko ra ximtsibi, bi nzo̱ na ra
2. mundo “Ximhai ga hñogi ha ga be̱fi to̱tsa zafri. Un día, con la chispa se
ha ga tsu̱tbi.” “Un mundo próspero con quemó un montón de zacate.
trabajo y justicia.” Variante ximhai xinä (xínä) adv 1. aquí lo tiene, aquí está
Véase hai Po̱de dí tuäi na ra thai; xinä, bu̱kua.
ximhai (xímhai) tianguis (hierba) Na ra Creo que te debo por ahí un dinero; aquí
ndäpo tembi ximhai, xa nsi ha ra hai, ha tienes.
ra ñethi. A una plantita que se extiende en 2. ¡mira! Nuä ra me̱fi faxkagi, xinä tsu̱
el suelo le llaman tianguis, y es medicinal. xa be̱fi, nä. El peón que me ayuda,
Sinón. kanitsu̱di ¡mira lo poco que ha hecho!. Sinón. 2:
xini
xindo HÑÄHÑU — ESPAÑOL 380

xindo (xindo) s 1. laja delgada Ra xindo xinue̱ s Nombre de un pájaro pequeno.


di uete ha ra jädo, pa dä nja rá hmi. xinxi (xínxi) s 1. hombro
Pegan la laja delgada en la pared de lujo. 2. omóplato Ko ra be̱fi ga uäthe, stá
2. piedra ancha Dá handi ra ya meni, mpe̱fi xi ntse̱di; ha nubye̱ ya xi xä ñu̱
mi peni ha na ra xindo. Vi a unas mä xinxi. He trabajado muy fuerte en el
lavanderas que lavaban en una piedra riego y ahora ya me duelen los
ancha y delgada. Variante xingdo Véase omóplatos. Variante sinsi
xini, do xiñu (xǐñu) s 1. nariz Ko mä xiñu, dí
xindo̱ (xíndo̱) s hombre pobre jotsi ha ne pa ga ju̱ntsi ra ndähi. Con
xine (xǐne) s labio Ra xine, tembi, la nariz respiro y también me sirve para
nuä ra ngo̱ kotua yá tsi na, ga hmi. absorber el aire.
Se llama labios a la carne que cubre los 2. trompa del marrano Rá xiñu ra tsu̱di
dientes enfrente. Véase ne o ra fetyo. La trompa del marrano tiene
xingri (xíngri) s cabello de elote Rá adentro un cartílago.
xingri ra de̱thä, ri hñäkä ra ñe̱i. El xiñye̱ (xǐñye̱) s 1. espaldilla Na ra
cabello de elote quita el vómito. xiñye̱ ga tsu̱di, ntse̱ xi ra mädi dá tai.
xingu (xíngu) s vello Yá xingu ya tu̱ka Pagué muy cara una espaldilla de cerdo.
bätsi, tagi nubu̱ dri sati. Cuando bañan 2. omóplato (hueso ancho de la espaldilla)
a los niños pequeños se les caen los Ra xiñye̱, tembi, nuä ra ndoyo xá
vellos. nxidi ja ha rá ndoyo de rá ye̱ na ra
xingua (xingua) s pie ancho Mä tu̱ ra mboni. El hueso ancho que está en la
xingua, hänge xi ya dängi ya thiza. Mi espaldilla de los animales se llama
hijo es de pie ancho; por eso están muy omóplato.
grandes sus huaraches. Variante nxingua xipi (xipi) vt 1. decir Mä ga xipi Ajuä
Véase nxidi, ua nuä stá o̱te. Le voy a decir a Dios lo que
xinguye̱ (xínguye̱) s mano velluda Ra he hecho.
Hakob bi ñenä: ―Mä ku ra xinguye̱ ha 2. avisar Ra nzaya xa xipi ya jäi, ge dä
nugi hinä. Jacob dijo: ―Mi hermano es muntsi ha ra ngunsadi nzu̱ngä rato
velludo de manos, y yo no. Véase xingu, xudi. El juez le ha avisado a la gente que
ye̱ se reúna hoy en la escuela a las seis de la
xini (xíni) adv 1. ¡mira ahí! ¡Xini, xa mañana. Sinón. 1: petue; 2: mä
mani na ra fantho̱, xi mähotho! xiki me dice
xii te dice
¡Mira!, ahí va un venado; está muy
xirgo (xǐrgo) s 1. xirgo (reg.; velludo)
bonito.
2. allí tiene, aquí tiene Xini, bu̱hni ra zi 2. peludo (animales, personas)
hmihi gá hmiki; ndunthi dí jamädi. 3. pachón (animales, cacto)
Aquí tiene usted el préstamo que me hizo, 4. hebrudo (ayate, mecate, costal de ixtle)
y muchas gracias. Sinón. xi xisei (xísei) vi fabricar pulque Ha mä
xini (xíni) vt adelgazar Ra thui, di xini ngu nzäntho dí xisei, ha ja tso̱ni ya
ra juai. La lima adelgaza el cuchillo. Act. dai. Todo el tiempo fabrico pulque en mi
indet. sini casa, y allí llegan los compradores.
xinthähi [Variante de xidinthähi] Variante xitasei Véase xiti, sei
sudadero xisei (xísei) s fabricador de pulque
xinthe (xǐnthe) s muslo Ko ra nteni Sinón. nxitsei
mände, nubye̱ xi ra ñu̱ mä xinthe. Hoy xistehe (xístěhe) 1. s persona bautizada
me duelen mucho los muslos por causa del Mä ku ya ra xistehe. Mi hermano ya está
deporte que hice ayer. bautizado.
xini (xíni) s pluma de gallina Ra o̱ni, 2. vi bautizar (compl. indet.) Ra majä bí
ja raya xini ge hingi hopi dä te nihi. xistehe ha ra nijä. El sacerdote está
La gallina tiene algunas plumas que no la bautizando en la iglesia. Pret. bi
nxistehe Véase xitsi, dehe
dejan crecer rápido. Véase xi, o̱ni
381 HÑÄHÑU — ESPAÑOL xitsi

xita (xǐta) adv Indica una acción intensa. xitha (xitha) s quintonil (quelite) Ra xitha
Xita ñathe. Apúrate a sacar agua; no ko ra dehe ne ko ya ñi ha ya de̱nxi, xi ra
descanses. ku̱hi. El quintonil con su caldo, su chile y
xita (xíta) s 1. bisabuelo su cebolla es muy sabroso.
2. abuelo Sinón. 2: tita xithä [Variante de xithä] dormilón
ya xita antepasados xithe̱ (xíthe̱) s tabla Mä paya, xi ya mädi
xita (xíta) s disfrazado Véase xi, da ya xithe̱. Hoy en día están muy caras las
xitando̱hñä (xítándo̱hñä) s abuelo o tablas.
bisabuelo del cónyugue Véase xita, ndo̱hñä xithi (xithi) s 1. carrizo Ga xithi ra thu̱za
xite̱ (xite̱) s xite (reg.), desecho de la mi hñä na ra mayo dá handi. De carrizo
lechuguilla después de sacar la fibra Ra xite̱ era la flauta que traía un pastor que vi.
brá ñehe ha ra tsu̱ta. El xite viene de la 2. sien Ngu xi ra ñu̱ mä xithi. Como
lechuguilla. Véase te̱ que me duelen mucho las sienes.
fu̱gixite̱ espuma de xite ñäxaxithi s carrizo maduro
xito (xito) s 1. vidrio Ya xito he̱nte ngu ra xithu (xǐthu) s paludismo Ra xithu, nuä
juai. Los vidrios cortan como un cuchillo. bi thogi mäme̱to, xi bi hyo ndunthi ya
2. botella Nubye̱ xi ra mädi ra xito ga jäi. El paludismo que hubo antes mató a
hetadehe. Ahora está muy cara la muchas personas.
botella de aguardiente. Véase xi, do xithyä (xíthyä) s Nombre de un pájaro pinto.
xita (xíta) 1. s red Ko ra xita, dri ju̱ ra xithyäju̱ (xíthyä́jǔ̱) s frijol moro, frijol
zate. Con la red atrapan al león. pinto Ra xithyäju̱, ra ju̱ä tsu̱dä ra hño,
2. s manta de cielo Ko ra xita, di hingi pe̱pi mära ya hoga ju̱. El frijol
batsi ra tafi uada. Con la manta de moro es de poca calidad; no se le compara
cielo cuelan el aguamiel del maguey. con otras clases de frijol bueno. Véase ju̱
3. s bozal, barcina Mäñutsi, ya xithyätsintsu̱ (xíthyä́tsǐntsu̱) s urraca
no̱ndo xa thutsuí yá xita, pa ju̱ki ya (pájaro) Ya xithyätsintsu̱ hoki yá bafi
hogä ndäpo. En Actopan a los asnos les ha ya bai ga kämyo ha ja pu̱ xkini yá
han puesto sus barcinas para poder sacar bätsi. Las urracas hacen sus nidos en las
alfalfa. matas de cardón, y allí nacen sus hijos.
4. vt hacer transparente (lit.: hacerle red) xitse̱ (xítse̱) s helada blanca y delgada Xa
Ya zuue, ya bi xita yá xi ra ju̱. Los da ra xitse̱; di taxkakthoni mo̱te ha ya
gusanos ya hicieron transparentes las xite̱i. Cayó una helada blanca y delgada; se
hojas de frijol. Sinón. 2 y 3: matsi ve blanquear el pasto. Véase tse̱
xite̱i (xíte̱i) s pasto Ra xite̱i di tsoni ra xitsa (xǐtsa) s huapilla (agave de penca
huähi. El pasto descompone la milpa. pequeña) Ya xitsa ho̱nse̱ dä tsäti, ha ya
Véase te̱i ndämfri dä zi. Las huapillas nada más se
xiti (xíti) vt 1. regar Nubu̱ gi xiti ya chamuscan, y las reses se las comen.
do̱ni, gi yo̱te ko ndunthi ra hmäte. Variantes xiktsa, xitsa
Cuando riegues las flores, hazlo con mucho xitsafani (xǐtsáfǎni) s huapilla del monte
amor. Ja yoho ya bai ga xitsa: na ra xitsafani
2. colar (castillo o columna) Ra gädo bi geä ga mbonthi ha na ra xitsato̱ho̱.
xiti na rá mai ra ngu. El albañil coló
Hay dos clases de huapillas: la huapilla del
un castillo de la casa.
monte y la huapilla del cerro. Véase fani
3. echar (líquido) Mä ga xiti ra sei mä
xitsato̱ho̱ (xǐtsáto̱ho̱) s pan de huapilla
rayo ntsesei. Le voy a echar pulque a
(reg), huapilla de sustento Ra xitsato̱ho̱ bi
mi barril nuevo.
tsi, nu mi nja ra thuhu. El pan de
4. fabricar (pulque) Nu ya damnda, go
huapilla se comía cuando había hambre.
geu̱ xiti ra sei ha nepu̱ di pa. Los
Sinón. thuhme xitsa Véase to̱ho̱
compradores de magueyes son los que
fabrican el pulque y luego lo venden. xitsi (xǐtsi) vt 1. echar (líquido), rociar Rá
Sinón. 1: ñuni sistehe ra majä, ho̱nse̱ xitsi ra dehe ha rá
ñäxu ra bätsi. El bautismo que hace el
xitsni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 382

sacerdote, no es más que echar agua en la xiefe (xǐéfe) s cinturón Sinón. sinturo,
cabeza del niño. ngu̱ti, nthu̱tshñu̱ti
2. salpicar Ra gädo di xitsi ra näni yá xiki (xiki) vt hacer ancho Véase nxidi
dutu. El albañil se salpica la ropa de cal. xikjä (xíkjä) s cáscara de tuna Ra xikjä,
3. labrar (vela) Ya yo ya bi sitsi, pa dä tsi ra tsu̱di. El cerdo se come la cáscara de
nja ra ntso̱ñyo yá pa ya anima. Las tuna. Variante xijä Véase xi, kähä
velas ya están labradas para la quema de xithä (xíthä) s 1. dormilón Ya bätsi ha
velas el día de los difuntos. Act. indet. na ra ngo, xi ya xithä. Los niños en una
sitsi Sinón. 1: kotsi; 2: kuasti fiesta son muy dormilones.
xitsni (xítsni) s hoja de aguacate Ra 2. gusano dormilón Ra xithä, tenä, ge
xitsni te̱ntsi ha ra tsasju̱. La hoja de di ku̱gi rá ñä, ngeä himbi ñudi ra
aguacate la echan en los frijoles molidos. tunza ra ngätsi ra je̱ya. Dicen que al
Véase xi, tsani gusano dormilón se le arranca la cabeza,
Xitso Xitzo (ranchería de Santiago de Anaya) porque no prendió la luminaria el último
Bi zo̱ho̱ na ra mengu Xitso, mi pa ya o̱ni del año. Variante xithä Véase ähä
nthu. Llegó uno del Xitzo que vendía xitsaronjua (xitsárónjua) s mujer que se
gallinas horneadas. Variante Nxitso cubre la cabeza con ayate en vez de rebozo
xitso (xítso) s sauce Ko ya tsu̱to ga Ya nxutsi, ya xitsaronjua, pe ya
xitso thoki ya bo̱tse. Con las varas de ntso̱huí. Las niñas cubiertas con ayates se
sauce se hacen las canastas. ven atractivas. Véase xitsi, ronjua
xixhuähä (xixhuä̌hä) interj ¡malhaya! xitsaronjua (xitsárónjua) s ayate xirgo
¡Xixhuähä! temä ñänthi dí thoka; bi nzo̱ (reg.), ayate mal hilado Mä ronjua dá tai,
hängu nuä te ndí pe̱tsi. ¡Malhaya! que ra xitsaronjua; ngeä himbi theti xá
desastre me sucedió, se quemó todo lo que ñho. Mi ayate que compré es xirgo porque
yo tenía. Variante xixhmähä no lo hilaron muy bien. Sinón. bazu
xixi (xíxi) 1. vt cardar (fibra) ronjua Véase xitsi, ronjua
2. s cáscara de maguey, cáscara de xitsate (xítsate) s bautizante Véase xitsi
lechuguilla xitsi (xítsi) vt bautizar
xixixabo (xíxíxábo) s estropajo para xitsi (xǐtsi) vi erizar el pelo
enjabonar Ntähmi ko ra xixixabo; nepu̱ xitsi (xitsi) vt poner (sobre algo) Xitsi ri
gi nxixä ya dehe. Tállate con estropajo; bayo. Ponle tu rebozo.
luego te echas agua. Véase xabo xká (xká) procl Indica la 2.ª pers. del
xixyo (xíxyǒ) s persona que fabrica velas antepresente. Xuua, xká ñunthe mänxui,
Ra Linda, ra xixyo. Hermelinda es nubya tsaya. Juan, anoche regaste, hoy
fabricante de velas. Véase xitsi, yo descansa.
xiyo (xíyo) s lana Ko rá xiyo ra de̱ti, xkí (xkí) procl Indica la 2a. pers. del pretérito
thoka ra däxyo. Se hacen las cobijas con anterior. Nui, ja juadi xkí ñuni, ne bi
la lana de la borrega. Véase xi, yo zo̱ho̱ ri hmu bi zixai. Tú apenas acabas
xiza (xíza) s viruta Ha rá ñäni ya tentä de comer y llegó tu patrón a llevarte.
handu, ku̱ ya xiza. Las cajas funerarias xki de buenas tardes
tienen viruta en la orilla. Véase xi, za xki hatsi bueno días
xiza (xíza) s encino Ra xiza bai ho̱nse̱ ha xkí (xkí) procl Indica la 3.ª pers. del
ra to̱ho̱. Nada más hay encino en el cerro. antepretérito. Ra keñä xkí duti na ra
boxiza s encino negro; encinal tiue ha hinga yaä bi zogi. La víbora se
taxaxiza s encino blanco había tragado un sapo y no pasó mucho
the̱ngxiza s encino colorado tiempo en que lo vomitó.
xiä (xíä) interj ¡ya viste! (al lograr algo xkra (xkra) procl Indica la 1.ª pers. del
difícil) ¡Xiä, bi hogi! gí enhmä hinä. ¡Ya antepretérito, modo subjuntivo. Digekägi, ya
viste! que se arregló. Tú decías que no. xkra bami nuyu̱ ya bo̱jä thogi, xähmä
Variante xää dä zixkagi. Si fuera yo, ya hubiera hecho
383 HÑÄHÑU — ESPAÑOL xoti

parar a estos camiones que pasan a ver si me xogi (xógi) vi abrir Ya de̱nda nitho ya
llevan. xogi. Las tiendas desde temprano ya están
xkrá (xkrá) procl Indica la 1.ª pers. del abiertas.
presente próximo, modo subjuntivo. Xkrá juati xoki (xóki) vt 1. abrir Ra hyoka nsoki bá
mä sadi, mä dada mä dä yo̱te na ra tsi, bi xoki na ra gosthi; ngeä himi ne
ngo. Cuando termine mis estudios mi padre dä xogi. Trajeron al cerrajero y abrió la
hará una fiesta. Mä ga rai gi pe̱tsi nunä puerta, porque no quería abrirse.
ra bojä pa xkrá hoñhu̱. Voy a darte a 2. hacer (camino) Nubu̱ dá nzaya, dá
guardar este dinero para cuando lo xoki ya ñu ha mä hnini, ngeä mi
necesitemos. Nubya xkrá maha ra doni, otho. Cuando fui juez en mi pueblo hice
ga häxu̱ na ro̱zäxiyo di ñutsi ya hme. caminos, porque no había. Act. indet.
Ahora que vayamos a pasear llevamos un soki Sinón. 2: hoki
costal de lana lleno de tortillas. xongi (xongi) vt deshojar (mazorca o frijol
xkri (xkri) procl Indica la 3.ª pers. del en vaina) Ra minä xongi ra de̱thä. La
presente, aspecto progresivo. Mä tixu, nuä rá ardilla deshoja el maíz. Sinón. xonti
dada, ya xkri the̱tuabi ya jäi. A mi hija xonti (xonti) vt 1. pelar Nubye̱ xá nxaha
su padre ya la anda uniendo con las gentes. ra xudi, mä ga xonti na ra kähä, pa ga
xkrí (xkrí) procl Indica la 2.ª pers. del tsi. Hoy que está fresca la mañana voy a
presente, modo subjuntivo. Ixo, xkrí pe̱pabi pelar una tuna para comérmela.
Ajuä, xi gra johya. Hijo, cuando tú ya estés 2. deshojar (mazorca, frijol en vaina) Ra
sirviendo a Dios estaré muy contento. Nä Xuua bí xonti ya thä. Juan está
Lupe, gatsi xkrí ma tai, pa ga maha deshojando las mazorcas. Sinón. 2: xongi
mähye̱gi. Doña Guadalupe, pasa por mí xoñu (xoñǔ) s desviación Ha na ra
cuando ya vaya al centro y nos vamos xoñu, ja na ra ntudi, ge me̱to dä
iguales. hyandi ra ye̱tabo̱jä pa dä thogi. En una
xkrí (xkrí) procl Indica la 3.ª pers. del desviación hay una señal que dice que
antepretérito. Ndá tso̱ni mä hai, ya xkrí primero vea el chofer antes de pasar.
thäti ra Xuua. Cuando llegué a mi tierra ya Sinón. hege ra ñu Véase xogi, ñu
habían casado a Juan. xoptsu̱di (xǒptsú̱di) s acahual de puerco
xkuá (xkuá) procl Indica 2.ª pers. perfecto Sinón. xoto
otro sitio. Xkuá mpe̱fi Monda ga xosthuhu (xósthǔhu) 1. s levantador de
ye̱tabo̱jä. Has trabajado en México de maíz (persona que levanta o destapa la planta
chofer. de maíz que se tapa o se cae) Bí yo ra uähi
xmá (xmá) procl Indica la 3.ª pers. del ha ya xosthuhu, mä ga hätsuí te dä zi.
copretérito del proclítico descriptivo. Ra Ahí están el gañán y los que levantan el
mboni bi tho, xi xmá noho. El animal maíz; voy a llevarles qué comer.
que mataron estaba muy gordo. Véase mi, 2. vi levantar la planta de maíz,
xá destapar la planta de maíz (caída o tapada)
xodyo (xódyo) s judío, israelita Rá hai ya Dí xosthuhu se̱he̱, ngeä histá tinga ra
xodyo tembi Israel; di nto̱nguí rá hai ya be̱go. Estoy levantando el maíz yo solo
me Egipto. El país de los judíos se llama porque no he encontrado peón. Pret. dá
Israel; colinda con la tierra de los egipcios. nxosthuhu Sinón. nxotsi Véase xotsi,
xofo (xófo) vti cosechar (compl. indet.) Mä thuhu
dada bí xofo ha ra huähi. Mi papá está Xoti (Xoti) Xothi (barrio de Chilcuautla) Di
cosechando en la milpa. Pret. dá nxofo gehni Xoti bi uäthe ko nuä ra ñuthe bi
Véase xofo hoki ra ndä Monda. Allá en el Xothi se
xofo (xǒfo) 1. vt cosechar Dí xofo mä ju̱. hizo riego con el canal que hizo el
Estoy cosechando mi frijol. presidente de México.
2. s cosechador Act. indet. sofo xoti (xoti) vi 1. abrirse Ya do̱ni di xoti
sofo s cosecha ga xui, pa ra hyaxä ya di do̱ni. Las flores
xoto HÑÄHÑU — ESPAÑOL 384

se abren de noche; para el otro día ya están puso de rodillas y suplicó a Dios por la
floreando. vida de ella.
2. deshilachar Ya ronjua ga plástico di so̱kambeni s petición
xoti yá ye̱. A los ayates de plástico se xo̱ke (xo̱ke) vt completar Hose, bu̱ gi
les deshilachan las orillas. xo̱ke ri pa, ga jutai. José, si completas tu
xoto (xǒto) s acahual (girasol) Ra Xuua día te lo pago. Sinón. huati Véase xo̱ge
ya bá hä ya xoto ha ra huähi, pa dä xo̱ke (xó̱ke) vt rajar (p.ej.: piedra, pedazo de
umbabi ra tsu̱di. Juan ya fue a traer árbol) Véase xo̱ge
acahual de la milpa para darle al puerco. xo̱ndithä (xo̱ndithä) s maíz violento (reg.),
Variante xo Sinón. xoptsu̱di maíz que nace pronto Véase xo̱njyä
däta xoto girasol xo̱ni (xo̱ni) vi tener prisa, estar de prisa Xi
mbänga xoto girasol dí xo̱ni ga tsu̱di ra bo̱jä, ngeä hingi thogi
xotsi (xǒtsi) 1. vi destaparse Mä xito mäna. Tengo prisa por alcanzar el autobús,
hetadehe, bá xotsi rá njui ha bi mfani porque no pasa otro.
mäde. Mi botella de aguardiente se yomänxo̱ni vi andar de prisa
destapó, y se tiró la mitad. xo̱ni (xó̱ni) vt apurar, activar Mä me̱fi, xi
2. vt destapar (el maíz sembrado) Mände dí xo̱ni. A mi peón lo estoy apurando
dá juadi dá xotsi ra de̱thä. Ayer mucho. Sinón. bu̱tsi Véase xo̱ni
terminé de destapar el maíz. xo̱ni (xó̱ni) s cántaro Ra xo̱ni xa thoki ga
xotsi vt destapar hai. El cántaro está hecho de barro.
xotsi (xótsi) vi estar destapado, estar xo̱nisei (xó̱nísei) s cántaro de pulque
descubierto Ñehni ra xo̱ninsei, pe gi ñei njante. El
xoza (xoza) s horcón Mä ga honga na ra cántaro de pulque ponlo ahí, pero ponlo con
xoza ha ra hñe. Voy a buscar un horcón en cuidado. Véase xo̱ni, sei
la barranca. Sinón. negu Véase xogi, za xo̱njyä (xó̱njyä) adj violento (reg.: semilla
xozu̱ (xozu̱ ) s tijerilla (gusano) Ra xozu̱ que produce pronto, animal que cría pronto,
nzäntho yo ha ra zafri. La tijerilla fruta que se madura antes del tardío), rápido,
siempre anda en el zacate. Véase xogi, tsu̱ pronto Dá poti tsu̱ ra ju̱ ra xo̱njyä, pa
xoti (xoti) vt desatar Ixo, gi xoti ra fani hinda zu̱di ra tse̱. Sembré un poco de frijol
pa dä ma dä ñuni. Hijo, desata el caballo violento para que no le alcance la helada.
para que vaya a comer. Sinón. tho̱ge xo̱ndithä s maíz violento
xotsi (xótsi) vt destapar, alzar (el cofre) xo̱te (xó̱te) vt rajar, pelar (p.ej.: piedra,
xo̱ge (xo̱ge) vi 1. estar completo Mä thähä pedazo de árbol)
hindi xo̱ge bi taki. No me dieron xo̱te (xo̱te) vt liar, atar Ra maza di xo̱te
completo mi sueldo. ya za, nuä dä ze̱di dä hñätsi. El
2. caber entero Mä tu̱ka ku, di ñe̱ni di vendedor de leña lía la leña que puede
xo̱ge ha ra ntseza. Mi hermano menor llevar. Sinón. tuti
cabe entero en el barril. Variante nxo̱ge so̱te s tercio
xo̱ke vt completar xo̱tho (xo̱tho) 1. completo Dí hñä na ra
xo̱ge (xó̱ge) vi rajarse, abrirse, ventearse he̱mi ga mo di xo̱tho. Traigo un billete
xo̱ke vt rajar de a mil completo.
xo̱kambeni (xǒ̱kámběni) vt 1. adorar Go 2. entero Dí ñehe na ra tsu̱di di
dä xo̱kambeni Ajuä. ¡Adora a Dios! xo̱tho. Tengo un cerdo entero.
2. encomendarse (a Dios) Ja getuu̱ gí Variantes xo̱getho, xo̱tho Véase xo̱ge,
thogi ya ñänthi; nzä hingí xo̱kambeni -tho
Ajuä. Seguido tienes fracasos; creo que xo̱tse (xǒ̱tse) vi despegar Mä mexa rí
no te encomiendas a Dios. xo̱tse, ko rá pa ra hyadi. Mi mesa se
3. rogar, suplicar Ra dada bi despega por el calor del sol.
ndandiñähmu, bi xo̱kambeni Ajuä po rá xo̱tse vt despegar
te rá tixu. El padre de la muchacha se
385 HÑÄHÑU — ESPAÑOL xuti

xo̱hmi (xó̱hmi) vi rajar palma Véase xu rá thähä. El dinero que presté se va a


xo̱te, bahi multiplicar por los intereses.
xo̱taza (xó̱tázǎ) 1. s leña rajada Ya nxu s hembra
xo̱taza, ra so̱te xi ya mädi. El tercio de xudi (xúdi) s 1. mañana Rí xudi hinga
leña rajada está muy caro. mpe̱fi. Mañana no voy a trabajar.
2. vi rajar leña Nubye̱ dí xo̱taza ha ra 2. sombra Ra xudi ho ya ndäpo. La
hñe. Hoy estoy rajando leña en la sombra mata a las hierbas.
barranca. Variante so̱taza Véase xo̱te, hasta ri xudi hasta mañana
za xudi mäni (xúdi mäni) mañana o pasado,
xo̱te (xó̱te) vt 1. rajar (leña) Xuua, xo̱te los años que vengan Kätsi te gatho ha ri
ra za pa ga udi. Juan, raja la leña para hai; xudi mäni dä maxai. Planta
encenderla. cualquier cosa en tu terreno; en los años que
2. abrir (tierra) Ra jue̱i xo̱te ra hai. El vengan te servirá de ayuda. Variante xudi
rayo abre la tierra. Sinón. xo̱ke ndämäni
xo̱tse (xó̱tse) vt 1. despegar Mä xampäte, xuhña (xúhñǎ, xúhña) 1. s molestia Zi
xi di xo̱tse rá he̱mi. Mi estudiante mbane, pundgagi na mä xuhña stí ñehe
siempre despega su cuaderno. ga xiai. Compadrito, perdóname una
2. despellejar Ra pahyadi, bi xo̱tse rá molestia que te vengo a dar.
xifri mä ye̱. El calor del sol me 2. vt molestar Na ra ti, bi xuhñagi
despellejó la piel de la mano. mände. Un ebrio me molestó ayer.
3. descostrar Dí xo̱tse rá xifri ra nthe̱ni, Variante xumhya
ngeä xá nxähi. Estoy descostrando la xumi (xúmi) 1. s jacal Dí hoka na mä
cortada, porque me da comezón. Véase xumi, pa ga su mä huähi ga dädimaxi.
xo̱tse Estoy haciendo un jacal para cuidar mi
xpá (xpá) procl Indica la 3.ª pers. del huerta de jitomates.
antepretérito, acción en otro sitio. Mä tu̱, xpá 2. vt ensombrecer (impidiendo el
o ra ngunsadi Ntso̱tkani. Mi hijo ha desarrollo de plantas) Sinón. jätsi
estudiado en Ixmiquilpan. xundi (xǔndi) s canasta grande,
xpí (xpí) procl Indica la 3.ª pers. del presente, chiquihuite Ra xundi thoni, pa te dä tu̱ti
acción en otro sitio ha dä ndu. En el chiquihuite se echa algo
xprá (xprá) procl Indica la 3.ª pers. del que se va a cargar. Sinón. baxbo̱tse
antepretérito, acción en otro sitio. Xprá jäpi xuni (xuni) vt pixcar (preparar el nixtamal)
nuu̱ yá rayo ngu tiyo. Han bendecido las Tixu, xuni ra de̱thä pa hinda me̱di ra
nuevas casas de mi tío. suni. Hija, pixca el maíz para que no falte
xra (xra) procl Indica la 3.ª pers. act. indet. el nixtamal.
del antepretérito, acción en otro sitio. suni s nixtamal
―Xuua, ¿te mä gi pe̱fi? ―Ya xra xuni (xuni) vi pixcar (compl. indet.) Pret.
be̱pkagi, te mä ga pe̱fi. ―Juan, ¿qué vas dá nxuni Véase xuni
hacer? ―Ya me han dicho lo que voy hacer. xusti (xǔsti) vt moler
Xra thu̱ni ra dutu. Lo han rompido la tela. xuti (xuti) 1. vi deshacerse Ya ju̱ xi di
xra (xra) procl Indica la 3.ª pers. del xuti, geä tä xá ñho. Los frijoles que se
antepretérito, modo subjuntivo. Nubu̱ xra siki deshacen, son los que se cuecen muy bien.
hmähä, stá ma rá ntagi mä tiya. Si me 2. vi estrellarse Na ra mädo ndí hñä,
hubieran comunicado me hubiera ido al ha mä ye̱ ha dá tho̱ge, bi xuti ha ra
sepelio de mi tía. hai. Un blanquillo que traía en mi mano
xtä [Variante de stä] cabello, pelo lo solté y se estrelló en la tierra.
xu (xu) vi 1. rendir Ra de̱thä di xu, nubu̱ 3. vi desmoronarse Mä thuhme dá hä
dä tu̱ta ha ra dehe. El maíz rinde cuando bá xuti mäñu. El pan que traje se
lo echan en el agua. desmoronó en el camino.
2. multiplicarse Ra bojä dá hmi, mä dä 4. vt disolver Mä ga xuti rá ju̱ni ra
xui HÑÄHÑU — ESPAÑOL 386

tsu̱di ha ra dehe. Voy a disolver la masa que siempre esté bueno el pulque.
del cerdo en el agua. Sinón. xu̱ti, thuki
5. vt moler Nunä hme xa fete, mä ga xu̱kamanza s persona que lava platos
xuti ha ra mada. Esta tortilla que está xu̱ngu (xú̱ngu) s ala (de la casa) Ya ngu
dorada la voy a moler en el molcajete. mäme̱to, mi thoki ga yoho yá xu̱ngu.
Sinón. 2: dehmi; 4: xuti; 5: ku̱ni Las casas que construían anteriormente eran
xui (xui) s noche Ya bi de̱ga ra xui, ha de dos alas. Sinón. xu̱ni, ngu
be̱tho ga tso̱ni mä ngu. La noche ya me xu̱ni (xú̱ni) s 1. mitad (de un ayate) Na ra
alcanzó y todavía falta que llegue a mi casa. xu̱ni ga ronjua, geä mäde de na ra
be̱xui s obscuridad ronjua, bu̱ stí te̱ti. Hay que coser las dos
bu̱nxui adv de noche mitades del ayate.
maxui s noche larga 2. ala (de la casa) Nso̱kse̱ na xu̱ni ra
hñumxui s tercer noche ngu xá ñhotho; ha nuä mäna, ya bi
hñuxui s tres noches huati. Solamente una ala del techo de la
xuti (xuti) vt 1. hacer pedazos, casa está buena; la otra ya se destruyó.
despedazar Na ra manza ga hai dá xuti xu̱ñä (xú̱ñä) vi lavarse la cabeza Nuga
ko mä ua. Despedacé un plato de barro con nzäntho dí xu̱ñä ko ra pathe njabu̱ mä xi
el pie. strá tse̱. Yo acostumbro lavarme la cabeza
2. moler (pan) Ya thuhme di yoti dí con agua caliente, aunque haga frío. Véase
yopa xuti pa dä yopa thoki mä rayo. xu̱ki, ñä
Los panes que se secan los vuelvo a moler xu̱ti (xu̱ ti) vt lavar (trastos) Ixa, xu̱ti ya
para que los hagan de nuevo. ximo; bi zo̱ho̱ ya dansei. ¡Hija, lava las
Sinón. testi Véase xuti jícaras, porque llegaron los que compran
xu̱ (xú̱) 1. s leñador Xa mani na ra xu̱ di pulque!
hñä rá te̱gi ne̱ rá nthähi. Allí va un xu̱tha (xǔ̱tha) s espalda Mä xu̱tha ya dí
leñador; lleva su hacha y su mecate. tsamäñu̱, ko ra be̱fi. Ya siento que me
2. vt juntar leña Ra zi tiya bí xu̱. La duele la espalda por el trabajo.
ancianita está juntando leña. xu̱ye̱ (xú̱ye̱) vi lavar las manos Nubu̱ ga
xu̱ (xú̱) interj “xu” (ruido que se hace con la ñuni, me̱to dí xu̱ye̱ ko ra dehe. Me lavo
boca para espantar ave o animal) las manos con agua antes de comer. Pret. dá
xu̱gi (xu̱ gi) s heno Yá xu̱gi ya bai ga nxu̱ye̱ Véase xu̱ki, ye̱
tähi, ya tu̱ki. El heno del mezquite es mi nxu̱kuaye̱ se lavaban las manos
corto. unos a otros
xu̱hmi (xú̱hmi) vi lavarse la cara Mä xu̱ta (xu̱ta) s penca de maguey Ra
xampäte, hyastho xu̱hmi, pa dä tso̱nga ra hñumngo̱ ya häxi ya xu̱ta, pa dä hñu ra
ngunsadi strá ntaxi ra hmi. Mi hijo que yo. El barbacoyero ya está asando las
estudia diario se lava la cara para que pencas verdes de maguey para hornear el
cuando llegue a la escuela esté limpio. chivo. Sinón. 1: yota xu̱ta; 2: ye̱ta,
Véase xu̱ki, hmi ye̱xuada Véase uada
xu̱kamanza s lavador de platos Véase xu̱ki,
manza
xu̱ki (xú̱ki) vt 1. escoger Ra ju̱ dá poti,
dá xu̱ki me̱to. El frijol que sembré lo
escogí primero.
2. seleccionar Nubye̱ mä ga xu̱ki mä
nzayahu̱, ha ra hmuntsä jäi. Hoy
vamos a seleccionar a nuestro juez.
Sinón. huahni
Y
y (y) conj y Ra ndämfri y ra yo yoku̱ni
xu̱ki (xu̱ki) vt limpiar, lavar Mä ntseza ga
ya hñuni tsi. La res y el ganado menor
sei hyastho dí xuki, pa nzäntho xá ñho ra
rumian su comida. Sinón. ha
sei. Diario lavo mi barril de pulque para
387 HÑÄHÑU — ESPAÑOL yendri

ya (ya) art pl los, las Hängu ya to̱te, ya ntho̱xni. Ya hace varios años que pasó la
mboni, ha ya ño̱ho̱; gatho xa guerra. Variante yamu̱
hñuxajuä. Todas las cosas, los animales y yaki (yaki) vt abrir (la boca) Ogi yaki ri
los hombres, Dios los ha creado. ne, pa hingi ju̱ntsi ra fonthai. No abras
dya nosotros somos la boca para que no respires polvo.
gya ustedes son yakne (yakne) s bobo, mirón Ngu gi po̱ni
yá (yá) adj pos pl su, sus (posesiones plural) ra ngunsadi, bestho gi ehe; oxki bapu̱ ga
Nu ya tu̱ka bazu tsatyo, kotuabi yá da yakne. Tan pronto salgas de la escuela te
nu yá xi. A los perros pequeños pachones, vienes, no te pares por ahí de bobo.
el pelo les cubre los ojos. Variante yane Véase yaki, ne
ya (yǎ) adv 1. ya Nuä bi thogi, ya yamdehe (yamdéhe) s nadador Véase
pumfri; ¿pa te xa xkí mbentho? Lo que dehe
ocurrió ya olvídalo, ¿para que estar yamtho (yamtho) vt comer fácil
recordando tanto? yani (yǎni) adv lejos (allí) Véase ya, -ni
2 ya (por fin) ¡A! !ya dá beni. ¡Ah! Ya yasti (yásti) vi resbalarse Ko rá nkoni ra
me acordé de lo que voy a hacer. bo̱hai, dí yasti. En el lodo resbaladizo me
3. ya (inmediatamente, luego) Ja ra ya resbalo. Variante yaxti Sinón. tasti
ntudi, ge ra rato zänä, ya po̱ni ko ra ndasti, ndaxti s cosa resbalosa
be̱fi. Hay cursos que a los seis meses los tasti vi; vt resbalarse; exprimir
que los toman ya salen con empleo. yati (yati) vt morder
ya ko ngeä ya con eso yaxi (yǎxi) s carpintero (persona) Ra Hose,
ya di geä ¡ya con eso! mrá yaxi; hänge ra Hesu bi mpe̱fi tsu̱ ga
ya (yǎ) s hígado Ya nsihängo̱ ga ya xi xá yaxi. José era carpintero; por eso Jesús
ntudi. Los bisteces de hígado están trabajó un poco como carpintero.
suavecitos. yaxki (yǎxki) vi malograrse Nuni ra
ya adv lejos mboni, nzäntho di yaxki; hingi bu̱i xá
yabu̱ lejos (allá) ñho yá bätsi. Aquel animal siempre se
yani lejos (allí) malogra; no le nacen bien los hijos.
ya ge (yǎ ge) interj ¡a poco! ¡Ya ge mä gi ñaxki s malograda
ñenä ge bi du ri ku! ngu hinte mi ja. ¡A ñaxkamboni s cría malogrado
poco me vas a decir que murió tu hermano!; yaä (yǎä) adv 1. dilatando mucho Nuni
pues si no tenía nada. ¿Ya ge gí kamfribi ra me̱hni, xi bi ma yaä, pa bi mengi. El
nguä? Nuä, xi ra yohmi. ¿A poco le crees enviado dilató mucho tiempo en regresar.
a ése? Ése es de genio voluble. 2. tardando mucho ¡Xi ni yaä gá pengi!
yabu̱ (yǎbu̱) adv 1. lejos (allá) Ya yabu̱ bi xi grá hoga me̱hni. ¡Regresaste sin
hñäskahu̱ ra ñu, nuu̱ be̱to. Ya nos tardar!; eres buen correo.
aventajan bastante los que van adelante. yatsi (yǎtsi) vt roer
Están lejos. yemi (yémi) vt 1. embrocar Ya mohi
2. s distancia Di gekua pa Ndäthe, nsu̱ti, gatho gi yemi. Embrocas todas las
mähye̱gi rá yabu̱ di gekua pa Monda. cazuelas lavadas.
De aquí a Tamazunchale es la misma 2. empinar, agachar Ra bätsi, bi bo̱nga
distancia que de aquí a México. rá ji rá xinu; yemi pa hinda nkoxa rá
Sinón. yani pahni. Al niño le salió sangre de la nariz;
yabe (yǎbe) s instrumento de carrizo para empínalo para que no se le unte en la
tejer Véase be camisa.
yabu̱ (yǎbu̱) adv 1. hace mucho tiempo yenä (yěnä) s luna llena Variante ñena
Nuni ra ño̱ho̱, ya yabu̱, ha ni tsu̱ di Sinón. ñäxäzänä
ndäxjua. Aquel hombre ya tiene muchos yendri (yéndri) s 1. girasol Ha ra huähi di
años, y ni siquiera envejece. kastätho ya do̱ni ga yendri. En la milpa
2. hace varios años Ya yabu̱ bi thogi ra nada más amarillean las flores de girasol.
2. cardo silvestre, cardo cundidor
yerbamuro HÑÄHÑU — ESPAÑOL 388

Mädetho rá do̱ni ra yendri, ra ku̱hu̱ ga na yoho unos cuantos


noxa ha yá xi xä ntati. La flor del cardo yomxudi dos mañanas
silvestre es color de rosa en medio, las yonje̱ya dos años
hojas son cenicientas. yoho (yǒho) vt 1. doblar Mähyoni gi
3. animal con cuernos gachos Di te̱tabu̱ yoho ra nthähi, nubu̱ hinä dä ku̱ki. Es
xahmä habu̱ gí hyandibu̱ na ra tu̱dro necesario doblar el mecate; si no, se va a
ra zi yendri. ¡Avísame si acaso ves a un reventar.
toro chico de cuernos gachos! Véase do̱ni 2. completar tener dos Ya gá yoho ri
yerbamuro (yérbámúro) s hierbamuro ndämfri; nubya hä gi pe̱fi xá ñho ri
(reg.; planta para dolor de estómago) Ra hai. Ahora que ya tienes dos reses sí
yerbamuro, ja rá bo̱kuä, ha nuä rá trabajarás bien tus tierras. Sinón. 1: yoti
bo̱kuä dä bati, ne nuä rá tho̱tsdehe rí yoku̱ni (yoku̱ ni) vt 1. rumiar Ra ndämfri
hñäki ra u̱mu̱i. El hierbamuro tiene ne ra yo, yoku̱ni yá hñuni. La res y el
camote y su camote se sancocha; su té quita ganado menor rumian su comida.
el dolor de estómago. Sinón. muroñethi, 2. remoler Ra Juanä yoku̱ni ra ñi pa ra
takändäpo githe. Juana está remoliendo los chiles
yerro (yěrro) s hierro Sinón. bo̱jä para el mole. Pret. bi yogu̱ni
yetsi (yétsi) vt encimar Variante yopaku̱ni Sinón. 1: yoñähi,
yo (yǒ) s vela, parafina Nubu̱ yothäti; 1 y 2: thäti Véase yopi, ku̱ni
mpandukei, xi ba ndunthi ya yo. En el yomxudi s dos mañanas Véase yoho, xudi
tiempo de recordar a los muertos se venden yomo (yomo) s dos mil Véase yoho, mo
muchas velas. yoni (yoni) 1. s persona variable Xahmä
yo rá mfeni (yo rá mfěni) tiene compasión hinda pati rá noyaä ra ño̱ho̱; nuä te ra
Nuni ra zi be̱hñä, yo rá mfeni; bí kätsi yoni. A ver si no cambia la palabra de ese
rá ndo̱hñä di hñeni, maske nuä hingi hombre, porque es muy variable.
mädi nuni rá tsijue̱. Aquella mujer tiene 2. vt variar, cambiar Ya bi ñätki mä
compasión; va a visitar a su suegro que se hñäti ge ga nthäthe; xahmä hinda yoni
encuentra enfermo, aunque él no la estima. rá noya. Ya me prometió mi prometida
yobri (yóbri) vi arrepentirse Nuni ra que nos casaremos. A ver si no cambia de
be̱hñä mi tumba na ra be̱fi xá ñho, ha parecer. Variante yohni
himbi hñäni; ha nubya ja yobri himbi yonje̱ya (yonje̱ya) dos años Ya pe̱tsi
hñäni. A aquella mujer le ofrecían un buen yonje̱ya dí poti nuyu̱ ya hai. Ya hace dos
trabajo, y no lo aceptó; y ahora está años que siembro esos terrenos.
arrepentida de no haberlo aceptado. Pret. Variante yojyä Véase yoho, je̱ya
dá ñobri Sinón. mpe̱tsi Véase yoho, feni yontbi (yontbi) vi rayar otra vez con el
yodmi (yodmi) s dos reales, veinticinco arado (regresando en la misma raya) Mä ga
centavos Variante ñodmi Véase yoho, japhu̱ rá sati ra de̱thä, pe ga yontbi pa
domi dä dagi ra ndäpo. Vamos a escardar el
yohmi (yohmi) s persona de genio voluble maíz, pero hay que rayar dos vueltas con el
¿Ya ge gí kamfribi nguä? Nuä, xi ra arado para que se caiga la hierba.
yohmi. ¿A poco le crees a ése? Ése es de Variantes yontui, yontbi Véase yopi, tabi
genio voluble. Véase yoho, hmi yonthe (yonthe) s 1. persona de dos
ñohmi vi variar, cambiar de opinión coronillas o remolinos Tenä ge nu ya bätsi
yohni [Variante de yoni] variar; persona de ya yonthe, po̱ni ya tsomu̱i. Dicen que los
genio voluble niños de dos remolinos salen malos.
yoho (yóho) 1. adj dos Yoho yá he̱mi ra 2. animal de dos remolinos o coronillas
nehi, mi ja ra thähä. Dos boletos de la rifa Ra ya ndämfri, ya yonthe ha yá de.
fueron los premiados. Unas reses son de dos remolinos en la
2. vi ser dos Di yoho ya hñaxbo̱jä xa frente. Sinón. yoxe̱di Véase yoho, ndehe
mani di hñatsi. Son dos aviones que van yonthebe (yonthebe) adj doscientos Ya
ahí volando. nubya ya ze̱sthi, ya otho nuu̱ ga
389 HÑÄHÑU — ESPAÑOL yo̱te

yonthebe mbe̱xo. Ahora ya no hay zapatos 3. vi ser siete Tenä ge di yoto ya be


de doscientos pesos. Véase yoho, nthebe yo naduu̱, hingi ntho̱ge. Comentan que
yonu̱ti (yonú̱ti) vt 1. volver a revisar son siete asaltantes los que andan juntos;
Yonu̱ti ya mboni, bu̱ yobu̱ gatho o que no se sueltan. Pret. bi nyoto Véase
hinä. Vuelve a revisar si están todos los yoho, -to
animales o no. Yoto Mañä (Yoto Mañä) Siete Estrellas,
2. volver a mirar Ndunthi too handi ya Osa Mayor (constelación del norte) Véase
thedi, ha sta ñegi pa dä yonu̱ti, ya yoto, mañä Sinón. Yoto Tso̱
hinte handi. Muchos que ven visiones yoti (yóti) vi 1. alumbrar Ra zinänä, di
cuando voltean para volver a mirar ya no yoti tsämähotho. La lunita alumbra muy
ven nada. Véase yopi, nu̱ti bonito.
yoñähi (yoñä̌hi) vt rumiar Sinón. yoku̱ni 2. brillar Ya xe̱ka xito, di yoti ko ra
yoñepu̱ (yoñěpu̱ ) venir otra vez Véase hyadi. Los pedazos de vidrio brillan con
yopi, ehe, -pu̱ el sol.
yopi (yopi) 1. vi ocurrir por segunda vez yothäti (yothä́ti) vt rumiar, remoler
Jabu̱ ya xe̱ni, ya bi yopi ya däye; ha Véase thäti
mära ya xe̱ni, otho. Hay lugares en que yotsi (yǒtsi) vi brillar Bu̱ nxui too yo
ya ha habido un segundo aguacero, y hay ko ra ñoti ha ra mbonthi, di yotsi yá da
otros lugares en que no. ya zuue. De noche, cuando alguien anda
2. vt repetir, volver a hacer Nuu̱ ri en el campo con luz, le brillan los ojos a los
bai ga ndäpo gá kätsi, dä za gi yopi ra animalitos al alumbrarlos. Sinón. yoti
ntunthe pa hinda u̱. Debes volver a yosta s persona de mirada dominante
regar esas matas que plantaste para que no yoxe̱di (yoxé̱di) s 1. el que tiene dos
resientan el cambio. remolinos, el que tiene dos coronillas Mä
3. doblar, hacer la segunda vez Nuni tsu̱ntu̱, ja ra yoxe̱di ha rá ñäxu. Mi hijo
habu̱ gá juadi ra sofo, dä za gi yopi ra tiene dos coronillas en la cabeza.
boti. Ahí donde acabas de cosechar, 2. animal que tiene dos remolinos Stá
puedes doblarle la siembra. Sinón. 1: handi ra ya ndämfri, ya yoxe̱di ha yá
yoki; 3: dombi de. He visto unas reses de dos remolinos
yo ra mu̱i tiene compasión, se en la frente. Sinón. yonthe Véase yoho,
compadece xe̱di
yopi (yopi) vt rematar Nuä ra mboni di yoxu̱ni (yoxú̱ni) s dos alas (de la casa) Pa
hñeni, dä za gi yopi stí no̱xketho. Ese na ra ngu ga yoxu̱ni, ne yoho ya tu̱ka
animal que está enfermo puedes rematarlo yostha. Para una casa de dos alas se
antes que adelgace. Sinón. huati necesitan dos morillos chicos. Véase yoho,
yorate (yoráte) adj cuarenta Véase yoho, xu̱ni
nate yoki (yoki) vi servir dos veces Véase yopi,
yosta (yósta) s persona de mirada aki
dominante (que abre mucho los ojos) Nuni yoti (yǒti) vt poner doble Thäti ra fani,
ra ño̱ho̱, ra yosta; nubu̱ too handi di pe gi yoti rá nthähi, pa hinda ku̱ki.
yotsua yá da. Aquel hombre es de mirada Amarra el caballo, pero le pones doble
tan dominante, que al mirar a alguien lo mecate para que no lo arranque.
mira fijamente. Variante yoxta Variante yoti
Sinón. hue̱sta Véase yotsi, da yo̱te (yó̱te) vi derrumbarse Ja ra ya
yotitä (yótítä̌) s jarilla Ra yotitä, hingi tsi ño̱te nuni ha ra maye yo̱te. Hay unos
ra mboni. Los animales no comen la derrumbes en aquel peñasco que se
jarilla. Sinón. hyu̱xye̱, tihñä Véase otitä derrumba. Sinón. tagi
yoto (yoto) 1. adj siete yo̱te (yo̱te) vt 1. derribar, trozar (árbol)
2. s siete Ra yoto, geä ja rá thähä ha Ha ra nzomxudi, hingi hogi ya tu̱tä
ra nehi. El número siete es el premiado ndäpo; mäthoni ga yo̱te ya za. En la
en la rifa.
yu HÑÄHÑU — ESPAÑOL 390

sombra no se desarrollan las plantas; es mazorcas crecieron tanto que alcanzan un


necesario derribar esos árboles. codo por cada mazorca.
2. destruir Ya bo̱jä, ya bi yo̱te ra säye. yu̱ni (yú̱ni) vi oler Nuni rá hñuni, ya
Los carros ya destruyeron el puente. yu̱ni xá ñixi. La comida ya huele a agrio.
Sinón. 1: tse̱ki; 2: huati Pret. dá ñu̱ni Sinón. fonti
yu (yú) vi 1. bramar To̱de bí yu na ra ñu̱ni s olor
boi, xahmä geä dí hoñhu̱. Se oye bramar yu̱ngabifi huele a humo
un novillo; quizá es el que buscamos. yu̱ngajäpi huele a reliquia
2. oír eco Ja na ra nhuiti mbo ra hai, yu̱ngabiti huele a orines
xiä to̱de i yu. Hay un hueco dentro de yu̱ngañäi huele a zorrillo
la tierra donde se oye eco. Pret. bi ñu yu̱ngatutsi huele a incienso
Sinón. 1: yu̱; 2: fati yu̱nti (yu̱ nti) vt azotar
yunti (yúnti) vi derrumbarse Ko ra ye, yu̱tmu (yú̱tmǔ) s calabacilla venenosa
xi di yunti ya to̱ho̱, ha di njoti ya ñu. Véase mu
Con la lluvia, se derrumban los cerros, y se yu̱ti [Forma secundaria de ku̱ti] entrar Ya
cierran los caminos. Variante ñunti Pret. bi mboni bi yu̱ti ha ra huähi, bi dege ra
ñunti boti. Los animales entraron a la milpa y
yu̱ [Forma secundaria de ku̱] tener adentro acabaron la siembra.
yu̱fadi [Forma secundaria de ku̱fadi] estar yu̱thä (yú̱thä) s mazorca de muchos
encarcelado granos Nuga dí honi tsu̱ ra hmuthä, pe
yu̱hi (yú̱hi) s escamol (larva de cierta dra yu̱thä. Yo necesito un poco de semilla
hormiga comestible) Nubu̱ Ndäbehe ya jäi de maíz, pero que sea una mazorca de
ku̱i ya yu̱hi, ha i pa. En tiempo de mucho rendimiento. Véase ku̱, de̱thä
Cuaresma las gentes sacan escamoles y los yu̱xju̱ (yú̱xjǔ̱) s frijol de muchas vainas
venden. Nuga dí ho nuä ra yu̱xju̱, ngeä di xu. A
yu̱hyadi (yú̱hyádi) s poniente, occidente mí me gusta el frijol de muchas vainas,
porque es muy productivo. Véase yu̱, ju̱
Bu̱ nde di neki na ra dänga tso̱ po
yu̱ähyadi [Variante de yu̱hyadi] poniente,
yu̱hyadi. En la tarde se ve un lucero grande
occidente
por el poniente. Variante nyu̱hyadi,
yu̱ähyadi Sinón. mäpuni, nku̱hyadi
Véase ku̱i, hyadi
yu̱i [Forma secundaria de ku̱i] sumirse
yu̱ki (yu̱ki) vi 1. estar jorobado Ya di yu̱ki
nuni ra zi ño̱ho̱, ko rá je̱ya. Ya anda
jorobado aquel ancianito, por la vejez.
2. estar empinado, estar agachado Nuni
ra tixfani, xa yu̱ki; ne dä mai ha hingi Y
tsa. Aquel borracho que está empinado se ya (yá) 1. vi pudrirse Ya mu ya hingi ho;
quiere parar y no puede. Variante yuki ya xa ya. Las calabazas no están buenas;
Sinón. ndoki ya se pudrieron.
yu̱mdo (yú̱mdo) s gallina que pone muchos 2. s pus Ra nthe̱ni dí pe̱tsi bi mo; ya
huevos Bu̱u̱ ya o̱ni, xi ya yu̱mdo; pe̱tsi ra ya. La cortada que tengo se me
nzäntho hui, hingi ko. Hay gallinas infectó; ya tiene pus.
ponedoras; siempre ponen y no se yaji s sangre con pus
encluecan. Véase yu̱, mädo yaju̱ s frijol podrido
yu̱ni (yú̱ni) s 1. codo Dá ko̱xke mä yu̱ni yami s chile podrido
nubu̱ dá tagi. Me raspé el codo cuando yathä s maíz podrido
que me caí. ya [Forma secundaria de a] despertar Njante
2. codo (medida lineal desde el codo hasta el koti ra gosthi, pa hingi ya ra bätsi.
extremo de los dedos) Ya thä xi bi te; bi Cierra despacio la puerta para que no
zu̱di na yu̱ni yá ndängi ya thä. Las despiertes al niño.
391 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ye̱

yadi [Forma secundaria de adi] pedir Ya Han comisionado a mi cuñado para servir el
ro̱za dá mihihu̱ , ya bi yadi too yá me̱ti. pulque en la fiesta. Véase aki, sei
Los costales que pedimos prestados ya los yambi [Forma secundaria de ambi]
pidió el dueño. preguntar
yadi (yadi) 1. s pediche (reg.), pedigüeño yapi [Forma secundaria de api] pedir
Nuni ra mixi, xi te ra yadi; ha nixi hingi yathe (yáthe) s persona que saca agua Ra
tsi nuä adi. Ese gato es muy pediche; y ni yathe, bi athe xi nihi. El que saca agua la
se come lo que pide. estaba sacando muy temprano. Véase ai,
2. s el que pide esposa Ra Xuua, geä dehe
rá yadi mä tixu. Juan es él que pide a yaza (yǎza) s madera podrida, palo
mi hija. Véase adi podrido Gí yo habu̱ xi ja ra za, ha gí
yafi (yǎfi) s tlachiquero Dí honga na ra jondi rata ya yaza. Andas donde hay
yafi pa gatho ra je̱ya. Necesito un mucha leña, y pura leña podrida juntas.
tlachiquero para todo el año. Véase afi Véase ya, za
yagi [Forma secundaria de agi] enterrar yathä (yǎthä) s persona desvelada Véase
yaha (yáha) 1. s vómito Ra bätsi, tsu̱di a, tähä
ra yaha ne ra rihi; mäthoni na ra yatsi [Forma secundaria de atsi] sacar
ñethi. El niño tiene vómitos y (líquido)
deposiciones; es necesario una medicina. ye (yě) s lluvia Dí fu̱tsi mä hai pa stí
2. vi vomitar Nuni hingi tsa dä ñepu̱ ra ye, ga mpoti. Estoy
ñombo̱jä, bestho di yaha. Aquél no barbechando mis tierras para que cuando
puede viajar en camión porque luego se venga la lluvia siembre.
vomita. Sinón. ñe̱ntsi, ñe̱i däye s aguacero
yahme (yahme) s el que pide tortilla nzimye s llovizna penetrante
Véase adi, hme xaye s llovizna, matapolvo
yai (yai) s 1. traída de agua Nuga dí pa yedu (yedu) s 1. grano (en la piel) Mä
ra yai, ha xi yabu̱ habu̱ dí yai. Yo voy a bätsi, bi fo̱tsua ya yedu hangutho rá
hago la traída de agua, y está lejos de donde ndoyo. A mi hijo le brotaron granos en
la traigo. todo el cuerpo.
2. aguador Nuni ra metsi, gehni ra yai. 2. roncha Dí pe̱tsi ra ya yedu; hindí
Aquel joven es el aguador. Véase yatsi, pädi tebe̱ ga o̱tue. Tengo unas ronchas
dehe que no sé que hacerles. Sinón. mpidi
yai (yái) vi acarrear (agua) Ndunthi ya yesto (yésto) s gorupo, coruco Bi nexka
jäi nzäntho yai; ngeä bu̱ ya tsu̱ dä nde, ya yesto ha ra nguni, ha xi di xäki mä
ja ra ntusdehe. Muchas personas ndoyo. Se me subieron los gorupos en el
madrugan para acarrear agua, porque más gallinero, y me dan comezón en el cuerpo.
tarde se arrebatan el agua. Sinón. thenthe ye̱ (yé̱) s 1. mano, brazo Dí tsa ngu xa
Véase ai, dehe bähi mä ye̱. Siento como que tengo
yaji s sangre con pus Véase ya, ji adormecida la mano.
yaju̱ s frijol podrido Véase ya 2. rama (de árbol) Tse̱ki nuni ra ye̱ ga
yakate (yakate) s acechador Véase aki, za xa nkahmi. Corta la rama del árbol
-te que se ha ladeado.
yakhñuni (yákhñúni) s persona que sirve 3. penca Dá tai na dänga ye̱ ra däza,
la comida Nzäntho mä ho̱me, geä ra tsu̱di rato kilo. Compré una penca
yakhñuni ha ya ngo. Mi madrastra grande de plátanos que pesaba seis kilos.
siempre es la que sirve la comida en las 4. mano (del metate) Ya bi kongi rá ye̱
fiestas. Véase aki, hñuni ra ju̱ni ko ra be̱fi. Ya se alisó ma mano
yaki [Forma secundaria de aki] reservar del metate con el uso.
(líquido) 5. mano (de pintura) Ne mäna ra ye̱
yaksei (yáksei) s persona que saca pulque nuni ra njäti pa dä gohi. Se necesita
Xa thutsi mä ko ga yaksei ha ra ngo. otra mano de pintura para que quede bien.
ye̱gi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 392

6. poder (fig.) Ra hyote bri ju̱, obya ha ronjua. Las personas no tiran las pencas de
rá ye̱ ra tsu̱tfi. El asesino que maguey, sino que las tallan para hacer
capturaron está en poder de la justicia. ayates. Variante ye̱ta Sinón. ye̱xuada
mu̱di ye̱ primera pintada Véase ye̱, uada
nthoki ga ye̱ hecho a mano yo (yó) vi 1. andar, caminar Jamäsu ri
rá ye̱ ra ju̱ni metlapil, mano del de̱ti; ngeä ha ra mbonthi yo ra miñyo.
metate Ten cuidado con tus borregos porque en el
raka na ra ye̱ me presta ayuda campo anda el coyote.
tadi ra ye̱ pide la mano (de la novia) 2. valer, estar a (cierta cantidad) Ra u,
ye̱gi [Forma secundaria de e̱gi] capar yo ndomi. La sal está a un real.
(maguey) Sinón. 2: tsatyo Pret. dá ño
ye̱i [Forma secundaria de e̱i] tirar yobu̱ anda por ahí
ye̱mbi [Forma secundaria de e̱mbi] yoni anda allí
destinar yombi vt ofrecer
ye̱ngansu̱ti (yě̱ngansǔ̱ti) s arquero Ya yomfo̱ vi vestirse elegante
dänga yo̱ta tuhni, mi zi ya jäi ya youa s persona que camina descalza;
ye̱ngansu̱ti. Los grandes guerrilleros peatón
tenían arqueros. Véase e̱ni, nsu̱ti yoxui s nocturno
ye̱ni (ye̱ni) s geómetra (una clase de oruga) yo ri mu̱i está naciendo
Véase kuarta yo (yó) s 1. chivo Nuni ra ño̱ho̱ pe̱tsi
ye̱nte (yě̱nte) s caballo pajarero; asno juadi yá yo. Aquel hombre tiene algunos
pajarero chivos.
ye̱ntähme (ye̱ntáhme) s tortillera Véase 2. perro Ja juadi ri thogi na ra yo xá
hme nogo. Acaba de pasar un perro que está
ye̱nti [Forma secundaria de e̱nti] echar rabioso.
ye̱ntsate echador de indirectas Véase 3. ganado menor (chivos o borregos)
e̱ntsate Sinón. 1: täxi; 2: tsatyo; 3: täxi,
ye̱ntsi [Forma secundaria de e̱ntsi] echar ngu̱ñyo
ye̱nza [Variante de ye̱za] rama de árbol yo mähño (yó mä́hño) estar bien de salud
ye̱pahni (ye̱pǎhni) s manga de camisa Véase yo, mähño
Véase ye̱, pahni yoda (yǒda) s ceja (del ojo) Mä ku mi
ye̱stä (yě̱stä) s penca de nopal tixfani, bi dagi ha ya do, ne bi ze̱nga na
Variante ye̱xtä Véase ye̱, xätä rá yoda. Mi hermano andaba borracho y
ye̱tbo̱jä (yé̱tbo̱jä) s chofer, conductor se cayó en las piedras; se abrió una ceja.
Variante ye̱tabo̱jä Véase e̱ti, bo̱jä Sinón. gästa Véase da
ye̱tfi (yé̱tfi) s el que quiebra, el que capa yodi (yódi) s experimentada en partos Ra
magueyes Dí e̱tfi, ngeä joo mä ye̱tfi pa be̱hñä bi yodi, himrá yodi; ja ra mu̱di
dä ñe̱tfi. Estoy quebrando magueyes, odi. La mujer que parió no estaba
porque el que me los capa no está para que experimentada en partos; apenas era el
lo haga. Véase e̱gi, tafi primer parto. Véase odi
ye̱tamotsa (ye̱támótsa) s canoero Véase yodi [Forma secundaria de odi] parir
e̱ti, motsa yofadi (yófádi) s prisionero, reo, preso
ye̱ti [Forma secundaria de e̱ti] arrear Ra ya yofadi, ni fädi hamu̱ dä bo̱ni,
ye̱za (yě̱za) s rama del árbol Ra me̱ka ngeä xa xe̱kuí ndunthi ya je̱ya. Algunos
de̱mza bi dagi, ngeä bi dotsi ra ye̱za prisioneros no saben cuando van a salir
habu̱ mi to̱ge. El que vareaba las nueces se porque están sentenciados por varios años.
cayó porque se quebró la rama del árbol Sinón. tsähni Véase o, fadi
donde estaba trepado. Variante ye̱nza yofo (yofo) s el que escribe Mä xampäte,
Véase ye̱, za yabu̱ ra yofo; ya bi ñutsi na ra he̱mi.
ye̱ta (yě̱ta) s penca de maguey Ya jäi Mi hijo que va a la escuela sabe escribir; ya
hingi e̱i ya ye̱ta, nuu̱ te̱ pa da hyoki ra terminó de llenar un cuaderno. Véase ofo
393 HÑÄHÑU — ESPAÑOL yomtha

yofo [Forma secundaria de ofo] escribir hinto to̱mi; ya mäntä bi yombi.


yofri (yofri) s aguja Jau̱ ya yofri nte̱di, Aquellos otros no esperaron a nadie;
ha ya nthuxa ñethi, ha ga meta tudi. rápido comenzaron.
Hay agujas para coser, para inyectar 4. comenzar a comer Ra miñyo, ndude
medicamentos, y para tejer suéteres. ra de̱ti, pe yomäñu di yombi. El
yofri (yófri) vi 1. arrear Mäme̱to mi coyote va cargando su borrego, pero en el
yofri ya jäi, mi ye̱ti ya mboni ga ndu, camino comienza a comerlo. Sinón. 1: tsi;
ha nubya yo ha ya bo̱jä. Antes había 2: ño; 3: mu̱di; 4: yoni Véase yoni, -bi
arrieros que arreaban animales de carga, yombo (yómbo) s quiote seco Ya jäi bi
pero ahora los llevan en camión. dege bi ze̱ki ya yombo ha ra kati. Las
2. agujerear, germinar Ra boti ga gentes acabaron de cortar los quiotes secos
de̱thä dá o̱tehu̱, ya fu̱di yofri. La en la ladera. Véase oti, bo
siembra de maíz que hicimos ya comienza yomfo̱ (yómfo̱) vi 1. vestirse elegante,
a germinar. Sinón. 2: fo̱tse Véase yofri, presumir en el vestir Ra Olo ho̱nse̱ bá
yofri mpe̱fi Monda, nubya yomfo̱. Odilón
yofri (yǒfri) s 1. jinete nada más trabajó en México y ya presume
2. arriero Mäme̱to pa dä thätsi te dä vistiéndose muy elegante.
ba ha mära ya hnini, ya yofri ko ya 2. caminar con decencia Mäthoni gi
mboni mi hätsi. Antes los arrieros yomfo̱ pa gi fe̱ti ya mbo̱ho̱. Es
transportaban cosas con sus bestias para necesario que camines con decencia para
venderlas en otras ciudades. Véase fani, que imites a personas decentes. Pret. dá
yoni ñomfo̱ Véase yo, mbo̱ho̱
yofri keñä (yofri keñä) Nombre de una yomtha (yǒmtha) s persona que vive en el
víbora pequeña y blanca. Ra yofri keñä cerro
tagi ha ra hai ha ra tu̱ki ha hindi neki te yomxudi (yómxúdi) 1. vi andar de
mä hyo ha rá ñäxu. La víbora pequeña y madrugada (reg.), levantarse de madrugada
blanca está enterrada en la tierra, y es tan Dí yomxudi pa ga nte̱mi, ha pa ga ma ra
chica que no se ve en cual punta tiene la ntho̱taba. Ando de madrugada para
cabeza. Véase yofri, keñä ordeñar e ir a entregar la leche.
yogospi (yógǒspi) s fogonero (reg.), 2. s persona que anda de madrugada
amante de la lumbre Ya dä za gi uete de Ndunthi ya jäi ya yomxudi pa dä tso̱ni
ha ra tsibi; ntse̱ grá yogospi. Ya oríllate nitho rá be̱fi. Muchas personas andan
de la lumbre; eres muy fogonero. de madrugada para llegar puntuales al
Sinón. ospi Véase o, gospi trabajo. Pret. dá ñomxudi
yohyai (yohyai) s tierra temporal, tierra Variante yoxudi Véase yo, xudi
seca Nuyu̱ ya jäi bi mpoti ha ra yohyai, yomäñu (yómä́ñǔ) 1. s consejero
ra nda hinda fo̱tse ata hinda uäi. Mäme̱to ya ndä, mi bu̱ i yá yomäñu,
Aquellas gentes sembraron en tierra seca; la pa mi xipabi te dä yo̱teu̱. Antiguamente
semilla no nacerá hasta que llueva. los reyes tenían sus consejeros para que les
Variante yoñhai Véase yoti, hai dijeran lo que debían hacer.
yokjä (yókjä) s cortador de tuna Véase 2. vt orientar Mä ku bi yomäñu,
oki, kähä hange nubye̱ nu ya jäi pädi hanja dä
yombi (yómbi) vt 1. avanzar Nuni ra nxa ñenä nubu̱ te thogi. Mi hermano los
¡xi di xo̱ni!; ya bi yombi mäde ra huähi. orientó; por eso ahora esa gente sabe qué
Aquel segador ¡cómo se apura!; ya avanzó decir cuando tienen problemas.
media milpa. Variante yoñu
2. ofrecer Mä ga yombi mä tsu̱di nuni yombi ra ñu (yómbi ra ñǔ) aconsejar (a
ra dai, ga nu hängu dä gutki. Voy a alguien) Hyoni too da yopai ra ñu.
ofrecerle mi puerco a aquel comprador Busca a alguien que te aconseje.
para ver cuánto va a pagarme. yomtha (yómtha) s desierto Véase
3. comenzar a caminar Nuyu̱ mära yoti, batha
yonde HÑÄHÑU — ESPAÑOL 394

yonde (yóndě) s el que anda en las tardes ga yonjädo. Hice un corral con una barda
Véase yo, nde de piedra suelta. Véase yoti, jädo
yondithä (yondithä) s maíz seco Véase yonju̱ (yónju̱) s frijol seco Véase yoti, ju̱
de̱thä yonza (yónza) s palo seco Nuni ra
yone (yǒne) s quijada Nuni ra ño̱ho̱, bi yonza dä hogi ga xu̱hu̱, ga po̱ñhu̱
thikua rá yone; ha nubya hingi tsa dä ndunthi ra za. Sería bueno cortar aquel
ñänga rá ne pa dä ñuni. A aquel hombre palo seco; sacaríamos mucha leña.
lo patearon en la quijada y ahora no puede Variante yotaza Véase yoti, za
mover la boca para comer. Véase yo, ne yoñhai s tierra de temporal
yongado (yóngádo) s piedra seca (piedra yoñu [Variante de yomäñu] consejero
que se trama sin mezcla) Bu̱u̱ too hoki ya yoñu (yǒñǔ) s peatón, caminante Ante
jädo ga yongado, ha di jutuí ga ueni. dä ñohmä ya bo̱jä mäme̱to, gatho ya
Hay quienes hacen paredes de piedra seca; jäi mi yoñu. Antes que se inventaran los
cobran por brazada. Variante yotado autobuses todas las personas viajaban a pie.
Sinón. judo Véase yoti, do Sinón. neñu Véase yo, ñu
yongaxithi (yóngáxithi) s carrizo seco yopi (yopi) vt rematar
Variante yonxithi Véase yoti, xithi yoskuela (yóskuěla) s 1. niño de la
yongunsadi s estudiante Sinón. yoskuela escuela, estudiante Xi ñutsi ga yoskuela
Véase o, ngu, xadi gatho ya ngunsadi. Están repletas de
yoni (yoni) adj seco estudiantes las aulas de las escuelas.
yombo quiote seco 2. alumno Xi bá o ra mä yoskuela bí
yondithä maíz seco nxadi. Tengo algunos alumnos
yonju̱ frijol seco estudiando. Sinón. xampäte,
yoni (yǒni) vt 1. hacer caminar Yoni ra yongunsadi Véase o, skuela
bätsi, ke dä nxadi dä ño. Haz caminar al yostä (yóstä) s cortador de nopal Ri
niño para que aprenda a caminar. nandi ra kati, bí yo ya yostä, nubya
2. apacentar Bá yoni ya mboni dä ñuni ndäbehe tso ya tu̱stä. Allá en aquel lado
ha ra ntsu̱mbi. Vete a apacentar el de la ladera están los que cortan nopalitos;
ganado para que coma en el rastrojo. ahora que es cuaresma se venden mucho los
3. ofrecer (llevando de un lugar a otro) nopalitos. Véase oki, xätä
Yoni ya nanxa ha ya ngu, xahmä too yostha (yóstha) s 1. cumbrera,
dä dai. Ofrece las naranjas en las casas; travesaño, morillo (palo largo y grueso para
quizá compren. sostener los dos techos de una casa) Ya dí
4. manejar ¿Ha gí pädi gi yoni ra bo̱jä pe̱tsi ra yostha pa ra ngu, nso̱ka ya
mfu̱xhai, pa gi faxki? ¿Sabes manejar nhaza di be̱di. Ya tengo la cumbrera para
tractor?, para que me ayudes. la casa; ya sólo me faltan las latas.
5. mover (dirigir distribuyéndolo) Yoni ra 2. caballete Ya bi ñotsi ha rá yostha
dehe; ogi tho̱tho dä nxani. ¡Mueve el ra ngu, ya i fege. Ya se agujeró el
agua!; no la dejes derramar. caballete de la casa; ya gotea. Sinón. 2:
6. echar a andar (una máquina) Yoni ra ndehe Véase xu̱tha
bo̱jä, ga nuhu̱ bu̱ dä ño xá ñho. Echa a yotate (yǒtáte) s técnico Ra yotate, ja
andar la máquina para ver si anda bien. rá mfädi. El técnico es sabio. Véase oti, -te
Sinón. 1: xahni dá ño; 2: fadi; 3: rancha; yotabo (yótábo) s quiote seco
4: e̱ti; 6: tso̱ge Sinón. yombo Véase yoti, bo
yoni andar allá Ogi xuhñagi, bá yoni ri yotado (yótádo) s barda sin mezcla
ngehni. No me molestes; vete a andar por Sinón. yonjädo Véase yoti, do
allá, lejos. Véase yo, -ni yotahmi (yótáhmi) s cara seca, rostro
yonijä (yoníjä) s el que va al templo seco Ra dathi xa me̱nga ra fidi, pe̱tsi ya
Véase yo, nijä pa; hneki ra yotahmi xa mpadi. Al
yonjädo (yónjädo) s barda de piedra enfermo encamado varios días se le ve el
suelta (sin mezcla) Dá hoki na mä njoti
395 HÑÄHÑU — ESPAÑOL yo̱tabo̱tse

rostro seco y desfigurado. Variante yothmi yo̱ (yó̱) s murmurador


Véase yoti, hmi yo̱ (yó̱) vi 1. sorprenderse Dí yo̱ nuä ra
yotakämyo (yótákä́myo) s cardón seco jäi mi bu̱i xá ñho, ha nubya xa hatsi xa
Véase yoti, kämyo du. Me sorprende pensar que esa persona
yotanundju̱ (yótánǔndjǔ̱) s arveja seca que estaba bien, ahora ha amanecido
Variante yotanunju̱ Véase yoti, nundju̱ muerta.
yotañi (yótáñi) s chile seco Véase 2. admirarse Dí yo̱ ge ha nuua ha ya
yoti, ñi hai ga xido dä hohmä ya obxi. Me
yotathuhme (yótáthuhme) s pan duro, admiro que en estas tierras con tepetate se
pan seco Véase yoti, thuhme produzca la uva.
yoti [Forma secundaria de oti] secarse Ya 3. maravillarse Dí yo̱ ge nuä ra ño̱ho̱,
hinxa nkanti ra te̱i, ya gatho bi yoti. xa patä rá mu̱i. Me maravillo de ver que
Ya no está verde el pasto; ya todo se secó. ese hombre haya cambiado su forma de
yoti (yoti) adj seco vida.
yotabo s quiote seco yo̱de (yo̱de) s persona obediente Véase
yothme s tortilla seca o̱de
yothä (yothä) s olote Hyoni ra nthäthä yo̱kahmi (yó̱káhmi) s cara delgada Véase
xä nthoki ga yothä. Busca la yo̱ke, hmi
desgranadora hecha de olotes. Véase de̱thä yo̱ke (yó̱ke) vi adelgazar Ya mboni bi
yothme (yóthme) s tortilla seca Véase yo̱ke, koñä otho te dä zi. Los animales
yoti, hme adelgazaron porque no tienen que comer.
yotsi [Forma secundaria de otsi] apoyarse Sinón. no̱xke
sobre algo yo̱khme (yó̱khme) s tortilla seca, tortilla
yotsi (yotsi) vi 1. orearse Ya bi yotsi tiesa Mä ga ñuñhu̱ mäske ko ya yo̱khme,
ya ngo̱ ntini, ya xá ñho dä be̱tsi. Ya se ngeä ya pahme otho. Vamos a comer
oreó la carne que está extendida; ya se aunque sea tortillas secas, porque no hay
puede guardar. tortillas calientes. Véase yo̱ke, hme
2. resecarse Ya bi yotsi mä ne ko ra yo̱ni [Forma secundaria de o̱ni] parir; vaciar
nduthe. Ya se me resecó la boca por la yo̱tazofo (yo̱tazofo) s el que obedece al
sed. Véase yoti hablársele Véase yo̱te, zofo
youa (yǒua) s peatón Véase yo, ua yo̱tbuhla (yó̱tbǔhla) s persona burlista,
youa (yóua) vi 1. andar a pie Mä bätsi, persona burlona Variante yo̱tabuhla
bi zu̱ ra nde pa dä ma ra be̱fi; ha youa, Véase o̱te
ngeä ra nhatäbo̱jä xa tsoki. A mi hijo se yo̱te (yo̱te) s 1. obediente Xi dí johya ko
le hizo tarde para irse a trabajar y anda a pie mä tu̱, xi ntse̱ ra yo̱te. Me da mucho
porque su bicicleta se descompuso. gusto que mi hijo sea muy obediente.
2. caminar descalzo Pret. dá ñoua Véase 2. mal agüero Sinón. yo̱de Véase o̱de, -te
yo, ua yo̱te [Forma secundaria de o̱te] obedecer Ra
yoxju̱ni (yoxjǔ̱ni) s tortilla seca (del Zidada Hñesukristo bi yo̱te rá Dada, geä
frente) Tixu, nuni ri hme ra yoxju̱ni, gi na ra ntudi pa gekju̱. El Señor Jesucristo
umba ra tsatyo. Hija, aquella tortilla que obedeció al Padre, eso fue un ejemplo para
se secó se la das al perro. Variante ñoxju̱ni nosotros.
yoxudi [Variante de yomxudi] madrugador yo̱tabo̱tse (yo̱tábo̱tse) s 1. fabricante
yoxui (yǒxui) s nocturno Véase yo, xui de canastas Ri mani Mäxei bu̱i ndunthi
yothä (yǒthä) 1. s sonámbulo Tenä ge ya yo̱tabo̱tse. Por Tasquillo hay muchos
ra ya jäi ya yothä, ha ni tsu̱ beni bu̱ fabricantes de canastas.
xä ñoxui. Dicen que algunas personas 2. canastero (que los vende) Ya
sonámbulas ni siquiera recuerdan que yo̱tabo̱tse, xi pa xá mädi ya bo̱tse.
caminaron dormidas. Los canasteros venden muy caro las
2. vi levantarse de la cama en el sueño canastas. Sinón. hyokabo̱tse,
Variante yomähä Véase yo, ähä hyokbo̱tse Véase o̱te, bo̱tse
yo̱tatuhni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 396

yo̱tatuhni (yo̱tátǔhni) s 1. pendenciero yu̱i [Forma secundaria de u̱i] construir;


Xa ñekua nuni ra yo̱tatuhni, hindí formar en hilera
hoga ni. Aquí viene aquel pendenciero; él yu̱mädetho (yǔ̱mädětho) s raíz
no me cae bien. pivotante, raíz central Véase yu̱, mäde
2. peleonero Nuä ra ño̱ho̱ bi tho, mi yu̱stä (yú̱stä) s el que planta nopales
joo yá ntsu̱huí nixi mrá yotatuhni; ¡Xa di nungi ra yu̱stä! ya bi ñutsi
hindí pädi hänja bi tho. Ese hombre que hängu ra kati dega hokxätä. ¡Cómo se
mataron no tenía contrarios, y ni era apura el que está plantando nopales!; ya
peleonero; no me explico la causa del llenó toda la ladera de nopal fino. Véase
asesinato. Véase o̱te, tuhni u̱ti, xätä
yo̱tathoni (yo̱táthoni) s persona yu̱taza (yú̱tázǎ) s el que planta
trabajadora Nuä too ra yo̱tathoni árboles Véase u̱ti, za
to̱mi, dä nju̱tsi. El que es trabajador yu̱ti [Forma secundaria de u̱ti] plantar;
espera progresar. Véase o̱te, thoni, honi enterrar
yo̱tathuhme (yo̱táthuhme) s panadero yu̱tmu (yǔ̱tmǔ) s calabacilla, calabaza
Ndunthi ya yo̱tathuhme, ya xa hñutsi silvestre Ko ra xi ra yu̱tmu, i tu ya
yá to̱tathuhme. Muchos panaderos ya do̱nxi; dä ju̱ni ko ra rayo näni ha ra
han puesto sus panaderías. petrolio, ha dä japi ha ku̱. Con las hojas
Sinón. hyokathuhme Véase o̱te, thuhme de calabacilla se mueren las cresas; se
yo̱tatsoki (yo̱tátsoki) s pecador muelen con cal nueva y petróleo, y se echa
Véase o̱te, tsoki en donde están las cresas.
yo̱te [Forma secundaria de o̱te] hacer Variante yu̱tmu Sinón. taye̱mu Véase
yo̱the [Forma secundaria de o̱the] curar yu̱, mu
yu̱ (yǔ̱) s 1. raíz Yá yu̱ ya za, ya bi yu̱za (yǔ̱za) s raíz de árbol Véase yu̱,
ndängi, ha mä dä fo̱ke ra jädo. Las za
raíces de los árboles ya se engrosaron, y yu̱ta (yǔ̱ta) s 1. raíz de maguey Ya
van a abrir los muros. yu̱ta, xi xa ntu̱ngi yabu̱. Las raíces del
2. metlapil, mano de metate Bi hege maguey se han extendido lejos.
mädetho rá yu̱ ra ju̱ni. Se partió por la 2. cría de maguey Mä tu̱ xi xa nxändi
mitad el metlapil del metate. yá bätsi, ngu ya yu̱ta. Los niños de mi
yu̱stä s raíz de nopal hijo se han multiplicado como crías de
yu̱thi s raíz de mezquite maguey. Véase yu̱, uada
yu̱ga (yu̱ga) s 1. pescuezo Habu̱ bi yu̱tate (yu̱táte) s persona que aconseja
tingi, bi taki rá yu̱ga ra o̱ni. Allá a otra Gehni ra yu̱tate bi kadi mä tu̱
donde me dieron de comer me dieron el pa nubya hingi o̱de. Aquel es el que mal
pescuezo de la gallina. aconsejó a mi hijo para que no obedezca.
2. cuello Ya bi zabi mä yu̱ga, ko ra Sinón. yu̱ti Véase u̱ti
ndoki. Ya se me cansó el cuello de estar yu̱ti [Forma secundaria de u̱ti] orientar
agachado. yu̱thi s raíz de mezquite Véase tähi
peloyu̱ga s pescuezo de la gallina sin
plumas
yu̱gapahni (yu̱gápǎhni) s cuello de
camisa Xá tse̱ ra ndähi; koti ri
yu̱gapahni. El aire está frío; ¡ciérrate el
cuello de la camisa! Véase yu̱ga, pahni.
yu̱i (yu̱i) s cigarro Ja ranañotho ya
yu̱i; ramäna nihi tsomba rá xinxi ra
jäi, ke mära. Hay diversas marcas de
cigarros; unos dañan los pulmones de las
personas más pronto que otros.
397 HÑÄHÑU — ESPAÑOL zamu̱i

Zabiñi, ja na ra zabi ne ja tsitheni ya


mboni. Cerca de la escuela del Espino hay
un jagüey, ha allí beben los animales.
zadu (zadu) s asesino, criminal Nuä ra
zadu, ya tu ndunthi ya du. Ese asesino ya
debe muchas vidas. Sinón. hyote
Z zafri (zafri) s zacate (de maíz) Ya jäi, bu̱
dä ua ra sofo ga de̱thä, me̱fa dä muntsi
za [Forma secundaria de tsa] morder ra zafri pa ya mboni. Después de cosechar
za [Forma secundaria de tsa] estar bien el maíz la gente recoge el zacate para los
bi zatho estuvo bien animales. Véase tsa, fani
za (zǎ) s 1. árbol Ya bi nte nuyu̱ ya za ja bozafri s zacatal
getya bi tu̱ti. Ya crecieron los árboles que nduzafri s cargador de zacate
plantaron hace poco. dengazafri s acarreador de zacate
2. madera Mä ga tai ya za dí honi, ha ra sinazafri, njasfani s hacina de zacate
baxithe̱. Voy a la maderería a comprar yazafri s zacate podrido
la madera que necesito. zagu [Variante de gu] oreja
3. palo Mä ga tse̱ki ra ya za, pa ga hoki zahua (záhua) s ala (de ave) Na ra nxu̱ni
ra nku̱sde̱thä. Voy a cortar unos palos mi hñatsi, dá kahni ko ra nzafi, pe
para arreglar el tapanco para guardar ho̱nda na ra zahua dá tsu̱tuabi; ko ngea
maíz. bi dagi. Al águila que andaba volando le
4. leña Mä ga hä ra ya za ha ra disparé con una escopeta, pero sólo a una
xäntho̱. Voy al bosque a traer un poco de ala le acerté y con eso se cayó. Sinón. hua
leña. zajua (zájua) s 1. puerco Ha ra huähi
hanxiza s hojarasca ku̱ti na ra zajua, ha ¡xi e̱tuabi ya
meza s madera maciza de̱thä! En la milpa entra un puerco, y
ndu̱nza s tronco de árbol ¡cómo come maíz!
ñäza s escasez de leña, leña cruda; 2. el que come conejos Yobu̱ na nda
tizón mixi, ra zajua. Por ahí anda un gatote
uaza s prótesis de madera que come conejos. Sinón. 1: tsu̱di; 2:
xäza s enebro zijua Véase tsa, jua
xiza s encino zakthuhni (zákthǔhni) s pirul (árbol) Ra
yaza s madera podrida zakthuhni, xá ñho dä tsi ntho̱tse nuä rá
za ga mai palo dulce (planta) Tenä ge ra roho, pa dä hñäka ra nästi. Es bueno
za ga mai xá ñho pa yá hñeni ya o̱ni. tomar hervido el retoño del pirul para parar
Dicen que el palo dulce es bueno para las la disentería. Véase za, ga, thuhni
enfermedades de las gallinas. zamähño (zǎmä́hño) s persona a quien le
zabi [Forma secundaria de tsabi] cansarse gusta lo bueno
zabi (zabi) s 1. jagüey Ha ya baxka zamäku̱hi (zǎmä́kǔ̱hi) s persona a quien le
haitho, ra ñäthe ya jai; ngeä habu̱ dä xa gusta lo sabroso
ya zabi, ya otho ra dehe. En las tierras zamäku̱hni s persona que siente cosquillas
desérticas las gentes sufren escasez de agua, zamäñu (zǎmä́ñu) s persona a quien le
porque cuando se secan los jagüeyes ya no gusta lo dulce
hay agua. zamngo̱ (zamngo̱) s carnívoro Tembi ya
2. remanso (profundo del río) Ya dänga zamngo̱, nuu̱ ya zuue nso̱ka ra ngo̱ tsi.
huä bí o mbo ya zabi xá hñe ha ra Les llaman carnívoros a los animales que se
däthe. El pescado grande está en los alimentan de carne. Sinón. zimngo̱ Véase
remansos profundos de los ríos. tsa, ngo̱
Sinón. xaue zamu̱i (zamu̱i) s dolor de estómago, latido
Zabiñi (Zǎbiñi) Espino (barrio de estomacal (enfermedad)
Ixmiquilpan) Getuu̱ ha rá ngunsadi
zando̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 398

zando̱ (zando̱) s viejo, anciano Nuä ra zi zategiue (zategǐue) s 1. tábano Bu̱ä ra


ño̱ho̱ ya pe̱tsa ya zi je̱ya, ya ra zi zando̱. zategiue, tsa ya dänga mboni. Hay
Ese hombre ya tiene sus añitos; ya es tábanos que pican al ganado grande.
ancianito. Véase zati, ndo̱ 2. mosca que pica Bu̱i na ra zategiue,
zani [Forma secundaria de tsani] maldecir ha mäna nso̱kse̱ ra xuhñya. Hay una
zanse̱ [Forma secundaria de tsanse̱] inventar mosca que pica y otra que nada más
zante (zánte) s 1. persona maldiciente molesta. Vocal nasal: zategiuë
Nuu̱ ya jäi, xi ya zante; ha mähye̱gi Sinón. giue ra zate Véase tsate, giue
notsi, ndängi. Esas personas son muy zatekeñä (zatekeñä) s víbora que muerde
maldicientes; y son iguales, chicos y Véase tsate
grandes. zati (záti) s persona mayor, animal muy
2. persona que murmura (que habla mal de viejo o macizo Nuni ra täxi, pe̱tsi re̱ta
su prójimo) Bu̱u̱ ya jäi xi ya zante pa je̱ya; ya ra zi zati. Aquella cabra ya tiene
yá mikeiui. Hay personas que murmuran diez años; ya es muy maciza.
de sus semejantes. Véase tsante zati [Forma secundaria de tsati] 1. tostarse
zanthe (zǎnthe) s alga verde oscuro Ra por el calor del sol Ya xa zati nu ra xifri,
zanthe, xá ma, ha nuä xa bo̱ho̱ ha ra hingi tsa dä ntu̱ngi. Ya está tostada la piel;
bo̱hai; mäna tsu̱ xá ndä ke rá stä ra no se puede extender.
be̱hñä, ha ra kangamboi. El alga es larga 2. entesarse Xa zati rá ndoyo ne yá he
y ha nacido en el lodo; es más gruesa que el ra zi tiyo, ngeä hingi nxaha ni xi ponga
cabello de la mujer y es de color verde yá he. Están entesados tanto el cuerpo y
oscuro. la ropa de este viejito, porque no se baña
zani (zani) s 1. animal que devora ni se cambia.
gallinas Bu̱i ndunthi ya zuue, ya zani. zatahme s tortilla tiesa
Hay muchos animales que devoran gallinas. zatango̱ s carne correosa
2. persona que roba gallinas (fig.) Bi zataño̱ho̱ s hombre maduro
tsombi ra zani nubu̱ mi ju̱ki ya o̱ni. zataro̱za s costal áspero
Sorprendieron al ladrón de gallinas a la zataxätä s nopal macizo
hora que las sacaba. Sinón. 1: zini; 2: zatazafri s zacate tostado
beni Véase tsa, o̱ni zathe (zǎthe) s árbol que crece donde hay
zani (záni) s gallina madura, gallina agua Jau̱ ya zathe, ho̱nse̱ i te ha ñänga
sazón Raska na ri o̱ni nuä ya ra zani, dehe. Hay árboles de mucha humedad que
pa dä hñui ya mädo bestho. Véndeme solo crecen en las orillas de donde hay
una polla ya madura para que ponga luego. agua. Véase za, dehe
Véase o̱ni zatsu̱ (zatsu̱) s 1. tendón Ya zatsu̱, geu̱
zastä (zástä) s 1. mezote de nopal seco fatsi pa ñäni mänxo̱ge ra ndoyo. Los
Ra zastä, hingi ho pa dä tudi, ngeä xika tendones son los que ayudan al cuerpo a
bifi fo̱te. El mezote de nopal no es bueno movilizarse.
para quemar, porque hace mucho humo. 2. corva Na ra bo̱ka tsatyo, bi zagagi
2. hebra de nopal tierno Ya otho ya ha mä zatsu̱. Un perro bravo me mordió
tu̱stä, nso̱ka ya tustä ko yá zastä. Ya en la corva.
no hay nopalitos; solamente hay macizo zaxiñoi (záxíñoi) s rata grande Véase ñoi
con hebras. Véase xätä zaye̱ [Forma secundaria de tsaye̱] agravarse
zate (zate) s 1. león Tenä ge ra zate, geä (el enfermo)
rá ndä de hangu mära ya zuue. Dicen zathä (zǎthä) s persona de sueño ligero
que el león es el rey de todos los demás Véase ähä
animales. zäi [Variante de nzäi] tal vez Otho hmä mä
2. mordelón Thämfritho, nuä ra tsatyo pongi ga ma ha ra hmuntsi, pe zäi ga
ra zate. No te descuides; ese perro es ma. Yo no tengo tiempo de ir a la
mordelón. Véase tsate asamblea, pero tal vez vaya.
zämi [Forma secundaria de tsämi] detener
399 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ze̱nza

zänä (zänä) 1. s luna Xa ñenäbya ra ze̱kudu (ze̱kǔdu) s ropa vieja, hilacho


zänä, xi mähotho di yoti. Hoy hay luna viejo Sinón. dokudu Véase ze̱-, kudu
llena; alumbra muy bonito. ze̱mhñä (ze̱mhñä) s contradictor Véase
2. mes Dá hmi tsu̱ ra bojä po hñä
ne̱toku̱ta, ha ya bi dontsa ra zänä, ha ze̱mngo̱ (zé̱mngo̱) s trozador de carne Bá
hinxa jutki. Presté un poco de dinero por xipi ra ze̱mngo̱, hinda hye̱ni gatho ra
quince días, y pasó el mes y no me lo han ngo̱. Ve a decirle al trozador de carne que
pagado. no pique toda la carne. Véase tse̱ki, ngo̱
3. menstruación, regla de la mujer Ra ze̱mohi (ze̱móhi) s 1. plato quebrado
be̱hñä, xa zo̱pya rá zänä. Le ha llegado 2. cazuela quebrada Véase ze̱-, mohi
la menstruación hoy a la mujer. Sinón. 1: ze̱mi [Forma secundaria de tse̱mi] magullar
zinänä; 2: nzänä ze̱ne (ze̱ne) s 1. persona desbocada (reg.),
zändi (zä̌ndi) 1. vt acostumbrar Mä bätsi, persona que ofende de palabra Nuni ra
histá zändi ko ra ba, ngeä xi ra mädi. A ño̱ho̱ bi hnambi ko ra ze̱ne, ngeä i tsani
mis hijos no los he acostumbrado con leche ya jäi. A aquel hombre le pegaron por
porque está muy cara. desbocado, porque maldice a las personas.
2. vt amansar Mä ku faxki di zändi ra 2. roto, desbocado (que le falte un pedazo
ya doro. Mi hermano me está ayudando a de labio) Ra botansei, ya ra ze̱ne; habu̱
amansar unos toros. ra za xa ntu̱nga rá ne. La bota de pulque
3. s amansador Nuä ra ño̱ho̱, xi ra está rota de la boca, por dondequiera tiene
hoga zändi pa ya fani. Ese hombre es roturas. Sinón. 2: done Véase ze̱-, ne
buen amansador de caballos. ze̱ngua (zě̱ngua) vt saludar Mä ga ze̱ngua
4. s domador Ra ño̱ho̱ä xa mabu̱ geä mä dada habu̱ bí bu̱i; ya pe̱tsi ya pa
rá zändi ya zuue. Ese hombre que va hindí pa dí kätsi. Voy a saludar mi papá a
ahí es el domador de los animales. Véase donde vive; ya hace días que no voy a
nzäi verlo. Variante ze̱njua
zäti [Forma secundaria de tsäti] quemar nze̱ngua, nze̱njua s saludo
ze̱- (ze̱-) pref viejo, inservible nze̱nguatho interj ¡adios!
ze̱bota (ze̱bǒta) s cuero viejo, odre viejo ze̱nhyo̱ (ze̱nhyo̱) s hombre fuerte, hombre
Véase ze̱- robusto Xa ñekua nuni ra ze̱nhyo̱, nuni
ze̱di (ze̱di) vi 1. esforzarse Ne mähye̱gi ra hä dä maxkahu̱ ga ju̱tshu̱ ya ro̱za, ga
tse̱di; bu̱ ho̱nse̱ ra dä ze̱di, hinte ga tuthu̱ ra bo̱jä. Aquí viene este hombre
o̱tehu̱. Se necesita parejo el esfuerzo; si fuerte. Este sí nos va a ayudar a alzar los
nada más unos se esfuerzan, no hacemos costales y cargarlos en el carro. Véase ze̱di,
nada. ño̱ho̱
2. hacer fuerza Ra di ndu se̱he̱ gatho rá ze̱ni [Forma secundaria de tse̱ni] descalabrar
hñu̱ ra za, ha mära hingi ze̱di. ze̱nijä (ze̱níjä) s templo antiguo Véase ze̱-,
Solamente algunos cargan todo el peso del nijä
palo, y otros no hacen fuerza. ze̱njua (zé̱njua) s 1. rebozo Dá tamba na
3. poner fuerte Ze̱ ri ye̱, tomi ra keñä rá ze̱njua mä be̱hñä, pa dä go̱ni. Le
ko ra za mentra ga honi mäna ra za. compré un rebozo a mi señora para que se
Pon fuerte la mano; oprime la víbora con cubra.
el palo mientras busco otro palo. Véase 2. pañuelo Bi danga na ra the̱nga
tse̱di ze̱njua pa dä duka ya nxante. Compró
ze̱di ri noya habla en voz alta un pañuelo rojo para limpiarse el sudor.
ze̱di (zé̱di) s persona fuerte Sinón. 1: bayo, thuye; 2: pañito
ze̱dutu (ze̱dútu) s ropa acabada, ropa mataze̱njua s persona que siempre se
vieja Véase ze̱-, dutu pone rebozo
ze̱kaza (zé̱kázǎ) s cortador de leña Véase ze̱nza (zé̱nza) s 1. cortador de árbol,
tse̱ki, za leñador Ha ra mboza, bí yo ya ze̱nza pa
ze̱ki [Forma secundaria de tse̱ki] cortar
ze̱sthi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 400

ra tuthyä. En el bosque hay cortadores de zi [Forma secundaria de tsi] comer; beber


árboles usan la leña para hacer carbón. zi (zí) adj 1. pequeño Bi zo rá da na ra
2. cincel Sinón. ze̱kaza Véase tse̱ni, za zi paxi. Le cayó en el ojo una basurita.
ze̱sthi (zé̱sthi) s 1. zapato Ja ndunthi ya 2. de poca cantidad Mi tho̱ge ra ya zi
ze̱sthi ranañotho yá mui. Hay muchos däju̱ ha ra ñu. Soltaba unas cuantas
zapatos de diferentes precios. habitas en el camino.
2. huarache Sinón. 2: thiza 3. Expresa cariño. Mä zi mämä pe̱tsi
ditaze̱sthi s persona que calza zapato hñuratenje̱ya. Mi mamacita tiene
o huarache sesenta años.
ndisthi s persona que calza zapato o 4. Expresa aprecio hacia algún objeto. Xá
huarache nxaha ra zi ndähi mäñä ra kati, habu̱
hyokaze̱sthi s zapatero yo mä zi de̱ti. Está fresco el airecito allá
mo̱taze̱sthi s zapatero remendón arriba en la ladera en donde andan mis
ze̱ti (ze̱ti) s 1. cosa durable Jau̱ ya dutu, borreguitos. Bá hä ra zi za. Favor de
xi ya ze̱ti, pe njabu̱ ya mädi. Hay telas traer el palo.
muy durables, pero así son de caras. 5. Expresa cortesía y respeto a la persona a
2. resistente Ra däzu̱, xi ra ze̱ti pa dä la cual se dirige la palabra. ―Thogi, gi zi
du. El tlacuache es muy resistente; no se tsaya. ―Ya dí zi tsaya. ―Pase usted a
mata fácilmente. Véase tse̱ti descansar. ―Muchas gracias, ya estoy
ze̱tui (zé̱tui) vi apurarse Véase ze̱di, -bi descansando. Ko ri zi nse̱ki, ya dá zi
ze̱ti [Forma secundaria de tse̱ti] cortar ma. Con su permisito, ya me voy.
ze̱xjo (zé̱xjo) s calzón Mäme̱to ya ño̱ho̱ 6. Neutraliza con su valor respetuoso un
mi ko̱de ya ze̱xjo, ja getya bi nzäi ko ya término áspero. Mä tu̱, te ra zi dähñei.
huitua. Antes, los hombres se ponían Mi hijo es muy flojito.
calzones, recientemente se acostumbraron a te ra zi za algo (cantidad)
ponerse pantalones. Sinón. huitua Véase zi [Forma secundaria de tsi] 1. traer
ze̱- (persona o animal) Ra nxuptsu̱di di zi yá
ngo̱ze̱xjo, ngo̱xjo s persona que se bätsi; e dä yadi te dä zi. La puerca trae
pone calzones a sus hijos; viene a pedir qué comer.
ze̱xni (ze̱xni) s sabino (árbol) Ya bai ga 2. traer (vehículo) Ra mbo̱ho̱ bi zo̱ho̱, di
ze̱xni, di ho habu̱ ja ra dehe. Los sabinos zi ra bo̱jä. El señor que llegó trae su
se dan donde hay agua. coche.
ze̱ya (ze̱ya) s despreciador di zi rá bätsi está embarazada; lo trae
ze̱ze̱sthi (ze̱zé̱sthi) s 1. huarache en los brazos
desgastado, huarache inservible Zibatha (Zíbǎtha) Llanitos (ranchería de
2. zapato viejo, zapato inservible Véase Zimapán) Zibatha, bí ja ha ra ñu rí ma
ze̱-, ze̱sthi ha ya ati Hñiliapa. Llanitos está por la
ze̱hmi (zé̱hmi) s cortador de palma Ya carretera que va a las minas de Jiliapan.
ño̱ho̱yu̱, ya ze̱hmi; ne nxohmi pa dä zibe (zibe) s trama Véase be
gätsi ha yá ngu. Aquellos hombres son Zibohai (Zíbohai) Cardonalito (barrio de
cortadores de palma; las rajan para techar Cardonal) Ya mengu Zibohai, ya bi
sus casas. Véase bahi hokise̱ yá ngunsadi. Los de Cardonalito
mu̱hmi s el que maja la palma; mazo ya hicieron su propia escuela.
de majar palma; corazón de la palma Zibomu (Zíbomu) Arenalito (barrio que
pu̱hmi vi majar palma pertenece a Ixmiquilpan) Ra hnini
xo̱hmi vi rajar palma Zibomu, tsamähotho, ne pe̱tsi ra
Zi- (Zí-) pref Indica reverencia hacia el ñoti, ra dehe, ha ata ra uäthe. El
sustantivo nombrado. pueblo del Arenalito es muy bonito y tiene
Zidada Dios luz eléctrica, agua potable, y hasta tiene
Zinänä la Virgen; luna riego. Variante Nzibomu Véase zi,
Ziniño el Santo Niño bomu
401 HÑÄHÑU — ESPAÑOL zitsi

Zidada (Zídǎda) s 1. Dios igual a la de la virgen que está en Capula.


2. de gracias a Dios (la gratitud corresponde Sinón. 1: zänä; 2: mäkä Tixu Véase zi,
a Dios) nänä
maa ra Zidada clamar a Dios rá ba ra zinänä pulque (lit.: la leche de
zidada (zídǎda) s 1. santo patrón la virgen)
2. papacito Véase zi-, dada zindämfri (zíndämfri) s tortolita,
zidoro (zídǒro) s tortolita, torito, bueyecito, torobuey
bueyecito, torobuey zini [Forma secundaria de tsini] recoger
zijä s persona que es afecta a la tuna Véase Ziniñu (Zínǐñu) Santo Niño (en la otra banda
tsi, kähä de Ixmiquilpan)
zijua (zǐjua) s animal que come conejos zini (zǐni) s comilón de gallinas Véase tsi,
Bu̱ na ra keñä, rá hu ra uä, te ra dängi; o̱ni
otho ra nthote, pe ra zimdo, ra ziñoi, ra zipi [Forma secundaria de tsipi] comer
zijua. Hay una culebra llamada casera, que (aplicativo)
crece mucho, y come huevos, pollitos, ratas zisei (zǐsei) s persona muy afecta al pulque
y conejitos; no es venenosa. Véase tsi, jua Bu̱u̱ ya jäi, xi ya zisei; tsi ngu nate te̱ni
ziki [Forma secundaria de tsiki] 1. recoger ra pa. Hay personas que toman mucho
Ya nsute ga ye̱täbo̱jä, bi ziki ya pulque, como veinte litros al día. Véase tsi,
hnatabo̱jä ra paya. Los agentes de tránsito sei
recogieron hoy las bicicletas. zistemä (zístěmä) s rebelde, caprichoso
2. bajar Mä ku bi ziki na ra bafi ko ya ziti [Forma secundaria de tsiti] absorber
tu̱ tsintsu̱. Mi hermano bajó un nido Zito̱ho̱ (Zíto̱ho̱) 1. Cerritos (barrio de
con los pajaritos. Sinón. häki Cardonal) Di gehni Zito̱ho̱, ja bí bu̱hni
ziki (zíki) vi engrasar Bi ziki hängu mä na mä tu̱ ga xahnäte. Allá en Cerritos
ye̱ ko ya nde̱ga. Se me engrasaron las vive un hijo mío que es profesor.
manos con la manteca. Véase nziki 2. Cerritos (barrio de Ixmiquilpan) Getuu̱
zikjä (zǐkjä) s persona afecta a comer tunas de rá ngunsadi Zito̱ho̱, ja na ra zabi.
Nuga dí enä dí tsikjä, pe nuni hä ra Cerca de la escuela de Cerritos hay un
zikjä. Yo digo que como tunas, pero aquél jagüey.
sí es muy afecto a comer tunas. zithä (zǐthä) s animal que come maíz Bu̱i
Variante zijä Véase tsi, kähä ranañotho ya zuue, ya zithä. Existen
zimbane (zímbáne) s compadrito Véase zi- varias clases de gusanos que comen maíz.
, mbane Véase tsi, de̱thä
zimdo (zǐmdo) s comilón de huevos Véase Zithu (Zithu) s 1. diablo, Satanás Tenä ge
tsi, mädo na ra ndägae̱nxe̱ mi bu̱ i mähetsi, bi
zimngo̱ (zǐmngo̱) s comilón de carne Véase mpu̱nga Zithu. Dicen que un arcángel que
tsi, ngo̱ estaba en el cielo se convirtió en diablo.
Zimothe (Zímóthe) La Lagunita (ranchería al 2. persona mala (fig.) Njabu̱ ngu bu̱i ya
norte de Ixmiquilpan) Zimothe ne Banxu, jäi, ya hojäi; njabu̱ xi bu̱i ra, ya
di nto̱nge nuu̱ yoho ya tu̱hni. La zithu. Así como hay gente buena, así hay
Lagunita y el Banxu son pueblos vecinos. mala.
zimi (zǐmi) s persona muy afecta al chile zithu (zíthu) vi enfurecerse (persona o
Mä xi dä tenä drá zimi; pe ra hñuni otho animal) Nuni ra ti mäske di ndantho ko
ra ñi, hinxá ku̱hi. Aunque digan que ra nti, pe zithu. Aquel borracho, aunque
como mucho chile, la comida sin chile no está tambaleándose de la borrachera, está
está sabrosa. Véase tsi, ñi enfurecido. Pret. dá nzithu
zinänä (zínä̌nä) s 1. luna Mänxui bi yoti Zitsani (Zítsáni) Aguacatito (pueblo de
ra zinänä temäentho. Anoche estuvo Zimapán) Ha ra tu̱hni Zitsani, thoki ya
alumbrando la luna muy hermosa. komthuhai. En el pueblo de Aguacatito
2. virgen Bi thai na rá koi ra zinänä bí fabrican tabiques. Véase zi, tsani
bu̱i Ndemde. Compraron una imagen zitsi [Forma secundaria de tsitsi] llevar
ziui HÑÄHÑU — ESPAÑOL 402

ziui [Forma secundaria de tsiui] comer con Aquella persona escupe mucho, no para de
alguien, convidar escupir. Véase tsogi, jihni
zivinu (zǐvǐnu) s tomador de aguardiente zomfo (zómfo) s renacuajo Tenä ge ya
Ra zivinu, hyastho honi ra vinu ata dä zomfo, go geu̱ me̱fa di tiue. Dicen que
nthe̱ui. El tomador de aguardiente, diario los renacuajos son los que después se
busca el aguardiente hasta encontrarlo. transforman en sapos.
Sinón. ziithe zonda (zonda) 1. s persona de ojos llorosos
zivinu (zivǐnu) s trago de aguardiente Nuni ra jäi, ra zonda; ngeä di hñeni yá
Sinón. ziithe Véase tsi da. Aquella persona es de ojos llorosos
zixju̱ (zíxjǔ̱) s pitahaya (planta cactácea) porque está enferma de los ojos.
Sinón. kojua 2. adj lagrimoso ¡Kate mä zonda bätsi
ziyu̱i (zǐyu̱i) s fumador Véase tsi, yu̱i xa ñekua!, ja juadi bi mfe̱i. ¡Pobre de
zitfi (zǐtfi) s animal afecto a beber mi hijo que viene ahí con ojos lagrimosos!,
aguamiel Ra tsathä, ra däzu, ra mixkle, acaban de pegarle. Véase zoni, da
ne ra ya tsatyo, ya zitfi. El tejón, el zonda (zónda) vi lagrimear los ojos, llorar
tlacuache, el cacomiztle y algunos perros los ojos Dí zonda ko ya bifi; ngeä ya za
son afectos a beber aguamiel. Véase tsi, tafi hingi ne dä nzo̱ xá ñho. Me lloran los ojos
ziti [Forma secundaria de tsiti] penetrar con el humo que hay porque no quiere arder
zo (zǒ) s cosa muy vendible Ra hogsei, xi bien la leña. Pret. dá nzonda Véase zoni,
ra zo. El pulque de buena calidad es muy da
vendible. zondi (zondi) vt llorarle a alguien
zo [Forma secundaria de tso] 1. caer Na ra (queriendo algo) Mä bätsi zondgi; ne te dä
o̱ni, bi zo ha ra ju̱tsi, ngeä himi jui. Una zi. Mi niño me llora; quiere comer.
gallina se cayó al pozo porque no estaba Variante zonti
tapado. zondgi, zondgagi me llora (por algo)
2. infestarse (de plaga) zonti, zontäi te llora (por algo)
3. venderse Mäntä bi zo ya kaha ga zoni (zóni) vi 1. llorar Nuni ra bätsi zoni,
pe̱ni dá häxä tai. Rápido se vendieron hindí pädi te zondi, ja ri uadi ra hñuni.
las cajas de fruta que llevé a la plaza. Aquel niño que llora, no sé por qué llora, si
zofo vt 1. hablar acaba de comer.
2. llamar Zofo ra be̱go, dä ñehe 2. hacer ruido (sirena) Ja te xä njabu̱ ha
bestho. Llama al peón para que venga ya ñu; xiä zoni ra ngu̱xa ndukei. Tal
pronto. vez han ocurrido accidentes en las
3. amonestar Véase tsofo Sinón. mati carreteras; se oyó el silbido de la sirena de
[Variante de nzofo] las ambulancias.
o̱tazofo vi obedecer al llamado 3. silbar (bala) Ra bo̱znä bi thogi, ata
yo̱tazofo s el que obedece al zoni. La bala que pasó hasta silbaba.
hablarle zoni [Forma secundaria de tsoni] romper
zogi [Forma secundaria de tsogi] dejar zonse̱he̱ (zonsě̱he̱) s chillón, llorón Hindí
zohni (zóhni) vt 1. citar Bi mänga ra pädi te ja nuni ra bätsi, teske habu̱
yofo, ge mä dä zohni ra duntsoki. Dijo tsamäñu̱ o ge xi ra zonse̱he̱. No sé que
el secretario que va a citar al culpable. tiene aquel niño, sentirá algún dolor, o es
2. llamar Zohni ya jäi, dä ñehe dä que es muy chillón. Variante zonse̱ Véase
ñuni. Llama a la gente para que venga a zoni, se̱he̱
comer. zoñä (zǒñä) s 1. persona sin sombrero Ra
3. invitar Mä ga zohni mä mengu ha ra tsu̱ntu̱ mi pa mäñä ra bo̱jä, ra ndähi bi
nzimxudi. Voy a invitar a mi familia al hñäkua rá fu̱i ha bi gohi ra zoñä. Al
almuerzo. Act. indet. tsohni chamaco que iba arriba en el carro, el aire le
zoi (zoi) vi fermentar (pulque) voló el sombrero, y se quedó sin sombrero.
zojri (zojri) s persona que escupe saliva 2. mujer sin rebozo Xa mani na ra
Nuni ra jäi, xi ra zojri; hingi tsaya tsojri. be̱hñä di ye̱ti yá yo, pe ra zoñä. Allí
403 HÑÄHÑU — ESPAÑOL zuue

va una mujer arreando su ganado, pero sin zo̱ho̱ [Forma secundaria de tso̱ho̱] llegar
su rebozo. zo̱nte (zó̱nte) s visita Mä dä ñoxi
3. animal sin cuernos Mäthoni na ra zi ndunthi ya zo̱nte ha mä ngu. Varias
ndämfri ra zoñä, pa mä dä ntukate, visitas se van a hospedar en mi casa. Véase
otho yá ndäni. Es necesaria una res que tso̱nte
no tenga cuernos, para que aunque zo̱te (zó̱te) vi resplandecer, brillar
embista no haga daño. Sinón. 1 y 2: zo̱te (zo̱ te) vt 1. añadir, unir Mäthoni gi
bagyä zo̱te yoho ya bo̱jä, pa dä zu̱di rá ma. Es
zospi (zospi) s mariposa pequeña que necesario añadir dos fierros para que
persigue la luz Ra zospi, geu̱ ra ya tu̱ka alcance de largo.
tu̱mu̱ te̱ni ra ñoti. La que se cae al fuego 2. reunir, completar Mäthoni ga zo̱te ra
es una mariposa pequeña que persigue la bojä dí tu, pa ga juti. Es necesario
luz. Véase tsogi, tsibi reunir la cantidad de dinero que debo para
zote (zǒte) s 1. persona que deja al olvido pagar. Sinón. 1: to̱ke; 2: huati
Bu̱ ya jäi di mpumfri, pe Ajuä hingra zo̱te (zó̱te) vi abrir (los ojos)
zote. Si la gente es olvidadiza, Dios no deja zo̱tmu̱i (zó̱tmu̱i) s 1. coraje Mä dada
al olvido nada. hinga xaxibya; ngeä pe̱tsi ra zo̱tmu̱i. A
2. persona que abandona Ra ño̱ho̱ go ra mi papá no lo voy molestar ahora, porque
zote, hinge ra be̱hñä. El hombre es el tiene coraje.
que abandona, no la mujer. Véase tsogi, 2. persona corajuda Sinón. kue̱ Véase zo̱,
-te mu̱i
zote (zóte) vti saludar (compl. indet.) Véase zu [Forma secundaria de tsu] tener miedo
zofo, -te zubi (zúbi) s 1. gachupín Bi tembi “zubi”
zothe sei (zóthe sei) pulque mezclado con nuu̱ bi zo̱kua Monda ha mi ne dä jame̱ti
agua ra hai, nä. Los gachupines son los que
zotsi [Forma secundaria de tsotsi] arribaron a este país, México, queriendo
machucar adueñarse del país.
zotsi [Forma secundaria de tsotsi] escupir 2. idioma inglés
zotsi rá da (zǒtsi rá da) caer nube en el ojo zumi (zǔmi) s persona que no come chile
Nuni ra jäi, bi su̱ti na ra za rá da, ha ko Véase tsu, ñi
ngeä bi zotsi rá da. Aquella persona se zuse̱ (zǔse̱) s huraño (persona) Véase tsu,
picó con un palo en el ojo, y con eso le cayó -se̱
nube en el ojo. zuse̱he̱ (zǔsě̱he̱) s 1. miedosa (persona)
zo̱ (zǒ̱) vi 1. arder Ra tsibi bí zo̱ thoho ha Nuga di ñhi ko ra pangdehe, ngeä drá
ra xäntho̱. El fuego sigue ardiendo en el zuse̱he̱ pa ga ñhi ko ra tse̱the. Yo me
bosque. baño con agua tibia, porque soy muy
2. arder (de mohína) Ra ño̱ho̱ i zo̱ ko ra miedoso para bañarme con agua fría.
kue̱ po ra tsamäñu̱. El hombre arde de 2. cobarde Nuga hindrá zuse̱he̱, hindí
mohína por el rencor. pädi hänja dá ntsu. Yo no soy cobarde,
3. arder (en calentura) Ra dathi i zo̱ ko no me explico por qué me asusté.
ra nzo̱. El enfermo arde en calentura. 3. caballo pajarero Variante zu̱se̱ Véase
4. alumbrar (el sol) Mähotho ra pabya; i tsu, se̱he̱
zo̱ ra zi hyadi. Bonito día; ahora que zuthandi (zǔthandi) s persona de mirada
alumbra el sol. tímida Véase tsu, handi
5. prenderse la luz Be̱di dä hyatsi, zuue (zuue) s 1. gusano Ja ranañotho
tobya i zo̱ ya ñoti. Falta que amanezca; ya zi zuue i bu̱i mbo ra hai. Existen
todavía están prendidas las luces. diversas clases de gusanitos que viven
tso̱ge vt encender dentro de la tierra.
nzo̱ s calentura 2. animal Nehe tembi zuue, ngu ya
nzo̱tmu̱i s enojo, disgusto haho, ya tsathä, ne mära ya zi zuue.
nzo̱mu̱i s ardor de estómago
zuzu HÑÄHÑU — ESPAÑOL 404

También le llaman animalito, como la 2. sonar Ra do gí thonti, i zu̱ni


zorra, el tejón y otros animalitos. nguanda ra bo̱jä. La piedra que estás
zuuemänxa s gusano del elote golpeando suena como si fuera fierro.
zuuengo̱ s cresas, gusano de la carne 3. hacer mucho calor Nuni ra jäi, mä dä
zuzu (zúzu) s 1. abuela Nuga, xi rá zu̱di ra däpa; nzäntho hudi ha ra hyadi,
hmädiga mä zi zuzu. Yo soy el consentido mäske xi zu̱ni ra hyadi. Aquella persona
de mi abuelita. va a enfermarse de fiebre; siempre está
2. anciana Tengu hängu nje̱ya pe̱tsi sentada en el sol, aunque haga mucho
nuni ra zi zuzu. ¿Cuántos años tendrá calor.
aquella ancianita! Variantes nzuzu, zu̱ngahñäto adv a las ocho horas
zyuzyu Sinón. 1: nita; 2: tixke, tiya zu̱nti (zu̱ nti) vt sonar Ya ogi zu̱nti nuä
dänga zuzu s bisabuela ra bo̱jä, ge dí ngogu ko ra nzu̱nti. Ya no
zuzunänä (zúzúnä̌nä) s abuela que sirve suenes ese fierro que me ensordece el
como madre Véase zuzu, nänä sonido.
zuzuto (zúzútǒ) s mamá de la suegra Véase nzu̱nti s sonido
zuzu, to zu̱nza (zu̱nza) s nevada, nieve Ya pe̱tsi
zu̱di (zú̱di) vi estar colgado Ya bätsi bí ndunthi ya je̱ya, bi dagi ya zu̱nza. Ya
ñeni habu̱ bí zu̱di ya mpe̱mfo. Los niños hace varios años que cayó una nevada.
estan jugando donde están colgados los Sinón. xija Véase zu̱di, za
columpios. zu̱sta (zǔ̱sta) s perrilla, orzuelo
zu̱fri (zú̱fri) s 1. cerda Xi xá ma nuyu̱ ya zu̱te (zú̱te) s regañón Bu̱u̱ ya hmu, xi ya
zu̱fri, tsa dä mete. Están muy largas esas zu̱te; ntse̱ i tsu̱i yá be̱go. Hay patrones
cerdas y se pueden tejer. muy regañones; regañan mucho a sus
2. crin Ekuabi yá zu̱fri ra fani pa dä peones. Sinón. hyo̱thyä Véase tsu̱i, tsu̱te
neki mähotho. Péinale la crin al caballo zu̱ti [Forma secundaria de tsu̱ti] 1. chupar
para que se vea bonito. Sinón. 2: stä fani Ya tsaxmägu bi zu̱ti ra mä rekua. Los
zu̱gu (zú̱gu) s capullo (de la oruga) Bu̱i murciélagos chuparon a algunos de mis
na ra zuue, tsu̱ti rá ngu ha yá tu̱ka ye̱ mulos.
ya bai ga za; ha nuä rá ngu, rá thuhu ra 2. fumar Nuni ra jäi, xa stí zu̱ti ya
zu̱gu. Existe una larva que cuelga su casa yu̱i. Aquella persona no parar de fumar
en las ramas chicas de los árboles, y su casa cigarros.
se llama capullo. zu̱thä (zǔ̱thä) s pepenador de maíz,
zu̱i [Forma secundaria de tsu̱i] regañar rebuscador de maíz Ra zu̱thä bí tsu̱thä
zu̱kto (zú̱kto) s hierba varuda (reg.), habu̱ ya bi uadi ra sofo. El pepenador de
hierba paluda Ra zu̱kto, geä na ra maíz está pepenando donde ya se terminó la
ndäpo hintsu̱ te ra dängi ha rá xi, ra cosecha. Véase tsu̱, de̱thä
notsi. Hay una hierba varuda que no crece zu̱tsi (zǔ̱tsi) vt soliviar, alzar Zu̱tsi tsu̱
muy grande y es de hoja chica. nuä ra za, mentä ga huitsa na ra za ga
zu̱mi (zǔ̱mi) s pepenador de chile ntho̱tse. Alza un poco ese palo mientras le
zu̱nde (zǔ̱nde) s cresta Bu̱i ra ya o̱ni, ya meto un palo que sirva de atrancadero.
zu̱nde; dí beni ge ya hoga o̱niu̱. Hay zu̱xyä (zu̱xyä) s último hijo, última cría en
algunas gallinas que tienen cresta; pienso nacer Nuu̱ re̱ta yá bätsi xa me̱tsi nuni
que deben ser de buena clase. ra be̱hñä, gehni ra zu̱xyä. De diez hijos
Variante nzu̱nde Véase zu̱di, de que ha tenido esa mujer, aquel es el último.
zu̱ni (zú̱ni) vi 1. repicar (campana) Ya bí Variante zu̱xañä Sinón. ngatatse
zu̱ni ya te̱gi ha ra nijä, bí tsohni ya jäi. zu̱tsi [Forma secundaria de tsu̱tsi] besar
Ya están los repiques de campanas de la
iglesia llamando a la gente.
DICCIONARIO
ESPAÑOL – HÑÄHÑU
ESPAÑOL — HÑÄHÑU
abrazar vt hu̱fi
abrazarse hñu̱fi, mpe̱hni
abrazo m hñu̱fi, nthu̱fi
abrevadero m 1. moto (tinaja de piedra)
2. tsithe (jagüey)
abrevar vt tsiti
A acción de abrevar ntsiti
a prep ha abrigar vt panti
a cada rato jagetuu̱ abrigarse mpanti
a pesar de que mäske abril m abri
a poco ¡ya ge!, ¡xige!, ¡hage! abrir vt 1. xoki
abajo adv mängäi, njati, ngati 2. xeni (costal)
estar abajo be̱bo, thitsi 3. yaki (la boca)
para abajo rígäi 4. hue̱tsi, zo̱te (los ojos)
allá abajo ríngati 5. he̱hni (carne)
abandonar vt 1. he̱gi 6. xo̱te (tierra)
2. tho̱hni abrirse hege, tisti, xogi, xoti, xo̱ge
el que abandona zote abrochar vt koti (un botón)
abanico m huindähi absorber vt huí, ju̱ntsi, tuti, tsi, tsu̱ti,
abarcar vt hu̱tsi tsiti
abeja f gäni, sefi absuelto adj
abeja amarilla kastasefi persona absuelta de culpa ñätsoki
abeja de panal guaricho patsefi abuela f dänga mämä, ita, ndängi, ngande,
abeja silvestre sefi nita, zuzu
abejita prieta bosefi abuela que sirve como madre zuzunänä
abejorro m abuelo m dänga papa, xita, tita
abejorro amarillo kastagäni abuelo o bisabuelo del cónyugue
abertura f 1. nsogi xitando̱hñä
2. gosthi (agujero) abultar vt pintsi (el estómago)
3. mfomi (de una prenda de vestir que se abultarse bisti, bu̱tsi, mboto (una
embroca) pared)
4. nxo̱ndo (en una roca) abundante adj ndunthi
abesanar vt ñäti, katatho (pastear en la acabado adj naki (de salud)
besana) acabar vt 1. jätsi, juadi, puni, tso̱te
abierto adj 1. nxogi, nsogi (puerta) 2. tege (gastar)
2. nsohni (gallina desplumada) 3. fe̱mi (bebida)
abigarrado adj be̱tsi acabarse thege, huämbi, ntu̱ki
ablandar vt acahual m xoto, dänga xoto, hoga xoto
ablandarse tuki (girasol)
abofetear vt pe̱ti acahual de puerco xoptsu̱di
abofetearse mpe̱ti acalambrarse vr ntsaki
abogado m ñänte acaparador m dai, duki
abonar vt u̱ti (fertilizar) acaparador de ayates dukaronjua
aborrecer vt u̱tsa acaparador de maíz dangade̱thä
aborrecimiento m ntu̱tsate acaparador de tortillas dangahme
abortar vt 1. ho̱mi acariciar vt hoti
2. e̱i (una mujer) acarreador m ndeni, ngu̱ki
la que aborta ñaxki acarreador de agua denthe
aborto m acarreador de zacate dengazafri
aborto involuntario ñaxki acarrear vt 1. theni
2. yai (agua)

407
acaso ESPAÑOL — HÑÄHÑU 408

acarrear agua thenthe acuerdo m kohi


el que acarrea agua hñäthe ponerse de acuerdo hñutsi, nkomforme
acaso adv sage, teske, xahmä, xige hacer un acuerdo kohuí
acaudalado m memäti (dueño) acuñar vt du̱ti
accidente m ñänthi acurrucada f nhuitsi
acechador m yakate acurrucar (reg.) vt huitsi (cubrir los
acechar vi aki (espiar) huevos)
acelerar vt bu̱nti acusación f 1. hmämbate (denuncia)
aceptar vt häni 2. ngaste (queja)
acercar vt uäki acusador m mändbate, ñäte
acercarse thästi, kuati acusar vt mämbi, ñäpi
acertar vt äti (un disparo) achatado adj doñä, mbu̱ñä, nzuñä (mocho,
ácido adj ñixi romo)
aclarar vt ko̱ste (la garganta) achatar vt pe̱ti (barra, mazo, cincel, nariz)
aclimatar vt adelantar vt
aclimatarse nzäi adelantarse be̱to
acobardar vt adelante adv
acobardarse bete (no poner resistencia) en adelante dimabu̱, rimabu̱
acocote m mifi (para chupar el aguamiel) allá adelante rinjombu̱
acollar vt mumbi adelanto m nseñä (de dinero)
acompañar vt 1. te̱ni adelgazar 1. vt ästi, ätsi, xini
2. koti (un alimento con otro) 2. vi tsu̱ti, yo̱ke
aconsejar vt 1. u̱ti adentro adv mbo
2. yombi ra ñu (lit.: enseñar el camino) estar adentro kä
el que aconseja a otra yu̱tate adiós interj nze̱nguatho, nze̱njuahu̱
acontecer vi 1. ja, nja adivino m bädi
2. ehe, thogi (pasar) admirar vt
acortar vt tsiki (un mecate) admirarse yo̱
acosar vt ju̱ (el espíritu del difunto) adobe m dohai, kohai
acostado adj boni, be̱ni adobera f kohai, nkohai, nkomi,
acostar vt 1. pe̱gi nkomähai
2. kai (que duerma) adonde adv habu̱, ha
3. pogi (a varios niños) adoptar vt jabätsi
acostar boca abajo be̱mfo, me̱mfo adoración f ndäne, so̱kambeni, nsunda
acostarse boca arriba mpitsi, me̱mpitsi adorar vt xo̱kambeni
acostarse de frente nitsi adormecer vt
acostumbrar vt zändi adormecerse pähi, mpähi
acostumbrarse nzäi adormecido adj mbähi
acostumbrarse a algo pätuí adorno m gala
acrecentada f nthetsi adueñarse vr jame̱ti
acrecentar vt hetsi (de altura) adúltera, adúltero f, m hyekanthäti
acta f kohi advertir vt
acta de nacimiento he̱mi ga mbo̱ho̱, te advierto nuhmäge
ntohnäthuhu tsu̱tbi aerolito m 1. bitso̱ (estrella fugaz)
activar vt 1. pura, metaxo̱ni, e̱ti (a una 2. bitso̱ (gusano)
persona) afanar vt
2. bu̱tsi (exigir) afanarse numänsu
activar su labor dombi afilador m dui
acto m to̱te afilar vt thui, ästi, tähmi
Actopan Mäñutsi (municipio) afligido adj tu rá mu̱i
acuclillarse vr humi afligir vt u̱ni
409 ESPAÑOL — HÑÄHÑU aguantar

aflojado adj nkohni (horcón, tornillo) agua amarillenta giñafi, gimfi


aflojar vt fo̱mi, käti, tho̱ge (estancada dentro de los magueyes
aflojarse kä, nkäti, nkohni raspados)
afuera adv mo̱te agua apestosa xäthe
agachar vt agua bendita jäptehe
agacharse ndoki, ñemi agua caliente pathe
el que agacha la frente ku̱sta (que mira agua cruda ñäthe
con la frente inclinada o de reojo) agua de humo gimfi
agarradera f 1. gu agua de masa deheju̱ni
2. hmihi (mango) agua dulce udehe
agarrar vt 1. mihi, ju̱ agua en que han sancochado elotes
2. pe̱nti dehemänxa
3. tsahni (fuerte) agua endulzada udehe, uxkadehe
agarrar el camino neñu agua enfriada kändehe (hervida)
agarrar cosa ajena ju̱mpabi agua espesa methe
agarrar un vicio ju̱mbabi ra bisio agua fresca xathe
agarrarse nto̱tse, nto̱xuí (reñir, pelear) agua fría tse̱the
ágata f agate agua hervida ndäthe, tho̱sdehe,
agave m thu̱ndehe
agave lechuguilla uajä (henequén de agua limpia tasdehe
lechuguilla) agua picosa ithe
ágil adj tihi agua potable tasdehe
agitar vt 1. fu̱ti, thohni, uänti agua rebotada mu̱ntsi
2. bu̱ni (girar) agua salada njuxuthe, uxkadehe
3. mfo̱xni (las alas) agua sucia tsothe (agua turbia)
aglomeración f hmuntsi (asamblea, agua tibia pangdehe
reunión) agua tranquila bu̱the (agua quieta)
agonizar vi nedu agua turbia methe, mu̱ntsdehe
agosto m agosto agua xoquiaque he̱the
agotar vt aguas negras bodehe, bothe
agotarse xa (un líquido) aguas termales pathe
agradable adj mähotho, tsa mähotho el que saca agua yathe
agradar vt ho, tutsua rá mu̱i (gustar) aguacatal m ntsani, uäsni, botsani
agradecer m hnumänsu aguacate m tsani
agradecido adj jamädi aguacate tierno detsni
persona agradecida me̱tsjamädi Aguacatito Zitsani (pueblo de Zimapán)
agrandar vt gu̱ngi aguacero m däye
agravar vt aguachinar vt
agravarse tsaye̱ aguachinarse nkohai (enlamarse)
agredir vt huämbi (a bofetadas o golpes con aguado adj
el puño) hacerse aguado ndehe
agriar vt aguador m yai, hñäthe
agriarse ixki (leche, tortillas, pulque, frutas) aguamiel m tafi
agrio adj 1. ñixi aguamiel caliente patfi
2. ñisti aguamiel desabrida tse̱tfi
agrupar vt aguamiel dulce utfi
agruparse nju̱tsi aguamiel fría tse̱tfi
agrura f ixi aguamiel picoso hetätafi
agua f dehe animal afecto a beber aguamiel zitfi
agua amarga juthe sacada de aguamiel thithfi
agua amarga jutsdehe aguantar vt tse̱ti
aguardiente ESPAÑOL — HÑÄHÑU 410

aguardiente m binu, ithe, jäptehe ajenjo m anjenjo


aguardiente fuerte hetäbinu ajo m axi, axo
agüerar vi o̱te (presagiar mal) ajolote m nzu̱juai
aguijón m bite (lanceta) ajonjolí m ahñoli
águila f nxu̱ni ajustar vt
aguililla f de̱ (gavilancillo) ajustarse nzo̱te (reg.; reunirse)
Agüita Ndehe (manantial al lado del ejido de ala f 1. hua, zahua
Puerto Juárez) 2. xu̱ni, xu̱ngu (de la casa)
aguja f yofri alabanza f jähñä
aguja de arria däyofani alabar vt etsua rá nsu
agujerado adj nthetsi, oki, otsi alacrán m penzu̱
agujerar vt 1. hesti (con el pico) alargar vt
2. heki (perforar) alargarse ju̱i, maki
3. hetsi (perforar, barrenar) alargarse la cabeza mañä
4. yofri (germinar) alba f hatsi
agujero m 1. oki albañil m 1. gädo
2. ku̱tsi (de la víbora) 2. miptai (avispa embarradora)
3. ku̱xyä (escondite) Alberto Maguani, Manguani (pueblo de
agujero de escapatoria po̱xhyä Ixmiquilpan)
agujero del oído osku alborada f hatsi, hyatsi
agujeros po̱xandähi alborear vi neki
aguzar vt 1. tsu̱ti, tsäti alborotar vt
2. ästi (afilar) alborotarse ñuntsi
ahí adv nubu̱, di gepu̱ alboroto m ñuntsi
ahí adelante ringepu̱ alcahuete m nzipate
ahijada, ahijado f, m the̱tsi, sitsi alcaide m ngänsoki, hñänsoki, nsufadi,
ahogado adj njäti nzothe sufadi
ahogante adj hñete (el olor del humo o del alcancía f me̱tsabojä, nku̱bojä
chile quemado) alcanzar vt 1. tsu̱di, huadi, nthe̱ui
ahogar vt 2. tso̱tse (algo que está arriba)
ahogarse jäti 3. tso̱ho̱ (terminar el tramo)
ahondar vt 1. hegi alcaudón m me̱kyä (pájaro verdugo)
2. xemi (escarbar) alce m nju̱tsi (aventón)
ahora adv nubye̱, nubya alcohol m hetadehe (aguardiente)
ahora mismo gepya alcohol fuerte hetärefinu
ahora que es de día mäpabye̱ alegar vt ñäki (disputar)
¿y ahora? xibu̱ alegrar vt
ahorrador m duti, me̱tsi, miti alegrarse johya
ahorrar vt mpe̱tsi (en general) alegría f johya, ntehya
ahumado adj nzimifi aleteada f mfe̱ti
oler a ahumado mumfi aletear vt huäki, mfo̱xni, pe̱ti yá hua
ahumar vt hanti Alfajayucan Nxamti (cabecera de municipio)
ahumazo m nthanti alfalfa f hogä ndäpo
ah, bueno ¡mäskeä! (conformidad a lo alfiler m no̱mi
inevitable) alga f bo̱the
aile m hu̱gi (árbol) alga verde limón ndinthe
aire m ndähi alga verde oscuro zanthe
aire frío tse̱nthi algo 1. pron te, te ra za
lugar donde sopla el aire huindähi 2. adv juadi (cantidad suficiente de producto)
airoso adj algodón m algodo, de̱ti, tudi
lugar airoso me̱xandähi alguacil m hñäto (policía, judicial)
411 ESPAÑOL — HÑÄHÑU anciana

alguien pron na amanecer vi hatsi, hneki


alimento m hñuni, nzaki amanecer el día depués del tianguis
alimento apartado te̱gi hastai
alisar vt amansador m zändi
alisarse kongi amansador de caballo o res nzänfani
alistar vt amansar vt zändi, mäxyo
alistarse hñoki; nthui (prepararse) amante
aliviar vt amante del esposo nxe̱ne (combleza)
aliviarse ñäni; tsaya (calmarse) amar vt mädi
alma f 1. alma, animä (espíritu) amarse mähuí
2. te (vida) el que ama mäte
almacenar vt tsämi amargar vt
almohada f huhni, nthuhñä amargarse jutsi
almorzar vi nzimxudi amargo adj nju
dar de almorzar netsi amarillar vi iti
almuerzo m nzimxudi amarillejo adj ñiti (mugriento)
almuerzo al medio día hno̱ge amarillo adj kasti
alquilar vt hmihi amarrado adj nthuti
alrededor m ngati, ngatsi, nthetsi amarrador m duti, nduti, ndäti
altar m ata amarrar vt 1. thäti, tuti
alterar vt 2. ue̱ti (una vaca)
alterarse con alguien bambi 3. ue̱mi (liar)
altivo m nzäñä (terco) amarrarse nthäti
alto adj 1. hñetsi, hetsi amartillar vt tsati
2. däta, ndäntsi amasar vt panti
alta personalidad dänga ñä ambos adj pl na ngu mäna
alto mandatario dädämfo̱ amelga f e̱ni
altura f hñetsi, nthetsi amellar vt thoti (hacha)
alumbrar vi 1. yoti amigo m 1. migo (compañero)
2. zo̱ (el sol) 2. ño̱ (vocativo)
alumno m yoskuela, yongunsadi amistad f
Álvaro Obregón Ntehmute (pueblo de tener amistad ntsitsi
Zimapán) amistoso adj mäte, me̱stekei
alzar vt 1. ju̱tsi amonestación f 1. hmati
2. zu̱tsi (soliviar) 2. tsofo (consejo)
alzarse nju̱tsi amonestar vt zofo
allá adv nuni amontonar vt 1. bola, mundo
allá abajo ringati, ringa'tri 2. to̱tse (ropa, piedra poma)
allá adelante ringehni, rinjombu̱ 3. humi (fuego sobre algo)
allá arriba ribo̱xni amontonarse mfitsi, nto̱tse
allá lejos ringehni, ringepu̱, rinjombu̱ amor m hmäte
allí adv digepu̱, gepu̱ amparar vt te̱he̱
allí tiene xini ampararse kuati
ama f hminzu̱ (nodriza) ampliar vt gu̱ngi, gu̱ni
ama de llaves gäntsoki ampolla f bexiga, de̱mxi, ndu̱sti
amable m mäte ampollar vt
amamantar vt tsu̱ti ampollarse mbuxa (la piel)
amanecer m ámpula f de̱mxi (en las manos o pies)
amanecer de un día de comercio ancas
hñastai en ancas nänka
anciana f dätsu, tiya, tixke, zuzu
anciano ESPAÑOL — HÑÄHÑU 412

anciano m däkei, eda, tiyo anteriormente adv mäyabu̱, mäme̱to


hacerse anciano ñeda antes conj änte
ancho adj 1. nxidi de antes mäntiempo
2. ngu̱ni, nxe (extendido) antiguamente adv mäntebu̱
3. nxiñä (cuchillo) antiguo adj antiua
hacer ancho xiki gente antigua jäi mäyabu̱
andar vi yo plato antiguo mohi ga antiua
andar a pie youa anudar vt tutsi
andar allá yobu̱ anunciar vt 1. mä
andar con alguien ñoui 2. unganto̱de (dar a saber)
andar de madrugada yomxudi añadir vt 1. etsi, tho̱ke
andar en brama nkui 2. zo̱te (unir)
el que anda en las tardes yonde año m 1. je̱ya
andariego m nani 2. nje̱ya (con el número de años)
andrajoso m mfo̱xjo el año pasado mäje̱ya
ángel m e̱nxe̱ el próximo año rije̱ya
ángel superior däe̱nxe̱ (arcángel) apacentar vt yoni
angelito e̱nxe̱ (niño muerto) apachurrar vt memi, tomi, tsimi
angina f du̱xyu̱ga (enfermedad de la apagador m ntheti
garganta) apagar vt hueti
angosto adj ntsimi, ntsisti apagarse hueti
hacer angosto tsimi apagarse po̱te (cal)
anhelar vt kati apagarse y prenderse hue̱ti
anillo m mfoye̱ aparentar vi hñängue̱nda
animación f hnupamfeni Apartadero Partadero (ranchería de
animal m 1. zuue Huichapan)
2. mboni (doméstico) apartar vt 1. taki
animal con cuernos gachos yendri 2. mäki (reservar)
animal de dos remolinos o coronillas apartarse uege, uengi, hege
yonthe, yoxe̱di apartarse ntho̱ge (desperdigarse)
animal de frente amarilla kastade apartarse o̱tse (separarse)
animal de oreja larga magu aparte adv mänambu̱, nambu̱
animal no desarrollado kuxkuru apedrear vt 1. kahni, tänkahni, te̱do
animal que tiene orejas chicas bu̱gu 2. bu̱do (ahuyentar a piedras)
animal que tiene una estrella en el apersogar vt manthähi (amarrar, dejándole
frente bindode todo lo largo del lazo)
animal sin cuernos zoñä Apesco Pesko (ranchería de Zimapán)
animar vt apestar vi xägi
animarse ñati apestoso adj 1. nxä
anís m ani 2. hñe̱gi (con olor a orina)
anoche adv mänxui apetecer vt ne
anochecer vi 1. nxui apio m apio
2. puta ra xui (obscurecer) aplacar vt domi
anotar vt hutsi, ofo aplacarse mo̱ni
ansia m nkati aplanar vt memi
ansiar vt kati aplastar vt 1. pe̱ti
ante prep änte 2. po̱ge (alfalfa)
anteanoche adv mängu̱ndexui aplaudir vi pe̱tye̱
anteayer adv mängu̱nde aplauso m be̱taye̱
anteayer por la mañana mängu̱ndexudi apodado adj moki
anteojo m hñeda apodar vt humbi
413 ESPAÑOL — HÑÄHÑU arrebatar

apodo m tsothu Arbolado Bozakthuhni (pueblo adelante de


ambos se ponen apodos hñumba thuhu Tasquillo)
el que pone apodos hñumäthuhu arbolado m boza
apolillado adj nziue arco iris m be̱jri
aporcar vt mumbi arco para flechas m nte̱ngansu̱ti
apoyar vt juatsi arder vi 1. zo̱
apoyarse ntohni 2. iti
apreciar vt mädi arder de mohína zo̱
aprender vt 1. nxadi, pädi arder en calentura zo̱
2. mepya (de memoria) ardilla f minä
apresurado adj mäso̱ni ardilla de árbol minza
apretado adj du̱ ardor m nzo̱
apretar vt 1. du̱ti ardor de estómago nzo̱mu̱i, nzo̱tmu̱i
2. miti (con la mano) arena f bomu
3. pu̱ti (meter) Arenal Momu (pueblo)
apretón m hmiti Arenalito 1. Zibomu, Nzibomu (barrio que
apretón de mano hmipye̱ pertenece a Ixmiquilpan)
apretura f ntsimi 2. Hethe (ejido de Cardonal)
aprisa adv 1. mänso̱ni arete m ntsu̱ngu, tsu̱ngu
2. dämä (después del proclítico verbal) arma f arhmä
apropiar vt armadillo m nkinjua
apropiarse de jame̱ti, juase̱he̱ armonía f hoga mu̱i
aproximadamente adv ngu arquero m ye̱ngansu̱ti
aproximar vt arrancar vt 1. ku̱tsi, ku̱tsi (con todo y
aproximarse kuati raíz)
apuntar vt 1. ofo (escribir) 2. bu̱nti (motor)
2. hutsi (anotar) 3. o̱tse (tronco de mezquite)
3. äti (a alguien) 4. xati (hierbas, plantas)
4. hñängue̱nda (cantidad) 5. xe̱ki (romper algo delgado y largo)
apurar vt xó̱ni, xata bu̱tsi arrancarse xe̱gi
apurarse xo̱ni, nungi, ze̱tuí acción de arrancar maguey
aquel adj nä, nuä, nuni nku̱tsauada, nto̱tsauada
aquellos nuu̱; nuyu̱ (a la vista) arrasar vt kakye̱, kanye̱ (más de lo debido)
aquél pron nuä, gehni arrasarse haxki
aquéllos pron pl nuu̱; nuyu̱ (a la vista) arrastrar vt 1. ju̱ti (jalar)
aquí adv gekua, nuua 2. joti (barrer)
aquí cerca mädeua 3. e̱ti (la creciente)
aquí lo tiene ¡xinä! arrastrarse njozu̱ (sentado)
arado m tabi arreada f nte̱ti
araña f mexe arreador m ñe̱ti
araña zancuda tangra arrear vt 1. e̱ti
araña de sol bagre 2. yofri (compl. incorp.)
arañazo m mfu̱ti arrebatamiento m ueni
arar vt 1. uähi arrebatar vt 1. hämbi
2. uäfri (con animales) 2. ju̱ti (jalar)
árbol m za 3. kuatsi (un arma)
árbol de mezquite tähi arrebatarse ñe̱mbaya
árbol grande däza arrebatar el agua hñämbadehe,
árbol que crece donde hay agua zathe uengadehe
árbol sin o de poca espina kongaza arrebatarse ntutsi (para sí)
arrebatarse ueni (pelear)
arrebato ESPAÑOL — HÑÄHÑU 414

arrebatar la autoridad hñämbändä arvejón m dänga nunju̱


arrebatar la yunta hñämbante̱i, uente̱i arvejón seco yotanundju̱
arrebatar terrenos uengahai arvejón tostado teta nunju̱
arrebatarle la autoridad al juéz asa f nju̱tsi, gu
uenganzaya asado adj nthäxi
arrebato m 1. nju̱ti, ntutsi asada de elotes thäxmänxa
2. ñe̱mbaya (por envidia) asador m
arrebato de agua huengadehe, asador de elote hñäxmänxa
nthämbadehe asaltante m be
arrebato de tierra huengahai (pleito por asaltar vt taki
tierras) asamblea f hmunts'i
arreciar vi hu̱mbi (lluvia) asar vt 1. häxi
arreglado adj nthoki 2. hmäti (con el vapor del jugo)
arreglar vt hoki ascenso m netsi
arreglarse hñoki asco m
arremangar vt pantsi, xäntsi darse asco tso
arremangarse mpantsi, nxäntsi ascua f de̱spi
arremedar vt fe̱ti asear vt xu̱ki (lavar)
acción de arremedar mfe̱tate asearse nxu̱ki
arrepentirse vr 1. mpe̱tsi, ntso̱mi, ñobri, asemejar vt
ñoni, yobri asemejarse hñätsi, hye̱kuí
2. ho̱ke (de lo que da) asentaderas f pl hudi
arriba adv mäñä asentar vt
hacia arriba ribo̱tse asentarse mi (un líquido)
arriero m ñofri, yofri aseo m 1. ntaxki
arriesgar vt resga 2. nkomi (del pelo)
arriesgarse a cargar algo bambi aseo del cabello nkomañä
arrimado adj aserrín m hanza (polvo de madera)
persona arrimada uati asesinar vt hodu, hote
arrimar vt joni, joti, thästi asesinato m thote
arrimarse njoni, thästi, kuati asesino m 1. hyodu, hyote
arrinconar vt kuati 2. zadu (criminal)
arriscar vt ro̱tse (pelar los dientes) así adv njabu̱, njani, njaua
arrodillarse vr ndandiñähmu así nada más njabu̱tho
arrojar vt 1. fo̱ge, fo̱te asidero m nju̱tsi
2. e̱nti (en algo) asiento m hudi
3. e̱i (piedra o basura) asoleada f thakhyadi
4. pigi (sangre) asomar 1. vi kätsi
arrojar piedras e̱ndo 2. vt käni
arrojar tierra päntsahai asomarse neki, hneki (el sol)
arroyo m hñe (barranca) asomarse a ver kätsi
arroyo grande dähñe áspero adj ñädi, ñäti, ngähni, nzadi,
arruga f mahni nzati
arrugar vt aspirar vt ju̱ntsi
arrugarse bati, bati; bahni (al astilla f hanza (migajas de madera)
enflaquecer) astrágalo m taba
arrugarse la teta xiba asustar vt
arrugarse la cara batähmi asustarse ntsu, tsu
artesa f bo̱nza (batea) asustarse mucho däntsu
arveja f nunju̱ atacado adj du̱
415 ESPAÑOL — HÑÄHÑU azotador

atar vt 1. tuti, ue̱mi (amarrar) avanzar vt yombi


2. xo̱te (liar) avaro adj rui, yu̱ya
atascadero m nthumi avenida f tso̱ho̱ (de agua)
atención f nto̱de aventador m nthiti
atender vt nu, jamäsu aventar vi 1. fo̱mäte
atender con esmero hnumänsu, hnutua 2. e̱nte (respingar hasta tirar al jinete)
ra hmi aventarse mfo̱te (arrojarse)
atender muy bien numänsu aventarse thihni (padecer gas intestinal)
atender razón po̱hñä aventar tierra axahai
aterrizar vi hudi el que avienta tierra ñaxhai
atestiguar vt damäjuäni aventurar vi
atinar vt äti (acertar disparo) acción de ir a aventurar hnani
atizar vt jotsi, uti aventurero m nani
atizonar vt tsäki (quemar en la punta) avergonzar vt
atole m tei avergonzarse ntsa, ntsangi
atontar vt dondo averiguación f hñähni
atorar vt averiguar vi ñähni (discutir)
atorarse nani, nto̱tse, tsati avión m avio, hñaxabo̱jä
atorarse hu̱ki (detenerse) avisar vt xipi
atracadero m hno̱tse aviso m hmati
atractivo adj mähotho avispa f sethu
atraer vt ju̱, kuati avispa amarilla patsfi
atragantar vt avispa embarradora miptai
atragantarse totsi axila f kaxjo
atrancar vt to̱tse ay interj ¡ai!
atrancarse nto̱tse ayate m 1. ronjua
atrapar vt pe̱nti 2. dänjua (manta de ixtle)
atrás adv mo̱te, rimo̱te ayate bordado jataronjua
acá atrás rimo̱teua ayate de hilos delgados tsu̱ta ronjua
atrasar vt ayate grueso däxronjua
atrasarse kohi ayate hebra bazu ronjua, xitsaronjua
atravesado adj mändani el que se cubre con un ayate
atravesar vt natsi de̱taronjua
atravesarse nani, nati, natsi el que lleva cruzado un ayate
atrayente adj kate ponäronjua
atrevimiento m balo el que se cubre la cabeza con un ayate
atropellar vt ke̱ti, tse̱mi, neti go̱ngaronjua
audacia f balo, nu̱da ayer adv mände
aullar vi mafi ayer en la mañana mändemxudi
aumentar vt 1. hutsi ayuda f mfatsi
2. hutsi (el sueldo) ayudante m maste, mfatsi
3. hetsi (la altura de algo) ayudante del empacador ñu̱ti
aumento m hñutsi ayudar vt 1. fatsi
aunque conj maske 2. fatsi (para pagar dinero, trabajar)
aunque sea eso mä dä nguä, mä di geä ayudarse mfatsi (agruparse en alguna
aunque sea este mä di gehnä actividad)
ausencia f ayudarse en el trabajo hmiptse̱di
a ausencia mäntsu ayunar vi ayunä, behe
autobús m nduxjäi ayuno m ayunä, behe
autoridad f tsu̱tuí azotador m kändo (oruga)
autoridad principal dänga mbo̱ho̱ azotador de mezquite njändo (gusano)
azotar ESPAÑOL — HÑÄHÑU 416

azotar vt 1. fe̱ti bambolear vi 1. ndani


2. fo̱nti 2. nkuni, nkohni (rueda en un eje)
3. yu̱nti banco m 1. me̱tsabojä, me̱sbojä (financiero)
4. fe̱mi (con algo aplanado como pala) 2. mpatabojä (en que cambia el dinero)
5. rami, rambi (los pies bailando) banco m 1. thuhni (para sentarse o
azotarse mfe̱ti; nke̱ni, nke̱hni; ke̱ (fruta descansar)
que se cae de la mata); huäki (cuando no 2. hudi (base de una olla)
quieren caminar) bandeja f bo̱nza
azúcar m 1. tafi bandera f 1. bexte, bandera (pabellón)
2. dotfi (en terrón) 2. bandera (banderola blanca usada como
azúcar blanca taxä dotfi señal para anunciar que hay pulque)
azúcar morena bodotfi bandido m dakate (asaltante)
azul adj nkangi, ñixki, ixki Bangandho Banganto (barrio de
azuzar vt xaxi Ixmiquilpan)
banquete m dänga nzimxudi
Banxu 1. Banxu (barrio de Ixmiquilpan)
2. Banxu (cerro al norte de Ixmiquilpan)
bañada f nsati (con líquido o con polvo)
bañar vt hiti, xati (a otro)
B bañarse hi, hñi, nxaha
bañarse el uno al otro hñiti
baba f bañista m nxaha
baba de nopal gistä baño m thi, nsati, nsaha
babear vi ju̱sti baraña f matsi (maraña)
baboso adj nju̱sti barañas con espinas hamni
bagazo m hñäfi barato adj mbarato
bagre m 1. hohuä, bagre (pez de río) uno que paga barato gutabarato
2. bagre (araña de sol) barba f ju̱ni
bailador m nei barbacoa f thumngo̱ (carne horneada en la
bailar vi nei tierra)
hacer bailar vt nemi, eni (trompo) barbacoyero m hñumngo̱
baile m hnei (bailable) barbechador m fu̱xhuähi (persona)
bajada f 1. hño̱mi (descenso) barbechar vt fu̱tsi
2. ngäi (camino) barbechar el terreno fu̱xhuähi
bajar 1. vi käi barbecho m fu̱tsi
2. vt ho̱mi, ku̱ki barboquejo m nthähifu̱i, nthu̱myoni
3. vt kämi (leche a la teta) (barbiquejo)
bajar sobre tsini barbudo m xamju̱ni
bajarse de la cama en el sueño yothä persona barbuda masju̱ni
bajo prep ngati (abajo de) barcina f xita (bozal)
bajo adj dofo, doxfani (en estatura) barda f jädo
bala f bo̱shnä barda de piedra judo, yonjädo, yotado
balacear vt kahni (disparar) (sin mezcla)
balacearse mfo̱tabo̱znä, ntsu̱tuabo̱znä (el barra f bu̱hu̱ (barreta)
uno al otro) barranca f hñe
balanza f mbe̱xo fondo de la barranca mu̱hñe
balazo m bo̱shnä Barranca Grande Dähñe (que atraviesa el
balido m hmafi lado norte del barrio de Taxadhó)
balneario m nsaha, thi barrendero m maxi
balón m 1. nuni el barrendero de la lluvia rá maxi ra ye
2. bola (aire que viene antes de la lluvia)
417 ESPAÑOL — HÑÄHÑU boda

barreno m nthetsi becerra f tu̱bga


barrer vt joki, joti, pasti, paxi bendecir vt jäpi
barreta f te̱thuí (barra para quebrar el Benito Juárez Detsani Detsri (pueblo de
maguey) Zimapán)
barrida f baxi berbinquín m nthesti (berbiquí)
barriga f mu̱i berro m berro, kanidehe
tener la barriga trasijada motmu̱i besar vt 1. tsu̱tsi
barrigón m nzu̱mu̱i (panzón) 2. ndäne (la mano en señal de respeto)
barril m barri besar la mano ndämbaye̱ (el uno al otro
báscula f mbe̱xo (pesa de resorte) como saludo de respeto)
base f 1. hudi, ntitsi besarse ntsu̱tsi
2. ua (del tronco de árbol o planta) beso m ntsu̱tsi
3. ndu̱i (raíz) Bethi Be̱ti (barrio de Chilcuautla)
base donde se talla lechuguilla be̱nxi Bidho Bido (un balneario cerca de Tasquillo)
con base en el fondo to̱ue (canasta, bien adv mähotho, mänsunda
barril, olla) bien haya matajuä
bastante adj juadi, xika bien adj hño
es bastante kongeä está bien nde, xá hño
basura f 1. paxi bienestar m hoga mu̱i
2. baxa (desecho de la mies después de sacar bilis m gehe (hiel)
el grano) billete m
basurero m nju̱paxi, nku̱paxi billete de a quinientos ku̱tanthebe
batallar v rec ntsaui (luchar corporalmente) bimbalete m sitsi (cigoñal)
batea f 1. bo̱nza birriondo adj ibxi, ibzu̱, iru, iyo (cabrío,
2. ntsi (donde suelen echarle comida o agua a chivo o borrego no castrado)
los animales) bisabuela f bo̱tsu, bo̱chu, dänga zuzu
batidor m mfu̱ki, mfu̱ti bisabuelo m mbongtita, xita, bo̱xta
batir vt fu̱ki, panti bisnieta f bongxu, mbo̱be̱to
bautismo m sistehe bisnieto m bongbe̱to, mbo̱be̱to
bautizado adj bitoque m nsokdehe, sokdehe
persona bautizada xistehe biznaga f däxpe, thu̱nxi
bautizante m xitsate (el que bautiza) biznaga grande sepe, dänga sepe
bautizar vt xitsi, xistehe blanco adj ntaxi, taxi
bazo m blanco de los ojos tasda
el que tiene volteado el bazo ndamu̱i persona blanca taxjäi
bazofia f tsote̱i, ho̱pte̱i (alimento medio blando adj ntudi, tudi
masticado en la boca y almacenado en el blanquillo m mädo
estómago del rumiante) blasfemar vi ñämäñu̱, tsante (maldecir)
bebé m 1. ue̱ne blasfemia f nte̱ntsate
2. bida (lit.: instrumento musical) bobo m yakne (mirón)
bebedero m boca f ne
bebedero de gallina tsitheo̱ni boca abajo mämu̱i, mäme̱mfo, mäñemi
Bebedero de Gallina Ntsitheo̱ni (el cruce de boca arriba mämpitsi, mäno̱tse
la Avenida Insurgentes con la calle Felipe boca de cántaro nexni
Ángeles que sube hacia el cuartel de boca del estómago tsäxmu̱i
Ixmiquilpan) boca rota done
beber vt 1. tsi persona con la boca torcida hye̱ne
2. be̱ti (comida caldosa, sin cuchara) Bocaja Bokähä (barrio de San Salvador)
beber a lengüetadas tete bochorno m 1. nthendi
beber agua tsithe 2. nsoxpa, tsoxpa (calentura)
dar de beber tsiti boda f nthäti
bofe ESPAÑOL — HÑÄHÑU 418

bofe m xihñe Botenguedho Bothe̱ngto, Bothe̱ngdo


bofetada f mpe̱tku (barrio de Ixmiquilpan)
boga f me̱tsi Boxaxni Boxaxni (barrio de San Salvador)
boga para herramientas me̱sbo̱jä Boxtha Chico Mostä (barrio de San
boj m nkami (planta) Salvador)
bola de fuego boladejuego Boye Moye (ranchería de Huichapan)
boleta f bozal m xita (barcina)
boleta de bautismo tosistehe bramar vi yu, mafi
boleta de nacimiento rehistro bramar de hambre mamthuhu
bolita f bramido m hmafi (balido)
bolitas de estiércol nte̱mfo bramido del mar tu̱nthe
bolsa f buxa, ngochi (de asa o terceadera o brasa f de̱spi (ascua)
sin ella) bravo m bo̱ka, tsomu̱i
bolsillo m buxa brazada f 1. hu̱fi
Bomanxatha Bomänxätä (ranchería de 2. ueni (de reata)
Tecozautla) 3. miti (la capacidad de los brazos
Bomintza Mominza (barrio de San estrechando algo)
Salvador) brazo m ye̱
bonda f bonda (tipo de nopal y su fruta) brillar vi 1. hue̱ti, hue̱xki, yoti, yotsi, zo̱te
bondad f 1. hño 2. hue̱tsi (algún metal o estrella)
2. hñogajäi brillido m nhue̱ti, nhue̱xkitho (brillo)
bondadoso m rañojäi brincadero m tontsi (trastumbadero)
carácter bondadoso mäte brincar 1. vt saki, satsi
Bondhi Mbonthi (pueblo de Tasquillo) 2. vt natsi (sobre algo)
Bondho Mondo (barrio de San Salvador) 3. vi sagi (saltar)
Bondojito Munxido (ranchería de Huichapan) 4. vi notsi (zangolotear)
bonito adj mähotho, tsamähotho, brinco m 1. sagi
ntsanganza 2. natsi (zangoloteo)
bordado m jati echar brinco e̱nsagi, notsi
el que copia bordados nkoste̱di broca f nthetsi
bordo m 1. bordo brocha f njotsi
2. nthaki (atajadizo) broma f ñäntu̱
3. tho̱sdehe (para el riego) bromear vi ntrasista, ñäntu̱
borrachera f nti (ebriedad) brotar vi 1. fo̱tse, kontsi, koti, po̱ho̱
borracho adj ti, tixfani 2. uätsi (líquido)
borrador m punti bruja f bruha, nzu̱ti
borrar vt thuki, puti, punti brujería f ntete (hechicería)
borrega f de̱ti brujo m bruho, ñete
borrega enferma ndubxa (borrega bucear vi nku̱ni
entelerida) buche m ku̱thä, nku̱thä, nju̱thä
borrega madura bexa bueno adj 1. hño, ho
borrego m ndäni 2. entho (bonito)
borrego de cuatro cuernos tsimxi buen epazote hoga ñäi (del cerro)
borrego sin cuernos uaxyo buen oído hoga to̱de
bosque m boza, mboza buen pensamiento hñogamfeni
bosque de pirú bozakthuhni buen tirador äye̱
bostezar vi hane buena fama hoga nsu
bostezo m hñane buena gente hñojäi
botar vi dintsi (rebotar) buena mano hoga ye̱
botella f xito buena noticia hoga noya, hoga nto̱de
buena obra hoga to̱te, hoga be̱fi
419 ESPAÑOL — HÑÄHÑU cada

buena palabra hoga noya cabecear vi panthä, uantähä, uamtähä,


buena persona hoga jäi, hojäi (persona tanthä, huantähä (dormitar de sueño)
amable) cabecera f dähni (municipal)
buena suerte ximo (insecto) cabello m stä
buenas tardes ¡te xki de! cabello de elote xingri
buenos días ¡hatsi, haxajuä! cabello rizado tsastä
quedar bueno hogi persona de cabello tupido hñestä
bueno interj ¡gepu̱!, ¡nde! caber vi ñe̱ni
buey m boi caber entero xo̱ge
bueycito m 1. zi ndämfri cabeza f 1. ñäxu
2. dorojoño (ave) 2. ximo (lit.: jícara)
bufanda f bantyu̱ga, mantayu̱ga cabeza ancha nxiñä (reptil)
bufar vi jo cabeza chica tu̱ñä
búho m tukru cabeza de gallina ñäni
búlico adj nde̱snä (gallo o gallina de color cabeza de nixtamal ñäsni
amarillo oscuro con manchas blancas) cabeza del maíz ñädithä
bulto m 1. batsi cabeza grande däta ñä
2. so̱te cabeza larga mañä
3. be̱ni (lío) cabeza rapada bu̱ñä
burbujear vt thu̱tsi de cabeza mämañä
burla f buhla cabeza melenuda gäxyä
burlador m yo̱tabuhla cabezazo m
burlar vt o̱tabuhla, buhla (tener en poco) darse cabezazos mfantañä, mfatañä,
burlarse de buhla, fe̱tate, theni, thenäte mfe̱tsäñä
burlón m denäte cabizbajo adj ntsomi
burro m burru, rekua, no̱ndo, ro̱ge cabo m
asemejar a un burro ebru al cabo kabo
buscador m hnonte cabra f täxi, nxuchi
buscar vt 1. honi cabra fina hoktäxi
2. nehi (rastrear) cabra grande dächi
buscar el rastro neua cabrío m meyo (caprino)
buscar ganado menor hongayo Cabrito m Mundotso̱ (constelación Cabrillas,
buscar panales pe̱sfi Pléyades)
cacahuate m ju̱mhai
cacarear vi 1. mafi
2. tuhui (para poner)
3. ko (clueca)
C cacarear a clueca makankoni
caballeriza f ngufri cacarear para poner makahui
caballete m yostha cacarear de hambre tumthuhu
caballo m fani cacería f be̱te (caza)
caballo chaparro dofri cacería de tlacuache be̱däzu̱
caballo chico ntu̱fri cacerola f
caballo de baja estatura metafani cacerola para el machigües nsifi
caballo de silla thuxfani cacomiztle m mixkle
caballo grande däfri, ndo̱fri cacto m
caballo macho tafri cacto de barril botansei
caballo pajarero zuse̱he̱, ye̱nte cada adj tatä
caballo prieto bofri cada tercer día tatmäni, tatmäni
caballo salvaje mbägfani cada uno aparte ranambu̱
caballo único rafri uno a cada quien rana
cadáver ESPAÑOL — HÑÄHÑU 420

cadáver m alma calentada f mpati


cadena f ju̱mbo̱jä, to̱kbo̱jä calentada frente al fuego hñahni
cadillo m pemni (espina cardón) calentamiento m nthahni
caer vi 1. ho̱e calentar vt 1. pati (tortilla, ropa, planta)
2. tagi 2. hahni (las manos al fuego, o ropa antes de
3. tso ponerla)
4. kä 3. pami (con fomento)
5. koti calentarse pati, pati
6. xati (el pelo) calentarse nu̱ti (aceite en la sartén)
caer fuerte huämbi (lluvia o granizo) calentarse hñahni (para resistir la
caer las flores ho̱ndri intensidad del frío)
caer nube en el ojo zotsi rá da acción de calentarse ante una fogata
caerse de espaldas uätsi hnahni
café m bodehe, bothe calentura f nzo̱
café tostado teta kafe calidra f näni
caída f ndagi, ntso caliente adj pa
caja f kaho (de colmenas) más caliente de lo natural de̱spi
caja fuerte me̱tsi, nku̱bojä (donde se calma f bipa (vapor o humo)
guarda el dinero) calmar vt
cajete m mahmi (cazuela grande) calmarse thitsi; xaxi (lluvia, tráfico);
cajete grande dähmi käti (sosegarse)
cajón m calor m pa
hacer mucho calor zu̱ni
cajón para herramientas me̱sbo̱jä
calostro m kastaba
cal m näni
Caltimacán Nxanxuua (pueblo de Tasquillo)
cal inservible donäni
calumnia f ntho̱sthai
hacer cal utanäni
calvo m doxmo, ngo̱ñä
calabacilla f yu̱tmu, yu̱tmu (calabaza
calzador m nthisthi
silvestre; venenosa)
calzar vt titi
calabacillo m taye̱mu
calzón m huitua, ze̱xjo
calabaza f mu
calzón amplio mfo̱xjo
calabaza chica imu, tu̱mu el que se pone calzones ngo̱ze̱xjo
calabaza de Castilla hoga mu, jämu callar vt
calabaza tierna tu̱mu callarse njotuane
calambre m calle f ñu
tener calambre nkalambre calle empedrada ñudo
calandria f moñä (pájaro) callejón m däñu
calar vi tsimi (frío o calor) callo m ndodi
Calavera Ñäxmädu (adelante de San Nicolás) cama f 1. fidi, mfidi
calavera f doxmo, ñäxundoyo 2. toxi
calavera humana ñäxujäi camaleón m tsija
calcañal m 1. du̱ngua (talón) camarón m mai
2. du̱ngua (correa del huarache que se sujeta cambiar 1. vt padi
en el talón) 2. vt poni
calculado adv mbulto 3. vt pati (una cosa por otra)
calcular vt kalkula 4. vi mpadi
cálculo m nthämfeni (aproximación) 5. vi mpu̱ngi
caldear vt pani (fomentar con maguey asado) cambiarse mponi
caldo m githe (todo guisado de carne en olla) cambiar de actitud mpe̱tsi
caldo de frijol dexju̱, gixju̱ cambiar de opinión ñohmi
caldo rojo ithehñuni, tho̱tsähñuni cambiar el pie del pulque pimi
el que cambia dinero mpatabojä
421 ESPAÑOL — HÑÄHÑU Capula

cambio m mpadi canastero m 1. yo̱tabo̱tse, hyokbo̱tse,


camilla f bebo hyokximo (fabricante de canastas)
caminar vi yo 2. metabo̱tse (tejedor de canastas)
caminar con decencia yomfo̱ canción f thuhu
caminar descalzo youa cancri m kankri (tipo de hierba como la
caminar velozmente tihi mostaza)
comenzar a caminar yombi Candelaria Ramhai (ranchería)
hacer caminar yoni candelero m foxyo, mfoxyo
camino m ñu cangrejo m esfoho (escarabajo pelotero)
camino angosto tsintñu Canguihuindo Nkangiuindo (pueblo de
camino de conejo ñujua Actopan)
camino de coyote ñumñyo canícula f tsopa
camino de curvas no̱ngañu canilla f mantyo
camino de ganado menor ñuyo canoa f motsa
camino de hilar mecate ñunthi canoero m ye̱tamotsa
camino derecho en terrreno parejo cansancio m nzabi
feñu cansar vt tsabi
camino empedrado ñudo cansarse ntsabi
camino hacia el agua ñudehe cantante m duhu
camino largo mañu cantar 1. vt tuti
camino ondulado no̱ntu, no̱ntsñu, 2. vi tuhu
tsakñu 3. vi ñä (pájaro)
camino real däñu grupo que felicitan cantando ndutäpa
camino recto njuäñu, juäñu cántaro m xo̱ni
camino sinuoso bahnäñu, mahnäñu cántaro aplanado pe̱xni, pe̱txo̱ni
de camino mäñu, bañu cántaro chico ntu̱xni, tu̱xni
camión m 1. tsanza, bo̱jä cántaro de pulque xo̱nisei
2. mundo (medida; camionada) cántaro largo maxni
camisa f pahni cántaro mediano mexni
camisa bordada jatapahni cántaro resistente metaxo̱ni, mexni
camiseta f fixpahni canteado adj mändaki, pe̱nki, nkahmi
camote m bo̱kuä cantidad f
camote de garambullo bo̱kuäbasta en cantidad xika
camote de ciertas plantas hñu cantidad numerosa ndunthi
campana f te̱gi canto m hmafi (rebuzno, relincho)
toque de campana por muerto nzu̱ndu cantor m duhu, xadi (ayudante del cura)
campanero m nzu̱ntate̱gi caña f yo
campo m caña de azúcar ndu̱xyo, doxyo
campo de aterrizaje hudi Cañada Grande Nkañäda (barrio de San
campo deportivo batha Salvador)
camposanto m ntagi, nguntyo, cañaveral m uäyo
kamposanto, handu capar vt e̱gi (quebrar maguey)
canal m ñuthe (zanja) capar maguey e̱thfi
canalero m hñänsoki (uno autorizado para capataz f be̱tri, gabida (sobrestante)
repartir agua de riego) capital m dähni (del estado)
canasta f bo̱tse capitalino m memända
canasta colmada baibo̱tse capitán m gabida
canasta con base en el fondo to̱uabo̱ tse caprino m tanxi
canasta grande xundi, baxbo̱tse Capula Demde, Nkapula (pueblo de
(chiquihuite) Ixmiquilpan)
hacer canastas hokbo̱tse
capulín ESPAÑOL — HÑÄHÑU 422

capulín m de̱se̱ (capulincillo) carga f 1. jadi


capulín de ratón de̱se̱ñoi 2. ndu (de bestia)
capulina f de̱mpemexe, de̱nimexe (viuda cargado adj 1. ho̱tse (de fruta)
negra, una araña negra y roja) 2. ku̱ (arma de fuego)
capullo m zu̱gu (de la oruga) 3. tagi ra ba (preñada)
cara f hmi cargador m 1. nduti, ntuti
cara arrugada bathmi 2. ntutfani (que le echa la carga a las bestias)
cara delgada yo̱kahmi 3. nde̱ (de difuntos)
cara enjuta batähmi cargador de guacales ndubeza
cara gorda nojhmi cargador de leña nduza
cara pálida hathmi cargador de maíz nduthä
cara seca yotahmi cargador de zacate nduzafri
caracol m tsimxi cargapalito m tsu̱nto (gusano que hace su
carbón m thehñä casa con palos chicos y la cuelga con su líquido)
hacer carbón uthyä cargar vt 1. ndeki, fo̱jyä (con mecapal)
carbonero m ñuthyä 2. nde̱ (algo que se venera)
cárcel f fadi, ngunzado̱ni 3. u̱tsi (en un camión)
estar en la cárcel ofadi 4. tuti (echar la carga a otro)
carcomido adj nzime, nziue cargar en el hombro pe̱xyo
carda f teke cargar en la espalda pe̱ntsi
cardador m tren (gusano, milpiés) cargar en los brazos the̱tsi
cardar vt 1. eke (escarmenar) cargarse de fruta la mata no̱ge
2. xiki (ixtle) cargo m 1. be̱pate (religioso)
3. xixi (fibra) 2. kargo (puesto público o de la comunidad)
cardenal m tsatañi (ave) caricia f nthoti, thotate
cardenal azul xiko̱, ixkatsatañi cariñoso m mäte
cardenal negro botsatañi, mboi carne m ngo̱
tsatañi carne de borrega ngo̱bxa
cardenal rojo the̱ngatsatañi carne de carnero ngo̱btudi
cardenalito tutubixi carne de olla ntho̱xango̱
cardo m carne de res ngo̱nfani
cardo silvestre yendri (cardo cundidor) carne delgada del abdomen ximu̱i
cardón m kämiñyo, ximini carne frita thu̱tango̱
cardón delgado tsu̱ta kämyo carne molida ju̱ngango̱
cardón espinudo. bazu kämyo. carne extraída de las pencas del nopal
cardón grande hoga kämiñyo ngo̱stä
(comestible como forraje) carnicería f bamngo̱, pamngo̱ (expendio de
cardón pequeño y espinudo tanmatha carne)
cardón seco yotakämyo carnívoro m zamngo̱
cardón silvestre mbänga kämiñyo carnocidad f ngo̱ (parte blanda de la fruta)
otro tipo de cardón ximini konfite caro adj mädi
Cardonal Mohai (municipio) carona f mfitsi
Cardonalito Zibohai (barrio de Cardonal) carpintero m 1. yaxi (persona)
carear vt hanthyä 2. ntsimfi, ñafi (pájaro)
carearse hñantyä carrera f hnestarihi
carearse ante el juez auxiliar de carrera märitho
mamänzaya carrete m njäti (de tejer)
carearse ante la autoridad competente carretera f däñu, ñu
mamätsu̱tbi carretera federal dänga ñu (pavimentada)
careo m hñantyä, nthanthyä Carrizal Ñuxithi
(enfrentamiento) carrizal m uästhi
423 ESPAÑOL — HÑÄHÑU ceñidor

carrizo m xithi castrado adj njapo, nkapo


carrizo delgado y resistente ntsi catarata f nzotsi
carrizo fresco kamxithi, kasthi (carrizo categoría f
verde) persona de categoría hoga jäi
carrizo largo masthi (carrizo grande) catrín m mäko (el que viste mejor que
carrizo sazón ñästhi cualquier campesino)
carrizo seco yongaxithi caverna f ku̱tsi
carrizo tierno desthi cazador m 1. me̱
carro m bo̱jä 2. me̱te (animal que caza)
carro de refrescos ndudehe cazador de águilas me̱nxu̱ni
carro transportador de gente nduxjäi cazador de ardillas me̱mnä
cartílago m fetyo, fetandoyo cazador de coyotes me̱myo
casa f 1. ngu cazador de ratones me̱ñoi
2. ndo̱mi cazador de tejones me̱tsathä
3. tsaya (hogar) cazador de zorrillos me̱ñäi
4. jätsi (muy humilde) cazar vt pe̱
casa antigua habitada dänga ngu cazar águilas pe̱xni
casa antigua dongu (semidestruida o cazar conejos pe̱jua
totalmente destruida) cazar coyotes pe̱myo
casa construida con argamasa ngunäni cazar leones pe̱zate
casa de adobe ngudohai cazar pájaros pe̱tsintsu̱
casa de dos plantas to̱ngu cazar tejones pe̱tsathä
casa de maicería padithä cazar zorrillos pe̱ñäi
casa de pasto ngute̱i cazuela f mohi
casa de penca de maguey nguxu̱ta cazuela grande dähmi
casa del amo nguhmu cazuela quebrada ze̱mohi
casa destinada a exprimir la uva cazuela vieja quebrada domhi
nthe̱maobxi cebolla f de̱nxi
casa techada de palma nguhmi cebolla silvestre de̱nxiburru (cebolla de
casa techada de penca de maguey nguta burro)
Casa Grande Nsanjose (barrio de San cebolla silvestre de̱nxifani, de̱pe̱ (cebolla
Salvador) de caballo)
casado adj nthäti cedazo m matsi
casados legalmente medinthäti ceguera f ngoda
casamiento m ntofo (por lo civil) ceja f ngäxaxida, gästa, yoda (del ojo)
casar vt thäti (hijo o hija por su pariente, celar vt kunte̱i (a la esposa)
persona por una autoridad) celo m 1. ngunte̱i
casarse nthäti (contraer matrimonio) 2. nkui (de animales)
cascabel m kuixi cementerio m be̱tsandoyo, me̱tsandoyo
cascada f tanthe (camposanto)
cáscara f 1. xi cempasúchil m jodri
2. koto (de ciertas frutas o madera)
cena f ntoxi, toxi
cáscara de maguey o de lechugilla xixi
cenar vi ntoxi
cáscara de tuna xikjä
cencerro m fe̱ni
cáscara de vaina de efés ximfe
ceniciento adj ntati
cascarón m
ceniza f bospi
cascarón de huevo ximdo
hacerse ceniza mospi
casco m boho (pata de ciertas bestias sin
hendidura) centavo m
castellano m hñämfo̱ veinticinco centavos ñodmi, yodmi (dos
castración f reales)
herida de castración njapo ceñidor m ngu̱ti
cepillar ESPAÑOL — HÑÄHÑU 424

cepillar vt 1. ästi Cerro del Ocotal To̱ho̱ Mbotadi (cerro al


2. ätsi (madera) norte del poblado de Puerto Juárez)
cepillo m Cerro Encorvado Ñastho̱
cepillo dental nsu̱katsi, testatsi Cerro Juárez Ñotho̱ (cerro empalmado al sur
cera f sera de Puerto Juárez)
cerca adv getbu̱ Cerrote Ndäto̱ho̱ (rancho de Zimapán)
cerca de nge cerumen m bo̱gu
cerca de ahí mädeni cerviz f hyu̱ja
cerca f jutsi (barda, muro) cesar vi 1. tsaya
cerca de espinas juxmini 2. katsi
cerca de maguey juxuada Cetus m uatsanza (constelación)
cerca de piedra juxdo ciego m doda, goda, rada, xada
cerca rústica fo̱te (que sostiene el techo cielo m mähetsi
de la casa) ciempiés m ramo, sasthme, xifikeñä
cercador m (escolopendra)
cercador de milpa juxhuähi cien adj nthebe
cercar vt ciencia f mbämhyä
cercar alrededor gatsi Cieneguilla Xahai (pueblo de Cardonal)
cercar la milpa juxhuähi cieno m bo̱hai (légamo)
cerda f zu̱fri cierto adj mäjuäni
cerdo m tsu̱di cigarro m yu̱i
cerilla f bo̱gu cilantro m landro
cerrado adj joti cima f tsäntho̱, ñäntho̱ (de un cerro)
cerrar vt 1. koti, koti cimiento m ua (de una casa)
2. tsänti (los ojos) cincel m ze̱nza
Cerritos 1. Zito̱ho̱ (barrio de Ixmiquilpan) cinco m ku̱ta
2. Zito̱ho̱ (barrio de Cardonal) cincuenta adj mädenthebe
cerro m to̱ho̱ cinchar vt hu̱ti (carga)
cerro ladeado nkamto̱ho̱ cinta f tsinda
cerro prieto boto̱ho̱ cinta de enaguas tsindango̱de
cerro puntiagudo tsätho̱ cinta de la manga del calzón
nombre de un cerro en forma de teta tsindauaxjo
Xibato̱ho̱ cintura f hñu̱ti
el que vive en el cerro meto̱ho̱, yomtha, cintura gruesa ho̱hnähñu̱ti, ndägahñu̱ti
metho̱ cinturón m ngu̱ti, xiefe
Cerro Azul Nkantho̱ (pueblo de Alfajayucan) círculo adj ntsanti
Cerro Blanco 1. Ntasto̱ho̱ (barrio de cita f 1. sita
Ixmiquilpan) 2. thoti (citatorio por escrito)
2. Tasto̱ho̱ (cerro al poniente del cuartel de 3. nzintsähni (por la autoridad)
Xitha) citar vt zohni
Cerro Boludo Ponza to̱ho̱ (cerro al noroeste ciudad f dähni, dänga hnini
de Bocua, Mpio. de Nicolás Flores) ciudad pequeña tu̱hnini
Cerro Capulín De̱se (corresponde al barrio de clamar vt
San Pedro, Ixmiquilpan) clamar a Dios matajuä
Cerro Colorado The̱nkto̱ho̱ (barrio de clara f taxi (de huevo)
Cardonal) claridad f hatsi, hyatsi, hyatsi
Cerro de Dedhó Nto̱ho̱ Dedo (pertenece al claridad de luna hyaznä
municipio de Tecozautla) clarín m klari (ave)
Cerro de la Cruz Nto̱ho̱ Mponza clarinero m botsintsu̱ (zanate)
Cerro de la Oreja To̱ho̱ Zagu clarinero grande dänga botsintsu̱
clase f klase (de escuela)
425 ESPAÑOL — HÑÄHÑU comer

clasificación f klase colador m matsi (coladera)


clavar vt 1. fotsi colar vt 1. fatsi
2. pu̱ti, pu̱ti 2. xiti (castillo o columna)
3. to̱mi colecionar vt hmuntsi
clavarse de cabeza pa mämfotsi, colector m gu̱tsi, ngu̱tsi (autorizado)
ndospiñä colector de nuez muntsäde̱mza
clavarse fo (ensartarse) colgadero m nzu̱di (de ropa)
clavel m ronzu (planta medicinal) colgadero de madera nzu̱nza (donde
clavija f 1. mfotsi (un palo delgado cuelgan comestibles)
cilindrado que se clava en la boca de las botas colgado adj zu̱di
de pulque para sacar el gas del fermento al colgado de cabeza mämañä
pulque) colgar vt 1. tsu̱ti
2. mpo̱ngahñä (válvula respiradora) 2. to̱de (llevar en el cuello)
3. gu (de instrumento musical que sostiene las colgar de cabeza bañä
cuerdas) colibrí m gätu̱ (chuparrosa)
clueca f nkoxi, nkoni (gallina) colilla f tsäkyu̱i
coa f tabi colindar vi hñohuí
cobarde m zuse̱he̱ colmar vt to̱tse
cobija f däxyo, he, thuxyo colmena f kolmenä (abeja)
cobijada f nhuitsi colocar vt eti
cobijado adj he Colonia General Felipe Ángeles Tixbatha
cobijar vt hetse, pati, panti, huitsi (Colonia de Ixmiquilpan)
cobijarse hñetse color m kolo, nku̱hu̱
cocer vt tä color gris oscuro hatsamboi
cocida f color pálido hñatsi
cocida de frijoles ntho̱xju̱ colorado adj the̱ni, nthe̱ni
cocido adj ndä ponerse colorado the̱ngi
cocina f ku̱ni columna f mai, no̱tse
Cocineras 1. Däku̱ni, Nkosinera (pueblo de columpiar vi mfe̱ni (frutas pendidas de las
Chilcuautla) matas y movidas por el viento)
2. Ndäñu (pueblo) columpio m mpe̱mbo, mpe̱mfo
coche m bo̱jä (vehículo) collar m tho̱de
codiciar vt kati collar floral tho̱dri (que se le pone a las
codo m 1. yu̱ni reses el 15 de mayo)
2. yu̱ni (medida lineal desde el codo hasta el comadre m mäne
extremo de los dedos) comal m doyo
codorniz f chächä, tsatsa combleza f 1. nxe̱ne (amante del esposo)
cogollo m koraso 2. mäne (obsoleto)
cohete m nzafi comején m to̱kxo̱ni
cohetón m kuete comer 1. vt tsi
cojear vi ngantsi, ku̱ntsi 2. vt tsa (mordiéndolo por pedazos o entero)
cojo m doua 3. vt menthi (muestra de respeto al interlocutor)
cola f tsu̱ 4. vt japi (echar un taco)
cola de chile uañi 5. vti ñuni
cola larga mazu̱ comenzar a comer yombi
nopal de cola larga mazu̱kähä comer chile tsimi
sin cola du̱zu̱, dozu̱ comer desganado tsomañuni
colaborar vi faste (ayudar) comer fácil yamtho
colado 1. mfatsi comer gallina tsani
2. nsitsi (techo o piso de cualquier edificio) comer ganado menor tsayo
comerciante ESPAÑOL — HÑÄHÑU 426

comer huevo tsimdo compasión m thekate


comer lo que es de otro tsipi persona que le falta compasión
comer sin otra cosa tsatho ñänthekate
comer tacos ntako tiene compasión yo rá mfeni
comer tierra tsihai compensación f hmiptse̱di (de trabajo por
comer tortilla sin comida rahme trabajo)
dar de comer uini, uite compensar vt kotsi (el favor recibido)
el que come conejos zajua compensarse njotsuí
el que come decentemente pene competir vi ntsa, ntsa tähä
animal que come maíz zithä competir en una carrera ntsaui (con
animal que come gallinas zani alguien)
comerciante m dai completar vt 1. xo̱ke
comerciante de ganado menor dañyo 2. etse (la tejida)
cometa m fu̱nitso̱ completar tener dos yoho
comezón m nxähi completarse nzo̱te
dar comezón nxähi, nhuixni, xäki completarse huadi (ser suficiente)
comida f hñuni, ntsi completo adj mäxo̱ge, xo̱tho, xo̱ge
comida apartada jatsi (preparado para componer vt hoki
alguien) compra f nthuki (al mayoreo)
el que sirve la comida yakhñuni compra de terreno nthamhai
comilón m comprador m dai
comilón de carne zimngo̱ comprador de ayates dangaronjua
comilón de gallinas zini comprador de ganado damngo̱, damnyo
comilón de huevos zimdo comprador de huevos dukmädo
como conj 1. komo (en vista de que, en comprador de magueyes dangauada
virtud de que) comprador de maíz dangade̱thä,
2. koñä (porque) dukade̱thä
como adv ngu, nguanda (parecido a) comprador de pulque dangasei
como ahora ngubye̱ comprador de reses dangandämfri
como ése nguni comprador de terrenos dangahai
como que ngu, ngubu̱, ngumu̱, ñenä comprador de tortillas dangahme
cómo 1. adv hanja comprador de tripas dangaxefo
2. adv interr ¿tengu? (¿cuál?) comprar vt tai
cómo es ¿tenguä? (¿cuál es?) comprar agua tanthe
cómo es posible ¡tenguä! comprar maíz tanthä
cómo no ¡hadihinä!, ¡hänja di hinä! (¡por comprar tierras tamhai
qué no!) comprender vt
cómo se llama ¿tebe̱ä? (¿qué cosa es?) comprenderse mutuamente nthe̱ji
cómo será ¿tenguä! comprensivo adj
comoquiera adv ha ra za persona comprensiva hoga zofo
compadecer vt comprometer vt etsi (hacer pelear)
compadecerse de alguien hueki comprometerse ñe̱nti
compadre m mbane compuerta f sokdehe (bitoque)
compadrito zimbane comsumir vt
compañero m 1. mijäi, ñoui consumirse xa (líquido)
2. kompa (de trabajo, de estudio, etc.) comulgar vi ñupi
ser compañero de mpe̱nkui con prep ko
comparar vt con él kongeä
compararse con hñe̱kuí, pe̱pi con eso di geä, kongeä, getä
compartir vt 1. ñoho, ñohuí (entre dos) cóncavo 1. adj momi
2. ñohu̱ (entre todos) 2. m moho (lugar)
427 ESPAÑOL — HÑÄHÑU controlar

hacer cóncavo bo̱te constelación f


hacerse cóncavo mo̱mi, moti constelación Cabrillas Mundotso̱
concubina f kuatabe̱hñä (querida) constelación Cetus Tabitso̱, Arado,
concuña f miki (esposas de hermanos) Uatsanza
concupiscencia f dänga kati, tsonkati constelación Cruz del Sur Ponzatso̱
concurrir vi ntini constelación Osa Mayor Yoto Mañä
condimento m ntsotsi (lit.: el siete empinado)
conducir vt ku̱hni constipación f ngofo
conductor m chofe construcción f
conejera f njotajua, ntojua construcción de chozas ntho̱jätsi
conejero m me̱jua (cazador de conejos) construccón de tiendas ntho̱de̱nda
conejo m banjua, jua construcción de casas tho̱ngu
conejo chico dojua constructor m
conejo grande däjua constructor de casas hyo̱ndgu
conejo doméstico mäxyo banjua construido adj nthoki
conejo mediano mejua, metajua (no construir vt bambi, hoki, kädo, u̱i
desarrollado) construir casa ho̱ndgu, u̱ngu, hokangu
conejo silvestre mbänga banjua consuegra, consuegro f, m so̱hni
confesar vt damäjuäni, juäni ser consuegros nso̱hni
confesarse njuäni consultar vt
el que no se confiese ñädijuäni consultar con un adivino hnehi, nehi
confesión f njuäni contado adj mede (unos cuantos)
confianza f 1. ntemu̱i contagiar vt 1. ho̱tse, ho̱ste
2. humu̱i (esperanza)
2. netse, teste
persona de confianza njamfri
3. etsi (enfermedad)
conflicto m ntetsate (por insinuación de
4. ratsi (grano, verruga)
otros)
contagiarse hño̱tse
conformidad f 1. nkomforme
contar vt 1. pede
2. ntse̱tuate (tolerancia)
2. hñängue̱nda (enumerando)
congelar vt
congelarse tse̱gi 3. thu̱ti (lit.: freir)
congeniar v rec nthe̱xudi contemplar vt nu̱ti (mirar)
conocer vt pädi, pätuí contenedor m me̱ti (envoltorio)
conocido m mpädi contenedor de incienso nju̱tutsi
conocimiento m fädi, mbämhyä, mfädi, contener vt 1. o (adentro)
nto̱de 2. po (líquido)
conocimiento de oficio säki 3. ku̱ (plural)
conocimiento ganado en el estudio 4. tu (encima)
lisio (esp. lección) contentar vt hoti
consejero m yomäñu contento adj mpaha, johya, ehya
consejo m ñu contestar vt 1. thäti (a alguien)
dar consejo yompä rá ñu 2. thädi (responder)
consentir vt 1. tsotho 3. kotsi (pelota)
2. hopi (permitir) continuamente adv jagetä
consideración f thekate continuar vi sigi
consolación f hñumu̱i, humu̱i, nthumu̱i, contorno m
thotate en estos contornos mädebu̱
consolar vt 1. humu̱i, humba rá mu̱i, contradecir vt ekuamba
huramu̱i (contentar) contradictor m ze̱mhñä
2. humba rá mfeni (orientar) contratar vt katsi (a alguien para perjudicar
consolarse hñumbamu̱i, hñoti (el uno al a otro)
otro) controlar vt taki (dirigir animales)
convenio ESPAÑOL — HÑÄHÑU 428

convenio m kohi cortada f 1. nthe̱ni


hacer un convenio kohuí 2. ntse̱ni (causada por un golpe)
convenir vt ñepi 3. ntse̱ki (de machete)
convertir vt cortada de leña su̱za
convertirse mpu̱ngi (transformarse) cortada en el cuerpo ntse̱ni
convertirse en animal mpu̱ngazuue cortador m 1. du̱ki (de fruta, flores, café)
convertirse en ladrón mpu̱ngabe 2. ndu̱ki (de frutos de ciertas plantas)
convertirse en víbora mpu̱ngakeñä cortador de árbol hye̱kaza, ze̱nza
convidar vt xe̱pi, tsiui (leñador)
convidarse ñupi (uno al otro) cortador de elote dokmänxa
convite m ntite cortador de leña ze̱kaza
cooperar vi kopera, mfaste (con dinero) cortador de madera hye̱nza (trozador de
copa f kopa (medida) árboles)
copa del sombrero ndehe, kopa cortador de mezquite du̱thi
copetearse vr nto̱tse (reg.: amontonarse) cortador de nopal yostä
copiar vt komi, kotsi cortador de palma ze̱hmi
copiar los bordados nkoste̱di cortador de tuna yokjä
coraje m zo̱tmu̱i, kue̱ (enojo) cortar vt 1. tse̱ki, tse̱ni, tse̱ti
corajudo adj 2. he̱ni
persona corajuda nzo̱tmu̱i, zo̱tmu̱i, kue̱ 3. he̱ki (madera, tela)
coralillo m 1. koraliyo, do̱bga (víbora) 4. he̱mi (tela con tijera, tablas con sierra o
2. mfoye̱keñä (víbora) lámina con algún instrumento)
coraza f koto (dura de ciertos animales) 5. he̱ti (lechuguilla, junquillo)
corazón m mu̱i, dämu̱i, koraso 6. he̱tsi (pencas de maguey, nopal, hierbas,
corazón de la palma bobahi, mu̱hmi espinas, etc.)
corazón del maguey mu̱ta 7. ätsi, ästi (tumbar espinas con machete)
cordero m tu̱tudi (recién nacido) 8. fe̱tsi
cornada f ntuki (embestida) 9. toki, thoki
coronilla f xe̱di (remolino en el pelo) 10. taki (con instrumento cortante)
corral m korra 11. tse̱ki, tse̱ti (trozar)
corral de ganado menor nguñyo 12. tu̱ki, tämi (cosechar)
corral de reses ngumfri 13. oki (tuna o nopal chico)
corral del consejo korra 14. häkuabi (flor, hoja, vaina)
correa f tsu̱xfani 15. pe̱hi (quelites)
correcaminos m pu̱ (pájaro) 16. xe̱tsi (una hierba)
correcto adj ntsaui 17. ku̱ki (cuajar líquido)
corregir vt nzofo 18. katsi (agua, sangre)
corregirse mpe̱tsi cortar árboles tse̱za, tse̱nza
correoso adj näxi (carne) cortar árboles o leña tse̱kaza
correr 1. vt kui (hacer desocupar) cortar con fuego tsäki (leña larga o un
2. vi nestihi, tihi palo largo)
hacer correr tihi cortar disparejo hye̱he̱
corresponder vt ñepi cortar el pelo en forma de cepillo bu̱ñä
correteada f njui, nthe̱ti, rihi cortar el rabo du̱zu̱, dozu̱
corretear vt kui cortar leña xu̱
corretearse nkumärihi, nte̱ti, ntu̱tuarihi cortar palos he̱nza
corrida f actividad de cortar nopales ntostä
cortar surco he̱nthe
corrida de toros ntendro
cortar tuna okjä
corriente adj uaxate
cortarse ntse̱ni (por un golpe)
cortarse la leche ndexba
429 ESPAÑOL — HÑÄHÑU Cuamxhi

corte m nthu̱ki coyuntura f nto̱kandoyo, to̱kandoyo


corte de chiles thu̱kañi crecer vi 1. te
corte de leña so̱kaza, so̱taza 2. ndängi (hacerse grande)
corte de madera the̱nza creciente f
corte de nopales tostä creciente de aguas m nzo̱the
corte de pelo ntäxi credencial f he̱mi mämporta
corte sesgado ndaki creencia f jamfri, ntemei, ntemu̱i
corto adj 1. ntsiki creer vt 1. kamfri, emei
2. sangi (tamaño de ropa) 2. beni (pensar, confiar)
hacerse chico o corto notsi crees que sí ¿häbu̱?, ¿häxä?
corva f 1. zatsu̱ cresa f do̱nxi (larva de mosca verde)
2. dotua (al reverso de la rodilla) cresta f de, käde, zu̱nde, gäde, ñunde (de
cosa f be̱, te ra be̱ gallo, guajolote u otra ave)
coscorrón m noki creyente m gamfri
cosecha f sofo cría f bätsi, chu̱ki (de varios animales
cosecha muy baja kakye̱ (lit.: un puño) domésticos)
cosechar vt 1. xofo cría de maguey yu̱ta
2. häki (maíz o frijol) criada f me̱pate
coser vt ue̱ti criado m be̱go
cosido m nte̱di criar vt 1. ñehe
cosquillas f pl nku̱ntsi 2. tede (amamantar a otro)
hacer cosquillas tihni 3. xändi (multiplicar)
el que siente cosquillas zamäku̱hni el que se cría tede
cosquillear vt ku̱ntsi (a alguien) el que cría animales xändä mboni
cosquilleo m ntihni criatura f bätsi
costado m hyo cribar vt fatsi
costal m ro̱zä crin f zu̱fri, stäfani
costal áspero sata ro̱zä Crisóforo m Sofo
costal blandito tunzä crítica f hnämäñu̱, hno̱nte, hno̱ni
costal blandito y ligero tuka ro̱za (difamación)
costal bordado jataro̱zä criticar vt ñämäñu̱, no̱mañu̱
costal chico tu̱nzä el que critica no̱nte
costal de ixtle torcido ro̱zänthähi crucificar vt ponti
costal de lana ro̱zäxiyo ser crucificado mponti
costal largo manzä crudo m ñä (fruta y carne)
el que compra costales tuka ro̱zä crujir vt tsatsi (los dientes)
costilla f bo̱tse cruz f ponti
costumbre m nzäi, mu̱i cruz de madera ponza
costumbre de andar pidiendo ñadi cruzado adj mponza
costura f te̱di cruzar vt 1. ponti
costura cruzada pontante̱di (punto de 2. ratsi (personas en la calle, río o canal
cruz) donde hay peligro)
costurero m ue̱di cruzar la huella del pie ndangua
cotejar vt cruzar los brazos pontaye̱
cotejarse nthe̱ui (jalar igual) cruzarse mponti (en el camino)
covacha f 1. hñädo, ntägi hacer cruzar thotsi
2. ku̱xyä, nku̱xyä (cueva) cuajar vi hmähni
cuál pron ndaä, temä
coyolito m padimaxi (jaltomate)
cualquiera pron nuäraza, toraza
coyote m miñyo
coyunda f tsu̱xfani (cuero) Cuamxhi Nkuamxi (ranchería de
Tecozautla)
cuando ESPAÑOL — HÑÄHÑU 430

cuando conj bu̱, ora, nubu̱, yaä mazorcas seleccionadas mancornadas con
es cuando gebu̱ sus hojas)
cuando adv hamu̱, nubu̱ cuello m yu̱ga
cuándo adv hamu̱ cuello de camisa yu̱gapahni
cuanto adj hängu cuenta f ue̱nda, ngue̱nda
cuanto más xihmä (mucho más) darse cuenta dangue̱nda, häkmeya,
cuánto adv interr hangu thämfri, ungangüe̱nda
¿cuánto más? mähängu hacer cuenta ja ra ue̱nda
cuarenta adj ñote, yorate hacer cuentas ñu̱tue̱ndaui (el uno al
Cuaresma f behe, däbehe otro)
cuarta f me̱i, kuarta (látigo pequeño) cuento m bede
cuarta f 1. kuarta (medida del dedo pulgar al cuerno m ndäni
dedo meñique) cuerno prieto bondri
2. nagi (palmo; medida) de cuerno puntiagudo tsändri
cuarteada f mfo̱ge cuernudo m matsandäni
cuartear vt tehmi cuero m 1. xifri
cuartearse fo̱te, fo̱ste (piel, pared) 2. ntsu̱ti (piel)
cuartearse tisti, tini, hege (hendirse) cuero de pulque botansei
cuartilla f 1. nguatra (doce cuartillos de cuero viejo ze̱bota (odre viejo)
cualquier grano) cuerpo m ndoyo
2. nguatra (moneda antigua equivalente a tres cuerpo del muerto animä, handu
centavos) cuervo m ka
cuartillo m huada (medida) cuesta f nguani
cuate m go gemelo cueva f 1. hñädo
cuatro adj goho 2. ku̱tsi (caverna)
cuatro reales ngu̱dmi (equivalente a cuidado m
cincuenta centavos) con buen cuidado mähño
cubierto adj jui cuidador m madi, nsu
cubrir vt 1. komi tapar cuidador de burros mambru
2. ko̱ni (la cabeza con rebozo o ayate o velo) cuidador de caballo mafri, mamfri
3. juti (tapar la luz) cuidador de gallinas mani, nsuo̱ni
cubrir las brazas con ceniza aspi cuidador de puercos mabtsu̱di,
cubrir parejo hetse maptsu̱di (porquerizo)
cubrir todo juase̱he̱ (adueñarse de todo) cuidador de reses manfani, mantfani,
cubrirse hñetse, nkomi manthani (vaquero)
cuchara f ntatsi cuidadoso adj ntso̱mi (quieto y triste)
cuchara para servir la comida cuidar vt 1. fadi
ntatsañhuni 2. su, japamäsu, jamäsu
cucharear vt atsi 3. tsuni
cucharilla f bohai (planta de pencas cuidarse nsu, ntsuni
angostas y largas) cuidarse de jamäsu (desconfiar de)
cuchilla f cuidarse thämfri (de algo)
cuchilla agrícola de yunta njoti culebra f keñä
cuchillo m juai culebra casera do̱mxukeñä, uäkyä, uä
cuchillo ancho nxinjuai culebrear vi kuänti, kuenti, ndani
cuchillo mocho doñäjuai culpa f tsoki
cuchillo de picar nopales nthe̱stä por culpa de por rá ngeä
el que porta cuchillo hñäjuai, mfoxjuai, culpar vt
ndujuai culpar a alguien pe̱tsi
cuelga f tho̱de, fe̱ni culpar al inocente ho̱tse rá thai
cuelga de mazorcas tsu̱ti (dos o más
431 ESPAÑOL — HÑÄHÑU chinicuil

cumbre m ndehe chayote m xamu


cumbre del cerro ndentho̱, tsäntho̱, chequera f me̱sbojä (billetera)
ñäntho̱ chía f ku
cumbrera f yostha (de una casa) chicalote m bindri, mindri
cumplir vt koti (el año) chicalote de flor blanca taxbindri
cumplirse tati chicalote de flor amarilla kastabindri
cuna f ntsu̱ni Chicavasco Nxitso (pueblo de Actopan)
cundir vi ntsini (grasa) chicle m tsapo
cuñada f 1. be̱po chico adj le̱nku, lochi, nle̱ngu, nlochi, tu̱ki,
2. mudu (de mujer) tsani
ser cuñada me̱po quedarse chico ntu̱ki, nochi
cuñado m ko hacerse chico nle̱ngu, nlochi, nlonko
cuquear vt xaxi (azuzar) chicote m me̱i
curación f nto̱the chícharo m kamänunju̱
curandero m ñei chicharra f 1. gintsyo, gintyo
curar vt 1. o̱the 2. the̱tue, taxä the̱tue (gusano blanco que
2. o̱te (hacer efecto) se cría en la penca del maguey)
curarse ño̱the chicharrón m tsuti, tsutango̱
curtidor m de̱xfri chichón m bodoki
curva f mahni, bahni (de un camino) hacerse chichón mboto (en la cara o en
curvo adj no̱nge la frente)
cutis m xifri (humano) chiflar 1. vi hu̱xi, hñu̱xni
2. vt hu̱sti
chiflido m nthu̱sti, thu̱xi
chilacayote m demu
chilaquiles m pl se̱thme, ye̱thme
Chilcuautla Miza (cabecera municipal)
CH chile m ñi
chachalaca f chachalaka (ave) chile de resoca tsu̱mi (que queda
chalán m chala (ayudante del albañil) después de la cosecha)
chamara f pati (chaketa) chile delgado tsu̱mi, tsu̱tañi
chamuscada f nhuixki, nthisti chile frito tsängañi, tsämi
chamuscado adj nhuisti chile pasilla bomi
chamuscar vt 1. huisti chile piquín fonguñi, ñito
2. pati (superficialmente con fuego) chile rayado rayado, be̱xäñi
chamuscarse huixki (por fuego o helada) chile seco yotañi
chancear vi ñäntu̱ (bromear) chile verde kamäñi
chapa f njoti chilecuao m ñiza (raíz de una planta)
chapalear vt kohni, kuanti chillar 1. vi tsi, zoni
chaparro adj 2. vt tsihni, tsiti, zondi
quedar chaparro meti chillido m ntsi
chaparro m dofo chillón m zonse̱he̱ (llorón)
chapearse vr thotsi (reg.: poner buen color chimasta f ximastä (chimelaste)
en las mejillas) chimuelo m uaxhne (que le falta dientes;
Chapulhuacán Mätäxi (ciudad del estado de incompleto en la orilla)
Hidalgo) quedar chimuelo ndone
chapulín m nkoto chincual m chinkua (pequeños granos)
charco m mothe, pothe chinche f xäto
chasquear vi tho chinicuil m the̱nkue̱ (gusano colorado del
chato adj 1. nzungi (romo) maguey que se mantiene del tronco)
2. pe̱txu (nariz chato)
chípil ESPAÑOL — HÑÄHÑU 432

chípil m ñäzu̱ (niño cuya madre se me lo da rakagi, raki


embarazó) te lo da raai, rai
chipote m bodoki de prep de, dega, ga
chiquero m ngubtsu̱di, njottsu̱di debajo adv ringati
chiquihuite m baxbo̱tse, meñobo̱tse (de deber vt 1. tu
capacidad de seis cuartillos de maíz ya en 2. ndupäte
tortilla) débil adj ndutse̱di (del cuerpo)
chismoso adj 1. ñekuamba (que levanta debilitar vt
chismes) debilitarse kuenti, uenti (desmayarse)
2. chala (mentiroso) decidir vt
chispa f ximtsibi decidirse ñe̱nti, bense̱
chispear vi tisti decir vt 1. mä
chispeadera f mfe̱tsi (encendedor) 2. enä
chito m chito (carne salada seca de chivo y 3. embi, xipi (a alguien)
de carnero) decir dentro de sí ense̱
chivo m yo, täxi decir misa mämxa
chivito tu̱chi decir nada más mäntho
chivo blanco taxyo declive m hño̱mi (ladera)
chiva grande dächi, ndo̱nxi Dedho Dedo (ranchería de Zimapán)
chivos a medias hyandatäxi (que se dedo m 1. dedo, ñäye̱ (del mano)
reparte entre dos personas.) 2. ñämo (del pie)
chocar vt fanti, fati, tati dedo pulgar dänga dedo, dänga ñäye̱
chocarse mfati, ntati defecación f boho
chocolate m de̱ju̱ defender vt ñäni
chocoyol m ixiro̱spi (socoyol) defensor m ñänte (jurídico)
chofer m chofe, ye̱tbo̱jä defraudador m maste
chonguío m chogiyo (ave) defraudar vt hati, patsi
chorrear vi ju̱sti dejar vt 1. he̱gi, tsogi, eni
chueco adj mpe̱ntsi, ntsaki, tsaki, ndani 2. hopi (permitir)
quedar con la mano chueca me̱ñye̱ 3. tho̱hni (abandonar)
chupar vt 1. tsu̱ti dejar en libertad he̱gi
2. huí dejar pendiente tsotho
dejar reposar pogi (al ganado en un lugar
para que se echen)
dejarse ntho̱ge (separarse)
delatar vt da, katsi, mämbi, tsäti
delgado adj tsu̱, tsu̱ti
ponerse delgado nxini
D delicado adj ntsuni
Dadho Dädo (barrio de Chilcuautla) delirar vi ntho̱xni, thendi
dadivoso m hoga jäi delirio m nthendi
daga f daga (puñal de dos filos) Demacu Ndemnju (barrio de San Salvador)
Dandho Nando (ranchería de Huichapan) demasiado adv ntse̱di
Danghu Dängu, Ndängu (pueblo de Tasquillo) demonio m u̱xjua
Dantzibojay Ndäntsibohai (ranchería de demonio adueñado de un cerro
Huichapan) meto̱ho̱, metho̱
danzar 1. vi nei demorar vt kotuí
2. vt eni (peonza, perinola, dado) dentista m hñätsi
dar vt 1. uni (con compl. indir. de 3.ª pers.) dentro adv mbo
2. ra- (con compl. indir. de 1.ª o 2.ª pers.) estar dentro o (sing.)
3. hogi (cosecha) estar dentro ku̱ (dos o más)
433 ESPAÑOL — HÑÄHÑU deshilachar

denunciar vt da, katsi, mämbi, tsäti descolorido adj hatsi


dependiente m made̱nda (mancebo de descomponer vt juati (desbaratar)
mercader) descomponerse tsoki
deposición f fagi, thu̱zu̱ (diarrea) desconcertada f nguenti (del hueso)
depositar vt e̱nti (en el banco) desconfiar vt du̱hu̱, thämfri
derecho adj mänjuäntho, njuäni descostrar vt xo̱tse
derramar vt fani descubrir vt xeti
derretir vt descuidado adj taye̱
derretirse deni, ndehe, po̱e desde adv denda, desde
derribar vt 1. fo̱mi, ho̱mi desdoblar vt tu̱ntsi (lo que está enrollado)
2. yo̱te (árbol) desear vt 1. desia, kati
derrumbar vt 2. nxuti (en vano)
derrumbarse ñunti, yo̱te, yunti desecho m 1. foxi (de la carnosidad de la
derrumbe m ñunti penca de maguey cuando la tallan)
desabrido adj ntse̱ti 2. nke̱ti (del jitomate, tomate, higo)
desaliño m mfo̱xjo desemparejar vt
desanimar vt tsombä rá mfeni desemparejarse foki
desarraigar vt ku̱tsi desenfundar vt koki, kotsi
desarreglado adj nto̱tse desenroscar vt
desaseado m tsu̱di desenroscarse ñuntsi
desatar vt 1. xoti desenterrar vt ani
2. fu̱nguí (nudo corredizo) desenvainar vt ju̱ki, koki, kotsi
desatarse fu̱ngi desenzolvar vt atsi, xami, xatsi, käbo̱hai
desatorar vt kotsi (quitar el lodo)
desbaratar vt juati deseo m hne
desbocado adj ze̱ne, nzisna (que le falta un deseo pequeño tu̱kahne
pedazo de labio) deseo de hacerle mal hñämäñu̱
desbordar vi pe̱ntsi deseo grande dänga kati
descalabrar vt tse̱ni desesperación f mfada, ndumu̱i
descalzo adj xikua desespigar vt ku̱ti
descansadero m tsaya desganado adj nguenti
descansadero para cántaro huxaxo̱ni desgastar vt tege
descansar vi 1. tsaya desgastarse thege
2. xatsi (lluvia) desgaste m nthege
3. bu̱tho (no trabajar) desgracia f 1. me̱di, ñänthi
descanso m tsaya 2. tsothogi (mal acontecimiento)
dar descanso tsaya 3. be̱ñu (perdición)
darnos descanso ntsa mä zo̱ho̱ (nosotros desgranador m däkade̱thä
mismos) desgranadora f nthäthä (herramienta)
descarga f nkarga (de armas de fuego) desgranar vt täki
descargador m nzu̱ki (peón) desgreñada f mfu̱ti
descargar vt kämi, tsu̱ki desgreñar vt
descargar balas ntatuabo̱znä (uno al desgreñarse mipañä
otro) deshacer vt
descarriar vt deshacerse ku̱nti, xuti
descarriarse nxani desherbar vt tsu̱mi, xatsi, xandäpo
descobijar vt xaki deshila f nku̱ti (costura en que sacan hilos
descobijarse nxaki de una tela)
descolgar vt tsu̱ki deshilachar vt
descolorar vt deshilacharse xoti
decolorarse roti
deshojar ESPAÑOL — HÑÄHÑU 434

deshojar vt xongi, xonti (mazorca, frijol en que se desprende al cardar)


vaina) 3. baxa (que sale después de colar algo)
deshonra f be̱tsa 4. hñäfi (sobra)
desierto m batha, yomtha 5. bo̱ne, gine (que queda después de comer)
desigual adj hñe̱tsi, hye̱tsi desperdigar vt
desigualar vt tsoti desperdigarse hege
desmayar vt despertar vt a, atsi, bami, ani (al que
desmayarse uenti, ho̱du duerme)
desmayo m ku̱nxui despertarse nuhu
desmontar vt po̱ke, xänti, pasti despertarse ñantsi (el uno al otro)
desmonte m nsänti (de la milpa) despiadado adj
desmoronar vt persona despiadada ñähuekei
desmoronarse xuti, ku̱ngi, ku̱nti despintar vt
desmoronarse po̱te (cal) despintarse roti, taxki
desnudar vt the̱lo, the̱fo desplumar vt xati
desnudo adj nkalo, nthe̱lo, the̱lo, kaxfani desplumarse pu̱gi, xati, nxatuaxi
persona desnuda the̱fo, the̱lo despreciador m ze̱ya
desobedecer vt no̱te (poner resistencia) despreciar vt tsokbaha
desobediencia f ntsoyo̱de, hno̱te desprecio m hnumäñu̱
desobediente adj ndameñä, ñängi, el que mira con desprecio tsoda
tsoyo̱de desprender vt
desollar vt koti, xäki, xängi, xäntsi desprenderse tagi, xo̱ge
despacio adv mu̱tho, njante después adv me̱fa, ngätsi, ñätsi
el que camina muy despacio peua despuntar vt 1. bu̱ñä, he̱tsi (la punta de
el que trabaja despacio con las manos algo)
peye̱ 2. bu̱lo (rapar)
despachar vt netsi despuntar la oreja dogu
desparramar vt xani destapada f sotsi (de maíz)
despedazar vt tsu̱xe̱ni, xe̱ni destapar vt 1. xotsi (alzar el cofre)
despedida f ntedi 2. xotsi (el maíz sembrado)
despedir vt edi destechar vt käki, xaki
despedirse ñedi desteñir vt
despegar vt o̱ke, o̱tse, xo̱tse, xo̱tse desteñirse roti
despegarse o̱tse, o̱ge destituir vt ho̱mi, kämi, häki
despeinado adj xagi destorcer vt fu̱ti
persona despeinado bu̱xyä, bu̱xhñä destorcerse fu̱thi
despejar vt destrozar vt 1. xe̱ni
despejarse huiti 2. testi (hierbas, ramas, paja)
despejarse nxängi, xängi (el cielo) destruir vt juati, yo̱te
despellejar vt xäntsi, xo̱tse destruirse njuati
despellejarse xängi desvelada f 1. ñathä
despellejarse pu̱gi (descostrarse) 2. ntathä (privación de dormir)
despellejarse xagi (como la papa, el desvelado adj
jitomate, la mano con la lumbre) persona desvelada yathä
despellejarse uaxki (el cutis por desvelar vi athä
quemada) desvelarse ñathä
despeñadero m hñe, ndemye desvestir vt po̱ke
desperdiciar vt tsoni desvestirse tonti
desperdiciarse me̱di, ntsoni desviación f xoñu
desperdicio m 1. mbongi desviar vt taki, kotuí, paki
2. foxi (del ixtle de maguey o de lechuguilla desyerbar vt tsu̱mi, xatsi, xandäpo
435 ESPAÑOL — HÑÄHÑU doblegar

detener vt 1. kotuí, taki, totsi, to̱tse, tsämi Dios m Ajuä, Zidada


2. bami (como vehículo) Dios Padre Ndios Padre, Pathe (barrio de
detenerse en algo hno̱tse Ixmiquilpan)
detonación f hñu̱xni dirigir vt e̱ti
deuda f thai disculpa f njotatsa (excusa)
devolver vt kotsi, da discusión f hmahni
devolverse nada más pengtho (carta) discusión sobre candidatos para juez
Dexthi Desthi (pueblo al sur de Ixmiquilpan) auxiliar huenganzaya
Dextho Ndesto (barrio de San Salvador) discutir vi ñähni
día m pa disentería f nästi
día claro hoga pa disfrazado m xita
día corto tu̱pa disgusto m nzo̱tmu̱i (coraje)
día de hoy pañä, nubye̱ disimulo m hadi njatho, njotatsa
día de los muertos mpaanimä (fingimiento)
día largo mapa dislocada f nguenti (del hueso)
día nublado y aire frío tsopa dislocar vt käti, kuenti (hueso)
día seis ratomäpa disminuir vi 1. käi
de día mäpa 2. xa, xatsi (lluvia)
el día siguiente hyaxä disolver vt po̱te, xuti
el día siguiente del tianquis hastai disolverse po̱e
el mero día de mercado tsatai disparar vt kahni (a algo o alguien)
en el mero día xa ra pa disparar con fusil nkahni
en estos días mäpabye̱ disparejar vt
hacerse medio día hñuxadi disparejarse foki (desemparejarse)
diablo m 1. zithu, u̱xjua disparejo adj hye̱he̱, hñe̱tsi (desigual)
2. pada (lit.: zopilote) dispersar vt
diario adj hyastho, hyaxbu̱ dispersarse huiti
diarrea f fagi, nästi, rihi, hnestarihi distancia f yabu̱
dibujar vt ehni distanciar vt
dibujo m jati, koi distanciarse hege
dichoso adj tsangaza, ntsanganza distribución f ntheni
diente m 1. tsi distribuidor m
2. de̱thä (lit.: maíz) distribuidor de leche hengaba
diez adj re̱ta distribuir vt heni
difamación f hno̱nte divertir vt
difamar vt no̱nte divertirse no̱tse
diferente adj naño dividir vt heke
difícil adj 1. hei, hñei dividirse hege
2. näxi (para hacerlo funcionar) divorciar vt
hacerse difícil hembi (a alguien) divorciarse hege
ser difícil hñetitho divorciarse nxuni (despedirse)
dificultad f doblar vt 1. domi
con dificultad hñätajua, menthi 2. yoho, yopi (hacer la segunda vez)
difunto adj ndu 3. kuemi (hierro)
dimensión f te̱ni 4. toti (mecate, cadena, alambre, ropa, pies,
dinamita f nzafi, nkarga (explosivo) manos, dedos)
dinamita explosiva mfo̱ke doblarse ndomi (rama de árbol, metal,
dinero m 1. bojä, domi alambre)
2. tsanti (moneda) doblegar vt
dinero recibido por una venta ma doblegarse ntho̱ge (rendirse)
doce ESPAÑOL — HÑÄHÑU 436

doce adj re̱tamäyoho dueño m me-


a las doce ne̱tyoho dueño de conejos mejua
doce medidas uatra dueño de la casa mengu (casero)
doctor m ñei, dokto dueño de la hija metixu (padre o madre
doler vi u̱, u̱gi o tutor)
doliente m mendumu̱i, ndumu̱i dueño de la tienda mende̱nda
dolor m ñu̱gi, u̱gi dueño de lo dejado metsogi (heredero)
dolor de brazos u̱ye̱ dueño de templo menijä
dolor de cabeza u̱ñä dueño del caballo mefri
dolor de costado o de caderas u̱hyo dulce adj u, ugi, ñu, ñuxi
dolor de dientes o muela u̱tsi durable adj ze̱ti
dolor de espalda u̱stha durar vt tse̱ti
dolor de estómago u̱mu̱i Durazno Ixi (ranchería de Zimapán)
dolor de estómago ñu̱tsi (enfermedad de durazno m 1. pe̱ni
la matriz) 2. ixi
dolor de estómago zamu̱i (latido durazno amarillo kastaixi
estomacal) durazno blanco taxixi
dolor de muela u̱tsafi duro adj me
dolor de ojos u̱da
dolor de rodilla u̱ñähmu
doloroso adj ñu̱
domador m zändi
dominar vt tomi (sueño)
dominar solo juase̱he̱ (separar todo para
sí)
E
ebriedad f ntixfani (borrachera)
domingo m ndomingo
ebrio adj ti, tixfani, tindo̱
Domingo de Ramos Ndomingonde̱nthi, eclipse m
Njäpde̱nthi eclipse de luna nduznä
don adj nda (señor) eclipse de sol nduhyadi
donde adv habu̱ eco m fati (retumbo)
dondequiera adv habu̱raza echadero m boni, toxi
Donthi Mamtu̱ (ranchería de Huichapan) echadero de conejo äjua
Donthzi Ndäntsi (barrio de Chilcuautla) echar vt 1. ho̱te, japi, käti, pu̱ti, u̱ti
dormilón m 1. xithä 2. e̱nti (en algo)
2. tähä (insecto) 3. e̱ntsi (encima de algo)
dormir vi ähä 4. katsi (la gallina sobre los huevos)
el que se da vueltas al dormir täktähä 5. xiti (líquido a algo)
dormitar vi panthä 6. xitsi (rociar)
dormitorio m ähä 7. etsi (cruzar un animal con un semental)
dos adj yoho 8. japabi (sal a la comida, chile a la comida)
dos a cada quien rayoho 9. kati (un bebé en una cuna o ayate)
dos alas yoxu̱ni (de la casa) echarse kä (larva)
dos años yonje̱ya echar a andar yoni (una máquina)
dos mil yomo echar afuera e̱ni (desalojar)
dos reales ñodmi, yodmi (veinticinco echar cresas fo̱te
centavos) echar la carga a otro tuti
doscientos adj yonthebe echar machincuepas ndospiñä
Doxthi Ndästhi (ranchería de Zimapán) echar tortillas e̱ntahme
duda f du̱hu̱ (desconfianza) echarse para atrás nju̱ki
dudar vi du̱hu̱ (recelar) efecto m
duelo m ndumu̱i (de luto) hacer efecto o̱te (medicina, insecticida)
437 ESPAÑOL — HÑÄHÑU empeorar

efés m efe (guaje) embarazar vt


efés amargoso jumfe embarazarse dathi (ponerse encinta)
efés apestoso xämfe embarrar vt
ejemplo m 1. ntoñu embarrarse be̱tsi, ntuti
2. nthe̱kbede (alegórico) embarrarse ntsäti (de excremento)
ejote m xidiju̱ embestidor m mu̱ste, bo̱ka
el art ra, nura, nu ra embestir vt pu̱tsi, tuki
él pron geä, gehni, nuä, nunä embijar vt
El Águila Nxu̱ni (ranchería de Santiago de embijarse be̱ti (ensuciarse, mancharse)
Anaya) embodegar vt koti
El Boto Moto (barrio de Cardonal) emborrachar vt ti, tipi
El Boxo Bobaxi (barrio de Cardonal) emborracharse nti
El Cajón Nkaho (ranchería de Huichapan) embozada f kakye̱, xatsi (puñado)
El Cuarto Kuarto (ranchería de Zimapán) embrocadero m
El Daxtha Ndasta (barrio de Actopan) embrocadero de molcajete tixmada,
El Encino Hñamfri (pueblo de Santiago de ntixmada, ntexmada
Anaya) embrocadero de platos ntixmohi
El Mandho Mando (barrio de Ixmiquilpan) embrocar vt 1. fomi, yemi
El Maye Maue, Maye (pueblo del Municipio 2. bañä (poner algo boca abajo)
de Ixmiquilpan) embrocarse mañä, ñemi
El Megüi Me̱gui (un pueblo al norte de embrujar vt edi
Ixmiquilpan, a un lado del cerro Juárez, embucar vt bunchi, mbuku, ndustha
perteneciente al Mpio. de Zimapán) (cargar al niño en la espalda)
El Mezquital Bithi (barrio de Santiago de embudo m mbudu
Anaya) empacador m mpaka, ñu̱i
El Palmar Mohmi (barrio de Santiago de empacador de aguacates mpakatsani
Anaya) empacador de duraznos mpakaixi
El Salitre Tsihai, Nsalitre (rancho de empacar vt u̱i, u̱ti
Zimapán) empachado adj näthä
electricidad f tsibi persona empachada hnäthä
elegancia f empacho m hnäthä (indigestión)
el que se viste con elegancia dämfo̱, empalmar vt
bamfo̱ empalmar las manos fixye̱
elegante adj tsätsi (que lleva buena ropa) empalmarse mfitsi
elevar vt empalme m
elevarse nju̱tsi empalme de manos mfixye̱
eligir vt huahni empanada f
elogiar vt etsi, etsua rá nsu empanada de frijol hmeju̱
elogio m ntetsi emparejar vt 1. mpareha, pasti
elote m mänxa 2. po̱ge (el patio)
elote asado thäxmänxa 3. tu̱ngi (nivelar)
elote crudo ñämänxa, ñämxa empedernecer vt
elote muy tierno dehemänxa empedernecerse ndodi (fruta)
elote sancochado ndämxa empedernecerse me̱di (no desarrollarse
elote tierno tukmänxa bien)
el que sancocha elote matmänxa empedernido adj ndodi (fruta)
ella pron geä, gehni, nuä, nunä empedrado adj
ellas, ellos adj 1. geu̱, nuu̱ calle empedrada ñudo, ntu̱do
2. nuyu̱ (a la vista, pero no al alcance) empellón m ntenti
emanación f hñä empeorar vi tsaye̱ (enfermo)
empezar ESPAÑOL — HÑÄHÑU 438

empezar 1. vt fu̱ti, yombi (comenzar a 3. to̱ke (pegar encima)


hacer algo) encimar camisas fixpahni
2. fu̱di (principiar) encimarse mfitsi
empezar a estar en estado fu̱di dathi encimarse ntsotsi (mutuamente)
(lit.: empieza a enfermarse) encino m xiza
empieza a florecer fu̱di do̱ni encino blanco taxä xiza
empieza a jilotear fu̱di däxi encino colorado the̱ngxíza
empinado adj yu̱ki (agachado) encino negro boxiza
empinar vt yemi (agachar) encinta adj dathi (embarazada)
empinarse mañä encocarse vr tsantsi (reg.: retorcerse)
empinarse de cabeza ndospiñä encoger 1. vt mungi, tsangi
empleado m 2. vi notsi, nuni, nuntsi
empleado de la tienda made̱nda encogerse ntsangi, nku̱xki, ntu̱ki
empollar vt otsi encogido adj ku̱xki
empujar vt 1. enti, tsotsi encomendar vt fati
2. kunti, gunti (vehículo, persona) encomendarse a Dios beñäjuä,
3. ho̱mi (para caer) xo̱kambeni, matäjuä
empujarse ñenti encontrar vt 1. tini
empujón m ntenti 2. tsu̱di
en prep ha encontrarse nthe̱ui
en adelante rimabu̱ encontrarse nkathu̱ (con alguien)
en frente rinandi (al otro lado) encorvar vt pentsi
enamorar vt xaxi encorvarse bo̱nte, ndomi, ñaki
estar enamorada näbia encrucijada f pontañu (crucero)
enano m dofo encubrir vt komi (ocultar)
encalar vt tähmi encubrir nada más tse̱mtho
encaminar vt netsi, eni encharcar vt
encarcelado adj 1. o fadi (una persona) encharcarse pothe (jagüey)
2 ku̱ fadi. (varias personas) enchilar vt kotsi (tortilla)
encarcelar vt kotafadi enchuecar vt 1. tsaki
encarecer vt 2. kuemi, toti (alambre, fierro, varilla)
encarecerse mäki enchuecarse bu̱tsi, no̱nge, mongi
(viborear)
encargado adj
enchuecarse ntsaki, ndomi (metal,
encargado de la casa ndo̱mängu
alambre)
encargar vt 1. te̱ti (algo)
enderezado adj njuäni
2. te̱ti (a alguien)
enderezar vt 1. juäni
3. fati (encomendar)
2. bami (vertical)
encargo m te̱ti
enderezarse njuäni
Encarnación Nkarnasio (pueblo de Zimapán) endibia f kanjä (hierba)
encelar vt netsi endibia silvestre mbänga kanjä
encelarse kunte̱i (de alguien) endulzar vt ugi
encendedor m ntso̱ge (chispero) endurecer vt
encender vt 1. the̱ti, tso̱ge endurecerse megi, ndo
2. pati (horno de pan o de barbacoa) enemigo m nkontra, ntsu̱huí
encendido de lumbre tuspi energía f balo, nzaki (fuerza del cuerpo)
encendido de luminarias nthu̱ta tunza energía eléctrica ñoti
encerrar vt koti enero m enero
encía f ndu̱tsi, ngo̱tsi enfermar vt
encima adv mäñä enfermarse hñeni
encimar vt 1. yetsi enfermarse de la mancha cuarteada
2. fitsi (con otra cosa) fo̱ste
439 ESPAÑOL — HÑÄHÑU entero

enfermedad f hñeni enmarañar vt


enfermedad de gallina nduni, hñeno̱ni enmarañarse el pelo xagyä
enfermedad de puercos nduptsu̱di enmugrado adj bosti (tieso de mugre)
enfermera f nsudathi, sudathi enmugrar vt
enfermo m dathi enmugrarse be̱tsi
trabajo de cuidar a un enfermo enojado adj nkue̱
nsudathi enojar vt
enfermo adj hñeni enojarse bo̱kue̱, fu̱ni
estar enfermo todavía hñentho enojarse fácilmente mbo̱kue̱
enflaquecer vt enojo m kue̱
enflaquecerse no̱xke enojón adj mbo̱kue̱, kue̱se̱
enfriar vt käni, tse̱ti, hmäki persona enojona gäxyä
enfriarse käni, tse̱gi enorme adj ndädängi
enfurecer vt enraizado adj tu̱ti
enfurecerse zithu enredar vt 1. panti, pati
engañador m hyate, maste 2. tuti
engañar vt 1. hati 3. te̱ti (algo para cubrirlo)
2. patsi (defraudar) 4. hu̱ti (un mecate en un árbol o en la
3. kadi (para hacer lo mismo) cintura)
4. u̱ni (lastimar) enredarse mpe̱hni
5. äxi (esquilar) enredarse mati (víbora en un árbol,
engañarse hñati mecate al pie de una persona, etc.)
engañarse hñatuí (para vivir juntos) enrojecer vt
engaño m nthate, ntäxi enrojecerse the̱nti, the̱ngi, the̱ntsi, nji,
engaño perjudicial tsonthate thotsi
engarabatar vt enrollar vt otsi, pantsi
engarabatarse ntsami ensalzamiento f nsunda (adoración)
engordar 1. vt noki ensalzar vt etsua rá nsu
2. vi kongi, noki ensartar vt 1. fotsi
engrandecer vt 2. to̱mi (clavar)
engrandecerse ndängi ensayar vt 1. nxadi (aprender)
engrosar vi piki, däki, ziki 2. nsaya, thäti (practicar)
enhuevar vi ñu̱ti (aovar) ensayo m nsadi
enjabonar vt 1. tähmi enseñanza f 1. nsahnäte, ntudi, ntutuate,
2. kotsi (trastos o ropa) tutuate
enjabonarse ntähmi 2. ntoti (orientación)
enjambre m enseñar vt 1. udi, xahni
enjambres grandes dämu̱i (de abejas o 2. uti (a alguien)
avispas) 3. oti (orientar)
enjuagar vt 1. uati ensombrecer vt xumi (impidiendo el
2. pete (ropa, ixtle) desarrollo de plantas)
enjutado adj mahni (arrugado) ensuciar vt fo̱te, fo̱tse, tsoni
enjutar vt ensuciarse ntsoni; iti (ropa);
enjutarse bahni, bani, bati (pencas de ño̱te, poho (defecar)
nopal, de maguey o animales al enflaquecer) entenada f ho̱xu (hijastra)
enjuto adj baxni convertirse en entenada hño̱xu
enloquecer vt entenado m ho̱tu̱, kuatatu̱ (hijastro)
enloquecerse nogo entender vt 1. o̱de
enmarañado adj 2. tsomfeni
el que deja su cabello enmarañado entero adj 1. nxo̱ge, xo̱tho (completo)
ho̱xyä 2. ta (animal no castrado)
enterrado ESPAÑOL — HÑÄHÑU 440

enterrado adj tu̱ti erizar vt


enterrar vt 1. agi erizarse el pelo xitsi, niti
2. u̱ti erosión ntami (que ocasiona el agua)
3. eni (brasas para que duren para el siguiente erosionar vt ami
día) eructar vi ko̱te
4. bai (poner parado) eructar fétido ko̱tsa hnäthä
5. ku̱mi (uña, hierro punzante en un cuerpo) eructo m jo̱te
enterrar brasas thini escalera f rede
entesar vt escalofrío m ndutse̱
entesarse zati escamol m yu̱hi (larva de cierta hormiga
entierro m ntagi, me̱tsi comestible)
entonar vt tuti escampar vi nxängi
entonces adv 1. nubu̱, gebu̱, mu̱ escapar vi koti, mponti
2. hänge (pues) escape m
entrada f ku̱ti (pasadizo) escape de vapor po̱hñä
entrar vt ku̱ti (lugar, trabajo) escapín m
entrar a trabajar con ánimo huämbi punto de escapín nsu̱mnte̱di (costura de
entregar vt da dos vistas)
entregar por mayoreo ho̱te escarabajo m
entregar una ofrenda floral dadri tipo de escarabajo tixmada
entremeter vt thinti escarbador m
entremeterse nthinti; mfoti (en problema escarbador de tierra xehai
ajeno) ; hño̱te (donde no conviene) ; escarbar vt 1. ami, utsi, xei, xemi, xeti
thinta ra ntatsi (lit.: meter su cuchara) 2. ani (desenterrar)
entresacar vt hämi, häti, xati 3. ati (arrastrando la tierra)
envainar vt 1. foti escarbar la tierra xehai
2. fotsi (poner en vaina) escarcha f taxä tse̱ (helada blanca)
envanarse vr mbanu (reg.: resultar en vano) escardar vt 1. uähi (con yunta y
envarillado adj maxhni (armadura de vigas cultivadora)
y horcones con carrizo o vara) 2. ku̱ti (aflojarle la tierra a las plantas y a la
envejecer vi 1. ñätsi vez arrimarles tierra)
2. ndäxjua escarmentar vi thitsi
3. ndätsu (una mujer) escasamente adv hñätäjuä (apenas)
enviado m me̱hni (mensajero) escasez f hñoya (pobreza)
envidia f nduste escasez de agua ñäthe
envidioso adj nduste escasez de alimento däthuhu
envoltorio m 1. pantsi (envoltura) escasez de elote ñämxa
2. bantsi (algo envuelto) escasez de leche ñäba
3. manti (tela, papel, penca de maguey, cuero) escasez de leña ñäza
envoltorio de tortillas mantsahme escasez de maíz ñäthä
(tela, papel) escasez de tortilla ñähme
envolver vt 1. pantsi, patsi escasez grande de alimento dänga
2. bola (poner en bola) thuhu
epazote m ñäi esclavitud f ntsitsi
epazote de riego tu̱ñäi escoba f 1. baxi
epazote de zorrillo xäñäi 2. baxi (planta)
epazote silvestre mbänga ñäi escobetilla f 1. nsaxki, teke
epiglotis f tu̱jäne 2. ntexke (de lechuguilla)
equipaje m batsi escobetilla para limpiar el comal
equivocar vt thuntyo, njokdoyo, nthukdoyo,
equivocarse mfetse nthuntyo
441 ESPAÑOL — HÑÄHÑU esquilar

escoger vt 1. huahni espantar vt 1. pidi


2. xu̱ki 2. usti (de donde está escondido)
3. häti (entresacar) espantarse mbu̱ntsi, mpidi
4. hogi (frijol) espanto m mbidi
escolopendra f ramo, sasthme, xifikeñä español m hñämfo̱
escollo m mfetse persona de habla española ñämfo̱
escombrar vt po̱ke, xänti, pasti esparcir vt xani
esconder vt 1. ägi (ocultar) esparcirse fonti, hege
2. fotsi (meter) espejo m hñe
esconderse ñägi esperanza f ntho̱mäte
escondido adj esperar vt to̱mi
a escondidas de ga ntägi, mäntägi el que espera nto̱mi (cazadores
las escondidas bati (juego) esperando la llegada de animales)
escopeta f nzafi, foxi, nkäfoxi, njäfoxi espeso adj me
escorpión m tsokmo, tsokuo, kokodrilo espía m ño̱ste
(tipo de lagartija venenosa) Espía de la Cena Akntoxi (lucero)
escozor m huixni, nhuixni ser espía ñohmi
escribir vt ofo, ohni, ehni lugar donde se espía ntho̱mäte
escribir a alguien opabi espiar vt 1. fadi (guardar)
el que escribe yofo 2. to̱mi (esperar)
escrito m 1. ntofo, ntohni 3. aki (vigilar)
2. tofo (documento) espiga f ngähä
estar escrito hutsi espiga de lanté ngähä lante (llantén)
escrupulosidad f tso espigar vi ngähä
escuchar vt 1. o̱tse espina f mini
2. o̱de espina chica tu̱mni, tu̱pemni,
escuela f skuela, ngunsadi tu̱ximini
esculcar vt xeni espina de huizache minza
escupir vt 1. tsogi espina de maguey bimda (de la orilla de
2. tsotsi (hacia arriba) las pencas)
el que escupe saliva zojri espina de nopal bistä, mistä
escurridera f nju̱stadehe, mithe (del espina dorsal ñustha
techo) espinas chicas hamni (de tuna o nopal)
escurrimiento m espinazo m ñustha
escurrimiento de aguas mithe Espino Zabiñi (barrio de Ixmiquilpan)
escurrir 1. vt pimi, tsu̱ti (el líquido que espinoso adj mbazu (cualquier cacto que
contiene una vasija) tenga muchas espinas)
2. vi ju̱sti Espíritu Ñespiritu (pueblo de Ixmiquilpan)
3. vi tu̱tsi (baba) espíritu m alma, anima, ndähi, hu̱ste
4. vi mi (asentarse líquido) Espíritu Malo Tsondähi (Satanás)
ese adj nää Espíritu Santo Mäka Ndähi
esos adj pl nuu̱, nuyu̱ espolón m mu̱ni
ése pron nää, nä esposa f be̱hñä, nxumfo̱, hñandi, kompa,
ésos pron pl nuu̱, nuyu̱ mijäi, mengu
esforzar vt esposo m däme, hñandi, kompa, mijäi,
esforzarse ze̱di, ja mengu
esmeril m nthui, nthubo̱jä espulgar vt pato, ju̱to (quitar los piojos)
espada f däjuai (puñal grande) espulgarse nju̱ntuato
espalda f xu̱tha espuma f fu̱gi
espaldilla f xiñye̱ espumar vi fu̱gi
espantajo m domingeho, pite esquilar vt äxi
esquite ESPAÑOL — HÑÄHÑU 442

esquite m tehi (maíz tostado) estregar vt tähmi


estado m hnini estregarse nko̱ste
Estados Unidos del Norte norte, rinandi, estrella f tso̱
mahuifi estrella de la mañana hatso̱, dätso̱
estafador m ñäste (tramposo) estrellar vt
estampar vt oti (pie o mano en la tierra, en estrellarse xuti
el lodo o en la masa) estremecer vt huätsi
estampido m estremecerse hmäi
hacer estampido kua estrenar vt rayo, nayo
estancar vt estrenar seguido pontho
estancarse mo (agua en un oyanco o estreñido adj joti, joti ga däbi, gofo
depósito) estribo m hnemi
Estancia Tansya (San Joaquín; ranchería de estropajo m xixixabo
Tecozautla) estrujar vt kue̱tsi
estar vi 1. bu̱i (en casa) estudiante m nxambäte, xampäte,
2. kä, o (adentro de algo) yongunsadi, nxadi
3. kuete (pegado en una superficie) estudiar vt 1. nxadi, xadi
4. to̱ge (en una parte alta) 2. heti
estatura f bai, mai 3. nu̱da (meditar)
persona de alta estatura dänga jäi estudio m mfädi
este m mbo̱xhyadi, kontsahyadi, mähyatsi estúpido adj dondo, meñä
(oriente) evacuar vi piti
este adj nä, nunä, nuni acción de evacuar biti
estos nuya evaporar vt
éste pron nunä, nuni evaporarse po̱ni pa
éstos nuya evitar vt
estéril adj ñäbätsi evitar comer ciertas cosas ntsuni (hacer
un terreno estéril o desierto baxkahai dieta)
estiércol m foyo (excremento de ganado exacto adj mäxo̱ge
menor) exagerado adj me̱gi
estimable adj mäte excavación f
estimado adj excavación del sepulcro nsemähe
persona o cosa estimada hmädi excavador m
estimar vt mädi excavador de fosas xemhñä, nxemhñä,
estimarse mähuí nxemähe, nxentagi (persona)
estirar vt juäni, ju̱i, ju̱mi excavar vt nsemähe (sepulcro)
estirarse magi, maki; nai; njuäni excomulgado adj
estirón m ju̱i (condición de la espalda persona excomulgada nte̱ntsamäñu̱
cuando el animal la afloja haciéndola cóncava) excremento m biti, foho, däbi
estómago m mu̱i excusa f
dolor del estómago zamu̱i, u̱mu̱i en excusa mänthitsi, mäntsu (a
estómago grande dämu̱i, dängämu̱i escondidas)
estómago sumido bo̱ntamu̱i excusado m boho
persona con estómago sumido motmu̱i exhalación f hñaha (jadeo)
parte del estómago de los rumiantes exigencia f
thäkxätä con exigencia mänse̱ktho
estorbar vt katsi exigir vt 1. bu̱tsi
estornudar vi hetse 2. adi (insistir)
estornudo m nthetse, thetse experiencia f fämfädi
estrechar vt tener por experiencia hñakmeya
estrechar la mano hmipye̱ explosión f ntu̱ni
443 ESPAÑOL — HÑÄHÑU finado

explosivo m nkarga, pu̱mi familia f


explotar vt pu̱ki, pu̱sti (a un trabajador) familia numerosa dämu̱i
exprimir vt 1. kue̱tsi, te̱mi familiar m mengu (pariente)
2. tasti (quitar el líquido de hebras mojadas) fanega f nega
exprimidor de uvas nthe̱maobxi fantasma m pite
expropiar vt häni fardo m be̱ni, to̱tse
expulsar vt kui fastidio m mfada
acción de expulsar njute fastidioso adj pafi
extender vt 1. tu̱ngi favor m fabo, hmäte, mäte
2. tu̱ntsi (un montón) favorecer vt te̱he̱ (consentir)
3. hmatsi (emparejar) favorito m boxi
extenderse ntu̱ngi; nsi (una planta) fe f 1. jamfri
extendido adj nxe 2. ntemei (confianza)
extinguir vt hueti tener fe ñemei
extinguirse hueti felicidad f nsunda
extraer vt ku̱ti (fibra de maguey) felicitación f nte̱ntsapa
extraer la carnosidad de la penca del dar felicitaciones e̱ntsapa
nopal komnxätä felicitar vt e̱ntsapa
extranjero m nzo̱ho̱ grupo que felicitan cantando ndutäpa
extrañar vt 1. beni feliz adj mänsunda, njohya
2. hei, heni feo adj ntso
extrañarse u̱; hñei (echar de menos) feria f padi, xani (suelto)
extraviar vt fermentación f ñutsi, nzoi
extraviarse me̱di fermentar vi ñutsi, zoi
extremo m tsä fertilizante m ntu̱ti
festejar vt
festejar onomástico takapa
fibra f the̱xi (de lechuguilla)
fibra ya torcida santhe (en el malacate)
fiebre f däpa
fierro m bo̱jä (hierro)
F fierro corto tsikabo̱jä
fabricante m fierro largo mabo̱jä
fabricante de pulque xisei fierro pesado hu̱bjä
fabricante de canastas yo̱tabo̱tse fiesta f 1. ngo
fabricante de zapatos hyokaze̱sthi 2. hmäya (baile)
fabricar vt xiti (pulque) fiesta pomposa dängo
fabricar pulque xisei hacer fiesta o̱tango
faja f tsinda, ngu̱ti (fajero) fiestero m nungo
fajar vt fijarse vt jamäsu
fajarse mfotsi, ngu̱ti fila f ñu
falda f ngo̱de (enagua) filo m ndengi, ne, ñäni
falda corta du̱zu̱ filo de un precipicio ndemye
falta f filtrar vt
falta de fe ñäjamfri filtrarse fege
faltar vi 1. be̱pi (a alguien) fin m 1. uadi
2. be̱di 2. gätsi (de tiempo o cosas)
faltar al respeto mfati 3. bo̱ni (de un período de tiempo)
faltar todavía be̱tho al fin que kabo
hacer que le falte be̱tuí fin del mundo gäxmhai, ngäxmhai
finado m animä, ndu, handu (difunto)
fingir ESPAÑOL — HÑÄHÑU 444

fingir vt ho̱, ho̱te forcejeo m nto̱tse


fingir estar dormido ho̱thä formar vt
fingir estar enfermo ho̱tadathi, formar en fila neki, yu̱i
ho̱tahñeni forraje m
fingir ser sordo ho̱tagogu dar forraje a los animales ntingamboni
finito adj 1. ntsu̱ (pequeño) forro m nto
2. de̱thi (ayate) fortalecer vt du̱ti
Fitzi Fitsi (barrio de Ixmiquilpan) forzado adv njuersa, ntse̱di
flaco adj no̱xke, ño̱ke, ño̱xke, yo̱ke, forzar vt japabi (obligar)
baxni fosa f
flama f faspi fosa nasal okxu
flauta f thu̱za fracasar vi mfetse
flautista f hyu̱za, me̱hyu̱za, me̱thu̱za fracción f e̱ni, xe̱ni (tierra)
fleco m nzu̱nde, xade fracturar vt tehmi
flecha f 1. nsu̱ti Francisco I. Madero Nhualupe (pueblo de
2. me̱tsintsu̱ (resortera para tirar pájaros) Zimapán)
arco para flechas nte̱ngansu̱ti frecuentemente adv jagetuu̱, njatä
flema f je̱tsi (gargajo) freír vt thu̱ti, tsäni
flema en la garganta koni freno m ntsati, tsatne (para caballo o asno)
fletear vt hätsuí frente f de
flojear vi dähñei frente ancha nxinde
flojera f ndähñei frente blanca tasde (mancha blanca en la
flor f do̱ni frente)
flor blanca tasdo̱ni de frente nitsi, mämfotsi
flor de angelito do̱nie̱nxe̱ fresco adj nxaha (el tiempo)
flor de calabaza do̱mxu frijol m ju̱
flor de cardón do̱nikämyo frijol ayocote bo̱nju̱, po̱nju̱
flor de efés ndo̱mfe frijol blanco taxju̱
flor de garambullo do̱nibastä, frijol cimarrón bo̱zaju̱
ndo̱mänxätä frijol cimate tsuju̱
flor de limón do̱nilimu frijol cocido sin caldo ndaju̱
flor de nochebuena do̱nibaxjua frijol de muchas vainas yu̱xju̱
flor de palma do̱mhmi, do̱nibahi frijol fresco xaju̱
flor de sol do̱nihyadi frijol fresco en vaina kamju̱
flor de zábila do̱nixäta, do̱nijuta frijol moro o pinto xithyäju̱
flor del órgano ndu̱lu̱ frijol negro moju̱
flor roja the̱ngado̱ni frijol pataquín patju̱, uäxju̱
florecer vi do̱ni frijol pinto bindoju̱, be̱xju̱
florecimiento m ndo̱ni frijol rojo the̱ngaju̱, the̱nju̱
florero m njädri, nkädri frijol seco yonju̱
flotar vi hñatsi, hñetsi frijol sin guía base̱ju̱
fofo adj jostho, jotho (esponjado) frijoles con nopales ju̱stä
hacer fofo joti, jotsi nombre de una clase de frijol lostro
hacerse fofo njoti frijolar m uäju̱
fogata f tunza, faspi frío adj tse̱
fogón m nespi, ntuspi, uspi, gospi hacer frío ntse̱, tse̱gi
fogonero m ñogospi, ospi, yogospi frondoso adj hño̱hmi, ho̱hmi
fondo m hudi hacerse frondoso hño̱hni
fondo de la barranca mu̱ñhe fuera adv thi
forastero m nzo̱ho̱ fuerte adj 1. tse̱di
forcejear vi nkäxui (luchar unos con otros) 2. ñogi (pulque)
445 ESPAÑOL — HÑÄHÑU girasol

hacerse fuerte ñogi garbanzo m nunju̱


poner fuerte ze̱di (la mano) garbanzo tostado teta dängä nunju̱
fuertemente adv ntse̱di garganta f yu̱ga
fuerza f tse̱di garganta despejada nxokyu̱ga
a la fuerza de ga juersa, matse̱ditho lo que abre la garganta nsokyu̱ga
hacer fuerza ze̱di gárgola f pinthe (de los techos)
fugarse vr kongi garlopa f jotsi, thuki
fumador m ziyu̱i garra f saha, ntsami
fumar vt tsu̱ti garrafón m mpobinu, mpoithe (para licor)
fumar cigarro tsu̱tyu̱i, tsiyu̱i garrapata f ku̱tgu
funcionario m garrocha f nsu̱ni, nsu̱mboi
altos funcionarios dänga mbo̱ho̱ garrotazo m nthonti
funda f nto gas m gas, tsibidehe
gastador
persona gastadora huinye̱
gastar vt 1. tege
2. juati (calzado, ropa)
G gastar dinero ajeno ju̱mpabi
gata f nxumxi
Gabillero de Mintho Minto (ranchería de gatear vi ñani, ndämfri
Huichapan) gato m 1. mixi
gachupín m zubi 2. tamxi (macho)
gallina f nxuni, o̱ni gato chico tu̱mxi
gallina blanca taxo̱ni gato fino dänga mixi
gallina ciega thäxni (gusano) gato grande dämxi, ndo̱mxi
gallina clueca koni gato montés mbängmixi, tu̱mxi
gallina de agua mbägo̱ni gavilucho m tixaha
gallina enferma hñeno̱ni gavilla f
gallina horneada thuni gavilla de zacate ñuzafri
gallina madura zani gaza f xägu (oreja que se hace en una punta
gallina que está poniendo huni del mecate)
gallina que muere de enfermedad gaznate m tsithe, tuti, kothe (garganta)
nduni gemir vi thu̱mi
gallina que pone muchos huevos generación f mu̱i (filiación de padre al hijo)
yu̱mdo gente f jäi
gallina silvestre mbänga o̱ni gentío m taxo (muchedumbre)
gallinero m nguni geómetra f kuarta, ye̱ni (una clase de
gallo m boxi, mede, menjä oruga)
ganado m germinar vi kontsi, fo̱tse
ganado caprino ntäxi gestear vi bu̱ki (con la boca)
gesto m
ganado menor yo (chivos o borregos)
gesto de la cara u̱hmi
ganado menor de oreja colgada
hacer un gesto en la cara hutsi rá hmi
pe̱guyo
Géyser Moto Moto Haise (manantial del
ganado menor de oreja larga maguyo
municipio de Tecozautla)
ganancia f thähä
gigante m 1. ue̱mä (hombre)
ganar vt tähä 2. higante (árbol)
gancho m maki (punta para cortar tunas) girar vi bati, gati
ganchudo adj ntsami hacer girar thetsi, bu̱ti, fu̱ti, thetsi,
Gandho Ngando (ranchería de Tecozautla) tu̱ntsi (malacate, honda, rehilete)
gañán m uäfri, uähi girasol m däta xoto, yendri, miraso
garambullo m bastä girasol silvestre mbänga xoto
glándula ESPAÑOL — HÑÄHÑU 446

glándula f gotera f mfege


glándula del aceite tsibi (de las aves) grabar vt mepya (en la mente)
glotón m tsoyo, nzathu gracia f 1. tekei (cortesía)
gobernador m hñätsu̱thuí 2. tekei (nombre)
gobernador del estado gobyernu hacer una gracia etsi rá nsu
gobernante m dänga ñä gracias 1. interj jamädi
golondrina f kähai 2. f njamädi (gratitud)
golpe m 1. mfanti, nto̱tse gracias a Dios jamädi Ajuä
2. ntsati (del martillo de la pistola) gracias a Dios ¡maäjuä! (¡Qué
golpe con la mano nte̱hni agradeces!)
golpe con la mano abierta pe̱tku dar gracias jamädi
golpe con el puño de la mano mpu̱ni dar gracias a Dios maä ra Zidada
golpear vt 1. fanti, fati, fe̱ti, pu̱ni grada f rendo (escalón)
2. thonti (apalear) grado m je̱ya (de estudio)
3. pu̱tsi (con hacha o marro) gragea f the̱ngadotfi (azúcar roja)
4. fe̱mi (dando palmadas con la mano) gramática f tu̱i (lit.: urdidera)
5. roti (con marro) grande 1. adj dängi, däta, nda, ndä
6. pu̱sti (ubre) 2. m ndo̱te
7. pu̱ti (sumir a golpes) gran parte ndunthi
8. thonti (tocar la puerta) grandísimo ndädängi
golpearse mfati hacerse grande ndäta
golpearse nthohni (líquido) granizo m ndo
golpeteo m nohni (líquido) granja f nguni, nsändao̱ni (de gallinas)
golpiza f mfe̱i granjeno m minto, binto (planta con
golpiza con los pies hneti espinas grandes)
golpiza con los puños hñu̱nti grano m 1. granu (de maíz, frijol)
golumbo m ndo̱mbo (gualumbo del quiote) 2. yedu (roncha)
goma f 3. xäxi, säsi (sapullido)
goma de mezquite po̱thi grano de frijol ndaju̱
González Taxbatha (colonia al nordeste de grano que da comezón xäkxäxi
Santiago de Anaya) grasa f 1. nziki
González Ortega Nde̱nthi (barrio de Santiago 2. hnoho (de animal)
de Anaya) grasoso adj kätsi (la carne de res o de chivo)
gorda f pighme (memela) gratificación f baha, hnumänsu
gorditas de elotes con piloncillo grava f xangdo
hmemxa, hmemnxa grave adj ntse̱di (enfermo)
gordo adj 1. noho, hño̱hmi greñudo adj ho̱xyä
2. m bifo grillo m gi, griyo
gordura f hnoho gripe f u̱ñä
gorgorear vi nthu̱ni (gorgoritar) gris adj bospi
gorgotear vi mfo̱stho, mfo̱xni, nthu̱xni gritar vi mafi, ue̱
hacer gorgotear thu̱tsi gritar de hambre mamthuhu
gorgoteo m nthu̱xni gritería f hmaxni, mahni
gorra f mfu̱ña grito m hmafi
gorrión m rokne gruesa f gruesa (equivale a doce docenas)
gorrión azul ixkaronkre grueso adj ndä, pidi, mpidi
gorrón m gorrero, nguaxfo̱te (en una fiesta) gruñido m ngenti, nge
gorupo m yesto (coruco) gruñir vi 1. ge
gotear vi 1. fege 2. ngenti (hablar recio)
2. tisti (antes de llover) 3. ko (el estómago)
3. tu̱gi (escurrir) gruñir de hambre dästhuhu
447 ESPAÑOL — HÑÄHÑU hambre

grupo m muti guzgo m tsoyo, nzathu (glotón)


grupo de personas hmuntsjäi guzguería f ntsoyo
guabru m uabru (pan de muerto)
Guadalupe Nhualupe (pueblo de Zimapán)
guadaña f uadañä, ndäxjuai
guaje m huaxi
guajolote m
1. tani (pavo)
2. dämo̱ni (hembra)
H
haba f 1. däju̱
gualumbo m ndo̱mbo (del quiote) 2. aba (tumor de las caballerías)
guante m ntoye̱ haba tostada teta däju̱
guapo adj haber vi 1. ja
ponerse guapa nxumfo̱ (al arreglarse 2. tu
bien) 3. boni (esparcidos sobre una superficie)
guarda f nsute 4. to̱ge (fruta en la mata)
guardar vt pe̱tsi hablar vi 1. ñä
guardar para sí mpe̱tsi 2. nzofo (a alguien para llamarle la atención)
guardia f hablar bien ñämäñho
estar de guardia bai, sute hablar de alguien hno̱ni
guarecer vt hablar dormido ñäthä
guarecerse bampi hablar en secreto njone
guau m mexye̱ (planta que hace brotar hablar español ñämfo̱
ronchas) hablar otomí ñähñu
guerra f mbidi, mbu̱ntsi hablar recio ngene
hacer guerra o̱tagerra (niños o animales) hablar respetuosamente ñäntekei
Guerrero Mpotho̱ (pueblo de Santiago de habla a clueca ñäkankoni
Anaya) hacer vt hoki, ja, o̱te, pe̱fi
guerrillero m hacer con toda su fuerza hu̱mbi
los grandes guerrilleros dänga hacer algo con esmero ramänu, tutsua
yo̱tatuhni rá mu̱i
guerrista m gerra (animal o niño) hacer algo difícil ntsaui
guía f 1. ku̱hnäte, gu̱hnäte hace días mähämu̱
2. mai (de ciertas plantas) hace mucho tiempo yabu̱
guiar vt ku̱hni hace poco gehya, mägeä
güila f dämo̱ni (guajolota) hace un año mäje̱ya
guitarra f bimxähi, gitarra hace un instante jamängeä, mähemu̱
guixi m gixi (jugo del maguey) hacia prep
Gundhó Ngundo (ranchería de Ixmiquilpan) hacia abajo mängäi
gusano m zuue hacia arriba ribo̱tse
gusano de elote chimänxa, nzyolo hacina f
gusano de mezquite xäue, njändo hacina de zacate sinäzafri
gusano de nopal uestä, the̱tue̱ ra xätä hacha f te̱gi
gusano del maíz tsimanxa hachón m thu̱mxi, thu̱mnxi (tipo de cacto)
gusano dormilón xithä hallado adj thini
gusano malo tsozuue hallar vt tini, tsu̱di
gustar vt ho (agradar) hallarse nzäi
le gusta lo bueno zamähño hamaca f ntsu̱ni
le gusta lo dulce zamäñu hambre f thuhu
le gusta lo sabroso zamäku̱hi hambre grande dänga thuhu
gusto m paha mucha hambre däthuhu
con mucho gusto hähä
hambriento ESPAÑOL — HÑÄHÑU 448

tener hambre tumthuhu, tumänthuhu Hermosillo Nsanthe (pueblo de Santiago de


(lit.: morirse de hambre) Anaya)
hambriento m dumänthuhu hermoso adj mähotho, tsamähotho,
harapo m kudu tsangaza
harto adj mänze̱ya hermosura f nsunda
hasta prep asta herrada f nthisti, nhuisti (marca del dueño
hasta luego sande en los animales mayores)
hasta mañana haxajuä, haxkahu̱, haxka herradura f uafri
mäñho Ajuä, haxkahu̱ ra Zidada, asta ri herramienta f mpe̱fi, pe̱fi
xudi herrar vt huisti
hatajo m taxo, taxo herrería f huiti
hay herrero m huiti
hay ahora jabye̱ hervir vi nsani, nthu̱ni
hay todavía bu̱itho hacer hervir tä, thu̱ni
hebra f hierba f ndäpo
hebra de nopal tierno zastä hierba caliente tse̱ñethi
hebrudo adj xirgo (ayate, mecate, costal de hierba de la cruz ponzañethi
ixtle) hierba mala tsondäpo
hechicería f ntete hierba pegajosa petandäpo
hechicero m ñete hierba varuda zu̱kto
hechizar vt edi, enthi hierbabuena f xäkri
hecho m to̱te hierbamuro m yerbamuro, muroñethi
heder vi xägi (para dolor de estómago)
hediondilla f katika, itakani, katsu, hierbazal m bondäpo
kathu̱, ñikni (quelite picoso) hierro m yerro, bo̱jä
helada f tse̱ hígado m ya
helada blanca y delgada xitse̱, taxätse̱ higiene m hnumänsu, ntaxki (limpieza)
helada negra botse̱ higo m igo
helicóptero m hñaxäbo̱jä higuerilla f de̱jä
hembra f nxu, xändi hija f 1. tixu
hemorragia f 2. iha, ixa (palabra cariñosa)
tener hemorragia piji hijastra f ho̱xu (entenada)
hendir vt hijastro m ho̱tu̱, kuatatu̱ (entenado)
hendirse hege hijo m 1. metsi, tu̱
henequén m uajä, uambo (de lechuguilla) 2. iho, ixo (palabra cariñosa)
heno m xu̱gi 3. bätsi (animal o humano)
heredero m metsogi 4. roho (lit.: retoño) kuatatu̱
herencia f tsogi hijo amado hmäkatu̱
herir vt tsate, u̱ni, erido hijo aventurero nanatu̱
hermana f 1. nju (del hombre) hijo del rey tu̱ndä
2. juhue̱ (de la mujer) hijo grande dätu̱ (estatura)
3. ku (menor) hilacho m kudu
hermana de la suegra tiato hilacho remendado mo̱täkudu
hermanastra f ho̱nju (medio hermana) hilamiento m hatmu̱i, hyatmu̱i
hermanastro m ho̱ku (medio hermano) (insatisfacción estomacal)
hermano m 1. juädä (del hombre) hilandero m hñeti
2. idä (de la mujer) hilar vt heti
3. ku (menor) hilar para hacer mecate henthähi,
hermano del suegro tiondo̱hñä hetänthähi
ser hermanos nku hilera f ju̱ti, neki, ñu
hilera de árboles ñuza
449 ESPAÑOL — HÑÄHÑU huella

hilera de leña ñuza hormiguero m nguxäju̱ (nido)


hilera de matas de nopal ñustä hormiguero grande dämu̱i
hilera de mezquites ñuthi hornear vt hu, uti
hilo m thähi hornear cal hunäni
hilo negro bothi hornear carne humngo̱
hilvanar vt ku̱ni, ku̱ntähi hornear conejo hujua
hincarse vr ndandiñähmu hornear gallina huni
hinchado adj neni hornear pan huhme
hinchazón m hneni, neni hornear pencas de maguey huuada
hipo m ku̱ti horno m 1. hu, ornu
hipócritamente adv mändaki 2. tuti, uti (de cal, de carbón)
historia f bede, thogi (relato) horno de barbacoa humngo̱
hocico m ne horno de cal hunäni, utnäni
hogar m mu̱i horno de conejo hujua
hoja f xi horno de gallinas huni
hoja de aguacate xitsni horno de junquillo huthamni
hoja de mazorca thoti horno de maguey huuada
hojalata f xibo̱jä horno de pan huhme, huthuhme
hojarasca f hanxiza (hoja seca de árboles) hortelano m ndo̱mähuähi (milpero)
hola interj ¡te ra mäntho! (saludo de nuevo) hosco adj hosko, be̱tsi (ir tomando color)
hollejo m hospedaje m oxi
hollejo de tortilla nxo̱tshme hospedar vt
hollín m hñadi hospedarse kohi, oxi (quedar la noche)
hombre m ño̱ho̱, däme hospitalidad f ntsaya
hombre fuerte ze̱nhyo̱ hostigar vt pafi (empalagar)
hombre joven bätsaño̱ho̱ hoy adv ra paya, nubye̱
hombre lampiño ñäju̱ni hoy en la mañana mäxudi
hombre mujeriego ñejäi hoy mismo bestho
hombre pobre xindo̱ hoyo m otsi
hombro m xinxi hoyuelo m
homicidio m nthote el que tiene hoyuelos mothmi
honda f nte̱ndo hoz f te̱xu̱
hongo m jo huacal m beza
hongo de maíz do̱nthä huanzontle, huauzontle m doku (tipo de
honor m nsu, hoga nsu quelite con espiga comestible)
honra f nsu (castidad) huaña f uäñä (botones tiernos de la flor del
honrar vt numänsu efés)
horcón m 1. negu, ro̱tse huapango m samänatsi, nsamänatsi
2. xoza, banza (árbol) (baile)
hormiga f xäju̱ huapilla f xitsa (planta de penca pequeña)
hormiga apestosa xäfoxäju̱ huapilla del monte xitsafani
hormiga arriera etsi huarache m thiza, ze̱sthi
hormiga colmenera itfixi huarache desgastado ze̱ze̱sthi
hormiga colorada the̱ngxäju̱ el que acostumbra calzar huaraches.
hormiga chica tu̱xäju̱, tu̱xju̱ ditathiza, ditaze̱sthi
hormiga de miel botaxäju̱, vinuxäju̱ huarachero m hyokaze̱sthi (que hace
(busilera) huaraches)
hormiga parda donefani Huaxtho de Emiliano Zapata Nguasto
hormiga prieta boxju̱ (pueblo de Actopan)
hormiga tropero mekoxäju̱ huella f boho (de animal)
hormigón m godo (grava) huella de caballo uafri
huérfano ESPAÑOL — HÑÄHÑU 450

huella de cabra uachi, uanxi humo m bifi


huella de coyote uamñyo hace mucho humo mifi
huella de perro uayo humo picoso hetäbifi
huella de puerco uaptsu̱di huracán m bu̱nthi
huella de res uantfani, uanthuani huraño adj mbängi, zuse̱
huérfano m hyoya, bu̱se̱
quedar huérfano hñoya
huerta f uäza
huesario m nguntyo
hueso m ndoyo
hueso tostado fetandoyo I
lugar donde se ponen los huesos idéntico adj ngutho, mähye̱gi, hñästho
be̱tsandoyo identificación f kontraseñä
huevo m 1. mädo idioma m
2. doni (de gallina) idioma otomí hñähñu
huevo apestoso xämdo idioma español hñämfo̱
huevo cocido ndämdo idioma inglés zubi
huevo chupado nzitandähi idioma mejicano nde̱snä (náhuatl)
huevo frito thu̱tmädo ídolo m kangado
huevo medio cocido ñämdo iglesia f nijä
huevo sancochado batmädo, fatmädo miembro de una iglesia menijä
huevo tibio hmängdo, mpangamädo, ignorante adj ñäthi, ñäfädi
pangmädo igual adj nthe̱ui, ngutä, ngu, mähye̱gi
huevos ahogados jätmädo (una clase de igualarse v rec hñuxui (compararse)
comida) iletrado adj bexa
Huichapan Nxamädo (cabecera de municipio) imagen f koi
huidor m hege, ragi imaginar vt
huíngaro m uingaro, tsamne (herramienta imaginarse bense̱, hu rá mu̱i
para cortar hierbas) imitador m me̱tate, nzu̱pa
huir vi ragi, bati imitar vt fe̱ti
huir de alguien batbi impedir vt katsi
hacer huir kui, pidi, gunti (ahuyentar) importunar vt ja (insistir)
Huitexcalco de Morelos Tati (pueblo de imprudente adj be̱mfeni
Chilcuautla) persona imprudente falto
Huixcazdha Nhuixkaza (ranchería de impulsar vt kontsi, su̱ti (incitar)
Huichapan) inaugurar vt rayo
huizache m binza, minza inaugurarse nayo
humano adj incendio m 1. nzäti, nzo̱
hacerse humano njäi 2. mbati (quemazón)
humear vi fu̱ni incensar vt upi, utsi, utsi (sahumar)
humedad f xa, xaha incensario m nju̱spi
Humedades Ndedo, Dedo (nombre de un incienso m tutsi (sahumerio)
lugar de aguas termales) incitar vt be̱pi (instigar)
humedecer vt pobo inclinado adj ndaki (ladeado)
humedecerse mobo inclinar vt kahmi
húmedo adj nxaha inclinar la cabeza bañä
humilde adj inclinarse ndaki, ñaki
persona humilde nzu̱ngu inconfeso adj ñädijuäni
humillar vt inconsciente adj mpumfri
humillarse ndomi incrédulo adj ñägamfri
independencia hmända se̱he̱
451 ESPAÑOL — HÑÄHÑU jacal

indicar vt udi inválido m tsonäte


indispensable adj mähyoni inventar vt 1. beni
inducir vt kadi 2. tsani (hacer con figura memorizada)
infectar vt invertido m dokue̱ (afeminado)
infectarse po invertir vt
infeliz adj be̱nte invertirse thege (emplearse)
infierno m nidu investigación f ntani
inflamación f nthihni (intestinal) investigar vt ñani (complemento indefinido)
inflamar vt invitación f hmati, nse̱pi
inflamarse netsi invitado m nzohni
inflar vt piti invitar vt nzohni, tsi, xe̱pi, zohni, mbitabi
inflarse bisti, mbuxa (hincharse) invocación f tsotadi (en contra de alguien)
inflexible adj tse̱di (justicia) inyección f nsu̱ti (la medicina o su aplicación)
influencia f nsu ir 1. vi ma, pa
influir vi u̱tate (para que no salga vencedor 2. v aux mä (a hacer algo)
el otro) ir a recibir a alguien ndäte, thädi
ingle m du̱taxinthe ir con alguien pe̱ui
iniquidad f tsoki ir de coliche nde̱ti (acompañar a alguien
inmediatamente adv bestho, mestho para ir a determinado lugar)
inocente m e̱nxe̱ (niño o niña) ir saltando näti
persona inocente ñätsoki ir seguido doni
inquietud f thendi (bochorno) ir uno tras otro te̱dañu
inscribir vt eti vamos pues mahaxä, me̱xä
insecto m ira f kue̱
insecto palo te̱i iracundo adj gäxhyä
insecto que perjudica al frijol ximo irrespetuoso adj ñätekei
insecto que pica en los balnearios ximo irritable
inservible adj ze̱ persona irritable bo̱kue̱
insistir vt mfada, adi itacate m nze̱di (provisiones para ir de viaje)
instruir vt uti Ixmiquilpan Ntso̱tkani (Itzmiquilpan;
instrumento m mpe̱pi municipio)
instrumento de carrizo para tejer yabe ixtle m 1. santhe, jo̱nxähi (de maguey)
instrumento musical bida 2. the̱xi (de la lechuguilla o de junquillo)
insultar vt ixtle extraído de la punta de la penca
insultarse mati del maguey tierno santhe nku̱ti
inteligencia f mfädi izquierdo adj ngähä, gähä
inteligente adj nimfeni
intención f mfeni
intentar vt 1. ntsaui (tratar)
2. tsapi (pelear)
interrumpir vt 1. katsi
2. häkuabi
intervenir vi bande
intestino m xefo
J
intestino delgado tu̱ka xefo jabón m xabo
intestino grande däxfo jabonar vt
intrigante m hñänoya jabonarse mfu̱ki
introducir vt thinti (hacia adentro) jacal m 1. xumi
introducirse nthinti, nku̱ni 2. jätsi (enrramada)
inundar vt jacal de milpero tho̱mähuähi
inundarse he̱xki, haxki (arrasarse) jacal techado de zacate de maíz
inundarse po (encharcarse) ngusfani
Jacala ESPAÑOL — HÑÄHÑU 452

Jacala Hñakala (cabecera municipal) jugador m ñeni


jadear vi hñe̱ni, haha jugar vi ñeni
jagüey m 1. xaue, zabi hacer jugar eni
2. mothe (laguna) jugo m 1. ngi
jalar vt ju̱ki, ju̱mi, ju̱ti 2. dehe (agua)
jalarse nju̱ti jugo de uva ngibxi
jalón m nju̱ti juguete m nteni
jáquima f xaua, ntsati juguetón m xigañeni
jarilla f haria, otitä, yotitä, hyu̱xye̱ Julián Villagrán Do Asienda (lugar donde se
jarilla de flor amarilla hu̱xye̱ encuentra una hacienda antigua)
jarro m bada, xano julio m hulio
jarro chico tu̱mda junio m hunio
jarro grande dämda junquillo m thamni
jarro mediano tsanbada junta f hunta, hmuntsi
jeep m dospoho bo̱jä juntar vt 1. jo, ku̱tsi, muntsi, pe̱hni
jefe m ndä 2. fitsi (uno sobre el otro)
jefe de policía dägähñäto 3. jondi (recoger)
jefe mayor dänga ndä juntar leña xu̱
jeme m heme, nagi (medida) juntar piedras jodo
jícara f ximo juntarse nju̱tsi, mpe̱hni, nthädi, ntsu̱di
jicote m gäni junto adj nadbu̱, mähye̱gi ko
jilguero m jilgero (ave) estar dos juntos ñoho
Jiliapan Njiliapa, Hñiliapa (pueblo de estar juntos mfitsi
Pacula) justicia f tsu̱tuí
jilote m däxi juventud f mbätsjäi
jinete m to̱fri, to̱ge, yofri
jiote m mu̱kxäxi (manchas blancas en la
cara)
jitomatal m uäde̱mxi
jitomate m dädimaxi, de̱mxi
jitomate grande dänga dädimaxi
K
Jonacapa Nde̱nxi (pueblo de Huichapan) kilo m kilo, te̱ni
jornalero m me̱mäpa kilómetro m kilometro
jorobado adj yu̱ki kiosko m tiosko
hacerse jorobado motsi
jorongo m mfomi
josco m hosko
ponerse josco hñosko
joven adj bätsi
estar joven bätsi, mbätsjäi
joven m bäsjäi, metsi, tsu̱ntu̱
jovencita f nxutsi L
Juchitlán Ndo̱ni (ranchería de Tasquillo) la art ra, nura, nu ra
judío m xodyo (israelita) La Blanca Ntasto (barrio de Santiago de
juego m nteni Anaya)
tener juego nkohni (aflojado) La Campana Kampanä, Nte̱gi (barrio de
jueves m nhuebe Huichapan)
juez m nzaya (auxiliar) La Cruz Mponza (ranchería de Huichapan)
juez auxiliar propietario dänzya La Estancia Istansia, Tansia (pertenece al
juez auxilio mpo̱tanzaya (suplente) Mpio. de Huichapan)
estar de juez nzaya
453 ESPAÑOL — HÑÄHÑU leche

La Lagunita Zimothe (ranchería al norte de lancha f motsa


Ixmiquilpan) langosta f nkoto
La Mesa Mexa (ranchería de Cardonal) lantén m lante (hierba medicinal)
La Mesilla Ndabyuni (ranchería de lanza f nsu̱ti, sä
Tecozautla) lanzador m
La Ortiga Nzänä (ranchería de Zimapán) lanzador de palabras ofensivas hyo̱ste
La Peña Mpeñä (barrio de Actopan) lanzador de felicitaciones ñe̱ntsapa
labio m xine lanzar vt e̱nti, thinti
labio roto ndone (al que le falta un lanzarse nthinti, ñe̱nti
pedazo) lanzar indirectas e̱ntsate (injuria u
labrar vt 1. ästi, ätsi (piedra, madera) ofensa)
2. xitsi (vela) lápiz f ntofo
lacerar vt ko̱xke (lastimar) largar vt tho̱ge
lacio adj nzadi, nzati largo adj ma
lacra f nso̱ge (rajadura) largor m ma
ladeado adj mändaki, pe̱nki, nkahmi las art pl ya
pie ladeado ma̱ngua lástima f
cerro ladeado nkamto̱ho̱ le da lástima huekate
ladear vt dar lástima de lo que da hyo̱ke, ñäki
ladearse kahmi, ñaki; me̱mi (terreno) ¡qué lástima! hyo̱ktho
ladera f hño̱mi (declive) lastimar vt 1. u̱ni
laderearse vi katatho (ir por la ladera) 2. hmäni
laderoso adj me̱mi látigo m me̱i
lado m lado latir vi ntu̱ni
en ningún lado hinhyabu̱ lavabo m nsu̱ye̱
hacerse a un lado uengi, bampi lavadero m bengadutu (para la ropa)
ladrar vi fo̱ge lavandera f meni
hacer ladrar fo̱ke lavandera de ixtle menxi
ladrón m be lavandería f bengadutu
ladrón de aguamiel bethuí lavar vt 1. peni (ropa, ixtle)
ladrón de leche beba (que mama de otra 2. pete (menudo de animal, verdura)
que no es su madre) 3. nxu̱ki (platos, etc.; complemento
ladrón de madera beza indefinido)
lagañoso adj bo̱da 4. xu̱ti (trastos)
lagartija f madga 5. uati (enjuagar)
lagartija negra bodga lavar ixtle penxi
lagarto m tsathi lavar la cabeza hiti
lagarto blanco taxä tsathi lavar las manos xu̱ye̱
lagarto negro mboi tsathi lavarse la cabeza xu̱ñä
lágrima f gida lavarse la cara xu̱hmi
lagrimear vi zonda lavativa f mpani, nsu̱tamu̱i
lagrimoso adj zonda lazada f nthu̱tsi
Lagunilla Ndexu̱ (barrio de San Salvador) lazador m hñu̱tsi
laja f lazar vt hu̱tsi
laja delgada xindo lazo m nthähi
lamar vi hya (reg.: exhalar por tener frío) lazo amarillento inthi
lamer vt teke, tete, tetse lazo delgado tsu̱ta nthähi, tsu̱nthi
lámina f xibjä lectura f nthetahe̱mi
lana f xiyo leche f ba
lancear vti tsänza (formarse el tallo) leche adulterada deba
leche aguada dexba, deheba
lechera ESPAÑOL — HÑÄHÑU 454

leche buena ñäxba leyenda f bede


leche cortada ndexba lezna f ro̱sthi
leche cruda ñäba lía f nthuti
leche de cabra banxi, bayo liar vt xo̱te, tuti, ue̱mi
leche de vaca babga, bantfani libélula f avio, fanizithu (lit.: caballo del
leche mala tsoba (calostro) diablo)
leche no adulterada hoga ba libertar vt koki, tho̱ge
leche que tiene olor a quemado libre adj
nzätaba tiempo libre ñati
lechera f moba (que produce mucha leche) librillo m murko (estómago de los
lecho m fidi rumiantes)
lechuguilla f tsu̱ta libro m he̱mi
lechuza f äxkayo, pu̱xjuai licencia f nse̱ki (para manejar)
leer vt heti líder m 1. dänga ñä, däta ñä
legaña f bo̱da 2. gabida (capitán)
legañoso adj mbo̱da lidiar vt tsaui
lejos adv 1. ya liebre f däjua, xide
2. yabu̱ (allá) liendre f bo̱to, mbo̱to
3. yani (allí) lienzo m ju̱tsi
lendroso adj hyo̱bo̱to ligero m nihi, njotsi
lengua f limitar vt
lengua de los otomíes hñähñu limitarse tse̱, ka
lengua de vaca ixjua, hoga ixjua (planta limosna f bo̱hñä (de la iglesia)
comestible de hojas rizadas) limosnero m me̱ti
lengua de vaca silvestre mbänga ixjua limpia f nthuki (para curar)
(comestible para animales) limpiar vt 1. xu̱ki, thuki
lengüeta f tu̱jäne (epiglotis) 2. po̱ke (después de quebrar el maguey)
lentejuelilla f tsinda (planta medicinal) 3. täki (de espinas)
leña f 1. za 4. joki (barrer)
2. nthe̱ti (para encender un fuego) 5. jati (con tortilla)
leña comprada o rescatada thukza limpiarse bo, taxki
leña húmeda xaza limpiatuna f eyo (planta)
leña mal quemada ñäza (tizón) limpieza f ntaxi
leña mojada kaza limpio adj ntaxi
leña rajada so̱kaza, so̱taza lindero m hyodi
leña verde kamäza lindo adj tsamähotho
el que compra leña tukaza línea f
leñador m hye̱kaza, hye̱nza, xu̱ línea de magueyes ñuta
león m muhu, zate lío m batsi
lesionar vt he̱ki (cortar) liso adj koni
levantar vt 1. ju̱tsi, ju̱tsi listón m nisto, nthutañäxu (para atar el
2. thutsi (líquido o semi-líquido) cabello)
levantar la mirada ku̱tsi liviano adj jostho
levantar la planta de maíz xosthuhu lobo m 1. miñyo (coyote)
(destapar la planta de maíz) 2. muhu (obseleto)
levantarse nangi; nju̱tsi (animales, lóbulo m
víbora) lóbulo de la oreja du̱ngu
levantarse la mirada nku̱tsuäda (el uno loco adj be̱mfeni
al otro) persona loca falto
ley f hmända locura f hnogo
455 ESPAÑOL — HÑÄHÑU machetazo

lodo m bo̱hai Llanitos Zibatha (ranchería de Zimapán)


el que saca lodo xabo̱hai llantén m lante (hierba medicinal)
lodoso adj käbo̱hai llanura f batha
loma f llave f nsoki
loma desierta baxloma persona encargada de las llaves
lombriz f matse̱ hñänsoki
lomillo m lomio (clase de bordado) llegar vi 1. tso̱ho̱ (acá)
longitud f ma 2. tso̱ni (allá)
los art pl ya 3. ka (medida)
Los Cerritos Bonto̱ho̱, Potho̱ (barrio de 4. ñepi (a alguien)
Santiago de Anaya) llegar a la orilla tso̱te
loza f ntsi (para alimentos) llenar vt ñutsi
lucero m llenarse ñutsi, ñudi (bien)
lucero matutino haxatso̱ llenarse niñä, niñu (por comer)
luciérnaga f de̱ni lleno adj ñudi, ñutsi, du̱
luchar vi ntuhni lleno a la mitad nthaha
luchar por pararse tiki llevar vt 1. hätsi (en la mano)
lucharse nkäxui (unos con otros) 2. tu, tutsi (cargando)
luego adv 1. bes, bestho (inmediatamente) 3. tsitsi (persona o animal)
2. ne, nepu̱, ñepu̱ (después) llevar a alguien hätsuí
hasta luego sande llevar cargado ndude, thutsi
lugar m llevar cruzado un ayate ponäronjua (en
lugar con laderas nzu̱di la espalda o en el pecho)
lugar inclinado ngäi (amelgas) llevar puesto rebozo ko̱ngabayo
lugar sombreado nzomxudi llevar una carga ndu
lumbre f tsibi llevarse ntsitsi (amistad)
el que hace lumbre ñuspi llevarse bien nthe̱ndähi
el pedir lumbre ñaspi llorar vi zoni
luminaria f tunza llorar gritando mamtsoni
luna f zänä, zinänä llorarle a alguien zondi (queriendo algo)
luna creciente tu̱znä llorar los ojos zonda
luna llena dänzä, ñenä, yenä, xo̱snä lloro m tsoni
haber claridad de luna hyaznä llover vi uäi
lunar m roka llover cuando hay sol uäkahyadi
lunes m nonxi llovizna f hanye, mu̱xmi, xaye
luto m ndumu̱i llovizna penetrante nzimye
luz f 1. hyatsi lloviznar vi mu̱xmi
2. ñoti lluvia f ye
dar luz o̱ni

LL M
llamar vt 1. mati (en voz alta o con chiflido macollo f nximbi
o a señas) machacar vt ke̱ti
2. nzohni (oficialmente) machetazo m ntse̱ki, ntse̱ki (herida con filo
3. huti, humbi (poner nombre) de machete)
llamarada f faspi
machete ESPAÑOL — HÑÄHÑU 456

machete m däjuai Maguey Blanco Ntaxuada, Taxuada


machete mocho doñäjuai (pueblo de Ixmiquilpan)
machete del telar xätä Maguey Verde Kankuada (ranchería de
machetero m ntuti (cargador) Zimapán)
machigües f 1. nsifi (heces del agua en que magullar vt denti (oprimiendo con los
se humedecen las manos las molenderas de dedos)
maíz) maíz f de̱thä
2. deheju̱ni (el agua del lavamiento del metate) maíz amarillo kastade̱thä
machincuepar vi mpu̱ste̱gi (dar maíz ancho xidithä, xigde̱thä
machincuepa) maíz blanco tasde̱thä
macho m ta maíz crudo ñädithä, ñäthä
machucar vt 1. huhni, tse̱mi, tsotsi, tsitsi maíz de grano chico tsu̱dithä
2. otsi (caer sobre algo o alguien) maíz fresco xadithä
madeja f madeha maíz largo madithä
madera f za maíz mojado kade̱thä
madera áspera ädiza maíz pinto mbindo de̱thä, bindode̱thä,
madera fofa joza mothä (maíz negro)
madera fresca kamäza maíz rojo the̱ngde̱thä
madera lisa kongaza maíz sancochado pathä (recién quitado
madera maciza meza del fuego)
madera pesada hu̱za maíz seco yondithä
madera podrida yaza maíz tostado teta de̱thä
madera tierna deza maíz violento xo̱njyä, xo̱ndithä (que nace
madera verde kaza pronto)
madera lisa konza (planta parecida a majar vt
pitole) majar la palma pu̱hmi, pu̱nhmi
madrastra f ho̱me mal m ñu̱
madre f mämä, nänä, me mal de ojo bo̱da (enfermedad de la vista)
madrina f mekjä, mejä enfermo de mal de ojo hñenga bo̱da
madrugada f malacate m theti
el que anda de madrugada yomxudi malagradecido adj se̱ya, ntsokbaha
madurar vi tä maldad f ntso, ntsomu̱i
madurarse ñäxjäi (persona) maldecir vt tsani
madurez f dä maldecirse hño̱tse
maduro adj ndä maldiciente m tsone
persona madura ñäxjäi persona maldiciente zante
bien maduro kinti maldición f ntamäñu̱, ntsante, tsante,
maguey m uada tsone
maguey amargo juxuada maleta f be̱ni
maguey cenizo taxuada malgastador m salado
maguey chico tu̱ta malhaya interj ¡xixhuähä!
maguey de aguamiel dulce utfi maligno m ntso (diablo)
maguey de pencas largas maye̱ uada malo adj tso
maguey grande ndo̱ta mal acontecimiento thogi
maguey manso mäxo uada mal agüero yo̱te
maguey pinto bindouada mal agradecido ñäjamädi
maguey santo domingo santo domingo mal aire ndati (enfermedad)
maguey silvestre mbäguada mal borracho tso ti, tsodäti
maguey tierno deta mal consejo ntu̱ti
maguey verde kangauada mal cuento tsobede
otro tipo de maguey gäntmini mal interpretar bense̱
457 ESPAÑOL — HÑÄHÑU martín pescador

mal pensamiento tsomfeni manija f


mal semblante tsohmi manija de torno uatsanza
mal vender dado mano f ye̱
mala alegría tsojohya mano acertante äye̱
mala enfermedad tsohñeni mano de pintura ye̱
mala enseñanza tsontudi mano derecha ñe̱i
mala obra tsobe̱fi mano dura u̱ye̱ (al aplicar inyecciones)
persona mala tsojäi, tsomu̱i, u̱xjua, mano paralizada tsakye̱
zithu mano velluda xinguye̱
malograr vt manos pegajosas peye̱
malograrse vr yaxki de mano acertada ñäye̱
malonqueada f ndenti (aporreada, tener buena mano te̱ni
golpeada) manojo m 1. thuti, tuti
maltratar vt 1. nambi, u̱ni 2. miti (flores, verduras)
2. denti (hiriendo) manosear vt kontsi, thati, thu̱ni
maltratarse ntäki manso adj mäxo
maltratarse ñu̱ni (en trabajo arduo) ser manso hotho
malva f xikuni manta f
mamar vi tsu̱ manta de cielo xita
manada f täxi (caprino) manta remendada bo̱tmänta
manantial m po̱the manteca f nde̱ga, nthu̱ti, thu̱ti
manantial cerca de Tasquillo Xido mañana 1. f xudi
Pathe 2. adv rixudi
manantial principal däposdehe mañana o pasado xudi mäni
manar vi po̱ho̱, rotsi en la mañana rixudi
mancera f uatbi (esteva del arado) pasado mañana ndamäni; mäni (el
manco adj doye̱, nzuñye̱ segundo día)
mancornear vt ju̱ni máquina f bo̱jä
mancha f mbindo (enfermedad de plantas) máquina pesada dänga mäkinä, dänga
bo̱jä
mancha facial mu̱ki; mu̱kxäxi (jiote)
mar m lamä, ndehe, dänga ndehe
mancha negra mpotsi (de plantas)
maravillar vt
manchar vt tsoni
maravillarse vr yo̱
mancharse be̱tsi
marca f seña, hmeya
mandado m me̱hni
marcar vt 1. he̱ti, he̱hni
mandamiento m hmända, me̱pi
2. nzu̱ni (hora de reloj)
mandar m 1. hmända
marchante m chante
2. pe̱hni (enviar)
marchitar vt pati
mandar saludo fatajuä
marchitarse bani, bati
mande ¡teä!
marear vt
manea f nte̱ni
marearse vr ti
manear vt ue̱ni
margarita f märgarita (flor)
manejada f
marido m mengu, däme
manejada de vehículo nte̱tbo̱jä
mariposa f tu̱mu̱
manejar vt 1. yoni
mariposa pequeña que persigue la luz
2. e̱ti (vehículo)
zospi
manga f
marrano m 1. tsu̱di
manga de camisa ye̱pahni
2. nzaya (lit.: juez)
mangana f nthu̱tsi
martes m märte
mangana corrediza xägu (trampa de la
martillo m mu̱ni
reata)
martín pescador su̱mänenthe (pájaro)
mango m uatbi (para la pala)
marzo ESPAÑOL — HÑÄHÑU 458

marzo m märzo mecate grueso däkanthähi


más adv mä, mäna, mära mecate largo manthähi
más … que mäna … di ge, mäna … ke mecate tejido en trenza metanthähi,
más tarde me̱fa betanthähi
masa f ju̱ni mecate delgado tsu̱ta nthähi, tsu̱nthi
masa agria ixju̱ni mecer vt huäni
masa chiclosa peju̱ni, petaju̱ni mecerse njueni
masa neja inäju̱ni mechal m
masaje m njotsi, njosti mechal de maguey ximfi
dar masaje kosti medeo m hno̱tfi (la raspa del maguey al
mascada f bantyu̱ga (paliacate,) medio día)
masticar vt ñähi mediada f hno̱ge (la raspa de magueyes a
mata f bai (de árbol o plantas chicas) medio día)
mata de flor do̱ni mediar vt no̱ge (sacar el aguamiel a medio día)
mata de res ndämfri (mata y su fruta) medicamento m
matancero m hyomgo̱, hyomngo̱ medicamento de olor fuerte hetäñethi
matancero del ganado menor hyoyo medicina f ñethi
matanza f thote médico m mediko, dokto, ñei
matar vt 1. ho medida f nte̱ni (que sirve para medir)
2. fe̱ti (azotar la helada) medidor m ñe̱ni (oruga)
3. thoti (con arma de fuego) mediero m hñandi, hyanhuähi (el que
matar ganado menor hoyo siembra y reparte la cosecha)
matarse a sí mismo hñose̱ medio adj mäde
maullar vi mafi en medio mädetho
Maxtha Maxtä (ranchería de Huichapan) medio cocido ñä (barbacoa, tortilla y
mayate m mbu̱rru̱, nxängri, xägri
tamal)
mayo m mäyo
medio cocido hmängi (tortillas, huevos,
mayor adj mädä (de edad)
carne)
persona mayor zati
medio cuartillo denhuada
persona mayor de edad dänga jäi
medio día ndemäpa
mayordomo m be̱tri
medir vt e̱ni
mayordomo principal däbe̱tri
medir a la mitad thaha
mazo m mu̱ni
mazo de machacar el amol de palma medirse ñe̱ni
mu̱hmi meditar vti ntso̱mi, bense̱
mazo de machacar las pencas de mejorar vt
maguey mu̱nxi mejorarse hogi
mazorca f thä melenudo adj ho̱xyä
mazorca chica o sólo la punta quebrada mellar vt thoti (hacha)
ñäni mellarse toti
mazorca de muchos granos yu̱thä membrana f ronjua (que cubre el intestino
mazorca malonca ntu̱kathätho grueso)
mazorcal f uäthä (milpa con mazorcas bien memoria f feni
desarrolladas) memorizar vt bentho
mear vt pitsi (orinar sobre algo) tener memorizado häda
mecapal m nde, uande mención f hno̱nte
mecapal con lazo gunde (para cargar mencionar vt no̱ni
cualquier bulto) mendigar vt pe̱ti
mecate m nthähi mendigo m 1. me̱ti
mecate de lechuguilla inthi 2. dumathuhu (que pide de comer)
mecate de tejer nthähime; tsu̱di (del mendigo de leche me̱taba
ixtle del maguey) meneador m ntäni (utensilio de palo)
459 ESPAÑOL — HÑÄHÑU mirar

menear vt 1. äni, änti, uänti Metztitlán Nzibatha (municipio del estado de


2. ueni (lo que se está tostando o cociendo en Hidalgo)
un comal) mexicano adj memända
menearse kuänti, ñäni México Monda (capital y país)
menguar vi käi mezclado adj nthäntsi
menor adj mbätsi (de edad) mezcladora f käbo̱hai
mensajero m me̱hni mezclar vt uäntsi, thäntsi
mensajero de Dios me̱hni Ajuä mezote m
menstruación f zänä mezote de nopal seco zastä
mente f mfeni mezquino adj jähni, njähni (verruga)
mentir vi kuamba mezquital m botähi, bitatähi, mbonthi
mentira f nkuamba mezquite m tähi
de mentiras chake mezquite crudo ñäthi
mentiroso adj ntekuamba, kuamba mezquites ralos ranätähi
hacer mentiroso ekuamba Mezquite Segundo Tähi (ranchería de
hacerse mentiroso nkuamba Zimapán)
meón m miti, tu̱bi, xibi miedo m ntsu
mercader m miedoso adj zuse̱he̱
mercader de carne damngo̱ miércoles f mierkole
mercado m tai Miércoles de Ceniza Mospi
el mero día del mercado tsatai migaja f
mercancía f 1. tsaditai migaja de carne hangango̱
2. nthuki (comprada al mayoreo) migaja de chicharrón hangango̱
mermar vt merhma migaja de tortilla xe̱hme, hamhme
mes m zänä mil adj mo
dos meses yoho nzänä miles motho (número muy grande)
mesa f mexa milagro m hñätäjuä, ho̱ntajuä
Mesa Chica Tu̱kamexa (ranchería de de milagro menthi
Actopan) milpa f huähi
meseta m mexa milpa de picante uämi
mesón m meso milpa larga mahuähi
metal m bo̱jä, meta, hue̱sto milpas a medias hyanhuähi
metate m ju̱ni milpero m do̱mähuähi, nsuhuähi, suhuähi
meteorismo m nthihni (timpanitis) mina f ati
meteorizar vt minorar vi 1. käi (menguar)
meteorizarse vr thihni (timpanizarse 2. xaxi (creciente de agua, concurrencia de
res, puerco, cabra) gente)
meter vt 1. foti, fotsi, ho̱te, ku̱ti, thinti, 3. huetsi (lluvia)
tse̱mi mío adj pos mä
2. fitsi (entre dos cosas) mira f thandi (espiritual)
meter debajo huitsi mira interj ¡ndi!, ¡xinä!, ¡xini!
meterse ñe̱nti; hño̱te (en asunto ajeno) mirada f
ku̱ni (introducirse) mirada de desprecio u̱da
meterse para protegerse ku̱tsi mirada de reojo nku̱tsuäda, ñhemi
metido adj ku̱ (ganado en el corral) mirar vt handi
mirar agachado ku̱sta
metlapil m yu̱, ye̱ (mano de metate)
mirar con aprecio numañho
metoro m dänga ñoi, hoga ñoi (rata
mirar con desprecio numañu̱
grande)
mirar detenidamente nu̱mi
metro m te̱ni (medida)
mirar hacia arriba no̱tse
mirar por todos lados hñani
mirón ESPAÑOL — HÑÄHÑU 460

mirón m hñani, nute mollera f ndehe


misa f mixa mone m mone Nombre de un insecto con
misa pedida ntamxa trompa, semejante al gorgojo, pero mucho más
miserable adj rui, yu̱ya grande.
misericordia f ntheki, nthekate moneda f bojä
mismo adj getritho, getho, getä, mähye̱gi moneda de plata taxbojä
mitad f 1. nde mono m nzu̱pa
2. xu̱ni (de un ayate) monologar vi ñäse̱ (hablar a solas)
mitigar vt montar vt 1. to̱ge, to̱tuí
mitigarse käti 2. nati
Mixquiahuala Ntähi (municipio al sur de montarse me̱mi, me̱tsi
Ixmiquilpan) monte m mbonthi, mbonthi
moco m bo̱ñu, baxi montón m boni, moni
mochar vt tu̱tsi montón de piedras hmundo
mocho adj nzungi montón de tierra sacada po̱xhai
moho m mboxjua montón de zacate to̱tsazafri
mojado adj nka montura f nthutsi
mojar vt kagi, pobo montura del caballo thuxfani
mojarse nkagi, mpobo; mpo̱ni moqueo m thu̱mxi, thu̱mnxi
(empaparse) mora f 1. mura
mojonera f hmundo 2. ro̱xyä, zatsikuä (zarzamora)
molcajete m mada moral silvestre mbänga ro̱xyä
molcate m lonko, ntu̱kathätho (mazorca no morado m murado, ku̱hu̱ (color)
desarrollada) morcillón m murko (estómago de los
molde m nkomi, nthämi rumiantes)
moldear vt komi mordelón m zate
mole m morder vt 1. tsa
mole de olla ithehñuni, tho̱tsahñuni 2. tsoki (mordisquear)
(caldo rojo) 3. yati
molendera f gu̱ni mordida f 1. ntsa, ntsate
molenderas ngu̱hme (encargadas de hacer 2. ntsoki (quitando un pedazo)
tortillas) 3. mpu̱ti (de víbora)
molendero m ku̱ni (sitio donde está el morillo m dänga yostha (travesaño grande)
metate) morir vi 1. tu
moler vt 1. ku̱ni 2. ku̱gi (lit.: romperse)
2. ke̱ti (machucar el nixtamal) 3. tsaya (lit.: descansar)
3. thäti (remoler) morir por meteorismo fo̱ge
4. xusti, xuti, xuti (cosas secas) lugar donde murió alguien handu
morral m murra, ngochi
5. tänti (en molcajete con tejolote)
mortaja f patsi
moler nixtamal ke̱suni
mosca f ginue, xehua giue
molestar vt mfada, xuhña
mosca grande y colorada pe̱ngodo,
molestarse u̱
te̱ngodo
molestia f xuhña
mosca pequeña pätada
molida f
mosca que pica zategiue
molida de nixtamal nke̱tsuni, ju̱ni
mosca verde kangagiue
molida del chile nthäntañi
mosco m tsateginue, bonue (negro y chico
molino m mulinu, nju̱ni
que chupa la sangre)
molino de nixtamal ju̱ngasuni, nke̱tsuni
mosquito m sankudu
molleja f mexkodo
mosquito negro bonue
mollejón m thudo
mosquito pequeño päta
461 ESPAÑOL — HÑÄHÑU nada

mostrar vt uti mujer f be̱hñä


mostrar presumiendo nete, ñetsi mujer fuerte a pesar de sus años
Motho Moto (ranchería de Tasquillo) bäsdänxu
mover vt 1. äni mujer joven bäsbe̱hñä
2. keni (palo enterrado) mujer madura dänxu
3. ñuntsi (los hombros) mujer preñada ñu̱
4. hmäni (casa, árbol, una piedra grande) mujer que amamanta nzu̱be̱hñä
5. uami (la cabeza en asentimiento) mujer que se cubre la cabeza con ayate
6. hmäki (la cabeza en señal de asentimento o xitsaronjua, ko̱ngaronjua
negación) mujer sin rebozo zoñä
7. jueni (tambalear) mujer única radänxu, randänxu
mover de lado a lado o en círculos mujeriego f ñebe̱hñä
bu̱ti mula f mula
moverse kuänti, ñäni mulo m mazu, mäzu̱, mächu
moverse nkuni (palo u horcón enterrado) multiplicar vt xändi
movilizar vt yoni multiplicarse nxändi, xu
Moxthe Mosthe (ranchería de Cardonal) mundo m ximhai
mozo m be̱go mundo malo tsoximhai (perversidad
mucoso adj mundana)
substancia mucosa baxi ra ye (lit: mundo m memi (montón)
mocos de la lluvia) murciélago m 1. tsaxmagu
muchacho m metsi, tsu̱ntu̱ 2. ñäste (lit: peluquero)
mucho adj juadi, ndunthi, nze̱ya, ratitho murmullo m hi
mucho más mändunthi murmurador m yo̱, zante, yo̱te
mucho adv tsa, xika murmurar vi hi, mantho
el que murmura zante
muda f 1. mai (ropa)
muro m jädo
2. kuixi (pellejo de reptiles e insectos)
musgo m xu̱gi
mudador m de̱ (que carga una imagen o un
musgo largo maxu̱gi
difunto)
música f bida, be̱mda, me̱mda
mudar vt 1. mponi (de ropa)
muslo m nxiñä, xinthe
2. pu̱ntsi (cambiar)
muy adv dämä, nda, ntse̱di, yabu̱
mudar de lugar häki
muy bien hähä; gepu̱ (correcto)
mudar los dientes pontsi
muy corto tsu̱tho
mudez f ngone
muy dulce däñu
mudo m gone
muy temprano nsäntho
muela f tsafi
muela del juicio gäxa tsafi
muerte m 1. du
2. tähä, däthä (lit.: sueño largo)
3. su̱ (lit.: corte de leña)
muerte natural hoga du
muerte por asesinato tsodu
mugido m mbu
mugir vi mbu
N
mugre f hñaki, hyaki nacer vi 1. mu̱i
mugre de la mano gixye̱ (desprendida 2. pu̱xki (ave o reptil del huevo)
por líquido) animal de que nacen hijos
mugriento adj mbosti consecutivamente tu̱zu̱
mugroso adj ntso, hñaki, ñiki, bosti nacimiento m bu̱i
nada pron hinte, ni na
nada más nso̱ke, ho̱nse̱, thoho
nadador ESPAÑOL — HÑÄHÑU 462

nadador m yamdehe niebla f


nadar vi ku̱nthe, nku̱nthe, ñanthe niebla caliente pagui
nadie pron hinto niebla fría tse̱gui
náhuatl m nde̱snä nieta, nieto f, m be̱to
nailon m xiho (plástico) nieve f xija
naranja f nanxa ninguno pron ni na
nariz f xiñu niña f nxutsi
nariz chata pe̱txu niña del ojo mosta
nariz larga maxhyu niño m bätsi
nariz respingona tsäxyu, motaxiñu niño buscado jatsi (niño natural)
nata f stä (de leche o de atole) niño de la escuela yoskuela
natación f nthe̱kansaha niño pequeño ue̱ne
náusea f ñaxmu̱i niño que no ha mamado lo suficiente
navaja f navaha, nsojuai por el pronto embarazo de la madre
Navidad f Baxjua, Mbaxjua tu̱zu̱
neblina f bipa, bo̱ngui Nith Ni (pueblo de Ixmiquilpan)
necedad f nehmyä nivel m
necesario adj mäthoni, mähyoni estar al nivel bo̱ni, tidi
necesidad f nesida nivelar vt joti
necesitar vt adi, honi nixcómil m ntho̱xasuni (olla para cocer el
necio adj nesio, nzistemä nixtamal)
negar vt ko̱ni nixtamal m suni
negárselo ko̱nduí (a entregar algo) nixtamal mojado nkashni
negro adj mboi, boi, bo- nixtamal nejo inäsuni, itasuni (pasado
persona de raza negra bojäi de cal)
ponerse negro poki, potsi nixtamal no bien cocido ñäxängi
negro claro hatsamboi nixtamal pasado de sancochado ndäsni
nejayote m gini (agua del nixtamal) nixtamal recién quitado del fuego
nejo adj ñinäni, inäni (pasado de cal) padithä
Nequetejé Ro̱kto̱ho̱ (pueblo de Ixmiquilpan) no adv 1. hinä
nevada f xija, zu̱nza 2. o (para hacer una prohibición)
ni conj ni no estar joo
ni … ni nixi … ni no hace mucho tiempo mähämu̱tho
nidal m 1. huni no hay otho
2. hui (huevo que se deja en el nido para que no le hace mämpo̱de
la gallina acuda a poner allí) no mucho hintsu̱
nido m bafi, hui nocturno m yoxui
nido de golondrina bafikähai, noche f xui
ngugakähai de noche bu̱nxui, nxui
nido de la calandria ngugamoñä noche corta tu̱xui
nido de la tórtola ngugajoño noche larga maxui
nido del chuparrosa ngugagätu̱ en la noche rinxui
nido del gorrión ngugarokne hacerse noche me̱xui
nido del pájaro bobo bafiku̱dbida, nodriza f hminzu̱
ngugaku̱dbida nogal m de̱mza
nido del pájaro huitlacoche nombre m hu, thuhu
ngugadäskähä nopal m xätä
nido del pájaro pinto ngugaxithyä nopal bien desarrollado hokxätä
nido del zenzontle ngugatehñä nopal de cuixa nju̱xi, nju̱xkähä
nopal de tuna blanca dojä
nopal empedernido me̱stä
463 ESPAÑOL — HÑÄHÑU ofrenda

nopal fino hoga xätä, hokxätä


nopal grande ndo̱stä
nopal sazón mbo̱stä
nopal silvestre mbänga xätä
nopal silvestre y fruta ronda kähä
tipo de nopal mädo kähä (con tuna
anaranjada) O
Nopala Mostä (municipio y su cabecera) o conj o
nopalera f boxätä, mbostä, uästä obedecer vt 1. o̱de
nopalito m tu̱stä 2. o̱te (hacerle caso a alquien)
norte m 1. Mähuifi el que obedece al hablársele yo̱tazofo
2. mähuifi (Estados Unidos Americanos) obediente adj yo̱te
nosotros pron 1. nugahe, gekje (excluye a bien obediente hñogañyo̱de, yo̱de, hoga
la persona con quien habla) yo̱de
2. nugahu̱, gekagihu̱, gekju̱ (incluye a la obligación f
persona con quien habla) como obligación mänse̱ktho
novecientos adj gu̱tonthebe obligar vt japi
novia, novio f, m näbia, näbio, hyatuí obligarse ja (a hacer algo)
Noxtéy Näste̱i (ranchería de Tasquillo) obra f
nube f gui obra mala tsoto̱te
nube blanca taxgui obscuridad f be̱xui
nube en el ojo nzotsi (catarata) obsequiar vt uni, baha
nublarse be̱xui, kägui, käbe̱xui (la vista) obsidiana f juaipada
nuca f hyu̱ja obstáculo m mfetse
nuca sumida mothyu̱ja ocasión f miki
nudillo m una ocasión naki
nudillos de los dedos ntho̱kdedo en ocasión rabu̱
nudo m bodoki, thutsi en ocasiones randi
nudo de puerco uaptsu̱di (nudo ocote m tu̱di (piñón)
corredizo) ocotillo m tsikyä (Espina de Cristo)
nuera f tsihue̱ ocultamente adv mänthitsi
nueve adj gu̱to ocultar vt huitsi (en la tierra)
nuevo adj rayo ocultarse ku̱i (estrella, sol)
de nuevo märayo Ocza Okza (hacienda de Julián Villagrán)
nuez f de̱mza ochenta adj gohorate, ochenta
nunca adv hinhyamu̱ ocho adj hñäto
ochocientos adj hñätonthebe
odiar vt u̱tsa
odiarse ñu̱tsa, ñu̱hui (uno al otro)
el que odia u̱tsate
Ñ odio m ntu̱tsa, tu̱tsa
odre m bota
ñango m 1. kuxkuru (el último animal de oferta f ñäti (venta)
una camada) oficio m mfädi, be̱fi (ocupación)
2. ku̱xki (animal no desarrollado) ofrecer vt yoni, yombi (llevando de un
lugar a otro)
ofrenda f 1. hñäti
2. bo̱hñä (de la iglesia)
3. mo̱e (para el difunto)
dar una ofrenda floral ñundri
oído ESPAÑOL — HÑÄHÑU 464

oído m nto̱tse oración f jähñä, sadi


oidor m nto̱ste ordenar vt pe̱hni, be̱pi
oír vt o̱de ordeña f
oír eco yu ordeña de chiva o cabra the̱mä bayo
oír tintineo hi (del oído) ordeñador m de̱mi
ojo m da ordeñar vt te̱mi
ojo blanco tasda orear vt
ojo de campana gute̱gi orearse vr yotsi
ojo de hacha gute̱gi orégano m dänga oregno
ojo de pescado dahuä (punto blanco en oreja f gu, xigu
los pies o las manos que es sensible al oreja colgada pe̱gu, mo̱gu
apretarlo) (de persona o animal) orejas chicas ntu̱gu, ntsigu (ganado
ojos azules ista, ñista menor)
ojos chicos ntu̱da orejas paradas ntsägu
ojos rojos o inflamados the̱mda parte trasera de la oreja hyogu
ojos negros boda, mosta órgano m käue̱, mamänxätä, mastä
ojos llorosos zonda (cacto)
el que abre demasiado los ojos hue̱sta, orgullo m nse̱he̱
yosta orientación f hnipamfeni, ntotate,
hacer mal de ojo tsoda numfeni
Ojuelo Ojuelo (lugar cerca de La Pechuga. La orientar vt nipa rá mfeni, yomäñu
Pechuga pertenece al municipio de Ixmiquilpan) oriente m mbo̱xhyadi, kontsahyadi,
oler vi fonti, pähä, yu̱ni mähyatsi
oler a ahumado mumfi originario m me, mengu (vecino)
oler asfixiante hete originario de Tasquillo memxei
olfatear vt pähä
orilla f ne, ndengi, ñäni
olfato m fähä, ñu̱ni
orilla de la barranca hyohñe, hyokañu,
el que carece de olfato ñafähä
neñhe
olor m hñä
orilla del camino nengañu
olote m yothä
orilla del fogón nespi
olotera f nthäthä
orillar vt
Olvera Mpeñä (barrio de San Salvador)
orillarse joni
olvidadizo m däbri
olvidar vt pumfri orín m mboxjua (óxido)
olvido m orina f bi, biti, tu̱bi
el que deja al olvido zote orinar vi 1. piti, o̱tandehe
olla f tse 2. o̱tabai (lit.: hacer parada)
olla del nixtamal tsensuni Orizabita Ndästo̱ho̱, Dästo̱ho̱ (pueblo de
olla para atole tsentei Ixmiquilpan)
olla para cocer carne ntho̱xango̱ orla f veta (franja de adorno)
olla para cocer frijoles ntho̱xju̱ oro m kasti
olla para la salsa mpomi ortiga f fu̱to, nzänä
ombligo m tsai ortiga chica nzänä
omóplato m xinxi, xiñye̱ (hueso ancho de Osa Mayor Yoto Mañä (constelación del
la espaldilla) norte, lit.: el siete empinado)
once adj re̱tamära oscurecer vi mpumhai, me̱xui
opaco adj mputi, ntati oscuridad f me̱xui
opresión f ntsitsi otomí m 1. hñähñu, hñäihmu (el idioma
oprimido adj nthomi indígena del Mezquital)
oprimir vt 1. du̱ti 2. ñähñu (persona de habla otomí)
2. miti otro adj 1. mäna
3. tsitsi 2. mänaño (no el mismo)
465 ESPAÑOL — HÑÄHÑU paloma

otra vez mäna miki, mänaki pajuelazo m mfe̱ti (azote)


otro poco mäna tu̱i, mäna tu̱ki, mätsu̱ pala f pala
otros mära pala ancha con punta mogi
oveja f bexa (hembra) pala cucharada mostabi, momatabi
ovillo m totsi, pantsi (algunas cosas pala chica tabi, tu̱tabi
enrolladas) pala de forma de cuchara y puntiaguda
ovillo de hilo tosthi ntsätuí
oxidar vt palabra f noya
oxidarse boxjua palabra blasfema ñe̱ntsate
oyamel m banxu palabra de cortesía hoga noya
oyente m ño̱ste palabras fuertes däkänoya
palabras obscenas tsonoya
paladar m go̱ne
palear vt atsi
paliacate m bantyu̱ga
palidecer vi hati, kaxhmi
pálido adj hñati
P tener pálida la cara hathmi, hñathmi
pachón adj bazu, xirgo (animales, cacto) paliza f nthonti
pachorra f ngantsi palma f 1. bahi
Pachuca Hñu̱nthe, Nju̱nthe (capital del Edo. 2. de̱nthi (para hacer petates, sombreros, etc.)
de Hidalgo) el que maja la palma mu̱hmi
padecer vt heni lugar de palmas bohmi
padecer de tsu̱di palma f
padrastro m ho̱ta palma de la mano mu̱ñye̱
padrastro y tío tioho̱ta palmada f
padre m ta dar palmadas pe̱ti ya ye̱ (aplaudir)
padrino m tajä palmear vt fo̱nti
padrino y madrina nde̱ palmera f bobahi
pagador m guti palo m 1. za
pagar vt 1. juti 2. me̱i (regular de grueso, y corto)
2. juti (a alguien) palo agujerado okza
3. fu̱ngi (lit.: soltar) palo delgado tsu̱za
4. koki (lit. sacar dinero) palo derecho juänza, njuänza
pago m njuti palo dulce mai, uza (planta)
país m hai palo ganchudo nkaza
el país de México Monda palo grueso ndäza
paja f paha palo hueco okza
pajarero m me̱tsintsu̱, me̱tsintsu̱ palo largo manza
(cazador de pájaros) palo liso kongaza
pájaro m tsintsu̱ palo para tallar the̱xi (lechuguilla o
pájaro aguamielero tsimfi (pájaro junquillo)
carpintero) palo para tejer be
pájaro azul tsintsu̱ mantuani (que se palo puntiagudo ntsänza
para sobre la res o el caballo) palo seco yonza
pájaro bobo ku̱dbida, ku̱tsuida, nju̱mfo palo tierno deza
pájaro carpintero teko, nteko, pu̱tambo paloma f güilo
pájaro huitlacoche däskähä paloma cocolera de alas blancas
pájaro maicero mäisero, be̱statsintsu̱ domitsu
(lit.: pajaro con mancha oscura en la cara) paloma chicalotera hui
tipo de pájaro pequeño xinue̱ paloma de alas blancas taxä zahua
palpar ESPAÑOL — HÑÄHÑU 466

palpar vt thati parado adj bai, mämai (de pie)


palpitar vi mfeni estar parado solo base̱ (sin compañía)
paludismo m xithu paraguas m thakye
pan m thuhme paralítico m tsonäte
pan de ángel thuhmee̱nxe̱ (ofrenda de parar 1. vt ekuabi, kotuí, ku̱ki
pan para criatura fallecida) 2. vt bami (poner recto)
pan de dulce uhme 3. vt häkuabi (diarrea, calentura)
pan de huapilla xitsato̱ho̱ 4. vt bambi (suspender)
pan de ladrillo ladriyo 5. vi käti (trabajo)
pan de muerto thuhmeanimä (para pararse kuati (pegarse)
adulto fallecido) pararse o̱tabai (hacer parada)
pan dorado tsutathuhme pararse nangi (víbora u otro animal menor
pan duro o seco yotathuhme o mayor)
pan grande oxbeza pararse con vigor no̱ste
panadería f to̱tathuhme, thokathuhme pararse en medio bande
panadero m hyokathuhme, yo̱tathuhme pararse en un lugar alto para ver ro̱ke
panal m sefi (de abeja silvestre) pararse solo base̱ (sin la ayuda de nadie)
panal guaricho patsefi pararse sostenido en dos patas bami yá
panalero m me̱sefi (que busca panal) ye̱
Panales Nsefi (pueblo de Ixmiquilpan) hacer parar taki (vehículo)
páncreas m mahme (lit.: tortilla larga) parásito m
pandeado adj 1. ñaki parásito de color verde bo̱the
2. bo̱nte (como la pared y la madera) parche m mo̱te
pandear vi, vr 1. bu̱tsi, mo̱mi, mpe̱i parecer vi hneki
(bambolearse) parece ñenä, po̱de
2. momi (tabla) parece que matho, nguanda, uanda,
3. mongi (torcerse) ngubu̱
pantalón m huitua parecerse a hñe̱kui
pantalón con tirante y pechera ndo̱xjo parecido a ngutho, ngutä
panteón m 1. pantyo parecerse hñängue̱nda
2. be̱tsandoyo (fosa construida para un solo pared f jädo
cadáver) pariente m meni, njaui
pantorrilla f botua, badaua, fo̱tango̱, parir vi odi
gotua, hmungo̱ la que pare continuamente o̱näte
pañal m manti parpadeo m
Pañhé Mpahñe (ranchería de Tecozautla) parpadeo continuo nkuemda
pañuelo m ze̱njua partera, partero f, m otate
papa f papa, roka partir vt 1. tehmi
papá m dada 2. heke (apartar)
partir a la mitad hekände
papacito zidada
partirse fo̱ste, fo̱te, hege
papel m he̱mi
parto m o̱näte
par m mai
experimentada en partos yodi
par de estrellas paretso̱
parturienta f odi
para prep pa
pasadizo m konti
para abajo pa ri gäi, rigäi
pasar 1. vt thoki
para allá di mabu̱, rimabu̱
2. vt tontsi (a otra persona)
para qué ¿tengu?
3. vt etsi (piojo, pulga)
parábola f nthe̱kbede
4. vi thogi
parada f bai 5. vi ratsi (cruzar)
paradero m hudi (de pájaro) 6. vi ja (acontecer)
467 ESPAÑOL — HÑÄHÑU pelar

pasar enfrente de una persona uitsi pecho m 1. tiñä


pasarse hutsi (de estatura o tamaño) 2. ba (teta)
hacer pasar thotsi pechuga f tiñä (de ave)
paseador m mäya pedazo m xe̱ki, xe̱ni
pasear vi mäya, pasia, mpasia pedazo de barro xe̱ka dohmi
paseo m hmäya, mpasia, pasia pedazo de tortilla xe̱hme, xuti
paso m pediche m ñadi (pedigüeño)
dar pasos largos rambi pedida f
pasto m xite̱i, te̱i (hierba que comen los pedida de brasas ntade̱spi
animales) pedida de misa ntamxa
pasto bueno hoga te̱i, mäxo te̱i pedidor m
pasto para escoba dänga te̱i pedidor de brasas ñade̱spi
pastor m 1. madi pedir vt adi
2. mayo (espiritual) pedir muchacha en matrimonio ñadi
pastor de ganado caprino dakatäxi pedir leche me̱taba
pastor de ganado menor mayo pedir lumbre häspi
pastorear vt 1. fadi pedir prestado mihi
2. fayo (ganado menor) el que pide esposa yadi rá be̱hñä
pastoreo m bayo el que pide tortilla yahme
pata f 1. ua pedo m fixi
2. boho (del codillo para abajo) pedorrear vt pisti (de gas o en líquido)
pata de caballo uafri pedorro m mixi
pata de cabra uayo, uachi pedregal m bodo
pata de cerdo uaptsu̱di Pedregoso Mbodo (ranchería de Huichapan)
pata de coyote uamño pegado adj kuete
pata de gallina uani pegajoso adj 1. pe
pata de perro uayo 2. mpete (lodo, hierba, etc.)
pata de res uantfani pegar vt 1. kuete, netse
pata plumada xaua 2. ue̱mi (con hilo)
pata trasera ua 3. to̱tue (juntando con algo pegajoso)
patada f ntiki 4. kuete (espina)
patear vt tiki pegarse baha (atole, leche)
patio m batha pegarse kuete (planta)
pato m badu pegarse ju̱
Patria Nueva Nde̱se̱ (pueblo de Santiago de pegar vt 1. fe̱ti (golpear)
Anaya) 2. pambi (cuerear)
patrón m hmu 3. hu̱stuí (a alguien, con reata o vara)
patrona f hmunxu pegareborda m me̱kyä (pájaro verdugo)
Pathecito Mpathe (Pathe; manantial de pegostear vt pete (empegar)
Tecozautla) peinado adj nteñä
pavor m peinar vt 1. eke
con pavor mäntsu 2. komi (alisar el pelo)
payacate m bantyu̱ga peinarse eñä, ñeñä
paz f 1. hmetho peine m 1. nteñä
2. hoga mu̱i (tranquilidad) 2. sani, nsani (de peinar y de tejer)
en paz mpaha pelada adj
peatón m youa, yoñu pelada de nopales thäkxätä
pelar vt 1. pu̱ki, xäntsi
pecado m tsoki
2. xonti (tuna, ajo, nuez, cacahuate, tomate)
pecador m yo̱tatsoki
3. he̱tsi (tuna con cuchillo sin desprenderla de
pecar vi tsoki
la mata)
peldaño ESPAÑOL — HÑÄHÑU 468

4. äxi (cortar el pelo) pepenar vt tsu̱ (rebuscar)


5. ro̱tse (los dientes) pepenar cacahuates tsu̱ju̱mhai
pelarse ñäxi (cortar el pelo) pepenar cebollas tsu̱de̱nxi
peldaño m rendo pepenar chile tsu̱mi
pelear vi 1. tuhni, ntuhni pepenar frijol tsu̱ju̱
2. ntsaui pepenar maíz tsu̱thä
pelechar vi mpu̱ni, pu̱gi, pu̱ngi acción de pepenar chiles tsu̱mi
peleonero m yo̱tatuhni pepita f
película f ntudi, thedi pepitas de calabaza tostadas teta
peligroso adj ntsuni ndamu
pelo m xi pequeño adj tsu̱, notsi, zi
pelo de gato ximxi percudido adj nzami, nzati
pelo despeinado xañä perder vt be̱di
pelo enmarañado xagyä perderse me̱di
pelo tupido gäxyä perdición f me̱di
pelón m doxmo, nthe̱lo perdonar vt puni, pumbi
pelota f nuni perdonarse mpumbi (unos a otros)
peludo adj bazu, mbazu, xirgo perejil m perehi
peluquería f ntäxi pereza f ndähñei
peluquero m ñäste perezoso adj 1. dähñei
pellejo m koto (de frijol, haba, chile, tomate, 2. me̱mbru, me̱nhyadi
ajo, etc.) perforar vt xei
pellizcador m xe̱te perjudicar vt tsoni
pellizcar vt xe̱ti perjudicar el pensamiento tsombä rá
pellizco m nse̱ti mfeni
pena f dumu̱i permiso m 1. nse̱ki
penca f 1. ye̱ 2. ntedi
2. nzu̱di (de plátano) permitir vt hopi
penca de maguey ye̱ta, xu̱ta permutar vt pati (de un lugar a otro)
penca de nopal ye̱stä pero conj pege
penca del corazón del maguey nximbo perra f nxuyo
pendenciero m yo̱tatuhni, nehmyä perra que amamanta nzu̱yo
penetrar vt 1. tsimi, tsiti perrilla f zu̱sta (orzuelo)
2. ntsini (líquido) perro m tsatyo, yo
pensamiento m mfeni perro de oreja colgada pe̱guyo
pensamiento bueno hoga mfeni perro negro tsomyo (espíritu de un
pensar vt 1. beni difunto transformado en perro)
2. hutsi (en hacer algo) perro pardo hnäyo
3. huramu̱i (imaginar) perseguir vt kui (corretear)
4. enä (opinar) persignada f ntohni, ntonte
pensar bien hñogamfeni persignarse vr e̱ntsi mponza, ñohni
pensar por sí mismo bense̱ persona f jäi
pensar vengarse e̱te pesadilla f bithä, ti
peña f maye pesado adj 1. hñu̱
peón m be̱go, me̱fi 2. mbe̱xo (con báscula)
poner de peón jabe̱go pesar vt be̱xo
peonza f ntenza (trompo) pesar m
pepenador m tener pesar tu rá mu̱i
pepenador de chile zu̱mi pescado m
pepenador de maíz zu̱thä pescado bueno hohuä
pescado en tamal te̱huä
469 ESPAÑOL — HÑÄHÑU pinole

pescador m me̱huä, ngu̱huä pie ancho xingua, nxingua


pescar vt mihi, pe̱huä pie arrugado batäua
pescuezo m yu̱ga pie cojo tsaua
pescuezo blanco taxä yu̱ga pie chueco ntsaua
pescuezo largo mayu̱ga pie de palo uaza (prótesis)
pescuezo negro boyu̱ga pie del cerro uatho̱
pescuezo sin plumas peloyu̱ga pie desigual hñe̱ua
pesebre m hñungamboni, ntingamboni, pie ladeado me̱ngua
tingamboni piedra f do
peso m be̱xo (moneda) piedra ancha xindo
pespunte m nkoste̱di (costura) piedra áspera ädo
pestaña f xida piedra azul kangado
peste m nxä piedra blanca y fofa ko
pestón m pesto piedra blanda tukdo
petaca f bithi (canasta tejida, sin asa, para piedra de amolar teto
tortillas) piedra de cal donäni
petate m xifi (esterilla de palma) piedra de jade kangado
petición f 1. tadi piedra de malacate dostheti
2. so̱kambeni (oración) piedra de restregar tädo
petición de maldición ntamäñu̱ piedra de tallar nthähmi
petróleo m ñoti piedra dura medo, mesto
pez m huä piedra enterrada tu̱tado
pez grande dähuä, dänga huä piedra filosa juando, njuando
pezón m ñäba, ba piedra liviana hothodo, jodo
pezón chico doxba piedra mojada kado
pezón grande maba, ndo̱ba piedra negra bodo
pezuña m boho piedra para amolar doganthui
picadillo m kapoñi (salsa) piedra pesada hu̱do
picante m ñi piedra pómez hyasto, jodo, usto
picante reseco ho̱mi (pedacitos con piedra preciosa hoga do
semillas del picante reseco) piedra puntiaguda juando
picar vt 1. pu̱ti, su̱ni piedra que fácilmente se abre nxo̱ndo
2. pu̱sti (cascarón) piedra seca yongado
3. pu̱ti (morder) piedra triturada ju̱ngado (grava)
4. he̱ni (cebolla, jitomate, chile verde) piedra vidriosa nxe̱ndo, hue̱xkädo
5. tse̱ni (trozar) Piedra Chica Dädo (barrio de Cardonal)
picarse nsu̱ti Piedra Encimada To̱kdo
picar vi i (chile) piel f xifri, koto
pico m piel partida mfo̱ste
pico torcido mone, me̱ne pierna f ua, xinthe
picoso adj 1. ñi Pijay Pehai (ranchería de Nicolás Flores)
2. hñe̱ti pilar m
3. ñiti (en ojos o paladar) pilar de piedra bando
hacerse picoso hete pileta f mpothe (destinado especialmente
picotazo m mpu̱ti para agua)
picotear vt pu̱sti, pu̱ti pilmama f me̱mu, be̱mu (niñera)
picotearse mpu̱ti pilón m nte̱ntsi
pichón m picho, dängä domitsu piloncillo m chankaka, tafi chankaka
pie m 1. ua pinacate m dopyä
2. fu̱ti (comienzo del aguamiel) pinchar vt su̱ni (punzar)
de pie mäbai pinole m ju̱nthi
pintar ESPAÑOL — HÑÄHÑU 470

pintar vt 1. käti el que planta árboles yu̱taza


2. komi (a mano) el que planta nopales yu̱stä
pintarse nkäti (maquillarse) plantarse ñu̱i, ñu̱ti (quedarse inmóvil)
pinto adj bindo, mbindo plantío m njätsi (plantas recién trasplantadas)
pintor m gäti plata f taxi
pintura f ku̱hu̱ plataforma f ntotsi
pintura azul ixkaku̱hu̱ platanal m uäza
piñón m tu̱di plátano m däza
piojo m to platicar vt pede
piojo de gallina toni plato m manza, mohi
piojo de tierra tohai (gusano) plato lavado nsu̱kmanza
piojoso m ho̱to plato quebrado ze̱mohi
piquete m ne, nsu̱ti el que pone platos en la mesa
pirul m zakthuhni (árbol) mo̱xmanza, mo̱xmohi
pisada f ntomi, nemi, hnemi (de guitarra, el que recoge platos de la mesa
banjo) hñäkmanza
pisar vt 1. nemi, neti, netsi plaza f ntai (tianguis)
2. tomi pleito m tuhni
pisotón m hneti hacen pleito o̱tatuhnihu̱
pistola f mfoxbo̱shnä, tsibi, bo̱jä Pléyades Täxi (Las Cabrillas)
pitahaya f zixju̱, koua (planta cactácea) pliegue m hmuni, mogi
pixcar vt xuni (preparar el nixtamal) plomo m bo̱shnä
pixcarse nsuni (cocer en agua de cal) pluma f xi
pizca f pluma de gallina xini
pizca de chile thu̱mi (cosecha de chile) pobre interj ¡huekate!, ¡be̱nte!
pizcador m nthoki, nthokthä (deshojador) pobre adj hyoya (humilde)
hacerse pobre hñoya
pizcar vt 1. toki (tronchar)
poco m
2. xofo (cosechar)
un poco tsu̱, tsu̱tho, te ra za, tu̱i, tu̱ki
placenta f totsi
poco a poco mu̱tho, ramätsu̱
placenta del bebé ntoxbätsi
de poca cantidad zi
placer m nsunda
podar vt ästi, ätsi, o̱te, poki
plan m ntensfeni, thandi el que poda magueyes mokuada
planchar vt kosti poder vt tsa
plano adj bo̱ni, be̱ni (terreno) poder m ye̱ (lit.: mano)
planta f polen m sera
planta del pie hmeua, hmengua, hnemi, policía f gu̱ntsähni
mu̱ngua, nemhai policía del juez nzu̱tbi
planta f polígamo m ntebe̱hñä, ntejäi
planta de cáscara rosada the̱ngto polvareda f fonthai
planta no desarrollada doxfani polvo m 1. fonthai
planta para curar el cáncer ñethi kanse 2. fonthi (del ixtle de maguey o de la
plantación f ntu̱ti lechuguilla)
plantación de chiles tu̱tañi 3. hangi (migaja)
plantación de maguey tu̱ta, tu̱tuada polvo de carbón hangathehñä
plantador m ñu̱ti polvo de huesos de difunto handu
plantador de árboles motaza polvo de maíz xidithä
plantador de jitomate gäxadädimaxi polvo de zacate de maíz ho̱sfani
plantar vt 1. u̱ti pólvora f nthoti
2. kätsi (sembrar) pollito m tu̱ni
3. eti (trasplantar) pollo m o̱ni
plantar maguey u̱ta pollo pinto nde̱snä
471 ESPAÑOL — HÑÄHÑU presumir

poner vt 1. hutsi predicador m fanizithu (mantis religiosa)


2. ja, japi (arrimar) pregunta f ntani
3. u̱tsi (echar sobre algo) preguntar vt ani
4. pe̱gi (en posición nivelada) prender vt fe̱tsi, tso̱ge, udi, the̱ti
5. mfoti (ropa, calzado) prender lumbre uspi
6. fitsi, titsi, xitsi, kätsi, etsi (sobre algo) prenderse la luz zo̱
7. fu̱mi, hutsi (sombrero) prensar vt memi
8. pogi (varias cosas en el suelo) prensar con la mano du̱ti
9. fomi (vestido) preocupación f ntso̱mi, thämfri
poner a cocer ho̱tse preocupado adj tu rá mu̱i
poner al fuego el agua de cal ho̱xgini preocupar vt
poner debajo de algo be̱bo preocuparse vr ntso̱mi
poner doble yoti preocuparse mucho tagi tu
poner encima po̱tse preocuparse por temor bistho
poner huevo hui preparación f
Poniente m Mäpuni, Mäyu̱i, Ku̱hyadi, preparación del nixtamal ntho̱xasuni
Nku̱hyadi, Yu̱hyadi, Yu̱ähyadi preparador m
por prep po, ko, por rá ngeä preparador del agua para el nixtamal
por afuera mäxo̱tse hyo̱xgini
por ahí cerca mädebu̱ preparar vt japi
por allá queda rinjani prepararse hñoki; nthui
por culpa de por rá ngeä presa f nthakdehe
por encima mäxo̱tse presagiar vt
por eso hänge, ringeä presagiar la muerte o̱nga rá du
por poco mätsu̱ presagiar mal o̱te (agüerar)
por qué ¿hanja, terangetho? presencia f thandi
por si acaso tsu̱dbu̱ presenciar vt
porción f ntaki (de comida o bebida) presenciar la misa numxa
porque conj ngetho, ngeä, por rá ngeä presenciar una fiesta nungo
porrazo m mfo̱mi, ndagi presentación f
portero m gäntsoki, nsugosthi, ngansoki presentación de una ofrenda floral
ndadri
Portezuelo Ngosthi (pueblo de Tasquillo)
presentar vt
portillo m gosthi, konti
presentarse ñudi
posiblemente adv po̱de
presidente m ndä
posponer vt e̱tsi, katsi
presidente de México gobyernu, dänzya
poste m mai
presidente municipal tu̱ka ndä
poste de madera banza
presionar vt tsitsi
Posteje Postehe (cerro al lado norte de Puerto prestado adj hmihi
Juárez) el que pide dinero prestado mibjä
posteriormente adv me̱fa prestamista m 1. hmibojä (de dinero)
Potrero Potrero (poblado) 2. hmikate (persona que presta)
potrero m njoti prestar vt hmihi
poxol m ntäti (revoltijo) prestar a alguien hmipabi
pozo m ju̱tsi prestar dinero hmibojä
Pozuelos Tusthai (ejido de Cardonal) prestar madera hmimza
precaución f prestar servicio faste
tener precaución thämfri prestar yuntas hmimte̱i
precio m mui presumido adj facha, ñetsi
precipicio m hñe, maye presumir vi 1. ndängi
preciso adj 2. ñetsi (elogiarse)
es preciso mähyoni presumir en el vestir yomfo̱
presunción ESPAÑOL — HÑÄHÑU 472

presunción f ntexansu, texansu, ntetsi proteger vt bande, ñäni, tsuni


prevenido adj ndo̱mi (esperando) protegerse kuati, ntaki
prevenir vt hñoki provecho m nzaki
prieto adj boi provocador m ñuspi, xaste
ponerse prieto poki provocar vt 1. xaxi
primeriza f rayo (que pare el primer hijo) 2. etsate (echar las personas a pelear con
primero adv 1. mu̱di chismes)
2. me̱to (antes) próximamente adv ngetuu̱
primo m prudencia f hoga mfeni
primo político primuko prudente adj hoga mfeni
primogénito adj rayobu̱i púa f
principiante m xaki púa de maguey mimda, bimda (de la
principiar vt fu̱ti punta de la penca)
principio m mu̱di pucherear vi bu̱kne
prisa f 1. ntho̱xni puchero m
2. so̱ni (apuración) hacer pucheros bu̱ki
de prisa märitho pudrir vt
tener prisa xo̱ni pudrirse ya
prisco adj sonti (durazno) Puebla Ndemä (ciudad)
prisión f fadi pueblo m 1. hnini (ciudad)
prisionero m yofadi 2. hai (nación)
privar vt pueblo pequeño tu̱hnini
privarse ku̱nxui, ho̱du, mpuni (perder la Pueblo Nuevo Rayo Hnini (pueblo de
conciencia) Ixmiquilpan)
probablemente adv tsu̱duu̱, dä za, dä ne puente m rani, säye
probar vt tsapi, teke puente provisional de madera ranza
probar sus fuerzas ntsaptse̱di puerca f nxuptsu̱di
problema m stä (lit.: pelo) puerco m 1. tsu̱di, zajua
procesión f ntheti 2. taptsu̱di (macho)
proclamar vt unganto̱de puerco chico tu̱btsu̱di
procrear vti o̱näte puerco macho meyo
pródigo m salado, huinye̱, ye̱ste (que puerta f gosthi
vende lo que tiene) puerta de la casa gosthingu
producir vt potsi (leche de la vaca o del puerto m
maguey) puerto marítimo gosthi
producir llama o flama faspi Puerto de Dexthi Gosthi Dexthi (pueblo al
profesor f xahnäte norte de Ixmiquilpan)
profundidad f Puerto de la Estancia Gosthi Tansia (una
profundidad de las aguas hethe parte de Zimapán)
profundo adj hñe Puerto de la Oreja Gosthi Zagu (una parte
prohibido adj ntsuni de Tasquillo)
prohibir vt häki Puerto de la Palma Gosthi De̱nthi (una
prohibir a alguien häkuabi parte de Ixmiquilpan)
prójimo m mijäi, mikei Puerto de Xitha Gosthi Nxitä (una parte de
promesa m ñäti (ofrenda) Zimapán)
prometer vt ñäti (ofrecer) Puerto del Aire Gosthi Ndähi (una parte de
pronto adv mäntä, mestho, niñora, Zimapán)
nsäntho, nihi, nitho, bestho Puerto del Cigarro Gosthi Yu̱i (una parte de
propiedad f me̱ti, ue̱nda Jiliapan, Hgo.)
proponer vt hutsi Puerto del Itacate Gosthi Nze̱di (una parte
prostíbulo m konga de Ixmiquilpan)
473 ESPAÑOL — HÑÄHÑU quedar

Puerto del Pastor Gosthi Mayo (una parte puntería f äti, ntäti
de Ixmiquilpan) puntiagudo adj ntsä
Puerto Juárez Po̱rto (ranchería de Zimapán) punzada f nku̱ti (dolor agudo)
Puerto Neblina Gosthi Me̱gui Puerto del punzar vt 1. ku̱ti
Megui (una parte de Zimapán) 2. su̱ti (con algo filoso)
pues adv ge, hänge, mu̱ puñado m kakye̱
puesto m 1. po̱sto (empleo o de ventas) puñal m 1. tsäjuai (daga)
2. ma, mpa (de ventas) 2. njuai (cuchillo grande)
3. nsu (público) puño m fotye̱ (medida de una cuarta parte
puesto de chiles pami, pañi de un cuartillo)
puesto de maíz pathä pupila f
puesto de velas payo pupila del ojo moda
pujar vi ke (quejar) purificación f ntaxi, ntaxki
pujido m nke purificar vt
pulga f a purificarse taxki
pulga de gallina ani puro adj rata (solamente)
pulga de perro ayo pus m ya
pulga que se clava en la carne mfoxa
pulguiento adj hyo̱a
pulir vt komi
pulpa f ngo̱tho (carne sin hueso)
pulpa extraída de las pencas de nopal
thämxätä
púlpito m ata Q
pulque m sei que 1. conj ge
pulque agrio istasei 2. pron rel nuä
pulque amargo jusei 3. pron rel nuu̱ (plural)
pulque apestoso xäsei lo que te
pulque bueno hoga sei, hoksei qué pron interr te
pulque comprado al mayoreo thuksei qué agradeces ¡te gi jamädi¡
pulque curado de tuna sekjä qué bueno ¡matajuä!, ¡te ra entho!
pulque dulce tafisei, usei qué es eso ¿tebe̱ä?
pulque fuerte ñogisei qué lástima ¡hyo̱ktho!
pulque graniento ndosei (cuando el quebrado adj
pulque tiene como bolitas de masa) camino quebrado tsokañu, tsak'ñu
pulque mezclado con agua zothe sei, quebrador m nte̱thuí (para maguey)
nzothe (de la lluvia) quebrantar vt 1. ke̱ti, tehmi
pulque sabroso ku̱ksei 2. thotsi (ley)
el que saca pulque yaksei quebrar vt 1. uaki
pulquería vt pasei 2. ke̱ti, tsasti (maíz)
pulsera f mfoye̱ 3. e̱gi (maguey)
punta f 1. ntsä quebrar maguey e̱uada
2. fu̱thi (orilla de rebozos, chales o cobijas) quebrarse toti, thotsi, uagi
punta ancha nxiñä quebrarse testi, texki (desmoronarse)
punta del pezón ñäxba quebrarse tehmi (estrellarse)
hacer punta tsäti el que quiebra magueyes ye̱tfi
animal que va en la punta del rebaño ne quedar vi kohi
puntal m no̱tse (atracadero) quedarse nthe̱ui, kohui
puntapié m ntiki quedar de acuerdo kohi
dar puntapié tiki algo que le queda ntso̱hui
quejarse ESPAÑOL — HÑÄHÑU 474

quejarse vr däntsi
quejarse ante alguien ñäte, ngaste
quejarse de dolor ai
quejarse de hambre dästhuhu
quejido m ndäntsi R
quelite m 1. kani rabia f hnogo, nogo
2. hyethe (toda clase de verduras) rabón m dozu̱, du̱zu̱
quelite cenizo takakani, taxkani raíz f yu̱
quelite grande däkri raíz central bande
quelite picoso ginkri, ñikni raíz de árbol yu̱za
(hediondilla)
raíz de maguey yu̱ta
quelite tierno tu̱käkani
raíz de mezquite yu̱thi
quelitear vi pe̱kri (cortar quelites)
raíz del cuerno ndu̱ndri
quemada f nhuixki, ntsäti, nzäti, nguaxki,
raíz pivotante yu̱mädetho
nsäti
raja f
quemar vt tsäti
raja de palo so̱kaza, so̱taza
quemarse tä, tsäti
rajada f ntisti
quemarse uaxki, huixki (piel)
rajadura f nso̱ge
querer vt 1. ho, ne
rajar vt 1. xo̱te (leña)
2. mädi (amar)
2. he̱hni (nopal)
3. hutsi (hacer algo)
3. xo̱ke, xo̱te (piedra, pedazo de árbol)
querer besos nekantsu̱tsi
rajarse fo̱ste, xo̱ge
querer mucho nepe
rajar leña xo̱taza
Querétaro Ndämxei, Nkeretaro
rajar palma xo̱hmi
querida f mengu
ralo adj 1. rani, ranmai
queso m ge̱xo
2. nati, nani (salteado)
quien pron rel too
quienquiera pron todane ralón m nani
quién pron interr ¿too? rama f
quién sabe ¡hadifää!, ¡hñätäjuä! rama del árbol ye̱za
quieto adj bu̱tho ramaje m
quijada f yone hacerse ramaje ndäpotho
quincena f ne̱tamäku̱ta ramo m miti, tuti (de flores)
quinientos adj ku̱tanthebe rana f tiue, tsänue̱
quinto adj nku̱ta rancio adj nkäde̱ti (mohoso)
quintonil m xitha (quelite) hacerse rancio ngransio
quiote m bo (bohordo) rantó m ranto (arbusto)
quiote de lechuguilla tsebe rapado adj mbu̱gu, bu̱lo
quiote de maguey bota rapar vt bu̱gu, tsu̱mi
quiote picoso hetäbo rápido adv mäntä, mestho, ntse̱di,
quiote seco yombo, yotabo märitho
quisquémil m mahue, mahui, mahue̱ raro adj hustho
quitar vt 1. häki, käki, the̱ki rara la vez husta ra miki
2. ku̱ki (sacar) rasar vt he̱tsi
quitar a alguien hämbi, häkuabi rascada f tetse, nsati
quitarse el cansancio käti rascar vt 1. xami, xati
quitarse la ropa po̱ge 2. tu̱ni (desgarrar)
quitarse el pelo nxatuaxi rascarse nxami, nxati (mutuamente)
quizá adv xahmä rascarse ñeste, ñetse (tallarse)
rasgón m nsihni
rasguñar vt xami, xihni
475 ESPAÑOL — HÑÄHÑU redondear

rasguño m nsami, nsihni rebotar vi dintsi


raspador m tafi rebozo m bayo, thuye̱, ze̱njua
raspar vt 1. etse, pasti rebozo azul ixkabayo
2. este (causando herida) rebozo tejido bayome
3. afi, ati (maguey) persona que lleva puesto un rebozo
4. ko̱ste (tallar) ko̱ngabayo, mataze̱njua
rastrear vt honi, nehi rebuznar vi mafi
rastreo m hneua rebuzno m hmafi
rastrero m neua (que sigue el rastro) recaer vi pu̱ntsi
rastrillo m ntästaju̱ni (de afeitar) recaída f mu̱ntsi (enfermedad)
rastro m ñu recargar vt juatsi
rasurar vt äxi recargarse njuatsi, juatsi
rasurarse ñäxi recelo m
rata f dängu con recelo mäntsu
rata grande zaxiñoi recibir vt häni
rata tlachiquera taxäñoi (rata de panza recientemente adv getya, jatho
blanca, comestible) recio adj tse̱di (viento)
rato m recipiente m
al rato me̱fa recipiente para el licor mpobinu
ratón m ñoi recipiente para la leche mpoba
ratón grande däñoi recipiente para agua modehe, mothe
ratón viejo däñoi, ndäxjuañoi recipiente para aguardiente mobinu,
raya f nthe̱ti ntsitbinu
rayado adj rayado, nsihni recipiente para pulque mposei
rayar vt xihni reclamar vt se̱yabi
rayar una sola vez con el arado rantuí recoger vt 1. jo, ju̱tsi, muntsi, patsi, tsini
rayar otra vez con el arado yontbi 2. kuati (guardar)
rayo m hue̱i 3. häki (Dios, al morir alguien)
raza f rasa recolección f hmuntsi
razón f nraso, noya, nto̱de (noticia) recolectar vt jo, jondi, ku̱tsi
real m domi (que equivale a doce centavos) recolector m
medio real meño (que equivale a seis recolector de dinero ngu̱xbojä
centavos) recolector de impuestos del mercado
un real y una cuartilla ndomi nguatra ngu̱stai
(que equiva a quince centavos) recolector de nuez gode̱mza
dos reales yodmi (25 centavos) recolector de vainas de mezquite gothi
tres reales hñudmi (que equivale a treinta recompensa f njotsuí
y siete centavos y medio) reconciliación f mpumbi
cuatro reales ngu̱dmi, goho domi (50 reconciliar vt
centavos) reconciliarse mpumbi
Real del Monte Magätsi (ciudad que recordar vt 1. beni, heni
pertenece al estado de Hidalgo) 2. mbeni (extrañar)
reata f dänthi 3. hei (pensar en alguien)
reata larga madänthi, manthähi 4. mepya (tener presente)
reata resistente medänthi recorrer vt ganti (repetidas veces)
rebaño m 1. taxo recortar vt tsiki (un mecate)
2. täxi (caprino) recto adv mänjuäntho
rebasar vt uitsi rechinar vt gusti, tsihni
rebelde m zistemä red f xita
rebosar vi tontsi red para cazar conejo bo̱nthi
redondear vt tsanti
redondo ESPAÑOL — HÑÄHÑU 476

redondo adj ntsanti (ovalado) remendado adj bo̱te


reducido adj ntsimi, ntsinti remendar vt po̱te, ue̱ti
reemplazar vt poni remiendo m mo̱te
reemplazo m mpo̱te remojar vt xe̱ti
reencarnación f ndati (por un espíritu malo) remoler vt thäti, yoku̱ni, jomi
reflejar vti hue̱xki remolino m 1. xe̱di, bu̱nthi (de aire)
reflejo m hatsi, nhue̱ti 2. ndehe (de cabello)
refrescar vt remolino de agua patadehe, thenthe,
refrescarse xaha thetadehe
refunfuñar vt ro̱tse remolino de aire bu̱nthi
regador m ñunthe remolino de vellos en la espalda
regalar vt uni patxu̱tha
regalo m 1. baha persona con remolino ranthe, raxe̱di
2. te̱gi (apartado) persona de dos remolinos yonthe,
regañada f ntsu̱te, ntsu̱i, tho̱thyä yoxe̱di
regañar vt tsu̱i, ho̱tua rá hñä, hño̱thyä remontar vt e̱tsi (los animales al cerro)
regaño m ntsu̱i, ntho̱thyä renacuajo m zomfo
regañón 1. adj hyo̱thyä rencilla f
2. s zu̱te, tsu̱i el que enciende rencillas ñetsate
regar vt 1. xiti, ñuni (agua) rencor m ñu̱gi
2. hmäi (para apagar el polvo) rendija f nsohni
3. näni (hierba o ropa) rendir vt xu
4. xani (esparcir cosas) renglón m ñu
regar agua ñunthe renguear vt 1. doye̱
regar flores ñundri 2. ku̱ntsi (cojear)
regar agua hmänthe (para calmar el renovar vt po̱te
polvo) reñir vi pamhyä, ntsu̱i
registro m rehistro reo m tsähni
regresar 1. vt kotsi (devolver) reparador m
2. vi pengi reparador de zapatos o huaraches
hacer regresar kotsi mo̱taze̱sthi
reír vi thede repartidor m
reírse de algo o alguien theni repartidor de agua henthe
rejada f nte̱thuí (para quebrar maguey) repartidor de tierras hengähai
relampaguear vi hue̱i, hue̱ti repartir vt 1. heni (distribuir)
relinchar vi mafi 2. heke (dividir)
reliquia f jäpi (planta que tiene cera) repasar vt thäti (mascar de nuevo)
reliz f nxo̱ge (lacra, rajada) repechar vt e̱tsi (los animales al cerro)
reloj m mexkodo, relo repetir vt 1. yopi (volver a hacer)
relucir vi hue̱xki 2. domi (la comida)
relumbrar vi hue̱xki 3. thäti (mentalmente)
remachar vt ue̱mi repicar vi zu̱ni (campana)
remanso m zabi (profundo del río) repique m nzu̱nte̱gi (de campana)
rematar vt juati, yopi, yopi reponer vt po̱te
remedar vt 1. fe̱ti reportero m mändbate
2. tsiti (al conejo) reprender vt tho̱thyä
remedio m ñethi represa f bordo, ntotsi, no̱tse, hno̱tse
Remedios 1. Nrremedio (pueblo de Ixmiquilpan) represa en los surcos buxa, me̱ntsi
2. Nrremedio (ranchería de Taxquillo) represa que detiene el agua ntho̱tsdehe
3. Nrremedio (Lázaro Cárdenas; pueblo de represar vt 1. totsi, to̱tse
Zimapán) 2. mo (agua en una represa)
477 ESPAÑOL — HÑÄHÑU rico

representación f tsanango (drama que retar vt ro̱tse


recuerda la vida y costumbres pasadas) retener vt tsämi
requerir vt retirar vt
se requiere mäthoni retirarse xaxi
res f ndämfri retoño m roho
res robada bentfani retoño de mezquite rothi
resaltar vi ro̱ke de la mata de maíz nximbi
resbalar vi tasti, yasti retorcer vt keni
resbalón m ndasti, ñasti retorcerse nkäxi (por un dolor)
resbaloso adj 1. ndasti, ñasti retorcerse ntäki (una víbora)
2. nkoni (liso) retornar vi bahni
3. koni, kongi (resbaladizo) retorno m bahni
rescatador m duki (comerciante que compra retortijón m
por huerta o por extensión) retortijón del estómago nganmu̱i,
rescatador de chiles dumi nkoxmu̱i, nkonmu̱i
rescatador de tuna dukakähä retrato m koi
rescatar vt 1. häi retumbar vi nthohni
2. tuki (comprar para negociar) reunión f hmuntsi (asamblea)
resecar vt reunir vt zo̱te
resecarse xa, yotsi reunirse muntsi, nju̱tsi, uni
resembrador m motsi (persona) revancha f njotsuí
resembrar vt potsi reventar vt fo̱ke, xe̱ki
resentido adj u̱ rá mfeni reventarse fo̱ge, xe̱gi, xe̱tsi (hilo, mecate,
resentimiento m ñu̱gi, u̱mfeni guía de planta, alambre)
resentirse vr se̱ya, senti reventarse fege, tigi
reservar vt 1. ueke reverdecer vi kami, kanti, nkanti
2. e̱gi (para algo) revés m
reservar para otra persona e̱kuabi al revés mämpu̱nti
resguardo m nguati (protección) revivir vi nuhu
resguardo para el aire thakandähi revolcadura f täni (huella en la tierra donde
resistencia f se ha revolcado un animal)
poner resistencia no̱te revolcar vt
resistente m ze̱ti revolcarse täki, täni
resistir vi 1. ñängi revolotear vi hñatsi, ntho̱xni
2. hmäki, huäki (cuando no quiere caminar) revoltijo m tsastju̱ (frijoles quebrados con
resonar vi fati condimentos)
revolución f gerra, ntho̱xni, mbidi tuhni
resortera f nkahnätsintsu̱, me̱tsintsu̱
revolver vt 1. fu̱ki
respeto m tekei
2. äti, uäntsi (preparar revoltijo)
respetuoso adj me̱stekei, ñekei
rey m 1. ndä, dändä
respingar vi fo̱mäte, fo̱tate
2. be̱nto (nombre dado a un rey por un mal
respiración f hñä
espíritu)
respirar vi jotsi
rezandero m xadi
resplandecer vi hue̱ti, hue̱xki, zo̱te
rezar vti xadi
resplandor m hatsi, nhue̱ti
el que no sabe rezar ñäjähñä
responsable adj
rezo m jähñä, sadi
hacerse responsable ndupäte (por otra rezumbar vi hñu̱xni, mbu̱ni, mfo̱xni
persona ante una autoridad) ribera f nengadehe, nenthe, ñänthe
restallar vt thoti rico m memäti
restregar vt taha, tähmi ser rico jabi (lit.: hay para él)
restregarse ntähmi hacerse rico nrriko, ño̱te
resucitar vi nuhu
riego ESPAÑOL — HÑÄHÑU 478

riego m ntunthe romper vt 1. fo̱ke, ku̱ki, tu̱ni, the̱ki, the̱ti


rifa f hnehi 2. tehmi (quebrar)
rigoroso adj dähmyä 3. xiki (rasgar)
rincón m tsäti 4. xe̱ki (algo delgado y largo)
Rinconada Mitho̱, Mitho̱ (pueblo de Tasquillo) romperse ku̱gi, xe̱gi
riñón m mehyo romperse tu̱gi (hacerse pedazos)
río m däthe romper roca mfo̱kto (con explosión)
río de Tecozautla däthe Mpathe (donde roncar vi gani, ganthä
mana agua caliente) el que ronca ganthä
risueño adj these̱he̱ ronco adj hyanga
rizado adj nuntsi roncha f mpidi, yedu
rizar vt roncherío m mbindo (montón de ronchas)
rizarse tsantsi (alambre, hilo) rondar vi bati, gatsi (dar vuelta)
robado adj fe ronquera f njotyu̱ga, hñanga
robagallinas m beni ronquido m ngani, nganthä
robar vt 1. pe, häki ronzar vt keni, kunti (mover con palanca)
2. äxi (lit.: esquilar)
roña f mu̱ki, xidithä
el que roba gallinas zani
ropa f dutu
el que roba una persona casada
ropa acabada, ropa vieja ze̱dutu, ze̱kudu
nzingämedinthäti
rosa f noxado̱ni
abusar de la confianza robándose lo que
rosa de Castilla hoga noxado̱ni
hay en casa mpo̱ni
robo m 1. mfe rosario m thebe
2. saha (lit.: garra) rotura f mfege
robustecer vt rozar vt 1. fati, fe̱tsi, fu̱tsi, hu̱tsi, ko̱xke
robustecerse ehya, ñehya (planta, animal) 2. fu̱ki (causando deterioro)
robustecerse tse̱di (persona) rozarse mfanti (el uno con el otro)
roca f maye, medo rozón m mfu̱tsi
rociar vt huitsi, kuasti rueda f tsanti
rocío m xa, xaha rugido m
rodar vt 1. tämi rugido del estómago hñu̱xmu̱i,
2. kunti, gunti, pu̱ntsi (piedra, tronco de mbu̱xmu̱i
árbol) rugir vi ntu̱ni, nkoxni
rodarse ntämi (cuando se despeña) rugir de hambre mamthuhu, tunthuhu
rodear vi gatsi (dar vuelta) ruido m 1. njohni (del viento)
rodeo m gatsi 2. hñahni (corrientes de agua, lluvia u objetos
rodilla f ñähmu movidos por el aire)
roer vt ñähi, tsoki, tsoti, tsotsi, yatsi hacer ruido johni, njohni, zoni
rogar vt 1. däntsi, bäntebi ruin m rui
2. tsiti (lit.: chillar) rumiar vt ñähi, yoku̱ni, yoñähi, yothäti,
3. xo̱kambeni (a Dios) thäti
rogar por mal amañu̱
rojo adj the̱ni, nthe̱ni
ponerse rojo el rostro posthe̱ni
rollo m pantsi
Roma Nrroma
romana f mbe̱xo (báscula)
romero m
S
romero del monte mbänga do̱gdäni, sábado m nsabdo, sabdo
mbänga romero saber vt 1. pädi
romo adj mbu̱ñä 2. bense̱ (sin la intervención de otro)
rompematrimonios m hyekanthäti sabiduría f mbämhyä, mfädi
479 ESPAÑOL — HÑÄHÑU San Juan

sábila f juta salir vi 1. po̱ni


sabino m ze̱xni (árbol) 2. kongi, konti
sabio m bämhñä 3. netsi, neki
sabor m sabo, nku̱hi, mfonti hñuni 4. pu̱ngi (del cascarón)
sabor amargo en la boca june salir a caminar po̱ni yo
sabor desagradable hñe̱ti salir a la orilla uengi
sabor exquisito nku̱hi salir de paseo po̱nipa
tener mal sabor he̱ti salir lágrimas potsi yá gida
saborear vt 1. ku̱ki salir picoso igi, iti
2. teke (probar) hacer salir koki
sabroso adj ku̱hi, mäku̱hi saliva f jihni
hacer sabroso ku̱ki salpicar vt kohni, kuasti, kuixki, tisti,
sacador m xitsi
sacador de comida ntakñhuni salpicarse kuisti (agua, chispa de fuego,
sacador de lodo xatsabo̱hai corteza)
sacador de pulque ntaksei salsa f 1. ñi
sacador de líquido ntai 2. nthäntañi, thäntañi (molida en
sacar vt 1. häi, ju̱ki, käi, ku̱i, koki, kotsi, molcajete)
ku̱tsi, po̱ni, xami, xatsi salsa frita thu̱tañi
2. ai, aki, ati, atsi (comida con caldo, bebida saltapared f pando (pájaro)
o agua) saltar vi uätsi (brotar un líquido)
3. xai (nixtamal, carne cocida) saltear vt rambi (la siembra)
4. be̱ki (la lengua) salud f 1. nzaki
sacar agua athe 2. ntehya (alegría)
sacar frijol po̱nju̱ salud ¡nzaki! (expresión que se dice a la
sacar la vuelta a uno bampi persona que estornuda)
sacar pulque aksei, ansei saludable adj ehya
sacar punta ätsi, tsä saludar vt ze̱ngua
sacerdote m makjä saludar de manos mipye̱
saco m pati (chaketa) saludo m nze̱ngua, nze̱nguate
sacrificio m 1. hñäti salvación f mpo̱ho̱
2. so̱kambeni (cristiano o pagano) salvador m po̱ho̱te
sacudir vt 1. fu̱ti, hmätsi, huäti, huätsi salvaje adj mbängi
2. huäki (la cabeza) salvar vt po̱ho̱
3. hmäki (la cabeza un animal que está salvarse mpo̱ho̱
inquieto) salvia f
4. bu̱ti (una persona a otra, un perro a otro) salvia blanca juaxhmi (planta)
sacudir su tortilla fu̱ta ra hme sampedro tsapto (planta)
sacudirse ñängi San Andrés Davoxtha Nsalandre, Moxtä,
animal que sacude la cabeza huäkñä Mboxtä (pueblo de Cardonal)
sal f u San Antonio Nsantoño (barrio de Tasquillo)
sal granulada doxu (terrón) San Antonio Nsanäntoño (pueblo de
sal molida ju̱ngau Tecozautla)
sal tostada tetä u San Antonio Cuauhtémoc Nsantoño (pueblo
pasado de sal nju̱xu (comida) de Zimapán)
salado adj 1. ñuxi San Antonio Sabanilla Nsanäntoño (pueblo
2. nju̱xu (sabor a sal) de Cardonal)
salario m njuti, nthe̱ti San Francisco Nxitso (ranchería de
salida f bo̱ni, bo̱ni Tecozautla)
salida de agua mpo̱nthe San José Atlán Ndehe (pueblo de Huichapan)
San Juan Nsanjua, Nxanxuua
San Juanico ESPAÑOL — HÑÄHÑU 480

San Juanico Nsanhua, Nxanxuua (pueblo de sauz f xitso (sauce, ahuejote)


Ixmiquilpan) sauzal m uäxitso
San Mateo Nsamäteo (Barrio de Huichapan) savia f
San Miguel 1. Nsamige (lugar cerca del savia blanca ba, taxba
balneario de Tzindejéh de Tasquillo) sazonar vt
2. Nsamige (pueblo de San Salvador) sazonarse ñätsi
3. Ndomni (pueblo de Tecozautla) secar vt oti
San Miguel Jigui Nsamige Hu̱gi (barrio de secarse oti
Cardonal) secarse huitsi (orearse)
San Nicolás Nsanikula, Dähmu (pueblo secarse la cara de la tortilla ñoxju̱ni
colindante, al norte de Ixmiquilpan) (por no voltearla a tiempo)
San Pedro 1. Nsampedro (barrio de seco adj yoni, yoti
Ixmiquilpan) cosa seca ñoti
2. Nsampedro (Venustiano Carranza; pueblo secretamente adv mäntägi, mähmetho
de Zimapán) sed f nduthe
sancochar vt 1. fati (maíz, frijol, haba, tener sed tuthe
huevo) sedimento m miti
2. hmängi (medio cocido) seducir vt tsitsi
sangrar vi mbanji segada f nsa, nthe̱tsi, nxatsi
sangre f ji segador m he̱tsi, hñe̱ki, nxa
sangre de cerdo jiptsu̱di segador de alfalfa hye̱kandäpo,
sangre de conejo jijua hye̱tandäpo
sangre de ganado menor jiyo segador de hierba xandäpo
sangre de res jinthfani segar vt xa, he̱ki, he̱tsi, tsu̱mi
sangre de drago bothfe, bothue (planta) segar alfalfa he̱kandäpo, xandäpo
sanguijuela f gisei, tsiji seguida f
Santa Mónica Xandunga (pueblo de Santiago en seguida tsa
de Anaya) seguido adv jagetä
Santa Rita Nsantarrita (rancho de Zimapán) seguidor m de̱ti (que sigue a otros)
Santiago Nxandiego (Plutarco Elías Calles; seguilón m nde̱ti
pueblo de Zimapán) seguir vt 1. te̱ni
Santísima Virgen Mäka Tixu 2. sigi (haciendo algo)
santo adj seguir uno tras otro nte̱ni
santo aire mäka ndähi segundo adj ñoho
Espíritu Santo Mäka Ndähi segunda vez ñoki
santo m ocurrir por segunda vez yopi
ser su santo tagi rá pa seguridad f
santo patrón zidada tener seguridad nxuti (equivocadamente)
Santo Niño Ziniñu (en la otra banda de seis adj rato
Ixmiquilpan) seis días ratomäpa
Santuario Nzidada, Mapete (pueblo de seleccionar vt huahni, xu̱ki
Cardonal) sellar vt puni
sarape m mfomi sello m puni
Satanás u̱xjua, hu̱sti Semana Santa Ndäpa
satisfacción f hñiñä (por comer) sembrador m moti
satisfacer vt sembrar vt poti
satisfacerse johya semejante m mijäi, mikei
sauce m xitso (ahuejote) semejante a ngutho, hñätsi
Saucillo Nzixitso (internado cerca de ser semejante mähye̱gi, getritho, getho,
Huichapan) nthe̱xuí
Sauz Nxitso (pueblo de Cardonal)
481 ESPAÑOL — HÑÄHÑU sin

semejanza f 1. koi serio adj


2. bai (en estatura) en serio mäjuäni
semental m tata serpiente m keñä
semilla f nda serrote m 1. the̱ki
semilla de aguacate ndatsri 2. dänga the̱ki (sierra tronzadora)
semilla de flores ndadri serrucho m the̱ki
semilla de maíz hmuthä servicio m
semilla de mezquite ndathi servicio doméstico be̱pate
senda f ñu servilleta f maxhme (para tortillas)
seno m ba, xiba, moba (pecho) servir vt 1. ai, ati (comida)
sentar vt 1. egi, ei 2. aki (bebida y comida)
2. huhni (sobre algo) 3. ani (comida o pulque)
3. eti (bordo) servir dos veces yoki
sentarse hudi servir la comida akhñuni
sentarse humi (alrededor de alguien) servir a alguien pe̱pate
sentarse a cada instante o̱tahudi el que sirve alimento ñani
sentarse en cuclillas ntu̱ngi sesenta adj hñurate
sentencia f te̱gi sesgar vt 1. hye̱he̱
sentenciar vt e̱kuabi, e̱kuí 2. he̱ki (el corte de una tabla o la entalladura
sentimiento m u̱mfeni de un vestimenta)
sentir vt 1. tsa seso m bo̱yo
2. u̱gi (un dolor) setenta adj hñuratemäre̱ta
sentirse bien haxmahai sexual adj
señal m 1. thandi, kontraseñä tener relación sexual hñuxui
2. hmeya (que se le pone al ganado en alguna si conj bu̱, nubu̱
de las orejas) si acaso teske
señalar vt 1. udi si acaso ¿xibu̱?
2. he̱mi (maguey) si de veras tete
3. meya, hmeya (marcar) si es que nubu̱hmä
señor m 1. dada, tu̱ si … o, o … o ua … ua
2. nke, ntu̱ (patrón) sí adv hähä
3. mbo̱ho̱ (que se viste con elegancia) sí, pues nde, ndexä
señor de importancia dämfo̱, tsäsju̱ni siembra f boti
señor de su misma categoría mimfo̱ui siembra de chiles botañi
señor, hombre que viste con elegancia siembra que germina salteada ranmai
mbo̱ho̱ siempre adv nege tsa, nzäntho
señora f 1. nänä (palabra de respeto) sien f xithi
2. nxumfo̱ (dama) sierra f xäntho̱, xatho̱
separación f nthege, nxuhni siete adj yoto
separadamente adv nambu̱ Siete Estrellas Yoto Mañä (constelación del
separar vt 1. ueke norte, lit.: el siete empinado)
2. kueke (apartar) silbar vi 1. hñu̱xni
separar la cría o̱te (del maguey, higo, 2. zoni (bala)
sábila, lechuguilla) 3. pisti (un silbato o flauta, corneta)
separarse uege, hege silbido m hmafi, nthu̱xi
septiembre m setiembre silla f njuati, hudi
sepulcro m ntagi silla de montar nthutsi
sepultar vt agi sin prep nsi, nsinke
sepulturero m ñagi sin calzón dospoho
ser vi 1. nja sin causar daño paha
2. ge, go (afirmación) sin cola dozu̱, du̱zu̱
sino ESPAÑOL — HÑÄHÑU 482

sin novedad temäentho soldado m dozgu̱, du̱gu, ndu̱zgu, ndaro,


sin que nsinke soldado
sin sabor ntse̱tho soldar vt kuete
sin sombrero magyä solear vti takhyadi
sino conj sinu, gogehmä solicitar vt adi
sinvergüenza m ñätsa soliviar vt zu̱tsi (alzar)
sirvienta f solo adj se̱he̱
ser sirvienta me̱go sólo adv ho̱nse̱, nso̱kse̱
sirviente m 1. maste (el que asume cargos sólo eso ho̱ntä
de responsabilidad económica en una fiesta) sólo él sabe päse̱
2. me̱pate (que contribuye con maíz para una sólo éste ho̱ndrä
fiesta) soltar vt he̱gi, tho̱ge
sirviente que trabaja por mes me̱shnä soltarse ntho̱ge
sitiar vt koti soltera f ranxu
sitio m soltero m rame
sitio asoleado thakhyadi sombra f xudi
sobaco m kaxjo sombrero m fu̱i
sobar vt kosti sombrero gacho pe̱gufu̱i (del ala)
sobra f mbongi el que acostumbra ponerse sombrero
sobra de ardilla mbonga minä hñusfu̱i
sobra de coyote mbonga miñyo persona sin sombrero bagyä, zoñä
sobra de fuego mbonga tsibi sombrilla f thakhyadi
sobra de granizo mbonga ndo son m so (música)
sobra de perro mbonga tsatyo sonámbulo m yothä
sobra de tlacuache mbonga däzu̱ sonar 1. vi zu̱ni
2. vi hñahni (agua cayendo o muchas
sobrar vi pongi
monedas sonando)
sobre prep 1. ha
3. vi kua (agua)
2. mäñä (encima)
4. vi gani (al golpear una lámina o bote)
estar sobre algo otsi (una cosa)
5. vi hñaxni (maíz al moverlo)
estar sobre algo ku̱tsi (varias cosas)
6. vi nthohni (líquido en una botella, el
estar sobre algo kätsi (ropa) estómago)
sobrenombre m tsothu 7. vt zu̱nti
el que pone sobrenombres humthuhu 8. vt huiki (nariz)
sobresalir vi kätsi sonar el azote mfo̱hni (de algo que cae al
sobrina, sobrino f, m be̱datsi suelo)
sobrino político be̱datsi ga ko sonar la boca fo̱te, kuati
soconostle m ixkähä (planta y fruta) sonido m 1. nzu̱ni
socoyol m ro̱spi, ixiro̱spi (planta) 2. nzu̱nti (repiqueteo)
sodomita adj dokue̱ sonido de cascos de caballo uafri
sofocación f tihñä sonrojar vt
sofocar vt sonrojarse vr 1. the̱ngi, the̱ntsi
sofocarse tihñä 2. thotsi (la cara)
soguilla f thebe soñar vt ui
soguillero m ndo̱tfe soñar entre sueño uithä
Sol m hyadi sopetear vt tu̱hu̱
sol caliente pahyadi sopeteo m nthu̱hu̱
al salir el sol kontsahyadi soplador m nthiti
donde pega el sol ndathyadi soplar vt 1. huifi
solamente adv se̱he̱ 2. bu̱ (aire)
solapador m nzipate 3. huiki (con la boca)
4. huiti (lumbre)
483 ESPAÑOL — HÑÄHÑU tallar

soportar vt tse̱ti (algo difícil) sumersión f nku̱i


sordera f ngogu, nxägu sumir vt 1. agi (en el suelo)
sordo m gogu 2. ku̱mi (la herramienta en el suelo para
sorprender vt aflojarlo)
sorprenderse yo̱ sumirse ku̱i, thumi
sospecha f ntensfeni superar vt hämpi
sostén m hno̱tse súplica f bänte
sostener vt to̱tse suplicar vt tsihni, bänte
Sóstenes Vega Nrrodeo (Xitha Segundo; sur m mäkangi, mänkangi
pueblo de Zimapán) surcar vt he̱nthe
suave adj tudi el que surca hñe̱nthe, hye̱nthe
suavizar vt surco m the
suavizarse tumi surco corto mbothe, tonthe
subida f mbo̱tse, nguani surco recto juänthe
subir 1. vi po̱tse surco largo mathe
2. vi ntani (trepar) suspender vt bami, katsi (trabajo)
3. vi tetse, netse (en algo) suspirar vi gätsi
4. vt po̱tse (algo a un lugar alto) suspiro m ngätsi
subirse la comida ju̱ntsi dar suspiro por cansancio huiki ra nzabi
el que se sube en los quiotes mpe̱mbo susto m däntsu, mbidi
substituto m mpo̱te suyo adj pos 1. rá (una posesión)
sucesor m mpo̱te 2. yá (varias posesiones)
suciedad f 1. ntsu̱di
2. fe̱ni (bolitas colgadas en la lana)
sucio adj ntso
sudadero m xidinthähi
sudar vi nxanthe, xanthe
sudar mucho hño̱nthe
T
tábano m zategiue, tsateginue
sudor m nxanthe, xanthe
tabla f xithe̱
suegra to
tabla delgada de tejer xätä (machete del
mamá de la suegra zuzuto
telar)
suegro m ndo̱hñä
tablear vt muhni
sueldo m nthe̱ti, raya
tablilla f hmuni, mogi
suelto m padi (feria)
Tablón 1. Nitsi (lugar que pertenece a
sueño m 1. tähä
Taxadhó)
2. ti (acto de soñar)
2. Tablo (Vicente Guerrero; pueblo de
sueño eterno mathä (muerte)
Zimapán)
sueño largo däthä (muerte)
sueño pesado hñu̱thä Taguí Tagi (ranchería de Huichapan)
persona de sueño ligero zathä tajadera f mokuada (herramienta de podar
el que tiene sueño pesado hu̱thä magueyes)
perturbar el sueño apa ra tähä talachar vt fo̱mi (barbechar con talacha)
suficiente adj talón m du̱ngua (calcañal)
ser suficiente mbasta talud m njuatsi
sufrir vt tsaui talla f 1. nthe̱xi
sufrir dolor senti 2. ntsaui (que le queda)
sufrir la venganza koti tallado m the̱xi (de pencas para extraer la
suicidarse vr hñose̱ hebra)
sujetar vt miti (con fuerza) tallador m de̱xi (que extrae la fibra)
sumergir vt tallar vt 1. kosti, tähmi, uti, utsi
sumergirse ku̱i, nku̱mi 2. te̱, te̱xi (penca de maguey)
tallo ESPAÑOL — HÑÄHÑU 484

3. este (limpiar) Tecozautla Mäsofo (cabecera de municipio)


tallarse ntähmi techada f njätsi
piedra de tallar nthähmi techado adj kätsi, njoi
tallo m techar vt u̱tsi, kätsi
tallo de zacate doxyo Tedrá Nto̱drä (barrio de Cardonal)
tamal m thengo̱ tejedor m mete, me
tamalito dulce ugi tejedor de cobijas mexyo
Tamaleras Padingo̱ (pueblo de Chilcuautla) tejedor de costal mero̱zä
tamaño m ndängi (de grande) tejer vt 1. pe
Tamazunchale Ndäthe 2. pete (trenzar)
tambalear vi ndani, njueni tejer aventadores petanthiti
también adv nehe tejer canastas bemtse, pemtse
tambor m bixfani tejer cobijas pexyo
tamborilero m me̱xfani tejer costales penzä
Tandhe Tanthe (barrio de Chilcuautla) la acción de tejer be
tantear vt 1. ekuabi tejido m mete
2. humi, hutsi (pensar) tejida de aventadores metanthiti
tantear vengarse e̱kuabi (de alguien) tejocote m dopri, dofri
tantito adv tsu̱duu̱ tejolote m nthänti (mano del molcajete)
tanto adj tejón m tsathä, zathä
al tanto hangu (al cálculo) tela f dutu
tapado adj jomi, joti telar m be
tapanco m ntotsi (troje) temblar vi 1. hmäi, huäti
tapar vt 1. hetse, koti 2. huätsi (de frío, miedo, vergüenza o
2. agi (plantas) irritación)
3. jumi (olla) 3. bi (de miedo)
tapón m njui temblor m
tapón liso bonda (del nopal) temblor de tierra hmämhai, mbimhai
tarántula f u̱ti temer vt tsu
tarde m hñuxadi, nde temor m ntsu
en la tarde rinde temor al agua nzuthe
oscurecer la tarde puta ra nde con temor mäntsu
hacerse tarde hñuxadi, nde, the̱nde templo m nijä
tardío m majyä templo antiguo ze̱nijä, donijä
tarea f lisio, tsobe̱fi (abandonado)
tartamudear vi bane, ku̱ne templo matriz ndänijä (iglesia principal)
tartamudo m bane, ku̱ne el que va al templo yonijä
Tasquillo Mäxei (cabecera de municipio) Templo Destruido Donijä (lugar de Taxádho)
tatarabuela f bo̱fotsu temprano adv nihi, nitho
tatarabuelo m mbongaxita, mbo̱xita Temuté Ntehmute (Álvaro Obregón; pueblo de
tataranieta, tataranieto f, m mbongbe̱to Zimapán)
Tathi Thati (ranchería de Zimapán) tenamaxtle m hñui (tres piedras del fogón)
Taxadhó Ntasto, Tasto (barrio de ten interj ¡nä!
Ixmiquilpan) tendedero m
Taxhay Taxhai (ranchería de Nicolás Flores) tendedero de ropa ingadutu, ntingadutu,
Taxido Ntaxido (manantial del municipio de njäxdutu
Tecozautla) tender vt fidi, ini, xi
tazegu m taze̱gu (pájaro nocturno) tender ropa ingadutu
tecla f nthomi tenderse nsi
técnico m yotate tenderse bo̱ni (al correr)
tecolote m tukru (búho) tenderse en algo mfidi
485 ESPAÑOL — HÑÄHÑU tirador

tendido adj 1. bo̱ni sacar el pedazo para tortillear)


2. be̱ni (techo de la casa, terreno sin declive) hacer testal jomi, joti
tendón m zatsu̱ testículo m mädo
tener vt 1. ñehe (niño, animal) testigo m damäjuäni, testigo
2. pe̱tsi (cosa) teta f
3. o (contener) teta chica tu̱xba
4. kä (fibra) Texcadho Texkado (ranchería de Nicolás
5. ho̱ (repleto de) Flores)
6. po (líquido) Texcatepec Mentho̱, Nteska (pueblo de
tener en el exterior del cuerpo ku̱ Chilcuautla)
(piojos, pulgas, cresas) tía f tiya
tener que pe̱tsi tía y madrastra tiaho̱me (al mismo
tenería f nthe̱xfri (oficio de curtir pieles) tiempo)
Tenguedó Ntengedo (pueblo de Zimapán) tianguis m 1. tai (mercado)
tentar vt 1. thani, thu̱ni 2. kanitsu̱di (hierba del monte)
2. thati (para pecar) 3. ximhai (hierba)
3. donti (para saber su condición) tibiar vt pani
teñir vt käti tibio adj mpani
Teo Fani Nto̱fani (barrio de San Salvador) tienda f de̱nda
tepalcate m domhi (pedazos de trasto de Tierra f ximhai
barro) tierra f hai
Tepatepec Ñastho̱ tierra blanca taxhai
Tepenené Manguani (pueblo del municipio de tierra blanda tuka hai
Arenal) tierra caliente pahai
tepetate m xido tierra chiclosa pehai
tepetate blanco ko tierra dura mehai
Tephe Nto̱pe (pueblo de Ixmiquilpan) tierra estéril dohai
tepozán m hnäza (árbol) tierra húmeda xahai
tequesquite m the tierra lodosa käbo̱hai
Tequixquiapan Nte (municipio de Querétaro) tierra mojada kahai
tercero m nhñu tierra negra bohai
tercer día hñupa, nhñupa tierra pegajosa o chiclosa petahai
tercera noche hñumxui tierra suave o blandita tumhai
tercera vez hñuki, nhñuki tierra temporal yohyai (seca)
tercio m so̱te, jadi tierra tepetatosa xidohai
terminar vt 1. jätsi, tati, tso̱tse tierras de riego uäthe
2. juati (acabar) tieso adj nzadi, nzahai
3. toi (la trama del tejido de cintura) tigre m bindozate, be̱xazate
4. jätsi (trabajo, camino) tijera f täste
terminar con puni tijeras ñäste
terminarse gätsi tijerilla f 1. xozu̱ (gusano)
terremoto m hmämhai, mbimhai 2. ñäste (insecto)
terreno m hai timpanitis f nthihni
terreno comprado mahai, nthamhai, tintimui m tu̱ntmu̱i (planta medicinal)
thangahai Tinthe Tu̱ntho̱ (ranchería de Zimapán)
terreno hondo mu̱ñhe tío m tiyo
terrón m gonhai cuñado y tío tiyoko
tesorero m me̱sbojä tirado adj 1. be̱ni, bo̱ni
tesoro m me̱sbojä 2. mogi (cosas en un lugar plano)
testal m 1. jomi (bolita de masa) tirador m ñe̱i
2. joti (masa que se pasa al metate para
tirar ESPAÑOL — HÑÄHÑU 486

tirar vt 1. fo̱te, päntsi, xani tomar en cuenta dangue̱nda, hängue̱nda


2. e̱i (piedra o bala) tomar en serio japamäsu
3. fani (líquido) tomatal m uäde̱mxi
tirar poco a poco hmätsi tomate m potrero
tiro m bo̱shnä (disparo) tomate de cáscara de̱mxi
Tixqui Ntiski (pueblo de Cardonal) tonto adj dondo, huaxi
tizne m/f hñadi (hollín) se hace tonto huaxi
tizne de comal hñantyä, hantyo hacerse tonto o̱tadondo, o̱tähuaxi (no
Tlacotlapilco Nzu̱mhai (pueblo de producir)
Chilcuautla) topar vt fanti
tlacoyo m toparse nzo̱te (con alguien)
tlacoyo de frijol hmeju̱ tope m mfetse, ntho̱tse
tlacuache m däzu̱ topetada f mpu̱tsi
tlacuache no bien desarrollado mezu̱, topetear vt tati
me̱zu̱ topetearse mpu̱tsañäxu, ntsatañäxu
tlacuachero m me̱däzu̱ topil m 1. nzu̱tbi
tlacualeo m ntsohme (acción de dejar la 2. mbu̱tsi (ayudante del juez auxiliar)
comida) topo m topo (medida de aguardiente)
tlacualera f uite, uinte (que alimenta a los torcedura f nguenti (falseada de un hueso)
peones) torcer vt paki, pani, tsadi, tsaha, käxi
tlachiquear vi huitfi (sacar el agua miel) torcerse mpe̱i
tlachiquero m huitfi, yafi torcido adj mpani (correa, mecate, árbol,
Tlaxcalilla Mahme (pueblo de Huichapan) metal, etc.)
toalla f ntoti boca torcida me̱ne, mone, mpe̱ne
toalla para secar las manos ntotye̱ tordo m ñe̱bru (pájaro)
tobillo m gute̱gi torero m ñendro
tocada f be̱mda (toque de instrumentos torito m dorojoño, doxjoño, jotu̱
musicales) tormenta f bu̱nthi
tocar vt 1. to̱te torno m tsanza
2. kontsi (acariciar) toro m 1. doro (macho de la vaca)
3. ganti (golpear) 2. doro (recipiente de piel de res donde
4. hu̱tsi (espíritu del muerto) fermentaban el pulque)
5. pe̱i (instrumento musical) toro castrado boi
6. pu̱sti, roti (puerta) toro chico tu̱dro
7. thani, thu̱ni (palpar) toro grande ndo̱dro
tocar instrumento musical pe̱mda torre m
tocayo m kayo, nthe̱thuhu torrecilla del templo ñänijä
ser tocayos nka tortilla f hme
todavía adv tobye̱ tortilla bien cocida ndähme
todo adj mäxo̱ge tortilla blandita tuhme
todo cuanto hangutho tortilla caliente pahme
todos gatho, hängu tortilla cruda ñähme
tolerancia f ntse̱tuäte, ntho̱mi tortilla de ayer haxhme
Tolimán 1. Ntolimä (pueblo y municipio del tortilla delgada xihme
Estado de Querétaro) tortilla despedazada se̱hme
2. Ntolimä (rancho de Zimapán) tortilla dorada fethme
tomar vt be̱ti, japi, tsi (beber) tortilla enchilada joxañi
tomar demasiado huämbi tortilla fría tse̱hme
tomar un poco tsiki tortilla gruesa ovalada y chica lolo
tomar vt (gordita)
tomar de las manos mipye̱ tortilla larga mahme
487 ESPAÑOL — HÑÄHÑU traspasar

tortilla neja inähme, ihme (tortilla trago m ntenti


pasada de cal) trago de aguardiente zivinu
tortilla remojada con cualquier caldo de traición f fete
comida se̱thme, xe̱thme traicionar vt pe, ñohmi, bete
tortilla seca yothme, yoxju̱ni, yo̱khme traicionero m bete (que ataca
tortilla tostada tsuthme repentinamente)
hacer tortillas pe̱thme, pe̱tju̱ni traída f
tortillada f be̱ti (la echada de tortillas) traída de agua yai
tortillear vt pe̱ti, mpe̱ti (hacer tortillas) traída de lumbre nthäspi
tortillera f 1. ye̱ntähme trailer m mabo̱jä
2. me̱thme (máquina para hacer tortillas) trajinante m
tortillería f pahme trajinante de aguardiente ndubinu
tórtola f jonko, jotu̱, joño trajinero m
tortolita f zindämfri, dorojoño, zidoro (ave) trajinero de pulque ndusei (cargador de
tortuga f xaha pulque)
torzonarse vr torso (meteorizarse) trama f zibe
tos f hñehe, thehe tramontar vt tontsi (saltar)
tos ferina ku̱the trampa f njämi
tos ferina negra boku̱the trampa de pájaro me̱tsintsu̱
toser vi hehe trampa de red bo̱ste
tostado adj teti trampa para cazar pájaros bo̱e
tostar vt 1. fete, tsusti trancadero m ntho̱tse
2. feste, tsuti (dorar) trancar vt tho̱tse
3. ueti (cereales, habas, arvejones secos, tranquilidad f nthumu̱i
semillas de calabazas) tranquilizar vt humu̱i
Tothie Ntotye (barrio de San Salvador)
transfigurar vt
trabajador m me̱fi, yo̱tathoni
transfigurarse mpadi
trabajar vi mpe̱fi
transformar vt
trabajar con alguien pe̱pi
transformarse mpu̱ni, mpu̱ngi
trabajar a medias hñandi
transformarse en ángel mpu̱ngae̱nxe̱
trabajar continuamente pu̱sti
transformarse en perro ntsomyo
trabajar por día pe̱mäpa
trabajar por mes pe̱snä transformarse en vino mbinu
trabajar rápido tihi transparente adj hñatsi, hani
animal que sabe trabajar me̱fi hacer transparente xita (lit.: hacerle red)
trabajo m be̱fi transportar vt tsitsi
trabajo de ayuda mutua mfaxabe̱fi, transporte m nthätsi
hmitse̱di tranza f ntäxi (engaño)
trabajo manual to̱taye̱ trapo m dutu
trabajo por mes be̱snä traqueo m ntsahni
trabajo que cansa nzabi, ñu̱ni traquetear vi ntsahni
con trabajo menthi traqueteo m ntsati, ñu̱ni
traducir vt ratsi trasculcada f nseni (esculcada)
traer vt 1. hä trasculcón m nxeni (esculcón)
2. tsi (compl. animado) trasero m be̱fa (que queda atrás de otros)
traer para alguien hämpi, tsimpi trasijado adj bo̱nte
traer zapatos titi trasladar vt
traer puesto hutsi, fu̱i (sombrero) trasladarse mponi
traer una carga ndu trasminar vt
tragar vt 1. tuti trasminarse rotsi
2. njänti (comer mucho) traspasar vt 1. thotsi, ratsi (a otra persona)
tragar sin masticar ñati 2. kongi, konti (atravesar)
trasplantación ESPAÑOL — HÑÄHÑU 488

trasplantación f trompear vt utsi


trasplantación de chiles bomi trompo m trompo (peonza)
trasplantado m njätsi tronadera f ntistho (rechinamiento)
trasplantador m ngätsi tronar vi 1. gani, ntixni, ti (la lluvia)
trasplantador de jitomate gäxade̱mxi 2. tho, thoti, nthoxni (cohetes)
trasplantador de tomate gäxade̱mxi 3. kua, ñu̱ni (otras cosas)
trasplantar vt kätsi (plantitas nacidas, tronco m
retoños) tronco de árbol ndu̱nza
trasplante m njätsi (acción de trasplantar) tronco de la penca de maguey poxuada
trasportador m tronco de maguey ya raspado ñämfi
trasportador de caballos thufri (mezote)
trasquilador m ñäxyo tronco de zacate doxyo
trasquilar vt tronchadero m nthoki (cortado descuidado)
trasquilar ganado lanar äxyo tronchadero de elotes nthokmänxa
trastero m ntixatraste, tixmanza, tixmohi tonchadero de cuerno dondri
trastornado adj ñämfeni (mentalmente) tronchar vt 1. toki, thoki
trastumbar vt tontsi (traspasar) 2. thoti (una penca de maguey)
travesaño m 1. hnani troncharse thotsi
2. yostha (palo largo y grueso para sostener tropezar vi
los dos techos de una casa) tropezar con algo fetse
travesaño grande dänga yostha tropezarse mfetse
travieso m xäkye̱ tropezón m mfetse
trece adj ntrese, re̱tamähñu trozador m
treinta adj natemäre̱ta trozador de carne ze̱mngo̱
trementina f bopo trozar vt 1. trozo, tse̱ki
tren m mabo̱jä, nju̱nbo̱jä, tänängunzabo̱jä, 2. tsoki (con los dientes)
te̱nängunzabo̱jä trueno m ntho
trepadera f po̱tse trueno de lluvia ngañye
trepado adj hutsi Tsijai Ntsihai (Emiliano Zapata; pueblo de
está trepado allí huxni (pájaro en el Zimapán)
árbol) tú pron 1. nui, gee
trepar vi kontsi, ntani, ro̱ke, to̱te, netsi, 2. ge (enfático)
no̱ge 3. nuge (usado con el nombre)
tres adj hñu tuberculosis f tizi, ñoti
tres reales hñudmi (que equivale a treinta tuerto m xada, nxada
y siete centavos y medio) tuétano m bo̱yo
tres veces hñuki Tula Mämeni
trescientos adj hñunthebe Tulancingo Ngu̱hmu (municipio)
trigal m uätrigo tule m kuä
trigo m hoga te̱i tullidez f njozu̱
trillar vt neti tullir vt
tripa f bo̱mu (de calabaza) tullirse vr 1. tudi
triste adj ndumu̱i, tu rá mu̱i 2. njozu̱ (paralizarse)
tristeza f dumu̱i, ndumu̱i tumba f pantyo, be̱tsi
triturar vt ke̱ti tumbar vt 1. fe̱ki, ho̱mi, tämi
triunfar vi täte 2. fo̱mi (tirando al suelo)
troje f ngude̱thä, troha, ku̱thä, nju̱thä, tumor m bola, thi
nku̱stithä, ntu̱xade̱thä hacerse tumor nji
tromba f nkenthe, keñädehe (lit.: víbora de tuna f kähä (fruto del nopal o de ciertos
agua) cactos)
trompa f xiñu, be̱xo (del marrano) tuna blanca dojä, taxkähä
489 ESPAÑOL — HÑÄHÑU Valle del Mezquital

tuna de cabeza sumida kähä ga untar vt 1. kotsi, tähmi, tuti


motandehe 2. be̱tsi (chorrear)
tuna de cardón kämiñyo untarse nkotsi
tuna de cuixa nju̱xkähä uña f saha
tuna de San Pedro kähä san mpedro uña de gato chico xaxni (árbol)
tuna del cerro käxänto̱ho̱ urdidera f tu̱i (dos palos enterrados para
tuna dulce ukjä urdir los hilos)
tuna empedernida me̱dikähä, ndokjä, urdimbre m tu̱i
mekjä urdir vt u̱i
tuna espinuda kähä ga u̱tsmini urgente adj mähyoni
tuna fina hokjä urraca f xithyätsintsu̱ (pájaro)
tuna prieta bokjä usted pron 1. nui, gee
tuna seleccionada hokjä 2. ge (enfático)
tuna zopilote käpta (de sabor desagradable) 3. nuge (usado con el nombre)
tunas chiquitas tu̱kjä (en proceso de ustedes nuähu̱, geahu̱
crecimiento) utensilio m mpe̱pi (instrumento)
tunda f mfe̱i, ntumi, mpami, njosti, nthuki utensilio con que se sirve la comida
tundear vt nambi, xäkuí, xäkuí (azotar) ñangañhuni
túnel m ku̱tsi, nthesmaye utensilio para leche moba
Tunititlán Nthuhni (pueblo de Chilcuautla) utensilio para machigües mosifi
tupido adj 1. pidi, mpidi, nto̱tse utensilio para pulque mosei
2. kätsi (alfalfa, hierba) utensilio para sacar agua ntathe
tuyo adj pos ri (cubeta o pocillo, taza)
Tzindejé Tsindehe (balneario cerca de útil adj
Tasquillo) ser útil faste
uva f obxi

U
ubre f moba
último adj gätsi, ngätsi (en una serie)
última cena gäxäntoxi V
último hijo ngatatse vaca f baga, nxubga
último hijo o cría en nacer zu̱xyä, zu̱tsi vaca de ordeña the̱mabaga
último velorio jäxaxui (antes de llevar la vaca prieta bobga
cruz a la tumba) vacación f tsaya
uncir vt ue̱i vaciador m ño̱ni
único adj vaciar vt bañä, o̱ni
único hijo ratu̱ vaciarse ño̱ni
unido adj nadbu̱ vacío adj nhuititho, hñentho
unir vt 1. pe̱hni vagabundo m de̱ (que se viste de andrajos)
2. to̱ke (para agrandar o alargar) vaina f nto
unirse nzo̱te, nthe̱ vaina de mezquite tähi
uno 1. adj, pron indef na valer vt 1. mui
2. art indef na ra 2. yo (estar a cierta cantidad)
uno a cada uno rana 3. vale (tener validez)
uno por uno ra mäna valerse de alguien katsi (para perjudicar
unos 1. pron indef pl ra a otro)
2. art indet pl ra ya, na ya valor m balo (precio)
unos cuantos na hangu valle m batha
untado adj njotsi Valle del Mezquital Botähi
vano ESPAÑOL — HÑÄHÑU 490

vano adj mbanu, xa vender rápido tso


vapor m hñä, bipa vender todo involuntariamente juati
a vapor mäpatho (cocinar en una sartén venderse mpa (sobornado)
tapada) vendible adj mbojä (lit.: convertirse en
vaquero m nsundämfri, manthuani dinero)
vara f me̱i, tsu̱to, tsu̱za veneno m ñethi
vara de medir te̱nza venerar vt numänsu
vara de quelite uakri (raíz de quelite) venero m
vara de tejer ju̱tsi venero de agua ñuji
vareada f mfe̱ti venganza f nte̱te
varear vt 1. fe̱ki, fe̱ti, tämi vengar vt
2. fe̱i (ciertas gramíneas para tumbar el vengarse koti, venga
grano) venir vi ehe
3. pu̱ni (mies de vaina o espiga) venir otra vez yoñepu̱
variable adj ñoni, yoni venirse por una loma tontsi
variación f ñohmi (cambio de opinión) venta f
variar vt yoni (cambiar) venta de leña baza
varios pron toraza venta de maíz badithä, bathä
varista m barista, hñäto (ayudante del juez venta de velas bayo
auxiliar) ventana f ku̱thyatsi, nku̱hyatsi
vaso m vaso ventear vt piki
vaso de cristal po̱mhyatsi ventearse bentya
vecino m nangu ventosear vi pixi (pedorrear)
veinte adj nate ver vt 1. nu
vejez f ndo̱, ntixke 2. handi (mirar)
vela f 1. yo (parafina) 3. kätsi (investigar)
2. sera (amarillo oscuro) verse neki
el que fabrica velas xixyo verse nkathu̱ (el uno al otro)
velocidad f nihi ver con desprecio hnumäñu̱,
velorio m ndo̱mi numäntu̱tsa
vello m xingu ver con desprecio o con odio
velludo adj mbazu, bazu hnumäntu̱tsa
vena f ñuji ver hacia abajo hemi
venadero m me̱fantho̱ (cazador de venado) ver hacia arriba no̱tse
venado m fantho̱ verse cara a cara hñandi
vencer vt tähä a ver xahmä
vencerse mo̱ni, tati a ver si bu̱xa, texa
vencerse gätsi (día o plazo) verdadero adj mäjuäni
vencerse ndomi (tabla, horcón) verde adj ñixki, kangi, nkangi, nkanti
vendar vt pami verde obscuro potsakangi
vendedor m ma verde pálido hatsakangi
vendedor de barbacoa hñumngo̱ verde m nkami (verdura)
vendedor de piel mantsu̱ti verdolaga f tsu̱tkani, tso̱tkani
vendedor de terrenos mahai verdugo m me̱kyä (pájaro)
vendedor de tierra mahai (para plantas vereda f rañu
de flores) vereda curvada tsatñu
vender vt pa vereda que pasa por el Carrizal
vender carne pamngo̱ Ñuxithi
vender chiles pami vergüenza f be̱tsa, tsa, ntsa, ntsangi
vender lazos panthi vestida f hñe
vender maíz pade̱thä vestido m dutu
491 ESPAÑOL — HÑÄHÑU volver

vestimenta f he (ropa) viñedo m 1. uäobxi (plantío de vid)


vestir vt he 2. obxi (viña)
vestir a otro hete violar vt kontsi, tsoni (deshonrar)
vestirse hñe violento adj xo̱njyä (que produce pronto)
vestirse ko̱de (pantalones, falda) violenta en tener hijos tu̱zu̱ (la que
veta f beta quiere tener muchos hijos)
vez f naki, indi, ingi, iki, miki virgen f zinänä
una vez naki, nandi (una ocasión) Santísima Virgen Mäka Tixu
a veces rabu̱, randi, nandi, tsu̱duu̱ viruta f xiza, hanza
tal vez nzäi, ua viscoso adj nju̱sti
Vía Láctea Ñu Nsandramä (lit.: Camino de visión f thedi, thendi (sueño)
San Ramón) visita f zo̱nte
viajar vi neñu (agarrar camino) visitar vt kätsi, tso̱ni
viajar de mosca kuete vista f thandi (facultad de ver)
viaje m hneñu uno que baja la vista zuthandi
viajero m neñu (caminante) vitamina f nzaki
víbora f keñä Vitejé Bitehe (ranchería de Huichapan)
víbora casera kastakeñä Vithe Bitho̱ (barrio de Cardonal)
víbora chirrionera the̱ngzu̱ (lit: cola viuda f 1. ranxu
roja) 2. panxido (pájaro)
víbora de cascabel pozu̱ viuda negra bomexe (capulina)
víbora del agua masthe keñä, keñädehe quedar viuda mbiuda, nranxu
víbora negra y muy grande däta bokyä viudo m rame, biudo, mu̱se̱
víbora pequeña y blanca. yofri keñä vivienda f mu̱i, ngu
víbora prieta bokyä vivienda antigua habitada dänga mu̱i,
víbora que muerde zatekeñä dänga ngu
víbora que se enrosca en medio de la vivir vi te, bu̱i
vereda xädu vivir en unión libre bu̱huitho
viborear vi 1. no̱nge (brazos de árbol en vivir solo bu̱se̱
forma de S; camino) vivir todavía tetho
2. no̱ni (cabeza de la gallina cuando ha vocerío m hñähni, hmaxni, mahni
tragado un mone; relámpago) vociferar vi hi
3. no̱ntsi (camino horcón; pezcuezo de la volar vi hñatsi, nsani
gallina cuando ha tragado un mone; víbora) volcadura f mpu̱ntsi
vida f mu̱i, te, nzaki volcán m fu̱nito̱ho̱
vida feliz hñogamu̱i volcar vt pu̱ntsi (un vehículo)
dar mala vida e mbida voltear vt 1. pu̱nti (al revés)
vidrio m xito 2. pu̱ntsi (de un lado a otro, o de frente o
vieja adj dätsu (anciana) espalda, o derecho o revés)
viejo adj 1. ndäxjua 3. tetse (los ojos)
2. ndo̱, zando̱ (anciano) voltear la mirada hacia atrás ñegi, ñegi
3. ze̱- (inservible) voltearse mpu̱ntsi, ñantsi
hacerse viejo ndäxjua voluble adj huxmäho, yohmi
viento m ndähi voluntad f paha
viento fuerte bu̱nthi de voluntad de ga paha
viento solano panthi voluntariamente adv mpaha
vientre m debi (del ombligo para abajo) volver vi pengi
viernes m behe, mbehe volverse a mirar yonu̱ti
vigilar vt aki, su volverse anciana ntiya
vigilia f däbehe (ayuno) volverse anciano ntiyo
vino m bino, ithe volverse estudioso mpu̱nganxadi
vomitar ESPAÑOL — HÑÄHÑU 492

volverse mentiroso nkuamba yerno m me̱hä


volverse trabajador mpu̱ngame̱fi yo pron nuga, geke, nugi
vomitar vt e̱i, e̱ntsi, tsogi, yaha Yolotepec 1. Ndamu̱i (montaña)
vómito m ñe̱i, yaha 2. Mamu̱i, Ñolo (pueblo de Santiago de
voz f noya Anaya)
voz delgada tsimhñä Yonthe 1. Ñonthe (ranchería de Huichapan)
persona de voz delgada ntsise̱he̱ 2. Ñonthe (barrio de Cardonal)
vuelta f ngatsi, ntheti, nthetsi, ngati yunta f nte̱i
muchas vueltas doni
dar vuelta bati, toti, domi; thetsi
(para ver); gati (rodear); gatsi, gatsi
vuelto m mpengi, pengi

Z
zábila f xäta
zacate m zafri (de maíz)
la parte de en medio del zacate xibo
(cosa bofa)
zacate podrido yazafri, yasfani
X zacatera f njäxäzafri, käsfani (en donde se
hacina zacate)
Xajay Nxahai (ranchería de Huichapan)
zacatón m te̱i (insecto palo)
Xajha Nxäkjä (ranchería de Zimapán)
Zacualoya Taxhai (barrio de Chilcuautla)
xaminí m xamni (tipo de maguey)
zafar vt 1. kotsi
Xindho Nxindo (rancho de Zimapán)
2. koti (quitar)
xirgo adj xirgo (velludo)
3. koti (soltar)
xite m xite̱ (desecho de la lechuguilla después
zambullida f ntathe
de sacar la fibra)
zambullir vt
Xitzo Xitso (ranchería de Santiago de Anaya)
zambullirse ku̱i, nku̱i
Xitha Nxitä (ranchería de Zimapán)
Zamorano Nsamorano (ranchería de
Xochitlán Ndo̱ni (pueblo de San Salvador)
Huichapan)
xopepe m tsihme (cucaracha)
zanahoria f sanoria
xoquiaque adj ue̱ (feo de olor o sabor)
zanate m botsintsu̱
Xothi Xoti (barrio de Chilcuautla)
zancadilla f nte̱ngua (hacer caer con el pie
xoxa f mbati (tumorcillo)
o la pierna)
Xuchitlán Nkangdo̱ni (pueblo de San
zangolotear vt
Salvador)
zangolotearse hñentho, nkoni, notsi
zanja f ju̱the
zanjón m samhye (en donde escarba el agua
cuando llueve)
Y zapatero m
zapatero remendón mo̱taze̱sthi
y conj adv ha, ko, y, ne zapato m ze̱sthi
y ahora ¿xi bya? zapato viejo ze̱ze̱sthi
y qué ¿xi? el que calza zapatos ndisthi, ditaze̱sthi
ya adv ya zapote m muza
ya viste ¡xiä! (dicho con satisfacción) zapote amarillo kastamuza
yegua f nxufri zapote blanco taxmuza
yema f ñämo (de los dedos) zapote negro bomza
Yerbabuena Nxäkri, Xäcri (ranchería de
Zimapán)
493 ESPAÑOL — HÑÄHÑU zurdo

Zaragoza Bomu (barrio de Santiago de zorra f haho


Anaya) zorrillo m ñäi, mexa ñäi (mofeta)
zarandear vi piki Zosea Nzotse̱ (pueblo de Alfajayucan)
zenzontle m tehñä zoyate m tihñä (palma)
Zimapán Mäbo̱za (municipio del estado de zumbar vi bu̱, hñu̱xni, ntu̱ni
Hidalgo) zumbido m mbu̱ni, ntu̱ni, ngeni, ntu̱ni
zopilote m pada, nxäñä, nxäpta zurcir vt ku̱ni, ku̱tsi
zopilote chico y redondo tsanmpada, zurdo m gähä
tsantapada (las puntas de sus alas son
blancas)
NOTAS GRAMATICALES
Doris Bartholomew
NOTAS SOBRE LA GRAMÁTICA
DEL HÑÄHÑU (OTOMÍ)
Doris Bartholomew

Estas notas están basadas en las oraciones ejemplificativas del diccionario. Tratan
principalmente del verbo, pero también de las clases de palabras relacionadas con el verbo.
Véanse los comentarios sobre el alfabeto y los tonos en los apartados al principio del diccionario.

1. Los tiempos primarios y los tiempos secundarios


Muchos de los verbos tienen dos formas de la raíz, una que se usa en los tiempos primarios
(presente y copretérito, por ejemplo) y otra para los tiempos secundarios (pretérito, futuro, etc.).
El cambio principal es el de la consonante inicial de la raíz. La forma primaria es la forma de la
entrada verbal.

1.1. La forma secundaria B


La forma del verbo en la tercera persona del tiempo presente es la forma primaria. La forma
secundaria básica (B) se presenta en la tercera persona del pretérito y del futuro. La consonante
inicial es sonora, a diferencia a la consonante sorda de la forma primaria.
Cuadro 1. Cambio de consonante en la forma secundaria B
F. primaria p p f b t th ts k ku j ju
F. secundaria B b m m m d d z g gu g gu
Ejemplos:
pädi lo sabe bi bädi lo supo
po̱tse sube bi bo̱tse subió
peni lo lava bi meni lo lavó
fu̱di empieza bi mu̱di empezó
bai se para bi mai se paró
tai lo compra bi dai lo compró
thädi lo contesta bi dädi lo contestó
tsa lo muerde bi za lo mordió
ku̱ni lo muele bi gu̱ni lo molió
ju̱ki lo saca bi gu̱ki lo sacó
juadi lo termina bi guadi lo terminó

La forma secundaria se usa con la tercera persona de los tiempos secundarios; la forma
primaria se presenta con las demás personas gramaticales de estos tiempos. Las raíces verbales
que empiezan con una consonante sonora no cambian en los tiempos secundarios. Tampoco
cambian las que empiezan con x o k.
La consonante inicial en los tiempos secundarios no cambia para algunos verbos transitivos
en comparación con el cambio que presenta el verbo intransitivo correspondiente para estos
tiempos.
tehmi quebrar bi tehmi lo quebró
tehmi quebrarse bi dehmi se quebró

497
DICCIONARIO HÑÄHÑU (OTOMÍ) 498

1.2. La forma secundaria Y


Si la raíz del verbo empieza con una vocal (en realidad, con saltillo más vocal) o con una
hache más vocal, se presenta una y o una ñ en la forma secundaria. La ñ se presenta si la vocal
es nasal. Véase el cuadro 2.
Cuadro 2. Cambio de consonante en la forma secundaria Y
Forma primaria con Saltillo+vocal oral Saltillo+vocal nasal
saltillo
Forma secundaria con Y Saltillo+Y+vocal oral Saltillo+Ñ+vocal nasal

Forma primaria con Hache+vocal oral Hache+vocal nasal


hache
Forma secundaria con Y Hache+Y+vocal oral Hache+Ñ+vocal nasal

Forma primaria Forma secundaria con Y


[]o̱de lo oye bi yo̱de lo oyó
[]ähä duerme bi ñähä durmió
honi lo busca bi hyoni lo buscó
hätsi lo lleva bi hñätsi lo llevó

La forma secundaria Y se usa en la segunda y tercera persona de los tiempos secundarios.

1.3. La forma secundaria N


La consonante inicial de algunos verbos no cambia en los tiempos secundarios, pero se le
agrega una n- (o m-).

1.3.1. Verbos cuya consonante inicial no cambia


Las consonantes iniciales de la forma primaria en algunos verbos no cambian en los tiempos
secundarios, pero se les agrega una n- para todas las personas gramaticales.
thäti moler bi nthäti molió
thede reírse bi nthede se rió
tsaya descansar bi ntsaya descansó
xo̱ni apresurarse bi nxo̱ni se apresuró
sagi brincar bi nsagi brincó
La información gramatical de estas entradas cita la primera persona del pretérito, que tiene
el proclítico dá, para señalar que la n- se presenta en todas las personas.
sagi vi brincar, saltar Pret. dá nsagi

1.3.2. Verbos con complemento incorporado


Los verbos que incorporan el sustantivo a la raíz, agregan una n- (o m-) a la raíz para todas
las personas gramaticales en los tiempos secundarios.

tsani come pollo dá ntsani comí pollo


(tsa comer; o̱ni pollo) gá ntsani comiste pollo
bi ntsani comió pollo
499 2. La forma de la voz pasiva impersonal T

tse̱käza corta leña dá ntse̱käza corté leña


(tse̱ki cortar, za leña) gá ntse̱käza cortaste leña
bi ntse̱käza cortó leña

pahai vende terreno dá mpahai vendí terrenos


tsithe toma agua dá ntsithe tomé agua
La entrada léxica para estos verbos cita el tiempo pretérito de primera persona en la
información gramatical. Por ejemplo:
tsithe vi beber agua Pret. dá ntsithe
El sufijo pronominal -te (gente) cuenta como sustantivo incluido y se le agrega una n- a la
raíz en los tiempos secundarios.
täte vencer bi ntäte venció

2. La forma de la voz pasiva impersonal T


El otomí tiene una especie de voz pasiva impersonal en la que no se indica el actor
responsable por la acción del verbo. De esta manera, el enfoque está en el complemento del
verbo.
Hay un cambio en la consonante inicial de la raíz para señalar esta voz pasiva impersonal.
Siempre hay una consonante fricativa o una oclusiva glotal en el grupo consonántico. Si la raíz
empieza con saltillo o hache, se le agrega una t; en el hñähñu la th es fricativa interdental. El
proclítico del verbo impersonal es el de la tercera persona.
Cuadro 3. Cambio de consonante para la voz pasiva impersonal T
F. secundaria b m d z g x y ñ hy hñ hu u
F. impersonal f b th ts j s t t th th th t
Ejemplos. (Se usa la tercera persona del plural para traducir el actor indeterminado.)
bi bädi lo supo bi fädi lo supieron
bi meni lo lavó bi beni lo lavaron
bi dai lo compró bi thai lo compraron
bi de̱tsi lo llevó bi the̱tsi lo llevaron
bi za lo mordió bi tsa lo mordieron
bi gu̱ni lo molió bi ju̱ni lo molieron
bi xofo lo cosechó bi sofo lo cosecharon
bi yo̱de lo oyó bi to̱de lo oyeron
bi ñäni lo meneó bi täni lo menearon
bi hyoni lo buscó bi thoni lo buscaron
bi hñätsi lo llevó bi thätsi lo llevaron
Si el verbo transitivo comienza con hu o u [w o w], al indicar un actor indeterminado se
le agrega el prefijo t- y se suprime la u semiconsonante.
bi huahni lo escogió bi thahni lo escogieron
bi ue̱ti lo cosió bi the̱ti lo cosieron
El verbo de actor indeterminado no es una verdadera voz pasiva porque el complemento del
verbo activo sigue como complemento sintáctico, como se puede apreciar si el complemento es
un pronombre de la 1.ª o 2.ª personas. (Se mencionó antes que el proclítico del sujeto es el de la
tercera persona.)
DICCIONARIO HÑÄHÑU (OTOMÍ) 500

bi hyongi me buscó bi thongi me buscaron


bi xiki me lo dijo bi siki me lo dijeron
bi xii te lo dijo bi sii te lo dijeron

3. El participio pasivo
El participio pasivo se forma agregando el prefijo n- (o m-) a la raíz del verbo con actor
indeterminado.
o̱de oírlo nto̱de oído
xoki abrirlo nsoki abierto
fatsi colarlo mfatsi colado

kóti lo cierre (forma primaria)


bi góti lo cerró (forma secundaria)
bi jóti lo cerraon (forma impersonal)
bi njóti fue cerrado (forma participial)
El participio formado de la raíz del actor indeterminado se vuelve plenamente pasivo.
En el siguiente ejemplo, njotsi untadas es participio pasivo y lleva el prefijo n-; da tsi
tomadas es verbo impersonal y no lleva el prefijo n-.
Ja ndunthi ya ñethi pa nääraza ra hñeni: ra, njotsi ha mara, da tsi.
Hay muchas clases de medicina para cualquier enfermedad; unas son untadas y otras
tomadas.
La voz impersonal de actor indeterminado se usa con proclíticos de tercera persona.
Algunos de ellos se presentan solamente con esta voz; otros también aparecen con verbos en voz
activa.
bi pretérito
Bi njóti ra ñu.
Se ha cerrado el camino.

Ya bi nthäti xá hño ra xiju̱.


Ya se molió bien el bagazo del frijol.
xkí antepasado
Bi hyo ya de̱mxi ja xkí njätsi.
Mató el jitomate recién trasplantado.
da futuro
Ra the̱xi ya nxiki, ya nso̱kse̱ be̱di da ntheti.
El ixtle ya está escarmenado, sólo falta hilarlo.

El participio pasivo se puede usar como adjetivo predicado; en esta función no lleva
proclítico y frecuentemente sigue al adverbio ya.
Ra rastroho ya nthäti.
El rastrojo está bien trillado.

Ra za ya nthetsi, ho̱nse̱ yá tornillo be̱pi.


La madera ya está agujerada; sólo los tornillos faltan.
501 4. El verbo derivado de un sustantivo

El participio pasivo, en su función calificativa, sigue al sustantivo que modifica.


Häxa ri däxyo nthoti mbo ri ronjua.
Llévate tu cobija doblada dentro de tu ayate.

Ku̱i ra dotfi ja ra ro̱zä thuti.


Saca el azúcar del costal que está amarrado.

Uá hä nuni ra dutu nthahni, pa te̱tua ra bätsi.


Tráeme aquella tela calentada para ponerle al niño.

El verbo en voz pasiva en la oración relativa puede modificar al sustantivo.


Na cuarta xa nte̱ni ko ra ye̱ ga jäi tsu̱di 20 cm.
Una cuarta, medida con la mano humana, es 20 cm.

El participio puede estar separado del sustantivo que califica.


Ra bo guada xá hño nthäxi, pe mäna nthu.
El quiote de maguey está bueno asado, pero es aún más bueno horneado.

Ra ntsähni bi tsitsi nthúti nguéä mí no̱te.


Al preso lo llevaron amarrado porque se alteraba.

Dí ne njäti xá hño mä kochi, ngu dra rayo.


Quiero bien pintado mi coche; como si fuera nuevo.

Bi gohi nsogui ra gosthiku̱ni.


Quedó abierta la puerta de la cocina.

4. El verbo derivado de un sustantivo


Se puede crear un verbo de un sustantivo con la adición del prefijo n-.
thuhme pan nthuhme hacerse pan
tse̱ frío ntse̱ hacer frío
tsihue̱ nuera ntsíhue̱ ser nuera
Cuando se agrega n- al grupo consonántico b, el resultado es m.
bifi humo mifi humear
Nuga hinga tse̱ti ra bifi, ntse̱di xa mifi.
Yo no soporto el humo; hace demasiado humo.
Algunas personas dicen m en vez de b y pronuncian el saltillo siempre después de la m en
el verbo denominativo:
mifi humo mifi humear

5. El verbo reflexivo o recíproco


El verbo reflexivo lleva el prefijo n- en todos los tiempos.
tsabi cansarlo ntsabi se cansa
Dí ntsabi koñä hyastho dá pa ñoua tai.
Me canso porque diario voy a la plaza a pie.
DICCIONARIO HÑÄHÑU (OTOMÍ) 502

xati bañarlo nxaha se baña


tu̱ngi extenderlo ntu̱ngi se extiende
panti cobijarlo mpanti se cobija
tsäti quemarlo ntsäti se quema

El verbo recíproco también tiene el prefijo n- (o m-) en todos los tiempos, y frecuentemente
lleva el sufijo plural -hu̱.
tetse lamerlo ntetse se lamen
tsu̱di alcanzarlo ntsu̱di se unen
tuhni pelear ntuhni se pelean
faste ayudar mfastehu̱ se ayudan

6. Nominalización de la acción del verbo


El sustantivo que se refiere a una acción se deriva del verbo correspondiente. Está basado
en la voz del actor indeterminado, o pasivo impersonal. Se presenta después del verbo ma ir para
señalar la actividad que se va a hacer; se traduce al español con el infinitivo o con un sustantivo
verbal.
bi ma ra su̱ (< xu̱) fue a cortar leña
bi ma ra be̱fi (< pe̱fi) fue a trabajar
bi ma ra ju̱ni (< ku̱ni) fue a la molida del nixtamal

El sustantivo verbal puede tener el complemento incorporado.


bi ma ra tsohme (< tsogi, hme) fue a dejar de comer
bi ma ra so̱taza (< xo̱te, za) fue a hacer el corte de leña
bi ma ra thithfi (< hui, tafi) fue a sacar aguamiel
bi ma ra tostä (< oki, xätä) fue a cortar nopales
bi ma ra be̱huä (< pe̱hi, huä) fue a pescar

Algunos sustantivos que nombran la actividad tienen el prefijo n-.


bi ma ra nke̱suni (< ke̱ti, suni) fue a la molida de nixtamal
bi ma ra ntso̱nte (< tso̱ni, -te) fue de visita
bi ma ra ntsiti (< tsiti) fue a abrevar
bi ma ra ntunthe (< uni, dehe) fue a regar
bi ma ra nsaha (< nxaha) fue a bañarse
bi ma ra nteni (< ñeni) fue al juego

7. Verbos transitivos usados como intransitivos


Se puede modificar un verbo transitivo para usarlo como intransitivo. En todas las personas
de los tiempos secundarios se agrega n- a la raíz, pero la consonante inicial no cambia. La
información gramatical en la entrada léxica cita la primera persona del tiempo pretérito.

7.1. Complemento incorporado


El sustantivo que se refiere al complemento del verbo puede incorporarse a la raíz.
tanthe vti comprar agua [pret. dá ntanthe]
(compare tai vt comprar [pret. bi dai])
503 8. Sustantivo usado como predicado nominal

7.2. Complemento indefinido


El pronombre de complemento personal indefinido -te puede formar parte de la raíz.
pite vti espantar (compl. indet.) [pret. dá mpite]
(compare pidi vt espantar [pret. bi pidi])

7.3. Complemento suprimido


Si el complemento del verbo no es una persona, se puede suprimir, dando énfasis a la
actividad en sí.
tai vt comprar (compl. indet.) [pret. dá ntai]
(compare tai vt comprar [pret. bi dai])

8. Sustantivo usado como predicado nominal


Se puede usar un sustantivo como predicado nominal agregando n- en los tiempos
secundarios y haciendo un cambio del tono de la primera sílaba de la raíz en los tiempos
primarios.
ranxu (tono bajo) s 1. soltera 2. viuda
ránxu (tono alto) vi 1. ser soltera 2. ser viuda
nranxu vi quedar viuda Ya bi nranxu. Ya se quedó viuda.

9. Los proclíticos gramaticales


La conjugación del verbo hace uso de juegos de proclíticos que señalan el tiempo y modo
del verbo y la persona gramatical del sujeto. Los proclíticos son monosílabos, pero la diferencia
entre tono alto y tono bajo tiene valor fonológico. En los siguientes cuadros, el tono alto se
escribe con el acento agudo. La letra entre paréntesis indica la forma de la raíz verbal regida por
el proclítico. (Véase 1.1 a 1.3.)
Hay que advertir que el análisis de los proclíticos aún está incompleto. El significado de los
proclíticos comunes es muy claro, pero algunos de los proclíticos no son frecuentes y algunas
categorías no se usan con las tres personas. Con el tiempo, se espera llenar algunas lagunas; será
bienvenida cualquier información al respecto.

9.1. Los tiempos básicos


Los procliticos de los tiempos básicos se presentan en el cuadro 4.

Cuadro 4. Los tiempos básicos


PRESENTE PRETÉRITO FUTURO
1.ª dí dá ga
2.ª gí gá (+Y) gi (+Y)
3.ª ―, di, i bi (+B/Y) da (+B/Y)

IMPERFECTO PRETÉRITO ADVERBIAL


1.ª ndí ndá
2.ª ngí ngá
3.ª mí (+A) mí (+B)
DICCIONARIO HÑÄHÑU (OTOMÍ) 504

Las letras n o m al principio del proclítico indican que la acción tuvo lugar en el pasado.
El pretérito adverbial coloca la acción en el pasado al momento en que ocurrió otra acción
pasada.
Ndá mpe̱fi Monda, mi joo ndunthi ya bo̱jä ngubye̱.
Cuando trabajé en México no había tantos camiones como hay ahora.
La letra x (o s antes de t) al principio del proclítico indica la proximidad de la acción, en el
tiempo presente, pretérito o futuro, como en el cuadro 5.
Cuadro 5. Los tiempos próximos
PRESENTE PRETÉRITO FUTURO PRETÉRITO
PRÓXIMO PRÓXIMO PRÓXIMO ANTERIOR
1.ª stí stá xka stí
2.ª xkí xká xki
3.ª sti xa sta xkí

Xuua, xká ñunthe mänxuui, nubya tsaya.


Juan, anoche regaste; hoy descansa.
Sta nthäti mä tixu ga umba rá hai.
Cuando se case mi hija, le daré su terreno.

9.2. El aspecto progresivo


El aspecto progresivo indica que una acción está en el proceso de realizarse; se usa también
para desplazamiento. La letra r antes de la vocal indica que la acción está en progreso.
Cuadro 6. El aspecto progresivo
PRESENTE IMPERFECTO IMPERATIVO PRESENTE PRÓXIMO
1.ª drí ndrí
2.ª grí ngrí rí
3.ª ri, dri mrí drí xkri
Drí nxadi ra hñämfo̱.
Estoy estudiando español.

Xkri tso̱ngä Ngosthi, ja hehni ya ñu; nää rí ma Nxamädo, ha nää rí ma Mäbo̱za.


Antes de Portezuelo, se apartan las carreteras; una va a Huichapan, y otra va a Zimapán.

9.3. El aspecto de otro sitio


Si la acción del verbo se realiza en otro sitio, se usa otro juego de proclíticos; también se usa
para un deplazamiento de acercamiento. La forma primaria de la raíz verbal se usa después de bí
(3.ª persona del tiempo presente).
Cuadro 7. El aspecto de otro sitio
PRESENTE PRETÉRITO FUTURO IMPERATIVO
1.ª duá
2.ª gí guá, uá gí bá, uá
3.ª bí (+A) bá, guá dí, duá
505 9. Los proclíticos gramaticales

IMPERFECTO PRETÉRITO ADVERBIAL


1.ª ndrí
2.ª nguí
3.ª mbí mbá

PRESENTE PRETÉRITO FUTURO


PRÓXIMO PRÓXIMO PRÓXIMO
1.ª stuá
2.ª xkuá
3.ª xpí xpá stí
Ra Xuua bí hä ya dutu Monda pa di paua.
Juan trae ropa de México para venderla aquí.
Bí xofo ya jäi ha rá huähi ra Xuua.
La gente está cosechando en la milpa de Juan.

9.4. El aspecto progresivo de otro sitio


Los proclíticos en el cuadro 8 señalan una acción progresiva realizada en otro sitio. La
mayoría de éstos se usan con la voz impersonal.
Cuadro 8. El aspecto progresivo de otro sitio
PRESENTE PRETÉRITO FUTURO
3.ª brí (+T) brá (+T) dra

IMPERFECTO PERFECTO
3.ª mbrí mbrá

PRESENTE PRETÉRITO FUTURO PRETÉRITO


PRÓXIMO PRÓXIMO PRÓXIMO ANTERIOR
2.ª xkrí
3.ª xprá xra xkrí
Ha ra ngunsadi brí thahni nuu̱ ya bätsi mä da nei.
En la escuela están escogiendo a los niños que van a bailar.

Brá tsi ra Xuua Monda da mpe̱fi.


A Juan lo trajeron a trabajar aquí en México.

9.5. El aspecto de alejamiento


Si el sujeto del verbo se está alejando de donde se está hablando, se usan los proclíticos del
cuadro 9.
Cuadro 9. El aspecto de alejamiento
PRESENTE IMPERFECTO FUTURO
1.ª drá ndrá grá
2.ª grí ngrá grí
3.ª dra ndra drá
DICCIONARIO HÑÄHÑU (OTOMÍ) 506

Grí ma ha ra mu̱di bo̱jä da thogi.


Vas a ir en el primer autobús que pase.

Ra Xuua dra gatsi häxa rá sei.


Juan siempre pasa a llevar su pulque.

9.6. El subjuntivo
Los proclíticos usados en el modo subjuntivo son los que están en el cuadro 10. Todavía hay
lagunas en nuestros datos; necesita más estudio.
Cuadro 10. El modo subjuntivo
PRESENTE/FUTURO PRETÉRITO (CONTRARIO A LA REALIDAD)
1.ª grá gra
2.ª grí gri
3.ª drá, dí, dá dri

PRES./FUT. PRÓXIMO PRETÉRITO PRÓXIMO


1.ª xkrá xkra
2.ª xkri
3.ª stí, xrá stri, xra

PRES/FUTURO DE MOVIMIENTO
1.ª
2.ª
3.ª drí

9.7. Los tiempos del adjetivo predicado


El adjetivo predicado en el hñähñu no necesita un verbo copulativo; puede conjugarse por
medio de los proclíticos para señalar el tiempo, como en el cuadro 11.
Cuadro 11. Los tiempos del adjetivo predicado
PRESENTE IMPERFECTO FUTURO
3.ª xá xmá strá
Ejemplos:
Xá mädi. Está caro.
Xmá noho. Estaba grande.
Strá hño. Estará bueno.

Ra mboni bi tho, xi xmá noho.


El animal que mataron estaba gordo.

9.8. Los tiempos con el proclítico del sustantivo predicado


Una oración en la que el sustantivo es el predicado usa proclíticos que combinan los de
persona y tiempo con el artículo singular ra, o el artículo plural ya, como en el cuadro 12.
507 10. Sufijos temáticos

Cuadro 12. Proclíticos del sustantivo predicado


PRESENTE IMPERFECTO FUTURO FUTURO PRÓXIMO
1.ª drá ndrá gra strá
2.ª grá ngrá gra xcrá
3.ª ra mrá dra stra
PLURAL
1.ª dyá ndyá gya
2.ª gyá ngyá gya
3.ª ya myá dya
Ra ño̱ho̱ ntse̱ mrá tixfani, ha nubya ya hinä.
Ese hombre era un borracho, y ahora ya no es.

9.9. Los proclíticos de posesión, adjetivos posesivos


El cuadro 13 de los adjetivos posesivos está completo solamente para el tiempo presente.
Cuadro 13. Proclíticos de los adjetivos posesivos
PRESENTE PRETÉRITO FUTURO
1.ª ma
2.ª ri mrí dri
3.ª rá mrá drá
PLURAL
1.ª pl. ya ma
2.ª pl. ya ri
3.ª pl. yá
El diccionario tiene entradas para la mayoría de los proclíticos verbales, con definiciones
ligadas a estos cuadros.

10. Sufijos temáticos


El tema del verbo consiste en la raíz principal más el sufijo temático. Estos sufijos
contribuyen al significado del tema, pero no de una manera completamente predecible. La
misma raíz puede presentarse con diferentes sufijos o sin sufijo.
El cuadro 14 presenta los sufijos más comunes. Los sufijos simples tienen una consonante
sonora o una sorda más el saltillo; puede haber una n antepuesta, pero no parece constituir un
morfema. Los complejos tiene una oclusiva sorda sin saltillo, o una consonante antecedida por
un saltillo; parece que tienen un morfema adicional que implica un complemento adicional.
Cuadro 14. Sufijos de la raíz verbal
SIMPLES COMPLEJOS SIMPLES COMPLEJOS
sin sufijo -ti -ti
-hi -tsi -tsi
-i -n -nti
-bi -pi -nti
-di -ti -ni -hni
-gi -ki -ntsi
-fi -xi
-mi -mi -ngi
DICCIONARIO HÑÄHÑU (OTOMÍ) 508

Los verbos con sufijos complejos tienen un grado adicional de transitividad con respecto a
los que tienen sufijos simples. No es un proceso productivo, pero hay numerosos pares de verbos
que muestran esta diferencia. Ejemplos:
fu̱di empezar fu̱ti empezar algo
hege hendirse heke hendir algo
hogi quedar bueno hoki componer algo
juti pagar algo juti pagar a alguien

11. Los sufijos pronominales del complemento


Cuando se le agrega el sufijo pronominal del complemento al sufijo temático, el sufijo
temático pierde su vocal y puede haber un cambio de la consonante. El sufijo temático
selecciona la forma del sufijo pronominal. No hay sufijo propio para el complemento directo,
pero se pueden usar los demostrativos -ä (singular) y -u̱ (plural).
Cuadro 15. Sufijos pronominales del complemento
1.ª persona -gi, -ki, -gagi, -kagi
2.ª persona -i, ai
3.ª persona (nada, para el complemento directo)
-bi, -pi, -babi, -uabi, -pabi (para el complemento indirecto)

11.1. Ejemplos de -gági complemento de 1.ª persona


Verbos sin sufijo temático:
su cuidar sugagi me cuida
tsa morder tsagagi me muerde
ho matar hogagi me mata
Verbos con el sufijo temático -ni:
tsani maldecir tsangagi me maldice
tso̱ni visitar tso̱ngagi me visita
u̱ni lastimar u̱ngagi me lastima
te̱ni seguir te̱ngagi me sigue
e̱ni echar fuera e̱ngagi me echa fuera
enä decir engagi me dice
Verbos con el sufijo temático -gi:
tsogi dejar tsogagi me deja

11.2. Ejemplos de -kagi, complemento indirecto de 1.ª persona


Verbos sin sufijo temático:
tu deber tukagi me lo debe
tsa morder tsakagi me lo muerde
tsi comer tsikagi me lo come
pe robar pekagi me lo roba
ra- dar rakagi me lo da
pa vender pakagi me lo vende
Verbos con el sufijo temático -hi:
tähä ganar täkagi me gana
mihi pedir prestado mikagi me lo pide prestado
mihi agarrar mikagi me agarra
509 11. Los sufijos pronominales del complemento

Verbos con el sufijo aplicativo -mpi:


hämpi traer a alguien häntkagi me lo trae
Verbos con el sufijo temático -di:
mädi querer mäkagi me quiere
tsu̱di alcanzar tsu̱kagi me alcanza
adi pedir akagi me lo pide
Verbos con el sufijo temático -ti:
o̱te obedecer o̱tkagi me obedece
uti enseñar utkagi me lo enseña
Verbos con el sufijo temático -nti:
hanti ver hantkagi me ve
Verbos con el sufijo temático -hni:
pe̱hni mandar pe̱nkagi me lo manda
Verbos con el sufijo temático -ti:
o̱te hacer o̱tkagi me lo hace
su̱ti picar su̱tkagi me pica
Verbos con el sufijo temático -tsi:
fatsi ayudar faxkagi me ayuda
tsitsi llevar tsixkagi me lleva
Verbos con el sufijo temático -tsi:
Nótese que el grupo consonántico ts se simplifica a s o s antes de la k del sufijo.
pe̱tsi pegar pe̱skagi me pega
kotsi regresar koskagi me lo regresa
El sufijo -gi se agrega también a préstamos del español:
toca tocar tocagi me toca

11.3. Ejemplos de verbos con -ai, complemento de 2.ª persona


Verbos sin sufijo temático:
pa vender paai te lo vende
tsa morder tsaai te muerde
Verbos con el sufijo temático -i (Proto Otomi-pame *-mi):
tai comprar tampai te lo compra
Verbos con el sufijo aplicativo -pi:
epi convenir epai te conviene
pe̱pi trabajar para pe̱pai trabaja para ti
El -pi del verbo xipi decir, era originalmente -phi que se suprime cuando algo le sigue en la
palabra.
xipi decir xiai te lo dice
Verbos con el sufijo temático -mi:
to̱mi esperar to̱pai te espera
nami golpear napai te golpea
Verbos con el sufijo temático -hi:
mihi pedir prestado miai te lo pide prestado
Verbos con el sufijo temático -ti:
juti pagar jutai te lo paga
Verbos con el sufijo temático -ndi:
handi ver hantai te ve
DICCIONARIO HÑÄHÑU (OTOMÍ) 510

Verbos con el sufijo temático -tsi:


fatsi ayudar faxai te ayuda
Verbos con el sufijo temático complejo -tsi. El saltillo se suprime al agregar el sufijo -ai.
ratsi revender ratsai te lo revende
kotsi regresar kotsai te lo regresa
Verbos con el sufijo temático -gi:
tege acabar tekai te lo acaba

11.4. Ejemplos de -babi, complemento de 3.ª persona


Verbos con el sufijo temático -i:
tai comprar tambabi se lo compra
ho̱i tumbar ho̱mbabi se lo tumba
häi quitar hämbabi se lo quita
Verbos con el sufijo temático -mi:
nami golpear nambabi lo golpea
Verbos con el sufijo temático -ti:
huti nombrar humbabi lo nombra
Verbos con el sufijo temático -ni:
uni dar umbabi se lo da
äni mover ämbabi se lo mueve
enä decir embabi se lo dice
ani preguntar ambabi le pregunta
e̱ni tirar e̱mbabi se lo tira
po̱ni sacar po̱mbabi se lo saca

11.5. Ejemplos de -pabi, complemento indirecto de 3.ª persona


Verbos sin sufijo temático:
pa vender papabi se lo vende
Verbos con el sufijo aplicativo -pi:
epi venir epabi le viene
xipi decir xipabi se lo dice
pepi robar algo pepabi se lo roba
pe̱pi trabajar para pe̱pabi trabaja para él
hmipi prestar hmipabi le presta
xe̱pi compartir xe̱pabi lo comparte
japi poner japabi se lo pone
tsipi comérselo tsipabi se lo come
Verbos con el sufijo temático -mi:
komi cubrir kompabi se lo cubre
ju̱mi jalar ju̱mpabi se lo jale
Verbos con el sufijo temático -di:
adi pedir apabi se lo pide

11.6. Ejemplos de la variante -uabi


La variante -uabi sigue a una consonante temática dental o alveolar.
511 11. Los sufijos pronominales del complemento

Verbos con el sufijo temático -ti:


xiti derramar xituabi se lo derrama
no̱te contradecir no̱tuabi lo contradice
su̱ti punzar su̱tuabi lo punza
eti colocar etuabi se lo coloca
koti cubrir kótuabi se lo cubre
o̱te hacer o̱tuabi se lo hace
O̱ tuabi na ra ñu̱ rá mikeiui.
Hacen mal a su prójimo.
Verbos con el sufijo temático -ti:
xati arrancar xatuabi se lo arranca
oti secar otuabi se lo seca
juti pagar jutuabi se lo paga
thäti amarrar thätuabi se lo amarra
Dá thätuabi rá ua ra tsu̱di ko ra thútsi.
Le amarraré la pata al puerco con nudo de puerco.
Verbos con el sufijo temático -nti:
ganti tocar gantuabi se lo toca
e̱nti echar e̱ntuabi se lo echa
Dá e̱ntuabi ra ju̱ yóho ya uaptsu̱di.
Eché dos patas de puerco a los frijoles.
Verbos con el sufijo temático -di:
be̱di perder be̱tuabi se lo pierde
tsu̱di alcanzar tsu̱tuabi se lo alcanza
Verbos con el sufijo temático -ti:
tuti cantar tutuabi se lo canta
tse̱ti durar tse̱tuabi le dura
kuete pegar kuetuabi se lo pega
tsu̱ti colgar tsu̱tuabi se lo cuelga
Tsu̱tuabihu̱ nara tuka do ja rá totsi pa da dagui.
Cuélguenle una piedra chica en la placenta para que se le caiga.
Verbos con el sufijo temático -nti:
ko̱nti negar ko̱nduabi se lo niega
tsunti prohibir tsunduabi se lo prohíbe
Tsunduabi da zi ra ngo̱btsu̱di.
Les prohíben comer carne.
Compare el verbo con el sufijo temático -ni:
e̱ni tirar e̱mbabi se lo tira
Verbos con el sufijo temático -tsi:
hutsi poner hutsuabi se lo pone
étsi echar étsuabi se lo echa
DICCIONARIO HÑÄHÑU (OTOMÍ) 512

Verbos con el sufijo temático -tsi:


ätsi cortar ätsuabi se lo corta
kótsi untar kótsuabi se lo unta
po̱tse poner po̱tsuabi se lo pone
fotsi ensartar fotsuabi se lo ensarta
Verbos con el sufijo temático -ki:
tsoki ofender tsokuabi lo ofende
häki quitar häkuabi se lo quita
éke peinar ékuabi se lo peina
xóki abrir xókuabi se lo abre
Dá fe̱kuabi rá ñäxu nara tsintsu̱.
Le volé la cabeza a un pájaro.
Verbos con el sufijo temático -gi:
tsogi dejar tsokuabi se lo deja

12. El plural y los cambios morfofonémicos


En el habla cuidadosa se agrega el sufijo -hu̱ sin modificar el sufijo temático; pero en el
habla normal el sufijo temático sufre algunos cambios.
Los sufijos temáticos -di, -gi, -fi y -hi se suprimen al agregar el sufijo plural -hu̱. Una raíz
monosilábica simplemente añade -hu̱.
perder be̱di be̱hu̱
oír o̱de o̱hu̱
acabar tege tehu̱
trabajar pe̱fi pe̱hu̱
quedar kohi kohu̱
beber tsi tsihu̱
traer hä hñähu̱
Los sufijos con t (-ti, -ti, -ti y -ndi) pierden la vocal al añadir -hu̱; así pasa también con
-pi.
prender the̱ti the̱thu̱
meter ku̱ti ku̱thu̱
calentar pati pathu̱
alumbrar yoti ñothu̱
mirar handi hanthu̱
hacerle japi japhu̱
El sufijo -tsi en el habla normal se cambia a x; se mantiene en el habla cuidadosa,
especialmente después de una n. El sufijo -tsi pierde la vocal antes del plural -hu̱.
ayudarse mfatsi mfaxhu̱
poner hutsi hutsihu̱
empujar entsi entsihu̱
zurcir ku̱tsi ku̱tshu̱
Los sufijos -ni y -i (proto *-mi) cambian a ñ ante el sufijo plural.
pensar beni beñhu̱
jugar ñeni ñeñhu̱
comprar tai tañhu̱
513 13. Adjetivos

Si hay un morfema después del sufijo temático, no hay síncope de la vocal antes del sufijo -hu̱.
ayudar fatsi mfastehu̱ (-te complemento indefinido)
dejar he̱gi he̱gase̱hu̱ (-ga 1.ª pers.; se̱ solo)
visitar tso̱ni zo̱ngagihu̱ (-gagi 1.ª pers.)
revolver thäntsi thäntsuahu̱ (-ua aplicativo)
saber pädi pähmähu̱ (-hmä contrario a la realidad)

13. Adjetivos
Los adjetivos pueden ser calificativos o predicados. Para la negación de un adjetivo
predicado se usa un proclítico especial.

13.1. El adjetivo calificativo


La raíz adjetiva simple, sin n-, puede anteceder al sustantivo que califica. La -i final se
cambia a -a (-ä nasal para algunas personas). Muchos de los sustantivos compuestos consisten
de raíz adjetiva más raíz sustantiva.
ra kastade̱thä el maíz amarillo (kasti, de̱thä)
ra hogasei el pulque bueno (hogi, sei)
ra the̱ngado̱ni la flor roja (the̱ngi, do̱ni)

13.2. El adjetivo predicativo


El adjetivo predicativo tiene dos construcciones. En la primera el adjetivo sigue al proclítico
xá y, a veces, lleva el prefijo n- (o m-).
xá ku̱hi, xá nku̱hi está sabroso
xá mboi está negro
xá pa está caliente, hace calor
xá tse̱ está frío, hace frío
La otra construcción, en que el adjetivo sigue al artículo singular ra, o el plural ya, es
nominal. Muchas veces esta construcción es introducida por el adverbio enfático xi.
xi ra ku̱hi, xi ra nku̱hi está sabroso
xi ra boi, ra mboi está negro
xi ra pa está caliente
xi ra tse̱ está frío
Si el predicado nominal está al principio de la oración, el sujeto le sigue directamente.
Ra kasti ra ixi.
Es amarilla la fruta.
El predicado adjetivo o el predicado nominal pueden presentarse después del sustantivo en
función de oración de relativo.
Dá handi na ra cochi ra kangi bi thogi.
Vi un coche verde que pasó.
Todavía no sabemos las circunstancias en que un adjetivo lleva el prefijo n-, excepto cuando
la raíz básica empieza con hache o con saltillo.
xi xá ñu̱ es muy doloroso, duele mucho
xi xá ñho está muy bien
xi xá ñhetsi es muy alto
xi ra ñhei es muy difícil
DICCIONARIO HÑÄHÑU (OTOMÍ) 514

Algunos adjetivos tienen variantes, una con n- y otra sin ella.


ku̱hi, nku̱hi sabroso
koni, nkoni resbaloso.
Algunos adjetivos nunca se presentan con n- en los ejemplos del diccionario.
xi xá pa xi ra pa caliente
xi xá mädi xi ra mädi caro
xá me xi ra me duro
xi xá tse̱ xi ra tse̱ frío
xi ra jostho fofo
xi ra kuamba mentiroso
Otros siempre tienen n-.
xi xá nkoni liso
xi xá ntsuni delicado
xi xá ntsu̱ti delgado
xi ra nxaha húmedo

13.3. La negación del adjetivo predicativo


El negativo para el adjetivo predicativo es hinxá:
hinxá tse̱ no está frío
hinxá njuäni no es cierto
hinxá ñu̱ no está doloroso
hinxá hño no está bien
hinxá tudi no es suave
hinxá no̱xke no está tupida
hinxá ñixi no está agria
Pero, también se usa hingi:
hingi ho no está bien
hingi tsa da yo̱te no puede hacerlo
hingi hñu̱ no es pesado
hingi hei no es nada difícil

El negativo para el predicado nominal es hingra:


hingra me̱mi no está inclinado
Puede intercalarse el elemento diminutivo tsu̱ entre el negativo hin y el predicado adjetivo
o el predicado nominal.
hintsu̱ ku̱hi no está muy sabroso
hintsu̱ ra mboi no es muy negro
hintsu̱ ra dängi no es muy grande

14. Las palabras compuestas y los cambios morfofonémicos


Las palabras compuestas contienen dos (o más) raíces, cada una con sílaba acentuada
inherente. Las compuestas tienen el acento principal en la primera raíz; hay además un acento
en la última sílaba de una frase. Las sílabas que se encuentran entre los dos acentos son débiles y
sufren modificaciones.
515 14. Las palabras compuestas y los cambios morfofonémicos

14.1. Dos raíces monosílabas


Las dos raíces se combinan sin mayores cambios morfofonémicos, aparte de la pérdida del
acento en la segunda raíz.
ba leche + yo chivo ⇒ bayo leche de chivo
jä bendito mu calabaza jämu calabaza de castilla
thu horneado hme tortilla thuhme pan
ma largo gu oreja magu oreja larga
ma largo hme tortilla mahme tortilla larga
ma vendedor ba leche maba vendedor de leche
ma vendedor sei pulque masei vendedor de pulque

14.2. Dos raíces bisílabas


Dos raíces bisílabas conservan las cuatro sílabas al combinarse en muchas compuestas, pero
hay un cambio regular de i en a (con tono alto en sílaba átona) del sufijo temático. El sufijo -ni
agrega una g en posición media.
the̱ni rojo + do̱ni flor ⇒ the̱ngado̱ni flor roja
the̱ni rojo xäju̱ hormiga the̱ngaxäju̱ hormiga roja
taxi blanco ndäni borrego taxandäni borrego blanco
taxi blanco yu̱ga pescuezo taxayu̱ga pescuezo blanco
uxki endulzar dehe agua uxkadehe agua endulzada

La segunda raíz puede ser una compuesta también.


taxi blanco + dotfi azúcar ⇒ taxadotfi azúcar blanca
the̱ni rojo dotfi azúcar the̱ngadotf azúcar roja
i

El sufijo -xi puede reducirse a -x y cambiarse a -s antes de una consonante dental. Hay un
acento secundario en la primera sílaba de la segunda raíz.
taxi blanco + o̱ni gallina ⇒ taxo̱ni gallina blanca
taxi blanco uada maguey taxuada maguey cenizo
taxi blanco dehe agua tasdehe agua limpia
taxi blanco de̱thä maíz tasde̱thä maíz blanco

La secuencia VHV puede reducirse a V, como en dehe agua, que se vuelva de. En este caso
se comporta como raíz monosílaba. La pérdida de la –i del sufijo permite que el primer elemento
sirva como monosílabo. El segundo elemento pierde la vocal radical en estas compuestas y la n
cambia a r en el grupo consonántico que resulta.
déhe agua + ju̱ni masa ⇒ dejri agua de masa
ndäni cuerno fani caballo ndämfri vaca

14.3. Raíz monosílaba más raíz bisílaba


La palabra compuesta de una raíz monosílaba y una bisílaba puede retener todas las sílabas,
pero es muy común reducir o suprimir la vocal de la sílaba de en medio.
ma vendedor + xo̱ni cántaro ⇒ maxni, maxhni vendedor de cántaros
ma vendedor bo̱tse canasta mabo̱tse, mamtse vendedor de canastas
ma vendedor kähä tuna makhä vendedor de tunas
ma vendedor täxi chivo matäxi, machi vendedor de chivos
ma vendedor de̱thä maíz made̱thä, madíthä vendedor de maíz
DICCIONARIO HÑÄHÑU (OTOMÍ) 516

ma vendedor ro̱zä costal maro̱zä vendedor de costales


ma largo de̱thä maíz madithä maíz largo
ma largo xo̱ni cántaro maxni cántaro largo
ma largo nthähi mecate manthähi, manthi mecate largo
ma largo mohi plato mahmi cazuela grande
ma largo xiñu nariz maxyu nariz larga
ngo̱ carne xätä nopal ngo̱stä carne del nopal
ngo̱ carne bexa oveja ngo̱bxa carne de borrega
ñä crudo déhe agua ñäthe agua cruda
u dulce déhe agua udéhe, úthe agua dulce
ta macho fani caballo tafri caballo macho
pa caliente tafi aguamiel patfi aguamiel caliente
u dulce tafi aguamiel útfi aguamiel dulce

La raíz ngo̱ carne intercala una p antes de la raíz para nombrar la carne de algunos
animales.
ngo̱ carne + tsu̱di puerco ⇒ ngo̱ptsu̱di carne de puerco

Si la segunda raíz es compuesta, se suprime la vocal de la primera sílaba, pero reaparece la


vocal original del segundo elemento. La n cambia a r en algunos grupos consonánticos.
ngo̱ carne + de̱ti (de̱-tudi) borrego ⇒ ngo̱btudi carne de carnero
ba leche ndämfri (ndäni-fani) vaca bantfani leche de vaca

14.4. Raíz bisílaba más raíz monosílaba


Al componer una palabra de una raíz de dos sílabas más una monosílaba, la sílaba de en
medio se debilita y se pierde la vocal, o se convierte en a.

e̱ni arrojar + do piedra ⇒ e̱ndo arrojar piedras


pigi arrojar ji sangre piji arrojar sangre
päntsi arrojar hai tierra päntsahai tirar tierra
hämbi arrebatar nd autoridad hñämbandä arrebatarse la autoridad
ä
the̱ni rojo ju̱ frijol the̱nju̱, frijol rojo
the̱ndju̱
the̱ni rojo da ojo the̱mda ojos rojos
hogi bueno mu calabaza hogamu buena calabaza
ÍNDICE DE LAS NOTAS GRAMATICALES

NOTAS GRAMATICALES .........................................................................................................495


1. Los tiempos primarios y los tiempos secundarios ................................................................497
1.1. La forma secundaria B..................................................................................................497
1.2. La forma secundaria Y .................................................................................................498
1.3. La forma secundaria N ..................................................................................................498
1.3.1. Verbos cuya consonante inicial no cambia.............................................................498
1.3.2. Verbos con complemento incorporado...................................................................498
2. La forma de la voz pasiva impersonal T..............................................................................499
3. El participio pasivo.............................................................................................................500
4. El verbo derivado de un sustantivo.....................................................................................501
5. El verbo reflexivo o recíproco.............................................................................................501
6. Nominalización de la acción del verbo ...............................................................................502
7. Verbos transitivos usados como intransitivos......................................................................502
7.1. Complemento incorporado...........................................................................................502
7.2. Complemento indefinido..............................................................................................503
7.3. Complemento suprimido..............................................................................................503
8. Sustantivo usado como predicado nominal .........................................................................503
9. Los proclíticos gramaticales................................................................................................503
9.1. Los tiempos básicos......................................................................................................503
9.2. El aspecto progresivo ...................................................................................................504
9.3. El aspecto de otro sitio.................................................................................................504
9.4. El aspecto progresivo de otro sitio................................................................................505
9.5. El aspecto de alejamiento.............................................................................................505
9.6. El subjuntivo................................................................................................................506
9.7. Los tiempos del adjetivo predicado ..............................................................................506
9.8. Los tiempos con el proclítico del sustantivo predicado .................................................506
9.9. Los proclíticos de posesión, adjetivos posesivos............................................................507
10. Sufijos temáticos ..............................................................................................................507
11. Los sufijos pronominales del complemento.......................................................................508
11.1. Ejemplos de -gági complemento de 1.ª persona...........................................................508
11.2. Ejemplos de -kagi, complemento indirecto de 1.ª persona...........................................508
11.3. Ejemplos de verbos con -ai, complemento de 2.ª persona .........................................509
11.4. Ejemplos de -babi, complemento de 3.ª persona .........................................................510
11.5. Ejemplos de -pabi, complemento indirecto de 3.ª persona...........................................510
11.6. Ejemplos de la variante -uabi .....................................................................................510
12. El plural y los cambios morfofonémicos............................................................................512
13. Adjetivos ..........................................................................................................................513
13.1. El adjetivo calificativo ...............................................................................................513
13.2. El adjetivo predicativo ...............................................................................................513
13.3. La negación del adjetivo predicativo ..........................................................................514
14. Las palabras compuestas y los cambios morfofonémicos ...................................................514
14.1. Dos raíces monosílabas ..............................................................................................515
14.2. Dos raíces bisílabas ....................................................................................................515
14.3. Raíz monosílaba más raíz bisílaba..............................................................................515

517
DICCIONARIO HÑÄHÑU (OTOMÍ) 518

14.4. Raíz bisílaba más raíz monosílaba..............................................................................516


CUADROS DE LAS NOTAS GRAMATICALES............................................................................518

CUADROS DE LAS NOTAS GRAMATICALES

Cuadro 1. Cambio de consonante en la forma secundaria B ....................................................497


Cuadro 2. Cambio de consonante en la forma secundaria Y ....................................................498
Cuadro 3. Cambio de consonante para la voz pasiva impersonal T .........................................499
Cuadro 4. Los tiempos básicos ................................................................................................503
Cuadro 5. Los tiempos próximos.............................................................................................504
Cuadro 6. El aspecto progresivo .............................................................................................504
Cuadro 7. El aspecto de otro sitio ...........................................................................................504
Cuadro 8. El aspecto progresivo de otro sitio..........................................................................505
Cuadro 9. El aspecto de alejamiento.......................................................................................505
Cuadro 10. El modo subjuntivo ..............................................................................................506
Cuadro 11. Los tiempos del adjetivo predicado.......................................................................506
Cuadro 12. Proclíticos del sustantivo predicado......................................................................507
Cuadro 13. Proclíticos de los adjetivos posesivos....................................................................507
Cuadro 14. Sufijos de la raíz verbal ........................................................................................507
Cuadro 15. Sufijos pronominales del complemento.................................................................508
BIBLIOGRAFÍA
BIBLIOGRAFÍA

Abreu Judhó, Protasio, Venustiano Bibiano Cabañas, Heriberto Salinas Pedraza, Manuel Zamora
Coello, Telésforo Cano Martín, Espiridión Cruz Pérez, Alfonso Salas Trejo, Gabriel
Mohedano, Ana Espinosa Mireles (colaboradores). 1972. Ra noyá ra ñu̱hñú. La palabra del
otomí. Edición a cargo de Manuel Alvarado G. México: Patrimonio Indígena del Valle del
Mezquital y la Dirección General de Educación Extraescolar en el Medio Indígena.
Academia de la Cultura Hñähñu. 1990. Ya thuhu hñähñu. Cantos hñähñu. México: SCEPH-SEP y
INI.
____. 1992. Vocabulario hñähñu – español, Valle del Mezquital, Hidalgo. Pachuca, Hidalgo:
Instituto Hildalguense de Educación Básica y Normal.
____. 1996. Ntu̱i noya ga mfädi. Vocabulario técnico hñähñu-español, español-hñähñu. Anastacio M.
Botho Gaspar (coordinador), Pedro Godínez Salas, Abel Huizache Roque, Vicente Lara
Hernández y Fernando Secundino Tepetate. Pachuca: Universidad Autónoma del Estado
de Hidalgo, Academia de la Cultura Hñähñu.
____. 1999. Rá mui rä ñähñu: Vivencias del ñähñu. Video de tres historias que narran diversos aspectos
de la vida del indígena ñähñu del Valle del Mezquital en el estado de Hidalgo. (“Los esfuerzos
de la cultura ñähñu por impulsar la escritura de su idioma”; “La sobrevivencia de la
cultura ñähñu en relación con la experiencia de miles de migrantes”; “La vida cotidiana de
las pastoras como depositarias de la cultura tradicional ñähñu”.) Video producido por la
Academia de la Cultura Hñähñu y CIESAS.
Alvarado Guinchard, Manuel. 1976. El códice de Huichapan, I. Relato otomí del México prehispánico
y colonial. México: Instituto Nacional de Antropología e Historia (INAH). Colección
Científica 48.
Andrews, Henrietta. 1950. Vocabulario otomí de Tasquillo, Hgo. México: Instituto Lingüístico de
Verano (ILV).
____. 1993. The function of verb prefixes in Southwestern Otomi. Dallas: Summer Institute of
Linguistics (SIL) and University of Texas at Arlington (UTA).
Arroyo, Victor Manuel y Emilia Wallis. 1955. Elementos de gramática otomí. Ixmiquilpan, Hidalgo:
Patrimonio Indígena del Valle del Mezquital.
Bartholomew, Doris A. 1960. “Some revisions of Proto-Otomi Consonants”. International Journal
of American Linguistics 26.317–329.
____. 1965. The reconstruction of Otopamean. Ph.D. Thesis, University of Chicago, Chicago.
____. 1968. “Concerning the elimination of nasalized vowels in Mezquital Otomi”. International
Journal of American Linguistics 34.215–17.
____. 1969. Los numerales uno al diez en los idiomas otopameanos. Programa Interamericano de
Lingüística y Enseñanza de Idiomas. El Simposio de México, enero de 1968: Actas,
informes y comunicaciones. México: UNAM. Págs. 282–6.
____. 1973. Otomi dependent clauses. Claudia Corum, T. Cedric Smith-Stark and Ana Weiser, eds.
You take the high node and I’ll take the low node: Papers from the Comparative Syntax Festival:
The differences between main and subordinate clauses. A paravolume to Papers from the
Ninth Regional Meeting, Chicago Linguistic Society. Págs. 1–8.

521
DICCIONARIO HÑÄHÑU (OTOMÍ) 522

____. 1992a. “Gramática otomí de San Felipe Santiago, Municipio de Jiquipilco, Edo. de México”.
Ms. 32 pp, apéndice sobre los proclíticos verbales.
____. 1992b. “Reverberaciones de la pérdida de la h en la transcripción del matlatzinca en los
siglos XVI y XVII”. Elizabeth Luna Traill, coordinadora. Scripta Philologica in Honorem Juan
M. Lope Blanch III: Lingüística indoamericana y Estudios Literarios. México: Universidad
Nacional Autónoma de México, Instituto de Investigaciones Filológicas. Págs. 17–37.
Bernal Pérez, Felipino. 1986. Hñähñu – recopilación de 505 verbos otomíes conjugados. Cardonal,
Hidalgo: Centro Social de Cardonal, Hgo.
____. 1996. Diccionario hñähñu-español y español-hñähñu del Valle del Mezquital, Hidalgo.
Ixmiquilpan, Hidalgo, México. Segunda edición 1998, Asesoría: Verónica Kugel.
Bernard, H. Russell. 1963. A sentence dictionary of Otomi with context exemplification. Master’s
thesis, University of Illinois, Urbana.
____. 1966. “Otomi tones”. Anthopological Linguistics 8:9.15–19.
____. 1967. “The vowels of Mezquital Otomi”. International Journal of American Linguistics 33.247–
8.
____. 1970. “More on nasalized vowels and morphophonemics in Mezquital Otomi. A rejoinder to
Bartholomew”. International Journal of American Linguistics 36.60–3.
Bernard, H. Russell and Jesús Salinas Pedraza. 1989. Native ethnography: A Mexican Indian
describes his culture. Newbury Park, London, New Delhi: Sage Publications.
Botho Gazpar, Anastacio M. 1991. “La cultura hñähñu”. Nos queda la esperanza. El Valle del
Mezquital. Carlos Martínez Assad y Sergio Sarmiento, coordinadores. México: Consejo
Nacional para la Cultura y las Artes. Págs. 249–56.
Botho Gaspar, Anastacio M. (Coordinador), Pedro Godínez Salas, Abel Huizache Roque, Vicente
Lara Hernández, Vicente y Fernando Secundino Tepetate. 1996. Ntu̱i noya ga mfädi.
Vocabulario técnico hñähñu-español, español-hñähñu. Pachuca: Universidad Autónoma del
Estado de Hidalgo, Academia de la Cultura Hñähñu.
Bravo de la Cruz, Gumersindo, Filiberto Romero Herrera, Alfredo Pedraza Secundino, Juan
Pedraza Nemesio. 1976. Mi primer libro en otomí. Ma mu̱di he̱-mi de ga ña̱hñu. México:
PIVM y SEP.
Buelna, Eustaquio. 1893. Luces del otomí. México: Imprenta del Gobierno Federal. [Compilado
por un padre jesuita alrededor de 1767.]
Cárceres, Pedro de. 1907. “Arte de la lengua otomí”. Editado por Nicolás León. Boletín del
Instituto Bibliográfico Mexicano 6.39–155. [Manuscrito del siglo XVI]
Cárdenas Zacarías, Oralia y Salvador García Angulo. 1987. Autodidactismo solidario. Una
experiencia en el Valle del Mezquital. México: Servicios Educativos para Adultos, A.C.
Carochi, Horacio. 1640 ms. Diccionario otomí. Manuscrito de la Biblioteca Nacional de México.
[Antes llamado el Diccionario anónimo otomí. Dicen que Carochi también escribió una
gramática del otomí.]
Carrasco, Pedro. 1950. “Los otomíes”. Cultura e historia prehispánica de los pueblos mesoamericanos
de habla otomiana. México: Universidad Nacional Autónoma de México.
523 Bibliografía

____. 1998. “Los otopames en la historia antigua de Mesoamérica”. Yolanda Lastra y Noemí
Quezada, editoras, Estudios de cultura otopame 1. México: UNAM, Instituto de
Investigaciones Antropológicas. Págs. 17–51.
Castro de la Fuente, Angélica. 1961. La alfabetización en lenguas indígenas y los promotores
culturales. A William Cameron Townsend en el vigésimoquinto aniversario del Instituto
Lingüístico de Verano. Cuernavaca, Morelos: La Tipográfica Indígena. Págs. 231–48.
Claro Moreno, Gilberto y Anastacio Marcelino Botho Gazpar. 1982. “¿Qué somos los maestros
bilingües en el Valle del Mezquital?” Etnolingüística I. México: SEP, INI.
Códice de Huichapan. 1992. El códice de Huichapan. Comentario por Alfonso Caso. México:
Telecomunicaciones de México.
Coronado, Gabriela, Victor Manuel Franco Pellotier y Hector Muñoz. 1982. “Bilingüismo y
educación en el Valle del Mezquital”. Cuadernos de la Casa Chata 42. México: CIESAS.
Coronado, Gabriela, Juan Briseño Guerrero, Oscar Mota Gómez. 1999. Porque hablar dos idiomas
es como saber más: Sistemas comunicativos bilingües ante el México plural. México, D.F.:
CIESAS, SEP y CONACYT.
Dow, James W. 1974. Santos y superviviencias – Funciones de la religión en una comunidad otomí.
México: INI.
Ecker, Lawrence. 1947. “La incorporación del objeto al verbo en otomí y mexicano”. XXVII
Congress of Americanists (2), 269–277.
____. 1966. “Algunas observaciones sobre el calendario otomí y los nombres otomíes de los
monarcas nahuas en el Códice de Huichapan”. en Summa anthropologica en homenaje a
Roberto J. Weitlaner. México: INAH.
____. 1952. “Compendio de gramática otomí. Introducción a un Diccionario Otomí-Español 1”.
Anales del Instituto Nacional de Antropología e Historia 1949–1950. Tomo IV, No. 32 de la
Colección Lingüística.Págs. 121–174.
____. 1938 ms. Nuevo diccionario otomí-español, modernizando toda la lexicografía de este idioma, con
estudios gramaticales y bibliográficos. La Comisión Lingüística Universitaria en el Valle del
Mezquital, Edo. de Hidalgo, bajo la dirección del Instituto Mexicano de Investigaciones
Lingüísticas. Ahora (1998) está en vías de prepararse para su publicación.
Flores Farfán, José Antonio. 1984. “La interacción de compra-venta en los mercados otomíes”.
Cuadernos de la Casa Chata 103. México: Centro de Investigaciones Superiores en
Antropología Social.
Franco Pellotier, Victor Manuel. 1992. “Grupo doméstico y reproducción social”. Parentesco,
economía e ideología en una comunidad otomí del Valle del Mezquital. México: CIESAS.
____. 1995. Ramui ya mayo. La vida de los pastores. Video presentado en el I Coloquio sobre los
Otopames. Querétaro, 20 a 22 de septiembre, 1995.
Galinier, Jaques. 1987. Pueblos de la Sierra Madre. Etnografía de la comunidad otomí. México: INI,
Centre d’etudes Mexicaines et Centroamericaines (CEMCA).
____. 1990. La mitad del mundo. Cuerpo y cosmos en los rituales otomíes. México: UNAM, CEMCA,
INI.
____. 1998. “Los dueños del silencio. La contribución del pensamiento otomí a la antropología de
las religiones”. Yolanda Lastra y Noemí Quezada, editoras, Estudios de cultura otopame.
DICCIONARIO HÑÄHÑU (OTOMÍ) 524

Revista Bienal 1998, Año 1, Núm. 1. México: UNAM, Instituto de Investigaciones


Antropológicas. Págs. 89–98.
Godínez S., Pedro M. y Donaciana Martín C. 1991. “Migración”. Nos queda la esperanza. El Valle
del Mezquital. Carlos Martínez Assad y Sergio Sarmiento, coordinadores. México: Consejo
Nacional para la Cultura y las Artes. Págs. 264–72.
Gómez Barranco, Victorino Vicente. 1982. “La pérdida de la lengua otomí en San Miguel
Tlazintla”. Etnolingüística 3. México: SEP y INI.
Gómez Mayorga, José Cruz. 1993. El uso de las lenguas y la enseñanza de las matemáticas en
escuelas bilingües del Valle del Mezquital. Tesis de licenciatura en Educación Indígena.
Universidad Pedagógica Nacional, México, D.F.
Gómez Robleda, José. 1961. Estudio biotipológico de los otomíes. México: Universidad Nacional
Autónoma de México, Instituto de Investigaciones Sociales.
Grupo Cultural Hñähñu de Cardonal, Hidalgo. 1999. Yä bede yä ñähñu. Cuentos tradicionales
hñähñu. Vol. 1. Cardonal, Hgo.
Guerrero Guerrero, Raúl. 1983. Los otomíes del Valle del Mezquital: Modos de vida, etnografía,
folklore. Pachuca, Hidalgo: Gobierno del Estado de Hidalgo, Secretaría de Turismo, Cultura
y Redacción.
____. 1986. Otomíes y tepehuas de la sierra oriental del estado de Hidalgo. Pachuca: INAH, UAEH.
Guízar Sahagún, Bernardo. 1961. “Iglesia, religión y cultura en el Valle del Mezquital”. Nos
queda la esperanza. El Valle del Mezquital. Carlos Martínez Assad y Sergio Sarmiento,
coordinadores. México: Consejo Nacional para la Cultura y las Artes. Págs. 164–89.
Hamel, Rainer Enrique. 1986. “Perspectivas de un proceso de desplazamiento lingüístico: el
conflicto otomí-español en las prácticas discursivas y la conciencia lingüística”. Estudios
sociológicos 4:11.215–39
Hamel, Rainer Enrique, Hector Muñoz Cruz y María Teresa Sierra. 1981. “El contexto
sociolingüística de la educación indígena en el Valle del Mezquital”. Informe annual al
programa de lingüística del CIESAS. Ms.
Harvey, Herbert R. 1963. “Términos de parentesco en el otomangue”. Publicación No. 13.
México: INAH, Departamento de Investigaciones Antropológicas.
Hekking, Ewald y Severiano Andrés de Jesús. 1984. Gramática del otomí de Santiago de
Mezquititlán (Amealco, Querétaro). Querétaro: Universiada Autónoma de Querétaro.
____. 1989. Diccionario español – otomí de Santiago Mezquititlán (Amealco, Querétaro). Querétaro:
Universiada Autónoma de Querétaro.
Hess, H. Harwood. 1968. “The syntactic structure of Mezquital Otomi”. Janua Linguarum, Series
Practica 43. The Hague: Mouton. 159 pp.
Hopkins, Nicolás, y J. Kathryn Josserand (coord.). 1979. Estudios lingüísticos en lenguas
otomangues. México: INAH.
Huizache, Abel, Diego Olguín, José Gómez, Moisés Roque y Victorino Gómez. 1991. “Educación
indígena bilingüe bicultural”. Nos queda la esperanza. El Valle del Mezquital. Carlos
Martínez Assad y Sergio Sarmiento, coordinadores. México: Consejo Nacional para la
Cultura y las Artes. Págs. 257–63.
525 Bibliografía

Instituto Nacional para la Educación de los Adultos. 1991. Ma mfistofo ga hñähñu. Libro del
Adulto, Poblacion hñähñu. Desarrollo de contenidos: Gumercindo Ortiz Pérez y Heriberto
Salinas Pedraza. Apoyo técnico: Equipo técnico hñähñu. México: SEP, Delegación Hidalgo.
____. 1992. Ma he̱mi nehe ne ntofo hñöhñö. Población Hñöhñö de Querétaro. Elaboración de
contenidos: Lic. Carlos Gómez Olivo, Evaristo Bernabé Chávez, Ma. Luisa González
González y Valentín Hernández Sánchez. México: SEP, Delegación Querétaro.
Jiménez Moreno, Wigberto. 1939. “Origen y significación del nombre ‘otomí’”. Revista Mexicana
de Estudios Antropológicos 3: 62–68.
Kudlek, Manfred. 1982. La estructura verbal del otomí clásico. Indiana Nr. 7; Gedenkschrift Walter
Lehman, Teil 2. Berlin: Gebr. Mann Verlag.
Kugel, Verónica y Pedro Gabriel Martínez, coordinadores. 1998. Chilcuautla: Reflejo de la historia
de México, Valle del Mezquital, Hidalgo. 200 aniversario de la iglesia parroquial. México:
Parroquia Santa María Asunción, Chilcuautla, Hgo.
Lanier, Nancy. 1968. “Three structural layers in Mezquital Otomi clauses”. Linguistics 43.32–85.
____. 1972. Lecciones de lectura y escritura. Ra hña̱hñu de ra ‘Bota̱hi. Raya bede xa tofo hña̱hñu pa
gui pa̱di gui hñeti ne gui yofo ri hña̱qui. Autores de los cuentos: Gregorio Ortiz Barranco,
Modesto Villa Martín, Luisa Ramírez Pérez, Porfirio Frijol García, Venancio Hernández
Montiel y Hermenegildo Rangel Flores. Segunda edición 1993. México: Instituto
Lingüístico de Verano, A.C.
Lara Hernández, Vicente. 1982. “Guía para la enseñanza del hñahñu (otomí) a nivel de
primaria”. Etnolingüística 10. México: SEP-INI.
Lastra, Yolanda. 1998. “Los estudios sobre las lenguas otopames”. Yolanda Lastra y Noemí
Quezada, editoras, Estudios de cultura otopame. Revista Bienal 1998, Año 1, Núm. 1.
México: UNAM, Instituto de Investigaciones Antropológicas. Págs. 61–87.
León, Frances. 1963. “Revisión de la fonología del otomí”. Anales del INAH 15:44.315–30.
León, Frances y Morris Swadesh. 1949. “Two views of Otomi prosody”. International Journal of
American Linguistics 15.100–5.
López Yepes, Joaquín. 1826. Catecismo y declaración de la doctrina cristiana en lengua otomí, con
un vocabulario del mismo idioma. México: Impreso Alejandro Valdés.
Lozano, Hermenegildo y Yolanda Hernández. 1987. Ma he̱mi hñähñu. Mi libro hñähñu primer
grado. Hidalgo: SEP.
Luna Tavera, Francisco R. 1997. Otoncuicatl. Ya nzäi. Colección Otomiyotl Tomo I. [Cantos y
poemas en hñähñu y español, con fotografías de Nacho López.] México.
Manrique C., Leonardo. 1969. “The Otomi”. Evon A. Vogt, editor. Ethnology. Handbook of
Middle American Indians 8:2. Austin: University of Texas Press. Págs. 682–722.
Martín C., Donaciana, Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. 1986a. Yä mu̱i yä ñähñu.
Vida del ñähñu. Cardonal, Hgo.: Dirección General de Educación Indígena, Centro Social
de Cardonal, A.C.
____. 1986b. Ra thogi ne yä nfädi yä ñähñu. La historia y los conocimientos de los ñähñu. Cardonal,
Hgo.: Dirección General de Educación Indígena, Centro Social de Cardonal, A.C.
Martín Contreras, Donaciana. 1982. “Descripción de la lengua otomí en Tlacotlapilco, Hgo”. SEP-
INI, Etnolingüística 12.
DICCIONARIO HÑÄHÑU (OTOMÍ) 526

Martín Contreras, Donaciana, Tomás Cruz , Victorino Gómez y Hermenegildo Lozano. 1994.
Hñahñu. Lengua Hñahñu, Hidalgo, Primer ciclo. México: SEP y Comisión Nacional de los
Libros de Texto Gratuitos
Martín Contreras, Donaciana y Victorino Gómez Barranco. 1989. Na tu̱i rä hmuntsä ntofo rä
hñähñu rä hai rä batha rä botähi. Breve gramática del idioma hñähñu (otomí), Región Valle
del Mezquital. Asesoría lingüística: Verónica Kugel y Andrés T. Hasler. Segunda edición
1998, Asesoría lingüística: Véronica Kugel. 155 págs.
____. 1991. Breve historia del grupo hñähñu. Pachuca, Hidalgo: Gobierno del Estado.
Martín Contreras, Donaciana, Victorino V. Gómez Barranco y Pedro M. Godínez Salas. s.f.
Alfabeto hñähñu. Cardonal, Hgo.: Dirección General de Educación Indígena, Centro Social
de Cardonal, A.C. [Después de 1985]
Martín Contreras, Donaciana, Hermenegildo Lozano Mendoza, Moisés Roque Cerroblanco,
Gilberto Claro Moreno y Tomás Cruz Cardón. 1994. Hñahñu. Lengua Hñahñu, Hidalgo,
Segundo ciclo. México: SEP y Comisión Nacional de los Libros de Texto Gratuitos. 2° ciclo:
1995.
Martínez Assad, Carlos y Sergio Sarmiento (Coordinadores). 1991. Nos queda la esperanza. El
Valle del Mezquital. México: Consejo Nacional para la Cultura y las Artes.
Medina, Andrés y Noemí Quezada. 1975. Panorama de las artesanías otomíes de Valle del
Mezquital: Ensayo metodológico. México: Universidad Nacional Autónoma de México,
Instituto de Investigaciones Antropológicas.
Mendoza Meza, Lázara. 1982. “Evangélicos otomíes de Ixmiquilpan, Hgo”. Etnolingüística 36.
México: SEP y INI.
Muñoz Cruz, Héctor. 1982. “Te ngu ra m-u̱i ra ñaahñu ja ra B-atha de ra B-oot-ahi: El sistema de
vida de los otomíes del Valle del Mezquital”. Cuadernos de la Casa Chata 59. México:
CIESAS.
____. 1983a. “La escuela otomí entre la castellanización y el bilingüismo”. Cuadernos de la Casa
Chata 78. México: CIESAS.
____. 1983b. “¿Asimilación o igualdad lingüística en el Valle del Mezquital?” Nueva Antropología
6:2.281–97.
____. 1987. “Testimonios metalingüísticos de un conflicto intercultural: ¿Reivindicación o sólo
representación de la cultura otomí?” Funciones sociales y conciencia del lenguaje, (Ed.
Muñoz Cruz). Xalapa: Universidad Veracruzana. Págs. 97–115.
Neve y Molina, D. Luis de. 1767. Reglas de ortografía, diccionario, y arte del idioma othomí.
México: Imprenta de la Biblioteca Mexicana. [Reimpresión en 1863 por Tipografía de
Mariano Villanueva, y recientemente en una edición facsimilar.]
Newman, Stanley and Robert J. Weitlaner. 1950a. “Central Otomian I: Proto-Otomian
reconstructions”. International Journal of American Linguistics 16.1–19.
____. 1950b. “Central Otomian II: Primitive Central Otomian reconstructions”. International
Journal of American Linguistics 16.73–81.
Nicolás Rodríguez, Élfego. 1998b. “La contribución del radio bilingüe a la comunicación en
hñäñu”. Ponencia presentada al II Coloquio sobre los Otopames. Homenaje a Héctor
Samperio Gutiérrez. Pachuca, Hidalgo, 27 al 30 de octubre, 1998.
527 Bibliografía

Noguerola, Hugo. 1992. Música hñähñu en el Estado de Hidalgo. Pachuca, Hgo.: Instituto
Hidalguense de la Cultura, Gobierno del Estado de Hidalgo.
Nolasco Armas, Margarita. 1966. “Los otomíes del Mezquital, época posrevolucionaria”. Summa
Anthropologica en Homenaje a Roberto J. Weitlaner. México: INAH. Págs. 637–58.
Nuevo Testamento. 1970. Ra Rayo Testamento: Go guea̱ ya ma̱ca tofo núʉ ma̱ de ma zi hmuhʉ ra
Jesucristo ma pøhøtehʉ, dega hña̱hñu ne dega hña̱mfø de ra Bota̱hi. El Nuevo Testamento de
nuestro Señor y Salvador Jesucristo, otomí del Mezquital-español. Tercera impresión 1990.
México: Sociedad Bíblica de México.
Olguín, Enriqueta M. 1994. “Hacer guitarritas”. Colección Sociedad y Pensamiento. Pachuca,
Hidalgo: Universidad Autónoma del Estado de Hidalgo, Centro de Investigaciones y
Estudios sobre el Estado de Hidalgo.
Olguín Mezquite, Diego. 1982. “Rä nthähai ne rä me̱fi ha rä hmunsämu̱igä ñähñu ndästo̱ho̱”.
Etnolingüística 18. México: SEP, INI.
Oliver, Beatriz. 1998. “¿Han muerto los dioses hñahñu o existe un resurgimiento de los
mismos?” Yolanda Lastra y Noemí Quezada, editoras, Estudios de cultura otopame. Revista
Bienal 1998, Año 1, Núm. 1. México: UNAM, Instituto de Investigaciones Antropológicas.
Págs. 215–38.
Oliver Vega, Beatriz y Lydia Salazar Medina. 1991. Catálogo de las colecciones etnográficas del
Museo Nacional de Antropología. México: Instituto Nacional de Antropología e Historia.
Ortiz Pérez, Gumercindo y Heriberto Salinas Pedraza. 1991. Ma mfistofo ga hñähñu. Libro del
Adulto, Población hñähñu. México: Insituto Nacional para la Educación de los Adultos,
Delegación Hidalgo.
Pedraza Secundino, Alfredo, Sabino Roque Cerroblanco, Jesús Salinas Pedraza, Pedro Secundino
Miranda y Camilo Torres Federico. 1981. Ma hemi ñhähñu. Mi libro de otomí, Valle del
Mezquital, Hidalgo. México: SEP.
Priego Montfort, Eugenia. 1981. Las palabras compuestas del otomí del Mezquital. México: INAH.
Ramírez Pérez, María Luisa. 1974. Xii, ¿teguí tsi, banjua? Cuentos originales en otomí del Valle del
Mezquital. México: Instituto Lingüístico de Verano en coordinación con la Secretaría de
Educación Pública, a través de la Dirección General de Educación Extraescolar en el Medio
Indígena.
Salinas Pedraza, Heriberto, Gumercindo Ortiz Pérez y Judith Leal Arce. 1996. Conozcamos
nuestra lengua hñähñu: Pa ga pähu̱ ma tsu̱ ma hñäkihu̱. México: Instituto Nacional para la
Educación de los Adultos, Hidalgo.
Salinas Pedraza, Jesús. 1982. “Yä mede ñahñu: Cuentos otomíes”. Tradición oral indígena.
México: Cultura / SEP, Dirección de Educación Indígena.
____. 1984. Etnografía del otomí. México: Instituto Nacional Indigenista.
Salmos. 1991. Ya Ma̱ca Ja̱hña̱: Ya ja̱hña̱ hña̱hñu de ra Bota̱hi. Los Salmos traducidos al otomí del
Valle del Mezquital. México: La Liga del Sembrador, S.C. y La Liga Bíblica.
San Ildefonso, niños y niñas de. 1998. Ma dängä nfenihu̱: Nuestro gran pensamiento. Por las niñas y
los niños de San Ildefonso. San Ildefonso, Hgo.: Asesores hñähñu de S. Ildefonso,
H. Auntamiento de Tula, Hidalgo y Hmuntsa He̱mi (Centro de Documentación y Asesoría
Hñähñu).
DICCIONARIO HÑÄHÑU (OTOMÍ) 528

Servicios de Educación de Adultos, A.C. 1991. “La autogestión en el Mezquital”. Nos queda la
esperanza. El Valle del Mezquital. Carlos Martínez Assad y Sergio Sarmiento, coordinadores.
México: Consejo Nacional para la Cultura y las Artes. Págs. 297–309.
Sinclair, Donald. 1950. Manual para los maestros bilingües del Valle del Mezquital, Hgo. México:
Instituto de Alfabetización para Indígenas Monolingües.
Sinclair, Donald and Kenneth L. Pike. 1948. “The tonemes of Mezquital Otomi”. International
Journal of American Linguistics 14.91–8.
Soustelle, Jaques. 1937. “La famille otomi-pame du Mexique Central”. Travaux et Mémoires de
l’Institut d’Ethnologie, Paris. (Traducción al español publicada por el CEMCA).
Tranfo, Luigi. 1990. Vida y magia en un pueblo otomí del Mezquital. México: Consejo Nacional para
la Cultura y las Artes y el Instituto Nacional Indigenista. (Título original: Vita e magia in un
villaggio messicano, 1980. Traducción de Alejandra Ma. A. Hernández)
Urbano, Alonso. 1990. “Arte breve de la lengua otomí y vocabulario trilingüe, español-nahuatl-
otomí”. [original del año 1605] edición de René Acuña. Gramáticas y diccionarios 6.
México: UNAM, Instituto de Investigaciones Filológicas.
Voigtlander, Katherine y Artemisa Echegoyen Gleason. 1985. Luces contemporáneas del otomí.
Gramática del otomí de la Sierra. Serie de Gramáticas de Lenguas Indígenas de México 1.
México: ILV. Segunda impresión.
Wallis, Ethel E. 1953. “Problemas de aculturación implícitos en la educación indígena del otomí
del Mezquital”. América Indígena 13.233–58.
____. 1954-55. “Toponimia otomí del Valle del Mezquital”. Revista Mexicana de Estudios
Antropológicos 14.153–60.
____. 1956a. “Sociolinguistics in relation to Mezquital Otomí transition education”. Estudios
antropológicos publicados en homenaje al doctor Manuel Gamio. México: UNAM y SMA.
Págs. 523–35.
____. 1956b. “Simulfixation in aspect markers of Mezquital Otomi”. Language 32.453–59.
____. 1964. “Mezquital Otomi verb fusion”. Language 40.75–82.
____. 1968. “The word and the phonological hierarchy of Mezquital Otomi”. Language 44.76–90.
____. 1970. “The trimodal structure of a folk poem”. Word 26.170–93.
____. 1971. “Discourse focus en Mezquital Otomí”. Notes on Translation 42.19–21.
Wallis, Ethel E., Nancy Lanier y Victor Manuel Arroyo. 1956. “Diccionario castellano-otomí,
otomi-castellano”. Cuadernos del Valle del Mezquital 1. México: Patrimonio Indígena del
Valle del Mezquital e Instituto Lingüístico de Verano. 283 pp. Segunda edición, Diccionario
otomí-castellano. 1972. Patrimonio Indígena del Valle del Mezquital y La Secretaría de
Educación Pública.

También podría gustarte