Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Neologismos Kiche Digebi
Neologismos Kiche Digebi
2
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Financiamiento
Proyecto Universalización de la Educación Básica BIRF 7052GU
4
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
JAQB’AL
Le k’amal B’e rech Ka’ib’ Tzijonem xuchakuj pa el ub’i’ le Chituy rech Tijonem
jo’q’o (2,000) k’ak’ taq tzij pa K’iche’, Mam, Q’eqchi’, Kaqchikel, Q’anjob’al, Tz’utujil,
Poqomam, Poqomchi’, Akateko, Ixil xuquje’ Popti’. Xenuk’ wa’ we tzij rumal rech le
k’ak’ taq wuj xeb’e’lik rumal le jun k’ak’ utak’alb’al le uch’ek tijonik.
Le k’amal B’e rech Ka’ib’Tzijonem xutz’aqsaj le k’ak’ taq tzij ruk’ le kichakum chik ’
nik’aj taq wokaj le kichakum le unimarsaxik le qach’ab’al jas ta ne’ le: K’ulb’il Yol Twitz
Paxil, Uq’ab’ ch’ab’äl xuquje’ Tijonik rech le Nim Tijob’äl rech Landivar, Oxlajuuj Keej
Maya’ Ajtz’iib’, OKMA. Le k’amal B’e rech Ka’ib’Tzijonem sib’alaj kumaltyoxij chikech le
wokaj rumal cher man xkixu’yaj taj le jalajoj taq tzij, kel k’ut ub’ixkil wa’ rech katob’an
chike le ajtijab’ xuquje’ le tijoxelab’ rech le nimalaj tijonem rech le amaq’.
Le choltzij ucholam loq rib’ junam ruk’ le choltzij rech taq le ch’ab’äl; k’o jujun
taq tzij le keb’ oxib’ tzij le junakub’ij. Xuquje’ ek’o k’ak’ taq tzij le xaq ko’m junam
kepetik ne cher man junam taj le kikib’ij. Le choltzij kuk’ut le kojow chuq’ab’ rech
ujunumaxik le utzib’axik le jalajoj taq ch’ab’äl.
Le k’amal B’e rech Ka’ib’Tzijonem tajin katob’ik che unimirsaxik le choltzij ch’ab’äl
rech taq le jalajoj mayib’ taq cholchi’. Le jun choltzij kuya’ chike le ajtijab’ le ka’ib’
kich’ab’al, kech taq le tijoxelab’, le tijonik taq tijob’äl xuquje’ konojel le winäq le kakaj
kikinimirsaj le ch’ab’äl mayib’.
Neologismos del Idioma K’iche’
PRESENTACIÓN
El Ministerio de Educación a través de la Dirección General de Educación Bilingüe
Intercultural, llevó a cabo en el año 2003 la creación de una base de datos que contiene
mas de 2,000 términos nuevos o neologismos pedagógicos en los idiomas Mayas K’iche’,
Mam, Q’eqchi’, Kaqchikel, Q’anjob’al, Tz’utujil, Poqomam, Poqomchi’, Akateko, Ixil y Popti’.
Los términos fueron creados con base a las necesidades que se tienen en cuanto a la
producción de materiales educativos desde las áreas de aprendizaje del nuevo currículo
del nivel primario.
Con la finalidad de aumentar la base de datos, la DIGEBI consideró integrar una
serie de neologismos creados por otras instituciones comprometidas con el desarrollo
y modernización de los idiomas Mayas, las cuales son: K’ulb’il Yol Twitz Paxil, Academia
de Lenguas Mayas de Guatemala; Instituto de Lingüística y Educación de la Universidad
Rafael Landivar; Oxlajuuj Keej Maya’ Ajtz’iib’, OKMA. La DIGEBI agradece profundamente
el apoyo brindado por las instituciones referidas al permitir acceder a su base de datos
y compartir su difusión para el beneficio de los docentes y estudiantes del sistema
educativo nacional.
El vocabulario se presenta de acuerdo al orden alfabético de los idiomas Mayas;
en algunos casos, se encontrará con más de un término para referirse a un mismo
significado, debiendo considerarse como sinónimos. Además, el documento contiene
términos que tienen la misma forma con diferente significado. El vocabulario refleja el
esfuerzo por estandarizar la forma escrita de los idiomas.
La DIGEBI está colaborando con su grano de maíz para el desarrollo lexical de los
idiomas Mayas. Este vocabulario está dirigido a maestros bilingües, a estudiantes de las
Escuelas Normales Bilingües e Interculturales y personas interesadas y comprometidas
con la modernización lexical, uso y difusión de los idiomas Mayas.
6
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
A
K’ICHE’________________________ESPAÑOL
A ____________________________Muchacho, niño (clasificador)
Ab’ ___________________________Hamaca
Ab’ ch’at ______________________Catre
Ab’a’q_________________________Hollín
Ab’a’qchiköp __________________Milpiés
Ab’aj _________________________Piedra
Ab’äj _________________________Mineral
Ab’ix _________________________Milpa
Achalal _______________________Pariente, familiar
Achalalib’al ____________________Hermanastro (a)
Achalalil k’aslemal ______________Vida familiar
Achalalxik _____________________Parientes
Achalka’n______________________Concuña
Achb’anoj _____________________Adverbio
Achb’axininem _________________Tira cómica
Achb’i’aj, q’alajsab’äl b’i’aj _________Adjetivo
Acheqa’lenel ___________________Paciente
Achi __________________________Hombre
Achi k’ulajil ____________________Homosexual
Achi’al ________________________Masculino
7
Neologismos del Idioma K’iche’
Achi’l _________________________Amigo
Achi’lanel _____________________Escolta
Achi’lanem ____________________Afiliado
Achi’lib’ ________________________ Compadres (casamiento de los hijos)
Achib’il _______________________Compañero (a), amigo (a)
Achib’ilanik, achib’ilanem _________Acompañar
Achijal _________________________ Masculino (como género de
sustantivos)
Achijil ________________________Esposo
Achik’_________________________Visión
Achik’al tijonem ________________Educación virtual
Achik’anem ____________________Soñar, fantasia
Achik’nem _____________________Imaginación
Achikowija’ ____________________Semen
Achixanik, achixanem ___________Celar
Achixik________________________Celoso
Achji’ _________________________Concuño
Achochib’äl _____________________ Dirección (correo electrónico o de calle)
Achochib’äl ____________________Hábitat
Africa _________________________África
Africano_______________________Africano
Aj ____________________________Elote, cohete, caña de carrizo
Aj ab’yayala ____________________Americano
Aj eta’mab’alil k’aslem ___________Biólogo
8 8
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Aj Europa _____________________Europeo
Aj Francia _____________________Francés
Aj il __________________________Responsable (niño responsable)
Aj Italia _______________________Italiano
Aj jela’ ch’awem ________________Lengua extranjera
Aj paxil kayala’__________________Guatemalteco
Ajalib’äl _______________________Factor
Ajalk’walib’äl __________________Adopción
Ajanel ________________________Carpintero
Ajatz’yaqb’äl ___________________Modista
Ajaw, ajawaxel _________________Dios
Ajawan ib’ xoqoje’ k’utb’alil _______Género y autoestima
Ajawb’äl ______________________Reino
Ajb’anal kaxlanwa _______________Panadero
Ajb’anal wa ____________________Cocinero (a)
Ajb’insal ch’ich’ _________________Chofer
Ajch’ab’äl _____________________Católico
Ajch’aqaja’ b’antajik _____________Cultura Occidental
Ajch’umil ______________________Astrónomo
Ajcha’al q’ayes _________________Botánico
Ajchajil re tinimit _______________Policía, soldado
Ajchak _________________________ Profesional (pagado por su servicio etc.)
Ajchaq’e chak __________________Patrón
Ajchomsu’ _____________________Trompetista
9
Neologismos del Idioma K’iche’
Ajchuq’elal ____________________Posesivo
Ajeqale’n ______________________Licenciado (a)
Ajeta’m chikop _________________Zoólogo
Ajeta’mxkanul __________________Vulcanólogo
Ajetab’äl ______________________Evaluador
Ajij ___________________________Caña de azúcar
Ajilab’äl _______________________Número
Ajilab’al q’ij ____________________Calendario
Ajilamb’äl chuqe jik’
chomanïk _____________________Matemática y pensamiento lógico
Ajilamb’alil ____________________Matemáticamente
Ajilamb’anel ___________________Matemático
Ajilän meb’a’il __________________Inventario
Ajilanb’äl _____________________Matemática
Ajilanel _______________________Perito contador
Ajilatz’ib’, uwechikel _____________Variable
Ajitz __________________________Brujo, zajorín, hechicero
Ajiyom ________________________Comadrona, obstetra
Ajjeqomal _____________________Jefe
Ajk’amal b’e ____________________Principal, jefe, director
Ajk’amöl b’e tinamit, taqawokajil _____ Gobernante (persona)
Ajk’amq’aq’ ____________________Electricista
Ajk’aslemal ____________________Seres vivos
Ajk’ay kunub’äl _________________Farmacista
A 10
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
B
Neologismos del Idioma K’iche’
Ajpaja’ ________________________Acuática
Ajpalow ______________________Marinero
Ajpatan _______________________Cofrade
Ajpop, taqawokaj _______________Gobierno
Ajpopochin ____________________Capitán de nave
Ajpuqno’jib’äl __________________Ingeniero
Ajq’axel tz’ij ____________________Locutor
Ajq’ayes _______________________Herbívoro
Ajq’ij _________________________Sacerdote maya
Ajsaqwachon __________________Técnico
Ajsik __________________________Arriba
Ajsoköl wi’aj, esal wi’ ____________Peluquero
Ajt’ajtij ________________________Heladero
Ajt’iso’n _______________________Sastre
Ajta’l toq’ob’ ___________________Mendigo
Ajta’l tzij ______________________Receptor
Ajti’j __________________________Carnívoro
Ajti’jxk’yaq chikop ______________Carnívoros fisípedos
Ajti’kär chikop __________________Carnívoros pinnípedos
Ajtij __________________________Docente, maestro
Ajtikolanim ____________________Atleta
Ajtolöl wachb’äl ________________Escultor
Ajtu’ kär, tu’nel kär ______________Delfín
Ajtuj _________________________Parturienta
C 12
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Ajtukub’in _____________________Remador
Ajtz’ib’ ________________________Secretario
Ajtz’lamib’ chikop _______________Quirópteros
Ajtzij _________________________Emisor
Ajwa’katem ____________________Aventurero
Ajwakatelab’ ___________________Grupo (de turistas)
Ajware _______________________Dentista
Ajwinaqil ______________________Protagonista
Ajxe’el ________________________Dirigente
Ajxi’n _________________________Informal
Ajxib’ _________________________Nervioso (a)
Ajxib’rib’, xib’irib’ ________________Miedoso
Ajxik’ach’ich’, ajrapch’ich’ _________Aviador
Ajxojonelab’ ___________________Bailadores
Ajya’ltzijol _____________________Publicista
Ajyakal ja ______________________Albañil
Ajyaköl tze’ ____________________Payaso
Ajyiklob’ ______________________Comerciante
Ajyuq’ ________________________Pastor
Ak’ ___________________________Gallina
Ak’al _________________________Niña, niño
Ak’alil, alk’alal __________________Niñez
Ak’wa ________________________Tamalitos de elote
Al ____________________________Pesado
D
Neologismos del Idioma K’iche’
E 14
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
F
Neologismos del Idioma K’iche’
Aqanakik ______________________Fútbol
Aqanakiknel ___________________Futbolista
Aq’ ___________________________Lengua
Aq’a’l _________________________Carbón
Aq’ab’_________________________Noche
Aq’ab’il wa’im __________________Desayuno
Aq’ab’il, nimaq’ab’ _______________Madrugada
Aq’amb’äl riqonem ______________Competencias de etapa
Aq’aminaq, xq’apil ulew __________Latitud
Aq’anem ______________________Grado
Aq’anemal, paqalem_____________Progresividad
Aq’anib’äl, q’a’m ________________Escalera, puente
Aq’anik _______________________Progresar
Aq’anoq_______________________Hacia arriba
Aq’ansnäq _____________________Progresado
Are chi ri’, are taq _______________Cuando
Are’ __________________________Él, ella
Asarun ________________________Azadón
Aseyi’t, ja’ ch’uch’ujib’äl __________Aceite
At ____________________________Tú, vos
At’ixnab’ ______________________Estornudo
Ati’t __________________________Hembra
Ati’t, noy ______________________Abuela
Atinb’äl _______________________Balneario
G 16
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Atinem _______________________Baño
Atinik _________________________Bañarse
Atiyalil, ch’u’lch’ich’ ______________Aluminio
Atz, watz ______________________Hermana mayor de mujer
Atz’am ________________________Sal
Atz’amil _______________________Nitrato
Atz’iyaq _______________________Ropa, tela
Atz’u’m _______________________Flor de chilacayote
Atz’yaq ch’uqsaqil ______________Cortina
Atz’yaq warb’äl ________________Pijama
Atz’yaqb’äl chak ________________Overol
Awajb’äl ______________________Granja de animales
Awajilb’äl _____________________Potrero
Awän k’ayij ____________________Traficar
Awas, mak _____________________Pecado
Awasq’ij _______________________Semana Santa
Awex _________________________Siembra (de maíz)
Ayin __________________________Lagarto
Ayinib’ chikopib’ ________________Reptiles cocodilianos
H
Neologismos del Idioma K’iche’
B’
B’a ___________________________Taltuza
B’ajb’äl ________________________Martillo
B’ajinik, b’ajinem ________________Clavar
B’alam ________________________Jaguar, tigre
B’alkatinem, b’alkatinik __________Rodar
B’aluk_________________________Cuñado de hombre
B’anb’äl _______________________Molde
B’anb’äl chulaj _________________Letrina
B’anb’äl chuluj _________________Servicio sanitario
B’anb’äl k’ajkab’ ________________Ingenio
B’anb’äl taqanib’äl ______________Congreso
B’anb’äl wa ____________________Cocina
B’anb’alnik_____________________Moldear
B’anbäl no’jwuj ________________Imprenta
B’anem _______________________Predicado
B’anik, b’anonem, b’anonik _______Hacer
B’anikil ________________________Identidad
B’anikil ________________________Posicional (clase de palabra)
B’ankoyuq ch’ich’ _______________Niobio
B’anoj ________________________Verbo
B’anojil _______________________Verbal
I 18
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
J
Neologismos del Idioma K’iche’
B’isonem ______________________Triste
B’itok, ilb’äl, okib’al saq ___________Ventana
B’ix ___________________________Canción, canto
B’ixajaw _______________________Alabanza
B’ixal _________________________Melodía
B’ixb’äl ________________________Cancionero
B’ixik _________________________Decir
B’ixkil _________________________Informe, Informativo
B’ixonel _______________________Cantante
B’ixonik _______________________Cantar
B’i’aj __________________________Nombre
B’i’aj, b’i’ajnem _________________Sustantivo
B’i’ajnel _______________________Sustantivizador
B’i’ajnem ______________________Sustantivos
B’i’nik _________________________Nombrar
B’ochk’ulajil ___________________Noviazgo
B’oko’ _________________________Chimaltenango
B’okob’, tatb’em _________________Escudo
B’ol, xax ch’ich’__________________Lata
B’olaj _________________________Trozo
B’olajch’ich’, yuquyik ch’ich’________Ferrocarril
B’olb’äl ________________________Rodillos
B’olb’ik, b’olob’il_________________Cilíndrico
B’olob’ik _______________________Cilindro
1
22
2
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
B’olom ________________________Asado
B’olq’otinik, b’otonik _____________Enrollar
B’oq ja ________________________Sudor
B’oq’ochaj, b’oq’och _____________Ojo
B’oqch’aykil chikixo’l ri alaxik ______Erradicación de la violencia
intrafamiliar
B’oqja’ k’ajk’äs, tasmo’w __________Osmosis
B’oqnik _______________________Erradicar
B’oqom _______________________Arrancado, erradicado
B’oqonik, b’oqonem _____________Arrancar
B’orxa ________________________Bolsa
B’ot __________________________Algodón (listo para hilar)
B’otab’äl_______________________Algodonera
B’otonem______________________Remangar
B’o’chinem _____________________Arrullo
B’o’j __________________________Cazuela
B’o’j, t’u’y ______________________Olla
B’o’t __________________________Bote (como de basura)
B’ujunem, b’ujunik ______________Somatar
B’ukb’äl ib’ ____________________Suéter
B’ulb’u’x, k’iyib’äl ________________Yacimiento, fuente (como de agua)
B’unb’un, lab’äl _________________Tambor
B’uq __________________________Siguamonta, correcaminos
B’ur __________________________Burro
1
3
Neologismos del Idioma K’iche’
Ch
Cha __________________________Obsidiana
Cha’b’äl _______________________Filtro (de aceite)
Cha’b’äl chäj ____________________ Filtro (para pantalla de computadora)
Cha’nel _______________________Jurado
Cha’täl tijonem _________________Educación no Formal
Cha’yinik, kchayinik _____________Votar, vota
Chab’äl _______________________Coladera
Chab’ana jun toq’ob’_____________Por favor
Chab’ij chwe ___________________Decímelo
Chachal _______________________Collar
Chaj __________________________Gris, cenizo, ceniza, ocote, pino
Chajim q’ij ____________________Feriado
Chajinb’äl yawab’ _______________Enfermería
Chajinel ______________________Policía
Chajinel amaq’ _________________Ejército, soldado
Chajinel yawab’, ajyab’ ___________Enfermera
Chajinik _______________________Cuidar, proteger
Chajinsanem __________________Cremación
1
24
4
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Cho’pinik ______________________Desenroscar
Chojjäb’ ______________________Diluvio
Chojoj atinib’äl _________________Ducha
Chok’ok’, pok’opik _______________Tieso
Chokoyab’äl ___________________Formulario
Chokoyam_____________________Formulado
Chokoyanem __________________Formulación
Chokoyanik ___________________Formular
Chokoyil ______________________Fórmula
Chol __________________________Tabla (matemática o elementos
básicos químicos)
Cholaj ________________________Fila, hilera
Cholajil saqil ___________________Receta
Cholajilab’äl ___________________Sistema de numeración
Cholajilanik ___________________Contabilidad
Cholb’äl chak __________________Programa
Cholb’äl tzij ___________________Crucigrama
Cholb’inem ____________________Desfile
Cholchak _____________________Plan
Cholchak tijonem, cholchakunik ____ Planificación educativa, planificar
Cholchi’ _______________________Comunidad lingüística
Choletz’anem __________________Deporte
Choljik’nem, ub’ek’i’alil ___________Ecuación
Cholk’aslemal __________________Constitucionalidad
1
9
Neologismos del Idioma K’iche’
Cholwachb’äl __________________Álbum
Chom ________________________Gordo
Chom nakalwos ________________Xenón
Chom su’, kaxla’n su’ _____________Trompeta
Chomab’äl _____________________Política
Chomab’äl tzij __________________Política lingüística
Chomanem ____________________Pensamiento
Chomanik _____________________Pensar
Chomwiq’ab’ ___________________Dedo pulgar
Chomxko’l _____________________Intestino grueso
Choqoje’, xuquje’________________También
Choyib’al ______________________Machete
Choyoj ajij ____________________Zafra
Chu __________________________Hediondo
Chu wach _____________________Ante
Chu’ab’äj ______________________Azufre
Chub’, nuchub’ _________________Saliva
Chub’aj _______________________Escupo
Chub’anem, chub’anik, chub’nik _____ Escupir
Chuch, nan ____________________Mamá
Chuchi’ _______________________A la orilla de
Chuchuxel ____________________Señora principal
Chul ib’ ch’ich’ __________________Estroncio
Chulaj ________________________Orina, miado
1
B
Neologismos del Idioma K’iche’
Ch’
Ch’ab’_________________________Lanza
Ch’ab’ k’yaqoj __________________Lanzamiento de jabalina
Ch’ab’, ch’a’p ___________________Flecha
Ch’ab’al _______________________Idioma, lengua
Ch’ab’al _______________________Rezo
Ch’ab’al _______________________Voz (de habla)
Ch’ab’äl winaqilal _______________Lengua y sociedad
Ch’ab’alil ______________________Idiomático
Ch’ab’em ______________________Visita
Ch’ab’enem, ch’ab’enik, q’atunem,
q’atunik, solinem, solinik ___________ Visitar
Ch’ajb’äl ware’aj ________________Pasta dental
Ch’ajb’alq’ab’aj _________________Palangana
Ch’ajch’öj k’aslemal _____________Moral
Ch’ajch’oj, josoq’ ________________Limpio
Ch’ajch’ojirsanem, jusq’inem ______Aseo
Ch’ajch’ojnel ja’, saqarsab’äl ja’ ______ Cloro (blanqueador)
Ch’ajch’okik’____________________Bazo
Ch’ajo’n _______________________Menstruación, regla
1
D
Neologismos del Idioma K’iche’
Ch’ob’ik _______________________Adivinar
Ch’ob’nel, aj no’j, q’inom
etamanel ______________________Científico (persona)
Ch’ob’ön tzij ___________________Adivinanza
Ch’ob’otäl chak _________________Proyecto
Ch’ob’tz’ib’anik, kch’ob’tz’ib’anik______ Parafrasear, parafrasea
Ch’ob’tz’ib’nem _________________Paráfrasis
Ch’ojinik ______________________Pelear
Ch’ok _________________________Sanate
Ch’okob’anem, ch’okob’anik _______Montar
Ch’okoj, ch’oka’r ________________Cojo
Ch’olik, ch’olonik, ch’olonem ______Pelar
Ch’olom _______________________Pelado
Ch’op, matzati’ _________________Piña
Ch’opinik ______________________Saltar
Ch’u’j _________________________Loco
Ch’u’kaj _______________________Codo, esquina
Ch’u’kb’äl _____________________Bisagra
Ch’ub’lin ______________________Reflejo (como de espejo)
Ch’ub’lin b’aq’wäch______________Cristalino (del ojo)
Ch’ub’lin kaqkojch’ich’ ___________Selenio
Ch’ub’linik _____________________Reflejar
Ch’uch’uj ______________________Suave, blando
Ch’uch’usaq ch’ich’ ______________Calcio (elemento)
1
H
Neologismos del Idioma K’iche’
Ch’utinan _____________________Tía
Ch’utiral q’ij ____________________Asteroide
Ch’utitat, ikan __________________Tío
Ch’utityox _____________________Angelito
Ch’utitz’ib’ _____________________Minúscula
E
E are’ _________________________Ellos, ellas
Echam ________________________Cuñado de mujer
Echanel, echanik ________________Poseedor, poseer
Echb’äl amaq’ __________________Patria
Echkil _________________________Egocentrismo
Ek’ ___________________________Pie de gallo, pata de gallo
Elaq’än wach __________________Piratería
Elaq’om _______________________Asaltante
Elem, elik ______________________Salir
Elesanem, elesanik, esaxik ________Eliminar, quitar, sacar
Elik ___________________________Deserción
Elk’ayij ________________________Exportar
Elunimrisanem _________________Internacional
Elunimrisaxik __________________Internacionalizar
1
J
Neologismos del Idioma K’iche’
Ema __________________________Pero
Eqa’lenel ______________________Agente
Eqa’n _________________________Carga
Eqale’n, chak ___________________Oficio, cargo
Eqanib’äl ______________________Mochila
Eqanib’äl ch’ich’_________________Camión
Eqanik, eqanem ________________Cargar (en la espalda)
Erab’äl ja’ ______________________Cubeta
Ereb’äl ________________________Flete
Erenem _______________________Acarréalo
Erenik, erenem _________________Acarrear
Esab’äl wachb’äl ________________Cámara
Esalitzelatz’am _________________Plomo (elemento químico)
Esanem _______________________Menos
Esanem, k’amoj ________________Sustracción
Esb’äl no’j _____________________Experimento
Esb’äl sïb’ _____________________Chimenea
Estados Unidos de América _______Estados Unidos de América
Eta’mab’äl _____________________Conocimiento
Eta’mab’alil b’antzij ______________Lingüística aplicada
Eta’mab’alil ja __________________Hidrología
Eta’mab’alil jalwajastäq __________Física
Eta’mab’alil k’aslem _____________Biología
Eta’mab’alil kab’raqan ____________Sismología
2
40
0
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Etz’ab’a’l ______________________Juguete
Etz’ab’alil ______________________Figuras
Etz’achak ______________________Dinámica (animación)
Etz’amaq’em ___________________Juegos olímpicos
Etz’amb’äl _____________________Cancha
Etz’anch’ekoj ___________________Lotería
Etz’anem ______________________Juego
Etz’anem uxlanb’äl, oxlanem ______Recreo, juego, descanso
Etz’anem, etz’anik_______________Jugar
Etz’anib’äl, kikb’äl _______________Estadio
Etz’k’yaqb’äl ___________________Tiro al blanco
Ewanik, ewanem________________Esconder
Eye’m k’aslemal_________________Esperanza de vida
Eyenik ________________________Esperar
Eyowal ________________________Enojo, cólera
I
Ib’och’ ________________________Vena, nervios
Ib’och’ k’amatyo’jil_______________Tejido nervioso
Ib’och’il b’oq’och ________________Nervio óptico
Ib’och’il xikin ___________________Nervio auditivo
2
3
Neologismos del Idioma K’iche’
Ib’oy __________________________Armadillo
Ichaj _________________________Verduras, hierba
Ichajb’äl , xoral tikb’al ichaj ________Hortaliza
Ij_____________________________Sarampión
Ija’ ___________________________Semilla
Ija’b’äl ________________________Semillero
Ija’il __________________________Descendiente
Ik ____________________________Chile
Ik’ ____________________________Luna, mes
Ik’ilal _________________________Mensualidad
Ikaj ___________________________Hacha
Ikan, ixpak’pan _________________Gallina ciega
Ikaq’ _________________________Sobrino
Ikim, Chuxe’____________________Abajo de
Ikiranik, ikiranem _______________Cargar (en la cabeza)
Ikoq’ij _________________________Venus
Ikox __________________________Hongo
Ilb’al __________________________Vista
Ilb’äl ch’akul ___________________Radiografía
Ilb’äl ij ________________________Retrovisor
Ilb’äl näj ______________________Larga vista
Ilb’an _________________________Acto (de la obra)
Ilb’anem ______________________Actuación
Ilb’anik ________________________Actuar
2
44
4
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Ilik ___________________________Mirar
Ilinem ________________________Responsabilidad
Ilk’asnak’ ______________________Microscópico
Ilk’olb’äl _______________________Teatro (lugar)
Ilom __________________________Visto
Ilonb’äl chak ___________________Administración
Ilonel ________________________Contralor
Ilonel chak ____________________Administrador
Ilonem, ilonik __________________Ver
Iltz’ib’ _________________________Monitor (de computador)
Ilwäch, lemwäch ________________Lentes (para ver mejor)
Imam _________________________Nieto (a)
Imu’t _________________________Hierbamora, quilete
Imul __________________________Conejo
In ____________________________Yo
Inkane’y, ankane’y ______________Banano
Inoch’_________________________Sombra (persona o animal)
Inup __________________________Ceiba
Iq’, uk’u’xal kaqiq’ _______________Oxígeno
Iq’anem _______________________Oxigenación
Is ____________________________Camote
Isab’al ________________________Izabal
Ismachi’ _______________________Barba, bigote
Ismal _________________________Pluma, pelo de animal
2
5
Neologismos del Idioma K’iche’
Itz ___________________________Brujería
Itzel __________________________Demonio, diablo, maldad
Itzel kunab’al ___________________Veneno
Itzelal ________________________Maldición
Iwir __________________________Ayer
Ix ____________________________Vosotros
Ixajyuq’ _______________________Monja
Ixal chak ______________________Trabajo juvenil
Ixatz’yaqb’äl ___________________Blusa
Ixija’ __________________________Óvulo
Ixija’b’äl _______________________Ovario
Ixim __________________________Maíz
Ixjut __________________________Gusano
Ixk’aq _________________________Garra de animal
Ixk’aqaj _______________________Uña
Ixkanul, xkanul _________________Volcán, colina cerro
Ixkolob’ _______________________Intestino
Ixmatuq’ ______________________Tepocate
Ixmukur _______________________Tortolito
Ixnam ________________________Cuñada de hombre
Ixoq __________________________Mujer
Ixöq k’ulajil ____________________Lesbiana
Ixöq kär ______________________Sirena
Ixoqal ________________________Femenino (género)
2
46
6
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
J
Ja ____________________________Casa
Ja ak’alb’äl ____________________Orfanato
Ja b’anb’äl _____________________Fábrica
Ja ilb’al _______________________Observatorio
Ja k’olib’äl, achoch ______________Hogar
Ja kayb’äl _____________________Teatro
Ja kununib’äl ___________________Hospital
Ja riqb’äl ib’ ____________________Salón
Ja sutb’inb’äl ___________________Llantera
2
7
Neologismos del Idioma K’iche’
Ja warb’äl _____________________Hotel
Jab’ __________________________Lluvia
Jab’unem, jab’unik ______________Esparcir
Jach’__________________________Tapizca
Jach’anik ______________________Cosechar, tapizcar
Jach’onem, jach’onik _____________Tapizcar
Jachakem _____________________Dividido entre
Jachakunb’äl __________________Oficina
Jachäl ktijowik _________________Azafata
Jachanel ______________________Denominador
Jacheqale’n ___________________Descentralización
Jachija’________________________ADN (ácido desoxirribonucleico)
Jachija’b’äl _____________________Metafase
Jachija’nel _____________________ARN (ácido ribonucleico)
Jachijib’äl _____________________Garita
Jachïk ib’ ______________________Divorcio
Jachin ________________________A quién
Jachin che ____________________Para quién
Jachin chike ___________________Cuál
Jachin rech ____________________De quién
Jachin ruk’ ____________________Con quién
Jachinoq ______________________Quién
Jachk’ajk’äs ____________________Telofase
Jachoj ________________________División (operación matemática)
2
48
8
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Jo’lajuj ________________________Quince
Jo’q __________________________Doblador, tuza
Jo’q, k’yaqik rij __________________Desechable
Jo’q’o’ _________________________Dos mil
Jub’anoj_______________________Verbo intransitivo
Jub’iq’ ________________________Poco
Jub’unem _____________________Esparcido
Juch’ _________________________Eje (coordenada cartesiana), línea
Juch’ b’i’ _______________________Firma
Juch’b’äl ______________________Regla (de medir)
Juch’b’i’nik _____________________Firmar
Juch’ch’umil, ch’ab’iq’aq’__________Cometa
Juch’cha’nel ___________________Voto
Juch’uch’näq ___________________Destemplado (de los dientes)
Juch’unem, juch’unik ____________Rayar
Juchuy ________________________Ocho mil
Jujunal tz’ib’ ___________________Letra escrip
Juk’ xik’ach’ich’ _________________Jet
Juk’ajk’äs ______________________Unicelular
Juk’al _________________________Veinte
Juk’al b’elejeb’ __________________Veintinueve
Juk’al b’elejlajuj _________________Treinta y nueve
Juk’al jo’lajuj ___________________Treinta y cinco
Juk’al jo’ob’ ____________________Veinticinco
2
56
G
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Junam ________________________Igual
Junam ________________________Asamblea
Junamajelal____________________Simetría
Junamajelal etz’ab’al ____________Figura simétrica
Junamal ______________________Equilibrio
Junamejqalem _________________Congruencia
Junamil _______________________Semejanza
Junamil _______________________Unidad (sociológico)
Junamil rachi’l b’antajik
re jororemal ___________________Democracia y cultura de paz
Junamilal______________________Equidad
Junamisaxik ___________________Parecer
Junamnäq ka’tzijonem __________Bilingüismo equilibrado
Junamtaj ______________________Analogía
Junamtaj ______________________Símil (literatura)
Junamtajel ____________________Análogo
Junamtajem etz’ab’alil ___________Figuras semejantes
Junamtzij soltzij ________________Diccionario de Sinónimos
Junaq’aj _______________________Homónimo
Junatz’yaq _____________________Uniforme (ropa)
Junawäch _____________________Estándar
Junilal, tukelal _________________Singular
Junq’at _______________________Monomio
Jupach’uj b’ix __________________Copla
2
J
Neologismos del Idioma K’iche’
K
Kab’ __________________________Caramelo (dulce), panela
Kab’al_________________________Rancho con techo de paja
Kab’awäch _____________________Diorama
Kab’ij _________________________Pasado mañana
Kab’ijir ________________________Hace dos días, anteayer
Kab’lajk’al _____________________Doscientos cuarenta
Kab’lajq’o’ _____________________Cuatro mil ochocientos
Kab’lajuj ______________________Doce
Kab’raqan _____________________Sismo
Kab’tukan _____________________Fresa
Kach’ _________________________Chicle, copal
Kach’ach’ik ____________________Plasticidad
Kach’b’äl wuj __________________Clip
Kach’ch’ich’ ____________________Magnesio
Kach’che’ ______________________Caucho
Kach’inem, kach’inik _____________Mascar
Kach’q’or ______________________Plasticina
Kach’q’or jastäq ________________Cerámica
3
1
Neologismos del Idioma K’iche’
Kajpaj ________________________Tetrasílaba
Kajq’o’ ________________________Mil seiscientos
Kajuch’ tz’ib’awuj _______________Cuaderno de doble línea
Kajulew _______________________Planeta tierra
Kajxkut tz’ib’awuj _______________Cuaderno de cuadrícula
Kajxukutb’äl ___________________Cuadros, tabla
Kak’al, kawinaq _________________Cuarenta
Kak’i’aqatik ____________________Picar
Kakate’________________________Maxilar inferior, mentón, barbilla
Kalajoj miq’tewal ulew ___________Tipos de clima
Kame’lal ______________________Pacifista
Kamik ________________________Ahora, hoy
Kamik ________________________Morir
Kamikal _______________________Fallecimiento, muerte
Kaminaq ______________________Muerto
Kamisanem, kamisanik ___________Matar
Kamsab’äl chikop _______________Escopeta
Kamsab’äl chikopil ______________Insecticida
Kamsab’äl nak’chikopil ___________Bactericida
Kamsab’äl q’ayes ________________Herbicida
Kamsanel _____________________Criminal (malhechor)
Kamsanel chikop _______________Depredador (animal que caza otro)
Kamul ub’ixik __________________Repitan
Kamulb’alim ___________________Reciclado
3
3
Neologismos del Idioma K’iche’
Kamulim ______________________Repitencia
Kamulinal _____________________Reciclable
Kamulixik _____________________Reciclar, recicla
Kamulnuk’ _____________________Reciclaje
Kamulutz’ib’ ___________________Reescribir
Kamxa’, xa’aj ___________________Camisa
Kanajem, kanajik _______________Quedarse, quedar
Kanoq ________________________Dejarlo
Kansulk’um ____________________Tornado
Kapaj, ka’ib’tas tzij ______________Bisílaba
Kape _________________________Café (de tomar)
Kapeqija’ ______________________Semilla dicotiledónea
Kapuq etz’anem ________________Partido (de juego)
Kaq __________________________Rojo
Kaq’ __________________________Guayaba
Kaq’o’ _________________________Ochocientos
Kaqakach’ch’ich’ ________________Cobre
Kaqaq’oq’______________________Sandía
Kaqch’umil ____________________Marte
Kaqchulch’ich’ __________________Rutenio
Kaqi’wos ______________________Carburante
Kaqi’wosnel____________________Carburizante
Kaqi’wosnik____________________Carburar
Kaqiq’_________________________Viento, aire
3
4 64
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Kaqiq’b’äl _____________________Ventilador
Kaqiq’k’ajnem ___________________ Polinización anemógama (por el aire)
Kaqix,_________________________Guacamaya
Kaqkoj ________________________Anaranjado
Kaqkoj ch’ich’ __________________Rodio (elemento)
Kaqmux kik’____________________Glóbulos rojos
Kaqulja _______________________Trueno
Kar ___________________________Pescado
Karawa’n ______________________Arveja
Karb’äl ________________________Pecera, acuario
Kare’t _________________________Carreta
Karmataq’ _____________________Cetáceos
Karne’l ________________________Carnero, oveja, chivo
Kasol _________________________Segundo ciclo
Katamal _______________________Tamal con carne
Katijowik ______________________Comestibles
Katze’n taj _____________________Serio
Kawach _______________________Personificación
Kawäch _______________________Copia
Kawachkulanto _________________Perejil
Kawnik, ti’onik __________________Ladrar
Kaxa__________________________Caja, cajón, cofre
Kaxik’kär ______________________Peces actinopterigios
Kaxk’ok’arsab’äl sïb’ _____________Mirra
3
5
Neologismos del Idioma K’iche’
Ka’nuk’________________________Reforma
Ka’ok’janäq ____________________Rehidratado
Ka’ok’janel _____________________Rehidratante
Ka’ok’janem____________________Rehidratación
Ka’ok’janik _____________________Rehidratar
Ka’ub’anik _____________________Rehacer
Ka’ub’i’ ________________________Renombre
Ka’uk’u’xtz’ib’ __________________Diptongo
Ka’yenel _______________________Aficionado
Ka’yenem _____________________Afición
Ka’yenik _______________________Observar
Ka’yk’iqinal, uk’ux uq’eqal ________Pupila (del ojo)
Kcha’w q’aq’elja’ ________________Diesel, gas, gasolina
Keb’al_________________________Molino
Keb’k’u’x ______________________Duda
Keb’k’u’xnik ____________________Dudar
Kej ___________________________Caballo
Kejaq’opoj _____________________Llorona (de leyenda)
Kejemanim ____________________Carreras ecuestres
Kem __________________________Tejido
Kematz’ib’ _____________________Computadora
Kemb’äl tzij ____________________Morfología
Kemchi’ _______________________Gramática
Kemob’al ______________________Telar
3
7
Neologismos del Idioma K’iche’
Kok’sa’n _______________________Refinación
Kokib’ chikop___________________Reptiles quelonios
Koksiyow ch’ich’ ________________Titanio
Kola _________________________Cola (pegamento)
Kolk’aslemal ___________________Biotopo
Kolob’ ________________________Lazo
Kolob’al, tob’äl numïk ____________Refacción
Kolomaxik, uchomaxik ___________Resolver
Komale _______________________Comadre
Komon b’i’aj ___________________Sustantivo común
Komon b’ixonïk ________________Coro
Komon ch’ob’otäl chak ___________Proyectos sociales
Komön chomab’äl ______________Política social
Komön utzil ___________________Bien común
Komoncha’om__________________Validación
Komoneqa’lenem _______________Solidaridad
Kompale ______________________Compadre
Koral _________________________Corral
Koralijik, koralinem ______________Cercar, rodear
Kosem, kosik ___________________Cansarse
Kosnaq _______________________Cansado
Kot ___________________________Águila
Kotokik _______________________Curvado, torcido
Kotokik juch’ ___________________Línea curva
3
70
A
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Kotz’i’j ________________________Flor
Kotz’i’j ________________________Candela, vela
Kotz’i’j ________________________Ceremonia maya
Kotz’i’jb’äl, k’olkotz’i’j ____________Florero
Kotz’ijanem, tzurunem ___________Piropo
Kotz’ijtzij ______________________Rima
Kotz’ijuyub’, q’akojkej ____________Suchitepéquez
Kotz’iyo’ch _____________________Clavel
Kowach’ich’ ____________________Manganeso
Kowil, ukowil ___________________Testículos
Kowilaj _______________________Robusto, enérgico, vigoroso
Kowilaj achi ____________________Súper héroe (Batman, etc)
Kowilajche’, rax che’ _____________Cedro
Kowilajkej _____________________Mula
Kowilal, ko k’olik ________________Sólido
Kowinel _______________________Capaz
Kowinem ______________________Posible
Kowinem ______________________Rendimiento
Kowinem tijonik ________________Rendimiento escolar
Kowinem, kowinik ______________Poder
Koxpinb’äl ____________________Blindaje
Koxtar ________________________Costal, saco
Koxtarb’sam, b’irb’inem __________Encostalados
Koyopa’, kipa’___________________Relámpago
3
B
Neologismos del Idioma K’iche’
K’
K’a ___________________________Amargo, bilis, hiel
K’a ___________________________Hasta
K’a je la’ _______________________Hasta allá
3
D
Neologismos del Idioma K’iche’
K’ak’tzij _______________________Neologismo
K’alak’ik _______________________Calavera
K’alak’ik, b’aqb’oj ________________Flaco
K’alän ch’ich’ ___________________Balcón
K’alk’a’x, k’alk’ax, tzoloq’ __________Axila, sobaco, costilla
K’am _________________________Pita
K’am, etab’al, k’a’am _____________Cuerda
K’amach’awib’äl ________________Línea telefónica
K’amäl b’e _____________________Presidente
K’amal b’e k’utb’äl wäch __________Director de escena
K’amal kib’e ri ajkojonelab’ ________Pastor, evangélico
K’amal taq b’e tijonem ___________Autoridades educativas
K’amala’s ______________________Marioneta
K’amalb’e _____________________Director
K’amalb’e re tijob’al______________Director de escuela
K’amalb’e re tinamit _____________Alcalde
K’amanem ch’ob’otäl chak ________Dirección del proyecto
K’amansanem _________________Aprestamiento
K’amb’äl no’j ___________________Fábula
K’amb’äl yawab’ ________________Ambulancia
K’amb’anem ___________________Concordancia
K’amb’anik ____________________Concordar
K’amchachäl ___________________Cadena
K’ameqale’n atz’yaq _____________Toga
3
F
Neologismos del Idioma K’iche’
K’aqat ________________________Picazón
K’aqonik, k’aqonem _____________Tirar
K’ark’a’r _______________________Matraca
K’asaj _________________________Fiado, deuda
K’asik _________________________Despierto
K’ask’atem _____________________Perseverante
K’ask’atnik _____________________Perseverar
K’aslel ________________________No perecedero
K’aslemab’anil no’jk’aslemal_______Valores ecológicos
K’aslemal ______________________Vida
K’aslemalil _____________________Biológicamente
K’aslemam tzij _________________Historia
K’aslemamnel tzij _______________Historiador
K’aslik ________________________Listo, vivo
K’asnak’ _______________________Microorganismo
K’asnak’ilb’äl, ilb’äl nitz’ jastäq ______ Microscopio
K’astajem _____________________Despertarse
K’astajib’al _____________________Resurrección
K’astajnel k’u’x _________________Anfetamina
K’asulewja’_____________________Anfibios
K’asunem, k’asunik ______________Despertar
K’asunib’äl _____________________Alarma (instrumento)
K’asunik _______________________Alarmar
K’at __________________________Red grande de pita
3
H
Neologismos del Idioma K’iche’
K’ek’em _______________________Escaso
K’el ___________________________Chocoyo
K’elesu ________________________Loro
K’examaq’elil ___________________Internacionalmente
K’exanem _____________________Trueque
K’exb’anem ____________________Interacción
K’extajem _____________________Renovable
K’exwach ware’aj _______________Placa dental
K’exwachij _____________________Representatividad
K’exwachinik ___________________Representar (como actor)
K’i ____________________________Bastante, mucho
K’i’alil ________________________Cantidad
K’i’arsab’äl, k’iyarsanem __________Multiplicación
K’ib’ __________________________Tipo de palma
K’ib’anoj_______________________Industrial
K’ib’antajik ____________________Multicultural
K’ib’antajik xoqoje’ k’amb’antajik _____ Multi e interculturalidad
K’ich’ab’äl, k’i ch’ab’äl ____________Multilingüe
K’ichuq’ij ______________________Periódicamente
K’ik’ajk’äs ______________________Pluricelular
K’ilim _________________________Frito
K’ilim ixim, pol__________________Poporopo
K’ilinem, k’ilinik _________________Dorar
K’ilixik ________________________Freír
3
J
Neologismos del Idioma K’iche’
K’im __________________________Paja
K’imk’am q’ayes ________________Grama
K’ipaj _________________________Polisílaba
K’iq’at_________________________Polinomio
K’iqinal, xukuq’ab’ _______________Iris (del ojo)
K’irisanik k’amno’j _______________Desarrollar estructuras
K’isb’al ________________________Último
K’isb’alil _______________________Fin
K’isb’alil k’aytojb’äl ______________Liquidación
K’isik’ _________________________Cabro
K’isis__________________________Ciprés
K’isuwi’ tojb’alil _________________Indemnización
K’isxukut ______________________Lado terminal
K’itza’mkär _____________________Peces selacios
K’iwachel ______________________Teatro (hecho de dramatizar)
K’ix ___________________________Espina, vergüenza
K’ixawuch’ _____________________Puercoespín
K’ixukut _______________________Polígono
K’iya’l, k’i’alil____________________Plural
K’iyarsab’äl ____________________Signo por
K’iyarsanel _____________________Multiplicador
K’iyarsanel ajilab’äl ______________Coeficiente numérico
K’iyarsanik _____________________Multiplicar
K’iyem xuquje’ uwäch ___________Productividad y desarrollo
4
80
0
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
K’u’xatz’ib’nik __________________Vocalizar
K’u’xch’ub’lem jupuqch’umil ______Galaxia Seyfert (núcleo brillante,
emite radiación X)
K’u’xchomanem ________________Conciencia
K’u’xempuk ____________________Desenlace (de un cuento)
K’u’xeta’mab’äl, chomanem _______Filosofía
K’u’xeta’mab’alil ________________Filosóficamente
K’u’xil _________________________Sustancia
K’u’xilk’äs______________________Metafísica
K’u’xjastaq _____________________Elemento químico
K’u’xno’jib’äl ___________________Endopsíquica
K’uch _________________________Zopilote
K’uja, chet _____________________Troje, granero cuadrado
K’ul __________________________Poncho, chamarra
K’ulaj _________________________Paralelo
K’ulaj juch’ _____________________Línea paralela
K’ulaje’, kak’ulaj tz’ut_____________Comillas
K’ulajil ________________________Novio (a)
K’ulajpaj ______________________Par mínimo
K’ulanem, k’ulanik ______________Casamiento
K’ulanik _______________________Casado
K’ulb’a’t _______________________Colindancia o vecino
K’ulel _________________________Enemigo
K’ulja _________________________Vecinos, habitantes
4
4 84
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
K’uljo’lajujab’ __________________Quinceañera
K’ulmataj ______________________Fenómeno
K’ulmatajem ___________________Experiencia
K’ulmatajik ____________________Experimentar
K’ulpuq _______________________Intersección de conjuntos
K’ululab’tzij ____________________Antónimo
K’ululab’tzij ____________________Contrarios, antónimos
K’ululab’tzij soltzij _______________Diccionario de Antónimos
K’ulunel _______________________Objeto directo
K’ulunsanik ____________________Sintonizar
K’um _________________________Ayote, calabaza
K’ut perwuj ____________________Cartel
K’utb’äl _______________________Cursor
K’utb’äl b’e ____________________Guía de tránsito (mapa, señales)
K’utb’äl chak ___________________Maqueta
K’utb’äl ib’ _____________________Carné
K’utb’äl jastäq __________________Vitrina
K’utb’äl q’atoj __________________Título
K’utb’al tz’ib’ ___________________Cartilla
K’utb’äl wäch __________________Cine
K’utb’alil ______________________Croquis
K’utb’anem ____________________Diagnóstico
K’utb’anem komon ______________Diagnóstico comunitario
K’utb’anem tijonem _____________Diagnóstico educativo
4
5
Neologismos del Idioma K’iche’
K’utb’anik _____________________Diagnosticar
K’utb’e ________________________Señal de tránsito
K’utetal _______________________Lámina (ilustración)
K’utetalil ______________________Laminario
K’utipajb’äl ____________________Silabario
K’utiwachib’äl, q’axwäch wuj _____Acetato
K’utq’alajsab’äl no’j _____________Teorema
K’utq’axb’äl ____________________Semáforo
K’uttijonem, saqwachomsanem ___Capacitación
K’uttz’aqonel___________________Arquitecto
K’uttz’aqonem _________________Arquitectura
K’utub’äl wachb’äl ______________Pantalla
K’utub’al, k’utunem _____________Lección
K’utub’eyal junamil ______________Equidad de género
K’utumox q’ij __________________Brújula
K’utunem, k’utunik ______________Mostrar, señalar
K’utunemal ___________________Magisterio
K’utwachib’äl __________________Televisor
K’utwiq’ab’_____________________Dedo índice
K’wa’ _________________________Pozo
K’ya’lmul ______________________Frecuencia
K’ya’lmulal _____________________Frecuentativo
K’yaqanel chiköp _______________Cazador
K’yaqb’äl retalq’aj _______________Radiotransmisor
4
6 86
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
K’yaqkok ______________________Capirucho
K’yaqplunkun __________________Ametralladora (arma, lanza misil)
L
La ____________________________Chichicaste
La...k’ut _______________________Interrogación
Lab’ab’ ________________________Aguado
Laj jukub’ ______________________Canoa
Laj tzijol _______________________Letrero
Lajab’ kär, chapb’äl kär ___________Anzuelo
Lajchikop ch’umil _______________Osa menor
Lajja k’ayib’äl __________________Caseta
Lajja kunanb’äl _________________Puesto de salud
Lajk’al ________________________Doscientos
Lajpak’, ch’ich’ pak’ ______________Cuchara
Lajq’o’_________________________Cuatro mil
Lajtz’ib’ _______________________Letra minúscula
Lajtz’ib’awuj ___________________Libreta
Lajtzijonem ____________________Reseña
Lajuj__________________________Diez
Lajuj re jumuch’_________________Setenta
4
7
Neologismos del Idioma K’iche’
M
Ma ajil ________________________Irresponsable
Ma ajilal _______________________Irresponsabilidad
Ma ajilil _______________________Irresponsablemente
Ma tzij taj______________________No es cierto
Mab’i’aj _______________________Anónimo
Mach’ich’wos___________________Boro
Mach’o’j ulew __________________Zona neutral (no combatiente)
Machikopb’äl __________________Flúor
Macho’r _______________________Estéril
Machol tijonem ________________Educación informal
Machomanem _________________Inconsciente
Maj __________________________Negativo
Maj jumul _____________________Nunca
Maj jun, ni ta jun ________________Nadie, ninguno
Maj la’ ________________________De nada
Maj uchuq’ab’, tuqa’r _____________Débil
Maj, maj upam _________________Nada
Majb’äl tijonem _________________Educación infantil
4
90
A
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Masat_________________________Venado
Mataq’tami’ ____________________Ballena
Matz’aqat k’ajk’äs _______________Procariota
Matz’inilnäq ___________________Destemplada (desafinado)
Matz’inilnik, juch’uch’ik,
kamatz’ilnilnik, kajuch’uch’ik ______Destemplar, se destempla
Matzij ________________________Irreal
Matzij, matzijnem, ma...ta(j) _______Negación
Matzijolil ______________________Irrealismo
Maxe’lq’a’q’ k’amq’aq’ ____________Carga eléctrica negativa
Maxe’lq’aq’ ____________________Electrón
Maxta’t _______________________Maxtate, taparrabo
May __________________________Tabaco
Maya’ b’antajik _________________Cultura Maya
Mayanem, kajmanem ____________Prodigio
Mayatz’ib’ _____________________Glifo
Mayb’aq’wachel, sub’b’oq’ochal _____ Mágico (ojos mágicos)
Maynem, k’utwachil _____________Espectáculos
Ma’etamatäl ___________________Incógnita (elemento de las
ecuaciones matemáticas)
Ma’n__________________________Puntería
Meb’a’ ________________________Pobre
Meb’a’, minor ___________________Huérfano, pobre
Meji’k, pachalik _________________Postrarse, doblarse
4
92
C
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Miq’inem ______________________Caloría
Miq’moj _______________________Templado, tibio
Miq’onik, miq’onem _____________Calentar
Miq’sab’äl _____________________Cafetera
Mi’al, rab’in ____________________Hija de hombre
Mi’alab’al ______________________Hijastra de hombre
Mokonel ______________________Jornalero
Molb’al k’yalil __________________Signos de agrupación
Molcholajnel nuk’b’äl ____________Sistema operador
(como de computadoras)
Moletamab’äl __________________Enciclopedia
Molojtijoj, komontijoj, wokajtijoj _____Comunidad educativa
Molomtzij _____________________Mentira, falsedad
Monk’o’y, malaxk’o’t _____________Crespo, colocho
Mop __________________________Coyol
Morto’m ______________________Mayordomo
Mow k’ajk’äs ___________________Membrana celular
Mox warnaqil __________________Sonambulismo
Moxq’ab’, mox __________________Izquierda
Moxyab’il _____________________Epilepsia
Moy __________________________Ciego
Mub’am _______________________Remojado
Mub’anem, mub’anik ____________Remojar
Much’_________________________Chipilín
4
94
E
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
N
Na utz taj ______________________No está bien
Nab’ak’u’x _____________________Sentido de humor
Nab’al ________________________Gusto
Nab’al re ti’ojilal_________________Tacto
Nab’al rech echb’anem ___________Sentido de pertenencia
Nab’alil _______________________Sentidos
Nab’e _________________________Primero
Nab’e etab’äl ___________________Evaluación inicial
Nab’e junab’____________________Primer grado
Nab’e q’ij ______________________Domingo
Nab’e tanaj ____________________Primera unidad
Nab’e xak ______________________Profase
4
96
G
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Nab’ech’awem__________________Lengua materna
Nab’ejsab’äl b’ixik _______________Prevención
Nab’ejsanb’äl pa che’_____________Centro de Prisión Provisional
Nab’ek’os ______________________Acentuación aguda
Nachiti’, nochti’ _________________Tuna
Naj ___________________________Lejos
Näj tijonem ____________________Educación a Distancia
Najal _________________________Distancia
Najilb’äl, ilb’äl uwakaj ____________Telescopio
Najropinem ____________________Salto de longitud
Najtirjuquq chikopib’ ____________Reptiles rincocéfalos
Nak’ __________________________Micra
Nak’ nuk’k’aslem ________________Homeostasis
Nak’ab’äl tz’ib’, taktak ____________Tecla
Nak’äl ilwäch ___________________Lentes de contacto
Nak’b’äl, nek’b’äl _______________Pegamento
Nak’ch’uqb’äl soknaqil ___________Esparadrapo
Nak’chikopil, uchikopil jastaq _____Bacteria
Nak’elaweyil ___________________Chapa (de puerta)
Nak’etal _______________________Calcomanía
Nak’ik_________________________Pegar (con goma)
Nak’ob’al ______________________Goma, pegamento
Nak’tux _______________________Injerto (vegetal)
Nak’tuxnik _____________________Injertar (con plantas)
4
H
Neologismos del Idioma K’iche’
Nimeta’manel __________________Sobresaliente
Niminem ______________________Interferencia
Nimk’yaqb’äl __________________Tanque
Nimkab’raqan __________________Terremoto
Nimonem, nimonik _____________Meter
Nimtak’alb’äl, tak’alb’äl ___________Tarima
Nimtz’ib’ ______________________Letra mayúscula
Nitz’ cholk’ut ___________________Microcurrículum
Nitz’ chomanïk _________________Frase
Nitz’ kajxukut __________________Casilla
Nitz’ raqan _____________________Corto
Nitz’, witz, alaj __________________Pequeño
Nitz’akik ______________________Cincos, canicas
Nitz’irb’äl ajalib’äl _______________Mínimo denominador común
Noch’ _________________________Silueta
Nochti’________________________Nopal
Nojimal, no’jimal ________________Despacio
Nojinaq _______________________Lleno, satisfecho
No’j __________________________Idea
No’j tzijonem __________________Conferencia
No’j wuj, no’jib’al wuj ____________Libro
No’jajilanik ____________________Aritmética
No’jalil ________________________Psicológicamente
No’jalinel ______________________Psicólogo
5
1
Neologismos del Idioma K’iche’
No’jb’anem ____________________Tecnología
No’jb’anobäl ___________________Civilización
No’jib’äl tzij ____________________Refrán
No’jim ________________________Invento
No’jinel _______________________Concejal
No’jk’aslemal tijonem ____________Educación en Valores
No’jnik’ob’äl tzijob’äl _____________Lingüística
No’jriqonem ___________________Competencias actitudinales
No’jtijojnem ___________________Disciplina (disciplina académica)
No’jwuj q’ojomb’äl ______________Partitura
No’jwuj tijonik__________________Libros de texto
No’s __________________________Pavo, chompipe
Nuch’wiq’ab’ ___________________Dedo meñique
Nuk’b’al q’aq ___________________Poyo
Nuk’b’alil ______________________Constructivismo
Nuk’b’anel _____________________Programador (de computadora)
Nuk’b’iwuj _____________________Bibliografía
Nuk’b’iwujil ____________________Bibliográfico
Nuk’ch’ob’oj ___________________Convenio
Nuk’chomab’al _________________Acuerdo
Nuk’chomanik Ajpopil ___________Acuerdo Gubernativo
Nuk’eta’mab’äl _________________Construcción del conocimiento
Nuk’etz’b’a’l ____________________Rompecabezas
Nuk’k’aslem ___________________Ecología
5
102
2
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Nuk’soltzij _____________________Lexicografía
Nuk’tz’ib’anem _________________Diagramación
Nuk’uchakunel tijonem __________Administrador educativo
Nuk’um uchi’ja _________________Persiana
Nuk’unel tijonem _______________Coordinador académico
Nuk’unel tz’ib’an wuj ____________Coordinador editorial
Nuk’uq’ajajel ___________________Trompa de Eustaquio
Nuk’wäch _____________________Programa (computación)
Numik ________________________Hambre común
Nupch’umil, malch’umil _________Saturno
O
Och’ __________________________Elote tierno, jilote
Oj ____________________________Aguacate
Oj ____________________________Nosotros
Ojer __________________________Antes
Ojer k’aslemal __________________Era arcaica
Ojer nab’e k’aslemalil ____________Era precámbrica
Ojer nab’e utzijol uwachulew ______Era paleozoica
Ojer nab’e winaqilal _____________Era antropozoica
Ojer nab’etas uwachulew _________Era cenozoica
5
3
Neologismos del Idioma K’iche’
Oxik’ _________________________Trimestre
Oxjachän _____________________Regla de tres
Oxk’al ________________________Sesenta
Oxk’os ________________________Esdrújulo (a)
Oxk’u’x tz’ib’ ___________________Triptongo
Oxlajk’al_______________________Doscientos sesenta
Oxlajq’o’_______________________Cinco mil doscientos
Oxlajuj ________________________Trece
Oxlanemal_____________________Vacaciones
Oxpaj _________________________Trisílaba
Oxpaläj _______________________Dimensión (tres dimensiones)
Oxq’at ________________________Trinomio
Oxq’at kawiq ___________________Trinomio de segundo grado
Oxq’o’_________________________Mil doscientos
Oxt’in, oxcholnak’ _______________Puntos suspensivos
Oxtz’aq _______________________Pirámide triangular
Oxtz’aq kajtz’ik _________________Pirámide cuadrada
Oxxukut junamch’um ____________Triángulo congruente
Oxxukut tz’aq __________________Pirámide
Oxxukut, oxib’uxukut, oxtzelaj ____Triángulo
O’on __________________________Iguana
5
5
Neologismos del Idioma K’iche’
P
Pa____________________________En
Pa juyub’ ______________________Área Rural (cantón, aldea)
Pa mox _______________________A la izquierda
Pa nik’aj q’ij, pa q’ij, pa tik’il q’ij ______ A medio día
Pa taq ________________________A la (s)
Pa tinamit _____________________Área urbana
Pa wikiq’ab’ ____________________A la derecha
Pa, chi ________________________A
Pach’ _________________________Trenza
Pach’um ______________________Trenzado
Pach’um tzij____________________Poema
Pach’umb’äl tzij _________________Poemario
Pach’unel tzij ___________________Poeta, poetiza
Pach’unem, pach’unik ___________Trenzar
Pache’ ________________________Cárcel, calabozo
Pachq’ab’, pisq’ab’aj,
ch’uqtob’äl q’ab’aj ______________Guante
Pachub’äl, tz’am wi’______________Listón
Paj ___________________________Libra
Paj, uch’aqapil tzij _______________Sílaba
Pajanem ______________________Predicción
5
106
6
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Pajanik________________________Predecir, predice
Pajb’äl ________________________Copa
Pajb’al’ib’nik ___________________Autoevaluar
Pajonem, pajonik _______________Pesar
Pak’ ___________________________ Cuchara de madera, jícara, cucharón
Palajaj, palaj ___________________Cara
Palomax ______________________Paloma de castilla
Palow_________________________Océano, mar
Pamaj ________________________Tronco
Pamaj ________________________Estómago
Pamb’oq’och ___________________Humor vítreo (del ojo)
Pamrij ________________________Contraportada
Pamxiltzij, tiqtzij ________________Infijo
Panama’_______________________Panamá
Panku’ ________________________Banco (para sentarse)
Panq’an _______________________Sacatepéquez
Paplo’t ________________________Barrilete
Paq’, sik’poq’ ___________________Cohete (fuego artificial)
Paq’aq’ ________________________Ametralladora (fuego artificial)
Paq’inem, paq’inik_______________Partir por la mitad, reventar
Paq’onem, paq’onik _____________Rajar
Paq’pa’q’ab’ ____________________Aplauso
Paqab’isaxik ___________________Elevar
Paqalem, aq’anik________________Subir
5
7
Neologismos del Idioma K’iche’
Paqchinem, ch’ikmayinem,
ch’ikmix _______________________Empujar
Par ___________________________Zorrillo
Parapox _______________________Concha
Pare __________________________Cura, sacerdote
Parki _________________________Izote
Paror, kinaq’____________________Riñón
Pas __________________________Faja
Pas ch’umil ____________________Vía láctea
Patan _________________________Mecapal
Patan alaxik ____________________Deberes de la familia
Patan, latz’_____________________Quehacer
Patanel _______________________Servidor
Patanel tyox ___________________Sacristán
Patanelab’ _____________________Comité
Patet _________________________Malacate (huso)
Patux _________________________Pato
Patz’an________________________Rastrojo
Patzapik_______________________Despeinado, desordenado, peludo
Patzka’r _______________________Disfraz
Patzka’rnik _____________________Disfrazar, disfraza
Patzpo’y_______________________Frívola
Patzu’k tzij, patzku’y tzij __________Trabalenguas
Pawi’ _________________________Sombrero
5
108
8
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Paxik _________________________Quebrar
Paxil kayala’ ____________________Guatemala
Paxinem, paxinik________________Quebrar (algo de cocina)
Paxlaq, xmaramaq ______________Verdolaga
Payaki’ ________________________Maxilar superior
Payu’, sub’al tz’am, su’t,
su’b’äl tza’maj __________________Pañuelo
Pa’tz _________________________Peludo
Pejk’at ________________________Malla
Pek___________________________Cueva
Peme’ch _______________________Conchas de mar
Pepe _________________________Mariposa
Peq __________________________Cacao
Peqija’ ________________________Cotiledón
Pera’j, pe’r _____________________Perraje
Pera’j, reb’o’s ___________________Chal
Perpe’ch ______________________Cresta
Persäq ab’äj ____________________Lápida (piedra mortuoria)
Perwachnem ___________________Escena (fragmento de la obra )
Perwuj ________________________Cartulina
Petb’äl anima’ __________________Desmayo
Petb’il, chuwe’q kab’ij ____________Futuro
Petem, petik ___________________Venir
Pichonem, pichonik _____________Apuñalar, puyar
5
9
Neologismos del Idioma K’iche’
Pilin __________________________Resbaladizo
Pim __________________________Grueso
Pim kotz’b’äl ___________________Colchón
Pimawuj ______________________Cartón
Pirb’äl se’t, uketb’äl _____________Diámetro
Pirim _________________________Partir, fraccionar
Pironik, pironem ________________Partir (con la mano)
Pisb’äl k’ax ____________________Venda
Pisb’äl wuj ____________________Forro
Pisik, b’utzunik, b’utzunem _______Envolver
Pisonik ________________________Forrar
Pitz’om _______________________Aplastado
Pitz’onem, pitz’onik _____________Aplastar
Pitz’q’ojomb’äl _________________Piano
Pix ___________________________Tomate
Pixab’nem _____________________Reflexión
Pixb’anem chak_________________Orientación para el trabajo
Pixb’anik, uk’u’xal k’aslemal _______Principios
Pixq’aq’ _______________________Neutrón
Pixq’aq’ ch’umil _________________Estrella de neutrones
Pixtun ________________________Tortilla gruesa
Pi’q ___________________________Xilote, olote
Pom __________________________Copal, incienso
Pop __________________________Petate
5
110
A
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Q
Qab’sanem, tukub’inik ___________Remar
Qajb’äl _______________________Alquiler
Qajb’al chi jujunal _______________Renta percápita
5
112
C
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Qulb’ixanik ____________________Entonar
Qulil __________________________Tonalidad
Qulq’ab’ ______________________Pulsera, brazalete
Qumunem ____________________Bebido
Qumuxik ______________________Tomar, beber
Qupb’äl ixk’eq _________________Cortaúñas
Qupib’äl_______________________Tijeras
Qupib’al ch’ich’ _________________Alicate
Qupim wuj ____________________Recorte (como de periódico)
Qupinem, qupinik ________________ Cortar (carne, madera con instrumento)
Q’
Q’ab’, uq’ab’ ____________________Mango, aza
Q’ab’a’t _______________________Remo
Q’ab’aj ________________________Manos, extremidades superiores
Q’ab’akik ______________________Básquetbol
Q’ab’äl ________________________Manecilla
Q’ab’arel ______________________Borracho
Q’ab’arisab’äl, kumb’alil __________Droga
Q’ab’arnaqil ___________________Alcoholismo
Q’ab’atz’ib’_____________________Manuscrito (copia a mano)
5
114
E
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Q’alub’äl ______________________Abrazadera
Q’alunik, q’alunem ______________Cargar (en brazos)
Q’alwäch ______________________Corona
Q’an __________________________Amarillo
Q’anab’aj ch’ich’ ________________Silicio
Q’anal k’amatyo’jil ______________Tejido adiposo
Q’anal, xepoyil _________________Graso
Q’anapwaq ____________________Oro
Q’anil, ________________________Grasa, manteca
Q’anpalo ______________________Océano atlántico
Q’anq’oj _______________________Sarazo (medio maduro)
Q’anq’oj q’oq’___________________Papaya
Q’anq’oq’ ______________________Melón
Q’antura’s _____________________Melocotón
Q’antz’ujujnel __________________Glándula cebacea
Q’anwäch, keqkojxe’_____________Zanahoria
Q’apoj ________________________Señorita (virgen)
Q’apöj ________________________Adolescencia
Q’apoj ali ______________________Muchacha, joven
Q’apojil _______________________Virginidad
Q’aq’ _________________________Fuego, calor
Q’aq’ uxe’ulew _________________Magma
Q’aq’achib’äl, ilb’äl ch’akul ________Radiografía
Q’aq’al, q’aq’ ___________________Calentura
5
116
G
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Q’axkayib’äl ___________________Cristal
Q’axnem ______________________Proceso
Q’axnem ______________________Traslación
Q’axnem tijonem _______________Proceso educativo
Q’axwach chakub’äl _____________Multimedia
Q’axwachaj ____________________Escáner
Q’axwachb’am _________________Escaneado
Q’axwachib’äl __________________Proyector
Q’axwachnik ___________________Escanear
Q’ayem _______________________Biodegradable
Q’ayes ________________________Monte, zacate, vegetal
Q’ayes chuq’ab’il ulew ___________Abono vegetal
Q’ayesb’äl _____________________Herbario
Q’ayinaq ______________________Podrido
Q’ayja’ ________________________Hidrólisis
Q’aynaqil yab’il _________________Cáncer (enfermedad)
Q’aynem ______________________Orgánico (a)
Q’ayq’ayes _____________________Basura orgánica
Q’a’m _________________________Puente, escalera
Q’a’m b’e ______________________Grada
Q’a’m ilb’äl ____________________Atalaya
Q’a’m q’axib’äl _________________Pasarela
Q’a’mja _______________________Edificio
Q’eb’al ________________________Tinaja, cántaro
5
J
Neologismos del Idioma K’iche’
R
Rab’arik _______________________Largo y delgado
Rab’arik nak’ab’äl _______________Tape (cinta adhesiva)
Rab’aset _______________________Eslabón (de cadena)
Rab’kaxla’n kunab’äl ____________Cápsula
Rab’set jupuqch’umil ____________Galaxia elíptica
6
122
2
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Rapanib’äl ____________________Paracaídas
Rapinik, rapinem _______________Chicotear
Raq juyub’ _____________________Cochemonte, jabalí
Raqän b’e _____________________Avenida
Raqan che’, raqän, che’al__________Tallo
Raqan ija’b’äl ___________________Filamento
Raqan ja ______________________Pilar, horcón
Raqän k’a’mkaxq’aq’ _____________Poste
Raqan kutam che’ _______________Raíces
Raqän laqam __________________Asta (de bandera)
Raqän q’ayes ___________________Tallos herbáceos
Raqän si’al _____________________Tallos leñosos
Raqän tijonik ___________________Nivel infantil
Raqan xuquje’ ra’lal ______________Talla y peso
Raqanil _______________________Altura
Raqb’al ib’ _____________________Comunión
Raqoj chi’aj ____________________Gritar
Ratin ik’ _______________________Luna halada
Ratinq’ij ______________________Sol halada
Ratz __________________________Hermano (a) mayor
Rawajil uwachulew ______________Fauna
Rax___________________________Verde
Räx___________________________Crudo
Räx tew _______________________Paludismo
6
124
4
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Raxach’ich’_____________________Escandio
Raxak’a’am ____________________Bejuco
Raxal, ch’aqch’oj ________________Humedad
Raxb’äl ________________________Clorofila
Raxche’ _______________________Encino
Raxk’el ________________________Serpiente voladora
Raxkab’ _______________________Miel
Raxloch’, puch’loch’______________Feto
Raxq’ab’ _______________________Sereno, rocío
Raxqinilik______________________Húmedo
Raxroj ch’ich’ ___________________Indio (elemento químico)
Raxroj ch’umil __________________Urano
Raxroj jupuqch’umil _____________Galaxia azul
Raxrojk’u’x puqch’umil ___________Galaxia N (núcleo azul brillante
sobre fondo rojo)
Raxtew _______________________Hipotermia
Raxtzu ________________________Pera
Raxwos _______________________Gas metano
Rayb’al tijonem _________________Objetivos de la educación
Rayinem, rayinik ________________Desear, deseado
Rech _________________________Para
Rech b’i’aj _____________________Sustantivo propio
Rechwinem, rechwi _____________Naturalmente, natural
Releb’al q’ij ____________________Oriente
6
5
Neologismos del Idioma K’iche’
Roxlaj_________________________Décimo tercero
Roxox ________________________Rosa
Roxq’ij ________________________Martes
Ro’ ___________________________Quinto
Ro’q’ij _________________________Jueves
Rub’e tzij, q’axal tzij ______________Medio de comunicación
Ruch’ek tijonik__________________Nivel primario
Rucha’b’äl k’ajk’äs _______________Ribosoma
Ruk’ __________________________Con
Ruk’a’m rib’ ____________________Integral
Ruk’a’xik ri no’jb’anem ___________Manejo de tecnología
Ruk’a’xik ri tzijolinem ____________Manejo de información
Ruk’u’x________________________Núcleo
Ruk’u’x k’ajk’äs _________________Núcleo celular
Rukojik ri k’ak’ tzijol _____________Aplicación de la nueva información
Rulewal panuk’iajil amaq’_________Región Central (Sacatepéquez,
Chimaltenango, Escuintla)
Rulewal Petén __________________Región Petén
Rulewal Releb’äl Kaqiq’___________Región Norte (Alta y Baja Verapaz)
Rulewal Uk’u’x Paxil Kayala’ _______Región Metropolitana
(Ciudad de Guatemala)
Rulewal utzal qajb’äl kaqiq’ _______Región Sur-Occidente (Sololá,
Totonicapán, Quetzaltenango)
Rulewal Utzal Qajb’äl Q’ij _________Región Nor-Occidente
6
9
Neologismos del Idioma K’iche’
(Huehuetenango, Quiché)
Rulewal Utzal Releb’äl Kaq’iq’______Región Nor-Oriente (El Progreso,
Izabal, Zacapa, Chiquimula)
Rulewal Utzal Releb’äl Q’ij’ ________Región Sur-oriente (Santa Rosa,
Jalapa, Jutiapa)
Rumal ________________________Por
Rumal ja’, sutja’ ulew, ulewpaja’ ______ Isla
Rumal le ______________________A través de, por
Rumalil _______________________Inferencia
Runum ulew ___________________Lombriz de tierra
Rupunik, rapinik, rupunem _______Volar
Ruq’aq’al Taqanel Amaq’__________Poder Legislativo
Ruq’aq’al Chak Amaq’ ____________Poder Ejecutivo
Ruq’aq’al k’ajk’äs ________________Mitocondria
Ruq’aq’al Q’attzij Amaq’ __________Poder Judicial
Ruq’ijol paj eta’manik ____________Momentos de evaluación
Rutik ik’ _______________________Eclipse de luna
Rutik q’ij, ch’uqtalik______________Eclipse
Rutik q’ij, chuqronojel____________Eclipse total
Rutzijol, b’ixik k’ulmatajem _______Noticia
Rutzil uwäch ___________________Saludar
Ruwa’l k’ajk’äs __________________Citoplasma
Ruwi’ _________________________Residuo
6
130
A
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
S
Sachanem _____________________Depredación
Sachb’äl b’e ___________________Laberinto
Sachonik, sachonem, sachik ______Equivocarse, perderse
Sak’ __________________________Langosta, saltamontes
Sak’aj _________________________Hábil
Sak’ajem ______________________Ejercicio
(práctica en alguna materia)
Sak’ajil ________________________Destreza
Sak’ajil jolomaj _________________Inteligencia
Sak’ajinik ______________________Ejercitar
Sak’äl etz’anel, sak’äl atz’anem _____ Acróbata
Sak’äl etz’anem _________________Acrobacia
Saka’w ________________________Calzón largo
Sakil __________________________Pepita de ayote
Sakitan, xtuktul achaq ___________Escarabajo
Sal ___________________________Descolorido, desteñido
Salk’um _______________________Remolino (viento)
Sanayeb’ ______________________Arena
Sanik _________________________Hormiga
Saq __________________________Blanco, limpio
Säq ja’ ________________________Agua potable
6
B
Neologismos del Idioma K’iche’
Sk’ajil _________________________Agilidad
Sk’ajq’ab’nem __________________Eficiencia motriz
Ska’w, pawex___________________Calzoncillo
Slob’ ch’ab’äl ___________________Gestual
Slob’ikajulewnel ________________Meteorólogo
So’manik ______________________Asar, tender
Sochoj ________________________Víbora de cascabel
Sokaj, usok chikop ______________Nido
Sokanem, sokanik_______________Cortar (pelo)
Soknaqil ja’ ____________________Alcohol etílico
Sokonem, sokonik ______________Cortar (a personas con
instrumento) lastimar
Sokonik, sokotajem _____________Herida, lastimar
Sokxujut ______________________Capullo (de gusano)
Sol choljik’nem _________________Resolución de ecuaciones
Sol ma’eta’matäl ________________Despejar la incógnita (resolver
ecuación matemática)
Solb’äl k’utunïk, b’anak’ut ________Didáctica
Solik’axtz’ib’____________________Álgebra
Solik’axtz’ib’nem ________________Algebraico (a)
Solinel _______________________Supervisor
Solkopinem, solkopinik __________Voltear
Solob’chuq’ab’il ________________Energía cinética
Soloj ib’ _______________________Confesión
6
136
G
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Su’t __________________________Servilleta
Su’tsu’t _______________________Espiral
Syo’nel ________________________Navegante
Syo’winik ______________________Navegar, navega
T
Tab’al _________________________Oído
Taji’n, wech’ib’äl ________________Arado
Taji’nik ________________________Arar
Tajkilnel _______________________Neurona
Tak’ab’alil _____________________Fundamento
Tak’ab’anem, tak’ab’anik _________Parar
Tak’ak’ch’ich’ ___________________Trasbordador (espacial)
Tak’al juch’_____________________Línea vertical
Tak’alb’äl ______________________Andamio
Tak’alb’anem, tak’alb’anik, tak’ale’m______ Pizar
Tak’alem ______________________Pararse
Tak’alib’äl _____________________Pedestal
Tak’alib’äl ch’ich’b’inem __________Frenos
Tak’alik _______________________Parado, vertical, verticalidad
Tak’anima’ _____________________Paro cardiaco
6
J
Neologismos del Idioma K’iche’
Tasik _________________________Apartar
Tastalik _______________________Dividido
Tat ___________________________Papá, señor
Tat nan _______________________Padres de familia
Tat, tata’ _______________________Señor
Tatab’al _______________________Padrastro
Tatab’enem, tatab’enik, tatb’exik _____ Escuchar
Tatanol, mam __________________Abuelo
Ta ne’ _________________________Aunque
Ta’b’äl tzijonem ________________Audiencia
Ta’b’äl, tanb’äl, xukub’al ib’ ________Altar
Ta’ik __________________________Consultar, pedir
Ta’ob’äl, jub’ub’äl tzij _____________Bocina, altoparlante
Ta’oj _________________________Pedida
Ta’onem, k’otow chi’aj ___________Preguntar
Ta’onem, ta’onik ________________Pedir, preguntar
Tel wostz’ub’ k’atän______________Agujero de ozono
Telb’äl ________________________Anda
Teleb’ _________________________Hombro
Telelb’äl _______________________Sostenibilidad
Telemchäj, ya’b’al saqil ___________Farol
Telemq’aq’ ____________________Antorcha
Telenik, telenem ________________Cargar (en los hombros)
Tem __________________________Silla
7
142
2
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Tunpaj ________________________Sinalefa
Tunuk’u’x______________________Concéntrico
Tununb’äl _____________________Retroproyector
Tuqtz’ya’q _____________________Telón
Tuqutub’ik _____________________Decaerse
Tuqxajab’ _____________________Botas
Turik _________________________Ventilar
Turtz’ib’, chuptz’ib’ ______________Borrador
Turunem, turunik _______________Desenredar, deshilar
Tutz’utik ______________________Resaltado
Tux ___________________________Retoño
Tuxak’al _______________________Embrión
Tuxinem ______________________Renacimiento
Tuxq’ijol _______________________Primavera
Tu’, tz’um ______________________Leche, pecho de mujer
Tu’, tz’umaj ____________________Pechos de mujer
Tu’anem, tu’anik,
tz’umanem, tz’umanik ___________Mamar
Tu’b’äl ________________________Mamón
Tu’nel awäj, ajtu’ ________________Mamífero
Tyo’x _________________________Siamés
Tyojilal ________________________Músculo
Tyox __________________________Santo, Angel
Tyoxaja _______________________Iglesia
7
148
8
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
T’
T’ajtij, riq’jorosb’äl_______________Helado (de comer)
T’ajtijb’äl ______________________Heladería
T’i’s kajxukut ___________________Rombo (figura geométrica)
T’i’soxukut _____________________Pirámide (figura geométrica)
T’im __________________________Plástico
T’inje’, nak’je’ ___________________Punto y coma
T’iqb’äl ________________________Sello (estampar figuras)
T’iqik _________________________Sellar (poner un sello)
T’ir kajxukut ___________________Prisma rectangular
T’ir oxxukut ____________________Prisma triangular
T’isomanik _____________________Coser
T’ist’itz’aq _____________________Pirámide (edificio, monumento)
T’o’y yab’ilal ___________________Tumor
T’o’y, tokon, t’or _________________Sordo
T’oknem ______________________Pugilato (boxeo)
T’okrij retwachib’alel_____________Geométrico sólido
T’orot’a’q ija’ ___________________Cereal (granos, maíz, arroz, trigo)
T’orot’ik _______________________Bodoque
T’ot’ __________________________Caracol de tierra
T’ot’ jupuqch’umil _______________Galaxia espiral
T’ot’klawux, ch’ilim ch’ich’_________Tornillo
7
9
Neologismos del Idioma K’iche’
Tz
Tza ___________________________Salado
Tza’m _________________________Pico
Tza’maj _______________________Moco, nariz
Tza’y xajäb’ ____________________Chancla, chancleta
Tzajonem, tzajonik ______________Consumido
Tzajonem, tzajonik ______________Consumir
Tzakkik’el ______________________Coagulación (sangre)
Tzalan, q’a’lik ___________________Diagonal
Tzalij’ib’ _______________________Reflexivo
Tzalijik ________________________Volver, regresar
Tzalijik, tzalijem_________________Regresar
7
150
A
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
7
D
Neologismos del Idioma K’iche’
Tz’
Tz’a’n _________________________Calvo
Tz’a’rch’ich’ ____________________Taxi
Tz’a’rk’olib’äl ___________________Disquete
Tz’aj tz’ib’ab’äl _________________Marcador
Tz’aj, tz’ajab’al, b’onja’ ____________Pintura
Tz’ajanik , tz’ajonik, tz’ajonem _____Pintar
Tz’ajb’äl _______________________Brocha
Tz’ajlemow ____________________Uranio
Tz’ajnik, katz’ajnik _______________Colorear, colorea
Tz’ajöl xajab’ ___________________Limpiabotas
Tz’ajremow ch’ich’_______________Cromo
Tz’ajtz’ib’ ______________________Impresora
Tz’ajwach _____________________Maquillaje
Tz’ajwiq’ab’aj ___________________Dactilopintura (fingerpaint)
Tz’ajwuj ja _____________________Imprenta (casa editorial)
Tz’ajwujbäl ____________________Imprenta (máquina para imprimir)
Tz’ajxan _______________________Mural
Tz’alam _______________________Tabla
Tz’alam tz’ib’abäl _______________Pizarra
Tz’alamja’______________________Baja Verapaz
Tz’apb’äl ______________________Tapita
7
154
E
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Tz’apib’äl ______________________Cerradura
Tz’apilik _______________________Cerrado
Tz’apipaj ______________________Sílaba cerrada
Tz’apixik ______________________Cerrar
Tz’aptijob’äl ____________________Internado (como de escuela)
Tz’aptorib’äl atz’yaq _____________Cierre (siper)
Tz’aq _________________________Peñasco
Tz’aq kamnaqb’äl _______________Panteón
Tz’aqachomanik majem __________Oración negativa
Tz’aqat ________________________Entero, completo
Tz’aqat chomanik _______________Oración
Tz’aqat k’ajk’äs _________________Eucariotas
Tz’aqat tijonem, tz’aqatisan tijonem ____ Educación integral
Tz’aqat ujunab’ _________________Mayor de edad
Tz’aqatil _______________________Complementario
Tz’aqatil _______________________Componente
Tz’aqatisab’äl___________________Modificador
Tz’aqatisab’äl rajil _______________Subsidio
Tz’aqatisanem __________________Completarlo
Tz’aqatisanik, tz’aqatisanem ______Completar
Tz’aqatzab’äl ___________________Elementos
Tz’aqom ______________________Tamal de masa (grande)
Tz’aqom wachb’äl ______________Estatua
Tz’är pwi’ ______________________Boina
7
F
Neologismos del Idioma K’iche’
Tz’i’___________________________Perro, colmillo
Tz’ib’__________________________Letra
Tz’ib’ab’al ______________________Lapicero
Tz’ib’anel _____________________Escritor
Tz’ib’anem, tz’ib’anik_____________Escribir
Tz’ib’awuj kunib’äl_______________Recetario
Tz’ib’awuj, wuj re tz’ib’anik ________Cuaderno
Tz’ijware ______________________Incisivo
Tz’ik __________________________Vértice
Tz’ikal ________________________Arista
Tz’ikin ________________________Pájaro
Tz’ilol, utz’ilol, tz’il _______________Suciedad, sucio, mugre
Tz’in __________________________Yuca
Tz’inilik _______________________Silencio (el ambiente)
Tz’irb’äl, sik’inib’äl _______________Timbre
Tz’ite’ _________________________Palo de pito
Tz’iyuq’________________________Escuintla
Tz’oloja’ _______________________Sololá
Tz’u’mal _______________________Piel
Tz’u’wosch’ich’__________________Circonio
Tz’ub’ik _______________________Absorber (como la tierra
absorbe el agua)
Tz’ub’nem _____________________Absorción
Tz’ub’unik, tz’ub’unem ___________Chupar
7
156
G
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
U
Ub’anik, ub’anikil _______________Forma, estructura
Ub’ankil ja’_____________________Estados del agua
Ub’aq’ ________________________Pepita
Ub’aq’ k’iyaqb’äl q’aq’ ____________Bala
Ub’aq’ kape ____________________Grano de café
Ub’aq’ peq _____________________Grano de cacao
Ub’aq’ch’o _____________________Chiltepe
7
H
Neologismos del Idioma K’iche’
Ub’aq’uk’u’x ___________________Nucleolo
Ub’e ch’ich’ ____________________Calzada
Ub’e jachtzij, tab’äl jachtzij ________Radioemisora
Ub’e k’amq’aq’nem ______________Corriente electrónica
Ub’e tz’ilaja’ ____________________Desagüe
Ub’e’al chak ___________________Estrategia
Ub’ek’i’alil _____________________Ecuación
Ub’elej ________________________Noveno
Ub’elejlaj ______________________Décimo noveno
Ub’en _________________________Tamal de fríjol
Ub’eya’l _______________________Significado
Ub’eya’l etz’anem _______________Reglas (de juegos, etc)
Ub’eyal tijonem _________________Educación vial
Ub’ik _________________________De aquí para allá
Ub’ixamaq’, b’ix amaq’ ___________Himno Nacional
Ub’ixik ________________________Explicar
Ub’ixik ch’ab’al _________________Orar
Ub’ixloch’______________________Canción de cuna
Ub’och’il k’ajk’äs ________________Centríolo
Uch’, wuch’_____________________Tacuazín
Uch’ab’al ch’ich’ ________________Claxon
Uch’ab’tzij _____________________Fonética
Uch’abäl laqam _________________Jura de la bandera
Uch’akatch’o ___________________Almohadilla (mause pad)
7
158
I
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Uch’apil ______________________Retazo
Uch’apil ulew __________________Hemisferio
Uch’aqapil q’axnem _____________Fase de transferencia
Uch’aqapil tzij _________________Morfema
Uch’aqapil uwachulew ___________Placas tectónicas
Uch’ojaxik _____________________Huelga
Uchajixik ri echab’äl _____________Conservación del patrimonio
Uchajixik ri echab’äl b’antajik _______ Conservación del patrimonio cultural
Uchak ak’al ____________________Trabajo infantil
Uchaq’ tzantzaq’or ______________Cerebelo
Uche’al cholk’ut ________________Ejes curriculares
Uche’al riqonem ________________Competencias de eje
Uche’alij, ub’aqilal uwo achaq ______ Columna vertebral
Uchi’ _________________________Orilla de
Uchi’ ixkol _____________________Colon
Uchi’ ja ________________________Puerta de casa
Uchi’ nanija’ ____________________Estigma
Uchi’ tz’ib’ _____________________Margen
Uchi’ xkanul ___________________Cráter
Uchi’palow ____________________Playa
Uchi’set _______________________Circunferencia
Uchikopil eyaj _________________Caries
Uchikopil ixim __________________Palomilla
Uchikopil pamaj ________________Lombriz
7
J
Neologismos del Idioma K’iche’
Uk’u’x set______________________Mesosfera
Uk’u’x tz’ib’ ____________________Vocal
Uk’u’x tz’ib’ ____________________Vocales
Uk’u’x xelq’aq’ __________________Protón
Uk’u’xal ch’ab’äl ________________Síntesis
Uk’ulaj tzij _____________________Artículo (gram )
Uk’yab’al, kaxlamulul, qumab’äl ja’ _____ Vaso, taza
Ukab’ _________________________Segundo
Ukab’ ch’ab’äl __________________Segunda lengua
Ukab’ junab’____________________Segundo grado
Ukab’ q’atb’äl q’atoj _____________Subtítulo
Ukab’ q’attijonik ________________Educación básica
Ukab’ taqanel ch’ob’nel___________Viceministro técnico
Ukab’ taqanel ch’ob’nel tijonem _____ Viceministro técnico de educación
Ukab’ taqanel nuk’chakub’nel ______ Viceministro administrativo
Ukab’ taqanel nuk’chakub’nel
tijonem_________________________ Viceministro administrativo de
educación
Ukab’k’os ______________________Acentuación grave
Ukab’laj _______________________Décimo segundo
Ukab’q’ij _______________________Lunes
Ukaj __________________________Cuarto
Ukajb’alil chak _________________Horas hábiles
Ukajlaj ________________________Décimo cuarto
8
162
2
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Ukajq’ij _______________________Miércoles
Ukaqikaj ulew __________________Atmósfera
Ukaxonil tz’ajb’äl________________Caja de crayones
Ukayib’al jastaq _________________Colores
Uklob’äl ch’awib’äl ______________Cable telefónico
Ukoj aqan _____________________Patear
Ukoq _________________________De afuera para adentro
Ukowil ko’tzi’j __________________Estambre
Ukoxon mexa, uxe’ mexa _________Gaveta
Ukutik k’ayij ___________________Rótulo
Ul ____________________________Derrumbe
Ula’b’äl _______________________Sala de visita
Ulaj, ulajuj _____________________Décimo
Ulem, ulik _____________________Llegar (aquí)
Ulew _________________________Tierra, suelo
Ulew, k’aj ulew, ________________Polvo
Ulewal ________________________Medio ambiente
Ulewal k’aslemal, eqle’nib’äl
uwachulew ____________________Ecosistema
Ulewch’ich’ ____________________Arsénico
Uloq__________________________De allá para acá
Umajik _______________________Empezar
Umajik q’atb’al tzij ______________Golpe de Estado
Umesal tiko’n __________________Abono orgánico
8
3
Neologismos del Idioma K’iche’
Uxe’ pamaj_____________________Cintura
Uxe’ ulew ______________________Polo sur
Uxe’ ware’aj, uxe’ eyaj ____________Encías
Uxe’al k’i’al rib’ _________________Raíz cuadrada
Uxe’al k’u’xjastaq _______________Materia prima
Uxe’b’äl uwi’ja _________________Machimbre
Uxe’ja ________________________Acera
Uxe’l k’ya’rsanik _________________Cuadrar (multiplicar por sí mismo)
Uxe’yab’ilal ____________________Patológico
Uxera’ tzij ______________________Etimología
Uxera’ tzijol, k’iyib’äl tzijol _________Fuentes de información
Uxera’, urab’, uxerab’ _____________Raíz
Uxlab’axel, uxlab’äl _____________Espíritu
Uxlab’il________________________Respiración
Uxlab’inem, uxlab’inik____________Respirar
Uxlanem, uxlanik _______________Descansar, siesta
Uxlanib’äl _____________________Día de asueto
Uxlanib’äl _____________________Parque
Uxlanib’äl ch’akul _______________Poros
Uxo’j xkanul, puluw xkanul _______Erupción
Uxukut _______________________Rectángulo
Uxukut xalq’ajuch’_______________Cuadrante (de coordenada
cartesiana)
Uxukutil riqonem _______________Competencias marco
8
170
A
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
W
Wa ___________________________Alimento
Wäch _________________________Especie (clase de animal)
Wäch _________________________Superficie
Wäch q’ij ______________________Destino
Wach’om ______________________Machacado
Wachb’äl ______________________Retrato, dibujo
Wachb’alil _____________________Estampa
Wachib’al______________________Fotografía, foto, imagen
Wachib’anel, ajwachib’äl _________Ilustrador
Wachib’anel, ajwachib’äl,
ajesal wachib’al _________________Fotógrafo
Wachichaj, kunel________________Condimento
Wachik’utb’äl __________________Icono
Wachik’utb’alal _________________Iconografía
Wachinal ______________________Fotocopia
8
B
Neologismos del Idioma K’iche’
Wachinalinik ___________________Fotocopiar
Wachinam _____________________Fotocopiado
Wachinam _____________________Representado
Wachinib’äl ____________________Fotocopiadora
Wachinik ______________________Controlar
Wachjuch’ _____________________Función ( relación entre variables
matemáticas)
Wachtz’ib’ egipcia _______________Jeroglífica (escritura egipcia)
Wachtz’ib’ mayab’, etz’b’ano’j ______Jeroglífica maya
Wachtz’ib’, cha’tz’ib’äl ____________Fuente como de computadora
Wachtz’ib’wuj, la’j tzijolwuj _______Revista
Wachtzijonem __________________Tema
Wachxiltzij _____________________Prefijo
Wajxaqk’al, kamuch’ _____________Ciento sesenta
Wajxaqlajuj ____________________Dieciocho
Wakax ________________________Vaca, ganado
Waljem, walijik _________________Levantarse
Walto’r ________________________Absurdo
Wane’jb’äl _____________________Alarma
Waqib’ ________________________Seis
Waqik’ ________________________Semestre
Waqk’al _______________________Ciento veinte
Waqk’ala’ jo’ chuy taj junab’ _______Millones de años (en unidades
mayas, chuy, etc).
8
172
C
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Wokajil _______________________Institución
Wokajil täq k’aslemal ____________Pluricultural
Wokajil, puqajil _________________Colectividad
Wokajtaqanik __________________Legislación
Wokja ________________________Colonia
Wokom patanelab’ ______________Estado
Wokonem, wokonik _____________Construir
Woksolinel chak ________________Coordinador
Wolqotinem, wolqotinem,
wolqotinik _____________________Revolcar
Wonon _______________________Abeja, abejorro
Woqowisan ____________________Espumado
Woqowisanem, woqowisanik _____Espumar
Woqwi’aj _____________________Shampoo
Worik _________________________Perforar
Wos __________________________Gas (como gas propano)
Wos ja’rsanem q’or ______________Densidad relativa (de gases)
Wosiset _______________________Exosfera
Wosq’aq’b’äl ___________________Neón
Wosta’q _______________________Gases
Wostz’ub’k’atän ________________Ozono
Wosyak _______________________Helio
Wotz’otz’ ______________________Tostada
Wotz’otz’arb’äl _________________Tostadora
8
176
G
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
X
Xa ___________________________Desvalorativa
Xa chi je wi ____________________Siempre es así
Xajab’_________________________Caite, zapato
Xajäb’ b’inb’äl __________________Patín, patineta
Xajoj nimachi __________________Gigante (danza)
Xajoj, xojoj ____________________Baile, danza
Xak’ab’ ________________________Brazada
Xalq’at _______________________Cruz
Xalq’at b’e _____________________Cruce
Xalq’at juch’____________________Coordenadas cartesianas
Xan __________________________Adobe, pared
Xan ab’aj ______________________Bloc
Xanab’äj ______________________Adoquín
Xantz’ajb’äl ____________________Acuarela
Xaq __________________________Tizne
Xaq k’a te’ _____________________De repente
Xaq tz’ib’, jujunal tz’ib’____________Letra de molde
Xaq, uxaq _____________________Hoja
8
178
I
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Xaq’ab’________________________Cinta
Xaq’apwachb’äl, xko’lwachb’äl ______ Película (de cámara)
Xaq’o’l ________________________Lodo
Xaq’onik, xaq’onem _____________Machacar (alguna planta)
Xaqukup ______________________Sépalo
Xaqwinäq _____________________Civil
Xaqwuj _______________________Hoja (de papel)
Xar ___________________________Azul
Xar ___________________________Azulejo
Xata’t _________________________Viga, tijera de casa
Xax __________________________Delgado (cosas)
Xax perwuj ____________________Papel manila
Xaxa lej _______________________Tortilla delgada
Xaxol _________________________Sien
Xaxt’im _______________________Nylon, náilon
Xaxtz’umalil ___________________Meninges
Xaxwuj _______________________Papel de china
Xa’n __________________________Zancudo
Xa’oj __________________________Vómito
Xa’r, xaru’, xaru, xaro _____________Jarra, pichel
Xa’t __________________________Horcón
Xb’e q’ij _______________________Buenas tardes
Xekalb’äl atz’yaq _______________Sercha
Xektak’alb’äl ___________________Repisa
8
J
Neologismos del Idioma K’iche’
Xela __________________________Seda
Xelija’b’äl ______________________Anafase
Xepotz’ajb’äl __________________Crayón de cera
Xerka’_________________________Rodillera
Xet’anik, xet’onem, xet’onik _______Pellizcar
Xet’o _________________________Pellizque
Xe’chmam _____________________San Marcos
Xe’l rech xalq’ajuch’______________Origen de coordenadas
Xe’laju’ ________________________Quetzaltenango
Xe’ljuyub’il _____________________Orogénesis
Xe’lq’aq’ _______________________Átomo
Xe’p __________________________Coquecha, gallina pinta
Xe’r pajb’äl_____________________Gramo (peso)
Xe’ral _________________________Árbol genealógico
Xe’rkotz’i’j _____________________Pétalo
Xe’ta’il alaxik ___________________Generación
Xe’upas ulew___________________Trópico de Cáncer
Xib’ab’äl k’ajnak’ ________________Antivirus
Xib’al, nuxib’al __________________Hermano de mujer
Xib’alb’a _______________________Infierno
Xib’im ________________________Asustado
Xib’in’ib’ _______________________Miedo
Xib’inel _______________________Fantasma
Xib’inel, sub’anel ________________Espanto, fantasma
9
180
0
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Xib’inem ______________________Susto
Xib’inem, xib’inik ________________Asustar
Xib’nel ________________________Monstruo
Xik ___________________________Gavilán
Xik’___________________________Ala
Xik’a’y ________________________Palillos (como para manualidades)
Xik’ach’ich’nem, rapch’ich’nem _____ Aviación
Xik’anem, xik’anik _______________Brincar
Xik’b’äl ________________________Planeador
Xik’inb’äl ______________________Beeper
Xik’itzijol ______________________Volante
Xikinaj ________________________Oreja
Xikirilo ________________________Escudilla, taza de barro
Ximb’äl lix (panalón) ____________Cincho
Ximb’al pam ___________________Banda, cincho
Ximik, ximonik, Ximonem ________Amarrar, anudar
Ximob’al ______________________Cinturón
Ximom _______________________Amarrado
Xinka b’antajik _________________Cultura Xinka
Xinu’l _________________________Señora ladina
Xinu’l, mu’s ____________________Ladino (a)
Xinxipre _______________________Jengibre
Xit’u, xupu _____________________Soplarlo
Xiwak_________________________Concha de soplar
9
1
Neologismos del Idioma K’iche’
Xu’ynel _______________________Egoísta
Xub’anem, xub’anik _____________Silbar
Xujut k’asulewja’ _______________Anfibios apodos
Xukulem, xukulem ______________Arrodillarse
Xukutil ________________________Lateralidad
Xul ___________________________Pito
Xulunik, qajem, qajik, qasaxik ______ Bajar, prestar
Xupb’inibäl, k’amb’inib’äl _________Dirigible
Xupxup, ponpo’, k’ol kaq’iq’
wiqb’äl________________________Globo
Xut’ __________________________Ano
Xut’unib’äl ____________________Abanico
Xut’unik, xupunik, xupunem ______Soplar
Xwi’l__________________________Cucaracha
Xwir, xul _______________________Silbato
Y
Yab’ab’ ch’ich’ __________________Amortiguador
Yab’il _________________________Enfermedad
Yab’waram ____________________Somnolencia
Yab’yoj ________________________Discapacitados
Yajonem,
9 yajonik _______________Regañar
3
Neologismos del Idioma K’iche’
Yitz’on ________________________Exprimido
Yitz’onem, yitz’onik ______________Exprimir
Yojil ib’och’ib’äl _________________Estrés
Yojonik _______________________Deshacer
Yojonik, yojonem _______________Destruir, deshacer
Yoq’om _______________________Amasado
Yoq’onem, yoq’onik _____________Amasar
Yoq’onik, yoq’oj _________________Burlar, burla
Yowab’ ixoq ____________________Mujer embarazada
Yowab’, yawab’ _________________Enfermo
Yox, yo’x ______________________Gemelos
Yo’chq’ojom ____________________Acordeón, concertina
Yo’xnak’ _______________________Diéresis
Yub’tem ______________________Sofá
Yub’ub’, yuq’uq’ _________________Esponja
Yub’ub’äl ______________________Resorte
Yuj ___________________________Mezclarlo
Yuja’anem, yuja’anik, yujik ________Mezclar
Yuja’j _________________________Mezcla
Yuja’jb’äl ______________________Solvente
Yujkik’el b’antajik _______________Cultura Mestiza
Yujum ch’ich’ ___________________Níquel
Yujumkik’el ____________________Híbrido
Yujumkik’el ____________________Mestizo (a)
9
5
Neologismos del Idioma K’iche’
9
186
6
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Español-K’iche’
Neologismos del Idioma K’iche’
9
188
8
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
A
ESPAÑOL______________________K’ICHE’
A ____________________________Pa, chi
A él, ella _______________________Chi rech
A la (s) ________________________Pa taq
A la derecha ___________________Pa wikiq’ab’
A la izquierda __________________Pa mox
A la orilla de ___________________Chuchi’
A medio día____________________Pa nik’aj q’ij, pa q’ij, pa tik’il q’ij
A quién _______________________Jachin
A tras de ______________________Chi rij
A través de, por _________________Rumal le
Ábaco ________________________Tijo’nb’äl ajilab’äl
Abajo de ______________________Ikim, Chuxe’
Abanico _______________________Xut’unib’äl
Abeja, abejorro _________________Wonon
Abierto _______________________Jaqalik
Abismo _______________________Makaksiwan, tz’alamsiwan
Abogado ______________________To’b’anel
Abono ________________________Chuq’ab’il ulew
Abono orgánico ________________Umesal tiko’n
Abono químico _________________Kaxlan uchuq’abil
9
9
Neologismos del Idioma K’iche’
Afición ________________________Ka’yenem
Aficionado ____________________Ka’yenel
Afijo __________________________Xi’ltzij
Afiliado _______________________Achi’lanem
África _________________________Africa
Africada _______________________Tak’jumuw
Africano_______________________Africano
Afuera de _____________________Chirij le
Agarrar, tocar __________________Chapik, chaponik, chaponem
Agarrarlo ______________________Chaponem
Agente _______________________Eqa’lenel
Agilidad _______________________Sk’ajil
Agrio, ácido ____________________Ch’am
Agua _________________________Ja’
Agua fría ______________________Jaron
Agua potable __________________Säq ja’
Aguacate ______________________Oj
Aguado _______________________Lab’ab’
Aguanta ______________________Ch’ijo
Aguantar, sufrir, tolerar___________Ch’ijonik, koch’onem
Aguantarlo ____________________Kuch’ijo
Águila ________________________Kot
Aguja, delgado, hueso ___________B’aq
Agujero de ozono _______________Tel wostz’ub’ k’atän
9
D
Neologismos del Idioma K’iche’
Agujero negro__________________Q’eqajul
Ahogarse______________________Jiq’inem, jiq’inik
Ahora, hoy_____________________Kamik
Aislante (no conduce
corriente eléctrica) ______________Tasal k’amq’aq’
Al lado de..., al reverso ___________Chutzal, chuxukut
Ala ___________________________Xik’
Alabanza ______________________B’ixajaw
Alacrán _______________________Kupinel sina’j, ixterix, ixtexik
Alargado ______________________Jisijik
Alarma________________________Wane’jb’äl
Alarma (instrumento) ____________K’asunib’äl
Alarmar _______________________K’asunik
Albañil ________________________Ajyakal ja
Álbum ________________________Cholwachb’äl
Alcalde _______________________K’amalb’e re tinamit
Alcancía_______________________Mulb’äl pwaq
Alcohol etílico __________________Soknaqil ja’
Alcohol, licor ___________________Tzam
Alcoholismo ___________________Q’ab’arnaqil
Alegrarse ______________________Ki’kotem
Alegría ________________________Ki’kotemal
Alemán _______________________Aleman
Alfabetismo ___________________Choltz’ib’alil
9
194
E
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Alófono _______________________Jalaq’ajaj
Alpinismo _____________________B’inem juyub’
Alquiler _______________________Qajb’äl
Alta Verapaz ___________________Alta Verapaz
Altar__________________________Ta’b’äl, tanb’äl, xukub’al ib’
Altímetro ______________________Etpaqalib’äl
Alto, largo _____________________Tak’atik, Nim raqan
Altura ________________________Raqanil
Aluminio ______________________Atiyalil, ch’u’lch’ich’
Alumno, educando, dicente _______Tijoxel
Alveolar _______________________Q’ajajchuchja’j
Alveo-palatal___________________Q’ajaj chirijchuchja’j
Amabilidad ____________________Ch’ich’uk’u’x, utzino’j
Amablemente __________________Utzino’jilal
Amanecer _____________________Saqirem
Amargo, bilis, hiel _______________K’a
Amarillo ______________________Q’an
Amarra _______________________Jat’b’al, yutb’al
Amarrado _____________________Ximom
Amarrar, anudar ________________Ximik, ximonik, Ximonem
Amasado ______________________Yoq’om
Amasar _______________________Yoq’onem, yoq’onik
Ambición, codicia _______________Jiq’nem
Ambicioso _____________________Jiq’nel
9
196
G
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Ambulancia____________________K’amb’äl yawab’
Americano ____________________Aj ab’yayala
Ametralladora (arma, lanza misil) __K’yaqplunkun
Ametralladora (fuego artificial) ____Paq’aq’
Amigo ________________________Achi’l
Amortiguador __________________Yab’ab’ ch’ich’
Anafase _______________________Xelija’b’äl
Analogía ______________________Junamtaj
Análogo ______________________Junamtajel
Anaquel_______________________Ch’ich’ tunib’äl, tapexb’äl
Anaranjado ____________________Kaqkoj
Ancho ________________________Laq’alik, nim uwäch, perepik
Ancla _________________________Kajch’ok
Anda _________________________Telb’äl
Andamio ______________________Tak’alb’äl
Anestesia______________________Sikirsab’äl
Anfetamina ____________________K’astajnel k’u’x
Anfibios _______________________K’asulewja’
Anfibios anuros_________________Kut k’asulewja’
Anfibios apodos ________________Xujut k’asulewja’
Anfibios caudados ______________Je’ k’asulewja’
Angelito ______________________Ch’utityox
Angioespermas ________________Ch’uqitalija’
Angosto ______________________La’j uwäch
9
H
Neologismos del Idioma K’iche’
Ángulo _______________________Tz’uk
Ángulo recto ___________________Jiktz’uk
Anhídrido carbónico ____________Porom kaq’iq’
Anillo _________________________Mulq’ab’, mopq’ab’, molq’ab’
Animal, animal doméstico ________Chikop, awaj
Ano __________________________Xut’
Año __________________________Junab’
Anochecer_____________________Rokib’al aq’ab’
Anona ________________________K’awex
Anónimo ______________________Mab’i’aj
Anorexia ______________________Ch’ijom tijik
Ante__________________________Chu wach
Antena (de insecto) _____________Uk’a
Antena (de teléfono celular,
de radio, etc) ___________________Jek’chuq’ab’il
Antepasado ___________________Ojer winäq qaxe’il
Antes _________________________Ojer
Anticipo ______________________Chapab’äl q’ab’
Antiguo _______________________Ojer, naj tir
Antimonio _____________________Saqtukumulew
Antivirus ______________________Xib’ab’äl k’ajnak’
Antónimo _____________________K’ululab’tzij
Antorcha ______________________Telemq’aq’
Antropología __________________Retamab’alil xe’lwinäq
9
I 198
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Arete _________________________Wixikin
Argón ________________________Nakalwos
Arista _________________________Tz’ikal
Aritmética _____________________No’jajilanik
Armadillo _____________________Ib’oy
Armario _______________________K’olb’äl tz’yäq
Armonía (convivencia sin conflictos) ___ Ja’mril
Armonía (musical) ______________Ja’mril b’ix
Armonía (social) ________________Ja’mril winaqil
ARN (ácido ribonucleico) _________Jachija’nel
Aro de básquetbol ______________Usetq’ab’akik
Aro de llanta de bicicleta o carro ____ Set sutb’inb’äl
Aro, circular (plano) _____________Setesik
Arpa__________________________Ko’k q’ojomb’äl
Arquitecto _____________________K’uttz’aqonel
Arquitectura ___________________K’uttz’aqonem
Arrancado, erradicado ___________B’oqom
Arrancar ______________________B’oqonik, b’oqonem
Arreglado _____________________Utz ub’anom
Arreglar, componer _____________Suk’umanik, utzirik, suk’umanem
Arriba ________________________Ajsik
Arroba ________________________Juwinaq job’ pajb’äl
Arrodillarse ____________________Xukulem, xukulem
Arroyo ________________________Q’ateb’al ja’, b’inel ja’
A
1
Neologismos del Idioma K’iche’
Arrullo ________________________B’o’chinem
Arsénico ______________________Ulewch’ich’
Articulación ___________________Wiqb’aq
Artículo _______________________Q’ataj
Artículo (gram )_________________Uk’ulaj tzij
Artificial _______________________B’anom
Artista ________________________Je’lalnel, ajje’lal chak
Artística _______________________Je’lalil
Artísticamente _________________Je’lalilal
Arveja ________________________Karawa’n
Asado ________________________B’olom
Asaltante ______________________Elaq’om
Asamblea _____________________Junam
Asar, tender ____________________So’manik
Ascensor, elevador ______________Kaxla’n aq’anib’al
Asegurar, fijar __________________Jikib’anem, jikib’anik
Aseo _________________________Ch’ajch’ojirsanem, jusq’inem
Asfalto ________________________Q’olb’e, tz’aqom nimb’e
Así como aquel _________________Je ri’
Así como esto __________________Je wa’
Así pues _______________________Je k’u ri’
Asimetría, desigualdad___________Majunam
Áspero ________________________Joxinik, charinik
Aspiradora ____________________Kaxla’n mesb’äl
A
202
2
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
B
Bacteria _______________________Nak’chikopil, uchikopil jastaq
Bactericida ____________________Kamsab’äl nak’chikopil
Bahía _________________________Utza’m ulew
Bailadores _____________________Ajxojonelab’
Bailar _________________________Xojowik
Baile, danza ____________________Xajoj, xojoj
Baja Verapaz ___________________Tz’alamja’
Bajar, prestar ___________________Xulunik, qajem, qajik, qasaxik
Bajareque, zarza ________________Xleb’
A
5
Neologismos del Idioma K’iche’
Barrido _______________________Mesom
Barrilete_______________________Paplo’t
Barro _________________________Kach’ulew, xaq
Base binaria ___________________Ka’ib’ utak’alb’äl
Base decimal ___________________Lajuj utak’alb’äl
Base vigesimal _________________Juk’al utak’alb’äl
Básquetbol ____________________Q’ab’akik
Bastante, mucho ________________K’i
Bastidor (decoración lateral
de los escenarios) _______________Yuqch’apb’äl
Bastón ________________________Ch’ami’y
Basura ________________________Mes
Basura inorgánica _______________Maq’ay
Basura orgánica ________________Q’ayq’ayes
Basurero ______________________K’olb’äl mes
Batea, canoa, cayuco ____________Jukub’
Batir __________________________Tukik
Bautismo ______________________Qasna’
Bazo__________________________Ch’ajch’okik’
Bebe _________________________Ne’
Bebida alcohólica _______________Ja’, tzam
Bebido ________________________Qumunem
Beca__________________________Tob’an tijonik
Beeper ________________________Xik’inb’äl
A
7
Neologismos del Idioma K’iche’
Bejuco ________________________Raxak’a’am
Berilio ________________________Saqapuk’uk’ ch’ich’
Berrinchoso____________________Ch’er
Bibliografía ____________________Nuk’b’iwuj
Bibliográfico ___________________Nuk’b’iwujil
Biblioteca _____________________Nik’owujib’äl, nik’ob’äl no’jwuj
Bibliotecario ___________________Ajnik’owujib’äl
Bicicleta _______________________Let’et’, let’, letet, matzätz
Bien __________________________Utzil
Bien común____________________Komön utzil
Bienes inmuebles _______________Sutäq q’inomalil
Bilingüismo equilibrado __________Junamnäq ka’tzijonem
Billete ________________________Wujpwäq, wuj pwäq
Billetera _______________________Wujpwaqb’äl
Bimestre ______________________Ka’ik’
Biodegradable _________________Q’ayem
Biografía ______________________Tzijonb’alil k’aslemal
Biología _______________________Eta’mab’alil k’aslem
Biológicamente ________________K’aslemalil
Biólogo _______________________Aj eta’mab’alil k’aslem
Biotopo _______________________Kolk’aslemal
Bisagra _______________________Ch’u’kb’äl
Bisílaba _______________________Kapaj, ka’ib’tas tzij
Blanco, limpio __________________Saq
A
208
8
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Blancura ______________________Saqil
Bledo _________________________Leb’tes, tes
Blindaje _______________________Koxpinb’äl
Bloc __________________________Xan ab’aj
Blusa _________________________Ixatz’yaqb’äl
Boca _________________________Chi’aj
Bocina, altoparlante _____________Ta’ob’äl, jub’ub’äl tzij
Bocio _________________________Wewe’ch
Bodega _______________________K’olb’äl jastaq
Bodoque ______________________T’orot’ik
Boina _________________________Tz’är pwi’
Boleto, ticket ___________________Okb’äl
Bolsa _________________________B’orxa
Bolsa de papel _________________Wujab’orxa
Bomba (fuego artificial) __________Poq’ q’aq’
Bombilla, foco __________________Saqib’äl
Bondad, generosidad ____________Utzilal
Bonito (a), guapo (a) _____________Je’lik
Borboteado ____________________Tz’ujunem
Borbotear, gotear _______________Tz’ujunem, tz’ujunik
Boro __________________________Mach’ich’wos
Borracho ______________________Q’ab’arel
Borrador ______________________Turtz’ib’, chuptz’ib’
Borrar ________________________Yujunem, yujunik
A
9
Neologismos del Idioma K’iche’
C
Caballo _______________________Kej
Cabecear (de dormitar) __________Yuxk’a’tnïk
Cabecear (la pelota) _____________Jolomakiknik
Cabello _______________________Wi’aj
Cabeza _______________________Jolomaj
Cable _________________________Klob’äl
Cable (televisión por cable) _______Jik’wäch
Cable telefónico ________________Uklob’äl ch’awib’äl
Cabro_________________________K’isik’
Cacao ________________________Peq
Cacaxte _______________________Ko’k, eqb’al
Cadejo (de leyenda) _____________Utz’i aq’ab’
Cadena _______________________K’amchachäl
Cadmio _______________________Tob’yuqko ch’ich’
A
B
Neologismos del Idioma K’iche’
Cáliz __________________________Temkotz’i’j
Calle _________________________Uq’ab’il b’e, nimab’e
Calor específico (para aumentar
o bajar la temperatura)___________Uk’atanal
Caloría ________________________Miq’inem
Calvo _________________________Tz’a’n
Calzada _______________________Ub’e ch’ich’
Calzón largo ___________________Saka’w
Calzoncillo ____________________Ska’w, pawex
Cama _________________________Ch’at
Cámara _______________________Esab’äl wachb’äl
Cámara de video, de televisión ____B’iq’silowachib’äl
Cámara digital _________________B’iq’wachib’äl
Camarógrafo (de tele) ___________B’iq’b’anel silowäch
Camarón ______________________Cho’m
Cambiar (trueque) ______________Jalwachinem, jalwachinik
Caminar_______________________B’inem, b’inik
Camino _______________________B’e
Camión _______________________Eqanib’äl ch’ich’
Camioneta ____________________Ch’ich’ ereb’al winaq
Camisa________________________Kamxa’, xa’aj
Camiseta ______________________Kutkamxa’
Camisola ______________________Tzoqkamxa’
Camote _______________________Is
A
D
Neologismos del Idioma K’iche’
Campana______________________Ch’ich’ab’äl
Campaña “política” ______________Ya’ltzijol
Campanario ___________________Ch’ich’ tzinb’äl
Campo________________________Taq’aj, juyub’
Campo de aterrizaje _____________Qajibäl
Campo, llano ___________________Taq’aj
Caña de azúcar _________________Ajij
Caña de milpa __________________Upatz’anal ab’ix
Canal _________________________Q’axb’äl, ub’e ja’
Canales semicirculares del oído _____ Q’asq’a’y xikin
Canas_________________________Saqa wi’aj
Canasta _______________________Chakach
Canasto con agarrador ___________Xu’k
Cáncer (enfermedad) ____________Q’aynaqil yab’il
Cancha _______________________Etz’amb’äl
Canción de cuna ________________Ub’ixloch’
Canción, canto _________________B’ix
Cancionero ____________________B’ixb’äl
Candado ______________________Lawiyil, ximb’äl uchija
Candela, vela___________________Kotz’i’j
Candelero _____________________K’olkantela
Cangrejo ______________________Tap
Canoa ________________________Laj jukub’
Cañón ________________________Utza’m k’yaqb’äl
A
214
E
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Cansado ______________________Kosnaq
Cansarse ______________________Kosem, kosik
Cantante ______________________B’ixonel
Cantar ________________________B’ixonik
Cantidad ______________________K’i’alil
Cantina _______________________K’ayb’äl tzam
Capa _________________________Lik’q’ub’äl
Capacitación ___________________K’uttijonem, saqwachomsanem
Caparazón de tortuga ___________Rijkok
Capaz ________________________Kowinel
Capirucho _____________________K’yaqkok
Capitán de nave ________________Ajpopochin
Capítulo ______________________Uq’at wuj, utunaj wuj
Cápsula _______________________Rab’kaxla’n kunab’äl
Capucho ______________________Ch’uqplaj jolomaj
Capullo (de gusano) _____________Sokxujut
Cara __________________________Palajaj, palaj
Caracol de tierra ________________T’ot’
Caracol del oído ________________T’ot’xikin
Características culturales _________Uwach b’antajik
Características de comida ________Ri kina’ik taq rikil
Características de personas _______Ri kib’antajik ri winaq
Caramelo (dulce), panela _________Kab’
Carátula, folio o página __________Uwach wuj
A
F
Neologismos del Idioma K’iche’
Carbohidratos __________________Ch’aqch’o’aq’a’l
Carbón _______________________Aq’a’l
Carburante ____________________Kaqi’wos
Carburar ______________________Kaqi’wosnik
Carburizante ___________________Kaqi’wosnel
Cárcel, calabozo ________________Pache’
Cardiología ____________________Eta’mab’alil yab’anima’
Cardiólogo ____________________Ajkun anima’aj
Carga _________________________Eqa’n
Carga eléctrica negativa__________Maxe’lq’a’q’ k’amq’aq’
Carga eléctrica positiva __________Uk’u’x pixq’aq’
Cargar (en brazos) ______________Q’alunik, q’alunem
Cargar (en la cabeza) ____________Ikiranik, ikiranem
Cargar (en la espalda) ____________Eqanik, eqanem
Cargar (en los hombros) __________Telenik, telenem
Caricaturas ____________________Julum wachb’äl
Caries ________________________Uchikopil eyaj
Cariñoso, bondadoso ____________Utz ranima’
Carne _________________________Ti’ij
Carné _________________________K’utb’äl ib’
Carne del cuerpo _______________Ti’ojil, nutiojil
Carnero, oveja, chivo ____________Karne’l
Carnicería _____________________K’ayb’al ti’j
Carnicero______________________Ajk’ayil ti’j
A
216
G
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Carnívoro _____________________Ajti’j
Carnívoros fisípedos _____________Ajti’jxk’yaq chikop
Carnívoros pinnípedos ___________Ajti’kär chikop
Carpa _________________________Mujajb’äl
Carpeta _______________________K’olb’äl wuj
Carpintero _____________________Ajanel
Carrera (correr) _________________Tikowanim, tijowanim, xik’anem
Carrera (profesión) ______________Riqtijonem
Carreras ecuestres ______________Kejemanim
Carreta _______________________Kare’t
Carretera ______________________Nim-b’e
Carretilla ______________________La’jereb’äl, reb’al ulew
Carroza _______________________Wiqom ch’ich’
Carruaje_______________________Chareb’äl
Carta _________________________Taqowuj
Cartel _________________________K’ut perwuj
Cartera _______________________Ch’utichim
Cartilla ________________________K’utb’al tz’ib’
Cartón _______________________Pimawuj
Cartucho ______________________K’olib’äl ub’aq’ q’aq’
Cartucho de tinta para impresora ___ K’olb’äl tz’aj
Cartulina ______________________Perwuj
Casa __________________________Ja
Casado _______________________K’ulanik
A
H
Neologismos del Idioma K’iche’
Chilacayote ____________________Q’oq’
Chile _________________________Ik
Chiltepe_______________________Ub’aq’ch’o
Chimaltenango _________________B’oko’
Chimenea _____________________Esb’äl sïb’
Chipilín _______________________Much’
Chiquimula ____________________Chiquimula
Chirimía_______________________Chirmi’y, su’
Chiste ________________________Ya’ltze’
Chistoso, divertido ______________Yakal tze’
Chocoyo ______________________K’el
Chofer ________________________Ajb’insal ch’ich’
Chumpa ______________________Tob’rij xa’
Chupar _______________________Tz’ub’unik, tz’ub’unem
Ciclismo_______________________Cholkejen ch’ich’
Ciego _________________________Moy
Cielo _________________________Kaj
Cien __________________________Jo’k’al, o’k’al
Ciencia _______________________Saqil eta’manïk
Ciencias Naturales y Tecnología ________ Eta’mab’alil kajulew chuqe no’jb’anem
Ciencias sociales ________________Eta’mab’alil winaqilal
Científico (persona) _____________Ch’ob’nel, aj no’j, q’inom
etamanel
Ciento cuarenta ________________Wuqk’al
B
1
Neologismos del Idioma K’iche’
Coladera ______________________Chab’äl
Colar _________________________Chayunik, chayunem
Colchón _______________________Pim kotz’b’äl
Colectividad ___________________Wokajil, puqajil
Colectivo, común, conjunto _______Puq, komon, wokaj
Colibrí, gorrión _________________Tz’unun
Colindancia o vecino ____________K’ulb’a’t
Collar _________________________Chachal
Colon _________________________Uchi’ ixkol
Colonia _______________________Wokja
Coloquial ______________________Tzijob’äl
Colorear, colorea________________Tz’ajnik, katz’ajnik
Colores _______________________Ukayib’al jastaq
Columna vertebral ______________Uche’alij, ub’aqilal uwo achaq
Coma _________________________Je’ tz’ib’
Comadre ______________________Komale
Comadreja ____________________Saqb’in, kux
Comadrona, obstetra ____________Ajiyom
Comal, teja ____________________Xot
Combustible ___________________Q’aq’ib’äl, ya’b’äl q’aq’
Comedia (obra de teatro) _________Tze’wachnem
Comenzar _____________________Majinik, majinem
Comer (cosa tostada) ____________Wotz’otz’inik, wotz’otz’inem
Comerciante ___________________Ajyiklob’
B
5
Neologismos del Idioma K’iche’
Comercio______________________Nïm k’ayib’äl
Comestibles ___________________Katijowik
Cometa _______________________Juch’ch’umil, ch’ab’iq’aq’
Cómico _______________________Yaköl tze’
Comida _______________________Rikil
Comillas ______________________K’ulaje’, kak’ulaj tz’ut
Comité _______________________Patanelab’
Cómo_________________________Jas ne’
Compadre _____________________Kompale
Compadres (casamiento de los hijos) ___ Achi’lib’
Compañero (a), amigo (a) ________Achib’il
Compás _______________________Setb’äl
Compás (música) _______________Ucholaj q’ojom
Competencias __________________Riqonem, ch’akanem
Competencias actitudinales ______No’jriqonem
Competencias cognoscitivas ______Eta’mariqonem
Competencias de área ___________Uqajb’äl riqonem
Competencias de eje ____________Uche’al riqonem
Competencias de etapa __________Aq’amb’äl riqonem
Competencias marco ____________Uxukutil riqonem
Competencias procedimentales ___Q’axariqonem
Competencias terminales ________Opanriqonem
Complementario _______________Tz’aqatil
Completar _____________________Tz’aqatisanik, tz’aqatisanem
B
226
6
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Completarlo ___________________Tz’aqatisanem
Componente___________________Tz’aqatil
Comprar _______________________ Loq’o’manik, loq’ik, loq’o’manem
Compromiso ___________________Latz’, chi’aj
Computadora __________________Kematz’ib’
Comunicación _________________Tzijob’en ib’
Comunicación y lenguaje ________Tzijonem xoqoje’ ch’awem
Comunidad educativa ___________Molojtijoj, komontijoj, wokajtijoj
Comunidad lingüística ___________Cholchi’
Comunión _____________________Raqb’al ib’
Con __________________________Ruk’
Con qué_______________________Jas ruk’
Con quién _____________________Jachin ruk’
Concejal ______________________No’jinel
Concéntrico ___________________Tunuk’u’x
Concha _______________________Parapox
Concha de soplar _______________Xiwak
Conchas de mar ________________Peme’ch
Conciencia ____________________K’u’xchomanem
Concierto _____________________Q’ojomanem
Concordancia __________________K’amb’anem
Concordar _____________________K’amb’anik
Concuña ______________________Achalka’n
Concuño ______________________Achji’
B
7
Neologismos del Idioma K’iche’
Condena ______________________Q’atoj
Condicional____________________We
Condimento ___________________Wachichaj, kunel
Conducto auditivo externo _______Julxikin
Conductor (transmite corriente
eléctrica) ______________________Taqak’amq’aq’
Conejo ________________________Imul
Conferencia____________________No’j tzijonem
Confesión _____________________Soloj ib’
Confiado ______________________Ku’k’u’xnäq
Confianza _____________________Kub’sab’äl k’u’x, ku’lib’äl k’u’x
Confiar________________________Kub’anik k’u’x
Congreso______________________B’anb’äl taqanib’äl
Congruencia ___________________Junamejqalem
Conjunción “y” _________________Rachib’il, yey
Conjunto (de matemática) _______Puq
Conjunto vacío _________________Jamalpuq
Conocimiento __________________Eta’mab’äl
Consecuencia (resultado de
una acción) ____________________Tojb’alil
Conseguir, encontrar ____________Riqonik
Consenso _____________________Junachomanik, junam chomanik
Conservación del patrimonio _____Uchajixik ri echab’äl
Conservación del patrimonio cultural __ Uchajixik ri echab’äl b’antajik
B
228
8
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Considerado ___________________Toq’ob’sam
Considerar_____________________Toq’ob’saxik
Consonante ___________________B’aqiltzib’
Constelación ___________________Mutzch’umil
Constitución (de la república) _____Taqanawuj
Constitucionalidad ______________Cholk’aslemal
Construcción del conocimiento____Nuk’eta’mab’äl
Constructivismo ________________Nuk’b’alil
Construir ______________________Wokonem, wokonik
Consulta ______________________Uta’ik
Consultar, pedir ________________Ta’ik
Consumido ____________________Tzajonem, tzajonik
Consumir _____________________Tzajonem, tzajonik
Contabilidad ___________________Cholajilanik
Contar, platicar _________________Tzijonem, tzijonik
Contenido _____________________Cholupam
Contento, feliz, alegre____________Kikotem
Contralor ______________________Ilonel
Contraportada _________________Pamrij
Contrarios, antónimos ___________K’ululab’tzij
Contrato ______________________K’amuq’ab’ chak
Control remoto _________________Tzijchupub’äl
Controlar ______________________Wachinik
Convenio______________________Nuk’ch’ob’oj
B
9
Neologismos del Idioma K’iche’
D
D.c. (después de cristo) __________Chirij kolonel
Dactilopintura (fingerpaint) _______Tz’ajwiq’ab’aj
Dado _________________________B’aq etz’b’äl
Danza ________________________Je’lxojoj
Dar___________________________Ya’ik, ya’onem, ya’onik
Dar gracias ____________________Maltyoxinik
De afuera para adentro __________Ukoq
De allá para acá ________________Uloq
De aquí para allá ________________Ub’ik
De nada _______________________Maj la’
De qué________________________Jas rech
De quién ______________________Jachin rech
De repente ____________________Xaq k’a te’
B
236
G
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Debajo de _____________________Chuxe’
Deberes de la familia ____________Patan alaxik
Débil _________________________Maj uchuq’ab’, tuqa’r
Decaerse ______________________Tuqutub’ik
Decímelo______________________Chab’ij chwe
Décimo _______________________Ulaj, ulajuj
Décimo cuarto _________________Ukajlaj
Décimo noveno ________________Ub’elejlaj
Décimo octavo _________________Uwaqxaqlaj
Décimo primero ________________Ujulaj
Décimo quinto _________________Rolaj
Décimo segundo _______________Ukab’laj
Décimo séptimo _______________Uwuqlaj
Décimo sexto __________________Uwaqlaj
Décimo tercero _________________Roxlaj
Decir _________________________B’ixik
Declarativo ____________________Q’alajsanem
Dedicación ____________________Qajnem
Dedicado _____________________Qajnäq, ok il
Dedicar _______________________Qajnik, ok ilnik
Dedo anular ___________________Malq’awiq’ab’
Dedo de la mano _______________Uwi’ q’ab’aj
Dedo del pie ___________________Uwi’ aqanaj
Dedo índice ___________________K’utwiq’ab’
B
H
Neologismos del Idioma K’iche’
Diagnóstico____________________K’utb’anem
Diagnóstico comunitario _________K’utb’anem komon
Diagnóstico educativo ___________K’utb’anem tijonem
Diagonal ______________________Tzalan, q’a’lik
Diagramación __________________Nuk’tz’ib’anem
Diagramador___________________Ajnuk’tz’ib’, nuk’tz’ib’anel
Dialecto _______________________Q’ab’ch’ab’äl , jaljoj tzij
Dialectología___________________Eta’malil q’ab’ch’ab’äl
Diamante (piedra preciosa) _______Je’lalaj ab’äj
Diámetro ______________________Pirb’äl se’t, uketb’äl
Diapasón ______________________Suk’q’ojomb’al
Días hábiles ____________________Uq’ijil chak
Diccionario ____________________Choltzij, cholsuk’tzij, soltzij
Diccionario de Antónimos ________K’ululab’tzij soltzij
Diccionario de Sinónimos ________Junamtzij soltzij
Diccionario médico _____________Kunasoltzij
Diccionario turístico _____________Wa’ktemb’äl soltzij
Dictado _______________________Q’axb’ixik tz’ib’
Dictado (copiar) ________________Ch’awtz’ib’, q’axb’ixik tz’ib’
Didáctica ______________________Solb’äl k’utunïk, b’anak’ut
Diecinueve ____________________B’elejlajuj
Dieciocho _____________________Wajxaqlajuj
Dieciséis ______________________Waqlajuj
Diecisiete _____________________Wuqlajuj
C
242
2
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Diente, filo_____________________Ware
Diéresis _______________________Juk’ulaj nak’
Diéresis _______________________Yo’xnak’
Diesel, gas, gasolina _____________Kcha’w q’aq’elja’
Dieta _________________________Chatäl wa’im
Diez __________________________Lajuj
Difícil _________________________K’ax ub’anik
Digitalización __________________Taktaknem
Digitalizador ___________________Taktaknel
Digitalizar _____________________Taktaknik
Diglosia _______________________Kajaljoj ch’ab’alil
Dignidad ______________________B’antajik
Diluvio ________________________Chojjäb’
Dimensión (tres dimensiones) _____Oxpaläj
Dimensionalidad _______________Uqajb’alil
Dinámica (animación) ___________Etz’achak
Dinero, precio __________________Pwaq, rajil
Dinosaurio ____________________Nimayin
Diorama ______________________Kab’awäch
Dios __________________________Ajaw, ajawaxel
Diploma ______________________Na’tb’al wuj
Diptongo______________________Ka’uk’u’xtz’ib’
Diputado ______________________B’anöl taqanik
Dirección (correo electrónico
C
3
Neologismos del Idioma K’iche’
o de calle) _____________________Achochib’äl
Dirección del proyecto ___________K’amanem ch’ob’otäl chak
Dirección general _______________Q’atb’äl tzij k’amalb’e
Director _______________________K’amalb’e
Director de escena ______________K’amal b’e k’utb’äl wäch
Director de escuela______________K’amalb’e re tijob’al
Dirigente ______________________Ajxe’el
Dirigible ______________________Xupb’inibäl, k’amb’inib’äl
Discapacitados _________________Yab’yoj
Disciplina (control) ______________Nimantzij
Disciplina (disciplina académica)____ No’jtijojnem
Disco compacto, CD _____________Setk’olib’äl
Disco duro_____________________Utzantzaq’or kematz’ib’
Discoteca _____________________Cholse’tb’ix
Disculpar ______________________Kuyunik, kuyunem
Disfraz ________________________Patzka’r
Disfrazar, disfraza _______________Patzka’rnik
Disparejo ______________________Jech’
Disquete ______________________Tz’a’rk’olib’äl
Distancia ______________________Najal
Diversidad cultural ______________Jalajoj b’antajik
Diversificado ___________________Rox q’attijonik
Dividido ______________________Tastalik
Dividido entre __________________Jachakem
C
244
4
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
E
Ebullición _____________________Poq’owem
Ebullómetro ___________________Etb’äl roqow
Eclipse ________________________Rutik q’ij, ch’uqtalik
Eclipse anular o parcial ___________Nik’arutik q’ij, ch’uqch’aqap
Eclipse de luna _________________Rutik ik’
Eclipse total____________________Rutik q’ij, chuqronojel
Eclíptica_______________________Sutiq’ij
C
246
6
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Eco___________________________Xojojinem
Ecología ______________________Nuk’k’aslem
Economía _____________________Upwaqilal q’inomal
Economía familiar _______________Pwaqilal alaxik
Ecosistema ____________________Ulewal k’aslemal, eqle’nib’äl
uwachulew
Ecuación ______________________Choljik’nem, ub’ek’i’alil
Ecuación ______________________Ub’ek’i’alil
Ecuador _______________________Upasulew, nik’ajb’äl uwachulew
Ecualizador ____________________Suk’ch’ab’alib’äl
Edición (versión impresa) _________Q’alajsanem
Edificio _______________________Q’a’mja
Editar, revelar __________________Q’alajsanik
Editor, testigo __________________Q’alajsanel
Editorial (casa de imprenta) _______Q’alajsab’äl
Educación a Distancia ___________Näj tijonem
Educación artística ______________Je’lalil tijonem
Educación básica _______________Ukab’ q’attijonik
Educación bilingüe______________Tijonik pa ka’ib’ tzijob’al
Educación de Adultos ___________Kitijonem nimwinäq
Educación en Derechos Humanos ___ Tijonem pa ruwi’ ya’talil winaqilal
Educación en Población __________Tijonem winaqib’
Educación en Valores ____________No’jk’aslemal tijonem
Educación fiscal ________________Tijonem tojb’äl
C
7
Neologismos del Idioma K’iche’
Enfrente de ____________________Chuwach
Engrapadora ___________________Ch’apb’äl, kojb’äl chapwuj
Enjambre (de abejas) ____________Kachoch wonon
Enojado _______________________K’anarnaq
Enojar ________________________K’anarik, royowal
Enojo, cólera ___________________Eyowal
Enrollar _______________________B’olq’otinik, b’otonik
Enroscar (perno y tuerca) _________Jat’inik
Enseñar, educación, clase, educar ____ Tijonik
Entender ______________________K’oxomanem, k’oxomanik
Entero, completo _______________Tz’aqat
Enterrado _____________________Muqunem
Enterrar _______________________Muqik, muqunik
Entonación ____________________Qulb’ixanem
Entonar _______________________Qulb’ixanik
Entrada _______________________Okib’al
Entrar, entre ___________________Okem, okik, okisanik
Entre _________________________Chuxo’l
Entrenador ____________________Suk’b’anel etz’anel
Entrevista _____________________K’otchi’j, k’otojtzij
Entrevistador __________________Ajk’otchi’j
Envasador _____________________K’olib’alnel
Enviar, mandar _________________Takanik
Envolver ______________________Pisik, b’utzunik, b’utzunem
C
252
C
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Enzima _______________________Ja’rsanel
Epidemia ______________________Suqyab’il, yab’jub’inel
Epidemiología _________________Eta’mab’alil suqyab’il
Epilepsia ______________________Moxyab’il
Equidad _______________________Junamilal
Equidad de género ______________K’utub’eyal junamil
Equidad social__________________Winaqil junamil
Equilibrio______________________Junamal
Equinoccio ____________________Lik’uwachulew
Equinoccio de invierno __________Q’aläj lik’uwachulew
Equinoccio de verano____________Saq’ij lik’uwachulew
Equipo (de jugadores) ___________Jupuq ajetz’enelab’
Equipo de edición ______________Wokaj q’alajsanem
Equivocarse, perderse ___________Sachonik, sachonem, sachik
Era antropozoica________________Ojer nab’e winaqilal
Era arcaica _____________________Ojer k’aslemal
Era cámbrica ___________________Ojer yuq’uq’k’as
Era cenozoica __________________Ojer nab’etas uwachulew
Era mesozoica __________________Ojer ukab’tas uwachulew
Era paleozoica__________________Ojer nab’e utzijol uwachulew
Era precámbrica ________________Ojer nab’e k’aslemalil
Erosión _______________________Jarnem
Erosión fluvial __________________Ja’ jarnem
Erosión glacial__________________Saqtew jarnem
C
D
Neologismos del Idioma K’iche’
Erradicación de la violencia
intrafamiliar ___________________B’oqch’aykil chikixo’l ri alaxik
Erradicar ______________________B’oqnik
Erupción ______________________Uxo’j xkanul, puluw xkanul
Es posible, tal vez _______________We ne’
Escalera, puente ________________Aq’anib’äl, q’a’m
Escama _______________________Solöt
Escandio ______________________Raxach’ich’
Escaneado _____________________Q’axwachb’am
Escanear ______________________Q’axwachnik
Escáner _______________________Q’axwachaj
Escarabajo _____________________Sakitan, xtuktul achaq
Escarbar ______________________K’otik, k’otonem, k’otonik
Escaso ________________________K’ek’em
Escena (fragmento de la obra ) ____Perwachnem
Escenario______________________Ch’akateb’, keq’te’
Escenografía (conjunto de
decorados de una obra teatral) ____Wiqob’äl
Escoba ________________________Mesab’al
Escolta ________________________Achi’lanel
Esconder ______________________Ewanik, ewanem
Escopeta ______________________Kamsab’äl chikop
Escribir _______________________Tz’ib’anem, tz’ib’anik
Escritor _______________________Tz’ib’anel
C
254
E
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Esparcido _____________________Jub’unem
Esparcir _______________________Jab’unem, jab’unik
Especial (adjetivo) ______________Je’l
Especialmente _________________Jelil
Especie (clase de animal) _________Wäch
Espectáculos ___________________Maynem, k’utwachil
Espejo ________________________Lemow, ilb’äl ib’
Esperanza _____________________Lol
Esperanza de vida_______________Eye’m k’aslemal
Esperar _______________________Eyenik
Espeso ________________________Tzatz
Espina, vergüenza ______________K’ix
Espiral ________________________Su’tsu’t
Espíritu _______________________Uxlab’axel, uxlab’äl
Esponja _______________________Yub’ub’, yuq’uq’
Esposa ________________________Ixoqil, wixoqil
Esposas _______________________Yutb’äl q’ab’
Esposo ________________________Achijil
Espumado _____________________Woqowisan
Espumar ______________________Woqowisanem, woqowisanik
Esqueleto, vertebrado ___________B’aqilal
Está bien, ¡de acuerdo! ___________Utz la’, ja’e, utz b’a’
Está, hay, guardar _______________K’olik
Estaca ________________________Ch’ikb’al, tz’ijtz’ik
C
256
G
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Estornudo _____________________At’ixnab’
Estrategia _____________________Ub’e’al chak
Estratopausa ___________________Rij rik’ilset
Estratosfera ____________________Rik’ilset
Estrella________________________Ch’umil
Estrella de neutrones ____________Pixq’aq’ ch’umil
Estrés _________________________Yojil ib’och’ib’äl
Estrofa (agrupación de versos) ____Puqwiqom tzij
Estroncio ______________________Chul ib’ ch’ich’
Etimología_____________________Uxera’ tzij
Etnia _________________________Upetikil tinamit, tinimit b’anikil
Etnicidad ______________________Upetikilal
Etnolingüística _________________Tzijopetikilal
Eucariotas _____________________Tz’aqat k’ajk’äs
Europeo ______________________Aj Europa
Evaluación_____________________Etab’äl, etab’äl eta’manik
Evaluación de procesos __________Etabäl rech q’axnem
Evaluación de productos _________Etab’äl rech jastäq
Evaluación inicial _______________Nab’e etab’äl
Evaluador _____________________Ajetab’äl
Evaluar _______________________Etab’anik
Evaluar el conocimiento actitudinal _ Etab’anik ri no’jib’äl eta’manik
Evaluar el conocimiento conceptual __ Etab’anik ri b’ijno’j eta’manik
Evaluar el conocimiento
C
258
I
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
C
J
Neologismos del Idioma K’iche’
F
Fábrica________________________Ja b’anb’äl
Fábula ________________________K’amb’äl no’j
Fácil __________________________Man k’ax ub’anik
Factor ________________________Ajalib’äl
Factura _______________________Uwujil loq’oj
Faja __________________________Pas
Falda _________________________Kut uq
Fallecimiento, muerte ___________Kamikal
Familia ________________________Alaxik
Fantasma______________________Xib’inel
Farmacia ______________________K’aykunub’äl, k’ayb’äl kunab’äl
Farmacista _____________________Ajk’ay kunub’äl
Fármaco ______________________Kunub’alil
Farmacología __________________Eta’mab’alil kunub’äl
Farol _________________________Telemchäj, ya’b’al saqil
Farsa (obra de teatro) ____________Q’olonem, sub’unem
Fascículo ______________________Ujuq’at no’jwuj
Fase de transferencia ____________Uch’aqapil q’axnem
Fauna ________________________Rawajil uwachulew
Fax ___________________________Taqotzijol
Fecha _________________________Rajlab’äl q’ij
D
260
0
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
wachib’al
Fracción, parte _________________Ch’aqap
Fractura _______________________Q’ajik
Fragante, oloroso _______________K’ok’
Francés _______________________Aj Francia
Frasco ________________________Kaxlantzu
Frase _________________________Nitz’ chomanïk
Frecuencia_____________________K’ya’lmul
Frecuentativo __________________K’ya’lmulal
Freír __________________________K’ilixik
Frenos ________________________Tak’alib’äl ch’ich’b’inem
Frente ________________________Nik’aj wachaj
Fresa _________________________Kab’tukan
Fresco ________________________Ki’jorön
Fricativa_______________________Q’ajajjumuw
Fríjol _________________________Kinaq’
Fríjol de vara ___________________Kinaq’ re ab’ix
Frío, clima frió __________________Tew
Frito __________________________K’ilim
Frívola ________________________Patzpo’y
Frotar, restregar ________________B’aqonik
Fruta, fruto ____________________Uwach che’
Fuego, calor ___________________Q’aq’
Fuente como de computadora ____Wachtz’ib’, cha’tz’ib’äl
D
264
4
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
G
Galaxia _______________________Jupuqch’umil
Galaxia azul ____________________Raxroj jupuqch’umil
Galaxia compacta _______________Jupuq nuk’ch’umil
Galaxia elíptica _________________Rab’set jupuqch’umil
Galaxia espiral__________________T’ot’ jupuqch’umil
Galaxia irregular ________________Utz’aqat jupuqch’umil
Galaxia N (núcleo azul brillante
D
5
Neologismos del Idioma K’iche’
Gasolinera _____________________Q’aq’elja’b’äl
Gastar (de gastarse) _____________Jarisanem, jarisanik
Gastritis _______________________Uyab’il wijal
Gato__________________________Me’s
Gato de monte _________________Yak
Gaveta ________________________Ukoxon mexa, uxe’ mexa
Gavilán _______________________Xik
Gelatina _______________________Kenkë’n
Gemelos ______________________Yox, yo’x
Gen __________________________Uwäch ija’
Generación ____________________Xe’ta’il alaxik
Género y autoestima ____________Ajawan ib’ xoqoje’ k’utb’alil
Genética ______________________Tiko’nijem
Genio (persona) ________________Na’wel
Gente ________________________Winaq
Geografía _____________________Eta’mab’alil uwachulew
Geométrico sólido ______________T’okrij retwachib’alel
Germanio _____________________Saqte’tojch’ich’
Gestual _______________________Slob’ ch’ab’äl
Gigante (como en los mitos) ______Nimachi
Gigante (danza) ________________Xajoj nimachi
Gimnasio ______________________Q’ususb’äl, sak’alib’äl
Gimnástica ____________________Q’ususinem
Gimnospermas _________________Ch’a’nija’
D
7
Neologismos del Idioma K’iche’
Ginecología____________________Kunanib’alel ixoq
Ginecólogo ____________________Ajkuna’ixoq
Girar un cheque ________________Uya’ik jun k’exwäch pwaq
Girar, rotación __________________Sutinik, sutinem
Girasol, mirasol _________________Su’m
Giro __________________________Sutin
Gladiola _______________________Jisjik kotz’i’j
Glándula ______________________Tz’ujujnel
Glándula cebacea _______________Q’antz’ujujnel
Glándula endocrina _____________Kik’tz’ujujnel
Glándula exocrina ______________Xko’ltz’ujujnel
Glándula pituitaria ______________Tz’ujujnel tza’m
Glicerina ______________________Tzatz ki’ja’
Glifo _________________________Mayatz’ib’
Globo__________________________ Xupxup, ponpo’, k’ol kaq’iq’ wiqb’äl
Glóbulos blancos _______________Saqmux kik’
Glóbulos rojos__________________Kaqmux kik’
Glosario _______________________Ch’uticholtzij
Glucosa _______________________Tzatzq’or
Gobernación ___________________Taqawokajnem
Gobernador ___________________K’amöl b’e tinamit, taqawokajnel
Gobernante (persona) ___________Ajk’amöl b’e tinamit, taqawokajil
Gobierno _____________________Ajpop, taqawokaj
Gobierno de la República __________ Taqawokaj amaq’, uk’amalb’e amaq’
D
268
8
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
H
Hábil _________________________Sak’aj
Habitante _____________________Uwinaqil
Hábitat _______________________Achochib’äl
Hablar ________________________Ch’awik
Hace dos días, anteayer __________Kab’ijir
Hace un año ___________________Junab’ir
Hacer _________________________B’anik, b’anonem, b’anonik
Hacer cosquillas ________________Chaqonanem, chaqonanik
Hacha ________________________Ikaj
Hacia abajo ____________________Qajoq
D
B
Neologismos del Idioma K’iche’
Herbívoro _____________________Ajq’ayes
Herida, lastimar_________________Sokonik, sokotajem
Hermana de hombre ____________Anab’
Hermana mayor de mujer ________Atz, watz
Hermana menor de mujer ________Chaq’, nuchaq’
Hermanastro (a) ________________Achalalib’al
Hermano (a) mayor _____________Ratz
Hermano (a) menor _____________Litz’in
Hermano de mujer ______________Xib’al, nuxib’al
Héroe (protagonista) ____________Nimach’o’jinel
Hervido _______________________Poq’owisam
Hervir ________________________Poq’owisanem, poq’owisanik
Híbrido _______________________Yujumkik’el
Hidrógeno_____________________Alaxja’
Hidrólisis _____________________Q’ayja’
Hidrología _____________________Eta’mab’alil ja
Hidrosfera _____________________Uja’l uwachulew, ujaq’al
uwa’ulew, uja’al uwahulew
Hielo _________________________Kaxla’n tew
Hierba buena __________________Q’eb’un
Hierbamora, quilete _____________Imu’t
Hígado _______________________Seseb’
Higo__________________________Wik’ix
Hija de hombre _________________Mi’al, rab’in
D
D
Neologismos del Idioma K’iche’
I
Ichíntal (raíz de güisquil) _________Uxe’ ch’ima
Icono _________________________Wachik’utb’äl
D
276
G
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Iconografía ____________________Wachik’utb’alal
Idea __________________________No’j
Ideal _________________________Utz, tz’aqat, rayib’äl
Identidad _____________________B’anikil
Identidad cultural _______________B’antajik b’anikil
Identidad nacional ______________Amaq’ b’anikil
Identidad personal ______________Tukel b’anikil
Idiolecto ______________________Ch’awb’äl
Idioma, lengua _________________Ch’ab’al
Idiomático _____________________Ch’ab’alil
Iglesia ________________________Tyoxaja
Igual _________________________Junam
Iguana ________________________O’on
Ilustrador _____________________Wachib’anel, ajwachib’äl
Imagen en movimiento __________Silob’ wachib’äl
Imagen fija ____________________Nakäl wachibäl
Imaginación ___________________Achik’nem
Imán _________________________Jik’ch’ich’
Imprenta ______________________B’anbäl no’jwuj
Imprenta (casa editorial) _________Tz’ajwuj ja
Imprenta (máquina para imprimir) ___ Tz’ajwujbäl
Impresora _____________________Tz’ajtz’ib’
Improvisación (actuación
sin ensayo formal) ______________Te’taliknem
D
H
Neologismos del Idioma K’iche’
Impuesto______________________Q’atöj tojonïk
Impunidad ____________________Q’ub’äl itzelal
Inagotable ____________________Mak’isel
Inauguración __________________Unimaq’ij chak
Incienso_______________________K’ok’q’ol
Incisivo _______________________Tz’ijware
Inciso _________________________Ucholajil tz’ib’, rajilab’äl tz’ib’
Incógnita (elemento de las
ecuaciones matemáticas)_________Ma’etamatäl
Incoloro _______________________Saqmoqmoj
Inconsciente ___________________Machomanem
Indemnización _________________K’isuwi’ tojb’alil
Índice ________________________Ucholajil, ucholajil no’jwuj
Indio (elemento químico) ________Raxroj ch’ich’
Industrial ______________________K’ib’anoj
Inferencia _____________________Rumalil
Infierno _______________________Xib’alb’a
Infijo _________________________Pamxiltzij, tiqtzij
Inflador _______________________Ya’b’äl kaq’iq’
Información adicional ___________Utz’aqat tzijol
Informal ______________________Ajxi’n
Informe, Informativo ____________B’ixkil
Infractor ______________________Ajmak
Ingeniería _____________________Eta’mb’alil puqno’jib’äl
D
278
I
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Ingeniero _____________________Ajpuqno’jib’äl
Ingenio _______________________B’anb’äl k’ajkab’
Inicio _________________________Chipnem, majb’äl , jeqb’äl
Injertar (con plantas) ____________Nak’tuxnik
Injertar (tejidos u órganos
de animales, personas) ___________Nak’tz’umnik
Injerto (vegetal) ________________Nak’tux
Inorgánico (a) __________________Mak’aslem
Insatisfecho____________________Makub’sab’äl k’u’x
Insecticida _____________________Kamsab’äl chikopil
Insectívoros ___________________Tijochikopil
Insecto _______________________Chaqi’j chikop
Inseguridad y vulnerabilidad ______Majikomal xuquje’ soktajb’alil
Insomnio ______________________Waranik
Institución _____________________Wokajil
Instrumental ___________________Chakunib’äl
Instrumento (instrumento musical) ___ Q’ojomb’äl
Instrumento de cuerda __________K’a’m q’ojomb’äl
Instrumento de percusión ________Tanata’n q’ojomb’äl
Integral _______________________Ruk’a’m rib’
Inteligencia ____________________Sak’ajil jolomaj
Interacción ____________________K’exb’anem
Intercultural ___________________K’amq’ab’ b’antajik
Interculturalidad ________________K’amq’ab’ b’antajilal
D
J
Neologismos del Idioma K’iche’
Ir ____________________________B’ek
Iris ___________________________Q’eqal b’oq’och
Iris (del ojo) ____________________K’iqinal, xukuq’ab’
Irreal _________________________Matzij
Irrealismo _____________________Matzijolil
Irresponsabilidad _______________Ma ajilal
Irresponsable __________________Ma ajil
Irresponsablemente _____________Ma ajilil
Irrigación______________________Ja’xik
Isla ___________________________Rumal ja’, sutja’ ulew, ulewpaja’
Italiano _______________________Aj Italia
Itrio __________________________Q’eqak’ajch’ich’
Izabal _________________________Isab’al
Izote _________________________Parki
Izquierda ______________________Moxq’ab’, mox
J
Jabón ________________________Ch’ipaq
Jabón de monte ________________Uwa tz’i’
Jaguar, tigre ___________________B’alam
Jalar __________________________Jek’onik, jek’onem
E
1
Neologismos del Idioma K’iche’
L
Laberinto _____________________Sachb’äl b’e
Laberinto óseo del oído __________Juluq’asq’a’y xikin
Ladino (a) _____________________Xinu’l, mu’s
Lado inicial ____________________Chipaxukut, jeqxukut
Lado terminal __________________K’isxukut
Ladrar ________________________Kawnik, ti’onik
Ladrillo _______________________Porom xan
Lagartija ______________________Ixpa’ch
Lagarto _______________________Ayin
Lago _________________________Cho
Lágrimas ______________________Uwa’l wachaj
Laguna _______________________Alaj cho
Lamer ________________________Riq’onik, riq’onem
Lámina _______________________Ch’ich’ re uwi ja
Lámina (como techo) ____________Ch’ich’xotal
Lámina (ilustración) _____________K’utetal
Laminario _____________________K’utetalil
E
3
Neologismos del Idioma K’iche’
Litro __________________________Kajpaj
Liviano________________________Al taj, sya’y, sayalik, tz’oy, sya’y,
tzayowik, tzayalik
Llamar ________________________Sik’inem, sik’inik
Llano, llanura, valle ______________Li’anik
Llanta ________________________Sutb’inb’äl
Llantera _______________________Ja sutb’inb’äl
Llave _________________________Lawe, jaqb’äl
Llavero _______________________Lawub’äl, k’olib’äl jaqb’äl
Llavín _________________________Ral jaqb’äl
Llegar (allá) ____________________Aponem, aponik, opanik
Llegar (aquí) ___________________Ulem, ulik
Lleno, satisfecho ________________Nojinaq
Llevar_________________________K’amik b’ik
Llorona (de leyenda) ____________Kejaq’opoj
Llovizna _______________________Mutzmul jab’
Lluvia _________________________Jab’
Loción ________________________Ja’ k’ok’arsab’äl
Loco__________________________Ch’u’j
Locutor _______________________Ajq’axel tz’ij
Lodo _________________________Xaq’o’l
Lombriz _______________________Uchikopil pamaj
Lombriz de tierra _______________Runum ulew
Lomo _________________________Rijuwi’
E
8 288
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
M
Maceta, florero _________________K’olib’al k’otz’i’j, b’o’j kotz’i’jb’äl
Machacado ____________________Wach’om
Machacar (alguna planta) ________Xaq’onik, xaq’onem
Machacar (chile, tomate) _________Puch’ik, puch’unem, puch’unik
E
9
Neologismos del Idioma K’iche’
Machete ______________________Choyib’al
Machimbre ____________________Uxe’b’äl uwi’ja
Machismo _____________________Nimal achi
Macho ________________________Ama’
Macrocurrículum _______________Nim cholk’ut
Madrastra _____________________Nanab’al, nanb’al
Madrina _______________________Na’chinb’el, yo’x nan
Madrugada ____________________Aq’ab’il, nimaq’ab’
Maestro de ceremonia ___________Ya’al ub’ixik
Mágica _______________________Sub’nelal, mayb’äl
Mágico (ojos mágicos) ___________Mayb’aq’wachel, sub’b’oq’ochal
Magisterio _____________________K’utunemal
Magma _______________________Q’aq’ uxe’ulew
Magnesio _____________________Kach’ch’ich’
Magnetismo ___________________Jik’chuq’ab’
Mago _________________________Sub’unel
Maguey, aguijón ________________Saqki, ki
Maicena_______________________K’ajixim
Maíz __________________________Ixim
Malacate (huso) ________________Patet
Maldición _____________________Itzelal
Malla _________________________Pejk’at
Mamá ________________________Chuch, nan
Mamar ________________________Tu’anem, tu’anik, tz’umanem,
E
290
A
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
tz’umanik
Mamífero______________________Tu’nel awäj, ajtu’
Mamón _______________________Tu’b’äl
Manada (de vacas) ______________Jupuq wakäx
Mañana _______________________Chwe’q
Manchar ______________________Soq’onem, soq’onik
Mandamiento __________________Utaqanik ri ajaw
Mandar _______________________Taqonik
Mandato ______________________Taqonem
Manecilla______________________Q’ab’äl
Manejo de información __________Ruk’a’xik ri tzijolinem
Manejo de tecnología ___________Ruk’a’xik ri no’jb’anem
Manganeso ____________________Kowach’ich’
Mango ________________________Mank
Mango, aza ____________________Q’ab’, uq’ab’
Manguera _____________________Q’axb’äl ja’
Maniquí _______________________Tzujb’äl atz’yaq
Mano de piedra de moler_________Uq’ab’ ka’
Manojo _______________________Juyataj
Manos, extremidades superiores ____ Q’ab’aj
Manta (para anuncios) ___________Laq’anatz’aq
Mantel _______________________Nimasu’t, ch’upb’äl mexa
Manto ________________________Upam ulew
Manual _______________________Tijön wuj
E
B
Neologismos del Idioma K’iche’
Marioneta _____________________K’amala’s
Mariposa ______________________Pepe
Marsupiales____________________Chimchikopib’
Marte _________________________Kaqch’umil
Martes ________________________Roxq’ij
Martillo _______________________B’ajb’äl
Mártir ________________________Ajloq’ kamikal
Más __________________________Ya’ik uwi’
Masacuata _____________________Tolob’on
Masaje ________________________Jikonik
Mascar ________________________Kach’inem, kach’inik
Máscara _______________________K’oj
Mascarilla _____________________Ch’uqb’äl tza’m
Mascota_______________________Retz’ab’alil uwoja
Masculino _____________________Achi’al
Masculino (como género
de sustantivos) _________________Achijal
Masticar ______________________Kach’unem, kach’unik
Matar _________________________Kamisanem, kamisanik
Matemática ____________________Ajilanb’äl
Matemática y pensamiento lógico____ Ajilamb’äl chuqe jik’chomanïk
Matemáticamente ______________Ajilamb’alil
Matemático____________________Ajilamb’anel
Materia (de herida), pus __________Puj
E
D
Neologismos del Idioma K’iche’
Meiosis _______________________Kajb’änik
Mejilla ________________________Q’otz
Mejilla ________________________Uxe’ - e, xere
Melocotón ____________________Q’antura’s
Melodía _______________________B’ixal
Melón ________________________Q’anq’oq’
Membrana celular ______________Mow k’ajk’äs
Memoria ______________________Jeqb’anem, eta’mamb’äl
Memorística ___________________Jeqalem
Memorizar, memoriza ___________Jeqb’anik, kjeqb’anik
Mendigo ______________________Ajta’l toq’ob’
Meninges _____________________Xaxtz’umalil
Menos ________________________Esanem
Menstruación, regla _____________Ch’ajo’n
Mensualidad ___________________Ik’ilal
Mentira, falsedad _______________Molomtzij
Mentiroso _____________________B’anol tzij
Mercado ______________________K’ayib’al
Mercurio ______________________K’ataralq’ij
Meridiano _____________________Tak’xo’letab’äl, utas ulew
Mesa _________________________Mexa
Mesa de noche _________________Umexa warb’äl
Mesero _______________________Jachonel, ajtaneb’
Mesocurriculum ________________La’j cholk’ut
E
F
Neologismos del Idioma K’iche’
México _______________________Mexiko
Mezcla ________________________Yuja’j
Mezclar _______________________Yuja’anem, yuja’anik, yujik
Mezclarlo _____________________Yuj
Mico _________________________K’oy
Micra ________________________Nak’
Microcurrículum ________________Nitz’ cholk’ut
Micrófono _____________________Taqb’äl
Microfotografía _________________Nak’wachib’äl
Microonda ____________________Kaxla’n miq’wa
Microorganismo ________________K’asnak’
Microscópico __________________Ilk’asnak’
Microscopio ___________________K’asnak’ilb’äl, ilb’äl nitz’ jastäq
Miedo ________________________Xib’in’ib’
Miedoso ______________________Ajxib’rib’, xib’irib’
Miel __________________________Raxkab’
Miércoles______________________Ukajq’ij
Mil ___________________________Laq’o’ lajk’al
Mil doscientos _________________Oxq’o’
Mil seiscientos _________________Kajq’o’
Milimétrico ____________________Uwi’ aqok’alal
Milímetro _____________________Uwi’ aqok’al
Millonario, adinerado ____________Q’inom
Millones de años (en unidades
E
H
Neologismos del Idioma K’iche’
Modificador ___________________Tz’aqatisab’äl
Modista _______________________Ajatz’yaqb’äl
Módulo _______________________Juperaj
Mojado _______________________Ch’aqalik
Mojar _________________________Ch’aqab’anem
Molde ________________________B’anb’äl
Moldear _______________________B’anb’alnik
Moler _________________________Ke’enem, ke’enik
Molibdeno ____________________Koyuq ch’ich’
Molino ________________________Keb’al
Molleja _______________________Jaxjax, pitzki’y
Momentos de evaluación ________Ruq’ijol paj eta’manik
Momia ________________________B’atz’om kamnaq
Moneda _______________________Ch’ich’pwäq
Monedero _____________________Pwaqb’äl
Monitor (de computador) ________Iltz’ib’
Monja ________________________Ixajyuq’
Monja blanca __________________Saq kotz’i’j
Monólogo _____________________Tzijow ib’
Monomio _____________________Junq’at
Monopolio ____________________Q’atwokk’ay
Monosílaba ____________________Jutas tzij
Monstruo _____________________Xib’nel
Montaje (programa de televisión) ___ Wiqem
E
J
Neologismos del Idioma K’iche’
Músculo ______________________Tyojilal
Museo ________________________K’olb’äl ojer jastäq
Musgo, paxte __________________Q’ux
Músico________________________Q’ojomnel
N
Nabo _________________________Napux
Nacer _________________________Alaxem, alaxik
Nacimiento de agua _____________Ralaxib’al ja’
Nacimiento, navidad ____________Alaxib’al
Nación ________________________Amaq’il
Nada _________________________Maj, maj upam
Nadar ________________________Muxanem, muxanik
Nadie, ninguno _________________Maj jun, ni ta jun
Nance ________________________Tapa’l
Naranja _______________________Alanxax
Narración _____________________Tzijnem
Narrador ______________________Tzijonel
Nasal _________________________Q’ajajtza’m
Naturaleza ____________________Uwäch ulew
Naturaleza (madre naturaleza) ____Qanan ulew
1
302
2
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Nieve _________________________Mettew
Niña, niño _____________________Ak’al
Niñez _________________________Ak’alil, alk’alal
Ninguno, nadie _________________Ni ta jun, maj jun
Niobio ________________________B’ankoyuq ch’ich’
Níquel ________________________Yujum ch’ich’
Nitrato ________________________Atz’amil
Nivel infantil ___________________Raqän tijonik
Nivel primario __________________Ruch’ek tijonik
Nixtamal ______________________Tzi
No ___________________________Ja’i’
No es cierto ____________________Ma tzij taj
No está bien ___________________Na utz taj
No perecedero _________________K’aslel
Noche ________________________Aq’ab’
Nombrar ______________________B’i’nik
Nombre _______________________B’i’aj
Nopal_________________________Nochti’
Norma ________________________Q’atb’äl taqanik
Norte _________________________Uwikiq’ab’ q’ij, riqi q’ij, releb’al
kaqq’ïq’, ukaq’ab’ uwachulew
Nosotros ______________________Oj
Nota musical ___________________Uk’u’x q’ojomb’äl
Notar _________________________Q’alajinik
F
304
4
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
F
5
Neologismos del Idioma K’iche’
O
Obedecer, respetar ______________Nimanik
Objetivos de la educación ________Rayb’al tijonem
Objeto directo _________________K’ulunel
Objeto indirecto ________________Ka’k’ulunel
Obligación ____________________Taqatzij
Observar ______________________Ka’yenik
Observatorio ___________________Ja ilb’al
Obsidiana _____________________Cha
Obstetricia ____________________Iyonem
Occidente _____________________Uq’ ajib’al q’ij
Océano atlántico _______________Q’anpalo
Océano pacífico ________________Saqpalo
Océano, mar ___________________Palow
Ochenta ______________________Kajk’al, jumuch’
Ocho _________________________Waqxaqib’
Ocho mil ______________________Juchuy
Ocho milenas u ocho milésimos ____ Ujuchuyb’al
Ochocientos ___________________Kaq’o’
Oclusiva ______________________Tak’q’ajaj
Octavo________________________Uwajxaq
Oeste _________________________Qajb’äl q’ij
F
6 306
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Oficina ________________________Jachakunb’äl
Oficio, cargo ___________________Eqale’n, chak
Oído _________________________Tab’al
Ojo___________________________B’oq’ochaj, b’oq’och
Óleo__________________________Kaxla’n tz’aj
Oler __________________________Siqik, siqonem
Olfato ________________________Siqb’al
Olla __________________________B’o’j, t’u’y
Olla de presión _________________Aninaqat’u’y
Ombligo ______________________Muxu’x
Once _________________________Julajuj
Onda sonora, onda acústica_______B’irb’itq’ajaj
Onomatopeya__________________Oq’ib’äl
Onomatopéyico ________________Oq’inib’äl
Onza _________________________Ral pajb’äl
Oportunidad ___________________Ramajil
Óptico ________________________B’anub’eyal ilwäch
Oración _______________________Tz’aqat chomanik
Oración afirmativa ______________Tzij tz’aqat chomanik
Oración negativa _______________Tz’aqachomanik majem
Orar __________________________Ub’ixik ch’ab’al
Órbita ________________________Sutub’e
Órbita (del ojo) _________________Julilb’oq’och
Ordenar _______________________Chololej
F
7
Neologismos del Idioma K’iche’
P
Pabellón de la oreja _____________Rijxikin
Pacha (para bebé) _______________Tub’sab’äl
Paciente ______________________Acheqa’lenel
Pacifista _______________________Kame’lal
Padrastro ______________________Tatab’al
Padres de familia _______________Tat nan
Padrino _______________________Yuwa’chinb’ej, tatyox, yox tat
Pagar _________________________Tojonem, tojonik, tojik
País __________________________Amaq’
Paja __________________________K’im
Pájaro ________________________Tz’ikin
Pájaro carpintero _______________Tuktuk
Pajilla _________________________Jek’b’äl k’ya’
Pala __________________________Jokib’al ulew, pak’b’äl jastäq
F
9
Neologismos del Idioma K’iche’
Parásito _______________________Chikopil
Parecer _______________________Junamisaxik
Pared _________________________Tapya, xan
Paréntesis _____________________Uk’a’
Pariente, familiar ________________Achalal
Parientes ______________________Achalalxik
Parilla_________________________Sa’b’äl ti’j
Paro cardiaco __________________Tak’anima’
Párpado_______________________Rij waq’achaj, reperetel
Parque ________________________Uxlanib’äl
Parqueo _______________________Chakalb’äl ch’ich’
Párrafo ________________________Jupaj tz’ib’, wokatzij
Partícula ______________________Uk’aj, uxe’r
Partido (de juego)_______________Kapuq etz’anem
Partido (político) ________________Q’aq’alno’j
Partir (con la mano) _____________Pironik, pironem
Partir por la mitad, reventar _______Paq’inem, paq’inik
Partir, fraccionar ________________Pirim
Partitura ______________________No’jwuj q’ojomb’äl
Parturienta ____________________Ajtuj
Pasado mañana ________________Kab’ij
Pasaporte _____________________Wujq’axb’äl amaq’
Pasar, cruzar ___________________Q’axanem, q’axanik
Pasarela _______________________Q’a’m q’axib’äl
F
312
C
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Pasear ________________________Wa’katik
Paseo, viajar, aventura ___________Wa’katem
Pasta _________________________Rikil triko
Pasta dental ___________________Ch’ajb’äl ware’aj
Pastel _________________________Ch’ich’uj kaxlanwa
Pastilla ________________________Setkaxla’n kunab’äl
Pastor ________________________Ajyuq’
Pastor Alemán (perro) ___________Yuq’tz’i’
Pastor, evangélico_______________K’amal kib’e ri ajkojonelab’
Patear ________________________Ukoj aqan
Patín, patineta__________________Xajäb’ b’inb’äl
Pato __________________________Patux
Patología ______________________Eta’mab’alil uxe’yab’il
Patológico _____________________Uxe’yab’ilal
Patria _________________________Echb’äl amaq’
Patrimonio ____________________Q’inomalil
Patriótico______________________Amaq’el, ajamaq’
Patrón ________________________Ajchaq’e chak
Patrulla _______________________Puqchajinel
Patrullar_______________________Puqchajinik
Pavo silvestre __________________Kurkur
Pavo, chompipe ________________No’s
Payaso ________________________Ajyaköl tze’
Paz ___________________________Joremal, jamaril
F
D
Neologismos del Idioma K’iche’
Periódico ______________________Tzijolilwuj
Perito contador _________________Ajilanel
Perla _________________________Chupchutik ab’äj
Perno _________________________Tunib’äl
Pero __________________________Ema
Perpendicular __________________Tik’ilem
Perraje ________________________Pera’j, pe’r
Perro, colmillo __________________Tz’i’
Persecución ___________________Terene’b’äl
Perseguido ____________________Oqtam
Perseguir ______________________Oqtanik
Perseverancia __________________Tijojnem q’ij
Perseverante ___________________K’ask’atem
Perseverar _____________________K’ask’atnik
Persiana_______________________Nuk’um uchi’ja
Personaje (carácter representado
en una obra) ___________________Winaqilal
Personaje (como en obra de teatro)___ Winaqixel
Personificación _________________Kawach
Pesado________________________Al
Pesar _________________________Pajonem, pajonik
Pescadito______________________Sa’y, ch’u’
Pescado _______________________Kar
Pestaña _______________________Metz’aj
F
316
G
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Pestañas ______________________Metz’aj
Pétalo ________________________Xe’rkotz’i’j
Petate ________________________Pop
Petróleo_______________________Uq’inomal uwachulew, q’eqaq’ol
Pezón ________________________Uwi’ tu’, uwi’ tz’um
Piano _________________________Pitz’q’ojomb’äl
Picante, picoso _________________Poqon
Picar__________________________Kak’i’aqatik
Picazón _______________________K’aqat
Pico __________________________Tza’m
Picop _________________________Aläj koralch’ich’
Picotear _______________________Tzopik, tzoponem,tzoponik
Pie de gallo, pata de gallo ________Ek’
Pie, extremidades inferiores _______Aqanaj
Piedra ________________________Ab’aj
Piedra de afilar, pedernal _________Wux
Piedra de moler ________________Ka’
Piedra pómez __________________Tzarajmaq
Piel___________________________Tz’u’mal
Pijama ________________________Atz’yaq warb’äl
Pila ___________________________Lajuk’a’l q’aq’, kolb’al ja
Pilar, horcón ___________________Raqan ja
Piloto _________________________B’insanel ch’ich’
Piña __________________________Ch’op, matzati’
F
H
Neologismos del Idioma K’iche’
Pinabete ______________________Saqchaj
Piñón _________________________Ch’inku’y
Pintar _________________________Tz’ajanik , tz’ajonik, tz’ajonem
Pintura________________________Tz’aj, tz’ajab’al, b’onja’
Piocha ________________________K’otob’al ulew
Piojo _________________________Saquk’
Pipa __________________________Kachi’m, tu’b’äl sik’
Pirámide ______________________Oxxukut tz’aq
Pirámide (edificio, monumento) ___T’ist’itz’aq
Pirámide (figura geométrica) ______T’i’soxukut
Pirámide cuadrada ______________Oxtz’aq kajtz’ik
Pirámide maya _________________K’oxtum
Pirámide triangular______________Oxtz’aq
Piratería _______________________Elaq’än wach
Piropo ________________________Kotz’ijanem, tzurunem
Piscina ________________________Muxanib’äl
Piso __________________________Upa ja
Pistilo_________________________Unanija’, ixkotz’i’j
Pita __________________________K’am
Pito __________________________Xul
Pizar___________________________ Tak’alb’anem, tak’alb’anik, tak’ale’m
Pizarra ________________________Tz’alam tz’ib’abäl
Pizote ________________________Sis
Placa dental ___________________K’exwach ware’aj
F
318
I
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Pragmatismo __________________B’anyal
Precio ________________________Rajil
Precioso ______________________Je’laläj
Precipitación ___________________Saqb’achjab’
Predecir, predice ________________Pajanik
Predicado _____________________B’anem
Predicativo ____________________B’ijna’oj
Predicción _____________________Pajanem
Prefijo ________________________Wachxiltzij
Preguntar _____________________Ta’onem, k’otow chi’aj
Premio (como premio Nóbel) _____Kochij
Prensa, periódico _______________Wuj tzijonb’äl
Preposición ____________________Wiqchomab’äl
Preprimaria ____________________Majb’äl tijonik
Presidente _____________________K’amäl b’e
Presidente de república __________Champomanel, nab’e ajpop,
k’amöl b’e amaq’
Presión arterial _________________Chuq’akik’el
Presión arterial diastólica _________Jik’al chuq’akik’el
Presión arterial sistólica __________Ch’ikmin chuq’akik’el
Presión atmosférica _____________Uchuq’ab’ kaqiq’set
Preso, reo _____________________Ajpache’
Préstamo lingüístico _____________Qajom tzij
Préstamo, cambiar ______________Jalonik, ke’xik
G
3
Neologismos del Idioma K’iche’
Procesador ____________________Ya’ltajkil
Proceso _______________________Q’axnem
Proceso educativo ______________Q’axnem tijonem
Prodigio ______________________Mayanem, kajmanem
Productividad __________________Uwäch
Productividad y desarrollo ________K’iyem xuquje’ uwäch
Producto (resultado de la
multiplicación) _________________Mulaj
Profase _______________________Nab’e xak
Profesional ____________________Chakunel
Profesional (médico, abogado, catedrático, etc.) Ajno’j chak
Profesional (pagado por su servicio etc.) Ajchak
Profesionalidad _________________Chakunem
Programa _____________________Cholb’äl chak
Programa (computación) _________Nuk’wäch
Programa (programa de televisión) ___ Cholq’ax silowäch
Programa (radiofónico) __________Cholq’ax
Programación (de televisión) ______Cholq’axnem
Programador (de computadora) ____ Nuk’b’anel
Progresado ____________________Aq’ansnäq
Progresar ______________________Aq’anik
Progresividad __________________Aq’anemal, paqalem
Progreso ______________________Nimarem
Pronombre ____________________Uk’exwach b’i’
G
5
Neologismos del Idioma K’iche’
Q
Qué __________________________Jas, su
Qué es ________________________Jas ri’, jas uwach
Quebrar _______________________Paxik
Quebrar (algo de cocina) _________Paxinem, paxinik
G
7
Neologismos del Idioma K’iche’
R
Rábano _______________________Kyeqichaq
Radiación _____________________K’atmiq’anem
Radiactividad __________________K’atmiq’anal
Radiador ______________________K’atmiq’ab’äl
G
328
8
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Reírse_________________________Tze’nik
Relación social-naturaleza ________Uk’amal winaqil ruk’ uwachulew
Relaciones intergeneracionales ____Uk’amal uxera’il
Relámpago ____________________Koyopa’, kipa’
Religión _______________________Kojonem
Religioso ______________________Terne’l ajaw
Reloj _________________________Retab’alil q’ij, kajb’äl, etab’äl q’ij
Reloj de pulsera ________________Q’ab’kajb’äl
Remador ______________________Ajtukub’in
Remangar _____________________B’otonem
Remar ________________________Qab’sanem, tukub’inik
Remendar _____________________K’ojonem k’ojonik
Remo _________________________Q’ab’a’t
Remojado _____________________Mub’am
Remojar_______________________Mub’anem, mub’anik
Remolacha ____________________Kik’ichaj
Remolino (de cabeza) ____________Sut
Remolino (viento) _______________Salk’um
Renacimiento __________________Tuxinem
Rendimiento ___________________Kowinem
Rendimiento escolar ____________Kowinem tijonik
Renombrar ____________________Ka’b’inik
Renombre _____________________Ka’ub’i’
Renovable _____________________K’extajem
G
D
Neologismos del Idioma K’iche’
Reto __________________________Tijchuq’ab’
Retoño _______________________Tux
Retrato, dibujo _________________Wachb’äl
Retroproyector _________________Tununb’äl
Retrovisor _____________________Ilb’äl ij
Reunir, juntar __________________Mulinik, mulunem
Revista ________________________Wachtz’ib’wuj, la’j tzijolwuj
Revolcar ________________________ Wolqotinem, wolqotinem, wolqotinik
Revolver, borrar ________________Yujunik
Rezo _________________________Ch’ab’al
Ribosoma _____________________Rucha’b’äl k’ajk’äs
Rima _________________________Kotz’ijtzij
Riñón _________________________Paror, kinaq’
Río ___________________________Nimaja’
Risa __________________________Tze’
Ritmo, compás _________________Junab’imb’äl
Robusto, enérgico, vigoroso ______Kowilaj
Rociador (spray) ________________Chikb’äl ja’, sutz’b’äl ja
Rodar _________________________B’alkatinem, b’alkatinik
Rodillas _______________________Ch’ekaj
Rodillera ______________________Xerka’
Rodillos _______________________B’olb’äl
Rodio (elemento) _______________Kaqkoj ch’ich’
Roedores ______________________Juk’uk’unelab’
G
336
G
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Rojo __________________________Kaq
Rombo (figura geométrica) _______T’i’s kajxukut
Rompecabezas _________________Nuk’etz’b’a’l
Romper _______________________Rich’ik, rich’paxik, raqpuxik,
retzonem, retzonik
Roncar ________________________Qororem, qororik
Ropa, tela _____________________Atz’iyaq
Rosa __________________________Roxox
Rosca _________________________Jat’ichopib’äl
Roto _________________________Rich’irik
Rótulo ________________________Ukutik k’ayij
Rubidio _______________________Ch’ajwos
Ruborizar, ruboriza ______________Keqrik, xkeqrik
Rueda ________________________Sete’t
Rueda de Chicago ______________Sutwinäq
Rutenio _______________________Kaqchulch’ich’
S
Sábado _______________________Uwuqq’ij
Sábana, cobertor _______________Upank’ul
Saber _________________________Eta’manem, janik’
G
H
Neologismos del Idioma K’iche’
Sanate ________________________Ch’ok
Sanción _______________________K’ajsab’äl wäch
Sandía ________________________Kaqaq’oq’
Sándwich, hamburguesa _________Kaxla’nwalo’
Sangre ________________________Kik’
Sano _________________________Utz uwäch
Santo, Angel ___________________Tyox
Santuario______________________Loq’k’olb’äl
Sapo _________________________Ixpeq
Saquear, saquea ________________Jokinsanik, kjokinsanik
Sarampión ____________________Ij
Sarazo (medio maduro) __________Q’anq’oj
Sastre ________________________Ajt’iso’n
Satélite _______________________Sutinel, laj ketk’olib’äl kaj
Saturno _______________________Nupch’umil, malch’umil
Sauce_________________________Tuney, saq’os
Saxófono ______________________Towatik su’
Secar _________________________Chaqi’jarem, chaqi’jarik
Sección de aprendizaje __________Q’at eta’mab’äl
Seco__________________________Chaqi’j
Secretario _____________________Ajtz’ib’
Seda _________________________Xela
Seguir, perseguir________________Teremb’enem, teremb’enik
Segunda lengua ________________Ukab’ ch’ab’äl
G
J
Neologismos del Idioma K’iche’
Segundo ______________________Ukab’
Segundo ciclo __________________Kasol
Segundo grado _________________Ukab’ junab’
Seguridad _____________________Chajitalil, jikomal
Seguridad social ________________Winaqilal, jikomal
Seis __________________________Waqib’
Seis mil _______________________Jo’lajq’o’
Seis mil cuatrocientos ___________Waqlajq’o’
Seis mil ochocientos _____________Wuqlajq’o’
Selenio _______________________Ch’ub’lin kaqkojch’ich’
Sellar (poner un sello)____________T’iqik
Sello (estampar figuras) __________T’iqb’äl
Semáforo _____________________K’utq’axb’äl
Semana _______________________Wuqq’ij, wuqub’ q’ij
Semana pasada ________________Uqub’ixir
Semana próxima________________Uqub’ix
Semana Santa __________________Awasq’ij
Semántica _____________________B’inäl tzij
Sembrar ______________________Tikonem, tikonik
Semejanza ____________________Junamil
Semen _______________________Achikowija’
Semestre ______________________Waqik’
Semicírculo ____________________Nik’ajset
Semiconductor, conduce electricidad __ La’j k’amq’aq’
H
340
0
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Semilla _______________________Ija’
Semilla dicotiledónea____________Kapeqija’
Semilla monocotiledónea ________Jupeqija’
Semillero ______________________Ija’b’äl
Señal de tránsito ________________K’utb’e
Señal, huella ___________________Etal
Señalización ___________________Ch’umb’anem
Señor _________________________Tat, tata’
Señor ladino ___________________Mu’s
Señora ________________________Nan
Señora ladina __________________Xinu’l
Señora principal ________________Chuchuxel
Señorita (virgen) ________________Q’apoj
Sentado_______________________T’uyulik
Sentencia _____________________Uk’isb’alil q’atojtzij
Sentido de humor ______________Nab’ak’u’x
Sentido de pertenencia __________Nab’al rech echb’anem
Sentidos ______________________Nab’alil
Sentidos (anatomía) _____________Na’b’äl
Sentimientos___________________Q’ututem
Sentir _________________________Na’onem, na’onik
Sépalo ________________________Xaqukup
Séptimo ______________________Uwuq
Sercha ________________________Xekalb’äl atz’yaq
H
1
Neologismos del Idioma K’iche’
Solidaridad ____________________Komoneqa’lenem
Sólido ________________________Kowilal, ko k’olik
Sólido recto____________________Jikowilal
Sololá ________________________Tz’oloja’
Solsticio_______________________Tzaluwachulew
Solvente ______________________Yuja’jb’äl
Somatar_______________________B’ujunem, b’ujunik
Somatar (algún traste) ___________Tarinem, tarinik
Sombra (de árbol)_______________Muj
Sombra (persona o animal) _______Inoch’
Sombrero _____________________Pawi’
Sombrerón (duende) ____________Pwi’yaj xib’nel
Somnolencia ___________________Yab’waram
Sonambulismo _________________Mox warnaqil
Soñar, fantasia _________________Achik’anem
Sondas _______________________K’a’m kunnik’ob’äl
Sonido ________________________Jumuwnem
Sonoro (calidad fonológico) ______Tzinoq’aj
Sonreír________________________Tze’tzetik
Soplar ________________________Xut’unik, xupunik, xupunem
Soplarlo _______________________Xit’u, xupu
Sordo_________________________T’o’y, tokon, t’or
Sordo (calidad Fonológico) _______Jasasq’aj
Sostenibilidad __________________Telelb’äl
H
346
6
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Soya__________________________Kinaq’ q’ayes
Suave, blando __________________Ch’uch’uj
Subconsciente _________________Ch’uqulchomanem
Subir _________________________Paqalem, aq’anik
Subsidio ______________________Tz’aqatisab’äl rajil
Subtítulo ______________________Ukab’ q’atb’äl q’atoj
Suchitepéquez _________________Kotz’ijuyub’, q’akojkej
Suciedad, sucio, mugre __________Tz’ilol, utz’ilol, tz’il
Sudor_________________________B’oq ja
Suegra (de hombre) _____________Ji’ixoq
Suegra de mujer ________________Alib’ixoq
Suegro (de hombre) _____________Ji’achi
Suegro de mujer ________________Alib’achi
Suegros de hombre _____________I’om re
Suelto ________________________Tzoqopim
Suero _________________________Ja’ tob’chuqb’alil
Suero (de sangre) _______________To’kik’el, ja’ tob’chuq’ab’il
Suéter ________________________B’ukb’äl ib’
Sufijo _________________________Utza’mil tzij, rijxiltzij
Sugerencia ____________________B’ijnem
Sugerir________________________B’ijnik
Sujeto ________________________Winaqil
Sujetos _______________________Winaqib’
Sumado_______________________Mulim
H
7
Neologismos del Idioma K’iche’
Sumandos _____________________Mulma’q
Sumar ________________________Mulinik
Sumatoria (total)________________Mul
Súper héroe (Batman, etc) ________Kowilaj achi
Superficie _____________________Wäch
Supernova_____________________Nimapoq’ch’ub’lin
Supersónico ___________________Saqjuk’uk’nel
Supervisor _____________________Solinel
Sur ___________________________Uqajb’al kaqiq’, umox q’ij, umox
uwachulew
Surco _________________________Q’e’t
Suspirar _______________________Jiq’jotik, jiq’jotem
Sustancia______________________K’u’xil
Sustantivizador _________________B’i’ajnel
Sustantivo _____________________B’i’aj, b’i’ajnem
Sustantivo común ______________Komon b’i’aj
Sustantivo propio _______________Rech b’i’aj
Sustantivos ____________________B’i’ajnem
Susto _________________________Xib’inem
Sustracción ____________________Esanem, k’amoj
Susurrar, susurra ________________Q’usq’ujsanik, kq’usq’ujsanik
H
348
8
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
T
Tabaco ________________________May
Tabla _________________________Tz’alam
Tabla (matemática o elementos
básicos químicos) _______________Chol
Tabla de contenidos _____________Cholk’utub’äl pam
Tablero de clavijas ______________K’olch’apb’äl
Tachuela ______________________Joloch’ik
Tacto _________________________Nab’al re ti’ojilal
Tacuazín ______________________Uch’, wuch’
Talco _________________________K’ok’ k’äj
Talla y peso ____________________Raqan xuquje’ ra’lal
Taller de mecánica ______________Suk’b’äl ch’ich’
Tallo __________________________Raqan che’, raqän, che’al
Tallos herbáceos ________________Raqän q’ayes
Tallos leñosos __________________Raqän si’al
Talón, carcañal _________________Ixtuxil
Taltuza ________________________B’a
Tamal con carne ________________Katamal
Tamal de fríjol __________________Ub’en
Tamal de masa (pequeño) ________Sub’
Tamal de masa (grande) __________Tz’aqom
H
9
Neologismos del Idioma K’iche’
Televisor ______________________K’utwachib’äl
Telofase _______________________Jachk’ajk’äs
Telón _________________________Tuqtz’ya’q
Telurio ________________________Rachk’amq’aq’ ch’ich’
Tema _________________________Wachtzijonem
Temascal, horno ________________Tuj
Témpera (pintura) _______________Ja’tz’ajb’äl
Temperatura ___________________Q’aq’che’w, q’aq’tewal
Templado, tibio_________________Miq’moj
Tenamaste_____________________Xk’ub’, ixkub’
Tender ________________________Sa’onik
Tendero _______________________Ajk’ayil jastaq
Tenedor _______________________Xk’eqwayb’äl, ixk’eqwab’äl
Teorema ______________________K’utq’alajsab’äl no’j
Tepocate ______________________Ixmatuq’
Terapia _______________________Kunab’äl na’oj
Tercer grado ___________________Rox junab’
Tercera lengua _________________Rox ch’ab’äl
Tercero _______________________Rox
Tercio_________________________Roxk’ajil
Terco _________________________Ch’ikmitzijnel
Terminado_____________________To’tajem
Terminal ______________________Opanib’äl ch’ich’
Terminar ______________________To’tajik, k’isik
H
352
C
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Totonicapán ___________________Chwimeq’ena’
Trabajador, mozo, jornalero _______Ajmokob’al chak
Trabajar _______________________Chakunik
Trabajo _______________________Chak
Trabajo infantil _________________Uchak ak’al
Trabajo juvenil _________________Ixal chak
Trabajo y productividad __________Chak xuquje’ tikojilil
Trabalenguas __________________Patzu’k tzij, patzku’y tzij
Tractor _________________________ Ch’ich’ tob’chak, ch’ich’ puk’ul ulew
Tradición ______________________Q’axb’äl b’anikil
Tradición oral __________________Q’axb’äl tzijonb’alil
Tradicional (danza tradicional)_____K’amnaqem
Traductor _____________________Tzaqoltzij
Tráemelo ______________________Chak’amalo chwe
Traer _________________________K’amik loq
Traficar _______________________Awän k’ayij
Tragado _______________________B’iq’onem
Tragar ________________________B’iq’onem, b’iq’onik
Trámite _______________________B’insanem
Trampa _______________________Chapob’al, lajab’
Tranquilidad, satisfecho
(sentirse satisfecho) _____________Jororem
Transformación curricular ________Jalb’anem cholk’ut
Transmisor ____________________Q’axal roprotinik
H
356
G
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Tronco ________________________Pamaj
Tronco (árbol) __________________Kuta’m
Trópico de Cáncer_______________Xe’upas ulew
Trópico de Capricornio ___________Uwi’upas ulew
Tropopausa ____________________Uwi’ chew’kaq’iq’il
Troposfera _____________________Che’wkaq’iq’il
Trozo _________________________B’olaj
Trueno ________________________Kaqulja
Trueque _______________________K’exanem
Tú, vos ________________________At
Tuberculosis ___________________Q’axchaqi’j öj, chaqij qulaj
Tubo _________________________Q’axb’äl jastaq
Tuerca ________________________Set tunub’äl
Tumor ________________________T’o’y yab’ilal
Túmulos ______________________Uq’e’t b’e
Tuna _________________________Nachiti’, nochti’
Turno _________________________Jal i’b’
U
Último ________________________K’isb’al
Ultimo hijo ____________________Ch’i’p
H
J
Neologismos del Idioma K’iche’
Uña __________________________Ixk’aqaj
Unicelular _____________________Juk’ajk’äs
Único _________________________Tukelal
Unidad (matemática) ____________Junal
Unidad (parte de uno libro) _______Q’ataj
Unidad (sección a trabajar) _______Tanaj
Unidad (sociológico) ____________Junamil
Unidad de aprendizaje ____________ Tanaj eta’manem, q’ataj eta’manem
Uniforme (ropa) ________________Junatz’yaq
Unión de hecho ________________K’amoj ib’
Universal ______________________Uqajb’elil uwachulew
Universo ______________________Uqajb’elil q’ij
Uno __________________________Jun
Uranio ________________________Tz’ajlemow
Urano ________________________Raxroj ch’umil
Urna (como de votación) _________K’olcha’b’äl
Usar, poner ____________________Kojik
Usted _________________________Lal
Ustedes _______________________Alaq
Útiles de trabajo, herramientas ____Chakub’äl
Utilizar, creer ___________________Kojonem, kojonik
I
360
0
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
V
Uva __________________________Ki’t’ub’, chomt’ub’
Vaca, ganado __________________Wakax
Vacaciones ____________________Oxlanemal
Vacío _________________________Tolanik, jamalik
Vacuna _______________________Q’axakajnak’, q’ateb’äl yab’il
Vacuola _______________________Rixko’l k’ajk’äs
Vajilla _________________________Xoltäl jastäq
Validación _____________________Komoncha’om
Valla __________________________Q’atb’äl
Valores________________________Q’ijolal
Valores culturales _______________B’antajik no’jk’aslemal
Valores ecológicos ______________K’aslemab’anil no’jk’aslemal
Valores personales ______________Tukel no’jk’aslemal
Valores sociales _________________Winaqil no’jk’aslemal
Vamos ________________________Jo’
Vapor _________________________Sosöt sosotik, b’uq
Variable _______________________Ajilatz’ib’, uwechikel
Vaso, taza ______________________ Uk’yab’al, kaxlamulul, qumab’äl ja’
Vecinos, habitantes _____________K’ulja
Veinte ________________________Juk’al
Veinte (conteo de días)___________Juwinaq
I
1
Neologismos del Idioma K’iche’
Venus ________________________Ikoq’ij
Ver ___________________________Ilonem, ilonik
Ver, notar ______________________Q’alajinem
Verano ________________________Saq’ij
Verbal ________________________B’anojil
Verbo_________________________B’anoj
Verbo intransitivo _______________Jub’anoj
Verbo transitivo ________________Ka’b’anoj
Verde _________________________Rax
Verdolaga _____________________Paxlaq, xmaramaq
Verduras, hierba ________________Ichaj
Vereda ________________________Ramb’äl b’e, q’atb’äl b’e,
lajb’e, uq’ab’ b’e
Verificación de aprendizaje _______Nik’otijoxik
Verso ________________________Wiqom tzij
Vértice ________________________Tz’ik
Vestíbulo del oído ______________Julilq’asq’a’xikin
Vía láctea ______________________Pas ch’umil
Viajar, pasear ___________________B’eyajem, b’eyajik
Víbora de cascabel ______________Sochoj
Viceministro administrativo _______Ukab’ taqanel nuk’chakub’nel
Viceministro administrativo
de educación _____________________ Ukab’ taqanel nuk’chakub’nel tijonem
Viceministro técnico _____________Ukab’ taqanel ch’ob’nel
I
3
Neologismos del Idioma K’iche’
Vómito _______________________Xa’oj
Vosotros ______________________Ix
Votar, vota _____________________Cha’yinik, kchayinik
Voto __________________________Juch’cha’nel
Voz (de habla) __________________Ch’ab’al
Vuelo (como número de vuelo
de avión) ______________________Tojq’ax, rapnem
Vulcanología ___________________Eta’mab’alil xkanul
Vulcanólogo ___________________Ajeta’mxkanul
X
Xenón ________________________Chom nakalwos
Xilófono ______________________Ch’ich’ q’ojom
Xilote, olote____________________Pi’q
Y
Yacimiento, fuente (como de agua) ___ B’ulb’u’x, k’iyib’äl
Yerno _________________________Ji’atz, ji’
I
366
6
Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–
Z
Zacapa Chiq’ayes
Zafra Choyoj ajij
Zanahoria Q’anwäch, keqkojxe’
Zancudo Xa’n
ZapoteTulul
Zip (de computadora) Nim kajk’olb’äl
Zip drive Jaqb’äl nimakajk’ol
Zona glacial Uwi’ wachulew
Zona neutral (no combatiente) Mach’o’j ulew
Zona templada Saqli’l ulew
Zona tórrida Miq’in ulew
Zoología Eta’mb’alil chikopib’
Zoológico K’olb’äl awajchiköp
I
7
Neologismos del Idioma K’iche’
I
368
8