Está en la página 1de 7

SUTI K'ILA SAPHI PHUQHACHIRI

Sufijos nominales

TODA PALABRA AYMARA ES AGLUTINANTE.


Porque a raíz nominal o morfema base,
pueden agruparse uno o más sufijos.

Papá = tata
Mi papá = tata - ja
Para mi papá = tata - ja - taki
Para mi papá siempre = tata - ja - taki - puni
Es siempre para mi papá = tata - ja - taki - puni - wa.
Raíz nominal Adjetivo Sufijo Sufijo Sufijo
o morfema Posesivo destinativo definitivo afirmativo
base

El sufijo naka es pluralizador de nombres.

 Nänakaxa manq’apxthwa. Nosotros hemos comido.


 Jumanakaxa manq’apxtawa. Ustedes han comido.
 Jupanakaxa manq’apxiwa. Ellos han comido.
 Jiwasanakaxa manq’apxtanwa. Todos nosotros hemos
comido.
1ro. Jaqina suti saphi phuqhachiripa
Flexivos de persona.

Suti k’ila saphi


phuqhanchirinakaxa
kimsaru 2do. Mä suti saphita arusiri.
Forma singular
utt’atawa:
Los sufijos flexivos Walja suti saphita arusiri.
Forma plural .
nominales son tres.

3ro. Yäqpura suti saphita arusiri:


Género masculino y femenino.

NAYA
ja
1ra. persona
1ra.
Jaqinakana JUMA
ma
2da.
suti saphi
phuqhachiri
JUPA
Sufijos flexivos pa
3ra. persona
de persona.
JIWASA
sa
4ta. persona

Aka pusi tama arunaka castilla aruru jaqukipañani.


(traducir al castellano)
 Akaxa nayana jullijawa. ……….………………………………
 Ukaxa jumana jullimawa. ……………………………………….
 Khayaxa jupana jullipawa. ……………………………………….
 Ukaxa jiwasana jullisawa. ……………………………………….
Forma singular
T’ant’a: pan
Phukhu: olla
Uta: casa
2do. Mä suti saphita arusiri.
Ñit’i: sello
Forma singular
Walja suti saphita arusiri.
Forma plural. Forma plural
T’ant’anaka: panes
Phukhunaka: ollas
Utanaka: casas
Ñit’inaka: sellos

3ro. Yäqpura suti saphita Yuqalla wawa: hijo varón


arusiri: Imilla wawa: hija mujer
Qachu anu: perra
Género masculino y
Urqu waka: toro
femenino

Yatintawinaka qhanstayapxañani.
En los puntos suspensivos completar de acuerdo el ejemplo indicado.
Jaqinakana suti saphi Mä suti saphita arusiri. Forma Yäqpura suti saphita
phuqhachiri singular aruchiri.
Sufijos flexivos de Walja suti saphita arusiri. Forma Género masculino y
persona. plural. femenino
Singluar Plural Masculino Femenino

1ra. Persona: jilaja. Yatichiri yatichirinaka Urqu qarwa Qachu qarwa

2da. Persona………. ……………….. ……………… …………… ……………

3ra. Persona.……….. ………………. ……………… ................. ……………

4ta. Persona.……….. ………………. ……………… …………… ……………


Yaqha suti k’ila aru phuqhachirinaka.

Direccional: a, hacia
 Jupaxa utajaru sarataynawa.
Él había ido a mi casa.
Sufijos
 jupanakaxa khaysaru anchha pachana
“RU” sarapxki.
Hacia aquel lado están yendo ellos en este
momento.

Destinativo. Para.
 Kunatakisa jullinaka alta.
Sufijo Para qué compras las fotos.
“TAKI”  Jumatakiwa uka lirphunakaxa.
Para ti son los espejos.
 Utatakiwa khä panqaranakaxa.
Para la casa son aquellas flores.

Companía. Con
 Tatajampiwa qullqi jaljasipxi.
Sufijo Con mi papá se han repartido el dinero.
”MPI”  Nayampiwa urkhunaka alani.
Conmigo va comprar las polleras.
 Qullqimpiwa wankara alarapi.
Con el dinero se lo ha comprado el tambor.

Comparativo. Como, parece.


 Kullakajaxa jumjamawa.
Mi hermana es como tú.
Sufijo
 Yatichirixa janjamakiwa jutkaniti.
“JAMA”
Parece que no va venir el profesor
 Jumana utamaxa utajjamawa
Tu casa se parece como mi casa.
Inclusivo: Todo, entero, mismo, predecir, deducir.
 Utpachaniwa yapu luriri sarapxi.
Toda la casa entera han ido a trabajar a la
Sufijos chacra.
“PACHA”  Jumampachawa yatiqaña utaru saräta.
Tú más Vas a ir a la escuela.
 Khä jaqixa khitïpachasa.
Aquella persona quién será.

Causativo.
 Jumalaykuwa markakama jutta.
Por ti he venido hasta el pueblo.
Sufij  T’ant’a laykuwa markaru sarasktha.
“LAYKU” Estoy yendo al pueblo por pan.
 Jupa laykuwa phayta.
Estoy cocinando por él.

Ponderativo: multiplicidad o abundancia.


 Amparapaxa sirk’irarawa.
Sufijos Su mano es verrugosa
“RARA”  Uka wawaxa jurmararawa
Ese niño es mocoso.
 Aka thakhixa qalararawa.
Este camino es pedregoso

Opositivo, culpativo, direccional.


 Jupaxa mamaptuqi chuchasiwa.
Sufijos Ella protesta contra su mamá.
 Tullqamaxa jumatuqi arusi.
“TUQI”
Contra ti tu yerno habla.
 Aksa tuqinxa walja yapunakawa utji.
Hay bastante chacra por este lado.
Sustitutivo. En vez de, en lugar de.
 Jupaxa nälantiwa juti.
Sufijos En vez de mí él ha venido.
 Nayaxa Jupalantiwa tantachawiru sartha.
“LANTI”
En vez de él yo he ido a la reunión.
 Kullakajaxa taykalantjamawa
Mi hermana es como mi madre.

Colocativo, acercativo.
 Wawa jawira patxanama irpäta.
Sufijo Vas a llevar al niño por encima del río.
“XA”  Tatajaxa qutxanama jutatayna.
Mi papá había venido por cerca al lago.
 Aksaxaru jittanima.
Recorré a este lado.

Locativo, averiguativo.
 Jumaxa kawkjansa qamasta.
Sufijo ¿Tú por dónde vives?
 Nayaxa akjanaki qamastha.
“JA” Yo vivo Aquí nomás.
 Tatajaxa Khayjana ch’uqi sataski.
Mi papá está sembrando papa allí.

Aruskipasipxañanakasakipunirakispawa:
Tenemos que intercambiar siempre nuestras
ideas.
Jichhasti yatintatanakasa qhanstayapxañani.
Construyamos oraciones con los sufijos respectivos:

K’ila saphi phuqhachiri Tama amuyuka qillqapxañani.


Sufijos “RU” Jupaxa markaruwa saraski.
Él está yendo hacia el pueblo.
Direccional: a, hacia

Sufijo “TAKI”
Destinativo. Para

Sufijo”MPI
Companía. Con

Sufijo“JAMA”
Comparativo, como.

Sufijos “PACHA”
Inclusivo: Todo, entero.

Sufij “LAYKU”
Causativo.

Sufijos “RARA”
Ponderativo: abundancia

Sufijos “TUQI”
culpativo, direccional.

Sufijos “LANTI”
Sustitutivo. En vez de.

Sufijo “XA”
Colocativo, acercativo.

La Paz, 19 de mayo del 2020

También podría gustarte