Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Dic Valle
Dic Valle
Publicado por el
Instituto Lingüístico de Verano, A.C.
2010
Primera edición ote 2004 ISBN 968-31-0313-8
1ª impresión 2004 500
2ª impresión 2004 750
3ª impresión 2008 200
v
Luis Felipe Obregón, Angélica Castro de la Fuente, W.C. Townsend
vi
A la memoria de
la maestra
vii
MAESTRA ANGÉLICA CASTRO DE LA FUENTE
viii
ix Dedicatoria
En 1951 se estableció el Patrimonio Indígena del Valle del Mezquital. Ésta fue la
organización bajo la cual operaron todas las agencias nacionales y estatales que entraron a la
zona gracias a los esfuerzos de los doctores Caso y Gamio. El primer y gran cambio físico fue la
construcción de dos presas que aprovecharon las aguas del río Tula para irrigar el Mezquital. La
transformación del desierto, que entonces empezó a producir maíz y alfalfa, fue espectacular. El
reverdecer del Mezquital corrió paralelo a los asombrosos cambios en el frente educativo
conforme escuelas bilingües brotaban por toda la región. Angélica y yo habíamos capacitado a
tres jóvenes de mucho talento: Alfonso Salas Trejo, Heriberto Salinas Pedraza y Constantino Sauz
Escamilla. Ellos se convirtieron en supervisores del equipo de promobtores. Estos tres pioneros
lograron, más adelante, carreras en educación superior y ejercieron una fuerte influencia
académica en el Mezquital.
Además de crear un fundamento para la educación básica, Angélica inspiró a esos
primeros maestros a producir material de lectura como cuentos populares y un diccionario
bilingüe para ser usado en las escuelas. La actual Academia de la Lengua Hñähñu tuvo sus raíces
en esa fase temprana de la alfabetización en otomí. El presente diccionario bilingüe es también
un tributo al trabajo pionero de Angélica.
El PIVM continuó dando fuerte apoyo a la educación bajo la hábil dirección del Prof.
Julio de la Fuente, quién dio todo su respaldo a los esfuerzos de alfabetización en otomí. A
menudo, Angélica se refería a este período de logros educativos como el “siglo de oro” en la
historia cultural del Mezquital. Durante esa época los hablantes del otomí se dieron cuenta de la
riqueza de su herencia indígena y se enorgullecieron de la producción de materiales en su lengua
materna.
La transformación de la educación en el Mezquital se debe en gran medida a los
esfuerzos de esta dinámica maestra de la ciudad de México que se identificó con sus
compatriotas nacidos en circunstancias desfavorables. Su convicción de que eran contrapartes
esenciales ―lo único que les faltaba era una mano amiga que confiara en su habilidad― ha
quedado bien demostrada. Su progenie pedagógica puede encontrarse en la mayoría de las
comunidades remotas del Mezquital en donde niños de todas edades están leyendo con fluidéz
en dos idiomas, y produciendo libros en su lengua materna.
En 1981 la maestra pequeña de estatura pero grande de voluntad, sucumbió en
Ixmiquilpan, a un ataque repentino del corazón. Yace en Orizabita, hogar de Heriberto Salinas
Pedraza, pionero en la educación otomí.
Ethel Emilia Wallis
Catalina, Arizona, E.U.A.
octubre de 1999
Las miniaturas de los instrumentos musicales
y los otros objetos
con encrustación de concha
fueron hechas por
los artesanos de El Nith, Ixmiquilpan.
x
RECONOCIMIENTO
El presente diccionario es una pequeña contribución a la extensa bibliografía de obras sobre
la lengua y la cultura otomí. Los editores queremos reconocer y agradecer a los individuos y a
las instituciones que nos han antecedido y también a los colegas de diversos grupos que siguen
produciendo trabajos de gran valor.
Desde el siglo XVI existen vocabularios, gramáticas, sermones y catecismos en otomí. Digo
otomí porque esta etiqueta abarca todas las variantes de la lengua a la que en el Valle del
Mezquital le dicen hñähñu, en Querétaro se dice ñhoñho, en Jiquipilco, estado de México, se dice
hñätho y en la Sierra Oriental de Hidalgo se dice yuhu. El Códice de Huichapan, escrito en otomí,
es un documento del actual estado de Hidalgo. La gramática otomí de Pedro de Cárceres
proviene del estado de Querétaro. Hay indicios de que la gente otomí de Huichapan y de
Querétaro salió de Jilotepec, actualmente en el estado de México. Los datos lingüísticos
publicados en Luces del otomí provienen del Valle del Mezquital y la región alrededor de Tula. El
Compendio de gramática otomí de Lawrence Ecker (1952) es una síntesis de los trabajos de López
Yepes (1826), Neve y Molina (1767), Luces del otomí, editado por Buelna (1893) y la gramática
de Cárceres (siglo XVI); también refleja las investigaciones de primera mano del doctor Ecker en
el Valle del Mezquital y en Huitzquilucan, estado de México.
El Instituto de Alfabetización de Indígenas Monolingües, el Patrimonio Indígena del Valle
del Mezquital y la Secretaría de Educación Pública jugaron un papel importante en la
alfabetización en lengua hñähñu. La maestra y antropóloga Angélica Castro de la Fuente formó a
los promotores bilingües Heriberto Salinas Pedraza, Constantino Saúz Escamilla y Alfonso Salas
Trejo, entre otros. Ella fomentó la educación indígena en el Valle desde mediados de la década
de los 40 hasta los fines de la década de los 60. (Castro de la Fuente, 1961, “La alfabetización en
lenguas indígenas y los promotores culturales”.)
El Diccionario castellano-otomí fue publicado en 1956 por el Patrimonio Indígena del Valle
del Mezquital y el Instituto Lingüístico de Verano. Elementos de gramática otomí (1955), por el
antropólogo Víctor Manuel Arroyo, es otra publicación del Patrimonio. Maurilio Muñoz Basilio,
hablante nativo del hñähñu y distinguido antropólogo, estuvo a la cabeza del Patrimonio de
1971 a 1976.
El benemérito antropólogo Raúl Guerrerro Guerrero, oriundo de Alfajayucan del Valle del
Mezquital, recorrió toda la región, hizo observaciones etnológicas y recopiló cantos, narraciones
y leyendas. Su libro Los otomíes del Valle del Mezquital (1983) proporciona un amplio panorama
de lo que es la vida de la gente hñähñu.
El antropólogo norteamericano Russell Bernard, además de sus artículos sobre la lingüística
del otomí, estimuló al profesor Jesús Salinas Pedraza a hacer una etnografía de la cultura
hñähñu desde el punto de vista de su propia gente (1984).
Miembros del Instituto Lingüístico de Verano han publicado varios trabajos sobre la lengua
hñähñu: Donald e Isabel Sinclair, Nancy Lanier, Patricia Cowan, Harwood y Patricia Hess y Ethel
Emily Wallis. La lingüista Wallis publicó dos artículos sobre la educación indígena en el Valle
(1953; 1954–55). El ILV colaboró con el PIVM en la preparación de materiales didácticos y en la
formación de los promotores bilingües. Trabajaron con gente hñähñu en la traducción de las
Sagradas Escrituras (el Nuevo Tesamento y el libro de los Salmos).
Los etnolingüistas que estudiaron en Pátzcuaro han sido muy fructíferos en la preparación
de libros escritos en hñähñu, que sirven no tan solamente en las escuelas sino también al público
xi
DICCIONARIO HÑAHÑU (OTOMÍ) xii
xiii
ACADEMIA DE LA CULTURA HÑÄHÑU
xiv
INTRODUCCIÓN
Me da gran placer introducir el Diccionario hñähñu (otomí) del Valle del Mezquital, estado
de Hidalgo, México. Fue compilado en el transcurso de varios años por Luis Hernández Cruz y
Moisés Victoria Torquemada, ambos hablantes nativos del hñähñu, asesorados por el lingüista
Donaldo Sinclair Crawford, del Instituto Lingüístico de Verano.
Los señores Hernández y Victoria indagaron el área semántica de cada vocablo,
identificaron las distintas acepciones de la entrada y construyeron oraciones que las ejemplifican
y comprueban. Las oraciones son de suma importancia porque presentan un panorama cultural
auténtico de la vida hñähñu.
Luis Hernández Cruz (n. 1953) vive en Taxadho, municipio de Ixmiquilpan; trabajó en el
diccionario de 1979 a 1984. Moisés Victoria Torquemada (1922-2005) fue residente del pueblo
de Santa Rita, municipio de Zimapán, hasta 1972 cuando se cambió a Ixmiquilpan; trabajó en el
diccionario cuatro años en Ixmiquilpan y después más de un año en México, D.F. El lingüista
Donaldo Sinclair Crawford (n. 1915), oriundo de Canadá, se ha dedicado al estudio de la lengua
otomí desde 1944.
Muchos individuos han contribuido a la redacción del diccionario. La doctora Yolanda
Lastra y la maestra Sara Arjona de Watson sugirieron mejoras para la traducción de las oraciones
ejemplificativas al español. El profesor J. Manuel Ortiz Álvarez leyó todas las fichas en las etapas
tempranas de recopilación del diccionario. El profesor Anastacio Botho y sus colegas de la
Academia de la Cultura Hñähñu leyeron todo el manuscrito del diccionario en las etapas finales y
nos dieron las indicaciones necesarias para adaptar la escritura del hñähñu a la ortografía actual.
Propusieron palabras auténticas del hñähñu para muchas palabras tomadas del español, que
fueron usadas en las oraciones de ejemplo (debido a la influencia normal del contacto con el
español a través de varios siglos). Sus recomendaciones se tomaron en cuenta en la mayoría de
los casos.
Por mi parte, traté de formular algunas reglas para cubrir los patrones gramaticales
observados en los ejemplos del diccionario, y de esta manera, aumentar lo que se sabe de la
estructura del hñähñu. (Veánse las Notas gramaticales en el anexo.)
Tomé especial cuidado en respetar en todo la obra de los autores. Las oraciones en hñähñu
no se cambiaron, con la excepción de la sustitución de palabras de origen español por palabras
del hñähñu sugeridas por la Academia de la Cultura Hñähñu.
La sección en español del Diccionario fue preparada usando un programa de cómputo que
invirtió los campos informáticos e hizo una entrada de cada antigua definición. Trabajé en la
organización de entradas con la misma palabra en español, según las acepciones de la palabra en
espñol. Las frases que sirvieron para definir una palabra en la parte hñähñu fueron convertidas
en subentradas del elemento léxico principal de la frase en español.
xv
DICCIONARIO HÑAHÑU (OTOMÍ) xvi
Compilé una bibliografía de las principales obras sobre la lengua y cultura de los hñähñu en
el Valle del Mezquital. Hice un esfuerzo especial por citar obras de los mismos hablantes del
hñähñu. Para mí fue emocionante ver la gran cantidad de trabajos sobre el tema. Nunca podré
asegurarme de haber cubierto todo, y por tanto, les pido perdonen cualquier omisión.
Estoy muy contenta de poder presentar este diccionario al público. Espero que sea una
pequeña contribución más para la apreciación de la lengua y cultura hñähñu.
Doris Bartholomew
Ixmiquilpan, Hidalgo
14 de junio de 1999
LA ESCRITURA DEL HÑÄHÑU
Las letras del alfabeto hñähñu se presenta en la siguiente lista:
El orden alfabético usado en el diccionario coloca primero la letra del alfabeto español y
luego la letra con la modificación que designa un sonido propio del hñähñu. El grupo
consonántico con saltillo sigue a la consonante simple.
El saltillo sigue a las consonantes sordas ch, k, t y ts; antecede a las consonantes sonoras b,
m, n, ñ, r, u [w] y y. Algunos hablantes pronuncian el saltillo o la hache después de la
consonante nasal, pero en el diccionario normalmente se escribe antes de ella, al principio de
una palabra. En medio de una palabra el saltillo puede anteceder a una consonante sorda: po̱te
remendar, to̱mi esperar.
Los fonemas consonánticos se presentan en el cuadro 1.
El fonema ch es infrecuente; aparece en pocas palabras de origen hñähñu: chimänxa gusano
de elote; sólo hay una palabra que empieza con ch: Chaido (topónimo de un barrio de Taxado).
El sonido zy es muy raro; parece ser una modificación del habla al dirigirse a niños pequeños, o
una especie de diminutivo para expresar respeto: zyuzyu abuela; nzyolo gusano de elote.
La h puede anteceder a una consonante nasal o a una semiconsonante: hm, hn, hñ, hu, hy.
Estas combinaciones se encuentran en el diccionario bajo de la letra h; no tienen un lugar
especial en el alfabeto.
Las combinaciones de h con las oclusivas sordas del protootomí han cambiado a
consonantes fricativas en el valle del Mezquital: fani (*phani) caballo; thogi (*thogi) pasar; ji
(*khi) sangre; suni (*tshuni) nixtamal.
xvii
DICCIONARIO HÑAHÑU (OTOMÍ) xviii
Hay una oposición fonológica entre la fricativa glotal h y la fricativa velar j (de *kh),
aunque en algunas palabras la j varía con la h en el habla de ciertas personas. En el diccionario
se ha tratado de escribir j, siempre que corresponde a la kh del protootomí: jua conejo; juai
cuchillo, pero hai tierra y hua ala. En esto coinciden las correcciones de miembros de la
Academia de la Cultura Hñähñu, que mantienen el contraste entre j y h. La Academia escribe ha
para las preposiciones a, en y para la conjunción y; también escribe ha donde, que viene de
habu̱. Escribe ja para el verbo haber, estar y el adverbio apenas, recientemente.
Cuadro 1. Consonantes
LABIAL DENTAL ALVEOLAR PALATAL VELAR GLOTAL
p t ts ch k OCLUSIVA
t ts ch k con saltillo
b d z zy [ž] g FRICATIVA
sonora
b OCLUSIVA
con saltillo
f th s x [š] j [x] h FRICATIVA
sorda
m n ñ NASAL
m n ñ con saltillo
hm hn hñ con h
r VIBRANTE
r con saltillo
l LATERAL
u [w] y SEMICON-
SONANTE
u [w] y con saltillo
hu hy con h
La letra u antes de una vocal es la semiconsonante [w]: ua pie, uähi arar, ue̱mä gigante.
Puede llevar antepuesta una h o un saltillo: huí soplar, ue̱ti coser. También se presenta después
de k y antes de una vocal: kue̱ enojo.
La letra u después de una consonante es una vocal: tuhu cantar, ngu casa. La u vocálica
aparece también antes del sufijo temático –i: gui nube; hui poner huevo. Si la u es
semiconsonante la i lleva un acento: huí [hwi] soplar, xa nthätuí se casaron, nzu̱thuí topil.
Las vocales orales se dan en el cuadro 2; las nasales, en el cuadro 3. Entre paréntesis están
los símbolos fonéticos para las letras de la ortografía.
Cuadro 2. Vocales orales
ANTERIOR CENTRAL POSTERIOR
ALTA i u̱ [ɨ] u
MEDIA e o̱ [ʌ] o
BAJA e̱[æ] a
Con muy pocas excepciones, la u es nasal; excepciones con vocal oral: dutu ropa, zyuzyu
abuela.
La i casi siempre es oral; la ï nasal se encuentra en muy pocas palabras: uï soñar, uïni dar
de comer, tsïti chillar. Normalmente, no se escribe.
La ë nasal es más frecuente, pero no se escribe. En el diccionario se ha procurado identificar
las palabras con vocal nasal en la información gramatical al final del artículo. Algunos pares de
palabras en que una tiene vocal oral y la otra vocal nasal son: thede reírse, thëdi visión; hege
hendirse, hëgi ahondar; heke partir, hëki perforar. Se puede observar que la e oral rige a la vocal
armónica e en el sufijo temático, pero la ë nasal rige a la i normal.
La vocal nasalizada fonémica ë está indicada al final del artículo léxico:
sei (sei) s pulque … Vocal nasal: sëï
La regla de armonía vocal es que la vocal del sufijo formativo de la raíz -i cambia a -e si la
vocal de la raíz es e u o̱ y si no interviene una consonante nasal; la nasalización de ë también
interrumpe la armonía.
heke partir
heni repartir, distribuir
hëki agujerar, perforar
Si la raíz de un verbo empieza con vocal nasal antecedida por hache o saltillo (no escrito en
esta posición), en la raíz de los tiempos secundarios se presenta una ñ. Si la vocal es oral, la
forma secundaria tiene una y. De esta manera la ë nasal se puede distinguir de la e oral.
Tonos musicales
Hay tres tonos con valor fonológico que se presentan en la primera sílaba de una raíz: tono
alto (á), tono bajo (a, sin marcar) y tono ascendente (ǎ). El tono ascendente tiene más duración,
notablemente al final de una frase, y es la razón por la que algunos especialistas han escrito dos
vocales para representarlo.
Los juegos de tres que muestran el contraste de tonos son menos frecuentes.
(Alto) yófri arrear; agujerar, germinar
(Bajo) yofri aguja
(Ascendente) yǒfri arriero
La Academia de la Cultura Hñähñu, el INEA y otros que han investigado la mejor manera de
escribir la lengua, tomaron la decisión de no escribir los tonos léxicos para no complicar más la
escritura a los niños escolares. En este diccionario tampoco se escribe el tono léxico en los
ejemplos, pero depués de la palabra de entrada se da entre paréntesis la palabra con los tonos
escritos.
ra ngu la casa
rá ngu su casa
ya ngu las casas
yá ngu sus casas
De igual manera, los proclíticos del verbo incluyen muchos pares que se distinguen
solamente por el tono.
dí xipi yo le digo
di xipi él le dice
dá xipi yo le dije
da xipi él le dirá
gí xipi tú le dices
gi xipi tú le dirás
xxi La escritura
gá xipi tú le dijiste
ga xipi yo le diré
La ortografía oficial permite distinguir entre el artículo ra y el posesivo rá. No han tomado
todavía la decisión de escribir el tono en los proclíticos del verbo, pero por el gran peso
gramatical que tienen, hemos procurado escribir el tono alto con tilde y el tono bajo sin marca.
2. Las acepciones
Las diferentes acepciones de una palabra están enumeradas.
zoñä (zóñä) s 1. persona sin sombrero
2. mujer sin rebozo
3. animal sin cuernos
3. Oraciones ejemplificativas
Cada acepción de la entrada tiene una oración ejemplificativa.
zoñä (zóñä) s 1. persona sin sombrero Ra tsu̱ntu̱ mi pa mäñä ra bo̱jä, ra ndähi bi
hñäkua rá fu̱i ha bi gohi ra zoñä. Al chamaco que iba arriba, en el carro, el aire le
voló el sombrero y se quedó sin sombrero.
2. mujer sin rebozo Xa mani na ra be̱hñä di ye̱ta ya yo, pe ra zoñä. Allí va
una mujer arreando su ganado, pero sin su rebozo.
3. animal sin cuernos Mäthoni na ra zi ndämfri ra zoñä, pa mä da ntukate
otho yá ndäni. Es necesario que no tenga cuernos una res, para que aunque
embista, no haga daño.
xxiii
DICCIONARIO HÑAHÑU (OTOMÍ) xxiv
5. Información gramatical
Los verbos pueden tener una forma secundaria de la raíz que se presenta en el pretérito y
otros tiempos, y una forma diferente para señalar que el sujeto es indeterminado. Estas formas
adicionales de la raíz se citan al final del artículo.
po̱ tse (pǒ̱tse) vt poner encima Bu̱ ya nthani ra ju̱, u̱ti ha ra tse ha po̱tse ha ra
tsibi. Si ya está escogido el frijol, échalo a la olla y ponlo en la lumbre. Pret. bi
mo̱tse Act. indet. bo̱tse Sinón. etsi.
Los verbos transitivos que se usan como intransitivos (por tener un complemento indefinido
o incorporado al tema verbal) agregan una n- (o m-) en todas las personas de los tiempos
secundarios. Este hecho se nota citando el proclítico pretérito de la 1.ª persona dá.
ku̱ nthe (kú̱nthe) vi nadar Ra ya bäsmetsi mi ku̱nthe ha ya nsaha ha bi jäti na di
geu̱. Unos jóvenes andaban nadando en los baños y uno de ellos se ahogó. Pret. dá
nku̱nthe
6. Variaciones en la pronunciación
Puede haber variaciones en la pronunciación de una entrada que afectan el deletreo.
ku̱ thyatsi (kú̱thyátsi) s ventana Rá ngu ra Xuua bi hokua yoho yá ku̱thyatsi.
Juan le hizo dos ventanas a su casa. Variante nku̱hyatsi
7. Los sinónimos
Los sinónimos de la entrada se notan al final del artículo. Si la entrada tiene varias
acepciones y si el sinónimo se aplica solamente a una de ellas, el número de la acepción
antecede al sinónimo.
yo (yó) s 1. chivo
2. perro
3. ganado menor
Sinón. 1: täxi; 2: tsatyo
8. Las remisiones
Una palabra compuesta generalmente tiene una remisión a las raíces componentes.
ku̱nthe (kú̱nthe) vi nadar Ra ya bäsmetsi mi ku̱nthe ha ya nsaha ha bi jäti na di
geu̱. Unos jóvenes andaban nadando en los baños y uno de ellos se ahogó. Pret. dá
nku̱nthe Véase ku̱ni, dehe
9. Las subentradas
Las subentradas son palabras que comparten la raíz de la entrada. Pueden ser palabras
derivadas o palabras compuestas. Las palabras citadas como subentradas deben aparecer también
como entradas principales; por eso, no llevan ejemplos ni ninguna otra indicación.
käxi vt torcer
nkäxi vr retorcerse, torcerse
nkäxui v rec forcejar, luchar
kähä s tuna
bokjä s tuna prieta
xxv Estructura de la entrada
xxvi
DICCIONARIO
HÑÄHÑU – ESPAÑOL
HÑÄHÑU — ESPAÑOL
ñadi vi pedir muchacha (para casarse
con ella o para que se case con otro)
ntadi s costumbre de andar pidiendo
tadi s petición, solicitud, pedimento
yadi s pedidor
afi (áfi) vti raspar (maguey) Mä mo afi
zu̱ngä rato xudi. Mi tío raspa a las seis de
A la mañana. Pret. dá ñafi Sinón. huí ya
tafi
a (a) interj 1. Expresa satisfacción. ¡A! ya dá
hno̱tfi s medeo (reg.), mediada (reg.),
beni. ¡Ah!, ya sé lo que voy a hacer.
raspa del maguey del mediodía
2. Expresa lástima. ¡A! kate nuni ra zi jäi
tafi s raspador para maguey
hingi ju̱tsi ya dusjäi. ¡Ah!, la pobrecita
tafi s aguamiel; tipo de maguey
persona que no levantan los autobuses.
yafi s tlachiquero
3. Expresa espanto. ¡A! ra bo̱jä ne dä
agate (ǎgáte) s ágata Ra agate geä na ra
mpu̱ntsi. ¡Ah!, el camión quiere
do xi mähotho. El ágata es una piedra
volcarse.
hermosa.
4. Expresa admiración. ¡A! xa mani na ra
agi (agi) vt 1. enterrar Ya ja ra nsei pa ga
dänga hnyaxbo̱jä fo̱te ya bifi. ¡Ah!, allí
agi ya ñusthe ga mpo̱ngatsothe. Ya está
va un avión grande que va arrojando
lista la excavación para que entierre yo los
humo.
tubos del drenaje.
a (a, ǎ) vt despertar Pret. bi ya Act. indet.
2. sumir (en el suelo) Ra uähi hingi agi
ta Véase atsi
ra tabi, ho̱nse̱ xihni ra hai. El gañán no
a (á, ǎ) s pulga Nu ha ya ähä ya tsatyo
sume el arado, apenas araña la tierra.
xika a bu̱i. Hay muchas pulgas donde
3. sepultar Ja pe̱tsi hñäto mäpa dá agi
duermen los perros.
mä dada. Apenas se cumplen ocho días
ani s pulga de gallina
de que sepulté a mi papá.
mfoxa s pulga que se clava en la
4. tapar, ahogar (plantas) Ya ndäpo ya
carne
bi yagi ya bai ga de̱thä. Las hierbas
aba (ǎba) s haba (tumor de las caballerías)
crecieron más y ya taparon las plantas de
Nzäntho ya fani di hñeni ga aba ha ya
maíz. Pret. bi yagi Act. indet. tagi
go̱ne. Casi siempre los caballos se enferman
Sinón. 2: ku̱mi; 4: komi
de haba en el paladar. Sinón. ndodi
ntagi s acción de sepultar o enterrar;
abri (ǎbri) s abril Nzäntho tati Ndäpa
sepulcro; entierro
zänä ra abri. Casi siempre Semana Santa
ñagi s sepulturero, sepultar
cae en el mes de abril. Sinón. ntatso̱ni
agosto (ágósto) s agosto Ntsu̱tkani tata
adi (adi) vt 1. pedir Gatho mära ya jäi
je̱ya to̱te na ra ngo di tse̱ti ndunthi ya
ya xa tumba ya hai; mä ga adi nehe. A
pa ra zänä agosto. Cada año en
todas las demás personas ya les han dotado
Ixmiquilpan hacen una fiesta grande el mes
de tierras; yo también voy a pedir.
de agosto, que se prolonga por varios días.
2. solicitar Stá ma stá adi ra bojä ha ra
ngoñagosto s feria de agosto
me̱sbojä ya nso̱ka dí to̱mi hamu̱ dä
sti ñagosto en agosto próximo
tengi hñä. He ido a solicitar dinero al
mäñagosto adv en agosto pasado
banco, ya sólo espero que me resuelvan.
ahñoli (áhñóli) s ajonjolí Ra ahñoli tu̱tsi
3. necesitar Mä zi boti ya adi ra zi ye.
ha ra githe xa nteti. El ajonjolí que le
Mi siembra ya necesita la lluvia.
echan al mole está tostado. Sinón. ku
4. exigir, insistir Ra bätsi adi ra ba, ha
ai (ai) vt 1. sacar (líquido) Dí ai ra dehe
otho. El niño exige leche y no hay. Pret.
ha ra ju̱sdehe ko na ra ntai. Saco agua
bi yadi Act. indet. tadi
del pozo con un bote.
amäñu̱ vi rogar por mal, desear un
2. servir (comida) Tixu, yai ra hñuni pa
mal (para alguien)
ga ñuni. Hija, sirve la comida para que
3
ai HÑÄHÑU — ESPAÑOL 4
yo coma. Pret. bi yai Act. indet. tai aki (áki) vt 1. sacar (líquido) Ra hñuni di
Sinón. 1: ati; 2: ani nthu̱ni, yaki tsu̱ pa hinda dontsi. La
ai (ai) 1. interj ¡ay! (expresión de dolor, comida ya está hirviendo, saca un poco para
miedo o placer) ¡Ai! ¡Ndi! ¡Hanthu̱ na ra que no se derrame.
pite! ¡Ay! ¡Miren! ¡Un fantasma! 2. servir (bebida y comida) Me̱to yaki
2. vi quejarse (de dolor) Ra dathi rá hñuni ri dada nepu̱ gi yakua ya
mänxui xi bi ai, po̱de ntse̱di. El manza mära. Aparta la comida de tu
enfermo se quejó mucho anoche, creo que papá antes de que le sirvas a otros. Pret.
está grave. Mi ai ya jäi ha ra ju̱tbo̱jä ko bi 'yaki Act. indet. t'aki Variante aki
ra ntsimi. La gente en el metro estaba Sinón. atsi Véase atsi
quejándose porque iban apretados. ntaki s el apartado o reservado
Sinón. 2: däntsi (alimento, bebida)
Ajuä (Ahuä̌) s Dios Pätse̱ Ajuä. Juro por Akntoxi (Akntǒxi) s Espía de la Cena
el nombre de Dios. Sinón. Zi Dada (lucero) Xa thumpi ra Akntoxi na ra tso̱
dä bäjuä quién sabe, sabrá Dios to̱ge po ra ñuhyadi yaä ra ntoxi. Le han
da Ajuä entrega a Dios llamado Espía de la Cena a un lucero que
jamädi Ajuä ¡Gracias a Dios! aparece por el poniente al anochecer, a la
ra hñäjuä, ra hñätajuä con dificultad, hora de la cena. Sinón. Jotandämfri Véase
milagrosamente aki, toxi
fatajuä vt mandar saludo aksei (áksei) vi sacar pulque Mä dada
hatajuä vi engañar a Dios aksei ha ra tse ne umbabi ya jäi. Mi
haxajuä interj ¡Buenos días! papá saca pulque en la olla, y lo da a la
maajuä interj ¡Gracias a Dios! gente. Pret. dá ñaksei Sinón. ansei Véase
matajuä adj ¡buena persona! ¡bien aki, sei
haya! (reg.) yaksei s persona que saca pulque
matajuä vi encomendarse a Dios; algodo (álgódo) s algodón Rá nda ra
clamar a Dios algodo ra mboi. La semilla del algodón es
akäte (ákáte) vti acechar, espiar (compl. prieta. Sinón. tudi
indet.) Yo ndunthi ya jäi ngubu̱ akäte, alma (ǎlma) s 1. alma, espíritu Rá alma
nzäge na ra tsähni xa bati. Andan ra zi ngo̱kei ya bí bu̱huí Ajuä. El alma
varias personas como acechando, tal vez es del difunto ya está con Dios.
que se ha escapado un prófugo. Pret. dá 2. cadáver Rá alma ra ngo̱kei, xi ra
ñakate Véase aki, -te hñu̱. El cadáver del difunto pesa mucho.
yakäte s acechador 3. compasión Ua otho ra alma nuni ra
ntakäte s espionaje ño̱ho̱, hänja xi nampi rá be̱hñä. Creo
akhñuni (ákhñúni) vi servir la comida Mä que no tiene compasión aquel hombre,
be̱po geä akhñuni ha ra nzimxudi. Mi porque seguido maltrata a su esposa.
cuñada es la que sirve la comida en el Variante anmä Sinón. 1: hu̱ste; 2: ndoyo,
almuerzo. Pret. dá ñakhñuni Véase aki, ngo̱kei; 3: nthekäte
hñuni amañu̱ (ámáñu̱) vi rogar por mal, desear
ntakhñuni s sacador o cuchara de un mal (para alguien) Nubu̱ gi amañu̱ de
sacar comida geke go ma te gi thogi. Si deseas un mal
yakhñuni s persona que sirve para mí, a tí te puede acontecer. Pret. dá
comida ñamañu̱ Véase adi, ñu̱
aki (aki) vt espiar, vigilar, acechar Dí aki ambi (ambi) vbt preguntar (a alguien) Dá
ra mbängmixi; ngeä tsikägi mä o̱ni. ambi ra Xuua ha bí mpe̱fi, pe himbi ne bi
Espío al gato montés porque se come mis xikägi. Le pregunté a Juan en dónde
gallinas. Pret. bi yaki Act. indet. taki trabaja pero no quiso decirme.
Sinón. su, fadi Variante ambabi Véase ñani
akäte vi acechar angi, angagi me lo pregunta
anai, ani, añi te lo pregunta
5 HÑÄHÑU — ESPAÑOL Arado
ami (ami) vt 1. escarbar Ra ndämfri animä tso̱ni ha rá ñäni Ajuä. Dicen que
ami ra hai; ngeä ne dä ntuhnuí mäna. el alma de los difuntos llega a la presencia
La res escarba tierra porque quiere pelear de Dios. Sinón. dungo̱kei, hu̱ste
con otra. anjenjo (ánjénjo) s ajenjo Nu ya kue̱se̱
2. erosionar Ntse̱ ra kati ha dí poti, ko jäi tsi ra anjenjo ntho̱tse, gehni hñäkua
ra ye ami ra hai, ho̱nse̱ tsogi ra xido. ra kue̱. Las personas enojonas toman ajenjo
Donde siembro está muy inclinado, la hervido para que se les quite lo enojonas.
lluvia causa erosión al terreno dejando anmä [Variante de alma] alma
puro tepetate. Pret. bi yami Act. indet. ansei (ánsei) vi sacar pulque, servir
tami Sinón. xei, xemi, xeti pulque Ha ra ngo go dí ansei, ha naño
rá ntami ra dehe la erosión que too xe̱mbi ya jäi. En la fiesta yo saco el
ocasiona el agua pulque, pero otros son los que lo reparten a
ani (ǎni) vt servir (comida o pulque) Mä las personas. Pret. dá ñansei Sinón. aksei
nänä geä bí ani ra hñuni ha ra ngo. Mi Véase ai, sei
mamá es la que está sirviendo la comida en ntansei s servida de pulque; sacador
la fiesta. Pret. bi 'yani Act. indet. t'ani de pulque (utensilio)
Sinón. aki, atsi, ai ñansei s persona que saca el pulque
ñangähñuni, s servidor; recipiente ante [Variante de änte] antes
en que se sirve la comida antiua (ǎntíwa) 1. adj antiguo Nu ya ya
ntani s servida de comida mohi ga antiua mäme̱to xi mi tse̱ti. Los
ntangähñuni s servida de comida; platos antiguos duraban mucho.
utensilio para servir la comida 2. s antiguo (persona) Tenä ge nu ya
ntanahñuni s acción de servir la jäi ga ue̱mä geu̱ ya antiua bi bu̱i
comida mäyabu̱. Dicen que la gente antigua era
ñani vi servir alimentos gigante. Sinón. mäyabu̱
yani s servidor (de comida) ani (ǎni) s pulga de gallina Ho̱nse̱ dá
ani (áni) s anís Tai ra ñethi nthoki ko ra bai ha rá ähä ya o̱ni dá mihi na ra ani
ani, xahmä xá ñho pa ra hñeni gá ntsu. ha mä ua. Nada más me paré en donde
Cómprate la medicina preparada con anís; duermen las gallinas y se me pegó una pulga
quizá sea buena para la enfermedad de de gallina en el pie. Sinón. yesto Véase a,
susto. o̱ni
ani (ani) vt 1. escarbar, desenterrar apa ra tähä (ǎpa rá tä́hä) perturbar el
(barbacoa, tesoro) Ani ra thumngo̱; xahmä sueño Tsopu̱ ra binxähi gi pe̱i, ogi apa rá
ya bi dä. Desentierra la barbacoa; quizá ya tähä ri dada, ge ma dä nangi zu̱ngahñu
se coció. xudi dä ma. Deja esa guitarra que estás
2. despertar (al que duerme) Ani ri dada, tocando; no le perturbes el sueño a tu papá,
yaä dä ma ra be̱fi. Despierta a tu papá; que se va a parar a las tres de la mañana
ya es hora de que se vaya a trabajar. Pret. para irse. Véase atsi, ähä
bi yani Act. indet. tani Sinón. 1: xei, ntaptähä s perturbada del sueño de
xeti; 2: atsi otro
animä (ǎnímä) s 1. cuerpo del muerto, apio (ǎpio) s apio Tena ra apio, xi ra
cadáver Ya bi thuxa ra zi animä ma dä nzaki pa dä tsi, ha tena ge ra ñéthi. El
tagi. Ya se llevaron el cadáver para ir a apio tiene muchas substancias nutritivas y es
sepultarlo. medicinal, según dicen.
2. el finado, el difunto Ndu ra animä ya Arado (Árádo) s Cetus (constelación) Ra
pe̱tsi hñunje̱ya bi hñäkajuä. El finado Arado geu̱ ra ya tso̱ di te̱ntho ha di neki
hace tres años que falleció. Ra animä bi ngu rá tabi ra nte̱i. La constelación Cetus
zogi ya tsogi nubu̱ himi tutho. El es un grupo de estrellas que están una tras
difunto dejó recomendaciones sobre la otra, y se ve como la mancera de la yunta.
herencia antes de fallecer. Sinón. Uatsanza
3. alma, espíritu Tenä ge rá animä ya
arhmä HÑÄHÑU — ESPAÑOL 6
arhmä (arhmä) s arma Ra dä Monda di athe (áthe) vi sacar agua ¡Xi gi athe nihi
tsuni ge hinto dä hñä ya arhmä, ngu ra pa gi ñungä ya ndäpo! ¡Cómo madrugas
nzafi ne ra juai. El gobierno de México para sacar agua para regar las plantas! Pret.
prohibe que se cargue armas, como escopeta dá ñathe Véase ati, dehe
o cuchillo. Sinón. nthote ntathe s cosa para sacar agua; acción
aspi (áspi) vi cubrir las brazas con ceniza de sacar agua
Nuga nzäntho dí aspi pa hinga hñäspi. yathe s persona que saca agua
Yo siempre cubro con ceniza las brasas para atsi (atsi) vt despertar Ogi atsi ko ri
no ir a traer lumbre. Sinón. eni ra tsibi, hmafi ra bätsi ähä, rí ma thi. No
thini ra tsibi Véase agi, tsibi despiertes con tus gritos al niño, que está
asta (asta) adv 1. hasta (espacio) Mä tu̱ bí dormido; vete afuera.
mpe̱fi asta yabu̱. Mi hijo está trabajando atsua rá tähä perturba el sueño a uno
hasta lejos. avio (ávio) s 1. avión Ra avio di hñatsi
2. hasta (tiempo) Ga zi nze̱njuathohu̱, ha ra ndähi ne rabu̱ tagi. El avión vuela
asta rí xudi. Nos vemos. Hasta mañana. en el espacio y a veces se cae.
3. hasta (admiración) Asta xi ra Xuua mi 2. libélula Nu ya ya zi zuue ga avio di
e̱ntsate. Hasta Juan decía palabras ho dä hñatsi ha yo ra dehe o ha
indirectas. ¿Asta ja nubye̱ gí jutki? potho. A las libélulas les gusta volar en
¿Hasta ahora, apenas, me estás pagando? donde corre el agua o está encharcada
4. hasta (actividad exagerada) Asta gí nada más. Sinón. 1: hñaxbo̱jä; 2:
honi hänja gra napi. Hasta buscas la fanizithu
forma para que te pegue. Variante ata axahai (áxáhai) vi aventar tierra Ra doro
ata (ǎta) s 1. altar Ra jäi mäyabu̱ mi di nkue̱; hänge axhai. El toro está
hoki ya ata ga do, pa ha mi o̱teni ya enojado; por eso avienta tierra.
so̱cämbeni. La gente antigua hacía altares Variante axhai Sinón. päntsahai Véase
de piedras y allí realizaban su adoración. atsi, hai
2. púlpito Nara zi däkei bi thogi ha ra ñaxhai s el que avienta tierra
ata bi mänga ra ya noya gä tsofo. Un ntaxhai s herramienta con que se
anciano pasó al púlpito y dio unas avienta tierra
palabras de consejo. Sinón. mäkähutsi axi (ǎxi) s ajo Variante axo
ati (ati) vt 1. raspar (maguey) Ya uada dí ayunä (áyúnä) 1. vi ayunar Enä ge nuu̱
ati yoki ra pa, hin dí no̱ge. Raspo los ya jäi di ñupi ha ra mixa xa ayunä.
magueyes dos veces al día, no los medio. Dicen que la gente que toma la hostia en la
2. escarbar (arrastrando la tierra) Bu̱ käi misa ha ayunado.
ra dehe ati rá hai ra huähi. Cada que 2. s ayuno Ra ya jäi o̱te ya ayunä ha
bajan avenidas de aguas escarban la tierra ra to̱ho̱ ne o̱ta na ra sadi. Algunas
de la milpa. Pret. bi yati Act. indet. personas hacen sus ayunos en el cerro y
tati Sinón. 1: ami; 2: xemi hacen una petición. Sinón. 1: behe; 2:
ñatuatafi v rec ayudarse unos a otros bepi
a raspar los magueyes ayo (ǎyo) s pulga de perro Nuua bu̱i ya
ati (áti) 1. vt sacar (líquido) Dí ati ra ayo, ngeä ha ähä ua ra tsatyo. Aquí hay
dehe ha ra ju̱sdehe, ga ñunga ya do̱ni. pulgas de perro, porque aquí duerme el
Estoy sacando agua del pozo para regar las perro. Véase a, yo, tsatyo
flores. aki [Variante de aki] sacar (líquido)
2. vt servir (comida) Ati ya manza ga athä (áthä) vi desvelar Tata xui dí
hñuni pa ya ga ñuñhu̱. Sirve los platos athä, ngeä dí aki na ra be. Noche a
de comida para que ya comamos. noche me desvelo porque espío a un ladrón.
3. s mina Tenä ge Nju̱nthe be̱fi Pret. dá ñathä, dá athä Véase a, tähä
ndunthi ya ati. Dicen que en Pachuca ntathä, ñathä s desvelada, desvelo
explotan varias minas. Pret. bi yati Act. yathä s persona desvelada
indet. tati Sinón. 1 y 2: atsi
7 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ästi
atsi (átsi) vt 1. sacar (comida o líquido) äkui (äkui) vbt esconder (a alguien), ocultar
Ixo, uá atsi ha ra po̱the na xano ra dehe (a alguien) Ra bätsi dí äkuí ra dotfi pa
pa ga tsihu̱. Hijo, ve a sacar un jarro de hinda zi. Le escondo el azúcar al niño, para
agua del manantial para que tomemos. que no se la coma. Pret. bi ñäkui Act.
2. cucharear Ra bätsi ya atsi se̱he̱ ra indet. täkui Véase ägi, -bi
tu̱hu̱ ha ra manza. El niño ya cucharea äni (ä̌ni) vt mover Ra ndähi äni ya dänga
solo la sopa del plato. bai ga za. El aire mueve los árboles
3. desenzolvar Mä ga atsi ra ju̱the pa dä grandes. Sinón. hmäni
ño xá ñho ra dehe. Voy a desenzolvar el äni (äni) vt menear, mover Ra masei äni
caño para que corra bien el agua. ra sei nubu̱ ani na te̱ni ra sei. El
4. palear Yá gu̱xatatsi mä dada atsi ra pulquero menea el pulque cada vez que
hai ñani ngu ñani ha ra huähi. Los sirve un litro. Pret. bi ñäni Act. indet.
formadores de bordos de papá, palean täni Sinón. änti, uänti
tierra de un lado a otro en la milpa. Pret. ntäni s meneador (instrumento)
bi yatsi Act. indet. tatsi Sinón. 1 y 2: ntänsei s meneador de pulque
aki; 3: xami, xai; 4: ati, aki änte (ä́nte, ánte) Las oraciones entre llaves {}
tienen el ajuste sintáctico necesario para evitar
el uso del préstamo del español. 1. conj antes
de Änte gi ma, nda Xuua, tsi na ra zi
dehe. {Me̱to tsi na ra zi dehe, nda
Xuua, nepu̱ gi ma.} Antes de irse, don
Juan, tómese un refresco.
2. prep antes de (tiempo) Ante rá ngo ra
Ä skuela ya dí muntsi ra bojä. {Stí zo̱ rá
ngo ra ngunsadi ya dí muntsi ra bojä.}
ädiza (ädizǎ) s madera áspera Ya xithe̱
Antes de la clausura de clases colecto el
nuu̱ ba ha ya paxithe̱ ya ädiza. Las
dinero.
tablas que venden en las madererías son de
3. prep ante (persona) Yoho ya jäi bi
maderas ásperas. Véase ñädi, za
mai ante ra nzaya pa bi hñanthyä.
ädo (ä̌do) s piedra áspera Bu̱ ga nxaha dí
{Yoho ya jäi bi mambä nzaya pa bi
ñeste ha mä ndoyo ko na ra ädo. Cada
hñanthyä.} Pararon a dos personas ante
vez que me baño me restrego el cuerpo con
el juez; las carearon.
una piedra áspera. Sinón. tädo Véase ñädi,
änti (änti) vt menear, mover Dí änti ra
do
tei pa hinda zäti ha rá ua ra tse. Meneo
ägi (ägi) vt esconder, ocultar Ya meyabu̱
el atole para que no se queme en el fondo de
mi ägi ya bojä ha ra hai. Los antiguos
la olla. Sinón. äni, uäni, uänti
ocultaban el dinero debajo de la tierra. Pret.
ästi (ä̌sti) vt 1. aguzar, afilar Ra ntoza
bi ñägi Act. indet. tägi Sinón. komi
dí ästi pa dä ñofo xá ñho. Afilo el lápiz
ähä (ä́hä) 1. vi dormir Dí ähä nihi, ngeä
para que escriba bien.
dí pa nihi ha mä be̱fi. Me duermo
2. labrar Dí ästi na ra xithe̱ pa dä
temprano, porque voy temprano a mi
kongi. Estoy labrando una tabla para que
trabajo.
se alise.
2. s dormitorio Ha mä ähä bu̱i ya a ga
3. cepillar Ra xithe̱ dá tai xa ñädi
tsatyo. Hay pulgas de perro en mi
hänge dí ästi ko ra thukza. La tabla que
dormitorio. Pret. bi ñähä Sinón. 2:
compré está áspera, por eso la estoy
tähä
cepillando con la garlopa.
äkäo̱ni nukätsu̱di dormirse muy
4. podar Ya dí ästi ya bai ga hoga de̱jä
temprano y levantarse muy temprano
pa sta ñepu̱ ra panthi da roho. Ya
äjua (ä́jwa) s echadero de conejo Nuni ha
estoy podando las matas de higo para que
rá ua ra binto jani na ra äjua. Allí al pie
cuando venga el viento solano, retoñen.
del granjeno hay un echadero de conejo.
5. cortar Mä dada he̱ki ya ye̱za ha nuga
äti HÑÄHÑU — ESPAÑOL 8
rompió en el momento en que apretaba la que ya tiene muchos hijos y todavía es una
trama del ayate. Véase bayo, pe mujer joven. Variante bätsabe̱hñä Véase
bazu (bázu) adj 1. velludo, velloso Bu̱i ya bätsi, be̱hñä
jäi ya bazu yá ye̱. Hay personas que están bäsdänxu (bäsdänxu) s mujer fuerte a
velludas en las manos. pesar de sus años Nuni ra be̱hñä ya pe̱tsi
2. peludo (animal) Dí pe̱tsi na ra ndunthi ya je̱ya ha tobye̱ ra bäsdänxu.
tsatyo ra bazu. Tengo un perro peludo. Aquella mujer ya tiene muchos años y
3. pachón Nu ya tu̱ka bazu tsatyo, todavía está fuerte físicamente. Véase bätsi,
kotuabi yá da nu yá xi. A los perros dänxu
pequeños pachones, el pelo les cubre los bäsjäi (bäsjäi) s joven (persona) Nuni ra
ojos. Sinón. 2 y 3: xirgo ño̱ho̱ tobye̱ ra bäsjäi ha ya di hñeni de
bazu kämyo (bázu kä́myo) cardón ya hmehño. Aquel hombre todavía está
espinudo. joven y ya está enfermo de los riñones.
bazu ronjua (bázu rónjua) s ayate hebra, Variante bätsajäi Sinón. ntsu̱ntu̱ Véase
ayate xirgó (reg.), ayate mal hilado bätsi, jäi
Sinón. xinguye̱; xirgo bäsño̱ho̱ (bäsñó̱ho̱) s hombre joven Stá
bazumu̱i (bázúmu̱i) s persona con barriga nu ra ya jäi nuu̱ ya de mäyabu̱ ha
velluda Bu̱i ra ya däme ya bazumu̱i, ha tobye̱ ya bätsaño̱ho̱. He conocido a unas
nehe ya ye̱. Hay hombres que están personas que son antiguas y todavía son
velludos en la barriga y también en los hombres jóvenes. Variante bätsaño̱ho̱
brazos. Véase bätsi, ño̱ho̱
bädi [Forma secundaria de pädi] saber bätsi (bätsi) s 1. hijo (animal o humano)
bädi (bä̌di) s adivino Na ra pa bi fekägi Tenä ge ra keñä hingi tede gatho yá
na mä tsanza, pe pa dá tsu̱di dá ambabi bätsi; mäde tsi. Dicen que la víbora no cría
na ra bädi pa dá pädi too xkí bekägi. a todos sus hijos, se come a la mitad.
Una vez me robaron mi camión, pero para 2. niño, niña, criatura Ya hingi ñe̱nga
encontrarlo le pregunté a un adivino para yá bätsi ha ra ngu ga nsadi koñä
dar con el que me lo había robado. Véase ndunthi. Ya no caben los niños en las
pädi aulas de la escuela porque son muchos.
bähi (bä̌hi) [Pret. de pähi] adormecerse, 3. cría Rá bätsi ra nxubga di hñeni,
entorpecerse (alguna parte del cuerpo) Nunä hänge hingi ne dä ntsu̱. La cría de la
ra be̱fi ga ntu̱ngi di bähi yá ua na. Con vaca está enferma, por eso no quiere
este trabajo que se hace en cuclillas se mamar.
adormecen los pies. jabätsi vi adoptar como hijo
mbähi s adormecimiento mbätsi vi ser menor de edad
mbähi adj adormecido bätsi (bä́tsi) 1. adj joven Ya jäi bätsi di
bämhñä (bä̌mhñä) s sabio Bu̱i ndunthi ho dä ntso̱nte habu̱raza. El gusto de las
ya ño̱ho̱ xa nxadi ha nubye̱ ya bämhñä. personas jóvenes es pasearse por
Hay muchos hombres que han estudiado y dondequiera.
ahora son sabios. Véase pädi, ñä 2. vi estar joven Tobye̱ dí bätsi, hange
bänte (bä̌nte) 1. s súplica Rá bänte ri dí ne ga ma ra nguga nsadi. Todavía
thuhu maha gi faxki. Por amor a tu estoy joven, por eso quiero ir a la escuela.
nombre ven a ayudarme. (lit.: la súplica de tu be (bé) s 1. ladrón, ratero Tenä ge ya be
nombre) ku̱ti ha ya ngu, ha ya dakate yo ha ya
2. vt suplicar, rogar, pedir un favor ñu. Dicen que los rateros entran en las
Hängu dí bäntebi, pe hingi yo rá mu̱i. casas, y los asaltantes andan en los caminos.
Tanto que le suplico, pero no se le 2. asaltante, asaltador Tenä ge
enternece el corazón. mäme̱to mi yo ya be mi taki ya
bäsbe̱hñä (bäsbé̱hñä) s mujer joven Dá neñu. Dicen que antes andaban
handi na ra be̱hñä ya pe̱tsi ndunthi yá asaltantes que asaltaban a los viajeros.
bätsi ha tobye̱ ra bäsbe̱hñä. Vi una mujer Vocal nasal: bë Véase pe
11 HÑÄHÑU — ESPAÑOL bentho
beba (beba) s ladrón de leche (que mama misma lo que has de hacer en la cocina, no
la leche de otra que no es su madre) Yobu̱ es necesario que te lo esté diciendo.
na ra tu̱nxi ya ra dängi ra beba. Por 2. meditar, reflexionar Tu̱, bense̱ ua xá
ahí anda un cabrito ya grande que es ladrón ñho nuä gí o̱te ua hinä, nubye̱ ya gí
de leche. Vocal nasal: bëba Véase pe, ba nti. Hijo, medita por ti mismo si está bien
behe (běhe) 1. vi ayunar Bu̱i ya jäi di lo que estás haciendo o no, ahora que ya
behe na pa, ngeä njabu̱ ya nzäi. Hay te emborrachas.
personas que ayunan un cierto día, porque 3. imaginar Ra yoskuela bi hoka na ra
así es su costumbre. koi nuä bi bense̱. El estudiante hizo un
2. s Cuaresma Ya pa ga behe jätsi ngu dibujo de algo que se imaginó.
dä thogi Ndäpa. Los días de Cuaresma 4. saber (sin la intervención de otro) Ra
terminan pasando Semana Santa. nsu uädri ya bense̱ nuä dä me̱fi ha ra
3. s viernes Ga mabu̱ na behe ga uädri. El jardinero ya sabe lo que ha de
tso̱ñäi. Voy por allá un viernes a hacer en el jardín.
visitarte. 5. decidir (por sí mismo) ―Ngu dí ne ga
4. s ayuno Ra behe to̱te ga sabdo. El nxadi ha ngu hinä. ―Ngu bense̱ nuä gi
ayuno lo hacen los sábados. Vocal nasal: ne gi pe̱fi pa hinto gi pe̱tsi. ―Como
bëhë Sinón. 2: Däbehe que quiero estudiar y como que no.
mbehe s viernes ―Pues decide tú mismo lo que has de
beni (běni) vt 1. recordar Xahmä gí beni hacer para que no culpes a nadie.
ra kohi dá kohu̱ ra paä. A ver si 6. mal interpretar ―Xi bu̱i ndunthi ya
recuerdas el convenio en que quedamos ese be̱mfeni. ―Ä xähmä hingo gí xikaua.
día. ―Go gí bense̱, nuga hinte dí xiai.
2. pensar Ya dá beni te ga o̱te. Por fin ―Hay muchos estúpidos. ―A ver si no
pensé lo que voy a hacer. me lo estás diciendo a mí. ―Tú mismo lo
3. creer, confiar Ri nänä beni ge gi mal interpretas; yo no te dije nada.
nxadi, ha nege gi o̱tadondo tho. Tu Variante bense̱he̱ Sinón. 4: pädise̱ Véase
mamá cree que estás estudiando, y eso que beni, se̱he̱
nada más te haces el tonto. bentfani s res robada Ya xa jota fadi ya
4. pensar Ya bätsi ho̱nda ra nteni beni. mantfani ga bentfani. Ya encarcelaron a
Los niños solo piensan en jugar. los vendedores de reses robadas. Véase pe,
5. inventar Nu ya jäi di nxadi dä hoka ndämfri
ra ñethi bi beni hanja dä hyoki ra bentya (béntya) vt ventearse Mä fani dä
ñethi mpihi ko yá mo ra nanxa. Las tsiti ha xkí xanthe, kongeä bi bentya na
personas que hacen medicinas inventaron ra ye̱, nubye̱ nku̱ntsi. Abrevé mi caballo
un método para sacar la penicilina de lo y había sudado, y con eso se venteó de una
podrido de la naranja. mano y ahora manquea. Sinón. xo̱ge,
6. extrañar Mä nänä bi du; hingi tsa ga kuentä
puti ha ma mfeni, xi ntse̱di dí beni. bentho (béntho) vt 1. recordar nada más
Desde que falleció mi mamá no puedo Dí bentho nää ra paä dá be̱di mä bojä,
borrarla de mi mente; la extraño mucho. ge mi nsabdo. Nada más recuerdo el día
bentho vt recordar todavía; que perdí mi dinero; fue un día sábado.
memorizar 2. extrañar Bentho rá nänä ra
feni s conmemoración tu̱nthfani, hänge mafi. El becerro
mfeni s mente, memoria, todavía extraña a su madre; por eso
pensamiento, imaginación brama.
beni ra mfeni piensa casarse 3. memorizar Ra yoskuela gatho
bense̱ (bénse̱) vi 1. pensar por sí mismo bentho nuä bi sahni ha ra skuela. El
Tixu, bense̱ nuä gi pe̱fi ha ra ku̱ni, estudiante ha memorizado todo lo que le
himähyoni ga xiai. Hija, piensa por ti enseñan en la escuela. Sinón. 2: hñei; 3:
mepya Véase beni, tobya
beni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 12
beni (beni) s robagallinas Véase be, o̱ni te xkí ñägiu̱, mi enä: nuga stá äkuí rá
beñäjuä (béñäjuä̌) vi encomendarse a be̱nto ra tsibi mädetho ha ra hnini, nuga
Dios Véase beni, Ajuä stá äkuí ra dehe ha ra to̱ho̱. Los malos
berro (běrro) s berro Ra berro xi xa ku̱hi espíritus platicaban de lo que habían
ga kani, ha nehe ra ñethi, nä. El berro escondido, diciendo: yo le he escondido al
es sabroso guisado como el quelite, y rey el fuego en medio de la ciudad; yo le he
también dicen que es medicina. Sinón. kani escondido el agua en el cerro.
dehe be̱xo (bě̱xo) 1. vt pesar Ra ma di be̱xo
bete (bete) s 1. traicionero (que ataca gatho nuä pa, ngu ra ñi, ra dädimaxi.
repentinamente) Bu̱u̱ ya tsatyo ya bete, El vendedor pesa todo lo que vende, como
ngeä hingi fo̱ge pa dä ntsate. Hay perros los picantes y los jitomates.
que son traicioneros, porque no ladran al 2. s peso (moneda) Nubye̱ ra bojä ga
atacar. be̱xo ra tu̱ki ne huxa rá koi na ra
2. traidor (que no demuestra sus malas jäi. Ahora la moneda de a peso es chica y
intenciones) Ra jäi ra bete hingi zote, tiene la imagen de una persona.
pete tho. La persona traidora no habla, 3. s trompa (del marrano; fig.) Ko rá
ataca a uno sorpresivamente. Vocal nasal: be̱xo ra tsu̱di utsi ra hai. Con su
bëte Véase pete trompa el marrano escarba la tierra.
bete (běte) vi acobardarse (no poner Sinón. 3: xiñu
resistencia) Ya tsatyo ne dä za rá ñoui, bi (bi) procl Indica la 3.ª pers. del pretérito;
pe nuä o̱te di bete pa hinte dä to̱tue. requiere la forma B de la raíz. Mände bi
Cuando los perros quieren morder a su mfayo ra Xuua nu mí ma ra beni rá
compañero, lo que hace el otro es nänä. Juan pastoreaba ayer mientras su
acobardarse para no ser agredido. mamá se fue a lavar.
bexa (běxa) s 1. borrega madura Dá bi (bi) vi 1. temblar Bi ra hai ntse̱di ¡ai
tsu̱hni ha mä huähi ra ya bexa xkí yu̱ti. zidada! La tierra está temblando fuerte, ¡ay
Encontré en mi milpa que unas borregas se Dios!
habían metido. 2. temblar (de miedo) Mände ma xa tho
2. persona iletrada (fig.) Dä ma na too mä däme ha xi ndí bi ko ra ntsu ha
pädi dä ñäui ya mbo̱ho̱, nuga te dä tobye̱ dí bi. Ayer iban a matar a mi
me̱ki, ngu drá bexa. Que vaya con los esposo, y hasta temblaba de miedo, y
jefes alguien que sepa hablar; yo, ¿para todavía tiemblo. Pret. dá mbi
qué sirvo?, no sé expresarme. (lit.: soy una Sinón. huäti, binti
oveja) [Esp.: oveja] Sinón. de̱ti bí (bí) procl Indica la 3.ª pers. del presente, de
ndubxa s borrega enferma, borrega acción en otro sitio. Bí xofo ya jäi ha rá
entelerida huähi ra Xuua. La gente está cosechando
nxubxa s oveja (hembra) en la milpa de Juan. Ndí honi nambu̱ ha
bexiga (béxíga) s ampolla Ho̱nse̱ ndí xei bí oua ha na rá buxa mä pikäze̱xjo. Lo
na ra otsi ko ra bu̱hu̱ , kongeä bi bo̱ho̱ estaba buscando en otro lado, y aquí está en
na ra bexiga ha mä ye̱. Solamente estaba uno de los bolsillos de mi pantalón. Ra
escarbando una cepa con una barreta, y por Xuua bí hä ya dutu Monda pa di paua.
eso me salió una ampolla en la palma de la Juan trae ropa de México para venderla
mano. aquí.
beza (beza) s ladrón de madera (leña o Bido (Bido) Bidho (balneario cerca de
árbol vivo que trozan) Véase be, za Tasquillo) Ha ra nsaha Bido, ra dehe nixi
bethui (bethui) s ladrón de aguamiel ¡Xi ntse̱ xa pa, ha ni xa tse̱. En el balneario
yo ya bethuí! bi huibga mä tafi. ¡Cómo del Bidho, el agua ni está muy caliente ni
andan ladrones de aguamiel! Han sacado mi está fría. Sinón. Nxido
aguamiel. Véase be, tafi bindo (bǐndo) adj pinto Mä zi bindo
be̱nto (be̱nto) s rey (nombre dado a un rey ndämfri ra taxi ko ra mboi. Mi vaquita
por un mal espíritu) Ya tsondähi mi mpede pinta es blanca y negra. Sinón. be̱xä
13 HÑÄHÑU — ESPAÑOL bola
bindode (bǐndóde) s animal que tiene una bobahi (bǒbáhi) s corazón de la palma
estrella en medio de su frente o persona con Ko rá bobahi dá hoki na ra njokdoyo.
pinta en la frente Bu̱i ra ndämfri ha ra Con el corazón de la palma hice una
jäi ya bindode. Hay reses y personas de escobeta para limpiar el comal.
frente pinta. Sinón. be̱xäde Véase bindo, Sinón. mu̱hmi, mu̱mhni Véase bahi
de bobahi (bǒbáhi) s palmera Véase
bindode̱thä (bǐndóde̱thä) s maíz pinto, bobahi
maíz negro Véase bindo, de̱thä bodoki (bodóki) s 1. chipote, chichón Bi
bindoju̱ (bǐndójǔ̱) s frijol pinto Ra de̱thä taki na ra mpu̱tsi ha mä de, ha kongeä
dá poti mähye̱gi ko ra bindoju̱. Sembré bi bo̱ho̱ na ra bodoki. Me dieron un
el maíz junto con el frijol pinto. puñetazo en la frente y con eso me salió un
Sinón. be̱xju̱ Véase bindo, ju̱ chipote.
bindouada (bǐndóuada) s maguey pinto, 2. nudo Ra me̱i nte̱i dá hokua ra ya
maguey meco Véase bindo, uada bodoki ha ra ñäni, pa dä ziti. Le hice
bindozate (bǐndózate) s tigre Ha ra unos nudos en la punta al chicote de yunta
xäntho̱ yo ra bindozate. El tigre anda en para que duela. Sinón. 1: ndodi; 2:
la sierra. Sinón. be̱xazate Véase bindo, thutsi
zate bohai (bóhai) s cucharilla (planta de pencas
binu s aguardiente, vino Sinón. ithe angostas y largas) Ha rá gosthi nijä bai na
bistho (bistho) vi preocuparse por temor ra kani nthoki ko ya ye̱ ga bohai. En la
Mände dá mipabi rá nxutsi ra nangu ha puerta de la iglesia está un arco adornado
nubye̱ ya di bistho hämu̱ dä tsontkagi con pencas de cucharilla. Véase bo, hai
ha ra tsu̱tbi. Ayer agarré a la muchacha boi (boi) s 1. buey Ra boi ya hingi ñoui
del vecino, y ahora estoy preocupado de ya nxubga. El buey ya no se encela con las
cuándo me va a citar en el juzgado. vacas.
Variante bitho Sinón. ndo̱mtho Véase bi, 2. toro castrado Tenä ge ya boi mäna o
-tho yá tse̱di de ge ya idro. Dicen que los
Bitehe (Bitehe) Vitejé (ranchería de toros castrados tienen más fuerzas que los
Huichapan) Bu̱i ngu gohonthebe ya jäi enteros.
nuni Bitehe. En Vitejé viven cerca de boi (bói) adj negro, prieto Dí honi ra ya
cuatro cientos habitantes. bantsi ga thähi ra boi. Necesito unas
Bithi (Bíthi) El Mezquital (barrio de Santiago madejas de hilo negro. Véase mboi
de Anaya) Ya boti ga de̱thä nuni Bithi bi bojä (bojä) s dinero Tenä ge ra tsondähi
tsoki ngetho bi zo ra zuue. Allá, en El di jame̱ti ra bojä tagi. Dicen que el diablo
Mezquital, se echaron a perder algunas se adueña del dinero enterrado.
siembras de maíz por la plaga que les cayó. bola (bóla) 1. vt envolver Ra meni di bola
bithä (bithä) s pesadilla Ra bithä bi ehe nu ya dutu xá ntso ne pa me̱fa dä
de ra tsomfeni, hänge mähyoni dä feni meni. La lavandera envuelve la ropa que
ho̱nse̱ nuä xá ñho, o de Ajuä. La está sucia para después lavarla.
pesadilla viene del mal pensamiento; por eso 2. vt amontonar Ya me̱fi ya di bola ya
es necesario pensar solo en el bien o en gavilla ga hogä ndäpo. Los peones ya
Dios. Véase bi, tähä están amontonando las gavillas de alfalfa.
bo (bǒ, bo) vi limpiar Ko ra xite̱ di bo ya 3. s balón, pelota Nu ra bola ndí
dutu ha hinge nso̱ke ko ra xabo. Se ñeñhe bi gä rá ndähi. El balón con el
limpia la ropa con el xite y no solamente con que jugábamos se desinfló.
el jabón. 4. s tumor Ra ñei enä ge o na ra bola
bo (bǒ) s quiote, bohordo Rá bo ra uada ha mä mu̱i. El médico dice que tengo un
xa ñu, geä dri thu. El quiote de maguey tumor en el estómago. Sinón. 1: pantsi,
que está dulce es el que hornean. Variante toti; 2: mundo, muntsi, pantsi; 3:
bo nuni
boladejuego HÑÄHÑU — ESPAÑOL 14
bo̱hai (bo̱hai) s 1. lodo, fango Ra tsu̱di bo̱ñu (bo̱ñu) s moco Joti rá xiñu ra bätsi
di nxaha ha po ra bo̱hai. El cerdo se baña ga bo̱ñu. La nariz del niño está tapada con
en fango encharcado. mocos. Sinón. baxi Véase po̱ni, xiñu
2. cieno, légamo Mänxui bi ñuni ra bo̱shnä (bo̱shnä) s 1. bala Dá tsu̱di na ra
huähi ha nubye̱ xi ja ra bo̱hai. La milpa bo̱jä de na ra bo̱shna, mä ga fotsuabi ha
se regó anoche y ahora es puro cieno. ra ua mä theti. Encontré un casquillo de
Véase po̱e, hai bala; voy a metérselo a la pata del
bo̱jä (bo̱jä) s 1. fierro, hierro, todo metal malacate.
Ra gosthi de mä ngu ga bo̱jä. La puerta 2. balazo Manxui bi nja ya bo̱shnä.
de mi casa es de fierro. Anoche hubo balazos.
2. coche, camión, autobús, carro Dá tai 3. plomo Dá tsu̱ na ra bo̱shna ya xa
na mä bo̱jä pa ra nthengado. Compré tsäti. Hallé un plomo ya quemado.
un camión para acarrear materiales. 4. tiro, disparo Nuu̱ ya be de mänxui,
Sinón. 2: tsanza bi te̱mbabi ya bo̱shnä. A los ladrones de
bo̱jä ra bo̱shnä pistola, escopeta, rifle, anoche, les dieron de tiros. Véase zänä
retrocarga bo̱to (bo̱to) s liendre Tenä ge ra bo̱to
dänga bo̱jä máquina pesada geä rá mädo ra to. Dicen que la liendre
hñaxbo̱jä, hñaxabo̱jä s avión es el huevecillo del piojo. Véase po̱ho̱, to
bo̱ka (bó̱ka) s bravo Dí pe̱tsi na ra mbo̱to vi estar lendroso
tsatyo, xi ra bo̱ka. Tengo un perro muy bo̱the (bo̱the) s alga Ra bo̱the ra kangi
bravo. Sinón. zate ha xá ntudi ngu ra xiyo. El alga del
bo̱kue̱ (bǒ̱kue̱) 1. s persona irritable, agua es verde y es blandita como la lana.
persona colérica Bu̱i ra ya jäi xi ya Véase po̱ho̱, dehe
bo̱kue̱. Hay personas que son muy bo̱tsu (bo̱tsu) s bisabuela Mä bo̱tsu bi du
irritables. ga ntete ha mä bo̱xta bi du ya mrá
2. vi enojarse, irritarse, airarse (reg.) däkei. Mi bisabuela murió embrujada y mi
Xi bi mbo̱kue̱ mä dada koñä histá pe̱fi bisabuelo murió ya anciano.
nuä bi be̱pki. Se enojó mucho mi papá Variante bo̱chu
porque no he hecho lo que me ordenó. bo̱xhyadi [Variante de mbo̱xhyadi] oriente
Sinón. 1: kue̱se̱, kue̱xji, zo̱tmu̱i; 2: nkue̱ bo̱xta (bo̱xta) s bisabuelo Mä bo̱xta ne
Véase po̱ho̱, kue̱ mä bo̱chu, ya hindá pädiu̱. Ya no conocí
bo̱mu (bo̱mu) s tripa de calabaza Nuu̱ ya a mi bisabuelo ni a mi bisabuela.
bo̱mu gi muntsi pa gi umbabi ya tsu̱di. Sinón. mbongxita, mbongaxita Véase xita
Juntas las tripas de calabaza para dárselas a bo̱yo (bo̱ yo) s 1. seso Rá bo̱yo ra de̱ti
los puercos. Véase po̱ho̱, mu xá ku̱hi. Los sesos de ganado lanar son
bo̱ne (bo̱ne) s sobra, desecho, desperdicio sabrosos.
(de alimento) Mä bo̱ne ga thuhme bi zi ra 2. tuétano Rá uagandoyo ra yo kä ra
mixi. El gato se comió mis sobras de pan. bo̱yo. El hueso de la pata de chivo tiene
Sinón. gine, mbongi Véase po̱ho̱, ne tuétano.
bo̱ni (bó̱ni) s 1. salida Yaä rá bo̱ni ya bo̱za (bó̱zá) s bosque
yoskuela zu̱nga yoho nde. La hora de Mabo̱za Zimapán
salida de clase de los alumnos es las dos de bo̱zaju̱ (bó̱záju̱) s frijol cimarrón Tenä ge
la tarde. ra bo̱zaju̱ di thu ngu ra yo. Dicen que el
2. fin (de un período de tiempo) Nubye̱ rá frijol cimarrón se hornea como la barbacoa.
bo̱ni ra je̱ya stá beni ga ma ra gati. En Véase ju̱
este fin de año he planeado una bo̱kuä (bo̱kuä) s camote Ra bo̱kuä dri
excursión. tä ngu ya thengo̱. El camote lo cuecen
bo̱nju̱ (bó̱nju̱) s frijol ayocote Ra bo̱nju̱ como los tamales.
hintsu̱ dí ho ga poti, ngeä xi ra dängi ra bo̱kuäbastä (bo̱kuä́bástä) s camote de
ju̱. Casi no me gusta sembrar el frijol garambullo Ra bo̱kuäbastä bí ehe ha
ayocote porque su frijol es muy grande. na ra bai ga bastä ra base̱, ha nu rá
brá HÑÄHÑU — ESPAÑOL 16
construir pilares de piedra en los pesebres de envoltorio grande de carnes fritas. Véase
las caballerizas. Sinón. pila, ntogto Véase pantsi
bai, do banxu (banxu) s 1. oyamel (árbol) Ya
bane (bane) s tartamudo Dí ho ga o̱de banxu di the̱ki pa thoki ya xithe̱. Cortan
hadra ñä ra bane. Me gusta oír cómo los oyameles para hacer tablas.
habla el tartamudo. Sinón. ku̱ne, hu̱xne 2. Banxu (barrio de Ixmiquilpan) Nuni
bane (báne) vi tartamudear Bu̱i ra ya Banxu ha bi mpe̱fini na mä tu̱ ga
jäi bane; hingi tsa dä ñä xá ñho. Hay xahnäte. Un hijo mío trabaja de profesor
algunas personas que tartamudean, no allá, en el Banxu.
pueden hablar bien. Pret. dá mane 3. Banxu (cerro al norte de Ixmiquilpan) Zi
Sinón. ku̱ne Véase ne Mothe ja na ra to̱ho̱ tembi Banxu.
banfani [Variante de bantfani] leche de Allá en la Lagunita hay un cerro que le
vaca dicen Banxu.
Banganto (Banganto) Bangandho (barrio banza (banza) s 1. poste de madera Ya bi
de Ixmiquilpan) Ra hnini Banganto di thuxa ya banza pa habu̱ dä thogi ra
hñohuí ra hnini Demde. El barrio del ñoti. Ya pararon los postes de madera para
Bangandho colinda con el pueblo de que pase la luz eléctrica.
Capula. Véase mbängi 2. horcón (para construir casas) Dí honi
bani (báni) vi 1. marchitarse Ya de̱thä ya ra ya banza pa ga hoka na ra ngu.
bi bani, ngeä hinxa uäi. El maíz ya se Necesito unos horcones para hacer una
marchitó porque no ha llovido. casa. Variante manza Sinón. 1: mai; 2:
2. enjutarse Ya uada di ati ya bi bani negu, xoza
ya ye̱. A los magueyes que raspo ya se banxi (bǎnxi) s leche de cabra Tenä ge
les enjutaron las pencas. Sinón. 1: baxni, ra banxi mäna ra nzaki ke ra babga.
bahni; 2: bahni, bati Dicen que la leche de cabra es más
banjua (bánjua) s conejo Ha ra mbonthi alimenticia que la de vaca. Variantes baxi,
xikä banjua yo. En el monte andan bachi Sinón. bayo Véase ba, täxi
muchos conejos. bañä (bañä) vt 1. vaciar Mä ga bañä ya
banjua ngu conejo de jaula ro̱zä ga de̱thä, ngeä thoni ya ro̱zä. Voy
mäxo banjua conejo manso, conejo a vaciar los costales de maíz porque se
doméstico necesitan los costales.
mbänga banjua conejo silvestre Véase 2. embrocar (poner boca abajo) Bañä ra
bahni, jua bo̱jä mi po ra dehe pa dä mi. Embroca
bantfani (bantfǎni) s leche de vaca Ra el bote que tenía agua para que se
bantfani di ku̱gi ko ra pahyadi. La leche escurra.
de vaca se corta con el calor del sol. 3. colgar de cabeza Bañä ra täxi pa dä
Variantes banfani, banthuani Véase ba, za gi tontua rá xifri. Cuelga de cabeza
ndämfri al macho cabrío para que le puedas quitar
banti [Variante de manti] envoltorio la piel.
bantyu̱ga (bǎntyu̱ga) s 1. bufanda Yaä 4. inclinar la cabeza Ra bätsi umba ra
ja ra tse̱ mäthoni rá bantyu̱ga. En el ñe̱i, bañä pa hinda nkoxa ha yá dutu.
tiempo que hace frío es necesario usar Inclínale la cabeza al niño que está
bufanda. vomitando para que no se ensucie la ropa.
2. mascada, paliacate, payacate Ra ya Pret. bi mañä Sinón. 1: o̱ni; 2: yemi
däme nzäntho di huxä ra bantyu̱ga. mämañä adv de cabeza
Algunos hombres ya tienen por costumbre bañu (báñu) vi estar de camino Gá
usar mascada. Variante mantyu̱ga Véase tso̱ho̱ nubye̱ ya dí bañu hingi tsa ga
panti, yu̱ga ramänui. Llegaste ahora que ya estoy de
bantsi (bántsi) s envoltorio, algo camino, no puedo atenderte. Sinón. neñu
envuelto Mä dada bá hä na dänga Véase bai, ñu
bantsi ya thu̱tango̱. Mi papá trajo un
21 HÑÄHÑU — ESPAÑOL Batha Nsalandre
base̱ (báse̱) vi 1. estar parado solo (sin batmädo (batmädo) s huevo sancochado
compañía) Nuni ra nxutsi bí base̱ ha ra Mä ga hoki ra ya batmädo, ngeä otho
xudi ga tähi. Aquella muchacha está konte ga tsäni. Voy a hacer unos huevos
parada sola, sin compañía, a la sombra del sancochados porque no hay con que
mezquite. freírlos. Variante batmädo Véase fati,
2. pararse solo (sin la ayuda de nadie) Ra mädo
bätsi ya base̱, pe hingi tsa dä yose̱. El batango̱ s carne sancochada Véase fati,
niño se para solo sin ayuda de nadie, pero ngo̱
no puede caminar solo, sin ayuda. Véase bati (bati) 1. vi girar Ya bätsi di ho
bai, se̱he̱ handi ya nteni di bati. A los niños les
base̱ju̱ (base̱jǔ̱) s frijol sin guía, frijol gusta ver girar los juegos.
maleado Dá poti ha ra huähi tsu̱ ra 2. vi huir, fugarse Ra ya yofadi bi
base̱ju̱ ha ra xo̱njyä. Sembré un poco de bati, mi o ha ra fadi. Algunos reos se
frijol sin guía en la milpa y es violento. fugaron de la prisión.
Véase bai, se̱he̱, ju̱ 3. vi dar vuelta Ra bo̱jä ya bi bati ha
bastä (bástä) s garambullo (la fruta es ra mahni. El coche ya dio vuelta en la
como capulín y la mata es grande con pencas curva.
largas ovaladas y acanaladas con espinas) Ha 4. vi rondar Ha ra ngu nsadi ndunthi
ra Batha ra Botähi ra hai ra bastä. El ya bätsi xa mipye̱ di bati. Muchos
Valle del Mezquital es la tierra de la planta niños de la escuela se han agarrado de la
del garambullo. mano; están rondando.
bastäju̱ s frijol garambullo 5. s las escondidas (juego) Ya bätsi
batähmi (bátä́hmi) 1. vi arrugarse la cara ñeni ga bati. Los niños juegan a las
Nuni ra be̱hñä ya ra däkei ya bi escondidas. Sinón. 1: theti; 4: bahni; 5:
batähmi. A aquella mujer ya se le arrugó ntägi
la cara por la edad. batha (bátha) s 1. llanura Ra paä dá ma
2. s persona con cara enjuta Nuni ra ha ra xätho̱, dá handi na ra batha xmá
jäi ya ra batähmi ha hintsu̱ ra däkei. nkanti, xi mi neki mähotho. El día que
Aquella persona ya tiene la cara enjuta y fui a la sierra vi una llanura enverdecida que
no tiene mucha edad. Variante bathmi se veía bonita.
Véase bati, hmi 2. desierto Tenä ge ha ra ximhai ja ra
batäua (bátä́ua) s pie arrugado Nuni ra ya xe̱ni ya batha, habu̱ otho ra dehe ni
ño̱ho̱ di nxaha ra batäua, ngeä ya ra ya ndäpo. Dicen que en el mundo hay
eda. Aquel hombre que se está bañando es desiertos, donde no hay agua ni hierbas.
de pies arrugados, porque ya está anciano. 3. valle Ha ra Batha ra Botähi, ya bi
batbi (batbi) vi huir, fugarse (de alguien) uäthe ndunthi ya hai. En el Valle del
Nuni ra däme yoni honga rá be̱hñä; enä Mezquital ya hicieron de riego grandes
bi batbi. Aquel hombre que anda ahí anda extensiones de terrenos.
en busca de su esposa; dice que se le huyó. 4. campo deportivo Xuua, mä ga ñeñhu̱
Variantes batui, batuäbi Véase bati, -bi ha rá batha ra ngu ga nsahnate. Juan,
bati (báti) vi 1. arrugarse Honse̱ dá vamos al campo deportivo de la escuela a
nxaha yaä bi bati mä ye̱ ha ra dehe. jugar.
Nada más me bañé por un tiempo largo y se 5. patio Mä de̱thä stá pogi ha ra batha
me arrugaron las manos en el agua. mä ngu. He tirado mi maíz en el patio de
2. marchitarse Ya bai ga de̱thä ya di mi casa.
bati ko ra nduthe. Las matas de maíz ya Batha Nsalandre (Bátha Nsálándre) San
están marchitas por la sequía. Andrés Davoxtha (pueblo que pertenece a
3. enjutarse Ya ye̱ta dá he̱ki ya bi bati Cardonal, Hgo.) Ha ra hnini Batha xi bai
ha ra hyadi. Las pencas de maguey que ya uada, ha xi ja ndunthi ra sei. En el
corté ya se enjutaron por el sol. pueblo de San Andrés Davoxtha hay muchos
Variante bati Sinón. 2 y 3: bani, mani
bathä HÑÄHÑU — ESPAÑOL 22
Algunas personas cuentan unas historias los huacales donde empacaban sus
muy bonitas. mercancías. Véase be, za
2. leyenda Ja ra ya bede xi mäjuäni ha oxbeza s pan grande
mära hinä. Hay leyendas que son be̱ (be̱) [Variante de be̱di] faltar
verídicas, pero otras no. Véase pede be̱ (be̱) s cosa ¿Te ra be̱ gi ne gi tai?
bemtse (bemtse) s tejer canastas Nuga ¿Qué cosa deseas comprar? Variante me̱
hindí pädi ra bemtse, ngeä hinhyamu̱ te be̱ ¿qué?
stá pe̱fi. Yo no sé tejer canastas porque be̱bo (be̱bo) vt poner debajo de algo Ya
nunca lo he hecho. Variante memtse ñätsani be̱bo ha nuu̱ xa dä yu̱xa
Véase pete, bo̱tse mäñä. Pon los aguacates verdes debajo, y
bengadutu (béngádútu) s 1. lavandería los maduros ponlos encima.
Ra Juanä bí peni ha ra bengadutu. be̱bo (bé̱bo) 1. vi estar abajo, estar
Juana está lavando en la lavandería. debajo Tenä ge ha ra ximhai be̱bo
2. lavadero (reg.), cualquier objeto en que mära ya jäi. Dicen que debajo de la tierra
se restriega la ropa Nuni ra do go gehni viven otras personas.
dí o̱te mä bengadutu. Uso aquella 2. adv debajo Bi gohi be̱bo ra
piedra como lavadero. yondithä; go ku̱xa mäñä ra xathä. El
Variante mengadutu maíz seco quedó debajo; lo que está
bes (běs) adv luego, de inmediato, encima es el maíz fresco. Pret. dá me̱bo
inmediatamente be̱datsi (be̱datsi) s sobrino, sobrina Bu̱i
bestho (běstho) adv 1. hoy mismo Ra ku̱ta mä be̱datsi: hñu ya däme ha yoho
dathi tsaye̱ mäthoni nubye̱ bestho gi ya be̱hñä. Tengo cinco sobrinos: tres
tsitsi ha ra yo̱thete. El enfermo está muy sobrinos y dos sobrinas.
grave; es necesario que hoy mismo lo lleves be̱datsi ga ko (be̱datsi gá kǒ) sobrino
al médico. político
2. pronto, luego Rí ma ngunsadi, pe be̱däzu̱ (bé̱däzu̱ ) s cacería de tlacuache
bestho, ngeä bi hñuxadi. Vete a la Ra ya jäi di ho ra be̱däzu̱, ngeä, tenä,
escuela; pero pronto, porque ya se hizo xá ku̱hi nthu. A algunas personas les gusta
tarde. la cacería del tlacuache, porque dicen que el
3. inmediatamente Bu̱ gi maha, pe ne tlacuache es sabroso horneado. Véase be̱te,
bestho, ngeä ra hñaxbo̱jä ya ma dä däzu
bo̱ni. Si es que se van, váyanse be̱di (bé̱di) vi 1. estar incompleto Di
inmediatamente, porque el avión ya va a be̱di rá te̱ni ra huada, nuä ra mathä. La
partir. Sinón. mäntä, nihi medida del maicero está incompleta.
betanthähi [Variante de ‘metanthähi] 2. faltar Be̱di dä zo̱ho̱ ya me̱fi. Falta
mecate trenzado para que lleguen los peones.
bete s acción de trenzar o tejer Véase 3. agotarse, acabarse; ser insuficiente Mä
pete dä me̱di ra sei. El pulque se va a
bethi [Variante de bithi] petaca (reg.; acabar.
canasta tejida, sin asa, para tortillas) 4. perderse, desaparecer Yá nzäi ya jäi
bexte (béxte) s bandera Mä bextehu̱ yo di me̱di. Las costumbres de la gente
de Monda xi mähotho, ngeä pe̱tsi hñu están desapareciendo. Pret. bi me̱di
ya ku̱hu̱ ne to̱ge ra nxu̱ni mädetho. be̱bu̱, be̱ditho falta todavía
Nuestra bandera mexicana es bonita, porque be̱pi le falta
tiene tres colores y en medio tiene una be̱tui v bt hace que le falte
águila. Sinón. bandera be̱di (bě̱di) vt perder Dá be̱di mä bojä
beza (beza) s huacal (caja hecha de ha ra tai. Perdí mi dinero en la plaza.
barrotes de madera o de tiras de tabla) be̱fa (be̱fa) 1. vi ir atrás Nubu̱ ngí pa tai
Mäme̱to ya neñu nzäntho mi ndude ya nuga ndí be̱fa di gee, ha nui ni ngí
beza habu̱ mi u̱ti te mi pa. ñegi. A la hora que ibas a la plaza yo iba
Anteriormente los viajeros siempre cargaban atrás, y tú ni volteabas a mirar. Ha ra
be̱fi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 24
4. estar plano Ra hai habu̱ dí poti xi México a trabajar por mes, ahora ya ganan
be̱ni. El terreno donde siembro está bien. Véase pe̱snä
plano. Pret. dá be̱ni, dá me̱ni Sinón. 3 y be̱statsintsu̱ (bé̱státsǐntsu̱) s pájaro
4: bo̱ni, ntitsi maicero (con mancha oscura en la cara) Nu
be̱nte (bě̱nte) 1. adj pobre (con compasión) ya be̱statsintsu̱ ho̱nse̱ ya nku̱stithä di
¡Ra be̱nte jäi bi dagi ha bi ntse̱ni! ¡Pobre de̱ni, ngeä ya zithä. Los pájaros maiceros
persona que se cayó y se descalabró! nada más buscan las trojes, porque son
2. s infeliz (con indignación) ¡Te xa afectos al maíz. Véase be̱tsi, tsintsu̱
beniä ra be̱nte dá hmipa mä pe̱fi! ¿ua be̱te (bé̱te) s cacería, caza Gatho mä
hinda goski? ¡Qué habrá pensado ese tsatyo ya me̱te; nso̱ka na hingi pädi ra
infeliz al que le presté mi herramienta! be̱te. Todos mis perros son cazadores, sólo
¿Qué no me la irá a regresar? uno no sabe cazar. Véase pe̱te
be̱nxi (bé̱nxi) s base donde se talla be̱ti (bě̱ti) s acción de limosnear Ra ya
lechuguilla Mä ga hoka na mä be̱nxi ne jäi, mädi yomahño, ya xa nzäi ra be̱ti.
ga ko̱ste ra tsu̱ta. Voy a arreglar una Algunas personas, aunque estén buenas y
base de tallar lechuguilla. sanas ya están acostumbradas a limosnear.
be̱ñu (bé̱ñu) s desgracia, perdición Ra Véase pe̱ti
ñu nunä nxutsi di zi, mä dä zitsi ha ra be̱to (be̱to) s nieto, nieta Mä tixu ya
be̱ñu. El camino que lleva esa muchacha pe̱tsi yoho yá bätsi ha geu̱ mä be̱to. Mi
la conducirá a la desgracia. Véase ñu, be̱di hija ya tiene dos niños, y ellos son mis
be̱pate (be̱páte) s 1. servicio doméstico nietos.
(en hogar ajeno) Mä ho̱xu nzäntho bí yo be̱tri (be̱tri) s 1. mayordomo Ra be̱tri go
Monda ra be̱pate. Mi entenada constante- geä rá hñänsoki ra nijä. El mayordomo es
mente anda en México, en servicio el que trae las llaves de la parroquia.
doméstico. 2. capataz Ra be̱tri ra hmu di jakje ga
2. cargo (religioso) Stá xu̱kje ra ya ño̱ho̱ mpe̱he ntse̱di. El capataz del patrón nos
ga be̱pate ra ngo xa ñepu̱. Hemos hace trabajar mucho. Sinón. 2: gabida
elegido algunos hombres para que be̱tui (bě̱tui) vbt hacer que le falte Ra
desempeñen el cargo de la fiesta que se tsu̱di ne hingi be̱tuí ra hñuni, pa mäntä
aproxima. Véase be̱pi dä noki. No hagas que le falte comida al
be̱pi (bě̱pi, bé̱pi) vt faltar (a alguien) puerco, para que engorde pronto. Véase
Nuni ra zi jäi di be̱pi rá he ha jabi rá be̱di
bojä. A aquella persona le falta ropa y es be̱taye̱ (bé̱táye̱) s aplauso Mí thutsi
adinerada. ga nzaya ra Hose bi nja ra be̱taye̱ ga
be̱ki me falta johya. Cuando nombraron juez a José,
be̱i te falta hubo aplausos de alegría. Variante be̱tye̱
be̱pi (be̱pi) vt 1. ordenar, mandar Be̱pi Véase pe̱ti, ye̱
ri tixu; dä yofo ra he̱mi pa gi pe̱ntua ri Be̱ti (Be̱ti) Bethi (barrio de Chilcuautla)
tu̱. Manda a tu hija que escriba la carta Na mä bätsi ya bi yu̱ti ra ngunsadi
para que se la mandes a tu hijo. Be̱ti. Ya uno de mis hijos entró a la
2. incitar, instigar Nuä ra däme escuela del Bethi.
o̱tatuhni po̱de be̱pi ra ntso. Creo que be̱ti (be̱ti) vt 1. beber (reg.); comer
a ese hombre que provoca pleitos lo incita (comida caldosa, sin cuchara) Tu̱, be̱ti ri
el espíritu malo. Sinón. 1: japi; 2: enti ju̱ ne ga xe̱ai mätsu̱. Hijo, bebe tus
be̱po (bé̱po) s cuñada Mä be̱po, xi ra frijoles y te serviré más.
me̱fi, pe̱fi hängu ra be̱fi ha ra ngu. Mi 2. tomar Ga tsi na ra hme ko ra ñi ne
cuñada es muy trabajadora; hace todo el ga be̱ti na te̱ni ra sei, ko ngeä bapu̱
trabajo de la casa. ra ño̱ho̱. Comeré una tortilla con salsa y
be̱snä (be̱snä) s trabajo por mes Ya tomaré un litro de pulque y con eso es
nxutsi pa Monda ra be̱snä ya, nubye̱ suficiente.
tähä xá ñho. Las muchachas que van a
be̱ti HÑÄHÑU — ESPAÑOL 26
pencas de maguey, pero no les cortes las bistä (bístä) s espina de nopal Ndí oka
púas. na ra kähä ne na rá bistä bi doti ha
2. púa de maguey (de la punta de la penca) mä ye̱. Estaba cortando una tuna, y una
Tenä ge bu̱ ra bimda dä doti, yo mbo espina del nopal se introdujo en mi mano y
ra ngo̱. Dicen que cuando la punta de la se quebró. Variante bixtä Véase bini,
púa de maguey se clava en la piel de una xätä
persona, se rompe y corre dentro de la bisti (bisti) vi 1. inflarse Ra bexiga di
carne. Variantes bimda, mimda Véase bisti ko ra ndähi. El globo se infla con
bini, uada aire.
bimxähi (bimxä̌hi) s guitarra Mäna 2. abultarse Rá mu̱i ra keñä di bisti
hinxá mädi ya bimxähi bu̱ gi ma gi hä nubu̱ tuti ra dängu. El estómago de la
asta ha bí thoki. Las guitarras salen más víbora se le abulta cuando se traga una
baratas si se traen de donde las hacen. rata. Sinón. 2: bu̱tsi
Variantes binxähi, binxähi Véase bida, bite (bǐte) s aguijón, lanceta Ra gäni bi
nxähi zagagi ha mä hmi ha bi gohi rá bite. La
bindri (bindri) s chicalote (hierba con abeja me picó en la cara y se me quedó su
espinas en toda la mata con semilla prieta y aguijón.
pequeña, de flor blanca con amarillo en medio) bitatähi (bítátä́hi) s mezquital Dá
Ya joño, di ho dä zipabi yá nda ra tanga na ra hai, pe xi ra bitatähi.
bindri. Las tórtolas se comen las semillas Compré un terreno, pero es mezquital.
del chicalote. Variante mindri Variante bíthi Sinón. botähi Véase tähi
taxabindri s chicalote (de flor biti (bíti) s 1. orina Ra biti, tenä, ge
blanca) xá ñho pa rá dehe rá dospi ra bo̱jä. Dicen
kastabindri s chicalote (de flor que la orina es buena como agua para la
amarilla) batería del camión.
bini [Variante de mini] espina 2. excremento Yá biti ya mboni xá
binto (binto) s granjeno (planta con nxä. El excremento de los animales
espinas grandes) Ja na ra binto tsipabi apesta.
rá fruta ha rá fruta ngu xá mboi ne ra 3. acción de evacuar Ra Xuua bi ma ra
tú̱ki. Hay un granjeno del que se come la biti. Juan se fue a evacuar. Sinón. 1 y 3:
fruta; la fruta es medio prieta y chica. piti, bi; 2: däbi, foho
Variante minto bithi (bithi) s petaca (reg.; canasta tejida,
binza (bínza) s huizache Ra do̱ni binza sin asa, para tortillas) Ra bithi thoki ga
ra kasti, ha ja rá ñu̱ni mähotho. La flor xithi o ga xitso. La petaca se hace de
del huizache es de color amarillo y de aroma carrizo o de saúz. Variante bethi
agradable. Variante minza Véase bini, za bitso̱ (bǐtso̱) s 1. aerolito, estrella fugaz
bipa (bípa) s 1. calma (reg.; vapor o humo Bu̱ nxui di neki nubu̱ tagi ya bitso̱. En
que parcialmente oscurece la vista lejana del la noche se ve cuando caen los aerolitos.
valle) Xa hatsi ra pa ko ndunthi ra bipa, 2. aerolito (gusano) Ha rá yu̱ga mä
tenä ge rá nthandi ra ye. El día tsatyo bi zoxa ra bitso̱ ha nubye̱ ya ra
amaneció con mucha calma; dicen que es dängi ngu ra thäxhni. Le cayó un
señal de lluvia. aerolito en el pescuezo a mi perro, y ahora
2. neblina Enä ra ye̱tabo̱jä ge mbá el aerolito ya está tan grande como la
penga ra bakamandäpo Monda, gallina ciega. (lit.: orina de las estrellas)
mäñu mi ja ra bipa, himi neki xá ñho bixfani (bixfǎni) s tambor Nuga di
ra ñu. El chofer dice que, en el camino al pe̱mda ko ra bixfani ha mä dada ko ra
regresar de vender la alfalfa en México, thu̱za. Yo toco el tambor, y mi padre, la
había tanta neblina que no se veía bien el flauta. Véase bida, xifri
camino. Sinón. 2: bo̱ndgui Véase bifi, bithi [Variante de bitatähi] mezquital
pa tupido
Bitho̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 28
Xuua nuni Bokähä. Ayer fui a visitar a mi tä yá bonda. Ya están madurando las
tío Juan allá, en Bocaja. Véase bo-, kähä bondas de la mata de nopal de bonda.
bokjä (bókjä) s tuna prieta Ja na ra bondäpo (bǒndäpo) s hierbazal (tupido)
xätä ha ra to̱ho̱ tembi bokjä, ngeä ngu Ra huähi dá fu̱tsi ha nepu̱ dá ñuni bi
ra mboi rá kähä pege xá ku̱hi. Hay una gohi ra bondäpo. La milpa que barbeché
clase de nopal en el cerro que da una tuna y luego regué se hizo rápido un hierbazal.
que le dicen tuna prieta que es muy bondri (bóndri) s cuerno prieto Mä
sabrosa. Véase mboi, kähä ndämfri ra bondri ha ra tsändri. Mi res
boku̱the (bokǔ̱the) s tos ferina negra es de cuernos prietos y puntiagudos. Véase
Tenä ge ra boku̱the di potsi ra bätsi mboi, ndäni
nubu̱ hehe. Dicen que por la tos ferina boni (bóni) 1. vi estar acostado Ha ra
negra, cuando tose el niño, se pone prieto. huähi dá tsu̱di yoho ya jäi mi boni.
Véase mboi, ku̱the Encontré a dos personas acostadas en la
bokyä (bokyä) s víbora prieta o negra milpa.
Tenä ge ra bokyä ra nsuhuähi ha bi tsi 2. vi haber (cosas o montones esparcidos
ra ye. Dicen que la víbora prieta es una sobre una superficie) Ha ra huähi xi boni
milpera y atrae la lluvia. Véase mboi, keñä ya do. En la milpa hay muchas piedras
Bomänxätä (Bǒmä́nxä̌tä) Bomanxatha regadas.
(ranchería de Tecozautla) Véase bo-, 3. s echadero Ha ya boni ya ndämfri
mamänxätä xá nxä. En el echadero de reses apesta.
bomexe (bóméxe, boméxe) s capulina Sinón. 1: be̱ni; 2: ja
(araña), viuda negra Rá ntsate ra boni (bǒni) s montón ¿Te yo rá boni ra
bomexe xá ntsuni, ngeä hote. La ñi? ¿A cómo está el montón de chiles?
picadura de la capulina es peligrosa porque Variante moni Sinón. mundo, hmundo
mata. Variante bomxe Sinón. de̱nimexe Bonto̱ho̱ (Bonto̱ho̱) Los Cerritos (barrio de
Véase mboi, mexe Santiago de Anaya) Bi zo̱ho na rá mengu
Bomu (Bomu) Zaragoza (barrio de Santiago ra hnini Bonto̱ho̱ mi nehmä di tai ra
de Anaya) Ra nzaya me Bomu bi bati de̱thä. Llegó uno del barrio de Los Cerritos
mändomingo. Al juez de Zaragoza lo queriendo comprar maíz. Sinón. Zi To̱ho̱
cambiaron el domingo. bonue (bónue) s 1. mosquito negro
Zi Bomu Arenalito (barrio de 2. mosco (una clase de mosco negro y chico
Ixmiquilpan) que chupa la sangre) Ya bonue xi tsa ra
bomu (bomu) s arena Tenä ge ra dehe fani ha hingi hopi dä ñuni. Los moscos
go bi yagi ra bomu. Dicen que el agua están picando bastante al caballo, hasta no
cubrió la arena con otras materias. lo dejan comer. Vocal nasal: bouë
bomza (bómza, bómzǎ) s zapote negro, Variante boue Véase mboi, ue
zapote prieto Xá hñetsi rá bai ra pe̱ni bosefi (boséfi) s abejita prieta Yá sefi ya
bomza. El árbol del zapote negro es muy bosefi di nte ngu ya dänga xo̱ni. Los
grande. Variante bomúza Véase mboi, panales de abeja prieta crecen como
muza cántaros grandes. Variantes bosfi, botsfi
bomi (bómi) s chile pasilla Ko ra bomi Véase mboi, sefi
thoki ra githe. Con el chile pasilla se hace bospi (bospi) 1. s ceniza Tenä ge ra
el mole. Véase mboi, ñi bospi ko ya ndo ri hñäka ra nzo̱. Dicen
bomi (bǒmi) s trasplantación de chiles que la ceniza con granizos quita la
Xudi ga yohe ra bomi ne ndamäni ra calentura.
botade̱thä. Mañana vamos a trasplantar 2. adj gris Dá tai na mä bo̱jä ra
chiles y pasado mañana la siembra de maíz. bospi. Compré un camión gris. Véase
Sinón. njäxañi, ntu̱tañi Véase bo-, ñi mboi, tsibi
bonda (bónda) s bonda (nopal), tapón mospi vi convertirse en ceniza
grande, tapón liso Ra xätä ga bonda ya Mospi s Miércoles de Ceniza
bosta HÑÄHÑU — ESPAÑOL 30
hange hinxá mädi dá juti. La manta que 2. hay todavía Nänä, ¿bu̱itho ra zi sei o
compré es una manta remendada, por eso ya bi thege? Señora, ¿hay todavía pulque
no me costó cara. Véase bo̱te, mänta o ya se terminó?
bo̱te (bó̱te) vt hacer cóncavo Dí bo̱te bu̱ ki (bu̱ki, bǔ̱ki) vt 1. hacer pucheros Ra
mä mu̱i nubu̱ nugi ra yo̱the. Hago bätsi di bu̱ki rá ne nubu̱ ne dä nzoni. El
cóncavo mi estómago cuando me revisa el niño hace pucheros cuando quiere llorar.
médico. Sinón. moti, mo̱mi 2. gestear con la boca Nubu̱ dí nthe̱be
bo̱tse (bo̱tse) s 1. canasta Dá tai na ra mä nkontra di bu̱ki rá ne. Cuando me
bo̱tse nthoki ga tsu̱to ra xitso. Compré encuentro con mi enemigo gestea con la
una canasta hecha de varas de saúz. boca.
2. costilla Dá tehmi na mä bo̱tse. Me bu̱ kne (bu̱kne) vi 1. pucherear (reg.),
fracturé una costilla. hacer pucheros Nubu̱ fu̱ di zoni ra bätsi di
to̱uabo̱tse s canasta con base bu̱ kne. Cuando el niño empieza a llorar
bo̱te [Act. indet. de póte] alguien lo pucherea.
remendó 2. hacer gestos con la boca Ndunthi ya
bu̱ (bu̱) conj si, cuando Xuua, bu̱ bi ma jäi nubu̱ di nkue̱ di bu̱kne. Muchas
tai ri be̱hñä ga te̱ti mä ntai. Juan, si tu gentes cuando se enojan hacen gesto en la
esposa va al centro le encargaré mis boca. Véase bu̱ki, ne
compras. Véase nubu̱ bu̱ nxui (bu̱nxui) adv de noche Bu̱nxui
bu̱ huitho (bu̱huitho) vi vivir en unión ha ya hñe tuhu ya tukru. En las
libre, vivir en amasiato Mä tixu barrancas, por las noches cantan los
bu̱ huitho nuä rá däme, hinxa nthätuí. tecolotes. Sinón. nxui Véase xui
Mi hija vive en unión libre con su esposo, no bu̱se̱ (bú̱se̱) vi vivir solo Nuni ra zi däme
se ha casado con él. Véase bu̱ i, -ui, -tho bu̱se̱, ngeä ra rame. Aquel hombre vive
bu̱hu̱ (bú̱hu̱) s barra, barreta Dá tai na solo, porque es soltero. Pret. bi mu̱se̱
mä bu̱hu̱ xá ntsäti yá ñäni. Me compré Véase bu̱i, se̱he̱
una barra que tiene puntiagudas las puntas. bu̱se̱ s el estar solo
bu̱ i (bu̱i) s nacimiento Ra bätsi bi thogi bu̱ the (bú̱the) s agua tranquila, agua
rá bu̱i, hänge bi mañä. Al niño se le pasó quieta Xi mähotho ra bu̱the, tsa too dä
la hora de su nacimiento, por eso le creció la nxaha. Está muy bonita el agua tranquila,
cabeza. puede bañarse la gente. Véase bu̱ tho, dehe
bu̱ i (bǔ̱i, bu̱ i) vi 1. haber (persona), vivir, bu̱ tho (bú̱tho) vi 1. estar quieto Ya bätsi
radicar Ha mä hnini, bu̱i ra nzaya ne ra hingi bu̱tho. Los niños no se están
dänzya. En mi pueblo hay juez auxiliar y quietos.
juez propietario. Ra Xuua bu̱i gekua ha 2. descansar, no trabajar Nubye̱ ya dá
ra dähnini. Juan radica aquí, en la ciudad. ndäxjua ya dí bu̱tho. Ahora que ya soy
2. estar, estar en casa Mä dada bu̱i ga anciano ya nada más descanso.
sabdo, madensemäna joo. Mi papá está 3. vivir en algún lugar todavía Beto, ¿gi
los sábados, a media semana no está. Pret. bu̱tho ha ngi bu̱i mäme̱to? Roberto,
bi mu̱i ¿vives todavía en donde vivías
bu̱ itho (bu̱itho) 1. se queda nada más, se anteriormente? Véase bu̱i, -tho
está Mä dada ya bi ndäxjua, ya bu̱itho bu̱ xa (bu̱xa) adv a ver si Xuua, tega mä
ha rá ngu. Mi papá ya se hizo anciano, ya rihi bu̱ xa gi tsu̱ki, ha ga pädi ua gí tihi
nada más se está en la casa. o hinä. Juan, corretéame a ver si me
2. está todavía Ra Xuua bu̱itho, tobye̱ alcanzas, para que sepa si eres ágil o no.
hinxa mengi Monda. Todavía está Juan; Sinón. texa
todavía no se ha regresado a México. bu̱ tsi (bu̱tsi) vi 1. abultarse Ra nthaki
bu̱ itho (bú̱itho) 1. vive todavía Nuni ra zi dá hoki di bu̱ tsi ha ra za, ngeä hindí
ndäxjua bu̱itho ha ya pe̱tsi ndunthi ya pädi gä hoki. El bordo que hice se abulta
je̱ya. Aquel anciano todavía vive y ya tiene en todas partes, porque no lo sé hacer.
muchos años. 2. enchuecarse Rá jädo ra gädo bi
33 HÑÄHÑU — ESPAÑOL da
bu̱tsi na xe̱ni. Una parte de la barda chinkua (chínkua) s chincual Yá chinkua
del albañil se enchuecó. Sinón. mboto, mä ue̱ne xa fo̱tse ha rá ndoyo, ngu ya
tsaki tu̱ säsi. Los chincuales que tiene mi bebé
en el cuerpo, son como pequeños granos.
Sinón. säsi
chito (chǐto) s chito (reg.: carne salada seca
de chivo y de carnero), cecina Tenä ge rá
chito ra ngo̱bru, nä; pe hinä, rá ngo̱ de
ga dänga yo. Dicen que el chito es carne
de burro; pero no, es carne de chivos
CH grandes y de carneros grandes.
chofe (chófe) s 1. chofer Na mä tu̱ ra
chachalaka (chachalaka) s chachalaca chofe ha na, ra me̱mäpa. Un hijo mío es
(ave) Sinón. xiko̱ chofer y uno es jornalero
chake (cháke) adv de mentiras, hacer 2. conductor Na ra chofe bi pu̱ntsi ra
como que Hyati ra bätsi, chake gi nzoni. bo̱jä mi ye̱ti, ngeä ya mi ti. Un
Engaña al niño, haz como que vas a llorar. conductor volcó el camión que estaba
chaketa (chákéta) s 1. chamarra, saco manejando porque estaba borracho.
2. Nombre de una ave. Sinón. 1: Sinón. ñe̱ti, yongäbo̱jä
mfixpati chogiyo (chógíyo) s chonguío (ave)
chala (chala) s chismoso, mentiroso Nuä chu̱ki (chú̱ki) s cría (de varios animales
ra jäi ya ogi kamfribi, ngeä xi ra chala. domésticos) Ra chu̱ki ga ndämfri dri tsu̱ki
A esa persona ya no le creas, porque es muy ko na ntai rá ba ra nänä xa thäntsi
mentirosa. Sinón. 1: kuamba, hyate yontai ra dehe. A la cría la alimentan con
chala (chala) s chalán (reg.: ayudante del un litro de leche de su madre mezclado con
albañil) Rá chala mä gädo jomba ra do y dos litros de agua. Sinón. me̱taba, tede,
umba ra näni. El chalán de mi albañil le bätsi
arrima la piedra y le da la mezcla.
Sinón. maste
chankaka (chánkáka) s piloncillo Ra jämu CH
thoki ko ra chankaka. Preparan la Chaido (Chaido, Nchaido) Nombre de una
calabaza de castilla con piloncillo. parte de Taxádho donde hay una piedra grande
Sinón. tafi chankaka de este nombre. Véase tsai, do
chante (chánte) s marchante ¿Te gi
taibye̱, chante? ¿Qué compras ahora,
marchante? Sinón. ndai
chächä (chä́chä) s codorniz Ra kodorni
pe̱tsi rá thuhu de ga hñähñu, ra chächä,
y njabu̱ to̱de ra thuhu ko yoho ya nota.
El nombre otomí de la codorniz, chä́chä, es
parecido a su canto de dos notas.
Sinón. tsatsa
D
da (da) procl Indica 3.a pers. del futuro;
chikiuite (chíkíuíte) s chiquihuite Nuyu̱
requiere la forma B de la raíz. Ndämäni ra
ya jäi di mpe̱fi theni ra foyo ko ya
Juana da ma ra tite ha ra huähi. Juana
chikiuite. Aquellas personas que están
va a llevar de comer a la milpa pasado
trabajando están acarreando estiércol con
mañana.
chiquihuites. Sinón. xundi, mabo̱tse
da (da, dǎ) vt 1. denunciar, delatar Nuä
chimänxa (chímä́nxa) s gusano de elote
ra jäi bi mpe bi mu̱i too bi da, hänge bi
Ra chimänxa di ho dä zi ya mänxa. Al
joti fadi. Hubo alguien que denunció a la
gusano de elote le gusta comer elotes.
persona que robó; por eso la encarcelaron.
Sinón. nzyolo, nzolo Véase tsi, mänxa
da HÑÄHÑU — ESPAÑOL 34
hizo tarde; ¡rápido!, echa afuera el ganado dändä (dändä) s rey, jefe superior Pe̱tsi
que vaya a comer. Xa dämä ntihi pa gi ndunthi ya je̱ya mi ndä ya dändä. Hace
tso̱nga nitho ha ra ngunsadi. ¡Pronto!, varios años gobernaban los reyes y virreyes.
échate a correr para que llegues a tiempo a Sinón. dänga ndä Véase dängi, ndä
la escuela. dänga bo̱jä (dä̌nga bo̱jä) s máquina
2. muy Xa dämä ntso. Está muy feo. pesada, oruga (máquina) Nu ya dänga
Sinón. 1: mäntä, bestho bo̱jä go geu̱ hoki ya ñu ne ya ñuthe.
däme (däme) s 1. esposo, marido Nuni ra Con las máquinas pesadas se hacen los
zi be̱hñä tu rá mu̱i, ngeä bi tsitsua rá canales y los caminos.
däme fadi. Aquella mujercita está dänga botsintsu̱ (dä̌nga botsǐntsu̱) s
preocupada porque le llevaron a su esposo a clarinero grande, zanate grande, quiscal
la cárcel. Ya dänga botsintsu̱ ani ya boti ha
2. hombre, varón, caballero Ya be̱fi ha tsoni ya sofo. Los clarineros grandes
ya huähi yo ya däme ha ya be̱hñä. En destapan las siembras y desperdician las
los trabajos de las milpas andan hombres y cosechas.
mujeres. Sinón. 1: hñandi; 2: ño̱ho̱ dänga dädimaxi (dä̌nga dädímǎxi) s
́
dämfo̱ (dämfo̱ ) s 1. señor de importancia jitomate grande
Mäthoni gatho dä jonga ha ra hmuntsi, dänga dedo (dä̌nga dědo, dä̌nga dédo) s
ngeä mä dä zo̱pye̱ ra ya dämfo̱. Es dedo pulgar Ko mä dänga dedo dí ho ya
menester que todos asistan a la junta porque to. Con mis dedos pulgares oprimo los
hoy van a llegar unos señores de piojos. Sinón. dänga ñäye
importancia. dänga hnini (dä̌nga hnǐni) s ciudad
2. persona que se viste con elegancia Monda geä na ra dänga hnini ha
Ndunthi ya jäi mi hñe ga hyoya nubye̱ ndunthi ya jäi di me̱dini. México es una
di hñe ga dämfo̱. Varias personas que se ciudad grande, y muchas gentes allí se
vestían pobremente ahora se visten con
pierden. Variante dähni
elegancia. Véase mbo̱ho̱
́ i) s 1. estómago grande, dänga huada (dä̌nga huada) s medida de
dämu̱i (dämu̱
capacidad de veinticinco cuartillos
barriga grande Bu̱i ra ya jäi xi ya
dänga huä (dä̌nga huä) s pez grande
dämu̱i. Hay ciertas personas que tienen
dänga jäi (dä̌nga jäi) s 1. persona mayor
barriga grande.
de edad Tenä ge nu ya dänga jäi ho̱nse̱
2. corazón Ya jäi di hñeni ya dämu̱i
tsu̱tho bu̱ tagi tu. Las personas enfermas dä hñätsi na ra tsu o ra kue̱ bestho dä
del corazón se mueren repentinamente. du. Dicen que las personas mayores de
Sinón. 1: dänga mu̱i; 2: koraso, kungri edad si se llevan un susto o coraje luego se
Véase mu̱i mueren.
dämxi (dä́mxi) s gato grande Véase dänga 2. persona de alta estatura Nuni mä tu̱
mixi bi te ra dänga jäi, ri hñätsi ndu rá tita
dämda (dämda) s jarro grande Na ra nu ra hñe̱tsi. Mi hijo es de alta estatura;
dämda ga nsitasei geä hingi tsu̱di de ga es semejante a su difunto abuelo en la
re̱ta te̱ni. Un jarro grande para echar estatura. Sinón. 1: eda, tiyo; 2: hetsajäi
pulque es el que no llega a diez litros. dänga kati (dä̌nga káti, dä̌nga nkáti) s
Sinón. dänga bada, dänga xano Véase 1. concupiscencia Ha ra ximhai po ya
dängi, bada dänga kati di ntsoki ya jäi. En el
dämo̱ni (dä́mǒ̱ni) s güila (reg.), guajolote mundo; por la concupiscencia de los deseos
Rá ngo̱ ra dämo̱ni di xu pa dä thoki ra terrenales, se corrompe la humanidad.
me̱mi. La carne de guajolote es muy 2. deseo grande Ko ra nduthe tsu̱kagi,
rendidora para el mole. Sinón. nxudämo̱ni tsu̱ki na ra dänga kati ga tsi tsu̱ ra
Véase dänga, o̱ni xathe. Con la sed que traigo, tengo un
dämu̱i (dämu̱i) s 1. familia numerosa deseo grande de tomar un poco de agua
2. enjambres grandes (de abejas o avispas) fresca.
3. hormiguero grande
39 HÑÄHÑU — ESPAÑOL dänga te̱i
dänga te̱i go geä to̱te de ga baxi. La ra de̱thä. Donde hay muchas ratas se
espiga del pasto para escoba es la que comen mucho el maíz. Sinón. däñoi
utilizan para hacer escobas. Sinón. 2: dänjua (dä́njua) s ayate, manta de ixtle
te̱ibaxi Véase ronjua
dänga the̱ki (dä̌nga thé̱ki) s serrote, sierra dänthi (dä́nthi) s reata Ko ra the̱xi ga kuä
tronzadora Ra dänga the̱ki he̱ki ya dänga thoki ya dänthi ga nthu̱tsi, ngeä hingi
za, di yoni yoho ya jäi. La sierra ku̱gi. Con el ixtle de jarcia fabrican reatas
tronzadora corta palos grandes, pero la de lazar porque no se revientan. Véase
tienen que usar entre dos personas. dängi, nthähi
Sinón. däta the̱ki dänthi nthu̱tsi reata de lazar
dänga thuhu (dä̌nga thǔhu) s hambre däntsu (däntsu) 1. vi asustarse mucho Ya
grande, escasez de alimento Nu mí nja ra bi mu̱di bi nzo̱hmä mä ngu, xi dá
tuhni bi nja ra dänga thuhu, mi ja ra däntsu. Ya había empezado a quemarse mi
bojä, pe mi otho te dä thai. Cuando casa; me asusté mucho.
hubo la guerra hubo una escasez grande 2. s susto Hiñhamu̱ stá häxa na ra
de alimento; había dinero pero no había däntsu ngu nuä stá hätsi bye̱. Jamás
qué comprar. Sinón. däta thuhu he llevado un susto tan grande como el
dänga xoto (dä̌nga xǒto) s acahual que me llevé hoy. Sinón. 2: dänga ntsu
Sinón. däta xoto Véase dängi, tsu
dänga yostha (dä̌nga yóstha) s morillo, däntsi (dä̌ntsi) vt rogar, suplicar
travesaño grande Rá dänga yostha ra ngu Mathoni gi däntsi ra nzaya pa xahmä dä
ya tsi ra zuue. El morillo de la casa ya se yo ra mu̱i dä do̱ka ri tsähni. Es necesario
lo está comiendo la carcoma. que le ruegues mucho al juez para que
dänga yo̱tatuhni (dä̌nga yo̱tátǔhni) s los quizás se compadezca y deje libre a tu reo.
grandes guerrilleros (que encabezan un Sinón. bäntebi
ejército) Ya dänga yo̱tatuhni mi zi ya jäi däntsi (dä́ntsi) vi quejarse Ra dathi ua
ya ye̱ngansu̱ti. Los grandes guerrilleros xi tsaye̱ ¿hänja ntse̱ däntsi? El enfermo
traían entre sus gentes a tiradores de lanzas. tal vez está muy grave, ¿por qué se queja
dänga zuzu (dä̌nga zúzu) s bisabuela Mä mucho? Pret. dá ndäntsi
dänga zuzu geä rá nänä mä zuzu. Mi dänxu (dänxu) s mujer madura, señorita de
bisabuela es la madre de mi abuela. edad Bai, dänxu, ha ñeñä, nde ¿sage gra
Sinón. däta zuzu notsi? Párate, mujer, y péinate la cabeza,
dängi (dä̌ngi) adj 1. grande Ja ra ya ¿pues qué, eres chiquilla? Sinón. be̱hñä
ntohni ya dängi ha ja ra ya tsani. Hay dänxui (dänxui) s Nombre para las horas de
algunas máquinas de escribir que son la noche desde las once de la noche hasta la
grandes y otras que son medianas. Ra zi una de la mañana. Ndunthi tsu dä ño ha ra
bätsi bi zi mäxo̱ge na ra dänga mänxa. dänga nxui, ngeä kamfri ja ndunthi rá
El muchachito comió todito un elote tse̱di ra xui. Muchas personas temen
grande. andar a medianoche porque creen que la
2. antiguo, viejo Variante dänga (antes de noche tiene mucho poder. Sinón. dänga
un sustantivo) Sinón. ndo̱te nxui
dängo (dängo) s fiesta pomposa, fiesta dänzya (dänzya) s juez auxiliar propietario
grande Nubye̱ mä dä nja ra dängo Ya dá ma, ma ga nu ra dänzya te dä jaki;
ndunthi ya pa. Ahora va a durar la fiesta zonki, nä. Ya me voy; voy a ver al juez
por varios días. Véase dängi, ngo auxiliar para saber qué quiere. Dice que me
Dängu (Dängu) Danghu (pueblo de Tasquillo) manda llamar. Sinón. ndäganzaya Véase
Ja na ra tu̱hni ngetuu̱ Mäxei tembi nzaya
Dängu. Hay un pueblo cercano a Tasquillo dänzä (dänzä) s luna llena Ya xui ga
que se llama Danghu. dänzä geu̱ ya xui xá ñho pa ra be̱däzu̱
dängu (dä́ngu) s rata (más grande que el ha ra be̱ñäi. Las noches de luna llena son
ratón) Habu̱ bu̱i ndunthi ya dängu xi tsi
41 HÑÄHÑU — ESPAÑOL däthuhu
las noches que son buenas para la cacería de däta (dä̌ta) adj 1. grande Ra bai ga
tlacuache y de zorrillo. Sinón. yenä, zakthuhni ra däta. La mata de pirul es
ñäxazänä Véase dängi, zänä grande.
däñoi (däñoi) s 1. ratón grande Ha ya 2. alto Rá bai nuni ra jäi ra däta.
to̱ho̱ bu̱i ya däñoi ya ndängi, ngu ya Aquella persona es alta. Sinón. ndo̱te,
ntu̱jua. En los cerros viven ratones grandes dängi
del tamaño de los conejos chicos. däta bokyä (dä̌ta bokyä) s Nombre de
2. ratón viejo Tenä ge nu yä däñoi una víbora negra y muy grande. Véase mboi,
me̱fa di ntsaxmagu. Cuentan que los keñä
ratones viejos después se transforman en däta ñä (dä́ta ñä) s 1. cabeza grande Nuni
murciélagos. Sinón. 1: dätañoi, dänga ra jäi ra däta ñä; tenä bi njani, ngeä bi
ñoi; 2: ndäxjuañoi thogi rá bu̱ i. Aquella persona es de cabeza
däñu (däñu) s 1. carretera Xi ra ntsimi grande, dicen que le quedó así porque se le
ra däñu hingi tsa dä mponti ya bo̱jä. pasó la hora de su nacimiento.
Está muy angosta la carretera; no pueden 2. lider, jefe Mä hnini di tuhni po ya
cruzar los coches. hai ha nuje stá huxhe na di gekje gä
2. callejón Ya xpa ñehni ya xampäte ha däta ñä pa di nehi. Mi pueblo tiene
ra däñu. Ya vienen los alumnos allá en problemas por tierras; hemos nombrado a
el callejón. uno de nosotros de jefe para que los
3. camino real Xa mani ra ya to̱ge arregle.
yodä ra däñu. Allá van unos jinetes por däta xoto (dä̌ta xǒto) s 1. girasol Ra däta
todo el camino real. Sinón. 2: tsiñu, xoto hingi tsi ya mboni. Los animales no
tsinta ñu, tsimañu comen el girasol.
däñu (däñu) adj muy dulce (demasiado) 2. acahual grande (planta semejante al
Nunä ra ubothe dí tsi, xi ra däñu. Este girasol) Ra dänga xoto tsi ya mboni ha
café que estoy tomando está muy dulce. rá do̱ni ra tu̱ki ha ra kasti. Los
däpa (dä́pa) s fiebre Tenä ge me̱fa de ra animales comen el acahual grande de flor
gäxa tuhni bi ño na ra däpa xi bi hyo pequeña y amarilla. Sinón. 1: mbänga
njäi. Cuentan que después de la última xoto; 2: hoga xoto, xoto
guerra hubo una fiebre que mató a mucha dätu̱ (dätu̱) s hijo grande (estatura)
gente. däthe (däthe) s río Ya hai ha ra Batha ra
däposdehe (däpósděhe) s 1. manantial Botähi xa to̱te ga uäthe ko ra dehe gä
antiguo Ra däposdehe mi ja ha ra hñe bi däthe. Las tierras del valle del Mezquital
gomi ra nzo̱the ga de ga ye. La creciente las han hecho de irrigación con agua de río.
de la lluvia tapó el manantial antiguo que Véase dängi, dehe
estaba en la barranca. däthe Mpathe (däthe Mpáthe) s Nombre del
2. manantial principal Nuni ha ra río que pasa cerca de Tecozautla, donde mana
däposdehe nge ja ha ra däthe, japi di agua caliente. Ha ra däthe Mpathe tso̱ni ya
ntuhni ya yai. Las sacadoras de agua se jäi di ñanthe. Al río de Tecozautla llegan
pelean por el manantial principal que está las personas a nadar.
cerca del río. Sinón. dä po̱the däthuhu (däthǔhu) s 1. mucha hambre Ya
däskähä (dä́skä̌hä) s pájaro huitlacoche rá hñä Ajuä dá tso̱ho̱ ko na ra däthuhu
Ra däskähä bí pu̱ti ra kähä pa dä zi. El stá tse̱ti hängu ra pa. Con mucho trabajo
pájaro huitlacoche está picoteando la tuna llegué soportando mucha hambre todo el
para comérsela. día.
Dästo̱ho̱ (Dästo̱ho̱) Orizabita (pueblo de 2. escasez de alimento, necesidad Tenä
Ixmiquilpan) Ha ra hnini Dästo̱ho̱ xa ge me̱fa de bi thogi ra tuhni bi nja na
thoki ya ngunsadi pa dä nxadi ya bäsjäi. ra däthuhu. Cuentan que después de que
En el pueblo de Orizabita han construido pasó la guerra hubo una grande
varias escuelas para la educación de la necesidad. Sinón. 1: dänga thuhu; 2:
juventud. Sinón. Ndästo̱ho̱ dänga nesida, dänga dumu̱i
dätso̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 42
dätso̱ (dätso̱) s 1. estrella grande Ra ya necesario traer la aguja de arria para zurcir
tso̱ ngu dä nxui bestho di neki ha go geu̱ los costales en caso necesario.
ya dätso̱. Algunas estrellas luego se ven däza (däzǎ) s árbol grande Ha ra däthe
cuando oscurece y son las estrellas grandes. bai ra ya däza ga ze̱xhni En el río hay
2. estrella matutina Nubu̱ kontsi ra unos árboles grandes de sabino. Véase
dätso̱ geä udi ge ya mä dä hyatsi. dängi, za
Cuando sale la estrella matutina es señal däza (dä́zǎ) s plátano (planta y fruta) Ra
que va a amanecer. Sinón. 1: dänga tso̱; däza di hogi ha ya pahai, habu̱ xá tse̱
2: haxatso̱ hingi nzäi. El plátano produce en tierras
dätsu (dätsu) s vieja, anciana Bu̱i cálidas, en las frías no pega.
ndunthi ya zi dätsu ya xa mu̱i ndunthi däzatsintsu̱ (däzatsǐntsu̱) s Nombre de
ya je̱ya. Hay varias ancianitas que han una planta. (lit.: plátano pájaro; se refiere a la
vivido muchos años. Sinón. tixke, eda, fruta diminutiva de la planta que tiene la forma
däkei de plátano).
däxfo (däxfo) s intestino grande Ha rá däzu̱ (däzu̱) s tlacuache Nu ra nxudäzu̱
däxfo ha bi du̱ni gatho rá ho̱pte̱i ya pe̱tsi na ra buxa ngati rá tsai ha ja oni
mboni. En el intestino grande se ataca yá bätsi ko yá ba mbo yá ne. El tlacuache
toda la bazofia del animal. Sinón. dänga hembra tiene una bolsa debajo del ombligo
xefo Véase dängi, xefo donde están las crías con los pezones de la
däxi (dä́xi) 1. s jilote Ra bai ga de̱thä ya nana dentro de sus bocas.
pe̱tsi yoho yá däxi, ya tsu̱tho di be̱di dä dächi (dächi) s 1. chiva grande
mänxa. La mata de maíz ya tiene dos 2. cabra grande Sinón. dänxi Véase täxi
jilotes; ya no tardan en ser elotes. däe̱nxe̱ (däě̱nxe̱) s ángel superior,
2. vi estar en jilote, jilotear Ra huähi arcángel Tenä ge ra tsondähi mrá
däe̱nxe̱ Ajuä. Dicen que el diablo era un
de̱thä ya däxi; xi bi ntihi yá te ko ra
ángel superior en el reino de Dios.
ye. La milpa de maíz ya está jiloteando;
dästhuhu (dä́sthǔhu) vi 1. quejarse de
con la lluvia se desarrollaron rápido.
hambre Ya bätsi dästhuhu, ha otho te ga
fu̱di däxi empezar a jilotear
umbi dä zi. Los niños están quejándose de
däxpe (dä́xpe) s biznaga Ja ranaaño ya hambre y no hay que darles de comer.
däxpe, ra tsi yá pe̱ni, ha ra hinä. Hay 2. gruñir de hambre (el estómago) Ra mu̱i
diversas clases de biznaga; los frutos de unas ya dästhuhu hmähä, pe otho te ga
son comestibles y los de otras no. tsihu̱. El estómago ya me gruñe de
Sinón. sepe, pe, thu̱nxi hambre, pero no hay qué comer.
däxronjua (dä́xrǒnjua) s ayate grueso Ya Sinón. mamthuhu, däntsathuhu Véase
däxronjua go geu̱ di thä ha ya sofo ga däntsi, thuhu
de̱thä. Los ayates gruesos son los que se däthä (däthä) s muerte (lit.: sueño largo)
usan en la pizca de maíz. Tenä ge nuä ra jäi bi du mi ähä ha ya
Variante dätsaronjua Véase dätsi, himbi nuhu, bi zu̱di ra däthä. Cuentan
ronjua que la persona que murió estaba durmiendo
däxyo (däxyo) s cobija Ya däxyo rata y ya no despertó, le vino la muerte. Véase
ra xiyo, mäna xá mädi ge nuä nthäntsi dängi, tähä Sinón. mathä
gä tudi. Las cobijas hechas de pura lana dätsaronjua [Variante de däxronjua] ayate
son más caras que las mezcladas con grueso
algodón. Sinón. thuxyo, thuxyo Véase de (dé) s 1. frente Nuni ra jäi bi dagi ha
xiyo bi ze̱nga rá de. Aquella persona se cayó y
däye (däye) s aguacero Mände bi dagi se descalabró la frente.
na ra däye nthäntsi ya ndo. Ayer cayó 2. cresta (de gallina, gallo o guajolote) Xi
un aguacero mezclado con granizo. tsämähotho rá de ri mede. Está muy
däyofani (däyofǎni) s aguja de arria Ra bonita la cresta de tu gallo. Vocal nasal:
däyofani mäthoni ga hñähu̱ pa ga dë Sinón. 2: ñunde
ku̱tshu̱ ya ro̱za nubu̱ mäthoni. Es nxinde s frente ancha
43 HÑÄHÑU — ESPAÑOL denäte
de (de) prep de Oxki uege de nuä xká deheba (déhéba) s 1. leche delgada Nuä
pädi. No te apartes de lo que has ra ba dí te̱mpi ra ndämfri ra deheba,
aprendido. Sinón. ha, de ga ngeä hingi tsi ra zafri ho̱nda ra ndäpo.
de ga (de ga) prep de Ra Xuua di mpe̱fi La leche que le ordeño a la vaca es leche
de ga nsuhuähi. Juan trabaja de milpero. delgada porque no come zacate, nada más
Sinón. gä hierba.
de ga juersa (de ga juěrsa) a la fuerza Tenä 2. leche con agua, leche adulterada Nuä
ge nuni ra tsu̱ntu̱ bi zitsi na ra nxutsi ra ba dí tai ra deheba, ni rá jäki otho
de ga juersa. Cuentan que aquel muchacho nu sti dä. La leche que compro es leche
se llevó a una muchacha a la fuerza. aguada ni nata tiene cuando se cuece.
Sinón. gä tse̱tho Variante deba Sinón. dexba Véase dehe,
de ga ntägi (de ga ntägi) a escondidas ba
Nuni ra zi be̱hñä tsi ra sei ga ntägi de rá deheju̱ni (déhéjǔ̱ni) s 1. agua de masa Ra
däme. Aquella mujer toma el pulque a deheju̱ni di tumbabi ra tsu̱di dä zi. Le
escondidas de su esposo. dan agua de masa al marrano para que la
de ga paha (de ga páha) de voluntad Mä beba.
tixu dá thäti de ga paha, ha bi nja na ra 2. machigües (reg.; el agua del lavamiento
ngo. A mi hija la casé de voluntad; hasta del metate), Nu ndá xu̱ka mä ju̱ni nuä
hubo una fiesta. deheju̱ni dá fani, hindá taki pa ra
debi (débi) s vientre (del ombligo para tsu̱di. Cuando lavé mi metate tiré los
abajo) Rá ntoxbätsi ra be̱hñä bí ja ha rá machigües, no los guardé para el puerco.
debi. La matriz de la mujer está en el Variante dejri
vientre. Vocal nasal: dëbi dehemänxa (déhémä́nxa) s 1. elote muy
deba [Variante de deheba] 1. leche aguada tierno Ha ra huähi ya ja ya dehemänxa,
2. leche adulterada Sinón. dexba ya hinda yaä ga tsihu̱ ya mänxa. En la
Dedo (Dedo) 1. Dedho (ranchería de milpa ya hay elotes muy tiernos, ya no tarda
Zimapán) Mäme̱to mi pa ya de̱xi pa que comamos elotes.
Dedo dä de̱ ya tsu̱ta. Antes iban 2. agua en que han sancochado elotes Ra
talladores a Dedho a tallar lechuguilla. dehemänxa ha dá fathu̱ ya mänxa xá
2. Humedades (nombre de un lugar de ñu. El agua en que sancochamos los
aguas termales) De ga sabdo dí pa ra elotes es dulce. Sinón. 1: demänxa; 2:
nsaha Dedo. Los sábados voy a bañarme batmänxa, batämänxa
a Humedades. Sinón. 2: Ndedo dehmi [Forma secundaria de téhmi]
dehe (déhe) s 1. agua Xi ja ndunthi ra quebrarse
dehe, xi pe̱ntsi ra ñuthe. Hay demasiada Demde (Demde) Capula (pueblo de
agua; hasta se desborda el canal. Ixmiquilpan) Ha ra hnini Demde ja na ra
2. jugo, agua Ra dehe ga koko xá ju̱tsi de ga ñoti ha rá ua na ra tu̱to̱ho̱
nxaha. El agua de coco es refrescante. de mbo ya huähi. En el pueblo de Capula
bothe s aguas negras; café hay un pozo de electricidad al pie de un
ithe s agua picosa (reg.) ; aguardiente cerro chico en medio de las milpas.
he̱the s agua xoqueaque; agua picosa Sinón. Nkapula
mu̱ntsdehe s agua turbia demu (demu) s chilacayote (calabaza medio
ndehe s mar; agüita pinta y de semilla negra) Ja na ra mu
nju̱xuthe s agua salada tembi demu ha tumbabi ya mboni pa
pangdehe s agua tibia hinda hñeni de ga pa. Hay una calabaza
pathe s agua caliente que le llaman chilacayote que le dan a los
tse̱the s agua fría animales para que no se enfermen por el
tsothe s agua sucia
calor. Véase dehe, mu
tasdehe s agua limpia
denäte (denä́te) s burlón Ra Xuua ra
uthe s agua dulce
denäte; thenäte de nuä thogi rá mikei.
denda HÑÄHÑU — ESPAÑOL 44
Juan es burlón; se burla de lo que les sucede do. Ya desde tiempo remoto se sabe la
a sus semejantes. Véase thenäte fabricación de cal, desde que tengo uso de
denda (denda) adv desde Denda dá juadi razón ya se horneaban las piedras.
ra boti hindí tsaya ra be̱fi. Desde que 2. conj desde que Desde bi nthäti ra
terminé de sembrar no descanso de Xuua ya hingi ehe ra nteni. Desde que
trabajar. Dende gekua dá kahni ra Juan se casó ya no viene a jugar. Dende
fantho̱ mi bai ri nandi, ha dá tsu̱di. Le nubu̱ dá nze̱njuabe mä zi mbane ya
tiré al venado desde aquí hasta el otro lado, histá nthe̱be. Desde aquella ocasión que
y le pegué. Variante dende saludé a mi compadre ya no he vuelto a
dengazafri (déngázafri) s acarreador de encontrarme con él. Sinón. dende, dendä,
zacate Ya dengazafri nubu̱ yo ra ndähi, de
theni ya zafri mä mañä. Cuando anda el desia (désia) vt desear Nuni ra tsu̱ntu̱ di
aire, los acarreadores de zacate acarrean el desia dä nthäti, pe hingi tsu̱di ra nxutsi.
zacate cabizbajos. Vocal nasal: dëngazafri Aquel muchacho desea casarse, pero no
Sinón. desfani Véase theni, zafri encuentra muchacha. Sinón. nehmä
denhuada (děnhuada) s 1. medio cuartillo desthi (desthi) s 1. carrizo tierno Ya
(medida) Ra ju̱ dí pa dí e̱ni ko na ra desthi maske xá ndä hingi ho, ngeä sti
denhuada. El frijol que vendo lo mido con yoti dä bahni. Aunque esté grueso el
una medida de a medio cuartillo. carrizo tierno no sirve, porque al secarse se
2. medio cuartillo (grano) arruga.
Variante ndehuada Véase made, huada 2. Dexthi (pueblo al sur de Ixmiquilpan) Ra
deni (deni) vi derretirse Ya bi deni ya ndo hnini Desthi di nto̱nguí ra hnini
xi xmá pidi. Ya se derritió el granizo que Mänguani. El pueblo del Dexthi colinda
estaba tupido. Sinón. mo̱e, mo̱te con El Alberto. Sinón. 1: tukaxithi Véase
denti (denti) vt 1. magullar (para ver si xithi
está madura) Ogi denti ya dädimaxi ge Detsri (Détsri) Benito Juárez Detsani (pueblo
njabu̱ di ndehe. No magulles el jitomate de Zimapán) Detsri kohi ngetuu̱ Mäbo̱za.
porque así se aguada. El pueblo de Benito Juárez está cerca de
2. maltratar Mä tsu̱di bi tetsua ya Zimapán. Véase dehe, tsani
tsatyo ha ya huähi, xi ntse̱di bi denti. detsni (détsni) s aguacate tierno Ra
A mi puerco que corretearon los perros en tsani nubu̱ ra detsni ngu xá ñuxi. El
la milpa, lo maltrataron gravemente. Act. aguacate tierno está como dulce.
indet. thenti Sinón. 1: donti; 2: tsa, Variante detsri Véase tsani
he̱ni dexba (déxba) s leche aguada
ndenti s aporreada (reg.), Variante dexpa Sinón. deba Véase dehe,
molonqueada (reg.), golpes ba
denthe (dénthe) s acarreador de agua Xi dexju̱ (déxjǔ̱) s caldo de frijol Ra dexju̱
yo ndunthi ya denthe pa ha banti ra geä xá ñho dä tumbabi ya bätsi dä zi. El
näni pa ya gädo. Hay muchos caldo de los frijoles es bueno para que
acarreadores de agua para que batan la tomen los niños. Sinón. gixju̱ Véase dehe,
mezcla de los albañiles. Vocal nasal: ju̱
dënthe Variante dengadehe Véase theni, deza (déza) s 1. madera tierna Mäthoni ga
dehe tse̱kju̱ ya ñäxaza pa ga hokju̱ ra ngu,
denthebe [Variante de mädenthebe] ngeä ya deza hingi ho. Es necesario
cincuenta cortar madera maciza para construir la casa,
desde (desde) 1. prep desde Ya tuhni ne porque la madera tierna no está buena.
ya hmämhai xa nja desde mäyabu̱. 2. palo tierno Bu̱ too tse̱ki ya deza di
¡Desde qué tiempo ha habido guerras y no̱ngi o di tsu̱ti. Si se cortan palos
terremotos! Ra thoka näni ya desde tiernos se enchuecan o se adelgazan.
mäyabu̱ fädi, ndá beni ya, mi tuti ya Sinón. tukaza Véase dehe, za
45 HÑÄHÑU — ESPAÑOL de̱nxifani
deta (déta) s maguey tierno Na ra uada de̱mxi (dé̱mxi) s 1. jitomate Mäje̱ya xi bi
dí ati ra deta, hänge xá ñhe̱ti ra tafi. El zo ra de̱mxi, dá po̱ni te ra za ra bojä. El
maguey que raspo es maguey tierno, por eso año pasado se vendió a buen precio el
está picosa su aguamiel. Sinón. tuta Véase jitomate; saqué algo de dinero.
dehe, uada 2. ampolla (a causa de lastimadas en las
de̱ (dě̱) s 1. el que lleva algo Nuu̱ ya manos o pies) Bi fo̱ska ya de̱mxi ko nuu̱
be̱hñä di hñä yá ronjua geu̱ ya de̱ dä ya rayo thiza di hñä. Me salieron unas
duxa ra zi dukei ha ra ntagi. Esas ampollas con los huaraches nuevos que
mujeres que traen sus ayates son las que van traigo. Sinón. 1: dädimaxi
a llevarse al difuntito al cementerio. de̱mxi ronjua s tomate de cáscara Dá
2. vagabundo Ya de̱ yo ha ya ñu, ni kätsi na tu̱ki ra de̱mxi ronjua, xahmä
fädi habu̱ yá mengu. Los vagabundos dä hogi. Planté un poco de tomate de
que transitan por las carreteras ni se sabe cáscara ojalá; que se logre. Sinón. de̱mxi
de donde son. Véase the̱ potrero
de̱ [Forma secundaria de te̱] prender, arder de̱nda (dě̱nda) s tienda Ya yabu̱ di beni
de̱ s aguililla, gavilancillo Gi jamäsu nuä ga hutsi na ra de̱nda pa ga hutsi te gä
ra de̱; xi te ra zi tu̱ni. Ten mucho pa. Ya tiene tiempo que pienso poner una
cuidado con el gavilancillo; es muy tienda para vender algo.
perjudicial para los pollos. Sinón. tixaha, mande̱nda s dependiente de tienda
tithsaha Véase the̱ mende̱nda s propietario de tienda
de̱he̱ [Forma secundaria de te̱he̱] consentir de̱ni (dé̱ni) s luciérnaga Ya jäi xa
de̱jä (de̱jä) s higuerilla Nuä rá nda ra hñäkmeya ge nubu̱ di nsani ndunthi ya
de̱kjä, tenä, ge bo̱mbabi rá nziki. Dicen de̱ni ge nihi dä uäi. Las personas saben
que de la semilla de higuerilla sacan el por experiencia que cuando andan
aceite de ricino. Variante de̱kjä Véase de̱, revoloteando muchas luciérnagas pronto va
kähä a llover.
de̱ju̱ (de̱ju̱) s chocolate Nuu̱ too tsi de̱ju̱ de̱nimexe (dé̱níměxe) s capulina, viuda
ho̱nse̱ too jabi konte dä dai. Solamente negra (una araña negra y roja) Bu̱i na ra
los que tienen con qué comprarlo toman el de̱nimexe, ra mboi ha ra nthe̱ni. La
chocolate. capulina es una clase de araña que es negra
de̱mpe (dé̱mpe) s Nombre de una planta con y roja. Variante de̱nimexe Sinón. bomxe,
fruta sabrosa. (La fruta es de 1.5 cm. y negra de̱mpemexe Véase de̱ni, mexe
cuando está cocida.) Variante de̱pe̱ de̱nthi (dé̱nthi) s palma (usada para hacer
de̱mpemexe (dé̱mpéměxe) s capulina, petates, sombreros, etc.) Ko ya de̱nthi, te
viuda negra Tenä ge ra de̱mpemexe nu gatho ya to̱taye̱ thoki. Con cierta palma
rá ntsate ya hingi hopi dä mu̱i rá bätsi hacen una variedad de trabajos manuales.
ra jäi. Dicen que la mordedura de la ndomingoNde̱nthi s Domingo de
capulina hace estéril a la persona. Ramos
Sinón. de̱nimexe, bomxe Njäpde̱nthi s Domingo de Ramos,
de̱mza (de̱mza, de̱mzǎ) s 1. nogal Ra Domingo de Palmas (lit.: día de
hnini Mäxei o mbo na ra mboza ga bendecir palmas)
de̱mza. El pueblo de Tasquillo está dentro de̱nxi (dé̱nxi) s cebolla Habu̱ boti ra
de un bosque de nogales. de̱nxi xi ga ndunthi. Donde siembran
2. nuez Ja ranañotho ya de̱mza. Hay cebolla, crece en gran cantidad.
diversas clases de nueces. de̱nxiburru (dé̱nxíbǔrru) s cebolla
de̱mi (dé̱mi) s ordeñador Ra de̱mi, bi silvestre, cebolla de burro Ra de̱nxiburru
de̱mi nzäntho ya baga pa bi ma ra ja nubu̱ uäi ha nuä hingi tsi. Hay
ntho̱taba. El ordeñador ordeñó las vacas cebolla silvestre cuando llueve y ésa no se
muy temprano para irse a entregar la leche. come.
Véase te̱mi de̱nxifani (dé̱nxífǎni) s cebolla silvestre,
cebolla de caballo Ra de̱nxifani ja ra zänä
de̱pe̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 46
ra mäyo ha nuu̱ hingi tsi. Hay cebollas ra de̱ti. Por el norte siembran mucho
silvestres en el mes de mayo y ésas no son algodón. Sinón. 1: yo; 2: tudi
comestibles. bode̱ti s borrega prieta
de̱pe̱ [Variante de de̱mpe] Nombre de una tasde̱ti s borrega blanca
planta con fruta sabrosa. de̱taronjua (dé̱tárónjua) s 1. Persona que
De̱se (De̱se) Cerro Capulín (corresponde al se cubre de la cintura para abajo con un ayate.
barrio de San Pedro, Ixmiquilpan) Ha ra Ya zi jäi mäyabu̱ myá de̱taronjua,
De̱se̱ ya bi sänti pa mä dä thoki ya ngu. ngeä mi othobi ya bojä pa dä dai ya
Al Cerro Capulín ya se le hizo el desmonte y dutu. Antes, las personas se cubrían con
van a construir viviendas. ayate porque no tenían dinero para comprar
de̱se̱ (de̱se̱) s 1. capulín, capulincillo Ra ropa.
bai ga de̱se̱ hintsu̱ ra dängi. La mata del 2. Persona que en vez de camisa trae
capulín no es muy grande. cruzado un ayate. Ya jäi mäme̱to ha
2. capulina (fruta) Ra de̱se̱ ngu na ra nuni Uäkri myá zi de̱taronjua ha myá
boobxi, pe mäna ra tsani ha bu̱ to dä xikua. Las personas de antes originarias
zi dä zu̱di ra nhuäti. La capulina es del Huacri, andaban cubiertas con ayates y
como una uva prieta, pero más chica y además andaban descalzas.
quien la come padece de temblores. Sinón. mataronjua Véase te̱ti, ronjua
de̱se̱ñoi (de̱se̱ñoi) s 1. capulín, capulín de de̱ti (dě̱ti) s seguidor Nuni ra bätsi xi te
ratón Tena ge ra de̱se̱ñoi xá ñho dä ra de̱ti hingi kohi, te̱tuä rá dada. Aquel
thoki ya nkahnätsintsu̱ ko ngeä. Dicen niño es muy seguidor, no suelta a su papá.
que la mata del capulín es buena para hacer Véase te̱ni, te̱ti
horquetas. de̱ti [Forma secundaria de the̱ti] rasgarse
2. capulina (fruta), capulina de ratón de̱thä (de̱thä) s 1. maíz Ra de̱thä fu̱di ra
Tena ge ra haho tsi ya de̱se̱ñoi hänge boti dende ra hñunzänä de ra je̱ya. La
di huäti. Dicen que la zorra come siembra del maíz empieza desde el tercer
capulinas; por eso tiembla. mes del año.
de̱spi (de̱spi) s brasa, ascua Ho̱tua ya za 2. diente (fig.) Ra tsatyo di ro̱tse yá
ra tsibi pa dä nja ya de̱spi pa ga pathu̱ ya de̱thä nubu̱ ne dä ntsate. El perro
nze̱di. Échale leña al fuego para que haya muestra los dientes cuando quiere
brasas para calentar los itacates. Véase tsibi morder.
ntade̱spi s petición de brasas, bindo de̱thä maíz pinto
petitición de lumbre kastade̱thä s maíz amarillo
ñade̱spi s el que pide brasa do̱nthä s hongo de maíz
de̱spi (dé̱spi) 1. vi estar hecho brasa, estar hmuthä s semilla de maíz
encendido Nunä ra bo̱jä dá häi ha ra tsibi madithä s maíz con grano largo
xi de̱spi. Este fierro que saqué del fuego mothä s maíz negro
está hecho brasa. nze̱dide̱thä s maíz ancho
2. estar hecho ascua, estar rojo Tenä ge tasde̱thä s maíz blanco
yá da ra tsondähi ua ya de̱spi. Dicen the̱ngade̱thä s maíz rojo
que los ojos del diablo están hechos tsu̱dithä s maíz con grano chico;
ascuas. maíz con grano delgado
3. estar muy caliente (más de lo natural) xathä s maíz fresco
Rá hmi ra bätsi xa de̱spi ko ra nzo̱. La xigde̱thä s maíz ancho
cara del niño está muy caliente por la xo̱ndithä, xo̱njyä s maíz violento
calentura. Pret. dá nde̱spi Sinón. zo̱ yathä s maíz podrido
de̱ti (dé̱ti) s 1. borrega Ya täxi mantä di de̱thi adj finito Xi ra ntaxi ri de̱thi
nxändi ke ya de̱ti. Las cabras son más ronjua. Está muy blanco tu ayate finito.
violentas para procrear que las borregas. de̱xfri (de̱xfri) s curtidor de piel Bu̱u̱ ya
2. algodón Ha ma huifi xi boti ndunthi de̱xifri xi pädi dä hyoki ya xifri. Hay
47 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ditaze̱sthi
curtidores que saben curtir muy bien las di mabu̱ (dí mǎbu̱) adv 1. de hoy en
pieles. Variante de̱xifri Véase te̱, xifri adelante De ra thogi pa dí mabu̱ mäna
de̱xi (dě̱xi) s tallador (que extrae la fibra) mä dä hñutsi ra mui gatho ya to̱te. De
Mäme̱to ya zi de̱xi, nuä rá be̱fi nso̱ka este tiempo en adelante van a subir más los
ra the̱xi. Antes la única actividad de los precios de todas las cosas.
talladores era la de tallar. Véase te̱ 2. para allá Ogi etiua ya mboni ha ra
de̱ta s tallador de pencas de maguey huähi, e̱ti dí mabu̱. No eches el ganado
de̱tsu̱ta s tallador de lechuguilla en la milpa, arréalos para allá. Variante
di (di) procl Indica la 3.ª pers. del presente, rimabu̱
aspecto progresivo. Ra ndähi di bu̱ti ya dí nde [Variante de rí nde] en la tarde
dutu stá ini. El aire mueve la ropa que he dí nxui [Variante de rí nxui] a la noche Dí
tendido. Xuua, hyandi ya ndämfri di nxui ga ma ra be̱däzu̱; kabu̱ ya di yoti
ntetsuayu̱ga na ngu mäna, zäge di xá ñho ra zinänä. En la noche me voy a ir
mädi. Juan, vé las reses que ambas se están a la cacería de tlacuache; al cabo ya alumbra
lameando los pescuezos, yo creo que se bien la luna.
quieren. dí xudi [Variante de rí xudi] en la mañana,
hinni, hindi, hinri Indica la 3.ª pers. del de mañana Xudi dí xudi ga ma ra
presente, con negación. hmuntsi ha ga pengi ga ma mä be̱fi.
dí (dí) procl Indica la 1.ª pers. del presente. Mañana en la mañana me voy a la
Dí bu̱i xá ñho de gehni Monda. Estoy asamblea, y regresando voy a mi trabajo.
bien allá en México. dí … be procl. y sufijo Indica 1.ª y 3.ª
dí (dí) procl Indica la 3.ª pers. del futuro, en personas asociadas en una actividad. Dí ñobe
otro sitio; requiere la forma B. Tixu, ñembi mä be̱hñä ra thumgo̱ bi te̱gagi. Estoy
ri dada dí ñuni tai. Hija, dile a tu papá que compartiendo con mi esposa la barbacoa
almuerce en el centro. Nuni ra xampäte dí que me trajeron.
gäi Ntasto. Aquel estudiante bajará en dintsi (dǐntsi) vi 1. botar, rebotar Dá e̱i
Taxadho. na ra do ko ra nte̱ndo ha mí dintsi ha
dí (dí) procl Indica la 3.ª pers. del futuro, ra hai, bi zu̱di mä ntsixbe. Tiré una
modo optativo. Dí njabu̱ nuä ra be̱fi; hingi piedra con la honda, y al rebotar en la tierra
ne da hogi. Que esté así ese trabajo que no le pegó a mí compañero.
quiere componerse. 2. rebotar, botar Dá nthe̱be na ra
dí gäi [Variante de rí gäi] hacia abajo, para däkñä ha dá fu̱di dá kahni ha mí
abajo dintsitho ya do. Encontré una víbora
di gekua (di gekua) adv de por aquí, aquí grandísima y comencé a apedrearla, pero
Di gekua mä haihe hinxa uäi tobye̱. nada más rebotaban las piedras.
Aquí en nuestro pueblo todavía no ha ditsi [Forma secundaria de thitsi]
llovido. escarmentar
di gepu̱ (di gepu̱) adv ahí, allí Ha di gepu̱ ditathiza (dítáthíza) s Persona que
bai ge, ha nui bá bai nuni. Por ahí acostumbra calzar huaraches. Mäme̱to ya
párate tú; y tú ve a pararte allá. jäi mya ditathiza. Anteriormente las
Sinón. nubu̱ personas calzaban huaraches. Véase titi,
di geä (di geä) de eso ―Juanä, hmikagi ri thiza
nxutsi dä maxkagi na nzänä. ―Di geä, ditaze̱sthi (dítázé̱sthi) s 1. Persona que
hinä. ―Juana, préstame a tu hija para que calza huaraches. Nu ra me̱mäpa ra
me ayude un mes. ―Eso sí que, no. ditaze̱sthi. El jornalero calza huaraches.
di geä: (dí géä) con eso, basta Ya ogi 2. Persona que calza zapatos. Nu ya
xitka mära ya hñuni ya dí geä dá tsi. Ya mbo̱ho̱ ha ra hnini ya ditaze̱sthi. Los
no me sirvas más comida; ya con eso que señores de la ciudad calzan zapatos.
comí, basta. Ya dí geä ya do ga theni, Sinón. 1: nditathiza; 2: nditasapato
Xuua. Juan, ya basta con las piedras que Véase titi, ze̱sthi
acarreaste. Sinón. kongeä
do HÑÄHÑU — ESPAÑOL 48
2. repetir Ra za dí he̱ki hangu dí dombi gohi ra donäni. A la cal que compré le dio
ya ntse̱ki ha hingi ne dä hege. Al palo la lluvia y con eso quedó inservible.
que estoy cortando tanto que le repito las 2. piedra de cal Véase do, näni
cortadas y no quiere cortarse. Véase dondo (dǒndo) 1. vt atontar Nuyu̱ ya
domi ndäpo di dondo ra ñäthe; hänge hingi
domhi (dómhi) s 1. tepalcate, tiesto Xi ja te. A esas plantas las atonta la escasez de
na to̱tse ya xe̱ka domhi habu̱ xa agua; por eso no crecen.
thehmä ya me̱xhni. Hay un montón de 2. adj tonto Dí ñehe ra ya mboni, pe
tepalcates donde han quebrado piñatas. xi ya dondo hingi ne dä ñuni xá ñho.
2. cazuela vieja quebrada Otho habu̱ ga Tengo unos animales, pero son muy
hoki tsu̱ ra hñuni, jabu̱ na ra domhi, tontos, no quieren comer bien.
pe fege. No hay donde guisar un poquito 3. adj estúpido Mä bätsi te ya dondo;
de comida. Ahí hay una cazuela vieja, stá etä ngunsadi, pe hinte xa bädi. Mis
pero gotea. Variante domhi Sinón. 1: hijos son muy estúpidos; los he puesto en
xe̱ka domhi; 2: domohi, ze̱mohi Véase la escuela y no han aprendido nada.
mohi Sinón. 1: u̱ni; 3: meñä
domi (dómi) s 1. real (que equivale a doce dondri (dóndri) s tronchado del cuerno
centavos) Mäme̱to ra huada ga de̱thä mí Bu̱i na mä ndämfri, xi ra yo̱tatuhni
mui na domi. Antes el cuartillo de maíz hänge nubye̱ ra dondri. Tengo una res
valía un real. que es muy peleonera; por eso ahora está
2. dinero Otho ra domi. No hay dinero. tronchada del cuerno. Véase dotsi, ndäni
ndomi un real ndondri vi ponerse mocho del cuerno
ndomi nguatra un real y una cuartilla done (done) s boca rota
(que equivale a quince centavos) donefani (donefǎni) s hormiga parda
yodmi s dos reales (Hormiga más grande que la hormiga colorada;
hñudmi s tres reales se mete en los magueyes, los que raspan para
ngu̱dmi, goho domi cuatro reales beberse el aguamiel.) Ya xäju̱ ga donefani
domingeho (dómíngého) s espantajo, hoki yá ngu njati ya nxindo. Las
dominguejo Ra domingeho xa thutsi ha hormigas pardas hacen sus casas debajo de
ra huähi, xa di hñe̱tkuí na ra jäi. El las lajas.
dominguejo que han puesto en la milpa, se dongu (dongu) s casa antigua
ve idéntico a una persona. Sinón. pite (semidestruida o totalmente destruida) Ya dä
domitsu (domítsu, dómítsu) s paloma thogi na ha ra hnini Nchapantongo, ja
cocolera de alas blancas Ya domitsu xi dri ya dongu ya xa dagi yá njätsi. Ya al
ho dä ñehe ya jäi, ngeä ya duhu. A las pasar por el pueblo de Chapantongo hay
personas les gusta tener palomas cocoleras, casas viejas a las que ya se les ha caído el
porque son cantadoras. Sinón. taxazahua techo. Sinón. ze̱ngu
domi (dómi) vt 1. doblar Domí ya xe̱ka doni (dǒni) 1. s muchas vueltas Ra bo̱jä
tsu̱tbo̱jä pa dä bo̱ni ra toti. Dobla los ga nduxjäi o̱te ya doni ra pa ga tai. Los
pedazos de varilla hasta formar un ángulo. autobuses de pasaje dan muchas vueltas en
2. dar vuelta Ra uähi ya bá domí ya los días de comercio.
nte̱i ha ra ñäni. El gañan ya le dio 2. vi ir seguido, ir de continuo Ya
vuelta en la orilla a su yunta. tsanza ga duxä ndäpo di doni Monda.
3. repetir Nuu̱ ya bätsi ya ne dä domí Los carros forrajeros van a México
ra hñuni mänaki. Esos niños ya quieren seguido.
repetir la comida. donijä (doníjä) s 1. templo antiguo,
4. aplacar Sinón. 1: toti, tsaki; 2: gatsi, templo abandonado Tenä ge nu ya donijä
doti; 3: yoki, yopi nuu̱ ya xa yo̱tatho, ge tagini ra bojä.
donäni (donäni) s 1. cal inservible Ra Dicen en que del templos abandonados, esos
näni dá tai, bi zu̱di ra ye ha kongeä bi que ya están destruidos, hay dinero
enterrado.
donti HÑÄHÑU — ESPAÑOL 50
2. mata de flor Mänonxi dá tai na ra do̱nxi (do̱nxi) s cresa (larva de mosca verde)
do̱ni ga baxjua pa dá u̱ti ha ra ngu, Ha rá nkapo ra tsu̱di ra kangaginue bi
xähmä dä te. El lunes compré una mata mo̱te yá do̱nxi ha tenä ge geä rá foho.
de nochebuena y la planté en la casa, a ver A la herida que le hicieron al puerco cuando
si enraiza. lo castraron la mosca verde le ha echado
do̱mhi s flor de palma cresas; dicen que es su excremento.
do̱mxu s flor de calabaza Variante do̱nxu
ndo̱mbo s flor del quiote de maguey do̱nthi (dó̱nthi) vi florecer el mezquite Ya
do̱ni (dó̱ni) vi florecer Ra bai ga ixi ya bai ga tähi ya do̱nthi; ya mä dä nja ya
do̱ni. La mata de durazno ya está tähi. Las matas de mezquite ya están
floreciendo. Nuna bai ga do̱ni do̱ni xi floreciendo; ya no tarda en haber mezquite.
tsamähotho. Esta mata de flor florece muy Véase do̱ni, tähi
hermosa. dra (dra) procl Indica la 3.ª pers. act. indet.
do̱nibaxjua (do̱níbǎxjua) s flor de del futuro, aspecto progresivo. Xudi mä dra
nochebuena Xa di the̱ngda ya thutsi ra Xuua pa dra mfatsi ra nzaya.
do̱nibaxjua, mä ga umfu̱ rá nsu ra nijä ko Mañana nombrarán a Juan para ayudante
ya do̱niu̱. ¡Cómo colorean las flores de del Juez. Pa rá nzaki ra jäi mäthoni
nochebuena! Vamos a darle elegancia a la hinda zi ra ñäthe; me̱to dra thu̱ni. Para
iglesia con esas flores. la salud de la gente, se necesitan no tomar
do̱nibastä (do̱níbástä) s flor de agua cruda, primero hay que hervirla. Ra
garambullo Ya do̱nibastä tsi ko ya thehñä ora dra thiti di tisti ra tsibi.
mädo ne ya ñi. Las flores de garambullo Cuando lo soplan el carbón chispea el
se comen con huevos y chile. fuego.
Sinón. ndo̱mänxätä dra (dra) procl Indica la 3.ª pers. del presente,
do̱nihyadi (do̱níhyádi) s flor de sol Ja na aspecto de alejamiento. Ra Xuua dra gatsi
ra ndäpo tembi do̱nihyadi, ra ñethi pa häxa ra sei, pe nubya hinxa gatsi. Juan
dä to̱the ya dutu ya dathi pa hinda siempre pasa a llevar su pulque pero hoy no
nteste. Hay una hierba que llaman flor de ha pasado.
sol. Es medicina para desinfectar la ropa de drá (drá) procl Indica la 1.ª pers. del presente,
los enfermos para evitar el contagio. aspecto de alejamiento. Drá ma tai, ga hä
do̱nijuta (do̱níjuta) s flor de zábila, mä de̱thä. Voy al centro a traer mi maíz.
gualumbo de zábila Ra ya do̱nijuta xá Drá pe̱hni mä tu̱ dä hä ra ba. Siempre
ku̱hi pa dä tsi, ha ra hinxá ku̱hi. envió a mi hijo a traer la leche. Drá pahmä
Algunas flores de zábila son sabrosas y Monda, pe nubya histá ma, ngeä yo mä
algunas no son sabrosas. Sinón. do̱nixäta me̱fi. Siempre voy a México, pero hoy no
do̱nikämyo (do̱níkä́myo) s flor de cardón he ido, porque andan mis peones.
do̱nilimu (do̱nílímu) s flor de limón Ya drá (drá) procl Indica la 3.ª pers. del futuro,
do̱nilimu hingi tsaya koti, teske hinge di aspecto de alejamiento.
ñepu̱ ra tse̱ dä hyo gatho. Las flores de drá (drá) procl Indica la 3.ª pers. act. indet.
limón no dejan de brotar, quien sabe si no del futuro, modo optativo. Drá teti ra
va a venir la helada y acaba con todo. ngunsadi ya bätsi pa dä bädiu̱ dä hñeti.
do̱nixäta (do̱níxä̌ta) s flor de zábila Xi xá Que manden a los niños a la escuela para
nku̱hi ya do̱nixäta ntsäni ko ya de̱nxi, ya que aprendan a leer.
axi, ne ya ñi, gatho nthe̱ni. Están muy drá (drá) procl Indica la 3.ª pers. del futuro
sabrosas las flores de zábila fritas, con sus más el adjetivo posesivo. Xudi mä drá thutsi
cebollas, sus ajos y sus chiles; todo picado. ra Xuua pa drá mfatsi ra nzaya. Mañana
do̱nie̱nxe̱ (do̱níě̱nxe̱) s flor de angelito nombrarán a Juan para ayudante del Juez.
do̱nthä (dǒ̱nthä) s hongo de maíz Ha ra Véase da, ra
huähi ya ja ya mänxa ha ne ya do̱nthä. drá (drá) procl Indica la 1.ª pers. del presente
En la milpa ya hay elotes y también hongos. más el artículo singular. Drá mengu Ni ha ja
Véase do̱ni, de̱thä gehni thoki ra ya be̱fi mähotho. Yo soy
53 HÑÄHÑU — ESPAÑOL dumi
del pueblo del Nith y allí hacen unos hermanos le ayuda al cura como cantor.
trabajos bonitos. Véase tuhu
dri (dri) procl Indica la 3.ª pers. del presente, dukade̱thä (dúkáde̱thä) s comprador de
aspecto progresivo o habitual. Ra Xuua dri maíz Nubye̱ hinxá mädi rá huada ra
be̱go ha rá ngu rá mo. A Juan lo mandan de̱thä, yo ya dukade̱thä. Ahora que no
como criado a la casa de su tío. Nuni ra está caro el cuartillo de maíz hay
bätsi dri thuti rá batsi, ngeä hingi tse̱di compradores de maíz. Véase tuki
dä ndude se̱he̱. A ese niño le cargan su dukakähä (dúkákä̌hä) rescatador de tuna
bulto porque no lo puede cargar solo. Ra dukakähä bi dai gatho ya kähä. El
dri (dri) procl Indica la 3.ª pers. del pretérito, rescatador de tuna compró toda la huerta de
modo subjuntivo. Bu̱ dri o ra ngunsadi mä tuna. Véase tuki, kähä
tu̱, nubye̱ dri pädi dä hñeti. Si estuviera dukaronjua (dúkárónjua) s acaparador de
en la escuela mi hijo, sabría leer. ayates Nuni ra dukaronjua tsipa rá tse̱di
dri (dri) procl Indica la 3.ª pers. del futuro, ra jäi, juti na tu̱ki na ra ronjua. Aquel
más el adjetivo posesivo de 2.ª pers. Iho, nunä acaparador de ayate se aprovecha del
ra hai, nuä ra paä ga tu, go dri me̱ti. trabajo de la persona; paga barato un ayate.
Hijo, este terreno, el día que yo muera será Véase tuki
tuyo. duki (dúki) s rescatador Comerciante que
drí (drí) procl Indica la 3.ª pers. del futuro, compra por huerta o por extensión. Ya duki
aspecto progresivo. Umba na ra nthähi ra ga dädimaxi tai ga huähitho ya
mayo pa drí ndekuí na so̱te ra za. Dale dädimaxi. Los rescatadores de jitomates
un mecate al pastor para que allá se cargue compran por huertas los jitomates.
un tercio de leña. Nuä beni dä mängä Sinón. dai Véase tuki
nuä ra xahnäte, drí jamfri ha ra tsu̱tbi. dukaaxi s rescatador de ajo
Lo que este maestro piensa decir será creido dukakähä s rescatador de tuna
allá en la presidencia. Drí mbo̱xhyadi ra dukmädo (dúkmädo) s comprador de
huähi gi po̱ge ra zafri. Pondrás el zacate huevos (por mayoreo) Ha ra tai yo
en el oriente de la milpa. ndunthi ya dukmädo ra pa ga tai. En la
drí (drí) procl Indica la 1.ª pers. del presente, plaza hay muchos compradores de huevos el
aspecto progresivo. Drí nxadi ra hñämfo̱. día de comercio. Variante dukamädo Véase
Estoy estudiando el espanol. Drí nzäi tuki
Monda. Me hallo en México. Drí dumänthuhu (dumä́nthǔhu) s 1. muerto
ndunthihe. Somos muchos. de hambre, persona con mucha hambre
du (du) s muerte Tenä ge ra du xá ñu̱; Nuni ra jäi di ñuni ngu na ra
nu mära enä hinä. Unos dicen que la dumänthuhu. Está comiendo aquella
muerte es dolorosa, y otros dicen que no es persona como muerta de hambre.
dolorosa. 2. hambriento, pobre y desconocido Nuä
du [Forma secundaria de tu] morir ra dumänthuhu ne mä tixu, hadifää ha
duá (duá) procl Indica la 3.ª pers. del futuro, bá tu ra ndähi. Ese hambriento que
aspecto de acercamiento. Pe̱hni ra be̱go dä quiere a mi hija quién sabe de donde lo
ma duá hä ra dehe. Ordénale al peón que trajo el aire. Véase tu, thuhu
vaya a traer agua. dumu̱i (dúmu̱i) s 1. tristeza Dí pe̱tsi na
duá (duá) procl Indica la 1.ª pers. del ra dumu̱i, nubye̱ hingi ne ga ñuni. Tengo
pretérito, acción en otro sitio. Pe̱tsi ya pa stá tanta tristeza que hasta no deseo comer.
hutsi ga ehe ga tso̱ñi, asta nubya ja duá 2. pena Nubye̱ dá hätsi na ra dumu̱i,
ehe. Tiene días que he hecho el propósito ngeä dá ma ra tite ha himbi uadi mä
de venir a visitarte, y hasta hoy vine. hme. Hoy me dio pena, porque fui de
duhu (dǔhu) s 1. cantante Na mä tu̱ ra tlacualera y no alcanzaron mis tortillas.
duhu. Un hijo mío es cantante. Sinón. 1: ntso̱mi; 2: ntsa Véase tu, mu̱i
2. cantor, ayudante del cura Na mä ku dumi (dúmi) s rescatador de chiles
fatsi ra majä ga duhu. Uno de mis Variante dukañi
dungo̱kei HÑÄHÑU — ESPAÑOL 54
dungo̱kei s muerto, cadaver Sinón. hu̱ ste 3. s duda, confianza, recelo Rabu̱
dutu (dútu) s 1. ropa, indumentaria Mä hingi faste ra du̱hu̱ pa da me̱tsi nuä te
dutu ya bi thege, ngeä dí he njatä. Ya se honi na. Hay veces en que la duda no
acabó mi ropa, porque me la pongo ayuda a obtener lo que a uno le hace
seguido. falta. Sinón. 1 y 2: bitsi
2. tela Dá hä yo te̱ni ra dutu pa na mä du̱ki (dú̱ki) s cortador (de fruta, flores, café)
pahni. Me trajé dos metros de tela para Mäxudi bi thogi ngu re̱ta ya du̱ki, mi
una camisa. hñä yá bo̱tse. En la mañana pasaron
3. vestido Nuni rá dutu mä tixu ga hnei como diez cortadores; traían sus canastas.
dá jutuí xá mädi. El vestido para el Sinón. ndu̱ki Véase tu̱ki
bailable de mi hija me costó caro. du̱thi s cortador de mezquite
4. trapo Ya dutu ya hingi ho, hyeke pa du̱ngu (dú̱ngu) s lóbulo de la oreja Nu mí
gi tsäti. Los trapos ya inservibles thetsi mä gu pa ga hñä ya tsu̱ngu, bi
apártalos y los quemas. neni mä du̱ngu. Cuando me perforaron las
dui (dui) s afilador Nuni ra dui thui xá orejas para usar aretes, se me hinchó el
ñho ya juai. Aquel afilador afila bien los lóbulo de la oreja. Variante ndu̱ngu Véase
cuchillos. Véase thui ndu̱i, gu
duti (dúti) 1. s ahorrador Mä dada, xi ra du̱ngua (du̱ngua) s 1. talón, calcañal Ko
duti, xa duti ra bojä hänge jabi. Mi papá ra tse̱ xa tigi mä du̱ngua. Con el frío se
ha sido muy ahorrador; ha ahorrado su han partido mis talones.
dinero, por eso tiene. 2. calcañal (reg.; correa del huarache que se
2. s amarrador Yoni ndunthi ya duti, sujeta desde talón del pie) Bi xe̱gi rá
tuta gonxi. Ahí hay varios amarradores du̱ngua mä thiza, ha nubye̱ hingi tsa ga
que amarran lechuga. Sinón. 1: me̱tsi; 2: ñyo xá ñho. Se arrancó el calcañal de mi
ndäti, nduti, ntuti huarache, y ahora no puedo caminar
duti [Forma secundaria de túti] enredar Dá bien.
tsu̱di na ra keñä xkí duti na ra du̱ni [Forma secundaria de tǔ̱ni] romper
banjua. Alcancé a una víbora que había du̱sti [Forma secundaria de tú̱sti]
enredado a un conejo. Sinón. panti ampollarse
du̱ (du̱) vi 1. llenarse Ra bo̱jä bi thogi xi du̱taxinthe (dú̱táxǐnthe) s ingle Ha mä
mí du̱ ya jäi. El camión que pasó iba bien huitua bi de̱ na ra xäju̱ ha bi zakagi mä
lleno de gente. du̱taxinthe. Se subió por mi pantalón una
2. apretarse Ra bo̱jä du̱ti dí xoti xi du̱, hormiga y me picó en la ingle.
hingi ne dä thetsi. Está muy apretada la Variante dutxinthe
tuerca que estoy desapretando; no quiere du̱xyu̱ga (du̱xyu̱ga) s angina (enfermedad
girar. de la garganta) Dí hñeni de ra du̱xyu̱ga,
3. atacarse Yá xefo ya mboni xi du̱ de hänge neni mä yu̱ga ha xi ra ñu̱. Estoy
yá tsote̱i. Los intestinos de los animales enfermo de las anginas; por eso está
están bien atacados con su excremento. hinchado mi cuello y me duele mucho.
Pret. bi ndu̱ Sinón. 1 y 3: ñutsi du̱zgu s soldado Tenä ge mäme̱to too
du̱gu (dǔ̱gu) s soldado Tenä ge ya du̱gu dä hyandi na ra du̱zgu, mi huäti.
pädi xá ñho ra nkahni. Cuentan que los Cuentan que antes quien veía a un soldado
soldados saben tirar bien las balas. hasta temblaba. Ya du̱zgu geu̱ ngu yá tu̱
Sinón. ndaro, dozgu, soldado ra ndä. Los soldados son como hijos del
du̱hu̱ (dú̱hu̱) 1. vt dudar, recelar Dá ma gobierno. Sinón. ndaro, du̱gu, dozgu,
ntuhnäñänte de ha ra tuhni ha ndí du̱hu̱ soldado
ga pengi ko mä te. Me fui de soldado a la du̱zu̱ (dú̱zu̱) 1. s rabón, rabo cortado Bi
guerra y dudaba regresar con vida. mu̱i yoho ya tu̱ka tsatyo: na ra du̱zu̱,
2. vt desconfiar Iho, du̱hu̱ rá hñojäi ra nu na hinä. Nacieron dos perritos: uno es
jäi ra ts'o'mu̱i. Hijo, desconfía de la rabón y el otro no.
amabilidad de la gente mala. 2. s sin cola, de plumas cortas en la
55 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ehe
cola Ra boxi dí pe̱tsi ya ra du̱zu̱ ko ra hombre le iba a dar mala vida a tu hija, no
ndäxjua. El gallo que tengo ya no tiene la la hubieras dejado irse con él. Pret. bi ñe
cola porque ya es viejo. mbida Act. indet. te mbida Sinón. e thogi
3. vt cortar el rabo Dá du̱zu̱ yá tsu̱ ya Véase ei, mbida
de̱ti. Corté los rabos al ganado lanar. eka mbida me da mala vida
4. s falda corta, enagua corta Ra ngo̱de ea mbida te da mala vida
mä tixu he, ra du̱zu̱. La falda que viste ebru (ébru) vt asemejar a un burro Ko
mi hija es corta. Sinón. 1 y 3: dozu̱ nuä gí embi nuni ra ño̱ho̱ dä ndu yoho
du̱ti (du̱ti) vt 1. apretar Xuua, du̱ti yá ya ro̱zä, ya gá ebru. Con decirle a aquel
bo̱jädu̱ti rá tabi ra nte̱i. Juan, aprieta los hombre que cargue dos costales, ya lo
tornillos del arado de la yunta. asemejaste a un burro. Pret. bi ñebru Act.
2. oprimir Mä ze̱sthi xi di du̱ti mä ua. indet. tebru
Mis zapatos me oprimen mucho los pies. eda (éda) s anciano Nuni ra eda ya xá
3. fortalecer Ko nuu̱ ya ñethi dí tsi dí ndoki ha ya menthi yo. Aquel anciano ya
tsa ge di du̱ti mä ndoyo. Con esas está encorvado y camina con dificultad.
medicinas que estoy tomando siento que Sinón. däkei, däxjua
se me está fortaleciendo el cuerpo. eda jäi gente anciana, persona anciana
4. acuñar Ra ze̱nza me̱to du̱ti ra te̱gi edi (edi) vt despedir Xka matho, mä ga
pa hinda koti. El trozador de leña edi gatho ya mengu mä ngu. Antes de
acuña el hacha primero para que no se le irme, me voy a despedir de todos mis
zafe. familiares en la casa. Pret. bi ñedi Act.
5. prensar con la mano Ra meni du̱ti ya indet. tedi Vocal nasal: ëdi
dutu ha na ra buxa ga lonä. La ntedi s despedida
lavandera prensa la ropa en un costal de edi (ědi) vt embrujar, hechizar Bu̱ na ra
manta. Sinón. 2: tsimi; 3: ze̱di ñete bi edi mä mäne ha nuä hingi pädi
du̱thi (dú̱thi) s cortador de mezquite Ra bu̱ too xa ñedi. Existe un hechicero que
du̱thi yoni muntsi ya tähi pa umbi ra ha embrujado a mi comadre; pero ella no
tsu̱di. El cortador de mezquite que anda sabe si alguien la ha hechizado. Pret. bi
ahí está cortando mezquites para darle al ñedi, bi edi Act. indet. tedi Vocal nasal:
puerco. Véase tu̱ki, tähi ëdi Sinón. enthi
dyá (dyá) procl Indica la 1.ª pers. del presente ntedi s la acción de embrujar
más el artículo plural. Dyá mebotähihe ha efe (éfe) s efés (reg.), guaje (una planta que
ra hnini Ntso̱tkani. Nosotros somos del hay en el monte que produce vainas y la pepita
Valle del Mezquital de la ciudad de es comestible) Yá nda ya efe tsi, ha nehe
Ixmiquilpan. yá do̱ni nubu̱ be̱di dä ndo̱ni. La pepita
de la vaina del efés es comestible, y también
la flor antes de abrir.
jumfe s efés amargo
xämfe s efés apestoso
ximfe s cáscara de vaina de efés
egi (égi) vt sentar Ya dí egi ra bätsi ha rá
ntotsi. Ya lo siento sobre la cama al niño.
E Pret. bi ñegi Act. indet. tegi Vocal nasal:
ëgi Sinón. ei
e (e) conj no sea que Xuua, ogi xaxi ra
ehe (ěhe) s venida, llegada Nuni Nju̱nthe
tsatyo, e dä zai. Juan, no molestes al
tho̱mi rá ehe ra ndä Monda. Allá en
perro, no sea que te muerda. Vocal nasal: ë
Pachuca ya están esperando la llegada del
Sinón. eta, e̱, me̱
presidente de México. Vocal nasal: ëhë
e mbida (é mbǐda) vt dar mala vida Xká
ehe (éhe) vi 1. venir Mä tu̱ maske bí
pädi xa e mbida ri tixu rá dämeä, hixká
mpe̱fi yabu̱, pe ehe tata hñäto. Aunque
hopi xa me̱ui. Si hubieras sabido que ese
ehni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 56
mi hijo anda trabajando lejos, viene cada esposo de mi hermana la tantea con el
ocho días. hombre que la saluda.
2. acontecer, pasar Ra jäi tse̱ti gatho 2. parar Nuni ra jäi ya ekuabi yá uada
nuä ehe; ngu ra thuhu, ra hmäkde̱thä ra Xuua bi hyo̱mbabi mände. Aquella
ne ya tuhni. La gente soporta todo lo persona ya está parando los magueyes que
que le acontece; el hambre, la carestía del le tiró ayer a Juan. Pret. bi ñekuabi Act.
maíz y los pleitos. Pret. bi ñehe Vocal indet. tekuabi Sinón. embabi Véase egi
nasal: ëhë ekuamba (ékuǎmba) vt 1. hacer
ehe s venida mentiroso
ba ekua ven acá 2. contradecir Nuni ra metsi ekuamba
ehni (ehni) vt 1. dibujar Na ra jäi dá rá dada, ua ya hingra jäi. Aquél
handi, mi ehni rá bai na ra jäi ko ra muchacho contradice a su papá; yo creo
ye̱. Vi a una persona que estaba dibujando que es un mal hijo. Pret. dä ñekuamba
la figura de otra con la mano. Véase kuamba
2. escribir Ya hyokximo go gese̱u̱ ehni ntekuamba s hecho mentiroso
ya noya ha nuu̱ ya ximo di pa. Los que embabi (émbábi) vt dejar a una persona o
hacen jícaras, ellos mismos son los que animal para alguien Yá yo ra Juanä dí
escriben las palabras en esas jícaras que takuí dí embabi ga nde ha rá ngu. A los
venden. Pret. bi yehni Act. indet. tehni animales que le pastoreo a Juana los dejo en
Sinón. 1: kotsi, komi; 2: ofo la tarde en su casa. Pret. bi ñembabi Act.
ehya (éhya) vi 1. robustecerse, recuperar indet. tembabi Sinón. tsokui Véase eni, -bi
la salud Ya mboni xmá no̱xke nubye̱ ya embi (ěmbi) vbt decir Oxki embi mä ku
ehya koña ja ra nkami. Los animales que te ra ñänthi stá thogi. No le digas a mi
estaban flacos ya se robustecieron porque hermano del accidente que tuve. Pret. bi
hay verdura. ñembi Act. indet. tembi Vocal nasal:
2. estar saludable Mä dada nzäntho ëmbi Véase enä, -bi
ehya, hinhyamu̱ di hñeni. Mi papá emei (emei) vt creer Ngubu̱ dí ne ga
siempre está saludable; nunca se enferma. emei nuä gí xiki. Como que estoy resuelto
3. estar contento, estar alegre, estar vivo a creer lo que me dices. Pret. dä emei, bi
Ya bätsi xi bí ehya ha ra nteni. Los ñemei Act. indet. temei Vocal nasal: ëmëi
niños andan muy vivos jugando. Pret. dá Sinón. kamfri
ñehya Vocal nasal: ëhya Sinón. 1: noki, dí emei Ajuä confío en Dios
hñähñä; 2: ja ra nzaki 3: johya ntemei s confianza; creencia
ntehya s salud, alegría enä (ěnä) vt 1. decir, contar Enä na ra
ei (ei) vt sentar Nuä ra bätsi, ogi uti ra noya ge ko ra ntani dä tso̱ngä na
nthe̱tsi, ei. No le enseñes a traer en los Nroma. Dice un dicho que preguntando
brazos a ese niño; siéntalo. Pret. bi ñei Act. llega uno a Roma.
indet. tei Vocal nasal: ëi Sinón. egi 2. pensar, opinar Dí enä ga ma Monda
e ra hogamu̱i dar buena vida ra be̱fi, pe xi mä boti too dä hyandi;
e mbida dar mala vida po̱de hinga ma. Pienso ir a trabajar a
eke (éke) vt 1. cardar, escarmenar Ya dá México pero mi siembra, ¿quien la
eke ra the̱xi, ya ho̱nse̱ dä mu̱di ra hñeti. atiende?; creo que no voy. Pret. bi ñenä
Ya cardé el ixtle; ya nada más que comience Act. indet. tenä Vocal nasal: ënä
el hilador. enero (énéro) s enero Ra enero geä ra
2. peinar Eke ri ñäxuhu̱, bätsihu̱, pa ya zänä ga tse̱. Enero es el mes de las
gi maha ra ngunsadi. Péinense, niños, heladas. Sinón. mu̱di zänä
para que ya se vayan a la escuela. Pret. bi eni (ěni) vt 1. encaminar, ir a dejar (a
yeke Act. indet. teke Sinón. xiki alguien) Dá ma dá eni mä zo̱nte ha rá bai
ekuabi (ékuábi) vt 1. tantear Rá däme mä ra bo̱jä. Fui a encaminar a mis visitantes a
nju ekuabi ko ra ño̱ho̱ dä ze̱njua. El la parada del autobús.
2. hacer jugar (niño, joven, caballo) Nubu̱
57 HÑÄHÑU — ESPAÑOL etsi rá nsu
nde dí eni ya bätsi pa dä bädi ra nteni. eti (éti) vt 1. plantar, trasplantar Dí eti
En las tardes hago jugar a los niños para na bai ra do̱ni ha ra uädri. Estoy
que sepan jugar. plantando una mata de flor en el jardín.
3. bailar (peonza, perinola, dado) Nuga dí 2. inscribir Mä xampäte dí eti ha ra
eni ra ntenza ko na ra thähi ha xi ngunsadi tai. A mi estudiante lo inscribo
mähotho nubu̱ nei ha ra hai. Sé bailar en la escuela del centro.
el trompo con una cuerda; es bonito 3. colocar Ra yo̱the ga tsi eti ya tsi
cuando baila en la tierra. Vocal nasal: eni nehe. El dentista también coloca
Act. indet. teni Vocal nasal: ëni Sinón. 3: dientes. Pret. bi ñeti Act. indet. teti
nemi Véase ñeni Vocal nasal: ëti Sinón. 1: u̱ti; 3: hutsi
eni (eni) vt enterrar (brasas) Nuga etsuä ra nsu (ětsua rá nsu) alabar, elogiar,
nzäntho dí eni ra tsibi pa dä hatsi ra ensalzar Ra xahnäte etsuä rá nsu ndu ra
hyaxä. Yo siempre entierro la lumbre para Benito Juarez. El profesor alaba al difunto
que dure para el otro día. Pret. bi ñeni, Benito Juárez. Pret. dä ñetsuä ra nsu Act.
yeni Act. indet. teni Sinón. agi, thini indet. tetsuä ra nsu Variante etsuä ra nsu
ense̱ (ěnse̱) vi decir dentro de sí Ndí ense̱ Véase etsi, -bi
ha mä mfeni. Estaba pensando dentro de etse (etse) vt completar (la tejida) Ra
mí. Véase enä, -se̱ menänjua ya etse na xu̱ni ra ronjua.
enti (enti) vt empujar Mfastehu̱ entsihu̱ La tejedora ya está completando la tejida de
ra do, ogi he̱gase̱hu̱ dí enti. Ayuden a una mitad de ayate. Pret. bi yetse Act.
empujar la piedra; no me dejen empujarla indet. tetse Sinón. toi, tso̱tse
solo. Pret. bi yenti Act. indet. tenti etsi (ětsi) vt 1. poner sobre algo, colocar
enthi (ěnthi) vt hechizar Tenä ge nuni ra sobre algo Mände dá fu̱di dá etsi ya
jäi di enthi rá mikei. Cuentan que kohai ha rá ua ra ngu. Ayer empecé a
aquella persona hechiza a sus semejantes. colocar los adobes sobre el cimiento de la
Sinón. edi casa.
entho (ěntho) adj bueno, hermoso Xi ra 2. elogiar Mä ku etsi ra xampäte ge xi
entho ya bai ga ju̱, nubye̱ bi uäi. Ahora ra nimfeni. Mi hermano elogia al
que ha llovido las matas de frijol están estudiante que es muy inteligente.
hermosas. Variante ñentho 3. pasar (piojo, pulga) Nuga too ga äbe
Sinón. nkanti dí etsi mä to. A quien duerma conmigo
¡te ra entho! ¡qué bueno!; ¡qué bien! le paso piojos.
eñä (éñä) vi peinar Mä nänä mäxudi bi 4. contagiar (enfermedad) Tenä ge hingi
ñeñä ha nuga ja dí eñä. Mi mamá se ho to dä zu̱tsi ya bätsi ha rá ne, ngeä
peinó desde la mañana, y yo apenas me bu̱ dä to̱te njabu̱ etsi ra hñeni, nä.
estoy peinando. Pret. dá ñeñä Véase eke, Dicen que no es bueno besar a los niños en
ñä la boca, porque si se hace así, dicen que se
nteñä s instrumento para peinar; les contagia la enfermedad. Pret. bi
peinado ñetsi Act. indet. tetsi Vocal nasal: ëtsi
este (ěste) vt 1. tallar, limpiar Hudi gi Sinón. 1: u̱tsi; 2: titsi; 4: ho̱tse
este ya ntsi xá hñaki. Ponte a tallar los etsua ra nsu vt alabar
trastos que están sucios. etsi ra nsu vi alabarse
2. raspar Habu̱ dá este mä ñähmu bi etsi rá nsu (ětsi rá nsu) 1. jactarse, ensal-
bo̱ni ra ji. En donde me raspé la rodilla zarse Ra nzaya etsi rá nsu ge xa me̱se̱
me salió sangre. Pret. bi yeste Act. ndunthi ra be̱fi ha ra hnini. El juez se
indet. teste Sinón. etse jacta de haber hecho él solo muchas mejoras
tetse s rascada en su pueblo.
eta (éta) conj no sea que, para que no 2. hacer una gracia ¿Gí beni ge gí etsi ri
Oxki äni ndunthi ra hogä te̱i, Juana, eta nsu gí ntsiui ya tixfani? ¿Piensas que
dä xuti. Juana, no menees tanto el arroz, haces una gracia al ponerte a tomar con
no sea que se deshaga. Sinón. me̱ borrachos?
eyo HÑÄHÑU — ESPAÑOL 58
eyo (éyo) s limpiatuna (planta) magueyes para rasparlos antes que sazonen.
esfoho (ésfǒho) s cangrejo, escarabajo Pret. bi ye̱gi Act. indet. te̱gi
pelotero Ya esfoho hoki ya nuni ko ya e̱gi (e̱gi) vt reservar Nuä ra bojä hindí ne
fontfani, pa bi agi nepu̱ ja dä bo̱hni na ga ju̱, dí e̱gi pa ga tanga na ra hai. No
ra zuue. Los cangrejos hacen pelotitas de quiero gastar ese dinero; lo he reservado
estiércol de res para enterrarlas, y de ahí para comprar un terreno. Pret. bi ye̱gi
nace un gusano. Variante esfoho Vocal Act. indet. te̱gi
nasal: ësfoho te̱gi s bocado (reservado y traído de
etsate (étsáte) vti provocar, echar las una comida o fiesta)
personas a pelear con chismes (complento e̱i (e̱i) vt 1. tirar (piedra o bala) Nuu̱ ya ti
indefinido) Nuä ra tuhni bi nja go bi xpá mengi ra ngo e̱i ya bo̱shnä. Esos
ñetsate na ra be̱hñä. El pleito que hubo borrachos que han regresado de la fiesta
fue provocado por una mujer. Pret. bi están tirando balazos.
ñetsate Véase etsi, te 2. arrojar (piedra o basura) Jondi ya
etse (ětse) vt raspar Pret. bi yetse Act. paxi, u̱ti ha ra nku̱paxi, ogi e̱i
indet. tetse Véase este habu̱raza. Recoge la basura; échala en el
etsi (étsi) s hormiga arriera Ha mä huähi basurero. No la arrojes dondequiera.
bu̱ i na mu̱i ra xäju̱ ga etsi. En mi milpa 3. abortar (un niño) Bi ye̱i rá bätsi.
hay una vivienda de hormigas arrieras. Abortó su niño.
etsi (étsi) vt 1. comprometer (reg.), hacer 4. vomitar Ko ra hñeni tsu̱ki hingi ne ra
pelear Nuu̱ ya tuhni bi nja bi mu̱i too bi hñuni mä mu̱i, ngu ga tsi bestho dí e̱i.
ñetsi. El pleito que hubo fue porque hubo Por la enfermedad no soporta comida mi
alguien que los comprometió. estómago; nada más que como, lo vomito.
2. echar (cruzar un animal con un semental) Pret. bi ye̱i Act. indet. te̱i Sinón. 1 y 2:
Mä ga etsi mä nxubga ko na ra doro fo̱te; 4: tsogi
tsämähotho. Voy a echarle a mi vaca un ñe̱i s vómito
toro semental muy bonito. ñe̱i s mano derecha
3. añadir Ra nthähi dá tai ra tsani, mä e̱kuabi (e̱kuábi) vt 1. reservar para otra
ga etsi ko mäna ra nthähi pa mäna persona Oxki tehu̱ ra hñuni, e̱kuabi mä
strá ma. El mecate que compré es corto; dada. No se acaben la comida; resérvenle
voy a añadirlo a otro mecate para que sea para mi papá.
más largo. Pret. bi ñetsi Act. indet. 2. tener sentenciado Nää ra miñyo
tetsi Vocal nasal: ëtsi Sinón. 3: to̱ke tsika mä täxi dí e̱kuí ga ho. A ese
coyote que se come a mis cabras lo tengo
sentenciado a muerte.
3. tantear vengarse (reg.) Mä tu̱ e̱kuabi
nuä ra jäi ko ntoo bi ntukuí. Mi hijo
tantea vengarse de esa persona con quien
peleó. Pret. bi ye̱kuabi Act. indet.
te̱kuabi Variante e̱kui Sinón. 1: pe̱tsui;
E̱ 3: pe̱tsui, e̱mbi Véase e̱gi, -bi
e̱ndo (é̱ndo) vi arrojar piedras Pret. dá
e̱ (e̱) conj no sea que Ogi xatä ra bätsi ko
ñe̱ndo
ra tse̱the, e̱ dä hñeni. No bañes al niño
e̱ni (é̱ni) s 1. fracción, lote, pedazo
con agua fría, no sea que se enferme.
(terreno) Dí pe̱tsi na e̱ni ra hai habu̱ dí
Sinón. e, eta, me̱
beni ga hoki mä ngu. Tengo una fracción
e̱gi (é̱gi) vt capar, quebrar (maguey
de tierra donde pienso construir mi casa.
perforándolo por un lado del cogollo para
2. amelga Ya e̱ni ha ra huähi, mí ño ra
rasparlo) Mä ga e̱gi ra ya uada ga ati
dehe bi mothe ra ya xe̱ni. Cuando
nguä stä ñätsi. Voy a capar unos
llovió las amelgas se enlagunaron en
algunas partes. Sinón. xe̱ni
59 HÑÄHÑU — ESPAÑOL e̱te
e̱ni (e̱ni) vt 1. echar afuera, desalojar Xi gi e̱ntsate (é̱ntsáte) vti lanzar indirectas (a
pumbi rá tsoki ri bätsi, hingä ko ngeä manera de injuria u ofensa; compl. indet.)
mä gi e̱ni ha ri ngu. Debes perdonarle las Nuä ra jäi nzäntho e̱ntsate; ra ya jäi
ofensas a tu hijo; que no sea el motivo por el di nkue̱ kongeä. Esa persona siempre
cual lo eches afuera de tu casa. lanza indirectas; algunas personas están
2. medir Nuni ra mathä hingi e̱ni xá disgustadas con ella. Pret. dá ñe̱ntsate
ñho ra de̱thä, ra notsi rá te̱ni. Aquel Véase e̱ntsi, -te
vendedor de maíz no mide bien su maíz; ye̱ntsate echador de indirectas
está chica su medida. Pret. bi ye̱ni Act. e̱ntsi (e̱ntsi) vt 1. echar (encima) Stí
indet. te̱ni matho, e̱ntsi gatho ya batsi mäñä.
te̱ni s medida Antes de que se vaya eche todos los bultos
e̱nsagi (é̱nsagi) vi brincar, echar brinco arriba.
Yoho ya nxutsi fu̱ti ra nthähi, ha na ra 2. vomitar Ra bätsi ngu tsi rá hñuni
nxutsi bai mädetho e̱nsagi. Dos niñas e̱ntsi. Conforme toma sus alimentos el
están dando vueltas al mecate, y una está en niño, los vomita. Pret. bi ye̱ntsi Act.
medio brincándolo. Pret. dá ñe̱nsagi Véase indet. te̱ntsi Sinón. 1: po̱tse; 2: e̱i
e̱ni, sagi e̱ntsi mponza (e̱ntsi mpǒnza) 1.
e̱nte (é̱nte) vti aventar, tirar (compl. indet.) santiguar Mäme̱to yá nzäi ya jäi, pa te
Bistho ko nuä ra fani gí to̱ge, nuä e̱nte. dä menthi o te dä ñetsi dä dä, mi
No te descuides con ese caballo que montas, e̱ntsi mponza. Antes, cuando la gente
ése tira. Pret. dá ñe̱nte Sinón. fo̱mate, iba a comer algo o ponerlo a cocer, lo
fo̱tate Véase e̱ni, -te santiguaba.
ra ye̱nte el respingón 2. persignar, poner la cruz Nuä ra be̱fi,
e̱ntahme (é̱ntáhme) vi echar tortillas, xi ra hñei, dí e̱ntsi mponza, ya hinga
tortillear Ra Juanä e̱ntahme pa dä ma ra pengi. Ese trabajo está muy difícil; le
tite. Juana ya está echando tortillas para ir pongo la cruz; ya no regreso. Véase e̱ntsi,
a tlacualear. Pret. dá ñe̱ntahme Véase ponza
e̱nti, hme e̱nxe̱ (ě̱nxe̱) s 1. angelito, niño muerto
nte̱ntahme s echada de tortillas 2. persona de cualquier edad que no ha
e̱nti (e̱nti) vt 1. echar Yá nzäi ya jäi tenido relaciones sexuales y que fallece
e̱nti ya tsatyo xa du ha ra ñuthe, pa dä Mänxui dá ma ra ndo̱mi ha ra zi e̱nxe̱
dutsi ra dehe. La costumbre de la gente es ha nuä ra zi däkei bi ñe̱nxe̱ua ha ra
echar los perros muertos al canal para que ximhai. Anoche fui al velorio del
los arrastre el agua. angelito y esa anciana fue un ángel aquí,
2. arrojar Ya bätsi e̱nti ya do ha ra en la tierra.
ñuthe. Los niños arrojan piedras al canal. 3. inocente (niño o niña) Ya zi e̱nxe̱ ehe
3. depositar, guardar (en el banco) nximhai hinte yá tsoki, mi nuu̱ too bi
Ndunthi ya jäi e̱nti yá bojä ha ra tsi. Los niños inocentes que vienen al
me̱tsabojä, pa dä xu ya bojä. Mucha mundo no son culpables de nada, sino los
gente deposita su dinero en el banco para que los engendran.
que se multiplique. Pret. bi ye̱nti Act. 4. ángel (enviado celestial) Ra e̱nxe̱ bi
indet. te̱nti Sinón. 3: tsogi zofo na ra ño̱ho̱ nubu̱ mi ähä. El
e̱nta ra hme. echar tortillas ángel le habló a un hombre cuando
e̱ntsapa (é̱ntsápa) vi dar felicitaciones, dormía. Sinón. 1: animä
celebrar Mä tu̱ bí e̱ntsapa ha rá ngu rá do̱ni e̱nxe̱ s flor de angelito
tiyo. Mi hijo está dando felicitaciones en e̱te (é̱te) vti pensar vengarse (compl.
casa de su tío. Pret. dá ñe̱ntsapa Véase indet.) Nuä ra jäi bi thämba rá hai;
e̱ntsi, pa Sinón. tutuapa, takapa nubye̱ e̱te. Esa persona a la que le
e̱ntsuabi rá pa felicitar a alguien (con quitaron su terreno, ahora piensa
mañanitas) vengarse. Pret. dá ñe̱te Sinón. beni da
nte̱ntsapa s felicitación
venga Véase e̱gi, -te
e̱ti HÑÄHÑU — ESPAÑOL 60
mamá que les mando saludos. fähä [Act. indet. de pähä] oler Nubu̱ dri
Sinón. ze̱njua, ze̱ngua tsäti ra nde̱ga di fähä yabu̱. Cuando
fati (fati) vt sancochar Me̱to dí fati ra queman la manteca la huelen de lejos.
däju̱ pa dí häkuí rá xi. Primero sancocho fe (fé) 1. s lo que es robado Mä tsanza dá
el haba para quitarle la cáscara. Pret. bi tai, ra fe. El coche que compré es robado.
mati Act. indet. bati 2. [Act. indet. de pe] robar Ha ra
fati (fati) 1. s eco, retumbo Nubu̱ po̱tse be̱sbo̱jä fe ra bojä. En el banco roban
ya bo̱jä nguani Thumpe, to̱de ra fati dinero. Vocal nasal: fë Véase pe
nandi yá maye Ntsihai. Al subir carros fege (fége) vi 1. gotear Mä ntseza ga sei
en la cuesta del Tumpe se oye el retumbo al ya di fege. Mi barril de pulque ya gotea.
otro lado, en las peñas del Salitre. 2. filtrarse Ra ju̱the dá hoki ga jädo, mí
2. vi resonar, hacer eco, retumbar Ko te̱ntsa ra dehe bi fege. Cuando le
rá ngani ra ye xi di fati ya to̱ho̱. Con echaron el agua el canal que hice de
los truenos de la lluvia hasta resuenan los mampostería, se filtró.
cerros. Sinón. 2: yu̱, yu 3. reventarse Nuä ra thi bi bo̱ho̱ ha rá
fatsi (fatsi) vt 1. cribar Fatsi ra de̱thä pa mu̱i ra fani, mände bi fege. El tumor
dä bo̱ni ra hanthä. Criba el maíz para que que le nació en la panza al caballo, se
se salga el tamo. reventó ayer. Sinón. 2: rotsi; 3: ro̱ge,
2. colar Ra bomu bá thäntki xá ndätsi; tigi, fo̱ge
pa ga hñä mähyoni ga fatsi. La arena feni (féni) s memoria, recuerdo (reg.),
que me trajeron es gruesa; para usarla es conmemoración Rá feni ya dukei to̱te
necesario colarla. Pret. bi matsi Act. tata je̱ya de rá du u̱. El recuerdo de los
indet. batsi difuntos lo hacen cada año en la fecha de su
fatsi (fatsi) vt ayudar Hyastho dí pe̱be muerte. Rá feni ra bu̱i ra Hesu to̱te rá
mä dada ha ra be̱fi, pa dí fatsi. Diario ngätsi ra zänä ha ra je̱ya. La
voy con mi padre a su trabajo para conmemoración del nacimiento de Jesús la
ayudarle. Pret. bi matsi Act. indet. batsi hacen el último mes del año. Véase beni
mfatsi s una ayuda; ayudante feñu (feñu) s camino derecho en terrreno
faste vi ayudar, cooperar parejo Véase pe, ñu
fatsi vt ayudar (para pagar) festähme (fěstáhme) s tortilla tostada Ra
fayo (fáyo) vi pastorear (ganado menor) bätsi tumbäbi ra mpani, ho̱nse̱ ra festä-
Dí fayo hyastho ha mände dá be̱di na hme tumbi dä zi. Al niño que le dieron la
mä yo. Pastoreo diario y ayer perdí un lavativa solamente le dan de comer tortilla
animal. Pret. dá mfayo Véase fadi, yo tostada. Sinón. tsuthme, tsustahme,
fatsi (fátsi) vt ayudar (para pagar dinero, fethme Véase feste
trabajar) Ndunthi ya jäi di fatsi ya be̱fi feste (fěste) vt tostar, dorar Na ra
pa mäntä dä uadi. Muchas personas se pikhme dä thati ha ra tsibi di feste
ayudan en el trabajo para hacerlo rápido. ramätsu̱. Poniendo cerca del fuego una
Véase fatsi tortilla gruesa se tuesta poco a poco.
fädi [Act. indet. de pädi] saber Sinón. fete, tsuti, kasti
fädi (fä́di) s conocimiento Nuni ra ño̱ho̱ fete (fete) s traición Ra hyote hote ga fete
ja rá fädi, pädi dä ye̱ti ra nte̱i ha pädi ha neä tho njabu̱. El asesino mata a
dä hñeti ra santhe. Aquel hombre tiene traición, y también a él así lo matan. Vocal
varios conocimientos: sabe arrear la yunta y nasal: fëte Véase pete
sabe hilar el ixtle. Véase pädi fetandoyo (fětándóyo) s 1. cartílago Rá
fähä (fä́hä) s olfato, olfacción Tena ge ra xiñe̱ ra yo dä tai ga thumngo̱, mi ñoui
pada xi xá ñho rá fähä. Dicen que el olfato ra fetandoyo. La espaldilla del borrego
del zopilote es muy bueno. Véase pähä que compré en barbacoa tenía cartílago.
ñäfähä s persona o animal que carece 2. hueso tostado Mä nthokthä ra
de olfato fetandoyo. Mi deshojador es de hueso
tostado. Véase fete, ndoyo
63 HÑÄHÑU — ESPAÑOL fe̱ti
fete (fěte) vt tostar Dí fete na ra hme fe̱ni (fé̱ni) s 1. cuelga (reg., objeto que se
ha ra tsibi pa ga umbäbi ra dathi dä zi. cuelga en el cuello o en el pescuezo) Mä tu̱ka
Estoy tostando una tortilla en el fuego para tsatyo xi mähotho ne pa hinda ja ya da,
darle de comer al enfermo. Sinón. tsuti dá to̱tuäbi na ra fe̱ni gä ñi. Es muy
Véase feste bonito mi perrito, y para que no le hagan
fetyo (fětyo) s cartílago Ra fetyo xá ñho mal de ojo le puse una cuelga de chile.
dä tsi ha nuä ngu ra ndoyo, pe xá tudi. 2. cencerro Rá nzu̱ni yá fe̱ni ya de̱ti di
Es bueno comer el cartílago; es como un nto̱de dende gekua ha bí yo yabu̱. El
hueso; pero blandito. Sinón. fetandoyo tintineo del cencerro del ganado lanar se
fethme (fěthme) s tortilla dorada, tortilla oye desde aquí, y andan lejos.
tostada Ra odi ho̱nse̱ ra fethme tumbäbi 3. suciedad, bolitas de estiercol (colgadas
dä zi. A la recién parida nada más tortilla en la lana) Yá fe̱ni ya de̱ti xi xatuäbi yá
dorada le dan de comer. Sinón. festahme, xiyo ha di zu̱titho ha yá xiyo. Las
tsuthme, tsutahme Véase hme suciedades del ganado lanar están
fetse (fétse) vt tropezar con algo Ha ra colgadas en su lana; por eso le arranca
ñu dá fetse na ra do, ha ngeä mä stá bastante lana. Sinón. 1 y 2: tho̱de; 3:
tagi. En el camino me tropecé con una nte̱mfo
piedra y por eso me iba a caer. fe̱tate (fé̱táte) vti 1. remedar (compl. indet.)
fe̱i (fe̱i) 1. s era Ra nzu̱pa fe̱tate de nuä o̱ta ra jäi nubu̱
2. vt varear (para tumbar el grano) Mä handi. El chango remeda lo que hace la
ga fe̱i mä ju̱ stá pogi ha ra fe̱i. Voy a gente que lo está mirando.
varear el frijol que he amontonado en la 2. imitar Ra tehñä fe̱tate, ngeä tuti
era. Pret. bi me̱i Act. indet. be̱i nehe yá thuhu mära ya tsintsu̱. El
Sinón. fe̱ti, pu̱ni zenzontle es imitador porque imita los
me̱i s chicote cantos de otros pájaros.
fe̱ki (fe̱ki) vt 1. tumbar Dada, nu ya 3. burlarse Mämä, ra Xuua xi fe̱tate
mayo bí fe̱ki ya ixi ko ya do ha ra huähi. hänja ñä ra jäi ne hänja yo, hänja
Papá, los pastores están tumbando duraznos bai. Mamá, Juan se burla mucho de
con piedras en la milpa. cómo habla la gente, cómo camina y cómo
2. varear Nubu̱ dí fe̱ki ya de̱mza dí se para. Pret. dá mfe̱tate Véase fe̱ti, -te
nthäti ha ra bai pa mä ga tagi ga me̱tate s imitador
nzu̱ditho. Cuando vareo las nueces me mfe̱tate s acción de remedar
amarro en la mata para que, si me caigo, me̱tate s acción de imitar
me quede colgado nada más. Pret. bi fe̱ti (fe̱ti) vt 1. remedar, parecer Nubu̱ di
me̱ki Act. indet. be̱ki u̱gi mä ñäxu dí fe̱ti ngu na ra ti nubu̱ dí
fe̱mi (fe̱mi) vt 1. golpear (dando palmadas yo. Cuando me duele la cabeza parezco un
con la mano) Ra ndusei fe̱mi ra botasei, borracho caminando.
pa dä bo̱ni xá ñho rá hñä ra sei. El 2. imitar Ra nzu̱pa fe̱ti nuä o̱te ra jäi.
acarreador de pulque golpea el cuero de El mono imita lo que hacen las personas.
pulque; para que le salga muy bien el aire. Pret. bi me̱ti Act. indet. be̱ti
2. azotar (con algo aplanado como una fe̱ti (fe̱ti) vt 1. golpear Mä tu̱ dá fe̱ti,
pala) Ra ñunthe fe̱mi yá nthaki pa ngeä hingi o̱tkagi. A mi hijo le dí una
hinda konta ra dehe. El regador azota golpiza, porque no me obedece.
sus bordos para que no traspase el agua. 2. azotar Ra meni fe̱ti ra dutu ha ra
3. acabar, rematar (bebida) Nuu̱ gatho peni ha enä ge di jabu̱ pa dä bo. La
ya me̱fi bi me̱mpi maxo̱ge na xifri ra lavandera azota la ropa en el lavadero, y
sei. Entre todos los peones remataron dice que lo hace así para que se limpie.
todo el cuero de pulque. Pret. bi me̱mi 3. pegar Ha rá nku̱hyatsi mä ngu,
Sinón. 1: fo̱nti; 2: yu̱nti; 3: tege nubu̱ uäi, fe̱ti. En la ventana de mi
mfe̱mi azotón casa, cuando llueve, pega la lluvia.
4. varear Mände dá fe̱ti ra bai ga
fe̱tsi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 64
fiesta; pero embrócate el jorongo porque fotye̱ (fotye̱) s puño, medida de una
hace frío. cuarta parte de un cuartillo ―Ndada, ¿te
2. poner (vestido) To̱mi ga fomi mä he gí umba ra fotye̱ ri ju̱? ―Reta be̱xo.
ne ga maha. Déjame ponerme mi ―Señor, ¿a cómo das el puño de frijol? ―A
vestimenta y luego nos vamos. Sinón. 2: diez pesos.
he, hutsi foxi (fǒxi) s 1. desperdicio (del ixtle de
fonguñi (fǒngúñi) s chile piquín Ra maguey o de lechuguilla que se desprende al
fonguñi, xi ra tu̱ki, pe xi ra ñi. El chile cardar) Ra tuta santhe dá eke, mi ja
piquín es pequeño, pero muy picante. ndunthi rá foxi. El manojo de ixtle que
fonti (fónti) vi 1. oler Ra nangu bí tsäti cardé tenía mucho desperdicio.
ra nde̱ga ha xi fonti xá ku̱hi. En casa del 2. desecho (de la carnosidad de la penca de
vecino se está guisando con manteca; huele maguey cuando la tallan) Ya ja ndunthi ra
muy sabroso. foxi ha dí te̱ ya ye̱ta. En donde tallo las
2. esparcirse Xudi ga ñokjä, nubye̱ ya pencas de maguey ya hay bastante
fonti ya mini ko ra ndähi. Corto las desecho.
tunas mañana; ahorita ya se esparcen las 3. escopeta de chispa Dí pe̱tsi na ra
espinas con el aire. Pret. bi mfonti foxi, pe kongeä hindí nkahni yabu̱.
Sinón. 1: yu̱ni; 2: hñatsi Tengo una escopeta de chispa, pero con
fonthi (fǒnthi) s 1. polvo (del ixtle) Ra esa no tiro lejos. Sinón. 3: njäfoxi,
tuta santhe dí heti xi ku̱xka ndunthi ya nkäfoxi
fonthi. Bastante polvo ha caído sobre mí foxyo (foxyǒ) s candelero Na ra jäi bi
del manojo de ixtle de maguey que estoy du, ha bi thambäbi rá nto bi hmihi ya
hilando. foxyo. Murió una persona y a donde le
2. polvillo del desecho de la lechuguilla compraron su caja, les prestaron candeleros.
Ko rá fonthi ra xite̱ dá xu̱ka mä ñäxu ha Variante mfoxyo Véase fotsi, yo
xi bi taxki. Lavé mi cabeza con el
foyo s estiercol, excremento de ganado
polvillo del xité y se limpió bien.
menor
Sinón. hangi Véase fonti
fotsi (fotsi) vt 1. ensartar Ha mä
fontsi (fontsi) vi 1. ascender Rá thumngo̱
maxhme dá fotsi mä yofri ha nubye̱
ra mamngo̱ ja bá häi, fontsa rá pa. El
othoua. En mi servilleta ensarté la aguja, y
barbacoyero acaba de sacar su barbacoa;
ahora no está.
hasta asciende su calor.
2. meter Ha rá gu ra yofri ya hindí
2. vaporizar Ra kahai ko ra pahyadi,
handi ga fotsi ra thähi. Ya no veo para
fontsa rá pa. Se vaporiza la humedad de
meter el hilo en el ojo de la aguja.
la tierra con el calor del sol.
fonthai (fonthai) s 1. polvo Ha mä ze̱sthi 3. esconder Ra yafi enä ge ra mifi bá
ku̱ta ra fonthai, hänge ya di u̱ngagi. En fotsi ha na ra ye̱ta ra nku̱ta ra
mis zapatos entra mucho polvo por eso ya uada. Dice el tlachiquero que escondió el
me lastiman. acocote en una penca del quinto maguey.
2. polvareda Nu ya pabye̱ xi xa nju̱tsi 4. clavar Ra ñete di fotsi ya no̱mi ha
ya fonthai po ya xe̱di, hiñhämu̱ dä na ra dominge̱ho, pa o̱te ra u̱gi. El
uäi. En estos días se han levantado hechicero clava alfileres en un muñeco
polvaredas por los remolinos; no dilata en para causar dolor.
llover. Variante fonthai Véase fonti 5. envainar, poner en vaina Tu̱, ra
foti (foti) vt 1. meter Ra yafi xa foti ra xinjuai be̱ni, ju̱tsi gi fotsi ha rá nto.
mifi ha rá ne ra xo̱ni. El tlachiquero ha Hijo, el machete que está allí tirado,
metido el acocote en la boca del cántaro. levántalo y ponlo en su vaina.
2. envainar Ra me̱jua xa mani di nde̱xa fo̱ge (fó̱ge) vi 1. ladrar Nubu̱ fo̱ge ra
rá nzafi ne rá juai xa foti ha rá nto. tsatyo, mä ge bapu̱ na ra jäi o yobu̱
Allí va un cazador de conejos, lleva na ra mboni. Cuando ladra el perro está
terciada su escopeta, y su cuchillo avisando que ahí está parada una persona o
envainado. Sinón. fotsi que ahí anda un animal.
fo̱ge HÑÄHÑU — ESPAÑOL 66
pone en donde ponía la gallina quién sabe däxi ra huño. Si se siembra el maíz en
dónde tira el huevo Sinón. e̱i marzo, ya empieza a jilotear en junio.
fo̱te (fo̱te) vt 1. ensuciar Ra ti ko rá nti fu̱di do̱ni (fú̱di dó̱ni) empieza a florecer Ya
fo̱te rá huitua. El ebrio con su ebriedad bai ga ju̱ ya fu̱di do̱ni. Las matas de frijol
ensucia su calzón. ya empiezan a florecer.
2. echar cresas Ra kangagiue fo̱te ra fu̱gi (fú̱gi) 1. s espuma Rá fu̱gi ra bothe
ngo̱. La mosca verde echa cresas en la bí ehe ha Monda, tsäta ya ndäpo. La
carne. Pret. bi mo̱te Act. indet. fo̱te espuma del agua negra que viene de México
fo̱te (fó̱te) vi 1. cuartearse Mä ngu bi quema las plantas.
fo̱te rá njomi ha nubu̱ uäi fege. El 2. vi espumar Ra hangä xabo xi di fu̱gi
techo de mi casa se cuarteó, y cuando llueve ha ra dehe. Hace mucha espuma en el
gotea. agua el jabón en polvo. Sinón. fu̱giuäye
2. partirse Mände dá yo ra pahyadi ha fu̱gidehe espuma de agua
xi mi yo ra panthi, kongeä bi fo̱te mä fu̱gisei espuma de pulque
xine. Ayer, que fue un día caluroso, fu̱gixabo espuma de jabón
anduve caminando, y con el aire se me fu̱gixite̱ espuma de xité
partieron los labios. Sinón. 2: fo̱ge fu̱i (fu̱i) 1. s sombrero Mänonxi dá tai na
fo̱tse (fó̱tse) vi 1. germinar, nacer Ra mä fu̱i ko yá jati. Compré el lunes un
de̱thä dá poti ya fo̱tse. El maíz que sombrero con bordados.
sembré ya germinó. 2. vt traer puesto (sombrero) Mä fu̱i ga
2. brotar Ko ra panthi ra bai ga hogä xiyo dí fu̱i, xi ra pa. Mi sombrero tejano
de̱jä ya fo̱tse yá roho. Con el viento que traigo puesto es muy caliente.
solano ya le brotaron sus retoños a la mata Sinón. 2: hutsi ra fu̱i
de higo. Pret. bi fo̱tse Sinón. 1: kontsi, fu̱ki (fú̱ki) vt 1. batir Tixu, fu̱ki hñu ya
yofri; 2: kontsi mädo pa dä xu, pa njabu̱ dä uakju̱. Hija,
fo̱tse (fo̱tse) vt ensuciar Ra tsatyo fo̱tse bate tres huevos para que rinda, y para que
ya do o ha xa mo̱tse mära. El perro se nos alcance.
ensucia en las piedras o en donde se han 2. revolver Ra nde̱ga pa ya thengo̱
ensuciado otros perros. Pret. bi mo̱tse Act. me̱to dí fu̱ki pa dä xu. Primero
indet. bo̱tse Sinón. fo̱te revuelvo la manteca para los tamales para
fo̱tango̱ (fǒ̱tángo̱) s pantorrilla Xá ñu̱ que rinda.
mä fo̱tango̱, ngeä stá ño yabu̱. Me duele 3. rozar Habu̱ dá bami mä bo̱jä, bi
la pantorrilla, porque he caminado lejos. thogi mäna bi fu̱ki. Donde estacioné mi
fo̱te (fo̱te) s cerca rústica (de pencas de coche pasó otro y lo rozó. Sinón. 3: fe̱tsi,
maguey o palma que sostiene el techo de la fu̱tsi Véase mfu̱ki
casa) Rá ngu ra nangu xa gomi ga he̱mi fu̱mi (fu̱mi) vt poner (sombrero) Nubye̱
ne rá ua ga fo̱te. El vecino ha tapado su dá fu̱mi mä rayo fu̱i. Hoy me puse mi
casa con cartón sostenido por una cerca de sombrero nuevo. Sinón. fu̱i, hutsi
maguey. fu̱ngi (fǔ̱ngi) 1. vi desatarse Na ro̱zä ra
fu̱di (fú̱di) vi empezar, principiar Ra zänä de̱thä drá ndu, pe mäñu bá fu̱ngi mä
marso ya fu̱di ya ye. En marzo empiezan gunde y dá tho̱ ra ro̱zä. Venía trayendo
las lluvias. Pret. bi mu̱di un costal de maíz, pero en el camino se
fu̱ti vt empezar algo desató mi mecapal y solté el costal.
fu̱di dathi (fú̱di dáthi) empezar a estar en 2. vt pagar (fig.) Pa dá po̱ni fadi dá
estado (eufemismo, lit.: empieza a enfermarse) fu̱ngi ra bojä. Pagué dinero para salirme
Ya fu̱di dathi ra nxutsi bi nthäti. La de la cárcel. Sinón. 1: xoti; 2: juti
muchacha que se casó ya empieza a estar en fu̱nguí (fǔ̱ngui) vt 1. desatar (nudo
estado. Sinón. di zi ra bätsi corredizo) Yá be̱go ra Xuua, ra thenga
fu̱di däxi (fú̱di dä́xi) empieza a jilotear ro̱zä ha na di fu̱nguí yá thutsi yá ne ya
Nubu̱ poti ra marso ra de̱thä, ya fu̱di ro̱zä, pa di bañä bestho. Los peones de
Juan están acarreando costales, y uno está
fu̱ni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 68
gá (gá) procl Indica la 3.ª pers. del pretérito, ganthä (ganthä) s persona que ronca Drá
acción en otro sitio. Pe̱tsi na nje̱ya mä tu̱ xithä, pe hindrá ganthä. Soy dormilón;
bi uege di gekje, bi ma gá bu̱i ko rá pero no ronco. Véase gani, tähä
ndo̱hñä. Hace un año que mi hijo se separó nganthä s ronquido
de nosotros y se fue a vivir con su suegro. ganthä (gánthä) vi roncar Rá nganthä
ga (gá) procl Indica la 2.ª pers. del pretérito. mä dada hingi hoki ga ähä, xi ntse̱
Tu̱, mände gá fatsi mä ku ra boti ha ganthä. El ronquido de mi papá no me
nubye̱ gi faxki. Hijo, ayer ayudaste a tu tío deja dormir; ronca mucho. Pret. dá
a sembrar, y hoy me vas a ayudar a mí. nganthä Véase gani, tähä
gabida (gǎbída) s 1. capataz, sobrestante gas (gǎs) s 1. gas Ya bi thege ra gas ha
Nubu̱ ndí yo ra be̱fi, ra Xuua go mrá nubye̱ otho te ga ñothu̱ dí nxui. Ya se
gabida. Cuando yo trabajaba, Juan era el terminó el gas, y ahora no tenemos con que
capataz. alumbrarnos en la noche.
2. líder Rá gabida ha mä hnini, ra 2. gas intestinal Ra yo̱thete enä ge ra
Beto. El líder de mi pueblo es Roberto. bätsi pe̱tsi ra gas ha rá mu̱i. El médico
3. capitán De nuje gatho dí ñeñhe, go dice que el niño tiene gas intestinal.
ra gabida ra Xuua. Juan es el capitán de Sinón. 1: ndähi tsibi; 2: isti
todos nosotros, los que jugamos. Sinón. 1 gati (gáti) vi 1. girar Xa mänga ya
y 3: ndä bähmyä ño̱ho̱ ge ra hai di gati. Han
gala (gála) s adorno Mänonxi dá tai na afirmado los hombres sabios que la tierra
mä fu̱i ko ya gala. El lunes compré un gira.
sombrero con adorno. Sinón. jati, ndo̱ngi 2. dar vuelta, rodear Dí ne ga raxa ha
gamfri (gámfri) s creyente, persona ra däthe, pe ntse̱ ndunthi ra dehe,
crédula Bu̱i ra ya jäi ya gamfri ge hä ja pe̱tsi ga gati ha ra säye. Quiero
ra ntete. Hay unas personas que creen que atravesar el río, pero tiene mucha agua;
sí existe la hechicería. Sinón. ñemei Véase tengo que dar vuelta por el puente.
kamfri ngati s rodeo, vuelta
gani (gáni) vi 1. tronar Ra ye bí gani gatho [Variante de gátho] todo
yabu̱, jabu̱ habu̱ bí uäi. Se oyen truenos gatsi (gǎtsi) s rodeo, vuelta Rá gatsi ra
de agua muy lejos; hay lugares donde está ntenza xi yu. La vuelta de la peonza hasta
lloviendo. zumba.
2. sonar (al golpear una lámina o bote) Bí gatsi (gátsi) vi rondar, rodear, dar vuelta
gani ra xibo̱jä, xipi ya bätsi odi ganti. Hyastho dí gatsi dí nu mä boti bu̱ hingi
Está sonando el bote; dile a los niños que ku̱ti ya mboni. Diariamente voy a rondar
no lo hagan sonar. donde tengo mis siembras para ver si no se
3. roncar Mä dada ngu dä ñähä bestho meten animales. Sinón. thetsi Véase gati
gani. Mi papá tan pronto se duerme, gatsi vt dar vuelta a algo
luego ronca. Pret. dá ngani Sinón. 1: tho; gatho (gátho) adj todos Gatho ya tsu̱di
2: zu̱ni; 3: ganthä bi du ko ra nduptsu̱di. Todos los
ngani s tronido marranos se murieron por la enfermedad de
ganti (ganti) vt 1. tocar, golpear, sonar puercos. Variante gatho
Bá nu too bí ganti ra gosthi, yanduí te gatsi (gátsi) vt 1. dar vuelta a algo Ra
ne. Ve a ver quien toca a la puerta; nda Xuua hyastho di gatsi rá huähi. Don
pregúntale qué quiere. Juan le da vuelta a su milpa diario.
2. recorrer, rebuscar (repetidas veces) 2. cercar alrededor Rá huähi mä dada bi
Gatho nuyu̱ ya to̱ho̱ stá ganti nubu̱ gatsi ga mini. Mi papá cercó su milpa
ndí honga ya mboni. Todas aquellas con espinas. Sinón. 1: thetsi; 2: jutsi
montañas las he recorrido repetidas veces Véase gatsi
buscando animales. Sinón. 1: zu̱nti; 2: gäde (gä̌de) s cresta de ave Bu̱u̱ ya
nehi menjä pe̱tsi yá gäde ñoti. Hay gallos
que tienen la cresta doble. Variante käde
gädo HÑÄHÑU — ESPAÑOL 70
gädo (gädo) s albañil, constructor Dí honi gätsi [Forma secundaria de kätsi] plantar
na ra gädo pa dä hyoga mä ngu. (matas de chiles)
Necesito a un albañil para que construya mi gätsi (gä́tsi) s 1. último (en una serie) Ra
casa. Véase kädo gätsi nuu̱ gatho mä bätsi, na ra
gähä (gä́hä) s 1. zurdo Bu̱i ra ya jäi ya be̱hñä. La última de todos mis hijos e hijas
gähä, pe xi di mpe̱fi ha ofo. Hay algunas es una mujer.
personas zurdas, pero ¡cómo trabajan y 2. fin (de tiempo o cosas) Hinga
escriben! he̱kase̱hu̱, ga bu̱i kongeahu̱ asta ra
2. izquierdo Ha ra ju̱tbo̱jä jabu̱ ya bai gätsi. No los dejaré solos, estaré con
po̱ni ya jäi ha ra xe̱ni ra gähä, ha jabu̱ ustedes hasta el fin. Sinón. 1: ngätsi; 2:
ya bai po̱ni ha ra ñe̱i. En las líneas del uadi, thege
metro hay paradas donde sale la gente por ra gätsi al último, después
el lado izquierdo, y hay paradas donde gäxa tsafi (gä́xa tsáfi) muela del juicio
sale por el lado derecho. Tenä ge nubu̱ dä kontsi ya gäxa tsafi,
gäi [Forma secundaria de käi] bajar gebu̱ ya di katsi rá te ra jäi. Dicen que
pa ri gäi para abajo cuando nace la muela del juicio es cuando
gäni (gä́ni) s jicote Bu̱i ra ya gäni xi ya ya cesa el crecimiento de la persona.
bo̱ka, di te̱tuí ya jäi pa dä za. Hay una gäxadädimaxi (gäxádädímǎxi) s
clase de jicotes que son muy bravos; plantador de jitomate Yoni yoho ya
corretean a las personas para picarlas. ñunthe ne hñu ya gäxadädimaxi. Allí
gäntmini (gäntmǐni) s tipo de maguey están dos regadores y tres plantadores de
gäntsoki (gä́ntsóki) s 1. portero jitomates. Véase kätsi, dädimaxi
2. ama de llaves Ra hmu pe̱tsi ndunthi gäxade̱mxi (gäxádé̱mxi) s 1. trasplantador
yá be̱go, ha naño ra gäntsoki. El de jitomate Ha rá huähi nda Bito bí yoni
patrón tiene muchos peones, y aparte un na ra gäxade̱mxi. Allá en la milpa de don
ama de llaves. Variante ngänsoki Victoriano está un trasplantador de
Sinón. hñänsoki jitomate.
gästa (gä́stǎ) s ceja Ndunthi ya nxumfo̱ 2. trasplantador de tomate Nuni ra tu̱ka
nuu̱ embi yá gästa, ge njätitho. Muchas metsi ya ra gäxade̱mxi. Aquel
damas decentes que deberían tener cejas muchacho chico ya es trasplantador de
naturales, las tienen postizas. tomate. Véase kätsi, de̱mxi
Variante ngästa Sinón. ngäxaxida, yoda gäxäntoxi (gä́xäntǒxi) s última cena Mi
Véase jäti ja na ra ñethi rá thuhu Ra Gäxäntoxi pa
gätu̱ (gätu̱) s colibrí, chuparrosa, dä tho ya ñoi. Había una medicina
chupamirto Ra gätu̱ tsu̱tua rá tafi ya llamada “Última Cena” para envenenar
do̱ni. El colibrí extrae el néctar de las ratones. Véase gätsi, ntoxi
flores. gäxhyä [Variante de gä́xyä] iracundo,
gäti [Forma secundaria de kä́ti] aflojar; corajudo
aflojarse; bajarse gäxmhai (gäxmhai) s fin del mundo Hingi
gäti (gäti) s pintor Drá gäti ga yutsbo̱jä fädi hamu̱ dä ñepu̱ ra ngäxmhai, pe nde
ha ne hängutho mära ya koi. Soy pintor xudi tho̱mi. No se sabe cuando vendrá el
de coches y de cualquier cosa. Véase käti fin del mundo, pero tarde o temprano
gätsi (gätsi) vi 1. terminarse, acabarse vendrá. Variante ngäxmhai Véase gätsi,
Ra hñuni bi gätsi ha ya himbi uadi pa ximhai
gatho ya jäi. La comida se terminó, y ya gäxyä (gä́xyä) s 1. persona de pelo tupido
no alcanzó para todas las personas. Nuni ra tsu̱ntu̱ ra gäxyä, hange ku̱ yá
2. vencerse (día o plazo) Bi gätsi ra pa to. Aquel muchacho tiene el pelo tupido,
pa ga juti ra bojä stá mihi. Se venció el por eso tiene piojos.
plazo para pagar el dinero que he pedido 2. persona de cabeza melenuda Nu ya
prestado. Sinón. 1: thege; 2: uadi bäsjäi mäpaya di ho yá ñäxu ga gäxyä.
A los jóvenes de hoy en día les gusta tener
71 HÑÄHÑU — ESPAÑOL gepu̱
muy bueno. Xi gepu̱ ra sei. Está bueno el getä (getä) ser lo mismo, ser igual Getä
pulque. bu̱ ga maga o gi mage. Es lo mismo que
2. muy bien, correcto Nuä ra jäi yo vaya o que tú vayas. Véase ge
hintsu̱ gepu̱ nuä bi mä, pe nuga dá getho (gétho) 1. ser el mismo Getho nuna
tse̱tatho, hinte dá mä. No estuvo muy ra tabi, ngu nuä ndí hñä. Esta pala es la
bien lo que dijo esa persona, pero yo me misma que yo traía.
aguanté y no dije nada. 2. ser semejante Nuni ra tu̱ntfani bi
gepu̱ (gepu̱) adv allí, ahí ¿Ha hingi bu̱i mu̱i, getho ra mbindo ngu rá nänä.
na ra yaxi di gepu̱ habu̱ gí bu̱hu̱ ? ¿No Aquella vaca chica que nació, es pinta,
vive un carpintero allí, donde están semejante a la madre. Variante getho
ustedes? Véase ge
ja di gepu̱ por ahí geahu̱ (geahu̱) pron ustedes Jaua na ra
gepya (gepya) adv ahora mismo Nubye̱ baha pa geahu̱ . Aquí tienen un regalo
gepya ya pa gi poti ra de̱thä. Ahora para ustedes. Sinón. nuahu̱
mismo son los días para sembrar maíz. geä (geä, géä) pron él, ella Go geä dá
Variante gepye̱ Véase gepu̱, ya xii mä dä nzayabya. Es él el que te dije
gerra (gěrra) s 1. revolución Dí beni ra que iba a ser juez ahora. Sinón. nuä
gerra nubu̱ bi du ndunthi ya jäi ha bi go di geä ha de ser él
tho ya mboni pa mi tsi. Me acuerdo de la ya di geä ya con eso
revolución, cuando murió mucha gente y gee (gee) pron tú, usted Xuua, go gee
mataron muchos animales para comer. dá handi gá tu̱ki ya ixi. Juan, vi que tú
2. guerrista (animal o niño) Xi ra gerra cortaste los duraznos. Variante gei
nuni ra o̱ni, xa nsagi ha ya ntsi. La Sinón. nui
gallina es muy guerrista, va brincando geu̱ (geu̱) pron ellos, ellas Nuu̱ ya noya
sobre los trastos. Sinón. tuhni, ye̱ste gí xiki, ndada, geu̱ ya hoga noya. Las
o̱ta gerra hacer guerra palabras que me dices, señor, ellas son
unga ra gerra dar lata palabras de cortesía.
getbu̱ (gětbu̱ ) adv cerca Di gekua pa ra go geu̱ son ellos
hnini bí jani, getbu̱ . De aquí a la ciudad ge̱xo (gě̱xo) s queso Pa dä thoki ra ge̱xo
que está allá, está cerca. Geta ra ngusadi dä ku̱ki ra ba, ha ko rá jäki po̱ni
Ni ja na ra nguni. Cerca de la escuela del kongeä thoki. Para hacer el queso se corta
Nith hay una granja. Variante getuu̱ la leche, y con la cuajada que sale, se hace.
Sinón. ngetbu̱, ngetuu̱ gi (gi) procl Indica la 2.ª pers. del tiempo
getritho (getritho) 1. ser el mismo Nuni ra futuro. Tixu, hingí o̱tkagi, pe mä gi ñobri
ma hogä de̱jä, getritho nuni bi paka ya na ra pa. Hija, no me obedeces, pero te vas
hogä de̱jä mäje̱ya. Aquel vendedor de a arrepentir algún día.
higos, es el mismo que me vendió sus higos gi (gí) s grillo Rá jamfri ya jäi ge ra gi di
el año pasado. nxadi pa tsämi mähetsi pa hinda dagi,
2. ser semejante Nuni ra bomu, getritho nä. La creencia de las gentes es que el
bí ja ha mä hai. Aquella arena es grillo reza para sostener el cielo, para que no
semejante a la que hay en mi pueblo. se caiga. Variante gígi Sinón. griyo
Sinón. gehnitho Véase ge gí (gí) procl Indica la 2.ª pers. del presente.
getya (gětya) adv recientemente Ja getya Hi, enga ra yo̱thete ge gí bu̱i xá ñho.
dá juati mä nsadi. Recientemente terminé Tía, dice el doctor que estás bien. ¿Ha gí
mis estudios. Véase gehya, -tho mfaxuí ra Beto? ¿Estás ayudando a Beto?
getä (gétä) con eso (nada más) Xuua, dä gí [Variante de ogí] Indica 2.ª pres. pres.
getä ra be̱fi gá faxki, ngeä grá dähñe ha vetativo. ¡Gí tsi ya de̱mxi!, ge ja juadi bi
ra be̱fi. Juan, con eso basta para que me thitsi. ¡No comas los jitomates!, que los
ayudas en el trabajo, porque eres flojo. acaban de fumigar. Véase o
Variante getä gida (gída) s lágrima Ra bätsi bi zi ya ñi,
di getä basta con eso, nada más ha ya bi moxä ya gida ko rá ñi ra ñi. El
73 HÑÄHÑU — ESPAÑOL go
niño comió chile y ya se le salieron las gisei (gísei) s sanguijuela Tenä ge ra gisei
lágrimas de los ojos por lo picoso del chile. nubu̱ tsiti ra dehe ya mboni, pa mbo rá
Véase ngi, da ne ha dä uete ha yá ndu̱i yá tsi. Dicen
gimfi (gímfi) s 1. agua de humo (el agua que es la sanguijuela que cuando el animal
que se mezcla con el tizne del techo de la absorbe el agua se va dentro de la boca y se
cocina) Rá njätsi ra ngu fege ha tagi ya pega en las encías. Vocal nasal: gisëi
gimfi ha ya taxadutu. El techo de la casa gistä (gístä) s baba de nopal Ra too
gotea, y le cae agua de humo a la ropa hñenga ñäehya tsi ndunthi ya xätä,
limpia. ngeä rá gistä ra ñethi pa ra hñeniä,
2. agua amarillenta estancada dentro de nä. Algunas personas que están enfermas
los magueyes raspados Ra gimfi xa mo de diabetes comen mucho nopal, porque
ha ya uada xa tati, bu̱ dä kuasti ha dicen que la baba es medicina para esa
ya dutu hingi bo. El agua amarillenta enfermedad. Véase ngi, xätä
que se queda dentro de los magueyes gitarra (gítárra) s guitarra
raspados, cuando salpica la ropa no se Sinón. bimxähi
quita la mancho. Sinón. 2: giñafi Véase githe (gíthe) s caldo (todo guisado de carne
ngi, bifi en olla) Xi ja ndunthi rá nziki ra githe dí
gine (gíne) s sobra, desperdicio (que queda tsihu̱. Tiene mucha grasa el caldo que
después de comer) Oxki tsi nuä ra hñuni, estamos tomando. Véase ngi, dehe
ngeä rá gine ra tsatyo. No vayas a comer gixi (gíxi) s guixi (jugo del maguey) Ra
esa comida porque es sobra del perro. uada xá nxähi rá gixi. El guixi del
Sinón. bo̱ne, mbongi maguey da comezón.
gini (gíni) s nejayote (agua del nixtamal) gixuada s guixi de maguey
Ra dehe gini ko ra u nteti, dä jotsuí ha gixju̱ (gíxjǔ̱) s caldo de frijoles Ra gixju̱ xá
rá ñäxu too ñhenga däpa, pa dä bo̱nga ra ñho dä tumba ra bätsi. Es bueno darle al
pa. Lo claro del nejayo con sal tostada se niño el caldo de los frijoles. Sinón. dexju̱
unta en la cabeza de los que están enfermos Véase ngi, ju̱
de fiebre para que se les salga el calor. gixye̱ (gixye̱) s mugre de la mano
Véase ngi, näni (desprendida por líquido) Bu̱ gí xu̱ye̱ ogi
ginkri (gǐnkri) s quelite picoso Ja na ra kuanti ri gixye̱ habu̱raza. Si te estás
kani tembi ra ginkri xá ku̱hi nubu̱ xá lavando las manos no salpiques la mugre de
tudi. Hay un quelite que le llaman quelite tus manos por dondequiera.
picoso, está sabroso cuando está tiernito. go (go) vi cop 1. ser Se usa como enlace
Véase kani entre una frase nominal y el comentario sobre
gintsyo (gǐntsyo) s chicharra Ya gintsyo el tema, por ej.: Nuni ra do go gehni dí o̱te
tuhu ra zänä ra abri pa rí mani. Las mä bengadutu. Aquella piedra es la que
chicharras silban desde mes de abril en uso como lavadero. Nu ya dänga bo̱jä go
adelante. Variante gintyo geu̱ hoki ya ñu. Las máquinas pesadas
ginue (gǐnue) s mosca Xi bu̱i ya giue son las que hacen caminos.
nu ya pa ga pahyadi, pe sta da ra tse̱ tu 2. ser Se usa de enlace como contraste entre
gatho. En días de calor hay muchas dos oraciones, por ej.: Hingi ho dä mpe̱fi,
moscas, pero al caer la helada se mueren go di ho dä mpe̱ti. No le gusta trabajar,
todas. Vocal nasal: ginuë Variante giue lo que le gusta es mendigar. Nä mä
giñafi (gíñǎfi) s agua amarillenta be̱datsi hindi nxadi ha go dí kotsi ra
(estancada dentro de los magueyes raspados) bojä pa di nxadi. Mi sobrino no estudia y
Ra giñafi po ha ya uada xa tati xá mboi es que yo estoy pagando para que él
ngu ra ubothe. El agua amarillenta que continúe estudiando.
tienen los magueyes que han raspado es 3. ser Afirma la veracidad de algo, por ej.:
negra como café. Sinón. gimfi Véase ngi, Go geä dá xii mä dä nzaya bya. Es el
ñafi que te dije que iba a ser juez ahora.
Mänxui hin go geke dá ñunthe, go bi
go HÑÄHÑU — ESPAÑOL 74
grá (grá) procl Indica la 1.ª pers. del futuro en handä ra ye. Han salido muchas hormigas
el aspecto de alejamiento. Nonxibya, mä grá chicas, a lo mejor ven que va a llover.
ñuni tai ko ra thumngo̱. Hoy es lunes, guá (guá) procl Indica 2.ª pers. pret. otro
comeré barbacoa en el centro. sitio. Xuua, mände guá be̱go mä tu̱ ha
grá (grá) procl Indica la 2.ª pers. del presente hinguá jutuí. Juan, ayer ocupaste de peón
más el artículo singular. Nui Xuua, xi grá a mi hijo y no le pagaste. Variante uá
hoga uäfri. Tú, Juan, eres un buen gañán. gugämixi búho Véase gu, mixi
Véase gi, ra gui (gǔui) s nube Xi ja ra gui mähetsi ha
gri (gri) procl Indica la 2.ª pers. del pretérito, xi di hue̱i, zäge mä dä uäi. Hay muchos
modo subjuntivo. Bu̱ gri pähmähu̱ te ri nubes en el cielo y está relampagueando
bo̱nga nu ya ya noya, gri bämhñähu̱. Si mucho, tal vez va a llover.
ustedes supieran lo que significan estas guí (guí) procl Indica 2.ª pers. pres. otro sitio.
palabras, serían sabios. Xuua, nubu̱ gi tso̱ho̱ ha Monda me̱to
grí (grí) procl Indica la 2.ª pers. del futuro, guí bu̱i ra ya pa ko ri dada, nepu̱ ja e gi
aspecto de alejamiento. Grí ma ha ra mu̱di käski. Juan, te reclamo que cuando llegas
bo̱jä duxjäi dä thogi, pa mäntä gi de México, primero te estás unos días con
pengi. En el primer autobús que pase, vete, tus padres, y después me vienes a ver.
para que regreses pronto. Variante uí Véase gi, bi
grí (grí) procl Indica la 2.ª pers. del presente, guilo (guilo) s paloma Ra gUilo hingi
aspecto de alejamiento. Xuua, nege tsa grí tuhu, pe mähye̱gi ra ndängi ko ra
gatsi ha ra de̱nda; ¿xibye̱ te bi ja? Juan, domitsu. La paloma no canta, pero de
siempre pasas a la tienda; ¿ahora, qué pasó? tamaño es igual a la paloma cocolera.
griyo (grǐyo) s grillo Ra griyo ñä ga xui. Variante juilo Sinón. hui [Esp.: huilota (del
El grillo canta de noche. Sinón. gi, gigi náhuatl)]
griyo batha grillo de monte gunde (gúnde) s mecapal con lazo (para
griyo to̱ho̱ grillo de cerro cargar cualquier bulto) Mäme̱to ra ya
gruesa (gruěsa) s gruesa (equivale a doce ño̱ho̱ mi ndustha ha ya tai, ya mi hñä yá
docenas, p. ej.: mecate, ayate, mecapal) Tata gunde pa too dä hyoni dä matsi. Antes,
hñäto dí hätsi na gruesa ra nthähi. Cada algunos hombres se dedicaban a cargadores
ocho días me llevo una gruesa de mecates. en las plazas, y ya traían sus lazos y
gu (gu) s 1. oreja Yá gu ra ro̱ge xi xá ma mecapales para ayudar a quien los
de yá gu mära ya mboni. La oreja del ocupaban. Sinón. uande, ndude Véase gu,
burro es más larga que la de los otros nde
animales. Ra bätsi xi xo yá gu; o̱de hängu gunti (gunti) vt 1. rodar (piedra, tronco de
nuä hmä. El niño tiene buen oído; escucha árbol) Ra ndu̱nza dá häi ha ra huähi, dá
todo lo que dicen. gunti pa ha ra ñäni. Rodé el tronco que
2. clavija de instrumento musical que saqué del terreno hacia la orilla.
sostiene las cuerdas Ra bimxähi ja yá 2. roncear (piedra, tronco de árbol, madera
gu pa kongeä di ndu̱ yá ze̱xi. La pesada) Ya dänga do dí gunti ko na ra
guitarra tiene clavijas para requintar las bu̱hu̱. Ronceo las piedras grandes con
cuerdas. una barra.
3. agarradera Ya dänga mohi ne ya tse 3. empujar (vehículo, persona) Nuä ra ti
ja yá gu. Las cazuelas grandes y las ollas bapu̱ gunti pa dä za gi thogi. Empuja a
tienen agarradera. Variante zagu ese borracho que está parado ahí para que
gugämixi búho puedas pasar. Act. indet. junti Sinón. 1:
mo̱gu s oreja colgada tämi, enti; 2: joni, pu̱ntsi; 3: ueke
ntsägu s oreja parada o de punta gusti (gǔsti) vt rechinar Ra dathi di
pe̱gu s oreja ladeada gusti yá tsi; zäge tsu̱di ra nduthe. El
xigu s oreja que trasluce enfermo rechina los dientes; yo creo que
guá (guá) procl Indica 3.ª pers. del presente, tiene sed.
en otro sitio. Xi xa bo̱ni ra ya tu̱xju̱ guá
77 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ha
¡Buenos días señora, buenos días señora! Xuua. Bueno, entonces hasta mañana, don
véndame veinte de sal. Juan.
2. vi amanecer Ya rí hatsi ra xudi. Ya haxkahu̱ ra Zidada (háxkahu̱ ra Zídǎda)
está amaneciendo. Ra zänä ra Huño xi hasta mañana Haxkahu̱ ra Zidada, nänä;
ya tu̱xui, hänge hatsi nihi. En el mes dí jamädi dá tsaya. Hasta mañana, señora;
de junio las noches son muy cortas gracias por el descanso. Variante haxka ra
amanece temprano. Zidada Sinón. haxka mäñho Ajuä Véase
3. vi amanecer (una persona) Ngeä dí hatsi, Zidada
su ra sofo, dí hatsi ha ra huähi. Para haxki (hǎxki) vi arrasarse Ra ñuthe ya bi
cuidar mi cosecha amanezco en la milpa. haxki ga hai, ne ra nsatsi. El canal ya se
Pret. bi hyatsi, bi hatsi arrasó de tierra, necesita desenzolvarse.
te gi hatsi ¿cómo ha amanecido Sinón. ñutsi, he̱xki
usted? haxmahai (háxmahai) vi sentir alivio,
hatsi (hátsi) s 1. claridad Neki ya mä dä satisfacerse (después de tener hambre, calor,
hyatsi, ya neki ra hatsi. Se ve que ya va dolor, etc.) Xi xmá ñu̱ mä ñäxu, pe ko ra
a amanecer; ya se ve la claridad. ñethi dá tsi dá tsa ngu bi haxmahai. Me
2. alba Ähä, pa ga nanju̱ nihi rí xudi, dolía mucho la cabeza, pero con la medicina
stá neki ra hatsi gä ñohu̱. Duérmete, que tomé, como que sentí un alivio. Pret. bi
para levantarnos temprano mañana; al hyaxmahai, bi haxmahai Variantes
rayar el alba caminaremos. haxmhai, haxamähai Véase hatsi, hai
3. reflejo Neki rá hatsi ra zänä, ya mä haxajuä (háxajuä̌) interj 1. buenos días
dä kontsi. Ya se ve el reflejo de la luna Haxajuä, ndada, ¿te gí xadi ri tekei?
que ya va a salir. Buenos días, señor, ¿cómo está usted?
4. resplandor Ko rá hatsi ra zänä ne ya 2. hasta mañana, que amanezca muy
tso̱ hingi me̱xui. Con el resplandor de bien Ya dá magani, nänä, haxaajuä rí
las estrellas y la luna, no se obscurece. xudi. Hasta mañana, señora, que
5. alborada Tata hatsi nu na ra pa ga amanezca usted bien. Variante haxaajuä
umfu̱ njamädi Ajuä. Cada alborada del Sinón. 1: xki hatsi; 2: haxka
día hay que dar gracias a Dios. mäñhoajuä, haxkahu̱, haxka ra Zidada
Variante hyatsi Véase hatsi, Ajuä
haxatso̱ (háxátsǒ̱) s lucero matutino, hä (hä́, hä̌) vt traer Nuä ra jäi hä ra
Estrella de la Mañana Ya Täxi ne ra Tabi pistola dri mfotsi ha rá hñu̱ti. Esa
ne ra Haxatso̱ go geu̱ mä thandi. Las persona trae pistola fajada en la cintura.
cabrillas y El Arado y La Estrella de la Pret. dá hä, dá hñä Act. indet. thä, thä
Mañana son nuestros horarios. nthä s traída
Variante hatso̱ Sinón. dätso̱ Véase hatsi, hä ra tsu̱to traer la justicia
tso̱ hä [Variante de hähä] sí
haxhme (háxhme) s tortilla de ayer Nu ya häbu̱ (häbu̱) adv ¿crees que sí? Nde
ya hme dí pati, ngeä ya haxhme. Estas ¿sage häbu̱ dä raka ra be̱fi ra
tortillas las estoy calentando, porque son mbo̱ho̱ä? Pues ¿crees que sí me dé trabajo
tortillas de ayer. Sinón. yo̱khme Véase ese señor? Sinón. häxä
hatsi, hme häda (hä̌da) 1. tener todavía Ra hyote mi
haxka mäñho Ajuä (háxka mä́ñho Ajuä̌) häda ha ra ye̱ ra juai, nu mí tsu̱di.
hasta mañana Haxka mäñho Ajuä, nänä; Cuando encontraron al asesino tenía el
dí jamädi dá ntoxi. Hasta mañana, cuchillo en la mano todavía.
señora; gracias por la cena. Sinón. haxkahu̱ 2. tener (memorizada) Nuu̱ ya noya bi
ra Zidada, haxkahu̱ manga nuni ra bätsi mi häda ha rá
haxkahu̱ (háxkahu̱) interj hasta mañana, mfeni. Las palabras que dijo aquel niño
buenas noches (palabra usada para las tenía memorizadas. Véase hä, tho
despedirse) Nde, nubu̱ haxkahu̱ , nda hähä (hähä, hä̌) adv 1. sí Gatho nuä gí
mä, hä, mäjuäni; hindí enä hänja. Todo
häi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 82
lo que dices, sí, es verdad; no tengo porque nteni ha mä mpa. Un niño se robó un
decir que no. juguete de mi puesto. Pret. bi häki Act.
2. con todo gusto Ha maskeä, ndada, gí indet. thäki Sinón. 1: poni, e̱ni; 2: xofo;
ne ma ga pe̱pai na ra be̱fi, hähä 3: tsitsi; 4: poni; 5: hingi hopi; 6: pe
ndada ga mabu̱. Con que eso ha pensado, häkmeya (h/äkměya) vi darse cuenta
señor; quiere que yo vaya a hacerle un Véase häki, meya
trabajo. Con todo gusto por iré allá. häkuabi (hä́kuábi) vt 1. prohibir Nuni ra
3. muy bien Hä, ri tekei ga mänga ra dada häkuäbi rá tsu̱ntu̱ dä maha ra
te̱ti gí xiki. Muy bien, su majestad; daré ngusadi. Aquel padre le prohíbe a su
el encargo que usted me encomienda. muchacho ir a la escuela.
Sinón. ndebu̱ 2. parar (diarrea, calentura) Nuna ra bai
¿Ha hinge hä? ¿Acaso no es verdad? ga ndäpo häkuäbi rá rihi ra bätsi. Esta
Hange hä. ¿Verdad que sí? mata de hierba le para la diarrea al niño.
xi häbo pues sí 3. robar Nuni ra metsi häkuäbi yá hñe
häi (häi) vt 1. sacar Dá ma ra be̱huä, pe ya bo̱jä. Aquel muchacho roba los
hintsu̱ te dá häi ngu nuu̱ mära; nuu̱, espejos de los camiones.
hä, bi ñhäi ndunthi. Fui a la pesca, pero 4. cortar (flor, hoja, vaina) Ra bätsi bí
no saqué muchos como esos otros; ellos häkuäbi yá ndo̱ni ya do̱ni. El niño está
sacaron en cantidad. cortando las flores de las plantas.
2. rescatar Na ra jäi bi zo ha ra dehe; 5. quitar (de algo) Nuni ra gäti häkuäbi
mäñäjuä ndí bahni, dá häi pa himbi rá ku̱hu̱ nuni ra tsanza. Aquel pintor
jäti. Una persona cayó al agua; por está quitando la pintura de aquel coche.
coincidencia estaba yo por ahí parado; lo 6. interrumpir Nuni ra jäi bi ze̱njua mä
rescaté para que no se ahogara. Pret. bi me̱fi, hingi tsa dä ñete, ho̱nse̱ häkuäbi
hñäi Act. indet. thäi rá yaä. Aquella persona que saludó a mi
häki (hä́ki) vi quitarse Ya pe̱tsi ya je̱ya dí peón, todavía no se despide; nada más le
tsabe na ra hñeni; häki ra ya pa, pe está interrumpiendo su actividad. Pret. bi
hinge xa dä hñäki. Ya tiene años que estoy hñäkuabi Act. indet. thäkuabi
sufriendo una enfermedad; disminuye unos Variante hä́kui Sinón. 2: tsaya; 3: pepi; 4:
días, pero no se me quita. Pret. bi nhyäki tu̱ki; 5: o̱tse Véase häki. -bi
häki (hä́ki) vt 1. destituir (a alguien de su hämbi (hä́mbi) vt 1. quitar (a algo o
empleo o cargo) Ra hmu bi häki de ra be̱fi alguien) Nuyu̱ ya dänga o̱ni hämbi rá
na ra be̱go. El patrón destituyó del hñuni ya ntu̱ni. Aquellas gallinas grandes
trabajo a uno de los peones. les quitan la comida a los pollos chicos.
2. cosechar (maíz o frijol) Nubye̱ sta hogi 2. arrebatar Tenä ge ya be hämbi yá
ra zänä mä ga häki mä de̱thä. Ahora buxa ya be̱hñä ne dä nestihi. Dicen
que amacize la luna voy a cosechar mi que los rateros les arrebatan la bolsa de
maíz. mano a las mujeres; y se van corriendo.
3. recoger (Dios, al morir alguien) Dí Pret. bi hñämbi Act. indet. thämbi
bu̱hu̱ ua ha ra xihmai, pe Ajuä häki Variante hämbabi Sinón. 1: tsipi Véase
nubu̱ dä neä. Vivimos aquí en el häi, -bi
mundo, pero cuando Dios quiere nos hämpi (hä̌mpi) vt 1. traer (a alguien) Ra
recoge. Xuua hämpi ya kani ra masei. Juan le
4. mudar de lugar Dá häki mä de̱nda pa trae quelites al vendedor de pulque.
dá hutsi ha ra tai. Mudé mi tienda al 2. superar Pret. bi hñämpi Act. indet.
mercado. thämpi Variante hänpi Véase hä, -bi
5. prohibir Rá ndä Monda häki ge ya hämi (hämi) vt entresacar Dá xipi ya
be̱hñä hinda hyo̱mi yá bätsi. El be̱go dä hñämi ya bai ga de̱thä habu̱ xá
gobierno de México prohíbe que las pidi, pe himbi me̱fi, mä gä hämi se̱he̱.
mujeres aborten. Les dije a los peones que entresacaran las
6. robar Na ra bätsi bi häki na ra matas de maíz donde está tupido, pero no lo
83 HÑÄHÑU — ESPAÑOL he
4. s cobija Pret. bi hye Act. indet. the hei (hei) vt 1. recordar, pensar en alguien
hñe vi vestirse Dí hei mä dada joo, hindi pädi ua bí bu̱i
hege (hége) s huidor Nuni ra ndäni dá tai xá ñho. Estoy pensando en mi padre que
ra hege ha yá ñoui. Aquel borrego que no está aquí, no sé si estará bien.
compré es huidor de la manada. 2. extrañar Pret. dá hñei Vocal nasal: hëi
hege (hége) vi 1. cuartearse, hendirse Ko Sinón. beni
ra hmämhai di hege ya ngu. Con el hei (héi) adj difícil Ra ya jäi enä di
terremoto se cuartean las casas. Bu̱ dä hembi nunä rá be̱fi, pe dí handi hingi
tse̱ki ya za ya pa ga panthi, di hege. Si hei. Algunas personas dicen que se les
cortan madera en tiempo de aire solano se dificulta este trabajo, pero yo no lo veo nada
cuartea. difícil. Vocal nasal: hëi
2. partirse, abrirse, quebrarse Ra do gí xá hñei está difícil
thonti, ya bi mu̱di bi hege. La piedra hekände (hékändě) vt partir a la mitad
que estás golpeando ya empezó a partirse. Nuu̱ ya mu mi boni ha ra huähi, xa
Nuä ra mu dá fo̱nti ha ra hai, bi hege. hekände ya xäkye̱ bätsi pa xa gu̱ mpä yá
La calabaza que tiré al suelo se quebró. nda. Las criaturas traviesas han partido a la
3. dividirse (en dos o más direcciones) mitad las calabazas que estaban en la milpa,
Nuna ra ñu bí hegeni ngati. Este para sacarles las semillas. Pret. bi
camino se divide allá abajo. hyekande Act. indet. thekande Véase
4. divorciarse Nuyu̱ ya medinthäti, bi heke, nde
hege. Aquel matrimonio se divorció. thekande s partida a la mitad
5. separarse, apartarse Nuni ra tsu̱ntu̱ heke (héke) vt 1. partir, apartar Heke ya
bi nthäti, bi hege ha rá ngu yá dada. mu pa gi ku̱mba yá nda. Parte las
Aquel muchacho que se casó se separó de calabazas para que les saques las semillas.
sus padres. 2. repartir, dividir Rí ma ko ra hyandi
6. desperdigarse, esparcirse Ya mboni de ra boti pa gi heke ra sofo. Ve con el
mi yo naduu̱ bi hege, nubye̱ ranambu̱ mediero de la siembra para que repartas la
yo ra. Los animales que andaban juntos cosecha. Pret. bi heke, hyeke Act. indet.
se desperdigaron; ahora por dondequiera theke Véase hege
andan. heki (heki) vt agujerar, perforar Ya
7. distanciarse, alejarse Nuu̱ ya ño̱ho̱ nxeati te heki ya to̱ho̱ habu̱ ja ra ati.
ntse̱di myá ntsitsi migo, bi hege; Los explotadores de minas agujeran todos
nubye̱ ni di nze̱ngua. Esos hombres que los cerros donde hay mineral. Pret. bi
eran muy amigos se distanciaron, y ahora hñeki Act. indet. theki Vocal nasal: hëki
ni se saludan. Sinón. hetsi
8. dividirse, repartirse (en cantidad o ntheki s agujerada, perforada
grupo) Ya ño̱ho̱ dri mpe̱fi mähye̱gi, pe hembi (hembi) vi hacerse difícil (a alguien)
ra sofo dri hñege. Los hombres trabajan Ra be̱go ua bi hembi ra be̱fi, ¿hänja
unidos, pero la cosecha la dividen. Pret. himbá pengi? Al peón tal vez se le hizo
bi hyege, bi hege Sinón. 1 y 2: tehmi, difícil el trabajo, por qué ya no regresó.
xo̱ge, tisti; 3: nxuni; 4: xo̱ge, tisti; 5, Pret. bi hñembi Sinón. zu̱pi Véase hñei, -bi
6, 7 y 8: uege heme (hěme) s jeme Rá ndängi ra matse̱
hegi (hegi) vt ahondar Dá hegi ngu bi mo̱ge ra bätsi, ngu na heme. El
natemäku̱ta te̱ni ra nju̱sdehe ha otho ra tamaño de la lombriz que arrojó el niño, es
dehe. Ahondé el pozo como veinticinco como de un jeme. Sinón. nagi
metros y no hay agua. Pret. bi hñegi Act. hemi (hémi) vi ver hacia abajo Bu̱ too
indet. thegi Vocal nasal: hëgi Véase hñe dä no̱ ha na ra to̱ho̱ xá hñetsi, tsa dä
hehe (héhe) vi toser Ra bätsi gatho ra xui hemi rí gäi pa dä hyandi nuä ja njati.
bi ñhehe, ya nubye̱ ngubu̱ hingi hehe. El Si alguien se trepa a un cerro alto, puede ver
niño tosió toda la noche, ahora como que ya hacia abajo y contemplar lo que hay abajo.
no tose. Pret. dá nhyehe Véase thehe Sinón. no̱ke
85 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hetse
3. s segador Natho ra he̱tsi dá tsu̱di están vociferando las personas; creo que
Encontré un segador nada más. Pret. bi porque ya están borrachas.
he̱tsi, bi hye̱tsi Act. indet. the̱tsi 3. vi oír tintineo (del oído) ¡A! bí hi na
Sinón. 1: xa; 2: he̱ki: 3: nxa, nxatsi mä gu, ua too bí bengi o bí tsangi.
he̱xki (hě̱xki) vi inundarse, arrasarse Ko ¡Ah! oigo el tintineo en uno de mis oídos. A
ra tso̱ho̱ ga dehe de ra däye, bi he̱xki lo mejor alguien se está acordando de mí o
gatho ya nthaki ga boti. Con la venida me está maldiciendo.
de agua por el aguacero se inundaron todos 4. s murmullo Ya mäñhebu̱ ñä ra ya
los bordos que son de sembradío. Pret. bi jäi, di nto̱de ra hi. Ya hace rato que
he̱xki Sinón. ñudi Véase haxki habla la gente; se oye el murmullo.
he̱ti (hé̱ti) vi tener mal sabor, tener sabor 5. s el murmurar Di nto̱de rá hi ra
picoso Tenä ge ra bo nubu̱ mä dä thu ndähi ha rá ndehe ra to̱ho̱. Se oye el
mäthoni hindra yu̱nti pa hinda he̱ti. murmurar del aire en la cumbre del cerro.
Dicen que cuando va a hornearse el quiote Pret. bi nhyi
hay que procurar no golpearlo para que no higante (hígánte) s gigante (árbol) Tenä
tenga mal sabor. Pret. bi he̱ti, hye̱ti ge ra higante ra ñethi thote pa ra jäi.
he̱ti (hé̱ti) vt 1. marcar (señal para guía) Dicen que el gigante es veneno para la
Xuua, he̱ti me̱to nuä ra bo̱jä, pa dä za gente. Sinón. märijuana, hetä ndäpo
gi fu̱di gi hye̱ki. Juan, marca primero el hinä (hínä) adv no Hinä, ya hinga yo ra
comienzo de ese metal, para que lo puedas be̱fiä, ngeä hindí ho. No, ya no sigo en
empezar a cortar. ese trabajo porque no me gusta.
2. marcar (cuerpo) Ra liga de rá ze̱xjo ra Variante ínä
bätsi di he̱ti rá hñu̱ti. El resorte del hindi japi no le hace
calzón del niño le marca la cintura. Pret. hinhyabu̱ (hínhyǎbu̱) adv en ningún lado,
bi hye̱ti Act. indet. the̱ti Sinón. 2: en ninguna parte Stá ño habu̱raza dá
ngu̱ti Véase he̱ti honi nuä ra mboni, pe hinhyabu̱ dí
he̱tsi (hé̱tsi) vt 1. despuntar, cortar (la tsu̱di. He andado por dondequiera
punta de algo) Mä ga he̱tsi yá tsä yá buscando ese animal, pero en ninguna parte
ndäni nuni ra ndämfri; ntse̱ xá ntsä. lo he localizado.
Voy a despuntarle los cuernos a esa res; hinhyamu̱ (hinhyǎmu̱) adv nunca, jamás
están muy puntiagudos. Variante inhyamu̱
2. rasar con rasero Mäpaya too pathä o hinte (hínte) pron nada, ninguna cosa
paju̱ he̱tsi ya huada ko ra nthe̱tsi. En Hinte dí honi. No necesito nada. Véase
este tiempo los que venden maíz o frijol hinä, te
rasan sus cuartillos con el rasero. hinto (hínto) pron nadie, ninguna persona
3. pelar (tuna con cuchillo sin desprenderla Hinto bi ma ra hmuntsi. Nadie asistió a la
de la mata) To̱hni ra ya kähä xi reunión. Véase hinä, too
mähotho, mä ga he̱tsi ra ga tsi. Hay hintsu̱ (híntsu̱) adv no mucho, no bien
ahí unas tunas muy bonitas; voy a pelar Nuga hintsu̱ dí pädi ra tofo, ngeä histá
unas para comérmelas. Pret. bi hye̱tsi xampäte. Yo no sé escribir muy bien
Act. indet. the̱tsi Sinón. 1: he̱ki; 3: xonti porque no he estado en la escuela. Sinón. 1:
hi (hi) vi bañar Ogi xoki ra gosthi nthi, tsu̱tho
ge dí hi. No abras la puerta del baño hiti (hiti) vt 1. bañar Ya dí hiti ra bätsi pa
porque me estoy bañando. Pret. dá nhyi ga tsitsi tai. Ya estoy bañando al niño para
Sinón. nxaha llevarlo al centro.
thi s baño 2. lavar la cabeza Dá hiti mä ñäxu,
hi (hǐ, hí) 1. vi murmurar Nto̱de di hi ra ngeä mä ga ñäxi. Me lavé la cabeza,
dehe ha ra däthe. Se oye que el agua porque me voy a cortar el pelo. Act. indet.
murmura en el río. thiti Sinón. 1: xati; 2: xu̱ñä
2. vi vociferar Nuni ha ra ngo di hi ya
jäi, po̱de ngeä ya di ti. Allá en la fiesta
89 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hmäki
hmafi (hmafi) s 1. grito, aullido Bi do̱ge ngätsi. Aquella primera nuera es más
na ra hmafi na ra jäi ha ra ñäntho̱. estimada que la última. Véase mädi
Soltó un grito una persona en la cumbre de hmähä (hmä̌hä) adv 1. Indica algo que
la montaña. hubiera pasado. Stá raa hmähä. Te lo
2. canto, rebuzno, relincho Ya jäi ya xa hubiera dado. Ke stá hanhmähä. Siquiera
hñakmeya ge rá mu̱di hmafi ra boxi hubiera yo logrado verlo. Ga ne hmähä
geä ngu ne̱tamära nxui. Las personas besthobye̱. Quisiera que fuera hoy. Bu̱ di
saben, por experiencia, que el primer tadi ri tixu hmä, ya xká thäti. Si
canto del gallo es como a las once de la hubieran pedido a tu hija, la hubieras
noche. casado ya.
3. bramido, balido Nandi to̱de rá 2. Indica que no se logró hacer, o que se
hmafi ra ndehe denda yabu̱. Hay logró con dificultad. Ya xa du nuä too mi
ocasiones en que se oye el bramido de la honga ra zi bätsi pa xa hyo hmähä. Ya
mar a larga distancia. murieron los que querían matar al niño
4. silbido Xi nto̱de ntse̱di rá hmafi ra (pero no lograron matarlo) . Dá hanhmä.
nju̱mbo̱jä. Se oye fuerte el silbido del Sí, logré verlo.
tren. Véase mafi 3. Indica algo que era (pero ya no es). Mä
hmahni (hmáhni) s discusión Ha ra me̱ti hmähä. Era mío.
hmuntsi bi nja ra hmahni. En la 4. Se usa con el imperativo para animar a
asamblea hubo discusión. Sinón. hmati hacer algo. Mentä dí ñhoki, hete hmähä
Véase mati yá dutu ri ku. Mientras me preparo,
hmahni [Act. indet. de mahni] gritar Nubu̱ ponle la ropa a tu hermano. Variante hmä
di tuhni ya jäi di hmahni na ngu mäna. hmähni (hmä̌hni) vi cuajar (cosa que al
Cuando se pelean las personas profieren estar caliente por el fuego es líquida y al
palabras injuriosas unas contra otras. enfriarse se solidifica) Ra nde̱ga nubu̱ xá
hmaxni (hmáxni) s gritería, vocería Nuni pa di ndehe; me̱fa dä käni, di hmähni.
ha ra ngo rá hmaxni ya jäi di nto̱de La manteca cuando está caliente, es líquida;
dende yabu̱. Allá, en la fiesta, la gritería de después de que se enfría, se cuaja.
la gente se escucha desde lejos. Sinón. megi
Sinón. mahni Véase hmafi hmäi (hmäi) vt regar (para apagar el polvo)
hmaya [Variante de hmäya] fiesta, paseo Hmäi tsu̱ ra dehe ha ra batha pa dä
hmati [Act. indet. de mati] llamar huexa tsu̱ ra fonthai. Riega un poco de
hmati (hmáti) s 1. amonestación Bi agua en el patio para se calme un poco el
to̱tua na ra hmati gatho nuu̱ hingya polvo. Sinón. kuasti
yo̱te. Les hicieron una amonestación a hmänthe s regada de agua
todos los que no obedecen. hmäi (hmäi) vi 1. temblar Ja getuu̱ di
2. invitación Bi tumba ra hmati to dä hmäi ra hai habu̱ raza po ra mbimhai.
ne dä ma ra nteni. Le dieron la Seguido tiembla la tierra en distintas partes.
invitación a todos los que quieran ir a 2. estremecerse Asta ngu di hmäi ra hai
presenciar el juego. nubu̱ tho ya mu̱mi. Hasta como que se
3. aviso Bi tunga ra hmati pa gatho dä estremece la tierra a la hora que estallan
ma ha ra hmuntsi. Dieron el aviso para la dinamita. Sinón. bi
que todos asistan a la reunión. hmäkatu̱ (hmä́kátu̱) s hijo amado Nuu̱
Variante hmáti Sinón. tsofo Véase mati gatho mä tu̱ dí pe̱tsi, natho mä
hmatsi (hmátsi) vi extender, emparejar hmäkatu̱. De todos los hijos que tengo,
hmä [Act. indet. de mä] decir uno solo es mi hijo amado. Véase hmädi,
hmädi [Act. indet. de mädi] apreciar tu̱
hmädi (hmä́di) s persona o cosa estimada hmäki (hmä̌ki) vi resistirse, alterarse
Nuni ra mu̱di tsihue̱ go ra hmädi ke ra (persona o animal) Ya nsu hnini mi zi na
ra jäi pa dä zixa fadi, pe xi mrí hmäki.
hmäki HÑÄHÑU — ESPAÑOL 90
hme (hme, hmě) s tortilla Xahmä dä uadi la planta del pie semejante a la de un niño.
ya hme ya me̱fi, ngubu̱ tsu̱tho. Ojalá Variante hmengua Sinón. nxingua Véase
que les alcancen las tortillas a los peones; hme, ua
como que son pocas. Vocal nasal: hmë hmeya (hměya) 1. s señal, marca (que se le
hangahme s pedazo de tortilla, pone al ganado en alguna de las orejas) Rá
migaja de tortilla hmeya nuni ra mboni, hingi nthe̱xuí ko
haxhme s tortilla de ayer nuu̱ mä me̱tihu̱ . La señal de aquel animal
inahme s tortilla neja o tortilla no coincide con la de los nuestros.
pasada de cal 2. vt señalar, marcar Ya dá hmeya
ixkahme s tortilla agria gatho mä mboni. Ya marqué a todos
mahme s vendedor de tortilla mis animales. Sinón. 1: señä; 2: meya
mahme s tortilla larga Véase meya
ndähme s tortilla bien cocida hmi (hmí, hmǐ) s cara Ra nänä xu̱kuí rá
ntahme s pedida de tortilla hmi ra bätsi pa dä ma ra ngusadi. La
nthähme s traída de tortilla mamá les está lavando la cara a los niños
nzätahme s tortilla quemada antes de que se vayan a la escuela.
ñähme s tortilla cruda ja rá hmi está esquinado (piedra), tiene
pahme s tortilla caliente; tortillería una cara plana
pikhme s tortilla gorda, tortilla gruesa hnutua rá hmi lo atiende con esmero
se̱hme s tortilla despedazada hmibojä (hmíbojä̌) 1. s acción de pedir
se̱thme s tortilla remojada en dinero prestado Ra Xuua bi ma ra
pedazos hmibojä, pa dä yo̱the rá be̱hñä. Juan
tse̱hme s tortilla fría fue a pedir dinero prestado para curar su
tsushme, tsutahme s tortilla tostada esposa. Véase mihi, bojä Ko mä hñojäi dá
xe̱hme s pedazo de tortilla fu̱di ra hmibjä, ha dá kohi nsi ra bojä.
xihme s tortilla delgada; tortilla Por muy buena gente comencé la costumbre
ancha de prestar dinero y después me quedé sin
xikhme tortilla ancha nada.
yahme s pedidor de tortilla 2. s prestamista (dinero) Nuni ra
yo̱khme s tortilla seca mbo̱ho̱ go ra hmibojäni. Aquel señor es
hmehño [Variante de mehyo] riñón prestamista de dinero.
hmeju̱ (hméju̱ ) s empanada de frijol, 3. vi prestar dinero Ya pe̱tsi ya zänä
tlacoyo de frijol Mä hme dí hñä ya hmeju̱, ndí hmibojä ha hinxa jutki. Hace varios
pa ho̱nse̱ ga pati. Las tortillas que traigo meses que presté dinero y no me han
son empanadas de frijol para calentar nada pagado. Variante mhibjä Véase hmi, bojä
más. Véase hme, ju̱ hmihi (hmihi, hmǐhi) vt 1. prestar Nuga dí
hmemxa (hmémxa) s gorditas de elotes con hmi ra bojä, pe dí adi dä däha. Yo presto
piloncillo Tata je̱ya mä nänä hoki ya dinero, pero pido intereses.
hmemxa. Mi mamá hace gorditas de elotes 2. alquilar Ra Xuua di hmi rá nte̱i, pe
con piloncillo cada año. Véase hme, mänxa di ntähä xá mädi. Juan alquila su yunta,
hmengua [Variante de hmeua] planta del pero cobra caro. Véase mihi, hmipabi
pie hmikagi préstamelo
hmetho (hmetho) s paz Mähotho na ra hmipabi préstaselo
hnini habu̱ ja ra hmetho; otho ra tuhni ni hmihi (hmíhi) s cosa prestada Nuni ra
ra ntu̱tsate. Es bonito un país donde hay yotsanza bo̱jä hingi tsa ga hmii, ngeä
paz; no hay pleitos ni odios. hinga mä me̱ti, ra hmihi. Esa bicicleta no
ko ra hmetho en paz, pacíficamente; te la puedo prestar porque no es mía, es
con prudencia prestada. Véase mihi
hmeua (hměua) s planta del pie Bu̱i ra hmihi (hmǐhi) s agarradera, mango Gatho
ya zuue pe̱tsi rá hmeua ngu rá me̱ti na ya pe̱fi ja yá hmihi pa dä hñä ra me̱fi.
ra tu̱bätsi. Hay ciertos animales que tienen Toda herramienta tiene agarradera para que
hmihi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 92
hmuntsi [Act. indet. de muntsi] colecionar to̱te zu̱nga hñäto nxui. Van a rifar un
hmunxu (hmúnxu) s patrona Ra hmu bi balón en la escuela y la rifa va a ser a las
zu̱i ra hmunxu, ngeä hixkí uini thoho ocho de la noche. Vocal nasal: hnëhï
ya me̱fi ha ya bi nde. El patrón regañó a la hnei (hnei) s baile, bailable Ya pa ga
patrona porque todavía no le había dado de ngäxa nsadi ya bätsi habu̱raza ja ya hnei
comer a los peones y era ya tarde. ha ya ngusadi. En los días de clausura de
Variante hmúxu Véase hmu, tsu fin de curso de los alumnos, hay bailes en las
hmuthä (hmuthä) s semilla de maíz Ra escuelas por dondequiera. Mä bätsi tapäbi
hmuthä dá poti, hintsu̱ gepu̱ . La semilla na ra he pa dä bo̱ni ha na ra hnei. A mi
de maíz que sembré no está muy buena. hijo le piden el vestuario para salir en un
hnahni (hnahni) s acción de calentarse bailable. Vocal nasal: hnëi Véase nei
(ante una fogata) Tenä ge ko ra hnahni hneki [Act. indet. de neki] formar en fila
hange tsu̱di ra u̱ñä ra jäi. Dicen que por hneki (hnéki) vi 1. amanecer, esclarecer
calentarse le da la gripe a la gente. Bi hneki xá ñho, dá ehe ha mä ngu.
hnani (hnǎni) s acción de ir a aventurar Cuando amaneció bien, me vine de mi casa.
Mä ga ma ra hnani, xahmä ga ma xá 2. asomarse Ya bi hneki ra hyadi ha ra
ñho. Me voy de aventurero; a ver si me va ñäntho̱. Ya se asoma el sol en la cumbre
bien. Véase nani de la montaña.
hnani (hnani) s travesaño Ra hnatsi ya 3. parecer, verse Nuni ra jäi hneki ngu
ra ndäxjua; o stí dotsi nubu̱ gi thogi. El ra hojäi, pe ge ra tsomu̱i. Aquella
travesaño ya es palo podrido, no se vaya a persona parece muy buena, pero es mala.
quebrar cuando pases. Sinón. hnatsi Véase Variante neki
nani hnemi (hnemi) s 1. estribos Yá nthutsi
hnämäñu̱ (hnä́mä́ñu̱) s crítica Ra ya fani, ra pe̱tsi ya hnemi ga bo̱jä ha ra
hnämäñu̱ de na ra jäi, po̱nkua rá kue̱ ga xifri. Unas monturas de caballos tienen
nuä ra jäi too to̱tuí. La crítica de una estribos de fierro y otras de suela.
persona hace enojar a la persona a quien 2. pisadas (guitarra) Ya me̱mda gí handi
critica. Véase ñämäñu̱ pe̱mda ko ya binxähi, ge pätua yá
hnäthä (hnä́thä) s 1. empacho, hnemi. Los músicos que ves que tocan
indigestión Ngubu̱ dí ko̱tsa hnäthä; con sus instrumentos conocen las pisadas.
nzäge koñä ngu dá juadi ra hñuni dá 3. planta del pie Bi mfotsi na ra bini
be̱ni. Como que eructo por empacho; tal ha mä hnemi. Se me introdujo una
vez porque acabando de comer me acosté. espina en la planta del pie. Sinón. 2:
2. empachado Nuni ra metsi, xi ra ntomi, nthomi; 3: nxingua, hmeua
hnäthä, ngeä njatä di ñuni. Aquel niño Véase neti
está empachado porque a cada rato come. hneni (hneni) s hinchazón Rá ua nuni ra
Variante hnäthä Véase näthä jäi ya bi netsi ra hneni habu̱ bi za ra
hnäyo (hnä̌yo) s perro pardo Xi drí ho keñä. El pie de la persona que picó la
nuä ra tu̱ka hnäyo; nubye̱ stí nte gi víbora ya tiene hinchazón. Véase neni
raki. Me gusta ese perrito pardo; ahora que hneñu (hneñu) s viaje, tránsito por
crezca me lo regalas. caminos Nuga hindí bu̱tho; nzäntho
hnäyo tsatyo perros en celos; perro nso̱ka ra hneñu. Yo nunca estoy aquí
pardo o gris nada más; todo el tiempo estoy de viaje.
hnäza (hnäza) s tepozán (árbol) Ra hnäza Véase ñu
ra dänga bai ha xá ntati yá xi. El tepozán hnestarihi (hnestarǐhi) s 1. carrera Ya
es mata grande y sus hojas son cenizas. bätsi ha ra ngusadi mä dä ñenga
hnehi [Act. indet. de nehi] consultar con hnestihi. Los alumnos de la escuela van a
adivino competir en las carreras.
hnehi [Act. indet. de nehi] rifar 2. diarrea (fig.) Ra bätsi tsu̱di ra
hnehi (hnéhi) s rifa Ha ra ngusadi mä dä hnestihi; dä netho di hñeni de rá
hnehi na ra nuni ha ra hnehi mä dä ndehe. El niño tiene diarrea. Es probable
hneti HÑÄHÑU — ESPAÑOL 94
hñä (hñä) s agujero Na ra banjua bi yu̱ti hñäjuai (hñäjuai) s persona que porta
nuni ha rá hñä, nubye̱ mä ga xeti. Un cuchillo Nuni ra jäi ra hñäjuai, tenä ge
conejo se metió allí en ese agujero; ahora ngeä bu̱i yá ntsu̱hu̱. Vi que aquella
voy a escarbar para sacarlo. persona porta cuchillo; dicen que porque
hñä [Forma secundaria de hä] tomar tiene enemigos. Sinón. mfoxjuai Véase hä,
hñä (hñä́) s 1. respiración Dí tsa na ra juai
u̱gi ha mä tiñä, kotka mä hñä. Siento un hñäki [Forma secundaria de häki] quitarse
dolor en el pecho que me quita la hñäkmanza (hñä́kmánza) s persona que
respiración. recoge platos de la mesa Nuä ra nxutsi
2. emanación, olor (de algo enterrado bu̱ i ga be̱go ha rá ngu ra hmu, go geä ra
debajo de la tierra) Tenä ge habu̱ tagi ra ñhäkmanza ha ra mexa. La muchacha que
bojä, nepu̱ dä tantsi, ko nuä rá hñä está de criada en la casa de mi patrón es la
di mveneno ra jäi. Cuentan que donde que recoge los platos de la mesa.
hay dinero enterrado, al escarbar, con la Sinón. hñäkmohi Véase hñäki, manza
emanación se envenena la persona. hñäkmeya [Forma secundaria de häkmeya]
3. vapor Ha ya nsaha habu̱ joti, di darse cuenta
hño̱nthe na ko rá hñä ra dehe. En los hñämäñu̱ (hñä́mä́ñu̱) 1. s deseo de
baños cerrados, se baña uno de sudor por hacerle mal a alguien (por odio o envidia)
el vapor del agua. Nuni ra bale pe̱ska ra hñämäñu̱, di desia
hñädo (hñä́do) s 1. cueva Ha ra to̱ho̱ dá ga nthe̱se̱be, nä. Aquel tipo tiene ganas
handa na ra hñädo. En el cerro vi una de hacerme un mal; dice que desea que nos
cueva. encontremos solos.
2. covacha Ra banjua di nthitsi ha ya 2. [Act. indet. de ñámäñu̱] critican,
hñädo ha ra to̱ho̱. El conejo se esconde hablan mal de alguien Xi hñämäñu̱ de
en las covachas del cerro. Véase hñä, do mä ku ha hindí pädi hänja. Hablan muy
hñäfi (hñä́fi) s 1. desperdicio, sobra Habu̱ mal de mi hermano y no sé por qué. Véase
di ñuni ya bätsi xika hñäfi tsogi. Los ñämäñu̱
niños dejan mucho desperdicio donde hñämbadehe (hñä́mbádéhe) vi arrebatar el
comen. agua Nuyu̱ yoho ya ñunthe di hñämba-
2. bagazo Nubu̱ gi tsi ya ndu̱xyo ogi dehe, ngeä otho ndunthi ra dehe.
näti ri hñäfi haburaza. Cuando comas Aquellos dos regadores se arrebatan el agua,
cañas no tires por dondequiera el bagazo. porque no hay mucha. Sinón. uengadehe
Sinón. 1: mbongi; 2: paxi Véase hämbi, dehe
hñähni (hñä́hni) s 1. averiguación hñämbante̱i (hñä́mbánte̱i) vi arrebatar la
2. vocerío Ya jäi bi ñähni, po̱de di yunta Yá tu̱ nuni ra dada di
tuhni, denda gekua to̱de ra hñähni. hñämbante̱i, ngeä mähye̱gi ra zänä di
Las personas están averiguando, creo que fu̱tsi ya hai. Los hijos de aquel padre se
están peleando; desde aquí se oye el arrebatan la yunta, porque en un mismo mes
vocerío. Sinón. ñähni Véase ñä barbechan sus tierras. Véase hñämbi, nte̱i
hñähñä [Forma secundaria de hähñä] revivir, hñämbändä (hñämbändä) vi arrebatar la
resucitar autoridad Ha mä hnini tata je̱ya di
hñähñu (hñähñu) s lengua de los otomíes, hñämbandä. En mi pueblo cada año se
otomí Variante ñhäñhu Sinón. hñähñä, arrebatan la autoridad unos a otros.
hñäihmu Sinón. uenganzaya Véase hämbi, ndä
hñäi [Forma secundaria de häi] sacar ́
hñämfo̱ (hñämfo̱ ) s español, castellano Ra
hñäihmu (hñäihmǔ) s otomí (el idioma hñämfo̱ xa ntu̱ngi ha mära ya hai de ra
indígena del Mezquital) Ra hñäihmu dá ximhai. El idioma español se ha extendido
pädi de mä nänä y de mä dada. Aprendí por varios países del mundo. Véase ñämfo̱
el otomí de mi madre y de mi padre. hñängue̱nda (hñänguě̱nda) 1. vr aparentar,
Sinón. hñähñu Véase hñäki, hmu parecer Rá hmi nuni ra metsi
hñänoya HÑÄHÑU — ESPAÑOL 98
hñätsi [Forma secundaria de hätsi] llevar hñe (hñě) s espejo Ha ra hñe dí handi
hñätsi (hñä̌tsi) v rec ser semejante a tengu mä hmi. En el espejo veo cómo es
(persona), asemejarse, parecerse Mä bätsi mi cara.
rí hñätsi rá dada. Mi hijo es semejante a hñe (hñě) 1. s vestida (reg.), el vestir
su padre. Dá handa na ra jäi rí hñätsi Mäna xá hñei rá hñe ra nxutsi ke ge ra
na ra mengu mä hai. Vi a una persona tsu̱ntu̱. Es más difícil la vestida de una
que se parece a uno de mi pueblo. muchacha que de un muchacho.
hñätsi (hñä́tsǐ) s dentista Ra hñätsi ya 2. vr vestirse Ha ra hu̱ste gatho ya
bi hñäbga ya tsi otsi. El dentista ya me mendumu̱i xä hñe ga mboi. Donde está
sacó las muelas careadas. Véase hñäki, tsi el cadáver todos los dolientes están
hñätsu̱thuí (hñä́tsu̱thuí) s 1. gobierno (el vestidos de negro. Ya di hñe ra xampäte
que manda), presidente Rá hñätsu̱thuí pa dä ma ra ngusadi. Ya se viste el
Monda bi ma ra ntso̱nte. Fue a visitar al estudiante para que ir a clases. Véase he
gobierno de México. hñeda (hñéda) s anteojos, lentes Ko mä
2. gobernador Rá hñätsu̱thuí Nju̱nthe hñeda mäna dí handi xá ñho. Con mis
bi thäki. Destituyeron al gobernador de anteojos veo mejor. Véase hñe, da
Pachuca. Sinón. ndä Véase hä, tsu̱tbi hñehe [Forma secundaria de hehe] toser
hñäxmänxa (hñä̌xmä́nxa) s asador de hñehe (hñehe) s tos Rá hñehe nuni ra
elote Nuni ra metsi go gehni ra tsu̱ntu̱ ya ngu na ra ndäxjua. La tos de
hñäxmänxa di nuyu̱ ya me̱fi. Aquel aquel muchacho ya es como la de un
muchacho es el asador de elotes de aquellos anciano. Véase hehe
peones. Véase häxi, mänxa hñei (hñei) 1. adj difícil Xá hñei ga ñäni
hñäti (hñä́ti) 1. [Act. indet. de ñä́ti] ra hñeniä. Es difícil sanarme de esa
prometer Mä tu̱, hñäti dä tumbäbi ra enfermedad.
hai. A mi hijo le prometen darle la 2. vt extrañar, echar de menos Ra bätsi
herencia. di hñei rá dada nu bi ma; bi hñeni. El
2. s sacrificio Tenä ge pa dä ñudi ra niño extraña a su papá desde que se fue;
tsondähi mähyoni na ra hñäti. Dicen hasta se ha enfermado. Vocal nasal: hñëi
que para que aparezca el diablo es Sinón. 1: hñetitho; 2: beni, mbeni Véase
necesario un sacrificio. hei
3. s ofrenda Tenä ge yá hñäti ya hñeki [Forma secundaria de heki] agujerar
hu̱ste hingi ho dä tsi. Dicen que no es hñenga bo̱da está enfermo de mal de ojo;
bueno comer las ofrendas de los difuntos. enfermedad de los ojos Sinón. hñenga u̱da
Véase ñäti hñeni (hñeni) 1. vi enfermar Pe̱tsi ya pa
hñe (hñé) s 1. barranca Ha ra hñe Zi dí hñeni ha hingi tsa ga ñäni. Tengo días
Momu yo ra dehe nzäntho. En la de estar enfermo y no he podido sanar.
barranca de Arenalito siempre hay agua. 2. s enfermedad Ya hñeni xá ntsuni,
2. despeñadero Ha ra hñe bí o na ra ngeä hime̱ ñäni ra jäi. Las
bo̱jä xä mpu̱ntsi. En el despeñadero hay enfermedades son peligrosas porque no
un camión volteado. sanan pronto las personas. Vocal nasal:
3. precipicio Mä stá tagi ha ra hñe hñëni
mände nubu̱ dá hemi, ngeä bi ti mä hñentho (hñentho) 1. vi estar enfermo
da. Ayer me iba yo a caer en el precipicio todavía Ra Xuua di hñentho; hinxa ñäni.
cuando me asomé, porque la vista me hizo Juan todavía está enfermo; no se ha
perder el equilibrio. Vocal nasal: hñë aliviado.
Sinón. hño̱mi 2. vt extrañar todavía Ra tu̱ntfani di
hñe (hñé) adj profundo, hondo Xi xá hñe hñentho rá nänä. La vaca chica todavía
ha nuä ra hñe habu̱ bi zo ra bo̱jä bi extraña a la nana.
mpu̱ntsi. Está muy profundo el barranco 3. vi estar vacío Véase hñeni, -tho
donde cayó el carro que se volteó. Vocal hñentho (hñéntho) vi zangolotearse Ya
nasal: hñë mädo dá u̱ti ha ra dehe di hñentho, pe
hñeno̱ni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 100
dos bañistas se bañan el uno al otro. Véase 2. vi ser bien obediente Na mä bätsi xi
hiti mrá tsoyo̱de, pe nubye̱ ya bi
hño (hño) s 1. bien, beneficio Na ra jäi hñogaño̱de. Un hijo mío era muy
dá o̱tua na ra hño ha nuä bi jamädi. Le desobediente pero ahora ya se hizo hijo
hice un bien a una persona y ella me lo bien obediente. Variante hñogayode
agradeció. Véase hoga, o̱de
2. bondad Rá hño Ajuä bu̱i ko ngeke. hñohuí (hñohuí) v rec colindar con Ra hai
Está conmigo la bondad de Dios. Sinón. 1: ra Xuua di hñohuí ra hnini. La tierra de
fabo; 2: hmäte Véase ho Juan colinda con el pueblo. Sinón. nto̱nguí
hño adj 1. bueno Na mä pahni dá tai ya hyodi s lindero
ra mbongi, pe tobye̱ xá ñho. La camisa hñojäi (hñójä́i) 1. s buena gente Ra
que compré ya es usada, pero todavía está hñojäi, geä xá ñho ante Ajuä ne ya jäi.
buena. Ser buena gente es bueno ante Dios y la
2. bien ―Hmu, dá juadi nuä ndí pe̱fi gente.
ha mentä gá tso̱ho̱, ra Xuua mi ñunthe 2. vi convertirse en buena gente Ra
dá faxhmähä. ―Xa hño. ―Patrón, Xuua ya bi hñojäi y mrá tsomu̱i. Juan
terminé lo que estaba haciendo, y ya se convirtió en una buena persona y era
mientras usted llegaba ayudé a Juan, que malo. Sinón. hñogajäi Véase ho, jäi
estaba regando. ―Está bien. hñoki (hñóki) vr 1. arreglarse Ya dí hñoki
xä hñohmä estaría bien ga ma tai. Ya me estoy arreglando para ir
xä hño ra ye̱ tiene capacidad, tiene al centro.
éxito en algún trabajo 2. prepararse Hñoki bu̱, Finä, ga maha
hño [Forma secundaria de ho] equivocarse Monda. Prepárate pues, Rufina, para
hñodu [Forma secundaria de hodu] asesinar irnos a México.
hñogajäi (hñǒgájäi) 1. s bondad Nuua 3. prevenirse Xuua, hñoki, youa ri
ha ra ximhai mäna ndunthi ra ntsomu̱i ntsu̱huí ha ra ngo. Prevente, Juan; aquí
de ge ra hñogajäi. Aquí, en la tierra, es en la fiesta anda tu enemigo.
mucho mayor la maldad que la bondad. 4. alistarse Dí hñoki nubu̱ dí kätsi mä
2. vi convertirse en buena gente Nuä ra ntsu̱be. Cuando visito a mi enemigo me
jäi mrá tsomu̱i ya, bi hñogajäi. Esa alisto. Véase hoki
persona que era mala ya se convirtió en hñomngo̱ [Forma secundaria de hongo̱]
buena persona. Sinón. hñojäi Véase matar animales
hoga, jäi hñose̱ (hñóse̱) vr 1. matarse a sí mismo Ra
hñogamfeni (hñǒgámfěni) 1. vi pensar tsatyo bi zo ra dehe habu̱ himbi za bi
bien, meditar Dá hñogamfeni pa hindá bo̱ni ha bi hñose̱. El perro se cayó en el
ñämäñu̱ nuä dá mä. Primero medité bien agua, donde no podía salir, y así se mató.
lo que iba decir para que no hablara mal la 2. suicidarse Ra me̱tsbojä xkí dekuä yá
gente de mis palabras. bojä ya jäi ha bi hñose̱. El banquero
2. s buen pensamiento, buena idea, había malgastado el dinero de la gente y
buena táctica Tixu, xi ra hñogamfeni, se suicidió.
ogi beni gi nthäti. Hija, sé de buenos hñosko (hñǒsko) vi ponerse josco Ra ya
pensamientos; no pienses en casarte. tu̱ka ndämfri dä mu̱i ko yá xi xá
Véase hoga, mfeni nkasti, ngätsi di hñosko. Algunas vacas
hñogamu̱i (hñǒgámu̱i) s vida feliz, vida chicas nacen con el pelo amarillo, después se
tranquila Tenä ge ra hñogamu̱i di umba ponen joscas. Sinón. me̱tsi
rá nzaki ra ngo̱kei. Dicen que la vida feliz hosko adj josco, hosco
le da vigor al cuerpo. Véase hoga, mui hñote [Forma secundaria de hote] asesinar,
hñogaño̱de (hñǒgáño̱de) 1. s obediencia matar
Rá hñogaño̱de ya me̱fi di umba ra johya hñoya (hñoya) 1. s escasez, pobreza Xi dí
rá hmu. La obediencia de los peones le tho na ra hñoya ga bojä. Estoy pasando
causa alegría al patrón. una pobreza de dinero.
hñoti HÑÄHÑU — ESPAÑOL 102
juadi. Ya es la tercera noche que riego y no hñutsi (hñútsi) v rec ponerse de acuerdo
puedo terminar. Véase hñu, xui Ya jäi di hñutsi pa häni ya hai. Las
hñumäthuhu (hñumä́thǔhu) s persona personas se ponen de acuerdo para
que pone apodos Tengi drá expropiar tierras.
hñumäthuhu, ngeä dí humba yá thuhu, hñutsi [Forma secundaria de hutsi] 1. poner
ya mboni, ya bai za nehe ya jäi. Me (encima)
dicen “persona que pone apodos”, porque le 2. sentar Ra zi tiya bi hñutsi ra
pongo apodos a los animales, los árboles y thuhni. La anciana se sentó sobre el
hasta a las personas. Variante hñumthuhu banco.
Véase humbi, thuhu 3. aumentarse Ya bi hñutsi rá muhuí ra
hñumba thuhu (hñumba thǔhu) ambos se de̱thä. Ya aumentó el precio del maíz.
ponen apodos Ra Xuua ko ra Beto di hñutsi s aumento
hñumba thuhu. Ambos Juan y Roberto, se hñui (hñui) s tenamaxtle, tenamaste (tres
ponen apodos. piedras del fogón) Ya dá honga hñu ya do
hñumbamu̱i (hñumbamu̱i) v rec pa ga hñui. Ya busqué tres piedras para
consolarse Nuyu̱ yoho ya jäi bá po̱ni ha tenamaste. Véase hñu
ra ngu ga nto̱the di hñumbamu̱i. hñuxadi (hñúxádi) 1. vi hacerse tarde Mä
Aquellas dos personas que salieron del me̱fi bi yu̱ti ya bi hñuxadi ha ra be̱fi.
hospital se consuelan la una a la otra. Mis peones entraron ya que se hacía tarde al
hñumthuhu [Variante de hñumäthuhu] trabajo.
persona que pone apodos 2. vi hacerse mediodía Di hñuxadi gi
hñungamboni (hñúngámbóóni) s hänki te ga tsi. Cuando sea el mediodía
pesebre Pancho, hoga na mä me traes de comer.
hñungamboni, pa ya hinga po̱kua ha ra 3. s tarde The̱ ra hñuxadi. Se le hace
hai yá ndäpo mä ndämfri. Pancho, tarde. Sinón. 1: nde; 2: ndemäpa Véase
constrúyeme un pesebre para no tirar en el hutsi, hyadi
suelo la hierba de mis reses. hñuxamfeni (hñúxámfěni) persona mal
Sinón. ntingamboni Véase hñuni, mboni pensada Nuni ra jäi ra hñuxamfeni,
hñuni (hñúni) s 1. alimento Rá hñuni mä ngeä dá embi di mpe̱fi xá ñho, bestho bi
däme ya dá hoki. Ya le hice el alimento a ñengi: ¿ua go nui?. Aquella persona es
mi esposo. mal pensada, porque nada más le dije que
2. comida Ra hñuni di umba rá nzaki ra trabaja bien, luego me dijo: ¿serás tú?
ndoyo. La comida le da fuerzas al Variante hñuxmfeni Véase hñutsi, mfeni
cuerpo. Véase ñuni hñuxuí (hñuxuí) v rec 1. tener relación
hñunthebe (hñúnthebe) adj trescientos Dí sexual (lícita o ilícita), fornicar Tenä ge
tähä hñunthebe mäde mbe̱xo ra pa. hingi ho too dä hñuxuí ya tsobe̱hñä,
Gano trescientos cincuenta pesos al día. ngeä ra di ñheni, nä. Dicen que no es
Véase hñu, nthebe bueno fornicar con las mujeres de mala vida,
hñupa (hñúpa) s tercer día Ata ra hñupa porque dicen que algunas están enfermas.
bi ntagi ra hu̱ste. Se dilataron hasta el 2. igualarse, compararse (reg.) Ra boxi
tercer día para enterrar el cadáver. di hñuxuí nuni ra tani, mä dä be̱di. El
ra hñu paa después de tres días gallo se iguala con aquel guajolote y va a
hñurate (hñúráte) adj sesenta Ra perder. Nuge Xuua, ogi hñuxhuí na ra
ngo̱btsu̱di di mui hñurate mbe̱xo ra be̱hñä, hñuxhuí nari mi ño̱ho̱ui. Oye,
te̱ni. Cuesta sesenta pesos el kilo carne de Juan, no te iguales con una mujer;
puerco. Véase hñu, nate compárate con otro hombre.
hñuratemäre̱ta (hñúrátemäré̱ta) adj Variante hñuxhui
setenta Ha ra hmuntsi bi tso̱ni hñurate hñuki (hñúki) s 1. tres veces Ya ra
ne re̱ta ya jäi. A la junta llegaron setenta hñuki dí pa ha ra ñei dí ño̱the. Ya van
personas. Variante hñuráte ne re̱ta tres veces que voy al doctor a curación.
2. tercera vez Ra hñuki dá ma Monda
hñusfu̱i HÑÄHÑU — ESPAÑOL 104
mbänga ixjua lengua de vaca (planta no siete y nos obedecemos el uno al otro; por
comestible que no tiene las hojas eso hay armonía.
rizadas) 2. bienestar Na ra hoga mu̱i dí handi
hoga jäi (hǒga jäi) s 1. buena persona, nubye̱ dí o̱ta ra hño. Desde que hago el
persona amable Mä ku ra hoga jäi, too ra bien siento un bienestar.
za fatsi ha hindi ntähä. Es buena persona 3. paz, tranquilidad Dí bu̱i na ra hoga
mi hermano; ayuda a cualquiera y no cobra. mu̱i, nubye̱ ya hindí ntume mä
2. persona de categoría Rá be̱hñä mä tu̱ mikei. Ahora que ya no peleo con mi
ra hoga jäi. La esposa de mi hijo es de prójimo, vivo en paz.
categoría. hñoga mu̱i s vida feliz, vida
3. dadivoso Xi ra hojäiä; ri bahagi tranquila
ndunthi ya to̱te. Esa persona es muy e ra hoga mu̱i dar buena vida
dadivosa; me obsequia muchas cosas. hoga noxado̱ni (hǒga nǒxádo̱ni) rosa de
Variante hojäi Sinón. 2: taxjäi, ñekei Castilla (rosa enredadera con flor doble,
hñojäi vi convertirse en buena gente mediana y de color crema) Ra hoga
hoga kämiñyo (hǒga kä́míñyo) cardón noxado̱ni, xi ra ñethi pa ra däpa, nä. La
grande (comestible como forraje) Ra hoga Rosa de Castilla es medicinal para la fiebre,
kämiñyo di thisti pa tsi ya ndämfri o ya dicen.
yo. Chamuscan al cardón grande para que hoga noya (hǒga noya) 1. buena palabra,
coman las reses y el ganado menor. buen discurso, buen mensaje Nuä ra jäi
Sinón. kämiñyo, kämyo bi mä na ra hoga noya. Esa persona dio
hoga klase (hǒga klǎse) buena clase Ya un buen mensaje.
baga dí pe̱tsi ya hoga klase, di uni 2. palabra de cortesía Nuu̱ ya noya gí
ndunthi ra ba. Las vacas que tengo son de xiki, ndada, geu̱ ya hoga noya. Las
buena clase, dan mucha leche. palabras que me dices, señor, son palabras
hoga mfeni (hǒga mfěni) 1. prudencia de cortesía.
Nzäntho dí mänga na ra noya ha ra 3. buena noticia Ra nto̱xyabu̱ bi mänga
hmuntsi, pe ko ra hoga mfeni pa hindra ra ya hoga noya mäxudi. En la mañana,
thendgi. En la junta siempre digo una el radio dio unas buenas noticias.
palabra, pero con prudencia, para que no se hoga nsu (hǒga nsu) 1. buena fama Xá hñei
rían de mí. too dä me̱tsi na ra hoga nsu. Es difícil
2. persona prudente, persona cuerda Mä que alguien tenga buena fama.
tu̱ ra hoga mfeni, o̱te se̱he̱ ra hño ha 2. honor Na ra jäi bi ñenä: Ra hoga
ra ntsomu̱i, hinä. Es prudente mi hijo; nsu bí ehe mahetsi. Una persona dijo:
sólo hace el bien y no el mal. El honor viene de lo alto.
3. pensamiento bueno, buena idea Ra 3. puesto elevado Mä tu̱, bi tumba na
nzaya ena ga ño̱tehu̱, geä na ra hoga ra hoga nsu ha ra tsu̱tuí. A mi hijo le
mfeni, pe hindi beñhu̱ njabu̱. Le dieron un puesto elevado en la justicia.
obediencia, dice el juez, es un hoga nto̱de (hǒga nto̱de) 1. buen oído Ko
pensamiento bueno; pero no lo creemos mä hoga nto̱de dí o̱de rá thuhu na ra
así. tsintsu̱, ha rá njohni ra ndähi. Con mis
hñogamfeni vi, s pensar bien; buen buenos oídos escucho el canto de un pájaro
pensamiento y el ruido del aire.
hoga mu (hǒga mǔ) s calabaza de Castilla 2. buena noticia Ra nto̱xyabu̱ bi mänga
Di te ra dängi ra hoga mu, ha ra mäxudi na ra hoga nto̱de, ge mä dä
hatathe̱ni. La calabaza de Castilla, crece gäi ra de̱thä. El radio dio una buena
bastante y es anaranjada. Sinón. jämu noticia en la mañana: que va a bajar el
hoga mu̱i (hǒga mu̱i) s 1. armonía Nuje, precio del maíz. Variante hoga to̱de
dí yotohe ha dí ño̱tehe na ngu mäna, Sinón. 2: hoga noya
hänge ja ra hoga mu̱i. Nosotros somos hoga ñäi (hǒga ñäi) s buen epazote,
mejor epazote (traído del cerro) Ra hoga
hoga ñoi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 106
mis entenadas. Variantes ho̱txu, ho̱nxu buena ropa para comprar porque tengo
Véase ho̱te, tixu dinero. Act. indet. thahni
hu (hú) s horno Dí hoki na ra hu ga o̱ni. Variante juǎhni Sinón. xu̱ki
Estoy haciendo un horno para hornear nthahni s selección, elección
gallina. huai [Variante de juai] cuchillo
huhme s horno de pan huantähä (huántä̌hä) vi cabecear de
hujua s horno de conejo sueño (reg.), dormitar Ra bätsi huantähä,
humngo̱ s horno de barbacoa bá pe̱gi ha ra fidi dä ñähä. El niño está
hunäni, hunäni s horno de cal cabeceando de sueño; acuéstalo en la cama
huni s horno de gallina para que se duerma. Sinón. panthä,
huthamni horno de junquillo tanthä, uamtähä Véase huani, tähä
hu (hu, hǔ) vt hornear Nuu̱ ya pa tagi ya huati [Variante de juati] deshacer; terminar
tse̱, gebu̱ thu ya bo; ha gebu̱ xá ñu. En huatsi [Variante de juatsi] reclinado;
el tiempo en que caen heladas, es cuando reclinar
hornean el quiote, porque es cuando está huaxi (huáxi) 1. s guaje Mä dada pe̱tsi
dulce. Pret. bi hñu Act. indet. thu, nthu na ra huaxi di ñe̱ni yote̱ni ra sei. Mi
Sinón. ornu, orhnu papá tiene un guaje al que le caben dos
huhme vi hornear pan litros de pulque.
hujua vi hornear conejo 2. s tonto (persona o animal)
humngo̱ vi hornear barbacoa 3. vi se hace tonto Variante juáxi
hu (hú, hǔ) s nombre Mä bätsi rá hu ra huä (huä) s pez Ha ra ndehe bu̱i
Xuua. El nombre de mi hijo es Juan. ―¿Te ndunthi ya huä ngu ra ranahue̱xki ne ra
ri hu, ndada? ―Drá Xuua. ―¿Cuál es su hogahuä. En el mar viven muchos peces,
nombre, señor? ―Mi nombre es Juan. como el ralo de escama, el bagre, etc.
Sinón. thuhu huä nthoti pescado en tamal
hua (hua) s ala Ra tu̱mu̱ di hñatsi ko yá huähi (huä́hi) s milpa Ha mä huähi dá
hua. La mariposa vuela con sus alas. pota ra de̱thä ga hñunzänä, pa ga nxofo
Sinón. zahua nihi. En mi milpa sembré maíz de tres
hua [Variante de jua] conejo meses para cosechar pronto. Véase uähi
huada (huada) s cuartillo (medida) Ra huäki (huä̌ki) 1. vt aletear Ra boxi di
mathä xi tsu̱di xá ñho rá huada; hingi huäki yá zahua ha nubu̱ dä mafi. El
tagi. Alcanza muy bien el cuartillo del gallo aletea antes de cantar.
vendedor de maíz; no falta. 2. vi azotarse (niño o animal cuando no
dänga huada medida con capacidad de quieren caminar) Nuni ra bätsi di huäki
veinticinco cuartillos ha ra hai, ngeä ne dra ndude. Aquel
denhuada s medio cuartillo niño se azota en la tierra, porque quiere
huadi vi completarse, ser suficiente Hingi que lo carguen.
huadi ra bojä pa ga jutuä mä be̱go. No 3. vi resistirse (reo o animal cuando no
es suficiente el dinero para pagar a mis quieren caminar) Ra ntsähni di huäki,
peones. Variante juadi hingi ne dä ma fadi. El reo se resiste, no
huadi [Variante de juadi] acabar quiere ir a la cárcel. Sinón. 1: fe̱ti; 3:
huahni (huǎhni) vt 1. escoger Ra dañyo ñängi
di huahni nuä ra yo xá noho geä dä huäki (huä́ki) vt sacudir (la cabeza) Rá
juti xá ñho. El comprador de chivos ñäxu ra boi di huäki nubu̱ te̱ntsuí ra
escoge los chivos gordos y los paga muy ndenza. El buey sacude la cabeza cuando le
bien. ponen el yugo. Sinón. fu̱ki, huäti, hmäki
2. eligir Yoho ya be̱fi tondgagi ha huäkñä (huä́kñä) s 1. animal que sacude la
hindí pädi ndäñä ga huahni. Me cabeza Bistho nubu̱ gi ue̱i ra doroä, xi
ofrecen dos trabajos y no sé cual elegir. te ra huäkñä. No te confíes mucho cuando
3. seleccionar Dí huahni nuä ra dutu xá estés unciendo ese toro, porque sacude
ñho dí tai, ngeä ja mä bojä. Selecciono mucho la cabeza.
111 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hueki
huitua, se̱he̱ ya maze̱xjo ga ntudi. ñho ya bo̱jä. Hay un herrero que forja
Antes no se acostumbraba pantalón, solo bien el fierro. Act. indet. thiti
calzón largo de manta. huitsi (huítsi) vt 1. meter debajo Mä
huitsi (huǐtsi) vt 1. acurrucar (reg.; ze̱sthi dí huitsi ngati mä ähä. Meto mis
cubrir los huevos la gallina), tapar Ra huaraches debajo de mi cama.
nkoni di huitsi yá mädo. La clueca 2. ocultar (en la tierra) Na ra be̱go bi
acurruca los huevos. hñänga rá bojä de ra hmu pa dä mpe̱fi,
2. cobijar, tapar Ntse̱ ja ra tse̱; huitsi pe bi zu dä be̱di, ha bi huitsi ha ra
xá ñho ra bätsi. Hace mucho frío; cobija hai. Un hombre recibió dinero de su amo
bien al niño. Sinón. 1: komi; 2: panti para que lo trabajara; pero tuvo miedo de
hnuitsi s acurrucada; cobijada perderlo; mejor lo ocultó en la tierra. Act.
huitsi (huitsi) vi secarse, orearse Ya indet. thitsi Sinón. 1: fotsi; 2: ägi
dutu xmá nka, ya bi huitsi. Las ropas huitsi (huitsi) vt rociar Dí huitsi ra dehe
que estaban mojadas ya se secaron. mä ronjua pa dä ju̱i. Le estoy rociando
Sinón. yoti agua a mi ayate para que se estire. Act.
huixkäza palo chamuscado Véase huixki, indet. thitsi
za hujua (hujua) s horno de conejo Rá hujua
Nhuixkäza Huixcazdha (ranchería de ra Xuua, ga do xa hoki. Juan hizo de
Huichapan) piedra el horno de conejo. Véase hu, jua
huixki (huǐxki) vi 1. chamuscarse (por hujua (hújua) vi hornear conejo Dí hujua
fuego o helada) Yá xi ya dädimaxi di ga xudi nihi, pa zu̱nga yoto xudi ya xa
huixki ko ra tse̱. Las hojas de los dä. Horneo conejos en la mañana
jitomates se chamuscaron con la helada. temprano; para las siete de la mañana ya
2. quemarse (piel) Yá ye̱ ra bätsi bi está cocido. Pret. dá ñhujua
huixki ko ra tsibi. El niño se quemó las hulio (hǔlio) s julio Ra zänä hulio ya ja
manos con la lumbre. Sinón. 1: bati, ya kähä. En el mes de julio ya hay tunas.
zäti; 2: uaxki, nzo̱ Variante julio
hnuixki s quemada, chamuscada humngo̱ (humngo̱) s horno de barbacoa
huixni (huíxni) s escozor Mände dá Rá humngo̱ mä tita bi hoki ga jädo. Mi
he̱ki na mä dedo ko ra juai y nubye̱ dí abuelo hizo de tabique el horno de
tsa na ra huixni. Ayer me corté un dedo barbacoa. Véase hu, ngo̱
con el cuchillo y ahora siento un escozor. humngo̱ (húmngo̱) vi hornear carne Nuni
Variante huixhni ra jäi ya humngo̱ pa dä pa xudi. Aquella
hnuixni vi escocer persona ya está horneando barbacoa para
huitfi (huítfi) 1. vi tlachiquear Dí vender mañana. Pret. dá ñhumngo̱
huitfi nihi ga xudi, ngeä dí no̱ge ya humu̱i (humu̱i) s 1. consolación Ra
uada. Tlachiqueo en las mañanas humu̱i di umba rá tse̱di ra jäi nuä tu rá
temprano, porque medio los magueyes. mu̱i. La consolación le da ánimo a la
2. s tlachiquero Ra Xuua geä rá huitfi persona que está triste.
mä dada, ngeä xi ra motfi. Juan es el 2. confianza, esperanza Nu ra be̱hñä
tlachiquero de mi padre, porque los pe̱tsi ndunthi ra humu̱i ge mä dä ñäni
magueyes dan mucha aguamiel cuando él ra hñeni pe̱tsi. La mujer tiene mucha
los raspa. Pret. dá nhuitfi Sinón. 1: afi; esperanza de aliviarse de la enfermedad
2: yafi Véase hui, tafi que padece. Sinón. 2: ntemei
huiti (huiti) 1. vt soplar (lumbre) Ra humu̱i (húmu̱i) vt 1. consolar Mä nänä xi
gu̱ni xi huiti ra tsibi, pe hingi ne dä tu rá mu̱i, pe mä ga bu̱be pa ga humu̱i.
nzo̱. La molendera sopla la lumbre, pero Mi mamá está desconsolada; pero voy a
no quiere arder. estar con ella para consolarla.
2. s herrería Ha ra huiti thoki ya 2. tranquilizar Ya dá ma mä ngu pa ga
bu̱hu̱. En la herrería hacen las barretas. humu̱i mä bätsi, tu yá mu̱i dí joo. Ya
3. s herrero Bu̱i na ra huiti hoki xá me voy a mi casa para tranquilizar a mis
115 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hutho
hijos; están preocupados porque no estoy. persona está horneando cal y está muy
Pret. bi hñumu̱i Act. indet. thumu̱i Véase caliente el sol. Pret. dá ñhunäni
hu, mu̱i hunio (hǔnio) s junio Ra zänä ra hunio
nthumu̱i s consolación, confortación tagi mä pa. Mi santo cae en el mes de
hñumu̱i s consolación, confortación junio. Variante junio
bi hñubga mä mu̱i me consoló hunta (hǔnta) s junta, asamblea, reunión
humba rá mfeni (humba rá mfěni) Mä dada bi ma ra hunta ha ra ngusadi.
consolar, orientar Ra mediko bi hñua ri Mi papá se fué a la junta de la escuela.
mfeni ge ri dathi mä dä ñäni. El médico Sinón. hmuntsi
te consoló; tu enfermo se aliviará. huni (huni) s horno de gallinas Dí hoka
hñúpa ri mfeni te consuela; te orienta na ra huni pa ga mpa thuni. Estoy
humba rá mu̱i consolar haciendo un horno de gallinas para vender
humbi (húmbi) vbt 1. llamar, poner barbacoa de gallina. Véase hu, o̱ni
nombre Mä tu̱ dá humbi ra Nabio. A mi huni (huni) s 1. nidal Rá huni mä o̱ni
hijo le puse el nombre de Cenobio. bi poni. Mi gallina cambió el nidal.
2. apodar Nuna ra bai ga tsu̱ta dí 2. gallina que está poniendo Nunä ra o̱ni
humbi ra taxanthähi. A esta mata de dí pa, ra huni. Está gallina que vendo es
lechuguilla le apodo “mecate blanco”. una gallina que está poniendo. Véase hui,
Pret. bi hñumbi Act. indet. thumbi o̱ni
hñumba thuhu ambos se ponen huni (húni) vi hornear gallina Dí huni,
apodos ngeä dí pa thuni. Horneo gallinas porque
humi (húmi) vi 1. acuclillarse Ya me̱fi bí vendo gallina horneada. Pret. dá ñhuni
humi, xati ya de̱thä ha ra huähi. Los hu rá mu̱i (hurámu̱i) vi pensar
peones están acuclillados desyerbando el (equivocadamente), imaginar Mä ntsu̱be
maíz en la milpa. hu rá mu̱i ga tsu. Mi enemigo piensa que
2. sentarse (alrededor de alguien) Ya zi le voy a temer. Tixu, dí hu mä mu̱i gá ma
bätsi ngu dä zo̱ho̱ rá nänä di humi pa ri ngusadi. Hija, pensé que habías ido a tu
dä nu te xa hämpi. Las criaturitas nada clase. Sinón. beni Véase hui, mu̱i
más ven llegar a la mamá y se sientan hu rá mu̱i (hú rá mu̱i) vi consolar,
alrededor de ella para ver que les ha contentar Ra ue̱ne zoni hu rá mu̱i asta dä
traído. Pret. bi ñhumi tumbi rá ba. El bebé que llora no se
humi (húmi) vt 1. amontonar (fuego sobre contenta hasta que le dan leche. Véase
algo) Humi ra tsibi mäñä ra hu pa hudi, mu̱i
mäntä dä dä ra thumngo̱. Amontona husta ra miki (husta ra míki) rara la vez,
lumbre sobre el horno para que pronto se en ocasiones Husta ra miki dí pa tai.
cueza la barbacoa. Rara es la vez que voy a la plaza.
2. tantear, pensar Nuni ra metsi pede ge hustho (hústho) 1. adj raro Hustho ya
humi ra nxutsi dä ñägi, nä. El joven je̱ya uäi, ya hingi uäi ngu mäme̱to.
cuenta que piensa raptar a la muchacha. Raros son los años que llueve; ya no llueve
Act. indet. thumi como antes.
humthuhu (humthǔhu) s el que pone 2. adv rara vez Hustho dí pa mä hai.
sobrenombre o apodo Ra Nesto ra Rara vez voy a mi pueblo.
humthuhu. Ernesto pone sobrenombres. huthamni (huthámni) s horno de
Sinón. hñumthuhu Véase humbi, thuhu junquillo Ra huthamni, geä ngutho ngu
hunäni (hunä̌ni, hunäni) s horno de cal ra humngo̱. El horno de junquillo es como
Na ra pa dá ma dá behe getuu̱ ha mi ja el horno de barbacoa.
na ra hunäni. Un día fui a ayunar cerca de hutho (hútho) vi sentarse nada más Nuni
donde había un horno de cal. Sinón. uti ra dathi hutho; hingi tsa dä ño. Aquel
Véase hu, näni enfermo se sienta nada más; no puede
hunäni (húnä́ni) vi hornear cal Nuni ra zi caminar. Pret. bi ñhutho Véase hudi, -tho
jäi hunäni ha xi ra pa ra hyadi. Aquella
huthuhme HÑÄHÑU — ESPAÑOL 116
donde la mata de aile crece como árbol hu̱tsi (hú̱tsi) vt 1. lazar Ra to̱ge bi hu̱tsi
grande. na ra ndämfri. El jinete está lazando un
hu̱ki (hú̱ki) vi atorarse, detenerse buey.
hu̱mbi (hu̱mbi) 1. vi arreciar (lluvia) Di 2. abarcar Mä hai bi hu̱tsi nuni ri
hu̱mbi ra ye, po̱de mä dä dagi ya ndo. ngehni. Mi terreno abarca hasta allá.
Está arreciando la lluvia; creo que va a caer 3. rozar Ya ye̱ ya za hu̱tsi ya bo̱jä ga
granizo. ñoti. Las ramas de los árboles rozan los
2. vt hacer (con toda su fuerza) Pret. bi cables de luz.
hyu̱mbi Sinón. huämbi 4. tocar (espíritu del muerto) Nuä ra jäi
hu̱mbi ya rihi caminar veloz xi bi ntse̱di, po̱de bi hyu̱tsi rá ndähi ra
hu̱ste s difunto Tenä ge yá hñäti ya handu, nä. Se puso de gravedad esa
hu̱ste hingi ho dä tsi. Dicen que no es persona, piensan que la tocó el espíritu del
bueno comer las ofrendas de los difuntos. muerto. Pret. bi hyu̱tsi Act. indet.
Sinón. dungo̱kei thu̱tsi Sinón. 2: tse̱, ka; 3: hu̱ki; 4:
hu̱sti (hu̱sti) 1. vt chiflar (a alguien) Ra fe̱tsi
Niko hu̱sti rá tu̱ dä pengi. Nicolás le hñu̱tsi, hyu̱tsi s lazador
chifla a su hijo para que regrese. nthu̱tsi s lazada
2. s Satanás, diablo Pret. bi hyu̱sti hya (hya, hyáha) vi lamar, vahear (por tener
Act. indet. thu̱sti Véase hu̱xi frío) Expresión para la reacción al frío. Ra
nthu̱sti s chiflido yafi ngá zo̱ho̱ mäxudi xi mi hya ko ra
hu̱stui (hǔ̱stui) vbt pegar (a alguien, con tse̱. Cuando el tlachiquero llegó esta
reata o vara) Véase hu̱tsi mañana, hasta lamaba por el frío. Variante
hu̱xi (hú̱xi) vi chiflar Ra däskähä hu̱xi, ya hyaha Pret. dá nhya
hu̱sta ra ndähi. El huitlacoche ya está hyadi (hyádi) s 1. Sol Xi xá pa ra hyadi,
chiflando; le chifla al aire. Pret. dá hñu̱xi po̱de mä dä uäi. Está muy caliente el sol,
thu̱xi s chiflido me imagino que va a llover.
hu̱sti vt chiflar a alguien 2. luz del sol Xá ñho ra hyadi pa ga
hu̱xye̱ (hǔ̱xye̱) s jarilla de flor amarilla nue̱di. La luz del sol es excelente para
Variante hyu̱xye̱ Véase ju̱xye̱ coser.
hu̱za (hú̱za) s madera pesada Ra xithe̱ ga bo̱xhyadi s Oriente, Este
xiza, ra hu̱ za. La tabla de encino es una me̱gi hyadi luz brillante del sol: calor
madera pesada. Véase hñu̱, za fuerte del sol
hu̱ti (hú̱ti) vt 1. enredar (reg.), amarrar yu̱hyadi s Poniente, Occidente
(un mecate en un árbol o en la cintura) Ra nduhyadi s eclipse de sol
fani mi ne dä hñändgi ra nthähi, pe dá hyaki (hyáki) s mugre Ko ya nxanthe xi
hu̱ti ha na ra bai ga za, pa himbi ja ya hyaki ha mä ndoyo. Por el sudor
ñhändgi. El caballo quería arrebatarme el hay bastante mugre en mi cuerpo. Véase
mecate, pero lo enredé en un árbol, para que hñaki
ya no me lo arrebatara. hyandatäxi (hyándátä́xi) s chivos a
2. cinchar (carga) Nubu̱ dí du̱ti rá zo̱te medias Nuyu̱ ya täxi dí taki, ya
ra no̱ndo nuä ra nde dí hu̱ti ngati ra hyandatäxi. Aquellos chivos que pastoreo
mu̱i. Cuando le aprieto la carga al asno le son chivos a medias. Véase hyandi, täxi
cincho el mecapal debajo de la panza. hyandi (hyándi) s cosa a medias (que se
Pret. bi hyu̱ti Act. indet. thu̱ti Sinón. 1: reparte entre dos personas) Dí ñehe na ra
pani zajua ya xá noho, pe ra hyandi. Tengo, a
hu̱thä (hú̱thä) s persona que tiene sueño medias, un marrano que ya está gordo.
pesado Pe̱tsi gi hmäni pa dä nuhu; nuä hñandi v rec trabajar a medias
te ra hu̱thä. Tienes que moverlo para que hyanhuähi (hyánhuä̌hi) s 1. milpas a
despierte; ése es de sueño muy pesado. medias Gatho nuyu̱ ya hai ya hyanhuähi,
Variante hyu̱thä hingi potase̱ too rá me̱ti. Todas esas
hyanga HÑÄHÑU — ESPAÑOL 118
tierras son milpas a medias, no las siembra claridad, hasta las pencas de maguey brillan.
sólo el dueño. 3. alborada
2. mediero (persona que siembra y reparte hyaxbu̱ (hyáxbu̱ ) adv diario Hyaxbu̱ dí pa
la cosecha) Nuni ra ño̱ho̱ go ra Monda pa dí pa ra hoga ndäpo. Diario
hyanjuähi de nuyu̱ ya boti. Aquel voy a México a vender alfalfa. Véase bu̱
hombre es el mediero de esas milpas de hyaxä (hyáxä) s el día siguiente Dá behe
siembra. Variantes hyanthuähi, nuä nonxi ha ata ra hyaxä dá ñuni.
hyanguähi, hyanjuähi Véase huähi, Ayuné el lunes y hasta el día siguiente tomé
hyandi alimentos. Véase ä
hyanga (hyánga) vi estar ronco Ko ra hyaznä (hyaznä) 1. vi haber claridad de
thehe di raki dí hyanga; hingi tsa ga ñä. luna, alumbrar la luna Mänxui bi hyaznä.
Con la tos que me ha pegado estoy ronco, no Anoche hubo claridad de la luna.
puedo hablar. Pret. dá nhyanga 2. s claridad de luna Mänxui ko ra
hñanga, hñanja ronquera, ronquedad hyaznä bi za bi yo xá ñho ra ñunthe.
hyasto (hyǎsto) s piedra pómez Ko ra Anoche con la claridad de la luna el que
hyasto di su̱ki rá mboxjua na ra bo̱jä. regaba podía trabajar bien. Véase hyatsi,
Con la piedra pómez se limpia el moho de zänä
un metal. Sinón. usto Véase hñatsi, do hyatsi (hyátsi) s claridad Tse̱di rá hyatsi
hyastho (hyástho) adj diario Xi hyastho ra zänä. Está fuerte la claridad de la luna.
dí ehe ra be̱fi ha xi yabu̱ mä ngu. Diario Véase hatsi
vengo a trabajar y está muy lejos mi casa. hyekanthäti (hyékánthäti) s 1. adúltero,
Sinón. hyaxbu̱ adúltera Nää ra ño̱ho̱, xi ra hyekanthäti;
hyate (hyáte) s engañador, mentiroso bi zimba rá be̱hñä mäna ra ño̱ho̱. Ese
Mä ku yabu̱ ra hyate. Mi hermano es hombre, es adúltero; es casado, y le arrebató
muy mentiroso. Ya bätsi xi ya hyate. Los la esposa a otro hombre.
niños son muy mentirosos. 2. rompematrimonios (reg.), persona que
Sinón. kuamba separa matrimonios Na ra hyekanthäti
hyatmu̱i (hyátmu̱i) s hilamiento (reg.), ja huadi japi rá däme ra Petra bi me̱ui
insatisfacción estomacal Ja juadi dá ñuni mäna ra be̱hñä. Un rompe matrimonios
ha bestho bi zu̱ki ra hyatmu̱i. Acabo de acaba de inducir al esposo de Petra a irse
terminar de comer y luego me dio con otra mujer. Véase heke, nthäti
hilamiento. Véase hati, mu̱i hyethe (hyéthe) s quelite (toda clase de
hyati [Forma secundaria de hati] palidecer verduras) Stá ma stá pe̱hi tsu̱ ra hyethe
Ra dathi ja xa bo̱ni ra ngunto̱the xi xa ha ya huähi. He ido a cortar un poco de
hyati, be̱bu̱ ri menga rá bai. El quelite a las milpas.
enfermo que acaba de salir del hospital hye̱gi [Forma secundaria de he̱gi] dejar
palidesió tanto que dilatará en recuperarse. hye̱he̱ (hyě̱he̱) 1. vt sesgar Dí hye̱he̱ rá
hyati [Forma secundaria de hati] engañar nthe̱ni ra dutu. Estoy sesgando el corte de
hyatuí s novia Ra Lacho pe̱tsi rá la tela.
hyatuí. Lázaro tiene su 2. vt cortar disparejo Nuni ra nxutsi bi
novia. Sinón. nävia hye̱he̱ rá nthe̱ki rá stä. Aquella
hñatbe mi novio, mi novia muchacha se cortó el pelo disparejo.
hyatsi [Forma secundaria de hatsi] 3. adj disparejo Rá nthe̱ki ra xithe̱ ra
amanecer Ya rí hyatsi; xiä, ya bi mafi hye̱he̱. El corte de la tabla está disparejo.
ra boxi. Ya está amaneciendo; ya cantó el hye̱kandäpo (hyé̱kándäpo) s 1. segador de
gallo. alfalfa Ku̱ta yá hye̱kandäpo ra Xuua.
hyatsi (hyátsi) s 1. luz Ra hyatsi kui Juan tiene cinco segadores de alfalfa.
ra be̱xui. La luz ahuyenta la obscuridad. 2. segador de hierba Ha ra ju̱the bí yo
2. claridad, resplandor Ra zänä xa ñenä; na ra hye̱kandäpo. En la zanja anda un
mähotho rá hyatsi; asta ya ye̱ta di segador de hierbas. Véase he̱ki, ndäpo
hue̱ti. La luna está llena; está bonita la
119 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hyoya
tortillita con salsa; discúlpa mi comida muy hyo̱tadada (hyó̱tádǎda) vi hacer el papel
pobre. de padre Nuni ra däme di hyo̱tadada,
2. s persona pobre Mäthoni ga faxu̱ ngeä bu̱huí na ra bätsi, hingo rá bätsi,
nuni ra zi jäi ra hyoya. Es necesario pe di su ngu rá bätsi. Aquel señor hace el
ayudar a aquella persona pobre. papel de padre, porque vive un niño con él
3. s huérfano Nuni ra zi metsi ra que no es su hijo, pero que lo cuida como
hyoya, pe̱tsi na nzänä bi du yá dada. hijo. Sinón. ñetadada, ño̱tadada Véase
Aquel jovencito es huérfano; hace un mes ho̱te, dada
que se le murieron sus padres. hyo̱thyä (hyó̱thyä) s persona regañona
hñoya s pobreza Nuä ra hmu dí fatsi, ra hyo̱thyä bu̱
hyoya (hyóya) vi encontrarse pobre Nuga hinte xa xu ra be̱fi. El patrón que le
xi dí hyoya; dá tege dá pa nuä ndí ayudo, es una persona regañona si el trabajo
pe̱tsi. Me encuentro muy pobre, acabé de no avanza. Véase ho̱te, hñä
vender las pertenencias que tenía. Pret. dá hyo̱xgini (hyó̱xgíni) s preparador del agua
nhyoya para el nixtamal Mä tixu ra hyo̱xgini, pa
hyoyo (hyoyo) s matancero del ganado di nxadi dä hyo̱tse ra suni. Mi hija
menor Hustho ra jäi ra hyoyo ha ra prepara el agua del nixtamal, porque está
hñumngo̱. Es rara la persona que es aprendiendo a preparar el nixtamal. Véase
matancera de ganado menor y barbacoyera. ho̱tse, gini
Véase ho, yo hyo̱a (hyó̱a) s pulguiento (persona o
hyo̱ [Forma secundaria de ho̱] caer animal) Nuni ra tsatyo ra hyo̱a. Aquel
hyo̱bo̱to (hyó̱bo̱to) s lendroso Nuni ra perro está pulguiento. Véase ho̱, a
tsu̱di ra hyo̱bo̱to. Aquel puerco está hyo̱te [Forma secundaria de yo̱te] destruir
lendroso. Véase ho̱, bo̱to Bi hyo̱te nuä ra nguptsu̱di mi thoki.
hyo̱ke (hyó̱ke) vt 1. arrepentirse (de lo que Destruyeron el chiquero que estaban
da) Mä dada di hyo̱ke nuä ra hai bi haciendo.
raki. Mi padre se arrepiente de haberme hyu̱ja (hyú̱ja) s 1. nuca Nu gatho nuä dí
dado la tierra. beni, asta di u̱gi mä hyu̱ja. De todo lo que
2. dar lástima (de lo que da) Ra Juana di pienso hasta me duele la nuca.
hyo̱ke nua ra hme umba ra tsatyo, 2. cerviz Nubu̱ dí nkue̱ dí tsa xá ñu̱ mä
hange xá no̱xke. A Juana le da lástima la hyu̱ja. Cuando me enojo siento que me
tortilla que le da a su perro por eso está duele la cerviz.
flaco. Pret. bi hyo̱ke Sinón. 1: ñäki hyu̱xye̱ (hyǔ̱xye̱) s jarilla Ra hyu̱xye̱
hyo̱ktho (hyó̱ktho) interj 1. qué lástima Dá kontsi ha ja ndunthi ra xaha. La jarilla
be̱di na mä mboni ¡hyo̱ktho! ¡Qué brota en donde hay mucha humedad.
lástima que haya perdido mi animal! Variante hu̱xya Sinón. otitä, haria
2. lástima Hyo̱ktho mä ntsätuí dá pa ha hyu̱za (hyǔ̱za) s flautista Ra Xuua ra
nubye̱ dí honi. Lástima que vendí mi hyu̱za, ha ra Pancho ra bixfani. Juan
pala porque ahora la necesito. Sinón. 2: toca la flauta, y Francisco el tambor. Véase
yobri Véase hyo̱ke hu̱xi, za
hyo̱mi [Forma secundaria de ho̱mi] bajar hyu̱thä (hyú̱thä) s Persona que tiene sueño
hyo̱ndgu (hyo̱ndgu) s constructor de casas pesado. Nuni ra metsi, xi ra hyu̱thä; ya
Dí ne ga hoka na mä ngu, pe histá honda mä hñebu̱ tsofo ha hingi ne dä mai.
ra hyo̱ndgu. Quiero hacer una casa, pero Aquel muchacho es de sueño muy pesado.
no he buscado un constructor de casas. Ya tiene rato que le están hablando y no se
Véase ho̱ngu, ho̱ndgu para. Sinón. xithä Véase hñu̱, tähä
hyo̱ste (hyo̱ ste) s lanzador de palabras hyu̱tsi [Forma secundaria de hu̱tsi] lazar
ofensivas Nuni ra be̱hñä ra hyo̱ste, nubu̱
di ti. Aquella mujer es lanzadora de
palabras ofensivas indirectas cuando está
borracha.
121 HÑÄHÑU — ESPAÑOL istasei
ita (íta) s abuela Mä ita pädi ra theti. Mi Ixi (ǐxi) Durazno (ranchería de Zimapán) Ixi
abuela sabe hilar. Sinón. nita, ngande, ri gohi ra ñu rí ma Hñakala. El Durazno
zuzu queda por la carretera que va a Jacala.
itfixi (ǐtfǐxi) s hormiga colmenera (hormiga ixi (ǐxi) s durazno (planta y fruta) Ra
mielera amarilla y café, que entra en los kasta ixi, xi ra mädi ra kaha. Es muy
cajones de colmena o en los panales a comerse cara la caja de durazno amarillo.
la miel) Ya xäju̱ ga itfixi bu̱i ha ya Sinón. pe̱ni
yotazastä o ha ya xu̱ta. Las hormigas ixi (íxi) s agrura Mände dá dämä niñä ha
colmeneras viven en los mezotes secos de ra ntoxi, hänge nubye̱ dí ko̱tsa ixi. Ayer
nopal o en las pencas secas de maguey. cené demasiado; por eso ahora eructo con
Variante itmixi agruras. Sinón. hnäthä, ixti
itakani (ǐtákani) s hediondilla, quelite ixiro̱spi (ǐxiro̱spi) s chocoyol (pron. reg.),
picoso Dá hoki tsu̱ ra itakani ko ra socoyol (planta) Véase ro̱spi
ngo̱tsu̱di. Preparé un poco de hediondilla ixjua (ǐxjua) s lengua de vaca (planta
con carne de puerco. Sinón. katsu, katka comestible que tiene las hojas rizadas) Ra
itasuni (ǐtásuni) s nixtamal nejo (pasado ixjua xá nuntsi rá xi. La hoja de lengua de
de cal) Rata ra itasuni jabu̱, dä ne vaca es rizada. Sinón. hoga ixjua
ndunthi ra mete. Puro nixtamal nejo hay mbänga ixjua lengua de vaca (planta no
ahí. Va a necesitar muchas lavadas. Véase comestible que no tiene las hojas
ñiti, suni rizadas)
iti (ǐti) vi 1. ensuciar (ropa) Yá dutu ixju̱ni (ǐxjǔ̱ni) s masa agria Tixu, ra
nunä ra jäi, ya xi xa iti ko ya hyaki. La ixju̱ni gi umba ra tsu̱di. Hija, la masa
ropa de esa persona, se ensució. agria se la das al puerco. Véase ixki, ju̱ni
2. amarillarse Ra kani di iti bu̱ hinda ixkabayo (íxkábǎyo) s rebozo azul Mä
te̱ntsuabi ra the. El quelite se amarilla nänä hindi ho ya ixkabayo. A mi mamá
si no le echan tequesquite. Sinón. 1: no le gustan los rebozos azules.
hñaki; 2: kasti Sinón. kangabayo Véase ixki, bayo
iti (iti) vi 1. salir picoso Ra hñuni ntse̱ ixkahme s tortilla agria Véase hme
bi iti, koñä gá japi ndunthi ya ñi. La ixkaku̱hu̱ (íxkákǔ̱hu̱) s pintura azul Dá
comida salió muy picosa, porque le echaste käti ra gosthi ga ixkaku̱hu̱. Pinté la
demasiado chile. puerta con pintura azul.
2. arder Bi iti ra nthe̱ni ha mä ua, ko Sinón. kangaku̱hu̱ Véase ixki, ku̱hu̱
ra refinu gá japi. Me ardió la cortada del ixkaronkre (ixkaronkre) s gorrión azul
pie, con el alcohol que le pusiste. Sinón. 1: (ave)
igi; 2: u̱gi ixkasei s pulque agrio Véase sei
ithe (íthe) s 1. agua picosa Nuä ra dehe ixkatsatañi (íxka tsátáñi) s cardenal azul
dá tsi, ra ithe. El agua que tomé era agua (ave) Ra ixkatsatañi yo ha ya hñe. El
picosa. cardenal azul anda en las barrancas.
2. aguardiente Tenä ge ko ra ithe nihi Sinón. kangatsatañi Véase ixki, tsatañi
tu ra jäi. Dicen que con el aguardiente ixkähä (ǐxkä̌hä) s soconostle (planta y
pronto se muere la gente. fruta) Ra ixkähä tsi ga thäntäñi. El
ithehñuni (íthéhñúni) s mole de olla, soconostle es comestible en salsa. Véase
caldo rojo Nubye̱ bi nthäti mä tu̱, pa mä ixki, kähä
so̱hni dá hoki ra githe y ra thumngo̱, pa ixki (ǐxki) vi agriarse (leche, tortillas, pulque,
ra jäi dá hoki ra ithehñuni. Ahora que se frutas) Ra githe bi ixki ko ra pa. El mole
casó mi hijo hice para mis consuegros mole se agrió con el calor.
y barbacoa. Para la gente hice mole de olla. ixki (íxki) s azul Mähetsi ra ixki. El cielo
Sinón. tho̱tsahñuni Véase ithe, hñuni es azul.
ixa (ixa, ǐxa) s joven, hija (palabra cariñosa ixo (íxo, ǐxo) s hijo (palabra cariñosa usada
a una mujer de menor edad por otra de por mujeres u hombres de edad) Nxo̱ni, ixo,
avanzada de edad)
123 HÑÄHÑU — ESPAÑOL jadi
xoka ri yo, gri ma ra bayo. Apúrate, ja dega (jǎ dega) usar de (sustitución de una
hijo; ábreles a tus cabras y vete a pastorear. cosa por otra) Ya dá xo̱te mä za, pe
iyo (íyo) s birriondo (reg.), entero (no otho mä nde, mä ga ja dega nde mä
castrado) Véase ibxi bayo. Ya amarré la leña, pero no tengo
iki (íki) s vez Nuni ikinä mä ga mase̱ mecapal; voy a usar mi rebozo de
mä hai. Esta vez me voy solo a mi pueblo. mecapal. Dega ñoti gi ja ra yo. Tendrás
Vocal nasal: ïki Véase miki, ingi que sustituir la luz eléctrica por una vela.
Variante ja ga
ja na lado (jǎ na lado) poner a un lado,
hacer a un lado Ja na lado ri tsanza, pa
za dä thogi mära. Haz tu coche a un
lado para que puedan pasar los demás.
Sinón. uengi, uete nambu̱
ja ra ue̱nda (jǎ ra uě̱nda) hacer cuenta,
J considerar Nuä ra bojä gá be̱hu̱ jahu̱
ja [Variante de há] en, a ra ue̱nda gá tsihu̱. El dinero que
ja (ja) vi haber Nubye̱ hä di ja ra sei ha perdieron, hagan de cuenta que lo
nä Linda. Ahora sí ha de haber pulque en gastaron.
casa de doña Hermelinda. jabätsi (jǎbätsi) vt adoptar Nuyu̱ ya jäi
ja (ja) adv Enfatiza la palabra que sigue. Grí di jabätsi yá bätsi mära ya jäi, ngeä
ma ra hnini, ja gehni mä dä sii te ma gi ya ñäbätsi. Esas gentes adoptan a hijos
pe̱fi. Ve a la ciudad y allí te dirán lo que de otras personas, porque ellos carecen de
vas a hacer. Ja mähñebu̱ bi thogi ra hijos.
ndudehe. Hace un instante pasó el carro de jabi (jábi) vi ser rico (lit.: hay para él)
refrescos. Hingi juaditho ra be̱fi, ja Nuä ra mbo̱ho̱ bi ntai ga hai, tenä ge
gehna dí pe̱fi. No está completo ese trabajo jabi. Dicen que es rico el señor que
es éste que estoy haciendo ahora. compró tierras. Variante jababi Véase ja
ja (jǎ) vt pasar, acontecer ―Enä ge bi jabu̱ (jǎbu̱) vi hacer de esta manera Iho,
mpu̱ntsi ra bo̱jä ngí paha, pe mäñäjuä gi jabu̱ nubu̱ xkí mpe̱fi. Hijo, lo harás
hinte gá jahu̱. ―Dicen que se volcó el de esta manera cuando trabajes. Ogi
camión en donde iban ustedes, pero Dios jabu̱. No lo hagas así.
quiso que no les pasara nada. Pret. bi nja jabye̱ (jabye̱) hay ahora Nubye̱ na yaä di
Te gí jatho. ¿Cómo estás? (especie de jabye̱ ra sei ha rá ngu ra Juanä. Hay
saludo) pulque en casa de Juana ahora.
ja (jǎ) vt 1. esforzarse (a hacer algo) Hindí Variante jabya Véase ja, nubya
ja ga mpe̱fi ntse̱di, kabu̱ hindí tähä jabe̱go (jǎbe̱go) vt poner de peón Dí
ndunthi. No me esfuerzo en activar el jabe̱go nuyu̱ mä tixu ha mä tu̱, ngeä
trabajo; al cabo no gano mucho. hingi thini ra be̱go. Yo pongo de peones
2. obligarse (a hacer algo) Nuä ra be̱fi a mis hijos porque no se encuentran
hindí ja ga hoki. No me obligo a hacer peones.
ese trabajo. jadada (jǎdǎda) vt hacer de cuenta que
3. importunar, insistir Ra me̱fi ja adi rá es su padre Nuu̱ mä ku geu̱ dí jadada,
thähä ha otho pa ga umbi. El peón ngeä geu̱ faxki. Hago de cuenta que mis
insiste en pedir su sueldo, pero no tengo hermanos son mis padres, porque son los
para darle. que me ayudan. Véase ja, dada
ja (jǎ) vt 1. hacer jadi (jadi) s 1. tercio Mände dá xu̱ na
2. poner, arrimar Ja ri jutsi ha ri jadi ra za. Ayer leñé un tercio de leña.
hyodi, ya gá thotsi ha mä hai. Arrima 2. carga Ra ro̱ge dá tutuabi na jadi ra
la cerca a tu lindero; ya la arrimaste za. Una carga de leña le cargué al asno.
dentro de mi terreno. Sinón. 2: joti Sinón. so̱te
jatho hacer rápido
jagetuu̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 124
jäne (jäne) s lengua Ra tsatyo be̱ki rá jätsi. Está muy caliente el sol, voy a hacer
jäne nubu̱ di hñe̱ni. El perro saca la un jacal.
lengua al jadear. Variante jähne 2. casa (muy humilde) Ya bi zixa ndunthi
jäpi (jäpi) 1. vt bendecir Ajuä jäpi ne di ra bojä nuyu̱ mä jätsi dí hoki. Ya
xu nuä mä ga tsi. Dios bendice y invertí mucho dinero en la construcción
multiplica lo que voy a comer. de la casa que estoy haciendo. Sinón. 2:
2. s reliquia (planta que tiene cera) Ra xumi
jäpi tembi nuu̱ ya xe̱ni ga ndäpo tu ra jätsi (jätsi) vt 1. terminar Ya dá jätsi dá
sitsi, tunga ha ya nijä. “Reliquia” le heti ra he̱mi. Ya terminé de leer el libro.
dicen a los pedazos de plantas que tienen 2. acabar Dí ne ga jätsi me̱to mä ngu
cera que dan en la iglesia. nepu̱ ga ma Monda. Quiero acabar mi
jäptehe (jäptěhe) s 1. agua bendita Dá ma casa primero, y luego me voy a México.
nijä dá apä tsu̱ ra jäptehe ra majä. Me Pret. bi gätsi Sinón. jätsi, juati
fui a la iglesia a pedirle tantita agua bendita je̱tsi (je̱tsi) s flema, gargajo Too tsu̱ ra
al sacerdote. thehe ne otho ra je̱tsi, tenä, ge tsu̱di ra
2. aguardiente Véase jäpi, dehe tizi. Quien tiene tos y no tiene flema dicen
jätmädo (jä́tmädo) s huevos ahogados (una que tiene tuberculosis.
clase de comida) Pa dá hoki ra jätmädo, je̱ya (je̱ya) s 1. año Ajuä di uni ya hoga
me̱to dá thu̱ni ra ñi, nepu̱ dá xitsi ya je̱ya ne ya tso je̱ya. Dios da años de
mädo. Para hacer huevos ahogados, prosperidad y también años de escasez.
primero herví el chile, luego le eché los 2. grado de estudio ¿Temä je̱ya o ri
huevos. Véase jäti, mädo xampäte ha ra nsadi? ¿En qué grado
jäti (jä́ti) vi ahogarse Mä ku bi jäti ha ra está tu alumno en sus estudios?
nsaha Nto̱pe. Mi hermano se ahogó en el maje̱ya adv el año pasado
balneario del Tephe. rije̱ya adv el año que viene
njäti s persona ahogada ji (jí, jǐ) s sangre Hyo na ra yo ha rá jiä
jätsi (jä́tsi) vt, vi terminar Dí jätsi mä gi takuí pa dä tumbi ra tsatyo. Mata un
be̱fi zu̱nga goho nde. Termino mi trabajo chivo y ataja la sangre para que se la den al
a las cuatro de la tarde. Ya pa ga behe perro.
jätsi ngu dä thogi Ndäpa. Los días de tsoji s sangre enferma
Cuaresma terminan pasando Semana Santa. jihni (jihni) s saliva Ra jihni xá mpete.
Pret. bi gätsi; Act. indet. jätsi La saliva es pegajosa.
jäxaxui (jä́xáxui) s último velorio (antes de rá jihni ra mexe telaraña
llevar la cruz a la tumba) Nu nää ra paä bi jijua (jǐjua) s sangre de conejo Ra jijua
du nää ra jäi, ra gu̱to xui dä to̱tua ra hingi tsi, ho̱nse̱ ra jiyo. La sangre de
jäxaxui ko na ra ponti. A partir del día conejo no se come; sólo la sangre de ganado
en que murió aquella persona, a las nueve menor. Véase banjua
noches, se le hará el último velorio con una jilgero (jilgero) s jilguero (ave)
cruz. Véase kätsi, xui jinthfani (jǐnthfǎni) s sangre de res Tenä
jäi (jäi) s gente, persona Ha ra ximhai ge xá ñho too dä zi ra jinthfani, pa hinda
ya xi bu̱i ndunthi ra jäi. En el mundo zu̱di ra ñheni. Dicen que es bueno tomar la
hay mucha gente. sangre de res, para que no nos pegue la
dänga jäi persona de mayor edad enfermedad. Variantes jinfani, jinthuani
jäi mäyabu̱ (jäi mä́yǎbu̱ ) persona antigua, Véase ji, ndämfri
gente antigua Tenä ge ya jäi mäyabu̱ jiptsu̱di (jiptsú̱di) s sangre de cerdo
himi tsi ra nde̱ga, ra ngo̱, ho̱nse̱ ra ñi, ra Ndunthi ra jäi tsi ra jiptsu̱di. Mucha
kani, ra ju̱. Dicen que la gente antigua no gente come la sangre de cerdo. Véase ji,
comía manteca ni carne, sólo chile, quelite y tsu̱di
frijol. jiyo (jǐyo) s sangre de ganado menor Ra
jätsi (jä́tsi) s 1. jacal, enrramada, cabaña jiyo nthoki, ndunthi ra jäi di ho dä zi,
Xi ra pa ra hyadi; mä ga hoka na mä ngeä xi ra ku̱hi. A mucha gente le gusta
127 HÑÄHÑU — ESPAÑOL joño
comer la sangre preparada del ganado joki (joki) vt 1. barrer Tixu, gi joki ya
menor, porque es muy sabrosa. Véase ji, yo paxi ha ra batha ko ra baxi. Hija, barre
jo (jó) vi bufar (al estar enfurecido) Ra mixi las basuras del patio con la escoba.
jo nubu̱ di nkue̱. Bufa el gato cuando está 2. limpiar Nubye̱ ra paya mä ga joki ya
enfurecido. hai ku̱tsi ha ra nku̱hyatsi. Voy a
jo (jǒ) s hongo Ra jo ga uada xá ñho dä limpiar hoy el polvo que está sobre la
tsi. El hongo del maguey es bueno; se ventana. Pret. bi goki Sinón. 1: pasti; 2:
puede comer. thuki Véase jo
jo (jǒ) vt 1. recolectar Ra nzaya ya yo, jo jomi (jómi) [Act. indet. de komi] tapar
ra bojä pa ra ngo. El juez ya está jomi (jomi) 1. vt remoler (masa) Ha ra
recolectando el dinero para la fiesta. bo̱jä ju̱ni himbá thäti mä suni, hänge dí
2. juntar Ra de̱thä di samba ra o̱ni, xi jomi ra ju̱ni. En el molino no me molieron
däma jo ko ra thuhu. El maíz que le bien el nixtamal, por eso remuelo la masa.
tiran a la gallina lo junta rápido por el 2. vt hacer testal Nuga dí jomi ra ju̱ni
hambre. ha nu ra Juanä e̱nti. Yo hago testal la
3. recoger Nubye̱ mä pa mä ga jo nuu̱ masa y Juana la tortillea.
ya mfatsi stá hmi. El día de mi santo 3. s testal (bolita de masa) Yoho ya
voy a recoger las ayudas que he prestado. be̱hñä di mfatsi ra ju̱ni, na de geu̱
Pret. bi go Sinón. muntsi; 3: adi häi ya jomi. Dos mujeres se ayudan a
jodo (jódo) s 1. piedra pómez Ko ra jodo tortillear la masa, y una de ellas saca los
dí xu̱ki yá mboxjua ya bo̱jä. Limpio el testales. Pret. bi gomi Act. indet. jómi
moho de los metales con la piedra pómez. Sinón. 1: thäti; 2 y 3: joti
2. piedra liviana Ra the̱ngado ra jodo. jondi (jondi) vt 1. juntar, recoger Ha dí
Es liviana la piedra colorada. Sinón. usto, mpe̱fi dí jondi ya de̱mza. En donde
jostho trabajo junto nueces.
jodo (jodo) vi juntar piedras Nubye̱ ra 2. recolectar Ra nzaya yose̱ jondi ra
paya dí jodo. Hoy estoy juntando piedras. bojä pa ra ngo de ra ngusadi. El juez
Sinón. jondi, muntsi Véase do, jo mismo está recolectando el dinero para la
jodri (jodri) s cempasúchil (planta y flor) fiesta de la escuela. Sinón. muntsi Véase
Ya do̱ni ga jodri, geu̱ pa ya hu̱ste. Las jo, tho
flores de cempasúchil son para los difuntos. joni (jǒni) 1. vi orillarse, arrimarse Nänä,
Véase do̱ni xi gi joni, pa ga thogi. Oríllese, señora,
johni (jóhni) vi hacer ruido Ra me̱jua di para que yo pase.
zi na ra jäi pa di johni pa pidi ra 2. vt arrimar Rá mfatsi ra gädo xi di
banjua, ha ya bai ga mini ne ha ya bai dämä joni ya do. El ayudante del albañil
ga ndäpo. El cazador de conejos trae una le arrima muy rápido las piedras. Sinón. 1:
persona para que haga ruido para espantar uengi; 2: thästi, joti Véase jo, -ni
al conejo, en las matas de espinas y en las jonko (jónko) s tórtola Tenä ge nubu̱
matas de hierbas. tuhu ra jonko geä ra tsoni, ngeä himbi
johya (jóhya) 1. vi estar contento Dí zu̱di ra sistehe. Dicen que el canto de la
johya, ngeä Ajuä di sugagi. Estoy tórtola es su llanto porque no alcanzó el
contento porque Dios me cuida. bautismo. Variante joonko Sinón. joño,
2. vi alegrar Nuna tsu̱ntu̱ nzäntho di jotu̱
johya. Este muchacho siempre se alegra. joño (jóño) s tórtola, torcacita, coquita
3. vi satisfacer Nubu̱ dí xu mä be̱fi, Nubu̱ tuhu ra joño di thetsi ha ra
mä hmu di johya. Cuando avanza mi nguxju̱ ha enä rá thuhu: jotu̱, jotu̱,
trabajo mi patrón está satisfecho. jotu̱. Cuando está cantando la tórtola gira
4. s alegría Ra johya po̱ho̱ de ha ra sobre un hormiguero y su canto dice: “jotu,
dämu̱i xá ntaxi. La alegría nace en el jotu, jotu”. Sinón. jonko, jotu̱ Véase jo,
corazón limpio. Sinón. 1, 2 y 3: ehya yo
jostho HÑÄHÑU — ESPAÑOL 128
jostho (jostho) adj 1. fofo Ra bo ga uada ya ngu. La piedra roja es una piedra liviana
nu sta yoti xi ra jostho. El quiote del para el adorno de las casas. Véase do, jotho
maguey es muy fofo cuando se seca. jotsi (jǒtsi) vi respirar Ra mboni tobye̱
2. liviano Na ra pa na ra ño̱ho̱ bi tega di jotsi, pe ya hinda nte, zäi. El animal
mä rihi ko ra juai ha nu ndí nestihi todavía respira, pero ya no va a revivir.
ndí tsa mä ndoyo ge ra jostho. Un día jotsi (jǒtsi) [Act. indet. de kǒtsi] untar
un hombre me correteó con un cuchillo, y Xmá ñu̱ mä ñähmu, pe bi jotsi na ra
cuando corría sentía mi cuerpo muy ñethi pa bi tsaya. Me dolía la rodilla, pero
liviano. Véase jotho le untaron una medicina para que se
joti (jóti) adj 1. tapado Ra ju̱the joti, aliviara.
hänge otho ra dehe. El tubo del agua está joxañi (jóxáñi) s tortilla enchilada Mä
tapado; por esa razón no hay agua. me̱fi hyastho dí umba yá hme ga joxañi.
2. estreñido Mände dá tsi ndunthi ya A mi esposo diario le doy sus tortillas
kähä, ha nubye̱ dí joti ko ya ndakjä. enchiladas. Véase kotsi, ñi
Ayer me comí muchas tunas, y ahora estoy joza (józa) s madera fofa Ra joza hinte ra
estreñido por las semillas de las tunas. hñu̱. La madera fofa no pesa nada.
Sinón. 2: gofo joo (jóo) vi 1. no estar Stá ma dá kätsi
joti (joti) 1. vt nivelar Ya hai di joti pa ra nzaya, pe mi joo ha ra ngu. Fui a ver
dä hogi. Nivelan las tierras para que se al juez a su casa, pero no estaba.
compongan. 2. no aparecer Mä uite joo, hingi
2. vt hacer fofo tso̱tho. Todavía no aparece mi
3. vt arrastrar Ra dehe joti hängu tlacualera. Pret. dá njoo Sinón. hinjoo
nuä tsu̱di ha rá ñu. El agua arrastra jotu̱ (jótu̱) s tórtola Ra jotu̱, nubu̱ tuhu
cuanto alcanza en su camino. di theti. Cuando canta la tórtola gira.
4. vt barrer Ra baxi joti gatho. La Sinón. jonko
escoba barre todo. jotsi (jotsi) s garlopa Mä jotsi dá tai
5. vt arrimar Rá mfatsi ra gädo joti mänonxi xi tsämähotho. La garlopa que
ya do. El ayudante del albañil arrima las compré el lunes es muy bonita.
piedras. Sinón. thuki
6. vt hacer testal jotsi (jotsi) [Act. indet. de kotsi] regresar
7. s testal (masa que se pasa al metate jotsi (jotsi) vt atizar Jotsi ra doyo pa
para sacar el pedazo para tortillear) Yoho nihi dä dä ya hme. Atiza el comal para
ya be̱hñä pe̱ti ra ju̱ni, na po̱nga ya que pronto se cuezan las tortillas.
joti, mäna pe̱ti. Dos mujeres tortillean Sinón. ñuti
la masa, una saca los testales, y la otra la jo̱nxähi (jó̱nxä̌hi) s ixtle (de maguey) Ra
tortillea. Pret. bi goti Sinón. 1: po̱ge; 2: Juana bí eke ra jo̱nxähi ha ra sepe. Juana
njoti; 3: ju̱ti; 4: theni; 5: theni; 6: jomi; está cardando el ixtle en la biznaga.
7: jomi Sinón. santhe
joti (jóti) adj cerrado Dá be̱ mä nsoki y jo̱te (jó̱te) s eructo Rá jo̱te ra ndämfri
ra ngu joti. Perdí mis llaves, y la casa está yu̱nga ndäpo. El eructo de la res huele a
cerrada. Véase koti hierba. Véase ko̱te
joti ga däbi estreñido Ra mayo enä ge jua (jua) s conejo Ra jua ga to̱ho̱, xi ra
joti ga däbi, ngeä bá tsi ndunthi ya dängi. El conejo del cerro es muy grande.
nju̱nxi mände. Dice el pastor que está Variante hua
estreñido, porque comió mucha pintadera jua [Variante de hua] ala
ayer. Pret. dá njoti Sinón. gofo Véase juada [Variante de huada] 1. cuartillo
koti 2. doble (que equivale igual a un cuartillo)
jotho (jǒtho) adj fofo, bofo, esponjado juadi (juádi) adj 1. mucho Ha ra ndehe xi
Véase jostho ku̱ juadi ya huä. En el mar hay muchos
jothodo (jǒthodo) s piedra liviana Ra peces.
the̱ngado geä na ra jothodo pa ra hotho 2. bastante Juadi ra de̱thä stá poti
129 HÑÄHÑU — ESPAÑOL juäni
nunä je̱yabye̱. En este año he sembrado tege dá juati mä täxi, ngeä joo too dä
bastante maíz. su. Ya vendí todos mis chivos porque no
3. algo (cantidad suficiente de producto) Dá tengo quien los cuide.
xofo juadi ra de̱thä ra je̱yabye̱. Coseché 3. descomponer, desbaratar Ya the dá
algo de maíz este año. Variante huadi he̱mi ha ra huähi himbi hogi, mä ga
Sinón. ndunthi, nze̱ya juati pa ga hoka märayo. No salieron
juadi (juádi) 1. acabar Denda mäxudi dá bien los surcos que rayé en la milpa. Los
fu̱di dá juti mä be̱go ha ja dá juadi. voy a desbaratar para hacerlos de nuevo.
Desde la mañana empecé a pagarles a mis Act. indet. thati Variante huati Sinón. 1:
peones y apenas acabé. yo̱te; 2: puni; 3: puti
2. terminar Xudi ga juadi ga he̱ki ra juati (juáti) vt 1. terminar, acabar Xuua,
zafri. Terminaré de cortar el zacate juati ra sei pa ga hä mäna. Juan, termina
mañana. Pret. bi uadi el pulque para ir a traer otro. Xuua, juati ri
juahni [Variante de huahni] escoger boti ko mä nte̱i. Juan, termina tu
juai (juai) s cuchillo Ra juai ja rá ua ne siembra con mi yunta.
he̱nte ha xá ntsäti rá ñäni. El cuchillo es 2. rematar (animal, mercancía) Ra nogo
cortante y tiene un mango, la punta es tsatyo mi nedu, ya jäi bi juati ko ya
aguda. Variante huai nkahni. Al perro rabioso que se estaba
njuai vi convertirse en puñal, muriendo la gente lo remató con piedras.
convertirse en cuchillo 3. gastar (calzado, ropa) Ra bätsi ya bi
nxinjuai s cuchillo ancho juati rá dutu ko ra nteni. El niño ya
tsäjuai s cuchillo con punta gastó su ropa con el juego.
juaipada (juaípada) s obsidiana Ya Variante huati Sinón. thege
juaipada boni ha ra mbonthi ha ngu ya juatsi (juatsi) vt recargar, apoyar Iho, ra
xito. Hay obsidianas en el monte; son como nzafi gi juatsi ha ra tsäti ra ngu. Hijo,
vidrios. Variante huaipada Véase juai, recarga la escopeta en la esquina de la casa.
pada juatsi (juátsi) vi recargarse, apoyarse
juando (juǎndo) s 1. piedra filosa Ra Pret. dá njuatsi
juando he̱nte ngu ra juai. La piedra filosa juaxhmi (juáxhmi) s salvia blanca (planta)
corta como el cuchillo. juaxi [Variante de huaxi] guaje
2. piedra puntiaguda Ha ya to̱ho̱ ja juädä (juädä) s hermano mayor (de un
ndunthi ya juando. En los cerros hay hombre) Mä juädä ya bi ñeda, ngeä ya
muchas piedras puntiagudas. pe̱tsi ndunthi ya je̱ya. Mi hermano mayor
Variante njuando Véase juai, do ya es anciano, porque ya tiene muchos
juase̱he̱ (juásě̱he̱) vi 1. cubrir todo, años. Véase ku, mädä
adueñarse de todo Dí pe̱tsi ndunthi mä juäni (juäni) 1. vt estirar Ra dathi xa
mboni y ha na ra mbonga ndäpo tsangi yá ua, pe tembi dä juäni pa hinda
juase̱he̱. Tengo muchos animales y en un nzändi. El enfermo tiene encogidos los
rastrojo lo cubren todo. pies, pero le dijeron que los estire para que
2. dominar solo, separar todo para sí Ra no se acostumbre.
nzaya juase̱he̱ ha na ra hnini. En un 2. vi enderezarse Ra bo̱jä di yopa juäni
pueblo sólo el juez domina. ko ra tsibi. Con fuego se vuelve a
3. apropiarse únicamente Nuni mä ku ne enderezar el metal. Variante huäni
dä juase̱he̱ nua ja. Mi hermano quiere juäni (juä́ni) vt 1. enderezar Iho, gi juäni
apropiarse, únicamente él, de lo que hay. nuä ra bo̱jä xa ntsaki. Hijo, endereza el
Véase juadi, se̱he̱ fierro enchuecado.
juati (juǎti) vt 1. desbaratar, deshacer, 2. confesar Ra majä bi juäni ra dathi
destruir Mä ngu ga xu̱ta dí juati, pa ga nu himi tutho. El sacerdote confesó al
hoka na ga jädo. Estoy desbaratando mi enfermo antes que muriera.
casa de penca, para hacer una de pared. Variante huäni
2. vender todo (involuntariamente) Ya dá
juänthe HÑÄHÑU — ESPAÑOL 130
juänthe (juä́nthe) s surco derecho, surco di juti ra hyadi. Al pie del mezquite no ha
recto Nu ya the bi hye̱ka ra uäfri, ya crecido nada el maíz porque le tapa el sol.
juänthe. Los surcos que trazó el gañán son Sinón. komi
surcos derechos. Véase juäni, the juti (juti) vt pagar Dí tu hindí ko̱ni, ga
juänza (juä́nza) s palo derecho Nuä ra juti othogi. Debo no niego, pago no
juänza dá he̱ki, xá ñho pa ra uatbi. El tengo. Pret. bi guti
palo derecho que corté está bueno para el juthe (jǔthe, júthe) s agua amarga Pa bi
mango de una pala. Variantes njuänza, tsayagi ra u̱mu̱i, dá tsi ra juthe mi tu ra
huänza jundäpo. Para que se me quite el dolor de
juäñu (juä́ñu) s camino recto y parejo Ha estómago tomé agua amarga que tenía
ya batha ja ya juäñu, pe ha ya to̱ho̱ ja ajenjo. Véase nju, dehe
ya mahni. En las planadas hay caminos jutsdehe (jútsděhe) s agua amarga
rectos y parejos, pero en los cerros hay Variante jutsadehe
curvas. Variante njuäñu Véase juäni, ñu jutsi (jutsi) s cerca (para cerrar algo) Dí
judo (júdo) s barda de piedras sin mezcla hoka na ra jutsi ga uada ha ra huähi.
Ra judo xra to̱ke ya do nsi ra näni, pe xa En la milpa estoy haciendo una cerca de
teti xá ñho pa hinda yo̱te. La barda es maguey.
de piedras encimadas, sin mezcla, pero bien juxuada s cerca de maguey
colocadas para que no se caigan. Véase juti, juue̱ [Variante de juhue̱] hermana mayor (de
do mujer)
jueni (juéni) vt mover, tambalear Ra jui (júi) [Act. indet. de kui] está expulsado
ndähi di jueni ya bai ga za. El aire mueve juxdo (juxdo) s cerca de piedra
las matas de árboles. Sinón. hmäni juxhuähi (júxhuä̌hi) 1. vi cercar la milpa
juhue̱ (juhue̱) s hermana mayor (de una Ra Xuua bí juxhuähi ha rá huähi rá tiyo.
mujer) Rá juhue̱ mä tiya xi mäkagi. La Juan está cercando la milpa de su tío.
hermana mayor de mi tía me quiere mucho. 2. s cercador de milpa, cerquero de
Variante juue̱ Véase idä milpa Véase jutsi, huähi
juifi [Variante de huifi] soplar juxmini (juxmíni) s cerca de espinas
juilo [Variante de huilo] paloma Variante juxbini
juitua [Variante de huitua] calzón, juxuada (juxuada) s cerca de maguey Rá
pantalón juxuada ra Xuua, bi japi ya mini
juiti [Variante de huiti] soplar mädetho. Juan plantó espinas en medio de
jumfe (jǔmfe) s efés amargos Ya jumfe la cerca de maguey. Véase jutsi, uada
hindí ho ga tsi. No me gusta comer los juxuada (júxuada) s maguey amargo Ra
efeses amargos. Véase jutsi, efe juxuada hingi ku̱hi, hange ra mboni
jumi (jumi) vt tapar (olla) Iha, gi jumi hingi tsi. El maguey amargo no es sabroso;
ra githe pa hinda zo ya ginue. Hija, tapas por eso el animal no se lo come. Véase
el mole para que no le caigan moscas. Pret. jutsi, uada
bi gumi Sinón. komi Véase njui juta (jǔta) s sábila Tenä ge re juta ri
june (júne) s sabor amargo en la boca Ko hoki ra ji. Dicen que la sábila purifica la
ra hñeni tsu̱ki, asta tsu̱ka ra june. Con la sangre. Sinón. xäta
enfermedad que padezco hasta tengo sabor do̱nijuta s gualumbo de sábila
amargo en la boca. Variante njune Véase juti (juti) vbt pagar (a alguien) Véase juti
nju, ne jutsadehe [Variante de jutsděhe] agua
jusei (júsei) s pulque amargo Nuä ra sei amarga
dá tai hingi ku̱hi; ra jusei. El pulque que jutsi (jutsi, jǔtsi) vi amargarse Nuu̱ ya
compré no estaba bueno; es pulque amargo. ndäpo ga kue̱ kongeu̱ di jutsi ra dehe.
juti (júti) vt cubrir, tapar (la luz) Ra gui Esas hierbas que son para el coraje, se usan
di juti ra hyadi, hänge hindi neki. La para amargar el agua. Ko ra gehe di jutsi
nube cubre el sol, por eso no se ve. Ra ra ngo̱. Con la hiel se amarga la carne.
de̱thä hinte xa te ha rá ua ra tähi, ngeä Véase nju
131 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ju̱ngau
kadi (kadi) vt inducir, engañar (para hacer fue el creador. Pret. bi gamfri Act. indet.
lo mismo) Ra ya bäsmetsi bi kadi mä tu̱ jamfri Sinón. ñemei
bi zitsi Mahuifi. Unos jóvenes indujeron a gamfri s creyente
mi hijo para que fuera al norte. Act. indet. jamfri s creencia
jadi ñägamfri s incrédulo
kaditho ra hme engañar la tortilla (fig.: comer ñänjamfri s falta de fe, falta de
tacos con muy poca carne) Hinda uadi ra confianza
banjua, mä ga heke pa rana xe̱nigihu̱ Kampanä (Kámpánä) la Campana (barrio de
pa gä katatho mä hmehu̱ . El conejo no Huichapan) Kampanä ja ngetbu̱ rá tai
alcanza, lo voy a hacer en pedazos para que Nxamatho. El barrio de la Campana está
sea un pedazo para cada quien, para que cerca del centro de Huichapan.
engañemos nuestras tortillas nada más. kamposanto (kámpósánto) s camposanto,
Sinón. hyatatho cementerio, panteón Ya bi tetuí na ra
kahmi (kǎhmi) vt 1. ladear Ya mai ga rayo gosthi ra kamposanto. Ya le
ñoti ko ra bu̱nthiye bi kahmi. Los postes pusieron una puerta nueva al camposanto.
de energía eléctrica se ladearon con la lluvia Sinón. handu, batha handu, nguntyo
tempestuosa. kapoñi (kápóñi) s picadillo (salsa) Ra
2. inclinar Ra bu̱nthi bi thogi mäñhäto kapoñi thoki ko ra dädimaxi, ra de̱nxi
bi kahmi ya bai ga de̱thä. El aire fuerte ne ra ñi, nepu̱ di thäntsi nadbu̱. El
que pasó la semana pasada inclinó las picadillo se hace con jitomate, cebolla y
matas de maíz. chile, luego se mezclan juntos.
kaho (káho) s 1. cajón kargo (kǎrgo) s cargo, puesto (público o de
2. colmena, caja de colmenas la comunidad) Mä tu̱ bí pe̱tsi na ra kargo
kai (kai) vt acostar (que duerma) Tixu, ra Nju̱nthe. Mi hijo tiene un cargo allá en
ue̱ne ya tsu̱ ra tähä, pe hingi ne dä Pachuca. Sinón. po̱sto, nsu, be̱fi
ñähä, mähyoni gi kai pa dä ñähä. Hija, katade (katade) s nombre de una planta
el nene ya tiene sueño, pero no se quiere Variante katade
dormir; es necesario que lo hagas dormir. katatho (katátho) 1. vt abesanar (reg.),
Pret. bi gai Act. indet. jai pastear en la besana Ra ndämfri uá
kakye̱ (kǎkye̱) 1. s embozada (reg.), katatho ha yá ñäni ya huähi pa dä ñuni.
puño, puñado Ye̱mba na kakye̱ ra Abesanas a la vaca en las orillas de las
de̱thä ra o̱ni, ne dä ñuni. La gallina quiere milpas, para que coma.
comer, tírale una embozada de maíz. 2. vi laderearse (reg.), ir por la ladera
2. s puñado, cosecha muy baja (fig.) Ra miñyo nzäntho di katatho ri
Nubye̱ ngu ra de̱thä ngu ra ju̱ xi na nandi. El coyote siempre se laderea allá
kakye̱ dá xofo. Ahora así como maíz y de aquel lado. Act. indet. jatatho
frijol levanté una cosecha muy baja. Sinón. 1: ñäti Véase kati
3. vt arrasar más de lo debido Nuni ra kate (kate) s 1. atrayente, cautivador Ha
mathä ntse̱ di kakye̱ ra huada. Aquel ra ximhai ja ndunthi ya to̱te xi ya kate.
vendedor de maíz arrasa más de lo debido En el mundo hay muchas cosas que son
el cuartillo. Sinón. 1: xatsi; 2: tu̱i, tu̱ki; cautivadoras.
3: häki de, xami 2. lo que da tentación Ra kate nu ya
kalkula (kálkúla) vt calcular Xuua, nteni pa ya bätsi. A los niños les dan
kalkula hängu ra bojä ga nthai dí hñä. tentación los juguetes.
Juan, calcula cuánto es el dinero de la kate [Variante de huécáte] ¡pobrecito!
compra que traigo. Sinón. nthämfeni kati (kati) vt echar (un bebé en una cuna o
kamfri (kámfri) vt creer Ra ya bämhyä ayate) Panti xá ñho ra bätsi ha kati ha
kamfri ge ra ximhai xa nthokse̱he̱, pe ge ra ronjua pa hinda za ra tse̱. Envuelve
ra kamfri ge Ajuä xa hyoki. Algunos muy bien el niño y échalo en el ayate para
hombres de ciencia creen que el mundo que no sienta frío. Pret. bi gati Act. indet.
existió por si solo, pero otros creen que Dios jati Sinón. e̱nti
katsi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 134
katsi (katsi) vt 1. echar (la gallina sobre los En la parte trasera de la oreja de un niño
huevos) Ra o̱ni gá katsi, ya bi uadi ya pa pequeño hay bastante mugre.
pa dä mu̱xki yá tu̱ni. Ya se cumplieron 2. tener Rá uagandoyo ra yo kä ra
los días para que salgan los pollos de los bo̱yo. El hueso de la pata de chivo tiene
huevos de la gallina que echaste. tuétano.
2. echar, valerse de alguien Ra ya jäi pa 3. echar (larva) Bi gä ya do̱nxi rá nkapo
dä nkoti ra ñu̱ o̱tuabi rá mikei, katsi ra ndämfri. Echó cresas la castración de
ra ñete. Algunas personas, para vengarse la res. Pret. bi gä
de algún mal que les hace el prójimo, se ́ hai) 1. vi estar lodoso Nuä
käbo̱hai (käbo̱
valen del hechicero. Pret. bi gatsi Act. ra hai mä stá poti käbo̱hai hänge dá
indet. jatsi penje. La tierra que iba a sembrar está
kaxjo (kǎxjo) s sobaco, axila Ra ndämfri lodosa, por eso nos regresamos.
pe̱tsi na ra nsihni ga ntuki ha rá kaxjo. 2. s tierra lodosa Nu ya ya hai ya
La res tiene una rasgadura de cornada en el käbo̱hai nubu̱ uäi; hingi tsa too dä
sobaco. ño. Estas tierras son tierras lodosas
kaxäjuä [Variante de haxäjuä] ¡buenos cuando llueve; hasta no se puede
días! (estilo de La Mesilla, Tecozautla) caminar.
kayo (káyo) s tocayo Mä kayo Xuua dá 3. s mezcladora Dá hoki na mä
mbanebe, ngeä bi xitsi na mä bätsi. käbo̱hai ga xithe̱. Hice una mezcladora
Nos hicimos compadres mi tocayo Juan y yo de madera para barro. Véase kä, bo̱hai
porque me bautizó un niño. ́ hai) vi desenzolvar (quitar el
käbo̱hai (käbo̱
Sinón. hñäxäthuhu lodo), limpiar Nuni ra jäi bí käbo̱hai ha
kaza [Variante de nkaza] palo ganchudo ra ju̱the. Aquella persona está
kazite [Variante de huekazite] pobrecito desenzolvando el lodo del caño. Pret. dá
katsi (katsi) vt 1. echar (leña a la lumbre) nkäbo̱hai Sinón. xatsabo̱hai Véase käi,
Katsi ndunthi za pa nihi dä pati ra hu. bo̱hai
Echa mucha leña en el horno para que käbe̱xui (kä́be̱xui) 1. vi nublarse (vista)
pronto se caliente. Ya hingi neki xá ñho mä da; ngu di
2. posponer, cambiar (el día de alguna käbe̱xui. Mi vista ya no está bien, como
celebración) Ra nthäti hinga o̱te ra pa que se nubla.
ndí beni, mä ga katsi. No voy a hacer la 2. s algo nublado (de los ojos) Ya hindí
boda el día que pensaba. Voy a handi yabu̱, neki ngu ra käbe̱xui. Mi
posponerla. vista ya no distingue de lejos; nada más se
3. contratar (a alguien para perjudicar a ve como algo nublado. Véase kä, be̱xui
otro) Mä ga katsi na ra hyote pa ga käde (kä̌de) s cresta (de gallo, guajolote u
nkoti ko nuä bi hyoka mä ku. Voy a otra ave) Rá käde ra menja ya bi mbanji
contratar a un asesino para desquitarme koñä di tuhni. La cresta del gallo ya se
con ese que me mató a mi hermano. ensangrentó porque pelea mucho. Vocal
4. denunciar (a la autoridad) Nuga ya dí nasal: kädë Sinón. de, ndehe, ñunde
pädi too bi beka mä ndämfrihu̱, mä ga kädo (kä́do) vi construir Ra pabye̱ xa
katsuí ra tsu̱tbi. Ya estoy enterado de mu̱di ya gädo xa nkädo ko ra näni. El día
quien robó nuestras reses, voy a de hoy han principiado los maestros
denunciarlo a la autoridad. Pret. bi gatsi albañiles a construir con mezcla. Pret. dá
Act. indet. jatsi Sinón. 1: jotsi, uti; 2 y nkädo Sinón. ho̱ndgu, u̱ngu
3: e̱tsi Véase katsi kägui (kä́gǔui) vi nublarse (la vista) Ra
kä (kä̌) vi 1. aflojarse Rá ndu ra no̱ndo dathi ya nedu, ya kägui rá thandi. El
ya bi gä. La carga del asno ya se aflojó. enfermo ya está agonizando; ya se le nubló
2. caer Rá ze̱xjo ra bätsi bi gä. Ya se le la vista. Sinón. ñixai Véase kä, gui
cayó el pantalón al niño. Pret. bi gä kähai (kähai) s golondrina Ra kähai hoki
kä (kä̌) vi 1. haber, estar (adentro) Ha rá rá bafi ko ra bo̱hai, ha di ho dä kuete ha
hyogu na ra tu̱ka bätsi xi kä ya hyaki. yá hyo yá jädo ya ngu. Las golondrinas
135 HÑÄHÑU — ESPAÑOL käpta
hacen sus nidos de lodo, y les gusta pegarlos kämiñyo (kä́míñyo) s 1. cardón grande
en los muros de las casas. Véase käi, hai Ra ndämfri tsi ya xitsa ne kämiñyo
kähä (kä́hä) s tuna (fruto del nopal o de nthisti. Las reses comen huapillas y
ciertos cactos) Ra jäi xa dimbi ge ra xätä cardones grandes chamuscados.
faste po ra kähä. Las personas han 2. tuna de cardón Ra kämyo geä rá
encontrado una fuente de ayuda en la tuna kähä ra kämiñyo ha di ho dä zi ya yo.
del nopal. La tuna cardón es la tuna del cardón
bokjä s tuna prieta grande; a los animales menores les gusta
dokjä s tuna blanca comerla. Variante kämyo Véase kähä,
kämiñyo s tuna cardón kämiñyo
käpta s tuna zopilote kämñutsi (kämñútsi) s Nombre de un
käxanto̱ho̱ s tuna del cerro nopal grande con tunas coloradas. Ja na ra
kastakähä s tuna amarilla xätä tembi kämñutsi, xi ra dängi rá
kähä ga motandehe (kä́hä ga mótándéhe) kähä ha ra nthe̱ni. Hay un nopal que
tuna de cabeza sumida Véase moti, ndehe produce tunas muy dulces, grandes y
kähä ga u̱tsmini (kä́hä ga ú̱tsmǐni) tuna coloradas. Véase kähä, ñuxi
espinuda Véase mini kämi (kä́mi) vt 1. descargar Kämi ya
kähä san mpedro (kä́hä san mpédro) tuna ro̱zä ga thä di ndu ra tsanza. Descarga
de San Pedro los costales de mazorca que trae el carro.
käi (kä́i) vi 1. bajar Hyastho käi ya 2. destituir Rá ndä Monda bi kämi rá
mboni ha ra hñe dä ntsithe. Diario bajan ndä Nju̱nthe. El presidente de México
animales al arroyo a abrevar. destituyó al gobernador de Pachuca.
2. bajar (precio) Ya zänä ga sofo ga 3. bajar (leche a la teta) Ra tu̱nthfani
de̱thä, käi rá mui ra huada ga de̱thä. pu̱tsi rá ba rá nänä ko rá ne pa kämi
En los meses de la pizca de maíz baja el ra ba. La cría de la vaca golpea la ubre
precio del cuartillo de maíz. de su nana con la boca para que baje su
3. minorar (reg.), menguar Rá dehe ra leche. Pret. bi gämi Act. indet. jämi
däthe ntse̱ käi. El agua del río minora Sinón. 1: tsu̱ki; 2: ziki; 3: ju̱mi
mucho. kändehe (kä́ndéhe) s agua enfriada
4. disminuir (cantidad) Ha ra ngusadi (hervida) Iho, gá fani ra kändehe pa ra
ntse̱ käi rá mede ya bätsi. En la bätsi. Hijo, tiraste el agua enfriada para el
escuela disminuye mucho la asistencia de niño. Variante kängdehe Véase käni, dehe
alumnos. käni (käni) estar algo allí adentro Nuni ha
5. acortarse Käi ya pa. Es la época del ra otsi, käni na ra keñä. Allí, en aquel
año en que se acortan las horas de luz del agujero está una víbora. Véase kä, -ni
sol.Pret. bi gäi käni (kä́ni) 1. vi enfriarse Ogi hopi dä
pa rigäi para abajo käni ra hñuni, tsi nubye̱ xá pa. No dejes
käi (käi) vt sacar Tixu, käi ra suni ha ra enfriar la comida; cómetela ahora que está
bote pa gi ma bo̱jängu̱ni. Hija, saca el caliente.
nixtamal del bote para que vayas al molino. 2. vt enfriar Dí käni mä tei, ngeä xá
Dí käi ya dutu ha ra peni. Estoy sacando pa. Estoy enfriando mi atole porque está
la ropa del lavadero. Act. indet. caliente. Act. indet. jäni Sinón. 1: tse̱ti
jäi Sinón. xatsi käpta (käpta) s tuna zopilote (nopal que
käbo̱hai vi desenzolvar (quitar el lodo) produce tunas blancas de sabor
käki (kä́ki) vt 1. quitar Dí käki ya dutu ha desagradable) Ra käpta nubu̱ tä neki ra
stá ini. Estoy quitando la ropa de donde la ntaxi, pe nuä rá nku̱hi ngu xá ue̱. La
tendí. tuna de zopilote es blanca cuando se
2. destechar Ra bu̱nthi käki ya ngu ga madura, pero el sabor es como xoquiaque.
he̱mi. El viento fuerte destecha las casas Véase kähä, pada
de cartón. Pret. bi gäki Act. indet. jäki
Sinón. xaki, päntsi
käti HÑÄHÑU — ESPAÑOL 136
käti (käti) vt 1. teñir Mähotho ra njäti indet. jätsi Sinón. 1: poti; 2: u̱ti
gá käti ri ro̱zä thähi. Está muy bonito el ngätsi s trasplantador
color con que teñiste tu costal de hilo. gäxadädimaxi s plantador de
2. pintar Mä ga käti mä ngu pa dä neki jitomate
mähotho. Voy a pintar mi casa para que kätsi (kä́tsi) vi 1. estar sobre algo
se vea bonita. 2. estar techado, estar tapado Kätsi rá
3. echar Käti ya dutu xá hñaki ha ra ngu ra mbo̱ho̱. La casa del señor está
mpeni pa dä beni. Echa la ropa sucia en techada.
el lavadero para que la laven. Pret. bi 3. estar tupida (alfalfa, hierba) Nuä ra
gäti Act. indet. jäti huähi dá tai ga hogä ndäpo xi kätsi ga
käti (kä́ti) vt 1. aflojar Rá nthähi ra hogä ndäpo. El corte de alfalfa que
mboni ntse̱ du̱, käti tsu̱. El lazo del compré está tupido.
animal está muy apretado; aflójalo un poco. 4. estar grasosa (la carne de res o de chivo)
2. dislocar (hueso) Dá neti na ra do ha Nuä ra yo dá ho xi mi kätsi ra xe̱bo.
bi mpu̱ntsi, oraä dá käti nä mä ua. El macho cabrío que maté estaba grasoso.
Pisé una piedra y se volteó; en ese käue̱ (kä́ue̱) s órgano (cacto) Ra käue̱
momento me disloqué un pie. po̱ho̱ yá kähä ha nuu̱ tsi. El órgano
3. descansar de Nuni ra be̱nte däme produce pitahayas, y estas son comestibles.
hingi käti ra be̱fi. Aquel pobre hombre Sinón. mamänxätä, mamänxätä
no descansa del trabajo. Sinón. 2: kuenti käxänto̱ho̱ (käxänto̱ho̱) s tuna del cerro
käti (kä́ti) vi 1. calmarse, sosegarse Ra käxi (kä̌xi) vt torcer Ya o ntse̱ gi käxi ra
nzo̱ mi pe̱tsi ra dathi ya käti tsu̱. Ya se bo̱jä, ngeä mä dä xe̱gi. Ya no tuerzas
sosegó un poco la fiebre alta que tenía el mucho el alambre porque se arranca. Pret.
enfermo. bi gäxi Act. indet. jäxi Sinón. tsadi
2. mitigarse Ko ya ñethi dí tsi dí tsa ge nkäxi vr retorcerse
käti ya u̱gi. Con las medicinas que tomo nkäxui v rec forcejear, luchar
siento que se mitigan las dolencias. ke [Variante de ge] que
3. quitarse Ya ra hñupabye̱ de stá tsaya keni (kéni) vt 1. mover Nuä ra za tu̱ti
ra yoñu ha hingi käti ra nzabi. Ya keni, xahmä dä ku̱tsi. Ese palo que está
hoy hace tres días que he descansado de enterrado muévelo; quizás lo arranques.
caminar, y no se me quita el cansancio. 2. ronzar (con palanca) Nää ra däta do
4. parar, suspenderse (trabajo) Ra be̱fi ne ra ya dänga bu̱hu̱ pa dä keni. Esa
habu̱ dí yo njatä käti po ra bojä otho. piedra grande necesita unas barretas
Seguido para el trabajo donde ando, por grandes para ronzarla.
falta de dinero. Pret. bi gäti 3. retorcer Ra nei pädi dä keni rá hñu̱ti
kätsi (kätsi) vt 1. plantar (reg.), sembrar ngu rá be̱i ra bida. La bailadora sabe
Nubye̱ nunä je̱ya mä ga kätsi ra mu ne retorcer las caderas al compás de la
ra axi. En este año voy a sembrar calabaza música. Act. indet. keni Sinón. 1: paki,
y ajo. äni, jueni; 2: zu̱tsi; 3: pani
2. trasplantar (plantitas nacidas, retoños) kilo (kǐlo) s kilogramo, kilo Na kilo ra
Ra Xuua bí kätsi ra dädimaxi ha rá dothfi ri ñepi dä mbe̱xo na mo gramu,
huähi ha ya obxi ha rá ñäni ra huähi. pe nuga dí be̱xo ho̱nse̱ gohorate pa dí
Juan está trasplantando matitas de täpabi. Un kilo de azúcar debería de pesar
jitomates en su milpa, y en la orilla de su mil gramos, pero yo peso nada más
milpa, uvas. Ri je̱ya ga nkätsi ga ochocientos para obtener ganancia.
de̱mxi. Plantaré tomate para el año Sinón. te̱ni
entrante. kilometro (kílómétro) s kilómetro Ba na
3. poner sobre algo Ri dutu gá mo̱ge, ra hai ga na kilometro ra ma ha nde
käxa ha ra njuati. La ropa que te kilometro ra nxidi, geä na mo metro ra
quitaste ponla sobre la silla. ma y ku̱tanthebe metro ra nxidi. Se
4. techar (una casa) Pret. bi gätsi Act. vende un terreno de un kilómetro de largo y
137 HÑÄHÑU — ESPAÑOL komi
medio kilómetro de ancho. Eso es mil kohi (kóhi) vi 1. quedar Rá bätsi nuni ra
metros de largo y quinientos metros de täxi bí kohi ha ra ngu. La cría de aquella
ancho. cabra se queda en la casa.
klari (klari) s clarín (ave) Sinón. tsu̱tä 2. hospedarse Nzäntho kohi ya neñu ha
mpistä ntoti mä jätsi. Siempre se hospedan viajeros
klase (klǎse) s 1. clase (de escuela) Ya en mi jacal.
xampäte ya bi bo̱ni de yá klase. Los 3. atrasarse Di gatho ya xofo natho
alumnos ya salieron de clases. kohi, pe hinga yabu̱. De todos los
2. clasificación Dí ñehe ra ya de̱ti klase cosechadores nada más uno se atrasa, pero
ya hotho. Tengo unos borregos que son no mucho.
de clase fina. Sinón. 1: tunga nsahnäte 4. quedar de acuerdo Ra metsi ne ra
hoga klase buena clase, fino. nxutsi kohi habu̱ dä nthe̱. El joven y la
ko (kǒ) s 1. piedra blanca y fofa Ra do ga señorita quedan de acuerdo en cuanto a
ko di to̱tuäbi ra be̱fi pa dä jotsua ya dónde encontrarse. Pret. bi gohi
rayo xifri ga nxitasei. Usan una clase de kohuí (kohuí) vi 1. hacer un convenio,
piedra blanca para untarle a las botas hacer un pacto, hacer un acuerdo Ogi
nuevas en que se echa pulque. tuhnihu̱ po ya hño, kohuí na ra kohi ri
2. tepetate blanco ku ko ra tekei. No pelees por los bienes;
ko (kǒ) s cuñado Nuu̱ mä ko himi ne stá haz un convenio de amistad con tu
nthätbe rá nju. Mis cuñados se oponían a hermano.
que me casara con su hermana. 2. quedarse (con alguien) Kohuí ri nänä
ko (ko) 1. conj y Ra Xuua ko ra Beto bi pa gi humba rá mu̱i ¿gí nu bu̱se̱?
ma ra ntunthe. Juan y Roberto se fueron a Quédate con tu mamá para que la
regar. consueles ¿no ves que está sola?
2. prep con Dá hoki tsu̱ ra tsastaju̱ ko 3. quedarse (con algo) Ra jäi ani ra
rá xi ga tsani. Guisé un poco de frijol hñuni hinte kohuí, ha nubu̱ hinä kohuí
molido con hojas de aguacate. mäna ndunthi. A la persona que sirve la
3. prep por Ko ra ndati ra bätsi bi comida, es probable que no le quede nada
ze̱ka yá saha ko na ra do. Por tentón el o que le quede la mayor parte. Pret. bi
niño se machucó los dedos con una gohuí Sinón. 3: ponguí Véase kohi, -ui
piedra. kokodrilo (kókódrílo) s escorpión grande
4. prep con (instrumento) Ko na ra (tipo de reptil) Ra kokodrilo mäna ra
nkahni dá fe̱kuabi rá ñäxu na ra dängi di geä ya tsathi ha mäna xá ndä
tsintsu̱. Con una pedrada le volé la rá tsu̱. El escorpión grande es más grande
cabeza a un pájaro. que el lagarto y su cola es más gruesa.
ko ra hmetho en paz, pacíficamente; Sinón. tsokmo
con prudencia kolmenä (kólménä) s colmena (reg.), abeja
ko ra paha sin causar daño (lit.: con Ha rá nsogi na ra ndäza, bu̱i na mu̱i ra
voluntad, con amor) kolmenä. En la abertura de un palo grueso
kohi (kohi) s 1. acuerdo Yoho ya jäi mi vive un enjambre de abejas. Sinón. hogä
tuhni ga hyodi, pe ya bi gohi na ra kohi. gani
Dos personas estaban peleando por linderos, kolo (kólo) s 1. color Rá kolo mä tsanza
pero ya se pusieron de acuerdo. ra ixki. El color de mi coche es azul.
2. convenio Ya xahnäte ha ra hnini bi 2. lápices de colores Ya bätsi de ra
yo̱te na ra kohi ge dä ño̱te. Los ngusadi nu ya xahnate apabi ya kolo pa
profesores y el pueblo hicieron un dä gäti ya koi. A los niños de la escuela
convenio para que ambos se obedezcan. los profesores les piden lápices de colores
3. acta Ra tsu̱tbi bi hoki na ra kohi para pintar dibujos. Sinón. ku̱hu̱, njäti
nuu̱ ra ya jäi xkí ntuhni. La autoridad komi (kǒmi) vt 1. pulir Rá piso ra ngu ya
les levantó una acta a algunas personas dá xitsi; ho̱nse̱ be̱tho ga komi. Ya colé el
que se habían peleado. piso de la casa, solo me falta pulirlo.
komo HÑÄHÑU — ESPAÑOL 138
2. alisar Eke ri ñäxu, komi tsu̱ pa ga konghai (kónghai) s tipo de gusano (que
maha tai. Péinate, alísate un poco el pelo vive dentro de la tierra, es de color amarillo y
para irnos a la plaza. Act. indet. jomi no es venenoso) Variante konjai
komo (komo) conj como (en vista de que, en kongi (kǒngi) vi 1. engordar Ya mboni
virtud de que) Komo ntse̱di xká mpe̱fi mä xmá no̱xke nubye̱ ya bi kongi koñä ja te
ga uiñäi ko ya hoga nzaki. Como has dä zi. Los animales que estaban flacos
trabajado bastante, voy a darte de comer ahora ya engordaron porque tienen qué
buenos alimentos. Sinón. ngeä, koña, comer.
komu̱ 2. estar resbaloso Nubye̱ xi xá kongi ya
kompa (kómpa) s 1. compañero Ha ra ñu koñä xa uäi ndunthi. Ahora están
be̱fi habu̱ dí yo yoni ra ya kompa, muy resbalosos los caminos porque ha
mengu mä hai. En el trabajo donde estoy, llovido bastante.
andan unos compañeros que son de mi 3. alisarse (por el uso) Ra ju̱ni ya bi
pueblo. kongi ko ndunthi ra be̱fi. El metate ya
2. esposo, esposa Nuni ra zi be̱hñä bi se alisó de tanto usarlo. Act. indet. jongi
hñoya, ngeä bi du rá kompa. Aquella Véase koni, nkoni
mujercita enviudó, porque se le murió su koni (kóni) s flema (en la garganta de un
esposo. Sinón. 1: migo, ntsixuí; 2: däme, enfermo en agonía) Ra dathi di nedu, ya
be̱hñä, hñandi nto̱de ra koni ha rá yu̱ga. El enfermo ya
komi (kómi) vt 1. cubrir, tapar Komi ri está en agonía, ya se le oye en la garganta la
ñäxu ko ri bayo pa dä daka ra hyadi. flema que le ahoga.
Cúbrete la cabeza con el rebozo para que te koni (kǒni) adj 1. liso Ra huä xi xá nkoni
proteja del sol. pa too dä mihi ko rá ye̱. El pescado está
2. encubrir, ocultar Rá nänä nuä ra be muy liso para agarrarlo con la mano.
komi te pe̱fi nuä rá tu̱. La mamá de 2. resbaloso, resbaladizo Ja getuu̱ dí
ese ratero encubre lo que hace su hijo. tasti koñä xá koni ra ñu. Seguido me
Pret. bi gomi Act. indet. jomi Sinón. 1: resbalo porque está resbaloso el camino.
xitsi, hetse Variante nkoni Sinón. ñasti
konga (kónga) s prostíbulo Tena ge mä kontraseñä (kóntráséñä) s 1. señal,
tu̱ pa nuni ha ra konga jani Nju̱nthe. contraseña Hutsi na ra kontraseñä
Dicen que mi hijo va allá, al prostíbulo de nandi ra ñänhuähi pa geä ri thandi pa
Pachuca. gi hye̱ki ra the. Pon una señal al otro lado
kongaza (kǒngázǎ) s 1. madera lisa Nuna de la milpa para que te sirva de guía para
ra xithe̱ dá tai ra kongaza. Esta tabla que cortar el surco.
compré es madera lisa. 2. identificación (de personas) Xi mäthoni
2. palo liso Nuni rá ro̱tse ra ngu ra dä hñä na ya he̱mi ga kontraseñä. Es
kongaza. Aquel horcón de la casa es palo indispensable que uno traiga documentos
liso. de identificación. Sinón. 1: señä, thandi;
3. árbol sin o de poca espina Nuni ra bai 2: he̱mi mämporta, njamfri
ga za ra kongaza. Aquel árbol tiene poca kontsi (kǒntsi) vt 1. manosear Bu̱ gi
espina. Sinón. 3: hogaza Véase kongi, za kontsi ya tu̱yo hinda nte xá ñho, dä
kongeä (kongeä) 1. con eso, es suficiente ndondotho. Si manosean a las crías de la
Iho, ya kongeä ya do gá theni. Hijo, ya perra no se crían bien, nada más se atontan.
es suficiente con esas piedras que acarreaste. 2. tocar, acariciar Ra mboni mrá
2. con él Mä ntsu̱be dá handi, mi pa mbängi ya nubye̱ di hotho too dä
kongeä mä ku. Vi a mi enemigo, ¡y mi kontsi. El animal que era bronco ahora
hermano iba con el! ya se deja tocar.
3. con ese Nuni ra tsu̱ntu̱ bakua, 3. impulsar, incitar Nuä ra däme himrá
kongeä bí ehe ra ngu nsahnate mä yo̱tatuhni, ua bi kontsi ra u̱xjua pa bi
tixu. Con el muchacho que está aquí ñhote. Ese hombre no era peleonero, tal
parado, con ese viene mi hija a la escuela. vez lo impulsó el demonio para
139 HÑÄHÑU — ESPAÑOL koti
maíz, pero no lo vendo. Pret. bi go̱ni Act. mäme̱to. El Cuarto es el lugar de las casas
indet. jo̱ni de los hacendados de antes.
ko̱ste (kǒ̱ste) vt 1. raspar, tallar Ra metsi kuatabe̱hñä (kuátabé̱hñä) s concubina,
bi ko̱ste rá ua ko na ra njuando. El niño amasia, querida Nuä ra däme bu̱i nuä
se raspó el pie con una piedra filosa. xa ra be̱hñä, ha pe̱tsi rá kuatabe̱hñä.
2. aclarar (la garganta) Nuni ra duhu xi Ese hombre tiene su esposa legítima, y tiene
ko̱ste rá yu̱ga pa za dä ntuhu. Aquel una querida. Véase kuati, be̱hñä
cantante se aclara bien la garganta, para kuatatu̱ (kuátátu̱) s 1. entenado, hijastro
poder cantar. Pret. bi ko̱ste, bi go̱ste Nuni ra däme bu̱i yá kuatatu̱, hinge yá
Act. indet. jo̱ste Sinón. 1: ko̱xke tu̱. Aquel hombre tiene entenados, no son
ko̱xke (kǒ̱xke) vt 1. rozar Nuä ra bo̱jä bi sus hijos.
thogi bi ko̱xke rá hyo mä me̱ti. Ese carro 2. hijo adoptivo Nuyu̱ ya medinthäti
que pasó rozó el mío en un lado. pe̱tsi na rá kuatatu̱. Aquel matrimonio
2. lacerar, lastimar Nuä ra jäi bi yenti tienen un hijo adoptivo. Sinón. 1: ho̱tu̱;
ra bo̱jä xa ko̱xke rá ndoyo habu̱raza. 2: jatu̱ Véase kuati, tu̱
Esa persona que fue atropellada por un kuati (kuáti) vt 1. recoger, guardar
carro tiene laceraciones por todas partes Muntsi ya ntsi pa gi xu̱ti ha gi kuati.
en el cuerpo. Pret. bi ko̱xke, bi go̱xke Recoge los trastos para que los laves y los
Act. indet. jo̱xke Sinón. este guardes.
ko̱te (kó̱te) vi eructar Gá tsogi nsogi ra 2. arrinconar Gatho ya to̱te habu̱raza
ku̱ni, bi yu̱ti ra tsatyo bi zi ra hñuni, bi xa näti; hyoni habu̱ gi kuati. Busca un
bo̱ni ko̱te. Dejaste abierta la cocina, entró lugar para arrinconar las cosas que están
el perro a comerse la comida, y salió regadas por dondequiera. Act. indet. juati
eructando. Pret. dá nko̱te Sinón. 1: jondi, pe̱tsi, muntsi
jo̱te s eructo kuati (kuáti) vi 1. arrimarse, acercarse,
ko̱tsa hnäthä eructar fétido aproximarse Ra jäi nubu̱ di zändi ya
ku (ku) s hermano, hermana (menor) Ga mbängfani kuati ramätsu̱. Cuando la
ño̱ho̱ dí ku̱tahe ya ku, ha yoho mä gente va a amansar caballos salvajes, se
njuhe. Los hombres somos cinco hermanos, arrima poco a poco.
y tenemos dos hermanas. 2. ampararse Ya bätsi di hñoya ga dada
nku son hermanos o hermanas kuati yá tiyo o yá nangu. Los niños
kuarta (kuǎrta) s 1. cuarta (medida del dedo que quedan huérfanos de padre se
pulgar al dedo meñique) Tenä ge na kuarta amparan con sus tíos o vecinos.
xa nte̱ni ko rá ye̱ ra jäi tsu̱di nate 3. protegerse Nubu̱ uäi, ya yo kuati
centimetro. Dicen que una cuarta, medida ha yá ua ya bai ga za. Los animales
con la mano humana, alcanza veinte menores, cuando llueve, se protegen al pie
centímetros. de los árboles.
2. cuarta (látigo), látigo pequeño Mä fani 4. pararse Xuua, ogi hopi kuati ya
ga nthutsi, rabu̱ hingi ne dä ntihi, pe ginue ha ri mohi. Juan, no dejes que se
ya dá tai na ra kuarta pa ga fe̱ti. Mi paren las moscas en tu plato.
caballo de montura a veces no quiere 5. atraer Tenä ge na ra yofri kuati ra
caminar aprisa, pero ya compré una cuarta jue̱i. Dicen que la aguja atrae al rayo.
para darle de latigazos. Pret. bi uati Sinón. 1: ntaki; 2: te̱ni; 3:
3. geómetra (oruga) Nuni ra zuue ngu joni, thätsi; 4: hudi, no̱gue; 5: ju̱
dä ño e̱ni, gehni ra kuarta ha hingi kuatsi (kuǎtsi) vt arrebatar Mäthoni gi
tsate. Aquel gusano va midiendo nxadi hänja gri kuatsi ya nzafi bu̱ dä
conforme camina, es el geómetra y no yege na ra tuhni. Es menester que
muerde. Sinón. 1: nagi; 2: me̱ti; 3: aprendas cómo arrebatar armas en caso de
ye̱ni pleito. Act. indet. juatsi Sinón. häki
Kuarto (Kuǎrto) El Cuarto (ranchería de kuä (kuä̌) s tule Na ra ngu ga kuä, xi ra
Zimapán) Kuarto geä yá ngu ya mbo̱ho̱ nxaha rá xudi. La sombra de la casa
kudu HÑÄHÑU — ESPAÑOL 142
techada con tule es muy fresca. Sinón. tule, vive de las hojas del jitomate, su cuerpo es
hogä kuä verde. Vocal nasal: kuëta Variante kueta
kudu (kǔdu) s hilacho, harapo, andrajo, kueta ga zakthuhni oruga de pirul
guiñapo Mä tu̱ ya hingi ne dä hye ya kuete (kuěte) s cohetón (reg.), cohete
kudu mo̱te, ne ya hoga dutu. Mi hijo ya grande Na ra pa bi zäti ya kuete ha ra
no quiere ponerse hilachos remendados; hnini Ntso̱tkani ha bi du ndunthi ya
quiere ropa buena. Sinón. ze̱dutu jäi. En una ocasión se quemaron los
kuduo̱ni s gallina a la que se le han cuetones en la ciudad de Ixmiquilpan y
caído varias plumas murió mucha gente. Sinón. nzafi,
mo̱takudu s hilacho remendado poxamantho, tsibintho
ze̱kudu s hilacho viejo kuete (kuěte) vt pegar Ndi ra bätsi kuete
kueke (kuéke) vt separar, apartar Dá ya he̱mi ha rá dutu. Mira, el niño está
kueke ra dehe pa ha mä huähi, ha mära pegando papeles en la ropa. Act. indet.
go bi heke pa yá huähi. Aparté el agua juete Variante kuete Sinón. to̱te
para mi milpa, y otras personas la desviaron kuete (kuete) vt 1. pegar (espina) Iho,
para sus milpas. Sinón. heke, ueke kuetuabi na ra mini nuni ra tsu̱di yoni
kuemi (kuěmi) vt 1. doblar (hierro) Nuä pa dä ma. Hijo, pégale una espina a ese
ra bo̱jä xa mai kuemi, me̱fa dä su̱ti yá puerco que anda ahí para que se vaya.
ua ya jäi. Dobla ese fierro que está de 2. soldar Mä be̱fi, dí kuetuabi yá mpe̱fi
punta, porque a lo mejor se le clava en el pie ga bo̱jä ya jäi. Mi trabajo es soldar las
a alguna persona. herramientas de metal de las personas.
2. enchuecar (hierro) Ya nthaki ga bo̱jä kuete (kuéte) vi 1. estar pegado Na ra
xa thuxa ha ya ñu, xa kuemi ya bo̱jä he̱mi mi kuete ha ra de̱nda, mi enä ge
nubu̱ fanti. Las protecciones de fierro nonxi ra ngo Ni. El anuncio que estaba
que han puesto en las carreteras las han pegado en la tienda dice que el lunes es la
enchuecado los carros al chocar con ellas. fiesta del Nith.
Act. indet. juemi Sinón. 1: domi; 2: 2. estar, hay (donde se requiere fuerza para
tsaki no caer) Ha ra jädo kuete na ra mexe.
kuenti (kuěnti) vt dislocar (hueso) Hingi Hay una araña en la pared.
tsa ga ño, ngeä stá kuenti na mä ua. 3. pegarse (planta) Ja na ra bai ga do̱ni
No puedo caminar porque me he dislocado kuete ha rá jädo de ra ngu. Hay una
un pie. Act. indet. juenti clase de flor que se pega en la pared de la
ngüenti s dislocada casa.
kuenti (kuénti) vi dislocarse (coyuntura) 4. viajar de mosca (fig.) Ha rá xu̱tha
Mä uahu̱ kuenti nubu̱ hindí nethu̱ ra hai nuni ra bo̱jä di yo, kuete na ra
xá ñho. Nuestros pies se dislocan cuando tsu̱ntu̱. Atrás de ese camión que va
no pisamos bien la tierra. caminando, viaja un joven de mosca. Pret.
kuenti (kuénti) vi 1. debilitarse Ra bi uete, bi ue'te Variante kuete
dathi, kuenti rá ndoyo nubu̱ hingi ne kue̱ (kue̱) s 1. coraje, ira, enojo, cólera
te dä zi. El enfermo se debilita físicamente Ra hñeni tsu̱di nuä ra be̱hñä, ga kue̱. La
cuando no quiere comer nada. enfermedad que sufre esa mujer es de
2. perder Ya jäi kuenti yá jamfri de ra coraje.
nthekate Ajuä, nubu̱ thogi ya dumu̱i. 2. enojón ¡Te ra kue̱! ¡Qué enojón!
Las personas pierden la fe en la Sinón. nzo̱tmu̱i
misericordia de Dios cuando les pasan po̱ ra kue̱ está enojado
desgracias. kue̱se̱ (kue̱se̱) s enojón, enojona Mä hmu
kueta (kuéta) s Nombre de una oruga ra kue̱se̱ hänge ko ntsu̱tho hinga geä dí
grande. Rá kueta ra bai ga dädimaxi di te pe̱fi, tsu̱ki. Mi patrón es enojón, por eso,
ha yá xi ya dädimaxi, ha rá bai ra con tantito que no esté correcto lo que estoy
kangi. La oruga de la mata de jitomate haciendo, me regaña. Sinón. bo̱kue̱,
gäxhya
143 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ku̱hu̱
kuixi (kuíxi) s 1. pellejo (de reptiles e mu̱i, bi du. El perro ñango que nació se
insectos) Bu̱i ranaño ya zuue di mpu̱thi murió. Sinón. ku̱xki
pa tsogi yá kuixi. Hay una variedad de ku̱ (kǔ̱) vi 1. estar dentro de algo (dos o más
reptiles e insectos que mudan su pellejo. objetos) Nuä ra de̱thä ku̱ ha ra ro̱za, geä
2. cascabel Tenä ge nubu̱ ra keñä ga pa dä zi ra tsu̱di. El maíz que está en el
pozu̱ ne dä ntsate hingi zu̱ni rá kuixi. costal es para el puerco.
Dicen que cuando la víbora crótalo quiere 2. tener en el exterior del cuerpo (piojos,
morder no suena su cascabel. pulgas, cresas) Ra tsu̱di hingi ne dä
kunte̱i (kunte̱i, kúnte̱i) vt encelarse (de noki, ngeä ku̱ yá to. El puerco no
alguien) Nuni ra däme xi di kunte̱i rá quiere engordar porque tiene piojos.
be̱hña, ya beni ge di ñoui mäna ra 3. estar metido (p. ej.: ganado en el corral o
däme. Aquel hombre, ¡cómo se encela de en un arroyo, o en el bosque) Bá e̱ni ya
su esposa!, ya piensa que anda con otro mboni bí ku̱ mbo ra huähi. Ve a echar
hombre. Pret. bi gunte̱i Act. indet. junte̱i, afuera a los animales que están metidos
junte̱i dentro de la milpa.
kunti (kunti) vt 1. rodar (p. ej.: piedra, 4. estar cargada (arma de fuego) Ra nzafi
tronco de árbol) Iho, kunti nuna ra do pa dá u̱tua mände, nubye̱ ku̱. Ayer cargé
hinto dä fetse. Hijo, rueda esta piedra la escopeta; ahora está cargada. Pret. bi
para que nadie se tropiece. yu̱
2. ronzar (mover con palanca cosas pesadas) ku̱dbida (kú̱dbida) s pájaro bobo Ra
Nuni ra ndu̱nza dá kunti ko na ra ku̱dbida hingra tsuse̱ ha yo ha ya uada,
bu̱hu̱. Ese tronco lo roncé con una ya tähi ha yo getuu̱ ha ya ngu. El pájaro
barreta. bobo no es miedoso, anda en los magueyes,
3. empujar (p. ej. vehículo) Nuni ra bo̱jä mezquites y cerca de las casas.
hingi ne dä nzo̱; hänge kunti nuyu̱ ya ku̱hi (kǔ̱hi) 1. adj sabroso Ra hñuni hingi
ño̱ho̱. Ese camión no quiere arrancar; ku̱hi, ngeä hingi tu ra ntsotsi. La comida
por eso lo están empujando aquellos no está sabrosa porque no tiene
hombres. Act. indet. kunti Sinón. 1: condimentos.
tämi; 2: joni; 3: enti 2. s sabrosura Xi ra ku̱hi ra hñuni dá
kute (kúte) vti perseguir, corretear (compl. tsihu̱ nuni ha dá maha. La comida que
indet.) Bu̱i ra ya mboni ha ra mbonthi, comimos allá, donde fuimos, era una
ya mbängi ha ya bo̱ka kute. Hay algunos sabrosura. Variante nku̱hi
animales en el campo que son bravos, y maku̱hi adv sabroso
corretean a cualquiera. Véase kui, -te ku̱hnäte (kǔ̱hnä́te) s guía Nuni ra ño̱ho̱
kui (kui) vt 1. correr, expulsar, hacer go gehni ra ku̱hnäte, pa tso̱ho̱ ua nuni ra
desocupar Mä ga kui ra ya jäi ha mä metsi, pa dä handi mä tixu. Aquel
ngu, ngeä ya ne dä jame̱ti. Voy a correr a hombre fue el guía para que ese muchacho
unas personas de mi casa porque ya quieren llegara aquí, y se fijara en mi hija.
adueñarse de ella. ku̱hni (kǔ̱hni) vt 1. guiar Ya mboni ke dá
2. hacer huir, ahuyentar Nuu̱ ya mboni ku̱hni habu̱ ja te dä zi, nubye̱ ya bi nzäi.
di thetsi mo̱te ra huähi, kui pa ha ra A los animales nada más los guié donde hay
to̱ho̱. Esos animales que andan rodeando abundante comida. Ahora ya se
detrás de la milpa, ahuyéntalos hacia el acostumbraron.
cerro. Pret. bi gi Act. indet. jui 2. conducir Ku̱hni nuä ra zi däkei.
Sinón. e̱ni Conduce a ese ancianito. Pret. bi gu̱hni
kuxkuru (kuxkuru) s 1. animal no Act. indet. ju̱hni
desarrollado Ra tsu̱di dá tai ra kuxkuru, gu̱hnäte, gu̱hni s guiador
po̱de hinda te. El puerco que compré no ku̱hu̱ (kǔ̱hu̱) s 1. pintura Ja ranaño ya
está desarrollado, creo que no va crecer. ku̱hu̱ pa dä jäti nuäraza ra to̱te. Hay
2. ñango (reg.), el último animal de una diversas clases de pintura para pintar
camada Nuä ra kuxkuru ga tsatyo bi cualquier objeto.
ku̱hyadi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 144
yoti. La leña verde que corté la puse en el kani (kani) s quelite Dá tai tsu̱ ra kani
sol para que se seque. pa ga hoki. Compré un poco de quelite
2. leña fresca Ra kamäza dí udi ha ra para guisarlo. Sinón. hyethe
uspi hingi ne dä nzo̱ xá ñho. La leña Ntso̱tkani, Ntsu̱tkani s
fresca con que enciendo el fogón no quiere Ixmiquilpan
arder bien. uakri s vara de quelite; raíz de
3. madera fresca Ya xithe̱ dá tai ya quelite
kamäza. Las tablas que compré son xäkri s hierbabuena
maderas frescas. Variante kamza kanidehe (kaniděhe) s berro (lit.: quelite
Sinón. 1 y 2: kaza; 3: xaza Véase kami, de agua) Ra kanidehe bai nzäntho ha
za rani ra dehe. Siempre hay berro por
kami (kami) vi reverdecer, enverdecer donde pasa el agua. Sinón. berro Véase
Ha ra huähi xi di kami po ya kani. El kani, dehe
terreno se ve que reverdece por los quelites. kanitsu̱di (kanitsǔ̱di) s tianguis (hierba
Sinón. kanti del monte) Ra kanitsu̱di xá ñho dä zi ya
kamju̱ (kamjǔ̱) s frijol fresco en vaina Dí mboni ha ra tsu̱di. Es bueno que los
ho ra kamju̱, ngeä naño rá ku̱hi. Me animales como los puercos coman el
gusta el frijol fresco porque es diferente su tianguis. Sinón. ximhai, ximhai
sabor. Sinón. xaju̱ kanjä (kanjä) s endibia (hierba) Ra
kamxithi (kamxithi) s carrizo fresco, kanjä tsi ñätho ha xi ra ku̱hi. La endibia
carrizo verde Ya jäi hoki yá ngu ko ya se come cruda y es muy sabrosa. Véase
kamxithi. Las gentes hacen sus casas con kani, Ajuä
carrizo fresco. Variantes kamnxithi, kankri (kánkri) s “cancri” (reg.), tipo de
kamaxithi Sinón. kasthi Véase kami, hierba (como la mostaza) Ya tu̱ka dämo̱ni
xithi di ho dä zi ra kankri. A los pollitos de los
kangado (kángádo) s 1. piedra de jade guajolotes les gusta comer el “cancri”.
Ha ya do ga däthe dá tsu̱di ra ya Variante kangri Véase kangi, kani
kangado xi tsamähotho. En las piedras Kankuada (Kánkuada) Maguey Verde
del río encontré unas piedras de jade muy (ranchería de Zimapán) Kankuada ja ná
bonitas. hyo ra ñu ri ma Hñakala. Maguey Verde
2. piedra azul Dá tai na tsanza ra do ga está a un lado de la carretera que va a
kangado, pe ra gädo enä ge hingi ho, Jacala. Véase kangi, uada
ngeä xá nkonitho. Compré una kanti (kanti) vi reverdecer, enverdecer
camionada de piedra azul, pero el albañil Nubye̱ bi uäi, bi kanti mäxo̱ge ya
dice que no está buena porque es lisa. to̱ho̱. Ahora que ya llovió reverdecieron
3. ídolo Variantes kangdo, kando Véase todos los cerros. Véase kami
kangi kastaba (kástába) s calostro Ra mu̱di
kangagiue (kángágǐue) s mosca verde nuä ra ba tsu̱ti ra tu̱nthfani, ra kasta-
Tenä ge ra kangagiue, ra yo̱te. Dicen ba. Lo primero que mama el becerro es el
que la mosca verde es de mal agüero. Véase calostro. Sinón. tsoba Véase kasti, ba
kangi, giue kastabindri (kǎstábindri) s chicalote de
kangauada (kángáuada) s maguey verde flor amarilla Ja yoho ya bai ga bindri:
(tipo que crece mucho) Ja na ra bai ga na ra taxabindri ha na ra
kangauada di te ra dängi. Existe una kastabindri. Existen dos matas de
mata de maguey verde oscuro que crece chicalotes: un chicalote blanco y un
mucho. Véase kangi, uada chicalote amarillo. Variante kastamindri
kangi (kángi) adj verde Dá handa na ra Véase kasti, bindri
tsanza ra kangi bi thogi. Vi un coche kastade (kǎstáde) s animal de frente
verde que pasó. Variante nkangi amarilla Nuni ra ndämfri ra kastade ha
mäxo̱ge rá ndoyo ra be̱tsi. Aquella res
es de frente amarilla y todo su cuerpo es
kastade̱thä HÑÄHÑU — ESPAÑOL 148
canela. Vocal nasal: kastadë Véase kasti, kasthi (kásthi) s carrizo fresco Ko ra
de kasthi di thoki ya bo̱tse. Las canastas se
kastade̱thä (kǎstáde̱thä) s maíz amarillo hacen con el carrizo fresco.
Ra kaxtäde̱thä mäna hinxá mädi, Sinón. kamxithi Véase nka, xithi
mäna xá mädi ra ntasde̱thä. No está katika (katikǎ) s hediondilla (quelite) Ra
muy caro el maíz amarillo; es más caro el katika geä na ra kani tsi nsi ra dehe.
maíz blanco. Véase kasti, de̱thä La hediondilla es un quelite que se come sin
kastagäni (kǎstágä́ni) s abejorro caldo. Variante katka Sinón. katsu,
amarillo Ra kastagäni yo ha ya dänga itakani, ñikni
bai ga do̱ni. El abejorro amarillo anda en kati (káti) vt 1. desear Xi dí kati na
las matas de flores grandes. Véase kasti, xe̱ni ra thumngo̱. Deseo mucho un pedazo
gäni de barbacoa.
kastakeñä (kǎstákeñä) s víbora casera 2. anhelar Dí kati ga ma ra ngo tai.
Ra kastakeñä tsi ya dängu ha ku̱ti ha Anhelo ir a la fiesta del centro.
ya ngu. La víbora casera entra en las casas 3. codiciar Nuni ra nxutsi dí kati.
y se come a los ratones. Sinón. uä, Codicio a aquella muchacha.
do̱mxukeñä, uäkyä Véase kasti, keñä 4. ansiar Dí kati ga nthäti. Ansío
kastamuza (kǎstámúza) s zapote casarme. Sinón. 1: ne; 2: beni, ne; 3: ho,
amarillo (mata y la fruta) Tenä ge ni ra desia
kastamuza ha ra taxmuza hindi hogi ha katño̱ho̱ vi desear esposo
ra tse̱hai. Dicen que ni el zapote amarillo katsei vi apetecer tomar pulque
ni el zapote blanco enraizan en tierras de nkatbojä s codicia de dinero
clima frío. Véase kasti, muza nkati s ansia, deseo
kastando̱ni (kǎstándo̱ni) s Nombre de kathu̱ (kathu̱) 1. terminamos Asta ja
una hierba de flor amarilla. Ra kastando̱ni gekua dá kathu̱ ga mpädi. Hasta aquí
geä na ra bai ga ndäpo tsi ya mboni ha terminamos de ser amigos.
yá ye̱ kontsi ra na ra hyo mähye̱gi, ha 2. nos vemos Ga kathu̱, nda Xuua.
rá do̱ni ra kasti. La hierba de flor Bueno, don Juan, nos vemos.
amarilla es una hierba que comen los 3. llegamos (trabajo) Ra sofo dá kathu̱
animales; sus ramas brotan iguales a cada mäde. De la pizca, llegamos a la mitad.
lado y su flor es amarilla. Sinón. ponza Variante nkathu̱ Véase ka, -tho, -hu̱
ndäpo katsu (kátsu) s hediondilla, quelite picoso
kastasefi (kǎstáséfi) s abeja amarilla (reg.) Ra katsu xá ku̱hi ko ra ngo̱btsu̱di.
Tenä ge mäna xá ñho rá tafi ra La hediondilla es sabrosa con la carne de
kastasefi de ge ra bosefi. Dicen que es puerco. Ra foyo tu ndunthi ra nda ga
mejor la miel de la abeja amarilla que la de katsu. El estiércol de ganado menor tiene
la abeja negra. Variante katsfi Véase bastantes semillas de quelite picoso.
kasti, sefi Sinón. patsefi, patsfi Sinón. itakani, katika
kastaixi (kǎstáǐxi) s durazno amarillo katsi (kǎtsi) vi 1. cesar Ya bi katsi ya
(mata y fruta) Mäna mädi ra te̱ni ra ye. La lluvia ya cesó.
kastaixi de ge ra taxixi. Es más caro el 2. cortar, parar (agua, sangre) Ra ji mi
kilo de durazno amarillo que el de durazno po̱ni ha mä ua, ya bi katsi. La sangre
blanco. Véase kasti, ixi que me salía del pie ya se paró. Sinón. 1:
kasti (kásti) 1. adj amarillo Ja ra bai xatsi, tsaya; 2: bai, tsaya Véase ka
ga ixi, ge ra kasti rá ixi. Hay árboles de kaxfani (kaxfǎni) s desnudo, encuerado
durazno cuyo fruto es amarillo. Ra bätsi eheua ha ra ximhai, ra
2. s oro Mäyabu̱ mi yo ya ku̱ta be̱xo kaxfani. El niño que viene a este mundo
ga kasti. Antiguamente circulaban viene desnudo. Ra ya bätsi yo ga
monedas de oro de a cinco pesos. kaxfani ha hindi hñeniu̱. Unos niños
Sinón. 2: kastabo̱jä andan encuerados y no se enferman.
Sinón. the̱fo, the̱lo
149 HÑÄHÑU — ESPAÑOL kinti
kaxhmi (kǎxhmi) vi palidecer Stá Hijo, asómate a ver que está haciendo tu
kaxhmi ko ra hñeni tsu̱ki. Con la mamá.
enfermedad que padezco me he puesto 3. ver Mä ga kätsi mä me̱fi. Voy a ver
pálido. Sinón. hathmi, hñathmi Véase a mis peones. Act. indet. kätsi Sinón. 1:
kasti, hmi tso̱ni, tso̱nga; 2: handi; 3: nu
kaza (káza) s 1. madera verde Dá tanga ke (ke) vi pujar, quejar Ya no̱ndo ke
na ra negu, pe ra kaza. Compré un ko rá ndu ha ra mbo̱tse. Los burros pujan
horcón, pero está verde. con la carga en la subida. Pret. dá nke
2. leña fresca (medio seca) Dá xu̱ na Vocal nasal: kë
zo̱te ra za, pe ra kaza. Corté un tercio kenthe [Variante de keñäděhe] tromba
de leña, pero está fresca. keñä (keñä) s víbora, culebra, serpiente
3. leña mojada Ko ra ye, ra kaza hingi Ja ra nañotho ya mu̱i, bu̱i nua ra za
de̱ ha ra tsibi. La leña mojada no agarra ya keñä. En cada lugar hay una gran
la lumbre. Sinón. kamza Véase nka, za variedad de víboras y culebras. Vocal nasal:
katsfi [Variante de kǎstaséfi] avispa këñä
amarilla bokyä s víbora negra
katsi (kátsi) vt 1. estorbar Mä tixu ya keñädehe (keñäděhe) s tromba (lit.: víbora
himbi nthäti, ngeä bi katsi na ra de agua) Habu̱ tagi ya keñädehe, xi uäi
tsu̱ntu̱. Mi hija ya no se casó, porque la ntse̱di. En donde descargan las trombas
estorbó un muchacho. llueve muy fuerte. Variante kenthe,
2. suspender Ra hmu bi katsi ra be̱fi. nkenthe Véase keñä, dehe
El patrón suspendió el trabajo. ke̱ (ke̱) vi azotarse (fruta) Sinón. fo̱,
3. interrumpir Ra kue̱ bi katsi mä mfo̱hni
hñuni. El coraje me interrumpió la ke̱suni (ké̱suni) vi moler nixtamal
continuidad de mis alimentos. ―Juäna, ¿te gí pe̱fi? ―Dí ke̱suni.
4. impedir Mä yadi, bi katsi na ra ―Juana, ¿qué estas haciendo? ―Estoy
jäi. Una persona impidió que fueran los moliendo nixtamal. Pret. dá nke̱suni Véase
que iban a pedir a mi novia. Act. indet. ke̱ti, suni
jatsi Sinón. 1: goti ra ñu; 2: bami; 4: ke̱ti (ké̱ti) vt 1. moler Tixu, ke̱ti ra
häkuabi suni ha ra ju̱ni. Hija, muele el nixtamal en
kändo (kändo) s azotador (oruga) Ra el metate.
kändo geä rá zuue̱ ra tähi ha tsate ha 2. atropellar Ra bo̱jä bi ke̱ti na ra o̱ni
gatho rá ndoyo. El azotador es un gusano ha ra ñu. El camión atropelló una
del mezquite y pica con todo su cuerpo. gallina en el camino.
Variante njändo 3. triturar Ra tsatyo hindi ke̱ti xá ñho
käni (käni) vt asomar, buscar Nuni ra ra hme. El perro no tritura bien su
me̱jua käni ya mina ha njati ra hñe, pa tortilla.
bu̱ yo. Aquel cazador está buscando 4. machacar Hyastho dí ke̱ti ra suni ko
ardillas abajo, en la barranca, por si andan ya ndäpo, pa dí umbabi ya tu̱ka
por allí. dämo̱ni. Machaco diario el nixtamal con
kätsi (kä́tsi) vi 1. asomar Na ra jäi bí hierbas, para darlo a los guajolotitos.
kätsi ha rá nku̱hyatsi ra ngu. Una 5. quebrar Ya de̱mza dí ke̱ti ko mä
persona se está asomando a la ventana de la tsi. Yo quiebro las nueces con mis
casa. dientes.
2. sobresalir Rá njomi mä ngu kätsi 6. quemar (fig.) Mä uani di ke̱ti xá
na xe̱ni. El techo de mi casa sobresale un ñho ya nthoti. Mi pistola quema muy
pedazo. bien los cartuchos. Sinón. 1 y 4: ku̱ni; 2:
kätsi (kätsi) vt 1. visitar Mände dá neti, ze̱mi; 3: ñädi; 5: tehmi
kätsi rá ku mä dada. Ayer visité a mi tío. kinti (kínti) vi estar bien maduro Dá tai
2. asomarse Iho, kätsi te pe̱fi ri nänä. ya däza nuu̱ di kinti, ngeä mäna xá
ko HÑÄHÑU — ESPAÑOL 150
mädi nuu̱ xá ñho. Compré los plátanos hindi nxadi ha go dí koki ra bojä pa di
que ya están bien maduros, porque están sigi di nxadi. Mi sobrino no estudia y yo
más caro los que están maduros. estoy pagando para que él continúe
ko (ko) vi 1. cacarear (clueca) Na mä o̱ni estudiando. Sinón. 1: kotsi; 2, 4 y 6:
ya ko. Una de mis gallinas ya cacarea po̱ni; 6: juti
como clueca. komi (kómi) vt 1. copiar Mä tu̱ di
2. gruñir (el estómago) Mä mu̱i ya ko, komi ya koi, ko na ra he̱mi ga
ngeä tsu̱ka ra thuhu. Me gruñe el thehñä. Mi hijo copia dibujos calcándolos
estómago porque ya tengo hambre. Pret. con papel carbón.
bi nko Sinón. 1: makankoni, 2. moldear Mä dada di komi ya kohai,
ñäkankoni; 2: nkoxni ko na ra nkohai. Mi papá moldea
kohai (kóhai) s 1. adobe Dá tai na adobes, con una adobera.
nthebe ya kohai. Compré un ciento de 3. pintar (a mano) Na ra jäi bi komi
adobes. mä bätsi, bi yentho ha ra he̱mi ko rá
2. adobera Dí hoka na ra kohai. Estoy ye̱. Una persona retrató a mi niño; lo
haciendo una adobera. Sinón. 1: dohai; 2: pintó en el papel con la mano. Sinón. 1 y
nkohai 3: kotsi; 2: häi, hoki
kohni (kóhni) vt 1. chapalear Ra bätsi di komnxätä (komnxä̌tä) vi extraer la
kohni ra dehe ko yá ye̱. El niño chapalea carnosidad de la penca del nopal Otho ya
las manos en el agua. tu̱stä bye̱, hänge stá oki na ra ñe̱stä
2. salpicar pa dí komnxätä. Ahora no hay nopales
koi (koi) s 1. dibujo Dí hoka na ra koi tiernos, por eso he cortado una penca de
de na ra mayo. Estoy haciendo un dibujo nopal y le estoy extrayendo la carnosidad.
de un pastor. Pret. dá nkomnxätä Véase komi,
2. retrato Mände dá häi mä koi. Ayer xätä
me tomé un retrato. kongi (kongi) vi 1. fugarse Na ra
3. imagen Mänonxi dá tai na ra koi. El yofadi bi kongi ha ra fadi. Se fugó de
lunes compré una imagen. la cárcel un prisionero.
4. semejanza Mä tu̱ bi hñämba rá koi 2. salir Ra badu dä yu̱i ha ra dehe ne
ndu rá dada. Mi hijo tiene mucha mä di kongi yabu̱. El pato se sume en el
semejanza con su difunto padre. agua y va a salir lejos.
koki (kóki) vt 1. sacar Tixu, koki na ra 3. traspasar, atravesar Ra nkahni dá
mini bi mfotsi ha mä ua. Hija, sácame umbabi ra ye̱stä, bi kongi. La pedrada
una espina que se me metió en el pie. que le di a la penca del nopal lo traspasó.
2. hacer salir Mä ku mi mpe̱fi ha na ra Sinón. 1: bo̱ni, bati; 2: kontsi, bo̱ni,
de̱nda, pe dá koki pa dá ku̱ti ga neki; 3: konti, ñheki, ratsi
xahnäte. A mi hermano que trabajaba en konti (kónti) s 1. portillo Ra jädo dá
una tienda lo hice salirse a allí y lo metí hokua, na ra konti. Le dejé un portillo
de profesor. al muro que hice.
3. desenfundar Ra hyote, ngu xi ga koki 2. pasadizo Ra huähi jutsi, pe ya
rá bo̱jä, bi kahni yá ntsu̱huí. El mboni di hoka yá konti. La milpa está
asesino, desenfundando su pistola, disparó cercada, pero los animales hacen sus
a sus enemigos. pasadizos.
4. libertar Rá ñänte mä tiyo, bi koki de konti (konti) vi 1. traspasar, atravesar
fadi na ra jäi. El defensor de mi tío Ha rá yu̱ga ra yo, bi konti ra juai. El
libertó a una persona de la cárcel. cuchillo traspasó el pescuezo del chivo.
5. desenvainar Ngu xi ga zo̱ho̱ ra 2. salir Ra de̱thä bi konti de ha ra
hyoyo, bi koki ra juai ne bi thui. Al ronjua. El maíz se salió del ayate.
llegar el matancero, desenvainó su 3. entrar Rá nsoki mä ngu dá be̱tuabi;
cuchillo y lo afiló. pa dá xoki dá konti ha ra nku̱hyatsi.
6. pagar (lit. sacar dinero) Mä be̱datsi Perdí la llave de mi casa; para abrirla
151 HÑÄHÑU — ESPAÑOL kuamba
entré por la ventana. Sinón. 1: tontsi; 2: 3. sufrir la venganza por lo que no hizo,
po̱ni; 3: ku̱ti, tontsi pagar Nuä bi yo̱te ndu mä dada, nuga
kontsahyadi (kontsáhyádi) s 1. oriente, go dí koti bye̱. Todo lo malo que hizo
este De Ntso̱tkani kohi kontsahyadi ra mi finado padre, yo estoy pagándolo
hnini Ni. El pueblo de Nith queda al ahora.
oriente de Ixmiquilpan. 4. vengarse, desquitarse Sinón. 1: tonti,
2. al salir el sol Xuua, dí to̱pai rí xudi häki; 2: xäntsi, pu̱ki; 3: juti
kontsahyadi, pa ga ñähu̱. Juan, te kotsi (kótsi) vt 1. sacar Mände dá
espero mañana al salir el sol, para que kotsi na ra mini mi o ha mä ua. Ayer
hablemos. Variante koshyadi me saqué una espina que tenía en el pie.
Sinón. mbo̱xhyadi, mähyatsi Véase 2. copiar Dí kotsi rá koi na ra mayo.
hyadi, kontsi Estoy copiando el retrato de un pastor.
kontsi (kóntsi) vi 1. germinar Ra de̱thä 3. desenvainar Ngu xi dá mihi na ra
dá poti ya kontsi. Ya está germinando el banjua, dá kotsi mä juai ne dá ho. Al
maíz que sembré. agarrar un conejo desenvainé mi cuchillo
2. brotar Yá tsi ra bätsi ya kontsi. Al y lo degollé.
niño ya le están brotando los dientes. 4. desatorar Na ra juai mi fotsi ha na
3. trepar Ra mixi kontsi ha rá jädo ra ra uada ha dá kotsi. Estaba atorado un
ngu. El gato se trepa en la pared de la cuchillo en un maguey y lo desatoré.
casa. Sinón. 1 y 2: fo̱tse, po̱ho̱; 3: po̱tse 5. desenfundar Na ra jäi bi kotsi ra
koni (kǒni) s gallina clueca Ya xa pistola ne bi ye̱i hñu ya bo̱shnä. Una
mu̱xki yá tu̱ni ra koni. Ya nacieron los persona desenfundó su pistola y tiro tres
pollitos de la clueca. Variante nkoni tiros.
Sinón. koxji Véase ko, o̱ni 6. zafar Na ra ntu̱za mi fotsi ha ra
koti (kóti) vi 1. zafar, soltar Mä bo̱jä, hai, dá kotsi pa dá thäti mä fani ko
bi koti na rá tsanza ha ra ñu. En el ngeä. Zafé una estaca que estaba clavada
camino se le zafó una rueda a mi camión. en la tierra, para amarrar mi caballo en
2. brotar Ya ju̱ ya koti yá xidju̱. Al ella. Sinón. 1: häi; 2: komi; 3, 4 y 6:
frijol ya le están brotando ejotes. häki; 5: hñäki, koki
3. caer Mä saha mi ya, ya bi koti. La ku (kǔ, kú) s chía (mata y fruto) Rá bai
uña que tenía infectada ya se me cayó. ra ku di te ra dängi ha yá nda thoka ra
4. escaparse Na ra pa dá koti xa tei. La mata de chía crece mucho; se hace
thogagi. Un día me escapé de que me atole con sus semillas.
asesinaran. Sinón. 1: po̱ni; 3: dagi; 4: kua (kua) vi 1. tronar Mi ranga mä fani
mpontue ha ra fu̱tsi ntuni, nu mi ku̱i yá ua ne
kothe (kǒthe) s gaznate, garganta Xá ñu̱ nubu̱ mi häi xi mi kua. Al pasar mi
mä kothe, xi neni mä yu̱ga. Me duele la caballo en el barbecho remojado cuando
garganta; hasta tengo hinchado el cuello. metía y sacaba las patas tronaba.
Sinón. tuti 2. hacer estampido Dá ma ra nsaha
koxhyadi [Variante de kontsáhyádi] Nto̱pe ha nubu̱ ndí mfo̱te ha ra dehe
oriente, este Enä ya jäi ge ha ra asta mi kua. Fui al balneario del Tephe,
koxhyadi di mponi ra hyadi hyastho ora y cuando me aventaba al agua hasta se
kontsi. La gente dice que en el oriente el hizo un estampido.
sol se cambia de lugar diario al salir. 3. sonar (agua) Di kua ra dehe nubu̱
koti (kóti) vt 1. zafar, quitar Ra kontsi ya huä. Hasta suena el agua
ndämfri bi koti ra nthähi ha yá ndäni. cuando saltan los peces. Pret. bi nkua
La res se zafó el mecate de los cuernos. Sinón. 1 y 2: tho
2. desollar, quitar (la piel a un animal) Ra kuamba (kuǎmba) s persona mentirosa,
hyoyo ni yaä koti yá xifri ya yo xa persona chismosa Ra Xuua, xi ra kuamba,
hyo. El matancero de chivos desolla ha hinxá ñho ra nthate. Juan es muy
rápido al ganado que ha matado.
kuamba HÑÄHÑU — ESPAÑOL 152
zi. El gato maúlla cuando pide de comer. mahetsi (mahétsi) s 1. cielo (el cielo que se
Sinón. 1: ue̱; 5: thede; 6: tuhui ve) Ha ra mäka tofo mä, ge ra ximhai ha
mafri (mafri) s cuidador de caballo Dí mahetsi pe̱tsi dä uadi. En las sagradas
pe̱tsi mä mafri pa di su mä fani. Tengo escrituras se dice que la tierra y el cielo
mi cuidador de caballos para que cuide mis tendrán que terminarse.
caballos. Sinón. nsufani, nsufri Véase 2. cielo (donde vive Dios) Nunä nduste
madi, fani to̱tki, Ajuä bí bu̱i mahetsi handi nunä
mafri ñethi (mafri ñěthi) s 1. hierba muro ntsomu̱i. Dios que está en los cielos ve
de hojas grandes la maldad de esta envidia que me tienen.
2. hierba muro de hojas chicas Vocal nasal: mahëtsi Véase ma-, hñetsi
Magätsi (Magä́tsi) Real del Monte (ciudad Mahme (Mahme) Tlaxcalilla (pueblo de
que pertenece al estado de Hidalgo) Ra hnini Huichapan) Ra hnini Mahme, xi bu̱i
Magätsi xi ra tse̱, ngeä ja ha ra ndäntsi. ndunthi ya jäi. En el pueblo de Tlaxcalilla
La ciudad Real del Monte es muy fría porque hay muchos habitantes. Véase Ma-, hme
está en un lugar alto. mahme (mahme) s páncreas (lit.: tortilla
magi (magi) vi estirarse Mä so̱te zafri bi larga) Rá mahme ra mboni geä ngu na
magi rá nde, hänge dí tsa xá hñu̱. A mi ra tu̱ka pikhme, pe xá nxini ha nuä rá
tercio de zacate se le estiró el mecapal; por ngo̱ ngu ra ya, pe tsu̱ xá nkangi. El
eso lo siento pesado. Sinón. ju̱i, maki páncreas del animal es como una gorda de
magu (magu) s animal de oreja larga Ra tortilla chica, pero es delgado, y la carne es
no̱ndo ra magu ha xá ñho pa ra ndu. El como el hígado, pero un poco azul. Véase
asno es de orejas largas y es bueno para la ma, hme
carga. Véase ma, gu mahme (mahme) s tortilla larga Nu rá
Maguani (Maguani) Alberto (pueblo de hme ra tsatyo, tumbi ra mahme ha xá
Ixmiquilpan) Maguani bi uäthe ko nuä ra pidi. La tortilla que le dan al perro es una
ñuthe bi thogi. El Alberto se hizo de riego tortilla larga y está tupida.
con el canal que pasó. Variante Manguani mahmi (mahmi,) s cajete, cazuela grande
Véase Ma- Ra yo̱tamahmi hoki ranaño yá ndängi
maguyo (maguyo) s, adj ganado menor de ya mahmi. El que hace cajetes los hace de
oreja larga, ganado caprino Nu ya hoga diversos tamaños. Variante mamhmi Véase
täxi ya maguyo ha di te ya dängi. El ma, mohi
ganado caprino fino es de orejas largas y mahni (máhni) s griterío, vocerío,
crecen grandes. Véase magu, yo discusión Denda gekua bi nto̱de ra
maha [plural de pa, ma] vamos (inclusivo) mahni ha ra hmuntsi. Desde aquí se oyó
Mahaxä, mä ga kätsu̱ ra nzaya, xähmä la discusión de la junta. Variante hmahni,
di bu̱i. Vámonos, pues, a ver al juez hmaxhni
auxiliar, a ver si está. Bu̱ gí handi ga mahuai [Variante de majuai] cuchillo largo
maha, ga pengi pa ga maha. Si piensas mahuähi (mahuä́hi) s milpa larga Nuu̱ ya
que nos vamos, regreso para que nos the dí xofohe ya mathe, ngeä nuä ra hai
vayamos. ra mahuähi. Los surcos que estamos
mahai (mǎhai) s 1. vendedor de terrenos pizcando son largos, porque esa tierra es una
Nuä ra mahai hingi ne dä pa ra hai tsu̱ milpa larga. Véase ma, huähi
tsa, ne xá mädi. Ese vendedor de terrenos mahue (mahue) s quisquémil Rá mahue
no quiere vender su terreno a un precio mä nänä he kompabi rá tiñä ne rá xu̱tha
justo; quiere mucho. ne huitsini yá ye̱ nubu̱ xá tse̱. Mi
2. vendedor de tierra (para plantas de flores) mamá trae puesto su quisquémil; le cubre el
Nuni Monda yo ya jäi ya mahai ga pecho y la espalda y allí acurruca las manos
ro̱zä, nuä bí hä ha ra to̱ho̱ pa ya bai ga cuando hace frío. Mäme̱to ya be̱hñä
do̱ni. Allá en México, los vendedores de gatho mi hutsi yá mahuí. Antes, todas las
tierra la ponen en costales. La traen del mujeres usaban el quisquémil.
cerro para las plantas. Véase hai Variante mahui
mahuifi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 156
mahuifi (mahuifi) s 1. norte Nubu̱ huiti ¿ua ne dä xoti? Siento que mi mecapal
ra ndähi ha mahuifi, xi uäi di gekua. se estiró, ¿no se querrá soltar? Sinón. ju̱i
Cuando sopla aire por el lado norte, llueve makangi (makangi) s sur Ntula kohi ha
por aquí. rá uati makangi de ra hnini Ntsu̱tkani.
2. norte (Estados Unidos Americanos) Tula queda por el lado sur de la ciudad de
Tenä Ixmiquilpan. Variante mankangi
ge ndunthi ya jäi pa Mahuifi ba be̱fi. Sinón. mapuni Véase ma-, puni
Dicen que mucha gente va al norte a mamänxätä (mamä́nxä̌tä) s órgano
trabajar. Véase ma-, huifi (cacto) Ko ya mamänxätä thoki ya jutsi,
mahyatsi (mahyátsi) s oriente, este Ra ngeä ju̱ yá yu̱. Con el órgano se hacen
hyadi bí kontsi mahyatsi. El sol sale por cercos, porque enraizan.
el oriente. Sinón. kontsahyadi, Variante mamänxätä Sinón. käue̱,
mbo̱xhyadi Véase ma-, hyatsi mastä Véase ma, xätä
mai (mai) s 1. camarón Ra mai ba ga mambru (mambru) s cuidador de burros
te̱ni ha ya de̱nda. Venden el camarón por Ra Xuua ra mambru se̱he̱, ngeä joo rá
kilo en las tiendas. be̱go. Juan mismo es el cuidador de los
2. guía (de ciertas plantas) Ja ndunthi ya burros, porque no tiene peón. Véase madi,
ndäpo ga mai, hinge ga ye̱. Hay burru
muchas plantas que son de guía, no de Mameni s Tula Sinón. Ntula Véase Ma-,
brazo. meni
za ga mai palo dulce (planta) mamfri (mamfri) s cuidador de caballo
majä (majä) s cura, sacerdote Ra majä Variante manfani Véase madi, fani
bí juäni ra dathi ya nedu. El cura está Mamtu̱ (Mǎmtu̱) Donthi (ranchería de
confesando al enfermo que ya está por Huichapan) Mamtu̱ bu̱i thogi na mo ya
morir. jäi. En Donthi viven más de mil personas.
maje̱ya adv el año pasado Véase je̱ya Véase Ma-, tu̱
majyä (majyä) s tardío (maíz y frijol que mamthuhu (mámthǔhu) vi 1. rugir de
produce después de la semilla violenta; hambre (estómago) Mä mu̱i mamthuhu,
animales o mujeres que tardan en criar; fruta ngeä hinte stá tsi ra xudi bye̱. Mi
que se madura después del tiempo conveniente) estómago ruge de hambre, porque no he
Ra de̱thä dá poti ra majyä, xähma hinda tomado nada esta mañana.
zu̱di ra tse̱. El maíz que sembré es tardío, a 2. bramar de hambre Ya ndämfri hinte
ver si no lo alcanza la helada. Véase ma, xká umfu̱ te dä zi, ya bi mamthuhu. A
je̱ya las reses no les han dado nada de comer;
makahui (mákáhui) vi cacarear para poner ya están bramando de hambre.
Ya mähamu̱ mi makahui ra o̱ni, ya xa 3. gritar de hambre Ya täxi bí joti ha ra
ye̱mbye̱ yá mädo ha ya ndäpo. Ya hace nguñyo, ya bi mamthuhu. Los caprinos
días que las gallina cacarea como para que están encerrados en el corral, ya están
poner; ya ha de haber tirado los huevos en gritando de hambre. Sinón. 1: dästhuhu,
el monte. Sinón. tukahui, tuhui, fo̱nthuhu Véase mafi, thuhu
makahuni Véase tuhu, hui mamtsoni (mámtsoni) vi llorar gritando,
makankoni (mákánkǒni) vi cacarear a gritar llorando Nu mí zäti ya tsibi ntho
clueca (gallina) Nuä ra o̱njä hui, ya nuni Ntso̱tkani, ya jäi asta mamtsoni.
makankoni; ya mä dä yotsi. La gallina Cuando hubo la quemazón de cuetones allá
que pone ya cacarea a clueca; ya va a en Ixmiquilpan la gente hasta lloraba
empollar. Véase mafi, nkoni gritando. Véase mafi, zoni
maki (maki) vi 1. alargarse De ra natema Mamu̱i (Mamu̱i) Yolotepec (pueblo de
ra ra disiembre maka rá ua ra menjä. Santiago de Anaya) Nuni Mamu̱i ya bi
Dice que los pies del gallo se alargan desde thoki ra ya rayo ngusadi. Allá, en
el veintiuno de diciembre. Yolotepec, ya hicieron unas escuelas
2. estirarse Dí tsa mä gunde bi maki, nuevas. Sinón. Nolo, Ñolo Véase Ma-, mu̱i
157 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mañä
anaranjado, como de 8 a 10 cms. incluyendo pagar por tu ganado menor ochenta más
la cola como de dos o tres cms. veinte.
maä ra Zidada (máä ra Zídǎda) da gracias a mäna adj otro
Dios ―Jamädi po ra hñuni xá ku̱hi. mära adj otros
―Maä ra Zidada; go rakju̱. ―Gracias por mändunthi adv mucho más
la comida tan sabrosa. ―Da gracias a Dios; mä (mä̌) v aux ir (a hacer algo) Con un
él es quien nos la da. proclítico de futuro, indica un futuro próximo.
maäjuä (máäjuä̌) interj ¡gracias a Dios!, Mä ga ma tai. Voy a ir a la plaza. Mä
¡Qué agradeces! ―Di jamädi, nänä, dá xampäte mä dä ma tai. Mi estudiante va a
ntoxi. ―¡Dä majä! ―Gracias, señora, por ir al centro. Véase pa, ma
la cena. ―Da gracias a Dios. mä (mä̌) vt 1. decir Mäthoni nui ne nuga
Variante majä Sinón. te gi jamädi ga mäñhu̱ nuä stá hanthu̱. Es necesario
masju̱ni (másjú̱ni) s persona barbuda que tú y yo digamos lo que hemos visto.
Nuu̱ ya xodyo tso̱ho̱ua, ya masju̱ni. Los 2. anunciar, proclamar Bu̱i ndunthi
judíos que llegan aquí son personas too mä ya noya ga mpumbi. Hay
barbudas. Sinón. xamju̱ni Véase matsi, muchos que anuncian mensajes de
ju̱ni perdón. Act. indet. hmä
matäjuä (matäjuä̌) vi encomendarse a mänga ya bede contar cuentos
Dios Tenä ge nu ra o̱ni, nubu̱ handi ra mä- (mä-) pref Marca algunos adverbios,
Tsondähi, matäjuä. Dicen que a la por ejemplo: mänso̱ni aprisa, mäxo̱tse
gallina, cuando se le aparece Satanás, se por encima, mähye̱gi es igual, mähotho
encomienda a Dios. Véase mati, äjuä está bonito, mäjuäni es cierto.
mati (mati) vt llamar (en voz alta o con mä́- (mä́-) pref Se refiere al tiempo pasado,
chiflido o a señas) Xuua, mati ra Hose e̱ dä por ejemplo: mäje̱ ́ ya el año pasado,
ñuni. Juan, llama a José para que venga a ́
mäme̱to anteriormente.
comer. Act. indet. hmati mä dä nguä aunque sea eso Bu̱ xä raki,
mati (máti) v rec insultarse Nuyu̱ yoho mä dä nguä stá häni. Si me hubiera dado,
ya be̱hñä di mati ge di mäne, ngeä aunque sea eso hubiera recibido.
nada yá däme. Aquellas dos mujeres que mä di gehnä aunque sea este Nänä,
se insultan son rivales, porque su esposo es mädigehnä ra te̱gi dí e̱kai, pa hingi
el mismo hombre. Variante matiui nse̱ya. Señora, aunque sea este bocado le
Sinón. ntuhni traigo para que no se resienta.
mathä (mathä) s sueño eterno, muerte mä di geä conj aunque sea eso Otho te ga
Nuä ra jäi bi ñähä, de ha rá tähä bi pa, mädigeä ra tsu̱di mä ga tsitsi ga pa.
zu̱di ra mathä. Esa persona se durmió, y No tengo ni qué vender, aunque sea ese
en su sueño le alcanzó el sueño eterno. puerco voy a llevar a vender.
matsandäni (mátsándä́ni) s cuernudo mäbai (mä́bai) adv de pie, parado Ha
Nuyu̱ ya matsandäni ga meyo hingi nuä ra tsanza nduxjäi bi ma mäbai. En
tsaya di ntuhni. Esos chivos cuernudos no el autobús donde yo viajaba algunas
dejan de estar peleando. Tenä ge ra personas iban paradas. Véase mä-, bai
Tsondähi na ra matsandäni. Dicen que mächu (mächu) s mulo Tenä ge ra
el demonio es un cuernudo. mächu ho̱nse̱ dä hñeni ga u̱bi, kongeä
matsi (mátsi) s baraña Hyoni ra ya zi dä du. Dicen que el mulo nada más se
matsi pa ga the̱tihu̱ ra tsibi. Búscate unas enferma del mal de orina, y con eso se
barañitas para prender la lumbre. muere. Variante mächo Sinón. mäzu̱, tafri
mä (mä) adj pos mío; nuestro (Indica que mädä (mädä) adj mayor (de edad) Bu̱ä
el possedor es la primera persona, por ejemplo: na mä nju mädä di geke, ha mä ku
mä ngu mi casa; mä ye̱ mi mano; mä mbätsi di geke. Hay una hermana que es
bätsi mi hijo; mä nguhu̱ nuestra casa.) mayor que yo, y mis hermanos, que son
mä (mä́, má) adv más Mä ga jutai ri yo menores que yo. Véase mä-
gohorate ne mä nate mbe̱xo. Te voy a
161 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mähotho
mäde (mädě) adv medio, la mitad de Mä mädo (mädo) s 1. huevo Ra xaha agi yá
sofo hinda uaki nixi pa mäde ra je̱ya. No mädo ha ra bomu. La tortuga entierra sus
se completa mi cosecha ni para medio año. huevos en la arena.
Ra dathi tsi ho̱nse̱ mäde ra thuhme. El 2. blanquillo Nubye̱ ya mädo i ba po ya
enfermo se come sólo la mitad del kilo. Ahora el blanquillo lo venden por
pan. Véase mä- kilo.
mäde (mä́dě) adj otra mitad Ngubu̱ dí ne 3. testículo Mä doro xi te̱tua ya baga,
mäde tobye̱ ra thuhme. Como que mä ga ku̱mpa yá mädo rí xudi. Mi toro
apetezco todavía otra mitad de pan. persigue mucho a las vacas; mañana lo
mädebu̱ (mäděbu̱) adv 1. por ahí cerca voy a castrar.
(próxima a la persona con quien se habla) Ra fatmädo s huevo sancochado
bo̱jä pa gi ma Monda thogi mädebu̱. El jätmädo s huevo ahogado
autobús para que vayas a México pasa por pangmädo s huevo tibio
ahí cerca. thu̱tmädo s huevo frito
2. en estos contornos Ra mboni gí honi, ue̱mdo s huevo xoquiaque
di yo mädebu̱ ngetuu̱tho. El animal que xämdo s huevo apestoso
buscas puede andar en estos contornos. ximdo s cascarón
mädeni (mäděni) adv cerca de ahí Mädeni mädo kähä (mädo kä̌hä) s tipo de nopal y
ha mä ngu, nubu̱ dä nja ri pongi mä gi su fruta (tuna anaranjada de 5 a 8 cm. de
tso̱ngi. Ahí cerca está mi casa; cuando largo en forma de huevo)
tengas tiempo vas a visitarme. mägeä (mä́géä) adv hace poco tiempo Ja
Sinón. mädeua mageä gá ma tai, ha ya mäntä gá pengi.
mädenthebe (mäděnthebe) adj cincuenta, Hace poco tiempo que te fuiste a la plaza, y
medio ciento Ndí pe̱tsi mädenthebe ya ya regresaste tan pronto. Véase mä́-
ndämfri, ha nubye̱ dá kohi otho. Yo tenía mähämu̱ (mä́hä́mu̱) adv hace días, hace
cincuenta reses, y ahora me quedé sin nada. tiempo Mähämu̱ bi thogi ra ya jäi, mi
Variante denthebe Sinón. ñotemäre̱ta yoni ya däxyo. Hace algunos días pasaron
Véase mäde, nthebe unas personas ofreciendo cobijas.
mädetho (mädětho) adv 1. en medio Ra Sinón. mähemu̱ Véase mä́-
mu dá heke mädetho pa dá ku̱mba yá mähämu̱tho (mä́hä́mu̱tho) adv no hace
nda. Partí en medio la calabaza y le saqué mucho tiempo, no hace muchos días
las semillas. Mähämu̱tho dá be̱di na mä mboni. No
2. a la mitad Mä xo̱nintafi bi hege hace mucho tiempo perdí un animal. Véase
madetho, nu ndá tagi. Mi cántaro de mähämu̱, thoho
tlachiquear se dividió a la mitad cuando mähängu (mä́hä́ngu) adj ¿cuánto más?
me caí. Nänä, ¿mähängu ra de̱thä gí honi?
mädeua (mäděua) adv aquí cerca Nuua Señora, ¿cuánto más de maíz necesita?
mädeua ja ra tai habu̱ mä ga ntaihu̱. Véase hängu
Aquí cerca está el mercado donde vamos a mähemu̱ (mä́hemu̱) adv hace un rato,
comprar. Véase mäde, nuua hace un momento Ra bo̱jä ga nduxjäi, ya
mädi (mädi) 1. vt amar, querer Mä hmu hingá tsu̱di; ya mähemu̱ bi thogi. Ya no
di mädigi, hange nubu̱ handi dí mpe̱fi alcansaste el camión de pasajeros; ya hace
ntse̱di, raki pa mä sei. Mi patrón me rato que pasó. Variante mäñhebu̱ Sinón.
quiere. Por eso cuando me mira que trabajo jamägeä, mähämu̱ Véase mä́-
con ahínco me da para mi pulque. mähño (mä́hño) adv con buen cuidado y
2. adj caro Nubye̱ ra bojä hingi xu, buena alimentación Ri bätsi xä te mähño,
ngeä gatho xá mädi. Ahora el dinero hange xi ra nimfeni. Tu hijo ha tenido
no rinde, porque todo está caro. Act. buena alimentación; por eso es muy
indet. hmädi inteligente. Véase mä-
mäte s favor; persona cariñosa mähotho (mä́hotho) 1. adj atractivo,
mädi (mä́di) v rec amarse, quererse agradable, bonito, hermoso Xi mähotho
mähuäni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 162
obsoleta) Nuä mäna rá be̱hñä mä Sinón. mäntä, bestho Véase mä-, nse̱ki
däme geä mä mäne. La otra mujer de nsi mänse̱ktho sin permiso, sin respeto
mi esposo es su combleza. Sinón. 2: mänso̱ni (mänsó̱ni, mä́só̱ni) adv aprisa, de
nxe̱ni prisa Mänso̱ni gi hätsua ra noya, pa dä
mängäi (mä́ngäi) adv 1. abajo Nubu̱ bädi. Llévale el aviso aprisa, para que
the̱kuí yá ye̱ ra pino, mängäi. Cuando le sepa. Véase mä-, xo̱ni
cortan las ramas al pino, las cortan abajo. so̱ni s prisa, apuración
2. hacia abajo Sinón. njati Véase mä-, mänsunda (mä́nsǔnda) adv feliz (bien) Xi
ngäi mänsunda dí bu̱ka, otho kon te gra
́
mängu̱nde (mängu̱ nde) adv anteayer jamädibi Ajuä. Vivo muy feliz, no tengo
Mängu̱nde bi du na ra zi jäi mä mpädi, con qué agradecerle a Dios. Véase mä-
ha dä ntagibye̱. Anteayer murió una mäntebu̱ (mä́ntěbu̱) adv antiguamente,
persona que era conocida mía, y hoy la anteriormente Himri mui ndunthi rá
sepultan. Véase mä́- juada ra de̱thä mäntebu̱ ha nubye̱ xä
mängu̱ndexudi (mängu̱ ́ ndéxúdi) adv mädi. Antiguamente no valía mucho el
anteayer por la mañana Mängu̱ndexudi bi cuartillo de maíz y ahora cuesta mucho.
hatsi mi ja ra bo̱ngui. Anteayer por la Sinón. mäyabu̱, mäntiempo,
mañana amaneció tendida la neblina. Véase mäme̱to Véase mä́-
mängu̱nde, xudi mäntiempo (mä́ntiěmpo) adv 1.
mängu̱ndexui (mängú̱ ndéxui) adv antiguamente Tenä ge mäntiempo mi ja
antenoche, anteanoche Mängu̱ndexui dá ya hoga je̱ya. Cuentan que antiguamente
ñathä ha na ra ndo̱mi. Antenoche me había años de prosperidad.
desvelé en un velorio. Véase mängu̱nde, 2. de antes Tenä ge ya mehai
xui mäntiempo himi hueki ra hyoya. Dicen
mäni (mäni) adv pasado mañana, el que los hacendados de antes, no le tenían
segundo día Su nuä gí pe̱tsi, rí xudi consideración a la gente pobre. Sinón.
mäni dä za dä jaa ra be̱di. Cuida lo que mäme̱to, mäyabu̱ Véase mä́-
tienes; mañana o pasado mañana puede mäntä (mäntä) adv 1. pronto Ja mägeä
hacerte falta. Sinón. ndämäni gá ma tai, ha ya mäntä gá pengi. No
mänjuäntho (mä́njuä́ntho) adj 1. recto Ra hace mucho tiempo que te fuiste a la plaza,
uähi bi hye̱ki na ra the xi mänjuäntho. y ya regresaste tan pronto.
El gañán cortó un surco bien recto. 2. rápido Ha ra flecha dá maha, ngubu̱
2. derecho Nuga dí pädi na ra ñu pa mäntä dá tso̱ñhu̱. En la flecha en que
tai xi mänjuäntho. Yo conozco un nos fuimos, ¡que rápido llegamos!
camino muy derecho a la plaza. Véase mä- Sinón. bestho, nitho
́ tse) adv boca arriba Nuä
mäno̱tse (mäno̱ mäntägi (mä́ntä́gi) adv 1. a escondidas
ra jäi bi du bi te̱nti ha ra kaha Dí yoni mä tsanza, pe mäntägi, ngeä
mäno̱tse. A la persona que murió la othogi ra se̱ki pa ga yoni. Ando
echaron en la caja acostado boca arriba. manejando mi coche pero a escondidas,
Véase mä- porque no tengo permiso de manejar.
mänse̱ktho (mä́nsé̱ktho) adv 1. con 2. secretamente Nuni ra ño̱ho̱ tso̱ho̱ ha
exigencia Mä tu̱ xi mänse̱ktho ge ga uini ra ngu, pe mäntägi de ya nangu.
ha hingi uni pa ra gasto. Mi hijo quiere Aquel hombre llega a su casa, pero
que se le dé de comer con exigencia, y no da secretamente escondiéndose de sus
para el gasto. vecinos. Sinón. mänthitsi Véase mä-,
2. como obligación Mäme̱to ya komite ntägi
mi pe̱hni ya komisio ha ya ngu, ge mänthitsi (mä́nthítsi) adv 1. ocultamente
mänse̱ktho dä tumba na ra täxi. Ra jäi bi hñote yobu̱, pe mänthitsi. La
Antes los comisariados mandaban a sus persona que mató anda por ahí
comisiones a las casas a obligar a que les ocultamente.
dieran chivos. Variante mäse̱ktho
165 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mänaño
mäte (mäte) s 1. persona que ama hinto pätua yá mfeni, handi na
2. carácter bondadoso Nui ko ri mäte mäxo̱tse, pe ha mbo hinto pädi. No
too ra za te gatho gi hmipi, ha ya hingi confies en esas personas, que nadie
kotsai. Tú, por ser bondadoso, todo le adivina los pensamientos; los ve uno por
prestas a cualquiera, y ya no te lo afuera, pero por adentro no sabemos.
regresan. Sinón. thi
3. favor Dí ne ga mihi tsu̱ ra bojä, pe mäxudi (mä́xǔdi) adv hoy en la mañana
hinge too ra za o̱ta ra mäte. Quiero Mäxudi xä hatsi, xä dagi ya tse̱. Hoy en
pedir prestado un poco de dinero, pero no la mañana, cuando amanecia vimos que
cualquiera hace ese favor. Sinón. 1: había caído hielo. Sinón. ra xudibye̱
hñojäi; 3: fabo, hmäte Véase mädi mäxo (mä̌xo) 1. vt amansar Dí mäxo ya
mäte (mä́te) vi 1. ser amistoso Nuä ra zi fani, ge mä zi be̱fi. Amanso caballos, es
ño̱ho̱ xi mäte kongekahu̱, hänge bi mi oficio.
e̱gagihu̱ ya mu, ya xidiju̱, ya dädimaxi. 2. adj manso Ra zi mäxo mä fani,
Aquel buen hombre es amistoso con hange di to̱ge ata mä xe̱kabätsi. Es
nosotros porque nos trajo calabazas, ejotes y manso mi caballo; por eso lo montan mis
jitomates. Ra tsatyo xi mäte, hänge niñas. Act. indet. hmäxo Variante mäxo
fu̱tuabi rá tsu̱ rá hmu. El perro es muy Sinón. 1: zändi
amistoso, por eso menea el rabo ante su mäxo banjua conejo manso, conejo
amo. doméstico Dí pe̱tsi na ra mäxo banjua,
2. ser amable, ser cariñoso Véase mädi tenä ge go geu̱ ya hoga banjua. Tengo
mäthoni (mä́thóni) adj 1. necesario un conejo manso. Dicen que esos son los
Mäthoni na ra nte̱i pa ga mpoti nubu̱ conejos finos.
ga ne. Es necesario una yunta para sembrar mäxo te̱i pasto bueno, pasto grande Ha
cuando sea. yá gosthi ya ngu ga mbo̱ho̱, u̱ti ra mäxo
2. se requiere Mäthoni ra ramänu ha ra te̱i. En las puertas de las casas de las
be̱fi. Se requiere más cumplimiento en el personas ricas plantan el pasto bueno.
trabajo. Sinón. mähyoni mäxo uada maguey manso Tenä ge ra
mätsu̱ (mä́tsǔ̱) 1. pron otro poco Ya bi mäxo uada di uni ra tafi mäpa ra xui.
thege ra de̱thä, mä ga tai mätsu̱. Ya se Dicen que el maguey manso da aguamiel de
acabó el maíz; voy a comprar otro poco. día y de noche.
2. adv por poco Bi zu̱kagi na ra mäya (mäya) 1. s paseador Nuni ra
hñeni, xi dá ntse̱di, mätsu̱ stá tu. Me ño̱ho̱, xi ra mäya, hingi bu̱ta ha rá ngu.
dio una enfermedad; me puse muy grave, Ese hombre es muy paseador. Nunca está
por poco me muero. Sinón. mäna tu̱i, nada más en su casa.
mäna tu̱ki 2. vi pasear Nuga nzäntho dí po̱ni dí
mäxo̱ge (mä́xó̱ge) adj 1. todo Mäxo̱ge mä mäya. Yo constantemente salgo a pasear.
hai bi hñäga ya jäi. Las gentes me Sinón. 1: pasia, nani, ntso̱ni; 2: mpasia
quitaron todos mis terrenos. mäyabu̱ (mä́yǎbu̱) adv anteriormente,
2. completo Bá baka ra dotfi maxo̱ge antiguamente Mäyabu̱ xi bi nja yá
na mbe̱xo. Me vendieron un kilo ñu̱ntsi ya nzo̱ho̱ bi jame̱ti ra hai
completo del azúcar. Monda. Antes hubo alboroto porque los
3. exacto Mäxo̱ge mädenthebe ndu ra extranjeros se adueñaron del territorio de
de̱thä dá xofo. Coseché cincuenta cargas México. Sinón. mäme̱to, mäntiempo,
exactas de maíz. Variante mänxo̱ge mäntebu̱, yaä ya pa Véase mä́-
Sinón. gatho, hängutho Véase xo̱ge mäyo s mayo Ra re̱ta ra mäyo tagi yá Pa
mäxo̱tse (mäxo̱tse) adv 1. por encima ya Nänä. El día diez de mayo es el Día de
Nuni ra za ho̱nse̱ mäxo̱tse xá ya, nu las Madres.
mbo xá ñho. Aquel palo sólo está podrido ̌ ) s mulo Tenä ge ra mäzu̱
mäzu̱ (mäzu̱
por encima; por adentro está bueno. tse̱ti mädenthebe nje̱ya. Dicen que el
2. por afuera Bistho ko nuu̱ ya jäi;
mbá HÑÄHÑU — ESPAÑOL 168
mulo dura cincuenta años. Sinón. mächu, mbazu (mbázu) adj 1. espinoso (cualquier
tafri, däfri cacto que tenga muchas espinas) Ja na bai
mbá (mbá) procl Indica la 3.ª pers. en el ra kämyo xi xá mbazu. Hay una clase de
pretérito, en otro sitió, dependiente. Mbá yo ri cardón muy espinoso.
mayo ha mä huähi dá umba nse̱ki, ha 2. peludo (como perro, azotador u otro
nubye̱ua ha ri huähi gí e̱ngagi. Cuando animal de pelo tupido y largo) Bu̱i ra ya
anduvo tu pastor en mi milpa se lo permití, tsatyo xi xá mbazu. Hay unos perros
y ahora aquí, en tu milpa me echas fuera. muy peludos.
mbane (mbáne) s compadre Nuga dí 3. velludo Bu̱i ra ya ño̱ho̱ xi xá mbazu
ñäbe ra tekei mä zi mbane ga sistehe. yá ye̱. Hay unos hombres muy velludos
Yo trato con mucho respeto a mi compadre en las manos. Véase bazu
de pila. mbägfani (mbä́gfǎni) s caballo salvaje Ya
mbanji (mbanji) vi sangrar Ya menjä di mbägfani bí yo ha ya to̱ho̱. Los caballos
ntuhni ya bi mbanji. Los gallos que están salvajes andan en los cerros. Véase mbängi,
peleando ya se hicieron sangrar. fani
Sinón. hñeji, tu ya ji Véase fani, ji mbäguada (mbä́guada) s maguey
mbanjitho vi estar sangrando silvestre Nuni ha ra to̱ho̱ dí ati ra ya
¡Hyandhmäge! nuni ra jäi xä mbanjitho, mbäguada, pe hindi uni ndunthi ra tafi.
ata ya xá ka rá pahni ga ji. ¡Mira!, esa Allá en el cerro raspo unos magueyes
persona está sangrando; hasta ya se mojó la silvestres, pero no dan mucha aguamiel.
camisa de sangre. Véase mbängi, uada
mbanu (mbǎnu) vi envanarse (reg.), mbägo̱ni (mbä́gǒ̱ni) s gallina de agua Ra
resultar en vano Hneki mähotho ra mbägo̱ni nzäntho yo ha ra dehe ha nuä
bosfani, pe bi mbanu, otho ra de̱thä. Se tsi. La gallina de agua siempre anda en el
ve muy bonito el zacatal, pero se envanó, no agua, y es comestible. Véase mbängi, o̱ni
hay maíz. Sinón. ñädithä mbähi (mbä̌hi) adj adormecido Dí tsa xä
mbarato 1. adj barato Yo mbarato ra mbähi mäde mä ndoyo, hindi pädi te dí
huada ra de̱thä. Está barato el cuartillo de ja. Siento adormecida la mitad del cuerpo;
maíz. no sé qué me pasa. Véase bähi
2. vi hacerse barato Ya bi mbarato ra mbämhyä (mbä̌mhyä) s 1. sabiduría Nuni
hogä ndäpo. Ya se hizo barata la alfalfa. ra ño̱ho̱ni, xi xä zo̱xa ra mbämhyä.
Sinón. käi ra muhui Aquel hombre ha adquirido mucha
mbasta (mbasta) vi ser suficiente Ya ko sabiduría.
mbasta ra boti dá o̱te, ya hinga poti 2. conocimiento Rá mbämhyä ra ño̱ho̱
mäna. Ya con esa siembra que hice es xi xä nte. Los conocimientos del hombre
suficiente; ya no siembro más. han aumentado.
mbati (mbáti) s incendio, quemazón Bí 3. ciencia Rá mbämhyä ra ño̱ho̱, hinxa
ja ra mbati ha ra xäntho̱, ha bí yo ya jäi bädi gatho. La ciencia del hombre no ha
too bí hueti ra tsibi. Hay un incendio en decubierto todo. Sinón. mfädi Véase pädi
el bosque, y hay personas que están mbänga banjua (mbä́nga bánjua) s
apagando el fuego. Sinón. nzo̱ conejo silvestre Nuu̱ ya mbänga banjua
mbati (mbati) s xoxa (reg.), tumorcillo Dí yo ha ra to̱ho̱, hingi ne too dá mihi. Los
tsa na ra u̱gi ha mä gute̱gi, nzäge ra conejos silvestres que andan en los cerros no
mbati ko ra ñu stá ño. Siento un dolor se dejan agarrar.
en el tobillo, tal vez es xoxa por la mbänga do̱gdäni (mbä́nga dó̱gdä́ni) s
caminada. romero del monte Ra mbänga do̱gdäni
Mbaxjua (Mbǎxjua) s Navidad Mbaxjua hingi tsi ra jäi, ho̱nse̱ ya mboni tsi. El
geä ra feni nubu̱ bi mu̱i ra Hesu. En romero del monte no lo come la gente, nada
Navidad es cuando se festeja el nacimiento más los animales. Véase do̱dgani
de Jesús. Variante Baxjua [Esp.: pascua] mbänga ixjua (mbä́ngá ǐxjua) s lengua de
do̱nibaxjua s flor de Nochebuena vaca silvestre (comestible para animales) Ra
169 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mbe̱xo
mbänga ixjua hinxa tsantsi yá xi ha geä huraño; nada más lo saludó un señor,
hingi tsi ra jäi. Las hojas de la lengua de luego se protegió conmigo y hasta
vaca silvestre no están erizadas, y esas no las temblaba. Sinón. 2: zuse̱
come la gente. mbägfani s caballo salvaje
mbänga kämiño (mbä́nga kä́míño) s mbägo̱ni s gallina de agua
cardón grande Ra mbänga kämiño hingi mbängmixi (mbä́ngmǐxi) s gato montés
tsi ya mboni. Los animales no comen el Tenä ge ra mbängmixi bu̱ dra kahni ko
cardón grande. Véase mbängi, kämiño ra nzafi, hime tu. Dicen que si al gato
mbänga kanjä (mbä́nga kanjä) s endibia montés le tiran con escopeta, no muere
silvestre Ra mbänga kanjä hingi tsi ra pronto. Variante mbä́nga mǐxi Véase
jäi, pe ra mboni hä tsi. La endibia mbängi, mixi
silvestre no la comen las personas, pero los mbätsi (mbätsi) vi ser menor (de edad)
animales sí. Nugi dí mbätsi ge mära mä ku. Soy
mbänga ñäi (mbä́nga ñäi) s epazote menor que mis otros hermanos. Gatho
silvestre Ra mbänga ñäi ja ha ja ya xitsa mära mä ku bu̱ i, mbätsi de geke. Todos
ha ngu ja ya mini. Donde hay huapillas los otros hermanos que tengo son menores
hay epazote, y como que tiene espinas. que yo. Véase bätsi
mbänga o̱ni (mbä́nga ó̱ni) s gallina mbätsi [raíz combinatoria de ba̱tsi] niño
silvestre Tenä ge ha ya to̱ho̱ bu̱i ya pe̱tsi mbätsi tiene mucha cría
mbänga o̱ni. Dicen que en el monte viven ñuxa mbätsi estar repleto de niños
las gallinas silvestres. mbätsjäi (mbä́tsjäi) 1. vi hacerse joven
mbänga romero (mbä́nga roméro) s Nuni ra hyoya tsu̱ntu̱ nihi bi mbätsjäi.
romero silvestre Ra mbänga romero, Aquel niño huérfano tan pronto se hizo
tenä, ge ra ñethi pa raya xäxi o ya joven.
jähni, ko nuä rá ngi pe̱tsi ngu ra ba. 2. s juventud (edad) Xi ra ñentho ra
Dicen que el romero silvestre, es medicina mbätsjäi nuni ra metsi. Es muy
para ciertos granos o mezquinos. La savia hermosa la juventud de aquel muchacho.
que tiene que es como una especie de leche. Véase mbätsi, jäi
Sinón. mbängä jäpi mbehe (mběhe) s viernes Mbehe geä ra
mbänga ro̱xyä (mbä́nga ro̱ xyä) s moral rato mä pa de ra semänä ha geä nku̱ta
silvestre Ra mbänga ro̱xyä hingi tsipi rá ra pa ga be̱fi de ra semana. El sexto día
pe̱ni. La fruta del moral silvestre no es de la semana es el viernes; y es el quinto día
comestible. de la semana de trabajo. Vocal nasal:
mbänga xätä (mbä́nga xä́tä) s nopal mbëhë Véase behe
silvestre Ha ra to̱ho̱ bai ya mbänga xätä mbeni (mběni) vt recordar, estrañar Nugi
ha nuu̱ xá ntati yá ye̱stä. En el cerro dí mbeni mä nänä, ngeä ya pe̱tsi ya pa
hay nopales silvestres y tienen cenicientas histá ze̱njua. A mi mamá ya la estraño,
sus pencas. porque hace días que no la he saludado.
mbänga xoto (mbä́nga xǒto) s girasol Véase beni
silvestre Dá eti ya mboni ha ja ya mbe̱xo (mbě̱xo) 1. adj pesado Nubye̱
mbänga xoto, pe himbi ne bi zi. Eché a gatho te dí taihu̱ pa ha ra ndo̱mi, gatho
los animales en donde había girasoles di mbe̱xo. Ahora todo lo que compramos
silvestres, pero no se los quisieron comer. para el hogar, es pesado.
Variante mbängxoto Sinón. dänga xoto, 2. s báscula, pesa de resorte Gatho ya
sandri mpa ha ra tai hñä ya mbe̱xo pa dä be̱xo
mbängi (mbä́ngi) s 1. salvaje Ya ndämfri nua te pa. Todos los vendedores en el
ya mbängi, pu̱tsi mädya jäi. Las reses mercado traen sus básculas para pesar lo
salvajes embisten aun a las personas. que venden.
2. huraño (persona) Mä bätsi, xi ra 3. s romana Ya danga tsu̱di di o̱tuä ra
mbängi, ho̱nse̱ mí ze̱njua na ra mbo̱ho̱, be̱fi ra ya mbe̱xo pa dä hyati ra ma.
bestho bi uaki ata mi huäti. Mi niño es Los compradores de puercos usan una
mbí HÑÄHÑU — ESPAÑOL 170
romana para engañar a los vendedores mbindo de̱thä maíz pinto Ra mbindo
4. s balanza Mäme̱to mí o̱tua ra be̱fi de̱thä, hintsu̱ too poti ha mä hai. No
ya mbe̱xo ya jäi pa ra mbe̱xo. Antes, muchos en mi pueblo siembran maíz pinto.
las personas usaban una balanza para mbinu (mbǐnu) vi transformarse en vino,
pesar. Sinón. nju̱tsi Véase be̱xo hacerse vino Véase binu
mbí (mbí) procl Indica la 3.ª pers. del mbitabi (mbítabi) vt invitar (a alguien)
pretérito dependiente. Ra mayo mbí hyandi Nubye̱ mä pa, ga mbitabi e̱ dä zo̱ngagi ra
ra ye, bi hyoni habu̱ dä uati. El pastor, Xuua. Ahora, en el día de mi santo, voy a
al ver el aguacero, buscó en dónde invitar a Juan para que venga a
guarecerse. acompañarme. Sinón. zohni Véase -bi
mbí (mbí) procl Indica la 3.ª pers. del mbo (mbo) prep dentro de Mbo ra ndehe
copretérito, en otro sitio. Mä be̱hñä mbí bu̱ i ya dänga huä. Dentro del mar hay
hñeni, pe ya bi ñäni. Mi esposa estaba peces muy grandes.
enferma, pero ya se alivió. Véase mi mbo (mbǒ) adv adentro, dentro Mä ga
mbidi (mbidi) s 1. susto Xi xá ntso ra ku̱ti mbo. Voy a pasar adentro.
hñeni ga mbidi, fu̱di di tsu̱tatho ra jäi. Mbodo (Mbǒdo) Pedregoso (ranchería de
Es muy fea la enfermedad del susto; nada Huichapan) Ra hnini Mbodo ya ño ri
más comienza a adelgazar la persona. ndängi. La ranchería del Pedregoso ya se
2. guerra Mäme̱to mí thogi ra mbidi, está multiplicando. Véase bodo
xi bi thogi ra thuhu ra jäi. Antes, mboi (mboi) adj negro, prieto Hneki mä
durante la guerra, sufrió mucha escasez la dä dagi na ra däye ata xá mboi ya gui.
gente. Se ve que va a caer un aguacero; hasta están
3. espanto Ja ya ñethi mbidi, ga ndäpo, negras las nubes. Variante boi
ha ga nthoki. Hay medicinas de plantas y Sinón. bothi Véase bo-
de botica para el espanto. Sinón. ntsu mboi tsatañi s cardenal negro Ra mboi
Véase pidi tsatañi ata di jue̱ti rá xi ko ra hyadi. Al
mbimhai (mbimhai) s terremoto Nara cardenal negro hasta le brillan las plumas
je̱ya bi nja na ra mbimhai xi ntse̱di, po con la luz del sol. Variante mbotsatañi
ra ngeä nuni Okza ndunthi ya ngu bi ño mboi tsathi s lagarto negro Tenä ge ra
ya thoni. Una vez, un año, hubo un mboi tsathi nu rá ji ri hñäki ra ku̱the.
terremoto muy fuerte; por eso allá en Julián Dicen que la sangre del lagarto negro quita
Villagrán las casas se cuartearon. la tos ferina. Variante botsathi
Variante mbihai Sinón. hmähmai Véase bi, mbojä (mbojä) vi ser vendible (lit.:
hai convertirse en dinero) Gatho nuä di
mbindo (mbǐndo) 1. adj pinto Mähotho mbojä: ra uada, ra xätä, ra ixi ne ra
ya tu̱tsu̱di xä mu̱xki, xá mbindo. Están hogä de̱ju̱. Todos estos son vendibles: el
bonitos los puerquitos pintos que han maguey, el nopal, el durazno y el higo.
nacido. Véase bojä
2. s mancha (enfermedad de plantas) mbonga däzu̱ sobra de tlacuache Mänxui ra
Koñä xä ze̱tuí ya ye, ya dädimaxi ya däzu̱ xä zipa rá tafi ra uada dí ati,
bi zu̱di ra mbindo. Como ha llovido ho̱nse̱ ra mbonga däzu̱ dá huí mäxudi, dá
bastante, al jitomate ya le pegó la fani. Anoche el tlacuache se tomó el
mancha. aguamiel del maguey que raspo; solo saqué
3. s roncherío (reg.), montón de ronchas la sobra de tlacuache en la mañana, y la
Hängu rá ndoyo ra bätsi nada ra derramé. Véase mbongi
mbindo ko ya xäxi. El niño tiene un mbonga minä sobra de ardilla Nuä ra
roncherío en todo el cuerpo. Sinón. 1: huähi ga de̱thä dá xofo ra mbonga minä,
bindo; 2: mpotsi, poti; 3: mpidi Véase ngeä dá xofo ho̱nse̱ bi ye̱gi ra minä. La
bindo milpa de maíz que pizqué es sobra de la
ardilla, porque nada más pizqué lo que la
ardilla dejó. Véase mbongi
171 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mboxjua
mbonga miñyo sobra de coyote Mände dá Todas las planadas donde había mezquital
ma ra to̱ho̱ ha ja geni dá tsu̱di ra escombraron.
mbonga miñyo ga yo. Ayer fui al cerro y 2. monte Mä ga honi ya mboni bí yo
allí encontré una pieza de ganado menor, la ha ra mbonthi. Voy a buscar a los
sobra de coyote. Véase mbongi animales que andan en el monte.
mbonga ndo sobra de granizo Nuyu̱ ya bai Variante mbonthi Sinón. 1: bothi,
ga dädimaxi dí tu̱ki, ra mbonga ndo. botähi; 2: bondäpo Véase tähi, bo-
Aquellas matas de jitomates que les estoy mboni (mbóni) s animal doméstico (desde
cortando la fruta son la sobra del granizo. el ganado menor hasta el ganado mayor)
Véase mbongi Nuga, nänä, dí ñehe ndunthi ya mboni:
mbonga tsatyo sobra de perro Ha ra huähi ya fani, ya ndämfri ha ya yo. Yo, señora,
ga de̱thä dá tsu̱di ra ya mänxa ga tengo muchos animales: caballos, reses y
mbonga tsatyo. En la milpa de maíz ganado menor. Variante mbooni
encontré unos elotes que son sobra de Mbonthi (Mbonthi) Bondhi (pueblo de
perro. Véase mbongi Tasquillo) Thogi hñunthebe ya jäi bu̱i
mbonga tsibi (mbóngá tsibi) sobra de fuego Mbonthi. Hay más de trescientos
Nu ya ya za dí xu̱, ya mbonga tsibi; ngeä habitantes en Bondhi.
ya bi yoti ko ra tsibi. Estas leñas que mbonthi (mbonthi) s monte Ra me̱jua bi
estoy cortando son sobras del fuego, porque ma ha ra mbonthi, mä dä honi ra
ya se secaron con el fuego. Véase mbongi banjua. El cazador de conejos se fue al
mbongaxita (mbongáxíta) s tatarabuelo monte a buscar un conejo.
Tenä ge mä mbongaxita bi ño ha ra mbostä (mbostä) s nopalera Ha ya hai
mbidi. Dicen que mi tatarabuelo anduvo en hingi tsu̱di ra dehe pa ra ntunthe, xä
la guerra. Sinón. mbo̱xita, bo̱sta thoki ya mbostä. En los terrenos donde no
Variante mbongxita Véase mbongi, xita alcanza el agua para el riego solo han hecho
mbongbe̱to (mbongbe̱to) s tataranieto, nopaleras. Sinón. bostä, uästä Véase
tataranieta Mä ndo̱hña ya bi hyandi rá xätä
be̱to ha rá mbo̱be̱to ha ya ho̱nse̱ rá mbosti (mbǒsti) adj mugriento Rá hmi
mbongbe̱to di be̱di dä hyandi. Mi suegro nuni ra bätsi xá mbosti, ngeä ya ra yopa
ya vio a su nieto y a su bisnieto. Ya nada hindi nxaha. La cara del niño está
más falta que vea a su tataranieto. Véase mugrienta, porque ya van dos días que no se
mbongi, be̱to baña. Variante bosti Sinón. hñaki
mbongi (mbóngi) s 1. sobra (reg.; lo que mboto (mbóto) vi 1. abultarse (pared,
dejó) Dá tinga rá mbongi ra miñyo, ya barda) Ra jädo bi hoki nuä ra gädo bi
nso̱ka na xe̱ni ra de̱ti. Encontré la sobra mboto mädetho. La barda que hizo el
del coyote; ya solamente dejó un pedazo de albañil se abultó de en medio.
borrego. 2. hacerse chichón (en la cara o en la
2. desperdicio Ha ra huähi ya tsu̱di te frente) Rá de nuni ra bätsi bi me̱mi ha
tsoni ra de̱thä; ya rata ya mbongi. En ra hai ha kongeä bi mboto. La frente
la milpa los puercos destrozan mucho del niño azotó en la tierra, y por eso se
maíz; hay puro desperdicio. hizo un chichón. Sinón. 1: bu̱tsi; 2:
3. Indica otra generación de distancia entre neni
parientes, por ejemplo: mbongbe̱to mbothe (mbothe) s surco corto Mäna
tataranieto, mbongaxita tatarabuelo. ndunthi ya mbothe ke ya mathe. Hay
Sinón. bo̱ne Véase bongi más surcos cortos que surcos largos.
mbongtita (mbongtíta) s bisabuelo Mä Sinón. tonthe, tu̱the
mbongtita hindá nu; ho̱nse̱ mä tita dá mboxjua (mbóxjua) s 1. orín, óxido Tu ra
nu. No conocí a mi bisabuelo; solamente mboxjua ha ra bo̱jä koñä bu̱i ha ra xa.
conocí a mi abuelo. Véase mbongi, tita Tiene óxido el fierro porque está en la
mbonthi (mbonthi) s 1. mezquital Gatho humedad.
ya batha ha mi ja ra mbonthi bi sänti. 2. moho Ha ra dutu hingi o̱ge ra
mboza HÑÄHÑU — ESPAÑOL 172
ra otsi ko ra bu̱hu̱, bi mbuxa na mä tejedora de costales hace unos costales muy
ñäye̱. Cuando estaba escarbando un bonitos. Véase pe
hoyo con la barreta se me ampolló un menzä s tejedor de costal
dedo. metande s tejedor de mecapal
mbu̱ (mbu̱) [f. sec. de bu̱ ] 1. soplar (aire) mexyo s tejedor de cobija
2. zumbar me, me- (mě) s 1. originario, vecino
mbu̱gu (mbǔ̱gu) adj rapado Nuga drá me Mäbo̱za, ja yá menguni mä
mbu̱ni (mbú̱ni) 1. vi rezumbar Ya tsanza, dada. Yo soy originario y vecino de
ya hnyaxbo̱jä, ya gäni, ya giue, ra ndähi, Zimapán; de allá son mis padres.
ha mära ya to̱te, di mbu̱ni. Los carros, 2. dueño Vocal nasal: më Sinón. mengu
los aviones, los jicotes, las moscas, el aire y Véase meni, mengu
otras cosas rezumban. mede̱nda dueño de la tienda
2. s zumbido Nto̱de rá mbu̱ni ra mehai dueño de la tierra
ndähi ha ra ñäntho̱. Se oye el zumbido meMända capitalino, persona del país
del aire en la cumbre de la montaña. de México
Sinón. bu̱ me (mě) adj 1. duro Xi ra me nuni ra za
mbu̱ntsi (mbú̱ntsi) 1. v rec espantarse pa dä so̱ke. Está muy duro aquel palo para
Mänxui bi mbu̱ntsi ya yo ha ra nguñyo, que lo rajen.
ua ja te bi hyandi. Anoche se espantó el 2. espeso Xi ra mu̱ntsi ra dehe ata xá
ganado menor en el corral; ha de ser que me. Está muy turbia el agua, hasta está
vieron algo. espesa.
2. s guerra Tenä ge nu mi nja ra medänthi (medä́nthi) s reata resistente (de
mbu̱ntsi, ya jäi mi ähä ha ra lazar) Ko ra medänthi dá hu̱tsi na ra
mbonthi. Dicen que durante la guerra la fani. Lazé un caballo con la reata de lazar
gente dormía en el monte. resistente.
mbu̱ñä (mbú̱ñä, mbǔ̱ñä) adj 1. achatado mede (méde) s gallo Sinón. boxi, menjä
Nunä ra bu̱hu̱ ya ra mbu̱ñä, ya bi thege Véase pede
rá ntsä. Esta barreta ya está achatada; ya mede̱nda dueño de la tienda Véase me-,
se le acabó la punta. de̱nda
2. romo Bi gohi ra mbu̱ñä nunä ra juai; medi [variante de me̱di] empedernecerse
bi dotsi rá ntsä. Quedó romo este mediko s médico Sinón. ñete
cuchillo; se le quebró la punta. medinthäti (mědínthäti) s casados
Variante mu̱ñä Sinón. doñä legalmente, casados civilmente Ya
mbu̱ñä lapi lápiz mocho medinthäti mäna ja hänja di matsi ra
mbu̱ñä nthetsi barreno romo, barreno tsu̱tbi. Los casados legalmente gozan de
chato todos los derechos que concede la ley. Véase
mbu̱rru̱ (mbǔ̱rru̱ ) s mayate Ya mbu̱rru̱ bí nthäti
ehe de ha ra foyo. Los mayates vienen en medo (médo) s piedra dura Ha mä hai
el estiércol. Sinón. xägri hingi tu ra hai, rata ra medo. Mi terreno
mbu̱tsi (mbǔ̱tsi) s topil (ayudante del juez no tiene tierra; es pura piedra dura.
auxiliar) Bi thogi ra mbu̱tsi pa bi mä ge Sinón. mesto Véase me, do
ja dä ma gatho ya jäi ha na ra hmuntsi. mefri (měfri) s dueño del caballo Xä
Pasó el topil a avisar que todas las personas ñekua ra mefri pa gi ñäse̱ui bu̱ gí ne gi
deben asistir a una reunión. Sinón. nzu̱thuí, tamba ra fani. Aquí viene el dueño del
barista Véase bu̱tsi caballo para que hables sólo con él; a ver si
mbu̱xmu̱i (mbu̱xmu̱i) s rugido del le quieres comprar el caballo.
estómago Variante mefani Véase me, fani
me (me) s madre, nana Sinón. nänä megi (mégi) vi endurecerse Habu̱ ntuni
me (mé) s tejedor, tejedora Ra me ra hai, ogi ho̱te ya mboni pa hinda megi
penzä, xi mähotho ya ro̱zä hoki. La ra hai. No metas a los animales en la tierra
megi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 174
donde han regado para que no se endurezca 2. persona del país de México
la tierra. Véase me Variante meMonda Véase meni, Monda
megi s templadura memi (mémi) vt 1. prensar Xata memi
mehai (méhai, mehai) s tierra dura ra jäki nju̱ni ha ra nju̱hmi gexo. Prensa
Mäthoni gi ñuni ra hai pa dä tuki, nuga bien la cuajada molida en el molde de
hin dí fu̱xka ya mehai. Es necesario que queso.
riegues la tierra para que se ablande. Yo no 2. apachurrar Xata memi rá ñäxu ra
barbecho tierras duras. Véase me, hai keñä ko ra za pa hinda ma. Apachurra
mehyo (méhyo) s riñón Ya jäi ko bien la cabeza de la víbora con el palo
ndunthi ra be̱fi di hñeni yá mehyo. Las para que no se vaya.
personas se enferman de los riñones por el 3. aplanar Ra bo̱jä hyokñu xati memi
exceso de trabajo. Vocal nasal: mëhyo ra ñu pa dä mo̱ni. La máquina aplana
Variantes mehño, hmehño, menhyo bien el camino para emparejarlo. Act.
mejua (mějua) s 1. conejo mediano (no indet. hmemi Sinón. 1: du̱ti; 2: tomi
desarrollado) Ha ra mbonthi yo ya memi (mémi) s mundo, montón
mejua; hingyä dängi. En el monte hay (billetes, tortillas, etc.) Na memi ya bini
conejos medianos; no son grandes. ja ha rá dedo. Tiene un mundo de
2. dueño de conejos Mä ga tai ra ya jua, espinas en su dedo.
xähmä bu̱i ya mejua. Voy a comprar mende̱nda (měndě̱nda) s dueño de la
unos conejos; quizá estén los dueños de los tienda Ra mende̱nda honi na ra
conejos. Sinón. 1: metajua Véase jua mande̱nda. El dueño de la tienda busca un
mekjä (mékjä) s tuna empedernida (reg.), dependiente. Variante mede̱nda Véase
que no madura Ngubu̱ ya kähä hintsu̱ meni, de̱nda
gepu̱ , rata ya mekjä. Como que las tunas mendumu̱i (měndumu̱i) s doliente Ha ra
no están muy buenas, son puras tunas zi animä mi joo ra nhyandi, xi ho̱nse̱ ya
empedernidas. Variante mejä mendumu̱i. Casi nadie acompañaba al
Sinón. ndokjä, ndodi kähä, medi kä́hä cadáver, estaban solos los dolientes. Véase
Véase me, kähä meni, dumu̱i
mekjä (měkjä) s madrina Variante mejä mengi [Forma secundaria de pengi] regresar
Véase me, Ahuä mengu (měngu) s 1. dueño de la casa,
mekoxäju̱ (mékoxäju̱ ̌ ) s hormiga tropero casero Nuu̱ ya jäi bu̱pu̱, hingya
Véase xäju̱ mengu; nuu̱ ngu ya nsungu. Esas
memäti (měmäti) s 1. rico Nuni ra ño̱ho̱ personas que viven ahí no son los dueños
go ra memäti nuua ha ra hnini. Aquel de la casa; son como encargados. Dí ne
hombre es el único rico en este pueblo. ga adi nse̱ki ga pati mä nze̱di, pe joo
2. acaudalado, dueño Ra memäti xi jabi ya mengu. Quiero pedir permiso para
ñhai, ha nehe ya mboni. El acaudalado calentar mi itacate, pero no están los
es dueño de grandes extensiones de caseros.
terrenos, y también de animales. Véase 2. originario, vecino Yobu̱ ra ya nzo̱ho̱
meni, me̱ti ga jäi, hindí pädi habu̱ ya mengu. Por
memtse [Variante de metabo̱tse] ahí andan unos forasteros, que no sé de
canastero dónde son originarios.
meMxei (měmxei) s originario de 3. familiar, pariente Dí ne mä ga tso̱nga
Tasquillo Ya meMxei xi pe̱tsi ya mboza mä mengu bí bu̱i ha mä hai. Quiero ir
ga de̱mza. Los habitantes de Tasquillo a visitar a mis familiares que están en mi
tienen nogaleras. Variante memnxei Véase pueblo.
meni, Mäxei 4. marido Nuni ra be̱hñä neki bätsi, ya
meMända (měmä́nda) s 1. capitalino bu̱i rá mengu. Aquella mujer que se ve
Tata je̱ya e̱ tso̱ngagi na ra meMända. joven ya tiene marido.
Cada año viene a visitarme un capitalino. 5. querida, concubina Nuni ra be̱hñä xä
mani, rá mengu mä ku. Aquella mujer
175 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mesto
clavan, y que son de ardilla, de gallina y de ntsu. Dicen que la partida y la mancha de
otros animales. Véase mfotsi, a la piel viene del susto.
mfoye̱ (mfoye̱) s 1. anillo Ja mfo̱stho (mfó̱stho) vi gorgotear Véase
ranañotho ya mfoye̱ ga däme, ha ga fo̱tse, -tho
be̱hñä. Hay diversas clases de anillos; los mfo̱tabo̱znä v rec balacearse
hay de caballero, y de dama. mfo̱te (mfǒ̱te) 1. vr aventarse, arrojarse
2. pulsera, brazalete Nehe ya mfoye̱ 2. s tumbada (reg.), tirada Véase fo̱te
nuu̱ hutsi ha yá mañye̱ ya be̱hñä. mfo̱xjo (mfǒ̱xjo, mfó̱xjo) s calzón amplio,
También son pulseras las que se ponen en pantalón amplio Stá nu ra ya däme dri
la muñeca las mujeres. Véase fotsi, ye̱ hñä ra ya mfo̱xjo ha njatho ra ngu̱ti. He
mfoye̱keñä (mfoye̱keñä) s coralillo visto algunos hombres que traen pantalones
(víbora) Sinón. do̱bga, koraliyo Véase muy amplios y mal fajados.
mfoye̱, keñä mfo̱xjo (mfó̱xjo) s 1. andrajoso Nuä ra
mfotsi (mfotsi) s clavija (para sacar el gas ño̱ho̱ nzäntho yo ko na ra mfo̱xjo, ni
del fermento al pulque) Rá mfotsi ra xifri tsu̱ di hñoki. Ese hombre siempre es un
mosei, geä pa dä bo̱ndua rá hñä ra sei. andrajoso; no se arregla ni un poco.
La clavija de la bota de pulque es para sacar 2. desaliño Na be̱hñä mä xi mähotho,
el gas del fermento al pulque. bu̱ yo ko ra mfo̱xjo hingi neki
mfo̱ge (mfó̱ge) 1. [Forma secundaria de fo̱ge] mähotho. Una mujer, aunque sea bonita,
ladrar si está desaliñada no se ve atractiva.
2. ladrido; reventado mfo̱xni (mfó̱xni) vi 1. gorgotear Rá nthu̱ni
mfo̱ge (mfó̱ge) s cuarteada ¡Xi xá ñu̱ ya ra mu dri mfo̱xni, ñäni, me̱ dä zäti. El
mfo̱ge ha mä du̱ngua! ¡Como duelen las hervor de la calabaza gorgotea; muévela,
cuarteadas en los talones! que se puede quemar.
mfo̱hni (mfó̱hni) vi sonar el azote (de algo 2. aletear Ya bi hyatsi, ya o̱ni mfo̱xni
que cae al suelo) Nubu̱ yo ra ndähi di yá hua nu gra gäi ha yá ähä. Ya
mfo̱hni ya muza xä dä tagi de ya bai. amaneció. Las gallinas aletean al bajarse
Cuando corre aire se oye el azote de zapotes de donde duermen.
maduros que caen de las matas. Sinón. fo̱, 3. agitar Ra boxi dri mfo̱xni yá hua
nohni nubu̱ mä dä mafi. El gallo agita las alas
mfo̱ke (mfó̱ke) s dinamita explosiva Bri cuando va a cantar.
japi ra ya mfo̱ke ha ya maye pa bi xuti. 4. rezumbar Ata dri mfo̱xni ya mfe̱i
Le pusieron dinamita a la roca para umbabi rá bätsi nuni ra be̱hñä. Hasta
romperla. Sinón. nkarga, mfo̱kto Véase rezumban las zurras que le da a su hijo
fo̱ke aquella mujer. Sinón. 1 y 2: mfo̱stho; 3:
mfo̱kto (mfó̱kto, mfó̱kdo) vi romper roca mfe̱ti; 4: hñu̱xni Véase fo̱tse
(con explosión) Ya me̱fi ha ra ñuthe bí mfu̱ki (mfú̱ki) s batidor
mfo̱kto ko ya nkarga, ngeä rata ra mfu̱ki vr jabonarse Véase fu̱gi
maye. Los peones del canal están mfu̱ña (mfu̱ña) s gorra, gorro Xi ja ya
rompiendo rocas con explosiones, porque es mfu̱ñä ga tu̱bätsi ha nehe pa ya dänga
pura roca. Variante mfo̱gdo Véase fo̱ke, do jäi. Hay diversidad de gorras o gorros para
mfo̱mi (mfó̱mi) s porrazo Dá hätsi niños, y también para personas mayores.
ndunthi ya mfo̱mi ha ra ñu koñä xá Véase fu̱i, ñä
nkoni. Me di varios porrazos por el camino, mfu̱tangähä (mfú̱tángä̌hä) vi no espigar
porque está resbaloso. Sinón. ndagi, bien, no darse el maíz Bi mfu̱tängähä ya
ndasti Véase fo̱mi de̱thä, bi me̱pa ra ye. No espigó bien el
mfo̱mi vti aflojar (compl. indet.) Véase maíz; le faltó lluvia. Véase fu̱ti, ngähä
fo̱mi mfu̱ti (mfú̱ti) s 1. batidor Ja ra ya pe̱fi
mfo̱ste (mfǒ̱ste) s partida y mancha de la ga mfu̱ti xi mäthoni. Hay ciertos
piel Tena ge ra mfo̱ste bí ehe de ra batidores que son indispensables.
2. arañazo Dá häxa ra ya mfu̱ti ha ya
183 HÑÄHÑU — ESPAÑOL Minto
bini habu̱ dá thogi. Me dieron unos hingi thege. El gato seguido pesca
arañazos las espinas donde pasé. ratones, pero no se acaban.
3. desgreñada Nuni ra be̱hñä bi umba 3. agarrar Act. indet. hmihi
ra mfu̱ti mäna ra be̱hñä. Aquella mikägi me pide prestado; me lo agarra
mujer le dió su desgreñada a otra mujer. miäi te pide prestado; te lo agarra
Sinón. 1 y 2: mfu̱ki; 3: mipañä Véase fu̱ti mipäbi le pide prestado; se lo agarra
mfu̱tsi adj barbechado Ra hai ya mfu̱tsi, mihniniui (mǐhnǐniui) s otro pueblo de la
ho̱nse̱ dä boti. La tierra ya está misma categoría Véase meni, hnini, -ui
barbechada; ya nada más hay que sembrar. mijäi (mijäi) s 1. prójimo Ya dakate
Véase fu̱tsi mäme̱to mi otho ya nthekate, mi taki yá
mfu̱tsi (mfú̱tsi) s rozón Mä tsanza pe̱tsi mijäi mi pepi ha mi ho. Los asaltantes
ra ya mfu̱tsi ha yá hyo. Mi coche tiene antes no tenían compasión, asaltaban al
varios rozones en ambos lados. prójimo, le robaban, y lo mataban.
mi (mǐ) vi 1. asentarse Ra dehe xä 2. semejante Hindí pädi hänja ra ya jäi
mu̱ntsi, hopi dä mi ne gi yati. Deja que di yo̱ yá mijäi. No sé porque algunas
se asiente el agua que está rebotada, luego la personas critican a sus semejantes.
sacas. 3. compañero Gi nsuhu̱ na ngu mäna;
2. escurrirse Ya fatmänxa ku̱i pa dä mi ¿te me̱fi gí ntuhnuí ri mijäi? Se deben
ya dehe, ha ri käni. Saca los elotes de cuidar unos a otros; ¿qué es eso de que
sancochados para que se les escurra el te pelees con tu compañero?
agua, y vayan enfriándose. Sinón. 1: 4. esposa, esposo Nuä ra ño̱ho̱ he̱tuí rá
taxki; 2: ju̱sti mijäi. Ese hombre le pega a su esposa.
mi (mí) procl Indica la 3.ª pers. del Sinón. 1 y 2: mikei; 3: kompa; 4: be̱hñä,
copretérito. Mä ku mi hñeni, pe ya bi ñäni. däme Véase meni, jäi
Mi hermano estaba enfermo, pero ya se ya mijäiui sus semejantes
alivió. Mi njulio. Fue en el mes de julio. miki [Forma secundaria de piki] zarandear
mí (mí) procl Indica la 3.ª pers. del pretérito, miki (miki) s concuña (esposas de
dependiente adverbial; requiere la forma B de hermanos) Nuyu̱ yoho ya be̱hñä ya miki,
la raíz. Mí zo̱nga nijä ra zi hankei, ra ngeä di nku yá däme. Aquellas dos
be̱tri bi xoki pa bi tutsi ra zi hankei. Al mujeres son concuñas, porque sus esposos
llegar al templo con el difunto, el son hermanos.
mayordomo abrió el templo para que lo mikei (mikei) s 1. prójimo Ndunthi ya
ahumaran. jäi o̱tuabi ntsomu̱i rá mikei. Muchas
mibjä (mibjä, mǐbjä) s persona que pide personas le hacen agravio a su prójimo.
dinero prestado Ya dá pe̱hni mä mibjä; 2. semejante Ra ya jäi ja ra nthekate
mä dá mihi tsu̱ ra bojä kon too i pe̱tsi. ko yá mikei, ha mara hinä. Algunas
Ya mandé quien pida un poco de dinero personas se conduelen de sus semejantes,
prestado a los que tienen. Variante mibojä pero otras no. Sinón. mijäi, miximhaiui
Véase mihi, bojä Véase meni
midehe [Variante de mithe] escurrimiento de mimfo̱ui (mimfó̱ui) s señor de su misma
agua categoría Nuga nzäntho drí ñobe mä
midoui (mǐdǒui) s otra piedra (de igual mimfo̱be. Yo siempre ando acompañado
calidad) Véase meni, do, -ui de señores de mi misma alta categoría.
mierkole s miércoles Variante mimbo̱ho̱ui Véase meni, mbo̱ho̱,
migo s amigo, compañero Sinón. ntsixhuí, -ui
mpädiui minä (minä) s ardilla Bu̱u̱ ya minä bu̱i
mihi (mǐhi) vt 1. pedir prestado Bá mi na ha ra hai, ha ya minza bu̱i ha ya za. Hay
nega ra de̱thä, xähmä too dä hmii. Ve a ardillas que viven dentro de la tierra, y hay
pedir prestada una fanega de maíz; quizá ardillas de palo que viven en los árboles.
alguien te la preste. Minto (Minto) Gabillero de Mintho
2. pescar Ra mixi njatä mihi ya ñoi, pe (ranchería de Huichapan) Minto bu̱i
minza HÑÄHÑU — ESPAÑOL 184
ñhetsi mi fo̱te ra dehe. Cuando brotó el motsi [Forma secundaria de potsi] producir
géyser en Moto se decía que era el segundo (líquido)
en el mundo por la altura a que aventaba el Moye (Móyé) Boye (ranchería de
agua. Huichapan) Moye bu̱i thogi yonthebe
motandehe (mótándéhe) s Nombre de un mäde ya jäi. En Boye viven más de
nopal silvestre. doscientas cincuenta personas.
kähä ga motandehe tuna de cabeza mostabi (móstabi) s pala cucharada
sumida Véase moti, dehe Sinón. momatabi
motaxiñu (mótaxǐñu) s persona de nariz mothyu̱ja (móthyú̱ja) s nuca sumida Ra
respingona Véase moti, xiñu jäi ra mothyu̱ja, tenä, ra yu̱ya. Dicen
motaza (mótázǎ) s plantador de árboles que la persona de nuca sumida es
Véase poti, za miserable. Véase moti, hyu̱ja
moti (móti) 1. s sembrador (persona) Ha motsi (mótsi) s resembrador (persona) Ha
ra huähi bí yo ya moti ga de̱thä. En la rá huähi mä dada yo na ra motsi ga ju̱.
milpa están los sembradores de maíz. En la milpa de papá hay un resembrador de
2. vi hacerse cóncavo, sumirse Rá frijol. Véase potsi
njomi mä ngu bi moti mädetho. El motsi [Forma secundaria de potsi]
techo de mi casa se hizo cóncavo en resembrar
medio. Sinón. 2: momi, bo̱te Véase motsi (mótsi) vi hacerse jorobado Mä
poti tiyo ya bi motsi ko ra ñeda. Mi tío ya se
moti [Forma secundaria de poti] sembrar hizo jorobado por la vejez. Sinón. ndoki
mothe (móthe) s 1. charco (desde un poco mo̱e [Forma secundaria de po̱e] derretirse
de agua detenida, hasta un charco grande que mo̱ge [Forma secundaria de po̱ge] desvestirse
tiene salida y entrada de agua) Mä ga hoñhu̱ mo̱te (mó̱te) adv 1. afuera Xi yo ra
ya mothe ha ra hñe pa ga hñihu̱. Vamos tse̱nthi; mo̱te xi ra tse̱, pe nuua mbo ra
a buscar charcos grandes en el arroyo para ngu hinxá tse̱. Afuera hace mucho frío por
bañarnos. el aire frío que hace, pero acá, dentro en la
2. jaguey, laguna Xá ntso ra mothe, casa, no hace frío.
ngeä ku̱ti ya mboni. No está limpia el 2. atrás, detrás Dá ja mo̱te ra ngu ya
agua del jaguey porque entran los mpe̱fi. Puse las herramientas detrás de la
animales. Sinón. 2: zabi, xaue Véase po, casa. Sinón. thi
dehe mo̱teua, rimo̱teua atrás (acá)
mothe [Forma secundaria de pothe] mo̱teni atrás (allá) Tenä ge mo̱teni ra
enlagunarse, encharcarse el agua Yá e̱ni ra to̱ho̱ di hue̱ti na ra ñoti bu̱ nxui. Dicen
huähi mí ño dehe, bi mothe ra ya xe̱ni. que atrás de aquel cerro brilla una luz de
Cuando llovió las melgas se enlagunaron en noche. Variante ri mo̱teni
algunas partes. Véase po, dehe mo̱te [Forma secundaria de po̱te] disolverse
mothmi (móthmi) s persona que tiene mo̱xmanza (mó̱xmánza) s persona que
hoyuelos Nuni ra zi jäi nubu̱ thede ra pone platos en la mesa Ha ra nthäti dá
mothmi. Aquella persona, cuando se ríe, ma, nu ya nxutsi go geu̱ ya mo̱xmanza.
tiene hoyuelos en la cara. Véase moti, hmi A la boda que fui, las muchachas son las que
motsa (mótsa) s 1. canoa Ya dá hokua rá ponían los platos en la mesa.
motsa ra tsu̱di, pa ha dä tumbi te dä Sinón. mo̱xmohi Véase po̱tse, manza
zini. Ya le hice la canoa al puerco para que mo̱xmohi (mó̱xmóhi) s persona que pone
le den de comer allí. platos en la mesa Sinón. mo̱xmanza Véase
2. lancha Mä näna ya xä yo ha na ra po̱tse, mohi
motsa ko na mä ku, pa njabu̱ bi za bi mo̱taze̱sthi (mó̱tázé̱sthi) s reparador de
ño ha ra dehe. Mi mamá y uno de mis zapatos, huaraches, zapatero remendón
hermanos ya han ido en una lancha; así Véase po̱te, ze̱sthi
pudieron andar sobre el agua. Véase mpa (mpa) s puesto (mercancía)
moti, za
187 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mpaanimä
nuä xä me̱tsi. Dicen que si es un año de di hneki. Los cristales de mis anteojos están
prosperidad las hormigas sacan afuera lo opacos, y así no se ve bien. Sinón. ntati
que han guardado. mpu̱ngabe (mpǔ̱ngábe) vi convertirse en
2. abusar de la confianza (robándose lo que ladrón Tenä ge ndunthi ya tu̱ ya jabäbi,
hay en casa) Ha ra ngu nuä be̱hñä xä mpu̱ ngabe. Dicen que muchos hijos de
faxki, xi di mpo̱ni ga de̱thä ora dí joo, los ricos se han convertido en ladrones.
pa hätsi ha ra ngu. La señora que me Véase mpu̱ ngi, be
ayuda en la casa abusa de mi confianza mpu̱ngakeñä (mpǔ̱ngákeñä) vi
cuando no estoy, y se lleva maíz a su convertirse en víbora, transformarse en
casa. Sinón. nju̱ki Véase po̱ni víbora Na ra pa dá handi na ra jäi ha ra
mpo̱nthe (mpo̱nthe) s salida de agua Véase tai Ntso̱tkani, bi japi bi mpu̱ ngakeñä
po̱ni, dehe na ra nju̱ni ra he̱mi. Un día vi una
mpo̱tanzaya (mpó̱tánzǎya) s juez auxilio, persona en el tianguis de Ixmiquilpan. Hizo
suplente Sinón. mastenzaya Véase mpo̱te, que se convirtiera en víbora una tira de
nzaya papel encadenado. Véase mpu̱ngi, keñä
mpo̱te (mpó̱te) s 1. reemplazo, substituto mpu̱ngame̱fi (mpǔ̱ngáme̱fi) vi volverse
Ra rayo nzaya bi du, pe mä ga homfu̱ rá trabajador Ra hyoya xi xä mpu̱ngame̱fi,
mpo̱te. El juez nuevo se murió, pero vamos xä bädi ndunthi ya be̱fi ngu ra the̱xi, ra
a buscarle su reemplazo. ntuthyä, ra beronjua. El pobre se ha
2. sucesor Rá mpo̱te mä ku na di geu̱ vuelto trabajador. Ha aprendido muchos
ya tu̱. El sucesor de mi hermano es uno oficios, como tallar lechuguillas, hacer
de sus hijos. carbón, tejer ayates. Véase mpu̱ngi, me̱fi
3. repuesto Véase po̱te mpu̱nganxadi (mpǔ̱ngánxadi) vi volverse
mpo̱xhyadi [Variante de mbo̱xhyadi] s estudioso Mä tu̱ xi mrá dähñe dä nxadi,
Oriente, Este pe nubye̱ xi xä mpu̱ nganxadi. Mi hijo era
mpumbi (mpúmbi) 1. vr reconciliarse, muy flojo para estudiar, pero ahora se ha
perdonarse vuelto estudioso. Véase mpu̱ngi, nxadi
2. s reconciliación Véase puni mpu̱ngazuue (mpǔ̱ngázuue) vi
mpumfri vti 1. olvidarse (compl. indet.) Mä convertirse en animal, transformarse en
bätsi di hñeni ngubu̱ di mpumfri te pe̱fi. animal Tenä ge ra Zithu di
Mi niño está enfermo, como que se le olvida mpu̱ngazuue. Dicen que el diablo se
lo que está haciendo. convierte en animal. Véase mpu̱ngi, zuue
2. estar inconsciente Ra dathi di ntse̱di, mpu̱ngae̱nxe̱ (mpǔ̱ngáě̱nxe̱) vi
rabu̱ di mpumfri. El enfermo está muy transformarse en ángel Tenä ge Ajuä di
grave, hay momentos que está mpu̱ngae̱nxe̱, pa tsa dä ñäui ra jäi.
inconsciente. Véase pumfri Dicen que Dios se transforma en ángel para
mpumhai (mpúmhai) vi oscurecer Dá ma poder comunicarse con la gente. Véase
Monda ko ra flecha ha mi mpumhai dá mpu̱ngi, e̱nxe̱
tso̱ni. Me fui a México en el autobús y mpu̱ngi (mpǔ̱ngi) 1. vi trasformarse,
llegué oscureciendo. Variantes mpumhai, volverse Dá handi na ra bai ga do̱ni, di
pumhai Sinón. me̱xui, putände, mpu̱ngi yá xi ga the̱ni. Vi una mata de flor
hatände Véase mpuni, hai que sus hojas se volvieron rojas.
mpuni (mpúni) vr privarse del sentido Ra 2. cambiar Mä pahni ga kangi ko ra
Santa rabu̱ di mpuni, säge hingi bu̱i xä hyadi ya bi mpu̱ngi ra kolo. Mi camisa
hño ra ñäxu. Crisanta a veces se priva del azul ya cambió de color por el sol.
sentido; yo creo que no está bien de la 3. convertirse, volverse Na ra ku xi mrá
cabeza. Sinón. ho̱du, nduse̱ Véase puni hojäi nepu̱ bi mpu̱nga tsomu̱i se̱he̱.
mputi (mputi) vi estar opaco Véase punti El hermano era muy amable, pero él
mputi (mpúti) adj opaco Ya xito mä mismo se volvió malo. Sinón. mpadi,
hñeda ngubu̱ xá mputi ha njabu̱ hintsu̱ mpati Véase pu̱ngi
191 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mundo
mpu̱ni (mpú̱ni) s golpe (dado con el puño) mrí (mrí) procl Indica la 3.ª pers. del
Dá umba na ra mpu̱ ni na ra ño̱ho̱, copretérito, aspecto progresivo. Mä je̱ya ra
ngeä mi xuhñagi. Le di un golpe a un nzaya mrí ñoui yá mfatsi, mi bu̱tsi ya
individuo porque me estaba molestando. jäi dä yo̱te ya ntungatse̱di. El año
Véase pu̱ ni pasado el juez andaba con sus colaboradores
mpu̱ni (mpǔ̱ni) vi 1. pelechar Ra ro̱ge ya exigiéndo a la gente que hiciera sus faenas.
di mpu̱ni ya xi. El asno ya está mrí (mrí) procl Indica la 3.ª pers. del
pelechando. copretérito, actor indeterminado. Mrí thuti
2. transformarse Tenä ge ra u̱xjua di nunä ra thuhu dí tuti. Cantaban esta
mpu̱ni ga mboni. Dicen que el espíritu canción que estoy cantando.
malo se transforma en animal. mu (mǔ) s calabaza Na ra mu xi ku̱
mpu̱ntsi (mpǔ̱ntsi) 1. s volcadura Bi nja ndunthi yá nda. Una calabaza tiene
na ra mpu̱ntsi ga bo̱jä ha ya bahna ñu. bastante semillas.
Ocurrió una volcadura de camión en las demu s chilacayote
curvas de la carretera. imu s calabaza chica
2. vr voltearse Ya me̱fanto̱ho̱, nubu̱ jämu s calabaza de Castilla
nu ra fantho̱, dä zofo; oraä dä yu̱tmu s calabacilla, calabaza
mpu̱ntsi dä ñegi. Los cazadores de silvestre
venado cuando ven al venado le hablan, mudu (múdu) s cuñada (de mujer) Mä
entonces se voltea mirando hacia atrás. mudu ya pe̱tsi hñunje̱ya bi nthätuí mä
Véase pu̱ntsi ku ra Beto. Ya hace tres años que mi
mpu̱ste̱gi (mpǔ̱sté̱gi) vi machincuepar cuñada se casó con mi hermano Roberto.
(reg.), dar machincuepa Ra bätsi di bami muhni (muhni) vt tablear Mä ga muhni
rá ñäxu ha ra bomu pa di mpu̱ste̱gi. El mä pahni. Voy a tablear mi camisa.
niño para la cabeza sobre la arena para mula (mǔla) s mula Dá tanga yoho ya
darse la manchicuepa. mula pa mä nte̱i, ngeä nuu̱ hindi hñeni
Sinón. ndontsampiñä; ndostiñä Véase ga u̱bi. Compré dos mulas para mi yunta
mpu̱ntsi, te̱gi porque no se enferman de mal de orina.
mpu̱ti (mpú̱ti) 1. s picotazo Ra nkoni Variante munä
bi raka na ra mpu̱ti, ngeä dá mipa mulinu (mulinu) s molino
nara ntu̱ni. La clueca me dio un picotazo mumbi (mumbi) vt 1. aporcar Ya dí
porque le agarré un pollito. mumbi ra hai yá ua ya do̱ni. Estoy
2. vr picotearse Ra boxi ko ra tani di aporcando el pie de las flores.
mpu̱ti. El gallo y el guajolote se 2. acollar Ho̱nse̱ dá mumbi ra hai ha rá
picotean. ua ra hogäde̱jä bi roho. Nada más
3. s mordida Ra keñä nzäntho xä acollé el retoño al pie del higo. Act. indet.
tsaki rá yu̱ga pa dä ye̱i ra mpu̱ti. La hmumbi
víbora siempre tiene encorvado el mumfi (múmfi) vi oler a ahumado Véase
pescuezo; está preparada para dar la bifi
mordida. Véase pu̱ti mundo (mǔndo) 1. s montón Ya mundo
mpu̱tsañäxu (mpu̱tsañäxu) v rec ga hogändäpo ya bi däma yoti. Los
topetearse Véase pu̱ tsi, ñäxu montones de alfalfa ya se secaron pronto.
mpu̱tsi (mpú̱tsi) s topetada, tope Ya 2. camión, camiónada (el montón de
ndäni mäna xä ntso yá mpu̱tsi ke ya material dejado por un viaje de camión) Dí
meyo. Los topes del carnero son más duros theni na mundo ra foyo ra pa, ko na
que los del macho cabrío. ra baxbo̱tse. Acarreo un camión de
mrá (mrä́) procl Indica la 3.ª pers. del estiércol al día con un chiquihuite.
copretérito más el artículo singular. Ra 3. vt amontonar Ra meni di mundo ya
ño̱ho̱ä ntse̱ mrá tixfani, ha nubye̱ ya dutu. La lavandera está amontonando la
hinä. Ese hombre era muy borracho, y ropa. Act. indet. hmundo Sinón. 1, 2:
ahora ya no es. Véase mi, ra to̱tse; 3: muntsi
Mundotso̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 192
cutis. Variante mu̱ksäsi Sinón. mu̱ki Véase mu̱xmi (mú̱xmi) 1. s llovizna Ra mu̱xmi
xäxi mäna tsiti de ge ra däye. La llovizna
mu̱mi [Forma secundaria de pu̱mi] achatarse cala más que el aguacero.
mu̱ngi [Forma secundaria de pu̱ ngi] nacer 2. vi lloviznar Ya bi mu̱xmi, käki ya
(pollos) dutu ntini. Ya lloviznó. Baja la ropa que
mu̱ngi vi derretirse está tendida. Variante mu̱xhmi
mu̱ngua (mú̱ngua) s planta del pie Ha mä Sinón. xaye
mu̱ngua osta yá nsu̱ti ya mini xä za. En mu̱hmi (mú̱hmi) s 1. persona que maja la
las plantas de los pies se me ven las señales palma
de las espinas que me han picado. 2. mazo de majar palma
Sinón. hmeua, hmengua Véase ua 3. corazón de palma, cogollo de palma
mu̱ntsdehe (mú̱ntsděhe) s agua turbia Ko ra mu̱hmi, dra su̱ti ha xä neni rá
Nubye̱ bi uäi ra dehe, ha ra hñe di ñoui tsate ra keñä; ko ngeä dä ñäni. El
ra mu̱ntsdehe. Ahora que llovió, el agua corazón de palma picado se aplica donde
de la barranca está mezclada con agua está hinchado por mordedura de víbora, y
turbia. Variantes mu̱nsdehe mu̱sdehe, se alivia la hinchazón. Véase mu̱i, bahi
mu̱stehe Véase mu̱ntsi, dehe mu̱ste (mu̱ste) s embestidor (res, ganado
mu̱ntsi (mú̱ntsi) 1. s recaída (enfermedad) lanar o cabra) Ra ndämfri dí ñehe ra
Rá mu̱ntsi na ra hñeni xä ntsuni. La mu̱ste. La res que tengo es embestidora.
recaída de una enfermedad es peligrosa. Variante mu̱tsate Véase pu̱ tsi, pu̱tsate
2. adj agua rebotada Ra dehe zabi xä mu̱ta (mu̱ta) s corazón de maguey Ra
mu̱ntsi. El agua del jaguey está tuka jo̱nxähi, po̱ni ya mu̱ta di the̱ pa
rebotada. Véase pu̱ntsi thoki ra ya to̱te mähotho. El ixtle
mu̱ñä [Forma secundaria de pu̱ñä] achatar suavecito sale del corazón del maguey que
mu̱ñhe (mú̱ñhe) s 1. fondo del arroyo Ha se talla para algunos trabajos manuales
ra mu̱ñhe di poti ngu hñu huada ga bonitos. Sinón. nximbo Véase mu̱i, uada
de̱thä. En el fondo del arroyo siembro myá (myá) procl Indica la 3.ª pers. del
como tres cuartillos de maíz. copretérito más el artículo plural. Nuyu̱ ya jäi
2. fondo de la barranca Ha ra mu̱ñhe xä myá mengu Ndästo̱ho̱. Aquellas personas
muntsi ra uäye. El agua de lluvia se ha eran originarias del pueblo de Orizabita.
estancado en el fondo de la barranca. Véase mi, ya
3. terreno hondo, hondonada Ha ra
mu̱ñhe dá poti ra hogändäpo. Sembré
alfalfa en el terreno hondo. Sinón. 2: hñe,
samñhe Véase mu̱i, hñe
mu̱ñye̱ (mú̱ñye̱) s palma de la mano
Mände dá he̱ki mä mu̱ñye̱ ko ya do.
Ayer me corté la palma de la mano con las
piedras. Véase mu̱i, ye̱ M
mu̱stehe [Variante de mu̱ntsdehe] agua m Se escribe m en algunas palabras. Puede ser
turbia pronunciación variante de b.
mu̱tho (mú̱tho) adv 1. despacio Na ra ma (ma) s 1. puesto (de ventas) Dá huxa
bätsi dä ma na ra me̱hni xi mu̱tho di na mä ma ga ñi ha ra hnini Ntso̱tkani.
yo. A un niño lo mandan a un mandado. Puse un puesto de chiles en la ciudad de
Va caminando despacio. Ixmiquilpan.
2. poco a poco Mä me̱fi xi mu̱tho tsi ra 2. dinero recibido por una venta Nunä ra
sei. Mi peón toma su pulque poco a bojä dí hñä ge ra ma mä ronjua. Este
poco. Sinón. ramätsu̱, njante dinero que traigo es de la venta de mis
mu̱xki [Forma secundaria de pu̱xki] nacer ayates. Sinón. 1: mpa; 2: thai Véase pa
(pollos, puercos)
magyä HÑÄHÑU — ESPAÑOL 194
magyä [Variante de bagyä] sin sombrero, mamanzaya. Aquella familia a cada rato
sin el acostumbrado rebozo se carea ante el juez auxiliar. Véase bami,
mahai (máhai) s terreno comprado Véase nzaya
pa, hai mamatsu̱tbi (mamatsu̱tbi) vr carearse
mahnäñu (mǎhnä́ñǔ) s camino sinuoso ante la autoridad competente Nuni ra jäi
Nuga dí tsu nubu̱ dí pa ha ya bo̱jä di ntunhuí rá ku po na ra hai, hange di
duxjäi, nu thogi ha ya mahnäñu. Me da mamatsu̱tbi. Aquella persona está
miedo cuando el autobús pasa por un peleando con su hermano por un terreno,
camino sinuoso. Variante bahnäñu por eso se carean ante la autoridad
Sinón. no̱ngañu, ndotiñu Véase mahni, competente.
ñu mande [Forma secundaria de bande]
mahni (mǎhni) s curva pararse en medio
mahni (máhni) 1. s arruga (piel, fruta) Ya mantayu̱ga (mǎntayu̱ga) s bufanda
bi be̱di ra mahni nuyu̱ ya xätä koñä ya Véase yu̱ga
bi uäi. Ya perdieron las arrugas esos manti (mǎnti) s 1. envoltorio (tela, papel,
nopales porque ya llovió. penca de maguey, cuero)
2. adj enjutado Ya uada ko ya mahni 2. pañal Véase panti
ata xä mo̱nga ya ye̱. Los magueyes con mantsahme (mǎntsáhme) s envoltorio
pencas enjutadas las tienen tendidas. de tortillas (tela, papel) Sinón. maxhme
3. adj enjutado, arrugado Xä mahni Véase pantsi, hme
ya kähä. Las tunas están arrugadas. mañä 1. [Forma secundaria de bañä] vaciar,
Variantes máni, maxhni poner boca abajo Xi mi ja nsei, ha bi
Sinón. maxhmi Véase bahni mañä gatho ya tseza. Había mucho
mai (mai) s 1. estatura Nuni ra ño̱ho̱ pulque, y se vaciaron todos los barriles.
hinga mähye̱gi mä mai, mäna xä 2. vi empinarse Xi mi tsu̱ka ra nduthe,
hñetsini. Aquel hombre no es de mi ngu dá tso̱ho̱ ha ra po̱the dá mañä dá
misma estatura; él es más alto. ntsithe. Tenía mucha sed; llegando al
2. poste Na ra mai ga ñoti, bi yenti manantial me empiné a beber agua.
ra tsanza. Un carro embistió un poste de 3. vi embrocarse Na ra tsanza bi ntämi,
luz. ha bi ma ba mañä ha ra hñe. Un carro
3. columna Ya gädo ya bi bami ya mai se rodó, y quedó embrocado en el arroyo.
habu̱ dä thoki ya ngu. Los albañiles ya Sinón. 3: ñemi Véase mai, ñä
pararon las columnas donde van a mati (máti) vr enredarse (víbora en un
construir las casas. árbol, mecate al pie de una persona, frijol que
4. par (zapatos) Nu ya dangaze̱sthi di pa se enreda en el maíz) Véase bati
xá mädi na mai ra ze̱sthi. Los matho (mátho) adv parece que
compradores de huaraches venden caro un matsi (matsi) s colador, coladera,
par de huaraches. cedazo Ko ra matsi gi fatsi ra tafi xkí
5. muda (ropa) Nuga otho mä dutu pa xitsi ha ra sei, pa hinda thogi ra ximfi.
ga mponi, nso̱ka na mai dí pe̱tsi. Yo Con el colador cuelas el aguamiel cuando se
no tengo suficiente ropa para cambiarme; la eches al pulque, para que no pase el
tengo solamente una muda. Véase bai mechal. Véase fatsi
mai [Forma secundaria de bai] pararse maxhme (maxhme) s servilleta (para
maki (máki) s gancho (palo o carrizo largo tortillas) Ngu gi ñutsi ra bithi ga hme gi
con un clavo o púa en la punta para cortar komi ko ra maxhme pa hinda käni. Tan
tunas) Ya yokjä di ndu ya xibo̱jä ha ya pronto como llenes la petaca de tortillas, la
maki ga ntokjä. Los cortadores de tunas tapas con una servilleta para que no se
traen cargados sus botes y sus ganchos de enfríen. Sinón. mantsahme Véase pantsi,
cortar tunas. hme
mamanzaya (mamanzǎya) vr carearse maxhni (mǎxhni) [participio de paxhni]
ante el juez auxiliar Nuni ra mu̱i njatä di envarillado (reg.; armadura de vigas y
195 HÑÄHÑU — ESPAÑOL me̱hä
horcones con carrizo o vara) Ra ngu ya 3. desperdiciarse Nuni ra tsu̱di hingi tsi
maxhni ko ya xithi; ho̱nse̱ ra njätsi xä hño ra de̱thä; ¡hängu hmä ra de̱thä
be̱pi. La casa ya está envarillada de di me̱di! Aquel puerco no come bien el
carrizo; nada más la techada le falta. maíz; ¡cuánto maíz se desperdicia!
Maxtä (Máxtä) Maxtha (ranchería de Sinón. 3: ntsoni Véase be̱di
Huichapan) Maxtä bu̱i thogi hñunthebe me̱di (mě̱di) s 1. lo perdido Ya dá tsu̱di
ya jäi. En Maxtha viven mas de trescientas ra me̱di stí be̱di. Ya recuperé lo que
personas. había perdido.
mede (mede) adj contados, unos cuantos 2. perdición, mala vida Ko ra du mä
Mede ya yo dí taki. Son contados los be̱hñä dá ma ha ra me̱di. Por la
chivos y borregos que pastoreo. Véase pede muerte de mi esposa me fui a la
meni (meni) [participio de peni] lavado perdición.
Mentho̱ (Méntho̱) Texcatepec (pueblo de 3. desgracia Dá thogi na ra me̱di; ge bi
Chilcuautla) Mä sei dí pa bi thäntkagi de du na mä bätsi. Me pasó una desgracia:
Mentho̱. El pulque que vendo me lo traen se me murió un niño.
de Texcatepec. Vocal nasal: Mëntho̱ me̱fa [Forma secundaria de be̱fa] seguir
Sinón. Nteska detrás de alguien
mestho (městho) adv 1. inmediatamente me̱fa (mé̱fa) adv 1. después Ha mä
Bá xipi dä ñehe mä dada, pe mestho, dí de̱nda dä za gi hätsi hängu nuä gi ne,
to̱mäua. Ve a decirle a mi papá que venga, mefa gi jutki. De mi tienda puedes llevar
pero inmediatamente; lo espero aquí. todo lo que quieras; después me pagas.
2. pronto Mä ga ma tai, pe mestho ga 2. más tarde Beni ge ya dá jutai nuä
pengi. Voy a la plaza, pero pronto ndi tui, me̱fa gi ñenä di tuätho.
regreso. Acuérdate que ya te pagué lo que te debía;
3. rápido Xi mestho dá tso̱hu̱, xi dri más tarde no vayas a imaginarte que
tihi ra bo̱jä. Llegamos muy rápido; anda todavía te debo.
velozmente el camión. Variante bestho 3. al rato Nubye̱ hingi tsu̱kagi ra thuhu,
metanthähi (metánthä̌hi) s mecate me̱fa ga pengi ga ñuni. Ahora no tengo
trenzado (tejido en trenza) Ra mboni ntse̱ hambre, al rato regreso a comer.
di nju̱ti, mäthoni gi thäti ko na ra 4. posteriormente Ra dangamboni bi
metanthähi. El animal jala mucho, es gohi bi duki ra bojä, dí tsu me̱fa hinda
necesario amarrarlo con un mecate gutki. El comprador de animales quedó a
trenzado. Variante betanthähi Véase deberme dinero; temo que quizás
pete, nthähi posteriormente no me pague.
metanthiti (metánthiti) s tejida de 5. a lo mejor Nuä ra bo̱jä xa mai
aventadores Véase pet'e, nthiti kuemi, me̱fa dä su̱ti yá ua ya jäi.
mete (méte) s tejido Véase pete Dobla ese fierro que está de punta, porque
me̱ [Variante de me̱fa] después a lo mejor se le clava en el pie a alguna
me̱ (mé̱) adv a lo mejor, quizá, quizás persona. Sinón. 1: nepu̱; 3: hinda yaä
Bá fadi ya mboni nubye̱ nihi, nu di nde me̱go (me̱go) vi 1. ser peón
me̱ dä uäi. Ve a apacentar el ganado 2. ser sirvienta Véase be̱go
ahora que es temprano; en la tarde a lo me̱hä (mé̱hä) vi estar de yerno Mä tu̱ di
mejor llueve. Sinón. me̱fa, eta me̱hä ha rá ngu rá to. Mi hijo está de
me̱di (mé̱di) vr 1. perderse Hyastho po̱ni yerno en la casa de su suegra. Nota cultural:
ha ya nto̱tse Monda, de ya jäi too di Por costumbre, el yerno vive con sus suegros
me̱di. Diario sale en las noticias de México durante varios meses para ayudarles y para
de las personas que se pierden. demostrar que trata bien a su hija.
2. extraviar Dí honi ra mä mboni, me̱hä (me̱hä) s yerno Dí jamädibi Ajuä
pe̱tsi ya pa xä me̱di. Ando en busca de bu̱ i na mä me̱hä, xi ra hojäi. Le doy
unos animales que se me han extraviado gracias a Dios que tengo un yerno muy
desde hace días. buena gente.
me̱hni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 196
me̱hni (mé̱hni) s 1. enviado, mensajero, me̱to (me̱to) adv primero, antes Pa dra
mandadero Nuni ra me̱hni xi bi ma yaä fu̱ti na ra be̱fi, mäthoni me̱to dri ja ra
pa bi mengi. El enviado dilató mucho bojä. Para comenzar un trabajo, primero
tiempo en regresar. hay que contar con dinero. Sinón. me̱
2. mandado Ra me̱hni, bi be̱hni na ra me̱to [Forma secundaria de be̱to]
me̱hni. Al enviado lo mandaron a un adelantarse
mandado.Véase pe̱hni me̱thme (mé̱thme) s tortillera (reg.),
me̱hni Ajuä (mé̱hni Ajuä̌) mensajero de máquina para hacer tortillas Véase pe̱ti,
Dios, profeta Bi nja ngu nuä xkí mänga hme
rá me̱hni Ajuä. Se cumplió lo que había me̱tsandoyo (mě̱tsándóyo) s
dicho el profeta de Dios. cementerio, camposanto Véase pe̱tsi,
me̱i (me̱i) s 1. vara Mände dá ma ha ra ndoyo
däthe dá honga na ra me̱i ga de̱mza. me̱tsi (mě̱tsi, mé̱tsi) s 1. bodega Gatho
Ayer fui al río a buscar una vara para varear nuä hintsu̱ mäthoniua thi, hutsi ha ra
la mata de nuez. me̱tsi. Todo lo que no es muy necesario
2. palo (regular de grueso, y corto) Mä aquí afuera, ponlo en la bodega.
me̱i ga ju̱ nixi xä dämä hñu̱ ha nixi ra 2. caja fuerte Gra beni ge ha rá me̱tsi
dämä jostho; xi tsatho. Mi palo para mä dada pe̱tsi ra bojä. Me imagino que
azotar el frijol en su vaina ni es muy en la caja fuerte de papá hay dinero.
pesado ni muy liviano; es muy bueno. 3. entierro Bi du mä tiyo mände, ra
3. cuarta Ra to̱ge bi thogi mi hñä na ra me̱tsi rí xudi. Mi tío murió ayer,
me̱i pa fe̱ti ra fani. El jinete que pasó mañana es su entierro. Variante me̱tsi
traía una cuarta para azotar su caballo. Sinón. 3: ntagi Véase pe̱tsi
4. chicote, látigo Ra uäfri xä gäxa na ra me̱tsi (mě̱tsi) vi montarse (en el lomo del
me̱i ga nthähi ha ra xinxi ne ha ra caballo o en una piedra, etc.) Sinón. me̱mi
ñäni xä tutuabi na ra ku̱nxähi mete, me̱tsintsu̱ (mé̱tsǐntsu̱) s 1. trampa de
pa fe̱ti ra nte̱i. El gañán lleva puesto en pájaro (jaula u otra cosa) Ya me̱tsintsu̱
el hombro un chicote, y en la punta le ha yo ha ra mbonthi di hñä ya
puesto una tralla de ixtle trenzado para me̱tsintsu̱. Los pajareros andan en el
azotar la yunta. Véase fe̱i monte, y tienen sus jaulas de atrapar
me̱i nte̱i chicote de yunta pájaros.
me̱mbru (mé̱mbru) s perezoso 2. flecha, resortera (para tirar pájaros)
me̱mfo (mé̱mfo) vi acostarse boca abajo Gatho nuu̱ ya metsi di hñä ya
Ra tu̱bätsi hingi be̱nitho, ya di mpu̱ntsi me̱tsintsu̱. Todos esos jóvenes traen sus
di me̱mfo. El niño chiquito no se acuesta flechas para tirar los pájaros.
nada más se voltea boca abajo. Véase be̱ni 3. pajarero, persona que caza pájaros
me̱mpitsi (me̱mpǐtsi) vi acostarse boca Véase pe̱tsi, tsintsu̱
arriba Véase be̱ni me̱xui (me̱xui) 1. vi oscurecerse Tenä ge
me̱mu [Variante de be̱mu] pilmama na ra pa bi me̱xui ra ya yaä nuni
me̱mi (mé̱mi) vi montarse Uajaka nu mí hueti ra hyadi. Dicen que
me̱nhyadi (mé̱nhyádi) s perezoso Véase se oscureció unas horas allá en Oaxaca
be̱ni, hyadi cuando se eclipsó el sol.
me̱ni [Forma secundaria de be̱ni] acostarse 2. vi hacerse noche
me̱po (me̱po) vi ser cuñada Nuu̱ ya 3. s oscuridad Xi ra me̱xui. Está muy
be̱hñä di me̱po ngea na di geu̱ xä oscuro. Véase be̱xui
nthätkuí rá ku. Esas mujeres son cuñadas me̱sbojä (mě̱sbojä) s 1. banco
porque una de ellas se casó con el hermano (financiero) Habu̱ ra za ja ya me̱tsbojä
de la otra. Véase be̱po pa too dä ne dä me̱tsi ra bojä.
me̱tate (me̱táte) s acción de imitar Véase Dondequiera hay bancos para quien quiera
pe̱te ahorrar dinero.
2. chequera, billetera, cartera Dá be̱di
197 HÑÄHÑU — ESPAÑOL moba
motho (motho) s miles, número muy hñu̱. Me canso con el mazo de majar palma
grande Véase mo, -tho porque está muy pesado.
mo̱e (mo̱e) s ofrenda (para el difunto) Ra 2. majada de palma Xi dí mantä ra
mo̱e dá hutsuabi ndu mä xita mäje̱ya: mu̱hmi pa ga hoki ya xinthähi. Estoy
ya thengo̱, ra sei, ra hñuni. La ofrenda atareado con la majada de palmas para
que le puse a mi difunto bisabuelo el año hacer sudaderos. Véase pu̱ni, bahi
pasado fue tamales, pulque y comida. mu̱i [Forma secundaria de bu̱i] nacer
bo̱hñä s ofrenda (promesa) mu̱i (mu̱i) s 1. vida Dí bu̱i na ra mu̱i
mo̱gu (mǒ̱gu) s orejas colgadas Véase gu xá hño ko mä däme. Con mi esposo vivo
mo̱mi (mó̱mi) vi 1. hacerse cóncavo una vida muy buena.
Mädetho de rá njomi ra ngu bi mo̱mi. 2. hogar, casa Nubye̱ hä dí pe̱tsi na ra
El techo de la casa se hizo cóncavo en hoga mu̱i. Ahora sí tengo un buen hogar.
medio. 3. vivienda Nuga dí bu̱i habu̱ ja yá
2. pandearse Ha ra hyadi di mo̱mi ya dänga mu̱i mä dada. Yo vivo donde
xithe̱. Las tablas se pandean con el sol. están las viviendas de mis padres.
Sinón. 1: bo̱te 4. generación, filiación de padre al hijo
mo̱ni (mǒ̱ni) 1. [Forma secundaria de bo̱ni] 5. costumbres Ra mu̱di hin ndí pähmä
tenderse yá mu̱i ya jäi, pe nubye̱ ya dá pätuí.
2. aplacarse Mä ntsu̱be bi mo̱ni ko ra Al principio no sabía las costumbres de las
tsu̱tuí. Mi enemigo se aplacó con la personas, pero ahora ya las sé. Sinón. 2 y
justicia. 3: ngu
3. vencerse Yá ye ya bai ga ixi xä mu̱ni (mu̱ni) s 1. espolón Ra mu̱ni ra
mo̱ni ko ya hñu̱ yá ixi. Los brazos de las o̱ni ngu ra ndoyo. El espolón de la gallina
matas de durazno se han vencido por el es como un hueso.
peso de los duraznos. Sinón. 1 y 2: 2. martillo Ra gädo himbá hä rá mu̱ni.
ndomi; 3: me̱ngi Véase bo̱ni El albañil no trajo su martillo.
mo̱täkudu (mó̱tákǔdu) s hilacho 3. mazo ¿Ha hinxka handi ra mu̱ni dí
remendado Véase po̱te, kudu honi? ¿Qué, no has visto el mazo que
mo̱te (mó̱te) s 1. remiendo Mä juitua ando buscando? Véase pu̱ni
ya pe̱tsi hñu ya mo̱te. Mi pantalón tiene mu̱nxi (mú̱nxi) s mazo (para machacar las
tres remiendos. pencas de maguey) Stá hoka na ra mu̱nxi,
2. parche Dá tamba na ra mo̱te mä pa ga pu̱nga ya ye̱ta. He hecho un mazo
hnatabo̱jä. Compré un parche para mi para machacar las pencas de maguey.
bicicleta. Variante mo̱te
muhu (múhu) s 1. león Tena ge ra
muhu di nto̱de dende yabu̱ ha brä ehe.
Dicen que el león se escucha desde lejos
cuando viene.
2. lobo Tena ge ra muhu hingi tsa ra
ño̱ho̱. Dicen que el lobo no se come al
hombre. Sinón. 1: zate N
mu̱ (mú̱) adv 1. pues ―Maha tai, Lio. N- pref Se encuentra con frecuencia en los
―To̱mi mu̱, Xuua, ga maha. ―Vámonos nombres de lugar, por ejemplo: Ngosthi
al centro, Ismael. ―Espérate, pues, Juan, y Portezuelo, Nzibatha Meztitlán,
nos vamos. Ntasto̱ho̱ Cerro Blanco. Véase Ma-
2. entonces Tenä bi du tio Finu ¿ha xi n afijo Colocado entre raíces, la nasal indica la
hä mu̱? Dicen que se murió tío Delfino, unión de ambas en una palabra compuesta.
¿será cierto entonces? Variantes -n-, -ñ-, -m- Ejemplos: manza
mu̱hmi (mú̱hmi) s 1. mazo de majar palo largo; yoñhai tierra seca; hñumngo̱
palma Tsabigi ko ra mu̱hmi, ngeä xi xä el que hace barbacoa.
n- HÑÄHÑU — ESPAÑOL 200
n- pref 1. Se presenta en los tiempos perro que se comió los huevos lo maltraté
secundarios de verbos con compl. indet., por con un palo.
ejemplo: thäti amarrarlo, nthäti amarrar 2. tundear Mä dada bi nambi mä ku,
(en general) ; tomi pisarlo, ntomi pisar ngeä ra tsoyo̱de. Mi papá le dio una
(en general) tunda a mi hermano, porque es
2. Se presenta en los tiempos secundarios de desobediente. Act. indet. hnambi
los verbos que tienen el complemento Variante nampi Véase nami, -bi
sustantivo incorporado en la raíz y de los Sinón. 1: thonti, fe̱ti; 2: xäkui
verbos que incorporan el pronombre genérico napai te maltrata
-te. Por ejemplo: fu̱xhuähi barbechar, dá nanatu̱ (nǎnátu̱) s 1. hijo que trabaja en la
mfu̱xhuähi yo barbeché; tsithe tomar ciudad (que deja sus padres y hermanos para
agua, dá ntsithe tomé agua; fe̱tate ganarse la vida)
imitar, dá mfe̱tate yo imité (a gente en 2. hijo aventurero Véase nani, tu̱
general) . nangi (nángi) vi 1. levantarse
3. Indica los tiempos secundarios de algunos 2. pararse (víbora u otro animal menor o
verbos cuya consonante inicial no cambia, mayor)
por ejemplo: sagi brincar, bi nsagi nani (nǎni) s aventurero, andariego Mä
brincó; thede reír, bi nthede rió; xo̱ni tu̱ xä ra nani, bi ma yabu̱ ya hai. Mi hijo
apresurarse, bi nxo̱ni se apresuró. es aventurero; se fue lejos, a otras tierras.
4. Indica el uso reflexivo de un verbo hnani s el ir a aventurar
transitivo, por ejemplo: tsabi cansarlo, nani (nani) vi 1. atravesarse
ntsabi cansarse; xahti bañarlo, nxaha 2. atorarse Sinón. nati
bañarse; tu̱ngi extenderlo, ntu̱ngi nanxa (nánxa) s 1. naranjo (mata)
extenderse. 2. naranja (fruta)
5. Indica el uso recíproco de un verbo nati (nǎti) vi estar ralo
transitivo, por ejemplo: tetse lamerlo, nati (nati) vi atravesar Yoho ya bo̱jä bi
ntetse se lamen; pe̱ti abofetearlo, mfati ha ra ñu, na de geu̱ bi nati
mpe̱ti abofetearse; tsu̱di alcanzarlo, mädetho ra ñu. Dos carros chocaron en el
ntsu̱di se unen. Variante -ñ-: hati camino y uno de ellos quedó atravesado en
engañarlo, hñati engañarse. medio del camino. Sinón. nani
6. Indica el participio pretérito pasivo del natsi (natsi) vi atravesar (de un lado al
verbo; el prefijo se agrega a la forma del otro) Véase natsi, ratsi
actor indeterminado; por ejemplo: heti navaha (náváha) s navaja
hilar, theti alguien lo hiló, ntheti nati (nati) vt montar Act. indet. hnati
hilado. Dí pe̱tsi na totsi ra santhe natsi (natsi) vt 1. atravesar (tela, nailón en
ntheti. Tengo una bola de ixtle hilado. medio de la casa en el interior, viga, vigueta o
7. Indica que el verbo está derivado de un tabla sobre la casa no techada, el canal o el
sustantivo, por ejemplo: tse̱ frío, ntse̱ pozo)
hacer frío; tsihue̱ nuera, ntsihue̱ 2. brincar (sobre algo) Act. indet. hnatsi
hacerse nuera. Sinón. ratsi
nagi (nǎgi) s cuarta, palmo (medida) Rá natsi vi atravesar (de un lado al otro)
nxidi ra bayo dá tai; rato nagi. La nä (nä) interj ¡ten!, ¡tenga! Iho, nä nuna
anchura del rebozo que compré es de seis ra xabo; uá umbabi ri nänä, ge bí honi dä
cuartas. Sinón. kuarta mpeni. Hijo, ten este jabón. Ve a dárselo a
nagi (nagi) s jeme (medida) Dá hoka na tu mamá, que lo necesita para lavar.
ra jäi ga za, ga na nagi rá hñetsi. Hice Variante na
un muñeco de madera de un jeme de altura. nä (nä) adj demos 1. este Nä zi hme bi
Sinón. heme se̱ki, mä ga ñobe mä zi bätsi. Esta
nai (nai) vi estirarse tortilla que me dieron la voy a compartir
nambi (nambi) vt 1. maltratar Ra tsatyo con mis hijos.
xkí zi ya mädo dá nambi ko na ra za. Al 2. aquel Dí jamädi nä zi jäi bi yobga
201 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ndagi
ra ñu, pa dá ñäbe ya mbo̱ho̱. na ra ponti. A partir del día en que murió
Agradezco a aquella persona que me aquella persona, a las nueve noches, se le
orientó, y pude hablar con las hará el último velorio con una cruz. Véase
autoridades. nä
nä [Variante de nänä] señora, doña Nubye̱ nda (nda) 1. adv muy Ra tsintsu̱ bi do̱
hä di ja ra sei ha nä Linda. Ahora sí ha de na ra hmafi xá nda ntso. El pájaro soltó
haber pulque en casa de doña Hermelinda. un grito muy feo.
näbia (nä́via) vi estar enamorada Pret. dá 2. adj grande Mä mbane pe̱tsi yá nda
näbia hoga ngu. Mi compadre tiene sus buenas
näbia, näbio (nä̌bia, nä̌bio) s novia, novio casas grandes. Ha ra huähi xi tu ra ya
Sinón. hyatui nda thä. En la milpa hay unas mazorcas
grandes.
nänä (nä̌nä) 1. s madre, mamá 3. adj Indica una actitud despectiva hacia
2. vi hacerse madre, hacerse tutora el sustantivo. Nää nda ño̱ho̱ xi nambi rá
Sinón. mämä be̱hñä. Ese hombresote le pega mucho a
nänä (nänä) s señora (palabra de respeto su esposa. Nää ra nda tsatyo, ra bo̱ka.
dirigida a ella) Variante nä Ese perrote es bravo. Xi xá ñixi nää ra
näni (nä̌ni) vt regar (hierba o ropa) Act. nda sei. Está muy agrio ese pulcote.
indet. hnäni nda (ndǎ) adj don, señor ―Haxajuä
näni (nä̌ni) s 1. cal nänä, ¿ha bu̱i nda Xuua? ―Joo, xä ma
2. calidra ra be̱fi. ―Buenos días señora, ¿se
nänka (nä̌nka) adj en ancas Xä mani na encuentra don Juan? ―No se encuentra, se
ra to̱ge di zi na ra bätsi nänka. Ahí va un ha ido a su trabajo.
jinete trayendo un niño en ancas. nda (ndǎ) s semilla Dá tai ra ya nda ga
Sinón. ñoti jämu pa ga poti. Compré unas semillas de
Näste̱i (Nä̌ste̱i) Noxtéy (ranchería de calabaza de Castilla para sembrar.
Tasquillo) Thogi yonthebe ya jai bu̱i ndami s semilla de chile
Näste̱i. Más de doscientas personas son ndatsri s semilla de aguacate
avecindadas en la ranchería de Noxtéy. ndá (ndá) procl Indica la 1.ª pers. del
Véase näxi, te̱i pretérito, dependiente. Ndá mpe̱fi Monda,
nästi (nä̌sti) s 1. disentería Ra nästi geä mi joo ndunthi ya bo̱jä ngubye̱. Cuando
na ra hñeni bí ehe de ra tse̱ o ga pa. La trabajé en México no había muchos
disentería es una enfermedad que viene por camiones como hoy.
el frío o por el calor. Ndabyuni (Ndabyuni) La Mesilla (ranchería
2. diarrea Ra bätsi tsu̱di ra nästi, ngeä de Tecozautla)
bi zi ra dehe ixkändäpo mände. El niño ndadri (ndǎdri) s presentación de una
tiene diarrea porque tomó agua de limón ofrenda floral Nubye̱ bí ja ra ndadri ha ra
ayer. Variantes näxti, hnästi Sinón. 2: nijä, na ra hñäti pe̱tsi ya pa xä jatsi.
rihi Hoy hay presentación de una ofrenda floral
näti (nä̌ti) vt ir saltando Act. indet. hnäti en la iglesia; una promesa que tiene días de
näthä (nä́thä) vi estar empachado pospuesta. Véase da, do̱ni
näxi (nä̌xi) adj 1. correoso (carne, tendón) ndadri (ndǎdri) s semilla de flores Dá
Nunä ra ngo̱ xá näxi, po̱de hinxa dätho. tanga ra ya ndadri pa ga poti ha mä
Esta carne está correosa; creo que no se ha uadri. Compré unas semillas de flores para
cocido todavía. sembrar en mi jardín. Véase nda, do̱ni
2. difícil (para hacerlo funcionar) ndagi (ndági) s 1. caída Ra bätsi ko ya
nää (nää) adj ese, este, aquél Nää ra däta ndagi xä hñätsi ua xä mpu̱ntsi rá mu̱i.
do ne ra ya dänga bu̱hu̱ pa dä keni. Esa A lo mejor se le ha volteado el estómago al
piedra grande necesita unas barretas grandes niño por las caídas que ha llevado.
para ronzarla. Nu nää ra paä bi du nää 2. porrazo Ra ndagi dá hätsi dá tsa dá
ra jäi, ra gu̱to xui dä to̱tua ra jäxaxui ko fe̱mi mä hyo. Sentí que me golpeé el
ndaju̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 202
costado en el porrazo que me di. Ndasta, ngeä de gekua joo ya me̱fi. Los
Sinón. mfo̱mi Véase tagi peones que traigo, los traigo de El Daxtha
ndaju̱ (ndǎju̱) s 1. grano de frijol porque aquí no hay peones.
2. frijol cocido sin caldo Véase nda, ju̱ ndasti (ndásti) 1. adj resbaloso Koñä
ndaki (ndáki) adj 1. inclinado, ladeado Rá ntse̱ xä uäi xá ndasti ya ñu pa too dä
mai ra ñoti xa ndaki. El poste de la luz se ño. Como ha llovido bastante, está
ha inclinado. resbaloso el camino para andar.
2. sesgado Ya the dá he̱ki ya ndaki, pa 2. s resbalón Dá hätsi na ra ndasti
dä ñuni xá ñho. Los surcos los corté ha dá pani mä ua, ha nubya dí tsa xá
sesgados, para que se rieguen bien. ñu̱. Me di un resbalón y me torcí el pie;
Sinón. 1: nkahmi ahora me duele. Sinón. nkoni, ntämi
mändaki adv ladeado Véase tasti
ndamäni (ndamäni) adv pasado mañana ndati (ndáti) s 1. mal aire (enfermedad)
Ndamäni ga ma Monda ra be̱fi. Pasado Tenä ge nuu̱ di hñeni ga ndati di to̱the
mañana voy a trabajar a México. ko ya nthuki ne ya nthanti. Dicen que a
Variante ndämäni aquellos que están enfermos de mal aire los
ndameñä desobediente Dá be̱pi ya nxutsi curan con limpias y con ahumadas.
dä mpaxi, pe himbi me̱fi, xi ya ndameña. 2. reencarnación (reg.), posesión de una
Le ordené a las muchachas que barrieran, persona por un espíritu malo Rá ndati rá
pero no lo hicieron. Son muy desobedientes. tsondahi xá ntso, ngeä di japi ra jäi
Sinón. dähñei Véase meñä dä be̱di rá mfeni. La reencarnación del
Ndamu̱i (Ndámu̱i) s montaña de Yolotepec espíritu malo es peligrosa, porque hace a
ndamu̱i (ndámu̱i) s el que tiene volteado el la gente ser sonámbula. Véase thati
bazo, volteado del bazo ndathyadi (ndáthyǎdi, ndathyǎdi) s lugar
ndandiñähmu (ndǎndiñähmu, donde pega fuerte el sol, lugar asoleado Xi
ndandiñähmu) vi arrodillarse, hincarse ra ndathyadi habu̱ ja yá boni ya mboni.
Ya jäi di numxa, xä ndandiñähmu ne Está muy asoleado donde están los
ohnä yá de. Las personas que están oyendo echaderos de los animales. Véase tati,
misa se han arrodillado y se persignan el hyadi
rostro. Véase ñähmu ndatsri s semilla de aguacate
ndangua (ndángua) vi cruzar la huella del Variante ndatsni Véase tsani
pie Véase ndani, ua ndaä (nda) 1. pron interr ¿cuál? Ya mpe̱fi
ndani (ndáni) vi 1. tambalear Xä mani na bi nthäntsi gatho ha nubye̱ hindí pädi
ra ti, ya di ndani ko ra nti. Allí va un ndaä mä me̱ti. Se revolvieron todas las
ebrio tambaleándose por la borrachera. herramientas y ahora no sé cuál es la mía.
2. bambolear Na rá tsanti mä tsanza di 2. pron rel cual Sinón. ndanä, ndañä,
ndani, ngeä ya ri tsoki. Una de las ndageä
ruedas de mi coche bambolea porque ya se ndathi (ndǎthi) s semilla de mezquite
está descomponiendo. Véase nda, tähi
3. culebrear Mä nte̱i dí ye̱ti, na di ndä (ndä) 1. s presidente Rá ndä Monda
ndani ha ra the. La yunta que estoy bi ma Nkapula pa dä hyanda ya boti. El
arreando culebrea en el surco. presidente de México fue a Capula a ver las
4. estar chueco Ra the bi hye̱ki ra uäfri siembras.
di ndani. El surco que trazó el gañán está 2. s rey Ha mära ya hai hutsi ya ndä
chueco. Sinón. 1 y 3: njueni; 2: nkoni, pa dä ndä di geu̱. En otras tierras
njuentho, huäti, sagi; 4: no̱ngi, ntsaki, nombran reyes para que gobiernen sobre
no̱ni ellos.
ndaro (ndáro) s soldado Sinón. ñante, 3. vi ser jefe Na mä mpädi di ndä di
ndu̱zgu gekje. Uno de mis conocidos es jefe de
Ndasta (Ndasta) El Daxtha (barrio de nosotros.
Actopan) Mä me̱fi dí zi, dí tsi nuni
203 HÑÄHÑU — ESPAÑOL Ndängu
dänga ndä, däta ndä jefe mayor, ndämdo (ndä́mdo) s huevo cocido Bestho
presidente, gobernador ga häxhu̱ ya ndämdo, ya ñämdo dä za dä
ndä (ndä̌, ndä) adj 1. grande dehmi. De una vez hay que llevar huevos
2. grueso Xá ndä rá ndunza ra cocidos; crudos se pueden quebrar.
zakthuhni. Está grueso el tallo del pirul. Variante ndämndo Sinón. fatmädo Véase
ndä adj 1. cocido ndä, mädo
2. maduro Véase tä ndämfri (ndämfri) s 1. res Dá tanga hñu
ndädängi (ndädä̌ngi) adj 1. grandísimo Ra ya ndämfri ga the̱mi. Compré tres reses
banxu xi di te ra ndädängi. El pino crece de ordeña.
grandísimo. 2. mata de res (reg., denominando así la
2. enorme Bu̱i ya jäi xi di te ya mata y la fruta) Dá tsu̱di na bai ra
ndädängi. Hay personas que llegan a ser ndämfri, pe hindi hogitho yá ndämfri.
enormes. Sinón. nda ndo̱te Véase ndä, Encontré una mata de res, pero todavía no
dängi están buenos sus frutos. Sinón. 2: ndäni
ndägahñu̱ti (ndägáhñu̱ti) s cintura ndämxa (ndä́mxa) s elote sancochado
gruesa Véase ndä, hñu̱ti Véase ndä, mänxa
ndähi (ndä́hi) s 1. aire, atmósfera Ra Ndämxei (Ndämxei) s Querétaro Ra hnini
ndähi, ra hyadi ha ra dehe, xi mäthoni pa Ndämxei xi tsamähotho ko ya to̱ho̱
ya jäiua ha ra ximhai. El aire, el sol y el mähotho. El estado de Querétaro es muy
agua son muy necesarios para los seres hermoso con sus bonitos cerros.
humanos aquí, sobre la tierra. Variante Ndämnxei Sinón. Nkeretaro
2. aire, viento Bi thogi na ra ndähi xá ndäne (ndäne) 1. vt besar (en señal de
ntse̱di, bi mo̱ ya zafri. Pasó un viento respeto o de reverencia) Mä tu̱ nzäntho di
muy fuerte que tendió los zacates. ndänebi rá ye̱ rá tita. Mi hijo siempre le
3. aire, espíritu Tenä ge tsu̱te yá ndähi besa la mano a su abuelo.
ya hankei. Dicen que los espíritus de los 2. s adoración Mäje̱ya dá ma ra ndäne
difuntos regañan. Zi Ponza. El año pasado fui a la
panthi s viento solano, vientos de adoración de la Santa Cruz. Sinón. 2:
febrero o principio de marzo. so̱kambeni, nteme
tse̱nthi s aire frío ndämbaye̱ besar la mano el uno al
tsondähi s espíritu malo otro
Mäka Hoga Ndähi, Mäka Ndähi el ndängi (ndä̌ngi) 1. vi crecer Ra Xuua ya
Espíritu Santo manta bi ndängi; ha ja gehya dá handi
ndähi keñä víbora chirrionera mrá tsani. ¡Tan pronto creció Juan?, si
ndähme (ndä́hme) s tortilla bien cocida hace poco lo vi pequeño.
Véase ndä. hme 2. s tamaño, grande ¿Tenguä rá
ndähñei (ndä̌hñei) s 1. flojera Ra ndähñei ndängi ra fani gí pa? xahmä ga
hinte fatsi na pa dä nju̱tsi. La flojera no tampai. ¿Cómo está de tamaño el
ayuda a uno a progresar. caballo que vendes!, a ver si te lo compro.
2. pereza Ra ndähñei hänkahu̱ ra 3. vi engrandecerse
hñoya. La pereza nos trae pobreza. 4. vi presumir Ra Xuua di ndängi,
Variante ndähñe Véase dähñei ngeä ya ja ra boja, ha di hñe xá ñho.
ndämäni [Variante de ndamäni] pasado Juan está presumiendo nada más porque
mañana ya tiene dinero y se viste bien.
ndämbaye̱ (ndämbaye̱) v rec besar la 5. s abuela Sinón. ndäta
mano (el uno al otro como saludo de respeto) Ndängu (Ndängu) Danghu (pueblo de
Nubu̱ di nze̱njua ya mbane di Tasquillo) Thogi ratonthebe ya jäi bu̱i
ndämbaye̱. Cuando se saludan los Ndängu. Más de seiscientos habitantes
compadres se besan la mano el uno al otro. forman el pueblo de Danghu. Véase dängi,
Véase ndäne, ye̱ ngu
ndäni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 204
ndäxjua (ndäxjua) s viejo Dá handi na ra pez grande que se traga entera a una
jäi ya ra ndäxjua ha tobye̱ bi nthäti. Vi a persona. Sinón. lama Véase dehe
un hombre ya viejo que se casó. dänga ndehe mar, océano
ndäxjua (ndä́xjua) vi hacerse viejo Nuahu̱ ndehe (ndéhe) vi 1. hacerse aguada Tixu,
gí bätsihu̱, ñeñhu̱, nuga ya dí ndäxjua pa hingá pädi gá panti ra ju̱ni, bi ndehe.
tobye̱ gä ñeni. Ustedes que están jóvenes, Hija, no supiste batir la masa, se hizo
jueguen; yo ya estoy viejo para jugar. Pret. aguada.
dá ndäxjua Sinón. ntiyo, ndo̱ 2. derretirse Ra nde̱ga mi ja ha ra
ndäza (ndäza) s palo grueso Dá he̱ki rata moxibo̱jä bi ndehe. La manteca que
ndäza ha ra hñe pa ga hoka ra jutsi. En estaba en el bote ya se derritió. Sinón. 2:
la barranca corté unos palos gruesos para mu̱ngi Véase dehe
hacer la cerca. Véase ndä, za ndehe (ndéhe) s 1. cumbre Bí taxkatho
nde (nde) adv 1. está bien ―Xuua, dí ne ra ya jäi ni ha rá ndehe ra to̱ho̱. Se ven
gi pakagi tsu̱ ri de̱thä. ―Nde, ge bá hä ri blanquear unas personas en la cumbre del
ro̱za gi yu̱ti. ―Juan, quiero que me cerro.
vendas tantito maíz. ―Está bien, trae tu 2. copa del sombrero Dá tanga ra ya ñi
costal para echarlo. ha mi otho ha ga u̱ti; mäna xá ñho dá
2. bueno Juana, nde, ¿ko ntoo gí ne gi u̱ti ha rá ndehe mä fu̱i. Compré unos
ñäui? Bueno, Juana, ¿con quién deseas chiles y no tenía dónde echarlos, y mejor
hablar? los eché en la copa de mi sombrero.
3. sí ―Mämä, dí ne tsu̱ ra dehe. 3. remolino de cabello Rá ndehe ga stä
―Nde, thogi gi yati. ―Mamá, quiero mä bätsi xä me̱ngi, tenä ge ngeä bi
un poco de agua. ―Sí, pasa a sacarla. thogi rá bu̱i. El remolino del cabello de
ndebu̱ adv está bien, sí mi niño está de lado; dicen que porque se
ndexä sí, pues pasó la hora de su nacimiento.
nde (ndě) adj mitad Véase mäde 4. mollera Ra bätsi tsu̱ ra rihi, po̱de xä
nde (ndě) 1. s tarde Nxo̱ni, tixu, gri ma dagi rá ndehe. El niño tiene diarrea, creo
ri ngusadi, osti the̱a ra nde. Hija, apúrate que se le ha caído la mollera. Sinón. 1:
a ir a tu clase; no te vaya a agarrar la tarde. ñäntho̱; 3: xe̱di
2. vi hacerse tarde Ra xahnäte bi gotsi ndeki (ndeki) vt cargar (con mecapal) Mä
ra ya xampäte, ngeä ya bi nde bi ku bi ndeki na ra dänga so̱te ga za. Mi
tso̱ni. El profesor regresó a unos hermano se cargó un tercio grande de leña.
alumnos, porque llegaron ya tarde. Vocal nasal: ndëki Sinón. ndude Véase de,
nde xudi tarde o temprano nde
nde (ndě, nde) s mecapal Nuga stá hoka ndemäpa (nděmäpa) adv mediodía, a las
ya nde ga the̱xi ha ga santhe. Yo he dos Sinón. ne̱tyoho
hecho mecapales de fibra de lechuguilla y de Ndemnju (Ndémnju) Demacu (barrio de San
ixtle. Vocal nasal: ndë Sinón. gunde, Salvador) Ra xahnäte di mpe̱fi di gekua
uande Ndemnju xi tso̱ho̱ nitho. El profesor que
Ndedo (Ndedo) s Humedades trabaja aquí en Demacu llega muy
Ndehe (Nděhe) Aguita (manantial al lado del temprano.
ejido de Puerto Juárez) Ndemä (Ndémä) s Puebla (ciudad) Tata
Ndehe (Ndéhe) San José Atlán (pueblo de ndeñora po̱ni ya tsanza duxäjäi ua
Huichapan) Ndehe bu̱i thogi yomo ne Monda pa ri ma Ndemä. Cada media
yonthebe ya jäi. En San José Atlán viven hora salen autobuses de México para la
más de dos mil doscientos habitantes. Véase Ciudad de Puebla.
dehe ndemye (ndemye) s 1. despeñadero Na
ndehe (nděhe) s mar Tenä ge ha ra ra ti bi dagi ha ra ndemye, ngeä mi ti.
ndehe bu̱i na ra dänga huä, ge tutatho Un ebrio se cayó en el despeñadero; porque
na ra jäi. Cuentan que en el mar vive un estaba bien borracho.
2. filo de un precipicio Dá ma dá handa
ndengi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 206
ndi (ndí) interj ¡mira! ¡Ndi! ¡Xa mabu̱ na Ndomingonde̱nthi (ndómíngóndé̱nthi) s
ra banjua! ¡Mira! ¡Ahí va un conejo! Domingo de Ramos Sinón. Ngäbde̱nthi
Véase handi Ndomni (Ndomni) San Miguel (pueblo de
ndí (ndí) Indica la 1.ª pers. del copretérito. Ndí Tecozautla)
mpe̱fi ga xahnäte. Yo trabajaba de ndomi (ndómi) vi 1. doblarse (rama de
profesor. árbol, metal, alambre)
ndinthe (ndinthe) s alga verde limón Ra 2. enchuecarse (metal, alambre)
ndinthe kä ha poda ra dehe o di hñetsi 3. humillarse (persona o animal)
mäñä nu ra dehe di yo, ha xá tudi ngu ra 4. vencerse (tabla, horcón)
xiyo ha ra ntsu̱ti, ho̱nse̱ ge ra 5. encorvarse Véase domi
hatakangi. El alga se encuentra donde ndondri [Forma secundaria de dondri]
está estancada el agua o va flotando sobre el ponerse mocho de los cuernos
agua que va corriendo; es blandita como la ndone (ndone) 1. vi quedar chimuelo
lana, así de fina; solamente que es color (persona o animal a la que le falta dientes, o
verde limón. Véase dehe muro incompleto en la orilla o en medio) Ra
Ndios Padre (Ndiós Pádre) Dios Padre bätsi di ndone, ngeä tagi ya tsi ga ba.
(barrio de Ixmiquilpan) Ha ra nsaha Ndios El niño queda chimuelo porque se le caen
Padre ja na ra otsi mädetho ha rabu̱ , los dientes de leche.
tenä, ge di mponi nuä ra otsi. En el 2. s labio roto (de persona o animal al que
balneario de Dios Padre hay un hoyo, y le falta un pedazo, o trasto que se le ha caído
dicen que a veces ese hoyo se cambia de parte de la boca) Ra nzisnä neki xá ntso
lugar. rá ndone. En el eclipse de luna se ve feo
ndisthi (ndísthi) s persona que calza el labio roto; como que le falta un pedazo.
zapatos Nuni ra metsi koñä tähä mbojä, Véase ne
nubye̱ hingra ditathiza, nubye̱ ra ndosei (ndǒsei) s pulque graniento (cuando
ndisthi. Aquel joven, como gana mucho el pulque tiene como bolitas de masa) Mä ga
dinero, ya no usa huaraches, sino que calza pondua rá fu̱ti mä sei, ngeä rata ra
zapatos. Sinón. ditaze̱sthi, ditäthiza ndosei po ha mä ntsenza nsei. Voy a
Véase titi, ze̱sthi cambiarle el pie a mi pulque, porque puro
ndo (ndo) s granizo pulque graniento contiene la castaña. Véase
ndo (ndo) vi endurecerse Véase do ndo, sei
ndodi (ndǒdi) 1. vi empedernecerse (fruta) ndoyo (ndóyo) s 1. hueso
2. s empedernido (fruta) 2. cuerpo (humano) Sinón. 2: ngo̱kei
3. s callo Véase do ndoyogo̱ne s quijada (de persona o de
ndoki (ndǒki) vi agacharse animal)
ndokjä (ndǒkjä) s tuna empedernida Rata ndoyone s pico (ave)
ya ndokjä i jabye̱ koñä bi mu̱nga ra ndospiñä (ndospiñä) vi 1. clavarse de
ndo. Pura tuna empedernida hay ahora, cabeza Ra bätsi bi dagi, bi ma ga
porque les dio el granizo. Sinón. me̱jä, ndospiñä. El niño que se cayó se clavó de
me̱kjä, ndodi kähä, me̱di kähä Véase cabeza.
ndodi, kähä 2. empinarse de cabeza Ya mboni tsi
ndomi un real (equivalente a doce centavos) de̱se̱, me̱fa di tudi di ndospiñätho. Los
Véase domi animales que comen tullidor, después de
ndomi nguatra un real y una cuartilla que se tullen van empinados de cabeza
(equivalente a quince centavos) Véase domi nada más.
ndomingo (ndómíngo) s domingo 3. echar machincuepas Ya bätsi ñeni ga
Ndomingo ge ra mu̱di pa ra semänä ha ndospiñä. Los niños juegan a las
geä ra pa ga tsaya. El domingo es el machincuepas. Variante ndontsampiñä
primer día de la semana y es el día de Sinón. ndostiña; 1: mañä; 2: yu̱ki; 3:
descanso. mpu̱ste̱gi, mpu̱ntsi, ndontsampiñä
Véase ndoki, ñä
ndo̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 208
ndo̱ (ndǒ̱) s 1. viejo Bi thogi na ra ndo̱ ndo̱stä (ndo̱stä) s nopal grande Véase
mi pa yoho ya fani. Pasó un viejo que xätä
vendía dos caballos. ndo̱te (ndo̱te) s grande
2. vejez ¡Xää ra ndo̱! ¡Qué fuerte es ndo̱tfe (ndǒ̱tfe) s soguillero (de ganado
todavía a pesar de su vejez! Sinón. 1: tiyo, menor o porcino, reg.: bolsitas de la misma piel
tio, ndäxjua que se penden en el pescuezo) Bi mu̱i na ra
ndo̱ba (ndo̱ba) s pezón grande tu̱chi ra ndo̱tfe; to̱ nada ra thebe. Nació
ndo̱dro (ndo̱dro) s toro grande un chivito soguillero, que tiene una sola
ndo̱fri (ndo̱fri) s caballo grande soguilla. Véase thebe
ndo̱hñä (ndo̱hña) s suegro ndo̱xjo (ndǒ̱xjo) s pantalón con tirante y
ndo̱mänxätä (ndo̱mä́nxä̌tä) s flor de pechera
garambullo Ya ndo̱mänxätä tu̱tsi ha ra ndo̱hmi s gualumbo de palma, dátil de
tsasju̱, o dä banti ko ya mädo ne dä palma Véase ndo̱mbo
thu̱ti. Las flores de garambullo se le echan ndo̱ta (ndo̱ta) s maguey grande Véase
a los frijoles molidos o se revuelven con uada
huevo al freírlo. Sinón. do̱nibastä, ndrá (ndrá) procl Indica la 1.ª pers. del
ndo̱nibaxtä Véase do̱ni, mänxätä copretérito, en otro sitio o aspecto progresivo.
ndo̱mbo (ndǒ̱mbo) s golumbo (reg.), Nubu̱ ndí tsaya mä be̱fi ndrá bu̱i ra ya
gualumbo del quiote (capullos del quiote) Ya pa ko mä dada. Cuando descansaba de mi
ndo̱mbo ga uada tsi ha nehe nuu̱ ga trabajo, yo estaba unos días con mis padres.
tsu̱ta. Los gualumbos de maguey son Bi zu̱kje na ra bu̱nthi xi ntse̱di mbrí
comestibles y también los de la lechuguilla. ñehe nge mähuifi habu̱ ndrá mahe. Nos
Véase do̱ni, bo alcanzó una tormenta de gran ímpetu que
ndo̱hmi, do̱hmi s gualumbo de venía del norte a donde íbamos.
palma, dátil de palma ndrá (ndrá) procl Indica la 1.ª pers. del
do̱nijuta, ndo̱mbo juta s gualumbo copretérito más el artículo singular. Pe̱tsi
de sábila retamäku̱ta nje̱ya ndrá xahnäte. Hace
ndo̱mxi (ndo̱mxi) s gato grande Véase quince años yo era profesor. Véase dra
mixi ndrí (ndrí) procl Indica la 1.ª pers. del
ndo̱mähuähi (ndó̱mä́huä̌hi) s hortelano, copretérito, aspecto progresivo. Mände ndrí
milpero Véase to̱mi, huähi ñobe ra Xuua ha ra be̱fi. Ayer andaba
ndo̱mängu (ndó̱mä́ngǔ) s encargado de la yo con Juan en su trabajo.
casa Véase to̱mi, ngu ndu (ndu) adj difunto, finado Pe̱tsi ya
ndo̱mfe (ndǒ̱mfe) s flor de efés Ya je̱ya ndu mä dada mi utkagi habu̱ mi ka
ndo̱mfe tsi ya ndämfri ne ya yo. Las yá hyodi nu ya ya hai, ha nubye̱ hindí
reses y el ganado menor comen las flores del beni. Hace varios años que el difunto de mi
efés. Sinón. uäñä Véase do̱ni, efe padre me enseñó hasta donde llegaban los
ndo̱mi (ndó̱mi) s 1. velorio límites de estas tierras, y ahora no recuerdo.
2. casa Véase to̱mi ndu vti traer una carga, llevar una carga
Ndo̱ni (Ndo̱ni) Juchitlán (ranchería de (compl. indet.) Véase tu
Tasquillo) Ndo̱ni kohi ngetuu̱ ra nsaha nduthä s cargador de maíz
Nsindehe. Juchitlán está cerca del ndu (ndǔ) s carga (de bestia) Rá ndu ya
balneario de Tzindejé. rekua ya bi me̱ngi; bami pa ga
Ndo̱ni (Ndo̱ni) Xochitlán (pueblo de San hokuahu̱. Ya se le ladeó la carga a los
Salvador) Ra hnini Ndo̱ni ya bí uäthe ko burros páralos para arreglarla. Véase tu
nuä ra rayo ñuthe bi zo̱ho̱. El pueblo Sinón. batsi, be̱ni
de Xochitlán ya es de riego por el nuevo ndubinu (ndǔbǐnu) s trajinante de
canal que llegó. Véase do̱ni aguardiente, cargador de aguardiente Ra
ndo̱ni (ndo̱ni) s florecimiento Ya bi ua rá ndubinu ja bi mengi mände, nubye̱ ata
ndo̱ni ra do̱ni. Ya terminó el florecimiento hñäto dä zo̱ho̱. El trajinante de
de la planta. aguardiente regresó apenas ayer, ahora no
209 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ndu̱ki
vuelve sino hasta dentro de ocho días. 2. enfermedad de gallina Tenä ge yo ra
Sinón. nduithe Véase ndu, binu nduni. Dicen que hay una enfermedad
ndubxa (ndubxa) s borrega enferma, de las gallinas. Sinón. hñeno̱ni Véase tu,
borrega entelerida Véase bexa o̱ni
ndubeza (ndǔbeza) s cargador de ndupäte (ndúpäte) 1. vt deber Dí ndupäte
huacales Véase ndu, beza tsu̱ ra bojä. Debo un poco de dinero.
ndude (ndúde) vt llevar cargado Hyastho 2. vi hacerse responsable (por otra
dí ndude na so̱te ra za pa tai, pa dí pa. persona ante una autoridad) Nuga go dí
Diario me llevo cargado un tercio de leña al ndupäte por gee, ga thädi di gee. Yo
centro, para vender. Sinón. ndekui soy el responsable por ti; yo abogo por ti.
ndude (ndǔde) vt cargar (con mecapal) Véase tu, -pi, -te
ndudehe s carro de refrescos nduptsu̱di (nduptsu̱di) s enfermedad de
Sinón. nduuthe Véase ndu, dehe los puercos Gatho ya tsu̱di bi du ko ra
ndufoyo. s camión estercolero Véase ndu, nduptsu̱di. Todos los marranos se
foyo murieron de la enfermedad.
nduhyadi (nduhyádi) s eclipse de sol Sinón. hñenitsu̱di Véase tu, tsu̱di
Véase tu, hyadi ndusei (ndǔsei) s trajinero de pulque,
ndujuai (ndujuai) s persona que porta cargador de pulque Véase ndu, sei
cuchillo Sinón. mfoxjuai Véase ndu, juai nduste (ndúste) 1. vi hacerse envidioso
ndumu̱i (ndúmu̱i) 1. s tristeza Neki ge 2. s envidia
nuni ra jai ntsaui na ra ndumui. Se nota 3. s persona envidiosa
que a esa persona le invade la tristeza. ndutäpa (ndútäpa) s grupo de personas
2. s luto, duelo Ua ra zi jäi xä thogi que felicitan cantando Sinón. ye̱ntsuäpa
ndumu̱i di hñe ga ndumu̱i. Las personas Véase tuti, pa
que están en duelo se visten de luto. nduti (nduti) s cargador
3. vi estar triste Di ndumu̱i nuu̱ ya zi nduthä (ndǔthä) s cargador de maíz Véase
jäi, ngeä bi thogi na ra thogi yá ndu, thä
mengu. Están tristes esas personas nduthe (nduthe) s sed Tixu, rakje tsu̱ ra
porque han sufrido un accidente sus dehe; xi tsu̱kje ra nduthe. Hija, danos un
familiares. Variante dumu̱i Véase tu, mu̱i poco de agua que tenemos mucha sed.
mendumu̱i s doliente Véase tuthe
ndunthi (ndǔnthi) adj 1. mucho Xi ndutse̱di (ndutse̱di) s débil (del cuerpo)
ndunthi ya jäi bi ma ra hmuntsi nduxjäi (ndúxjäi) s 1. autobús
Nju̱nthe mände. Ayer, mucha gente fue a 2. carro transportador de gente Véase
la convención de Pachuca. ndutsi, jäi
2. cantidad numerosa, abundante ¡Xi ra nduza (ndǔza) s cargador de leña Véase
ndunthi ra jäi yo ga nonxi, nä! ua ya ndu, za
xäju̱. ¡Numerosas personas andan los nduzafri (ndǔzafri) s cargador de zacate
lunes! parecen hormigas. Véase ndu, zafri
3. gran parte Na ra huähi ga ndu̱xyo bi nduznä (nduznä) s eclipse de luna
zäti ndunthi, ha mi be̱tho ra nthe̱ki. Variante ndushnä Sinón. nziznä Véase tu,
Se quemó gran parte de una milpa de zänä
cañaveral y faltaba el tiempo para la nduti (ndúti) s amarrador Véase tuti
siega. ndutse̱ (ndutse̱) s escalofrío
nduni (nduni) s 1. gallina muerta (de Variante ndutse̱ Véase tu, tse̱
enfermedad) Na ra nduni xä te̱i getuu̱ ndu̱i (ndu̱i) s base, raíz
nuua ha mä nguhu̱, pa dä hñeni mä ndu̱ki (ndú̱ki) s cortador (de frutos de
o̱nihu̱ nehe. Han tirado una gallina que ciertas plantas)
murió de enfermedad cerca de nuestra casa, ndu̱katudi s cortador de algodón;
para que nuestras gallinas se enfermen corte de algodón Véase tu̱ki
también.
ndu̱lu̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 210
ndu̱lu̱ (ndǔ̱lu̱ ) s flor del órgano nege (něge) adv al fin que
Sinón. mbe̱to nege tsa (něge tsa) siempre Xuua, nege
ndu̱ndri (ndú̱ndri) s raíz del cuerno del tsa grí gatsi ha ra de̱nda; ¿xibye̱ te bi
animal Ra dänthi ya bi u̱ndua rá ndu̱ndri ja? Juan, siempre pasas a la tienda; ¿qué
ra boi. La reata ya rozó la raíz de los pasó ahora? Sinón. nzäntho
cuernos del toro. Véase ndu̱i, ndäni negu (negu) s horcón
ndu̱nza (ndú̱nza) s tronco de árbol Véase nehe [Variante de nehe] también
ndu̱i, za nehi (něhi) vt 1. rastrear
ndu̱sti (ndú̱sti) s ampolla 2. buscar
ndu̱tsi (ndú̱tsi) s encía Yá ndu̱tsi mä tsi 3. consultar con un adivino Act. indet.
xá ñu̱, ha ra mediko dá nu enä ge ngeä hnehi
hindí xu̱ki. Me duelen las encías y el nehmyä (nehmyä) 1. s persona
doctor que fui a consultar me dijo que es pendenciera Na ra ño̱ho̱ ra nehmyä, ne
porque no me lavo los dientes. Sinón. uatsi dä ñena ge ra yo̱tatuhni. Un hombre
Véase ndu̱i, tsi pendenciero es hombre peleonero.
ndu̱xyo (ndú̱xyo) s caña de azúcar Véase 2. necedad Rá nehmyä ra ño̱ho̱ ku̱hni
yo ha ra du. La necedad del hombre lo
undu̱xyo s caña dulce conduce a la muerte. Sinón. yo̱tatuhni,
ndu̱zgu s soldado Sinón. ndaro xaste, nesio, no̱te
ndyá (ndyá) procl Indica la 1.ª pers. del nehñe (něhñe) s orilla de la barranca Nuni
copretérito más el artículo plural. Mäme̱to rinjati ha ra nehñe dí pe̱tsi na ra boti.
ndyá me̱fihe ha ya ati. Anteriormente Allá abajo, en la orilla de la barranca, tengo
eramos peones en las minas. Véase ndi, ya una siembra. Véase nengi, hñe
ne (ne) vt 1. querer, desear nei (nei) s bailador, bailadora
2. apetecer Ngubu̱ dí ne tsu̱ ra sei ga nei (néi) vi bailar, danzar Nuni ra metsi
tsi. ¡Cuánto apetezco tomarme un poco di ho dä ma ra ngo, pe hingi nei. A aquel
de pulque! Act. indet. hne Sinón. kati joven le gusta ir a las fiestas, pero no baila.
dä ne quizás Vocal nasal: nëi
ne (né, ně) s 1. boca Xä neni rá ne ra hnei s baile
bätsi, ngeä bi me̱mi ha ra hai. Está nekantsu̱tsi (nékantsú̱tsi) vi querer besos
hinchada la boca del niño porque se la Véase ne, tsu̱tsi
golpeó en la tierra. neki (něki) 1. vt formar en fila Ra xahnäte
2. hocico Ha yá hyo rá ne ra tsu̱di xä bi neki ya xampäte ha ra batha nteni.
kontsi na ra tsi. En los lados del El profesor formó en fila a los alumnos en la
hocico del puerco le ha salido un cancha.
colmillo. 2. s hilera Di hnejtho ra neki ga bo̱jä
3. filo Nubye̱ hä xá ñho rá ne ra juai, ku̱ti ha ra hnini. Se ve la hilera de
ngeä dá thui. Ahora sí está bueno el filo automóviles que entran a la ciudad.
del cuchillo porque lo afilé. Sinón. 2: ñu
4. piquete Xá ñu̱ rá ne ra xäju̱ nubu̱ neki (neki, néki) vi 1. verse Neki ge nuni
tsate. Duele el piquete de la hormiga. ra jai tsaui na ra ndumui. Se ve que a
5. animales que van en la punta del esa persona le invade la tristeza.
rebaño Sinón. 3: nthe̱ki 2. asomarse, salir Ndá nuhu mäxudi, ya
neñhe s orilla de la barranca bi neki ra hyadi. Cuando desperté en la
nenthe s ribera mañana ya se había asomado el sol.
xine s labios 3. alborear Xuua, nangi maha ra
ne ga tse, nentse boca de la olla nthotä tsu̱ta, ya bi neki; xini ya bi
nedu (nédu) vi agonizar Véase ne, tu bo̱xa ra haxatso̱. Juan, levántate vamos
nega (néga) s fanega Na nega geä a cortar lechuguilla que ya está
mädenthebe huada ra de̱thä. Una fanega alboreando; mira ya ha subido la estrella
equivale a cincuenta cuartillos de maíz. matutina. Véase hneki
211 HÑÄHÑU — ESPAÑOL netsi
nemhai (nemhai) s planta del pie Rá fogón para calentarlo, porque estaba muy
nemhai mä ua neni, ngeä bi zagagi na frío. Sinón. 1: ntuspi Véase nengi, tsibi
ra bini mände. Tengo hinchada la planta nestihi (nestǐhi) vi correr
del pie porque me picó una espina ayer. nete (néte) vt mostrar presumiendo
Sinón. hmeua Véase nemi, hai neti (neti) vt 1. pisar Ha ra huähi xä
nemi (nemi) 1. vt pisar Ra xäkye̱ metsi neti ya fani ya tu̱ka hogändäpo. Los
bi nemi rá mpadi nte̱ti ra tsanza ha bi caballos han pisado la alfalfa chica en la
ño, ha himbi bädi bi zämi. El muchacho milpa.
travieso le pisó el clutch al coche, y caminó, 2. trillar Ra zafri stí muntsi, xä neti ya
pero no supo detenerlo. ndämfri, ya fani ne ya yo. El zacate
2. s pisada (guitarra, banjo) Mäthoni gi que amontoné lo han trillado las reses, los
pädi yá nemi ra binxähi, pa dä za gi caballos y el ganado menor. Act. indet.
mpe̱mda xá ñho. Es necesario que sepas hneti Sinón. 2: xusti, tehmi
las pisadas de la guitarra, para que puedas neti v rec pisarse (uno al otro)
tocar bien. hneti s pisotón
3. vt hacer bailar Nemi ra hnemnza. netse (nětse) vt 1. contagiar Se̱he̱ na mä
Hace bailar el trompo. Act. indet. hnemi o̱ni bi mu̱di bi hñeni, bi netse gatho
Sinón. hnemi, ntomi mära. Nada más una gallina empezó a
nengadehe (něngádéhe) s ribera enfermarse y contagió a todas las demás.
Sinón. nenthe Véase nengi, dehe 2. pegar Mä metsi bá yo ha ra däthe ha
nengañu (nengáñǔ) orilla del camino bá netse ya mexye̱. Mis muchachos
neni (neni) 1. vi hincharse fueron a andar en el río y se les pegó el
2. s hinchazón guau.
nenthe (nénthe) s ribera Ha rá nenthe ra 3. subir (en algo) Ra bätsi bi netse ya
däthe stá u̱ti ya bai ga hogäde̱ju̱ ne ya xäju̱ ha nubye̱ mä dä za. Al niño se le
bai ga ixi. En la ribera del río he plantado subieron hormigas y ahora lo van a picar.
de higos y matas de duraznos. Sinón. 1: hño̱tse; 2: tetse, te̱ni
Variante nengadehe Véase nengi, dehe netsi (nětsi) vi 1. trepar (en algo) Ra
neñu (néñu) 1. vi agarrar camino Mä keñä bi netsi ha ra bai ga tähi. La
mbane bi neñu ngu zu̱nga yoho xudi pa víbora se trepó a la mata de mezquite.
rí ma rá hai. Mi compadre agarró camino 2. vi salir Dá netsi dende mände
como a las dos de la mañana para irse a su Monda ha ja dá tso̱ho̱. Desde ayer salí
tierra. de México y apenas llegué.
2. s viajero, caminante Ya neñu mi 3. vi inflamarse Nuni ra metsi, yo ri
yo rí maua ha rí mani ha ya ñu. Los netsi rá ua habu̱ bi za ra keñä. A aquel
viajeros andaban para allá y para acá en muchacho se le está inflamando el pie en
los caminos. Véase netsi, ñu donde le picó la víbora.
nepe (nepe) vi querer mucho, antojar Ko 4. vt encelar Mä baga ya bi netsi ra
nunä rá pa ra hyadi, xä nepe ya sei ha ra doro. Mi vaca ya enceló al toro. Act.
tai, ha otho. Con este calor sí quieren indet. hnetsi Sinón. 1: bo̱tse, ntani; 2:
pulque en la plaza y no hay. Sinón. ne ehe; 3: neni; 4: ñoui
nepu̱ [Variante de nepu̱] luego, después netsi (nětsi) s ascenso Rá netsi ra
nesida (nesida) s necesidad Sinón. thoni hñaxbo̱jä xi mäntä, ha nuga ntse̱ dá
nesio (něsio) s necio Sinón. no̱te ntsu. El ascenso del avión fue muy brusco y
nespi (něspi) s 1. fogón Mäxudi stá me espanté mucho. Sinón. nju̱tsi
mpata ha ra nespi, ngeä xi xmá tse̱. En netsi (nětsi) vt 1. despachar Ra uite dá
la mañana me calenté cerca del fogón, netsi nihi, ngeä ya me̱fi di ñuni nihi.
porque hacía mucho frío. Despaché temprano a la tlacualera, porque
2. orilla del fogón Mä te̱ni sei dá egi ha los peones comen temprano.
ra nespi, pa bi pati, ngeä xi xmá tse̱. 2. encaminar Mäxudi dá netsi mä tixu
Puse mi litro de pulque en la orilla del ha ra bo̱jä ndusjäi, ngeä ya bi mengi
neua HÑÄHÑU — ESPAÑOL 212
mänjuäntho pa tai; hinga maha habu̱ ra ha nege xä gäti. Me imaginé que eran
ngati. Nos vamos por el camino derecho cejas naturales, las de esa señora, pero sólo
a la plaza; no nos vamos por donde es se las ha pintado.
mucha vuelta. Sinón. nthetsi, ngatsi ngäxmhai (ngäxmhai) s fin del mundo Na
ngatsi (ngǎtsi) s 1. alrededor Ja na ra ra xudi nitho bi dagi ya tso̱, ha ya jäi bi
jutsi ga matsu̱täbo̱jä gatho rá ngatsi ra ñenä ge ya ra ngäxmhai. Una mañana
uäfruta. Hay un cerco de alambre temprano cayeron estrellas y la gente dijo
alrededor de toda la huerta de fruta. que ya era el fin del mundo.
2. vuelta Dá ma dá umba na ngatsi Variantes gäxmhai, ngäxamähai Véase
gatho mä boti. Fui a darle una vuelta a kätsi, ximhai
todas mis siembras. Sinón. ngati, ngätsi (ngä̌tsi) s suspiro ¿Te ri bo̱ñä ra
nthetsi ngätsi, too gí gätsi? ¿Qué contiene ese
ngati (ngáti, ngati) prep bajo, abajo de suspiro?, ¿por quién suspiras?
Ya mboni bai ngati rá xudi ra za, ngeä ngätsi [Forma secundaria de gätsi] suspirar
xi xá pa ra hyadi. Los animales están bajo nge (ngě) s gruñido (animal) Vocal nasal:
la sombra del árbol, porque está muy ngë Véase ge
caliente el sol. nge (ngě) 1. prep cerca de
ringatri adv allá abajo 2. s causa
ngähä (ngä̌hä) s izquierda (mano o lado) ngeä conj porque
Ra bo̱jä mä mboni, hutsi rá hyo ra po rá ngeä por causa de, oir culpa de
ngähä, ha ra hmeya ha rá ñye̱i. El fierro po rá ngekagi por mí, para mí
de marcar a mis animales está estampado en ngene (ngěne) 1. vi hablar recio Nubu̱ bi
el lado izquierdo, y la señal, al lado ngeneä ri hmu dá ntsu̱, ngeä hinstí o̱tua
derecho. ra ngene. A la hora que habló recio tu
ngähä (ngä̌hä) s espiga Ya zafri ya mä dä patrón me espanté, porque no lo había oído
fo̱xa ra ngähä, ha bestho dä ndäxi. A las hablar recio.
matas de maíz ya les va a brotar la espiga e 2. s el habla recia, el habla en voz
inmediatamente van a jilotear. fuerte To̱de dende yabu̱ rá ngene nuä
ngähä (ngä́hä) vi espigar Nubu̱ stí ngähä ra ño̱ho̱. Se oye desde lejos el habla
ra de̱thä gi huitsi mähye̱gi ko ra ju̱. fuerte de ese hombre. Sinón. ngehñä
Antes que espigue el maíz, lo fumigas junto Véase nge, ne
con el frijol. ngeni (ngéni) s zumbido To̱de rá ngeni
ngähä lante (ngä̌hä lǎnte) espiga de lanté ya gani ha ya do̱ni, honga tafi. Se oye el
(llantén) Sinón. nzoxpa zumbido de las abejas entre las flores,
ngähni (ngä̌hni) adj áspero Sinón. ngati buscan miel.
ngäi (ngäi) s 1. bajada (camino) Ya ñu ha ngenti (ngenti) 1. vi gruñir, hablar recio
ra to̱ho̱, ntse̱di ya ngäi. Los caminos en Rá noya ra hmu ngenti, xi di unga ra
el cerro son bajadas. tsu. La voz del patrón es recio; hasta como
2. lugar inclinado (amelgas) Ya mo̱gehai que da miedo.
ga hogändäpo dá hoka ha ra huähi, ya 2. s gruñido Rá ngenti ra tsatyo bi
ngäi. Las amelgas de alfalfa que hice en piki. El gruñido del perro me espantó.
la milpa están inclinadas. Sinón. 1: Véase ge
hño̱mi; 2: nzu̱di Véase käi ngetuu̱ (ngětuu̱) adv próximamente
ngänsoki (ngä́nsóki) s alcaide Variante ngethbu̱
Variante gansoki Véase kä, nsoki ngetho (ngétho) conj porque Nuga hindí
ngätsi (ngätsi) s trasplantador tsi ra ba, ngetho di u̱ mä mu̱i nubu̱ dí
Variante gatsi tsi. Yo no tomo leche porque me duele el
ngätsi (ngä́tsi) 1. adv después estómago cuando la tomo. Sinón. ngeä,
2. s el último koñä
ngäxaxida (ngäxáxǐda) s ceja (de los ojos)
Ndí humämu̱i xi yá ngäxaxida ra nxumfo̱,
ngeä HÑÄHÑU — ESPAÑOL 214
ngeä (ngéä) conj porque Nuga hindí hablando, no oigo. Sinón. nxägu, njotgu
pädi ga ñofo, ngeä himbi be̱nkagi ra Véase gogu
ngusadi pa stá nxadi. Yo no sé escribir ngogu [Forma secundaria de gogu]
porque no me mandaron a la escuela a ensordecer
estudiar. ngone (ngóne) s mudez (fig.) Xá ntso nä
ngi (ngǐ) s jugo Tenä ge ko rá ngi ra ra ngone, hindi pädi ga ñä; hänge dá
ndu̱xyo, thoki ra ithe, ra dothfi, ha ra me̱di ha ra hñähni. Está fea esta mudez,
tafi. Dicen que con el jugo de caña, que no puedo hablar bien. Por eso perdí en
fabrican el aguardiente, el azúcar y el el vocerío. Véase gone
piloncillo. ngone [Forma secundaria de gone]
ngikjä s jugo de tuna enmudecerse
ngita s jugo de maguey Ngosthi (Ngǒsthi) Portezuelo (pueblo de
ngí (ngí) procl Indica la 2.ª pers. del Tasquillo) Xkri tso̱ngä Ngosthi, ja hehni
copretérito. Ngí nxadi yonje̱ya ha ra ya ñu; nää rí ma Nxamädo, ha nää rí
oxinsadi. Estudiaste en el internado dos ma Mäbo̱za. Antes de Portezuelo, se
años. apartan las carreteras; una va a Huichapan,
ngibxi (ngíbxi) s jugo de uva Tenä ge ra y otra va a Zimapán.
ngibxi yabu̱ ra nzaki, ha ra ñethi nehe ngo̱ (ngo̱) s 1. carne Bu̱ xi gri mabu̱ tai,
pa ra u̱mu̱i. Dicen que el jugo de uva es bá häbu̱ na xe̱ni ra ngo̱, pe strá noho. Ya
nutritivo, y es medicina también para el que vas a la plaza, de por allá te traes un
dolor de estómago. Variante ngiobxi Véase pedazo de carne, pero que esté gordo.
obxi 2. carnocidad (parte blanda de la fruta) Rá
ngo (ngo) s fiesta Ra ngo i fu̱dibya, dä ngo̱ ra mu xá pidi pa dä thoki ya ñu.
gätsi hñäto ra panya. La fiesta comienza La carnocidad de la calabaza está blanda;
hoy, y termina de hoy en ocho. se puede hacer dulces.
ngo ñagosto feria de agosto batango̱ s carne sancochada
o̱tango vi hacer fiesta ju̱ngango̱ s carne molida
nungo s el que asiste a una fiesta ngo̱de̱ti s carne de borrega
ngochi (ngóchi) s morral, bolsa ngo̱kei s cuerpo humano
Tsämähotho ri ngochi ga pika dutu, nuu̱ ngo̱nthe̱ni s carne picada
tse̱ti. Está bonita tu bolsa, es de lona ngo̱ntho̱tse s carne en olla
tupida; esas son durables. Sinón. buxa, ngo̱nxaxo s carne en cecina
murra thumngo̱ s carne en barbacoa
ngoda (ngóda) s ceguera Xá ntso nä ra thu̱tango̱ s carne frita
ngoda, ni ra ntheti pe ni ra tofo dá tsutango̱ s carne en chicharrón
pädi. Está terrible esta ceguera; no puedo xämngo̱ s carne apestosa
leer ni escribir. Sinón. nxada Véase goda ngo̱btudi (ngó̱btǔdi) s carne de carnero Ra
ngoda [Forma secundaria de goda] quedarse ngo̱btudi mäna ra hoga ngo̱ä, ha ra
ciego Nuni ra goda di nthantho ko rá nzaki. La carne de carnero es la mejor
tsu̱thuí, pe̱tsi ya je̱ya bi ngoda. Aquel carne, y es alimenticia. Véase ngo̱, tu̱tudi
ciego que se guía con el bastón, hace años ngo̱bxa (ngó̱bxa) s carne de borrega Bu̱
que se quedó ciego. ra ngo̱bxa xá no̱xke, hingi ho. Si la carne
ngofo (ngófo) s constipación Ya bi netsi de borrega está flaca no está buena. Véase
ra nthihni, ko ra ngofo dende mände. Ya ngo̱, bexa
se aumentó el meteorismo por la ngo̱de (ngó̱de) s falda, enagua
constipación que tiene desde ayer. Véase Tsämähotho rá njäti ri ngo̱de, ¿hangu bi
gofo mui? Está muy bonito el color de tu falda,
ngofo [Forma secundaria de gofo] estreñirse ¿cuánto costó?
ngogu (ngogu) s sordera Xá ntso nä ra ngo̱nfani (ngo̱nfǎni) s carne de res Xá
ngogu, dä too di nzoki, hindí o̱de. Está mädi ra ngo̱nfani, ha ya ndämfri hinxa
fea esta sordera; aunque alguien me esté hñutsi rá mui. Está cara la carne de res, y
215 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nguatra
grano) E̱nigi nguatra ra de̱thä, bestho llover o va a hacer frío es cuando las
ga jutai. Mídeme una cuartilla de maíz; torceduras duelen más.
luego te lo pago. Véase uatra 2. desconcertada, dislocada Véase
nguati (nguáti) s resguardo (reg.), kuenti
protección Dí pe̱tsi mä boti ha rá ngue̱nda (nguě̱nda) cuenta
nguati na ra to̱ho̱ habu̱ ñäni ra tse̱. dangue̱nda darse cuenta
Tengo mi siembra en el resguardo de un jangue̱nda sospechar
cerro, donde se protege de la helada. ngufri (ngúfri) s caballeriza Nuga dí pe̱tsi
Sinón. hyo Véase uati na ra ngufri njomi ko ra ndähai. Yo
nguaxfo̱te (nguaxfo̱te) s gorrón (en una tengo una caballeriza techada de teja. Véase
fiesta) Nu mí nthäta mä tu̱, dá hokua ra ngu, fani
githe nu ya te yá njaui ra nxutsi, ha pa ya ngugadäskähä (ngugádä́skä̌hä) s nido del
nguaxfo̱te ra zi dehe hñuni ga täxi. pájaro huitlacoche Ra ngugadäskähä xä
Cuando mi hijo se casó, a la familia de la nthoki ho̱nse̱ ga dothi; hinxá ñhe ha nixi
novia le hice mole; y para los gorrones, ra dängi. El nido del pájaro huitlacoche
guisado en caldo de cabra. está hecho solamente de ramas pequeñas y
nguaxki (nguáxki) s quemada (piel) Ya bi secas de mezquite, y no está hondo ni es
ñänini rá nguaxki ra metsi bi uaxki ko ya grande. Sinón. bafidäskähä
patei. Ya se alivió la quemada del ngugagätu̱ (ngugágätu̱) s nido del
muchacho que se quemó con atole caliente. chuparrosa, nido del colibrí Ra
Sinón. nzäti Véase uaxki ngugagätu̱, xi ra tsani ha ra tsanti; xä
ngubtsu̱di (ngúbtsǔ̱di, ngubtsú̱di) s nthoki ga ndinthe ha ga zanthe ne ga
chiquero (de puerco) Ne ra ntaxki ya xiyo. El nido de la chuparrosa es muy
ngubtsu̱di pa hinda hñeni ya tsu̱di. pequeño y redondo; está hecho de alga
Necesitan de aseo los chiqueros para que no verde limón, de alga verde como cabello y
se enfermen los puercos. Sinón. njottsu̱di de lana. Sinón. bafigätu̱
Véase ngu, tsu̱di ngugajoño (ngugájóño) s nido de la
ngubye̱ (ngǔbye̱) adv como ahora tórtola Ra ngugajoño xä nthoki ga paxi,
Variante ngubya ha nixi ra dängi ha nixi xá ñhe, tistho. El
ngubu̱ (ngǔbu̱) adv 1. como que Xa beni, nido de la tórtola está hecho de basura, no
nuga ngubu̱ dí beni dá jutai. es grande ni está hondo y es plano.
Recuérdalo bien; yo como que recuerdo que Sinón. bafijoño
te pagué. ngugakähai (ngugákähai) s nido de
2. parece que Nuni ra tsatyo ngubu̱ xá golondrina Ra ngugakähai xä nthoki ga
nogo. Aquel perro parece que tiene bo̱hai ha tu ya zanthe ha ya ndinthe ha
rabia. Variante ngumu̱ Sinón. nguanda, xä nkuete ha ra jädo. El nido de la
ñenä golondrina está hecho de lodo y está
ngude̱thä (ngude̱thä) s troje Mä ga huati mezclado con alga verde oscuro y verde
mä ngudithä, pa ga hoki mäna ra dängi. limón; está pegado en la pared.
Voy a derribar mi troje de maíz, para Sinón. bafikähai Véase ngu, kähai
hacerla más grande. Variante ngudithä ngugaku̱dbida (ngugákú̱dbida) s nido del
Sinón. nku̱sde̱thä, nku̱xade̱thä, nku̱stithä pájaro bobo Ra ngugaku̱dbida ra tsanti
Véase ku̱, de̱thä ha xä hoki ga paxi mo̱te ko ya xe̱ka xi ga
ngudohai (ngudóhai) s casa de adobe zafri, ha de mbo ga the̱xi ne ga stä. El
Véase ngu, dohai nido del pájaro bobo es redondo y lo ha
nguenti (nguenti) vi estar desganado hecho de basuras por afuera con pedazos de
nguenti (nguénti) s 1. torcedura, falseada hoja de zacate, y por dentro de fibra de
de un hueso, desviación del hueso Ya lechuguilla y de cabello.
nguenti nubu̱ mä dä uäi, o dä nja ra Sinón. bafiku̱dbida
tse̱, gebu̱ mäna xá ñu̱. Cuando va a ngugamoñä (ngugámoñä) s nido de la
calandria Ra ngugamoñä zu̱di yá ñäni ya
217 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ngutho
tähi ha xä hoki rá moñä ko ya santhe, nguni (ngǔni) adv como ése, como aquél
ya stä, ya xiyo. El nido de la calandria Véase ni-
está colgado en las puntas de los mezquites ngunte̱i (ngunte̱i) s celo Habu̱ ja ra
y lo ha hecho con ixtle, cabellos y lana. ngunte̱i, otho ra njamfri na ngu mäna.
Sinón. bafimoñä Donde hay celos, no tienen confianza uno
ngugarokne (ngugárókne) s nido del con el otro. Véase kunte̱i
gorrión Ra ngugarokne xä nthoki ga nguntyo (nguntyo) s 1. camposanto,
paxi ha ra tsanti ne xá ñhe. El nido del cementerio Na ra ño̱ho̱ bi du mände, mä
gorrión es de basura y está hondo y dä ntagi nguntyo Ntso̱tkani rí xudi. Al
redondo. Sinón. bafirokne hombre que murió ayer lo van a sepultar
ngugatehñä (ngugátěhñä) s nido del mañana en el camposanto de Ixmiquilpan.
zenzontle Ra ngugatehñä xä nthoki ga 2. huesario Sinón. handu, be̱tsandoyo
dothi ha hinxá ñhe nixi ra dängi. El nido Véase ngu, ndoyo
del zenzontle está hecho de ramas pequeñas ngunzado̱ni (ngúnzádo̱ni) s cárcel Mä
y secas de mezquite, y no está hondo ni es ntsu̱be dá koti ha ra ngunzado̱ni. A mi
grande. Sinón. bafitehñä enemigo lo encerré en la cárcel. Sinón. fadi
ngugaxithyä (ngugáxíthyä) s nido del Véase ngu, za, do̱ni
pájaro pinto Ra ngugaxithyä nthoki ga nguni (ngúni) s gallinero, granja de
the̱xi, santhe, stä, xiyo; ha ra dängi ha gallinas Mäthoni strá ntaxi ra nguni, pa
xá ñhe. El nido del pájaro pinto esta hecho hinda hñeni ya o̱ni. Es necesario que esté
de fibra de lechuguilla, de ixtle, de cabello, limpio el gallinero para que no se enfermen
de lana y es grande y está hondo. las gallinas. Véase ngu, o̱ni
Sinón. bafixithyä nguño (ngúño) s corral de ganado menor
nguhmi (ngúhmi) s casa techada de palma Ra nguño ya bi ñutsi ga foyo, dä hogi
Variante nguhmi Véase ngu, bahi ga etshu̱. El corral de chivos ya se llenó de
nguhmu (nguhmǔ) s casa del amo, casa estiércol; estaría bien limpiarlo. Véase ngu,
del patrón Ha ra nguhmu di mpe̱fi yo
ndunthi ya be̱go, ngeä xi ja ndunthi ra ngurahyadi aureola del sol Véase ngu
be̱fi. En la casa del amo trabajan muchos ngurazänä aureola de la luna Véase ngu
peones porque tiene mucho trabajo. Véase ngusfani (ngusfǎni) s jacal techado de
ngu, hmu zacate de maíz Véase ngu, zafri
nguí (nguí) procl Indica la 2.ª pers. del ngutä (ngǔtä) adj 1. igual Rá mui ra
copretérito, en otro sitio. Nubu̱ ngí pa ya de̱thä xá ngutä, nixi käi, pe nixi po̱tse.
hñuni tai nguí pädi ndunthi ya jäi. El precio del maíz está igual; ni baja ni
Cuando vendías comida en el centro sube.
conocías a mucha gente. 2. parecido a, semejante a Mä baga
ngumfri (ngumfri) s corral de reses Ha ra ngutä ri me̱ti, rá njäti, rá ndängi ha dä
ngumfri dí pe̱tsi re̱tamäyoho ya the̱mä netho rá moba. Mi vaca es semejante a
baga. En el corral de reses tengo doce vacas la tuya en color, en tamaño y puede ser
de ordeña. Variante ngunthfani que en lo lechera también. Véase ngu,
Sinón. ngunthfani Véase ngu, ndämfri -tho, -ä
ngumu̱ (ngǔmu̱) adv como que Véase ngute̱i (ngute̱i) s casa de pasto Mäme̱to
ngubu̱ ya jäi mi hoki ya zi ngute̱i, embi mi
ngunäni (ngunä̌ni) s casa construida con komi ko ra paha o ra te̱i. Anteriormente
argamasa Véase ngu, näni las gentes hacían sus casitas de pasto, es
Ngundo (Ngúndo) Gundhó (ranchería de decir que las tapaban con paja o pasto.
Ixmiquilpan) Ra hnini Ngundo xä hogi ya Véase ngu, te̱i
boti nunä je̱ya. En la ranchería del ngutho (ngǔtho) adj 1. parecido a Mä
Gundhó las siembras han producido este pahni dá tai ngutho nuä dá tege. La
año. Véase ngu, do camisa que compré es parecida a la que
acabé.
nguxju̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 218
nhuixni (nhuíxni) 1. vi dar comezón no puede andar de tan lleno, pronto se llena
2. s escozor Variante nhuixhni Véase con la verdura.
huixni hniñä s satisfacción alimenticia
Ni (Nǐ) Nith (pueblo de Ixmiquilpan) Getuu̱ niñu (nǐñu) s niño (un insecto grande que
ra hnini Ntso̱tkani po mpo̱xhyadi, ja ra anda despacio)
hnini Ni. Cerca de la ciudad de niñora (niñóra) adv pronto Nubu̱ dí pa
Ixmiquilpan, por el oriente, está el pueblo tai ko ra tsanza, niñora dí tso̱ni. Cuando
del Nith. voy al centro en camión llego pronto.
ni (ni) conj ni Sinón. nihi, nitho, mantä
-ni suf allí [Enclítico adverbial.] nipa rá mfeni (nǐpa rá mfěni) orientar Bu̱i
ni na (ni na, ni nǎ) 1. ninguno Ni na di too bi nipa rá mfeni nuni ra jäi, hänge
gekje hinstá mahe Monda. Ninguno de bi bo̱ni xá ñho nuä rá be̱fi. Hubo alguien
nosotros ha ido a México. que orientó a esa persona; por eso le quedó
2. nada, sin nada Ndí pe̱tsi juadi ya bien lo que tenía planeado. Sinón. nupa rá
mboni ha nubye̱ dá kohi ni na. Yo mfeni, yompa rá ñu Véase nihi, mfeni
tenía mucho ganado y ahora me quedé sin hnipamfeni s animación, orientación
nada. nimfeni s persona inteligente
nidi (nidi) s Nombre de una hierba. nisto (nísto) s listón (tira angosta de seda)
nidu (nidu) s infierno Tenä ge ha ra nidu Uá häntki na te̱ni ra nisto pa ga tuta mä
ja bí jutini yá ntsomu̱i ga jäi. Dicen que meta stä. Tráeme un metro de listón para
en el infierno sufren las personas malas. amarrar mi trenza. Sinón. nthutyä
Véase du nita (níta) s abuela Mä nita pädi dä
nihi (nǐhi) s 1. velocidad, rapidez Tenä mpexyo ha dä mpenzä. Mi abuelita sabe
ge rá nihi ra ñoti ngu rá nihi rá mfeni ra tejer cobijas y costales. Sinón. zuzu,
jäi. Dicen que la velocidad de la ngande, ndängi
electricidad es como la velocidad del niti (niti) vi erizarse, engrifarse,
pensamiento del hombre. encresparse Ya mboni nubu̱ ne dä
2. ligero Dí pe̱tsi na mä fani xi ra ntuhni, di niti yá xi. Cuando quieren
nihi. Tengo un caballo que es muy pelearse los animales se les eriza el pelo.
ligero. Sinón. bai
3. perro (fig.) Mä nihi xi tihi ngu na ra Nitsi (Nítsi) s Tablón (lugar que pertenece a
bo̱xhnä. Mi perro corre como una bala. Taxadhó)
Véase tihi nixi … ni (nixi … ni) conj ni … ni Pa gi
nijä (níjä) s templo, iglesia Mí zo̱nga nijä pää mäjuäni, nixi nuä ni gee dí fatsi.
ra zi hankei, ra be̱tri bi xoki pa bi tutsi Para que sepas la realidad, ni a él ni a tí los
ra zi hankei. Al llegar al templo con el ayudo.
difunto, el mayordomo abrió el templo para nitsi (nitsi) 1. vi acostarse Nää too gí
que lo ahumaran. Véase jä honi ya bi nitsi, ¿te xä be̱ä dä nangi?
ndänijä s templo matriz, templo La persona que buscas ya se acostó; estoy
principal seguro que no se ha de querer levantar.
nsunijä s guardatemplo 2. adv de frente Ra bo̱jä bi ma mä
ñänijä s torrecilla del templo, remate nitsi ha na ra samhye. El carro se fue
del templo de frente en un zanjón. Sinón. 2:
nimfeni (nǐmfěni) s inteligente Ya jäi ya mämfotsi, mängäi
nimfeni, dä zo̱ ra pa dä ndängiu̱. A las nja (nja) vi 1. ser Xä gohi xá ntaxi ngu
personas inteligentes les llegará el tiempo en nja mäna. Es blanco como el otro.
que serán importantes. Véase nihi, mfeni 2. acontecer Mä dä nja ngu nuä mä ra
niñä (níñä) vi llenarse (por comer) Ya bädi. Va a acontecer tal como dice el
mboni ya hingi tsa dä ño ko ra hniñä, vidente. Véase ja
bestho niñä ko ra nkami. El ganado ya njabu̱ (njabu̱) adv así Mäthoni gi ñobri ri
tsoki, pa njabu̱ Ajuä dä punäi. Es
njabu̱tho HÑÄHÑU — ESPAÑOL 220
necesario que te arrepientas de tus pecados Ahí abajo, a la orilla del arroyo hay un
para que así Dios pueda perdonarte. cañaveral de caña dulce.
njabu̱ geä ¡exacto! así es; así sea njädri (njä́dri) s florero Ja ra be̱di mära
njabu̱tho (njabu̱tho) adv así nada más ya njädri ha ra nijä pa dä hneki
―Xuua, ¿ga ugi tsu̱ ra dehe o ga tsithu̱ mähotho. Hacen falta más floreros en la
njabu̱? ―Ga tsihu̱ njabu̱tho. ―Juan, iglesia para que se vea más atractiva.
¿endulzo un poco de agua o la tomamos Sinón. nkädri Véase nkäti, do̱ni
así? ―La tomamos así nada más. njäfoxi (njä́fǒxi) s escopeta Véase nkäfoxi
njamädi (njámädi) s gracias, gratitud njähni (njähni) s mezquino, verruga Pa
Raa njamädi. Te da las gracias. Véase dä dagi yá jähni ya ndämfri, dä the̱tsua
mädi na xe̱ni rá ntsä ya ndäni ata habu̱ dä
njamfri (njámfri) s persona de confianza bo̱nga tsu̱ rá ji. Para que se le caigan los
Nuni mä tixu hingi tho̱ge rá hmuxhu, mezquinos a las reses, se les corta un pedazo
ngeä xi ra njamfri. A mi hija no la suelta de la punta de los cuernos hasta que sangren
su patrona, porque es de su confianza. Véase un poco. Variante jähni
kamfri njämi (njä́mi) s trampa Nää ra miñyo
njani (njani) adv así es mi tsi ya de̱ti, bi be̱kua rá njämi ha bi
njante (njǎnte) adv despacio Nuga dá zo, pe nää mí nju̱ti, bi ku̱ rá ye̱ xkí zo
emba mä yongäbo̱jä dä ño njante, hinge ha bi ma. A ese coyote que se comía las
xä dä ntihi. Yo le digo a mi chofer que borregas le pusieron una trampa, y sí cayó,
maneje despacio; que no vaya muy de prisa. pero como jalaba se le arrancó la mano
Sinón. ramätsu̱, ramanjante oprimida y se fue.
njapo (njápo) 1. adj castrado (animal) njämi (njä́mi) [participio de kämi] bajado
2. s herida de castración Véase kápo Ra de̱thä gá enä dä jämi, ya njämi; bi
njatä (njǎtä) adv frecuentemente, gämi ra Horje. El maíz que dijiste que
seguido, a cada rato Nuua njatä thogi ya bajaran ya está bajado; lo bajó Jorge.
bo̱jä pa ri ma Monda. Aquí njändo (njändo) s azotador de mezquite
frecuentemente pasan autobuses que van (gusano) Ho̱nse̱ natho ra njändo ha geä
para México. Sinón. jagetuu̱, nzäntho, ga tähi ha gatho rá ndoyo tsate ya
hingi käti mini. Hay nada más un solo azotador de
njaua (njaua) adv 1. así Xipabi njaua: “Ga mezquite y las espinas de todo su cuerpo
tai gatho nuä pongi”. Dile así: “compro pican.
todo lo que sobra”. njänti (njänti) vi tragar, comer mucho
2. así (se refiere a los hechos que acaban de Pa strá ntsanganza na ra fani mäthoni
ser mencionados) ―¿Hanja xká yo̱ta dä njänti xá ñho. Para que esté bonito un
njabu̱? ―Mä hmu bi xikägi ga o̱te caballo es necesario que trague bien.
njaua. ―¿Por qué has hecho eso? ―Mi Sinón. ñuni
patrón me mandó hacerlo así. Njäpde̱nthi (Njäpdé̱nthi) s Domingo de
3. así (como lo está haciendo el que habla) Ramos, Domingo de Palmas (lit.: día de
Xuua, ya bai ga dädimaxi gi yu̱ti bendecir palmas)
njaua. Juan, planta las matas de njäti (njäti) [participio de käti] 1. pintado
jitomates así. Véase nja, nuua Xä njäti nuni ra tsanza. Ya está pintado el
njaui (njaui) s pariente Too ri ñepi ga coche.
hñebe yá tsogi mä dada nuu̱ mä ku; 2. puesta (en agua) Ya do̱ni ya njäti ha
nui, hinte mä njaui. A los que les ra dehe pa hinda du. Las flores ya están
corresponde repartir la herencia de mis puestas en agua para que no se mueran.
padres son a mis hermanos; tú no eres Véase käti
pariente mío. Véase -ui njäti (njäti) s carrete de tejer Ra njäti ga
hinte mä njabe no son mis parientes ronjua, ha yá ñäni pe̱tsi yá gu. El carrete
njati (njáti, njati) adv abajo Nuni njati de tejer ayates tiene dos puntas en las
ha ra nehñe i ja ya uäxyo ga undu̱xyo. orillas.
221 HÑÄHÑU — ESPAÑOL njoti
andan en brama algunos animales, como los cosían bordados de hilván. Sinón. 1:
coyotes y los perros. gu̱tsi, yu̱ti; 2: nku̱nthe
2. s celo (de animales) Nuä ra baga, ra nku̱nthe (nkú̱nthe) vi nadar (sobre o dentro
tu̱ki rá bätsi, ha ya yo ra nkui. Está el agua) Mäme̱to ndí tse̱ta mä hñä pa ga
chica la cría de esa vaca y ya anda en nku̱nthe. Antes aguantaba la respiración
celo. Véase kui para nadar. Véase nku̱i, dehe
nkumärihi (nkúmä́ríhi) v rec corretearse nku̱ntsi (nkú̱ntsi) s cosquillas Nui hingí
Ra ya ño̱ho̱ mi tuhni, bi mu̱di bi tsa ya nku̱ntsi, ¿hänge hä? Tú no sientes
nkumärihi ko ya juai ha yá ye̱. Unos cosquillas, ¿verdad? Sinón. ntihni Véase
hombres se estaban peleando, comenzaron a ku̱ntsi
corretearse con puñales en la mano. nku̱paxi [Variante de nju̱paxi] basurero
Sinón. nte̱ti nku̱stithä (nkú̱stíthä) s troje de maíz Ya ra
nkuni (nkúni) vi 1. moverse (palo u horcón nhuititho ra nku̱stithä; bi thege ra
enterrado) de̱thä. Ya está vacía la troje de maíz; ya se
2. bambolearse (rueda en un eje) acabó el maíz. Variante nku̱sde̱thä
nku̱bojä (nkú̱bojä) s 1. alcancía Sinón. ntu̱xade̱thä Véase ku̱tsi, de̱thä
2. caja fuerte (donde se guarda el dinero) nku̱ta (nkú̱ta) s quinto, cinco Ra Xuua
Véase bo̱jä mä dä ma ra hmäya ra nku̱ta ra junio.
nku̱hi (nkǔ̱hi) s sabor exquisito Véase ku̱hi Juan va a ir a pasear el cinco de junio.
nku̱hu̱ s color Véase ku̱ta
nku̱hyadi (nkú̱hyádi) s Poniente, nku̱thä (nkú̱thä) s buche de gallina (que
Occidente Ja goho ya hyo ga ntudi: contiene maíz) Nubye̱ bi uadi rá hñuni ra
mähuifi, mäkangi, mpo̱xhyadi, ha o̱ni, neki bi ñutsi rá nku̱thä. Ahora que
nku̱hyadi. Hay cuatro puntos cardinales: acabó de comer la gallina, se ve que se le
Norte, Sur, Oriente, y Poniente. llenó el buche. Variante nju̱thä Véase ku̱,
Sinón. mäpuni Véase ku̱i, hyadi de̱thä
nku̱hyatsi (nkú̱hyátsi) s ventana nku̱xki (nkǔ̱xki) vr encogerse
Sinón. nku̱mahyatsi Véase hyatsi Sinón. ntsangi
nku̱i (nku̱i) 1. vi zambullirse Nuni ra nku̱xhyä (nkú̱xhyä) s covacha, agujero
metsi xi pä ra nsaha, bi nku̱i nuua, ha bá para escondite Variante nku̱xhñä
kongi ri nandi ra zabi. Ese joven sí sabe nku̱tsi zurcido Nuu̱ ya ro̱zä gí ne ga
nadar; desde aquí se zambulló fue a saltar al ku̱tsi, ya nku̱tsi. Esos costales que quieres
otro lado del remanso. que zurza ya están zurcidos. Véase ku̱tsi
2. s sumersión Nuyu̱, ga nku̱i yá nku̱tsuäda (nku̱tsuäda) 1. s mirada de
xistehe. La forma del bautismo de ellos reojo
es por sumersión. Sinón. 2: nku̱mi Véase 2. v rec levantarse la mirada (el uno al
ku̱i otro) Véase ku̱tsi, -bi, da
nku̱mi (nkú̱mi) vi sumergirse, nka (nka) adj mojado
zambullirse Véase ku̱mi nkagi vti mojar (compl. indet.) Véase kagi
nku̱ni (nkú̱ni) 1. vi introducirse, meterse nkahnätsintsu̱ (nkahnä́tsǐntsu̱) s
Dá ma dá honi mä ndämfri; ha ndá tsu̱di resortera Dí pädi ga hoki ra
bi nku̱ni ha ya de̱thä. Fui a buscar a la res, nkahnätsintsu̱, dí hoki ga tähi, ga de̱se̱
pero cuando la encontré se metió en los ha ne ga de̱mza. Sé hacer la resorteras; las
maizales. sé hacer de mezquite, de capulincillo y de
2. vi bucear Ya ño̱ho̱ di nku̱ni ha ra nogal. Véase nkahni, tsintsu̱
dehe pa bi honi ya honga do. Los nkahni vti disparar con fusil (compl. indet.)
hombres bucean en el agua para buscar Véase kahni
piedras preciosas. nkalo (nkalo) s desnudo
3. s hilván (cierta clase de costura) nkami (nkami) s boj (planta) Ra bai ga
Mäme̱to ya nxutsi mi ue̱ti ya jati ga za tembi ra nkami, nzäntho xá nkami.
nku̱ni. Anteriormente las muchachas
227 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nkonmu̱i
La mata de que le dicen boj, siempre está nke̱ti (nké̱ti) s desecho (del jitomate,
verde. tomate, higo)
nkami (nkami) s forraje verde, verdura nke̱tsuni (nké̱tsuni) s 1. molino (de
Ra ndämfri ne ra nkami pa dä noki. La nixtamal) Mä nke̱tsuni bi tsoki. Se
res necesita comer forraje verde para que descompuso mi molino.
engorde. Sinón. hyethe Véase kami 2. molida de nixtamal Dá ma ra
Nkangdo̱ni (Nkángdo̱ni) Xuchitlán (pueblo nke̱tsuni. Fui a la molida de nixtamal.
de San Salvador) Di gehni Nkangdo̱ni thäi Variantes nke̱täsuni, ke̱tsuni Sinón. 1:
ra bomu ha ya uatho̱. Allá en Xuchitlán mulinu, molino; 2: ju̱ni Véase ke̱ti, suni
se saca arena al pie de los cerros. nkinjua (nkǐnjua) s armadillo Ra
Variante Kangdo̱ni Véase kangi, do̱ni nkinjua ha ra ngäi hinto dä za dä zu̱di,
nkangi (nkangi) adj 1. azul Mä pahni dá ngeä di nhuitsi ha ra ximo ha dä ntämi.
tai, xá nkangi. La camisa que compré es En una bajada nadie puede alcanzar al
azul. armadillo, porque se introduce en su coraza
2. verde Ra bo̱jä bi thogi, xá nkangi. y se echa a rodar.
El coche que pasó es de color verde. nkohai (nkóhai) s adobera Bu̱ hingi
Sinón. 1: ñixki ñutsi xá ñho ra nkohai hingi po̱ni xá
Nkangiuindo (Nkángíuíndo) Canguihuindo ñho ra kohai. Si no se llena bien la
(pueblo de Actopan) Mi ngo nuni adobera no sale bien el adobe. Véase
Nkangiuindo dá bu̱hni, ngeä dá huxni komi, hai
mä mpa dega thuni. Estuve en la fiesta de nkohni (nkóhni) vi 1. aflojarse Juanä,
Canguihuindo porque puse mi puesto de ¿nuä ra mfoye̱ gí e̱ni ri ñäye̱, tsu̱ditho o
gallinas horneadas. Véase kangi di nkohni? Juana; el anillo que te estás
nkanti (nkanti) adj verde midiendo en el dedo ¿te viene o te queda
Nkantho̱ (Nkántho̱) Cerro Azul (pueblo de flojo?
Alfajayucan) Nuga drá mengu Nkantho̱ 2. bambolearse Nará tsanza mä bo̱jä di
ha mä be̱hñä ra mengu Mäxei. Yo soy de nkohni, po̱de hingi yo xá ñho. Una
Cerro Azul y mi esposa es de Tasquillo. rueda de mi camión se bambolea; creo que
Véase nkangi, to̱ho̱ no anda bien.
nkashni (nkashni) s nixtamal mojado 3. estar aflojado Rayá tsi ra njoti di
Véase suni nkohni. Están aflojados unos dientes de
nkati (nkáti) s ansia, deseo Véase kati la rastra.
nkatbojä codicia de dinero 4. tener juego Rá ñoni mä tsanza ya di
nkathu̱ (nkathu̱) v rec 1. ver (el uno al nkohni. El volante de mi coche ya tiene
otro) Xuua, bu̱ gi ma ra ngo grá nkathu̱ juego. Variante nkoni Sinón. 2: mpe̱i,
di gehni. Juan, si vas a la fiesta allá nos huäti, sagi; 3: nkuni, njueni, njuentho,
vemos. ñäni, thestho; 4: thestho, thetsitho
2. encontrarse (con alguien) ¿Habu̱ gá nkomi (nkómi) s 1. adobera Dí pe̱tsi
nkathu̱ ko mä mbane, ge ja juadi bi na mä nkomi ga nkohai. Tengo una
ma? ¿Dónde se encontró con mi adobera.
compadre, si se acaba de ir? Sinón. 1: 2. molde Dá hoka na mä nkomi pa ga
nthe̱hu̱ 2: nthe̱ui Véase kathu̱ ge̱xo. Hice un molde para queso.
nke (nke) s pujido Nuni ra mboni Variante nkomahai Sinón. 1: nkohai; 2:
nso̱ka ra nke ha hingi odi. Aquel animal nthämi
sólo da puro pujido y no pare. nkonmu̱i (nkónmu̱i) s retortijón del
nke [Forma secundaria de ke] pujar Nuni ra estómago Mände mi tsu̱ka ra nkonmu̱i,
jäi bi nke hängu ra xui. Aquella persona ndí tsa mi nkäxi mä xefo ne xmá ñu̱ tsu̱
pujó toda la noche. mä mu̱i. Ayer tenía retortijones; sentía que
nkenthe [Variante de keñädehe] tromba mis intestinos se retorcían y también me
nke̱ni (nké̱ni) vi azotarse dolía un poco el estómago. Sinón. nganmu̱i,
nkoxmu̱i, nbu̱xmu̱i, hñu̱xmu̱i Véase mu̱i
nkoni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 228
bojä, me̱to bi tsiti pa bi nti. Aquel no̱jähni s persona con mezquinos Véase
hombre que llegó de los Estados Unidas del no̱ge, jähni
Norte dice que, para robarle su dinero, no̱mañu̱ (nó̱máñu̱) vt criticar
primero lo hicieron tomar para que se no̱ndäni s animal que tiene cuernos Véase
emborrachara. no̱ge
notsi (nǒtsi) adj pequeño, chico Ntse̱ ra no̱ngañu (nǒ̱ngáñǔ) s camino de curvas,
notsi nunä ra pahni, hinga mä te̱ni. Está camino sinuoso De Mäbo̱za pa ndelante
muy chica esta camisa; no es de mi talla. rata ya no̱ngañu. De Zimapán para
Variantes lotsi, lochi adelante es pura carretera de curvas.
notsi ndängi todas las personas (lit.: Sinón. mahnäñu Véase no̱ni, ñu
chicos y grandes) no̱nge (nǒ̱nge) vi 1. enchuecarse Nuu̱ ri
notsi (nótsi) vi 1. encogerse the gá he̱ki bi no̱nge, hinxá njuäni. Los
2. hacerse chico, hacerse corto surcos que cortaste se enchuecaron; no están
noxado̱ni (nǒxádo̱ni) s rosa (mata y flor) derechos.
Dá tanga na bai ra noxado̱ni ha ya mi 2. viborear (brazos de árbol en forma de S,
to̱ge yoho yá do̱ni. Compré una mata de camino)
rosas y ya tenía dos flores. 3. estar curvado Habu̱ xa no̱nge ya ñu,
hoga noxado̱ni rosa de Castilla mäthoni ya ye̱tbo̱jä dä ño ko ra
noya (noya) s 1. palabra Mä metsi dí zofo jamäsu. En donde está curvada la
ga noya, pe hingi o̱de. Al muchacho le carretera se necesita que los choferes
hablo con palabras, pero no obedece. anden con precaución.
2. razón, aviso Mäxudi mä dá tsokua ra Variante no̱ngi
noya ra nzaya ge dí to̱mi. En la mañana no̱ni (no̱ni) vi viborear (cabeza de la gallina
fui a dejarle razón al juez de que lo cuando ha tragado un mone; relámpago)
espero. no̱ntyu s camino ondulado
3. voz Rá noya ra Xuua di nto̱de dende no̱ni (nǒ̱ni) vt mencionar Mä dada ne mä
gekua, ha bí bai yabu̱. La voz de Juan nänä no̱ni ra ya hai hingo dí pädi. Mi
se escucha desde aquí, y él y está hasta papá y mi mamá mencionan unos lugares
allá. que yo no conozco. Act. indet. hno̱ni
hoga noya buena noticia; palabra de Sinón. mä, pede
cortesía hno̱nte s mención
mänga ya dänga noya expresa no̱ni (nó̱ni) v rec mencionarse (el uno al
palabras académicas; expresa palabras otro) Véase no̱ni
que no se entienden no̱nte (nó̱nte) 1. s persona que critica,
no̱ge (nǒ̱ge) vi 1. cargarse de fruta la mata criticón
Ra je̱yabyanä hä bi no̱ge ya tsani di 2. s crítica
hñu̱ntho ha yá bai. Este año sí se cargó de 3. vti difamar (compl. indet.)
aguacates; nada más cuelgan de las matas. no̱ntyu (nǒ̱ntyu) s camino ondulado
2. treparse Habu̱ jabye̱ ra hnini Monda, Variante no̱ntu
mäyabu̱ bi tsu̱di ra nxu̱ni xkí no̱ge no̱ntsi (nǒ̱ntsi) vi viborear (en forma
mäñä na ra xätä, mi ho na ra keñä. ondulada o quebrada) Variante no̱ntse
En donde está la actual Ciudad de México, no̱ntsañu camino curvado
en tiempos muy remotos encontraron al no̱ntsñu (nó̱ntsñǔ) s camino ondulado
águila trepada sobre un nopal devorando Na ra no̱ntsñu po̱tse ni Ndästo̱ho̱, ngu
una serpiente. Sinón. to̱ge
ra “m”. Un camino ondulado como una
no̱jähni s persona con mezquinos
“m” sube de Orizabita. Véase no̱ntsi, ñu
no̱ge (nǒ̱ge) vt mediar, sacar el aguamiel a
no̱ste (nǒ̱ste) vi pararse con vigor
mediodía Ya dá ma ga no̱ge ya uada pa
no̱te (no̱te) vi poner resistencia, replicar,
hindä ixki ra tafi. Ya me voy a mediar los
contradecir Mäthoni ga o̱tehu̱ ya nzaya
magueyes para que no se agrie el aguamiel.
nuä te be̱pkahu̱ , hinge ga no̱tehu̱. Es
no̱tse HÑÄHÑU — ESPAÑOL 230
necesario obedecer a los jueces lo que nos tsu̱da ya jäi bu̱i. Sóstenes Vega tiene
ordenen y no poner resistencia. pocos habitantes.
hno̱te s desobediencia Nrroma (Nrrǒma) s Roma
no̱tse (nó̱tse) 1. vi ver hacia arriba Nuni nsa (nsǎ) s segada Véase xa
ra ño̱ho̱ nzäntho xä ntsomtho, hingi nsabdo (nsábdo) s sábado
no̱tse mäñä. Aquel hombre nsadi (nsadi) s ensayo Ya nxadi bi be̱hni
constantemente está cabizbajo; no ve hacia ra nsadi ha bí bu̱i ya jäi, yabu̱ ra hnini.
arriba nunca. A los estudiantes los mandaron a ensayar a
2. divertirse Mänxui dá hantai ngí las comunidades en donde viven gentes lejos
no̱tse ha ra ngo, ngí nei. Anoche te vi de la ciudad. Véase xadi
divirtiéndote en la fiesta; estabas nsagi [Forma secundaria de sagi] brincar
bailando. Pret. dá no̱tse Nuga hinga nsagi; ntse̱ xá hñetsiua, dí
no̱tse vt mirar hacia arriba tsu. Yo no me atrevo a brincar; está muy
no̱xke (nó̱xke) 1. adj flaco Ntse̱ xá alto aquí; me da miedo. Sinón. natsi
no̱xkeä ra ngo̱ gá tai, ni tsu̱ ra noho. nsaha (nsáha) s 1. baño (acción de bañarse)
Está muy flaca esa carne que compraste, ni Nuga ya dá ma ra nsaha nubye̱ nitho,
si quiera tiene gordo. Ya mboni bi ba änte stí tse̱ti ra nde. Yo ya me voy a dar
himbi juti xá ñho po ya no̱xke. Los un baño ahora que es temprano, antes que
animales que vendieron no se los pagaron enfríe la tarde.
bien por estar flacos. 2. balneario Sinón. nthi, thi Véase xaha
2. vi enflacarse Hindí pädi te ga o̱te, nsahnäte (nsahnä́te) s enseñanza Rá
ya mboni yo di no̱xke. No sé qué nsahnäte nuä ra rayo xahnäte, nubye̱
hacer; los animales se van enflacando. hä tso yá mfeni ya bätsi. Ahora sí
Sinón. yo̱ke, ño̱ke entienden los niños la enseñanza del
no̱tse (no̱tse) vt mirar hacia arriba Véase nuevo profesor. Sinón. tutuate,
no̱tse ntutuate Véase xahni
Nsalandre (Nsálándre) San Andrés
nraso (nráso) s razón, noticia Pe̱tsi ya
Davoxtha (pueblo de Cardonal)
je̱ya na ra bäsjäi bi bo̱ni ha rá ngu,
Nsalitre (Nsálítre) El Salitre (rancho de
denda gebu̱ ni nraso tuni geä. Hace
Zimapán) Nsalitre ja rani ra däñu ri ma
años que un joven salió de su casa; desde
Mvaye. En el Salitre atraviesa la carretera
entonces no hay ni razón de él. Sinón. noya
que va a Valles.
Nrremedio (Nrrémédio) 1. Remedios (pueblo
nsamänatsi (nsámä́nátsi) s huapango
de Ixmiquilpan) Ra hnini Nrremedio bu̱i
(baile)
getuu̱ ha ra ya tu̱to̱ho̱ ha ya ngunsadi ja
Nsamäteo (Nsámä́teo) San Mateo (Barrio de
ha rá hmi ra gosthi nijä. El pueblo de Huichapan) Nsamäteo ja ngetuu̱ ra tai
Remedios está cerca de unos cerros chicos, y Nxamatho. El barrio de San Mateo está
sus escuelas están frente a la puerta de la cerca del centro de Huichapan.
iglesia. Nsamige (Nsámíge) 1. San Miguel (pueblo de
2. Remedios (ranchería de Taxquillo) San Salvador) Mä me̱hä ra mengu
Nubu̱ gi ma pa mähuifi gi thogi ra Nsamige, bá nthe̱ui mä tixu nuni
hnini Nrremedio ante gi tso̱ni Mäxei. Monda. Mi yerno es de San Miguel, y
Yendo al norte uno atraviesa la ranchería conoció a mi hija en México.
de Remedios antes de llegar a Taxquillo. 2. San Miguel (lugar cerca del balneario de
3. Remedios, Lázaro Cárdenas (pueblo de Tzindejéh de Tasquillo) Nsamige ja na ra
Zimapán) Nrremedio geä na ra hnini ranza hnani ya za, pa dä raxa ra
xä bo̱ni ndunthi ya xahnäte. Remedios däthe. En San Miguel hay un puente de
es un pueblo de donde han salido muchos palos atravesados para cruzar el río.
profesores. Sinón. Nzinana 3. San Miguel Jigui (barrio de Cardonal)
nrriko (nrrǐko) vi hacerse rico De gehni Nsamige ja ya ati ha ra
Nrrodeo (Nrródeo) Sóstenes Vega, Xitha to̱ho̱. En San Miguel Jigui, en el cerro,
Segundo (pueblo de Zimapán) Nrrodeo hay minas.
231 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nsäti
del niño ya se va a curar. Variante nzäti que alguien quiera dormirse. Sinón. 1:
Véase tsäti ntu̱ngi; 2: be̱ni
Nsefi Panales (pueblo de Ixmiquilpan) nsifi (nsǐfi) s 1. machigues (heces del agua
nsemähe (nsemähě) 1. vi excavar (sepulcro) en que se humedecen las manos las molenderas
Dá nsemähe mände pa bi ntagi na ra de maíz) Mä nsifi dí xitua ra tsu̱di, ngeä
animä. Ayer excavé un sepulcro para dí hyo̱ke ga fani; ha tu ra ju̱ni. Mi
sepultar un cadáver. machigues lo echo al puerco, porque me da
2. s excavación del sepulcro Ya ño̱ho̱ lástima tirarlo; tiene masa.
ya bi uadi ra nsemähe. Los señores ya 2. cacerola para el machigues Ra nsifi
terminaron la excavación del sepulcro. geä na ra mohi habu̱ po rá sifi too
Vocal nasal: nsëmähë Variante nxemähe, panti ra ju̱ni pa dä ye̱nti ra hme. La
nsemähe Sinón. nxentagi Véase xei, que está batiendo la masa para hacer
hñe tortillas usa una cacerola para echar el
nseni (nséni) s trasculcada (reg.), machigues. Sinón. 2: mosifi Véase sifi
esculcada nsihni (nsíhni) s 1. rasgón Nuni ra doro
nseñä (nsěñä) s adelanto de dinero pe̱tsi ra ya nsihni ga ndäni ha rá mu̱i xä
nse̱he̱ s orgullo Rá mfädi ra ño̱ho̱ tsitsi tumbi habu di ntuhni. Aquel toro tiene
ha ra nse̱he̱. La sabiduría del hombre lo unos rasgones de cuerno en la panza que le
lleva al orgullo. dieron cuando se peleó.
nse̱he̱ [Forma secundaria de se̱he̱] estar solo 2. rasguño Dá ku̱tsi ha ra bobini, ha
nse̱ki (nsé̱ki) s 1. permiso Ko ri nse̱ki, dí pe̱tsi ya nsihni habu̱raza. Me metí
Xuua, pundgagi dá uixai. Con tu permiso, en el espinal y tengo rasguños por
Juan; perdóname que pasé enfrente de ti. dondequiera.
2. licencia (para manejar) Ra nsuñu bi 3. rayada Hangu ya nsihni pe̱tsi nuni
hñändga mä nse̱ki. El agente de tránsito ra jädo, nä, ¡te ya xäkye̱ too jabu̱!
me recogió mi licencia. Variante se̱ki Mira nada más cuántas rayadas tiene este
Sinón. 1: ntedi muro. Quienes hacen esto tienen cosquillas
nse̱pi (nsé̱pi) s invitación Ha ra nse̱pi en las manos. Sinón. 2: nsami Véase xihni
hutsi ge zu̱nga hñäto xudi fu̱di ra nsinke (nsinke) 1. conj sin que Mi pe
hmuntsi. En la que a las invitación está nsinke dä zo yá mfeni ya jäi. Estaba
puesto ocho de la mañana empieza la robando sin que la gente sospechara.
reunión. 2. prep sin Bi hyoka ra thuhme nsinke
nse̱ti (nsé̱ti) s pellizco Nuga dí tsu ya rá miti ra sei. Hizo pan sin usar el
nse̱ti, nixi dí ho too ga xe̱ti. A mi me sedimento de pulque.
dan miedo los pellizcos, y no me gusta nsitsi (nsǐtsi) s colado (de techo o piso) Ja
pellizcar a nadie. Véase xe̱ti mände dá japi ra nsitsi mä ngu. Apenas
nsi (nsi) prep sin Ndunthi ya ye̱tabo̱jä ayer puse el colado de mi casa. Véase xitsi
yo nsi ya nse̱ki. Muchos choferes manejan nsogi (nsógi) 1. s abertura Ha na rá nsogi
sin licencia. Sinón. otho na ra ndäza bu̱i na mu̱i ya hogä gäni.
nsi (nsǐ) 1. vr extenderse Ndunthi ya En la abertura de un palo grueso vive un
planta di nsi, ngu ra ju̱mhai, ra bo̱kuä, enjambre de abejas.
ha mära. Muchas plantas se extienden, 2. adj abierto (puerta) Bi gohi nsogi ra
como el cacahuate, el camote y otras. gosthiku̱ni ha ya tsatyo bi yu̱ti mbo ha
2. vr tenderse Nuni ra to̱ge xi di bi zi ra hñuni. Quedó abierta la puerta
ngalope; ata ngu di nsi ra fani. Ese de la cocina y los perros entraron y se
jinete va galopando, y hasta como que se comieron la comida. Véase xogi
tiende el caballo. nsohni (nsóhni) 1. s rendija Ha rá nsohni
3. [participio de xi] tendido Ya fidi ya rá fo̱te ra ngu ku̱ti ndunthi ra ndähi.
nsi; ya ho̱nse̱ too dä ne dä ñähä. Las Por las rendijas del cerco de la casa entra
camas ya están tendidas; ya nada más falta mucho aire.
233 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nsu̱ni
zo̱ norte, pa bi fepabi rá bojä, me̱to bi de lavar los trastos, los embrocas en el
tsiti pa bi nti. A aquel hombre que llegó trastero. Variante ntixamohi
del norte, para robarle su dinero, primero Sinón. ntixatraste Véase titsi, mohi
lo hicieron tomar para que se ntiya (ntíya) vi volverse anciana
emborrachara. ntiyo (ntíyo) vi volverse anciano
ntihi [Forma secundaria de tihi] apresurarse ntohni (ntohni) vi apoyarse Dí ntohni ha
ntihni (ntíhni) s cosquilleo Ndí be̱nga ha ra za. Yo me apoyo en el árbol.
mä fidi ndá tsa na ra ntihni, ge na ra Ntolimä (Ntolimä) 1. Tolimán (rancho de
ñoi xkí yu̱xa ha mä däxyo. Estaba yo Zimapán) Tenä ge Ntolimä ja ndunthi ya
acostado en mi cama cuando sentí un tsani. Dicen que en Tolimán hay muchos
cosquilleo; era un ratón que se había metido aguacates.
debajo de mi cobija. Véase tihni 2. Tolimán (pueblo y municipio del Estado
ntihni [Forma secundaria de tihni] hervir de Querétaro)
(pulgas) Ogi hopi dä me̱mbu̱ ra tsatyo ntomi (ntomi) 1. s pisada (de guitarra)
mbo ra ngu, ngeä mä dä do̱gebu̱ yá a, di Mä tu̱ di ho ra be̱mda, pe hingi pätua
ntihni. No dejes que se eche el perro yá ntomi ya binxähi. A mi hijo le gusta
adentro de la casa, porque le hierven las tocar, pero no conoce las pisadas de los
pulgas y ahí las va a soltar. instrumentos.
ntiki (ntíki) 1. s patada Ra fani bi raka 2. vi pisar (el gallo a las gallinas) Nuni
na ra ntiki ha mä mu̱i. El caballo me dio ra tu̱ka boxi ya di ntomi. Aquel gallo
una patada en el estómago. chico ya pisa. Variante nthomi Véase
2. s puntapié Ndí ñenga pelotahe ha tomi
na di geu̱, bi raka na ra ntiki ha mä ntonti [Forma secundaria de tonti]
ua. Estabámos jugando básketbol y uno desvestirse, desnudarse
de ellos me dio un puntapié en el pie. ntotsi (ntotsi) s represa
3. v rec patearse Véase tiki nto̱kandoyo (ntǒkándoyo) s coyuntura
ntini (ntíni) vr concurrir (a una asamblea) Véase ndoyo
Nuä ra jäi di ntini ha mä hmuntsihe, nto̱mi (ntó̱mi) 1. s el que espera Ya ñe̱ti
dri su pa dä fädi te be̱fi. A la persona que ga banjua ya tsa dä ma, ya nto̱mi ya bí
concurre a nuestra asamblea la espían para to̱hni ha ra ndäntsi. Los arreadores de
saber cual es su oficio. Véase tini conejos ya se pueden ir; los que esperan ya
Ntiski (Ntǐski) Tixqui (pueblo de Cardonal) están en la loma.
Di gehni Ntiski thoki ya xithe̱ ha ra 2. vti esperar (compl. indet.) Bi zabigi
ngusadi to̱ge ha na ra kati. Allá en Tixqui dá nto̱mi gatho ra pa, ha himbi zo̱ä
hacen tablas y la escuela está en una loma. ndí to̱mi. Me cansé de esperar todo el
ntitsi (ntítsi) s base día, y no llegó quien yo esperaba. Véase
ntixatraste (ntíxátrǎste) s trastero Ya to̱mi
manza dá xu̱ti, dá tixa ha ra ntixatraste. nto̱tse (ntó̱tse) 1. s forcejeo Habu̱ bi nja
Los platos que lavé los puse en el trastero. rá nto̱tse ya doro, bi mo̱ ya ndäpo. En
Sinón. ntixmohi, ntixamohi Véase titsi donde ocurrió el forcejeo de los toros
ntixfani (ntixfǎni) s ebriedad, borrachera tendieron la hierba.
ntixmada (ntíxmáda) s embrocadero del 2. v rec agarrarse, reñir, pelear,
molcajete (lugar en que lo colocan boca abajo) forcejear Ha ra däñu habu̱ ndí thogi bi
Ra ntixmada tembi habu̱ dri yemi ra nto̱tse ra ya tsatyo, ha dá ntsu. En la
mada. Donde embrocan el molcajete le calle en donde venía pasando, se
llaman embrocadero del molcajete. agarraron unos perros y me asusté.
Variante ntixamada Sinón. ntexmada Sinón. ntuhni Véase to̱tse
Véase titsi, mada nto̱xui v rec reñir Véase nto̱tse, -ui
ntixmohi (ntíxmǒhi) s embrocadero de nto̱tse (ntó̱tse) 1. s golpe Yoho ya metsi
platos, trastero Me̱fa de dä nsu̱ki ya ñe̱nga nto̱tse ha ra ngusadi Dos
traste gi yemi ha ra ntixmohi. Después
ntrasista HÑÄHÑU — ESPAÑOL 236
mäyabu̱. La yunta ha sido la ayuda del umba ra nte̱ti nää mäna. Dos toros se
hombre para labrar la tierra desde tiempos estaban peleando, y uno de ellos pudo más,
muy remotos. y le dio arreada al otro, empujándolo para
nte̱ndo (nte̱ndo) s honda Véase e̱ni, do atrás. Véase e̱ti
nte̱ngansu̱ti (ntě̱ngánsǔ̱ti) s arco para nte̱thuí (nte̱thuí) s rejada, quebrador (de
flechas Dá tanga yoho ya nte̱gansu̱ti. maguey) Véase e̱thfi
Compré dos arcos para flechas. Véase e̱i, ntingadutu (ntíngádútu) s 1. tendedero
nsu̱ti de ropa Dí hoka na ra ntingadutu, pa ya
ye̱ngansu̱ti s arqueros hindä tini ya dutu ha ya mini. Estoy
nte̱ngua (nte̱ngua) s zancadilla, el hacer haciendo un tendedero de ropa, para que ya
caer con el pie o la pierna Dá tagi, ngeä ra no tiendan la ropa en las espinas.
Xuua bi yo̱tka ra nte̱ngua. Me caí 2. tendida de ropa Di yo ra ntingadutu
porque Juan me dio una zancadilla. Véase ha rá ngu ra Juana. La ropa está tendida
nte̱ni, ua en la casa de Juana. Sinón. 1: njäxadutu;
nte̱ni (nte̱ni) s manea Ra nte̱ni geä na 2: ingadutu Véase ini, dutu
xe̱ni ra nthähi pa dä ju̱ndua gatho yoho ntingamboni (ntíngámbóni) s 1.
yá ye̱ o na rá ye̱ ne na rá ua na ra pesebre Mä dada hoki na ra
mboni. La manea es un pedazo de lazo ntingamboni pa ha dä uinini yá
para mancornar las manos o una mano y ndämfri. Mi papá está haciendo un pesebre
una pata a un animal. Véase ue̱ni para darle allí el forraje a sus reses.
nte̱ni (nte̱ni) s medida Dí honi ra nte̱ni 2. dar forraje a los animales Ra Xuua bí
pa ga e̱ni ra de̱thä ga pa. Necesito la yo ra ntingamboni ha ra huähi. Juan
medida para medir el maíz que voy a le está dando forraje a los animales en la
vender. Véase te̱ni milpa. Sinón. 1: hñungamboni; 2:
nte̱ntsamäñu̱ (nté̱ntsámä́ñu̱) s persona tingamboni Véase uini, mboni
excomulgada Ya nte̱ntsamäñu̱ ntse̱ na ntingayo s pesebre de ganado
ra dumu̱i pa geu̱, ngeä dä te̱ni ha ra menor
nijä. Ser excomulgado es una tristeza ntisti (ntísti) s rajada
porque lo expulsan a uno de la iglesia. ntistho (ntístho) s tronadera,
Véase e̱ntsi, ñu̱ rechinamiento
nte̱ntsapa (nté̱ntsápa) s felicitación ntite (ntíte) s convite Véase uite, uinte
nte̱ntsate (nté̱ntsáte) s blasfemia Bí ntixke (ntixke) s vejez Nuä ra bexa bi
ofadi ri däme ko ri nte̱ntsate. Por tus du ga ntixke. Esa borrega se murió por la
palabras de blasfemia tu marido está en la vejez. Sinón. ñeda, ntiya Véase tixke
cárcel. Sinón. ñe̱ntsate, hyo̱ste Véase ntixni (ntíxni) vi tronar
e̱ntsi nto (ntǒ) s 1. vaina Nuu̱ ya bai ga ju̱ di
nte̱ntsi (nté̱ntsi) s pilón, adehala, zu̱titho ya xitju̱, pe nso̱ka ya nto, ya ju̱
alipego Ndada, ga tampi yo boni ri ñi, otho. En esas matas de frijol está el
pe gi raki ra nte̱ntsi. Señor, le compro colgadera de ejotes; pero solamente tiene
dos montones de chiles, pero le echa el vainas, frijol no tiene.
pilón. Sinón. pilo Véase e̱ntsi 2. funda Ya dá tai na ra tsäjuai, pe
nte̱tbo̱jä (nte̱tbo̱jä) s manejada de pe̱tsi ga tamba rá nto. Ya compré un
vehículo Véase e̱ti, bo̱jä puñal de punta, pero tengo que comprarle
nte̱te (nte̱te) s venganza Nuyu̱ ya jäi la funda.
hingi mpumbi nuä xä nja di gehyu̱, sinu 3. forro Ya bi thege rá nto nää ri libro;
nuä beni ra nte̱te bye̱. Esas personas no ne gi hutsua mäna. Ya se desgastó el
se perdonan lo que ha pasado entre ellas; lo forro de ese libro; ya necesita que le
que piensan es en la venganza. Véase e̱te pongas otro.
nte̱ti adj cosido Véase ue̱ti ntopistola s funda de pistola
nte̱ti (nte̱ti) s arreada Yoho ya doro mi ntojuai s cubierta de puñal
tuhni, ha na di geu̱ bi ntse̱di, ha bi ntoefe s vaina de efes
241 HÑÄHÑU — ESPAÑOL Nto̱ho̱ Dedo
Nto̱ho̱ Mponza (Nto̱ho̱ Mpǒnza) s Cerro ntunthe (ntúnthe) s riego Véase uni,
de la Cruz dehe
Nto̱pe (Nto̱pe) Tephe (pueblo de ntuspi (ntǔspi) s fogón Véase udi, tsibi
Ixmiquilpan) Ha ra hnini Nto̱pe ja na ntutuate (ntútuáte) s enseñanza
ra nsaha ha di ntini getuu̱ ra däñu. En Variante ntutate Véase uti, -bi, -te
el pueblo del Tephe hay un balneario que ntu̱da (ntǔ̱da) s ojos chicos Ra ñäi, ra
se encuentra cerca de la carretera. Véase ntu̱da; ra xäju ha ata bu̱i ra jäi, ra
to̱ho̱, pe ntu̱da. La zorrilla es de ojos chicos, la
nto̱ste (nto̱ste) s oidor Véase o̱tse, -te hormiga también y hasta hay personas de
nto̱tbuhla s acción de hacer burla Véase ojos pequeños. Variante tu̱da Sinón. tu̱ka
o̱te, buhla da Véase da
nto̱the (ntó̱the) s curación Mä dathi dá ntu̱fri (ntǔ̱fri) s caballo chico Véase fani
tsitsi ha ra ngu ga nto̱the, pe bi bo̱nigi ntu̱gu (ntǔ̱gú) s orejas chicas Véase gu
xá mädi ra nto̱the. A mi enfermo lo llevé ntu̱kathätho (ntú̱káthä̌tho) molcate,
al hospital, pero me salió cara la curación. mazorca malona, mazorca no desarrollada
Véase o̱the Ra de̱thä dá xofo bi ntu̱kathätho; himbi
nto̱tsauada (ntó̱tsáuada) s arrancado de te, ngeä bi me̱di ra ye. El maíz que
maguey Véase o̱tse pizqué es mazorca malona; no creció porque
nto̱tse (ntǒ̱tse) s despegada Véase o̱tse faltó la lluvia. Véase ntu̱ki, thä
nto̱tsandu̱nza s arranque de tronco ntu̱ki (ntú̱ki) vr 1. encogerse Ra ronjua
nto̱tsauada s corte de maguey dá peni bi ntu̱ki. El ayate que lavé se
nto̱tse (ntó̱tse) s 1. oído Mä nto̱tse encogió.
hintsu̱ xá ñho; ya hintsu̱ dí o̱de. Mi oído 2. acabarse Mä lapi dí hñä hyastho;
ya me falla; ya no oigo bien. hange ya ri ntu̱ki. Uso diario mi lápiz;
2. oidor Nuu̱ ya jäi yobu̱, nso̱ka ri ño por eso se está acabando.
ra nto̱tse. Esas personas que andan por
3. ser enana (mata) Ja na ra de̱thä di
ahí, solo andan de oidoras. Sinón. nto̱ste
ntu̱ki rá bai. Hay una clase de mata de
Véase o̱tse
maíz que es enana.
nto̱tse (nto̱tse) vr 1. amontonarse Ra
4. quedarse chico (no crecer) Ko ra
de̱thä xä nto̱tse ha ra hai di ya. El maíz
tse̱bye̱, ya hogä ndäpo di ntu̱ki; hinte
amontonado en la tierra se pudre.
ne dä te. Ahora, con el frío la alfalfa se
2. copetearse Dá täki na huada ra
de̱thä, ata bi nto̱tse. Desgrané un ha quedado chica; no quiere desarrollar
cuartillo de maíz, y hasta se copeteó. nada. Sinón. 1: tsantsi; 2: thege; 3:
3. tupido Ra tse̱ xä dagi ata xä nto̱tse. ntu̱bai Véase tu̱ki
Hasta está tupida la helada que ha caído. ntu̱ngi (ntu̱ngi) vi sentarse en cuclillas
4. desarreglado Ata xä nto̱tse mä stä, (dobla las rodillas descansando las asentaderas
ngeä histá nxaha. Está desarreglado mi en los talones) Joni gi ñuni, pe gi ntu̱ngi,
cabello, porque no me he bañado. ngeä otho ra thuhni pa gi hudi. Acércate
5. abrigarse Ra tiya xä nto̱tse yá pati, a comer, pero en cuclillas, porque no hay
ngeä xá tse̱. La anciana se ha abrigado banco en que sentarse. Sinón. ntsangi
con cobijas porque hace frío. Sinón. 1: ntu̱nte (ntú̱nte) s lastimada Ja ra ya
hmundo; 4: mpanti Véase to̱tse ntu̱nte ha mä ua ko ya rayo ze̱sthi; ya
ntudi (ntúdi) s 1. enseñanza Yá ntudi ra hingi tsa ga titibya. Tengo unas
xahnäte dí ho, ngeä i udi xá ñho. Las lastimadas en los pies por los zapatos
enseñanzas del maestro me gustan porque nuevos, que ya ni me los puedo poner.
las da muy bien. Sinón. ñu̱ni Véase u̱ni, -te
2. película Ha ra nijä mä dä thogi ra ya ntu̱ti (ntú̱ti) s fertilizante, abono Nubye̱
ntudi, dä hogi mä ga nuhu̱. En el hängutho ya ndäpo ne ra ntu̱ti pa dä
templo van a exhibir unas películas; hay hogi. Ahora toda clase de plantas necesita
que ir a verlas. Véase udi fertilizante para poder producir. Véase u̱ti
ya seña ga ntudi los puntos cardinales
243 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nthämbadehe
ntu̱ti (ntu̱ti) s mal consejo Ra ntu̱ti xä aguas de lluvia hacen que produzcan las
tumbi mä metsi, pa rá ñu̱; hinge pa rá siembras. Sinón. bordo, tatsi Véase taki
hño. El mal consejo que le dieron a mi nthamhai (nthámhai) s 1. compra de
muchacho, es para su mal y no para su terreno Ra me̱fi mähuifi koñä hñä ra
bien. Véase u̱ti bojä, ya bi mu̱di ra nthamhai. El
ntu̱ti (ntú̱ti) s plantación Véase u̱ti trabajador norteño, como tiene dinero, ya
ntu̱tañi trasplante de chile comenzó la compra de terrenos.
ntu̱tsa (ntú̱tsa) s odio Nuga mä ntu̱tsa, 2. terreno comprado Nunä ra hai dí
nää dä ñämäñu̱ de geke ra jäi nguanda poti, ra nthamhai; hingrá tsogi mä
te dí tupi. Mi odio es que hable mal de mí dada. Este terreno que siembro es
la gente como si yo le debiera algo. comprado, no es herencia de mis padres.
Sinón. ntu̱tsate, hnumäñu̱ Véase u̱tsa Variantes thamhai, nthangahai,
ntu̱tsate (ntú̱tsáte) s aborrecimiento, thangahai Véase tai, hai
odio, rencor Nuua ha ra xihmai hustho nthanti (nthanti) s ahumazo (reg.;
too di mädi; nää ja ra ntu̱tsate. Aquí en curación) Ndunthi ya jäi ya xä
este mundo son raros los que se aman; lo hñajhmeya, ge ya nthanti xi xá ñho pa
que existe es el aborrecimiento. ya dathi xä mu̱ntsi. Mucha gente ha
Sinón. ntu̱tsa Véase u̱tsa tenido por experiencia, que los ahumazos
ntu̱xade̱thä (ntú̱xáde̱thä) s troje de maíz son buenos para enfermos recaídos. Véase
Véase u̱tsi, de̱thä hanti
ntu̱xni (ntǔ̱xni) s cántaro chico Mä nthanthyä (nthanthyä) s careo,
ntu̱xni bi dehmi, hindí pädi too bi enfrentamiento Véase handi
tehmi. Mi cantarito se quebró, y no sé nthate (ntháte) s engaño Mähyoni gi nsu,
quien lo quebró. Sinón. tu̱xo̱ni Véase tixu, yá nthate ya jäi. Es necesario que te
tu̱ka, xo̱ni cuides, hija, de los engaños de la gente.
nthaha [participio de thaha] lleno a la mitad Sinón. nthati Véase hate
Ra nthakadehe ya bi nthaha, tsu̱tho nthä s traída Véase hä
be̱pi pa dä ñutsi. La presa está a más de nthähme s traída de tortilla
la mitad, le falta poco para llenarse. nthädi (nthä́di) v rec juntarse, unirse
ntharo̱zä s medio costal Véase thädi
nthalitro s medio litro nthähi (nthä̌hi) s mecate Ra nthähi
nthahni (nthǎhni) [participio de huahni] nso̱kse̱ tsu̱di ku̱ta ueni mäde rá ma. El
1. escogido Hinga gatho ya jäi tsitsi ha mecate solamente mide cinco brazadas y
ra tuhni xä nthahni. No toda la gente que media de largo.
es llamada a la guerra es escogida. ̌
nthähifu̱i (nthähifu̱ i) s barbiquejo
2. selecto Ra ju̱ dá poti ha ra huähi, nthähime (nthä̌hime) s mecate de tejer
nthahni. El frijol que sembré en la milpa Sinón. tsu̱di
es selecto. nthähmi (nthä̌hmi) 1. s piedra de tallar
nthahni (nthahni) 1. [participio de hahni] (para lavar el cuerpo) Jaua na ra do ga
calentado Uá hä nuni ra dutu nthahni, pa nthähmi; xahmä dä hogi pa gi tähmi ri
te̱tua ra bätsi. Tráeme aquella tela ua pa da yo̱ ra hyaki. Aquí está una
calentada para ponerle al niño. piedra de tallar. A ver si es buena para que
2. s calentamiento te talles los pies para que se te despegue la
nthakdehe (nthákdéhe, nthákděhe) s mugre.
presa Na ra dänga hñe tso̱ho̱ ha ra 2. [participio de tähmi] tallado (cutis)
nthakdehe. Un arroyo grande llega a la Tähmi xá ñho ri xu̱tha, hneki hinga
presa. Véase nthaki, dehe nthähmi Tállate bien la espalda, se ve
nthaki (ntháki) s bordo, atajadizo Geä xi que no está tallada. Véase tähmi
ra ñho; pe̱tsi ya nthaki na o yo nku̱ti ra nthämbadehe (nthä́mbádéhe) s arrebato
nzo̱the, di hogi ra boti. Es la ventaja que de agua Véase hämbi
hay en los bordos, una o dos entradas de
nthämfeni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 244
peones, y se ignora la causa. Sinón. thähä, yo ha ngu nu gra ñä. Mi hija es semejante
njuti, raya a su padre en cuerpo, su forma de caminar,
nthe̱tsi (nthě̱tsi) s segada Ra nthe̱tsi ga y hasta su forma de hablar. Sinón. hñätsi
alfafa, xi ra nzabi. Es muy cansada la nthihni (nthihni) s 1. inflamación (reg.),
segada de alfalfa. Sinón. nthe̱ki, nsa Véase inflamación intestinal Xä ntsoä rá
he̱tsi nthihni ra hnäthä, nzäntho di nthihni ra
nthe̱ui (nthe̱ui) 1. v rec quedar Nuni rá jäi. Es fea la inflamación de empacho. La
pahni ra bätsi dá tambi, bi nthe̱ui rá persona se encuentra aventada
te̱ni. Aquella camisa que le compré al niño constantemente.
le quedó a la medida. 2. meteorismo, timpanitis (reses, puerco,
2. encontrar Nuä gí honi gi nthe̱ui, cabra)
neä gí poti gi xofo. Lo que buscas lo nthihni [Forma secundaria de thihni] ponerse
encontrarás; también lo que siembras lo aventado Ra bätsi di nthihni, kotsua tsu̱
cosecharás. ra pabospi ha rá mu̱i pa dä gäti. Al niño
3. cotejarse (reg.), jalar igual, trabajar aventado úntale una poca de ceniza caliente
igual Ra doro dá ue̱mhu̱ ko nää en el estómago para que se le baje.
mäna, bi nthe̱ui. El toro que uncimos se nthinti (nthinti) vr 1. introducirse Ra
coteja con el otro. doro mi hñe̱hui ya hñu̱tsi pa dä gu̱, bi
4. ser igual Nuni ra metsi neka, dá nthinti ha ra mboza ha bi be̱hni. El toro
nthe̱be dyá ñäthihe, ngeä hindí pähe que los lazadores correteaban para agarrar,
nunä ra be̱fi. Aquel joven y yo somos se metió en el bosque y ahí lo perdieron.
iguales de inútiles porque no sabemos esta 2. lanzarse Na ra jäi mi jäti ha ra
clase de trabajo. dehe, rá ntsitsi bi nthinti kon dutu pa
5. alcanzar (algun mal) Mä ho̱ku bi bi ñhäi. Una persona se estaba ahogando
nthe̱ui na ra nsu̱ni ha ra tuhni bi nja. en el agua, y su compañero se lanzó con la
En el pleito que hubo le alcanzó una ropa puesta para sacarlo.
puñalada a mi medio hermano. 3. entrometerse Ra Horje bi nthinti ha
Sinón. mähye̱gihe, nzo̱tbe Véase nthe̱, ya tuhni hinga ri ñepi, ngeä go yá
-ui tuhni mära. Jorge se entrometió en
dá nthe̱be nos igualamos (excl.) pleitos que no le incumbían porque son
nthe̱xfri (nthě̱xfri) s 1. tenería Gatho ya pleitos de otras personas. Sinón. 1 y 2:
xifri pa ha ra nthe̱xfri pa dä thoki, ha yu̱ti; 3: mfotsi Véase thinti
me̱fa hangu te ma to̱te dä thoki. Todas nthisti (nthǐsti) s 1. herrada (reg.), marca
las pieles van a la tenería para curtirlas, para con hierro caliente que se le pone a los
después fabricar cualquier artículo de piel. animales grandes Ja ra nthisti nso̱kse̱ ya
2. tenería, oficio de curtir pieles Nuu̱ ndämfri, ya rekua, ya fani, ya muna; geu̱
too di mpe̱fi ha ra nthe̱xfri mäthoni di dri huisti. Solamente se marcan con hierro
pädi ra thoka xifri. Es necesario que las reses, los burros, los caballos y las
sepan curtir pieles los que trabajan en la mulas.
tenería. Véase te̱xi, xifri 2. chamuscada Sinón. ntsäti
nthe̱xi (nthě̱xi) s talla Nañoä ra nthe̱xi nthisthi (nthísthi) s calzador
pa ra tsu̱ta, ha naño ra nthe̱ta. Es nthiti (nthíti) s 1. aventador Ya ma
diferente la talla de lechuguilla y la talla de nthiti ho̱te ga gruesa ha ra tai
maguey. Variante the̱xi Véase te̱xi Ntsu̱tkani. Los vendedores de aventadores
nthe̱xudi (nthe̱xúdi) v rec congeniar Mä los entregan por gruesas en la plaza de
tixu ne rá däme di nthe̱xudi, hänge di Ixmiquilpan.
mädi. Mi hija y su marido congenian, por 2. soplador Nubu̱ xantho̱ ya jäi hoki ya
eso se quieren. Sinón. nthe̱ji, nthe̱ndähi nthiti ga xithi. Por la sierra las gentes
Véase nthe̱, xudi hacen sus sopladores de carrizo. Véase
nthe̱xuí (nthe̱xuí) v rec ser semejante Mä huiti
tixu di nthe̱xuí rá dada dende rá bai, rá
247 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ntho̱ge
para limpiar comales las hacen de soyate, o nthui (nthui) s esmeril, afilador Hä ra
palma real. Sinón. njokdoyo Véase thuki, te̱gi gí thui ko ra nthui. Tráete el hacha y
doyo la afilas con el esmeril. Sinón. nthubo̱jä
nthuki (nthúki) s 1. compra (al mayoreo) Véase thui
Ra me de̱nda bi ma ra nthuki, pa dä hä te nthutañäxu (nthútáñäxu) s listón,
be̱pa ha ra de̱nda. El propietario de la cordón, cinta para atar el cabello
tienda se fue de compras, para traer lo que Sinón. nthuthyä Véase tuti, ñäxu
le hace falta en la tienda. nthuti (nthúti) [participio de tuti] 1.
2. mercancía (al mayoreo) Nso̱ka gehnä vendado Nthuti rá ua nuni ra ño̱ho̱, dä
ra nthuki dá hä, himbi uadi ra bojä pa bäse̱ Ajuä te xä jani. Tiene el pie vendado
stá hä mäna. Solamente ésta es la ese hombre; sólo Dios sabe que le habrá
mercancía que traje; no alcanzó el dinero pasado.
para que pudiera yo traer más. Véase tuki 2. atado Ja ri ua ra nsaha nuni ra
nthuki (nthúki) 1. s limpia (para curar) be̱hñä, hinga mete rá stä, pe nthuti.
Ya ñei pa dä bädi te mä hñeni pe̱tsi na Acaba de bañarse esa mujer; no se ha
ra dathi, nzäntho ko ya nthuki. Para tejido sus trenzas, pero se las ha atado.
saber qué enfermedad tiene un enfermo, los 3. amarrado Ra tsähni bi tsitsi nthuti,
curanderos siempre lo averiguan con una ngeä mi no̱te. Al preso lo llevaron
limpia. amarrado porque se alteraba. Sinón.
2. s tunda (fig.) Mä tixu dá umba na 1: manti; 3: nthäti Véase tuti
ra nthuki ko na ra nthähi, pa dä nthuthya s cinta para atar el cabello
yo̱de. A mi hija le dí una tunda con un nthuti (nthúti) s lia, lazo Ya beza ya
mecate, para que obedezca. ntu̱i, ho̱nse̱ be̱kua yá nthuti. Las cajas
3. vti limpiar (compl. indet.) Véase thuki ya están empacadas, solo faltan aquí sus
Sinón. 2: mfe̱i lías. Sinón. nso̱te Véase tuti
nthumi (nthǔmi) s atascadero Ja na ra nthu̱fi (nthú̱fi) s abrazo Umba na ra
nthumi ga bo̱hai ha ra ñu; ra ntso. Está nthu̱fi ri nänä nubye̱ rá Pa ya Nänä. Dale
muy feo un atascadero de lodo en el un abrazo a tu mamá ahora que se festeja el
camino. Véase thumi Día de la Mamá. Véase hu̱ fi
nthumi [Forma secundaria de thumi] nthu̱hu̱ (nthu̱hu̱) s sopeteo Véase tu̱hu̱
sumirse Mä fani bi nthumi yá ua ha ra nthu̱ki (nthú̱ki) s corte Véase tu̱ki
bo̱hai, dá ntsabe dá häi. A mi caballo se nthu̱myoni (nthú̱myǒni) s barboquejo
le sumieron las patas en el lodo; batallé para (reg.), barbiquejo Ra to̱fri, mä di nestihi,
sacarlo. hingi tho̱ge rá fu̱i, ngeä xä japi rá
nthumu̱i (nthúmu̱i) s 1. consolación nthu̱myoni. Al jinete aunque galopee no
2. tranquilidad, sosiego Véase hudi, mu̱i se le cae el sombrero, porque le ha puesto
nthuntyo (nthuntyo) s escobetilla para barbiquejo. Sinón. nthähifu̱i Véase hu̱ki,
limpiar comal Sinón. nthukdoyo yone
nthutsi (nthǔtsi) s montura, silla nthu̱ni (nthú̱ni) vi 1. hervir ¿Bi nthu̱ni ra
nthui (nthui) vi 1. prepararse Ra mixi di hñuni xá ñho? o thu̱ni mätsu̱. ¿Hirvió
nthui, mä dä gu̱ ra ñoi. El gato se prepara muy bien la comida?, si no, hiérvela otro
para ir a cazar ratones. poco.
2. prepararse Dí nthui ga ma ra hnei, ua 2. gorgorear (reg.), gorgotear Nuni ra
xä ri ñehe hinga ma. Estoy bätsi di nthu̱ni rá yu̱ga ko ra thehe
preparándome para ir al baile, y a la mera ntse̱di tsu̱di. A aquel niño le gorgorea la
hora a lo mejor no voy. garganta con la tos fuerte que tiene.
3. alistarse, confiarse (que pasa algo) Go Sinón. 2: nthu̱xni Véase thu̱ni
dá nthui ga tsi ra thumngo̱, ua xi hinte nthu̱sti (nthu̱sti) s chiflido Véase hu̱ sti
dä taki. Estoy confiado en comer nthu̱ta tunza (nthu̱ ta túnza) encendido de
barbacoa; a lo mejor no me dan nada. luminarias
Sinón. hñoki
nthu̱ti HÑÄHÑU — ESPAÑOL 250
ntsotsi (ntsǒtsi) 1. s condimento Bu̱ con otras medicinas es necesario comer algo
hingi pe̱ui hängu yá ntsotsi na ra hñuni, antes de tomarlas.
hingi ku̱hi. Si una comida no lleva todos 2. cuidarse Nuni ra dathi di ño̱the, ne
sus condimentos no está sabrosa. dä ntsuni hindä zi ra ñi nixi ra
2. v rec encimarse (mutuamente) Bi dagi ngo̱btsu̱di. Aquel enfermo que se está
ya jäi, ha bi ntsotsi mäñä ha mära. curando, necesita cuidarse de no comer
Las gentes se cayeron, y se encimaron chile ni carne de puerco. Véase tsuni
unas sobre otras. Véase tsotsi ntsu̱di (ntsú̱di) v rec juntarse, unirse Véase
ntsoxpa [Variante de tsoxpa] calentura tsu̱di
ntso̱hui (ntsǒhui) s algo que le queda ntsu̱i (ntsu̱i) v rec reñir con alguien Nuua
Sinón. ntsaui Véase tso̱ho̱, -ui ha dí bu̱i hinto stá ntsu̱be, dí bu̱he ra
mä ntso̱be algo que me queda tekei ko ya nangu. Aquí donde vivo no
ri ntso̱hui algo que te queda he reñido con nadie; vivimos en amistad con
rá ntso̱hui algo que le queda los vecinos. Véase tsu̱i
ntso̱mi (ntso̱mi) vi 1. meditar Nuni ra ntsu̱ki (ntsu̱ki) vti descargar (compl. indet.)
ño̱ho̱ xä mai ngu di ntso̱mi, ngu ja te Véase tsu̱ki
beni. Aquel hombre se ha parado como ntsu̱tuabo̱znä (ntsu̱tuabo̱znä) v rec
meditando, como que está meditando algo. balacearse (el uno al otro) Véase tsu̱di,
2. estar cuidadoso (reg.), estar quieto y bo̱znä, -bi
triste, entristecer Nuyu̱ ya zi bätsi xä ntsu̱tsi (ntsú̱tsi) 1. s beso Mä bätsi ngu
hñudi di ntso̱mi koñä xä du rá nänä. ga tso̱ho̱ ra be̱fi rakagi na ra ntsu̱tsi ha
Esas criaturitas se han sentado muy mä hmi. Cuando llego del trabajo mis hijos
cuidadosas porque se les murió su mamá. me dan un beso en el cachete.
3. preocuparse Ntse̱ dí ntso̱mi koña bi 2. v rec besarse Nuni ra metsi ne ra
ma mä tu̱ yabu̱ ya hai. Estoy muy nxutsi di ntsu̱tsi. Aquel joven y la
preocupado porque mi hijo se fue a tierras muchacha se están besando.
lejanas. Sinón. ndäne Véase tsu̱tsi
4. arrepentirse Ya dá ntso̱mi de nuä stá ntsu̱skuí él y otra persona se besan
benhmä ga o̱te. Ya estoy arrepentido de ntsahni (ntsáhni) 1. vi traquetear Ra
lo que pensaba hacer. Sinón. 1: yo ra mfo̱täbo̱znä di ntsahni rá nohni, nubu̱
mfeni; 2 y 3: ndumu̱i; 4: yobri ke̱ti ya bo̱znä. Traquetea de martillo la
ntso̱mi (ntso̱mi) s preocupación Bi pistola, cuando quema los cartuchos.
hñäga ra hñuni rá ntso̱mi ya thogi xä 2. s traqueo Di nto̱de rá ntsahni ra
nja. Me quitaron el apetito las bo̱jä ntofo ha ra ngunsadi. En la
preocupaciones por los accidentes que han escuela se oye el traqueo de la máquina de
ocurrido. Sinón. ndumu̱i escribir. Sinón. ntsati
ntsu (ntsu) 1. s miedo Ra däthe xi mi zi ntsaki (ntsaki) 1. adj chueco Ra za xá
ndunthi ra dehe, ko ra ntsu hindá rani. ntsaki, dä za gi juäni nubu̱ xá tudi; ya
El río traía bastante agua; con el miedo no me̱fa hindä za. Al árbol chueco lo podrás
crucé. enderezar tierno; después ya no se puede.
2. vr asustarse Dá ntsu ko ra mbimhai 2. vr enchuecarse, doblarse
bi nja ntse̱di. Me asusté por el fuerte 3. vr acalambrarse Hindí pädi te dá ja,
temblor que hubo. Sinón. 1: mbidi Véase bi ntsaki hängu mä ua ha mä ye̱. No
tsu sé que me pasó. Se me acalambraron los
ntsuni (ntsúni) vr 1. evitar comer ciertas pies y las manos. Sinón. 1: no̱ngi; 2:
cosas por su salud, hacer dieta Ya ñethi nkalambre Véase tsaki
o̱te xá ñho, pe nehe xá ntsuni bu̱ hinda ntsamne s pico ganchudo Véase ntsami,
ntsuni too tsi, ha mära ya ñethi -ne
mähyoni gi ñuni me̱to pa ja gi tsiu̱. Las ntsami (ntsami) 1. adj ganchudo Ra
medicinas hacen bien, pero también son nxu̱ni xá ntsami rá ne ne yá saha. El
peligrosas si no hace dieta el que las toma; y águila tiene ganchudos el pico y las uñas.
253 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ntse̱ni
Aquella persona tiene varias cortadas en la Gallina hay parada de autobuses. Véase
cabeza . Variante ntse̱ni Véase tse̱ni tsitheo̱ni
ntse̱ua aquí está el límite ntsitsi (ntsitsi) s 1. esclavitud Bu̱itho ya
ntsi (ntsi) s chillido ño̱ho̱ nuu̱ mi tumba ya mfe̱i nubu̱ mi
ntsi (ntsǐ) s carrizo delgado y resistente mpe̱fi, mi tho ra ntsitsi. Todavía viven
ntsigu (ntsǐgu) s orejas chicas (ganado hombres que fueron golpeados en su trabajo
menor) Véase gu cuando sufrían la esclavitud.
ntsiki (ntsiki) adj corto Xá ntsiki rá 2. opresión Mäna mähotho ra nse̱ki ke
nthähi ra no̱ndo konte xká manthi pa dä ra ntsitsi. Es más bonita la libertad que
ñuni, ha mäna gí tsiki. Está corto el la opresión. Véase tsitsi
mecate del burro con que has apersogado ntso (ntso) 1. adj sucio, mugroso Xá
para que coma, y le estás recortando más. ntso ri dutu, ntse̱ xá hñaki; hutsi ha ra
Véase tsiki mpeni pa dä beni. Está sucia tu ropa; está
ntsimfi (ntsǐmfi) s carpintero (pájaro) muy mugrosa. Ponla en el lavadero para que
ntsimi (ntsími) 1. s apretura Ya pa ga se lave.
tai xi ja ndunthi ra ntsimi ha ya bo̱jä 2. adj feo Mäthoni gi ño njante, ngeä
tsixa ya jäi. En días de comercio hay ra ñu xá ntso. Es necesario que camines
mucha apretura en los carros que despacio porque el camino está feo.
transportan a la gente. 3. s maldad Mäthoni gi nsuhu̱, hingi
2. adj angosto Nuni ra ñuthe ntse̱ xá hño̱thu̱ ra ntso, ngu gí hanthu̱ mära.
ntsimi, hingi ñe̱mbi ndunthi ra dehe. Es necesario que se cuiden. No se tiren a la
Aquel caño está muy angosto, no le cabe maldad como ven a otros.
mucha agua. 4. s maligno, diablo Sinón. 3: tsoki; 4:
3. adj reducido Ntse̱ xá ntsimi mä ú̱xjua, Zithu
ngu, otho ndunthi ra ngu̱ni. Está muy ntsohme (ntsǒhme) s tlacualeo (reg.),
reducida mi casa; no tiene mucha acción de dejar la comida Mä tu̱ bi ma ra
amplitud. Véase tsimi ntsohme nuni ha ya huähi. Mi hijo fue a
ntsinti (ntsinti) adj 1. angosto Ra gosthi dejar de comer hasta las milpas. Sinón. tite
mä ngu ntse̱ xá ntsinti. La puerta de mi Véase tsogi, hme
casa está muy angosta. ntsoki vr 1. equivocarse
2. reducido Xi xá ntsinti ra ñu; otho 2. pecar Véase tsoki
habu̱ dä uengi na nubu̱ thogi ya bo̱jä. ntsoki (ntsóki) 1. [participio de tsoki]
Está muy reducida la carretera; no hay mordido (quitando un pedazo) Mä ga tsi na
donde orillarse cuando pasan los coches. mä hme ko na ra ñi ntsoki, nuä ra
Sinón. ntsimi hñuni be̱di dä dä. Voy a comerme una
ntsise̱he̱ (ntsisě̱he̱) s persona de voz tortilla con chile mordido. La comida falta
delgada que se cueza.
ntsisti (ntsǐsti) adj angosto Dá tai na ra 2. s mordida Umba na ra ntsoki mä
xo̱ni, pe xi ra ntsisti rá ne. Compré un ixi dí tsi, pa gi nu hangu ra ñu. Dale
cántaro, pero está muy angosto de la boca. una mordida al durazno que estoy
Sinón. ntsimi, ntsinti comiendo, para que veas como está de
ntsiti (ntsiti) s acción de abrevar Ya dulce.
mayo bi ma ra ntsiti, bi mä dä tsita ya ntsokbaha (ntsokbáha) adj
mboni. Los pastores se fueron a abrevar el malagradecido; desagradecido
ganado. Sinón. tsithe Véase tsiti ntsomi (ntsómi) vi estar cabizbajo Ya
Ntsitheo̱ni (Ntsítheǒ̱ni) s Bebedero de o̱ni xä ntsomi, teske ko ra tse̱ o ge di
Gallina (el cruce de la Avenida Insurgentes con hñeni. Las gallinas están cabizbajas; quien
la calle Felipe Ángeles que sube hacia el cuartel sabe si por el frío, o porque están enfermas.
de Ixmiquilpan) Ha ra Ntsitheo̱ni ja rá Sinón. ñemi
bai ya nduxjäibo̱jä. En el Bebedero de ntsomu̱i (ntsomu̱i) s maldad
255 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nu
ntsomyo (ntsómyo) vi transformarse en Antes las mamás, desde que eran bebés sus
perro negro Tenä ge nuya jäi di no̱tuí o niñitas les agujeraban sus orejas dejándoles
nambäbi yá ku mädä o yá dada, go geu̱ un pedazo de hilo, para después ponerles
nu stá du bí pengi ha yá hñä ne di aretes. Variante tsu̱ngu Véase tsu̱ti, gu
ntsomyo e̱ tsipabi ho̱nse̱ yá ya ya o̱ni o ntsu̱ni (ntsú̱ni) s 1. cuna Nuni ra ue̱ne
ya yo. Dicen que la persona que rezonga o ngu dä te̱nti ha ra ntsu̱ni i zoni, ngeä
golpea a su hermano mayor o a sus padres hingi ho dä ño ha ra ntsu̱ni. Ese bebé
es la que al morir regresa de su tumba llora cuando lo echan en la cuna, y es
transformada su alma en perro negro, para porque no le gusta estar en la cuna.
comerle sólo el hígado a las gallinas o al 2. hamaca Nuyu̱ ya jäi xä zu̱ti yá
ganado menor. Véase tsomyo ntsu̱ni ha rá xudi ya za. Esas personas
ntsonäte [Variante de tsonäte] paralítico; han colgado sus hamacas a la sombra de
inválido los árboles.
ntsoni (ntsǒni) vr 1. ensuciarse ntsu̱te (ntsú̱te) s regañada
2. desperdiciarse Véase tsoni ntsu̱ti (ntsǔ̱ti) s cuero, piel Hätsi ra
ntsoyo (ntsóyo) s guzguería (glotonería) xifri ga ndämfri, gi papi ya danga ntsu̱ti.
ntsoyo̱de (ntsoyo̱ de) s desobediencia Llévate la piel de res; se la vendes a los que
ntso̱ge (ntsǒ̱ge) s encendedor, chispero compran cueros. Variante ntsu̱ti Véase
Ntso̱tkani (Ntso̱tkǎni) Ixmiquilpan, tsu̱ti
Itzmiquilpan (municipio) Yo ri ntu̱ngi ya Ntsu̱tkani [Variante de Ntso̱tkani]
mu̱i ha rá nthetsi ra hnini Ntso̱tkani. Ixmiquilpan
Se va extendiendo la población alrededor de ntsu̱ti (ntsǔ̱ti) adj 1. delgado Xá
la ciudad de Ixmiquilpan. ntsu̱tiä ra za pa ra yostha ngu, ne
Variante Ntsu̱tkani Véase tso̱tkani mätsu̱ strá ndä. Está delgado el palo para
ntso̱tunza encendida de luminarias Véase el morillo de la casa necesita ser un poco
tunza más grueso.
ntsuni (ntsúni) adj 1. delicado Xi xä 2. delgado, agudo (voz) Véase tsu̱ti
nsunda ra ñu Ajuä, pe nehe xá ntsuni; nu (nú) partícula 1. Destaca el elemento de la
mäthoni too dä ntsuni. Está hermosa la oración que le sigue. Nubu̱ uäi, nu ha ya
senda de Dios, pero a la vez delicada; xitsa po̱ni yo ya tren. Cuando llueve, en
necesita uno ser sumiso. las huapillas, salen a caminar los milpiés.
2. peligroso Nuu̱ ratsi pa Mähuifi xá 2. Destaca una oración subordinada. Nu mí
ntsuni nubu̱ xä nte ra däthe, ngeä i uadi rá hñuni ra hmu, bi ma. Cuando
ju̱ti ra dehe. Está preligroso para los que terminó de comer, el patrón se fue. Ra bo
cruzan para el norte cuando está crecido el ga uada, nu sta yoti, xi ra justho. El
río, porque los puede arrastrar el agua. quiote del maguey cuando se seca es muy
3. prohibido fofo. Nu ndá hñeni, mä nxumfo̱ go bi
ntsu̱ (ntsǔ̱) adj finito, pequeño Xi ra sugagi. Cuando me enfermé mi esposa
ntsu̱ nuni ra zi bomu, xá ñho pa rá me cuidó.
njosti ra ngu. Esa arena está finita, está 3. Identifica el elemento que completa una
buena para el aplanado de la casa. construcción de igualdad. Nuä too
Sinón. de̱thi Véase tsu̱ mähyoni gi yo̱tuamäsuhu̱, nu mämä. A
ntsu̱di (ntsú̱di) s suciedad quien es necesario que atiendan es a
ntsu̱i (ntsu̱i) s regañada, regaño Nuä ra mamá.
ntsu̱i hindí tsu ngu ra mfe̱i. Eso de la nu (nǔ) vt 1. ver Mäme̱to mi ja ya hoga
regañada no me da tanto miedo como la je̱ya ga sofo, himi hñeni ya planta
zurra. Sinón. ntho̱thyä Véase tsu̱i ngubya; nuga ya hindá nu. Antes había
ntsu̱ngu (ntsú̱ngu) s arete Mäme̱to ya buenos años de cosecha; no se enfermaban
nänä denda mi ue̱ne ya tu̱nxutsi, mi las plantas como ahora, pero no me tocó
hetsua yá gu ne mi tsokua na xe̱ni ra verlo.
thähi pa me̱fa mi to̱tua ya ntsu̱ngu. 2. atender Na ra mpa pe̱tsi dä nu ya
nubu̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 256
dai, te i ne. Un vendedor tiene el deber comer; que nosotros seamos los
de atender al cliente en lo que se le últimos. Variante nuju̱
ofrezca. Sinón. handi Act. indet. hnu nuge (núge) pron tú (usado con el nombre)
nubu̱ (núbu̱) adv ahí ―¿Habu̱ ga pe̱he ra Nuge Horje, ¿hamu̱ gi jutki nuä gí tuki?
dathi? ―¡Nubu̱! ―¿Dónde pondremos al Oye Jorge, ¿cuándo me pagas tú lo que me
enfermo? ―¡Ahí! debes?
nubye̱ (nubyé̱) adv 1. ahora, en seguida nuge (núge) interj es que, pues Nuge,
(marcando un paso más adelante) Nubye̱ ga hindä za ga mabya, rixudi hä. Es que
xohu̱ njati ha mäna ra huähi. Ahora ahora no puedo ir; mañana sí. Véase ge
vamos a cosechar en la milpa de abajo. nuhmäge vas a ver, te advierto
2. ahora (enfático) Ri ma ha ra boñethi nugi (núgi) pron yo Sinón. nuga
gi hänka na ra ñethi gí ne, pe nubye̱ nuhmäge (núhmä́ge) 1. mira nada más Bá
besto. Vete a la botica a traerme una ehe gi nuhmäge hängu ra ntso nuni ra
medicina; pero ahorita mismo. be̱fi xä yo̱te ya gädo, xä no̱nge ra jädo.
3. ahora que Mäñhebu̱ ndí xe̱a ra Vente, mira nada más como está de mal el
hñuni, ha hingá ne; ha nubye̱ gí ne, go trabajo que han hecho los albañiles los
otho. Hace rato que te ofrecí de comer, muros todo chueco.
no quisiste; y ahora que quieres, no hay. 2. vas a ver, te advierto Ho̱nse gi sigi ra
Variante nubya mfe, gi nuhmäge bu̱xa hinga ea fadi.
nubyanä je̱ya este año Nada más que sigas robando, vas a ver si
nubye̱ ntso̱tunza hoy encienden las no te meto a la cárcel. Véase nu, hmä, -ge
luminarias nuhu (núhu) vi 1. despertar, estar
nubu̱ (núbu̱) conj 1. si Iho, nubu̱ gi ma despierto Mä nänä nuhu, ha tsä mi ähä
Monda, uá pengi nihi. Hijo, si vas a xá ñho. Mi mamá está despierta, y estaba
México regresa temprano. bien dormidita.
2. cuando Nubu̱ ndá ma ha ra hnini 2. revivir, resucitar Sinón. ma ra tähä
Monda, bi feki mä bojä. Cuando fui a la nuje [Variante de nugahe] nosotros (excluye
ciudad de México me robaron mi dinero. al que escucha)
Variante numu̱ Véase bu̱ nuju̱ [Variante de nugahu̱] nosotros (incluye
nubú̱ (nubú̱) adv entonces Nubu̱ hingí al que escuche)
ne gi to̱mi, nubú̱ be̱to. Pues si no numañho (númáñho) vt mirar con aprecio
quieres esperarte, entonces adelántate. Véase nu, mäñho
Juanä, nubu̱ gi tso̱ngi nonxi, nubú̱ ga numañu̱ (númáñu̱) vt mirar con
to̱pi. Juana, si me visitas el lunes, entonces desprecio Véase nu, u̱
te espero. Variante numu̱ numänsu (númä́nsu) vt 1. afanarse por
nuga (núga) pron yo Ra xahnäte embabi Nuyu̱ ya dada xi numänsu yá bätsi; tambi
ya xampäte, ―¿too ne nunä ra nteni? te dä zi, te dä hye, ha te dä diti. Aquellos
Gatho bi dädi na hmafitho: ―Nuga. El papás se afanan por sus hijos; les compran
maestro dijo a sus alumnos: ―¿quién quiere de comer, de vestir y de calzar.
este juguete? Todos respondieron a una voz: 2. atender muy bien Ya mbane xi dri
―Yo. Sinón. nugi numänsu, xi dri bamba yá manza ko ya
nugahe (núgahě) pron nosotros (excluye al ngo̱. Los compadres los atienden muy bien;
que escucha) Ha bi nja ra ñänthi ha ra les sirven sus platos colmados de carne.
bo̱jää ndí pahe, pe nugahe dá po̱ñhe xá 3. honrar Tata je̱ya de ra re̱ta ra mäyo
ntaxi nsi ra ngo̱xke. En donde fue el di numänsu mä nänä. Cada año, el diez
accidente, en ese camión íbamos; pero de mayo honro a mi madre. Sinón. nu
nosotros salimos limpios, sin mäñentho Véase nu, nsu
lesión. Variante nuje numäntu̱tsa (númántú̱tsa) vt ver con
nugahu̱ (núgahu̱) pron nosotros (incluye al desprecio
que escucha) Dä thogi yu̱ dä ñuni, numfeni (nǔmfěni) s orientación
nugahu̱ ra ngätsigihu̱. Que pasen ellos a nupa ra mfeni anima a otro
257 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nui
numxa (númxa) 1. s asistente a la misa mojado vamos a echarle piedras para que se
Gatho ya numxa xä hñe ga mboi, ngeä estire. Sinón. nuni
ga animä. Todos los asistentes a la misa nupa rá mfeni (nǔpa rá mfěni) animar a
están vestidos de negro, porque es de otro Mäthoni gi nupa yá mfeni nuu̱ ya
sepelio. jäi, hingi pädi te da yo̱te. Es necesario
2. vi presenciar la misa Ya jäi bi que animes a esas personas que están
numxa, be̱di dä bo̱niyu̱. Las gentes indecisas, sin saber qué hacer.
están presenciando la misa; van a dilatar hnupamfeni s animación
en salir. Variante numnxa Véase nu, nura (núra) art el, la (enfático)
mixa Variante nu ra Véase ra
nunä (núnä) 1. adj este Ntse̱ tu ra yathä nuua (nǔua) adv aquí Ya dá ma mä hai,
ha ra nziue nunä ra de̱thä. Tiene mucho nuua hindí nzäi po ra tse̱. Ya me voy a mi
podrido y picado este maíz. tierra; aquí no me acostumbro por el frío.
2. pron éste Dí ku̱tahe dí nkuhe, pe Sinón. gekua
nunä hingo mä ku. Somos cinco nuya (núya) 1. adj estos Dí ne ga tanga
hermanos, pero éste no es mi hermano. na ra fu̱i, pe nuya ya fu̱i jaua hindí ho.
nundju̱ [Variante de nunju̱] arveja Quiero comprarme un sombrero; pero estos
nungi (nǔngi) vi apurarse Nui ni tsu̱ gí sombreros que hay aquí no me gustan.
nungi, ha nuga dí ñobe na ra so̱ni. Tú 2. pron éstos Stá ehe ga honga ra ya
ni si quiera te apuras, y yo tengo mucha mboni, pe nuya youa hinga gehya. He
prisa. Sinón. nxo̱ni, pura venido a buscar unos animales, pero éstos
nungo (núngo) 1. s fiestero Xä hastähä que andan aquí no son.
ya nungo, hangu ra xui hinxa ñähä. Han nuyu̱ (núyu̱) adj aquellos, ellos (designando
amanecido desvelados los fiesteros, no han los que están a la vista, pero no al alcance)
dormido en toda la noche. Oxki me̱ui nuyu̱ ya metsi ri ma ra nsaha
2. vi presenciar una fiesta Nubye̱ gá ma ha ra däthe. No te vayas con aquellos
ri hai, me gá nungo ne gá ehe. Ahora muchachos que se van al río a bañar.
que fuiste a tu tierra, primero presenciaste nuä (núä) 1. adj aquel Nuä ra jäi xä
la fiesta y después te viniste. Véase nu, mani geä bi ñhote. Aquella persona que
ngo va ahí fue la que mató.
nuni (núni) 1. adv allá 2. pron aquél Nuä tsiui yá ntsixuí ra
2. adj aquel, aquella Nuni ra zi eda sei. Aquél esta bebiendo pulque con sus
bu̱ se̱he̱, ni too nu po gehni. Aquel amigos. Sinón. nää
ancianito vive sólo; ni quien vea por él. nuä (núä) pron rel que Gi hyoñhu̱ na ra
nuni (nǔni) vi encogerse Ya bätsi xä nuni jäi nuä drä hojäi. Busquen a una persona
ko ra tse̱, xä mabu̱ ri ma ra ngunsadi. Los que sea buena gente.
niños están encogidos por el frío pero ahí nuähu̱ (núähu̱) pron ustedes, vosotros
van a la escuela. Sinón. nku̱xki Jamäsuhu̱ nuä dí pe̱tshu̱; kabu̱ go
nuni (nǔni) s balón, pelota nuähu̱ ri me̱tihu̱. Procuren cuidar lo que
nunju̱ (nǔnjǔ̱) s arverja Ha ra boti ga tenemos; al fin que ustedes son los dueños.
nunju̱, ha po̱nini ra kamänunju̱ ba po Véase nui, -hu̱
ya kilo. En la siembra de arverja, es de nuäraza (núä́raza) pron cualquiera Dí
donde sale el chícharo que se vende por tanga na ra nte̱i, pe nuäraza, ya sea ga
kilos. Variante nundju̱ Véase nuni, ju̱ ndämfri, ga fani o ga mächu. Compro una
dänga nunju̱ arvejón yunta cualquiera; ya sea de bueyes, de
kamänunju̱ s chícharo caballos o de mulos.
nuntsi adj rizado Sinón. nchina nui (núi) pron tú, usted Nui ne nuga
nuntsi (núntsi) vi encogerse Ra ronjua mä ga ñhanthu̱, ha ga tañhu̱ na mä
bi nuntsi ko ra meni, nubye̱ xá nka ga bo̱jähu̱ . Tú y yo vamos a asociarnos, y nos
u̱tuahu̱ ra ya do pa dä ju̱i. El ayate se compramos un carro.
encogió con la lavada; ahora que está
nuu̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 258
nuu̱ (núu̱) 1. adj aquellos, esos Nuu̱ ya tu̱, xi ra nimfeni. El estudiante que
bo̱mu gi muntsi pa gi umbabi ya tsu̱di. enseña mi hijo es muy inteligente.
Juntas a las tripas de calabaza para dárselas Sinón. nxambate
a aquellos puercos. nxadi [Variante de xadi] rezar, hacer oración,
2. pron aquéllos, ésos Ra käue̱ po̱ho̱ hacer petición Hyastho dí nxadi po mä
ya kähä ha nuu̱ tsi. Esos órganos bätsi ne mä däme. Diario rezo por mis
producen pitahayas que son comestibles. hijos y mi esposo.
3. pron rel que (plural) Ya xithe̱ nuu̱ nxaha (nxǎha) adj 1. húmedo Ra hai
ba ha ya paxithe̱, ya ädiza. Las tablas hindä hogi ra boti, ngeä ntse̱ xá
que venden en las madererías son de nxaha. La tierra todavía no está buena para
maderas ásperas. que se siembre porque está muy húmeda.
nu̱da (nǔ̱da) vt estudiar, meditar Véase da 2. fresco (el tiempo) Ra be̱fi xá ñho dä
nu̱mi (nú̱mi) vt mirar detenidamente, be̱fi ga xudi; nubu̱ xá nxa. Está bien
observar detenidamente Nuni ra xampäte que se haga el trabajo de mañana cuando
di nu̱mi ra toti xpá tuti ha ra ngunsadi, está fresco.
pa dä mepya. Aquel estudiante mira nxaha (nxáha) 1. s bañista Ra nxaha pä
detenidamente lo que le enseñaron en la ra nku̱nthe, pe ya mä xkí jäti. El bañista
escuela para aprendérselo de memoria. sabe nadar, pero por poco se ahoga.
Sinón. nu̱ti 2. vr bañarse Ra tsatyo bi ñe̱i ha ra
nu̱ti (nǔ̱ti) vi calentarse (aceite en la sartén dehe, di ho di nxaha. El perro se echo al
o comal en el fuego) agua; le gusta bañarse. Sinón. 1:
nu̱ti (nú̱ti) vt contemplar, mirar Act. yamdehe; 2: ku̱nthe Véase xati
indet. hnu̱ti Sinón. nu̱mi Nxahai (Nxáhai) Xajay (ranchería de
nxa (nxǎ) 1. vti segar (compl. indet.) Nuni Huichapan) Ra hnini Nxahai ya xi bu̱ i
ra nxandäpo di nxa, hingi tsa dä uadi. ndunthi ra jäi. En la ranchería de Xajay ya
Aquel segador de alfalfa está segando, pero vive mucha gente. Véase xaha, hai
no puede terminar. nxaki (nxaki) vr descobijarse Véase xaki
2. s segador Ra nxa di yondua ra Nxamädo (Nxamädo) Huichapan (cabecera
nsazafri. El segador está trabajando duro de municipio) Ngehni tsu̱ Nxamädo ja na
en la siega de zacate. Sinón. 1: ra ngunsadi habu̱ bu̱i ya nxadi ri hu
he̱kandäpo, hñe̱ki; 2: hye̱tandäpo, Zixitso. Adelantito de Huichapan hay un
hye̱kandäpo Véase xa internado de estudiantes que se llama
nxa [Variante de xa] húmedo Saucillo. Variante Nxamatho
nxada (nxáda) 1. vi quedarse tuerto Sinón. Antamatsitsi
Ndunthi ya zi jäi xä nxada, tembi njabu̱, nxambäte s estudiante Sinón. nxadi
ngeä xa xa na rá da. Mucha gente se ha Nxamti (Nxámti) Alfajayucan (cabecera de
quedado tuerta, les llaman así porque les municipio) Nubu̱ Nxamti ya bi uäthe
falta un ojo. ndunthi ya hai ko ra dehe ga däthe. Por
2. adj tuerto (fig.; falta de observación) Alfajayucan ya se hicieron de riego muchas
Habu̱ gá thogi mi be̱ni ra bojä, ¡tengu tierras por el agua del río.
ra nxada! hingá handi. En donde nxami (nxami) vr rascarse Véase xami
pasaste había dinero tirado; ¡cómo estarás Nxandiego (Nxándiégo) Santiago, Plutarco
tuerto que no lo viste! Véase xada Elías Calles (pueblo de Zimapán) Nxandiego
nxadi (nxadi) 1. vi estudiar Nuä bi santki kohi lado mäkangi ra hnini Mäbo̱za.
ha ra ngunsadi, dí nxadi ga nde ha mä Santiago queda al lado sur de la ciudad de
ngu. Lo que me enseñan en la escuela lo Zimapán.
estudio en la tarde en mi casa. nxani (nxani) vr descarriarse Véase xani
2. vt ensayar, aprender Ga nde dí pa nxanthe (nxanthe) s sudor Ra nxanthe bi
nijä, dí nxadi na ra jähñä. En las tardes ju̱sti mbo mä da. El sudor se me escurrió
voy al templo a ensayar un himno. harta adentro de los ojos. Véase dehe
3. s estudiante, discípulo Rá nxadi mä
259 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nxe̱ne
nxumfo. Las mujeres que se visten bien son nxuyo (nxúyo) s perra Rato ya tu̱yo
a las que se les dice “señoras decentes”. ranaño ya njäti bi me̱tsi ra nxuyo. La
2. vi ponerse guapa (mujer al arreglarse perra tuvo seis perritos de diversos colores.
bien) Komo bi ñhoki nuni ra be̱hñä, Véase nxu, tsatyo
nubya bi nxumfo̱. Aquella mujer como nxuchi s cabra Variante nxunxi
ya se arregló, ahora ya se puso guapa. nxu̱ (nxu̱) vti cortar leña (compl. indet.)
3. s esposa Nu ndá hñeni, mä nxumfo̱ Nui ja mä gi ma ra su̱, nuga dä nxu̱
go bi sugagi. Cuando me enfermé mi mände. Tú apenas te vas a ir a cortar leña;
esposa me cuidó. Sinón. 3: be̱hñä Véase yo corté ayer. Véase xu̱
nxu, mbo̱ho̱ nxu̱katsi (nxu̱kátsǐ) s cepillo dental Véase
nxumxi (nxúmxi) s gata Ra nxumxi bi xu̱ki, tsi
me̱tsi rato ya tu̱mxi, ha gatho bi nte. La nxu̱ki (nxu̱ki) 1. vr asearse
gata tuvo media docena de gatitos, y todos 2. vti lavar (platos, etc.; compl. indet.)
se criaron. Véase nxu, mixi Véase xu̱ki
nxuni (nxuni) vti pixcar nixtamal (reg.), nxu̱ni (nxu̱ni) s 1. águila Ra hai Monda,
preparar el nixtamal (compl. indet.) Mä hutsi ha rá bojä na ra nxu̱ni. En México
mudu me̱ dä nxuni, me̱fa mä dä yata tienen una águila en su moneda.
ya uada. Mi cuñada primero va a pixcar 2. El Águila (ranchería de Santiago de
nixtamal, después va a raspar sus Anaya) Na ra mengu Nxu̱ni dá tambabi
magueyes. Véase xuni tsu̱ ra zafri pa mä mboni. A uno de El
nxuni (nxúni) v rec divorciarse, despedirse Águila le compré un poco de zacate para
nxuni (nxúni) s gallina Véase nxu, o̱ni mis animales.
nxuptsu̱di (nxúptsú̱di) s puerca Ra nzabi (nzabi) s 1. cansancio Hindí tsabye̱
nxuptsu̱di ñenga ra mpati, honga ta. La ra nzabi, mände hä bi zabigi. Ahora no
puerca anda alborotada; necesita macho. sentí cansancio; ayer sí me cansé.
Véase nxu, tsu̱di
2. trabajo que cansa Ja ra ya be̱fi,
nxuti (nxúti) vi 1. desear (en vano) Mä
ntse̱di ra nzabi. Hay algunos trabajos
ku mi nxuti dä dai na ra bo̱jä, ha bi
que cansan mucho.
be̱di ra bojä; ya hinte bi dai. Mi hermano
nzadi (nzadi) adj 1. áspero Dá ñhi, pe ra
estaba deseoso de comprarse un coche, pero
xixixabo konte dá este mä ndoyo,
perdió el dinero y ya no se compró nada.
2. tener seguridad (equivocadamente) ntse̱di xá nzadi. Me bañé, pero el
Nuni ra metsi mi nxuti dä nthätui ra estropajo con que me tallé el cuerpo está
nxutsi, ha bi njabu̱tho. Aquel joven muy áspero.
tenía la seguridad de casarse con la 2. lacio Nui gí pe̱tsi na ra stä xá zi
muchacha, y no logró su propósito. tudi, ha mä me̱ti ntse̱ xä nzadi. Tú
nxutsi (nxutsi) s niña, muchacha Ya di tienes un cabello muy suavecito, y el mío
ñeñä ra nxutsi pa dä ma ra ngunsadi. Ya está muy lacio.
se está peinando la niña para irse a la 3. tieso Ri dutu gí ñhä ha ra ngu ga
escuela. Véase nxu, bätsi thokabo̱jä, xi xá nzadi ko ra hyaki ga
nxutsi (nxútsi) vi ser jovencita Nuni ra nziki. La ropa que usas en el taller
be̱hñä ntse̱di mi nxutsi nubu̱ bi nthäti. mecánico está muy tiesa por la mugre del
Aquella mujer era muy jovencita cuando se aceite. Sinón. 1: ngähni; 2: nzati; 3: me
casó. Sinón. bäsbe̱hñä Véase nxutsi nzafi (nzǎfi) s 1. cohete Ha ya ngo xika
nxui (nxui) 1. adv de noche Tata xui, ya nzafi ga nzimtsibi di tsäti. En las fiestas
nxui dí ähä; ngeä ntse̱ ja mä be̱fi. De queman muchos cohetes de pólvora.
noche duermo muy tarde porque tengo 2. dinamita Nuna ra do, hingi ne dä
demasiado trabajo. dehmi ko ra dängä mu̱ni; pe̱tsi ga tu̱ni
2. vi anochecer Xá ñho ga fu̱thu̱ ra ko ra nzafi. Esta piedra no quiere
programä änte mäna ri nxui. Está quebrarse con el marro. Voy a tener que
bueno comenzar el programa antes que romperla con dinamita.
anochezca más. 3. escopeta, fusil, rifle Ja ya nzafi ga
nzaki HÑÄHÑU — ESPAÑOL 262
nju̱tsibi, ha ja nuu̱ ga foxi. Hay rifles nzäi (nzäi) adv tal vez Rí mage; nuga
con bala en un cartucho, y escopetas de nzäi ga kohi, ga su ra bätsi di hñeni. Vete
chispa o chimenea. tú; yo tal vez me quede a cuidar al niño que
nzaki (nzáki) s 1. salud Mä dada ya bi está enfermo.
ndo̱, ja rá hoga nzaki. Mi papá, aunque es nzäi (nzäi) 1. vi acostumbrarse Nuni ra
de avanzada edad, goza de buena salud. doro dá tai, hingi nzäi; ngu ga tho̱ge
2. alimento Ya bätsi hingi te xá ñho, pengi ha rá hai. El toro que compré no se
ngeä be̱pa ra nzaki. Los niños no acostumbra; luego que lo suelto se regresa a
crecen sanos porque les falta alimento. su tierra.
3. vitaminas Nuni ra dathi ne gi 2. vi aclimatarse Nuua ha mä haihu̱
tambabi ya to̱ta nzaki pa mantä dä hingi nzäi ra nanxa, nuu̱ bi hogi ha ya
hñähñä. Aquel enfermo necesita que le pahai. Aquí, en nuestra tierra, no se
compres vitaminas para que pronto se aclimata el naranjo; eso se da en tierra de
recupere. clima caliente.
4. provecho, buen provecho 3. s costumbre Variante zäi Sinón. 1:
5. ¡salud! (expresión que se dice a la persona ho; 2: hogi
que estornuda) bi nzängua se halló aquí
xá nzaki rá mu̱i es desconsiderado (lit.: Nzänä (Nzänä) La Ortiga (ranchería de
es fuerte su corazón) Zimapán) Nzänä kohi getuu̱ nku̱hyadi ra
nzami (nzámi) adj percudido Nuyu̱ ya hnini Mabo̱za. La Ortiga queda en el lado
dutu xá nzami ko ya hyaki. Aquella ropa poniente de la ciudad de Zimapán.
está percudida por la mugre. Sinón. nzati nzänä (nzänä) s mes (con el número de
nzati (nzáti) adj 1. áspero Ra ro̱zä ga meses) Dí be̱nga ntoxi ko ra hñeni, ya bi
the̱xi ntse̱ xá nzati. El costal de ixtle de ua na nzänä. Ya se cumplió un mes de que
lechuguilla es muy áspero. estoy encamado por la enfermedad. Véase
2. percudido zänä
3. lacio Sinón. ngähni nzänä (nzänä) s 1. ortiga Ja ngu hñu bai
nzata jäi persona que ya pasa de ra nzänä, na ngu rá xi ra hogä de̱jä, ha
mediana edad mäna ngu ra xäkri ha mäna ra tu̱ki.
nzata dutu ropa tiesa de mugre Hay como tres clases de ortiga, una como
nzata hme tortilla seca hoja de higuera, otra como hierbabuena y
nzathu (nzáthu) s guzgo (reg.), tragón, otra más chica.
comilón, glotón Yobu̱ na ra mixi, xä ra 2. ortiga chica Sinón. 2: fu̱to
nzathu; tsi ya tu̱jua. Por ahí anda un gato nzänfani (nzä̌nfǎni) s 1. amansador de
muy guzgo que se come los conejos chicos. caballo Nuni ra nzänfani ya ndunthi ya
Sinón. tsoyo fani xä zändi, ha xä bo̱ni xá ñho. Aquel
nzaya (nzǎya) s 1. juez (auxiliar) Ya amansador de caballos, ya ha amansado
nzaya thutsi pa dä yo̱ta ra hoga thandi muchos caballos y han salido buenos.
nubu̱ mäthoni. Ponen a los jueces para 2. amansador de reses Ata di goho ya
impartir justicia cuando es necesario. nzänfani di mfatsi, ngeä ra doro xä
2. marrano (fig.) ¿Hamu̱ gi hyo ra ue̱i hingi ne dä mpe̱fi. Hasta cuatro
nzaya; ya xá noho? ¿Cuándo matas al amansadores de reses ayudan, porque el
marrano que ya está gordo? toro que han uncido no quiere trabajar.
rá ngu ra nzaya juzgado auxiliar Véase zändi, fani
nzaya (nzáya) vi 1. ser juez Nubu̱ mi nzäntho (nzä́ntho) adv siempre, casi
nzaya ra Pancho bi lucha pa bi hogi ra siempre Mäde ra mbonthi natsi rá ñu ra
hnini. Cuando era juez Pancho, luchó para miñyo, ha nzäntho ja thohni. A medio
mejorar su pueblo. monte atraviesa la vereda del coyote, y
2. estar de juez Nubye̱ ra je̱ya, mä tu̱ siempre pasa por ahí.
nzaya. Este año, mi hijo está de juez. nzäñä (nzä́ñä) s altivo, terco Nuni ra
Véase nzaya ño̱ho̱ xä ra nzäñä, nubu̱ di tuhni hingi
263 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nziue
o̱de too dä nzofo. Aquel hombre es muy Nzidada (Nzídǎda) Santuario (pueblo de
terco; cuando pelea no escucha a quien le Cardonal) Ya jäi ra hnini Nzidada e̱ ñäte
habla. Sinón. gäxyä, nesio ha ya dähni Mohai. La gente del pueblo
nzätaba (nzä́tába) s 1. leche de Santuario viene a quejarse a su municipio
carbonizada, leche quemada (solidificada) de Cardonal.
Ra nzätaba kuete ha ra ua ra tse, hingi nziki (nzíki) s grasa Ya dutu ra hyokä
ne dä yo̱tse. La leche quemada en el bo̱jä rata ya nziki. La ropa del mecánico
fondo de la olla no quiere despegarse. está untada de pura grasa. Xi ra nziki ra
2. leche que tiene olor a quemado hñuni. Tiene mucha grasa la comida.
(líquido) Ra nzätaba xá nju ha yu̱ni xá nzimxudi (nzímxúdi) 1. s almuerzo Xä
ntso. La leche quemada es amarga y mabu̱ ya uite ko ra nzimxudi pa ya me̱fi
huele mal. Véase tsäti, ba bi xofo. Ahí van las tlacualeras con el
nzäti (nzä́ti) s 1. quemada (herida) Ya bi almuerzo para los peones que están
yoxa rá nzäti mä ku, habu̱ bi zäti. Ya se cosechando.
oreó la quemada de mi hermano. 2. vi almorzar Mä dada ja di nzimxudi
2. incendio Bi nja na ra nzäti ha na ra pa dä ma ra be̱fi. Mi papá apenas está
nto̱tahe̱mi Monda. Hubo un incendio almorzando para irse a trabajar.
en una fábrica de papel México. Sinón. hno̱ge Véase nzi, xudi
Sinón. nzo̱ Véase tsäti nzime (nzíme) s algo carcomido Ra
nzätahme tortilla quemada de̱thä hingi ho, ra nzime. El maíz no está
nze̱di (nzě̱di) s itacate (provisiones para ir de bueno, está carcomido. Véase nziue
viaje) Ya yoñu mäme̱to nubu̱ mi po̱ni nzimifi [Forma secundaria de tsimifi]
yá ngu mi hätsi ya nze̱di pa dä ñuni ahumarse Dä hogi hingi ñuspi ko ya za
mänxo̱ge hñäto mä pa. Los caminantes mbo ra ngu pa hindä nzimifi. Está bien
antes, al salir de sus casas llevaban itacates que no hagas lumbre con leña adentro de la
para comer por ocho días. Sinón. hme casa para que no se ahúme. Sinón. mumfi
nze̱díde̱thä maíz ancho nzimye (nzímyě) s llovizna penetrante
nze̱ngua (nzě̱ngua) s saludo Véase tsimi, ye
Variante nze̱njua nzingämedinthäti (nzíngämedínthäti) s
nze̱nguatho (nze̱nguátho) interj adiós, persona que roba una persona casada Véase
hasta luego Variante nze̱njuatho tsini, thäti
nze̱njuahu̱ interj adiós, hasta luego Ga zi nzintsähni (nzíntsä́hni) s persona que
nze̱njuahu̱, ndada. Hasta luego, señor. trajo la persona citada por la autoridad
nze̱njuáte s saludo Véase -te Véase tzini, tsähni
nze̱ya (nzě̱ya) adj mucho Nze̱ya ya nze̱di nzipate (nzípáte) s 1. alcahuete Nzipate
dá häxhu̱, dí beni hä dä uakju̱. Es mucho tembi na ra jäi komtho te pe̱fi mäna,
itacate el que llevamos; pienso que sí nos mäske ra ñu̱. Alcahuete le dicen a una
alcanza. Sinón. ndunthi, xika, huadi persona que encubre lo que hace otro
nzi [Variante de ntsi] 1. comer (mucho) Ha aunque esté mal.
ra ngo dá ma, xi dá nzi xá ñho ko ya 2. solapador Ra nzipate tembi na ra
hoga hñuni. En la fiesta a que fui comí be̱hñä di ho dä pe̱hni na ra nxutsi ko
mucho, y buenos alimentos. na ra ño̱ho̱. Solapador, le dicen a una
2. comer (bien) Nui mäna gá nzi xá mujer que le gusta comprometer a una
ñho ke nuga. Tú comiste mejor que yo. muchacha con un hombre.
Sinón. ñuni nzistemä (nzístěmä) s persona necia
nzise̱ vi comer solo nzitandähi (nzitándä́hi) s huevo chupado
Nzibatha (Nzíbǎtha) Metztitlán (municipio Véase tsiti, ndähi
del estado de Hidalgo) Nuni mähuifi ri nziue (nzíue) adj 1. carcomido Ra mä
mani Nju̱nthe kohi Nzibatha. Por el lado tsafi, ya ya nziue; ya xä hñetsi ra
norte de Pachuca queda Metztitlán. zuue. Unas muelas ya están carcomidas; ya
Sinón. Nkuazänä Véase zi, batha las ha agujerado el gusano.
Nzixitso HÑÄHÑU — ESPAÑOL 264
2. apolillado Nuyu̱ yá xoza ra ngu, ya llueve le cae agua a los magueyes que raspan
ya nziue, dä hogi ga ponihu̱. Aquellos y se mezcla con el pulque) Nubye̱ ra sei
horcones de la casa ya están apolillados; hinxá ñho, ra nzothe, ngeä xä uäi.
ya está bien cambiarlos. Variante nzime Ahora el pulque no está bueno; está
Véase tsi, zuue revuelto con agua porque llovió. Sinón.
Nzixitso s Saucillo (internado cerca de 2: xothe sei Véase tso, dehe
Huichapan) Variante Zixitso Nzotse̱ (Nzotse̱) Zosea (pueblo de
nzofo (nzófo) vt 1. hablar (a alguien para Alfajayucan)
llamarle la atención) Mä tixu xä ye̱nta rá nzotsi (nzótsi) s nube en el ojo, catarata
ñä dä me̱ui na ra ño̱ho̱ ra medinthäti, Ra nzotsi nubu̱ dä mu̱di pe̱tsi dä to̱the
hängu xä tsofo, ha stá nzofo, ha hingi bestho pa hindä ngoda ra jäi. La nube
o̱de. A mi hija se le ha metido en la cabeza en el ojo se debe curar inmediatamente que
irse con un hombre casado; tanto que le han comienza para que no se ciegue la persona.
hablado, y que yo le he hablado, y no Véase tsotsi
obedece. nzoxpa [Variante de ntsoxpa] 1. bochorno
2. corregir Nuni ra metsi di ho dä gu̱ 2. calentura
nuä hingi tumbi, mäna bu̱ hinto nzo̱ (nzǒ̱) s 1. calentura Ko ra u̱ñä tsu̱ki
nzofo. A aquel joven le gusta agarrar lo dí tsa dí pe̱tsi ra nzo̱. Con la gripe que
que no le dan; y seguirá haciéndolo si tengo siento que tengo calentura.
nadie lo corrige. Véase zofo 2. ardor Hindi tse̱ti ra nzo̱ ha mä ye̱
nzohni (nzóhni) 1. vt llamar (oficialmente) habu̱ dá tsäti. No soporto el ardor en la
Ra dutsoki nuä ra tuhni stá nzohni yoki mano donde me la quemé.
ko ra he̱mi, ha hinxä joni. Al culpable del 3. incendio Bi nja na ra nzo̱ ha ra
pleito lo he llamado dos veces con citatorio, mbonthi, bi zäti ndunthi ra to̱ho̱.
y no se ha presentado. Hubo un incendio en el monte; se quemó
2. vt invitar Stá nzohni ra mä ntsitsi gran parte del cerro. Sinón. 1: nzoxpa; 2:
huixni; 3: nzäti, mbati Véase tso̱
ga ñumbe, ya sta ñepu̱. He invitado a
nzo̱ [Forma secundaria de zo̱] arder Ko ya za
unos amigos a comer conmigo; no tardan
xä nka hingi ne dä nzo̱ ra tsibi. Por la
en venir.
leña mojada, no quiere arder la lumbre.
3. s invitado Ya bi zo̱ho̱ yá nzohni ra
nzo̱ho̱ (nzó̱ho̱) s 1. forastero Mä nangu
Beto ha ra ngo. Acaban de llegar a la
hingra mengu; ra nzo̱ho̱, e xä mu̱kua.
fiesta los invitados de Beto. Véase zohni
Mi vecino no es nativo de aquí; es forastero
nzoi (nzoi) s fermentación Yo ra nzoi. que ha venido a vivir aquí.
Está en fermenta. 2. extranjero Ndunthi ya nzo̱ho̱ xä
nzomxudi (nzomxúdi) s lugar sombreado ñehe xä mu̱i ha mä haihu̱ Monda.
Habu̱ dí bu̱i, xi ra nzomxudi koñä xä Muchos extranjeros han venido a vivir en
hñetsi ya to̱ho̱. En donde vivo es un lugar nuestra patria mexicana. Sinón. 1: uati
muy sombreado, porque están altos los Véase tso̱ho̱
cerros. Véase tso, xudi nzo̱mu̱i (nzó̱mu̱i) s ardor de estómago
nzoni [Forma secundaria de zoni] llorar Véase zo̱
nzoñä (nzǒñä) vi andar sin sombrero Véase nzo̱te (nzo̱te) [Forma secundaria de zo̱te]
zoñä 1. ajustar (reg.), completar (reg.), reunir
Nzothe (Nzóthe) Zothe (ranchería de Hinxa za xä nzo̱te re̱ta mo mbe̱xo dí ne
Huichapan) Ra hnini Nzothe bi hogi ya ga zo̱te. No fue posible ajustar los diez mil
boti nunä je̱ya. Este año, en la ranchería pesos que quiero reunir.
del Zothe se dieron las siembras. 2. unir Nuni ra jädo dama gi hyoki ata
nzothe (nzóthe) s 1. ahogado Mände bi dä nzo̱te ko nuni xpá ñehni. Sigue
ntagi na ra metsi, bi du ga nzothe ha ra construyendo aquella barda hasta unirla
däthe. Ayer fue sepultado un joven que con la que viene allá. Sinón. 1: juati; 2:
murió ahogado en el río. to̱ke, pe̱hni Véase zo̱te
2. pulque mezclado con agua (cuando nzo̱tuí toparse (con alguien)
265 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nzu̱ni
nandi (nǎndi) adv 1. una vez, una 3. adj acabado de salud Ra Abra ya xi
ocasión Stá hñatsi ha ra hñaxbo̱jä, pe naki ga nzaki. Abraham ya está muy
nso̱ka nandi. He volado en avión, pero acabado de salud. Variante naki
solamente una vez. natsi (nátsi) s brinco, zangoloteo Véase
2. a veces, en ocasiones Nandi dí pa tai ratsi
ha nandi hinä. A veces voy a la plaza, y nä (nä) interj dice, se dice Ja na ra
a veces no. Variante randi Sinón. 1: ndäpo ri hu ponzañethi, ha xi ra ñethi,
naki; 2: rabu̱ nä. Hay una planta llamada hierba de la
nandi (nandi) adv al otro lado Maha cruz, y dicen que es medicinal. Variante na
nandi ra däthe ga kätshu̱ ra Xuua. Véase enä
Vámonos al otro lado del río a visitar a ne (ně) conj y, luego Ra Xuua me̱to bi
Juan. yo̱te ra lisio ne ja bi ma ra ngunsadi.
Rinandi s Estados Unidos del Norte Juan primero hizo la tarea y luego se fue a
Nando (Nándo) Dandho (ranchería de sus clases.
Huichapan) Nando bu̱i thogi nehe (něhe) adv también Variante nehe
hñunthebe hñurate ya jäi. En Dandho nepu̱ (něpu̱) adv luego Dá ma ra be̱fi
viven más de trescientas sesenta personas. Monda nepu̱ dá pengi ra ne̱toku̱ta.
Véase nani, do Fui a trabajar a México y luego regresé a los
nangu (nángu) s vecino Rá nangu ra quince días. Variante nepu̱
Xuua bi ntunhuí mände. Juan se peleó ne̱ta (né̱ta) adj diez Véase re̱ta
con su vecino ayer. ne̱tamäku̱ta (né̱támäkú̱ta) s quincena
dí nanguhu̱ somos vecinos Nuga di mpe̱fi Monda; tata
nani (náni) 1. vi estar ralo, estar salteado ne̱tamäku̱ta di hä ra bojä ha mä ngu.
Dá honi na too bi maxki ra boti, pe
Yo trabajo en México y cada quincena traigo
himbi yu̱tuí xá ñho ra nda; xi bi nani ya
dinero a mi casa. Variante ne̱toku̱ta
bai. Contraté a uno que me ayudara a
Véase ne̱ta, ku̱ta
sembrar, pero no echó bien la semilla y
ne̱tyoho (né̱tyoho) adv a las doce
salieron muy ralas las matas.
nihi (níhi) adv 1. temprano Mä xampäte
2. s ralón (reg.) Variante rani
pa nihi ra ngunsadi y xi ra tse̱. Mi
Sinón. nati
naño (naño) adj diferente, otro, estudiante va temprano a su escuela, y hace
distinto Ra Xuua ya naño ra fani di zi. mucho frío.
Juan ya trae un caballo diferente. 2. pronto Mä ga ma tai, pe nihi ga
nate (náte) adj veinte Variante rate pengi. Voy a ir a la plaza, pero pronto
hñurate sesenta (3x20) regreso.
natemäre̱ta (nátemäré̱ta) adj treinta nitho (nítho) adv 1. temprano Mände dá
Variante náte ne mä re̱ta po̱ni nitho ha mä be̱fi. Ayer salí
natho (nǎtho) adj uno, sólo uno, temprano de mi trabajo.
solamente uno Natho de mä ku bí mpe̱fi 2. pronto Tixu, rí ma ra tite, pe nitho
mäjuifi. Sólo uno de mis hermanos está ya gri bakua, pa gi hoka ra ntoxi.
trabajando en el norte. Hija, ve a dejar el almuerzo, pero pronto
nayo (náyo) vi 1. estrenar, usar por estás aquí, para que hagas la cena.
primera vez Nuni ra nxutsi xi di nayo de nohni (nohni) s golpeteo
gatho pa dä ma ra ngo. Aquella señorita noki (nǒki) s coscorrón Nubu̱ hingi o̱de
estrena de todo para irse a la fiesta. nuya bätsi, tumbabi ya noki. Cuando los
2. inaugurar Véase rayo niños no obedecen les dan de coscorrones.
naki (naki) 1. adv una vez Dá ma naki notsi (nótsi) vi brincar, trotar,
tai dá be̱di mä bojä. Una vez fui a la zangolotear
plaza, y perdí mi dinero. no̱mi (nó̱mi) s alfiler Ra hye̱ma dutu
2. adv una ocasión Naki dá me̱di honi ya no̱mi pa dä zo̱te ya xe̱ni. La
Monda. En una ocasión me perdí en modista necesita alfileres para añadir las
México. piezas.
no̱ndo HÑÄHÑU — ESPAÑOL 268
no̱ndo (nǒndo) s burro, asno Ya no̱ndo ñaxki (ñáxki) s 1. la que aborta Nuni ra
bí tsi ya rothi ha ra mbonthi. Los burros mboni, xi ra ñaxki, nzäntho hingi bu̱i xá
comen retoño de mezquite en el monte. ñho ya bätsi. Aquel animal siempre aborta,
Sinón. ro̱ge, burru nunca nacen bien sus hijos.
no̱tse (nó̱tse) s 1. puntal, atracadero Ra 2. aborto Ra tofo tsu̱tbi xá tsuni dä
ngu ne na ra no̱tse, ngeä ya ne dä dagi. to̱te ra ñaxki. La ley ha prohibido que
La casa necesita un puntal porque ya se se haga el aborto. Véase yaxki
quiere caer. ñaxkise̱ aborto involuntario
2. columna Nuyu̱ yá no̱tse ra säye ¡ha ñaxkamboni cría malograda de animal
di dahyu̱! Las columnas del puente ñä [Variante de ñäxu] cabeza
¡nunca se caen! ñä (ñä) vi 1. hablar Ha ra hmuntsi xi bi
3. represadero (reg.), represa Ra ñunthe ñähni ya jäi, mi ñä na ha mäna, ha
ya hoki ya no̱tse ha ra ñänga huähi. El pätho hinte bi regla. En la reunión
regador ya está haciendo sus represaderos discutió mucho la gente; hablaban uno y
en la orilla de la milpa. Variante no̱tse otro, y por último no se arregló nada.
Véase to̱tse 2. cantar (pájaro)
nranxu (nránxu) vi quedar viuda Nuni ra ñä ntse̱di hablar en voz alta
zi be̱hñä, ja gehya bi nthäti y ya bi ñägi me reprocha
nranxu. Aquella mujer hace poco que se ñäba (ñä́ba) s pezón Pa bi tso mä bätsi
casó y ya se quedó viuda. Véase ranxu mä ba, dä kotsuabi ra foni mä ñäba.
Para que mi bebé despreciara mis pechos,
les unté estiércol de güila en los pezones.
Sinón. ñäxba, ba Véase ñä, ba
ñädithä (ñä́dithä) s cabeza del maíz Véase
ñä, de̱thä
ñähi (ñä̌hi) vt 1. rumiar Bu̱u̱ ya mboni
ñähi, me̱fa de dä ñuni thäti ya hñuni.
Ñ Hay animales que rumian: después de comer
ñasti (ñásti) 1. s resbalón Dá hätsi na repasan su comida.
ra ñasti ha ra ñu, dá nkoxa ya bo̱hai. 2. masticar Ndunthi ya bäsjäi di ho dä
Me di un resbalón en el camino y me ñähi ra tsapo. A muchos jóvenes les
embarré de lodo. gusta masticar chicle.
2. adj resbaloso Xi ra ñasti ya ñu 3. roer Ya dängu xä ñähi ya ro̱zä
koñä xä uäi. Están muy resbalosos los de̱thä. Los ratones han roído los costales
caminos porque ha llovido. Véase yasti de maíz. Act. indet. hñähi Sinón. zoni,
ñati (ñáti) 1. vi animarse Hingi ne dä tu̱ni
hogi ra be̱fi dí pe̱fi, ya hindí ñati ga pe̱fi. ñähmu (ñähmu) s rodilla Bu̱ gi ne gi
No quiere quedar bien el trabajo que estoy yapi Ajuä na ri tadi, domi ri ñähmu ha
haciendo, ya no me animo por hacerlo. yapi. Si le quieres pedir a Dios algo, dobla
2. s tiempo libre Nubye̱ ja mä ñati, tus rodillas y pídele.
maha ra nsaha ha ya pathe. Ahora que ñähni (ñä́hni) 1. vi averiguar, discutir Ha
tengo tiempo libre vamos a bañarnos a las rá huähi mä be̱datsi bi yu̱ti ya mboni,
aguas calientes. bi zipa ya ndäpo; bi ñähni ko ra mengu
ñati (ñati) vi tragar sin masticar, comer pa bi gutuí ra dañu. Entraron animales a
sin decencia Ñuni njante; gí ñatitho ra comerse las plantas en la milpa de mi
hñuni ngu gí ñunga miñyo. Come sobrino; averiguó con el dueño para que le
despacio; te tragas la comida sin masticarla; pagara el daño.
comes como coyote. Sinón. njänti, 2. s averiguación, discusión Ha ra
yamtho Véase yati hmuntsi bi nja, xi bi nja ra ñähni. En
la junta que hubo estuvo acalorada la
discusión.
269 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ñäni
ñähñu (ñä̌hñu) s persona de habla otomí En la milpa en donde está la cosechas han
Ya ñähñu de ra Botähi hiñhämu̱ xä amontonado el maíz en la orilla.
mbehmä dä nja ya uäthe ha ya hai. Los 2. filo (de un precipicio) Nsa Mbisente ja
otomíes del Valle del Mezquital nunca se na ra ngati, nandi ko nandi thogi ra
imaginaron que sus tierras iban a ser de ñu ha ra ñäni ra maye. En San Vicente
riego. hay una curva; de lado a lado pasa la
ñähñu (ñä́hñu) vi hablar otomí Nuga carretera en el filo de la ceja.
ho̱nse̱ di ñähñu hindi pädi ga ñämfo̱. Yo ñäni (ñäni) vi aliviarse Ra dathi ya yo di
nada más sé hablar otomí, no sé hablar ñäni. El enfermo ya se está
español. Véase ñä, hñähñu aliviando. Sinón. hñähñä
hñähñu s lengua de los otomíes rá ñäni Ajuä la presencia de Dios
ñäkankoni (ñä́kánkǒni) s habla a clueca ñäni (ñä̌ni) vt 1. defender Ra tsatyo di
Véase nkoni ñäni rá hmu, nubu̱ too di nambi. El
ñäki (ñä́ki) vt 1. alegar, disputar perro defiende a su amo cuando alguien lo
2. dar lástima (de lo que obsequia) Act. está golpeando.
indet. hñäki 2. proteger Mä kaho ga ñi dí komi ko
ñämäñho (ñä́mä́ñho) vi hablar bien (de ya njomi ga zafri, pa di ñäni de ra tse̱.
alguien) Véase xá ñho Mis cajones de almáciga los tapo con
ñämäñu̱ (ñä́mä́ñu̱) vi blasfemar Nuni ra tapaderas de zacate, y así los protejo de la
ño̱ho̱ hingi mä ya hoga noya, nzäntho helada. Act. indet. hñäni
ñämäñu̱. Aquel hombre no habla palabras ñänijä (ñäníjä, ñä́níjä) s torrecilla del
buenas, siempre blasfema. Véase ñä, ñu̱ templo, remate del templo Véase ñä, nijä
̌
ñämfo̱ (ñämfo̱ ) s persona de habla ñänte (ñä́nte) s 1. abogado Mä tu̱ bi joti
española Ja getya dá pädi ra hñähñu, fadi, pe dá honi na ra ñänte, pa bi po̱ni
nuga ndrá ñämfo̱. Hace poco tiempo que ha ra fadi. A mi hijo lo encarcelaron, pero
aprendí otomí; yo hablaba español. Véase contraté a un abogado para que lo liberara
mbo̱ho̱ de la cárcel.
́
ñämfo̱ (ñämfo̱ ) vi hablar español Nuni ra 2. defensor (jurídico) Mä dada di nxadi
jäi hingi ñähñu, ho̱nse̱ ñämfo̱. Aquella pa dä ñänte, ha nuga di nxadi ga
persona no habla otomí, sólo habla español. nxahnäte. Mi padre estudia para
Véase ñä, mbo̱ho̱ defensor y yo estudio para profesor. Véase
hñämfo̱ s castellano, español ñäni
ñämfo̱ s persona que habla español ñäntekei (ñäntékei) vi hablar
ñämo (ñä́mo) s 1. yema (la parte blandita de respetuosamente Nuni ra ndada ra
la punta de los dedos) Ko yá ñämo yá dedo me̱stekei ¡xi ñäntekiei! Aquel señor
mä ye̱, dí tomi ya tekla de ra mäkinä ga demuestra respeto, ¡cómo habla respetuosa-
ntofo. Con la yema de los dedos de las mente! Véase ñä, tekei
manos oprimo las teclas de la máquina de ñänthe (ñänthe) s ribera Véase ñäni, dehe
escribir. ñäntho̱ (ñäntho̱ ) s cima de un cerro,
2. dedo (de los pies) Na ra ñämo de mä cumbre Ya fu̱di bi mu̱xmi mäñä ha ra
ua, mä dä dagi rá saha. Se me va a caer ñäntho̱. Ya está lloviznando arriba, en la
la uña de un dedo del pie. cima del cerro. Véase ñäni, to̱ho̱
ñämfi (ñä́mfi) s tronco, mezote, piña de ñäni (ñä́ni) s 1. cabeza de gallina Na ra
maguey ya raspado Dä hogi ga ku̱tshu̱ ya tsatyo bi thogi, fo ha ra ne na ra ñäni.
ñämfi de ya uada ya ntati, pa ga u̱thu̱ Pasó un perro trayendo en la boca una
ya tu̱ta. Está bien que arranquemos los cabeza de gallina.
troncos de magueyes ya raspados para 2. mazorca chica (o con sólo la punta
plantar magueyes chicos. Sinón. hñu quebrada) Ko ra ye otho, ya thä bi gohi
ñäni (ñäni) s 1. orilla Ha ra huähi habu̱ ya ñäni. Como no ha llovido las
ja ra sofo, xä bogi ra de̱thä ha ra ñäni. mazorcas se han quedado chicas. Véase
ñä, o̱ni
ñäpi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 270
ñäpi (ñäpi) vt acusar Act. indet. hñäpi ñäxjäi, ya pe̱tsi teraza ya je̱ya. Aquella
Véase ñäte ya es persona que ha madurado; ya tiene
́ ) vi monologar, hablar a solas
ñäse̱ (ñäse̱ algunos años. Variante ñäxajäi Véase
Nuni ra metsi nzäntho ñäse̱ o tuhu nubu̱ ñätsi, jäi
ähä. Aquel muchacho tiene la costumbre de Ñäxmädu (Ñäxmädu) Calavera (adelante de
monologar y de cantar cuando está San Nicolás)
dormido. Véase ñä, se̱he̱ ñäxu (ñäxu) s cabeza Hindi pädi te di ja,
ñäsni (ñä́sni) s cabeza de nixtamal Véase ngu di tsa xá ñu̱ mä ñäxu. No sé que
ñä, suni tengo; como que siento que me duele la
ñästhi (ñästhi) s carrizo sazón Véase cabeza. Variante ñä
ñätsi, xithi dänga ñäxu alta personalidad
ñäte (ñäte) s acusador dänga ñä gobernante; líder
ñäte (ñä́te) vti 1. quejarse (ante alguien) Ra däta ñä cabeza grande (reg.); líder
bätsi ñäte ko ra dada, ngeä xä nambi ra ñäxujäi (ñäxujäi) s calavera humana
nänä. El niño se queja con el padre porque Véase jäi
le ha pegado su mamá. ñäxundoyo (ñäxundóyo) s calavera Jabu̱
2. acusar (compl. indet.) Ra erido ñäte ha habu̱ xä thini ya ñäxundoyo tagi. Hay
tsu̱tbi de nuä bi to̱tuí. El herido acusa lugares en que han llegado a encontrar
ante la autoridad a los que lo hirieron. calaveras enterradas. Véase ñäxu, ndoyo
Pret. dá ñäte ñäye̱ s dedo Véase ñä, ye̱
ñäpi vt acusar ñäti (ñä́ti) s 1. promesa (ofrenda) Nuni ra
ñäti (ñäti) vt abesanar (reg.), pastear en la de̱ti tsämähotho, na ra ñäti, pa Ajuä dä
besana Act. indet. hñäti xupkagi. Aquel borrego bonito es una
ñätsi (ñätsi) vi 1. envejecer Stí ntse̱ dä promesa, para que Dios me lo multiplique.
ñätsi nuä ra boi, dä hogi ga pahu̱. Antes 2. oferta (venta) Ya ze̱sthi mäna tsu̱ tsa
que envejezca mucho ese buey, sería bueno rá muhuí, nuu̱ ja ga ñäti. Los zapatos
venderlo. más cómodos de precio son los que están
2. sazonarse Ya mu ya bi ñätsi; dä hogi en oferta. Sinón. 2: hñäti
ga tu̱kju̱ pa ga hämfu̱ yá nda. Las ñätkagihu̱ nos prometen
calabazas ya se sazonaron; estaría bien ñäthä (ñä́thä) vi hablar dormido Dä bäse̱
cortarlas para sacarles las semillas. Xä Ajuä te gatho ui nuni ra metsi, kon ke
ñästi. Está sazón. ñäthä. Solamente Dios sabe qué sueña
ñäxakani s quelite sazón aquel muchacho; acostumbra hablar
ñästhi s carrizo sazón dormido. Véase ñä, tähä
ñäxba (ñä́xba) s punta del pezón, punta ñäthi (ñä́thi) s 1. mezquite crudo Nuu̱
de la teta Rá ñäxba ra baga xä fo̱ge, ha ya bätsi mä dä u̱ yá mu̱i ko ya ñäthi tsi.
nubu̱ the̱mi tsamañu̱. La punta de la A esos niños les va a doler el estómago con
teta de la vaca se ha cuarteado, y a la hora los mezquites crudos que están comiendo.
que la ordeñan le duele. Variante ñäba 2. ignorante Nuni ra bätsi nebu̱ bi
Véase ñä, xiba ñoskuela, xi ra ñäthi; hinte bi bädi.
ñäxba (ñä́xba) s leche buena Ya ra Aquel niño estuvo en la escuela por no
ñäxba rá ba ra baga, ya hingra tuka dejarla. Es un ignorante que no aprendió
ba. Ya es buena la leche de la vaca; ya no nada. Véase tähi
es tierna. Variante ñäxaba ñätsi (ñätsi) adv después, al rato, al
Ñäxbato̱ho̱ (Ñä́xbáto̱ho̱) Nombre de un último
cerro en forma de teta humana. ñegi (ñégi) vi voltear la mirada hacia atrás
ñäxjäi (ñä́xjäi) 1. s persona madura, Nubu̱ ngí pa tai, nuga ndí be̱fa di gee,
persona sazón Nuni ya bi thogi ra ha nui ni ngí ñegi. A la hora que ibas a la
mbäsjäi, ya ra ñäxjäi. Aquel ya pasó la plaza yo iba atrás, y tú ni volteabas a mirar.
adolecencia ya es persona madura. Sinón. mpu̱ntsi
2. vi madurarse (persona) Nuni ya bi
271 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ñoti
lumbre, por eso no ha ido a pedir más. pakagi raya igo ya ñätho. Un vendedor
Véase agi, tsibi de higo me vendió unos higos medio
Ñastho̱ (Ñǎstho̱) Tepatepec Ante dä maduros. Variante ñätho
tso̱nga na Mexe, ja na ra hnini ri hu ñäbätsi (ñäbätsi) s estéril (persona o
Ñastho̱. Antes de que llegue uno al Mexe, animal que no procrean) Bu̱i ndunthi ya
hay un pueblo que se llama Tepatepec. medinthäti joo ya bätsi, ngeä ya
Véase ñatsi, to̱ho̱ ñäbätsi. Hay varios matrimonios que no
Ñastho̱ (Ñastho̱) Cerro Encorvado Ñastho̱ tienen hijos, porque son estériles. Véase ñä-
tembi na ra to̱ho̱ xä momi de mäde. , bätsi
Cerro Encorvado le dicen a un cerro que está ñäba (ñä́ba) s leche cruda Tenä ge xi
cóncavo en medio. Véase ñatsi, to̱ho̱ ra nzaki ra ñäba. Dicen que es nutritiva
ñatuatafi v rec ayudarse unos a otros a la leche cruda. Sinón. täba Véase ñä
raspar los magueyes Véase ati, -bi, tafi ñäba (ñä́ba) s escasez de leche Monda
ñäthä (ñǎthä) 1. vi desvelarse Tata xui xi ja ra ñäba, ngeä xi ndunthi ra jäi
dí ñathä koña dí su na ra dathi. Cada tai. En México hay escasez de leche, porque
noche me desvelo porque cuido a un mucha gente la compra. Véase ñä-
enfermo. ñädi (ñä́di) adj áspero Hinxá tudi ra
2. s desvelada Hingi tsa ga mpe̱fi xá xixixabo konte di ntähmi, ntse̱ xá ñädi.
ñho ko ra ñathä. No puedo trabajar No está suavecito el estropajo con que me
bien por la desvelada. Variante ñathä estoy tallando; está muy áspero.
Sinón. 2: ntathä Véase a, tähä Sinón. nzadi, ngähni
ñathe (ñathe) s nado Nuga hindí pädi ra ñädijuäni (ñä́díjuä́ni) adj inconfeso Nuu̱
ñathe, dí tsu ga jäti ha ra dehe. Yo no sé too hingi njuäni tembi ra ñädijuäni. Al
el nado; temo ahogarme en el agua. las personas que no se confiesan les dicen
Sinón. nku̱nthe, nthe̱kansaha Véase dehe, inconfesas. Véase njuäni
ñanthe ñädithä (ñä́dithä) s maíz crudo Véase ñä,
ñaxhai (ñáxhai) s el que avienta tierra de̱thä
Véase atsi, hai ñäfädi (ñäfä́di) s persona ignorante
ñaxmu̱i (ñáxmu̱i) s náusea Ya hñenga Mäpaya ya jäi xä zo̱ta yá da, ya hingyá
ngäñä, ko na tu̱ki ra kue̱ tsu̱di ra ñäfädi. En este tiempo las gentes han
ñaxmu̱i. Los enfermos de bilis, con un abierto los ojos; ya no son ignorantes.
poco de mohína sienten náuseas. Variante ñämfädi Véase ñä-, fädi
ñä- (ñä-) [raíz dependiente] Indica la escasez ñäfähä s el que carece de olfato Véase ñä,
o falta de algo. fähä
ñäbojä s escasez de dinero ñägamfri (ñägámfri) s incrédulo Véase
ñäthe s escasez de agua kämfri
ñätsa s sinverguenza ñägi (ñägi) vr esconderse Véase ägi
ñä (ñä̌) s 1. crudo, verde (fruta y carne) ñähä [Forma secundaria de ähä] dormir
Tenä ge ra däza tso̱ho̱ mähaihu̱, ha ra ñähme (ñähme) s escasez de tortilla
bai bi thu̱ki ra ñätho. Dicen que el Véase ñä-, hme
plátano que llega a nuestra tierra lo cortan ñähme (ñä́hme) s tortilla cruda Véase
verde de la mata. ñä, hme
2. medio cocido (barbacoa, tortilla y tamal) ñähuekei (ñähuékei) s persona
Ra thumngo̱ ba se̱ka ha ra nthäti, ra despiadada, persona cruel Nuni ra ño̱ho̱
ñätho; ra ya xe̱ni mi po̱nda ra ji ha nu hingi hueki ya bätsi, xi nambi; xi ra
mära ya xe̱ni xmá näxi. La barbacoa ñähuekei. Aquel hombre no se conduele
que me dieron allá, en la boda, estaba de sus hijos; los maltrata mucho. Es un
medio cocida; en unas partes todavía le despiadado. Vocal nasal: ñähuëkëi
salía sangre y en otras partes era difícil Sinón. ñänthekate Véase ñä-, huekei
cortarla. ñäi (ñäi) s 1. zorrillo, mofeta Dí beni ge
3. medio maduro (fruta) Na ra ma igo bi rá ngo̱ o rá nde̱ga ra ñäi thoni pa dä
275 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ñäste
thoki ya ñethi. Me imagino que la carne o dementes. Sinón. be̱mfeni, falto Véase
manteca de zorrillo la necesitan para ñä-, mfeni
elaborar medicina. ñängi (ñä̌ngi) 1. adj desobediente Ya jäi
2. epazote Ja na ra ndäpo ri hu ra ñäi, ya ñängi pa dä me̱fi ya tungä be̱fi ha ya
ha umba ra nku̱hi ra ju̱ ha mära ya hnini. Las gentes son desobedientes y no
hñuni. Hay una hierba que se llama hacen las faenas en sus pueblos.
epazote que le da sabor a los frijoles y a 2. vi resistirse Tsu̱tho mi ñängi mä
otras comidas. me̱fi, njabu̱ ngu ne ra be̱fi. Mi peón se
hoga ñäi epazote del cerro, buen resistía poco, porque quiere trabajo.
epazote 3. vi sacudirse Ra doro ra rayo
mbänga ñäi epazote silvestre nzändi, di ñängi pa dä ue̱i. El toro
ñäi to̱ho̱ epazote de cerro recién amansado se sacude cuando uncen.
tu̱ñäi s epazote de riego; zorrillo Sinón. 1: tsoyo̱de; 3: huäkñä
chico ñäni (ñä̌ni) vi 1. moverse Nuni ra za di
xäñäi s epazote silvestre ñäni, ngeä bu̱ni ra ndähi. Aquel árbol se
ñäjamädi (ñäjámädi) s mal agradecido mueve por el aire.
Hängu stá faxe nuni ra zi jäi, pe xi ra 2. menearse, moverse Ra dathi ngu
ñäjamädi. Tanto que le hemos ayudado a hingi ñäni; teske hinge xä du. Como
aquella persona, pero es muy mal que no se menea el enfermo; a ver si no se
agradecida. Véase ñä-, jamädi ha muerto. Sinón. 1: hmäni Véase äni
ñäjamfri (ñäjámfri) s falta de fe ñäntu̱ (ñä̌ntu̱) s broma Majuäniä gi
Variante ñänjamfri Véase ñä-, jamfri mä xká tinga ra bojä o ge ra ñäntu̱. ¿Es
ñäjähñä (ñäjähñä) s persona que no sabe verdad eso que dices que has encontrado
rezar Nuni ra zi nänä hingi pädi ra sadi, dinero?, ¿o es broma? Sinón. ntrasista,
ra ñäjähñä. Aquella mujercita no sabe hñädondo
rezar, ignora los rezos. Véase ñä-, jähñä ñäntu̱ (ñä́ntu̱) vi chancear, bromear Dá
ñäju̱ni (ñäjú̱ni) s hombre lampiño Véase xiai gi uingi, pe nuge dí ñäntu̱ hingi
ñä-, ju̱ni tsu̱kagi ra thuhu. Te dije que me dieras de
ñäkui [Forma secundaria de äkui] esconder comer, pero bromeaba porque no tengo
(a alguien) hambre. Sinón. ntrasista Véase u̱
ñäkekei [Variante de ñätékei] persona ñäntu̱be bromeamos él y yo (dual
irrespetuosa excl.)
ñämänxa (ñämä́nxa) s elote crudo Hätsi ñänthekate (ñänthékáte) s persona que le
ya ñämäxa ha gri fatini habu̱ mägi pa. falta compasión, persona que le falta
Llévate los elotes crudos, allá los salcochas consideración Tenä ge ya tsomu̱i ga jäi
donde los vas a vender. Variante ñämnxa ha ya dakate ya ñänthekate. Dicen que a
Véase ñä, mänxa las personas malas y a los asaltantes les falta
ñämäxa (ñä́mä́xa) s escasez de elote compasión. Véase ñä-, nthekate
Nuni ra mamänxa ¡xi di mpa!, ngeä nuua ñänthi (ñä́nthi) s 1. desgracia Na ngu
ja ra ñämäxa. Aquel vendedor de elotes, na xkí sekuí temä ñänthi dä ñepi. A
¡como vende!, porque aquí hay escasez de cada quien se le ha destinado la desgracia
elotes. Variante ñämnxa Véase ñä-, que le ha de sobrevenir.
mänxa 2. accidente Nuni ha ra to̱ho̱ nzäntho
ñämdo (ñä́mdo) s huevo medio cocido ja ya ñänthi ga bo̱jä. En aquel cerro
Variante ñamdo Véase ñä, mädo siempre hay accidentes de camiones.
ñämfeni (ñämfěni) s loco, demente, ñäste (ñä̌ste) s 1. tijeras
trastornado mentalmente Yo ndunthi ya 2. peluquero
jäi ha ya tai de ya hnini ngu ya 3. tijerilla (insecto)
ñämfeni. Hay muchas personas en las 4. murciélago (fig.)
plazas de la ciudades que dicen que son 5. estafador, tramposo (fig.) Sinón. täste
Véase ätsi, -te
ñätekei HÑÄHÑU — ESPAÑOL 276
na ra hme ha ra doyo y dende mä dá hä los animales, no los compran. Sinón. ño̱ke
ra za mo̱te, bi ñoxju̱ni. Eché una tortilla Véase no̱xke
en el comal y mientras fui a traer leña ñu (ñǔ) s 1. camino, carretera Ra ndä de
afuera se le secó la cara. Véase oti, ju̱ni Monda di mpeñä di hoka ya ngusadi y
ño̱ (ño̱) interj amigo Maha gi faxki ra ya ñu. El presidente de México se empeña
be̱fi, ño̱, joo mä mfatsi. Amigo, ve a en hacer escuelas y carreteras.
ayudarme al trabajo, que carezco de ayuda. 2. rastro O rá ñu ra keñä xä rani ha ra
Véase ño̱ho̱ ñu. Se ve el rastro de la víbora que cruzó
ño̱ho̱ (ñó̱ho̱) s hombre Nuni ra ño̱ho̱ la carretera.
pädi dä ñuthyä ha uti ra näni. Aquel 3. hilera Stá u̱ti na hangu ñu ya uada
hombre sabe hacer carbón y hacer cal. ha mä huähi. He plantado unas cuantas
Sinón. däme hileras de magueyes en mi milpa.
ño̱ke (ñó̱ke) adj flaco Ya mboni xä 4. fila Na ñu ya bätsi di rami yá ua
yo̱ke, ha hinto ne dä dai njabu̱ xá ño̱ke. ha ra ñu. Una fila de niños están
Los animales han enflacado, y nadie los marchando en el camino.
quiere comprar así, flacos. Sinón. ño̱xke 5. senda (medio que conduce a un resultado)
Véase yo̱ke Nuua ha ra ximhai ja yoho ya ñu, na
ño̱ni (ño̱ni) 1. vr vaciarse Mä me̱tsa de ra ñho y na de ra ñu̱. Aquí en el
de̱thä ya bi ño̱ni, ya bi thege ra de̱thä. mundo hay dos sendas: una para el bien y
Mi troje de maíz ya se vació; ya se acabó el otra para el mal.
maíz. 6. consejo Ya dada nzäntho umba na ra
2. s vaciador Ya ño̱ni dega ro̱zänthä hoga ñu yá tu̱. Los padres siempre les
ya bi mengi. Los vaciadores de costales dan un buen consejo a sus hijos.
de mazorcas ya regresaron. Sinón. mañä 7. renglón Dá ofo na ra bede ko hñu
Véase o̱ni ñu ya noya. Escribí un cuento de tres
ño̱ste (ñó̱ste) s 1. espía secreto Ko mä renglones. Sinón. 1: däñu, dänga ñu; 4:
ño̱stehu̱ gä pähu̱ te bi hmä di gekju̱. Con ju̱ti; 6: tsofo
nuestro espía secreto vamos a saber lo que ñufri camino de caballos
dicen de nosotros. ñuta s hilera de maguey
2. oyente Mä zi Xuua pa ngusadi dega ñustä s hilera de nopal
ño̱stetho, ngeä hinxa topa rá thuhu. ñuyo camino de ganado menor
Mi Juanito va a la escuela de oyente, ñuza hilera de árboles
porque no está inscrito su nombre. Véase ñu (ñu) adj dulce Ra tei dá tsihu̱ xá
o̱tse ñhotho ra sabo ne ra ñu. El atole que
ño̱tadada (ñó̱tádǎda) vr hacerse de tomamos, de todo estuvo bueno, de sabor y
padre de dulce.
ño̱tango [Forma secundaria de o̱tango] Ñu Nsandramä (Ñǔ Nsándrámä) s Vía
hacer fiesta Láctea, Camino de Santiago (lit.: Camino de
ño̱te (ño̱te) vr ensuciarse Ra bätsi San Ramón) Ra Ñu Nsandramä natsi
xká pe̱gi ha ra fidi bi ño̱te. El niño que mähetsi dega xui ha yá tso̱, y di poni. La
acostaste en la cama se ensució. Sinón. Vía Láctea atraviesa el cielo en la noche con
ntsoki Véase o̱te las estrellas, y se cambia de vía.
ño̱te ga bo̱jä hacerse rico ñudehe (ñudéhe) s camino hacia el agua,
ño̱the (ñó̱the) vr curarse Nuni ra jäi camino del agua Véase ñu, dehe
pe̱tsi ya je̱ya di hñeni, ha hängu xä ñudi [Forma secundaria de udi] señalar,
ño̱the ha hinxa dini ra ñethi. Aquella exhibir Véase udi
persona hace años que está enferma; tanto ñudi (ñúdi) vr presentarse Oxki mä gi
que ha tratado de curarse y no ha ñudi, dada, pa hindä tsixa fadi, ngeä
encontrado medicina. Véase o̱the hin ga ma ndomingo ra ntungä be̱fi. No
ño̱xke (ñó̱xke) adj flaco Xä ño̱xkebya te presentes ahora, papá, para que no te
ya mboni, hingi thai. Ahora están flacos
281 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ñutate
lleven a la cárcel porque no fuiste a la faena ñunthi (ñúnthi) s camino de hilar mecate
el domingo. Rá ñunthi ra Chalo xi xá ñho pa dä theti
ñudi [Forma secundaria de udi] prender ra ya nthähi xá ma. El camino de hilar de
fuego (a leña, basura) Leya, ñudi hmä ya Cesario sirve bien para hilar mecates muy
za mentä dä zo̱ho̱ ra petroleo. Aurelia, largos. Véase ñu, theti
prende la leña mientras llega el petróleo. ñuntsi (ñúntsi) 1. vi desenroscarse Ra
ñudo (ñúdo) s calle empedrada, camino keñä xä mpantsi, ya di ñuntsi pa dä
empedrado Ha ja ra tai Mäñutsi gatho ma. La víbora que estaba enroscada ya se
dega ñudo. En donde está el tianguis de está desenroscando para irse.
Actopan todos son caminos empedrados. 2. vt mover Nuni ra metsi hingi o̱deä
Véase ñu, do dí be̱fu̱, ko ra hesto ne ñuntsi yá
ñufri camino de caballos Véase ñu, fani xinxi. Aquel joven no obedece lo que le
ñuji (ñuji) s 1. vena (de sangre) Bu̱u̱ ya mandamos; lo que hace es gestos y mueve
be̱hñä di hñeni de ya ñuji. Hay mujeres los hombros.
que están enfermas de las venas. ñupi [Forma secundaria de upi] incensar
2. venero de agua Habu̱ bi mända ya Jaua ra nju̱spi ko ra tutsi; ñupi ra
injiñero dä sei, bi thini na dänga ñuji Zinänä. Aquí está el incensario y el
ra dehe. En donde mandaron los incienso; inciensa a la Virgen. Sinón. ñutsi
ingenieros a escarbar encontraron un ñupi (ñupi) 1. v rec convidarse (uno al
venero grande de agua. Sinón. 2: po̱the otro) Mähotho ha drä mu̱i nuyu̱ ya jäi,
Véase ñu, ji dri ñupi na ngu mäna nuä te tsi.
ñujua (ñújua) s camino de conejo Jani Bonita costumbre la que tienen aquellas
na ra ñujua; mä gä pe̱kuí ra nju̱. Allí personas; se convidan unos a otros de lo que
está un camino de conejo; le voy a poner la comen.
trampa. Véase ñu, banjua 2. vi comulgar Nuu̱ ya jäi di ñupi,
ñumño (ñúmño) s camino de coyote Ya geu̱ tumbi na xe̱ni ra thuhme. A las
jäi xä ma ra thonga ñumño, ngeä xi tsi personas que comulgan les dan un
ya mboni dega xui. Las gentes se fueron a pedacito de pan. Sinón. ñumbi Véase uni
buscar caminos de coyotes, porque se comen ñuspi (ñǔspi) s 1. persona que hace
mucho el ganado en noche. Véase ñu, lumbre Ra ñuspi mä da the̱ti ra tsibi pa
miñyo gä mpathmehu̱. El que prende lumbre fue
ñundri (ñúndri) vi dar una ofrenda floral a hacer fuego para que calentemos la
Mä ku mä dä ñundri rixudi pa dä do̱ngi comida.
ra nijä. Mi hermano va a ofrendar flores 2. provocador Nuni ra ño̱ho̱ go ra
mañana para que adornen la iglesia. Véase ñuspi pa jaua ya tuhni. Aquel hombre
uni, do̱ni es el provocador de problemas; siempre
ñundri (ñúndri) vi regar flores Nui ¡xi gí hace que aquí haya pleitos. Sinón. 1: uspi;
nangi nihi gí ñundri! Tú, ¡cómo 2: ñetsi Véase udi, tsibi
madrugas para regar flores! Véase ñuni, ñustä (ñústä) s hilera de matas de nopal
do̱ni Véase ñu, xätä
ñuni (ñǔni) vi regar Mä huähi ya tuthe, ñustha (ñústha) s 1. espina dorsal Nuni
mä gä ñuni. Mi milpa ya está sedienta; ra ño̱ho̱ tsamäñu̱ ra ñustha, dí beni di
voy a regarla. hñeni de yá hmehño. Aquel hombre siente
ñunthe (ñúnthe) 1. s regador Ra ñunthe dolor en la espina dorsal; pienso que está
yo ra ntunthe ha ya hogä ndäpo. El enfermo de los riñones.
regador anda regando el alfalfar. 2. espinazo Tai na xe̱ni ra ngo̱btsu̱di
2. vi regar Ra ñunthe di ñunthe ha de ra ñustha. Vas a comprar un pedazo
ra fu̱tsi pa dä moti. El regador anda de carne de puerco, pero que sea del
regando el barbecho para sembrarlo. espinazo. Véase ñu, xu̱tha
Véase ñuni, dehe ñutate (ñútáte) s profesor
ntunthe s riego Variante ñutuate Véase uti, -te
ñuti HÑÄHÑU — ESPAÑOL 282
ñuti [Forma secundaria de uti] 1. hornear chivos le dicen al lugar donde siempre pasan
(carbón o cal) Nuni ra däme bí ñuti ya los chivos. Véase ñu, yo
thehñä ha ra xäntho̱. Aquel hombre ñuza (ñúza) s 1. hilera de leña (cortada)
horneó carbón en el bosque. Ya hye̱nza ya xä hoki na ñuza ya za. Los
2. atizar Mä gä etsi ha ra tsibi ra bote cortadores de leña ya han hecho una hilera
thengo̱, pe gi ñuti pa nihi dä dä. Voy de leña.
a poner al fuego el bote de los tamales, 2. hilera de árboles Véase ñu, za
pero le atizas para que se cuezan pronto. ñuzafri (ñúzafri) s gavilla de zacate Ya
Sinón. 2: jotsi ndenga zafri xä gu̱ ranä yá ñuzafri. Los
ñuthe (ñúthe) s canal, zanja Nuua ha rá acarreadores de zacate han agarrado cada
Batha ra Botähi xä thoki ya ñuthe pa uno una gavilla de zacate. Véase ñu, zafri
dä uäthe ya hai. Aquí en el Valle del ñuta (ñuta) s hilera de magueyes, línea
Mezquital han construido canales para que de magueyes (plantados) Mä gä tai na ra
las tierras sean de riego. Véase ñu, dehe ñuta pa gä mpasei. Me voy a comprar
ñuthyä (ñǔthyä) s carbonero Gra benga una línea de magueyes para que yo venda
ha bi thoki ra thehñä yo ndunthi ya pulque. Véase ñu, uada
ñuthyä di mpe̱fi. Me imagino que en ñuti [Forma secundaria de uti] enseñar,
donde hacen carbón hay muchos carboneros mostrar Véase uti
trabajando. Variante ñutathehñä Véase ñuthi (ñúthi) s hilera de mezquites Nuä
uti, thehñä ra ñu ha ra ñuthi, xi ra nxaha ora too
ñutsi (ñǔtsi, ñútsi) vti incensar (compl. da rani. Ese camino entre hileras de
indet.) Ra be̱tri ya di ñutsi ha ra nijä, ya mezquites está muy fresco cuando uno pasa
i fonta tutsi. El mayordomo ya está por allí. Véase ñu, tähi
incensando en la iglesia; ya trasciende a ñu̱ (ñú̱) 1. adj doloroso Dí tsa xá ñu̱ mä
incienso. Véase utsi ñä, nzäge mä dä zu̱ki ra thehe. Me duele
ñutsi (ñǔtsi) 1. s fermentación Penä ja la cabeza, tal vez me va a dar tos.
ñenga rá ñutsi ra sei, mäna ora stra 2. s mal Mähyoni gä mädihu̱ na ngu
ñho. Apenas está en fermentación el mäna, hinga homfu̱ na rá ñu̱ mä
pulque; dentro de una hora va a estar mikeihu̱. Es necesario que nos amemos
bueno. los unos a los otros y que no le busquemos
2. vi fermentar Sinón. 1: nzoi ningún mal a nuestros semejantes.
ñuxi (ñǔxi) adj 1. salado Ra yomgo̱ tu 3. s mujer preñada Tenä ge ra be̱hñä
ra u, ntse̱ xá ñuxi. La carne seca salada ra ñu̱, rá bi ra ñethi pa dä mo̱e ra
está muy salada. postemä. Dicen que los orines de la
2. dulce Nuni ra tafi uada ya ra mujer preñada son medicina para
ntse̱tho, ni tsu̱ ra ñuxi. Aquella desbalagar tumores internos. Sinón. 2:
aguamiel está desabrida; no está ni tantito ntsomu̱i; 3: dathi
dulce. Sinón. 1: nju̱xu; 2: ñu ñu̱gi (ñu̱gi) s dolor Véase u̱gi
Ñuxithi (Ñuxithi) s 1. vereda que pasa por ñu̱gi (ñu̱gi) s rencor, odio, resentimiento
el Carrizal Ora dá ma tai dá randa Hadifää temä ñu̱gi pe̱skani ra zi bale,
Ñuxithi, pa nihi dá tso̱nga tai. Cuando ngubu̱ hingi handgi xá ñho. Quién sabe
fui a la plaza me fui por la vereda del que rencor me tiene este cuate; como que no
Carrizal. me ve bien. Sinón. ntu̱tsa
2. carrizos (alineados) Ya xu̱kañuthe bi ñu̱huí (ñu̱huí) v rec odiar el uno al otro
hye̱ka ya ñuxithi, pa bi neki ra ñuthe. Nuni ra däme di ñu̱huí rá dada, ngeä
Los limpiadores del canal cortaron los hinxa hendua ya hai. Aquel hombre odia
carrizos, y quedó bien descubierto el a su papá porque no les repartió los
canal. Véase ñu, xithi terrenos. Sinón. ñu̱tsaui Véase u̱tsa, -ui
ñuyo (ñúyo, ñǔyo) s camino de ganado ñu̱i (ñu̱i) 1. s empacador (persona) Nso̱ka
menor, camino de chivos Ra ñuyo tembi hñu ya ñu̱i; hingi umba mbasto ya du̱ki.
habu̱ rani nzäntho ya yo. Camino de
283 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ofo
Con eso de que ha dilatado la lluvia, el maíz del agujero de tu oído está sucio, necesitas
ya se está secando. lavarlo bien. Variante osgu Véase otsi, gu
2. secarse (el cuerpo), enflaquecerse Ko ra otsi (otsi) 1. vi estar agujerado Rá buxa
hñeni tsu̱ki dí oti. Con la enfermedad mä pantalo otsi, dá be̱di gatho mä bojä.
que tengo me estoy secando. Pret. bi La bolsa de mi pantalón está agujerada;
yoti perdí todo mi dinero.
ñoti s cosa seca 2. s hoyo
yota hai tierra seca otsi (ótsi) vt enrollar Pret. bi yotsi Act.
otho (otho) todavía tiene, todavía está indet. totsi
Thani ra o̱ni bu̱ otho rá mädo ua ya bi
ñhui. Tienta a la gallina para ver si todavía
tiene huevo o ya puso. Véase o
otho (ótho) vi no hay Gatho ra de̱thä gí
honi otho, pe hä ga pai mä dä na tu̱i.
No hay todo el maíz que necesitas, pero sí te
voy a vender, aunque sea un poco. Pret. bi
ñotho Variante otho
otho ra domi no hay dinero
O̱
o̱de (o̱de) vt 1. oír Nuni ra metsi ra gogu,
ya otho ra tsu̱bi ahorita no se
hingi o̱de; ne gi nzofo ntse̱di pa dä
administra justicia
yo̱de. Aquel muchacho es sordo y no oye;
otho ra mfeni no piensa
necesitas hablarle fuerte para que oiga.
otsi (ǒtsi) vt machucar, caer sobre algo o
2. obedecer Nuni hingi o̱de, me̱fa dä
alguien Ra no̱ho̱ mi ti bi zo̱ho mi tatho,
ñenä hinte xa yo̱de. Aquel no obedece;
bi yotsi ya bätsi mi be̱ni. El hombre que
después va a decir que no ha sabido nada.
estaba borracho llegó cayéndose sobre sus
3. entender Nuä ra be̱hñä ra ñähñu,
hijos que estaban acostados. Pret. bi yotsi
hingi o̱de ra hñämfo̱. Esa mujer habla
Act. indet. totsi
otomí; no entiende el español. Pret. bi
otsi (ótsi) vi 1. estar sobre Ra nsotsa
yo̱de Act. indet. to̱de
xito otsi ha ra mexa. El destapador de
o̱te vt obedecer (a alguien)
refrescos está sobre la mesa. Ra za bi dagi,
o̱tse vi escuchar
bi yotsi ha ra jädo. El árbol que cayó
o̱ge (ó̱ge) vi despegarse, desprenderse
quedó apoyado sobre la barda.
Nuna ra ku̱hu̱ xi xá ñho; hingi o̱ge rá
2. tener sobre sí Ra be̱hñä bi tumba ra
njäti mä bo̱jä. Esta pintura está muy
mfe̱i, otsi ya mpami ha rá ndoyo. La
buena; no se ha despegado la pintura de mi
mujer a quien le pegaron tiene marcados
coche. Pret. bi yo̱ge Véase o̱tse
los reatazos en el cuerpo.
o̱ke (ó̱ke) vt despegar Ya jäi o̱ke ya
3. empollar Ra o̱ni otsi, ya bi mu̱xki yá
he̱mi xa huete ha ya jädo. Las gentes
tu̱ni. Ya salieron los pollitos de los
despegan los anuncios que han pegado en
huevos que estaba empollando la gallina.
las paredes. Pret. bi yo̱ke Act. indet. to̱ke
Pret. bi yotsi
Sinón. xo̱tse
oxbeza (oxbeza) s pan grande
o̱näte (ó̱nä́te) 1. s parto Nuni ra ndämfri,
oxi (óxi) 1. vi hospedarse, quedar la noche
ra tu̱bgatho; ni na ra o̱näte xa me̱tsi.
Ya bi nxui, mä ga oxihu̱ nuua ha tsu̱ dí
Aquella res es ternera todavía; ni un parto
oxi. Ya se hizo de noche; vamos a
ha tenido.
hospedarnos aquí donde siempre me
2. s la que pare continuamente, la que
hospedo.
procrea con frecuencia Ya täxi xi ya
2. s hospedaje Ha nunä ra ngu ja yá
o̱näte, nihi di nxändi. Las cabras son
oxi ya neñu. En esta casa hay hospedaje
muy rápidas para procrear, pronto se
para los viajeros. Pret. bi ñoxi
multiplican.
osku (osku) s agujero del oído Mbo ri
3. vi procrear Ya munä hingi o̱näte; pa
osku xá hñaki, ne gi xu̱ki xá ñho. Dentro
o̱nga ra du HÑÄHÑU — ESPAÑOL 286
dä nxändiu̱, dä tembi na ra tu̱bru ra o̱te (ó̱te) vi agüerar, presagiar mal Bu̱i ra
nxufri dä tsu̱ti, ha me̱fa dä nta de ya ya zuue, tenä, o̱te nuä te mä dä nja.
nxufri. Las mulas no procrean; para que Hay algunos animales que dicen que
rindan, se le pega a la yegua un burrito agüeran o presagian lo que va a ocurrir.
que lo amamante, y después es el semental o̱te ra du presagia su muerte
de las yeguas. Pret. bi ño̱näte Sinón. 1: o̱tgue̱nda hace cuentas Véase o̱te, ue̱nda
nto̱di; 2: nxändi; 3: odi Véase o̱ni, -te o̱tabuhla (ó̱tábǔhla) vi burlarse Pret. dá
o̱nga ra du (o̱ngá rá du) presagiar la muerte ño̱tabuhla Act. indet. to̱tabuhla
Bu̱i too o̱nga rá du se̱he̱, ha de mäna. Variante o̱tbuhla Véase o̱te, buhla
Hay quien presagia su propia muerte; y la de o̱tabai (ó̱tábai) vi 1. pararse, hacer
otros. Sinón. o̱te ra du parada Nuni ra metsi hime̱ bi zo̱ho̱,
o̱ni (o̱ni) 1. vt vaciar Ya sta ñepu̱ too dä ngeä mi o̱tabai mäñu. Aquel joven no
yadi ya ro̱zä ha hin stá o̱ni, yo̱ni llegó pronto por ir parándose en el camino.
hmähä. Ya no dilata que venga el que 2. orinar (fig.) Ya suhnini bi gu̱ ra ya
recoge los costales y no los he vaciado; jäi habu̱ bi o̱tabai; ha bi zitsi, bi goti
vacíalos mientras. fadi. Los policías agarraron a unas
2. parir Ra baga himbi za bi o̱ni rá personas que estaban orinando en donde
bätsi, ha geä bi du. La vaca no pudo está prohibido y las llevaron a encerrar a
parir la cría, y se murió. Pret. bi yo̱ni la cárcel. Pret. dá ño̱tabai Sinón. 1:
Act. indet. to̱ni Sinón. 1: bañä bai; 2: piti, o̱tändehe Véase o̱te
o̱nga go parir cuates, parir mellizos o̱tadondo (ó̱tádǒndo) vi hacerse tonto, no
o̱ni (ó̱ni) s 1. gallina Ya o̱ni nubu̱ fu̱di dä producir Véase o̱te, dondo
hñui hui tatmäni, ha nubu̱ ya mä dä o̱tagerra (ó̱tágěrra) vi hacer guerra (niños
uadi hui hyastho. Las gallinas cuando o animales) Xi go ngu gá tso̱ho̱, bestho gí
ponen cada tercer día empiezan a poner, y o̱tagerra. Tú, llegando luego haces guerra.
cuando ya van a terminar, ponen diario. Sinón. o̱tatuhni
2. gallo Ra ñoho rá hmafi ra o̱ni bi o̱tahudi (o̱táhǔdi) vi sentarse a cada
nto̱de, mi be̱di zu̱nga hñu xudi. El instante Pret. bi yo̱tahudi Véase hudi
segundo canto del gallo se escuchó antes o̱tandehe (ó̱tándéhe) vi orinar Véase
de las tres de la mañana. dehe
nkoni s gallina clueca o̱tango (ó̱tángo) vi hacer fiesta Pret. dá
dämo̱ni s guila ño̱tango Act. indet. to̱tango Véase ngo
mbänga o̱ni gallina del monte o̱tatuhni (ó̱tátǔhni) hacen pleito
nguni s gallinero o̱te (o̱te) vt hacer Nuni ra jäi xa bí neä
nsändao̱ni s granja de gallinas bí o̱te, bí ho̱te ya mboni ha ra boti.
tu̱ni s pollito Aquella persona lo hace intencionalmente;
o̱te (o̱te) vt obedecer, hacer caso (a mete a sus animales dentro de la siembra.
alguien) Dí ho nuni ra be̱go xi ra yo̱te, Pret. bi yo̱te Act. indet. to̱te Sinón. pe̱fi
o̱te mä dada hängu te be̱pi. Lo que me o̱tgue̱nda hace cuentas
gusta de aquel peón es que es muy o̱tua nkaso tomar en cuenta
obediente; obedece todo lo que le manda mi o̱ta ra be̱di hacer falta
papá. Pret. bi yo̱te Act. indet. to̱te Véase o̱tua ra be̱di hacerle falta
o̱de o̱tua nkaso tomar en cuenta
o̱tazofo obedecer al hablarle o̱tua nto̱de tomar en cuenta
yo̱te s uno que es obediente o̱tua na ra ntani le hace una
o̱te (o̱te) vt hacer efecto (medicina, pregunta
insecticida) Nuya ñethi dí tsi, hingi o̱te ra o̱tua ra paha ceder a la voluntad de
hñeni. Las medicinas que estoy tomando otro
no me hacen efecto. Pret. bi yo̱te Véase o̱te ra xuhña causar molestias
o̱the o̱the (o̱the) vt curar Go gí tuntsoki pa bi
ntse̱ni nuni ra jäi, nubya go ri güe̱nda gi
287 HÑÄHÑU — ESPAÑOL padimaxi
2. vendar Na ra ño̱ho̱ bi nthe̱ui mäna 2. cobijar, abrigar Ntse̱ xá tse̱; panti xá
xkí donti ya be, bi gu̱ bi pambi. Un ñho ra bätsi pa hinda za ra tse̱. Hace
hombre encontró a otro que habían mucho frío; abriga bien al niño para que
golpeado los ladrones; lo ayudo y le vendó no sienta frío. Pret. bi manti Sinón. 1:
las heridas. Pret. bi mami Act. indet. komi; 2: hetse
bami Sinón. pani manti s pañal, envoltorio
pami (pámi) 1. s puesto de chiles Nuni ra mantayu̱ga s bufanda
mami nihitho huxa rá pami. El panti (panti) vt 1. amasar Ya yo̱ta-
vendedor de chiles, muy temprano pone su thuhme di nxo̱ni, panti ra ju̱ngä nda ga
puesto. te̱i pa ra thuhme. Los panaderos están
2. vi vender chiles Nuni ra zi be̱hñä apurados amasando la harina para el pan.
pami, hinxá mädi ra fotye̱ uni. Esa 2. batir Bu̱ ya gá uäntsi ra semento,
mujercita que vende chiles no da caro el panti pa ga xitshu̱ ra piso. Si ya
puño. Variante pañi Pret. dá mpami revolviste el cemento, bátelo para colar el
Véase pa, ñi piso. Pret. bi manti Act. indet. banti
pando (pándo) s saltapared (pájaro) Bu̱ panthi (pánthi) s viento solano (de febrero o
na ra tsintsu̱ hoki rá bafi mbo ra jädo o principios de marzo) Tenä ge ya panthi ja
ha yá nsohni ya maye, ha tembi pando. ra ñyoho o ra hñu nzänä ra je̱ya, ge pa dä
Hay un pájaro que anida dentro de las roho ra xätä o ya ndäpo. Dicen que los
paredes o en las aberturas de las rocas, y le vientos solanos que hay en el mes de febrero
llaman saltapared. o marzo son para que retoñen los nopales y
pangdehe (pángděhe) s agua tibia Ja ya árboles. Véase pa, ndähi
pathe ha ya pangdehe, habu̱ ni xá tse̱, pe panthi (pánthi) vi vender lazos, vender
ni ntse̱ xá pa. Hay agua caliente y agua mecates Nuni ra zi be̱hñä pa xite̱ ha
tibia, que es la que está ni muy fría ni muy panthi. Aquella mujercita vende xite y
caliente. Variante pandehe Véase mpani, vende lazos. Pret. dá mpanthi
dehe Variante panthähi Véase pa, nthähi
pangmädo (pángmädo, pangmädo) s pantsi (pǎntsi) vt 1. envolver Ya
huevo tibio Véase mpani, mädo mathuhme hingi pantsi ya thuhme. Los
pango̱ [Variante de pamngo̱] carnicería vendedores de pan no envuelven el pan.
pani (pǎni) vt 1. tibiar Ogi hiti ya bätsi 2. enrollar Ngu gi nangi, pantsi ri xifi
ko ra tse̱the, me̱to̱ pani tsu̱. No bañes a xká xi. Nada más que te levantes, enrolla
los niños con agua fría; primero tíbiala un tu petate que has tendido. Pret. bi
poco. mantsi Act. indet. bantsi
2. caldear (reg.), calentar (con maguey pantsi (pántsi) s 1. rollo Gi hä na
asado), fomentar Ri ua habu̱ bi su̱ti ra pantsi ra he̱mi pa ga jahu̱ ha yá hyo ra
binitähi, pani ko ra thäxuada. Caldea kaha pa ga u̱thu̱ ya ixi. Traes un rollo de
con el maguey asado donde te picó la papel para poner a los lados de las cajas,
espina de mezquite en el pie. Act. indet. para echar el durazno.
bani Sinón. 1: mpani; 2: pami 2. envoltorio Mä dada bá hä na dänga
pani (pani) vt torcer Dá hätsi na ra pantsi ra thuhme. Mi papá trajo un
ndasti ha dá pani mä ua, ha nubya dí tsa envoltorio grande de pan.
xá ñu̱. Me di un resbalón y me torcí el pie; 3. ovillo (algunas cosas enrolladas) Dí ne
ahora me duele. Act. indet. bani na hangu pantsi ra thähi ga njäti.
Sinón. paki Quiero unos cuantos ovillos de hilo de
pantyo (pántyo) s 1. panteón color. Sinón. 1 y 2: bantsi; 3: mädeha,
2. tumba notsi
panti (pǎnti) vt 1. enredar Ya bai ga ju̱ pantsi (pantsi) vt arremangar Pa gi
ntse̱ bi ntu̱ngi, ya bi panti ya zafri. Las ñunthe pe̱tsi gi ku̱ti ha ra dehe, hänge
matas de frijol enredador ya enredaron los mäthoni gi pantsi ri dutu. Para que
zacates. riegues tienes que meterte al agua; por eso
panxido HÑÄHÑU — ESPAÑOL 290
necesitas arremangarte la ropa. Pret. bi pati (pǎti) vt 1. cambiar (una cosa por otra)
mantsi Act. indet. bantsi, bantsi Dí ne ga pati na ra tu̱dro ko na ra
Sinón. xäntsi tubga. Quiero cambiar un toro chico por
panxido (panxido) s viuda (pájaro) una ternera.
panthä (pánthä) vi 1. dormitar Mänxui 2. permutar (de un lugar a otro) Ra
dá hatsi ra zi animä, hänge nubya dí xahnäte mä dä pati ra ngunsadi ha
panthä. Anoche cuidé al difunto; por eso mäna. La maestra va a permutar de una
ahora dormito. escuela a otra. Act. indet. bati
2. cabecear (de sueño) Ra bätsi ya patju̱ (pátjǔ̱) s frijol pataquín
panthä, uá pe̱gi dä ñähä. El niño ya Variantes pathju̱, padju̱ Véase ju̱
está cabeceando, ve a acostarlo para que pato [Variante de badu] pato
se duerma. Pret. dá mpanthä patxu̱tha (pátxǔ̱tha) s remolino de vellos
Sinón. huantähä, uantähä, tathä Véase en la espalda Tenä ge too pe̱tsi ra
tähä patxu̱tha, xi ra tsomu̱i. Dicen que los que
pañä (pañä) s día de hoy Véase pa, ya tienen remolino de vellos en la espalda son
pañi (páñi) s puesto de chiles Véase pa, muy malos. Véase páti, xu̱tha
ñi patadehe (patáděhe) s remolino de agua
papa (pǎpa) s papa Sinón. roka Xi xá ntsuni too dä yu̱ti ha ra däthe
paretso̱ (párétsǒ̱) s par de estrellas Véase habu̱ ja ya patadehe. Es peligroso meterse
tso̱ en el río donde hay remolinos de agua.
Partadero (Pártádéro) Apartadero (ranchería Sinón. thetadehe, thenthe Véase páti,
de Huichapan) Partadero bí ja mäñä rá dehe
ndäntsi na ra to̱ho̱. El Apartadero está pati (pǎti) vt 1. chamuscar
encima de la cumbre de un cerro. (superficialmente con fuego) Mände dá pati
pasia (pasia, pásia) 1. vi pasear ya kämyo pa bi zi ya ndämfri, ngeä mi
2. s paseo otho ha ga yoni. Ayer les chamusqué
paste vti defraudar, engañar (compl. indet.) cardones a las reses porque no había en
Pret. bi mpaste Véase patsi donde pastarlos y se los comieron.
pasti (pasti) vt 1. barrer Mäthoni gi 2. marchitar (con la helada y el sol) Ra tse̱
pasti xá ñho ra ngu. Necesitas barrer muy xa dagi mäxudi bi pati ya bai ga
bien la casa. dädimaxi. La helada que cayó en la
2. desmontar, escombrar, limpiar (monte) mañana marchitó las matas de jitomates.
Xa muntsi ya jäi pa di mfatsi pasti yá Act. indet. bati Sinón. 1: huisti; 2:
hai. Se han agrupado personas para tsäti
desmontar sus terrenos. pati (pati) vi calentarse Pret. bi mpati
3. emparejar Ko ya bo̱jä mfu̱xhai bi Véase pati
pasti ya ñu xi xmá ntso. Con tractores pati (páti) 1. vt enredar Pati ha ra za ra
emparejaron los caminos que estaban dänthi di hñä ra ndämfri. Enreda en el
defectuosos. palo la reata que trae la res.
4. raspar Ra yafi ya pasti ya uada, pa 2. vt cobijar Dí tsa ra tse̱, hänge dí
dä rotsi ya tafi. El tlachiquero ya pati mä däxyo. Siento frío, por eso
empieza a raspar los magueyes para que traigo con que cobijarme.
empiecen a producir su aguamiel. Pret. bi 3. s chamarra Nuni hingi tho̱ge rá
masti Act. indet. basti Sinón. 2: xänti; pati. Aquél nunca suelta la chamarra.
3: mo̱ge; 4: ati Véase paxi Pret. bi mati Sinón. 2 y 3: he
patfi (pátfi) s aguamiel caliente Ko ra pato (páto) vi espulgarse (quitándose los
pahyadi rá tafi ya uada ya patfi. El piojos) Nuyu̱ ya be̱hñä pato, di hñäkua
aguamiel de los magueyes está caliente por to. Aquellas mujeres se espulgan; se quitan
el calor. Véase pa, tafi los piojos. Pret. dá mpato
Sinón. nju̱ntuato, hñäkuato Véase to
291 HÑÄHÑU — ESPAÑOL pähi
patsefi (pátsěfi) s abeja de panal guaricho payo (payǒ) s puesto de velas Nubu̱
Ya zuue ga patsefi hoki ya sefi ya dängi, mpahankei, ha ya tai ja ya payo. En los
ha nzäntho bu̱i ha ya ndäpo. Las abejas días de muertos hay puestos de velas en las
de panal guaricho hacen sus panales plazas. Sinón. bayo Véase pa, yo
grandes, y siempre viven en las hierbas. pati (pati) vt 1. calentar (tortilla, ropa,
Variante patsfi Véase páti, sefi planta)
pathe (páthe) s 1. agua caliente Pa bu̱ki 2. encender, prender (para calentar; horno
ya tsu̱di o ya o̱ni, pe̱tsi ko ra pathe di de pan o de barbacoa) Act. indet. bati
nthu̱ni. Para que se pelen puercos o pati vi calentarse
gallinas, tiene que hacerse con agua caliente pathme calentar las tortillas
hirviendo. patsi (pǎtsi) vt recoger Xa ñekua ya
2. aguas termales Tenä ge too hñenga zo̱nte dí to̱mhu̱ , dämä patsi ya dutu
u̱ua ja na ra yaä xá ñho dä hñi ha ya habu̱ raza bo̱ni. Aquí vienen las visitas que
pathe. Dicen que hay un tiempo propicio esperábamos, recoge rápido los trapos que
para que los enfermos de reúmas se bañen están tirados por dondequiera. Pret. bi
en aguas termales. Véase pa, dehe matsi Act. indet. batsi Sinón. muntsi,
patsefi (pátsěfi) s panal guaricho Véase jondi
páti, sefi pädi (pä̌di) vt 1. saber Hindí pädi temä
patsi (pǎtsi) vt engañar, defraudar Mä ga ora ga ma tai. No sé a que hora voy a la
pa ra ya de̱ti, pe ga papse̱he̱ ra dai, nuä plaza.
mä tu̱ za dä patsi. Voy a vender unos 2. conocer Nuga hindá pädi mä dada, bi
borregos, pero voy a tratar yo solo con el du me̱to ge dá mu̱i. Yo no conocí a mi
comprador; a mi hijo puede engañarlo. Act. padre; murió antes que yo naciera.
indet. batsi Sinón. hati 3. aprender Hindá pädi ra ntofo nubu̱
maste s defraudador, engañador ndá notsi. No aprendí a escribir cuando
paste vti defraudar, engañar (compl. era chico. Pret. bi bädi Act. indet. fädi
indet.) Sinón. 3: nxadi
patsi (patsi) 1. s mortaja Ja bi ma tai pa bädi s adivino
dä thai ra dutu pa rá patsi ra handu. bämhñä s sabio
Apenas se fueron a la plaza a comprar la tela bi bätho se dio cuenta, supo
para la mortaja del finado. pädise̱ no le cuenta a nadie
2. vt envolver Nuyu̱ ya be̱hñä patsi päse̱ sólo él sabe
ya dutu; mä dä ma ra beni. Aquellas pähä (pä́hä) vt 1. olfatear Nuni ra tsatyo
mujeres envolvieron la ropa, para irse a ra me̱te, bestho pähä habu̱ xa thogi ra
lavar. Pret. bi matsi Act. indet. batsi fantho̱. Aquel perro es cazador e
Sinón. 2: pantsi inmediatamente olfatea donde ha pasado el
paxi (paxi) s basura Jondi ya paxi; pe̱tsi venado.
ya pa hinto paxi. Recoge la basura; hace 2. oler Ko ra thehe xa njoti mä xiñu, ha
días que nadie barre. hindí pähä ua fonti xá ñho na ra kosa
paxi (páxi) vt barrer (compl. indet.) Ya o hina. Con la tos se me ha cerrado la
be̱nte yofadi paxi ha ra tai. Los pobres nariz, y no huelo si las cosas están buenas
presos están barriendo en la plaza. Pret. dá o no.
mpaxi Act. indet. baxi 3. saber (fig.) Fähä ge nuni ra jäi yobu̱
pasti vt barrer ga kuamba. Se está sabiendo que
baxi s escoba aquella persona anda de chismosa. Pret.
paxi s basura bi bähä Act. indet. fähä
paya (paya) s hoy Ra paya mä ga mpoti fähä sentido de oler algo.
ha ra uäthe. Hoy voy a sembrar en la tierra pähi (pä́hi) vi adormecerse Dí tsa na ra
de riego. Sinón. nubye̱, nubya Véase pa, mbähi hangu mä ndoyo, pe ndaä mäna
nubya pähi mä ua. Siento un adormecimiento en
päntsahai HÑÄHÑU — ESPAÑOL 292
que llegó el jefe; toda la gente aplaudía. pe̱ti (pé̱ti) vt abofetear (golpear el rostro
Pret. dá mpe̱tye̱ Variante pe̱taye̱ Véase con la mano abierta) Ndunthi ya nänä pe̱ti
pe̱ti, ye̱ yá bätsi. Muchas madres abofetean a sus
pe̱thme (pé̱thme) vi hacer tortillas Pret. dá hijos. Pret. bi me̱ti Act. indet. be̱ti
mpe̱thme Véase pe̱ti, hme Sinón. pu̱ni, nambi
pe̱tsathä (pé̱tsáthä) vi cazar tejones Dí mpe̱ti s abofetada
pe̱tsathä, ngeä xi yo nduthi ha tsi ya pe̱tku s bofetada (cerca de la oreja)
mänxa. Cazo tejones porque hay muchos y pe̱txo̱ni (pé̱txǒ̱ni) s cántaro aplanado
se comen los elotes. Pret. dá mpe̱tsathä pe̱tsi (pě̱tsi) 1. vt tener Ra bojä xa me̱tsi
Véase pe̱, tsathä mä nänä; nuga hindí pe̱tsi. El dinero lo
pe̱tsi (pě̱tsi) vt culpar Nunä ra hñoya dí ha guardado mi mamá; yo no lo tengo.
thogi dí pe̱tsi mä dada; hinte bi zogagi. 2. vt guardar Mä ga rai gi pe̱tsi nunä
Por esta pobreza que paso culpo a mi papá ra bojä pa xkrá hoñhu̱. Voy a darte a
que no me dejó nada de herencia. guardar este dinero para cuando lo
mpe̱tsi vr culparse; arrepentirse necesitemos.
pe̱tsintsu̱ (pé̱tsǐntsu̱) vi cazar pájaros Ya 3. vi tener que, ser necesario que Pe̱tsi
bätsi di ho pe̱tsintsu̱; xa hyoki yá gi ma ra tungabe̱fi. Tienes que ir a la
nte̱ndo ga ule. A los niños les gusta cazar faena. Pret. bi me̱tsi Act. indet. betsi
pájaros; han hecho sus resorteras. Pret. dá Sinón. 3: mäthoni
mpe̱tsintsu̱ Véase pe̱, tsintsu̱ bi me̱tsi ra bätsi tuvo un bebé
pe̱ui (pe̱ui) vi ir con alguien, acompañar gi mpe̱tsua hmätehu̱ que se tengan
(dual) Nubu̱ pa tai mä nxutsi hingi pase̱, ustedes amor los unos a los otros
pe̱ui rá ku. Cuando va al centro mi picho (pícho) s pichón
muchacha no va sola, se va con su pidi (pidi) vt espantar Rí ma bá pidi ya
hermano. Pret. dá me̱ui Véase pa, -ui minä bí tsi ya thä ha ra huähi. Vete a
pe̱xni (pé̱xni) s cántaro aplanado espantar a las ardillas que se comen las
Mähotho ri zi pe̱xni gá tai pa gi xiti ra mazorcas en la milpa. Act. indet. bidi
sei. Está gracioso tu cantarito aplanado mpidi vr espantarse
para echar el pulque. Sinón. pe̱txo̱ni Véase pidi [Variante de mpidi] roncha
xo̱ni pidi (pǐdi) adj 1. grueso Ya hoga sofo di
pe̱xni (pé̱xni) vi cazar águilas Ya jäi bí hogi ha ya hai xá pidi. Cosechas buenas se
pe̱xni ha ya maye habu̱ ja yá bafi. Las producen en tierras gruesas.
gentes andan cazando águilas en las rocas 2. tupido Ra boti ga de̱thä xá pidi, mä
donde tienen sus nidos. Pret. dá mpe̱xni dä nzafritho. La siembra de maíz está
Véase pe̱, nxu̱ni tupida; nada más se va a enzacatar.
pe̱xyo (pe̱xyo) vt cargar en el hombro Variante mpidi
Ngu gá handi bi me̱xyo nuni, njabu̱ pighme (pighme, pǐghme) s gorda,
pe̱xyo nehe nu ä ra za. Así como viste memela (tortilla gruesa) Nuga dí ho ra pa
que cargó aquel hombre en el hombro, así pighme ko ra thäntäñi. A mí me gustan
échate al hombro ese palo. Pret. bi me̱xyo las gordas calientes con salsa molida en
Act. indet. bexyo molcajete. Variante pikhme Sinón. lolo
pe̱zate (pé̱zate) vi cazar leones Pret. dá Véase pidi, hme
mpe̱zate Véase pe̱, zate pigi (pígi) vt arrojar (sangre u otra materia
pe̱sfi (pé̱sfi) vi buscar panales Ra zänä por las vías naturales) Dí beni ge ra bätsi
tati ndäpa, yo too pe̱sfi, ngeä gebu̱ ja tsu̱ ra hnästi; xá ñu̱ ra mu̱i, ha pigi ngu
yá tafi ya sefi. En el mes en que se acerca ra baxi nthäntsi ra ji. Me imagino que el
semana santa andan los que buscan panales, niño tiene disentería; le duele el estómago y
porque es el tiempo en que tienen miel. arroja como mocos con rastros de sangre.
Pret. dá mpe̱sfi Véase pe̱, sefi Pret. bi migi Act. indet. bigi Sinón. e̱ntsi
piji (píji) vi tener hemorragia Hindí pädi
temä hñeni pe̱tsi ya mboni, ge piji. No
297 HÑÄHÑU — ESPAÑOL po rá ngeä
sé que enfermedad tienen los animales, pero pite (píte) vti espantar (compl. indet.)
tienen hemorragia de sangre. Pret. dá Tenä ge ha ya dänga hñe pite bu̱ nxui.
mpiji Véase pigi, ji Dicen que en las barrancas grandes espantan
pikhme [Variante de pighme] tortilla gorda, de noche. Pret. dá mpite Véase pidi
tortilla gruesa piti (píti) vi orinar Ya tsatyo piti ha ya
piki (pǐki) vi engrosar Véase mpidi do̱ni, xi ya tsu̱di. Los perros se orinan en
piki (píki) vt 1. zarandear Ra de̱thä miki las flores; son muy sucios. Pret. bi miti
xá ntaxi, ngeä piki. El maíz zarandeado Act. indet. biti
está limpio porque lo zarandean. bi s orina
2. ventear Ra ju̱ miki, ngeä go dá biti s orina
piki. El frijol está venteado, porque yo lo däbi, dänga biti s excremento
venteé. Pret. bi miki Act. indet. biki humano
pimi (pími) vt 1. escurrir (tomar todo lo tu̱bi s orina
que queda) Mi nthatsenza ra sei mi jaua, pitsi (pǐtsi) vt mear, orinar (sobre algo)
pe bi thogi ra ya jäi ata bi hñu yá mu̱i bi Ra tsatyo pitsi ya paxi. El perro orina
pimi. Había más de medio barril de sobre la basura. Pret. bi mitsi Act. indet.
pulque, pero pasaron unas personas que bisti
tomaron hasta escurrir el último trago. pixi (píxi) vi ventosear, pedorrear Ra
2. cambiar el pie del pulque Pret. bi rrekua pixi ha ra mbo̱tse ko rá hñu̱ ra
mimi Act. indet. bimi Sinón. 1: bañä; ndu. El burro ventosea en la subida por el
2: pati, pu̱ntsi peso de la carga. Pret. dá mpixi
pinthe (pínthe) s gárgola, salida del agua fixi s pedo
(de los techos) Bi njoti rá pinthe ra ngu, ya mixi s pedorro
bi mo ra dehe ha ra njoi. Se tapó la piti (piti) vt inflar Piti ra nuni nteni, ya
gárgola del techo de la casa; el agua ya se be̱pa rá ndähi. Infla la pelota que ya le
estancó. Sinón. mpo̱nthe Véase pigi, dehe falta aire. Pret. bi miti Act. indet. biti
pintsi (píntsi) vt abultar (el estómago) po (po) prep 1. por causa de Po ra ye
Nuni ra bätsi i momi rá xu̱tha pa i pintsi himbi kontsa ra de̱thä. Por causa de la
rá mu̱i. Aquel niño arquea el espinazo para lluvia no nació el maíz.
abultar el estómago. Pret. bi mpintsi 2. por (precio) Yoho po nate. Dos por
pisti (pǐsti) vt pedorrear (líquido), rociar veinte.
Ra ñäi bi pisti mä tsatyo mänxui, koñä 3. por (juramento) Po nura ponti. Juro
ya me̱ñäi. El zorrillo pedorreó a mis perros por esta cruz.
anoche, porque son zorrilleros. Pret. bi po (pǒ) vi 1. tener (líquido) Ya uada ja
misti Act. indet. bisti Véase pitsi stá fu̱di stá ati, ya po. Los magueyes que
pisti (pisti) vt silbar (un silbato o flauta, he comenzado a raspar ya tienen líquido.
corneta) Ya nsuñu ga ye̱tabojä pisti ya 2. inundarse, encharcarse Bi mo ra dehe
misti ha ya pontyu. Los policías de ha ya nthaki; ata xä he̱xki. Se encharcó
tránsito silban con sus silbatos en los el agua en los atajadizos; hasta se arrasó.
cruceros de las calles. Pret. bi misti Act. 3. infectarse Ra nthe̱ni dí pe̱tsi ha mä
indet. bisti ua, ya po. Ya se infectó la cortada que
misti s silbato tengo en el pie. Pret. bi mo
pite (pite) s espantajo, dominguejo Mä ga mpoba s recipiente destinado para la
huxhu̱ na ra pite ha ra huähi pa dä ntsu leche
ya minä. Vamos a poner un espantajo en la po rá ngeä (po rá ngéä) 1. por causa de,
milpa para que se espanten las ardillas. por Po rá ngeä nuä ra nxutsi, mä tu̱ bi
2. fantasma Bi pikagi na ra pite ha ra ntuhni ko mäna ra metsi. Por esa
ñu mänxui. Me espantó un fantasma muchacha, mi hijo se peleó con otro
anoche en el camino. Sinón. mite Véase muchacho.
pidi, -te 2. porque Mä tu̱ ofadi po rá ngeä bi
ntunhuí na ra jäi. Mi hijo está
pobo HÑÄHÑU — ESPAÑOL 298
po̱ge (pó̱ge) 1. vt quitarse (la ropa), po̱ni (pó̱ni) vi 1. ir, salir Ra tsu̱ntu̱ po̱ni
desvestirse Nuyu̱ mä dä hñi, ya po̱ge yá hyastho ha ra ngu, ngu zu̱nga hñäto
dutu. Aquellos que se van a bañar ya se xudi. El joven sale de su casa todos los días
están desvistiendo. como a las ocho de la mañana.
2. vt aplastar (alfalfa) Ya tsatyo ñeni 2. ir, salir (con éxito) Dí pe̱fi hñandi yá
ha ra hogä ndäpo, po̱ge. Los perros que hai ra Xuua, ha dí po̱ni xá ñho. Trabajo
juegan en la alfalfa la aplastan. a medias los terrenos de Juan, y me va
3. vt emparejar (el patio) Nuni ra ño̱ho̱ bien. Pret. bi bo̱ni
ya po̱ge ra batha habu̱ mä dä ñe ra po̱ni vt sacar
ngu. Aquel hombre ya está emparejando po̱ni (pǒ̱ni) vt sacar Ya ntse̱ bi nde, po̱ni
un patio para construir su casa. Pret. bi ya mboni dä ñuni. Ya es muy tarde, saca
mo̱ge Act. indet. bo̱ge Sinón. 1: tonti los animales a comer. Act. indet. bo̱ni
po̱hñä (pó̱hñä) vi atender razón Ra Sinón. ju̱ki
ño̱ho̱ä, mä xi dä tsofo, hingi po̱hñä. El po̱ntua ra kue̱ hacer enojar
hombre ese, aunque le hablen, no atiende po̱ni pa (pó̱ni pá) evaporar Ra refinu po̱ni
razones. Véase hñä pa de ha ra xito, too sta nu ya otho. El
po̱hñä (pó̱hñä) s escape de vapor Ra hu alcohol se evapora de la botella, y cuando
ga thuhme ja rá po̱hñä o po̱ngabifi. El alguien se da cuenta ya no hay.
horno de pan tiene escape de vapor o po̱ni yo (pó̱ni yo) salir a caminar Nubu̱
humo. Variante mpo̱ngahñä Véase po̱ho̱, uäi, nu ha ya xitsa po̱ni yo ya moua,
hñä ha ra ya mboi y ra ya kafe. Cuando
po̱ho̱ (pó̱ho̱) vi 1. manar Ko ya ye xa llueve, en las huapillas salen a caminar los
uäi, habu̱ ra za po̱ho̱ ya dehe ha ya milpiés; algunos son negros y otros son
to̱ho̱. Con la lluvia que ha caído, por cafés.
dondequiera mana agua de los cerros. po̱nipa vi salir (de paseo) De stá bu̱kua xi
2. brotar Ko ya panthi, ya fu̱di po̱ho̱ yá po̱nipa nuni ra däme ko rá be̱hñä. Desde
roho ya za. Con el viento solano ya que vivo aquí, con frecuencia sale aquel
comienzan a brotar los retoños de los hombre con su esposa. Véase po̱ni, pa
árboles. Pret. bi bo̱ho̱ Sinón. kontsi po̱nju̱ (pó̱nju̱) s frijol ayocote Tenä ja na
po̱ho̱ (pǒ̱ho̱) vt salvar Act. indet. bo̱ho̱ ra dänga ju̱ ri hu po̱nju̱. Dicen que hay
mpo̱ho̱ s salvación una variedad de frijol grande que se llama
mpo̱ho̱ vr salvarse ayocote. Véase ju̱
po̱ho̱te (pǒ̱ho̱te) s salvador Véase po̱ho̱, po̱nju̱ (pó̱nju̱) vi sacar frijol Nuä ra
-te be̱hñä po̱nju̱ pa dä pa, pa rá tsithe. Esa
po̱ke (pó̱ke) vt 1. desvestir Ra bätsi mä dä mujer saca frijol a la venta para su vicio.
ma ra ngunsadi, po̱ke pa gi hiti. El niño Pret. dá mpo̱nju̱ Véase po̱ho̱, ju̱
va a irse a la escuela; desvístelo para que lo Po̱rto (Pǒ̱rto) Puerto Juárez (ranchería de
bañes. Zimapán) Po̱rto pe̱tsi ra ngu ga mu̱di
2. limpiar Ya pe̱tsi hñäto mäpa dá e̱gi nsadi xo̱ge. Puerto Juárez tiene su escuela
ya uada; nubya mä ga po̱ke. Hace ocho primaria completa. Sinón. Ngosthi
días que quebré los magueyes; ahora los po̱sto (pǒ̱sto) s 1. puesto, empleo Bu̱i na
voy a limpiar. mä mpädi ja na ra po̱sto ga nsu ha ra
3. desmontar Pret. bi mo̱ke Act. indet. tsu̱tbi. Tengo un amigo que tiene un
bo̱ke empleo de honor en el gobierno.
po̱ge vt quitarse (la ropa) 2. puesto de ventas Ra po̱sto ndí pe̱tsi
po̱mhyatsi (pó̱mhyǎtsi) s vaso de cristal ha ra tai, dá häki. El puesto que yo tenía
Ra ti bi tehmi rá po̱mhyatsi, pe himbi en el mercado lo quité. Sinón. 1: kargo; 2:
hñe̱ni. El borracho quebró su vaso de mpa
cristal, pero no se cortó. Sinón. vaso Véase po̱te (pó̱te) vt reponer Dá mihi na ra de̱ti
hyatsi mäje̱ya, ha nubya mä ga po̱te. El año
301 HÑÄHÑU — ESPAÑOL puni
pasado pedí prestado un borrego; ahora voy ra huähi. Mi papá está renovando la
a reponerlo. Act. indet. bo̱te cerca de la milpa. Pret. bi mo̱te Act.
mpo̱te vr reponerse indet. bo̱te
mpo̱te s repuesto mo̱te s remiendo
po̱te (pó̱te) vi 1. disolverse Mände bi po̱thi (po̱thi) s goma de mezquite,
dagi ya ndo, ha tobya hingi po̱te gatho. trementina de mezquite Habu̱ tse̱ti rá za
Ayer cayó granizo, y todavía no se disuelve ra tähi po̱ni ra po̱thi o ra bopo. Donde
todo. cortan el palo de mezquite le sale goma o
2. apagarse (cal), desmoronarse Ra näni trementina. Véase po̱ho̱, tähi
ko ra ye i po̱te. La cal se apaga con la po̱tse (pó̱tse) vt subir (algo a un lugar alto)
lluvia. Pret. bi mo̱te Sinón. po̱e Ra de̱thä dá xohu̱, ya dá po̱tse ha ra
po̱the (pǒ̱the) s manantial Ra hnini ntotsi. El maíz que cosechamos ya lo subí
Nto̱pe ne Rayo Hnini haraza ja ya al tapanco. Pret. bi po̱tse Act. indet.
po̱the. En los pueblos del Tephe y Pueblo bo̱tse
Nuevo hay manantiales por todas partes. po̱tsue subir (a alguien)
Véase po̱ho̱, dehe po̱tsuí (pó̱tsuí) vt subir, aumentar Act.
po̱tse (pǒ̱tse) vt poner encima Bu̱ ya indet. bo̱tsuí Véase po̱tse, -ui
nthahni ra ju̱, u̱ti ha ra tse ha po̱tse ha primuko (prǐmúkǒ) s primo (político)
ra tsibi. Si ya está escogido el frijol, échalo Véase primu, ko
a la olla y ponlo en la lumbre. Pret. bi pumfri (pumfri) vt olvidar Mä ga ma tai,
mo̱tse Act. indet. bo̱tse Sinón. etsi xahmä hinga pumfri gatho ya te̱ti gá
po̱tse (pó̱tse) 1. vi subir Ra no̱ndo te̱tkahu̱. Voy a irme a la plaza; ojalá no se
po̱tse ha ra to̱ho̱ ko rá ndu. El asno sube me olviden todos los encargos que ustedes
al cerro con su carga. me hicieron. Act. indet. bumfri Véase
2. s trepadera Ra bai ga bastä ja rá puni, mfeni
po̱tse, pa to dä bo̱tse. La mata de puni (púni) vt 1. perdonar Nuga xi dí
garambullo tiene su trepadera para que johya, ngeä mä dada bi puni mä tsoki.
alguien se suba. Pret. bi bo̱tse Yo estoy muy feliz porque mi padre perdonó
Sinón. kontsi mis faltas.
po̱stho vi subir derecho, crecer 2. terminar con Gatho dá puni nuu̱
derecho hingyá hoga mboni, dí ñehebya rata
po̱tsese̱ vi subir solo, treparse solo ya hogi. Terminé con todo el ganado
po̱tse vt subir corriente; ahora tengo puro ganado fino.
po̱xandähi (pó̱xándä́hi) s agujeros Véase 3. acabar Nuni ra ño̱ho̱ mi bu̱hmä
po̱tse, ndähi huadi yá mboni, ha bi puni, bi gohi
po̱xhai (pó̱xhai) s montón de tierra sacada otho. Aquel hombre tenía algunos
Ndunthi ya zuue ja yá po̱xhai habu̱ bu̱i, animales, pero los acabó y se quedó sin
ngu ya ñoi, ya minä, ya ñäi, ha mära. nada. Act. indet. buni Sinón. 1: puti; 2:
Muchos animalitos, como el ratón, la ardilla huati; 3: tege
y el zorrillo, tienen un montón de tierra mpuni vr acabarse; privarse
sacada fuera del agujero donde viven. punti (punti) 1. vt borrar Punti nuä
Variante po̱xahai Sinón. mundohai Véase ntofo ha ra ntohnaxithe̱, pa ga ofohu̱
hai mäna. Borra lo que está escrito en el
po̱xhyadi [Variante de bo̱xhyadi] Oriente, pizarrón para escribir más.
Este 2. s borrador Honi ra punti pa ga
po̱xhyä (pó̱xhyä) s agujero de escapatoria, puntihu̱ nuä ntofo. Busca el borrador
agujero de escondite Véase po̱tse, hyä para borrar lo que está escrito. Act. indet.
po̱te (pó̱te) vt 1. remendar Mä nänä bunti Sinón. 2: mputi
po̱te yá zi dutu mä ku. Mi mamá puni (púni) 1. s sello Ra nzaya di hñä ra
remienda la ropita de mis hermanos. puni pa di puni ya he̱mi. El juez trae su
2. renovar Mä dada bí po̱te ra jutsi ha sello para sellar sus papeles.
pura HÑÄHÑU — ESPAÑOL 302
rinxui (rínxui) adv en la noche Rinxui dä ra- (ra-) vbt dar (con compl. indir. de 1.ª o
nja na ra kermes ha ra ngunsadi zu̱nga 2.ª pers.) Act. indet. ta-. Compl. de 3.ª pers.:
hñäto. Hoy en la noche va a haber una umbi Véase uni
kermesse en la escuela, a las ocho. raai, rai te lo da
Variante dinxui Véase xui rakagi, raki me lo da
rinandi (rínandi) adv 1. al otro lado Dí ra mäna (rǎ mä́nǎ) uno por uno Ra
ne ga ratsi rinandi ra däthe, pe ntse̱ mäna dä tumbabi ya hme ha ra pahme.
ndunthi ra dehe. Quiero cruzarme al otro Uno por uno atienden en la tortillería.
lado del río, pero tiene demasiada agua. ra ya (ra ya) art indet pl unos, algunos
2. al otro lado (una barranca) Ga raxu̱ Nuni ha mä hai stá umba nse̱ki dä mu̱i
rinandi Oxangui. Vamos a pasar al otro ra ya nzo̱ho̱ jäi. He dado permiso de que
lado de esta bajada para llegar al cerro de vivan en mi terreno a unas personas
Oxangui. extrañas. Sinón. ra Véase na ra
3. en frente, al otro lado (atravesando un rabu̱ (rǎbu̱) adv 1. en ocasión Nuje rabu̱
arroyo o camino) ―¿Ha thogi ra bo̱jä pa dí bu̱he xá ñho, ha rabu̱ dí hñenihe.
gra ma Monda? ―Rinandi. ―¿Por Nosotros, en ocasiones estamos bien, en
dónde pasa el autobús para irme a ocasiones estamos enfermos.
México? ―En frente, al otro lado. 2. a veces Ya bo̱jä ndusjäi rabu̱ po̱ni
4. Estados Unidos del Norte Véase nandi tata re̱ta minuto. Los autobuses a
rixudi (rixúdi) adv mañana Rixudi rixudi veces salen cada diez minutos.
ga muntsihu̱ ñihi. Mañana en la mañana Sinón. randi, nandi
nos reuniremos temprano. rada (rada) s ciego Véase da
rixudi (ríxudi) adv en la mañana radänxu (radänxu) s mujer única
ronda kähä (rónda kä́hä) nopal silvestre y rafri (rafri) s caballo único Nuga nso̱kä
fruta (La mata crece de 4 a 5 m de altura con mä rafri dí pe̱tsi, hingi xo̱ge mä nte̱i. Es
pencas de 15 a 20 cm. de ancho y de 25 a 30 el único caballo que yo tengo; no está
de largo, de color verde y cenizo y espinas completa mi yunta. Variante ra fani Véase
extendidas y pegadas en las articulaciones. La na, fani
tuna es chica y medio redonda, de 4 a 5 cm. de ragi (rági) s huidor Bu̱ä na ra de̱ti, xi
color rojo. La flor es amarilla con espinas ra ragi, di hegeui yá ñoui. Hay una
chicas.) borrega huidora que se separa de sus
rui (rui) s ruin, avariento, mezquino Ya compañeros. Sinón. hege
jäi mäyabu̱, tenä, ge myá rui ata pa ragi (ragi) vi huir Hindí ne ra tamxi,
nuä dä ziu̱. Dicen que las gentes de antes ngeä nuu̱ di ragi. No quiero un gato
eran muy avarientas hasta para lo que macho, porque esos se huyen.
comían. Sinón. miti, me̱tsi rahme (rahme) s comer tortilla sin
comida Xá ntsoä ra rahme, tsa hingi
niñä na nsi ra ntu̱hu̱. Está feo comer
tortilla sola; siente uno que no se llena sin
haber en qué sopear. Véase hme
raki [compl. de 1.ª pers. de uni] me da Dí
to̱mi ra gäxa je̱ya mä hmu dä raki mä
nse̱pä gäxä je̱ya. Espero que mi patrón va
R a darme mi aguinaldo a fin de año.
rakju̱ nos lo da (incl.)
ra (rǎ) pron indef unos, algunos Nuyu̱ ya rakje nos lo da (excl.)
ñi, ra xá ñi, ha mära hingi i. Esos chiles ramänu (rǎmä́nǔ) vi hacer algo con
unos pican, y otros no pican. esmero Véase nu
ramänaño (ramänáño) adj diferente
uno por uno Variante ranaño
ramätsu̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 306
ga tsu̱tbi. Están muy bonitas las gradas de Hay muchos que fabrican ayates en el Valle
la puerta de la presidencia. del Mezquital.
2. peldaño Xi bi mähotho ya rendo ha 2. membrana (que cubre el intestino grueso)
ra gosthi nijä. Quedaron muy bien los Ra de̱ti gá hohu̱, xá pidi rá ronjua ra
peldaños de la puerta del templo. Véase dänga menudo ko ya xe̱bo. La
rede, do membrana que cubre el intestino grueso
re̱ta (ré̱ta) adj diez Rixudi dä nja ra del borrego que mataron tiene mucho
nthanthyä zu̱nga re̱ta xudi, ha ra ngu ga sebo. Véase dänjua
tsu̱tbi, de nuu̱ ya jäi bi ntuhni. Mañana ronzu (rónzu) s clavel (planta medicinal)
van a carearse a las diez de la mañana en la roti (rǒti) vt 1. golpear (piedra con marro,
presidencia las personas que se pelearon. la cabeza de alguien con la mano) Nebu̱ gi
re̱tamähñu (ré̱tamähñǔ) adj trece Nuga roti ra doä; hingi tehmi. Es inútil golpear
di pe̱tsi re̱tamähñu ya zi huni, ha geu̱ esa piedra; no se quiebra.
xi faxkagi ko ya zi mädo. Yo tengo trece 2. tocar (puerta) Bá nu too bí roti ra
gallinas ponedoras, y son las que me ayudan gosthi. Ve a ver quien está tocando la
por medio del huevo. Véase re̱ta, hñu puerta. Sinón. thonti
re̱tamära (ré̱tamärǎ) adj once Mä ga roti (róti) vi 1. decolorarse Jau̱ ya dutu
ju̱ ra bo̱jä pa Monda zu̱nga re̱tamära. hingi roti ata dä thege. Hay telas que no
Voy a tomar el autobús para México a las se decoloran hasta acabarse.
once. Variante re̱tamäna Sinón. ñonse 2. despintarse Ya bi roti rá njäti mä
Véase re̱ta, na bo̱jä. Ya se despintó la pintura de mi
rihi (ríhi) s 1. diarrea, deposición Ra coche.
bätsi pe̱tsi ra yaha ne ra rihi. El niño 3. desteñirse Nuä ra pahni rá mu̱di ra
tiene vómito y diarrea. meni bi roti. Esa camisa en la primera
2. correteada Nuni ra metsi bi mahmä lavada se destiñó.
ra hnei; ho̱nse̱ bi thekua ra rihi. Aquel rothi (róthi) s retoño de mezquite Ya
joven se fue al baile sólo para que le no̱ndo ha ra mbonthi, nso̱jse̱ ya rothi
dieran su correteada. tsi. Los burros en el campo sólo comen
roho (róho) s 1. retoño, renuevo, retoños de mezquite. Variante rothi Véase
vástago Ya mä dä bo̱ho̱ yá roho ya za. roho, tähi
Ya va a brotarle el retoño a los árboles. rotsi (rótsi, rǒtsi) vi 1. manar Ra
2. hijos (fig.) Ya nuyu̱ mä roho ya ya je̱yanä xi xa uäi, habu̱raza rotsi ya
dängi. Ya mis hijos están muy grandes. dehe. Este año ha llovido bastante; por
Véase bätsi dondequiera mana agua.
rokne (rókne, rokne) s gorrión Ra 2. trasminarse Nuni ra mothe nubya dá
rokne geä na ra tsanä tsintsu̱, ngu ra xithu̱ ra dehe rotsi. A aquella pileta
hatsa kafe, ha ra ta ra nthe̱ni rá yu̱ga. ahora que le echamos agua se trasmina.
El gorrión es un pájaro mediano de color ro̱ge (ró̱ge) s burro, asno Dí pe̱tsi na ra
café pálido; el macho tiene rojo el pescuezo. ro̱ge, pe hingi pädi ra ndu. Tengo un
Variantes rokre, rone burro, pero no sabe de carga.
roka (róka) s 1. papa Ja ndunthi ya Sinón. no̱ndo Véase to̱ge
roka, ra nthe̱ni, ra ntaxi, ra kasti, ha ro̱ke (rǒ̱ke) vi 1. resaltar Po̱de ra Ñotho̱
nehe ya ndängi. Hay diversas clases de geä ro̱ke de mära ya to̱ho̱ de yá
papa: la roja, la blanca y la amarilla; y hñetsi. Me imagino que el Cerro Juárez es
varían en tamaño. el que resalta entre los otros cerros por su
2. lunar Bu̱u̱ ya jäi pe̱tsi ra ya altura.
roka. Hay personas que tienen lunares. 2. trepar Ra minä bí ro̱ke ha ra jädo,
Sinón. 1: papa xa bami yá ye̱ pa mäña. La ardilla que
ronjua (rónjua) s 1. ayate Bu̱i ndunthi está trepada sobre la pared tiene
ya yo̱ta ronjua ha ra Batha ra Botähi. levantadas las manos hacia arriba.
3. pararse en un lugar alto Véase no̱ge
309 HÑÄHÑU — ESPAÑOL salado
sifi (sǐfi) s machigües (reg.), masa que se sonti (sónti) adj prisco Ja ra ya ixi, ya
mezcla en el agua al enjuagarse las manos la sonti; tsa too dä heke mäde. Hay una
molendera ¡A! dá tehmi mä tse nsifi ha bi clase de durazno que es prisco, fácilmente
mfani mä sifi. ¡Ah! quebré mi olla de puede partirse por la mitad.
machigües y se tiró todo. Variante nsifi sotsi (sǒtsi) s destapada del maíz Véase
sigi (sígi) vi 1. seguir xotsi
2. continuar soti [Act. indet. de xoti] desatar
siminenthe s martín pescador (pájaro) sotsi [Act. indet. de xótsi) destapar
Sinón. su̱mänenthe so̱hni (so̱hni) s consuegro, consuegra Rá
sinäzafri (sǐnä́zafri) s hacina de zacate so̱hni mä ku, xa ntuhnuí; nixi nzofo. Mi
Véase zafri hermano y su consuegro se han peleado;
sinu (sinu) conj sino Hingi hei dä ñuspi, ahora ni se hablan.
sinu nuä pa da hueti. No cuesta prender so̱kambeni (sǒ̱kámběni) s 1. adoración
fuego; sino es difícil apagarlo. Mädomingo bi nja ra so̱kambeni nihi ha
sintsi [Variante de xinxi] hombro; ra nijä. El domingo empezó temprano la
omóplato adoración en la iglesia.
sipi [Act. indet. de xípi] se lo dicen 2. petición Ajuä xa yo̱de mä
sistehe (sistěhe) s bautismo Véase xitsi, so̱kambeni, ngeä nuä pädi mä dumu̱i.
xistehe Dios ha escuchado mi petición porque él
sita s cita Sinón. tho̱mi conoce mi situación.
siti [Act. indet. de xiti] regar echar 3. sacrificio Véase xo̱gambeni
(líquido) so̱kaza (só̱kázǎ) s 1. corte de leña
sitsi (sǐtsi) s bimbalete, cigoñal Ya me̱fi 2. raja de palos
po̱tse ra dehe ko ra sitsi. Los peones 3. leña rajada Variante so̱kza
están subiendo el agua con el bimbalete. Sinón. so̱taza Véase xo̱ke, za
Véase xitsi so̱ni (so̱ni) s prisa, apuración Nui otho ni
sitsi [Act. indet. de xitsi] echar líquido tsu̱ ri so̱ni. Tú no tienes ninguna prisa.
sitsi (sítsi) s ahijado, ahijada Véase xo̱ni
Sinón. the̱tsi Véase xitsi di yobe ra so̱ni tengo prisa
sitsi [Act. indet. de xi’tsi] bautizar so̱te (so̱te) s 1. tercio Ya nso̱te mä so̱te
skuela (skuěla) s escuela Sinón. ngunsadi nzafri, ho̱nse̱ ga ndu. Ya está liado mi
so (sǒ) s son (música) tercio de zacate; ya sólo tengo que cargarlo.
Sofo (Sófo) s Crisóforo Ra Sofo bí ñoui 2. bulto Nuni ra jäi di hñä na so̱te te
ya xofo ha ra huähi. Crisóforo anda con gatho hñä. Aquella persona trae un bulto
los cosechadores en la milpa. grande de diversas cosas. Véase xo̱te
sofo (sófo, sǒfo) s cosecha Nubya dä nja so̱taza (só̱tázǎ) s 1. corte de leña Mä
ya sofo, mä ga ma ra tsu̱thä. Ahora que dada bi ma ra so̱taza ha ra mboza. Mi
haya cosechas voy a pepenar. Véase xofo papá se fue a hacer el corte de leña al
sokdehe (sókděhe) s compuerta, bitoque bosque.
Ha rá sokdehe ra ñuthe xi mi ñutsi ga 2. raja de palo Mä ku bi fo̱tka na ra
jäi, mi ne ra dehe pa ra ntunthe. La sotaza pa xa zu̱ki. Mi hermano me tiró
compuerta del canal estaba llena de gentes una raja de palo con el propósito de
que querían agua para regar. pegarme.
Sinón. nsokdehe Véase xoki, dehe 3. leña rajada Jabu̱ ya so̱taza pa gi
soki [Act. indet. de xoki] abrir ñudi. Ahí hay leña rajada para que la
soldado (sóldádo) s soldado Sinón. ñänte quemes. Sinón. so̱kaza Véase xo̱te, za
sonti [Act. indet. de xonti] deshojar, pelar sss interj 1. Expresa desesperación (cuando no
Ya sonti ya de̱mxi pa dä thänti ra ñi. llegan visitas a la hora).
Ya están deshojando los tomates para 2. Expresa disgusto (cuando uno no hace lo
molerlos para la salsa. que le fue mandado).
3. Expresión para criticar (un trabajo mal
313 HÑÄHÑU — ESPAÑOL su̱ti
hecho tal vez agregando una palabra como stuá (stuá) procl Indica la 1.ª pers. del
¡qué albañil!). pretérito, acción en otro sitio. Ndrá bäsjäi
4. Expresa alegría y sorpresa (con más stuá mpe̱fi Monda, ya nubya dí pe̱fise̱
fuerza; por ejemplo, al ver mucha gente mä hai. Cuando era joven trabajé en
regocijándose). México, ahora trabajo sólo mis
sta (sta) procl Indica la 3.ª pers. del futuro terrenos. Véase stá, bá
próximo. Sta nthäti mä tixu, ga umba rá su (su, sǔ) vt cuidar Mä dada bí su yá
hai. Cuando se case mi hija le daré su ndämfri ha ra ntsu̱mi. Mi papá está
terreno como herencia. Nu sta tsixähu̱ cuidando las reses en el rastrojal.
ntsähni, osta mä dä du ri mu̱ihu̱. Sinón. fadi
Cuando sean llevados a la cárcel, no se van a sumboni s cuidador de animales
preocupar. sungu s cuidador de casa
stá (stá) procl Indica la 1.ª pers. del sudathi (sǔdathi) s enfermera
antepresente. Stá ma ra bayo ra paya. Variante nsudathi Véase su, dathi
Hoy he ido a pastorear. sufadi (sǔfádi) s alcaide Ra sufadi,
stä (stä̌) s 1. cabello Bu̱u̱ ya jäi xá mboi tsu̱duu̱ himbi su, bi ma ra ya tsähni.
yá stä, ha bu̱u̱ xá nkasti. Hay personas Tantito se descuidó el alcaide y huyeron
que tienen el cabello, negro y otras lo tienen varios presos. Variante nsufadi Véase su,
rubio. fadi
2. problema (fig.) Nubu̱ embi bu̱i xá suhuähi (sǔhuä́hi) s milpero Mänxui bi
ñho ra jäi, hingi be̱di rá stä. Cuando mpe ya be nubu̱ mi ähä ra suhuähi. Hoy
una persona piensa que está viviendo bien en la noche robaron los ladrones a la hora
no le faltan problemas. que dormía el milpero. Variante nsuhuähi
3. nata (de leche o de atole) Sinón. do̱mähuähi Véase su, huähi
stäfani (stä̌fáni) crin, cabello del caballo suni (suni) s nixtamal Xi ntse̱di gá
sti (sti) procl Indica la 3.ª pers. del presente thokua rá näni ra suni. Le pusiste
próximo. Ra Xuua ya sti de̱ni ya bätsi tsi demasiada cal al nixtamal. Véase xuni
ya thuhme, pa xe̱pabi. Juan va atrás de ixkasuni s nixtamal agrio
los niños que están comiendo pan, para que inäsuni s nixtamal nejo
le comparten. ndäsni s nixtamal demasiado
stí (stí) procl Indica la 1.ª pers. del pretérito sancochado
anterior. Stí kuati ha na ra bai ga za; ha ñäsni s cabeza de nixtamal
mí tsaya tsu̱ ra ye, dá ehe. Me había su̱ (sú̱) s 1. corte de leña Mä dada bi ma
protegido en un árbol, y al disminuir un ra su̱ ha ra to̱ho̱. Mi papá fue a hacer el
poco la lluvia me vine. corte de leña al cerro.
stí (stí) procl Indica la 3.ª pers. del presente 2. muerte (fig.) Po̱de nuni ra ño̱ho̱ di
próximo, modo subjuntivo. Stí te rá mfädi hñeni, ya dä ma ra su̱. Creo que aquel
mä tu̱, gebu̱ ja dä bädi hanja di mu̱i ha hombre enfermo ya esta viendo la
ra ximhai. Cuando crezca en conocimiento muerte. Sinón. 1: su̱za; 2: du Véase xu̱
de mi hijo, entonces sabrá cómo vivir en el su̱ki [Act. indet. de xu̱ki] escoger
mundo. su̱ki [Act. indet. de xu̱ki] lavar
stí ñagosto el agosto próximo su̱mänenthe (sú̱mä́nénthe) s martín
strá (strá) procl Indica la 3.ª pers. del futuro pescador (pájaro) Sinón. siminenthe Véase
próximo. Tamga ra ya thiza strá ñho, ha nenthe
mä te̱ni. Cómprame unos huaraches que su̱ni (sǔ̱ni) vt 1. picar Ra uähi su̱ni ya boi
estén buenos, y que sean de mi medida. Ra ko ra nsu̱ni. El gañán pica a los novillos
nthähi dá tai ra tsani, mä ga etsi ko con la garrocha.
mäna ra nthähi pa mäna strá ma. El 2. pinchar, punzar Ra ñendro su̱ni ra
mecate que compré es corto; voy a añadirlo doro. El torero pincha al toro.
a otro mecate para que sea más largo. Sinón. su̱ti, su̱ti
su̱ti [Act. indet. de xu̱ti] lavar
su̱za HÑÄHÑU — ESPAÑOL 314
su̱za (sú̱zǎ) s cortada de leña Véase xu̱ tagi nate pa na nthebe ochenta (lit.:
su̱ti (sú̱ti) vt 1. punzar, picar (con algo resta veinte para cien)
filoso) Ra nesio bi su̱ti ko ra juai na ra tagi rá ba (tági rá ba) está cargada, está
jäi. El valentón picó a una persona con un preñada (lit.: caerse la leche) Ra baga ya
puñal. tagi yá ba, ha ri ndängi rá moba. La
2. impulsar (fig.) Ra ntso, geä su̱ti ya vaca ya está cargada y su ubre se está
jäi pa dä yo̱te ra ntso. El maligno es agrandando.
quien impulsa a las personas a cometer tagi rá pa (tági rá pa) ser su día, ser su
maldades. Variante su̱ti Sinón. 1: usti; santo Ra Xuua, bi da rá pa ra paya. Hoy
2: japi es santo de Juan.
tagi tu (tágí tu) preocuparse mucho (lit.: cae
y allí muere) Nuni ra däme tagi ri du po rá
be̱hña ha yá bätsi; hänge hingi tsaya rá
be̱fi pa dä nja te dä zi. Aquel hombre cae
y muere por su esposa y sus hijos; es por eso
que no descansa de trabajar para que tengan
qué comer. Sinón. tutsua rá mu̱i, ntso̱mi
T Véase tu
ta (tá, ta) s padre Nxutsi, ¿te xadi ri ta, ri taha (tǎha) vt restregar Ra Xuua ya di
me; te tsu̱ o̱täthohu̱? Muchacha, ¿cómo taha ya trigo ko yá ye̱. Juan ya está
están tu padre y tu madre?, ¿como viven? restregando trigo con las manos. Pret. bi
Sinón. dada daha Act. indet. thaha
xita, tita s abuelo tai (tai) 1. s tianguis, plaza, mercado
ta (tǎ) s 1. macho (animal) Mä ga tai ra Mänonxi himbi hogi ra tai Ntso̱tkani. El
mä ndämfri, na ra xändi ha na ra ta. lunes no estuvo bueno el tianguis de
Voy a comprar unas reses: una hembra y un Ixmiquilpan.
macho. 2. vt comprar Dí tai na ra nhatäbo̱jä
2. entero, animal no castrado Dá tanga pa zitsi mä yoskuela. Compro una
ra ya ta ga de̱ti, ra dá kapo, y na ra ta bicicleta para llevar a mi escuelante. Pret.
dá e̱gi. Compré unos borregos; unos los bi dai Act. indet. thai
castré, y dejé uno entero. dai s comprador
taba (tǎba) s astrágalo, taba Ha ra ya dañyo s comerciante de ganado
pasei di ho dä ñeni ko rá taba ra yo. En menor
algunas pulquerías les gusta jugar con el tamngi me lo compra
astrágalo del ganado menor. tañi te lo compra
Tablo (Táblo) Tablón, Vicente Guerrero tajä (tǎjä) s padrino Bi mu̱ rá tajä mä
(pueblo de Zimapán) Ra po̱blo Tablo bu̱ i tsu̱ntu̱ nubu̱ bi nthäti. Cuando se casó
ngetuu̱ ra däthe. El pueblo de Tablón está mi hijo tuvo padrino. Variante tǎkjä Véase
situado cerca del río. Sinón. Ndämxithe̱ ta, jä
tafri (tǎfri) s caballo macho Véase ta, fani takakani (tákákani) s quelite cenizo Ra
Tagi (Tági) Taguí (ranchería de Huichapan) takakani tsi, ne xa tembabi njabu̱,
Mä yoskuela pa ha ra ngunsadi Tagi. Mi ngeä xá ntati yá xi ngu ra bospi. El
estudiante va a la escuela del Taguí. quelite cenizo es comestible y lo han
tagi (tági) vi 1. caer Ra bätsi, nubu̱ ne dä llamado así porque sus hojas son como
ño, tagi. El niño se cae cuando quiere ceniza. Sinón. ginkri Véase ntati, kani
andar. takapa (tákápa) vi festejar onomástico,
2. desprenderse Ya ixi ya tagi ha ya bai festejar su santo Véase taki, pa
ko yá dä. Los duraznos ya se desprenden takate (tákáte) vti asaltar (compl. indet.)
de sus matas de lo maduro que están. Véase taki, -te
Pret. bi dagi Sinón. 2: ho̱e dakate s asaltante
takhyadi (tákhyádi) vi solear Véase hyadi
315 HÑÄHÑU — ESPAÑOL tati
taki (taki) vt cortar (con instrumento tanthe (tánthe) s cascada Nuni tanthe
cortante) Pret. bi daki Act. indet. thaki tsamähotho pa ra nsaha. La cascada está
taki (táki) vt 1. desviar, atajar Rá ñunthe muy bonita para bañarse. Véase tagi, dehe
ra Xuua bí taki mä dehe, pa go bi tanthe (tánthe) vti comprar agua Tanthe
ñunthe. El regador de Juan está desviando nuni ra jäi pa rá tsanza. Esa persona
mi agua para regar él. compra agua para su camión. Véase tai,
2. detener, parar (con mal propósito) dehe
Tenä ge nuni ra metsi taki ya nxutsi. tani (tǎni) s guajolote, pavo Véase ta, o̱ni
Dicen que aquel muchacho detiene a las tanmatha (tánmǎtha) s cardón pequeño y
muchachas. espinudo Sinón. tu̱ximini, tu̱pemni
3. controlar, dirigir (animales) Ra mayo tanthä (tánthä) vi cabecear de sueño Ya
xi taki ya yo, pa hinda yu̱ti ha ya dí tanthä, ya mä ga be̱ni ga ähä. Ya
huähi. El pastor tiene sus chivos estoy cabeceando de sueño; ya me voy a
controlados para que no entren en las acostar a dormir. Variante tathä
milpas. Sinón. huantähä, panthä Véase tagi,
4. apartar Tenä ge mä dä ku̱gi ra dehe tähä
ha ra po̱nthe; taki tsu̱ ri dehe, Juanä. tanxi (tanxi) s chivo, cabrío Véase ta,
Dicen que se va a cortar el agua de la täxi
llave; aparte tantita agua, Juana. taptsu̱di s puerco (macho) Véase ta, tsu̱di
5. hacer parar (vehículo) Taki ra bo̱jä xa tasti (tásti) 1. vt exprimir, extraer (quitar
ñepu̱; xahmä dä zixkahu̱. Hazle la el líquido de una hebra o hebras mojadas
parada al autobús; quizás nos lleve. Pret. pasando los dedos sobre ella de arriba abajo)
bi daki Act. indet. thaki Sinón. 1 y 4: Ku̱ti na ra xixi uada ne gi tasti dä
ueke, heke; 2: tsämi, kotuí; 3: fadi, su; bo̱ni ra gixi ne gi käxi. Extrae el ixtle de
5: bami. maguey, y le extraes el guixi con los dedos
takate vi asaltar (compl. indet.) para después torcerlo.
takjä [Variante de tajä] padrino 2. vi resbalar Dá tasti ko ra bo̱hai xá
tamhai (támhai) s, vi comprar tierras Dí nkoni. Me resbalé con el lodo liso. Pret.
tamhai ga boti, ngu na re̱ta huada. bi dasti Variante táxti
Compró un terreno de siembra que es como ndasti, ndaxti s cosa resbalosa
de una hectárea. Pret. dá ntamhai tasti vi; vt resbalarse; exprimir
Variante tangahai Véase tai, hai tata (táta) s semental Dí ñehe na ra doro
tamxi (tǎmxi) s gato, macho de la gata pa ga tata ya baga. Tengo un toro
Nuä ra tamxi dí ñehe ha mä ngu, xi ju̱ semental para las vacas. Sinón. rasa, dada
ya dängu. El gato que tengo en la casa tati (táti) vt 1. chocar Na ra bo̱jä xi mi
agarra muchos ratones. Véase ta, mixi tihi bi tati ko mäna ra bo̱jä. Un camión
tangra (tángra) s araña zancuda Tenä ge corría mucho y fue a chocar con otro
ra tangra hingi tsate. Dicen que la araña camión.
zancuda no pica. Variante tangara 2. topetear Yoho ya ndäni di tati yá
Tansya (Tánsya) Estancia, San Joaquín ñäxu. Dos borregos se topetean. Pret. bi
(ranchería de Tecozautla) tati
tanthä (tánthä) vi comprar maíz Ya bi tatmäni (tátmäni) adv cada tercer día
thege mä de̱thä ha nubya ya dí tanthä. Véase tatä, mäni
Ya se me acabó el maíz, y ahora compro. tatä (tátä) adj cada Mä tixu tso̱ho̱ tatä
Pret. dá ntanthä Variante tángáde̱thä zänä käski. Mi hija llega cada mes a
Véase tai, de̱thä verme. Variante tata
Tanthe (Tánthe) Tandhe (barrio de tati (táti) vi 1. terminar, completar
Chilcuautla) Ya mengu Tanthe di mpoti (surco, meta; compl. indet.) Ra ya moti
nubu̱ uäi; ngeä othobi ra uäthe. Los de ya bi tati, nuyu̱ mära di be̱tho.
Tandhe siembran cuando llueve porque no Algunos sembradores ya terminaron; a los
tienen riego. otros les falta.
tatmäni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 316
kähä ko rá tsu̱. La ardilla limpia la tuna dädimaxi. Hija, muele tantita salsa de
con la cola. Pret. bi däki Act. indet. thäki jitomate. Pret. bi dänti Act. indet. thänti
däthä s persona que desgrana nthäntañi s salsa; acción de moler el
täki (tä̌ki) vt täki (tä̌ki) vi revolcarse Ko chile
ra u̱mu̱i mi tsu̱ki ata ndí täki ha mä fidi. täte (tä́te) vti 1. ganar, vencer (compl.
Con el dolor de estómago que tenía, hasta indet.) Yoho ya bätsi mi ñeni; na di geu̱
me revolcaba en la cama. Pret. dá ntäki mi täte. Dos niños estaban jugando y uno
Sinón. 1: täni, ntäni de ellos estaba ganando.
täktähä (tä̌ktä̌hä) s persona que se da 2. triunfar Ra Xuua xi tätebya ga
vueltas al dormir Xi drá täktähä; dí ntämi hnestihi. Ahora Juan triunfa en las
ha mä fidi nubu̱ dí ähä. ¡Cómo me doy carreras. Pret. dá ntäte Act. indet. ntäte
vueltas al dormir!; me ruedo en la cama a la Véase tähä
hora que estoy durmiendo. Sinón. yothä te (té) 1. pron interr ¿qué? ¿Te mä nunä
Véase täki, tähä be̱hñä?, xi mi fu̱ti yá ye̱. ¿Qué decía la
tämi (tämi) vt 1. cortar, tumbar (planta o señora que hasta sacudía los brazos?
animal hasta que quede derribado) Ya yokjä 2. pron rel lo que Dí pädi te gí beni.
di tämi re̱ta beza ra pa. Los cortadores Yo sé lo que piensas.
de tunas cortan diez cajas al día. te ra za algo
2. tumbar Ya bätsi xa tämi ya ixi ha ra te (te) 1. vi vivir Mä tsu̱ntu̱ xkí me̱di, dí
huähi, ha bi tämi na ra bai. Los niños humämu̱i xkí du, y te. Mi muchacho se
han tumbado duraznos en la milpa; hasta había perdido; yo pensaba que se había
tumbaron una mata. muerto, pero vive.
3. varear Ra Xuua bi tämi mände ya 2. vi crecer Ya xi ri te mä do̱ni. Mi
de̱mza. Ayer Juan vareó nueces. flor ya está creciendo.
4. rodar Ya hyo̱mädo mäñä ra to̱ho̱ bí 3. s vida
tämtho ya do. Los que bajan las piedras 4. s alma Rá te ra zi anima, bí bu̱i ko
de arriba del cerro nada más las ruedan. Ajuä; ngeä nuä bi njuäni nubu̱ dä du.
Sinón. 1: oki; 2: me̱ki, hyo̱mi; 3: me̱ti; 4: El alma del difunto está con Dios porque
ho̱mi, enti se confesó antes de morir. Sinón. 4: alma
tänängunzabo̱jä (tä́nä́ngúnzábo̱jä) s tren mana tihi ra te desarrolla más
Nu dá ma Monda dá handi na ra rápidamente
tänängunzabo̱jä. Cuando fui a México vi te dä me̱ä es inservible, es inútil Xuua,
un tren con muchos vagones. nuä ra tabi uá häntki ¡te dä me̱ä! ke
Variante te̱nängunzabo̱jä thestä rá ua. Juan, la pala que me trajiste
täni (täni) 1. vi revolcarse Ra rekua, es inservible porque nada más gira el
nubu̱ xa zabi xa ño ra ñu, dä me̱ni, ha mango. Sinón. hingi ho, hinte rá säki
dä täni ha ra hai. El mulo, cuando está te dä me̱ki soy inútil
cansado de haber caminado, se echa y se te dä me̱i eres inútil
revuelca en el suelo. te gi jamädi ¡qué agradeces! ―Jamädi dá
2. s revolcadura (reg.; huella en la tierra tsaya. ―¡Te gí jamädi, nixi hingá tsaya!
donde se ha revolcado un animal) Ha ra ―Gracias porque descansé. ―¿Qué
huähi dá handi rá täni na ra fani. En la agradeces!, ni descansaste. Sinón. ¡te di
milpa vi la revolcadura de un caballo. raai!, ¡maajuä!, ¡maa ra Zidada!
Pret. dá ntäni Sinón. 1: ntäki te ra entho ¡qué bueno!, ¡qué hermoso! Te
tänkahni (tä̌nkáhni) vt apedrear Ra ra entho ra pa. ¡Qué hermoso es el día!
Xuua tänkahni ra ya mboni; hämba yá Variante te ra ñentho
hñuni yá mboni. Juan está apedreando a te ra mäntho interj ¡hola nuevamente!
unos animales que les están quitando la te ra za (té ra za) adv un poco, algo
comida a sus animales. Sinón. bu̱do te ra zi za algo (cantidad)
tänti (tänti) vt moler (en molcajete con te xki de interj ¡buenas tardes!
tejolote) Tixu, tänti tsu̱ ra ñi ga
tebe̱ä HÑÄHÑU — ESPAÑOL 318
tebe̱ä (tébe̱ä) 1. ¿qué es eso? ¿Tebe̱ä gí hinä. ¡Hija, muele la salsa y pruébala para
hñä? ge ata xká ägi. ¿Qué es eso que traes ver si tiene sal o no!
qué hasta lo has ocultado? 2. lamer Komi ra ba pa hinda deke ra
2. ¿qué cosa? Bi maka boxi na ra o̱njä; mixi. Tapa la leche para que no la lama
¿tebe̱a mä ga thohu̱ bu̱? Cantó una el gato. Pret. bi deke Véase tetse
gallina como gallo; ¿qué cosa nos irá a teko (teko) s pájaro carpintero Vocal nasal:
pasar? tëko Variante tenko
3. ¿cómo se llama? Hmiki nu ri tebe̱ä. temä (témä) adj 1. ¿cuál?, ¿qué? Tenä bi
Préstame eso que no sé como se llama. zo̱ho̱ ra nzaya mände. ¿Temä noya bi
Variante teme̱ä, terame̱ä, terabe̱ä zogi? Dicen que llegó el juez ayer. ¿Qué
tede (těde) 1. s el que se cría Ya ra dängi razón dejó?
nuä ra bätsi, rá tede ra Juanä. Ya está 2. ¿de qué? ¿Temä ngo̱ gí ne ga hä?
grande el niño que crió Juana. ¿De qué carne quieres que traiga?
2. vt criar, amamantar a otro Nuni ra 3. ¡qué! (exclamación de fastidio, por
tu̱nxi, bi tede mäna ra yo; ngeä mí causa de asombro o placer) ¡Temä
mu̱i, bi du ra nänä. Esa chiva chica thuhme, ni temä otho! ¡Qué pan ni que
amamantó a otra chiva porque al nacer se nada! (al niño que no cesa de pedir)
le murió la nana. Pret. bi tede Act. indet. ¡temä milagro! ¡qué milagro!
thede ¡temä uso! ¡qué costumbre!
tege (těge) vt 1. acabar, gastar Ha ra hnei temäentho (témä́ěntho) adv sin novedad
mände dá tege mä bojä. Gasté mi dinero ―¿Te grí bu̱itho tiyo? ―Ya dí bu̱i
ayer, en el baile. temäentho. ―¿Cómo has estado, tío?
2. desgastar Ra thui tege ra juai nubu̱ ―Yo estoy bien, sin novedad.
dí thui. La lima desgasta el cuchillo teme̱ä [Variante de terabe̱ä] ¿qué es eso?
cuando lo afilo. tengu (téngu) adj interr ¿cómo?, ¿cuál?
3. gastar Ri yoskuela tekai ri bojä, ha ―Bi the̱nga mä ro̱zä mänonxi.
hinte ne dä bädi. Tu hijo que va a la ―¿Tengu? ―Nuä ra rayo. ―Me
escuela gasta tu dinero y no aprende cortaron mi costalito el lunes. ―¿Cuál? ―El
nada. Pret. bi dege Véase thege
nuevo.
tehmi (těhmi) vt 1. romper, quebrar
pa te nguä ¿para qué?
Mäje̱ya rá baxjua ya bätsi, bi tehmi ya
tenguä (ténguä) ¿cómo es?, ¿cuál es?
nju̱baha. El año pasado los niños
―Dá be̱di na mä bätsi nuni Monda.
rompieron piñatas.
―¿Tenguä ra bätsi? ―En México perdí
2. fracturar Dá tehmi na mä bo̱tse,
un niño. ―¿Cómo era su niño?
ngeä dá tagi ha ra fani. Me fracturé una
tenguä (ténguä) interj 1. ¡cómo es
costilla porque me caí del caballo.
posible! Enä ra yo̱thete ge hinga ñäni.
3. partir Mände dá tehmi hñu ya mu,
¡Ai tenguä! Dice el médico que ya no me
pa dá ku̱mba yá nda. Ayer partí tres
alivio. ¡Cómo es posible!
calabazas para sacarles las semillas.
2. ¿cómo será! ―Tenä ge na ra jäi bi
4. cuartear Ra mbimhai bi thogi, bi
dati ra ñoti kongeä bi hyo.
tehmi ya ngu. El terremoto que pasó
―¡Tenguä! ―Dicen que una persona
cuarteó casas. Act. indet. thehmi
tentó un cable de electricidad, y por eso
Sinón. 2: uaki; 3: heke; 4: xo̱ke
murió. ―¿Cómo será!
tehmi (téhmi) vi quebrarse, estrellarse Ra
terangetho (térángétho) adv ¿por qué? Stá
dänga mohi tehmi rá ua nubu̱ dä tsu̱ki
o̱de mä dä thänä ri hai, ¿xi terangetho
ha ra tsibi. La cazuela grande se estrella en
mä dä thäni? He oído que te van a quitar
el fondo cuando la quitan del fuego. Pret. bi
tu tierra, ¿y por qué te la van a quitar?
dehmi Véase tehmi
teske (téske) adv si acaso Dá ma dá ñani
teke (teke) vt 1. probar, saborear Tänti
teske ra Xuua bi ma ra be̱fi o hinä. Fui a
ra ñi, tixu, ne gi teke bu̱ di ja ra u o
preguntar si acaso Juan fue a trabajar o no.
Sinón. texa
319 HÑÄHÑU — ESPAÑOL te̱ngodo
teste (teste) vti contagiar (compl. indet.) to̱ho̱. La ranchería de Texcadho está en un
Véase tetse, -te cerro. Vocal nasal: Tëxkado Véase texki,
testigo (téstígo) s testigo do
Sinón. damäjuäni texki (téxki) vi quebrarse, desmoronarse
testi (těsti) vt destrozar (hierbas, ramas, Ra zafri texki koñä xa tsuti. El zacate se
paja) desmorona porque está tostado. Vocal nasal:
testi (tésti) vi quebrarse, desmoronarse tëxki Sinón. testi
Sinón. texki teä (téä) ¡mande! ―¡Ixo! ¡Ixo! ―¿Teä,
tete (téte) adv 1. quien sabe si Ra hñuni mämä? ―¡Hijo!, ¡hijo! ―¡Mande, mamá!
dá tsogi ha ra tsibi, tete hinge bi zäti. La tehñä (těhñä) s zenzontle (ave) Ra
comida que dejé en la lumbre, quién sabe si tehñä fe̱ti mängutho ya tsintsu̱ yá
no se habrá quemado. thuhu. El zenzontle remeda a toda clase de
2. si de veras Ngubu̱ hindí kamfrii tete pájaros en sus cantos. Variante tehñä
xa gi mä mäjuäni. Como que no te creo si tetse (tétse) vt 1. voltear (los ojos) Ra
de veras dices la verdad. Sinón. teske, ua dathi nubu̱ ya mä dä du, mi tetsa yá
tete (tete) vt 1. lamer Ra mixi tete ra da. Cuando se estaba muriendo, el enfermo
mohi tu ra nde̱ga. El gato está lamiendo el volteaba los ojos.
plato que tiene manteca. 2. mirar de reojo Nubu̱ dá nthe̱be mä
2. beber a lengüetadas Ra tsatyo tsithe, ntsu̱be ata mi tetsa yá da. Cuando me
tete ko rá jäne. El perro bebe agua a encontré con mi enemigo hasta me miraba
lengüetadas. Pret. bi dete Act. indet. de reojo.
thete Sinón. 1: tetse te̱ (te̱, tě̱) vt tallar Ndada, te̱ ra mä xu̱ta,
tetho (tétho) vi 1. vivir todavía Mä xita ha ga jutai. Señor, talle mis pencas de
tetho y ya pe̱tsi ndunthi ya je̱ya. Mi maguey y le pago. Pret. bi de̱ Act. indet.
bisabuelo vive todavía y ya tiene muchos the̱
años. te̱dañu (tě̱dañǔ) vi ir uno tras otro Véase
2. estar verde todavía Ya hoga ndäpo bi te̱ni, -tho, ñu
the̱ki mäxudi, hinxa yoti, tetho. La te̱do (tě̱do) vt apedrear Sinón. bu̱ do
alfalfa que segaron en la mañana no se ha te̱he̱ (tě̱he̱) vt 1. favorecer, consentir Ra
secado todavía; está verde. tsu̱ntu̱ bi daga mä tixu, dá ñäpi ko yá
3. moverse todavía (mientras muere) Nuä dada, pe nuu̱ di te̱he̱. Al muchacho que
ra keñä dá ke̱tuabihu̱ rá ñäxu; tobya atajó a mi hija fui a acusarlo con sus padres,
tetho. La víbora a la que le quebramos la pero ellos lo favorecen.
cabeza todavía se mueve. 2. amparar Ra ñänte te̱he̱ ra hyote,
4. no marchitarse todavía Ra do̱ni dá ngeä jutuabi. El abogado ampara al
eta ra dehe, tetho. La flor que metí en asesino, pero el asesino le paga. Pret. bi
el agua vive, no se ha marchitado de̱he̱ Act. indet. the̱he̱ Sinón. fatsi, ñäni
todavía. Pret. dá ntetho Véase te, -tho te̱mi (té̱mi) vt 1. ordeñar Dá tai na ra
tetse (tětse) vi subir (en algo) ndämfri ga the̱mi ha dí te̱mi re̱ta litro
tetse (tetse) vt lamer Ra täxi bi mu̱ rá ra ba hyastho. Compré una vaca de
bätsi, ja nubya, ya tetse pa nihi dä ordeña y ordeño diez litros de leche diario.
yoti. A la chiva le acaba de nacer su hijo y 2. exprimir Ya dutu dá peni dá te̱mi, pa
ahora ya lo está lamiendo para que pronto nihi dä yoti. La ropa que lavé la
se seque. Pret. bi detse Act. indet. thetse exprimí, para que pronto se seque. Pret.
texa (téxa) adv a ver si Mä ga ñeñhu̱ ga bi de̱mi Act. indet. the̱mi
ntägi, texa gi tingi. Vamos a jugar a las te̱nängunzabo̱jä (té̱nä́ngúnzábo̱jä) s tren
escondidas; a ver si me encuentras. te̱ngodo (té̱ngodo) s mosca grande y
Sinón. teske, bu̱xa colorada (que, cuando se le tiran piedras, las
Texkado (Téxkádo) Texcadho (ranchería de persigue) Variante te̱ntgodo
Nicolás Flores) Texkado bí ja ha na ra
te̱ni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 320
to̱fri (tǒ̱fri) s jinete Véase to̱ge, fani que ensarté en el maguey. Act. indet.
to̱ge (tó̱ge) vi 1. estar (en una parte alta) tho̱mi Sinón. fotsi, to̱te
Ya bí to̱ge ya jäi mäñä ra tsätho̱. Ya to̱mi (tó̱mi) vt 1. esperar Ra Xuua bí
las gentes están arriba, en el cerro to̱mi ra bo̱jä ha ra ñu. Juan está
puntiagudo. Na ra dänga tso̱ to̱ge esperando el camión en el camino.
mähetsi, hinhyamu̱ stá handi. Hay 2. espiar Dí to̱mi na ra minä dä bo̱ni
una estrella grande en el cielo, que nunca de ha rá ngu. Estoy espiando a que una
había visto. ardilla salga de su agujero. Pret. bi do̱mi
2. haber (fruta en la mata) To̱ge ndunthi Act. indet. tho̱mi
ya zi tu̱mu ha ra bai. Hay muchas to̱bgagi me espera
calabacitas en la mata. Sinón. no̱ge to̱pai te espera
to̱ge (tǒ̱ge) 1. s jinete Mände bi thogi ndo̱mähuähi s milpero
na ra to̱ge, mi gu̱ti na ra fani. Ayer ndo̱mängu s encargado de la casa
pasó un jinete que iba jalando un caballo. ndo̱mi s velorio
2. vt montar Xuua, to̱ge ra fani rí ma ntho̱mäte s lugar donde se espía
gi hyandi ra huähi. ¡Juan, monta el to̱ngu (tǒ̱ngǔ) s casa de dos plantas, casa
caballo y ve a ver la milpa! Sinón. 1: to̱fri; de dos pisos Ndunthi ya gädo ju̱kuí dä
2: nati mpe̱fi ha ya dänga to̱ngu Monda, ngeä
to̱kandoyo (tǒ̱kándóyo) s 1. coyuntura xá ntsuni. Muchos maestros albañiles
2. Nombre de una planta. Véase to̱ke, ganan bien en la construcción de los grandes
ndoyo edificios de México, porque hay peligro.
to̱kbo̱jä (tǒ̱kbo̱jä) s cadena Variante to̱ndgu Véase to̱ke, ngu
Variante to̱kbo̱jä Véase to̱ke, bo̱jä to̱te (to̱ te) vt trepar
To̱kdo (Tǒ̱kdo) Piedra Encimada To̱kdo to̱tue (to̱ tue) vt pegar (juntar con algo
geä mäde ra ñu ri ñehe Ngosthi pa ri pegajoso)
ma Bonansa. La Piedra Encimada está a la to̱te (tǒ̱te) vt tocar Nää ra njäti xá
mitad del camino del Puerto a Bonanza. nxaha tho, jamäsu ogi to̱te. Esa pintura
Véase to̱ke, do todavía está fresca; ten cuidado, no la
to̱ke (tǒ̱ke) vt 1. añadir. unir (para agrandar toques. Pret. bi do̱te Act. indet. tho̱te
o alargar) Ra nthähi ne dra to̱ke, ntse̱di to̱ua (tǒ̱ua) s con base en el fondo
ra tsani. El mecate es muy corto; se to̱uabo̱tse (tǒ̱uábo̱ tse) s canasta con base
necesita añadirle. en el fondo
2. encimar, pegar encima Na ra gädo xi to̱tuí (to̱tuí) vt montar Véase to̱de, -bi
tihi, di to̱ke nihi ya do. Un albañil que to̱tse (tó̱tse) vt 1. represar Xuua, to̱tse
se apura, encima pronto las piedras. Act. ra dehe pa hinda däai. Juan, represa el
indet. tho̱ke Sinón. 1: tutsi, tetsi Véase agua para que no te gane.
to̱ge 2. atrancar Yá mai ra ngu, go geu̱
to̱kxo̱ni (tǒ̱kxǒ̱ni) s comején Ra to̱kxo̱ni to̱tse ra ngu. Los muros de la casa son
xá matho rá ndoyo ha rá ñäxu ne rá los que la atrancan.
yu̱ga, xi ra zi tsani; nzäntho yo ha ya 3. detener Ya ndäpo kä ha ra ju̱the
ndäpo. El comején es de cuerpo largo, y la to̱tse ra dehe. Las hierbas que están en
cabeza y el cuello son muy pequeños; la zanja detienen el agua.
siempre anda en las hierbas. 4. sostener (fig.) Xuua, ya gá ku̱ti ha
Variante tukxo̱ni Véase to̱ke, xo̱ni nuu̱ ya tuhni, ¡pe to̱tse, hä! ¡Juan, ya
to̱mi (to̱mi) vt 1. clavar Ra bo̱jä dí to̱mi te metiste en esos pleitos, pero sostente!
ha ra jädo, ho̱nse̱ di nkuemi; hingi ne dä Pret. bi do̱tse Act. indet. tho̱tse
yu̱ti. El fierro que estoy clavando en la trasista (trásísta) s persona bromista,
pared nada más se enchueca; no quiere persona chistosa Bu̱i ra ya jäi, xi ya
entrar. trasista; japi dä nthede ra jäi. Hay
2. ensartar Ixo, uá hä ra juai dá to̱mi algunas personas muy chistosas que hacen
ha ra uada. Hijo, ve a traer el cuchillo reír. Sinón. ñäntu̱
tren HÑÄHÑU — ESPAÑOL 324
El que va allá rescata ayates. Pret. bi duki tuti (tuti) vt echar la carga a otro, llevar la
Act. indet. thuki Sinón. tai carga de otro Nunä ño̱ho̱ hingi tse̱di dä
nthuki s compra (al mayoreo) ndu ra de̱thäse̱, ne too dä tuti. Ese
duki s comerciante hombre no puede cargar su maíz solo;
tuki (tǔki) vi ablandar Kotsi ra xabo ya necesita que alguien se lo cargue. Act. indet.
dutu pa dä tuki, ntse̱ xa nzami. thuti Sinón. ndu Véase tu
Enjabona la ropa para que se ablande tuti (tǔti) vt 1. cantar Mä ga tuti na ra
porque está muy tiesa. Sinón. tumi Véase thuhu mähotho. Voy a cantar un canto
tudi muy bonito.
tukmänxa (tǔkmä́nxa) s elote tierno Véase 2. entonar Dá tuti ra thuhu, pe ua
tuki, mänxa himbi nto̱de xá ñho. Entoné el canto,
tukru (túkru) s tecolote, búho Mänxui dá pero quizás no se oyó bien. Pret. bi duti
o̱de mi tuhu ra tukru, pe hinte mä ga Act. indet. thuti Véase tuhu
jahu̱. Anoche oí que cantaba el tecolote, tuti (tǔti) vt untar Rá rayo huitua ra
pero no nos va a pasar nada. Sinón. nu ra metsi, ya bi tuti ya bo̱hai. Al pantalón
gu ga mixi nuevo del joven ya le untó lodo.
tukxo̱ni [Variante de to̱kxo̱ni] comején Sinón. kotsi Véase tu
tule (tǔle) s tule Sinón. kuä tutubixi (tutubǐxi, tutubixi) s cardenalito
tumänthuhu (túmä́nthǔhu) vi tener mucha Ra tutubixi, ra the̱ni rá ñäxu ha gatho rá
hambre (lit.: morirse de hambre) Bá e̱ni ya ndoyo; ho̱nse̱ yá zajua ne rá tsu̱ ra
mboni dä ñuni; ya tumthuhu, hänge hatamboi. El cardenalito es rojo de la
mafi. Ve a sacar a los animales para que cabeza y el cuerpo; solamente las alas y cola
coman, que ya tienen hambre; por eso hacen son cenizo oscuro Variante tutuxi
tanto alboroto. Véase tu, thuhu tuti (tuti) 1. vt tragar Rá mu̱i ra keñä di
tumthuhu (túmthǔhu) vi 1. cacarea de bisti nubu̱ tuti ra dängu. El estómago
hambre, canta de hambre (gallina) Ya o̱ni de la víbora se abulta cuando se traga una
hingi tukahui, nde tumthuhu. Las rata.
gallinas no cacarean para poner, sino 2. vt absorber Ra bomu tuti ra dehe
cacarean de hambre. bestho; hingi hopi dä ño. La arena
2. tener hambre, sufrir hambre Véase absorbe rápido el agua; no la deja correr.
tuhu, thuhu 3. s gaznate, gañote Bi nani na xe̱ni
tumhai (túmhai) s tierra suave, tierra ra uada ha rá tuti ra ndämfri. Se atoró
blandita Ha ya tumhai xi di xu ra fu̱tsi un pedazo de maguey en el gaznate de la
pa too di mpe̱fi. En las tierras suaves rinde res. Pret. bi duti Act. indet. thuti
el barbecho para el que las trabaja. Sinón. Sinón. 3: yu̱ga
tukahai Véase tudi, hai tuthe (túthe) vi tener sed Véase tu, dehe
tumi (túmi) vi suavizarse Ra suni ya bi tutsua rá mu̱i (tútsua rá mu̱i) 1. hacer algo
tumi. El nixtamal ya se suavizó. con esmero (lit.: carga su estómago) Ra
Sinón. tuki ño̱ho̱ pe̱fi ra hai ntse̱ tutsua rá mu̱i,
tuntsoki tener la culpa Véase tu, ntsoki ngeä pädi ha po̱nini te dä menthi. El
tunzä (tǔnzä) s costal blandito, suavecito hombre que trabaja la tierra lo hace con
Ga häxu̱ ya tunzä ha ra sofo, mäna esmero, porque sabe que de ahí saca el
hinxá hñu̱u̱. Llevamos los costales sustento.
blanditos a la cosecha; esos están menos 2. agradar, gustar Nuä tusua mä mu̱i,
pesados. Sinón. tuka ro̱zä Véase tudi, go ra jati. El bordado me gusta. Sinón. 1:
ro̱zä ramänu, tagi ri du; 2: ho Véase mu̱i,
Tusthai (Tústhai) Pozuelos (ejido de tutsi
Cardonal) Ya mengu Tusthai di mpoti ko hingi tuska mä mu̱i no me interesa
ra uäye. Los de Pozuelos siembran con la tutsä ri mu̱i te preocupa
lluvia. tutsi (tǔtsi) vt llevar (cargando) Nuni ra
ño̱ho̱ xa ñehni, tutsi se̱he̱ yá ntai.
tuhme HÑÄHÑU — ESPAÑOL 326
Aquel hombre que viene allí lleva solo sus tu̱i (tu̱i) s poco Dí tai na tu̱i ra hoga
compras. Pret. bi dutsi Act. indet. thutsi ndäpo. Compro una poca de alfalfa.
Sinón. hätsi Sinón. tu̱ki
tuhme (túhme) s tortilla blandita Xahmä tu̱käkani (tǔ̱kákani) s quelite tierno
ja ya tuhme pa ya ñuni. A ver si hay Véase kani
tortillas blanditas para los comensales. tu̱ki (tú̱ki) poco Dá kätsi na tu̱ki ra
Véase tudi, hme de̱mxi ronjua, xahmä dä hogi. Planté un
tuti (túti) 1. s manojo (p.ej.: trigo, alfalfa, poco de tomate de cáscara; ojalá que se
cebolla), mogote (de zacate) ¿Te di mui ra logre.
tuti ga de̱nxi? ¿Cuánto vale el manojo de na tu̱ki un poco
cebolla? mana tu̱ki otro poco
2. s ramo (de flores) tu̱ki (tú̱ki) vt cortar (cosechar) Ya gi tu̱ki
3. vt atar, amarrar Ya landro ya ya de̱jä pa xudi nonxi. Ya corta los higos
mete, ya ho̱nse̱ gi tuti. El cilantro ya para mañana, lunes. Pret. bi du̱ki Act.
está lavado; ya nada más falta que lo ates indet. thu̱ki
en manojos. tu̱mu̱ (tǔ̱mu̱) s mariposa Ya tu̱mu̱
4. vt enredar Dá tsu̱di ra keñä xa tsamähotho yá njäti. Los colores de las
duti ra banjua. Encontré la víbora que mariposas son muy bonitos.
había enredado al conejo. Pret. bi duti tu̱mxi (tu̱mxi) s gato montés Véase mixi
Act. indet. thuti; Sinón. 1: thuti; 3: tu̱ngi (tǔ̱ngi) vt 1. extender Ra hoga
thäti; 4: panti, pantsi ndäpo gi tu̱ngihu̱ para hinda kasti.
tutsi vi amarrar Extienden la alfalfa para que no se amarille.
tutsi (tutsi) vt anudar, amarrar Tutsi xá 2. emparejar, nivelar, desarrugar Ya
ñho ra nthähi; ostí xoti. ¡Anuda bien el tu̱ngi ya e̱ni. Están nivelando las
mecate para que no se vaya a desatar! Pret. amelgas. Act. indet. thu̱ngi
bi dutsi Act. indet. thutsi Sinón. hmätsi
tu̱ (tú̱) s señor Te skí haxajuä, tu̱, ¿te gí tu̱ni (tǔ̱ni) vt 1. romper Nunä ra dutu,
xadi ri tekei? Buenos días, señor, ¿cómo tu̱ni; ya hindí honi. Ya no necesito esta
está usted de salud? Sinón. nke, mbo̱ho̱, tela; rómpela.
ndada 2. rasgar, desgarrar Dá tu̱ni mä ngo̱de
tu̱bi (tú̱bi) s meón Véase bi ha ra to̱ho̱ ko ya mini. Rasgué mi
tu̱di (tǔ̱di) s ocote, piñón enagua con las espinas en el cerro. Pret.
tu̱gi (tú̱gi) vi 1. gotear, escurrir Ra ngu bi bi du̱ni Act. indet. thu̱ni
momi, tu̱gi ra dehe nubu̱ uäi. El techo tu̱ntmu̱i (tú̱ntmu̱i) s tintimui (planta
de la casa se colgó; ahora gotea cuando medicinal) Ja na ra ndäpo xá nxidi rá xi
llueve. ra hu tu̱ntmu̱i tenä, ge ra ñethi; pe
2. romperse, hacerse pedazos Ya nthäti hindí pädi pa temä hñeniä. Hay una
ga nte̱ma ndämfri, ya tu̱gi ko ya plantita de hoja ancha que llaman tintimui;
ndäxjua. Las coyundas de uncir novillos dicen que es medicina, pero no sé para qué
ya se rompen de tan viejas. Sinón. 1: enfermedad. Variante tu̱ntui
ju̱sti; 2: xe̱gi tu̱nthe (tú̱nthe) s bramido del mar Bi
tu̱da ra jihni está babeando nto̱de ra tu̱nthe ha ra ndehe, bestho mä
tu̱hu̱ (tu̱hu̱) vt sopetear Tu̱hu̱ ha mä dä uäi. Se escuchó el bramido del mar; no
manza, ngeä otho mäna ra hñuni. tarda en llover. Sinón. ngani
Sopetea en mi plato, porque no hay más tu̱ntsi (tǔ̱ntsi) vt 1. extender Ya ro̱zä bi
comida. Pret. bi du̱hu̱ Act. indet. thu̱hu̱ kagi mände ko ra ye, tu̱ntsi ha ra hyadi
Sinón. pobo pa dä yoti. Los costales se mojaron ayer
ntu̱hu̱ vi, s sopetear; sopeteo con la lluvia, extiéndelos al sol para que se
nthu̱hu̱ s sopeteo sequen.
2. desdoblar (algo enrollado) Tu̱ntsi ya
dutu pa dä hyandi ra dai tengu rá
327 HÑÄHÑU — ESPAÑOL taxä dotfi
nxidi. Desdobla la tela para que vea el tafisei (táfísei) s pulque dulce Nso̱kse̱ ra
cliente como está de ancha. Act. indet. tafisei i ja, hingi zoi ko ra tse̱. Nada más
thu̱ntsi Sinón. 1: ini; 2: tu̱ngi Véase hay pulque dulce; no fermenta por el frío.
tu̱ngi Sinón. usei Véase tafi, sei
Tu̱ntho̱ (Tu̱ntho̱) Tinthe (ranchería de tagi [Act. indet. de agi] enterrar
Zimapán) Tu̱ntho̱ di nto̱nguí Zitsani. tasda (tǎsda) s 1. ojo blanco Nuni ra jäi
Tinthe colinda con Aguacatito. Véase ntu̱ni, neki na rá da, gatho ra tasda; ngeä xa
to̱ho̱ zotsi. A aquella persona se le ve un ojo
tu̱tsi (vi) escurrir Ra nogo tsatyo bi thogi todo blanco porque le ha caído nube.
di tu̱sta yá jihni. Pasó el perro rabioso; le 2. blanco de los ojos Neki yá tasda nuni
iban escurriendo las babas. Sinón. ju̱sti ra jäi, xá nthe̱ni. Se le ve rojizo todo lo
Véase tu̱gi blanco de los ojos a aquella persona.
tu̱tsi (tú̱tsi) vt mochar Ra o̱ni xi tu̱tsi ya 3. “ojo blanco” (nombre de animal) Na ra
hoga ndäpo y njabu̱ hinte di te. La gallina mboni tembi tasta, nubu̱ komba na
mocha la alfalfa y así no crece nada. Pret. bi xe̱ni ko ya taxaxi ha yá da. A un animal
du̱tsi Act. indet. thu̱tsi Sinón. xe̱tsi se le dice “ojo blanco”, cuando una
mancha de pelaje blanco le cubre los ojos.
Variante tasta Véase ntaxi, da
tasde (tǎsde) s frente blanca, mancha
blanca en la frente Véase ntaxi, de
tasdehe (tǎsděhe) s 1. agua limpia
2. agua potable Variante taxdehe Véase
ntaxi, dehe
T tasde̱thä (tǎsde̱thä) s maíz blanco
Variante taxde̱thä Véase ntaxi, de̱thä
tabi (tabi) s 1. arado, coa Rá tabi mä tasdo̱ni (tǎsdo̱ni) s flor blanca Véase
nte̱i, bi uagi mände. El arado de mi ntaxi, do̱ni
yunta se quebró ayer. Tasto (Tǎsto) Taxadhó (barrio de
2. pala chica Mänonxi dá tai na mä Ixmiquilpan) Nandi ra ngunsadi Tasto,
tabi ga ntunthe. El lunes compré una bai ra bo̱jä ndusjäi. Frente a la escuela de
pala chica de regar. Taxadhó se para el autobús.
ntsätbi s pala chica Variantes Ntasto, Taxado Véase ntaxi, do
momatabi s pala cucharada Tasto̱ho̱ (Tǎsto̱ho̱) Cerro Blanco (cerro al
Tabitso̱ (Tabitsǒ̱) constelación Cetus Véase poniente del cuartel de Xitha) Ha ra gosthi
tabi, tso̱ Tasto̱ho̱ bi tho̱ na ra ngu ga ñante.
tadi (tadi) 1. s petición Rá tadi ra ño̱ho̱ Construyeron un cuartel en el puerto del
xi xá ntso; himbi yo̱tuabi Ajuä. La Cerro Blanco de Xitha. Véase ntaxi, to̱ho̱
petición del hombre era muy mala y Dios no Tati (Tati) Huitexcalco de Morelos (pueblo
la escuchó. de Chilcuautla) Ndomingo mä dä zo̱ho̱ ra
2. [Act. indet. de adi] pedir Mä tixu bí majä nuni Tati pa dä yo̱te ra mixa. El
tadi, pe hingi ne dä ñenä hä. A mi hija domingo va a llegar el sacerdote allá, a
la piden, pero no quiere decir que sí. Huitexcalco de Morelos para celebrar la
tadi ra ye̱ piden la mano (de la novia) misa.
tafi (tǎfi) s raspador Ra yafi este rá tafi tati [Act. indet. de ati] sacar líquido
ko ra tafi pa dä rotsi ra tafi. El taxä [Forma secundaria de ntaxi] blanco;
tlachiquero raspa su maguey con el raspador limpio Variante tax-
para que produzca el aguamiel. taxä mexe, taxmexe araña blanca
tafi (táfi) s 1. aguamiel taxä muza zapote blanco
2. azúcar taxä ndäni borrego blanco
tafi chankaka piloncillo taxä dotfi (tǎxá dǒtfi) s azúcar blanca,
tafi ga hoga gäni miel de abeja azúcar de segunda clase Mäna xá mädi ra
taxä the̱tue HÑÄHÑU — ESPAÑOL 328
bai ha xá ntati yá ye̱. El maguey cenizo täste ga ntäxyo tijera para trasquilar
que hay en el monte es de mata chica y son animales
ceniza sus pencas. Véase ntaxi, uada täste ga ntäxi tijera para cortar pelo
taxyo (tǎxyo) s chivo blanco Véase Täxi (Tä́xi) Pléyades, Las Cabrillas Ya
ntaxi, yo Täxi, geu̱ na muti ya tso̱ ha di geu̱ di
taxixi (tǎxǐxi) s durazno blanco Ya be̱fa na ra tso̱ ngu na ra mayo. Las
taxixi, xi ho̱tsebya gatho yá bai. Las Pléyades son un grupo de estrellas y detrás
matas de durazno blanco tienen mucha fruta de ellas va una estrella como un pastor.
ahora. Véase ntaxi, ixi Sinón. Zitätso̱, Mundotso̱, Täxitso̱
taxo̱ni (tǎxó̱ni) s gallina blanca Véase täxi (tä́xi) s 1. cabra (hembra del cabrío o
ntaxi, o̱ni del chivo) Nu ya täxi xi nihi di xändi di
tägi [Act. indet. de ägi] esconder ge ya de̱ti. Las cabros crían pronto, o sea,
tähä (tä́hä) s 1. sueño Mänxui dá más seguido que el ganado lanar.
ñunthe ha nubya tsu̱ka ra tähä. Anoche 2. manada, rebaño caprino Sinón. 1:
regué, y ahora tengo sueño. ngu̱ñyo
2. muerte Bi zu̱ ra tähä pa nzäntho. Le tehi (téhi) s esquites, maíz tostado Ra
alcanzó la muerte. (lit.: le agarró el sueño de̱thä nteti ha ra doyo tembi tehi. A el
para siempre) Sinón. 2: du, dätha Véase maíz tostado en comal le dicen esquites.
ähä Vocal nasal: tëhi
apa rá tähä le perturba el sueño tehni [Act. indet. de ehni] dibujar
bi ma rá tähä se le fue el sueño tei (tei) s atole Yabu̱ ra hniñä ra tei ga
mathä s sueño eterno, muerte nda ga te̱y. El atole de trigo es muy
tähä (tä́hä) s dormilón (insecto) Véase satisfaciente. Vocal nasal: tëi
ähä tentfi s atole de aguamiel
Tähi (Tä́hi) Mezquite Segundo (ranchería de tei ku atole de chía
Zimapán) Ya mengu Tähi bu̱i ha na ra tei suni atole de nixtamal
nenga yohñe. Los habitantes del Mezquite tei sebada atole de cebada
viven a la orilla de una barranca seca. tei de̱thä atole de maíz
tähi (tä́hi) s 1. mezquite (árbol) Ra tsentei s olla para atole
thehñä ga tähi, nubu̱ i zo̱, di ntixni ha ntastei s cuchararón de atole
sagi ya ximtsibi. El carbón de mezquite teke [Act. indet. de ueke] apartar
truena y le brincan chispas cuando arde. teke (téke) s 1. carda Dá hoki na ra
2. vaina del mezquite Ya tähi xá yoti, teke ga xithe̱ ko yá tsi ga no̱mi. Hice
mfati xá ku̱hi. La vaina seca del una carda de madera con dientes de clavos.
mezquite, sancochado está sabrosa. 2. escobetilla Ra tani ya bi ñätsi; ya ja
botähi, bothi s mezquital rá teke. El guajolote ya está sazón; ya
ntähi s abundantes vainas de tiene escobetilla. Véase eke
mezquite, mezquital tekei (tekei) s 1. respeto Ya dada utua
Ntähi Mixquiahuala (municipio de ra tekei yá bätsi. Los padres les enseñan
Hgo.) respeto a sus hijos.
täste (tä̌ste) s tijera Mä täste, ya bi 2. gracia, cortesía ―Ya dá ma, ndada,
tsoki ko ra nthe̱kadutu. Mi tijera ya se ga nze̱njuathohu̱. ―Sände, dä makjä ri
descompuso con el corte de tela. tekei. ―Ya me voy señor, hasta luego.
täste ga moki tijera para podar ―Sí, hasta luego. Gracias por su cortesía.
plantas 3. gracia (nombre) Ndada, ¿te ri hu ri zi
täste ga nthe̱kaxibo̱jä tijera para tekei? Señor, ¿cual es su gracia? Vocal
cortar láminas nasal: tëkëi Sinón. 3: santo, thuhu
täste ga nthe̱mädutu tijera para tenä [Act. indet. de enä] decir
cortar tela tenti [Act. indet. de enti] empellar
testatsi (těstátsǐ) s cepillo dental Dá
be̱di mä testatsi; ha nubya otho konte
teta de̱thä HÑÄHÑU — ESPAÑOL 330
ra to̱ho̱. Diario repechan los animales al to (tó) s piojo Ñäxi ri tsu̱ntu̱; xi bu̱ yá
cerro. to. Córtale el cabello a tu hijo, porque
te̱xu̱ (te̱xu̱) s hoz Ya te̱xu̱ dá tsogi ha ra tiene muchos piojos.
the̱xa hoga te̱i. Dejé las hoces en la siega bo̱to s liendre
del trigo. Variante te̱xi tohai s piojo de tierra
te̱tsi [Act. indet. de e̱tsi] 1. posponer tofri s piojo de caballo
2. no terminar toni s piojo de gallina
3. acortar toptsu̱di s piojo de puerco
ti (ti) s sueño Tenä ge ndunthi ra jäi to yo s piojo del ganado menor
xipabi ra ti, hänja mä dä du. Dicen que a to s vara
muchos se les revela en el sueño como van a hñät'o s varista (reg.), ayudante del
morir. Véase ui juez auxiliar
ti (ti) vi tronar Ra ndämfri ntse̱di di binto s granjeno (planta con espinas
nju̱ti, ata ti ra nthähi. De tanto jala la grandes)
res, hasta truena la reata. Sinón. ntixni tofo (tofo) 1. [Act. indet. de ofo] escribir
ntistho s tronerío, rechinerío 2. s escritura, documento Rá tofo ri
tigi (tígi) vi reventarse hai himä nihi ga juati. No terminaré
tiki (tíki) vi luchar por pararse pronto la escritura de tu terreno. Sinón. 2:
tingamboni (tíngámbóni) s pesebre he̱mi
Véase uini, mboni tohai (tohai) s piojo de tierra (gusano de
tini [Act. indet. de uini] dar de comer como de un centímetro, de color medio negro;
tisti (tísti) vi 1. salpicar Ha ra ñu habu̱ hay otro como un punto y de color anaranjado,
po ya dehe, nubu̱ thogi ya bo̱jä di tisti de movimiento rápido) Hindí pädi habu̱ bi
ya dehe. En las calles donde está zaki na ra tohai, ha ya bi xäki mäxo̱ge
encharcada el agua al pasar los camiones mä ndoyo. No sé en donde me picó el
salpican agua. piojo de tierra, pero ya me dio comezón en
2. gotear Ya ngubu̱ ne dä uäi, ya fu̱di todo el cuerpo. Véase to, hai
di tisti. Como que ya quiere llover; ya toni (tǒni) s piojo de gallina Bu̱ ya
comienza a gotear. toni ha yá ähä ya o̱ni. Hay piojos de
3. cuartearse, abrirse Yá jädo ra ngu ya gallina en donde duermen las gallinas.
bi mu̱di bi tisti. Los muros de la casa ya Véase to, o̱ni
comenzaron a cuartearse. tosistehe (tosístěhe) s boleta de bautismo
4. chispear Ra thehñä, nubu̱ dra thiti, Mä ku pe̱tsi rá tosistehe. Mi hermano
di tisti ra tsibi. Cuando soplan el tiene su boleta de bautismo. Véase tofo,
carbón chispea el fuego. Sinón. 3: xo̱ge, sistehe
hege, fo̱te tostä (tóstä) s corte de nopales Mä nänä
tite (títe) s acción de dar de comer, bi ma ra tostä, pe bi pumfri rá juai ga
tlacualear Vocal nasal tïte Véase uini, -te ntostä. Mi mamá se fue al corte de
tiue (tíue) s rana Tena ge ra tiue tsi; nopales, pero se le olvidó su cuchillo de
ha ge xi ra ku̱hi rá ngo̱. Dicen que la rana cortar nopales. Véase oki, xätä
es comestible y que es sabrosa su carne. totsi (tǒtsi) s placenta Rá totsi ra
Vocal nasal: tiuë Sinón. tsänue̱ ndämfri hinxa dagi, tsu̱tuabihu̱ na ra
tixaha (tíxaha) s gavilucho Ra tixaha xa tu̱ka do ha ra totsi para dä dagi. La
zi ra ya tu̱ni. El gavilucho ha comido placenta de la vaca no se ha caído; cuelguen
algunos pollitos. Variante titsaha una piedra chica en la placenta para que se
tixke (tixke) s anciana le caiga. Sinón. ntoxbätsi, ntobätsi
tixu (tixu) s hija Ya xa mani rá tixu ra toxi (tǒxi) s cena Mä ga nu habu̱ tunga
mbo̱ho̱, rí ma ngunsadi. Allí va la hija del ra hñuni pa dä taka ra toxi. Voy a ver en
señor; ya va a la escuela. el comedor si me dan la cena. Véase ntoxi,
oxi Variante ntoxi
Aktoxi s Espía de la Cena (lucero)
toxi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 332
tu̱ (tu̱) s hijo Ri tu̱ mäna di be̱to rá tu̱ka ndä (tú̱ka ndä) presidente municipal
mfädi ke mä tu̱. Sólo tu hijo va más tu̱ka xefo (tú̱ka xefo) intestino delgado
adelante en conocimientos que el mío. tu̱kahne (tú̱kahne) deseo
tu̱bga (tú̱bga) s becerra Gi pe̱tsi na ri Tu̱kamexa (Tú̱kaměxa) Mesa Chica
tu̱bga tsamähotho ngu na ga (ranchería de Actopan) Maha Tu̱kamexa,
hñunzänä. Tienes una becerra muy bonita ga hoñhu̱ ra sei; ngeä bí ja na ra sei xi
como de tres meses. Variante tu̱ka baga xá ñho. Vámonos a Mesa Chica a buscar
Véase tu̱ki pulque; porque allá hay un pulque muy
tu̱btsu̱di (tú̱btsú̱di) s puerco chico bueno.
Tsämähotho ra ya tu̱btsu̱di gí ñehe. tu̱ki (tú̱ki) adj chico, pequeño Nuyu̱ ya
Tienes unos puercos chicos muy bonitos. pe̱ni xi ya tu̱ki, ra je̱yabya hinxa te. Esas
Variantes tu̱ptsú̱di, tu̱tsu̱di Véase tu̱ki, frutas están muy chicas; este año no
tsu̱di crecieron. Sinón. notsi, lotsi, lochi
tu̱bi (tú̱bi) s orina Ra bätsi ya bi tu̱kjä (tú̱kjä) s tunas chiquitas (en proceso
ntsoni, pe ho̱nse̱ ra tu̱bi. El niño ya se de crecimiento) Rí ma ha ra mbostä, gi
ensució, pero nada más de orina. Sinón. bi, hyonga ra ya tu̱kjä, pa gi yu̱tsi ri
biti Véase tu̱ki, bi, biti tsenju̱. Vete a la nopalera a buscar tunas
tu̱chi [Variante de tu̱chi] chivo chico chiquitas para que eches a la olla de los
tu̱dro (tú̱dro) s toro chico, becerro Nuni frijoles. Véase tu̱ki, kähä
ra boi, nubu̱ mrá tu̱dro mrá bo̱ka; hinto tu̱mada s molcajete chico Véase mada
mi tsa dä uati. Aquel buey cuando era tu̱mu (tu̱mu) s 1. calabaza chica
toro chico era bravo; nadie se le podía 2. calabaza tierna Xi ra ñentho ra ri
arrimar. Véase tu̱ki, doro tu̱mu to̱hni. Tienes unas calabazas
tu̱hnini (tu̱hnǐni) s 1. ciudad pequeña tiernas muy hermosas. Variante tu̱ka mu
2. pueblo pequeño Véase tu̱ki, hnini Véase mu
tu̱i (tu̱i) 1. s urdidera (dos palos enterrados tu̱mxi (tú̱mxi) s gato chico Ra ya tu̱mxi
para urdir los hilos) Hoga na ra tu̱i pa ga bu̱ iua ha ri ngu, ¿hamu̱ bi mu̱hyu̱?
u̱i ya thähi. Hazme una urdidera para urdir Tienes unos gatitos aquí en tu casa, ¿cuándo
los hilos. nacieron? Variantes tu̱míxi, tu̱ka mixi
2. s urdimbre Rá tu̱i ra däxyo ga Véase mixi
taxi, ha rá zibe ga mboi. La urdimbre tu̱mda (tu̱mda) s jarro chico Dá tai
de la cobija es blanca y la trama es negra. re̱tamäyoho ya tu̱mda ga ntsi kafe.
3. s gramática (fig.) Compré una docena de jarros chicos para
4. [Act. indet. de u̱i construir] Ra ngu, ya tomar café. Variante tu̱bada Véase tu̱ki,
mä dä uadi dä tu̱i. Ya van a terminar de bada
construir la casa. tu̱mni (tú̱mni) s espina chica Ya kähä,
5. [Act. indet. de u̱i] acomodar en fila, xi to̱ ndunthi yá tu̱mni. Las tunas tienen
formar Ya bätsi hingi pädi dä ñu̱i se̱he̱, muchas espinas chicas. Variante tu̱mini
mäthoni dä tu̱i. Los niños no saben Véase tu̱ki, mini
formarse solos; es necesario formarlos. tu̱ndä (tú̱ndä) s hijo del rey Véase tu̱
Sinón. 3: tho̱, thoki; 4: hneki Véase u̱i tu̱nzä (tu̱nzä) s costal chico Mähotho
tu̱jäne (tú̱jäne) s lengüeta (reg.), epiglotis nuyu̱ ya zi tu̱nzä pa ra nju̱bojä. Están
Ra tsu̱di pe̱tsi na ra tu̱jäne ha rá ua rá muy bonitos esos costales chicos para
jäne. El puerco tiene una lengüeta en la monederos. Variantes tu̱nzä, tú̱ro̱zä,
base de la lengua. Véase tu̱ki, jäne tú̱ka ro̱zä Véase tu̱ki, ro̱zä
tu̱ka [Forma combinatoria de tu̱ki] chico tu̱ni (tú̱ni) s pollitos Ra nkoni bi
Variante tu̱- mu̱xki re̱ta yá tu̱ni. A la clueca le
tu̱ka nthähi mecate corto nacieron diez pollitos. Variante tu̱o̱ni
tu̱ka kakye̱ embozo chico Véase tu̱ki, o̱ni
tu̱ka baga becerra tu̱ñä (tǔ̱ñä) s cabeza chica Bu̱i ra ya
tu̱ka fani caballo chico keñä, ya tu̱ñä; ha ra, ya dänga ñä. Hay
tu̱ñäi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 334
unas víboras de cabeza chica y otras de tu̱xtä [Variante de tu̱stä] nopal chico
cabeza grande. Variantes ntu̱ñä, tu̱ka ñä tu̱xui (tu̱xui) s noche corta Véase tu̱ki,
Véase ñä xui
tu̱ñäi (tú̱ñäi) s epazote de riego, zorrillo tu̱znä (tu̱znä) s luna creciente Ra tu̱znä,
chico, zorrillo enano Véase ñäi tembi, ngeä ja fu̱di dä te. Le llaman luna
tu̱pa (tu̱pa) s día corto Véase pa creciente porque apenas empieza a crecer.
tu̱pemni (tú̱pémni) s espina chica Véase Variante tu̱shnä Véase tu̱ki, zänä
mini tu̱zu̱ (tu̱zu̱) 1. s la que cría consecutiva-
tu̱stä (tú̱stä) s nopalito (tierno) Nuä ra mente Ya de̱ti hingyá tu̱zu̱ ngu ya täxi.
panthi yo, geä pa dä bo̱ho̱ ya tu̱stä. El El ganado lanar no cría consecutivamente
aire solano que sopla es para que broten los como el ganado caprino.
nopalitos. Variante tu̱xätä Véase tu̱ki, 2. adj violenta en tener hijos (reg.: la que
xätä quiere tener muchos hijos) Ra tu̱zu̱
tu̱tudi (tú̱tǔdi) s cordero recién nacido be̱hñä, di te̱mbatho yá bätsi. La mujer
Ra tu̱tudi, tembi, nuä hingi tso̱tsetho violenta en tener hijos los tiene uno tras
na nje̱ya. Cordero le dicen al que todavía otro.
no tiene un año de edad. Sinón. tu̱ka de̱ti 3. adj destetado (por el pronto embarazo
Véase de̱ti de la madre) Nuni ra tu̱zu̱ bätsi, hingi
tu̱tabi (tú̱tabi) s pala chica Véase tabi te xá ñho; ngeä bi me̱pa rá ba. Ese
tu̱tado (tú̱tádo) s piedra enterrada Véase niño destetado muy chico no se desarrolla
u̱ti bien porque le faltó leche.
tu̱tañi (tú̱táñi) s plantación de chiles tu̱chi (tú̱chi) s chivito Ra täxi, ya ra
Véase u̱ti dängi yá tu̱chi. Ya son grandes los
tu̱ti [Act. indet. de u̱ti] 1. enterrado chivitos de la chiva. Variante tu̱chi,
2. enraizado tu̱nxi, tu̱xi Sinón. tu̱yo Véase tu̱ki,
tu̱tuada (tú̱tuada) s 1. plantada de täxi
maguey tu̱ta (tu̱ta) s maguey chico Dá tai ñote
2. plantación de maguey (lugar) ya tu̱ta pa ga u̱ti ha mä huähi. Compré
Variante tu̱ta Véase u̱ti, uada cuarenta magueyes chicos para plantarlos en
tu̱tsa 1. [Act. indet. de u̱tsa] odiar mi milpa. Sinón. tu̱uada Véase tu̱ki, uada
2. s odio tu̱ta (tú̱ta) s acción de plantar maguey
tu̱tsi [Act. indet. de u̱tsi] 1. cargar (en el Xi gí yo ra tu̱tabye̱, ngeä bi uäi
camión) mände. Ahora estás plantando magueyes,
2. subir (encima de la casa) porque llovió ayer. Variante tu̱tuada
3. techar Véase u̱ti, uada
tu̱xba (tú̱xba) s teta chica Ra ndämfri tu̱ti [Act. indet. de u̱ti] aconsejar mal
bá tsi, ya ra däta; ha xi ra tu̱xba. La tu̱tsi [Act. indet. de u̱tsi] echar
vaca que trajeron ya es grande y sus tetas
son chicas. Sinón. tu̱ba, tu̱ka ba Véase
tu̱ka, xiba
tu̱ximini (tú̱xímǐni) s espina chica Véase
mini
tu̱xju̱ (tú̱xjǔ̱, tu̱xjǔ̱) s hormiga chica Xi
xa bo̱ni ra ya tu̱xju̱, ua handa ra ye.
Han salido muchas hormigas chicas, a lo TH
mejor es que va a llover. Variante tu̱xäju̱ thaha (tháha) vt medir a la mitad Ra
Véase tu̱ki, xäju̱ masei, dá embi dä thaha ra bada sei;
tu̱xni (tú̱xni) s cántaro chico Guá tai na ngeä xibu̱ hingi tehu̱ di ñutsi. Al
ri tu̱xni mänonxi. El lunes compraste un pulquero le dije que midiera nada más hasta
cántaro chico. Variante ntu̱xni Sinón. la mitad del jarro de pulque, porque a lo
tu̱xo̱ni Véase tu̱ki, xo̱ni
335 HÑÄHÑU — ESPAÑOL thäki
thäki [Act. indet. de täki] desgranar thäti (thäti) vt casar (a alguien) Bu̱ di
nthäthä, thäthä s olotera, máquina tadi ri tixu hmä, ya xká thäti. Si te
desgranadora hubieran pedido a tu hija, la hubieras
thäkxätä (thä̌kxä̌tä, thäkxä̌tä) s 1. pelada casado ya. Act. indet. thäti
de nopales Na ra be̱hñä, xi di ze̱di ra nthäti vi casarse
thäkxätä. Una señora está apurada con su thäti (thäti) vt amarrar Thäti xá ñho ra
pelada de nopales. fani ko ra nthähi. Amarra muy bien el
2. parte del estómago de los rumiantes caballo con el mecate. Pret. bi däti Act.
Mä yo bi du, mi kä ya he̱mi ga ngi ha indet. thäti
rá thäkxätä. En el estómago de mi chivo thäxi [Act. indet. de häxi] asar
que se murió había hules. Véase täki thäxmänxa (thä́xmä́nxa) s 1. asada de
thämfri (thä́mfri) vi 1. cuidarse (de algo) elotes Bí ja ra thäxmänxa ri nandi; xini,
Thämfri rá kue̱ Ahuä. Cuídate de la ira de bí fu̱ni ra tsibi. Están asando elotes allá en
Dios. otro lado; ya está humeando la lumbre.
2. desconfiar Thämfri ko nuu̱ ya jäi gí 2. elote asado Dá tsi ra ya thäxmänxa
mähuí. Desconfía de las personas que son ko ra u ne ko ya ñi ntsoki. He comido
tus amigos. a mordidas unos elotes asados con sal y
3. tener precaución Nuä gá hopa rá ku, con chile. Véase häxi, mänxa
gi thämfri. Ten precaución de aquél al thäxni (thä́xni) s gallina ciega (gusano) Ya
que le mataste a su hermano. thäxni xi yo ha ra foyo. Hay mucha
4. darse cuenta Na ra pa dá tagi ha na gallina ciega en el estiércol.
ra tsanza; ndá thämfri, ya dí be̱nga ha thäti (thä́ti) vt 1. remoler Ra gu̱ni di
ra hai. Un día me caí de un camión. thäti ra ju̱ni ha ra ju̱ni. La molendera
Cuando me di cuenta ya estaba en el remuele la masa en el metate.
suelo. Sinón. nsu, jamäsu Véase mfeni 2. repasar, mascar de nuevo, rumiar Ra
thämxätä (thä́mxä̌tä) s pulpa extraída de de̱ti di yopa thäti rá hñuni. El ganado
las pencas de nopal Ya thämxätä tsi menor repasa la comida.
nuya ya pa ya; ga nsetiembre ata enero. 3. moler Ra o̱ni di thäti ra de̱thä ha rá
Se come en estos días la pulpa extraída del mexkodo. La gallina muele su maíz en la
nopal; de septiembre hasta enero. Véase molleja.
hämi, xätä 4. repetir, repasar (mentalmente) Ra Xuua
thäntañi (thäntáñi) s salsa (molida en di thäti nuä bá sahni ha ra ngunsadi.
molcajete) Xi xá ku̱hi ra thäntañi gá Juan está repitiendo lo que le enseñaron
tänti. Está muy sabrosa la salsa que en la escuela. Sinón. 3: ku̱ni
moliste. Véase tänti, ñi thätsi (thä̌tsi) vi arrimarse Véase thästi
thäntsi (thä́ntsi) vt mezclar, revolver Act. the (thě) s surco Ra ya the xa the̱ki
indet. nthäntsi Sinón. uäntsi tsamähotho ha ra huähi. En la milpa han
nthäntsi s revoltijo cortado unos surcos muy bonitos.
thästi (thä̌sti) 1. vi arrimarse, acercarse the (thě) s tequesquite Uá hä ra the
Ogi ntsa, guá thästi gi ñuni. No te nonxi, pa ga fati ra ya mänxa. El lunes
avergüences; acercate a comer. Thästi, gi traes tequesquite para salcochar unos
ze̱njua ri tiyo. Acércate a saludar a tu tío. elotes.
2. vt arrimar Thästi ra hoga ndäpo pa thebe (thebe) s 1. rosario Ya nänä
ha ra tu̱i hmemi. Arrima la alfalfa a mäme̱to mi to̱de ra ya thebe ha yá
donde está la empacadora. Sinón. 1: joni; yu̱ga. Antes las mujeres llevaban al cuello
2: joti algunos rosarios.
thäti (thäti) vt contestar (a alguien) 2. soguilla (fig.) Mänonxi dá tai na ra
Ze̱njuai nuni ra jäi, ne hingí thäti. Esa täxi ha ha rá yu̱ga mi to̱ge yoho yá
persona te está saludando, y no le contestas. thebe. El lunes compré una cabra y en la
Véase thädi garganta llevaba colgadas dos soguillas.
nthebe adj ciento
337 HÑÄHÑU — ESPAÑOL thenthe
lechuguilla y con eso hacen mecates. Véase thitsi (thítsi) vi 1. escarmentar Mame̱to
te̱, te̱xi toraza mä hmipa ra bojä mä tu̱; pe
the̱ti (the̱ti) vt romper nubya ya bi ditsi, ngeä hindri jutuabi.
thi (thi, thǐ) s tumor Bi bo̱ho̱ na ra thi ha Antes mi hijo le prestaba dinero a
mä ua, ha hingi ne dä hñäki. Me salió un cualquiera, pero ahora ya ha escarmentado
tumor en el pie y no quiere aliviarse. porque no le pagan.
Sinón. säsi, xäxi 2. calmarse Ra dathi xi mi pe̱tsa ra
thi (thǐ) adv fuera Na ra jäi bi te̱ni thi nzo̱, pe nubya ya bi ditsi. El enfermo
ha rá ngu ko ra ntsomu̱i. A una persona tenía mucha calentura, pero ahora ya se le
mala en su manera de vivir la echaron fuera calmó. Pret. bi ditsi
de su casa. Sinón. mo̱te thiza (thíza) s huarache Ya bi thege mä
thi (thí) s balneario Ra thi Ndios Padre, thiza; ya mä ga tai mära. Ya se acabaron
xi ra ntso nubu̱ ga pa. El balneario de mis huaraches; ya voy a comprarme otros.
Dios Padre está muy sucio de día. Sinón. ze̱sthi Véase titi, za
Sinón. nsaha Véase hi thiti [Act. indet. de huiti] soplar
thi (thi) s baño ¿Ya dä uadi ri thi, nda thithfi (thíthfi) s sacada de aguamiel Ra
Nesto? ¿Ya mero termina de tomar su huithfi bi hñäxa rá xo̱ni ne rá mifi, ne
baño, don Ernesto? Variante nthi bi ma ra thithfi. El tlachiquero se llevó su
Sinón. hñi Véase hi cántaro y su acocote y se fue a la sacada de
thi [Act. indet. de hui] absorber (agua miel) aguamiel. Véase hui, tafi
thihni (thihni) vi 1. aventarse, padecer gas thitsi (thítsi) vi estar abajo de Pret. dá
intestinal Ra bätsi bi thihni, ngeä bi zi ya nthitsi
ju̱. El niño se aventó porque comió frijoles. tho (tho) vi 1. tronar Ra ngo xudi
2. meteorizarse, timpanizarse (res, puerco, Nzinänä; ya bí tho ya nzafi. Mañana es la
ganado menor) fiesta de Remedios; ya los cohetes están
thini (thíni) s cosa hallada, hallazgo Mä tronando.
mfoye̱ dí hñä, ra thini. El anillo que 2. chasquear Rá ñäni ra nte̱ndo, tho.
traigo es un hallazgo. Véase tini La tralla de la honda chasquea.
thini (thini) vt enterrar brasas para el día thoti vt hacer estallar
siguiente Vocal nasal: thïnï Pret. bi dini thogi (thógi) 1. vi pasar Na ra jäi thogi
Act. indet. thini hyastho ko na so̱te ra za; zäge jabu̱
thinta rá ntatsi entrometerse (lit.: meter su habu̱ di pa. Una persona pasa diario con
cuchara) Nuni ra ño̱ho̱ habu̱raza thinta un tercio de leña; yo creo que tiene por ahí
rá ntatsi ha hiri ñepi. Aquella persona se dónde venderlo.
entromete en cualquier asunto ajeno que no 2. s mal acontecimiento, una de malas
le incumbe. (suceso) Ra nangu, tenä, bi thogi na
thinti (thǐnti) vt 1. meter Ra o̱ni thinti ra thogi. Dicen que al vecino le aconteció
rá ndoyo ne ha ra dehe nubu̱ tsithe. La una de malas.
gallina mete el pico en el agua cuando thogitho pasar enfrente sin pedir
bebe. permiso
2. entremeter Ra Andre thinti yá noya thohni (thóhni) vt agitar
habu̱ hiri ñepi. Andrés entremete sus thoho (thǒho) adv 1. nada más Pa nihi
palabras en donde no le corresponde. dá tso̱ni Nthenghai, dá ma thoho ha ra
3. introducir (hacia adentro) Ra yo̱thete, to̱ho̱. Para llegar temprano a Pozuelos me
nubu̱ mí thinti ra nthi ha mä xiñu, ko fui por el cerro nada más.
ngeä mä stá tu. Cuando el doctor me 2. todavía Xá nkatho ra huähi, di
introdujo la sonda en la nariz, sentí que thumi yá ua ya fani. Todavía está
me iba a morir. Pret. bi dinti Sinón. 1: mojada la milpa; se sumen las patas de los
ku̱mi; 2 y 3: ku̱ti caballos. Variante -tho
thintui ra juai clavarle el cuchillo thokathuhme (thókáthuhme) s panadería
Dí pe̱tsi na mä thokathuhme ha ra tai.
341 HÑÄHÑU — ESPAÑOL tho̱de
thu̱mi (thú̱mi) vi gemir, llorar ¿Tebe̱ gí 2. contar (fig.) Gí o̱de nuä dí mäñhe; o
thu̱mi? ¿Hänge ndí xiaga, ge hiri xki mä gi yo, gi thu̱ti nuä gí o̱de.
ñepai nuä ra däme hutsa mu̱i? ¿Para Estás escuchando lo que estamos diciendo;
qué gimes? ¿Acaso no te había yo advertido no vayas a andar contando lo que
que ese hombre que te da mala vida no te escuchas. Sinón. 1: tsäni; 2: pede, mä
convenía? Sinón. xondi nthu̱ti s manteca
thu̱mi (thú̱mi) s pizca de chile, cosecha thu̱tsi (thǔ̱tsi) vt 1. gorgotear Ra bätsi,
de chile Mä dada xa ma ra thu̱mi. Mi nubu̱ di nxaha, di ho dä thu̱tsi ra dehe
papá fue a la pizca de chiles. ko rá ne. Cuando se baña el niño le gusta
Sinón. thu̱kañi Véase tu̱ki, ñi gorgotear el agua con la boca.
thu̱mxi (thú̱mxi) s moqueo Ra bätsi 2. burbujear Ko rá xiñu di thu̱tsi ra
tsu̱di ra thu̱mxi, ngeä bi yo ha ra hyadi dehe ra tsu̱di nubu̱ di ñuni. Con su
mände. El niño tiene moqueo porque nariz burbujea el agua el puerco cuando
anduvo en el sol ayer. Véase baxi está comiendo.
thu̱mxi (thú̱mxi) s hachón (tipo de cacto) thu̱xi (thǔ̱xi) s chiflido Ga thu̱xi di nzofo
Mäme̱to ya jäi mi ja yá za ra thu̱mxi pa ya bäsjäi. A chiflidos se hablan los
mi komi yá jätsi. Antes las personas jóvenes. Véase hu̱xi
utilizaban los palos secos del hachón para thu̱za (thǔ̱za) s flauta Ra thu̱za ga xithi,
techar sus chozas. xi tsamähotho. La flauta de carrizo es
thu̱ndehe (thú̱nděhe) s agua hervida Véase muy bonita. Véase thu̱xi, za
thu̱ni, dehe thu̱zu̱ (thǔ̱zu̱) s deposición, diarrea Ra
thu̱ni (thu̱ ni) vt 1. tocar, palpar Ogi hopi bätsi di umba ra thu̱zu̱. Al niño le dan
ra bätsi thu̱ni nuä ra mexye̱, hänge xá deposiciones. Sinón. fagi, rihi
ntsoä. No le permitas al niño que toque a
ese guau; eso es peligroso.
2. manosear Ra dangaixi thu̱ni ya ixi,
ua xa dä xá ñho ua hinä. El comprador
de durazno manosea los duraznos para ver
si ya están bien maduros o no.
3. tentar Tenä ge ra tsondähi thu̱ni
nuu̱ ya thuhme bo̱tsuabi ya hankei. TS
Dicen que el demonio tienta esos panes tsa (tsa) s vergüenza Hindí ne ga be̱ mä
que le ponen a los difuntos. Pret. bi du̱ni tsa. No quiero perder la vergüenza.
Act. indet. thu̱ni Sinón. 1: thati, mihi; 2: tsa (tsa) vi poder Ra dathi, ya tsa dä ño
donti; 3: kontsi, tetse tsu̱. El enfermo ya puede caminar un
thu̱ni (thú̱ni) vt hervir Gi thu̱ni ra memi; poco. Pret. bi za
nubu̱ hinä, dä ixki. ¡Hierve el mole!; si dä za está bien, se puede
no, se agria. Sinón. sani tsa (tsa) vt 1. comer Mä ga tsa na ra
thu̱nxi s biznaga Variante tu̱mxi mänxa mati. Voy a comer un elote
Sinón. däxpe sancochado.
thu̱tmädo (thú̱tmädo) s huevo frito Véase 2. morder (alimento) Nda Xuua tsa na ra
thu̱ti, mädo ñi pa dä thogi ra sei. Don Juan muerde
thu̱tango̱ (thú̱tángo̱) s carne frita Véase un chile para pasar el pulque.
thu̱ti, ngo̱ 3. morder (persona o animal) Ra tsatyo
thu̱tañi (thú̱táñi) s salsa frita Xi xá ku̱hi tsa na ra tsu̱di yoni. El perro está
ra thu̱tañi gá hoki. Está muy sabrosa la mordiendo a un puerco que anda ahí.
salsa frita que hiciste. Sinón. tsängañi Pret. bi za Act. indet. tsa Sinón. 1: tsi,
Véase thu̱ti, ñi tsotsi; 2: tsoki; 3: yati, tu̱ni
thu̱ti (thú̱ti) vt 1. freír Gi thu̱ti ra ju̱ ko tsani vi comer gallina
ra nde̱ga, tixu. Fríes los frijoles con zate s uno que muerde; león
manteca, hija.
345 HÑÄHÑU — ESPAÑOL tsateginue
tsa (tsǎ) adv mucho, muy Ra uite tsa di tsantapada (tsantapada) s zopilote
xo̱ni, ngeä bi de̱ ra nde. La tlacualera va redondo Sinón. tsanmpada Véase tsanti,
muy de prisa porque ya le agarró la tarde. pada
Nuni mä tu̱ ma dä tsa ku̱ntsi nuni tsanti (tsanti) 1. s rueda Ra tsanti, rá
mbätsi. Mi hijo mayor le hace muchas nteni ra bätsi. El juguete del niño es una
cosquillas al menor. rueda.
tsa (tsǎ) vt sentir Ra be̱hñä pe̱thme, 2. s dinero, moneda Ra tsanti mi yo
hingi tsa rá pa ra tsibi. La mujer que está mäme̱to, mrá taxi. El dinero que
tortilleando no siente el calor de la lumbre. circulaba antes era de plata.
Pret. bi za 3. vt redondear Ra tsatyo xa tsanti rá
tsa ha rá mfeni sentir en su espíritu, tsu̱, ne xa gäxa ha rá xu̱tha. El perro
creer ha redondeado su cola y la tiene sobre su
tsamänku̱hi se le hace sabrosa espalda. Act. indet. tsanti Sinón. 1:
tsamäntso se le hace feo rueda; 2: bojä; 3: pantsi
tsamäñu̱ le duele tsanza (tsanza) s 1. torno Rá theti mä
tsabi (tsabi) vt cansar Mi ku̱ti nate ya tsanza, di thetsi xi xá ñho. El malacate de
buxa ga cemento, hange bi zabiä. Él se mi torno da vueltas muy bien.
cansó de acarrear para adentro veinte bultos 2. camión, coche Mä tsanza dá tai, dä
de cemento. Pret. bi zabi ñe̱ni ngu nanthebe ya jäi. El camión
bi zabigi me cansé que compré podrá llevar como cien
nzabi s cansancio personas.
tsadi (tsǎdi) vt torcer Act. indet. tsadi tsanbada (tsánbada) s jarro mediano Dí
tsaha (tsǎha) vt torcer Gi tsaha xi xá ñho ho nuni ra tsanbada, mä ga tai. Me gusta
ya thähi nuu̱ pa ra nthähi. Tuerces muy aquel jarro mediano; voy a comprarlo.
bien los hilos que van a ser para el mecate. Véase tsani, bada
Act. indet. tsaha Sinón. tsadi, käxi
tsani (tsáni) vi comer gallina Pret. dá
tsani (tsǎni) vt inventar, hacer (con figura
ntsani Véase tsa, o̱ni
memorizada) Dí tsani na ra dostheti ga
tsapi (tsapi) vt 1. probar Bi tsapi ra hñuni
ndoyo. Estoy haciendo con la figura
ha bi zamäntso. Probó la comida y le supo
memorizada una piedra de malacate de
feo.
hueso. Pret. bi zani Act. indet. tsani
tsani (tsǎni) vt maldecir Nuna be̱hñä 2. intentar Ge dä tsapi gi pu̱ngi; ha
tsani ra mike̱i. Esa señora maldice a su nuhmäge. Intenta golpearme y verás.
prójimo. Pret. bi zani Act. indet. tsani Pret. bi tsapi Act. indet. tsapi
tsani (tsáni) s chico, pequeño Ra tsani ra tsastju̱ (tsástjǔ̱) s revoltijo, frijoles
mboni, ha xi ne xá mädi. Es chico el quebrados (con condimentos) Ra tsastju̱ gá
animal, pero él cobra muy caro. hoki, xi ra ku̱hi. El frijol quebrado que
Sinón. tu̱ki, lotsi, nochi, notsi, lochi preparaste está muy sabroso. Véase ntsasti,
tsanmpada (tsanmpada) s zopilote chico, ju̱
zopilote redondo (las puntas de sus alas son tsasti (tsásti) vt quebrar (maíz) Gi tsasti
blancas) Ra tsanmpada, ra tu̱ki; ha rá de̱thä ya ntu̱ni. Quiebra el maíz para
nubye̱ di hñatsi, di neki ra tsanti. El los pollitos. Act. indet. tsasti Sinón. tehmi
zopilote chico no es muy grande, y cuando tsate (tsáte) vti morder (compl. indet.) Ra
está volando se ve redondo. keñä, hingi pu̱te ko rá jäne; nuä ge tsate
Sinón. tsantapada Véase tsani, pada ko yá tsafi. La víbora no pica con su
tsante (tsánte) vti blasfemar, maldecir lengua, sino que muerde con sus colmillos.
(compl. indet.) Nuni ra ño̱ho̱ tsante; tsani Pret. dá ntsate Véase tsa, -te
ra ndähi, ngeä bi yu̱tua ra hai rá da. ntsate s mordida
Ese hombre blasfema en contra del aire, tsateginue (tsátégǐnue) s 1. tábano Ra
porque le echó polvo en los ojos. Pret. dá ndämfri bi nestihi, ngeä ne dä za na ra
ntsante Véase tsani, -te tsateginue. Corrió la res porque la quiere
tsante s maldición picar un tábano.
tsatañi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 346
2. mosco (más delgado que la mosca común, tsaya (tsáya) vi 1. descansar Bu̱ domingo
que le chupa la sangre al caballo, etc.) Mä dí tsaya ha mä be̱fi. Los domingos
ro̱ge ya bi no̱xke, ngeä tsa ya descanso de mi trabajo.
tsateginue. El asno ya ha enflacado 2. descansar (palabra de cortesía al recibir
porque lo pican los moscos. Vocal nasal: una visita) Tsaya, nda Xuua; nepu̱ ga
tsateginuë Véase tsate, ginue maha, ga kätshu̱ mä zi mbane.
tsatañi (tsátáñi) s cardenal (ave) Ra Descanse, don Juan, luego nos vamos a
tsatañi, geä na ra the̱nga tsintsu̱ ra ver a mi compadre.
to̱tsñä. El cardenal es un pájaro colorado 3. cesar Ya bi tsaya ra ye, pe xi bi uäi
con cabeza copetona. ntse̱di. Ya cesó la lluvia, pero llovió
the̱nga tsatañi cardenal rojo fuerte.
mboi tsatañi cardenal azul (oscuro) 4. morir (fig.) Nuä ra zi jäi bi tsaya, ya
tsatñu (tsatñǔ) s vereda curvada Véase mrá zidäkei. La persona que murió ya
ñu era anciana. Pret. dá ntsaya, bi tsaya
tsatyo (tsǎtyo) s perro Ra tsatyo uá tsi, Sinón. 4. du
xi tsämähotho, ngeä xa ma yá gu. El tsaya (tsǎya) vt dar descanso Dí tsaya mä
perro que trajiste es muy bonito porque me̱fi ga sabdo pa ndomingo fu̱di yá be̱fi
tiene las orejas paradas. Véase tsate, yo mänaki. Dejo descansar a mis peones los
tsathä (tsáthä) s tejón Habu̱ o rá ye̱ ra sábados y el domingo empiezan sus labores
tsathä, ngu rá ye̱ na ra bätsi. La huella otra vez. Véase tsaya
que deja el tejón es idéntica a la palma de la tsayabi le da descanso
mano de un niño. Véase tsa, de̱thä tsaya (tsáya, tsǎya) s 1. descanso Xudi rá
tsatho (tsátho) está bien Véase tsa, -tho tsaya mä däme ha ne ndämäni. Mañana
tsatho (tsatho) 1. morder nada más Rá es el descanso de mi esposo, y pasado
ñugi ra bätsi dá tambi, hingi tsu̱ti; ge mañana.
tsatho. El dulce que le compré al niño no lo 2. descansadero Nuni ra zi mathyä xa
chupa; lo muerde nada más. mani, rá tsaya ata ngetä Ni, ha na ra
2. comer sin otra cosa Rabu̱ di tsatho ra bai ga tähi. Aquel vendedor de carbón
hme, ngeä hindi pädi ga hoki ra que va allí tiene su descansadero hasta
hñuni. A veces como la tortilla sola cerca del Nith, en una mata de mezquite.
porque no sé hacer la comida. Pret. bi 3. vacación Mä tu̱ bi tumba rá tsaya
zatho Véase tsa, -tho ngu ne̱toku̱ta. A mi hijo le dieron
tsatsa (tsátsa) s codorniz Ra tsatsa, xi xá como quince días de vacaciones.
ku̱hi rá ngo̱. Es muy sabrosa la carne de 4. casa, hogar
codorniz. Sinón. chächä tsaya hankei lugar donde descansan los
tsaui (tsǎui) vt 1. sufrir Mä be̱po ya pe̱tsi muertos antes de llegar al camposanto
ya je̱ya di tsaui na ra hñeni; xa nu tsaya (tsǎya) vi aliviarse, calmarse
ndunthi ya yo̱thete ha hinte xa za xa Sinón. ñäni
yo̱tuabi. Mi cuñada tiene años sufriendo tsaye̱ (tsáye̱) vi agravarse, empeorar Ra
con una enfermedad; ha visto a varios dathi ntse̱ i tsaye̱; ya bi ngone, ya otho
doctores sin ningún resultado. ra humu̱i. El enfermo ya se agravó;
2. lidiar Nuni ra ño̱ho̱ di tsaui na ra enmudeció y ya no hay esperanza.
däkyä pa da hyo. Ese hombre está tsayo (tsáyo) vi comer ganado menor Rá
lidiando con una víbora enorme para tsatyo ra Xuua, tsayo; tsipse̱ yá me̱ti ne
matarla. Véase tsa, -ui yá me̱ti mära ya jäi. El perro de Juan
tsaxmagu (tsaxmagu) s murciélago Ra come ganado menor; tanto los de su amo
tsaxmagu, geä na ra dängu ya xa como los de otras personas. Véase tsa, yo
ndäxjua ha nubya bi nja yá zahua, na. tsathi (tsáthi) s lagarto Dá ma ha ra
El murciélago es un ratón ya viejo al que le mbonthi, dá honi ra ya tsathi pa ga tsi y
nacieron las alas, dicen. Sinón. ñäste dá ju̱ na ra mboi ha nära bindo, pe xá
ñädi yá ndoyo. Fui al monte a buscar
347 HÑÄHÑU — ESPAÑOL tse̱mi
unos lagartos para comer y agarré uno negro En octubre ya caen heladas.
y uno pinto; sus cuerpos son ásperos. xi ra tse̱ hace frío
tsäki (tsä́ki) vt 1. cortar con fuego (un palo) tse̱di (tse̱di) vi 1. estar fuerte (pulque) Ra nä
Nuä ra za xa ma, tsäki ha ra tsibi pa dä Adela, nubye̱ xi tse̱di ra sei. Ahora sí el
gohi yoxe̱ni. El palo que esta largo córtalo pulque de doña Adela está muy fuerte.
con el fuego para que quede en dos 2. robustecerse (persona) Ra jäi di ñuni
pedazos. xi xá ñho, xi tse̱di. La persona que se
2. atizonar (reg.), quemar en la punta alimenta muy bien se robustece.
(palo) Yá za ra doyo dá jotsi; ya ho̱nse̱ 3. ser recio (viento) Ra bu̱nthi xi tse̱di
dá tsäki, ngeä ya dá juadi ra ju̱ni. La nubu̱ yo. Cuando hay viento fuerte es
leña que le puse al comal ya nada más la muy recio.
atizoné porque ya terminé de moler. Pret. 4. ser inflexible (justicia) Xi tse̱di rá kue
bi zäki Act. indet. tsäki ra tsu̱tuí, ¿too dä ze̱tuí? Es inflexible
tsäkyu̱i (tsä́kyu̱i) s colilla de cigarro Ra el rigor de la justicia, ¿quién la soportará?
ziyu̱i, nubu̱ otho rá bojä pa da dai ra 5. ser fuerte (sonido) Ra xahnäte, mi
yu̱i, ju̱tsi ya tsäkyu̱i tsu̱ti; ha ra ja yá tse̱di rá noya. La voz del maestro era
ñäxu ha ra hina. Cuando el fumador no muy fuerte. Sinón. 1: ñogi Véase ze̱di
tiene dinero para comprar cigarros levanta tse̱ti vt aguantar
colillas y las fuma, y unas tienen boquillas y tse̱gi (tse̱gi) vi 1. enfriarse Ya bi tse̱gi ya
otras no. Véase tsäki, yu̱i hme, ya mähebu̱ dá e̱nti. Ya se enfriaron
tsämi (tsä̌mi) vt 1. detener Ra fani mi las tortillas; ya desde hace rato las eché.
nestihi dá tsämi ha ra nthähi. El caballo 2. congelarse Ko ra tse̱ xa tse̱gi ra dehe.
que corría lo detuve por su mecate. Con la helada se ha congelado el agua.
2. retener, almacenar Ha ra de̱nda dí 3. hacer frío Too tsu̱di ra nzo̱ tsa ge di
tsämi ndunthi ya xito dehe. En la tienda tse̱gi ra pa. Quien tiene calentura siente
tengo almacenados muchos refrescos. que hace frío el día. Sinón. 1: käni, tse̱ti;
Pret. bi zämi Act. indet. tsämi 2 y 3: ntse̱
Sinón. thotsi tse̱gui (tse̱gǔui) s niebla fría Ya mände ja
tsängañi (tsä́ngáñi) s chile frito Véase ra tse̱gui, dä ne ge ha xpá tagi ra tse̱
tsäni, ñi yabu̱. Desde ayer hay niebla fría; yo creo
tsäni (tsä̌ni) vt freír Act. indet. tsäni que en alguna parte lejana ha helado. Véase
tsänue̱ (tsä̌nue̱) s rana Sinón. tiue tse̱, gui
tsäti (tsä́ti) vi quemarse Rá nthu̱ni ra mu tse̱hme (tsé̱hme) s tortilla fría Ogi tsi ya
dri mfo̱xni; ñäni, me̱ dä zäti. El hervor tse̱hme, ngeä mä gi pe̱tsa ya matse̱. No
de la calabaza gorgotea; muévela, que se comas tortillas frías, porque vas a criar
puede quemar. Bi nja na ra nzo̱ ha ra lombrices. Véase tse̱, hme
mbonthi, bi zäti ndunthi ra to̱ho̱. Hubo tse̱kaza (tsé̱kázǎ) vi cortar árboles, cortar
un incendio en el monte; se quemó gran leña Pret. dá ntse̱kaza Véase tse̱ki, za
parte del cerro. Pret. bi zäti tse̱ki (tsé̱ki) vt 1. cortar Tse̱ki nuni ra ye̱
tsäti (tsä́ti) vt 1. quemar Ra maxi ya bí ga za xa nkahmi. Corta ese brazo de árbol
tsäti ya paxi. El barrendero ya está que se ha ladeado.
quemando la basura. 2. trozar Mä dada bí tse̱ki ya za ha ra
2. denunciar Mä ga tsäti ha ra tsu̱tbi hñe. Mi papá está trozando árboles en la
yá to̱te mä ku. Voy a denunciar ante la barranca. Pret. bi ze̱ki Act. indet. tse̱ki
autoridad las obras de mi hermano. Act. Sinón. he̱ki
indet. tsäti Sinón. 1: tso̱ge, the̱ti; 2: tse̱mi (tsé̱mi) vt 1. machucar Mähyoni gi
mämbi Véase tsäti tse̱mi ri xithe̱; nubu̱ hinä dä ntsaki. Es
tsäti ra hyadi lo quema el sol necesario que machuques tus tablas, si no se
tse̱ (tse̱) 1. adj frío Ra keñä nzäntho xá van a enchuecar.
tse̱. La víbora siempre es fría. 2. meter Gi tse̱mi ri pahni ha ri hñu̱ti.
2. s helada Ra otubre, ya tagi ya tse̱. ¡Métete la camisa en el pantalón!
tse̱mtho HÑÄHÑU — ESPAÑOL 348
3. atropellar Pret. bi ze̱mi Act. indet. tse̱za (tsé̱za) vi cortar árboles Ra Nädo
tse̱mi Sinón. 1: memi; 2: thinti, ägi hinxa pe̱fibya, bí tse̱za ha ra hñe.
tse̱mtho (tsé̱mtho) encubrir nada más Leonardo no ha trabajado hoy, anda
Véase tse̱mi, -tho cortando árboles en la barranca. Pret. dá
tse̱ni (tsě̱ni) vt 1. cortar Ra ze̱nza bí tse̱ni ntse̱za Sinón. tse̱nza Véase tse̱ki, za
ya bai ga za ha ra hñe. El leñador está tsi (tsi) vt 1. tomar, beber Mä däme
cortando árboles en la barranca. nzäntho di nti, ngeä xi tsi ra sei. Mi
2. descalabrar Dá tse̱ni rá ñäxu na ra esposo siempre se emborracha, porque toma
jäi ko na ra do. Le descalabré la cabeza demasiado pulque.
a una persona con una piedra. 2. comer Ra dathi ya hinte mi ne dä zi,
3. picar, trozar Ra mamngo̱ tse̱ni ra ngo̱ pe nubya ya tsi na ra zi hme. El
ha na ra za. El carnicero pica la carne enfermo ya no quería comer nada, pero
sobre una tabla. Pret. bi ze̱ni Act. indet. ahora ya come tortillas.
tse̱ni Sinón. 1: tse̱ki; 2: tse̱mbi; 3: he̱ki 3. absorber Ya do̱ni, xi ra ñentho bu̱
tse̱nthi (tsé̱nthi) s aire frío Ya xa ñepu̱ ya nxudi, ngeä tsi ra xaha nuä bí tagi
tse̱nthi. Ya vienen los aires fríos. mähetsi. En las mañanas están muy
Variante tse̱ndä́hi Véase tse̱, ndähi hermosas las flores, porque absorben el
tse̱nza (tsé̱nza) vi cortar leña, cortar árbol rocío que cae del cielo. Pret. bi zi Act.
Pret. dá ntse̱nza Véase tse̱ni, za indet. tsi
tse̱ñethi (tse̱ñéthi) s hierba caliente Ra tsiti vt dar de beber
tse̱ñethi xá ñho pa yá u̱mu̱i ya be̱hñä ja tsithe vi tomar agua
xkí me̱tsa yá bätsi. La hierba caliente es zijä s persona afecta a la tuna
muy buena para el dolor de estómago de las zisei s persona afecta al pulque
mujeres que recién han dado a luz. Véase zitfi s animal aguamielero
tse̱, ñethi zithä s animal que come maíz
tse̱tfi (tse̱tfi) s 1. aguamiel fría Mä dä tsi (tsǐ) vt 1. traer Hyastho dí tsi mä
gehnä ra tse̱tfi, ga tsi. Aunque esté esta xampäte nuni ha ra ngunsadi. Diario
aguamiel fría, me la tomo. traigo a mi hijito de su escuela.
2. aguamiel desabrida Ya uada ko ra 2. invitar Mände dá tsi ya xahnäte, dä
xaha uni ra tse̱tfi. Con la humedad los ñuni. Ayer invité a los profesores a
magueyes dan aguamiel desabrida. comer. Pret. ba tsi Act. indet. tsi Véase
Variante tse̱thuí Véase tse̱, tafi zi
tse̱ti (tse̱ti) vt 1. aguantar Nu ya ixkä pe̱ni tsibi (tsibi) s 1. lumbre Rá tsibi ra za ga
xa nkami, nuu̱ tse̱ti; ha nuu̱ xa dä, tähi, xi tse̱ti. La lumbre de la leña de
hinä. Los limones verdes aguantan, y los mezquite dura mucho.
maduros no. 2. pistola Nuni ra ño̱ho̱, hindi be̱di rá
2. durar Mähämu̱ mi tse̱ti nanthebe tsibi. Ese hombre nunca anda sin pistola.
nje̱ya ra jäi. Antes duraba cien años la 3. dificultad, riña (fig.) Ha mä hnini ja
gente. ra tsibi ko nuä bi nja. En mi pueblo hay
3. soportar (algo difícil) Ra Hulio tse̱ti ra dificultades por lo que pasó.
ñäntu̱. Julio soporta las bromas. Pret. 4. glándula del aceite (en el extremo de la
bi ze̱ti Véase tse̱di rabadilla de las aves) Ha rá tsu̱ ra o̱ni xa
tse̱ti (tse̱ti) vi enfriar bo̱ho̱ na xe̱ni ra ngo̱ ngu rá ntsä ra
tse̱ti (tsé̱ti) vt cortar Ya ungä be̱fitho, ntoza, geä rá tsibi. En la cola de la
tse̱ti ya bai ga tähi pa dä thoki ra ñu. gallina ha nacido un pedazo de carne
Los faeneros están cortando las matas de como la punta de un lápiz, esa es la
mezquite para construir un camino. Pret. bi glándula del aceite.
ze̱ti Act. indet. tse̱ti Sinón. tse̱ki 5. electricidad
tse̱the (tsé̱the) s agua fría Nuä ra tse̱the Tsihai (Tsihai) El Salitre Ja na xe̱ni ra hai
o̱tua ra ñu̱ ya däkei. El agua fría le hace Nzinänä, tembi ra Tsihai. Hay un pedazo
mal a los ancianos. Véase tse̱, dehe
349 HÑÄHÑU — ESPAÑOL tsitsi
gente para que se vaya al infierno. Pret. bi ge rá ntsate hote bestho. El escorpión
zitsi Act. indet. tsitsi Sinón. 1: tutsi; 3: grande brinca 5 m. de distancia, y dicen que
kadi es venenosa su mordida. Variante tsókuo
tsiyu̱i (tsíyu̱i) vi fumar Pret. dá ntsiyu̱i Sinón. kokodrilo
Véase tsi, yu̱i tsomfeni (tsómfěni) vi entender Njabu̱
tsiti (tsíti) vi penetrar, calar Rá hñä ra ngu gá mä ga hñähñu, tsomfeni nuä gá
tse̱; tsiti ata mbo ra ngu ra tse̱. El aire mä ga hñämfo̱. Así como hablaste en
frío de la helada penetra hasta adentro de la otomí se entendió lo que expresaste en
casa. Pret. bi ziti castellano. Pret. bi zomfeni Sinón. o̱de
tso (tsǒ) vi 1. caer Tso ya ginue ha ra Véase tso, mfeni
hñuni. Caen moscas en la comida. tso rá mfeni lo entiende
2. vender rápido Ya ronjua tsobya. Los tsotho (tsǒtho) vt 1. dejar pendiente Mä
ayates se venden rápido a buen precio. dada tsotho yá tsogi; hingi beni dä heke.
Pret. bi zo Mi padre deja pendiente la herencia; no se
zothe sei pulque mezclado con agua, acuerda de repartirla.
pulque adulterado 2. consentir Ra nangu tsotho yá bätsi,
nzothe s ahogado ha nuyu̱ rí hñä ya mäñä. Nada más
tsogi (tsógi, tsǒgi) s herencia Yá tsogi mä consiente a los niños del vecino, y ellos se
bätsi, nuu̱ dí pe̱tsi. Lo que tengo es la están acostumbrando.
herencia de mis niños. 3. dejar (maíz) Ya xofo tsotho ya de̱thä.
metsogi s heredero Dejan el maíz a los cosechadores.
tsogi (tsogi) vt 1. escupir Na ra tiyo dá Sinón. 2: he̱tho Véase tsogi, -tho
nu, mi tsogi rá jihni nubu̱ dä yongä yá tsotsi (tsǒtsi) vt 1. machucar Ko ra
ua. Un anciano que conocí escupía saliva a bu̱nthi bi nja, bi dagi na ra za; ha bi
cada paso que daba. zotsi na ra ngu. Con el viento fuerte que
2. vomitar Nubu̱ ya ga nti, dí tsogi mä hubo se cayó un árbol y machucó una casa.
hñuni. Cuando ya estoy borracho 2. empujar Ga nonxi tsotsi ra jäi rá
vomito. Pret. bi zogi Sinón. 1: tsotsi; 2: mikei ko ra so̱ni ha rí mä. Los lunes se
yaha, e̱i empujan unos a otros por la prisa de llegar
tsogi (tsǒgi) 1. vt dejar a donde van. Pret. bi zotsi Act. indet.
2. s herencia Ra dathi tsogi rá tsogi. tsotsi Sinón. 1: otsi; 2: njuatsi
El enfermo deja recomendaciones con tsotsi (tsotsi) vt escupir (hacia arriba)
respecto a quienes recibirán la herencia. Too tsotsi mähetsi, pengi tso ha rá da
Pret. bi zogi Act. indet. tsogi mänaki rá jihni. Quien escupe al cielo en
tsogi ya pa deja pasar los días la cara le cae. Pret. bi zotsi Act. indet.
tsoki (tsóki) vt 1. roer Ra fani tsoki rá tsotsi
nthähi nubu̱ tsu̱di ra thuhu. El caballo tsoxpa (tsóxpa) s bochorno, calentura Tsu̱
roe la reata cuando tiene hambre. ra tsoxpa ra dathi ko nuä ra hñeni
2. morder, mordisquear Ra bätsi ya bí tsu̱di. Tiene bochorno el enfermo por la
tsoki ra ugi pe̱ni bi tumbi. El niño ya enfermedad que padece. Variante ntsoxpa
está mordisqueando la manzana que le Sinón. thendi Véase tsoxi, pa
dieron. tsoti (tsóti) vt 1. desigualar
3. trozar (con los dientes) Ra rekua, stá 2. roer Pret. bi zoti Act. indet. tsoti
thäti ko ra to̱kbo̱jä; ngeä tsoki ra Véase tsoki
nthähi. Al burro lo he amarrado con tsotsi (tsótsi) vt roer Ra tsatyo bí tsotsi
cadena, porque troza los mecates. Pret. bi ra ndoyo. El perro está royendo el hueso.
zoki Act. indet. tsoki Sinón. 1: he̱ki; 2: Pret. bi zotsi Act. indet. ntsotsi
tsi Sinón. yatsi
ntsoki s mordida tso̱ (tsǒ̱) s estrella Ha mähetsi ja ndunthi
tsokmo (tsókmo) s escorpión grande Ra ya tso̱. En el cielo hay muchas estrellas.
tsokmo sagi ku̱ta nte̱ni ra yabu̱, ha tenä haxatso̱ s estrella matutina
351 HÑÄHÑU — ESPAÑOL tsu̱
maíz que ha quedado. Pret. bi zu̱ Act. indet. tsu̱ju̱ (tsú̱ju̱) vi pepenar frijol Ya zu̱ju̱ ya
tsu̱ bí tsu̱ju̱. Los pepenadores de frijol ya están
tsu̱de̱nxi vi pepenar cebolla pepenando. Pret. dá ntsu̱ju̱ Véase tsu̱, ju̱
tsu̱thä vi pepenar maíz tsu̱ju̱mhai (tsǔ̱jú̱mhai) vi pepenar
tsu̱mi vi pepenar chile cacahuates Pret. dá ntsu̱ju̱mhai Véase tsu̱,
tsu̱ (tsǔ̱) vi mamar Ra bätsi tsu̱ mäpa ra ju̱mhai
xui. El niño mama día y noche. Pret. dá ntsu̱ju̱mhai s pepena de cacahuates
ntsu̱ tsu̱ki (tsú̱ki) vt 1. descolgar Gi tsu̱ki ri
tsu̱ti vt amamantar hme zu̱di mäñä. Descuelga tus tortillas que
tsu̱ ra ndondo (tsu̱ ra ndǒndo) estar triste, están colgadas arriba.
estar desganado Nuni mä bätsi tsu̱ ra 2. descargar Tsu̱ki nuä di hñä ra
ndondo ko ra u̱ñä tsu̱di. Mi criatura está tsanza. Descarga lo que trae el camión.
triste por el dolor de cabeza que tiene. Pret. bi zu̱ki Act. indet. tsu̱ki Sinón. 2:
Véase tsu̱di hñäki
tsu̱ba (tsú̱ba) s Nombre de una hierba con tsu̱kua ra nthutsi desensillar
savia blanca. (Quitando una hojita pequeña tsu̱mi (tsu̱mi) vt 1. segar Ya hye̱kä hogä
sale una leche que no es dañina y que aplicada ndäpo, xi tsu̱mi ra alfafa. Los segadores
al ojo produce bastantes lágrimas para ayudar de alfalfa la siegan muy bien.
a sacar un objeto del ojo.) Variante tsú̱ba 2. rapar Nubu̱ gi ñäxi gí tsu̱mi ra stä.
Sinón. juaxhmi Cuando te trasquiles te rapas todo el
tsu̱de̱nxi (tsú̱dé̱nxi) vi pepenar cebollas cabello.
Pret. dá ntsu̱de̱nxi Véase tsu̱, de̱nxi 3. desyerbar Pret. bi zu̱mi Act. indet.
tsu̱di (tsu̱di) vt 1. alcanzar tsu̱mi
2. encontrar ¿Ya gá tsu̱di nuä ngí tsu̱mi (tsú̱mi) vi pepenar chile Pret. dá
honi? ¿Ya encontraste lo que buscabas? ntsu̱mi Véase tsu̱, ñi
3. padecer de (enfermedad; lit. le alcanza) zu̱mi s pepenador de chile
Tsu̱ ra tsoxpa ra dathi ko nuä ra hñeni tsu̱nto (tsu̱nto) s cargapalito (gusano que
tsu̱di. Tiene bochorno el enfermo por la hace su casa con palos chicos y la cuelga con su
enfermedad que padece. líquido)
4. alcanzar (medida legal) Rá huada ga tsu̱te (tsú̱te) vti regañar (compl. indet.) Ra
de̱thä ra Nändo tsu̱di. El cuartillo de xahnäte tsu̱te nubu̱ hinga geä o̱ta ya
maíz de Fernando alcanza su medida. xampäte. El profesor regaña a los
Pret. bi zu̱di Act. indet. tsu̱di estudiantes cuando no hacen lo que les
tsu̱ki padezco de algo dice. Pret. dá ntsu̱te Sinón. hño̱thyä Véase
tsu̱di ra hñuxadi le atardece tsu̱i. -te
tsu̱di ra nde se le hace tarde zu̱te s regañón
tsu̱di ra tähä le da sueño tsu̱ti (tsú̱ti) vt amamantar Ya mboni tsu̱ti
tsu̱tuabi ra ndäte cortar la vida al yá bätsi pa dä tede. Los animales
instante amamantan a sus hijos al criarlos. Pret. bi
tsu̱i (tsu̱i) vt 1. regañar Nubu̱ ge ra tsu̱ti Act. indet. tsu̱ti Véase tsu̱
tsatyo ya pa dä ntsate, ra hmu tsu̱i pa tsu̱ti (tsǔ̱ti) vt colgar Ra hñuni dä bongi,
hinte dä yo̱te. Cuando gruñe el perro ya gi tsu̱ti ha ra nzu̱nza. La comida que sobre
para morder, el amo lo regaña para que no la cuelgas en el colgadero. Pret. bi tsu̱ti
muerda. Act. indet. tsu̱ti
2. gritar (a alguien) Ra ti tsu̱i rá be̱hñä. tsu̱ti mämañä colgar de los pies o de
El ebrio le grita a su esposa. Pret. bi zu̱i las patas
Act. indet. tsu̱i Sinón. 1: häkui; 2: tsu̱ti (tsú̱ti) vt 1. chupar Ya do̱ni tsu̱ti ra
ho̱tua ra hñä, mati dehe nubu̱ thogi mäñä yá yu̱. Las flores
tsu̱te vi regañar (compl. indet.) chupan el agua cuando pasa encima de sus
raíces.
353 HÑÄHÑU — ESPAÑOL tsamne
La boca del estómago es la parte debajo del 2. chillar Ya ntu̱ni di tsihnibi rá nänä
pecho. Véase mu̱i pa dä huitsi. Los pollitos le chillan a su
tsäxyu (tsäxyu) s nariz respingona Véase nana para que los acurruque.
tsä, xiñu 3. suplicar, rogar Ya jäi di tsihni ra
tsätho̱ (tsätho̱ ) s cerro puntiagudo Ra nzaya ge dä yo̱tua ra tsu̱tbi. Las
tsätho̱ tembi nuä ra to̱ho̱ xá ntsä. El gentes le suplican al juez que les haga
cerro puntiagudo es uno que termina en justicia. Sinón. 2: tsiti; 3: bänte Véase
punta. Véase tsä. to̱ho̱ tsi
tsätsi (tsä́tsi) adj elegante (persona que tsihue̱ (tsihue̱) s nuera Mä to bí kätsi
lleva buena ropa) Tembi ra tsätsi nuä ra rá tsihue̱, ngeä xi ra hojäi. Mi suegra
jäi xa hñe ko ya hoga dutu. Dicen que la visita a su nuera porque es muy buena
persona que lleva ropa buena es elegante. persona.
Sinón. dämfo̱ tsijua (tsǐjua) s hábito de comer conejos
tse (tsě) s olla Ja ya tse ranaño yá Pe̱tsi ga honi habu̱ ga uni mä mixi, ngeä
ndängi ne ranaño yá be̱fi. Hay ollas de bi bätuí ra tsijua. Tengo que buscar a
distintos tamaños y para diferentes usos. quien regalarle mi gato porque tiene el
Variante tso̱e hábito de comer conejos. Véase tsi, jua
tsebe (tsebe) s quiote de lechuguilla Yá zijuä s animal que come conejos
do̱ni ra tsebe di tsi. Se comen las flores tsikabo̱jä (tsikábo̱jä) s fierro corto Véase
del quiote de lechuguilla. Sinón. botsu̱ta bo̱jä
tsensuni (tsěnsuni) s olla del nixtamal tsiki (tsiki) vt acortar, recortar Gi
Jotsua yá za ra tsensuni ha ñäni ra suni tsikuäbi rá nthähi ra no̱ndo pa hinda
pa dä ye̱ti. Atiza la leña de la olla de nte̱ti se̱he̱ ko geä. ¡Le recortas el mecate
nixtamal y muévelo para que se haga el al asno para que no se enrede con su propio
nixtamal. Sinón. ntho̱xasuni Véase tse, lazo!
suni tsikyä (tsikyä) s ocotillo, espina de
tsentei (tsěntei) s olla para atole Véase Cristo (planta con varas largas de 1 a 2 m. con
tse, tei florecitas rojizas) Nuä ra tsikyä, tembi,
tse̱ (tse̱) vi limitar ja yá mini mäxo̱ge ha ra tsu̱ta za. El
ntse̱thu̱ua hasta aquí llegamos ocotillo tiene espinas y es de vara delgada.
tse̱di (tse̱di) s fuerza Véase tsi, keñä
tse̱ki [Act. indet. de tse̱ki] cortar, trozar tsimhñä (tsǐmhñä) s voz delgada
tse̱ni [Act. indet. de tse̱ni] trozar Tsimhñä tembi nuä ra jäi ra tsu̱ta
tse̱ti [Act. indet. de tse̱ti] soportar noya. La persona que no habla recio tiene
tse̱ti [Act. indet. de tse̱ti] cortar, trozar voz delgada. Sinón. ntsise̱he̱ Véase tsi,
tsi (tsi) vi chillar Ra dängu tsi nubu̱ dä hñä
mihi ra mixi. El ratón chilla cuando lo tsimfi (tsǐmfi) s pájaro aguamielero,
agarra el gato. Vocal nasal: tsï pájaro carpintero Nuä ra tsintsu̱ tsi ra
ntsi s chillido tafi uada, tembi ra tsimfi. El pájaro
tsihni vt rechinar que bebe el aguamiel del maguey se llama
tsi [Act. indet. de tsi] comer Mäyabu̱ bi tsi pájaro aguamielero.
ra hme ga hogä te̱i. Antes se comía la tsimi (tsími) vt 1. hacer angosto Ra ñu
tortilla de trigo. bi thoki, ntse̱ bri tsimi. El camino que
tsi (tsǐ) s diente Yá tsi ya bätsi fu̱di dä hicieron lo hicieron muy angosto.
kontsi me̱to ha yá yotsi. Los dientes de 2. apachurrar Dá tsimi mä ñäye̱ ko ya
los niños empiezan a brotar enfrente nthe̱mä xido nubu̱ ndí u̱tsi ha ra
primero. tsanza. Me apachurré el dedo con las
na ntsi ra axi un diente de ajo piedras de cantera cuando las estaba
tsihni (tsíhni) vt 1. hacer rechinar Ra acomodando en el camión.
Näbo di tsihni ra mexa. Cenobio hace que 3. apretar Nubu̱ di hñu̱fi ya mbane di
rechine la mesa. tsimi yá ndoyo na ngu na. Cuando se
Tsindehe HÑÄHÑU — ESPAÑOL 356
tsone (tsóne) s 1. maldición Mänonxi, ko tsothe (tsóthe) s agua sucia, agua turbia
rá nti, na ra be̱hñä xi mi mä ra ya Ra tsothe tembi nuä ra dehe hingi tsa
mängä tsone. Una señora decía muchas dä tsi. Agua sucia le dicen al agua que no
maldiciones el lunes porque estaba ebría. se puede tomar. Véase tso, dehe
2. maldiciente Bu̱ ra jäi, yabu̱ ra tsothogi (tsothógi) s desgracia, mal
tsone. Hay personas muy maldicientes. acontecimiento Véase tso, thogi
Sinón. 1: ntsante; 2: zante Véase tso, ne tsothu (tsóthu) s apodo, apellido Véase
tsoni (tsoni) s lloro Véase zoni tsogi, thuhu
tsoni (tsǒni) vt 1. ensuciar Mä dutu dá tsoximhai (tsoxímhai) s mundo malo,
tsoni ko ya foyo. Se me ensució la ropa perversidad mundana Véase tso, ximhai
con estiércol de borrego. tsoyo (tsóyo) s 1. guzgo Ra tsatyo, ra
2. manchar Ra Ada xa tsoni rá taxa tsoyo; bí tsi ya de̱thä ha ya huähi. El
huitua ko ya nde̱ga. Adán manchó su perro que es guzgo, come mazorcas en las
pantalón blanco de manteca. milpas.
3. desperdiciar, malgastar Nuä ra metsi 2. glotón Ya bätsi, xi ya tsoyo; ngeä
tsonda rá bojä ko ya mpähuí. Ese hiñhämu̱ niñä. Los niños son muy
muchacho nada más malgasta el dinero glotones, porque nunca se llenan.
con sus amigos. tsoyo̱de (tsoyo̱ de) s desobediente Ya
tsontho desperdiciar jäi, xi ya tsoyo̱de; hingi o̱te ra nzaya.
tsonkati (tsonkáti) s concupiscencia Las gentes son muy desobedientes; no
Véase tso, nkati obedecen al juez. Véase tso, o̱de
tsonoya (tsonoya) palabra obscena, mala tsozuue (tsozuue) s gusano malo Véase
palabra Ya tsonoya tembi nuu̱ ya noya tso, zuue
hmä hinge ga tekei. Son malas palabras tso̱e [Variante de tse] olla
esas palabras impúdicas que no son de tso̱tkani [Variante de tsu̱tkani]
respeto. verdolaga
tsontudi (tsontúdi) s mala enseñanza tsuni [Act. indet. de tsuni] prohibir Ya
Véase tso, ntudi dathi, nzäntho tsunduabi dä zi ra
tsonthate (tsontháte) s engaño ngo̱btsu̱di ha ra ñi. A los enfermos
perjudicial Véase tso, nthate siempre les prohíben comer carne de puerco
tsopa (tsopa) s 1. canícula Tenä ge y chile.
hingi ho dä jatsi ra o̱ni nu ya pa ga tsu̱ s cola
tsopa, ngeä dä tsoki yá mädo. Dicen tsu̱ (tsǔ̱) 1. adj pequeño
que no es bueno echar la gallina en los días 2. adj delgado
de canícula, porque se descomponen los 3. adv un poco
huevos. tsu̱dbu̱ (tsǔ̱dbu̱) adv por si acaso Ya jäi
2. día nublado y aire frío Mände ra ha ra tai, seni tsu̱dbu̱ di hñä ya juai o
tsopa, ne nubye̱ ra paya; xähmä rixudi mära ya nthote bo̱jä. En las plazas
ya dä hogi ra pa. Desde ayer estuvo esculcan a las gentes por si acaso traen
nublado el día; a ver si mañana ya se puñales u otras armas.
compone el tiempo. Véase tso, pa tsu̱di (tsú̱di) s 1. cerdo Tenä ge rá ngo̱
tsotadi (tsótadi) s petición en contra de ra tsu̱di di hñä ndunthi ra hñeni. Dicen
alguien Dí api Ajuä ri tsotadi hinda que la carne de cerdo trae muchas
zu̱ki. A Dios le pido que tu petición en enfermedades.
contra de mí no me alcance. Véase tso, 2. persona desaseada (fig.) Xi ra tsu̱di nä
tadi Lupe, hindi mponi yá dutu ha nixi di
tsote̱i (tsote̱i) s bazofia, alimento nxaha. Doña Lupe es muy desaseada; no
almacenado en la panza del animal Véase se cambia de ropa ni se baña. Sinón. 1:
tso, te̱i zajua
tsoto̱te (tsoto̱te) s obra mala Véase tso, tsu̱di (tsǔ̱di) s mecate de tejer (mecate
to̱te delgado y corto de color blanco hecho del ixtle
359 HÑÄHÑU — ESPAÑOL tsu̱to
del maguey) Rá tsu̱di mämä, bi ku̱gi tsu̱nthi (tsǔ̱nthi) s lazo delgado, mecate
nubu̱ bi gu̱mi ra tu̱i. El mecate que mi delgado Ra tsu̱nthi, tembi, nuä ra
mamá tenía para tejer se arrancó cuando tsu̱ta nthähi. Lazo delgado le dicen al
estiró la urdimbre. Sinón. nthähime, mecate que es delgado. Véase tsu̱ti,
tsu̱dibe nthähi
tsu̱dithä (tsǔ̱dithä) s maíz de grano chico; tsu̱tbi [Variante de tsu̱tui] autoridad,
maíz de grano delgado Véase tsu̱, de̱thä justicia
tsu̱duu̱ (tsǔ̱duu̱) adv 1. tantito Nunä pa tsu̱ti (tsú̱ti) s cuelga de mazorcas (dos o
dí bu̱ihu̱ tsu̱duu̱ xá tse̱ ha tsu̱duu̱ xá más mazorcas seleccionadas mancornadas con
pa. En este tiempo un tantito hace frío y un sus hojas) Heke ra ya tsu̱ti ko ya thä
tantito hace calor. nthahni, pa ra boti rije̱ya. Aparta unas
2. a veces Mä kohmi tsu̱duu̱ bu̱i xá cuelgas mazorcas escogidas para la siembra
ñho ha tsu̱duu̱ di hñeni. Los de mi del año que viene.
familia están bien a veces, y a veces están tsu̱ti (tsǔ̱ti) vt colgar
enfermos. tsu̱tkani (tsu̱tkǎni) s verdolaga Ra
3. a lo mejor Ga ma se̱he̱ ga su ya tsu̱tkani di nxiditho ha ra hai; ra pika xi
mboni; nui tsu̱duu̱ gi be̱di. Voy solo a ha ya tsani, ne tsi kongatho ya za. La
cuidar los animales; tú a lo mejor los verdolaga se extiende nada más en la tierra;
pierdes. es de hojas gruesas y chicas, y se come con
4. probablemente Mä ga huhu̱ mo̱te ya todo y vara. Variante tso̱tkani Véase
ndäpo, mamai tsu̱duu̱ dri handgahu̱ tsu̱ti, kani
ya dakate xa ñepu̱. Vamos a sentarnos tsu̱ta kämyo (tsǔ̱tá kä́myo) s cardón
detrás de las hierbas; parados delgado
probablemente nos vean los asaltantes que tsu̱ta nthähi (tsǔ̱tá nthä̌hi) s lazo
vienen. Sinón. 1 y 2: nandi; 4: tsa, dä za, delgado Ra tsu̱tanthähi nihi thege,
pue dä ne, dä ne ngeä hinxá ndä. Se acaba pronto el lazo
tsu̱mi (tsú̱mi) s 1. chile de resoca (reg.; lo delgado porque no está grueso.
que queda después de la cosecha) Ya tsu̱mi Sinón. tsu̱nthi Véase tsu̱ti, nthähi
hingi tso, ngeä ya ya gätsi. Los chiles de tsu̱ta ronjua (tsǔ̱tá rónjua) s ayate de
resoca ya no valen porque ya son los hilos delgados
últimos. tsu̱tañi (tsu̱táñi) s chile delgado Sinón.
2. chile delgado Ra tsu̱mi, tembi, nuu̱ tsu̱mi Véase tsu̱ti, ñi
ya mengu ñi. Los chiles delgados les tsu̱ti (tsǔ̱ti) 1. vi adelgazar Mä tixu bi
dicen a esos que son de esta región. tsu̱ti ko ra dumu̱i; ngeä bi hñe̱ nuä mä
Sinón. 2: tsu̱tañi Véase tsu̱, ñi xa yo̱te rá däme. Mi hija se adelgazó por
tsu̱mi (tsǔ̱mi) s acción de pepenar chiles el resentimiento de que su novio la dejó.
Mä tu̱ bi mä ra tsu̱mi ha ra huähi. Mi 2. vt aguzar Dá tsu̱ti rá ñäni mä
hijo se fue a la milpa a pepenar chiles. ntoza pa dä ñofo xá ñho. Agucé la
Véase tsu̱, ñi punta de mi lápiz para que escriba bien.
tsu̱ngu (tsú̱ngǔ) s arete Dá tai na bai Sinón. 1: no̱xke; 2: tsäti
ya tsu̱ngu pa dá tsu̱ti ha yá gu mä tixu. tsu̱ti (tsǔ̱ti) adj delgado Variante ntsu̱ti
Compré un par de aretes para que se los tsu̱ta hñu̱ti cintura delgada
cuelgue en las orejas mi hija. tsu̱ta ju̱mhai cacahuate delgado
Variante tsu̱ndgu Véase gu tsu̱to (tsǔ̱to) s 1. vara Ra mayo
tsu̱ntu̱ (tsǔ̱ntu̱) s 1. joven Mä tixu bi nzäntho di hñä ra tsu̱to pa takä ya yo.
nthätuí na ra tsu̱ntu̱tho. Mi hija se casó El pastor de ganado siempre trae su vara
con uno muy joven todavía. para pastorear sus ganados.
2. muchacho Tembi ya tsu̱ntu̱, nuu̱ ja 2. vara (símbolo de justicia) Ra nzaya go
ri mbäsjäi. Les dicen muchachos a esos geä hä ra tsu̱to. El juez es el que trae
que apenas están en la mocedad. la vara de justicia. Véase tsu̱, to
Sinón. bäsjäi Véase tsu̱, tu̱
tsu̱tho HÑÄHÑU — ESPAÑOL 360
muchas hormigas chicas, a la mejor ven que uamño (uámño) s 1. huella de coyote Ha
va a llover. Variante guá ra to̱ho̱ xi o ya uamño. En el cerro hay
uá (uá) procl Indica la 2.ª pers. del pretérito, muchas huellas de coyotes.
acción en otro sitio. Xuua, mände uá be̱go 2. pata de coyote Ra uamño mäna xa
mä tu̱; ha hinguá jutuí. Juan, ayer ma, di ge rá ua ra tsatyo. La pata del
ocupastes de peón a mi hijo y no le pagaste. coyote es más larga que la del perro.
Variante guá Véase ua, miñyo
ua … ua (uǎ … uǎ) conjunciones uanda (uǎnda) adv parece que Lupe,
coordinadas si … o, o … o Hin dí pädi ua uanda bá xikju̱ ri dada ge dä ñepu̱
ga ñuni ua hina, ge dä juti. No sé si ndomingo dä zo̱nju̱. Guadalupe, parece
comiste o no; la cosa es que tienes que que nos dijo tu papá que el domingo vendrá
pagar. Ua dä uäi ua hina, ge ga fu̱xhu̱ ya a visitarnos. Variantes nguanda, uända
hai. Llueva o no, debemos barbechar las Sinón. ngubu̱, ngumu̱
tierras. uande (uánde) s mecapal Ya dá hoka mä
uabru (uábru) s guabru (reg.; lit.: casco de uande, pa mä ga theni mä ro̱zä näni. Ya
asno), pan de muerto (hecho de dos gordas hice mi mecapal para ir a acarrear mis
redondas y encimadas, con un hoyo en medio costales de cal. Sinón. ndude, gunde
que se hace con el codo humano) Nubu̱ mi uane [Variante de uaxhne] chimuelo Mä tu̱
ndo̱mi mä dada ga mpaanimä, mi ra uane, ngeä ya di pontsi. Mi hijo está
ndo̱mi ko ra sei, ya uabru, ha ya pe̱ni. chimuelo porque ya está mudando los
Cuando mi papá ponía su ofrenda en los días dientes. Sinón. done
de muertos, ponía pulque, guabrus y frutas. uantfani (uantfǎni) s 1. huella de res Ha
uadañä (uádáñä) s guadaña Ko ra uadañä ya tu̱ka hogä ndäpo, xi bí o ya uantfani.
dí he̱ki ya hogä ndäpo, pa dí umbi ra Hay muchas huellas de res en la alfalfa
ndämfri. Con la guadaña corto la alfalfa chica.
para darle a la res. Sinón. majuai, nthe̱kä 2. pata de res Ra ju̱ ko na ra uantfani
hogä ndäpo, däxjuai da te̱ntsi, xi ra ku̱hi. Una pata de res
uadi (uadi) s fin Véase juadi echada en los frijoles los deja muy
uadi [Forma secundaria de juadi] terminar sabrosos. Variante uanthfani
uafri (uáfri) s 1. herradura Ra uafri Sinón. boho ndämfri Véase ua, ndämfri
thutsua ha yá ua ra fani, pa hinda u̱ni ya uantähä (uántä̌hä) vi cabecear de sueño
do. A los caballos se les ponen herraduras Véase uani, tähä
en las cascos para que no les lastimen las uani (uáni) s 1. pata de gallina
piedras. 2. Nombre de la flor de la cucharilla. Ra
2. huella de caballo Odi ya uafri ha ra uani geä rá thuhu rá do̱ni ra bohai; xi
huähi; ha xi xa zi ya bai ga de̱thä. Hay xá ku̱hi bu̱ da thoki ko ya mädo. “La
huellas de caballos en la milpa; se ve que pata de gallina” es el nombre de la flor de
han comido matas de maíz. la cucharilla; es sabrosa preparada con
3. sonido de cascos de caballo Ata xa huevos. Véase ua, o̱ni
mani ra to̱ge; ha di nto̱de ra uafri ata uañi (uáñi) s cola de chile Ra Sefa bi
gekua. El jinete va por allá y el sonido de zu̱di ra uañi mbo ra thuhme. Josefa
los cascos del caballo se oye hasta aquí. encontró la cola de un chile en su pan.
4. pata de caballo Na ra uafri ga fani, xi Variante uami Véase ua, ñi
xá ndä rá ndoyo. Es muy grueso el uaptsu̱di (uáptsú̱di) s 1. pata de cerdo Dá
hueso de la pata de un caballo. Véase ua, tai yoho ya uaptsu̱di, ne dá e̱ntsuabi ra
fani ju̱. Compré dos patas de puerco y se las
uakri (uakri) s vara de quelite, raíz de eché a los frijoles.
quelite Véase ua, kani 2. huella de puerco Ha ra huähi bí odi
uami [Variante de uañi] cola del picante, ya uaptsu̱di, zäge tso̱ni. En la milpa
pata de chile hay huellas de puercos; yo creo que llegan
allí.
uaro HÑÄHÑU — ESPAÑOL 362
3. nudo de puerco (reg.), nudo corredizo be̱ni na ra uayo ne ko na xe̱ni ra
Rá ua ra tsu̱di, dá thätuabi ko ra tsu̱ti. En ese camino por donde paso,
thutsi ga uaptsu̱di. Le amarré la pata al allí está tirada una pata de perro con una
puerco con nudo de puerco. Véase ua, parte del cuero.
tsu̱di 3. pata de cabra Dá ho na mä yo; ha nu
uaro (uaro) s persona netamente otomí yá uayo dá pe̱tsi, pa ga e̱ntsa ra ju̱.
uatra (uátra) s doce medidas Na uatra ra Una cabra mía la maté y guardé las patas
de̱thä, geä re̱tamäyoho te̱ni. Doce para echar en los frijoles. Sinón. 1 y 2:
medidas de maíz son doce cuartillos de uatsatyo; 3: ua täxi Véase ua, yo
maíz. uaza (uáza) s 1. pie de palo (prótesis de
uatbi (uatbi) s 1. mango (para la pala) madera para un pie)
Mänonxi dá tai na ra uatbi. Compré un 2. persona que tiene un pie de palo Nubu̱
mango de pala el lunes. na ra jäi dä tho ra thogi ha da uagi rá
2. mancera, esteva del arado Bu̱ nonxi ua, ne dä tho̱kue ra za, tembi ra uaza.
tso̱ho̱ ya uatbi. Los lunes llegan las Si a alguna persona le pasa alguna
manceras. Véase ua, tabi desgracia, y se le cortan el pie, y se lo
uati (uáti) s persona arrimada Ha rá ngu añaden de palo, se le dice “pie de palo”.
mä hmu, bu̱ na ra uati ga bätsi. En la Véase ua, za
casa de mi patrón vive un niño arrimado. uachi (uáchi) s 1. huella de cabra Ha ra
Véase kuati huähi, o ya uachi; ha xi bi zi ya de̱thä.
uati [Forma secundaria de kuati] arrimarse, En la milpa hay muchas huellas de cabra; se
pegarse (a alguien o a algo) Ra bätsi, nubu̱ ve que se comieron bastante maíz.
tsu, dä uati rá nänä bestho. Cuando el 2. pata de cabra Ya uachi, te̱ntsi ha ra
niño tiene miedo luego se arrima a su ngi ga thumngo̱. Al consomé le echan
mamá. patas de cabra. Sinón. uayo Véase ua,
uatsanza (uatsanza) s 1. manija de torno täxi
2. Cetus (constelación) Sinón. 2: Arado uati (uáti) vt 1. enjuagar Tixu, uati
uaxate (uaxáte, uáxáte) s cosa corriente, nuyu̱ ya manza ya dá xu̱ti. Hija, enjuaga
cosa sencilla Dá tai ra ya ze̱sthi xi ya los platos que ya lavé.
uaxate. Compré unos huaraches muy 2. lavar Mä ga uati ya dutu ha ra hñe.
corrientes. Voy a lavar la ropa a la barranca.
uaxhne (uaxhne) s chimuelo Nuni ra jäi, Sinón. 1: xu̱ki; 2: peni
nubu̱ thede, di neki ra uaxhne. Aquella uatho̱ (uatho̱) s pie del cerro Véase ua,
persona cuando se ríe se ve que está to̱ho̱
chimuela. Variantes uane, nguaxne uäde̱mxi (uädé̱mxi) s 1. jitomatal Ya me̱fi
Sinón. done ga hai, di ho dä hyoki ya uäde̱mxi; ngeä
uaxki (uǎxki) vi quemarse rabu̱ xi tso ya de̱mxi. A los agricultores
uaxki (uáxki) vi despellejarse (el cutis por les gusta plantar jitomatales porque en
quemada) Ko ra pathe, uaxki rá xifri ra ocasiones se vende bien el jitomate.
jäi. Con el agua caliente se despelleja la 2. tomatal Dá tu̱ki goho ro̱zä ra de̱mxi
piel humana. Sinón. xängi, bati ha ra uäde̱mxi. Corté cuatro costales de
nguaxki s piel quemada tomate en el tomatal. Variante uäde̱mxi
uaxyo (uǎxyo) s borrego sin cuernos Mä Véase huähi, de̱mxi
uaxyo, mä ga tsogi ga ta. Voy a dejar uäfri (uäfri) s gañán Véase uähi, fani
semental mi borrego sin cuernos. uäfri (uä́fri) vi arar (con animales) Véase
uaxyo (uáxyo) s tronco del zacate uähi, fani
uayo (uáyo) s 1. huella de perro O ra uähi (uä̌hi) s gañán Ya stá uindua yá
uayo, tso̱ho̱ tsipa yá mädo ra o̱ni. Hay fani mä uähi. Ya les he dado de comer a
huellas de un perro que llega y se come los los caballos de mi gañán. Sinón. uäfri
huevos de la gallina.
2. pata de perro Ha nuä ra ñu dí thogi,
363 HÑÄHÑU — ESPAÑOL udehe
uähi (uä́hi) vt arar, escardar (con yunta y uästhi (uästhi) s carrizal Xi mäthoni ya
cultivadora) Mä tu̱ bí uähi ha rá huähi rá uästhi; ngeä ko ya xithi, i thoki ya
dada, nuä ra boti dega de̱thä; pa bí ntotsi ha mära ya to̱te. Son de
häkua ya ndäpo. Mi hijo está arando en la mucha importancia los carrizales, porque
milpa de su papá, la de la siembra de maíz; con el carrizo se hacen tapancos y otros
le está quitando hierbas. Sinón. mfo̱mi, objetos. Variante uäxithi Sinón. boxithi
fu̱tsi Véase huähi
huähi s milpa uätrigo (uätrǐgo) s trigal
uäju̱ (uäju̱ ) s frijolar Uäju̱, tembi, nubu̱ Sinón. uähogäte̱i Véase huähi, trigo
di ntu̱ngi ya bai ga ju̱, ha di hogi uäthä (uäthä) s mazorcal (reg.; milpa de
ndunthi. Es un frijolar cuando se extienden maíz con mazorcas bien desarrolladas),
las matas de frijol, y producen en maizal Ha mä huähi, dá japabi ra
abundancia. Sinón. boju̱ Véase huähi, ju̱ ntu̱ti; ha nubya ja na ra uäthä. En mi
uäki (uäki) vt acercar Dí uäki mä xano ha milpa puse fertilizante, y ahora es un
ra tsensei, pa hinda mfani, nubu̱ di siti mazorcal. Véase huähi, nthä
ra sei. Para que no se tire el pulque cuando uäthe (uä́the) s tierras de riego Ko ya
lo echen en el jarro lo acerco a la olla de uäthe, dä nju̱tsi ya jäi. Con los
pulque. Sinón. joti regadíos las gentes progresarán. Véase
uäkyä (uä̌kyä) s culebra casera huähi, dehe
uämi (uämi, uä́mi) s milpa de picante, uätsani, uätsri [Variantes de uäsni]
milpa de chiles Nda Chiko, ja na rá aguacatal
uämi, xi ra ñentho. Don Francisco tiene uäxitso (uäxítso) s sauzal Véase huähi,
una milpa de picantes muy bonita. Véase xitso
huähi, ñi uäyo (uä́yo) s cañaveral Xi thoni
uänti (uänti) vt 1. menear Nubu̱ gi ndunthi ya ze̱tandu̱xyo ha ya dänga
umba ra dehe ju̱ni ra tsu̱di, me̱to gi uäyo. Necesitan muchos cortadores de
uänti, tixu. ¡Hija, a la hora que le des el caña en los grandes cañaverales.
agua de masa al puerco, la meneas! Variantes uändu̱xyo, huäxyo Véase
2. agitar Mä ñethi, me̱to dí uänti, huähi, yo
nepu̱ dí tsi. Primero agito mi medicina y uäza (uä́za) s 1. huerta Ja na ra uäza
después la tomo. Sinón. 1: äni habu̱ ja ndunthitho ya fruta. Hay un
uäntsi (uä́ntsi) vt mezclar Ha na ra huerto en donde hay diversas clases de
githe dri uäntsi yá me̱ui, pa xi xá ku̱hi. frutas.
En un mole mezclan varios condimentos 2. platanal Ya ye̱ntäbo̱jä i ku̱ti ko ya
para que esté muy sabroso. Sinón. thäntsi bo̱jä ha ya uäza pa bí hä ya däza ha ya
uäñä (uä̌ñä) s huaña (reg.), botones tiernos hnini. Los choferes entran con sus carros
de la flor del efés Mä ga tsi ya uäñä ko mä en los platanales para traer plátano a las
hme. Voy a comer huañas con tortilla. ciudades. Véase huähi, za; däza
uäsni (uäsni) s aguacatal Bu̱ gí ne gi uäobxi (uäóbxi) s viñedo, plantío de vid
pe̱tsi na ra uäsni, mäthoni gi ñuni ko Véase huähi, obxi
ra tasdehe; ngeä ko ra tsothe i oti. Si uäta (uäta) s magueyal, magueyera Ko
quieres tener un aguacatal hay que regarlo ya uäta, di me̱mati ya jäi; koñä ra
con agua limpia, porque con agua sucia se sei, xi ra zo. Con los magueyales se
secan. Variantes uätsri, uätsáni hacen ricas las gentes, porque el pulque es
Sinón. botsani, botsri Véase huähi, muy consumido. Sinón. mbota, bota
tsani Véase huähi, uada
uästä (uästä) s nopalera Xi ra uästä, udehe (udéhe) s 1. agua dulce Tenä ge
teraza fatsi ya jäi po ra kähä. La ra uthe, nua bí ja Ntolantongo. Dicen
nopalera es algo de ayuda para las personas que es agua dulce la que hay en
porque usan la tuna. Sinón. mbostä, Tolantongo.
bostä Véase huähi, xätä 2. agua endulzada Mä me̱fi nuu̱ hingi
udi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 364
tsi sei, nuu̱ dí umba ra udehe. A mis ueni (ueni) s brazada Ya dänthi, mi ba
peones que no toman pulque les doy agua mäme̱to po ya ueni. Las reatas que
endulzada. Variante uthe Véase u, dehe vendían antes las vendían por brazadas.
udi (údi) 1. vt señalar Ra mayo udi ko ra Vocal nasal: uëni
ñäye̱, tondäñä ra yo mähotho. El pastor uente̱i (uénte̱i) vi arrebatar la yunta Mä
señala con el dedo cuál es el chivo bonito. tu̱ di uente̱i, ngeä di xo̱ni dä fu̱tsi yá
2. indicar Ra tu̱ka bätsi udi nuä ne, hai. Mis hijos se arrebatan las yuntas,
ngeä hingi ñä. El niño pequeño indica porque tienen prisa de barbechar sus
nada más lo que quiere porque no habla tierras. Vocal nasal: uënte̱i
todavía. Sinón. nju̱tate̱i, hñämbante̱i Véase ueni,
3. enseñar Ra xahnäte xi udi xi xá ñho nte̱i
nuä rá mfädi. El profesor enseña muy uenti (uenti) vi debilitarse, desmayarse
bien lo que sabe. Pret. bi ñudi Act. indet. Dí uenti, ko ra be̱fi ntse̱di ne hindi
tudi ñuni xá ñho. Me debilito por el trabajo
uti vt enseñar (a alguien) árduo y también porque no como bien.
udi (ǔdi) vt prender, inflamar Mä ku bí Sinón. tudi, ntumi
udi ra tsibi, pa ga häxhe ra ya mänxa. uete [Forma secundaria de kuete] pegarse
Mi hermano está prendiendo la lumbre para uete vi pegar (atole, leche) Sinón. baha
asar unos elotes. Pret. bi ñudi ue̱ (ue̱) vi gritar Nubu̱ di nxami ya mixi,
Sinón. tso̱ge, the̱ti ata ue̱. Cuando se rasguñan los gatos hasta
uengadehe (uéngadéhe) vi arrebatar el gritan. Sinón. mafi
agua Ya ñunthe di uengadehe. Los ue̱mä (ué̱mä) s gigante, hombre de alta
regadores se arrebatan el agua. Véase ueni, estatura Nuu̱ ya ue̱mä, tenä, ge myá
dehe hñetsi ngu na ra nijä, ha ha mi tagiu̱ ya
uengahai (uéngáhai) vi arrebatar terrenos himi nangi. Se dice de los gigantes que su
Ya me̱tsähai di uengahai po ra nduste. estatura era como de la altura de una
Los ejidatarios se arrebatan ejidos por la parroquia, y que cuando se caían ya no se
envidia. Vocal nasal: uëngahai levantaban.
Sinón. ntuxahai Véase ueni, hai ue̱nda (uě̱nda) s 1. propiedad Nua ra de̱ti
uenganzaya (uéngánzǎya) vi arrebatarle la xa me̱di, go mä ue̱nda. La cordera que se
autoridad al juéz Yoho ya muntsajäi ha perdido es mi propiedad.
uenganzaya. Dos grupos de gentes se 2. cuenta Na ra pa, mä dä yo̱tka mä
pelean para imponer a su candidato para ue̱nda Ajuä. Dios un día me hará
juez. Sinón. nju̱ta tsu̱tbi, hñämbändä cuentas.
Véase ueni, nzaya ugi (ugi) 1. vt endulzar Uá ugi tsu̱ ra
huenganzaya s discusión sobre dehe; ya bi zu̱ka ra nduthe ko ra
candidatos para juez pahyadi. Ve a endulzar un poco de agua
ueni (uéni) 1. s arrebatamiento Nubu̱ que ya me dio sed con el calor del sol.
bu̱se̱ na mä tixu pe̱fi, xá ñho rá be̱fi; ha 2. s dulce (tamalito) Nu ya ugi ga
nubu̱ di yoho, ja ra ueni ko ya nteni. Si thengo̱, xi xá ku̱hi. Los tamales dulces
está sola una de mis hijas juega bien, y si están muy sabrosos. Véase u
son dos, lo que sucede es que hay uhme (úhme) s pan de dulce Ra uhme tu
arrebatamiento de juguetes. ra nde̱ga ne ra dothfi. El pan de dulce
2. vi arrebatarse, pelear Bu̱i yoho mä tiene manteca y azúcar. Véase u, hme
tu̱, ha di ueni too dä to̱ge ra uí (uí) procl Indica la 2.ª pers. del presente,
hnathbo̱jä. Tengo dos hijos, y se pelean acción en otro sitio. Xuua, nubu̱ gi tso̱ho̱ de
por montar la bicicleta. Vocal nasal: uëni Monda, me̱to uí bu̱i ra ya pa ko ri
Variante uehni Sinón. nju̱ti, ñe̱mbaya, dada, ñepu̱ ja e̱ gi käski. Juan, reclamo
ntutsi de que cuando llegues de México primero te
huengadehe s arrebato de agua estás unos días con tus padres, después me
huengahai s arrebato de tierra vienes a ver.
365 HÑÄHÑU — ESPAÑOL uti
ui suf Indica el número dual. Nuä tsiui yá Mi mamá obsequia regalos. Pret. bi umbi
ntsixuí ra sei. Aquél esta bebiendo Act. indet. tuni Sinón. baha
pulque con sus amigos. umba nse̱ki le permite, le da permiso
pe̱ui ir con alguien, acompañar (dual) uninto̱de [Variante de unganto̱de] dar a
-ui suf [Variante de –bi] Aplicativo. saber
uingaro (uǐngáro) s huíngaro (reg.; upi (upi) vt incensar, sahumar Pret. bi
herramienta para cortar hierbas) Ya ñupi Véase utsi
uingaro bí thoki nuni Nzidada, ha xi usei (úsei) s pulque dulce Too hinxa
mähyoni pa dä su̱ki ya huähi. Los bätuí dä zi ra usei, di umba ra ñe̱i. Al
huíngaros se hacen allá en Santuario y son que no está acostumbrado a tomar pulque
muy útiles para limpiar milpas. dulce le da vómito. Sinón. tafisei Véase u,
Sinón. tsamne sei
uitsi (uitsi) vt 1. rebasar Dá handa na uspi (úspi) 1. vi prender lumbre, hacer
ra tsanza xi mi xo̱ni, bi dämä uitsi nuä lumbre Ra Juanä bí uspi, pa dä hñäxi ra
mi be̱to. Ví un camión que llevaba ya mänxa. Está haciendo lumbre la Juana;
mucha prisa, y rebasó rápido al que iba va a asar algunos elotes.
adelante. 2. s “prende lumbre”, el que causa
2. pasar Yá tu̱ ra Hose, ya bi uitsi rá discordia “Uspi”, tembi, nuä ra jäi
hñetsi. Los hijos de José ya lo pasaron etsi rá mikei dä ntuhni. Una persona
en estatura. que incita a los demás a pelear es una
3. pasar enfrente de una persona Mä “prende lumbre”.
bätsi di uitsitho mä zo̱nte, habu̱ hudi; 3. s fogón Ra uspi, tembi, habu̱ tso̱ge
ha hingi apa nse̱ki me̱to. Mis niños ra tsibi hyastho. El fogón es el lugar
pasan frente a donde están sentados mis donde prenden la lumbre diario. Pret. dá
visitantes sin pedirles permiso. Vocal ñuspi Sinón. 3: tuspi Véase udi, tsibi
nasal: uïtsi Sinón. 1: me̱to, thotsi; 3: usto (ǔsto) s piedra pómez Ra usto xá
thogitho ñho pa dra xu̱ki nuu̱ ya bo̱jä xa boxjua.
ukjä (úkjä) s tuna dulce Véase u, kähä La piedra pómez es muy buena para limpiar
ungangüe̱nda (úngángüě̱nda) vi darse esos fierros oxidados. Sinón. hyasto Véase
cuenta Ya dí ungangüe̱nda ge mä tixu do
tso̱ho̱ ya nde ra ngunsadi. Ya me di usti (ǔsti) vt espantar (de donde está
cuenta de que mi hija llega muy tarde de escondido) Nubu̱ di ñe̱tä banjua, dí usti
la escuela. Sinón. dangüe̱nda Véase uni, ko na ra za ha ya mini. Espanto a los
ue̱nda conejos con una vara para sacarlos de entre
unganto̱de (úngánto̱de) vt 1. anunciar, las espinas. Pret. dá ñusti Sinón. su̱ti pa
dar a saber Ra nto̱xyabu̱ di unganto̱de pidi, johni pa pidi
nuä thogi Monda. La radio anuncia lo uti (úti) vt enseñar (a alguien) Véase udi
que pasa en México. utui enseñar (aplicativo)
2. proclamar, revelar Dí unganto̱de utanäni (útánä̌ni) vi hacer cal Véase uti,
nuä rá hmäte mä dada. Proclamo el näni
amor de mi padre. Véase uni, nto̱de utfi (útfi) 1. s aguamiel dulce Nu ya
Sinón. mä, pede Véase uni, nto̱de uada dí ati, ungä ya utfi. Los magueyes
uni (úni) vi reunirse ¿Xibya, ha mä dä que estoy raspando producen aguamiel
uni ya nzaya? ¿Y ahora, en dónde se van dulce.
a reunir los jueces? Sinón. muntsi 2. s maguey de aguamiel dulce Ya
uni (ǔni) 1. vt dar, regalar Ra uada dí ati, xi ra utfi. Los magueyes
natemäre̱ta ra abri, rá ndä Monda di que raspo son de aguamiel muy dulce.
uni ya nteni pa ya bätsi. El 30 de abril Variante utfi Véase u, tafi
el presidente de México les regala juguetes uti (uti) vt tallar Uta ya bo̱da. Se talla la
a los niños. legaña.
2. obsequiar Mä nänä di uni ya baha.
uti HÑÄHÑU — ESPAÑOL 366
uti (úti) s 1. horno (de carbón) Ra uti ga tierras de riego. Pret. dá ñuthyä Véase
thehñä, xi ra hñei dä thoki. Un horno de uti, thehñä
carbón es muy difícil de hacer. utsi (utsi) vt 1. escarbar Ra tsu̱di ntse̱
2. horno (de cal) Ha ra uti ga näni, ja dí xi utsi ra hai ha thäti. El cerdo escarba
huni ya do. En el horno de cal horneo las mucha la tierra en donde está amarrado.
piedras. 2. tallar Ra ndämfri nekatuhni, fu̱di
uti (ǔti) vt 1. atizar Ra ñutanäni xi utsi ra hai o ya ndäpo ko yá ndäni. El
däma uti, pa nihi dä dä. El hacedor de toro que quiere pelear empieza a tallar la
cal atiza el fuego para que arda más y tierra o las hierbas con sus cuernos.
pronto esté la cal cocida. 3. trompear Ya tu̱ka tsu̱di, nubu̱ tsu̱,
2. hornear Dí uti ra thehñä ga tähi. xi utsi ya ba. Los marranitos cuando
Horneo el carbón de mezquite. Pret. bi maman trompean las tetas. Pret. bi
ñuti Act. indet. tuti ñutsi Act. indet. tutsi
utnäni (útnä̌ni) s horno de cal Ra utsi (útsi) vt incensar, sahumar Véase
“utnäni”, tembi, ha tuti ra näni. El utsi
horno de cal es donde hornean la cal.
Variante utanäni Sinón. hunäni Véase uti,
näni
uthe [Variante de udehe] agua dulce
utsi (ǔtsi) vt incensar, sahumar Ya jäi di
ho utsi na ra animä. A la gente le gusta
incensar a un difunto. Pret. bi yutsi Act.
indet. tutsi
tutsi s incienso, sahumerio
U
uxkadehe (ǔxkaděhe) s 1. agua salada Ra uada (uada) s maguey Ra uada unga ra
uxkadehe, hingi ku̱hi pa dä tsi. El agua tafi, pa dä thoki ra sei. El maguey da el
salada no es buena para tomar. aguamiel para fabricar el pulque.
2. agua endulzada Ra uxkadehe, geä xa bindo uada maguey pinto, maguey
ntugi. Agua endulzada es la que han meco
endulzado. Sinón. nju̱xu dehe, uthe mbäguada s maguey silvestre
Véase ñuxi, dehe mäxo uada maguey manso
uza (úza) s palo dulce (planta) Tenä ge ra maye̱ uada maguey penca larga
uza, xá ñho pa rá ñethi ya o̱ni. Dicen que uäta s magueyal, magueyera
el palo dulce es una buena medicina para u̱ta vi plantar maguey
curar a las gallinas. Véase u, za uagi (uági) vi quebrarse Pret. bi uagi
uti (úti) vt 1. instruir Mä tu̱, dí uti uaki vt quebrar
hänja di mu̱i ko yá mikei. A mi hijo lo uajä (uajä) s agave lechuguilla, henequén
instruyo sobre como debe vivir con sus de lechuguilla Ra uajä, kongeä thoki ya
semejantes. dänthi. El agave lechuguilla es uno que
2. enseñar Ra madutu uti ra dai, sirve para hacer reatas. Variante uajä
tondäñä xá ñho ha tondäñä ra uaxate. Véase uada, Ajuä
El vendedor de ropa le enseña a su cliente uaki (uaki) vt quebrar Na ra pa, mä ko
cuál es mejor y cuál es corriente. bi uaki na rá ua. Un día mi cuñado se
3. mostrar Mä dada, dá uti mä fu̱i, ge quebró un pie. Sinón. tehmi Véase uagi
ya xa thege, pa dä damnga mäna. Le uamtähä (uámtä̌hä) vi cabecear de
mostré mi sombrero acabado a mi papá sueño, dormitar Véase uami, tähä
para que me compre otro. Variante uti uami (uámi) vt mover (la cabeza en
Sinón. 1: xahni asentimiento) Mä tsu̱ntu̱, nubu̱ dí ambi
uthyä (úthyä) vi hacer carbón Mä tiyo hage dä ma ha dí pe̱hni, ha nuä ho̱nse̱ di
tobye̱ uthyä, mäske ya pe̱tsa ra uäthe. uami rá ñäxu, ge hä dä ma. Cuando le
Mi tío todavía hace carbón aunque ya tiene pregunto a mi hijo si va a donde lo estoy
367 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ue̱mi
mandando, nada más mueve la cabeza para ueni (ueni) vt menear (lo que se está
indicar que sí va. tostando o cociendo en un comal) Tixu,
uä (uä̌) s culebra casera Nuä ra keñä ueni nuu̱ ya ndamu dá u̱ti ha ra
tembi ra uä, xi ra ku̱ta ngu. La culebra doyo. ¡Hija, menea las semillas de
casera entra en las casas. calabaza que puse en el comal! Vocal
Sinón. do̱mxukeñä, uäkyä nasal: uëni Véase ueti
uäi (uä́i) vi llover Ndí nehu̱ dä zo̱kju̱ ra uestä (uěstä) s gusano de nopal Ra
ye, ha ya bí uäi. Estábamos deseando la uestä, o ha ya ye̱stä. El gusano de
lluvia, y ya llovió allá. nopal está adentro de las pencas. Véase
uäi ya ndo llover granizo, granizar zuue, xätä
uäkahyadi (uä́káhyádi) vi llover cuando ueti (ueti) vt tostar (cereales, habas,
hay sol Uäkahyadi ra zäna ra abri. En arvejones secos, semillas de calabazas) Ra
abril llueve cuando hay sol. Véase uäi, Nesto di ueti ya däju̱ ha ra doyo.
hyadi Ernesto está tostando habas en el comal.
uätsi (uätsi) vi caerse de espaldas Pret. bi ueti Act. indet. teti Vocal nasal:
Juanä, ra bätsi gá ñei mäñä ra nthuñä, uëti
bi uätsi ga xu̱tha, ha bi yu̱mi rá hyu̱ja. teti adj tostado
Juana, el niño que sentaste en la almohada, tehi s esquite tostado
se cayó de espaldas y se golpeó la nuca. tetakafe s café tostado
uätsi (uä́tsi) vi saltar, brotar (líquido) tetau s sal tostada
Too he̱ka rá ñuji, sta bo̱ni ra ji, ata di ue̱ (ue̱) 1. adj xoquiaque, de sabor feo,
uätsi ko ra tse̱di. A quien se corta la de olor feo Ya jäi embabi ya bätsi,
vena la sangre le brota de la herida por la tsihu̱ tsu̱ ra u, pa hinda zu̱ahu̱ ra
presión. ndati ko ya mädo xá ue̱ xká tsihu̱. La
uäxju̱ (uäxjǔ̱) s frijol pataquín gente les dice a sus hijos que coman un
Sinón. padju̱ Véase ju̱ poco de sal para que no les pegue mal aire
con el huevo xoquiaque que comieron.
uege (uége) 1. vi separarse Mä tu̱ dá
2. s xoquiaque, sabor feo, olor feo Ya
thäti, ya bi uege di gekje. Mi hijo que
giue xi te̱ni ra ue̱, ngu ra ba, o mära
casé ya se separó de nosotros.
ya tebe̱ä. Las moscas persiguen lo
2. apartarse Mä ndäni di uege ha yá
xoquiaque, como la leche y otras cosas.
ñoui. Mi borrego se aparta de la
ue̱mdo s huevo xoquiaque
manada. Sinón. hege
ue̱mgo̱ s carne xoquiaque
ueke vt separar
ue̱yo s perro xoquiaque
ueke (uéke) vt 1. separar Ra ñunthe ya
ue̱di (uě̱di) s costurero Ra ue̱di, hose̱
bi ueke ra dehe, pa dä ñuni rá huähi. El rá te̱di. El costurero aprecia su propio
regador ya separó el agua para regar su producto. Véase ue̱ti
milpa. ue̱i (ue̱i) vt uncir Mä tu̱ di ue̱i ya
2. reservar Ra yafi di ueke rá sei ndämfri pa ya dä ma ra be̱fi. Mi hijo ya
me̱to pa dä xitsa ra tafi ha ra sei. El está unciendo los bueyes para irse a
tlachiquero reserva su pulque antes de trabajar. Sinón. ue̱mi
echar el aguamiel en el pulque. Act. indet. ue̱mi (ue̱mi) vt 1. remachar Bu̱ di
teke Sinón. heke Véase uege xo̱tse mä thiza, dí ue̱mi mänaki. Si se
uengi (uengi) vi hacerse a un lado despegan mis huaraches los vuelvo a
uengi (uéngi) vi 1. salir (a la orilla) Ra remachar.
tsanza bi uengi ha ra ñu. El camión se 2. atar, liar Rá so̱te mä ro̱ge dá ue̱mi
salió del camino. ko ra nthähi. Con el mecate até la carga
2. apartarse Ra ño̱ho̱ di uengi de ra de mi burro.
hño, pa dä yo̱te ra ntso. El hombre se 3. pegar (con hilo) Yá njoti mä pahni
aparta del bien para hacer lo malo. xká ue̱mi, bi dagi. Los botones que les
Sinón. hege habías pegado a mi camisa se cayeron.
Sinón. 1: hoki; 2: thäti, tuti; 3: to̱tue
ue̱ne HÑÄHÑU — ESPAÑOL 368
u̱hmi (ú̱hmi) s gesto de la cara Rá u̱hmi Mis huaraches me lastiman porque está muy
ra gu̱ni, xá ntso; ngea hingi uni mpaha tieso el cuero.
ra hme. El gesto de la molendera es muy 2. afligir (compl. indet.) Nuu̱ ya noya bi
feo, porque no da las tortillas de buena siki ha ra hmuntsi, xi u̱nte. Las
voluntad. Véase u̱, hmi palabras que me dijeron en la asamblea
u̱hyo (u̱hyo) s dolor de costado, dolor de me afligen mucho. Pret. dá ñu̱nte Véase
caderas Nubu̱ tsu̱ka ra u̱hyo, hingi hoki u̱ni, -te
ga yo xá ñho. Cuando me duele el u̱ñä (ú̱ñä) s 1. la gripe Ra u̱ñä, gra mu̱di
costado, no me permite andar muy bien. dä u̱ rá ñäxu. La gripe empieza con dolor
Véase u̱, hyo de cabeza.
u̱i (u̱i) vt 1. urdir Dí u̱i ra santhe pa ga 2. dolor de cabeza Xi dí pe̱tsi na ra
pe. Estoy urdiendo el ixtle para tejerlo. u̱ñä, ha hindí pädi konte rí hñäki.
2. construir Ra gädo ya bí u̱i ya do ha ra Tengo un dolor de cabeza y no sé con qué
ngu. El albañil ya está construyendo la se puede quitar. Variante u̱ñäxu Véase u̱,
casa. ñä
3. empacar Pret. bi yu̱i Act. indet. tu̱i u̱ñähmu (u̱ñähmu) s dolor de rodilla Na
u̱i (u̱i) vi 1. urdir (compl. indet.) mä ku, bi du ko ra u̱ñähmu. Uno de mis
2. construir (compl. indet.) Pret. dá ñu̱i hermanos se murió de dolor de rodilla.
u̱mfeni (u̱mfěni) s 1. resentimiento Ra Véase u̱, ñähmu
u̱mfeni ntse̱di xi xá ntso, ngeä hindi ho u̱stha (ú̱stha) s dolor de espalda Nura
nuä bi to̱tuí. El resentimiento es muy u̱stha, hingi hopi te dä gu̱tsa na ha ni dä
malo, porque no le gustó lo que le hicieron. ndoki na. El dolor de espalda no le
2. sentimiento Ra u̱mfeni po ra hmäte permite a uno levantar nada ni agacharse.
na ra nxutsi, di japi dä ñhose̱ ra Variante u̱xtha Véase u̱, xu̱tha
tsu̱ntu̱. El sentimiento por el amor de u̱tate (ú̱táte) vti 1. aconsejar (compl. indet.)
una muchacha, hace que se suicide el Ra Hose u̱tate pa dä tenä hä. José
muchacho. Véase u̱, mfeni aconseja que digan que sí.
u̱mu̱i (ú̱mu̱i) s dolor de estómago Ya pa 2. influir (compl. indet.) Ra Juanä u̱tate,
xa thogi, xa tho mä thuhu ha nubya bi ne dä mä ge ra gotañu. Juana influye,
zoga ra u̱mu̱i. En los días pasados me quiere decir que frustra el buen propósito.
malpasé de hambre, y ahora me dejó un Pret. bi ñu̱tate Véase u̱ti, -te
dolor de estómago. Véase u̱, mu̱i u̱ti (u̱ti) s tarántula Ra u̱ti, tagi ha ra hai;
u̱ngu (ú̱ngu) vi construir casa Pret. dá xi ra näxi ha o. La tarántula está enterrada
ñu̱ngu Véase u̱i, ngu en la tierra; su habitación es muy resistente
u̱ni (ǔ̱ni) vt 1. lastimar Ra so̱te za xa u̱ni (está hecha de su propia tela).
rá xu̱tha ra ro̱ge. El tercio de leña le ha u̱ti (ú̱ti) vt 1. echar Ya me̱fi ya u̱ti ra
lastimado la espalda al burro. de̱thä ha ya ro̱zä. Los peones ya están
2. maltratar, robar Ri hmu xi di u̱ni ri echando el maíz en los costales.
ku, ngeä xi di japi dä mpe̱fi ha xi 2. enterrar Mä dada u̱ti na ra ro̱tse pa
tsu̱tho juti. Tu patrón maltrata mucho a rá ngu. Mi papá está enterrando un
tu hermano, porque lo hace trabajar horcón para la casa.
mucho y le paga poco. 3. plantar Mä tu̱ bí u̱ti ra ya hogä de̱jä
3. engañar Nu ndí tai ya alfafa xi ndí ha ra huähi. Mi hijo está plantando unos
u̱ni nuu̱ too mi raski, ngeä hindí higos en la milpa. Pret. bi yu̱ti Act.
jutuí nuä ri ñepi. Cuando compraba la indet. tu̱ti Sinón. 3: kätsi
alfalfa engañaba a los que me la vendían, u̱tsa (ǔ̱tsa) 1. vt odiar Ra däme ne rá ko,
porque no les pagaba lo que di ñu̱tsa na ngu mäna. El esposo y su
valía. Sinón. 3: hati cuñado se odian uno al otro.
u̱nte (ú̱nte) vti 1. lastimar (compl. indet.) 2. vt aborrecer Dí u̱tsa ya thogi ja ha
Mä thiza xi u̱nte, ngeä xá nzati ra xifri. ra te. Aborrezco los sucesos que pasan en
la vida. Pret. bi u̱tsa Act. indet. tu̱tsa
u̱tsate HÑÄHÑU — ESPAÑOL 370
xagyä (xǎgyä) 1. s persona con el pelo la olla de nixcome para llevarlo al molino.
enmarañado Xa mani na ra be̱hñä di Act. indet. sai Sinón. xami, ku̱i
nestihi, ha ra xagyä. Allí va una mujer xaju̱ (xáju̱) s frijol fresco Mä ju̱ dá tu̱ki
corriendo con el pelo enmarañado. tobye̱ ya xaju̱. El frijol que corté todavía es
2. vi enmarañarse el pelo Ya stá frijol fresco. Sinón. kamju̱ Véase nxa, ju̱
nxagyä. Ya se me enmarañó el pelo. xaki (xaki) vt 1. descobijar Ya tu̱ka bätsi,
Sinón. 1: ho̱xyä Véase xagi, ñä di xaki yá he ko yá ua, nubu̱ di tiki. Los
xaha (xǎha) s 1. humedad Xi tsatho rá niños pequeños se descobijan con los pies
xaha ra hai, pa dä boti. Apenas está bien cuando patalean.
la humedad de la tierra para sembrar. 2. destechar Dí xaki mä ngu, ngeä bi
2. rocío Ra xaha bu̱ nxudi, rabu̱ xi ra hñe̱he̱ rá ntu̱tsi. Estoy destechando mi
tse̱. El rocío de la mañana a veces es muy casa porque quedó dispareja la techada.
frío. Véase xagi
3. miedo (fig.) Mä ntsu̱be nzäntho tsa xaki (xaki) s principiante Mä ngu dá hoki
ra xaha. Mi enemigo siempre tiene ga xaki, xi bi bo̱ni xá ntso. La casa que
miedo. hice como principiante salió muy mal.
xaha (xáha) s tortuga Ra xaha ho̱nse̱ bu̱i xamju̱ni (xǎmjú̱ni) s barbudo “Xamju̱ni”,
ha ra dehe. La tortuga vive en el agua. tembi, nubu̱ xi ya dängi yá ju̱ni. Uno es
xaha (xáha, xǎha) vi refrescarse Ko ra pa un barbudo cuando le ha crecido mucho la
hyadi, ndá tsi ra dehe, bestho bi xaha barba. Sinón. masju̱ni
mä ndoyo. Con el calor del sol, cuando xampäte s estudiante Sinón. yoskuela
tomé el agua hasta se refrescó mi cuerpo. xamu (xamu) s 1. chayote (fruto) Ya
Véase nxa xamu, xi ra ku̱hi mati. Los chayotes son
xahai (xáhai) s 1. tierra húmeda muy sabrosos sancochados.
2. Cieneguilla (pueblo de Cardonal) Mä 2. choyotera (mata) Véase nxa, mu
tsijue̱ ra mengu Xahai, ha rá hyodini xami (xami) vt 1. rasguñar Ra mixi bi
Mohai. Mi nuera es de Cieneguilla, xami ra bätsi. El gato rasguñó al niño.
municipio de Cardonal. Véase nxa, hai 2. rascar Xi ra nxähi na mä ua, ha xi dí
xahmä (xáhmä) adv 1. a ver si Mä ga adi xami; pe hingi ne dä tsaya. Tengo
ra Linda; xahmä dä ñenä hä. Voy a pedir mucha comezón en un pie y me lo estoy
a Hermelinda; a ver si dicen que sí. rascando; pero no se me quiere quitar.
2. quizá Mä ga xipä mä zi mbane; 3. sacar Nunä jäi ho̱nse̱ ko nuu̱ yá
xahmä dä ne da mpe̱mnda nubye mä nthate o̱te, xi bestho xami ya bojä.
pa. Le voy a decir a mi compadre; quizás En un instante saca mucho dinero esa
quiera tocar el día de mi santo. persona nada más con los trucos que
3. acaso Yapa na ra mäte nuä hace. Sinón. 2: xati; 3: po̱ni, häni
hiñhämu̱ xká o̱tuabi na, ¿xahmä dä xami (xami) vt desenzolvar
yo̱tai xä? Pídele un favor al que nunca xamni (xamni) s xaminí (tipo de maguey)
le has hecho uno, ¿acaso te lo va a hacer? Ko rá tafi ra xamni, xi di hogi na ra sei;
Variante xamä ata yu̱nga hetadehe. Con el aguamiel del
xahnäte (xahnä́te) s profesor, maestro Ra xaminí se compone un pulque que hasta
xahnäte bi ñenä ke dä thamba yá dutu huele a alcohol. Véase xami, mini
ya bätsi. El profesor dijo que se les compre xandäpo (xandäpo) s segador de hierba Ya
ropa a los niños. Sinón. ñutate Véase xa mani na ra xandäpo ko rá te̱xu̱. Allí
xahni va un segador de hierbas con su hoz.
xahni (xahni) vt enseñar Ra xahnäte di Sinón. hye̱tandäpo Véase xa, ndäpo
xahni mä tu̱ pa dä bädi dä hñeti. El xandäpo (xándäpo) vi 1. segar alfalfa
profesor enseña a leer a mi hijo. Sinón. uti 2. desyerbar Mä ku bí xandäpo ha ra
xai (xai) vt sacar (nixtamal, carne cocida) huähi. Mi hermano está desyerbando en
Ya dá xai ra suni de ha ra tsensuni, pa ga la milpa. Sinón. he̱kandäpo Véase xa,
hätsi ha ra nju̱ni. Ya saqué el nixtamal de ndäpo
373 HÑÄHÑU — ESPAÑOL xaxi
Xandunga (Xándúnga) Santa Mónica (pueblo xati (xáti) vt bañar (a otro) Ra tiya bi xati
de Santiago de Anaya) Ra boti ga ju̱ de rá be̱datsi. La tía bañó a su sobrino. Act.
gehni Xandunga, xi tsi ra zuue. A la indet. sati
siembra de frijol de allá, de Santa Mónica, se xati (xati) vt rascar Ra nzu̱pa xata rá
la come mucho la plaga. mu̱i. El mono se rasca la panza. Act. indet.
xangdo (xángdo) s grava Véase xani, do sati
xani (xani) s feria, suelto Dí honga ra xati (xáti) vi 1. caer (el pelo) Ko ra
xani, pa nubu̱ dí kotsa ra mpengi. Yo xidithä, xi xati mä stä. Con la caspa se me
necesito feria para cuando les doy el vuelto. cae mucho el pelo.
xani (xani) 1. vt esparcir Ra mota hogä 2. desplumarse Ko ra pathe, xati yá xi
ndäpo di xani xá ñho ra nda, pa kontsi ra o̱ni. Con el agua caliente se despluma
mähye̱gi. El sembrador de afalfa esparce a las gallinas fácilmente. Sinón. 1: tagi,
muy bien la semilla para que brote parejo. ho̱e
2. desparramar Ra xe̱di di xani yá nda xati vt arrancar
ya ndäpo habu̱ ra za. El remolino xathä [Variante de xadithä] maíz fresco
desparrama las semillas de las hierbas, por xathe (xǎthe) s agua fresca Bu̱ nonxi ba
dondequiera. ya xathe ha ra tai. Los lunes venden agua
3. regar Ha ra huähi, dí xani ra foyo; fresca en la plaza. Véase dehe, xaha
pa dä nja rá tse̱di ra hai. En la milpa xatsi (xǎtsi) vi 1. disminuir, minorar
estoy regando estiércol para que tenga (lluvia) Nubye̱ ya bi xatsi ra ye, mähebu̱
fuerza la tierra. Sinón. tu̱ngi xi mi uäi ntse̱di. Ahorita ya disminuyó la
xano (xǎno) s jarro Ngu rá ñho na ra lluvia, hace un momento llovía muy fuerte.
xano, geä rá mädi. Según la calidad de un 2. retirarse Ya bi xaxa ra bo̱ngui mi ja.
jarro, es su precio. Sinón. bada Ya se retiró la neblina que había.
xanthe (xanthe) s sudor Gatho nuä stá 3. aminorar Bi za dá raxa ra hñe, ata bi
o̱te, ko mä xanthe. Todo lo que he hecho xaxa ra nzo̱the. Pude atravesar el arroyo
es con el sudor de mi frente. hasta que aminoró la creciente.
Variante nxanthe Véase dehe Sinón. tsaya, huetsi
xanthe (xánthe) vi sudar Ko ra nteni ya xatsi (xatsi) vt desyerbar
dá xanthe. Con el deporte ya sudé. Pret. xaua (xǎua) s jáquima Mä ga tambi na rá
dá nxanthe Véase dehe xaua mä fani, ngeä tse̱di rá yu̱ga. Voy a
xanundju̱ arverjón fresco comprarle una jáquima a mi caballo porque
xañä (xǎñä) s pelo despeinado Ra xañä, es testarudo.
tembi, nu nubu̱ hinxa yeka rá stä. xaua (xǎua) s pata plumada Bu̱i ra ya
“Pelo despeinado” es cuando no se ha täxi, xi ya xaua gatho yá xinthe. Hay
peinado el pelo. Sinón. xagyä Véase xagi, algunas cabras que tienen pelos muy largos
ñä en todas las patas. Sinón. bazuua
xaste (xǎste) s provocador Nuni ra ño̱ho̱, xaue (xáue) s jagüey Ya mboni tsithe ha
nubu̱ di ti, xi ra xaste. Aquel hombre es ra xaue. Los animales beben en el jagüey.
muy provocador cuando está borracho. Sinón. zabi
Sinón. nesio Véase xaxi xaxi (xǎxi) vt 1. provocar Mä ga xaxi mä
xaste (xáste) vti provocar (compl. indet.) nsu̱be, pa ga ntunbe. Voy a provocar a
Nubu̱ dá ti dá xaste pa too ga ntunbe. mi enemigo para pelearme con él.
Cuando estoy ebrio provoco a las personas 2. cuquear, azuzar Bu̱ gi xaxi ra
para ver con quién peleo. Pret. dá nxaste tsatyo, dä zai. Si cuqueas al perro te
Véase xaxi, -te morderá.
xata (xǎta) adv Intensifica al verbo 3. enamorar Mämä, na ra metsi de ra
imperativo. Xata memi rá ñäxu ra keñä ngunsadi xaxki, pe nuga dí embi hina.
ko ra za, pa hinda ma. Apachurra bien la Mamá, un muchacho de la escuela me está
cabeza de la víbora con el palo para que no enamorando; pero yo le digo que no.
se vaya. Sinón. 1 y 2: xuhña
xaxi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 374
xaxi (xáxi) vi 1. retirarse (neblina, hingi tsi. El cerdo de mamá nada más saca
personas, despejando el sitio invadido) Ya la masa y no se bebe el agua.
bi xaxa ra bo̱nguui mi ja. Ya se retiró la 2. vt desenzolvar Beto xatsi tsu̱ nuä
neblina que había. ra ju̱the dí ñunthe. Roberto desenzolva
2. calmarse (lluvia, tráfico) Ya bi xaxa ra tantito la zanja con la que riego.
ye himi käti. Ya se calmó la lluvia que 3. s embozada (reg.), puñado Dá ku̱i ha
no paraba. ra ro̱zä, na xatsi ra de̱thä pa ra o̱ni.
3. minorar (creciente de agua, concurrencia Saqué una embozada de maíz del costal
de gente) Bi za dá raxa ra hñe ata bi para la gallina. Sinón. 1: käi; 2: xai, xu̱ki
xaxa ra nzo̱the. Pude atravesar el arroyo xä (xä́) adv siendo así, entonces
hasta que aminoró la creciente. Sinón. xädu (xädu) s víbora que se enrosca en
huexa medio de la vereda
xaxni (xáxni) s 1. uña de gato chico ̌ ) s hormiga apestosa
xäfoxäju̱ (xäfoxäju̱
(arbusto y árbol) El chico tiene como de un Véase xaju̱
metro de altura; sus hojas son muy pequeñas y xägi (xägi) vi 1. heder Ha ra saha, di xägi
sus flores de color morado. ko ya hyaki kä. La uña hiede con la mugre
2. uña de gato grande Ja yoho ya bai ga que tiene.
xaxni, na ra dängi ne na ra tsani. Hay 2. apestar Na ra mboni xa te̱i ha ra
dos clases de uña de gato, una grande y mbonthi, bu̱ ya da xägi da bähä ya
una chica. pada; nubu̱ e̱ da zi. Cuando apeste el
xaye (xáye) s llovizna, lluvia menuda, animal que han tirado en el monte lo
matapolvo Ko ra xaye ga pahyadi, di olerán los zopilotes y vendrán a
nogo ya tsatyo. Con la llovizna en los días comérselo. Véase nxä
de calor se ponen rabiosos los perros. xägu (xägu) s 1. mangana corrediza,
Sinón. hanye Véase xa, ye lazada corrediza, trampa de la reata Ra
xaza (xáza) s leña húmeda Mä ga xo̱ke, dänthi, thokua rá xägu; pa dä thu̱tsi na
mäda ra ya xaza; ngeä otho ra yonza. ra mboni. Con la reata hacen una
Voy a rajar aunque sea leña húmeda, porque mangana corrediza para lazar un animal.
no hay leña seca. Véase nxa, za 2. gaza (una especie de oreja que se hace en
xati (xati) vt 1. arrancar Ha ra huähi, xi una punta del mecate donde entra la otra
ja ya ndäpo; ha nubye̱ dí xati, pa dä punta para formarse la mangana corrediza)
taxki. En la milpa hay muchas hierbas y Rá xägu ra nthähi, bi xoti. La gaza del
ahora las estoy arrancando para que se mecate se desató.
limpie. ́ ) s hormiga
xäju̱ (xäju̱
2. desplumar Stá ho na mä o̱ni, ha boxju̱ s hormiga negra
nubye̱ dí xatua yá xi. He matado una mekoxäju̱ s hormiga tropera
gallina y ahora la estoy desplumando. tu̱xju̱ s hormiga chica
3. entresacar Ntse̱ xá pidi ya bai ga the̱ngxäju̱ s hormiga colorada
de̱thä; ¡xati ra!. Están muy tupidas las xäfoxäju̱ s hormiga apestosa
matas de maíz; ¡entresaca algunas! Act. xäki (xä̌ki) vt desollar, pelar (un cerdo) Ra
indet. sati Sinón. 1: ku̱tsi; 3: hämi tsu̱di, dí xäki ko ra tafi. Pelo el cerdo con
Véase xati el raspador.
xatsabo̱hai (xátsábo̱hai) s sacador de xängi despellejarse
lodo Mä xatsabo̱hai de ra ju̱tsi, jootho xäki (xä̌ki) vt dar comezón Ra gixuada,
ha ya bi hñuxadi. Mi sacador de lodo del di xäki rá ndoyo ra jäi. El jugo del
pozo todavía no llega y ya se hizo tarde. maguey da comezón en el cuerpo humano.
Sinón. xabo̱hai, käbo̱hai Véase xatsi, xäkui (xä̌kui) vt tundear
bo̱hai xäkxäxi (xä́kxä̌xi) s grano que da comezón
xatsi (xátsi) 1. vt sacar Nuni rá tsu̱di mä Véase xäki, xäxi
mämä, xatsi ho̱nse̱ ra ju̱ni; ha ra dehe, xäkri (xäkri) s hierbabuena Nää ra
xäkri, xi mäthoni pa ra githe; geä di
375 HÑÄHÑU — ESPAÑOL xefo
―No te vayas al centro, Juana. ―¿Y si acaso xifri (xifri) s 1. cuero (animal) Ko ra xifri
voy, que me harías? thoka ya thiza. Los huaraches se hacen de
2. ahora Xibu̱ ¿pa té gi ntunhu̱? ¿xi cuero.
otho gí mädihu̱? Ahora ¿por qué se 2. cutis (humano) Ko ra pahyadi, bi
pelean? ¿Qué no pueden amarse? mu̱gi mä xifri mände ha mä xu̱tha. Con
Variante xi el calor del sol, ayer se me despellejó el
xida (xǐda) s pestaña Mä xidahu̱, yá cutis. Sinón. 1: ntsu̱ti Véase xi, phani
nthaki mä dahu̱ . Las pestañas nos sirven xigañeni (xigáñěni) s juguetón Mä
para proteger los ojos. Véase xi, da tsu̱ntu̱, xi ra xigañeni. Mi muchacho es
xide (xíde) s liebre Nu ya xide, bu̱i muy juguetón. Véase xi, ñeni
ho̱nse̱ ha ra to̱ho̱. Las liebres solamente xigde̱thä [Variante de xidithä] maíz ancho
viven en el cerro. Véase nxidi, de xige (xíge) 1. adv a poco Tixu, ¿xige
xidiju̱ (xǐdíjǔ̱) s ejote Ra xidiju̱ tsi, ko nubye̱ gi ma Monda? Hija, ¿a poco hoy te
ngatho rá xi. El ejote se come con todo y vas a México?
cáscara. Variantes xidju̱, xitju̱ Véase xi, ju̱ 2. acaso ¿Xige, hinxká ma ha stá pe̱ni?
xidinthähi (xídínthä̌hi) s sudadero Ra ¿Acaso no has ido donde te mandé?
xidinthähi, geä thutsua ra fani pa hinda Sinón. hage
u̱mbi ra nthutsi. El sudadero es lo que se xigu (xǐgu) s oreja Ha rá xu̱tha rá uaxigu
le pone al caballo para que no le lastime la ra bätsi, ja ra hyaki. El niño tiene mugre
montura. Variante xinthähi Véase nxidi, detrás de la oreja. Véase xi, gu
nthähi xigunxätä (xigunxä̌tä) s Nombre de una
xidithä (xidithä) s polvo de maíz, tamo hierbita medicinal. Ra xigunxätä, na ra
Ra de̱thä nuä ba ga nonxi, xi di ñoui ra ndäpo hingi fätua rá thuhu hñamfo̱, pe
xidithä. El maíz que venden los lunes tiene ge xi ra ñethi; nunä dä ju̱ni ha dä hituä
mucho tamo. Sinón. merhma Véase xi, ra ñäxu too hñenga däpa. Esta es una
de̱thä hierbita de la que se ignora el nombre en
xidithä (xidithä) s maíz ancho Bu̱ nonxi español, pero es medicinal; se machaca y
tso̱ho̱ ra xidithä. Los lunes llega el maíz con eso se baña la cabeza de los que tienen
ancho. Variante xigde̱thä Véase nxidi, fiebre.
de̱thä xihmä (xíhmä) adv cuanto más, mucho
xido (xído) s tepetate Mä ngu, dá hoki ha más
ja ra xido. Mi casa la hice donde hay xihme (xíhme) s tortilla delgada Ya
tepetate. Véase xi, do mahme ha ra tai, pa ra ya xihme ngu ra
Xido Pathe (Xído Páthe) manantial cerca de he̱mi. Las vendedoras de tortillas en la
Tasquillo plaza venden unas tortillitas delgadas como
xidohai (xídóhai) s tierra tepetatosa Nuua papel. Variantes xinhme, xijhme Véase
ha ra Botahi, ja ya pika hai ha ya xini, hme
xidohai. Aquí en el Valle del Mezquital hay xihni (xíhni) vt 1. rasguñar Ra ñendro, bi
tierras gruesas y tierras tepetatosas. Véase xihni ra ndämfri ko yá ndäni. La res
xido, hai rasguñó al torero con sus astas.
xifi (xífi) s petate, esterilla de palma Ra 2. rayar Mä tixu ho̱nse̱ xihni rá he̱mi.
xifi thoki ko ra de̱nthi. El petate se hace Mi hija nada más raya su cuaderno.
con la palma real. Vocal nasal: xïfi nsihni s rasgón
xifikeñä (xífíkeñä) s ciempiés, xihñe (xihñe) s bofe Mäna xá hñu̱ ra ya,
escolopendra Ya xifikeñä ja ranañotho ke ra xihñe. Pesa más el hígado que el
yá ndängi ha yá njäti. Hay diversas clases bofe. Vocal nasal: xihñë
de ciempiés en tamaño y color. xiho (xího) s nailon, plástico
Sinón. sastme xija (xíja) s nevada, nieve
xijhme [Variante de xihme] tortilla delgada
379 HÑÄHÑU — ESPAÑOL xinä
xika (xika) adj 1. mucho Ha ra uädri tai, ximo (xímo) s 1. jícara Nubye̱ ya ximo, xi
xika do̱ni; pe gatho xi tsamähotho. En el ya mädi. Ahora las jícaras están muy
jardín del centro hay muchas flores, y todas caras.
son muy hermosas. 2. cabeza (fig.) Mände bi mu̱di bi u̱gi
2. bastante Nubye̱ xika jäi bí yo tai. mä ximo. Desde ayer me empezó a doler
Hoy hay bastante gente en la plaza. la cabeza. Sinón. 2: ñäxu, ñä
3. en cantidad Mänonxi xika de̱thä bi ximo (xímo) s 1. insecto que pica en los
zo̱ho̱ ha ra tai. El lunes llegó el maíz al balnearios
centro en cantidad. 2. insecto que perjudica al frijol
4. demasiado Mä tiyo, xika o̱ni di 3. buena suerte (insecto)
ñehe. Mi tío tiene demasiadas gallinas. ximu̱i (ximu̱i) s carne delgada del
Variante xaka Sinón. nze̱ya, ndunthi abdomen Ra ximu̱i, geä koti yá xefo, ha
xikhme tortilla ancha Véase nxidi, hme njati yá bo̱tse. La carne delgada del
xiki (xíki) vt 1. cardar (ixtle) Ixo, xiki ra abdomen es la que cubre los intestinos
the̱xi. Hijo, carda el ixtle. debajo de las costillas. Véase xini, mu̱i
2. romper, rasgar Ya mini bá xiki mä ximxi (xímxi) s pelo de gato Ra ximxi, xi
dutu. Las espinas rasgaron mi ropa. ra tudi pa na ra nthuhñä. El pelo de gato
Sinón. 1: eke; 2: tu̱ni es blandito; sirve para almohada. Véase xi,
xiko̱ (xiko̱ ) s cardenal azul mixi
xiktsa [Variante de xitsa] huapilla ximastä (xímástä) s chimasta (planta),
xikua [Variante de xingua] pie ancho chimelaste Dá hokua rá jutsi mä huähi
xikua (xíkua) s descalzo Ra jäi mäme̱to, ga ximastä, ngeä nuä ju̱ rá yu̱ haraza.
mi yo ga xikua. La gente de antes andaba Le hice la cerca de chimasta a mi milpa
descalza. Sinón. youa porque su raíz agarra en cualquiera lado.
xikuni (xíkúni) s malva Ja na ra ndäpo ximfe (xímfe) s cáscara de vaina de
ra hu ra xikuni, tsi ngu ra kani; xi xá efés (guajes) Véase efe
ñho dä zi too hñengä ra däpa ha nehe ximfi (xímfi) s mechal de maguey,
dä to̱tua ya nsaha pa dä gäi ra nzo̱. Hay raspadura de maguey Ra ximfi, rí noki ra
una hierba, que se llama malva, que se come tsu̱di. Con la mechal del maguey se
como el quelite. Es muy bueno que la coman engorda al puerco.
los que están enfermos de fiebre, y también ximhai [Variante de xímhai] Tierra, mundo
que les hagan baños para que les baje la ximini (ximǐni) s cardón, cardón
temperatura. espinudo Sinón. pemni
ximdo (ximdo) s cascarón de huevo Ra ximini konfite (xímǐni konfíte) s tipo de
tsatyo bi zi ya ximdo. El perro se comió cardón (lit.: cardón endulzado) Gi huätä ra
los cascarones de los huevos. ximini konfite, ne dä dagi ya zi kähä xá
Variante ximndo Véase xi, mädo the̱ni; xi xá ñuu̱. Se puede sacudir este
ximhai (xímhai) s 1. mundo, Tierra Ra “cardón endulzado” y se caen las tunas rojas
ximhai xi tsamähotho pa too dä bädi dä y dulces. Variante xibini konfite
mu̱i. El mundo es muy bonito para quien ximtsibi (ximtsibi) s chispa de la lumbre
sabe vivir. Na ra pa, ko ra ximtsibi, bi nzo̱ na ra
2. mundo “Ximhai ga hñogi ha ga be̱fi to̱tsa zafri. Un día, con la chispa se
ha ga tsu̱tbi.” “Un mundo próspero con quemó un montón de zacate.
trabajo y justicia.” Variante ximhai xinä (xínä) adv 1. aquí lo tiene, aquí está
Véase hai Po̱de dí tuäi na ra thai; xinä, bu̱kua.
ximhai (xímhai) tianguis (hierba) Na ra Creo que te debo por ahí un dinero; aquí
ndäpo tembi ximhai, xa nsi ha ra hai, ha tienes.
ra ñethi. A una plantita que se extiende en 2. ¡mira! Nuä ra me̱fi faxkagi, xinä tsu̱
el suelo le llaman tianguis, y es medicinal. xa be̱fi, nä. El peón que me ayuda,
Sinón. kanitsu̱di ¡mira lo poco que ha hecho!. Sinón. 2:
xini
xindo HÑÄHÑU — ESPAÑOL 380
xita (xǐta) adv Indica una acción intensa. xitha (xitha) s quintonil (quelite) Ra xitha
Xita ñathe. Apúrate a sacar agua; no ko ra dehe ne ko ya ñi ha ya de̱nxi, xi ra
descanses. ku̱hi. El quintonil con su caldo, su chile y
xita (xíta) s 1. bisabuelo su cebolla es muy sabroso.
2. abuelo Sinón. 2: tita xithä [Variante de xithä] dormilón
ya xita antepasados xithe̱ (xíthe̱) s tabla Mä paya, xi ya mädi
xita (xíta) s disfrazado Véase xi, da ya xithe̱. Hoy en día están muy caras las
xitando̱hñä (xítándo̱hñä) s abuelo o tablas.
bisabuelo del cónyugue Véase xita, ndo̱hñä xithi (xithi) s 1. carrizo Ga xithi ra thu̱za
xite̱ (xite̱) s xite (reg.), desecho de la mi hñä na ra mayo dá handi. De carrizo
lechuguilla después de sacar la fibra Ra xite̱ era la flauta que traía un pastor que vi.
brá ñehe ha ra tsu̱ta. El xite viene de la 2. sien Ngu xi ra ñu̱ mä xithi. Como
lechuguilla. Véase te̱ que me duelen mucho las sienes.
fu̱gixite̱ espuma de xite ñäxaxithi s carrizo maduro
xito (xito) s 1. vidrio Ya xito he̱nte ngu ra xithu (xǐthu) s paludismo Ra xithu, nuä
juai. Los vidrios cortan como un cuchillo. bi thogi mäme̱to, xi bi hyo ndunthi ya
2. botella Nubye̱ xi ra mädi ra xito ga jäi. El paludismo que hubo antes mató a
hetadehe. Ahora está muy cara la muchas personas.
botella de aguardiente. Véase xi, do xithyä (xíthyä) s Nombre de un pájaro pinto.
xita (xíta) 1. s red Ko ra xita, dri ju̱ ra xithyäju̱ (xíthyä́jǔ̱) s frijol moro, frijol
zate. Con la red atrapan al león. pinto Ra xithyäju̱, ra ju̱ä tsu̱dä ra hño,
2. s manta de cielo Ko ra xita, di hingi pe̱pi mära ya hoga ju̱. El frijol
batsi ra tafi uada. Con la manta de moro es de poca calidad; no se le compara
cielo cuelan el aguamiel del maguey. con otras clases de frijol bueno. Véase ju̱
3. s bozal, barcina Mäñutsi, ya xithyätsintsu̱ (xíthyä́tsǐntsu̱) s urraca
no̱ndo xa thutsuí yá xita, pa ju̱ki ya (pájaro) Ya xithyätsintsu̱ hoki yá bafi
hogä ndäpo. En Actopan a los asnos les ha ya bai ga kämyo ha ja pu̱ xkini yá
han puesto sus barcinas para poder sacar bätsi. Las urracas hacen sus nidos en las
alfalfa. matas de cardón, y allí nacen sus hijos.
4. vt hacer transparente (lit.: hacerle red) xitse̱ (xítse̱) s helada blanca y delgada Xa
Ya zuue, ya bi xita yá xi ra ju̱. Los da ra xitse̱; di taxkakthoni mo̱te ha ya
gusanos ya hicieron transparentes las xite̱i. Cayó una helada blanca y delgada; se
hojas de frijol. Sinón. 2 y 3: matsi ve blanquear el pasto. Véase tse̱
xite̱i (xíte̱i) s pasto Ra xite̱i di tsoni ra xitsa (xǐtsa) s huapilla (agave de penca
huähi. El pasto descompone la milpa. pequeña) Ya xitsa ho̱nse̱ dä tsäti, ha ya
Véase te̱i ndämfri dä zi. Las huapillas nada más se
xiti (xíti) vt 1. regar Nubu̱ gi xiti ya chamuscan, y las reses se las comen.
do̱ni, gi yo̱te ko ndunthi ra hmäte. Variantes xiktsa, xitsa
Cuando riegues las flores, hazlo con mucho xitsafani (xǐtsáfǎni) s huapilla del monte
amor. Ja yoho ya bai ga xitsa: na ra xitsafani
2. colar (castillo o columna) Ra gädo bi geä ga mbonthi ha na ra xitsato̱ho̱.
xiti na rá mai ra ngu. El albañil coló
Hay dos clases de huapillas: la huapilla del
un castillo de la casa.
monte y la huapilla del cerro. Véase fani
3. echar (líquido) Mä ga xiti ra sei mä
xitsato̱ho̱ (xǐtsáto̱ho̱) s pan de huapilla
rayo ntsesei. Le voy a echar pulque a
(reg), huapilla de sustento Ra xitsato̱ho̱ bi
mi barril nuevo.
tsi, nu mi nja ra thuhu. El pan de
4. fabricar (pulque) Nu ya damnda, go
huapilla se comía cuando había hambre.
geu̱ xiti ra sei ha nepu̱ di pa. Los
Sinón. thuhme xitsa Véase to̱ho̱
compradores de magueyes son los que
fabrican el pulque y luego lo venden. xitsi (xǐtsi) vt 1. echar (líquido), rociar Rá
Sinón. 1: ñuni sistehe ra majä, ho̱nse̱ xitsi ra dehe ha rá
ñäxu ra bätsi. El bautismo que hace el
xitsni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 382
sacerdote, no es más que echar agua en la xiefe (xǐéfe) s cinturón Sinón. sinturo,
cabeza del niño. ngu̱ti, nthu̱tshñu̱ti
2. salpicar Ra gädo di xitsi ra näni yá xiki (xiki) vt hacer ancho Véase nxidi
dutu. El albañil se salpica la ropa de cal. xikjä (xíkjä) s cáscara de tuna Ra xikjä,
3. labrar (vela) Ya yo ya bi sitsi, pa dä tsi ra tsu̱di. El cerdo se come la cáscara de
nja ra ntso̱ñyo yá pa ya anima. Las tuna. Variante xijä Véase xi, kähä
velas ya están labradas para la quema de xithä (xíthä) s 1. dormilón Ya bätsi ha
velas el día de los difuntos. Act. indet. na ra ngo, xi ya xithä. Los niños en una
sitsi Sinón. 1: kotsi; 2: kuasti fiesta son muy dormilones.
xitsni (xítsni) s hoja de aguacate Ra 2. gusano dormilón Ra xithä, tenä, ge
xitsni te̱ntsi ha ra tsasju̱. La hoja de di ku̱gi rá ñä, ngeä himbi ñudi ra
aguacate la echan en los frijoles molidos. tunza ra ngätsi ra je̱ya. Dicen que al
Véase xi, tsani gusano dormilón se le arranca la cabeza,
Xitso Xitzo (ranchería de Santiago de Anaya) porque no prendió la luminaria el último
Bi zo̱ho̱ na ra mengu Xitso, mi pa ya o̱ni del año. Variante xithä Véase ähä
nthu. Llegó uno del Xitzo que vendía xitsaronjua (xitsárónjua) s mujer que se
gallinas horneadas. Variante Nxitso cubre la cabeza con ayate en vez de rebozo
xitso (xítso) s sauce Ko ya tsu̱to ga Ya nxutsi, ya xitsaronjua, pe ya
xitso thoki ya bo̱tse. Con las varas de ntso̱huí. Las niñas cubiertas con ayates se
sauce se hacen las canastas. ven atractivas. Véase xitsi, ronjua
xixhuähä (xixhuä̌hä) interj ¡malhaya! xitsaronjua (xitsárónjua) s ayate xirgo
¡Xixhuähä! temä ñänthi dí thoka; bi nzo̱ (reg.), ayate mal hilado Mä ronjua dá tai,
hängu nuä te ndí pe̱tsi. ¡Malhaya! que ra xitsaronjua; ngeä himbi theti xá
desastre me sucedió, se quemó todo lo que ñho. Mi ayate que compré es xirgo porque
yo tenía. Variante xixhmähä no lo hilaron muy bien. Sinón. bazu
xixi (xíxi) 1. vt cardar (fibra) ronjua Véase xitsi, ronjua
2. s cáscara de maguey, cáscara de xitsate (xítsate) s bautizante Véase xitsi
lechuguilla xitsi (xítsi) vt bautizar
xixixabo (xíxíxábo) s estropajo para xitsi (xǐtsi) vi erizar el pelo
enjabonar Ntähmi ko ra xixixabo; nepu̱ xitsi (xitsi) vt poner (sobre algo) Xitsi ri
gi nxixä ya dehe. Tállate con estropajo; bayo. Ponle tu rebozo.
luego te echas agua. Véase xabo xká (xká) procl Indica la 2.ª pers. del
xixyo (xíxyǒ) s persona que fabrica velas antepresente. Xuua, xká ñunthe mänxui,
Ra Linda, ra xixyo. Hermelinda es nubya tsaya. Juan, anoche regaste, hoy
fabricante de velas. Véase xitsi, yo descansa.
xiyo (xíyo) s lana Ko rá xiyo ra de̱ti, xkí (xkí) procl Indica la 2a. pers. del pretérito
thoka ra däxyo. Se hacen las cobijas con anterior. Nui, ja juadi xkí ñuni, ne bi
la lana de la borrega. Véase xi, yo zo̱ho̱ ri hmu bi zixai. Tú apenas acabas
xiza (xíza) s viruta Ha rá ñäni ya tentä de comer y llegó tu patrón a llevarte.
handu, ku̱ ya xiza. Las cajas funerarias xki de buenas tardes
tienen viruta en la orilla. Véase xi, za xki hatsi bueno días
xiza (xíza) s encino Ra xiza bai ho̱nse̱ ha xkí (xkí) procl Indica la 3.ª pers. del
ra to̱ho̱. Nada más hay encino en el cerro. antepretérito. Ra keñä xkí duti na ra
boxiza s encino negro; encinal tiue ha hinga yaä bi zogi. La víbora se
taxaxiza s encino blanco había tragado un sapo y no pasó mucho
the̱ngxiza s encino colorado tiempo en que lo vomitó.
xiä (xíä) interj ¡ya viste! (al lograr algo xkra (xkra) procl Indica la 1.ª pers. del
difícil) ¡Xiä, bi hogi! gí enhmä hinä. ¡Ya antepretérito, modo subjuntivo. Digekägi, ya
viste! que se arregló. Tú decías que no. xkra bami nuyu̱ ya bo̱jä thogi, xähmä
Variante xää dä zixkagi. Si fuera yo, ya hubiera hecho
383 HÑÄHÑU — ESPAÑOL xoti
parar a estos camiones que pasan a ver si me xogi (xógi) vi abrir Ya de̱nda nitho ya
llevan. xogi. Las tiendas desde temprano ya están
xkrá (xkrá) procl Indica la 1.ª pers. del abiertas.
presente próximo, modo subjuntivo. Xkrá juati xoki (xóki) vt 1. abrir Ra hyoka nsoki bá
mä sadi, mä dada mä dä yo̱te na ra tsi, bi xoki na ra gosthi; ngeä himi ne
ngo. Cuando termine mis estudios mi padre dä xogi. Trajeron al cerrajero y abrió la
hará una fiesta. Mä ga rai gi pe̱tsi nunä puerta, porque no quería abrirse.
ra bojä pa xkrá hoñhu̱. Voy a darte a 2. hacer (camino) Nubu̱ dá nzaya, dá
guardar este dinero para cuando lo xoki ya ñu ha mä hnini, ngeä mi
necesitemos. Nubya xkrá maha ra doni, otho. Cuando fui juez en mi pueblo hice
ga häxu̱ na ro̱zäxiyo di ñutsi ya hme. caminos, porque no había. Act. indet.
Ahora que vayamos a pasear llevamos un soki Sinón. 2: hoki
costal de lana lleno de tortillas. xongi (xongi) vt deshojar (mazorca o frijol
xkri (xkri) procl Indica la 3.ª pers. del en vaina) Ra minä xongi ra de̱thä. La
presente, aspecto progresivo. Mä tixu, nuä rá ardilla deshoja el maíz. Sinón. xonti
dada, ya xkri the̱tuabi ya jäi. A mi hija xonti (xonti) vt 1. pelar Nubye̱ xá nxaha
su padre ya la anda uniendo con las gentes. ra xudi, mä ga xonti na ra kähä, pa ga
xkrí (xkrí) procl Indica la 2.ª pers. del tsi. Hoy que está fresca la mañana voy a
presente, modo subjuntivo. Ixo, xkrí pe̱pabi pelar una tuna para comérmela.
Ajuä, xi gra johya. Hijo, cuando tú ya estés 2. deshojar (mazorca, frijol en vaina) Ra
sirviendo a Dios estaré muy contento. Nä Xuua bí xonti ya thä. Juan está
Lupe, gatsi xkrí ma tai, pa ga maha deshojando las mazorcas. Sinón. 2: xongi
mähye̱gi. Doña Guadalupe, pasa por mí xoñu (xoñǔ) s desviación Ha na ra
cuando ya vaya al centro y nos vamos xoñu, ja na ra ntudi, ge me̱to dä
iguales. hyandi ra ye̱tabo̱jä pa dä thogi. En una
xkrí (xkrí) procl Indica la 3.ª pers. del desviación hay una señal que dice que
antepretérito. Ndá tso̱ni mä hai, ya xkrí primero vea el chofer antes de pasar.
thäti ra Xuua. Cuando llegué a mi tierra ya Sinón. hege ra ñu Véase xogi, ñu
habían casado a Juan. xoptsu̱di (xǒptsú̱di) s acahual de puerco
xkuá (xkuá) procl Indica 2.ª pers. perfecto Sinón. xoto
otro sitio. Xkuá mpe̱fi Monda ga xosthuhu (xósthǔhu) 1. s levantador de
ye̱tabo̱jä. Has trabajado en México de maíz (persona que levanta o destapa la planta
chofer. de maíz que se tapa o se cae) Bí yo ra uähi
xmá (xmá) procl Indica la 3.ª pers. del ha ya xosthuhu, mä ga hätsuí te dä zi.
copretérito del proclítico descriptivo. Ra Ahí están el gañán y los que levantan el
mboni bi tho, xi xmá noho. El animal maíz; voy a llevarles qué comer.
que mataron estaba muy gordo. Véase mi, 2. vi levantar la planta de maíz,
xá destapar la planta de maíz (caída o tapada)
xodyo (xódyo) s judío, israelita Rá hai ya Dí xosthuhu se̱he̱, ngeä histá tinga ra
xodyo tembi Israel; di nto̱nguí rá hai ya be̱go. Estoy levantando el maíz yo solo
me Egipto. El país de los judíos se llama porque no he encontrado peón. Pret. dá
Israel; colinda con la tierra de los egipcios. nxosthuhu Sinón. nxotsi Véase xotsi,
xofo (xófo) vti cosechar (compl. indet.) Mä thuhu
dada bí xofo ha ra huähi. Mi papá está Xoti (Xoti) Xothi (barrio de Chilcuautla) Di
cosechando en la milpa. Pret. dá nxofo gehni Xoti bi uäthe ko nuä ra ñuthe bi
Véase xofo hoki ra ndä Monda. Allá en el Xothi se
xofo (xǒfo) 1. vt cosechar Dí xofo mä ju̱. hizo riego con el canal que hizo el
Estoy cosechando mi frijol. presidente de México.
2. s cosechador Act. indet. sofo xoti (xoti) vi 1. abrirse Ya do̱ni di xoti
sofo s cosecha ga xui, pa ra hyaxä ya di do̱ni. Las flores
xoto HÑÄHÑU — ESPAÑOL 384
se abren de noche; para el otro día ya están puso de rodillas y suplicó a Dios por la
floreando. vida de ella.
2. deshilachar Ya ronjua ga plástico di so̱kambeni s petición
xoti yá ye̱. A los ayates de plástico se xo̱ke (xo̱ke) vt completar Hose, bu̱ gi
les deshilachan las orillas. xo̱ke ri pa, ga jutai. José, si completas tu
xoto (xǒto) s acahual (girasol) Ra Xuua día te lo pago. Sinón. huati Véase xo̱ge
ya bá hä ya xoto ha ra huähi, pa dä xo̱ke (xó̱ke) vt rajar (p.ej.: piedra, pedazo de
umbabi ra tsu̱di. Juan ya fue a traer árbol) Véase xo̱ge
acahual de la milpa para darle al puerco. xo̱ndithä (xo̱ndithä) s maíz violento (reg.),
Variante xo Sinón. xoptsu̱di maíz que nace pronto Véase xo̱njyä
däta xoto girasol xo̱ni (xo̱ni) vi tener prisa, estar de prisa Xi
mbänga xoto girasol dí xo̱ni ga tsu̱di ra bo̱jä, ngeä hingi thogi
xotsi (xǒtsi) 1. vi destaparse Mä xito mäna. Tengo prisa por alcanzar el autobús,
hetadehe, bá xotsi rá njui ha bi mfani porque no pasa otro.
mäde. Mi botella de aguardiente se yomänxo̱ni vi andar de prisa
destapó, y se tiró la mitad. xo̱ni (xó̱ni) vt apurar, activar Mä me̱fi, xi
2. vt destapar (el maíz sembrado) Mände dí xo̱ni. A mi peón lo estoy apurando
dá juadi dá xotsi ra de̱thä. Ayer mucho. Sinón. bu̱tsi Véase xo̱ni
terminé de destapar el maíz. xo̱ni (xó̱ni) s cántaro Ra xo̱ni xa thoki ga
xotsi vt destapar hai. El cántaro está hecho de barro.
xotsi (xótsi) vi estar destapado, estar xo̱nisei (xó̱nísei) s cántaro de pulque
descubierto Ñehni ra xo̱ninsei, pe gi ñei njante. El
xoza (xoza) s horcón Mä ga honga na ra cántaro de pulque ponlo ahí, pero ponlo con
xoza ha ra hñe. Voy a buscar un horcón en cuidado. Véase xo̱ni, sei
la barranca. Sinón. negu Véase xogi, za xo̱njyä (xó̱njyä) adj violento (reg.: semilla
xozu̱ (xozu̱ ) s tijerilla (gusano) Ra xozu̱ que produce pronto, animal que cría pronto,
nzäntho yo ha ra zafri. La tijerilla fruta que se madura antes del tardío), rápido,
siempre anda en el zacate. Véase xogi, tsu̱ pronto Dá poti tsu̱ ra ju̱ ra xo̱njyä, pa
xoti (xoti) vt desatar Ixo, gi xoti ra fani hinda zu̱di ra tse̱. Sembré un poco de frijol
pa dä ma dä ñuni. Hijo, desata el caballo violento para que no le alcance la helada.
para que vaya a comer. Sinón. tho̱ge xo̱ndithä s maíz violento
xotsi (xótsi) vt destapar, alzar (el cofre) xo̱te (xó̱te) vt rajar, pelar (p.ej.: piedra,
xo̱ge (xo̱ge) vi 1. estar completo Mä thähä pedazo de árbol)
hindi xo̱ge bi taki. No me dieron xo̱te (xo̱te) vt liar, atar Ra maza di xo̱te
completo mi sueldo. ya za, nuä dä ze̱di dä hñätsi. El
2. caber entero Mä tu̱ka ku, di ñe̱ni di vendedor de leña lía la leña que puede
xo̱ge ha ra ntseza. Mi hermano menor llevar. Sinón. tuti
cabe entero en el barril. Variante nxo̱ge so̱te s tercio
xo̱ke vt completar xo̱tho (xo̱tho) 1. completo Dí hñä na ra
xo̱ge (xó̱ge) vi rajarse, abrirse, ventearse he̱mi ga mo di xo̱tho. Traigo un billete
xo̱ke vt rajar de a mil completo.
xo̱kambeni (xǒ̱kámběni) vt 1. adorar Go 2. entero Dí ñehe na ra tsu̱di di
dä xo̱kambeni Ajuä. ¡Adora a Dios! xo̱tho. Tengo un cerdo entero.
2. encomendarse (a Dios) Ja getuu̱ gí Variantes xo̱getho, xo̱tho Véase xo̱ge,
thogi ya ñänthi; nzä hingí xo̱kambeni -tho
Ajuä. Seguido tienes fracasos; creo que xo̱tse (xǒ̱tse) vi despegar Mä mexa rí
no te encomiendas a Dios. xo̱tse, ko rá pa ra hyadi. Mi mesa se
3. rogar, suplicar Ra dada bi despega por el calor del sol.
ndandiñähmu, bi xo̱kambeni Ajuä po rá xo̱tse vt despegar
te rá tixu. El padre de la muchacha se
385 HÑÄHÑU — ESPAÑOL xuti
tsu̱di ha ra dehe. Voy a disolver la masa que siempre esté bueno el pulque.
del cerdo en el agua. Sinón. xu̱ti, thuki
5. vt moler Nunä hme xa fete, mä ga xu̱kamanza s persona que lava platos
xuti ha ra mada. Esta tortilla que está xu̱ngu (xú̱ngu) s ala (de la casa) Ya ngu
dorada la voy a moler en el molcajete. mäme̱to, mi thoki ga yoho yá xu̱ngu.
Sinón. 2: dehmi; 4: xuti; 5: ku̱ni Las casas que construían anteriormente eran
xui (xui) s noche Ya bi de̱ga ra xui, ha de dos alas. Sinón. xu̱ni, ngu
be̱tho ga tso̱ni mä ngu. La noche ya me xu̱ni (xú̱ni) s 1. mitad (de un ayate) Na ra
alcanzó y todavía falta que llegue a mi casa. xu̱ni ga ronjua, geä mäde de na ra
be̱xui s obscuridad ronjua, bu̱ stí te̱ti. Hay que coser las dos
bu̱nxui adv de noche mitades del ayate.
maxui s noche larga 2. ala (de la casa) Nso̱kse̱ na xu̱ni ra
hñumxui s tercer noche ngu xá ñhotho; ha nuä mäna, ya bi
hñuxui s tres noches huati. Solamente una ala del techo de la
xuti (xuti) vt 1. hacer pedazos, casa está buena; la otra ya se destruyó.
despedazar Na ra manza ga hai dá xuti xu̱ñä (xú̱ñä) vi lavarse la cabeza Nuga
ko mä ua. Despedacé un plato de barro con nzäntho dí xu̱ñä ko ra pathe njabu̱ mä xi
el pie. strá tse̱. Yo acostumbro lavarme la cabeza
2. moler (pan) Ya thuhme di yoti dí con agua caliente, aunque haga frío. Véase
yopa xuti pa dä yopa thoki mä rayo. xu̱ki, ñä
Los panes que se secan los vuelvo a moler xu̱ti (xu̱ ti) vt lavar (trastos) Ixa, xu̱ti ya
para que los hagan de nuevo. ximo; bi zo̱ho̱ ya dansei. ¡Hija, lava las
Sinón. testi Véase xuti jícaras, porque llegaron los que compran
xu̱ (xú̱) 1. s leñador Xa mani na ra xu̱ di pulque!
hñä rá te̱gi ne̱ rá nthähi. Allí va un xu̱tha (xǔ̱tha) s espalda Mä xu̱tha ya dí
leñador; lleva su hacha y su mecate. tsamäñu̱, ko ra be̱fi. Ya siento que me
2. vt juntar leña Ra zi tiya bí xu̱. La duele la espalda por el trabajo.
ancianita está juntando leña. xu̱ye̱ (xú̱ye̱) vi lavar las manos Nubu̱ ga
xu̱ (xú̱) interj “xu” (ruido que se hace con la ñuni, me̱to dí xu̱ye̱ ko ra dehe. Me lavo
boca para espantar ave o animal) las manos con agua antes de comer. Pret. dá
xu̱gi (xu̱ gi) s heno Yá xu̱gi ya bai ga nxu̱ye̱ Véase xu̱ki, ye̱
tähi, ya tu̱ki. El heno del mezquite es mi nxu̱kuaye̱ se lavaban las manos
corto. unos a otros
xu̱hmi (xú̱hmi) vi lavarse la cara Mä xu̱ta (xu̱ta) s penca de maguey Ra
xampäte, hyastho xu̱hmi, pa dä tso̱nga ra hñumngo̱ ya häxi ya xu̱ta, pa dä hñu ra
ngunsadi strá ntaxi ra hmi. Mi hijo que yo. El barbacoyero ya está asando las
estudia diario se lava la cara para que pencas verdes de maguey para hornear el
cuando llegue a la escuela esté limpio. chivo. Sinón. 1: yota xu̱ta; 2: ye̱ta,
Véase xu̱ki, hmi ye̱xuada Véase uada
xu̱kamanza s lavador de platos Véase xu̱ki,
manza
xu̱ki (xú̱ki) vt 1. escoger Ra ju̱ dá poti,
dá xu̱ki me̱to. El frijol que sembré lo
escogí primero.
2. seleccionar Nubye̱ mä ga xu̱ki mä
nzayahu̱, ha ra hmuntsä jäi. Hoy
vamos a seleccionar a nuestro juez.
Sinón. huahni
Y
y (y) conj y Ra ndämfri y ra yo yoku̱ni
xu̱ki (xu̱ki) vt limpiar, lavar Mä ntseza ga
ya hñuni tsi. La res y el ganado menor
sei hyastho dí xuki, pa nzäntho xá ñho ra
rumian su comida. Sinón. ha
sei. Diario lavo mi barril de pulque para
387 HÑÄHÑU — ESPAÑOL yendri
ya (ya) art pl los, las Hängu ya to̱te, ya ntho̱xni. Ya hace varios años que pasó la
mboni, ha ya ño̱ho̱; gatho xa guerra. Variante yamu̱
hñuxajuä. Todas las cosas, los animales y yaki (yaki) vt abrir (la boca) Ogi yaki ri
los hombres, Dios los ha creado. ne, pa hingi ju̱ntsi ra fonthai. No abras
dya nosotros somos la boca para que no respires polvo.
gya ustedes son yakne (yakne) s bobo, mirón Ngu gi po̱ni
yá (yá) adj pos pl su, sus (posesiones plural) ra ngunsadi, bestho gi ehe; oxki bapu̱ ga
Nu ya tu̱ka bazu tsatyo, kotuabi yá da yakne. Tan pronto salgas de la escuela te
nu yá xi. A los perros pequeños pachones, vienes, no te pares por ahí de bobo.
el pelo les cubre los ojos. Variante yane Véase yaki, ne
ya (yǎ) adv 1. ya Nuä bi thogi, ya yamdehe (yamdéhe) s nadador Véase
pumfri; ¿pa te xa xkí mbentho? Lo que dehe
ocurrió ya olvídalo, ¿para que estar yamtho (yamtho) vt comer fácil
recordando tanto? yani (yǎni) adv lejos (allí) Véase ya, -ni
2 ya (por fin) ¡A! !ya dá beni. ¡Ah! Ya yasti (yásti) vi resbalarse Ko rá nkoni ra
me acordé de lo que voy a hacer. bo̱hai, dí yasti. En el lodo resbaladizo me
3. ya (inmediatamente, luego) Ja ra ya resbalo. Variante yaxti Sinón. tasti
ntudi, ge ra rato zänä, ya po̱ni ko ra ndasti, ndaxti s cosa resbalosa
be̱fi. Hay cursos que a los seis meses los tasti vi; vt resbalarse; exprimir
que los toman ya salen con empleo. yati (yati) vt morder
ya ko ngeä ya con eso yaxi (yǎxi) s carpintero (persona) Ra Hose,
ya di geä ¡ya con eso! mrá yaxi; hänge ra Hesu bi mpe̱fi tsu̱ ga
ya (yǎ) s hígado Ya nsihängo̱ ga ya xi xá yaxi. José era carpintero; por eso Jesús
ntudi. Los bisteces de hígado están trabajó un poco como carpintero.
suavecitos. yaxki (yǎxki) vi malograrse Nuni ra
ya adv lejos mboni, nzäntho di yaxki; hingi bu̱i xá
yabu̱ lejos (allá) ñho yá bätsi. Aquel animal siempre se
yani lejos (allí) malogra; no le nacen bien los hijos.
ya ge (yǎ ge) interj ¡a poco! ¡Ya ge mä gi ñaxki s malograda
ñenä ge bi du ri ku! ngu hinte mi ja. ¡A ñaxkamboni s cría malogrado
poco me vas a decir que murió tu hermano!; yaä (yǎä) adv 1. dilatando mucho Nuni
pues si no tenía nada. ¿Ya ge gí kamfribi ra me̱hni, xi bi ma yaä, pa bi mengi. El
nguä? Nuä, xi ra yohmi. ¿A poco le crees enviado dilató mucho tiempo en regresar.
a ése? Ése es de genio voluble. 2. tardando mucho ¡Xi ni yaä gá pengi!
yabu̱ (yǎbu̱) adv 1. lejos (allá) Ya yabu̱ bi xi grá hoga me̱hni. ¡Regresaste sin
hñäskahu̱ ra ñu, nuu̱ be̱to. Ya nos tardar!; eres buen correo.
aventajan bastante los que van adelante. yatsi (yǎtsi) vt roer
Están lejos. yemi (yémi) vt 1. embrocar Ya mohi
2. s distancia Di gekua pa Ndäthe, nsu̱ti, gatho gi yemi. Embrocas todas las
mähye̱gi rá yabu̱ di gekua pa Monda. cazuelas lavadas.
De aquí a Tamazunchale es la misma 2. empinar, agachar Ra bätsi, bi bo̱nga
distancia que de aquí a México. rá ji rá xinu; yemi pa hinda nkoxa rá
Sinón. yani pahni. Al niño le salió sangre de la nariz;
yabe (yǎbe) s instrumento de carrizo para empínalo para que no se le unte en la
tejer Véase be camisa.
yabu̱ (yǎbu̱) adv 1. hace mucho tiempo yenä (yěnä) s luna llena Variante ñena
Nuni ra ño̱ho̱, ya yabu̱, ha ni tsu̱ di Sinón. ñäxäzänä
ndäxjua. Aquel hombre ya tiene muchos yendri (yéndri) s 1. girasol Ha ra huähi di
años, y ni siquiera envejece. kastätho ya do̱ni ga yendri. En la milpa
2. hace varios años Ya yabu̱ bi thogi ra nada más amarillean las flores de girasol.
2. cardo silvestre, cardo cundidor
yerbamuro HÑÄHÑU — ESPAÑOL 388
yadi [Forma secundaria de adi] pedir Ya Han comisionado a mi cuñado para servir el
ro̱za dá mihihu̱ , ya bi yadi too yá me̱ti. pulque en la fiesta. Véase aki, sei
Los costales que pedimos prestados ya los yambi [Forma secundaria de ambi]
pidió el dueño. preguntar
yadi (yadi) 1. s pediche (reg.), pedigüeño yapi [Forma secundaria de api] pedir
Nuni ra mixi, xi te ra yadi; ha nixi hingi yathe (yáthe) s persona que saca agua Ra
tsi nuä adi. Ese gato es muy pediche; y ni yathe, bi athe xi nihi. El que saca agua la
se come lo que pide. estaba sacando muy temprano. Véase ai,
2. s el que pide esposa Ra Xuua, geä dehe
rá yadi mä tixu. Juan es él que pide a yaza (yǎza) s madera podrida, palo
mi hija. Véase adi podrido Gí yo habu̱ xi ja ra za, ha gí
yafi (yǎfi) s tlachiquero Dí honga na ra jondi rata ya yaza. Andas donde hay
yafi pa gatho ra je̱ya. Necesito un mucha leña, y pura leña podrida juntas.
tlachiquero para todo el año. Véase afi Véase ya, za
yagi [Forma secundaria de agi] enterrar yathä (yǎthä) s persona desvelada Véase
yaha (yáha) 1. s vómito Ra bätsi, tsu̱di a, tähä
ra yaha ne ra rihi; mäthoni na ra yatsi [Forma secundaria de atsi] sacar
ñethi. El niño tiene vómitos y (líquido)
deposiciones; es necesario una medicina. ye (yě) s lluvia Dí fu̱tsi mä hai pa stí
2. vi vomitar Nuni hingi tsa dä ñepu̱ ra ye, ga mpoti. Estoy
ñombo̱jä, bestho di yaha. Aquél no barbechando mis tierras para que cuando
puede viajar en camión porque luego se venga la lluvia siembre.
vomita. Sinón. ñe̱ntsi, ñe̱i däye s aguacero
yahme (yahme) s el que pide tortilla nzimye s llovizna penetrante
Véase adi, hme xaye s llovizna, matapolvo
yai (yai) s 1. traída de agua Nuga dí pa yedu (yedu) s 1. grano (en la piel) Mä
ra yai, ha xi yabu̱ habu̱ dí yai. Yo voy a bätsi, bi fo̱tsua ya yedu hangutho rá
hago la traída de agua, y está lejos de donde ndoyo. A mi hijo le brotaron granos en
la traigo. todo el cuerpo.
2. aguador Nuni ra metsi, gehni ra yai. 2. roncha Dí pe̱tsi ra ya yedu; hindí
Aquel joven es el aguador. Véase yatsi, pädi tebe̱ ga o̱tue. Tengo unas ronchas
dehe que no sé que hacerles. Sinón. mpidi
yai (yái) vi acarrear (agua) Ndunthi ya yesto (yésto) s gorupo, coruco Bi nexka
jäi nzäntho yai; ngeä bu̱ ya tsu̱ dä nde, ya yesto ha ra nguni, ha xi di xäki mä
ja ra ntusdehe. Muchas personas ndoyo. Se me subieron los gorupos en el
madrugan para acarrear agua, porque más gallinero, y me dan comezón en el cuerpo.
tarde se arrebatan el agua. Sinón. thenthe ye̱ (yé̱) s 1. mano, brazo Dí tsa ngu xa
Véase ai, dehe bähi mä ye̱. Siento como que tengo
yaji s sangre con pus Véase ya, ji adormecida la mano.
yaju̱ s frijol podrido Véase ya 2. rama (de árbol) Tse̱ki nuni ra ye̱ ga
yakate (yakate) s acechador Véase aki, za xa nkahmi. Corta la rama del árbol
-te que se ha ladeado.
yakhñuni (yákhñúni) s persona que sirve 3. penca Dá tai na dänga ye̱ ra däza,
la comida Nzäntho mä ho̱me, geä ra tsu̱di rato kilo. Compré una penca
yakhñuni ha ya ngo. Mi madrastra grande de plátanos que pesaba seis kilos.
siempre es la que sirve la comida en las 4. mano (del metate) Ya bi kongi rá ye̱
fiestas. Véase aki, hñuni ra ju̱ni ko ra be̱fi. Ya se alisó ma mano
yaki [Forma secundaria de aki] reservar del metate con el uso.
(líquido) 5. mano (de pintura) Ne mäna ra ye̱
yaksei (yáksei) s persona que saca pulque nuni ra njäti pa dä gohi. Se necesita
Xa thutsi mä ko ga yaksei ha ra ngo. otra mano de pintura para que quede bien.
ye̱gi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 392
6. poder (fig.) Ra hyote bri ju̱, obya ha ronjua. Las personas no tiran las pencas de
rá ye̱ ra tsu̱tfi. El asesino que maguey, sino que las tallan para hacer
capturaron está en poder de la justicia. ayates. Variante ye̱ta Sinón. ye̱xuada
mu̱di ye̱ primera pintada Véase ye̱, uada
nthoki ga ye̱ hecho a mano yo (yó) vi 1. andar, caminar Jamäsu ri
rá ye̱ ra ju̱ni metlapil, mano del de̱ti; ngeä ha ra mbonthi yo ra miñyo.
metate Ten cuidado con tus borregos porque en el
raka na ra ye̱ me presta ayuda campo anda el coyote.
tadi ra ye̱ pide la mano (de la novia) 2. valer, estar a (cierta cantidad) Ra u,
ye̱gi [Forma secundaria de e̱gi] capar yo ndomi. La sal está a un real.
(maguey) Sinón. 2: tsatyo Pret. dá ño
ye̱i [Forma secundaria de e̱i] tirar yobu̱ anda por ahí
ye̱mbi [Forma secundaria de e̱mbi] yoni anda allí
destinar yombi vt ofrecer
ye̱ngansu̱ti (yě̱ngansǔ̱ti) s arquero Ya yomfo̱ vi vestirse elegante
dänga yo̱ta tuhni, mi zi ya jäi ya youa s persona que camina descalza;
ye̱ngansu̱ti. Los grandes guerrilleros peatón
tenían arqueros. Véase e̱ni, nsu̱ti yoxui s nocturno
ye̱ni (ye̱ni) s geómetra (una clase de oruga) yo ri mu̱i está naciendo
Véase kuarta yo (yó) s 1. chivo Nuni ra ño̱ho̱ pe̱tsi
ye̱nte (yě̱nte) s caballo pajarero; asno juadi yá yo. Aquel hombre tiene algunos
pajarero chivos.
ye̱ntähme (ye̱ntáhme) s tortillera Véase 2. perro Ja juadi ri thogi na ra yo xá
hme nogo. Acaba de pasar un perro que está
ye̱nti [Forma secundaria de e̱nti] echar rabioso.
ye̱ntsate echador de indirectas Véase 3. ganado menor (chivos o borregos)
e̱ntsate Sinón. 1: täxi; 2: tsatyo; 3: täxi,
ye̱ntsi [Forma secundaria de e̱ntsi] echar ngu̱ñyo
ye̱nza [Variante de ye̱za] rama de árbol yo mähño (yó mä́hño) estar bien de salud
ye̱pahni (ye̱pǎhni) s manga de camisa Véase yo, mähño
Véase ye̱, pahni yoda (yǒda) s ceja (del ojo) Mä ku mi
ye̱stä (yě̱stä) s penca de nopal tixfani, bi dagi ha ya do, ne bi ze̱nga na
Variante ye̱xtä Véase ye̱, xätä rá yoda. Mi hermano andaba borracho y
ye̱tbo̱jä (yé̱tbo̱jä) s chofer, conductor se cayó en las piedras; se abrió una ceja.
Variante ye̱tabo̱jä Véase e̱ti, bo̱jä Sinón. gästa Véase da
ye̱tfi (yé̱tfi) s el que quiebra, el que capa yodi (yódi) s experimentada en partos Ra
magueyes Dí e̱tfi, ngeä joo mä ye̱tfi pa be̱hñä bi yodi, himrá yodi; ja ra mu̱di
dä ñe̱tfi. Estoy quebrando magueyes, odi. La mujer que parió no estaba
porque el que me los capa no está para que experimentada en partos; apenas era el
lo haga. Véase e̱gi, tafi primer parto. Véase odi
ye̱tamotsa (ye̱támótsa) s canoero Véase yodi [Forma secundaria de odi] parir
e̱ti, motsa yofadi (yófádi) s prisionero, reo, preso
ye̱ti [Forma secundaria de e̱ti] arrear Ra ya yofadi, ni fädi hamu̱ dä bo̱ni,
ye̱za (yě̱za) s rama del árbol Ra me̱ka ngeä xa xe̱kuí ndunthi ya je̱ya. Algunos
de̱mza bi dagi, ngeä bi dotsi ra ye̱za prisioneros no saben cuando van a salir
habu̱ mi to̱ge. El que vareaba las nueces se porque están sentenciados por varios años.
cayó porque se quebró la rama del árbol Sinón. tsähni Véase o, fadi
donde estaba trepado. Variante ye̱nza yofo (yofo) s el que escribe Mä xampäte,
Véase ye̱, za yabu̱ ra yofo; ya bi ñutsi na ra he̱mi.
ye̱ta (yě̱ta) s penca de maguey Ya jäi Mi hijo que va a la escuela sabe escribir; ya
hingi e̱i ya ye̱ta, nuu̱ te̱ pa da hyoki ra terminó de llenar un cuaderno. Véase ofo
393 HÑÄHÑU — ESPAÑOL yomtha
yonde (yóndě) s el que anda en las tardes ga yonjädo. Hice un corral con una barda
Véase yo, nde de piedra suelta. Véase yoti, jädo
yondithä (yondithä) s maíz seco Véase yonju̱ (yónju̱) s frijol seco Véase yoti, ju̱
de̱thä yonza (yónza) s palo seco Nuni ra
yone (yǒne) s quijada Nuni ra ño̱ho̱, bi yonza dä hogi ga xu̱hu̱, ga po̱ñhu̱
thikua rá yone; ha nubya hingi tsa dä ndunthi ra za. Sería bueno cortar aquel
ñänga rá ne pa dä ñuni. A aquel hombre palo seco; sacaríamos mucha leña.
lo patearon en la quijada y ahora no puede Variante yotaza Véase yoti, za
mover la boca para comer. Véase yo, ne yoñhai s tierra de temporal
yongado (yóngádo) s piedra seca (piedra yoñu [Variante de yomäñu] consejero
que se trama sin mezcla) Bu̱u̱ too hoki ya yoñu (yǒñǔ) s peatón, caminante Ante
jädo ga yongado, ha di jutuí ga ueni. dä ñohmä ya bo̱jä mäme̱to, gatho ya
Hay quienes hacen paredes de piedra seca; jäi mi yoñu. Antes que se inventaran los
cobran por brazada. Variante yotado autobuses todas las personas viajaban a pie.
Sinón. judo Véase yoti, do Sinón. neñu Véase yo, ñu
yongaxithi (yóngáxithi) s carrizo seco yopi (yopi) vt rematar
Variante yonxithi Véase yoti, xithi yoskuela (yóskuěla) s 1. niño de la
yongunsadi s estudiante Sinón. yoskuela escuela, estudiante Xi ñutsi ga yoskuela
Véase o, ngu, xadi gatho ya ngunsadi. Están repletas de
yoni (yoni) adj seco estudiantes las aulas de las escuelas.
yombo quiote seco 2. alumno Xi bá o ra mä yoskuela bí
yondithä maíz seco nxadi. Tengo algunos alumnos
yonju̱ frijol seco estudiando. Sinón. xampäte,
yoni (yǒni) vt 1. hacer caminar Yoni ra yongunsadi Véase o, skuela
bätsi, ke dä nxadi dä ño. Haz caminar al yostä (yóstä) s cortador de nopal Ri
niño para que aprenda a caminar. nandi ra kati, bí yo ya yostä, nubya
2. apacentar Bá yoni ya mboni dä ñuni ndäbehe tso ya tu̱stä. Allá en aquel lado
ha ra ntsu̱mbi. Vete a apacentar el de la ladera están los que cortan nopalitos;
ganado para que coma en el rastrojo. ahora que es cuaresma se venden mucho los
3. ofrecer (llevando de un lugar a otro) nopalitos. Véase oki, xätä
Yoni ya nanxa ha ya ngu, xahmä too yostha (yóstha) s 1. cumbrera,
dä dai. Ofrece las naranjas en las casas; travesaño, morillo (palo largo y grueso para
quizá compren. sostener los dos techos de una casa) Ya dí
4. manejar ¿Ha gí pädi gi yoni ra bo̱jä pe̱tsi ra yostha pa ra ngu, nso̱ka ya
mfu̱xhai, pa gi faxki? ¿Sabes manejar nhaza di be̱di. Ya tengo la cumbrera para
tractor?, para que me ayudes. la casa; ya sólo me faltan las latas.
5. mover (dirigir distribuyéndolo) Yoni ra 2. caballete Ya bi ñotsi ha rá yostha
dehe; ogi tho̱tho dä nxani. ¡Mueve el ra ngu, ya i fege. Ya se agujeró el
agua!; no la dejes derramar. caballete de la casa; ya gotea. Sinón. 2:
6. echar a andar (una máquina) Yoni ra ndehe Véase xu̱tha
bo̱jä, ga nuhu̱ bu̱ dä ño xá ñho. Echa a yotate (yǒtáte) s técnico Ra yotate, ja
andar la máquina para ver si anda bien. rá mfädi. El técnico es sabio. Véase oti, -te
Sinón. 1: xahni dá ño; 2: fadi; 3: rancha; yotabo (yótábo) s quiote seco
4: e̱ti; 6: tso̱ge Sinón. yombo Véase yoti, bo
yoni andar allá Ogi xuhñagi, bá yoni ri yotado (yótádo) s barda sin mezcla
ngehni. No me molestes; vete a andar por Sinón. yonjädo Véase yoti, do
allá, lejos. Véase yo, -ni yotahmi (yótáhmi) s cara seca, rostro
yonijä (yoníjä) s el que va al templo seco Ra dathi xa me̱nga ra fidi, pe̱tsi ya
Véase yo, nijä pa; hneki ra yotahmi xa mpadi. Al
yonjädo (yónjädo) s barda de piedra enfermo encamado varios días se le ve el
suelta (sin mezcla) Dá hoki na mä njoti
395 HÑÄHÑU — ESPAÑOL yo̱tabo̱tse
ziui [Forma secundaria de tsiui] comer con Aquella persona escupe mucho, no para de
alguien, convidar escupir. Véase tsogi, jihni
zivinu (zǐvǐnu) s tomador de aguardiente zomfo (zómfo) s renacuajo Tenä ge ya
Ra zivinu, hyastho honi ra vinu ata dä zomfo, go geu̱ me̱fa di tiue. Dicen que
nthe̱ui. El tomador de aguardiente, diario los renacuajos son los que después se
busca el aguardiente hasta encontrarlo. transforman en sapos.
Sinón. ziithe zonda (zonda) 1. s persona de ojos llorosos
zivinu (zivǐnu) s trago de aguardiente Nuni ra jäi, ra zonda; ngeä di hñeni yá
Sinón. ziithe Véase tsi da. Aquella persona es de ojos llorosos
zixju̱ (zíxjǔ̱) s pitahaya (planta cactácea) porque está enferma de los ojos.
Sinón. kojua 2. adj lagrimoso ¡Kate mä zonda bätsi
ziyu̱i (zǐyu̱i) s fumador Véase tsi, yu̱i xa ñekua!, ja juadi bi mfe̱i. ¡Pobre de
zitfi (zǐtfi) s animal afecto a beber mi hijo que viene ahí con ojos lagrimosos!,
aguamiel Ra tsathä, ra däzu, ra mixkle, acaban de pegarle. Véase zoni, da
ne ra ya tsatyo, ya zitfi. El tejón, el zonda (zónda) vi lagrimear los ojos, llorar
tlacuache, el cacomiztle y algunos perros los ojos Dí zonda ko ya bifi; ngeä ya za
son afectos a beber aguamiel. Véase tsi, tafi hingi ne dä nzo̱ xá ñho. Me lloran los ojos
ziti [Forma secundaria de tsiti] penetrar con el humo que hay porque no quiere arder
zo (zǒ) s cosa muy vendible Ra hogsei, xi bien la leña. Pret. dá nzonda Véase zoni,
ra zo. El pulque de buena calidad es muy da
vendible. zondi (zondi) vt llorarle a alguien
zo [Forma secundaria de tso] 1. caer Na ra (queriendo algo) Mä bätsi zondgi; ne te dä
o̱ni, bi zo ha ra ju̱tsi, ngeä himi jui. Una zi. Mi niño me llora; quiere comer.
gallina se cayó al pozo porque no estaba Variante zonti
tapado. zondgi, zondgagi me llora (por algo)
2. infestarse (de plaga) zonti, zontäi te llora (por algo)
3. venderse Mäntä bi zo ya kaha ga zoni (zóni) vi 1. llorar Nuni ra bätsi zoni,
pe̱ni dá häxä tai. Rápido se vendieron hindí pädi te zondi, ja ri uadi ra hñuni.
las cajas de fruta que llevé a la plaza. Aquel niño que llora, no sé por qué llora, si
zofo vt 1. hablar acaba de comer.
2. llamar Zofo ra be̱go, dä ñehe 2. hacer ruido (sirena) Ja te xä njabu̱ ha
bestho. Llama al peón para que venga ya ñu; xiä zoni ra ngu̱xa ndukei. Tal
pronto. vez han ocurrido accidentes en las
3. amonestar Véase tsofo Sinón. mati carreteras; se oyó el silbido de la sirena de
[Variante de nzofo] las ambulancias.
o̱tazofo vi obedecer al llamado 3. silbar (bala) Ra bo̱znä bi thogi, ata
yo̱tazofo s el que obedece al zoni. La bala que pasó hasta silbaba.
hablarle zoni [Forma secundaria de tsoni] romper
zogi [Forma secundaria de tsogi] dejar zonse̱he̱ (zonsě̱he̱) s chillón, llorón Hindí
zohni (zóhni) vt 1. citar Bi mänga ra pädi te ja nuni ra bätsi, teske habu̱
yofo, ge mä dä zohni ra duntsoki. Dijo tsamäñu̱ o ge xi ra zonse̱he̱. No sé que
el secretario que va a citar al culpable. tiene aquel niño, sentirá algún dolor, o es
2. llamar Zohni ya jäi, dä ñehe dä que es muy chillón. Variante zonse̱ Véase
ñuni. Llama a la gente para que venga a zoni, se̱he̱
comer. zoñä (zǒñä) s 1. persona sin sombrero Ra
3. invitar Mä ga zohni mä mengu ha ra tsu̱ntu̱ mi pa mäñä ra bo̱jä, ra ndähi bi
nzimxudi. Voy a invitar a mi familia al hñäkua rá fu̱i ha bi gohi ra zoñä. Al
almuerzo. Act. indet. tsohni chamaco que iba arriba en el carro, el aire le
zoi (zoi) vi fermentar (pulque) voló el sombrero, y se quedó sin sombrero.
zojri (zojri) s persona que escupe saliva 2. mujer sin rebozo Xa mani na ra
Nuni ra jäi, xi ra zojri; hingi tsaya tsojri. be̱hñä di ye̱ti yá yo, pe ra zoñä. Allí
403 HÑÄHÑU — ESPAÑOL zuue
va una mujer arreando su ganado, pero sin zo̱ho̱ [Forma secundaria de tso̱ho̱] llegar
su rebozo. zo̱nte (zó̱nte) s visita Mä dä ñoxi
3. animal sin cuernos Mäthoni na ra zi ndunthi ya zo̱nte ha mä ngu. Varias
ndämfri ra zoñä, pa mä dä ntukate, visitas se van a hospedar en mi casa. Véase
otho yá ndäni. Es necesaria una res que tso̱nte
no tenga cuernos, para que aunque zo̱te (zó̱te) vi resplandecer, brillar
embista no haga daño. Sinón. 1 y 2: zo̱te (zo̱ te) vt 1. añadir, unir Mäthoni gi
bagyä zo̱te yoho ya bo̱jä, pa dä zu̱di rá ma. Es
zospi (zospi) s mariposa pequeña que necesario añadir dos fierros para que
persigue la luz Ra zospi, geu̱ ra ya tu̱ka alcance de largo.
tu̱mu̱ te̱ni ra ñoti. La que se cae al fuego 2. reunir, completar Mäthoni ga zo̱te ra
es una mariposa pequeña que persigue la bojä dí tu, pa ga juti. Es necesario
luz. Véase tsogi, tsibi reunir la cantidad de dinero que debo para
zote (zǒte) s 1. persona que deja al olvido pagar. Sinón. 1: to̱ke; 2: huati
Bu̱ ya jäi di mpumfri, pe Ajuä hingra zo̱te (zó̱te) vi abrir (los ojos)
zote. Si la gente es olvidadiza, Dios no deja zo̱tmu̱i (zó̱tmu̱i) s 1. coraje Mä dada
al olvido nada. hinga xaxibya; ngeä pe̱tsi ra zo̱tmu̱i. A
2. persona que abandona Ra ño̱ho̱ go ra mi papá no lo voy molestar ahora, porque
zote, hinge ra be̱hñä. El hombre es el tiene coraje.
que abandona, no la mujer. Véase tsogi, 2. persona corajuda Sinón. kue̱ Véase zo̱,
-te mu̱i
zote (zóte) vti saludar (compl. indet.) Véase zu [Forma secundaria de tsu] tener miedo
zofo, -te zubi (zúbi) s 1. gachupín Bi tembi “zubi”
zothe sei (zóthe sei) pulque mezclado con nuu̱ bi zo̱kua Monda ha mi ne dä jame̱ti
agua ra hai, nä. Los gachupines son los que
zotsi [Forma secundaria de tsotsi] arribaron a este país, México, queriendo
machucar adueñarse del país.
zotsi [Forma secundaria de tsotsi] escupir 2. idioma inglés
zotsi rá da (zǒtsi rá da) caer nube en el ojo zumi (zǔmi) s persona que no come chile
Nuni ra jäi, bi su̱ti na ra za rá da, ha ko Véase tsu, ñi
ngeä bi zotsi rá da. Aquella persona se zuse̱ (zǔse̱) s huraño (persona) Véase tsu,
picó con un palo en el ojo, y con eso le cayó -se̱
nube en el ojo. zuse̱he̱ (zǔsě̱he̱) s 1. miedosa (persona)
zo̱ (zǒ̱) vi 1. arder Ra tsibi bí zo̱ thoho ha Nuga di ñhi ko ra pangdehe, ngeä drá
ra xäntho̱. El fuego sigue ardiendo en el zuse̱he̱ pa ga ñhi ko ra tse̱the. Yo me
bosque. baño con agua tibia, porque soy muy
2. arder (de mohína) Ra ño̱ho̱ i zo̱ ko ra miedoso para bañarme con agua fría.
kue̱ po ra tsamäñu̱. El hombre arde de 2. cobarde Nuga hindrá zuse̱he̱, hindí
mohína por el rencor. pädi hänja dá ntsu. Yo no soy cobarde,
3. arder (en calentura) Ra dathi i zo̱ ko no me explico por qué me asusté.
ra nzo̱. El enfermo arde en calentura. 3. caballo pajarero Variante zu̱se̱ Véase
4. alumbrar (el sol) Mähotho ra pabya; i tsu, se̱he̱
zo̱ ra zi hyadi. Bonito día; ahora que zuthandi (zǔthandi) s persona de mirada
alumbra el sol. tímida Véase tsu, handi
5. prenderse la luz Be̱di dä hyatsi, zuue (zuue) s 1. gusano Ja ranañotho
tobya i zo̱ ya ñoti. Falta que amanezca; ya zi zuue i bu̱i mbo ra hai. Existen
todavía están prendidas las luces. diversas clases de gusanitos que viven
tso̱ge vt encender dentro de la tierra.
nzo̱ s calentura 2. animal Nehe tembi zuue, ngu ya
nzo̱tmu̱i s enojo, disgusto haho, ya tsathä, ne mära ya zi zuue.
nzo̱mu̱i s ardor de estómago
zuzu HÑÄHÑU — ESPAÑOL 404
407
acaso ESPAÑOL — HÑÄHÑU 408
cuando conj bu̱, ora, nubu̱, yaä mazorcas seleccionadas mancornadas con
es cuando gebu̱ sus hojas)
cuando adv hamu̱, nubu̱ cuello m yu̱ga
cuándo adv hamu̱ cuello de camisa yu̱gapahni
cuanto adj hängu cuenta f ue̱nda, ngue̱nda
cuanto más xihmä (mucho más) darse cuenta dangue̱nda, häkmeya,
cuánto adv interr hangu thämfri, ungangüe̱nda
¿cuánto más? mähängu hacer cuenta ja ra ue̱nda
cuarenta adj ñote, yorate hacer cuentas ñu̱tue̱ndaui (el uno al
Cuaresma f behe, däbehe otro)
cuarta f me̱i, kuarta (látigo pequeño) cuento m bede
cuarta f 1. kuarta (medida del dedo pulgar al cuerno m ndäni
dedo meñique) cuerno prieto bondri
2. nagi (palmo; medida) de cuerno puntiagudo tsändri
cuarteada f mfo̱ge cuernudo m matsandäni
cuartear vt tehmi cuero m 1. xifri
cuartearse fo̱te, fo̱ste (piel, pared) 2. ntsu̱ti (piel)
cuartearse tisti, tini, hege (hendirse) cuero de pulque botansei
cuartilla f 1. nguatra (doce cuartillos de cuero viejo ze̱bota (odre viejo)
cualquier grano) cuerpo m ndoyo
2. nguatra (moneda antigua equivalente a tres cuerpo del muerto animä, handu
centavos) cuervo m ka
cuartillo m huada (medida) cuesta f nguani
cuate m go gemelo cueva f 1. hñädo
cuatro adj goho 2. ku̱tsi (caverna)
cuatro reales ngu̱dmi (equivalente a cuidado m
cincuenta centavos) con buen cuidado mähño
cubierto adj jui cuidador m madi, nsu
cubrir vt 1. komi tapar cuidador de burros mambru
2. ko̱ni (la cabeza con rebozo o ayate o velo) cuidador de caballo mafri, mamfri
3. juti (tapar la luz) cuidador de gallinas mani, nsuo̱ni
cubrir las brazas con ceniza aspi cuidador de puercos mabtsu̱di,
cubrir parejo hetse maptsu̱di (porquerizo)
cubrir todo juase̱he̱ (adueñarse de todo) cuidador de reses manfani, mantfani,
cubrirse hñetse, nkomi manthani (vaquero)
cuchara f ntatsi cuidadoso adj ntso̱mi (quieto y triste)
cuchara para servir la comida cuidar vt 1. fadi
ntatsañhuni 2. su, japamäsu, jamäsu
cucharear vt atsi 3. tsuni
cucharilla f bohai (planta de pencas cuidarse nsu, ntsuni
angostas y largas) cuidarse de jamäsu (desconfiar de)
cuchilla f cuidarse thämfri (de algo)
cuchilla agrícola de yunta njoti culebra f keñä
cuchillo m juai culebra casera do̱mxukeñä, uäkyä, uä
cuchillo ancho nxinjuai culebrear vi kuänti, kuenti, ndani
cuchillo mocho doñäjuai culpa f tsoki
cuchillo de picar nopales nthe̱stä por culpa de por rá ngeä
el que porta cuchillo hñäjuai, mfoxjuai, culpar vt
ndujuai culpar a alguien pe̱tsi
cuelga f tho̱de, fe̱ni culpar al inocente ho̱tse rá thai
cuelga de mazorcas tsu̱ti (dos o más
431 ESPAÑOL — HÑÄHÑU chinicuil
LL M
llamar vt 1. mati (en voz alta o con chiflido macollo f nximbi
o a señas) machacar vt ke̱ti
2. nzohni (oficialmente) machetazo m ntse̱ki, ntse̱ki (herida con filo
3. huti, humbi (poner nombre) de machete)
llamarada f faspi
machete ESPAÑOL — HÑÄHÑU 456
Puerto del Pastor Gosthi Mayo (una parte puntería f äti, ntäti
de Ixmiquilpan) puntiagudo adj ntsä
Puerto Juárez Po̱rto (ranchería de Zimapán) punzada f nku̱ti (dolor agudo)
Puerto Neblina Gosthi Me̱gui Puerto del punzar vt 1. ku̱ti
Megui (una parte de Zimapán) 2. su̱ti (con algo filoso)
pues adv ge, hänge, mu̱ puñado m kakye̱
puesto m 1. po̱sto (empleo o de ventas) puñal m 1. tsäjuai (daga)
2. ma, mpa (de ventas) 2. njuai (cuchillo grande)
3. nsu (público) puño m fotye̱ (medida de una cuarta parte
puesto de chiles pami, pañi de un cuartillo)
puesto de maíz pathä pupila f
puesto de velas payo pupila del ojo moda
pujar vi ke (quejar) purificación f ntaxi, ntaxki
pujido m nke purificar vt
pulga f a purificarse taxki
pulga de gallina ani puro adj rata (solamente)
pulga de perro ayo pus m ya
pulga que se clava en la carne mfoxa
pulguiento adj hyo̱a
pulir vt komi
pulpa f ngo̱tho (carne sin hueso)
pulpa extraída de las pencas de nopal
thämxätä
púlpito m ata Q
pulque m sei que 1. conj ge
pulque agrio istasei 2. pron rel nuä
pulque amargo jusei 3. pron rel nuu̱ (plural)
pulque apestoso xäsei lo que te
pulque bueno hoga sei, hoksei qué pron interr te
pulque comprado al mayoreo thuksei qué agradeces ¡te gi jamädi¡
pulque curado de tuna sekjä qué bueno ¡matajuä!, ¡te ra entho!
pulque dulce tafisei, usei qué es eso ¿tebe̱ä?
pulque fuerte ñogisei qué lástima ¡hyo̱ktho!
pulque graniento ndosei (cuando el quebrado adj
pulque tiene como bolitas de masa) camino quebrado tsokañu, tsak'ñu
pulque mezclado con agua zothe sei, quebrador m nte̱thuí (para maguey)
nzothe (de la lluvia) quebrantar vt 1. ke̱ti, tehmi
pulque sabroso ku̱ksei 2. thotsi (ley)
el que saca pulque yaksei quebrar vt 1. uaki
pulquería vt pasei 2. ke̱ti, tsasti (maíz)
pulsera f mfoye̱ 3. e̱gi (maguey)
punta f 1. ntsä quebrar maguey e̱uada
2. fu̱thi (orilla de rebozos, chales o cobijas) quebrarse toti, thotsi, uagi
punta ancha nxiñä quebrarse testi, texki (desmoronarse)
punta del pezón ñäxba quebrarse tehmi (estrellarse)
hacer punta tsäti el que quiebra magueyes ye̱tfi
animal que va en la punta del rebaño ne quedar vi kohi
puntal m no̱tse (atracadero) quedarse nthe̱ui, kohui
puntapié m ntiki quedar de acuerdo kohi
dar puntapié tiki algo que le queda ntso̱hui
quejarse ESPAÑOL — HÑÄHÑU 474
quejarse vr däntsi
quejarse ante alguien ñäte, ngaste
quejarse de dolor ai
quejarse de hambre dästhuhu
quejido m ndäntsi R
quelite m 1. kani rabia f hnogo, nogo
2. hyethe (toda clase de verduras) rabón m dozu̱, du̱zu̱
quelite cenizo takakani, taxkani raíz f yu̱
quelite grande däkri raíz central bande
quelite picoso ginkri, ñikni raíz de árbol yu̱za
(hediondilla)
raíz de maguey yu̱ta
quelite tierno tu̱käkani
raíz de mezquite yu̱thi
quelitear vi pe̱kri (cortar quelites)
raíz del cuerno ndu̱ndri
quemada f nhuixki, ntsäti, nzäti, nguaxki,
raíz pivotante yu̱mädetho
nsäti
raja f
quemar vt tsäti
raja de palo so̱kaza, so̱taza
quemarse tä, tsäti
rajada f ntisti
quemarse uaxki, huixki (piel)
rajadura f nso̱ge
querer vt 1. ho, ne
rajar vt 1. xo̱te (leña)
2. mädi (amar)
2. he̱hni (nopal)
3. hutsi (hacer algo)
3. xo̱ke, xo̱te (piedra, pedazo de árbol)
querer besos nekantsu̱tsi
rajarse fo̱ste, xo̱ge
querer mucho nepe
rajar leña xo̱taza
Querétaro Ndämxei, Nkeretaro
rajar palma xo̱hmi
querida f mengu
ralo adj 1. rani, ranmai
queso m ge̱xo
2. nati, nani (salteado)
quien pron rel too
quienquiera pron todane ralón m nani
quién pron interr ¿too? rama f
quién sabe ¡hadifää!, ¡hñätäjuä! rama del árbol ye̱za
quieto adj bu̱tho ramaje m
quijada f yone hacerse ramaje ndäpotho
quincena f ne̱tamäku̱ta ramo m miti, tuti (de flores)
quinientos adj ku̱tanthebe rana f tiue, tsänue̱
quinto adj nku̱ta rancio adj nkäde̱ti (mohoso)
quintonil m xitha (quelite) hacerse rancio ngransio
quiote m bo (bohordo) rantó m ranto (arbusto)
quiote de lechuguilla tsebe rapado adj mbu̱gu, bu̱lo
quiote de maguey bota rapar vt bu̱gu, tsu̱mi
quiote picoso hetäbo rápido adv mäntä, mestho, ntse̱di,
quiote seco yombo, yotabo märitho
quisquémil m mahue, mahui, mahue̱ raro adj hustho
quitar vt 1. häki, käki, the̱ki rara la vez husta ra miki
2. ku̱ki (sacar) rasar vt he̱tsi
quitar a alguien hämbi, häkuabi rascada f tetse, nsati
quitarse el cansancio käti rascar vt 1. xami, xati
quitarse la ropa po̱ge 2. tu̱ni (desgarrar)
quitarse el pelo nxatuaxi rascarse nxami, nxati (mutuamente)
quizá adv xahmä rascarse ñeste, ñetse (tallarse)
rasgón m nsihni
rasguñar vt xami, xihni
475 ESPAÑOL — HÑÄHÑU redondear
U
ubre f moba
último adj gätsi, ngätsi (en una serie)
última cena gäxäntoxi V
último hijo ngatatse vaca f baga, nxubga
último hijo o cría en nacer zu̱xyä, zu̱tsi vaca de ordeña the̱mabaga
último velorio jäxaxui (antes de llevar la vaca prieta bobga
cruz a la tumba) vacación f tsaya
uncir vt ue̱i vaciador m ño̱ni
único adj vaciar vt bañä, o̱ni
único hijo ratu̱ vaciarse ño̱ni
unido adj nadbu̱ vacío adj nhuititho, hñentho
unir vt 1. pe̱hni vagabundo m de̱ (que se viste de andrajos)
2. to̱ke (para agrandar o alargar) vaina f nto
unirse nzo̱te, nthe̱ vaina de mezquite tähi
uno 1. adj, pron indef na valer vt 1. mui
2. art indef na ra 2. yo (estar a cierta cantidad)
uno a cada uno rana 3. vale (tener validez)
uno por uno ra mäna valerse de alguien katsi (para perjudicar
unos 1. pron indef pl ra a otro)
2. art indet pl ra ya, na ya valor m balo (precio)
unos cuantos na hangu valle m batha
untado adj njotsi Valle del Mezquital Botähi
vano ESPAÑOL — HÑÄHÑU 490
Z
zábila f xäta
zacate m zafri (de maíz)
la parte de en medio del zacate xibo
(cosa bofa)
zacate podrido yazafri, yasfani
X zacatera f njäxäzafri, käsfani (en donde se
hacina zacate)
Xajay Nxahai (ranchería de Huichapan)
zacatón m te̱i (insecto palo)
Xajha Nxäkjä (ranchería de Zimapán)
Zacualoya Taxhai (barrio de Chilcuautla)
xaminí m xamni (tipo de maguey)
zafar vt 1. kotsi
Xindho Nxindo (rancho de Zimapán)
2. koti (quitar)
xirgo adj xirgo (velludo)
3. koti (soltar)
xite m xite̱ (desecho de la lechuguilla después
zambullida f ntathe
de sacar la fibra)
zambullir vt
Xitzo Xitso (ranchería de Santiago de Anaya)
zambullirse ku̱i, nku̱i
Xitha Nxitä (ranchería de Zimapán)
Zamorano Nsamorano (ranchería de
Xochitlán Ndo̱ni (pueblo de San Salvador)
Huichapan)
xopepe m tsihme (cucaracha)
zanahoria f sanoria
xoquiaque adj ue̱ (feo de olor o sabor)
zanate m botsintsu̱
Xothi Xoti (barrio de Chilcuautla)
zancadilla f nte̱ngua (hacer caer con el pie
xoxa f mbati (tumorcillo)
o la pierna)
Xuchitlán Nkangdo̱ni (pueblo de San
zangolotear vt
Salvador)
zangolotearse hñentho, nkoni, notsi
zanja f ju̱the
zanjón m samhye (en donde escarba el agua
cuando llueve)
Y zapatero m
zapatero remendón mo̱taze̱sthi
y conj adv ha, ko, y, ne zapato m ze̱sthi
y ahora ¿xi bya? zapato viejo ze̱ze̱sthi
y qué ¿xi? el que calza zapatos ndisthi, ditaze̱sthi
ya adv ya zapote m muza
ya viste ¡xiä! (dicho con satisfacción) zapote amarillo kastamuza
yegua f nxufri zapote blanco taxmuza
yema f ñämo (de los dedos) zapote negro bomza
Yerbabuena Nxäkri, Xäcri (ranchería de
Zimapán)
493 ESPAÑOL — HÑÄHÑU zurdo
Estas notas están basadas en las oraciones ejemplificativas del diccionario. Tratan
principalmente del verbo, pero también de las clases de palabras relacionadas con el verbo.
Véanse los comentarios sobre el alfabeto y los tonos en los apartados al principio del diccionario.
La forma secundaria se usa con la tercera persona de los tiempos secundarios; la forma
primaria se presenta con las demás personas gramaticales de estos tiempos. Las raíces verbales
que empiezan con una consonante sonora no cambian en los tiempos secundarios. Tampoco
cambian las que empiezan con x o k.
La consonante inicial en los tiempos secundarios no cambia para algunos verbos transitivos
en comparación con el cambio que presenta el verbo intransitivo correspondiente para estos
tiempos.
tehmi quebrar bi tehmi lo quebró
tehmi quebrarse bi dehmi se quebró
497
DICCIONARIO HÑÄHÑU (OTOMÍ) 498
3. El participio pasivo
El participio pasivo se forma agregando el prefijo n- (o m-) a la raíz del verbo con actor
indeterminado.
o̱de oírlo nto̱de oído
xoki abrirlo nsoki abierto
fatsi colarlo mfatsi colado
El participio pasivo se puede usar como adjetivo predicado; en esta función no lleva
proclítico y frecuentemente sigue al adverbio ya.
Ra rastroho ya nthäti.
El rastrojo está bien trillado.
El verbo recíproco también tiene el prefijo n- (o m-) en todos los tiempos, y frecuentemente
lleva el sufijo plural -hu̱.
tetse lamerlo ntetse se lamen
tsu̱di alcanzarlo ntsu̱di se unen
tuhni pelear ntuhni se pelean
faste ayudar mfastehu̱ se ayudan
Las letras n o m al principio del proclítico indican que la acción tuvo lugar en el pasado.
El pretérito adverbial coloca la acción en el pasado al momento en que ocurrió otra acción
pasada.
Ndá mpe̱fi Monda, mi joo ndunthi ya bo̱jä ngubye̱.
Cuando trabajé en México no había tantos camiones como hay ahora.
La letra x (o s antes de t) al principio del proclítico indica la proximidad de la acción, en el
tiempo presente, pretérito o futuro, como en el cuadro 5.
Cuadro 5. Los tiempos próximos
PRESENTE PRETÉRITO FUTURO PRETÉRITO
PRÓXIMO PRÓXIMO PRÓXIMO ANTERIOR
1.ª stí stá xka stí
2.ª xkí xká xki
3.ª sti xa sta xkí
IMPERFECTO PERFECTO
3.ª mbrí mbrá
9.6. El subjuntivo
Los proclíticos usados en el modo subjuntivo son los que están en el cuadro 10. Todavía hay
lagunas en nuestros datos; necesita más estudio.
Cuadro 10. El modo subjuntivo
PRESENTE/FUTURO PRETÉRITO (CONTRARIO A LA REALIDAD)
1.ª grá gra
2.ª grí gri
3.ª drá, dí, dá dri
PRES/FUTURO DE MOVIMIENTO
1.ª
2.ª
3.ª drí
Los verbos con sufijos complejos tienen un grado adicional de transitividad con respecto a
los que tienen sufijos simples. No es un proceso productivo, pero hay numerosos pares de verbos
que muestran esta diferencia. Ejemplos:
fu̱di empezar fu̱ti empezar algo
hege hendirse heke hendir algo
hogi quedar bueno hoki componer algo
juti pagar algo juti pagar a alguien
Si hay un morfema después del sufijo temático, no hay síncope de la vocal antes del sufijo -hu̱.
ayudar fatsi mfastehu̱ (-te complemento indefinido)
dejar he̱gi he̱gase̱hu̱ (-ga 1.ª pers.; se̱ solo)
visitar tso̱ni zo̱ngagihu̱ (-gagi 1.ª pers.)
revolver thäntsi thäntsuahu̱ (-ua aplicativo)
saber pädi pähmähu̱ (-hmä contrario a la realidad)
13. Adjetivos
Los adjetivos pueden ser calificativos o predicados. Para la negación de un adjetivo
predicado se usa un proclítico especial.
El sufijo -xi puede reducirse a -x y cambiarse a -s antes de una consonante dental. Hay un
acento secundario en la primera sílaba de la segunda raíz.
taxi blanco + o̱ni gallina ⇒ taxo̱ni gallina blanca
taxi blanco uada maguey taxuada maguey cenizo
taxi blanco dehe agua tasdehe agua limpia
taxi blanco de̱thä maíz tasde̱thä maíz blanco
La secuencia VHV puede reducirse a V, como en dehe agua, que se vuelva de. En este caso
se comporta como raíz monosílaba. La pérdida de la –i del sufijo permite que el primer elemento
sirva como monosílabo. El segundo elemento pierde la vocal radical en estas compuestas y la n
cambia a r en el grupo consonántico que resulta.
déhe agua + ju̱ni masa ⇒ dejri agua de masa
ndäni cuerno fani caballo ndämfri vaca
La raíz ngo̱ carne intercala una p antes de la raíz para nombrar la carne de algunos
animales.
ngo̱ carne + tsu̱di puerco ⇒ ngo̱ptsu̱di carne de puerco
517
DICCIONARIO HÑÄHÑU (OTOMÍ) 518
Abreu Judhó, Protasio, Venustiano Bibiano Cabañas, Heriberto Salinas Pedraza, Manuel Zamora
Coello, Telésforo Cano Martín, Espiridión Cruz Pérez, Alfonso Salas Trejo, Gabriel
Mohedano, Ana Espinosa Mireles (colaboradores). 1972. Ra noyá ra ñu̱hñú. La palabra del
otomí. Edición a cargo de Manuel Alvarado G. México: Patrimonio Indígena del Valle del
Mezquital y la Dirección General de Educación Extraescolar en el Medio Indígena.
Academia de la Cultura Hñähñu. 1990. Ya thuhu hñähñu. Cantos hñähñu. México: SCEPH-SEP y
INI.
____. 1992. Vocabulario hñähñu – español, Valle del Mezquital, Hidalgo. Pachuca, Hidalgo:
Instituto Hildalguense de Educación Básica y Normal.
____. 1996. Ntu̱i noya ga mfädi. Vocabulario técnico hñähñu-español, español-hñähñu. Anastacio M.
Botho Gaspar (coordinador), Pedro Godínez Salas, Abel Huizache Roque, Vicente Lara
Hernández y Fernando Secundino Tepetate. Pachuca: Universidad Autónoma del Estado
de Hidalgo, Academia de la Cultura Hñähñu.
____. 1999. Rá mui rä ñähñu: Vivencias del ñähñu. Video de tres historias que narran diversos aspectos
de la vida del indígena ñähñu del Valle del Mezquital en el estado de Hidalgo. (“Los esfuerzos
de la cultura ñähñu por impulsar la escritura de su idioma”; “La sobrevivencia de la
cultura ñähñu en relación con la experiencia de miles de migrantes”; “La vida cotidiana de
las pastoras como depositarias de la cultura tradicional ñähñu”.) Video producido por la
Academia de la Cultura Hñähñu y CIESAS.
Alvarado Guinchard, Manuel. 1976. El códice de Huichapan, I. Relato otomí del México prehispánico
y colonial. México: Instituto Nacional de Antropología e Historia (INAH). Colección
Científica 48.
Andrews, Henrietta. 1950. Vocabulario otomí de Tasquillo, Hgo. México: Instituto Lingüístico de
Verano (ILV).
____. 1993. The function of verb prefixes in Southwestern Otomi. Dallas: Summer Institute of
Linguistics (SIL) and University of Texas at Arlington (UTA).
Arroyo, Victor Manuel y Emilia Wallis. 1955. Elementos de gramática otomí. Ixmiquilpan, Hidalgo:
Patrimonio Indígena del Valle del Mezquital.
Bartholomew, Doris A. 1960. “Some revisions of Proto-Otomi Consonants”. International Journal
of American Linguistics 26.317–329.
____. 1965. The reconstruction of Otopamean. Ph.D. Thesis, University of Chicago, Chicago.
____. 1968. “Concerning the elimination of nasalized vowels in Mezquital Otomi”. International
Journal of American Linguistics 34.215–17.
____. 1969. Los numerales uno al diez en los idiomas otopameanos. Programa Interamericano de
Lingüística y Enseñanza de Idiomas. El Simposio de México, enero de 1968: Actas,
informes y comunicaciones. México: UNAM. Págs. 282–6.
____. 1973. Otomi dependent clauses. Claudia Corum, T. Cedric Smith-Stark and Ana Weiser, eds.
You take the high node and I’ll take the low node: Papers from the Comparative Syntax Festival:
The differences between main and subordinate clauses. A paravolume to Papers from the
Ninth Regional Meeting, Chicago Linguistic Society. Págs. 1–8.
521
DICCIONARIO HÑÄHÑU (OTOMÍ) 522
____. 1992a. “Gramática otomí de San Felipe Santiago, Municipio de Jiquipilco, Edo. de México”.
Ms. 32 pp, apéndice sobre los proclíticos verbales.
____. 1992b. “Reverberaciones de la pérdida de la h en la transcripción del matlatzinca en los
siglos XVI y XVII”. Elizabeth Luna Traill, coordinadora. Scripta Philologica in Honorem Juan
M. Lope Blanch III: Lingüística indoamericana y Estudios Literarios. México: Universidad
Nacional Autónoma de México, Instituto de Investigaciones Filológicas. Págs. 17–37.
Bernal Pérez, Felipino. 1986. Hñähñu – recopilación de 505 verbos otomíes conjugados. Cardonal,
Hidalgo: Centro Social de Cardonal, Hgo.
____. 1996. Diccionario hñähñu-español y español-hñähñu del Valle del Mezquital, Hidalgo.
Ixmiquilpan, Hidalgo, México. Segunda edición 1998, Asesoría: Verónica Kugel.
Bernard, H. Russell. 1963. A sentence dictionary of Otomi with context exemplification. Master’s
thesis, University of Illinois, Urbana.
____. 1966. “Otomi tones”. Anthopological Linguistics 8:9.15–19.
____. 1967. “The vowels of Mezquital Otomi”. International Journal of American Linguistics 33.247–
8.
____. 1970. “More on nasalized vowels and morphophonemics in Mezquital Otomi. A rejoinder to
Bartholomew”. International Journal of American Linguistics 36.60–3.
Bernard, H. Russell and Jesús Salinas Pedraza. 1989. Native ethnography: A Mexican Indian
describes his culture. Newbury Park, London, New Delhi: Sage Publications.
Botho Gazpar, Anastacio M. 1991. “La cultura hñähñu”. Nos queda la esperanza. El Valle del
Mezquital. Carlos Martínez Assad y Sergio Sarmiento, coordinadores. México: Consejo
Nacional para la Cultura y las Artes. Págs. 249–56.
Botho Gaspar, Anastacio M. (Coordinador), Pedro Godínez Salas, Abel Huizache Roque, Vicente
Lara Hernández, Vicente y Fernando Secundino Tepetate. 1996. Ntu̱i noya ga mfädi.
Vocabulario técnico hñähñu-español, español-hñähñu. Pachuca: Universidad Autónoma del
Estado de Hidalgo, Academia de la Cultura Hñähñu.
Bravo de la Cruz, Gumersindo, Filiberto Romero Herrera, Alfredo Pedraza Secundino, Juan
Pedraza Nemesio. 1976. Mi primer libro en otomí. Ma mu̱di he̱-mi de ga ña̱hñu. México:
PIVM y SEP.
Buelna, Eustaquio. 1893. Luces del otomí. México: Imprenta del Gobierno Federal. [Compilado
por un padre jesuita alrededor de 1767.]
Cárceres, Pedro de. 1907. “Arte de la lengua otomí”. Editado por Nicolás León. Boletín del
Instituto Bibliográfico Mexicano 6.39–155. [Manuscrito del siglo XVI]
Cárdenas Zacarías, Oralia y Salvador García Angulo. 1987. Autodidactismo solidario. Una
experiencia en el Valle del Mezquital. México: Servicios Educativos para Adultos, A.C.
Carochi, Horacio. 1640 ms. Diccionario otomí. Manuscrito de la Biblioteca Nacional de México.
[Antes llamado el Diccionario anónimo otomí. Dicen que Carochi también escribió una
gramática del otomí.]
Carrasco, Pedro. 1950. “Los otomíes”. Cultura e historia prehispánica de los pueblos mesoamericanos
de habla otomiana. México: Universidad Nacional Autónoma de México.
523 Bibliografía
____. 1998. “Los otopames en la historia antigua de Mesoamérica”. Yolanda Lastra y Noemí
Quezada, editoras, Estudios de cultura otopame 1. México: UNAM, Instituto de
Investigaciones Antropológicas. Págs. 17–51.
Castro de la Fuente, Angélica. 1961. La alfabetización en lenguas indígenas y los promotores
culturales. A William Cameron Townsend en el vigésimoquinto aniversario del Instituto
Lingüístico de Verano. Cuernavaca, Morelos: La Tipográfica Indígena. Págs. 231–48.
Claro Moreno, Gilberto y Anastacio Marcelino Botho Gazpar. 1982. “¿Qué somos los maestros
bilingües en el Valle del Mezquital?” Etnolingüística I. México: SEP, INI.
Códice de Huichapan. 1992. El códice de Huichapan. Comentario por Alfonso Caso. México:
Telecomunicaciones de México.
Coronado, Gabriela, Victor Manuel Franco Pellotier y Hector Muñoz. 1982. “Bilingüismo y
educación en el Valle del Mezquital”. Cuadernos de la Casa Chata 42. México: CIESAS.
Coronado, Gabriela, Juan Briseño Guerrero, Oscar Mota Gómez. 1999. Porque hablar dos idiomas
es como saber más: Sistemas comunicativos bilingües ante el México plural. México, D.F.:
CIESAS, SEP y CONACYT.
Dow, James W. 1974. Santos y superviviencias – Funciones de la religión en una comunidad otomí.
México: INI.
Ecker, Lawrence. 1947. “La incorporación del objeto al verbo en otomí y mexicano”. XXVII
Congress of Americanists (2), 269–277.
____. 1966. “Algunas observaciones sobre el calendario otomí y los nombres otomíes de los
monarcas nahuas en el Códice de Huichapan”. en Summa anthropologica en homenaje a
Roberto J. Weitlaner. México: INAH.
____. 1952. “Compendio de gramática otomí. Introducción a un Diccionario Otomí-Español 1”.
Anales del Instituto Nacional de Antropología e Historia 1949–1950. Tomo IV, No. 32 de la
Colección Lingüística.Págs. 121–174.
____. 1938 ms. Nuevo diccionario otomí-español, modernizando toda la lexicografía de este idioma, con
estudios gramaticales y bibliográficos. La Comisión Lingüística Universitaria en el Valle del
Mezquital, Edo. de Hidalgo, bajo la dirección del Instituto Mexicano de Investigaciones
Lingüísticas. Ahora (1998) está en vías de prepararse para su publicación.
Flores Farfán, José Antonio. 1984. “La interacción de compra-venta en los mercados otomíes”.
Cuadernos de la Casa Chata 103. México: Centro de Investigaciones Superiores en
Antropología Social.
Franco Pellotier, Victor Manuel. 1992. “Grupo doméstico y reproducción social”. Parentesco,
economía e ideología en una comunidad otomí del Valle del Mezquital. México: CIESAS.
____. 1995. Ramui ya mayo. La vida de los pastores. Video presentado en el I Coloquio sobre los
Otopames. Querétaro, 20 a 22 de septiembre, 1995.
Galinier, Jaques. 1987. Pueblos de la Sierra Madre. Etnografía de la comunidad otomí. México: INI,
Centre d’etudes Mexicaines et Centroamericaines (CEMCA).
____. 1990. La mitad del mundo. Cuerpo y cosmos en los rituales otomíes. México: UNAM, CEMCA,
INI.
____. 1998. “Los dueños del silencio. La contribución del pensamiento otomí a la antropología de
las religiones”. Yolanda Lastra y Noemí Quezada, editoras, Estudios de cultura otopame.
DICCIONARIO HÑÄHÑU (OTOMÍ) 524
Instituto Nacional para la Educación de los Adultos. 1991. Ma mfistofo ga hñähñu. Libro del
Adulto, Poblacion hñähñu. Desarrollo de contenidos: Gumercindo Ortiz Pérez y Heriberto
Salinas Pedraza. Apoyo técnico: Equipo técnico hñähñu. México: SEP, Delegación Hidalgo.
____. 1992. Ma he̱mi nehe ne ntofo hñöhñö. Población Hñöhñö de Querétaro. Elaboración de
contenidos: Lic. Carlos Gómez Olivo, Evaristo Bernabé Chávez, Ma. Luisa González
González y Valentín Hernández Sánchez. México: SEP, Delegación Querétaro.
Jiménez Moreno, Wigberto. 1939. “Origen y significación del nombre ‘otomí’”. Revista Mexicana
de Estudios Antropológicos 3: 62–68.
Kudlek, Manfred. 1982. La estructura verbal del otomí clásico. Indiana Nr. 7; Gedenkschrift Walter
Lehman, Teil 2. Berlin: Gebr. Mann Verlag.
Kugel, Verónica y Pedro Gabriel Martínez, coordinadores. 1998. Chilcuautla: Reflejo de la historia
de México, Valle del Mezquital, Hidalgo. 200 aniversario de la iglesia parroquial. México:
Parroquia Santa María Asunción, Chilcuautla, Hgo.
Lanier, Nancy. 1968. “Three structural layers in Mezquital Otomi clauses”. Linguistics 43.32–85.
____. 1972. Lecciones de lectura y escritura. Ra hña̱hñu de ra ‘Bota̱hi. Raya bede xa tofo hña̱hñu pa
gui pa̱di gui hñeti ne gui yofo ri hña̱qui. Autores de los cuentos: Gregorio Ortiz Barranco,
Modesto Villa Martín, Luisa Ramírez Pérez, Porfirio Frijol García, Venancio Hernández
Montiel y Hermenegildo Rangel Flores. Segunda edición 1993. México: Instituto
Lingüístico de Verano, A.C.
Lara Hernández, Vicente. 1982. “Guía para la enseñanza del hñahñu (otomí) a nivel de
primaria”. Etnolingüística 10. México: SEP-INI.
Lastra, Yolanda. 1998. “Los estudios sobre las lenguas otopames”. Yolanda Lastra y Noemí
Quezada, editoras, Estudios de cultura otopame. Revista Bienal 1998, Año 1, Núm. 1.
México: UNAM, Instituto de Investigaciones Antropológicas. Págs. 61–87.
León, Frances. 1963. “Revisión de la fonología del otomí”. Anales del INAH 15:44.315–30.
León, Frances y Morris Swadesh. 1949. “Two views of Otomi prosody”. International Journal of
American Linguistics 15.100–5.
López Yepes, Joaquín. 1826. Catecismo y declaración de la doctrina cristiana en lengua otomí, con
un vocabulario del mismo idioma. México: Impreso Alejandro Valdés.
Lozano, Hermenegildo y Yolanda Hernández. 1987. Ma he̱mi hñähñu. Mi libro hñähñu primer
grado. Hidalgo: SEP.
Luna Tavera, Francisco R. 1997. Otoncuicatl. Ya nzäi. Colección Otomiyotl Tomo I. [Cantos y
poemas en hñähñu y español, con fotografías de Nacho López.] México.
Manrique C., Leonardo. 1969. “The Otomi”. Evon A. Vogt, editor. Ethnology. Handbook of
Middle American Indians 8:2. Austin: University of Texas Press. Págs. 682–722.
Martín C., Donaciana, Victorino V. Gómez B. y Pedro M. Godínez S. 1986a. Yä mu̱i yä ñähñu.
Vida del ñähñu. Cardonal, Hgo.: Dirección General de Educación Indígena, Centro Social
de Cardonal, A.C.
____. 1986b. Ra thogi ne yä nfädi yä ñähñu. La historia y los conocimientos de los ñähñu. Cardonal,
Hgo.: Dirección General de Educación Indígena, Centro Social de Cardonal, A.C.
Martín Contreras, Donaciana. 1982. “Descripción de la lengua otomí en Tlacotlapilco, Hgo”. SEP-
INI, Etnolingüística 12.
DICCIONARIO HÑÄHÑU (OTOMÍ) 526
Martín Contreras, Donaciana, Tomás Cruz , Victorino Gómez y Hermenegildo Lozano. 1994.
Hñahñu. Lengua Hñahñu, Hidalgo, Primer ciclo. México: SEP y Comisión Nacional de los
Libros de Texto Gratuitos
Martín Contreras, Donaciana y Victorino Gómez Barranco. 1989. Na tu̱i rä hmuntsä ntofo rä
hñähñu rä hai rä batha rä botähi. Breve gramática del idioma hñähñu (otomí), Región Valle
del Mezquital. Asesoría lingüística: Verónica Kugel y Andrés T. Hasler. Segunda edición
1998, Asesoría lingüística: Véronica Kugel. 155 págs.
____. 1991. Breve historia del grupo hñähñu. Pachuca, Hidalgo: Gobierno del Estado.
Martín Contreras, Donaciana, Victorino V. Gómez Barranco y Pedro M. Godínez Salas. s.f.
Alfabeto hñähñu. Cardonal, Hgo.: Dirección General de Educación Indígena, Centro Social
de Cardonal, A.C. [Después de 1985]
Martín Contreras, Donaciana, Hermenegildo Lozano Mendoza, Moisés Roque Cerroblanco,
Gilberto Claro Moreno y Tomás Cruz Cardón. 1994. Hñahñu. Lengua Hñahñu, Hidalgo,
Segundo ciclo. México: SEP y Comisión Nacional de los Libros de Texto Gratuitos. 2° ciclo:
1995.
Martínez Assad, Carlos y Sergio Sarmiento (Coordinadores). 1991. Nos queda la esperanza. El
Valle del Mezquital. México: Consejo Nacional para la Cultura y las Artes.
Medina, Andrés y Noemí Quezada. 1975. Panorama de las artesanías otomíes de Valle del
Mezquital: Ensayo metodológico. México: Universidad Nacional Autónoma de México,
Instituto de Investigaciones Antropológicas.
Mendoza Meza, Lázara. 1982. “Evangélicos otomíes de Ixmiquilpan, Hgo”. Etnolingüística 36.
México: SEP y INI.
Muñoz Cruz, Héctor. 1982. “Te ngu ra m-u̱i ra ñaahñu ja ra B-atha de ra B-oot-ahi: El sistema de
vida de los otomíes del Valle del Mezquital”. Cuadernos de la Casa Chata 59. México:
CIESAS.
____. 1983a. “La escuela otomí entre la castellanización y el bilingüismo”. Cuadernos de la Casa
Chata 78. México: CIESAS.
____. 1983b. “¿Asimilación o igualdad lingüística en el Valle del Mezquital?” Nueva Antropología
6:2.281–97.
____. 1987. “Testimonios metalingüísticos de un conflicto intercultural: ¿Reivindicación o sólo
representación de la cultura otomí?” Funciones sociales y conciencia del lenguaje, (Ed.
Muñoz Cruz). Xalapa: Universidad Veracruzana. Págs. 97–115.
Neve y Molina, D. Luis de. 1767. Reglas de ortografía, diccionario, y arte del idioma othomí.
México: Imprenta de la Biblioteca Mexicana. [Reimpresión en 1863 por Tipografía de
Mariano Villanueva, y recientemente en una edición facsimilar.]
Newman, Stanley and Robert J. Weitlaner. 1950a. “Central Otomian I: Proto-Otomian
reconstructions”. International Journal of American Linguistics 16.1–19.
____. 1950b. “Central Otomian II: Primitive Central Otomian reconstructions”. International
Journal of American Linguistics 16.73–81.
Nicolás Rodríguez, Élfego. 1998b. “La contribución del radio bilingüe a la comunicación en
hñäñu”. Ponencia presentada al II Coloquio sobre los Otopames. Homenaje a Héctor
Samperio Gutiérrez. Pachuca, Hidalgo, 27 al 30 de octubre, 1998.
527 Bibliografía
Noguerola, Hugo. 1992. Música hñähñu en el Estado de Hidalgo. Pachuca, Hgo.: Instituto
Hidalguense de la Cultura, Gobierno del Estado de Hidalgo.
Nolasco Armas, Margarita. 1966. “Los otomíes del Mezquital, época posrevolucionaria”. Summa
Anthropologica en Homenaje a Roberto J. Weitlaner. México: INAH. Págs. 637–58.
Nuevo Testamento. 1970. Ra Rayo Testamento: Go guea̱ ya ma̱ca tofo núʉ ma̱ de ma zi hmuhʉ ra
Jesucristo ma pøhøtehʉ, dega hña̱hñu ne dega hña̱mfø de ra Bota̱hi. El Nuevo Testamento de
nuestro Señor y Salvador Jesucristo, otomí del Mezquital-español. Tercera impresión 1990.
México: Sociedad Bíblica de México.
Olguín, Enriqueta M. 1994. “Hacer guitarritas”. Colección Sociedad y Pensamiento. Pachuca,
Hidalgo: Universidad Autónoma del Estado de Hidalgo, Centro de Investigaciones y
Estudios sobre el Estado de Hidalgo.
Olguín Mezquite, Diego. 1982. “Rä nthähai ne rä me̱fi ha rä hmunsämu̱igä ñähñu ndästo̱ho̱”.
Etnolingüística 18. México: SEP, INI.
Oliver, Beatriz. 1998. “¿Han muerto los dioses hñahñu o existe un resurgimiento de los
mismos?” Yolanda Lastra y Noemí Quezada, editoras, Estudios de cultura otopame. Revista
Bienal 1998, Año 1, Núm. 1. México: UNAM, Instituto de Investigaciones Antropológicas.
Págs. 215–38.
Oliver Vega, Beatriz y Lydia Salazar Medina. 1991. Catálogo de las colecciones etnográficas del
Museo Nacional de Antropología. México: Instituto Nacional de Antropología e Historia.
Ortiz Pérez, Gumercindo y Heriberto Salinas Pedraza. 1991. Ma mfistofo ga hñähñu. Libro del
Adulto, Población hñähñu. México: Insituto Nacional para la Educación de los Adultos,
Delegación Hidalgo.
Pedraza Secundino, Alfredo, Sabino Roque Cerroblanco, Jesús Salinas Pedraza, Pedro Secundino
Miranda y Camilo Torres Federico. 1981. Ma hemi ñhähñu. Mi libro de otomí, Valle del
Mezquital, Hidalgo. México: SEP.
Priego Montfort, Eugenia. 1981. Las palabras compuestas del otomí del Mezquital. México: INAH.
Ramírez Pérez, María Luisa. 1974. Xii, ¿teguí tsi, banjua? Cuentos originales en otomí del Valle del
Mezquital. México: Instituto Lingüístico de Verano en coordinación con la Secretaría de
Educación Pública, a través de la Dirección General de Educación Extraescolar en el Medio
Indígena.
Salinas Pedraza, Heriberto, Gumercindo Ortiz Pérez y Judith Leal Arce. 1996. Conozcamos
nuestra lengua hñähñu: Pa ga pähu̱ ma tsu̱ ma hñäkihu̱. México: Instituto Nacional para la
Educación de los Adultos, Hidalgo.
Salinas Pedraza, Jesús. 1982. “Yä mede ñahñu: Cuentos otomíes”. Tradición oral indígena.
México: Cultura / SEP, Dirección de Educación Indígena.
____. 1984. Etnografía del otomí. México: Instituto Nacional Indigenista.
Salmos. 1991. Ya Ma̱ca Ja̱hña̱: Ya ja̱hña̱ hña̱hñu de ra Bota̱hi. Los Salmos traducidos al otomí del
Valle del Mezquital. México: La Liga del Sembrador, S.C. y La Liga Bíblica.
San Ildefonso, niños y niñas de. 1998. Ma dängä nfenihu̱: Nuestro gran pensamiento. Por las niñas y
los niños de San Ildefonso. San Ildefonso, Hgo.: Asesores hñähñu de S. Ildefonso,
H. Auntamiento de Tula, Hidalgo y Hmuntsa He̱mi (Centro de Documentación y Asesoría
Hñähñu).
DICCIONARIO HÑÄHÑU (OTOMÍ) 528
Servicios de Educación de Adultos, A.C. 1991. “La autogestión en el Mezquital”. Nos queda la
esperanza. El Valle del Mezquital. Carlos Martínez Assad y Sergio Sarmiento, coordinadores.
México: Consejo Nacional para la Cultura y las Artes. Págs. 297–309.
Sinclair, Donald. 1950. Manual para los maestros bilingües del Valle del Mezquital, Hgo. México:
Instituto de Alfabetización para Indígenas Monolingües.
Sinclair, Donald and Kenneth L. Pike. 1948. “The tonemes of Mezquital Otomi”. International
Journal of American Linguistics 14.91–8.
Soustelle, Jaques. 1937. “La famille otomi-pame du Mexique Central”. Travaux et Mémoires de
l’Institut d’Ethnologie, Paris. (Traducción al español publicada por el CEMCA).
Tranfo, Luigi. 1990. Vida y magia en un pueblo otomí del Mezquital. México: Consejo Nacional para
la Cultura y las Artes y el Instituto Nacional Indigenista. (Título original: Vita e magia in un
villaggio messicano, 1980. Traducción de Alejandra Ma. A. Hernández)
Urbano, Alonso. 1990. “Arte breve de la lengua otomí y vocabulario trilingüe, español-nahuatl-
otomí”. [original del año 1605] edición de René Acuña. Gramáticas y diccionarios 6.
México: UNAM, Instituto de Investigaciones Filológicas.
Voigtlander, Katherine y Artemisa Echegoyen Gleason. 1985. Luces contemporáneas del otomí.
Gramática del otomí de la Sierra. Serie de Gramáticas de Lenguas Indígenas de México 1.
México: ILV. Segunda impresión.
Wallis, Ethel E. 1953. “Problemas de aculturación implícitos en la educación indígena del otomí
del Mezquital”. América Indígena 13.233–58.
____. 1954-55. “Toponimia otomí del Valle del Mezquital”. Revista Mexicana de Estudios
Antropológicos 14.153–60.
____. 1956a. “Sociolinguistics in relation to Mezquital Otomí transition education”. Estudios
antropológicos publicados en homenaje al doctor Manuel Gamio. México: UNAM y SMA.
Págs. 523–35.
____. 1956b. “Simulfixation in aspect markers of Mezquital Otomi”. Language 32.453–59.
____. 1964. “Mezquital Otomi verb fusion”. Language 40.75–82.
____. 1968. “The word and the phonological hierarchy of Mezquital Otomi”. Language 44.76–90.
____. 1970. “The trimodal structure of a folk poem”. Word 26.170–93.
____. 1971. “Discourse focus en Mezquital Otomí”. Notes on Translation 42.19–21.
Wallis, Ethel E., Nancy Lanier y Victor Manuel Arroyo. 1956. “Diccionario castellano-otomí,
otomi-castellano”. Cuadernos del Valle del Mezquital 1. México: Patrimonio Indígena del
Valle del Mezquital e Instituto Lingüístico de Verano. 283 pp. Segunda edición, Diccionario
otomí-castellano. 1972. Patrimonio Indígena del Valle del Mezquital y La Secretaría de
Educación Pública.