>Ì>˜ÊiV…>Ã

Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 55-67. ISSN: 1409-4746

MANEJO DEL PROCESO DE DUELO E INTERVENCIÓN

EN CRISIS CON PACIENTES Y SUS FAMILIAS EN EL
CONTEXTO HOSPITALARIO: LA SITUACIÓN DE
LOS NUEVOS PROFESIONALES DE MEDICINA Y
ENFERMERÍA EN COSTA RICA
Flor María Artiaga Artiaga*

,iVi«Vˆ˜\ÊÊ£Ê`iÊ`ˆVˆi“LÀiÊ`iÊÓääÈÊÊÊÊÊÊUÊÊÊÊÊÊ
«ÀœL>Vˆ˜\ÊÊ£ÎÊ`iÊ>LÀˆÊ`iÊÓääÇ

RESUMEN
ÃÌ>Ê ˆ˜ÛiÃ̈}>Vˆ˜Ê ˆ`i˜ÌˆvˆV>Ê ˜iViÈ`>`iÃÊ `iÊ V>«>Vˆ-
Ì>Vˆ˜Ê i˜Ê «ÀœviȜ˜>iÃÊ `iÊ “i`ˆVˆ˜>Ê ÞÊ i˜viÀ“>À‰>Ê
i}ÀiÃ>`œÃÊ `iÊ >Ê 1˜ˆÛiÀÈ`>`Ê `iÊ
œÃÌ>Ê ,ˆV>Ê i˜Ê …>Lˆ-
ˆ`>`iÃÊ «>À>Ê >Ê Vœ“Õ˜ˆV>Vˆ˜Ê `iÊ “>>ÃÊ ˜œÌˆVˆ>ÃÊ iÊ
ˆ˜ÌiÀÛi˜Vˆ˜Ê i˜Ê VÀˆÃˆÃ°Ê Ê iÃÌÕ`ˆœÊ iÃÊ `iÊ Ìˆ«œÊ iÝ«œ-
À>̜Àˆœ‡`iÃVÀˆ«ÌˆÛœ°Ê œÃÊ `>̜ÃÊ vÕiÀœ˜Ê œLÌi˜ˆ`œÃÊ «œÀÊ
VÕiÃ̈œ˜>ÀˆœÊ`iÊ>Õ̜>«ˆV>Vˆ˜ÊÞʓˆ˜ˆ‡}ÀÕ«œÃÊvœV>iðÊ
Ê >˜?ˆÃˆÃÊ ˆ˜Ìi}À>Ê `>̜ÃÊ VÕ>ˆÌ>̈ۜÃÊ ÞÊ VÕ>˜ÌˆÌ>̈ۜÃÊ
i˜Ê ÌÀˆ>˜}Տ>Vˆ˜°Ê -iÊ `iÌiÀ“ˆ˜Ê µÕiÊ >“LœÃÊ }ÀÕ«œÃÊ
ÀiµÕˆiÀi˜Ê `iÊ V>«>VˆÌ>Vˆ˜Ê i˜Ê œÃÊ Ìi“>ÃÊ “i˜Vˆœ˜>-
`œÃ]Ê«Àˆ˜Vˆ«>“i˜ÌiÊi˜ÊœÃÊ`iʓi`ˆVˆ˜>°Ê
Palabras claves:Ê`Õiœ]ʈ˜ÌiÀÛi˜Vˆ˜Êi˜ÊVÀˆÃˆÃ]Ê>Õ̜VՈ-
`>`œ]ÊV>«>VˆÌ>Vˆ˜]ʓi`ˆVˆ˜>]Êi˜viÀ“iÀ‰>]ʅœÃ«ˆÌ>°

ABSTRACT
/…ˆÃÊ ÀiÃi>ÀV…Ê ˆ`i˜ÌˆvˆiÃÊ ÌÀ>ˆ˜ˆ˜}Ê ˜ii`ÃÊ œvÊ «ÀœviÃ-
Ȝ˜>ÃÊ ˆ˜Ê “i`ˆVˆ˜iÊ >˜`Ê ˜ÕÀȘ}Ê }À>`Õ>ÌiÃÊ œvÊ Ì…iÊ
1˜ˆÛiÀÈÌÞʜvÊ
œÃÌ>Ê,ˆV>ʈ˜ÊΈÃÊvœÀÊVœ““Õ˜ˆV>̈˜}Ê
L>`ʘiÜÃÊ>˜`ÊVÀˆÃˆÃʈ˜ÌiÀÛi˜Ìˆœ˜°ÊÊ/…ˆÃʈÃÊ>˜ÊiÝ«œÀ>-
̜ÀÞʇÊ`iÃVÀˆ«ÌˆÛiÊÃÌÕ`Þ°Ê/…iÊ`>Ì>ÊÜ>ÃʜLÌ>ˆ˜i`ÊLÞÊÃiv‡
>`“ˆ˜ˆÃÌiÀi`ʵÕiÃ̈œ˜˜>ˆÀiÊ>˜`ʓˆ˜ˆÊ‡ÊvœVÕÃÊ}ÀœÕ«Ã°Ê

˜>ÞÈÃÊ ˆ˜Ìi}À>ÌiÃÊ µÕ>ˆÌ>̈ÛiÊ >˜`Ê µÕ>˜ÌˆÌ>̈ÛiÊ `>Ì>Ê
œ˜ÊÌÀˆ>˜}Տ>̈œ˜°ÊÊÌÊÜ>ÃÊvœÕ˜`Ê̅>ÌÊLœÌ…Ê}ÀœÕ«Ãʘii`Ê
ÌÀ>ˆ˜ˆ˜}ʈ˜Ê̅œÃiÊÃÕLiVÌÃ]ʓ>ˆ˜Þʈ˜Ê“i`ˆVˆ˜i°
Key words:Ê Àˆiv]Ê
ÀˆÃˆÃÊ ˜ÌiÀÛi˜Ìˆœ˜]Ê -ivV>Ài]Ê
/À>ˆ˜ˆ˜}Êi`ˆVˆ˜i]Ê ÕÀȘ}]ʜëˆÌ>°

IÊÊ -i`iÊ `iÊ ˆ“˜Ê `iÊ >Ê 1˜ˆÛiÀÈ`>`Ê `iÊ

œÃÌ>Ê,ˆV>ÊQyœÀ°>À̈>}>JÕVÀ°>V°VÀR
56
Introducción
>Ê “ÕiÀÌiÊ Vœ˜Ã̈ÌÕÞi]Ê Õ˜>Ê `iÊ >ÃÊ
iÝ«iÀˆi˜Vˆ>ÃÊ “?ÃÊ `ˆv‰VˆiÃÊ i˜Ê >Ê Ûˆ`>Ê `iÊ
̜`>Ê «iÀܘ>°Ê />˜ÌœÊ v>iVˆ“ˆi˜ÌœÊ `iÊ Õ˜Ê
ÃiÀÊ µÕiÀˆ`œÊ Vœ“œÊ iÊ «>`iViÀÊ `iÊ Õ˜>Ê
>Lœ]ÊÓää£ÆÊ*>Ø>ÕÊiÌ°Ê>°]Ê£™nÇ®°
i˜viÀ“i`>`ʓœÀÌ>ÊœÊLˆi˜]ʏ>Ê«iÀ`ˆ`>Ê`iÊ
v>VՏÌ>`iÃÊv‰ÃˆV>ÃÊÞÊÉʜʓi˜Ì>iÃÊÀiµÕˆiÀiÊ
Flor María Artiaga Artiaga
`iÊ i˜viÀ“iÀ‰>Ê ÞÊ >Ã‰Ê v>VˆˆÌ>ÀÊ ië>VˆœÃÊ `iÊ
>«œÞœ]ÊV>Ì>ÀÈÃÊÞÊVœ˜Ìi˜Vˆ˜]ʵÕiʏiÃÊ«iÀ-
“ˆÌ>Ê>vÀœ˜Ì>À]Ê`iÊ՘>ÊvœÀ“>ʓ?ÃÊiviV̈Û>Ê
ÞÊ Ãi}ÕÀ>]Ê >Ê VÀˆÃˆÃ]Ê iÊ «ÀœViÃœÊ `iÊ `ÕiœÊ
ÞÊ “ÕiÀÌiÊ `iÊ œÃÊ «>Vˆi˜ÌiÃÊ >Ê ÃÕÊ V>À}œ°Ê
­

Ê «>À̈ÀÊ `iÊ œÊ >˜ÌiÀˆœÀ]Ê iÊ «ÀœÞiV̜Ê
iÃÌ>LiVˆÊiÊÈ}Ոi˜ÌiʜLïۜÊ}i˜iÀ>\
`iÊ՘ʫÀœViÜʫÈVœ}ˆVœÊ`iÊ>`>«Ì>Vˆ˜]Ê
iʈ“«ˆV>Êi>LœÀ>ÀÊ՘Ê`Õiœ°
œÃÊVi˜ÌÀœÃʅœÃ«ˆÌ>>ÀˆœÃ]Êܘʈ˜Ã̈ÌÕ-
Vˆœ˜iÃʵÕiÊÃiÊ`i`ˆV>˜Ê>ÊÌÀ>L>>ÀÊ`iÊvœÀ“>Ê
œÃÌ>Ê ,ˆV>Ê «>À>Ê Vœ“Õ˜ˆ-
ViÀV>˜>Ê Vœ˜Ê >Ê i˜viÀ“i`>`Ê ÞÊ >Ê “ÕiÀÌi]Ê
«œÀÊ Ì>Ê À>❘]Ê µÕˆi˜iÃÊ >LœÀ>˜Ê i˜Ê i>ÃÊ
ÃÕii˜Ê i˜Vœ˜ÌÀ>ÀÃiÊ i˜Ê ÈÌÕ>Vˆœ˜iÃÊ i˜Ê >ÃÊ
µÕiÊ`iLi˜Êˆ`ˆ>ÀÊVœ˜Ê>ÃÊÀi>VVˆœ˜iÃʫÈVœ-
}ˆV>ÃÊ «Àœ«ˆ>ÃÊ `iÊ >ÃÊ VÀˆÃˆÃÊ œÃÊ «ÀœViÜÃÊ
ÈÌÕ>Vˆœ˜iÃ]Ê i˜Ê >ÃÊ µÕiÊ `iLi˜Ê ˆ`ˆ>ÀÊ Vœ˜Ê
>ÃÊÀi>VVˆœ˜iÃʫÈVœ}ˆV>ÃÊ«Àœ«ˆ>ÃÊ`iʏ>ÃÊ
VÀˆÃˆÃ]ʏœÃÊ«ÀœViÜÃÊ`iÊ`ÕiœÊÞʓÕiÀÌi]Êi˜Ê
ÉʓˆÃ“œÃÊÞÊÌ>“Lˆj˜ÊVœ˜ÊÃÕÃÊv>“ˆˆ>Àið
˜Ê
œÃÌ>Ê ,ˆV>]Ê i݈ÃÌi˜Ê ˆ˜Ã̈ÌÕVˆœ˜iÃÊ
i˜V>À}>`>ÃÊ `iÊ LÀˆ˜`>ÀÊ >«œÞœ]Ê Vœ˜Ìi˜-
Vˆ˜ÊÞÊ>Vœ“«>š>“ˆi˜ÌœÊ>ʏœÃÊv>“ˆˆ>ÀiÃÊÞÊ
«>Vˆi˜ÌiÃʵÕiÊÃiÊi˜VÕi˜ÌÀ>˜Êi˜Ê՘>Êv>ÃiÊ
œÃÌ>Ê,ˆV>°Ê
Ê
ÌiÀ“ˆ˜>Ê `iÊ ÃÕÊ i˜viÀ“i`>`]Ê iÃÌ>ÃÊ ÃÕii˜Ê
Ìi˜iÀÊ «iÀܘ>Ê V>«>VˆÌ>`œ]Ê «>À>Ê `>ÀÊ Õ˜>Ê
ˆ˜ÌiÀÛi˜Vˆ˜Ê>«Àœ«ˆ>`>Ê>ʏ>ÃÊVÀˆÃˆÃÊÞÊ>ʏœÃÊ
«ÀœViÜÃÊ `iÊ `Õiœ]Ê Ãˆ˜Ê i“L>À}œ]Ê i˜Ê >Ê
“>ޜÀ‰>Ê`iʏœÃʅœÃ«ˆÌ>iÃ]ʏ>ʓÕiÀÌiÊÃiÊ`>Ê
È˜Ê µÕiÊ i݈ÃÌ>Ê Õ˜>Ê vœÀ“>Vˆ˜Ê >`iVÕ>`>Ê
i˜Ê>ʓ>ޜÀÊ«>ÀÌiÊ`iÊ«iÀܘ>Ê`iÊÃ>Õ`]Ê
«>À>Ê>vÀœ˜Ì>ÀÊiÃÌ>ÃÊÈÌÕ>Vˆœ˜iðÊ
*œÀÊ iÃœÊ Ì>˜ÌœÊ iÊ «iÀܘ>Ê `iÊ “i`ˆVˆ-
˜>Ê Vœ“œÊ iÊ `iÊ i˜viÀ“iÀ‰>]Ê VÕi˜Ì>˜Ê Vœ˜Ê
˜Ê iÃÌ>Ê ˆ˜ÛiÃ̈}>Vˆ˜Ê ÃiÊ ÀiVœiVÌÊ >Ê
«œV>ÃÊ …iÀÀ>“ˆi˜Ì>ÃÊ «>À>Ê …>ViÀÊ vÀi˜ÌiÊ
Ì>˜Ìœ]Ê>ÊÃÕÃÊ«jÀ`ˆ`>ÃÊ«iÀܘ>iÃÊVœ“œÊ>ÃÊ
`iÊÃÕÃÊ«>Vˆi˜ÌiÃÊÞʏ>ÃÊ«iÀܘ>ÃÊÀi>Vˆœ˜>-
ˆ>}˜œÃ̈V>Àʏ>ÃʘiViÈ`>`iÃÊ`iÊV>«>-
VˆÌ>Vˆ˜Ê`iÊ՘Ê}ÀÕ«œÊ`iÊ«ÀœviȜ˜>iÃÊi˜Ê
iÊ ?Ài>Ê `iÊ “i`ˆVˆ˜>Ê ÞÊ i˜viÀ“iÀ‰>Ê `iÊ >Ê
1˜ˆÛiÀÈ`>`Ê `iÊ
V>ÀÊ “>>ÃÊ ˜œÌˆVˆ>ÃÊ iÊ ˆ˜ÌiÀÛi˜ˆÀÊ i˜Ê ÈÌÕ>-
Vˆœ˜iÃÊ`iÊVÀˆÃˆÃ]ʵÕiÊ«Õi`>˜ÊÃÕvÀˆÀ]ÊÌ>˜ÌœÊ
œÃÊ«>Vˆi˜ÌiÃÊVœ“œÊÃÕÃÊv>“ˆˆ>ÀiÃÊ`i˜ÌÀœÊ
`iÊ՘ʅœÃ«ˆÌ>°
Metodología
a. Sujetos
>ʈ˜ÛiÃ̈}>Vˆ˜ÊÃiʅˆâœÊVœ˜ÊiÃÌÕ`ˆ>˜-
ÌiÃÊ `iÊ “i`ˆVˆ˜>Ê µÕiÊ iÃÌ>L>˜Ê iviVÌÕ>˜`œÊ
ÃÕʈ˜ÌiÀ˜>`œÊÞÊVœ˜ÊœÃÊ`iÊ֏̈“œÊ˜ˆÛiÊ`iÊ
>ÊV>ÀÀiÀ>Ê`iʈVi˜Vˆ>ÌÕÀ>Êi˜Êi˜viÀ“iÀ‰>]Ê
>“LœÃÊ`iʏ>Ê1˜ˆÛiÀÈ`>`Ê`iÊ
`iÊ“>iÃÌÀœÊvÕiÊ`iÊ̈«œÊ˜œÊ«ÀœL>Lˆ‰Ã̈VœÊ
­iÀ˜?˜`iâ]ÊiÀ˜?˜`iâÊÞÊ >«ÌˆÃÌ>]Ê£™™£®Ê
ÃiiVVˆœ˜>`œÊ>ÊÈäÊÃՍi̜ÃÊۜÕ˜Ì>ÀˆœÃ]ʵÕiÊ
Ài«ÀiÃi˜Ì>˜Ê >Ê œÃÊ iÃÌÕ`ˆ>˜ÌiÃÊ `iÊ ˜ˆÛiiÃÊ
ÃÕ«iÀˆœÀiÃ]Ê «ÀœviȜ˜>iÃÊ `iÊ “i`ˆVˆ˜>Ê ÞÊ
i˜viÀ“iÀ‰>]ʵÕiʏ>LœÀ>˜Êi˜ÊœÃÊ`ˆviÀi˜ÌiÃÊ
…œÃ«ˆÌ>iÃÊ`iÊ«>‰Ã°
b. Procedimiento
ˆ˜vœÀ“>Vˆ˜Ê >Ê «>À̈ÀÊ `iÊ >Ê i>LœÀ>Vˆ˜Ê ÞÊ
ÕÜÊ`iÊ՘ÊVÕiÃ̈œ˜>ÀˆœÊ`iÊ>Õ̜>«ˆV>Vˆ˜]Ê
>Ê œÃÊ ÈäÊ iÃÌÕ`ˆ>˜ÌiÃÊ µÕiÊ Vœ˜vœÀ“>Àœ˜Ê
`>ÃÊVœ˜ÊjÃ̜Ã]Ê}i˜iÀ>˜`œÊ>ÌœÃʘˆÛiiÃÊ`iÊ
iÃÌÀjðʭ“iâ]Ê£™™È®°
*œÀÊ œÊ iÝ«ÕiÃÌœÊ >˜ÌiÀˆœÀ“i˜Ìi]Ê ÃiÊ
Vœ˜Ãˆ`iÀ>Ê `iÊ ÃՓ>Ê ˆ“«œÀÌ>˜Vˆ>Ê œvÀiViÀÊ
…iÀÀ>“ˆi˜Ì>ÃÊVœ˜Vi«ÌÕ>iÃ]ÊÌjV˜ˆV>ÃÊL?È-
V>Ã]Ê «>À>Ê iÊ iµÕˆ«œÊ `iÊ ÌÀ>L>œÊ “j`ˆVœÊ ÞÊ
Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 55-67. ISSN: 1409-4746
>Ê “ÕiÃÌÀ>°Ê ˆV…œÊ VÕiÃ̈œ˜>ÀˆœÊ Vœ˜Ìi˜‰>Ê
«Ài}՘Ì>ÃÊ >LˆiÀÌ>ÃÊ ÞÊ ViÀÀ>`>ÃÊ ÞÊ iÝ«œÀœÊ
ˆ˜vœÀ“>Vˆ˜Ê ÀiviÀi˜ÌiÊ >Ê Vœ˜œVˆ“ˆi˜ÌœÊ
ÜLÀiÊ iÊ Ìi“>Ê `iÊ `ÕiœÆÊ iÝ«iÀˆi˜Vˆ>Ê i˜Ê
i˜vÀi˜Ì>ÀÊ >Ê “ÕiÀÌiÊ Vœ˜Ê «>Vˆi˜ÌiÃ]Ê Ãi˜-
̈“ˆi˜ÌœÃ]Ê «i˜Ã>“ˆi˜ÌœÃ]Ê iÃÌÀ>Ìi}ˆ>ÃÊ `iÊ
Manejo del proceso de duelo e intervención en crisis con pacientes y sus familias en el contexto hospitalario…
>vÀœ˜Ì>“ˆi˜Ìœ]Ê ÌÀ>ÌœÊ Vœ˜Ê v>“ˆˆ>ÀiÃÊ `iÊ
«>Vˆi˜ÌiÃÊ ÌiÀ“ˆ˜>iÃÊ ÞÊ ˜iViÈ`>`iÃÊ >Ü-
Vˆ>`>ÃÊVœ˜Ê>ʈ˜ÌiÀÛi˜Vˆ˜Ê«ÃˆVœ}ˆV>Êi˜Ê
V>ÜÃÊ`iÊ`ÕiœÊ«œÀʓÕiÀÌi°
-iʜÀ}>˜ˆâÊ«œÃÌiÀˆœÀ“i˜Ìi]Ê`œÃÊ}ÀÕ-
«œÃÊ vœV>iÃÊ Vœ˜Ê iÊ vˆ˜Ê `iÊ Vœ“«i“i˜Ì>ÀÊ
>ʈ˜vœÀ“>Vˆ˜ÊœLÌi˜ˆ`>Ê>ÊÌÀ>ÛjÃÊ`iÊVÕiÃ-
̈œ˜>Àˆœ]Ê Õ˜œÊ Vœ˜Ê iÃÌÕ`ˆ>˜ÌiÃÊ `iÊ ÖÌˆ“œÊ
˜ˆÛiÊ`iÊi˜viÀ“iÀ‰>ÊÞʜÌÀœÊVœ˜ÊiÃÌÕ`ˆ>˜-
ÌiÃÊ `iÊ “i`ˆVˆ˜>]Ê µÕiÊ iÃÌ>L>˜Ê Ài>ˆâ>˜`œÊ
œ˜Ê >Ê ˆ˜vœÀ“>Vˆ˜Ê ÀiV>L>`>]Ê ÃiÊ i>-
iÊ ˆ˜ÌiÀ˜>`œÊ i˜Ê iÊ œÃ«ˆÌ>Ê V>`iÀ˜Ê
Õ>À`ˆ>°Ê
Ê }ÀÕ«œÊ vœV>Ê `iÊ i˜viÀ“iÀ‰>]Ê
ÃiÊÀi>ˆâœÊVœ˜ÊVÕ>ÌÀœÊ«iÀܘ>Ã]Êi˜ÊiÊV>ÜÊ
`iÊ }ÀÕ«œÊ `iÊ “i`ˆVˆ˜>]Ê ÃiÊ Vœ˜ÌÊ Vœ˜Ê
Vˆ˜VœÊ«>À̈Vˆ«>˜ÌiÃÊ̜`œÃÊ`iÊÃiݜʓ>ÃVÕ-
ˆ˜œ°ÊœÃÊÌi“>ÃÊÌÀ>Ì>`œÃÊi˜ÊiÊ}ÀÕ«œÊvœV>]Ê
vÕiÀœ˜Ê iÊ ÌÀ>L>œÊ ÞÊ >Ê “ÕiÀÌi]Ê iÊ ?“LˆÌœÊ
˜ÊiÃÌ>ÊÛ>Àˆ>Li]ʏ>ʓ>ޜÀ‰>Ê`iʏ>ÃÊ«iÀ-
«iÀܘ>Ê ÞÊ >ÕÌœÊ VՈ`œ]Ê iÊ ÌÀ>L>œÊ ˆ˜ÌiÀ-
`ˆÃVˆ«ˆ˜>ÀˆœÊ i˜Ê “i`ˆVˆ˜>Ê ÞÊ i˜viÀ“iÀ‰>]Ê
V>«>VˆÌ>Vˆ˜Ê«ÀœviȜ˜>°
c. Análisis
œÃÊ `>̜ÃÊ ÃiÊ iiÛ>Àœ˜Ê >Ê «>À̈ÀÊ `iÊ
>ÃÊ Û>Àˆ>LiÃÊ `ivˆ˜ˆ`>ÃÊ «Àiۈ>“i˜Ìi°Ê >ÃÊ
œ˜ÊÀiëiV̜Ê>ÊÃiݜ]ʏ>ʓ>ޜÀ‰>Ê
«Ài}՘Ì>ÃÊViÀÀ>`>Ã]ÊÃiÊVœ`ˆvˆV>Àœ˜ÊÞÊ>˜>-
ˆâ>Àœ˜ÊVœ˜Ê>«œÞœÊ`iʏœÃÊ«Àœ}À>“>ÃÊ-*--Ê
ÞÊ
ÝVi°ÊœÃÊ`>̜ÃÊvÕiÀœ˜Ê>˜>ˆâ>`œÃÊ«œÀÊ
œ˜Ãˆ`iÀ>˜`œÊµÕiʏ>ʓÕiÃÌÀ>Ê`iÊiÃÌiÊ
}ÀÕ«œÃÊ V>ÈvˆV>`œÃ]Ê Ãi}Ö˜Ê >Ê `ˆÃVˆ«ˆ˜>Ê
>Ê >Ê µÕiÊ «iÀÌi˜iVi˜]Ê Vœ˜Ê iÊ vˆ˜Ê `iÊ Vœ˜-
ÌÀœ>ÀÊ >Ê Û>Àˆ>Lˆˆ`>`°Ê >Ê ˆ˜vœÀ“>Vˆ˜Ê
œLÌi˜ˆ`>ÊÃiÊ>˜>ˆâœÊ>ÊÌÀ>ÛjÃÊ`iʏ>ÊÌÀˆ>˜}Õ-
7
Enfermería
Carrera
Medicina
0 10
57
>Vˆ˜ÊiÃÌ>LiVˆ`>Ê>Êۈ˜VՏ>Àʏ>ʈ˜vœÀ“>-
Vˆ˜ÊLˆLˆœ}À?vˆV>ʜLÌi˜ˆ`>]ÊVœ˜ÊœÃÊ`>̜ÃÊ
`iÀˆÛ>`œÃÊ `iÊ VÕiÃ̈œ˜>Àˆœ]Ê `iÊ VÀˆÌiÀˆœÊ
`iÊiÝ«iÀ̜ÃÊÞʏ>ÊÀivi݈˜Ê>˜>‰ÌˆV>Ê`iʏ>ÃÊ
ˆ˜ÛiÃ̈}>`œÀ>ð
Õi}œÊ`iÊ«ÀœVi`ˆ“ˆi˜ÌœÊ`iÃVÀˆÌœ]ÊÃiÊ
`ivˆ˜ˆiÀœ˜Ê œÃÊ Vœ˜Ìi˜ˆ`œÃÊ ÞÊ >Ê iÃÌÀ>Ìi}ˆ>Ê
`ˆ`?V̈V>ʓ>ÃÊ>«Àœ«ˆ>`>Ê«>À>ʏ>Êi>LœÀ>-
Vˆ˜Ê`iÊ“œ`ՏœÊ`iÊV>«>VˆÌ>Vˆ˜°
LœÀÊ՘ʓœ`ՏœÊ`iÊV>«>VˆÌ>Vˆ˜ÊµÕiÊÀiÃ-
«œ˜`iÊ>ʏ>ÃʘiViÈ`>`iÃʈ`i˜ÌˆvˆV>`>ð
Resultados
a. Características de la muestra
ܘ>ÃÊ i˜ÌÀiۈÃÌ>`>ÃÊ ÃiÊ i˜VÕi˜ÌÀ>˜Ê i˜ÌÀiÊ
œÃÊÓÎÊ­ÓȰί®ÊÞʏœÃÊÓ{Ê>šœÃÊ­Ó£°£¯®°ÊœÃÊ
À>˜}œÃÊ `iÊ i`>`Ê Û>À‰>˜Ê `iÊ >VÕiÀ`œÊ >Ê >Ê
V>ÀÀiÀ>]Ê«œÀÊiÜÊi˜Êi˜viÀ“iÀ‰>ÊÃiÊiÃÌ>Li-
ViÊ Õ˜Ê }ÀÕ«œÊ i˜ÌÀiÊ œÃÊ ÓäÊ ÞÊ ÎÓÊ >šœÃ]Ê µÕiÊ
i˜Ê “i`ˆVˆ˜>Ê ÃiÊ i˜VÕi˜ÌÀ>Ê i˜ÌÀiÊ œÃÊ ÓÓÊ ÞÊ
ÓÇÊ>šœÃ°Ê
`iÊ >ÃÊ «iÀܘ>ÃÊ «>À̈Vˆ«>˜ÌiÃÊ ­ÈÈ°Ç¯Ê `iÊ
̜Ì>®ÊvÕiÀœ˜Ê“ՍiÀið
̈«œÊ ˜œÊ «ÀœL>Lˆ‰Ã̈VœÊ ÞÊ œÃÊ «>À̈Vˆ«>˜ÌiÃÊ
vÕiÀœ˜ÊۜÕ˜Ì>ÀˆœÃ]ÊiÃÌiÊVœ“«œÀÌ>“ˆi˜ÌœÊ
`iʏ>ʓÕiÃÌÀ>]Ê«œ`À‰>ÊÀivi>ÀÊ՘>ʓ>ޜÀÊ
Ãi˜ÃˆLˆˆ`>`Ê iÊ ˆ˜ÌiÀjÃÊ «œÀÊ «>ÀÌiÊ `iÊ i>ÃÊ
Gráfico 1
Sexo
23
Masc.
Fem.
12
15
20 30
Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 55-67. ISSN: 1409-4746
58
i˜ÊiÃ̜ÃÊÌi“>Ã]ʵÕiÊ«œ`À‰>ÊÃiÀÊiÝ«ˆV>`œÊ
Vœ˜Ê L>ÃiÊ i˜Ê iÊ «ÀœViÃœÊ `iÊ ÃœVˆ>ˆâ>Vˆ˜Ê
`iÊ}j˜iÀœÊÞʵÕiÊ«œ`À‰>ÊÃiÀÊiÃÌÕ`ˆ>`œÊi˜Ê
vÕÌÕÀ>Ãʈ˜ÛiÃ̈}>Vˆœ˜ið
˜Ê>“LœÃÊ}ÀÕ«œÃÊÃiÊVœ˜Ãˆ`iÀ>]ʵÕiÊiÊ
Participantes
>Ê “ÕiÃÌÀ>Ê vˆ˜>Ê iÃÌÕÛœÊ Vœ˜Ã̈ÌՈ`>Ê
«œÀÊ ÓÇÊ iÃÌÕ`ˆ>˜ÌiÃÊ `iÊ “i`ˆVˆ˜>Ê ÞÊ ÎäÊ `iÊ
i˜viÀ“iÀ‰>°Ê ÕLœÊ ՘>Ê “œÀÌ>ˆ`>`Ê `iÊ
£ä¯Êi˜ÊœÃÊ«>À̈Vˆ«>˜ÌiÃʓj`ˆVœÃʏœÊµÕiÊ
˜Ê>“LœÃÊ}ÀÕ«œÃÊÃiʓ>˜ÌÕۜʫÀœ«œÀVˆœ-
«œ`À‰>Ê Àivi>ÀÊ Õ˜>Ê “>ޜÀÊ ÀiÈÃÌi˜Vˆ>Ê >Ê
Ìi“>ÊÌÀ>Ì>`œÊi˜ÊVœ“«>À>Vˆ˜ÊVœ˜ÊœÃÊ`iÊ
i˜viÀ“iÀ‰>°
b. Actitudes hacia la pérdida, la muerte,
el duelo y la comunicación de malas
noticias en el contexto hospitalario
˜Ê iÊ V>ÃœÊ `iÊ }ÀÕ«œÊ `iÊ i˜viÀ“iÀ‰>]Ê
ÃiÊ «Õi`iÊ ˆ`i˜ÌˆvˆV>ÀÊ Vœ˜Ê V>Àˆ`>`Ê Õ˜>Ê
ۈȝ˜Ê…œ“œ}i˜ˆâ>`>Ê`iʏ>ʓÕiÀÌi]ÊÌ>˜ÌœÊ
˜Ê iÊ V>ÃœÊ `iÊ >Ê “ÕiÀÌiÊ >˜ÌiVi`ˆ`>Ê
i˜ÊiÊ̈«œÊ`iÊÀiëÕiÃÌ>Ê`>`>Êi˜ÊœÃÊVÕiÃ-
̈œ˜>ÀˆœÃ]Ê Vœ“œÊ i˜Ê >ÃÊ ˆ˜ÌiÀÛi˜Vˆœ˜iÃÊ
…iV…>ÃÊi˜ÊiÊ}ÀÕ«œÊvœV>°Ê

,,
,

6
,

-
Flor María Artiaga Artiaga
>ÃÊ >V̈ÌÕ`iÃÊ “>˜ˆviÃÌ>`>ÃÊ i˜Ê iÃÌiÊ
}ÀÕ«œÊ`iÊiÃÌÕ`ˆœÊiÃÌ?˜]Ê«iÀ˜i>`>ÃÊ«œÀʏ>Ê
vœÀ“>Vˆ˜Ê >V>`j“ˆV>Ê µÕiÊ …>˜Ê ÀiVˆLˆ`œÊ
i˜Ê̜À˜œÊ>ʏœÃÊ«ÀœViÜÃÊ`iÊ`ÕiœÊÞʓÕiÀ-
Ìi°Ê
v>iVˆ“ˆi˜ÌœÊ`iÊ՘ʫ>Vˆi˜ÌiÊL>œÊÃÕÊVՈ-
`>`œÊ ÞÊ Vœ“Õ˜ˆV>ÀÊ Õ˜Ê `ˆ>}˜Ã̈VœÊ ˜i}>-
ÌˆÛœÊ >Ê œÃÊ v>“ˆˆ>ÀiÃÊ Ãœ˜Ê ÈÌÕ>Vˆœ˜iÃÊ µÕiÊ
}i˜iÀ>˜ÊiÃÌÀjÃ]Êi˜ÊiÊ?“LˆÌœÊ…œÃ«ˆÌ>>Àˆœ°Ê
˜iÃÊȓˆ>Àiðʭ6iÀÊÌ>L>Ê£®°
"ÌÀœÃÊii“i˜ÌœÃʵÕiÊV>ÕÃ>˜ÊiÃÌÀjÃʘœÊ
i݈ÃÌiÊÃiš>>`œÃÊi˜ÊiÊ}ÀÕ«œÊvœV>ÊvÕiÀœ˜Ê
>Ê V>ÕÃ>Ê `iÊ “ÕÀiÌiÊ œÊ i˜viÀ“i`>`Ê `iÊ
«>Vˆi˜Ìi°ÊœÃÊ«>À̈Vˆ«>˜ÌiÃ]ʓ>˜ˆviÃÌ>Àœ˜Ê
Ãi˜ÌˆÀÃiÊ>viVÌ>`œÃÊÌ>˜ÌœÊ«œÀʏ>ʓÕiÀÌiÊ`iÊ
՘>Ê«iÀܘ>Êi˜ÊVˆÀV՘ÃÌ>˜Vˆ>ÃÊÌÀ?}ˆV>ÃʜÊ
ÃÖLˆÌ>Ã]Ê Vœ“œÊ «œÀÊ Õ˜Ê «ÀœViÃœÊ `iÊ ˆ˜ÌiÀ-
Ûi˜Vˆ˜Ê“j`ˆV>°
«œÀÊ i˜viÀ“i`>`]Ê iÊ «Õ˜ÌœÊ VÀ‰ÌˆVœÊ ÃiÊ `>Ê
`iLˆ`œÊ>ʵÕi]Ê>Ê«iÃ>ÀÊ`iʏ>Ãʈ˜ÌiÀÛi˜Vˆœ-
˜iÃÊÀi>ˆâ>`>Ã]ÊÃiÊÃ>LiʵÕiʏ>Ê«iÀܘ>ÊÛ>Ê>Ê
Tabla 1
/"/

$"- 




,
,

¯ ¯ ¯
*{\Ê ÕÞÊ`iÊ>VÕiÀ`œ ÎÇ]ä¯ ÓÎ]ί ә]n¯




/"Ê
iÊ>VÕiÀ`œ xx]ȯ xÈ]ǯ xÈ]£¯

Ê1 Ê*


/

˜`iVˆÃœ­>® ä]ä¯ Î]ί £]n¯

˜Ê`iÃ>VÕiÀ`œ Ç]{¯ £È]ǯ £Ó]ί

*x\Ê ÕÞÊ`iÊ>VÕiÀ`œ ÓÓ]Ó¯ ÓÈ]ǯ Ó{]ȯ


,Ê
iÊ>VÕiÀ`œ ÎÇ]ä¯ {Î]ί {ä]{¯

 $-/
"
˜`iVˆÃœ­>® £{]n¯ Óä]ä¯ £Ç]x¯
˜Ê`iÃ>VÕiÀ`œ Óx]™¯ È]ǯ £x]n¯
ÕÞÊi˜Ê`iÃ>VÕiÀ`œ ä]ä¯ Î]ί £]n¯
œ°Ê-1 /"- £ää]ä¯ £ää]ä¯ÊÊÊÊxÇ £ää]ä¯

Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 55-67. ISSN: 1409-4746

Manejo del proceso de duelo e intervención en crisis con pacientes y sus familias en el contexto hospitalario…
v>iViÀ°Ê
Õ>˜`œÊ >ÃÊ “ÕiÀÌiÃÊ Ãœ˜Ê ˆ˜iëi-
À>`>Ã]Ê œÊ ˆ“«>VÌ>˜ÌiÊ Ãœ˜Ê >ÃÊ Vœ˜`ˆVˆœ˜iÃÊ
ÌÀ?}ˆV>ÃÊi˜Ê>ÃʵÕiÊÃiÊ«Õi`iʅ>LiÀÊ`>`œ°
*ÀiœVÕ«>Ê >Ê V>˜Ìˆ`>`Ê ÞÊ V>ˆ`>`Ê `iÊ >Ê
ˆ˜vœÀ“>Vˆ˜ÊµÕiÊÃiÊiëiÀ>Ê`iÊiœÃÊVœ“œÊ
«ÀœviȜ˜>iÃÊ i˜Ê “i`ˆVˆ˜>]Ê Ìi“i˜Ê `>ÀÊ
`>̜ÃÊ iÀÀ˜iœÃ°Ê
Ê iÃÌiÊ «Õ˜Ìœ]Ê ÃiÊ `iLiÊ
>`Õ˜Ì>ÀÊÌ>“Lˆj˜Ê>Ê>«Ài“ˆ>˜ÌiÊ`i“>˜`>Ê
`iʈ˜vœÀ“>Vˆ˜Ê«œÀÊ«>ÀÌiÊ`iʏ>ÃÊv>“ˆˆ>ð
>Ê iÌ>«>Ê `iÊ `iÃ>ÀÀœœÊ i˜Ê >Ê µÕiÊ ÃiÊ
i˜VÕi˜ÌÀ>ʏ>Ê«iÀܘ>Êi˜viÀ“>ʜÊv>iVˆ`>Ê
iÃʜÌÀœÊv>V̜ÀÊiÃÌÀiÃ>˜Ìi°
œÃÊ «>À̈Vˆ«>˜ÌiÃÊ `iÊ >“LœÃÊ }ÀÕ«œÃ]Ê
Ãiš>>˜Ê µÕiÊ >Ê i`>`Ê `iÊ «>Vˆi˜ÌiÊ iÃÊ Õ˜>Ê
V>À>VÌiÀ‰Ã̈V>Ê Ãˆ}˜ˆvˆV>̈Û>Ê «ÕiÃÊ ÃiÊ >ÜVˆ>Ê
Vœ˜Ê՘Êv>V̜ÀÊ`iʈ`i˜ÌˆvˆV>Vˆ˜ÊVœ˜Ê`ˆV…œÊ
«>Vˆi˜Ìi°Ê -iÊ Vœ˜Ãˆ`iÀ>Ê >Ê ˆ`i˜ÌˆvˆV>Vˆ˜Ê
Vœ˜ÊiÊ«>Vˆi˜ÌiÊVœ“œÊ՘ʫÀœLi“>Êi˜ÊiÊ
`iÃi“«išœÊ`iʏ>ʏ>LœÀÊ`iʏœÃÊ«ÀœviȜ˜>-
iÃÊ`iʏ>ÊÃ>Õ`]Ê«œÀʵÕiÊÀiÃÌ>ʜLïۈ`>`Ê
Ê Û>À˜Ê «ÀœviȜ˜>Ê i˜Ê “i`ˆVˆ˜>Ê
i˜Ê iÊ ÌÀ>L>œÊ «ÀœviȜ˜>Ê µÕiÊ ÃiÊ >}Õ`ˆâ>Ê
Vœ˜Ê iÊ `œœÀ]Ê ÌÀˆÃÌiâ>Ê iÊ ˆ˜Ãi}ÕÀˆ`>`Ê µÕi]Ê
Vœ“œ]Ê«ÀœÛœV>ÊiÊÌi˜iÀʵÕiÊ`>ÀÊ՘>ʓ>>Ê
˜œÌˆVˆ>Ê>Ê«>Vˆi˜Ìi°
Ê}ÀÕ«œÊ`iÊi˜viÀ“iÀ‰>ÊÃiš>]ÊVœ“œÊ
«Àˆ˜Vˆ«>Ê v>V̜ÀÊ iÃÌÀiÃ>˜ÌiÊ >Ê Vœ“Õ˜ˆV>ÀÊ
՘>Ê “>>Ê ˜œÌˆVˆ>]Ê iÊ Ã>LiÀÊ µÕiÊ Û>˜Ê >Ê
«ÀœÛœV>ÀÊ ÃÕvÀˆ“ˆi˜ÌœÊ i˜Ê >Ê «iÀܘ>Ê µÕiÊ
ÀiVˆLiÊ`ˆV…>ʈ˜vœÀ“>Vˆ˜°

Ê«>À̈ÀÊ`iʏœÊ«>˜Ìi>`œÊ«œÀʏœÃʈ˜vœÀ-
“>˜ÌiÃ]ÊiÃÌ>ÃÊÈÌÕ>Vˆœ˜iÃ]Ê̈i˜i˜Ê՘Ê`i˜œ-
“ˆ˜>`œÀÊ Vœ“Ö˜\Ê >Ê «ÀiœVÕ«>Vˆ˜Ê i˜Ê
̜À˜œÊ>ʏ>Êv>“ˆˆ>ÊÞÊiÊˆ“«>V̜ʫÈVœ}ˆVœÊ
µÕiÊ«Õi`iÊÌi˜iÀʏ>ʓÕiÀÌi]Ê̈i˜iÊiëiVˆ>Ê
ÀiiÛ>˜Vˆ>]Ê iÊ ˆ˜VÕÃœÊ «>ÀiVˆiÀ>Ê ÃiÀÊ “?ÃÊ
ˆ“«œÀÌ>˜ÌiʵÕiÊiÊ«Àœ«ˆœÊi˜viÀ“œ°

ÊÀ>‰âÊ`iʏ>ÃÊÀiëÕiÃÌ>ÃÊv>VˆˆÌ>`>ÃÊi˜Ê
iÊ}ÀÕ«œÊvœV>Ê`iʓi`ˆVˆ˜>]ÊÃiÊ«Àœv՘`ˆâÊ
i˜ÊœÊµÕiʏ>ʓÕiÀÌiʏiÃÊÈ}˜ˆvˆV>°Ê
Ê«Àœvi- µÕiÊ }i˜iÀ>Ê ˆ“«œÀÌ>˜Vˆ>]Ê «Àˆ˜Vˆ«>“i˜ÌiÊ
Ȝ˜>Êi˜Ê“i`ˆVˆ˜>]Ê«>Ã>Ê«œÀÊ՘ʫÀœViÜÊ
`iÊ`iÃi˜ÃˆLˆˆâ>Vˆ˜ÊµÕiÊ`>ʈ˜ˆVˆœÊ>Ê«>À̈ÀÊ
`iÊ >ÃÊ «Àˆ“iÀ>ÃÊ «À?V̈V>ÃÊ i˜Ê iÊ Vœ˜ÌiÝ̜Ê
59
`iÊiÃÌiÊ}Ài“ˆœ]ÊÃiÊVœ˜Ãˆ`iÀ>ʵÕiÊiÃ>Ê`iÃ-
i˜ÃˆLˆˆâ>Vˆ˜Ê ÌiÀ“ˆ˜>Ê “ÕV…>ÃÊ ÛiViÃÊ i˜Ê
>Ê `iëiÀܘ>ˆâ>Vˆ˜Ê ÞÊ “ˆ˜ˆ“ˆâ>Vˆ˜Ê `iÊ
>ʓÕiÀÌi°

“LœÃÊ }ÀÕ«œÃ]Ê Vœ˜Ãˆ`iÀ>L>˜Ê µÕiÊ >ÃÊ
iÝ«iÀˆi˜Vˆ>ÃÊ «iÀܘ>iÃÊ ˆ˜vÕÞi˜Ê i˜Ê >Ê
vœÀ“>Ê`iÊVœ“Õ˜ˆV>Àʏ>ʘœÌˆVˆ>ÊÞÊiÊ“>˜iœÊ
`iÊ >ÃÊ Ài>VVˆœ˜iÃ]Ê «Àœ`ÕVÌœÊ `iÊ i>°Ê -ˆ˜Ê
i“L>À}œ]Ê ÃiÊ œLÃiÀÛÊ Õ˜>Ê “>ޜÀÊ ÀiÈÃ-
Ìi˜Vˆ>Ê i˜Ê iÊ }ÀÕ«œÊ `iÊ “i`ˆVˆ˜>Ê >Ê …>ViÀÊ
ÀiviÀi˜Vˆ>Ê>Ê`ˆV…œÊ>ëiV̜]Êi˜Ê>Ãʈ˜ÌiÀÛi˜-
Vˆœ˜iÃÊ …iV…>Ã]Ê iÃÊ «œÃˆLiÊ œLÃiÀÛ>ÀÊ Vœ“œÊ
>Ê iÝ«iÀˆi˜Vˆ>Ê «iÀܘ>Ê ÞÊ >Ê ÃÕLïۈ`>`Ê
i˜ÌÀ>˜Êi˜ÊVœ˜ÌÀ>`ˆVVˆ˜ÊVœ˜ÊœÃʓ>˜`>̜ÃÊ
ÜVˆ>iÃÊÞÊ«ÀœviȜ˜>iÃÊ`iÊ«œ`iÀ]ÊVœ˜ÌÀœÊÞÊ
œLïۈ`>`]Ê`i«œÃˆÌ>`œÃÊi˜ÊiÊ«iÀܘ>Ê`iÊ
“i`ˆVˆ˜>]Ê`iLi˜ÊÃՓ>ÀÃiÊi˜ÊiÃÌi]Ê}ÀÕ«œ]Ê>Ê
œÃʓ>˜`>̜ÃÊ`iÃ`iʏ>ʓ>ÃVՏˆ˜ˆ`>`Êi˜ÊiÊ
«ÀœViÜÊ`iÊÜVˆ>ˆâ>Vˆ˜°
­µÕiÊiÃÊ`iÊµÕiÊÃiÊ̈i˜iʈ˜vœÀ“>Vˆ˜Êi˜Ê
iÊ}ÀÕ«œÊvœV>Ê`iʓi`ˆVˆ˜>®ÊV>À}>ÊVœ˜Ê>Ê
Ì>Ài>Ê`iÊVՓ«ˆÀʘœÊ܏œÊVœ˜ÊÃÕÊÀœÊ«Àœvi-
Ȝ˜>ÊVœ˜ÊiÊ«Àœ«ˆ>Ê`iÊÃÕÊ}j˜iÀœ]Ê`œLiÊ
i˜V>À}œÊ `iÊ «œ`iÀÊ µÕiÊ ˜œÊ iÊ «iÀ“ˆÌiÊ
Ãi˜ÌˆÀʘˆÊiÝ«ÀiÃ>ÀÊ`œœÀ]Ê«ÕiÃÊܘÊÈ}˜œÃÊ
`iÊ`iLˆˆ`>`Êi˜Ê>“LœÃÊV>ÜðÊ
ÉʓˆÃ“œ]Ê
Vœ“œÊ«Àœ`ÕV̜Ê`iÊiÃÌ>ÃÊiÝ«iVÌ>̈Û>Ãʅ>Vˆ>Ê
iÊÛ>À˜Ê“i`ˆVœ]ÊÃiʏiÊ>È}˜>ÊiÊÀœÊ`iÊ«Àœ-
ÌiVVˆ˜]Ê `iÃ`iÊ ÃÕÊ Õ}>ÀÊ `iÊ «œ`iÀÊ ­Vœ“œÊ
“j`ˆVœÊÞÊVœ“œÊ…œ“LÀi®]Ê`iLiÊiÊÜÃÌj˜Ê
i˜Ê “i`ˆœÊ `iÊ >Ê >`ÛiÀÈ`>`°Ê -iÊ i}ˆÌˆ“>Ê
>ÊiÃÌÀ>Ìi}ˆ>Ê`iÊLœµÕi>À]Ê`iÃi˜ÃˆLˆˆâ>ÀÊÞÊ
`iëiÀܘ>ˆâ>ÀÊ «>À>Ê «œ`iÀÊ VՓ«ˆÀÊ Vœ˜Ê
>ÃÊ iÝ«iVÌ>̈Û>ÃÊ µÕiÊ ÃiÊ Ìˆi˜i˜Ê `iÊ j]Ê >֘Ê
i˜Ê`i«Àˆ“i˜ÌiÊ`iÊÃÕÊÃ>Õ`°

`i“?Ã]Ê vÕiÊ «œÃˆLiÊ ˆ`i˜ÌˆvˆV>ÀÊ µÕiÊ
>Ê “ÕiÀÌiÊ iÃÊ ÛˆÛˆ`>Ê Vœ“œÊ Õ˜Ê iÛi˜ÌœÊ
VÕ>˜`œÊ>ÊÌ>Ài>Ê`iÊ“j`ˆVœÊiÃÌ?Ê>ÜVˆ>`>Ê
Vœ˜ÊiÊº«œ`iÀ»ÊVœ“L>̈Àʏ>Êi˜viÀ“i`>`ÊÞÊ
ºÃ>Û>À»Ê>ʏœÃÊ«>Vˆi˜Ìið
…œÃ«ˆÌ>>ÀˆœÊÞʵÕiÊÃiÊÀi«Àœ`ÕViÊVœ˜ÃÌ>˜- iÊ>VÕiÀ`œÊVœ˜ÊœÃÊ`>̜ÃÊÀiVœ«ˆ>`œÃ]Ê
Ìi“i˜ÌiÊ Vœ“œÊ ՘>Ê V>À>VÌiÀ‰Ã̈V>Ê «Àœ«ˆ>Ê iÃÊ«œÃˆLiÊ>vˆÀ“>ÀʵÕi]ʏ>ÊvœÀ“>Vˆ˜ÊiÃÊ՘Ê

Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 55-67. ISSN: 1409-4746

60 Flor María Artiaga Artiaga

v>V̜ÀÊ`iÊ}À>˜Ê«iÜÊVÕ>˜`œÊ>ʏ>ÃÊ>V̈ÌÕ`iÃÊ >À}œÊ`iʏ>ÊVœ“Õ˜ˆV>Vˆ˜ÊœÊ>«œÞœÊ`iʏœÃÊ
}i˜iÀ>iÃÊ>Êi˜vÀi˜Ì>ÀÃiÊVœ˜Ê>ʓÕiÀÌiÊi˜Ê `œˆi˜Ìið
iÊ?“LˆÌœÊ>LœÀ>°ÊiÊÌ>ÊvœÀ“>]ʏœÃÊiÃÌÕ-
ÃÌœÊ ÃiÊ Àivi>Ê i˜Ê iÊ VÕiÃ̈œ˜>ÀˆœÊ >Ê
`ˆ>˜ÌiÃÊ`iÊi˜viÀ“iÀ‰>Ê«œÃii˜Ê“?ÃÊÀiVÕÀ-
ÜÃÊ«>À>Ê>vÀœ˜Ì>Àʏ>ÃÊÈÌÕ>Vˆœ˜iÃÊ`iÊVÀˆÃˆÃÊ
ÞÊ «jÀ`ˆ`>Ê i˜Ê Ì>˜ÌœÊ µÕiÊ «ÀœviȜ˜>iÃÊ i˜Ê
˜Ê V>ÃœÊ `iÊ }ÀÕ«œÊ `iÊ i˜viÀ“i-
“i`ˆVˆ˜>]Ê >Ê V>ÀiViÀÊ `iÊ iÃÌiÊ Ìˆ«œÊ `iÊ vœÀ-
“>Vˆ˜Ê ̈i˜`i˜Ê >Ê ÃiÀÊ “?ÃÊ `ˆÃÌ>˜ÌiÃÊ Vœ˜Ê
œÃÊ«>Vˆi˜ÌiÃ]ʏœÊVÕ>ÊÃiÊÛiÊÀivœÀâ>`œÊ«œÀÊ
œÃÊÀœiÃÊ«Àœ«ˆœÃÊ`iʏ>ʏ>LœÀʓj`ˆV>°
œ“«Ài˜`iÀÊ >Ê
ˆ˜`>}>ÀÊ >ÃÊ iÃÌÀ>Ìi}ˆ>ÃÊ i“«i>`>ÃÊ «>À>Ê
Vœ“Õ˜ˆV>ÀÊ Õ˜Ê `ˆ>}˜œÃ̈VœÊ ˜i}>ÌˆÛœÊ >Ê >Ê
v>“ˆˆ>°Ê
À‰>]Ê >Ê `ˆÃÌÀˆLÕVˆ˜Ê `iÊ ÀiëÕiÃÌ>ÃÊ vÕiÊ >Ê
È}Ոi˜Ìi\Ê
º/À>Ì>ÀÊ `iÊ iÝ«ˆV>ÀÊ Ãi˜Vˆ>“i˜ÌiÊ œÊ œVÕÀÀˆ`œ»Ê
­Î䯮]Ê ˜œÊ Ài뜘`ˆÊ ­£È°Ç¯®]Ê º
Ài>VVˆ˜Ê `iÊ œÃÊ >viVÌ>`œÃ»Ê ­£Î°Î¯®]Ê ºiÃÊ `ˆÀ‰>Ê
c. Fortalezas identificadas en situaciones µÕiÊ ÃiÊ …ˆâœÊ œÊ «œÃˆLiÊ ­£Î°Î¯®]Ê ºi>ÀÊ µÕiÊ ÃiÊ
que implican duelo y/o muerte y la `iÃ>…œ}Õi˜»Ê ­£Î°Î¯®]Ê º
Ý«ˆV>ÀÊ >ÃÊ >VVˆœ˜iÃÊ µÕiÊ
comunicación de malas noticias en el
contexto hospitalario
-iÊ`iÌiÀ“ˆ˜]ÊVœ“œÊ՘>ÊvœÀÌ>iâ>Ê`iÊ
}ÀÕ«œÊ`iʓi`ˆVˆ˜>]ʵÕiÊ`>˜Êˆ“«œÀÌ>˜Vˆ>Ê
>Ê >Ê `ˆÃ«œÃˆVˆ˜Ê `iÊ Ìˆi“«œÊ Vœ“œÊ Õ˜Ê v>V-
̜ÀʵÕiÊ`iLiÊÃiÀÊ̜“>`œÊi˜ÊVÕi˜Ì>Ê«>À>Ê
Vœ“Õ˜ˆV>ÀÊ՘>ʓ>>ʘœÌˆVˆ>°Ê
"ÌÀ>Ê vœÀÌ>iâ>Ê iÃÊ µÕi]Ê >Ê «iÃ>ÀÊ `iÊ œÃÊ
i˜V>À}œÃÊÜVˆ>iÃÊÞÊv>“ˆˆ>ÀiÃ]ʘœÊ`iÃiÃ̈-
“>˜Ê>ÊV>ˆ`>`ÊÞÊÛiÀ>Vˆ`>`Ê`iʏ>ʈ˜vœÀ“>-
Vˆ˜°Ê
˜Ê>Ê`ˆÃVÕȝ˜]ʏœÃÊ«>À̈Vˆ«>˜ÌiÃÊ>Ê
}ÀÕ«œÊvœV>Ê`iʓi`ˆVˆ˜>ʅˆVˆiÀœ˜Êj˜v>ÈÃÊ
i˜Ê >Ê ˆ“«œÀÌ>˜Vˆ>Ê `iÊ ˜œÊ `>ÀÊ v>Ã>ÃÊ iëi-
À>˜â>Ã]Ê Ì>˜ÌœÊ >Ê œÃÊ «>Vˆi˜ÌiÃÊ Vœ“œÊ >Ê ÃÕÃÊ
v>“ˆˆ>ÀiÃ]Ê ÃœLÀiÊ iÊ «Àœ˜Ã̈VœÊ `iÊ Õ˜>Ê
ÜÊÉ]Ê`>Ê՘>ÊvœÀÌ>iâ>Ê«>À>ʵÕiÊ՘œÊ«Õi`>ÊÃ>LiÀÊ
i˜viÀ“i`>`°Ê
Ý«ÀiÃ>˜]Ê µÕiÊ jÃÌ>Ê …>Ê Ãˆ`œÊ µÕjÊ ˜iViÈÌ>Ê >Ê œÌÀ>Ê «iÀܘ>]Ê Ã>LiÀÊ µÕiÊ >}՘>ÃÊ
>Ê vœÀ“>Vˆ˜Ê µÕiÊ …>˜Ê œLÌi˜ˆ`œÊ “esperar
buenos resultados, mas nunca dar buenas
noticias”Ê Ê ]Ê iÃÌœÊ «œÀÊ VÕ>˜ÌœÊ iÊ `iVÕÀÜÊ
`iÊ Õ˜Ê «>`iVˆ“ˆi˜ÌœÊ iÃ]Ê “ÕV…>ÃÊ ÛiViÃ]Ê
ˆ˜VˆiÀ̜ÊÞʏ>ʅœÃ«ˆÌ>ˆâ>Vˆ˜Ê`iÊ՘>Ê«iÀÜ-
˜>ʈ“«ˆV>ʓÕV…œÃÊÀˆiÃ}œÃ°
˜ÊiÊV>ÜÊ`iʏœÃÊiÃÌÕ`ˆ>˜ÌiÃÊ`iÊi˜viÀ-
“iÀ‰>]Ê ÃiÊ ˆ`i˜ÌˆvˆVÊ Vœ“œÊ vœÀÌ>iâ>Ê >Ê
`ˆÃ«œÃˆVˆ˜Ê `iÊ VÀi>ÀÊ iÊ >“Lˆi˜ÌiÊ >«Àœ-
«ˆ>`œÊ «>À>Ê Õ˜>Ê LÕi˜>Ê ˆ˜ÌiÀÛi˜Vˆ˜Ê ÞÊ
>Ê ˆ“«œÀÌ>˜Vˆ>Ê µÕiÊ iÊ `>˜Ê >Ê >LœÀ`>iÊ
«ÃˆVœ>viVÌˆÛœÊ i˜Ê >Ê Vœ“Տ>Vˆ˜Ê ÞÊ >«œÞœÊ
>Ê œÃÊ `œˆi˜ÌiÃÊ µÕiÊ ÃiÊ «Õi`iÊ œLÃiÀÛ>ÀÊ
i˜Ê iÊ j˜v>ÈÃÊ µÕiÊ `>˜Ê >Ê >Ê iÃVÕV…>]Ê œÃÊ
Ãi˜Ìˆ“ˆi˜ÌœÃÊ ÞÊ >Ê >Vœ“«>š>“ˆi˜ÌœÊ >Ê œÊ
Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 55-67. ISSN: 1409-4746
ÃiÊ Ài>ˆâ>Àœ˜»Ê ­£ä¯®Ê “Ê ºi>ÀÊ µÕiÊ iÝÌiÀ˜i˜Ê ÃÕÃÊ
Ãi˜Ìˆ“ˆi˜ÌœÃ»Ê­£ä¯®]ʺ œÊ“iÊÃi˜ÌˆÀ‰>ʓ>Ê­ÎÊ«iÀ-
ܘ>Ã]ʣ䯮°
*œÀʜÌÀ>Ê«>ÀÌi]Êi˜ÊiÊV>ÜÊ`iʏœÃÊiÃÌÕ-
`ˆ>˜ÌiÃÊ `iÊ i˜viÀ“iÀ‰>]Ê iÃ̜ÃÊ Ãiš>>˜Ê >ÃÊ
«iÀ`ˆ`>ÃÊ «iÀܘ>iÃÊ Vœ“œÊ Õ˜Ê œLÃÌ?VՏœÊ
i˜ÊiÊ“œ“i˜ÌœÊ`iÊÀi>ˆâ>ÀÊ՘>ʈ˜ÌiÀÛi˜-
Vˆ˜Ê i˜Ê VÀˆÃˆÃ°Ê -ˆ˜Ê i“L>À}œ]Ê “>˜ˆvˆiÃÌ>˜Ê
Ì>“Lˆj˜Ê µÕiÊ iÃÌiÊ v>V̜ÀÊ «œ`À‰>Ê Vœ˜ÛiÀ-
̈ÀÃiÊ i˜Ê Õ˜Ê ii“i˜ÌœÊ µÕiÊ >Ê >Ê «iÀܘ>Ê ÞÊ
«œÌi˜VˆiÊ i“«>̉>]Ê «ÕiÃÊ Õ˜>Ê iÝ«iÀˆi˜Vˆ>Ê
Vœ˜Ê>ʓÕiÀÌi]Ê«Õi`iʜÀˆi˜Ì>ÀÊ>ʏ>Ê«iÀÜ-
˜>ÊÜLÀiʏ>ÃʘiViÈ`>`iÃʵÕiÊ̈i˜i˜ÊµÕˆi-
˜iÃÊiÃÌ?˜Êi˜ÊVÀˆÃˆÃÊi˜ÊiÃiʓœ“i˜Ìœ\
º
˜iViÈ`>`iÃÊ µÕiÊ Ìˆi˜i]Ê ÞœÊ Ì>“Lˆj˜Ê >ÃÊ ÛˆÛ‰]Ê «>À>Ê
Ã>LiÀÊV“œÊµÕˆÃˆiÀ>ÊÃiÀÊ>ÞÕ`>`œ»°
d. Debilidades identificadas en situacio-
nes que implican duelo y/o muerte y
la comunicación de malas noticias en
el contexto hospitalario
-iÊ `iÌiÀ“ˆ˜Ê Vœ“œÊ Õ˜Ê ?Ài>Ê `jLˆÊ >Ê
vœÀ“>Vˆ˜ÊÌiÀˆVœÊqÊ«À?V̈V>Ê«>À>ÊiÊ>LœÀ-
`>iÊ `iÊ ÃˆÌÕ>Vˆœ˜iÃÊ µÕiÊ ˆ“«ˆV>˜Ê `ÕiœÊ
ÞÊ “ÕiÀÌi°Ê -ˆ˜Ê i“L>À}œ]Ê iÃÌ>Ê ˜iViÈ`>`Ê
ÃiÊ ÛˆÃÕ>ˆâ>Ê i˜Ê `œÃÊ ˜ˆÛiiÃÊ `ˆviÀi˜ÌiÃ]Ê Þ>Ê
µÕiʏœÃÊiÃÌÕ`ˆ>˜ÌiÃÊ`iÊi˜viÀ“iÀ‰>Ê«œÃii˜Ê
՘>ÊvœÀ“>Vˆ˜ÊL?ÈV>]ʘœÊ>ÉÊiÊ}ÀÕ«œÊ`iÊ
Manejo del proceso de duelo e intervención en crisis con pacientes y sus familias en el contexto hospitalario…
iÃÌÕ`ˆ>˜ÌiÃÊ`iʓi`ˆVˆ˜>]ʵՈi˜iÃÊ>vˆÀ“>-
Àœ˜Ê i˜Ê Ài«ï`>ÃÊ œV>Ȝ˜iÃÊ i˜Ê iÊ }ÀÕ«œÊ
vœV>]ʘœÊ…>LiÀÊÌi˜ˆ`œÊvœÀ“>Vˆ˜Êi˜ÊiÃÌiÊ
Ãi˜Ìˆ`œ°
ÃÌ>ÊÈÌÕ>Vˆ˜ÊÃiÊVœ˜Ãˆ`iÀ>Ê՘>Ê`iLˆ-

Ê «>À̈ÀÊ `iÊ œÊ >˜ÌiÀˆœÀ]Ê ÃiÊ iÝ«ˆV>Ê
iÊ µÕiÊ œÃÊ “j`ˆVœÃÊ «>À̈Vˆ«>˜ÌiÃÊ `iÊ
}ÀÕ«œÊvœV>Ê…>}>˜ÊÀiviÀi˜Vˆ>Ê>ʏ>ÃÊvœÀ“>ÃÊ
ˆ˜>«Àœ«ˆ>`>ÃʜÊ`ÕÀ>ÃÊVœ˜Ê>ÃʵÕiÊ>}՘œÃÊ
Vœi}>ÃÊ Vœ“Õ˜ˆV>˜Ê iÊ v>iVˆ“ˆi˜ÌœÊ `iÊ
՘>Ê«iÀܘ>Ê>ÊÃÕÃÊv>“ˆˆ>ÀiÃ\
-iÊ ˆ`i˜ÌˆvˆVÊ Vœ“œÊ `iLˆˆ`>`Ê i˜Ê œÃÊ
«>À̈Vˆ«>˜ÌiÃʓj`ˆVœÃʏ>ÊÜLÀiiÃ̈“>Vˆ˜Ê
`iÊVœ˜œVˆ“ˆi˜ÌœÊ“j`ˆVœÊqÊVˆi˜Ì‰vˆVœÊÞʏ>Ê
ÃÕLiÃ̈“>Vˆ˜Ê`iʏœÃÊ>«œÀÌiÃʵÕiʏ>ÃʜÌÀ>ÃÊ
«ÀœviȜ˜iÃÊ `iÊ >Ê Ã>Õ`Ê qÊ ˆ˜VÕÞi˜`œÊ >Ê
«ÃˆVœœ}‰>ÊqÊ«Õi`i˜Ê…>ViÀÊ«>À>ʈ˜vœÀ“>ÀÊ
Õ˜Ê `ˆ>}˜Ã̈VœÊ ˜i}>ÌˆÛœÊ œÊ >Ê “ÕiÀÌiÊ `iÊ
“>˜iÀ>Ê iviV̈Û>Ê ÞÊ >`iVÕ>`>°Ê
œ˜Ãˆ`iÀ>˜Ê “>>ÃÊ ˜œÌˆVˆ>ðÊ
Ê “ˆi`œÊ Vœ˜Ã̈ÌÕÞiÊ Õ˜Ê
ˆ“«œÀÌ>˜ÌiÊ Vœ˜œViÀÊ ÞÊ Vœ“Õ˜ˆV>ÀÊ Ìœ`œÃÊ
œÃÊ ÌiV˜ˆVˆÃ“œÃÊ “j`ˆVœÃÊ ÃœLÀiÊ >Ê V>ÕÃ>Ê
`iÊ “ÕiÀÌiÊ œÊ i˜viÀ“i`>`]Ê «iÀœÊ ˜œÊ `>˜Ê
ÃÊ ˆ“«œÀÌ>˜ÌiÊ Ãiš>>À]Ê
ˆ“«œÀÌ>˜Vˆ>Ê >Ê >ÃÊ iÃÌÀ>Ìi}ˆ>ÃÊ `iÊ Vœ“Õ˜ˆ-
V>Vˆ˜]ʏ>Êi“«>̉>ʜʏ>ÊÃi˜ÃˆLˆˆ`>`°
Ê }ÀÕ«œÊ `iÊ iÃÌÕ`ˆ>˜ÌiÃÊ `iÊ “i`ˆVˆ-
˜>Ê i˜ÌÀiۈÃÌ>`œÃ]Ê `iÃV>ˆvˆV]Ê >Ê ˆ˜ÌiÀÛi˜-
Vˆ˜ÊµÕiʏœÃÊ«ÀœviȜ˜>iÃÊi˜Êi˜viÀ“iÀ‰>Ê
«œ`À‰>˜Ê >«œÀÌ>À°Ê ,i`>VÌ>ÀÊ ˜œÊ Vœ˜Ãˆ`iÀ>Ê
˜iViÃ>ÀˆœÊ vœÀ“>ÀÃiÊ i˜Ê œÌÀ>ÃÊ ?Ài>ÃÊ ÞÊ ÃÕL-
iÃ̈“>˜Ê>ʏ>LœÀÊ`iÊÀiÃ̜Ê`iÊÌÀ>L>>`œÀiÃÊ
˜ÊɘÌiÈÃ]ʏ>ÃÊ`iLˆˆ`>`iÃʈ`i˜ÌˆvˆV>-
`iʏ>ÊÃ>Õ`°
˜Ê iÃÌiÊ Ãi˜Ìˆ`œ]Ê >Ê `iÃV>ˆvˆV>Vˆ˜Ê
µÕiÊiÊ«iÀܘ>Ê`iʓi`ˆVˆ˜>ÊÀi>ˆâ>ʅ>Vˆ>Ê
iÊ «iÀܘ>Ê `iÊ i˜viÀ“iÀ‰>]Ê «œ`À‰>Ê iÃÌ>ÀÊ
ۈ˜VՏ>`œÊVœ˜Êˆ˜ÛˆÃˆLˆˆâ>Vˆ˜Ê`iÊÌÀ>L>œÊ
vi“i˜ˆ˜œÊ «iÀܘˆvˆV>`œÊ i˜Ê iÊ ÌÀ>L>œÊ
˜Ê iÊ V>ÃœÊ `iÊ }ÀÕ«œÊ `iÊ i˜viÀ“iÀ‰>]Ê
µÕiÊ Ài>ˆâ>˜Ê œÃÊ ÞÊ >ÃÊ «ÀœviȜ˜>iÃÊ i˜Ê
i˜viÀ“iÀ‰>°Ê
61
v>V̜ÀiÃʵÕiÊ`ivˆ˜i˜ÊiÊÌÀ>L>œÊº`œ“jÃ̈-
Vœ»]Ê ÌÀ>`ˆVˆœ˜>“i˜ÌiÊ `iÃi“«iš>`œÊ «œÀÊ
“ՍiÀið
ˆ`>`Êi˜Ê>ʜÀ}>˜ˆâ>Vˆ˜Ê`iʏœÃÊÌÀ>L>>`œ-
ÀiÃÊ `iÊ >Ê Ã>Õ`]Ê «Àˆ˜Vˆ«>“i˜ÌiÊ `iÊ ?Ài>Ê
`iÊ “i`ˆVˆ˜>Ê ÞÊ i˜viÀ“iÀ‰>]Ê i˜Ê >Ê VÕ>Ê ˜œÊ
ÃiÊ `ˆÕVˆ`>Ê >Ê i݈ÃÌi˜Vˆ>Ê `iÊ Õ˜Ê ÌÀ>L>œÊ
ˆ˜ÌiÀ`ˆÃVˆ«ˆ˜>ÀˆœÊ «Àœ«ˆ>“i˜ÌiÊ `ˆV…œ]Ê Þ>Ê
µÕiʏ>Êۈȝ˜Ê`iÊ՘Ê}ÀÕ«œÊ«ÀœviȜ˜>ÊVœ˜Ê
ÀiëiV̜Ê>ÊÀiÃ̜Ê`iÊ«iÀܘ>]Êi˜ÌœÀ«iViÊ
>ÃÊ «œÃˆLˆˆ`>`iÃÊ `iÊ V>˜>iÃÊ `iÊ Vœ“Õ˜ˆ-
V>Vˆ˜ÊiviV̈ۜÃʵÕiÊLi˜ivˆVˆi˜Ê>֘Ê>ʏœÃÊ
«>Vˆi˜ÌiÃÊÞÊÃÕÊv>“ˆˆ>°
"ÌÀœÊ ii“i˜ÌœÊ µÕiÊ Vœ˜Ã̈ÌÕÞiÊ Õ˜>Ê
`iLˆˆ`>`Ê `>`œÊ µÕiÊ iÃÊ Õ˜Ê œLÃÌ?VՏœÊ
ˆ“«œÀÌ>˜ÌiÊ «>À>Ê >Ê Vœ“Õ˜ˆV>Vˆ˜Ê `iÊ
v>V̜ÀʵÕiʜLÃÌ>VՏˆâ>Ê՘>ÊVœ“Õ˜ˆV>Vˆ˜Ê
>ÃiÀ̈Û>]ÊÞ>ʵÕiÊiÊ“j`ˆVœÊ̈i˜iÊÌi“œÀÊ`iÊ
ÃiÀÊ `i“>˜`>`œ°Ê
µÕiÊ>Ê«iÃ>ÀÊ`iʏ>Ê`iÃV>ˆvˆV>Vˆ˜Ê…>Vˆ>ÊiÊ
«iÀܘ>Ê`iÊi˜viÀ“iÀ‰>]Êi˜ÊiÃÌiÊVœ˜ÌiÝ̜Ê
iÃÊ Vœ˜Ãˆ`iÀ>`œÊ `iÊ }À>˜Ê >«œÞœ]Ê Þ>Ê µÕiÊ
Vœ˜Ãˆ`iÀ>˜ÊµÕiÊ«Õi`i˜ÊÃiÀʺÌiÃ̈}œÃ»Ê`iÊ
ÌÀ>L>œÊ“j`ˆVœÊÞÊ«Õi`i˜Ê`>ÀÊviÊ`iʵÕiÊÃiÊ
…ˆâœÊœÊ«œÃˆLiÊiۈÌ>˜`œÊiÛi˜ÌÕ>Ê`i“>˜-
`>Ê«œÀʓ>>Ê«À>݈ð
`>ÃÊ i˜Ê iÊ }ÀÕ«œÊ `iÊ “i`ˆVˆ˜>Ê VœÀÀi뜘-
`i˜Ê>Êii“i˜ÌœÃÊL?ÈVœÃÊ`iÊVœ“Õ˜ˆV>Vˆ˜Ê
>ÃiÀ̈Û>Ê iÊ ˆ˜ÌiÀÛi˜Vˆ˜Ê i˜Ê VÀˆÃˆÃÊ Vœ“œÊ œÊ
Ü˜Ê >Ê i“«>̉>]Ê iÃVÕV…>]Ê Û>ˆ`>Vˆ˜Ê `iÊ
Ãi˜Ìˆ“ˆi˜ÌœÃ]ÊVœ˜Ìi˜Vˆ˜Êi“œVˆœ˜>]ÊiÌV°
ÃiÊ ˆ`i˜ÌˆvˆV>Àœ˜Ê Vœ“œÊ `iLˆˆ`>`iÃÊ >ÃÊ
ˆ“ˆÌ>Vˆœ˜iÃÊ ˆ“«ÕiÃÌ>ÃÊ «œÀÊ iÊ ÈÃÌi“>Ê `iÊ
iÊ >VÕiÀ`œÊ >Ê >Ê `ˆÛˆÃˆ˜Ê ÃiÝÕ>Ê `iÊ
ÌÀ>L>œ]Ê VՏÌÕÀ>“i˜ÌiÊ ÃiÊ >È}˜>˜Ê ÀœiÃÊ
iëiV‰vˆVœÃÊ>ʏ>ÃÊ«iÀܘ>ÃÊi˜ÊÀ>❘Ê`iÊÃÕÊ
Ãiݜ]ÊÞÊi˜ÊiÃÌiÊV>Üʏ>Ãʏ>LœÀiÃÊÀi>ˆâ>`>ÃÊ
«œÀÊiÊ«iÀܘ>Ê`iÊi˜viÀ“iÀ‰>ÊÃiÊV>À>VÌi-
Àˆâ>˜Ê«œÀÊiÊVՈ`>`œÊ`iʏœÃʜÌÀœÃ]ʏ>Ê>Ìi˜-
ÃÌ>Ãʏˆ“ˆÌ>Vˆœ˜iÃÊÃiÊÀivˆiÀi˜Ê>ʏ>ʘiVi-
Vˆ˜Ê `iÊ ˜iViÈ`>`Ê L?ÈV>ÃÊ ÞÊ iÊ ÃiÀۈVˆœ]Ê
ÌÀ>L>œÊ µÕiÊ «œ`À‰>Ê `iLˆˆÌ>ÀÊ >Ê LÕi˜>Ê
`ˆÃ«œÃˆVˆ˜Ê `iÊ «iÀܘ>Ê «>À>Ê Ài>ˆâ>ÀÊ >Ê
>LœÀÊ `iÊ Vœ“Õ˜ˆV>ÀÊ `ˆ>}˜Ã̈VœÃÊ ˜i}>̈-
ۜÃÊÞÊÀi>ˆâ>Àʈ˜ÌiÀÛi˜Vˆœ˜iÃÊi˜ÊVÀˆÃˆÃÊ«œÀÊ
ÈÌÕ>Vˆœ˜iÃÊ`iÊ«jÀ`ˆ`>ʜÊ`Õiœ°
È`>`Ê`iÊië>VˆœÊv‰ÃˆVœÊi˜Ê>Ãʈ˜ÃÌ>>Vˆœ˜iÃÊ
Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 55-67. ISSN: 1409-4746
62
…œÃ«ˆÌ>>Àˆ>Ã]Ê «>À>Ê >Ê
>>Ê
œÃÌ>ÀÀˆVi˜ÃiÊ
`iÊ -i}ÕÀœÊ -œVˆ>Ê iÃÊ “?ÃÊ ˆ“«œÀÌ>˜ÌiÊ
˜ÊVÕ>˜ÌœÊ`iÊV>«>VˆÌ>Vˆ˜Êi˜Ê«ÀœVi-
«œ˜iÀÊ >Ê `ˆÃ«œÃˆVˆ˜Ê `iÊ œÃÊ «>Vˆi˜ÌiÃÊ >Ê
“>ޜÀÊ V>˜Ìˆ`>`Ê `iÊ V>“>Ã]Ê µÕiÊ «Àœ«ˆVˆ>ÀÊ
ië>VˆœÃÊ«ÀˆÛ>`œÃʵÕiÊ«>À>ʏ>Ê>`“ˆ˜ˆÃÌÀ>-
Vˆ˜Ê`iʏœÃʅœÃ«ˆÌ>iÃʘœÊ̈i˜i˜Ê˜ˆ˜}՘>Ê
Ṏˆ`>`ʓj`ˆV>ÊiëiV‰vˆV>°
e. Capacitación obtenida
-iÊ iÝ«œÀÊ iÃÌiÊ Ì«ˆVœÊ i˜Ê iÊ VÕiÃ̈œ-
˜>Àˆœ]Ê ÞÊ ÃiÊ i˜Vœ˜ÌÀÊ µÕiÊ £ÎÊ «iÀܘ>ÃÊ `iÊ
“i`ˆVˆ˜>ÊÞÊ܏œÊ£Ê`iÊi˜viÀ“iÀ‰>ÊÀi뜘-
`ˆiÀœ˜Ê˜œÊ…>LiÀÊÀiVˆLˆ`œÊV>«>VˆÌ>Vˆ˜Êi˜Ê
ˆ˜ÌiÀÛi˜Vˆ˜Ê i˜Ê VÀˆÃˆÃ]Ê œÊ µÕiÊ Ài«ÀiÃi˜Ì>Ê
՘ÊÓ{°È¯Ê`iÊ̜Ì>°Ê
Ãʈ“«œÀÌ>˜ÌiÊÃiš>>ÀÊ
µÕiÊ `iÊ {£Ê «iÀܘ>ÃÊ µÕiÊ Ài뜘`ˆiÀœ˜Ê
ÃˆÊ …>LiÀÊ ÀiVˆLˆ`œÊ >}Ö˜Ê Ìˆ«œÊ `iÊ V>«>Vˆ-
Ì>Vˆ˜]Ê œÊ µÕiÊ Ài«ÀiÃi˜Ì>Ê Õ˜Ê Ç£°™¯Ê `iÊ
̜Ì>]Ê Ãœ>“i˜ÌiÊ £{Ê Ãœ˜Ê iÃÌÕ`ˆ>˜ÌiÃÊ `iÊ
“i`ˆVˆ˜>ÊÞÊÓÇÊ`iÊi˜viÀ“iÀ‰>°
Flor María Artiaga Artiaga
vœÀ“>Ê>ÊV“œÊ`>Àʏ>Ãʓ>>ÃʘœÌˆVˆ>ð
ÜÃÊ`iÊ`Õiœ]Ê£nÊ­ÈȰǯ®Ê`iʏœÃÊ«>À̈Vˆ«>˜-
ÌiÃÊ `iÊ }ÀÕ«œÊ `iÊ “i`ˆVˆ˜>Ê “>˜ˆviÃÌ>Àœ˜Ê
…>LiÀÊÀiVˆLˆ`œÊ>}֘Ê̈«œÊ`iÊV>«>VˆÌ>Vˆ˜]Ê
£{Ê­Çn¯®Ê`iÊiÃ̜ÃÊVœ“œÊvÕi˜ÌiÊ`iʈ˜vœÀ-
“>Vˆ˜Ê՘ÊVÕÀÜÊ`iÊV>ÀÀiÀ>Ê­«ÃˆµÕˆ>ÌÀ‰>®]Ê
i˜Ê Ì>˜ÌœÊ µÕiÊ œÃÊ {Ê ­Óί®Ê “i˜Vˆœ˜>Àœ˜Ê
…>LiÀÃiÊvœÀ“>`œÊ`iʓ>˜iÀ>Ê>Õ̜`ˆ`>VÌ>°Ê
Del total de encuestados, solamente un 14.8%
se encuentra satisfecho o muy satisfecho con la
capacitación recibida en el tema.
-i}Ö˜Ê >Ê ˆ˜vœÀ“>Vˆ˜Ê œLÌi˜ˆ`>Ê «œÀÊ
“i`ˆœÊ `iÊ VÕiÃ̈œ˜>Àˆœ]Ê Õ˜Ê ™ä¯Ê `iÊ
}ÀÕ«œÊ `iÊ i˜viÀ“iÀ‰>]Ê >vˆÀ“>Ê …>LiÀÊ ÀiVˆ-
Lˆ`œÊV>«>VˆÌ>Vˆ˜Êi˜Êˆ˜ÌiÀÛi˜Vˆ˜Êi˜ÊVÀˆ-
ÈÃÊVœ“œÊ«>ÀÌiÊ`iÊ՘ÊVÕÀÜÊiÃÌ>LiVˆ`œÊi˜Ê
>ÊV>ÀÀiÀ>]ÊÓxÊ«iÀܘ>ÃÊ­™£°È¯®Êˆ˜`ˆV>Àœ˜Ê
iÊVÕÀÜÊ`iÊ,i>Vˆœ˜iÃʘÌiÀ«iÀܘ>iÃÊ`iÊ

ÞÕ`>]Ê ÈÊ ­ÓÓ°Ó¯®Ê Ãiš>>Àœ˜Ê Ì>“Lˆj˜Ê iÊ

ȓˆÃ“œ]Ê >Ê ˆ˜`>}>ÀÃiÊ i˜Ê iÊ }ÀÕ«œÊ VÕÀÃœÊ `iÊ œœÀÊ ÞÊ
Ո`>`œÊ *>ˆ>ÌˆÛœÊ ÞÊ iÊ
vœV>]ÊVÕ?iÃÊܘʏ>ÃʅiÀÀ>“ˆi˜Ì>ÃÊVœ˜Ê>ÃÊ Ì>iÀÊ`iÊ`iÃ>ÀÀœœÊ«iÀܘ>Ê­ÓÊ«iÀܘ>Ã]Ê
µÕiÊVÕi˜Ì>˜ÊœÃÊ«ÀœviȜ˜>iÃÊi˜Ê“i`ˆVˆ- Ç°{¯®°Ê
œ˜Ê ÀiëiVÌœÊ >Ê >Ê V>«>VˆÌ>Vˆ˜Ê
˜>Ê «>À>Ê Vœ“Õ˜ˆV>ÀÊ “>>ÃÊ ˜œÌˆVˆ>ÃÊ ÃˆÌÕ>- >Ê ÌÀ>ÛjÃÊ `iÊ VÕÀÜÃÊ œ«Ì>̈ۜÃ]Ê ÃiÊ Ìˆi˜iÊ £Ê
Vˆœ˜iÃÊ`iÀˆÛ>`>ÃÊ`iÊjÃÌ>]ʏœÃÊ«>À̈Vˆ«>˜ÌiÃÊ «iÀܘ>ÊÞÊVœ˜ÊvœÀ“>Vˆ˜Ê>Õ̜`ˆ`>VÌ>]ÊÃiÊ
Ài뜘`ˆiÀœ˜Ê …>Vˆi˜`œÊ Õ˜Ê ÀiVÕi˜ÌœÊ `iÊ i˜Vœ˜ÌÀÊÓʓ?ð
iÝ«iÀˆi˜Vˆ>ÃÊ>V>`j“ˆV>ÃʵÕiʅ>˜ÊÌi˜ˆ`œ°Ê
œ˜Ê ÀiëiVÌœÊ >Ê >Ê V>«>VˆÌ>Vˆ˜Ê i˜Ê iÊ
i˜Vˆœ˜>Àœ˜ÊiÊ`ˆ>}˜Ã̈VœÊ«œÀÊiÌ>«>ÃÊÞÊ Vœ˜œVˆ“ˆi˜ÌœÊ ÞÊ “>˜iœÊ `iÊ «ÀœViÃœÊ `iÊ
iÊVœ˜œVˆ“ˆi˜ÌœÊ“j`ˆVœÊVœ“œÊ…iÀÀ>“ˆi˜- `Õiœ]ÊÓnÊ­™Î°Î¯®Ê`iÊ}ÀÕ«œÊ`iÊi˜viÀ“i-
Ì>°Ê
Ê }ÀÕ«œÊ `iÊ iÃÌÕ`ˆ>˜ÌiÃÊ `iÊ “i`ˆVˆ˜>Ê À‰>Ê ˆ˜`ˆVÊ …>LiÀÊ Ìi˜ˆ`œÊ V>«>VˆÌ>Vˆ˜Ê i˜Ê
ÀiVœ˜œVˆÊ ˜œÊ …>LiÀÊ Ìi˜ˆ`œÊ V>«>VˆÌ>Vˆ˜Ê iÃÌ>Ê?Ài>°Ê­6iÀÊ}À?vˆVœÊÓ®ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ

Gráfico 2
Satisfacción con capacitación recibida

20
15
Participantes

15
10 10 Medicina
10
7 Enfermería
3 4 4
5
1 2 1
0 0
0
Muy satisfecho

Satisfecho

Indesiso (a)

Insatisfecho

Muy insatisfecho

N/A

Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 55-67. ISSN: 1409-4746

Manejo del proceso de duelo e intervención en crisis con pacientes y sus familias en el contexto hospitalario…
Actitud
œ˜ÊÀiëiV̜Ê>ʏœÃÊ̝«ˆVœÃÊ`iʈ˜ÌiÀjÃ]Ê

Ê Vœ˜ÃՏÌ>ÀÃiÊ ÃœLÀiÊ >ÃÊ V>À>VÌiÀ‰Ã̈-
V>ÃÊ µÕiÊ «œ`À‰>Ê Ìi˜iÀÊ Õ˜>Ê iÛi˜ÌÕ>Ê V>«>-
VˆÌ>Vˆ˜]Ê œÃÊ «>À̈Vˆ«>˜ÌiÃÊ Ãiš>>Àœ˜Ê >Ê
ˆ“«œÀÌ>˜Vˆ>Ê`iʵÕiÊjÃÌ>ÊÃiʏiÛ>À>Ê>ÊV>LœÊ
i˜Ê }ÀÕ«œÃÊ «iµÕišœÃ]Ê `œ˜`iÊ ˜œÊ …>Þ>Ê
“ÕV…>ÃÊ«iÀܘ>Ã]Ê«œÀµÕiÊ>É\ʺoÊla gente
se puede expresar libremente»]ÊÀiÃ>Ì>Àœ˜ÊÌ>“-
Lˆj˜ÊiÊµÕiʘœÊÃi>ʓ>}ˆÃÌÀ>°
-ˆÊ iÃÌ>Ê vœÀ“>Vˆ˜Ê ÃiÊ ˆ˜VÕÞiÊ Vœ“œÊ
«>ÀÌiÊ `iÊ «>˜Ê `iÊ iÃÌÕ`ˆœÃ]Ê Ãiš>>˜Ê >Ê
ˆ“«œÀÌ>˜Vˆ>ʵÕiÊiÊ“ˆÃ“œÊÃi>Êi˜Ê˜ˆÛiiÃÊ
>Û>˜â>`œÃÊ ÞÊ i˜Ê iÊ ?“LˆÌœÊ >LœÀ>Ê ÀiVœ-
“i˜`>Àœ˜Ê V>«>VˆÌ>ÀÊ «œÀÊ ÃiÀۈVˆœÃÊ ÞÊ `i˜-
ÌÀœÊ`iÊ…œÀ>ÀˆœÊ`iÊÌÀ>L>œ°Ê
“LœÃÊ}ÀÕ«œÃÊ
Ãiš>>Àœ˜Ê µÕiÊ >Ê “œ`>ˆ`>`Ê `ˆ`?V̈V>Ê
“>ÃÊ>ÌÀ>V̈Û>ÊÃiÀˆ>ÊiÊÌ>iÀÊ«ÕiÃʏ>ÊiÃÌÀÕV-
ÌÕÀ>Êvi݈LiʵÕiʏiÊV>À>VÌiÀˆâ>Ê«iÀ“ˆÌˆÀ‰>Ê
ië>VˆœÃÊ «>À>Ê `iÃ>…œ}>ÀÃiÊ ÞÊ iÝ«ÀiÃ>ÀÊ >ÃÊ
>˜Ãˆi`>`iÃÊ µÕiÊ ˜œÊ ̈i˜i˜Ê Õ}>ÀÊ i˜Ê iÊ
?“LˆÌœÊ`iÊÌÀ>L>œÊˆ˜`ˆV>˜`œÊÌ>“Lˆj˜ÊµÕiÊ
ÃiÀˆ>ʈ“«œÀÌ>˜ÌiʵÕiÊÃiÊÀi>ˆâ>˜ÊvÕiÀ>Ê`iÊ
>ʈ˜Ã̈ÌÕVˆ˜°Ê
>Ê “œ`>ˆ`>`Ê >Õ̜`ˆ`>VÌ>Ê iÃÊ Vœ˜Ãˆ-
`iÀ>`>Ê Vœ“œÊ ՘>Ê “>>Ê iÃÌÀ>Ìi}ˆ>Ê Vœ“œÊ
“œ`>ˆ`>`Ê«Àˆ˜Vˆ«>]Ê«iÀœÊVœ“œÊ“>ÌiÀˆ>Ê
Vœ“«i“i˜Ì>ÀˆœÊ̈i˜iʓ>ޜÀÊ>Vi«Ì>Vˆ˜°Ê
“–En medicina lo autodidacta está mal porque uno
aprende y lo aprende mal” ­*>À̈Vˆ«>˜ÌiÊ i˜Ê }ÀÕ«œÊ
vœV>Ê`iʓi`ˆVˆ˜>]ʜVÌÕLÀi]ÊÓääή°
œÃÊ ÀœiÃÊ `iÊ ÌÀ>L>œÊ «Àœ«ˆœÃÊ `iÊ >ÃÊ
ˆ˜Ã̈ÌÕVˆœ˜iÃÊ …œÃ«ˆÌ>>Àˆ>ÃÊ ˆ˜Vˆ`i˜Ê i˜Ê
>Ê V>ˆ`>`Ê `iÊ Ûˆ`>Ê `iÊ ÃÕÃÊ ÌÀ>L>>`œÀiÃÊ
ÞÊ ÃÕÃÊ …?LˆÌœÃÊ `iÊ >VÌÕ>ˆâ>Vˆ˜Ê «ÀœviȜ-
˜>]Ê «œÀÊ œÊ VÕ>Ê ÃiÊ Vœ˜Ãˆ`iÀ>Ê “ÕÞÊ Û?ˆ`œÊ
>ÃÊ `i“>˜`>ÃÊ µÕiÊ …>Vi˜Ê >“LœÃÊ }ÀÕ«œÃÊ
Vœ˜Ê ÀiëiVÌœÊ >Ê >ÃÊ Vœ˜`ˆVˆœ˜iÃÊ «Ìˆ“>ÃÊ
«>À>Ê՘>ÊiÛi˜ÌÕ>ÊV>«>VˆÌ>Vˆ˜Êi˜ÊV“œÊ
Vœ“Õ˜ˆV>ÀÊ “>>ÃÊ ˜œÌˆVˆ>ÃÊ ÞÊ …>ViÀÊ ˆ˜ÌiÀ-
Ûi˜Vˆ˜Ê i˜Ê VÀˆÃˆÃ]Ê œÊ >˜ÌiÀˆœÀÊ ˜œÊ iÝVÕÞiÊ
>Ê«œÃˆLˆˆ`>`Ê`iÊi>LœÀ>ÀʜÊṎˆâ>Vˆ˜Ê`iÊ
“>ÌiÀˆ>ÊVœ“«i“i˜Ì>ÀˆœÊ>ʏœÊ>«Ài˜`ˆ`œÊ
i˜Ê>ÃÊV>«>VˆÌ>Vˆœ˜iÃÊ«ÀiÃi˜Vˆ>ið
63
œÃÊ “i˜Vˆœ˜>`œÃÊ Vœ˜Ê “>ޜÀÊ vÀiVÕi˜Vˆ>Ê
«œÀÊiÊ}ÀÕ«œÊ`iÊi˜viÀ“iÀ‰>Êܘ\Ê*ÀœViÜÃÊ
`iÊ `ÕiœÊ ­£xÊ «iÀܘ>Ã]Ê x䯮]Ê >“ˆˆ>Ê
­`Õiœ]Ê VÀˆÃˆÃÊ ÞÊ >LœÀ`>iÊ `i®Ê ­£ÓÊ «iÀÜ-
˜>Ã]Ê {䯮]Ê Vœ“Õ˜ˆV>Vˆ˜Ê `iÊ “>>ÃÊ ˜œÌˆ-
Vˆ>ÃÊ ­™Ê «iÀܘ>Ã]Ê Î䯮]Ê ˆ˜ÌiÀÛi˜Vˆ˜Ê i˜Ê
VÀˆÃˆÃÊ ­nÊ «iÀܘ>Ã]Ê ÓȰǯ®Ê ÞÊ «Ài«>À>Vˆ˜Ê
«>À>ʏ>ʓÕiÀÌiÊ­ÈÊ«iÀܘ>î°i˜ÊiÊV>ÜÊ`iÊ
œÃÊ iÃÌÕ`ˆ>˜ÌiÃÊ `iÊ “i`ˆVˆ˜>]Ê iÃ̜ÃÊ Ãiš>-
>˜Ê Vœ“œÊ Ìi“>ÃÊ `iÊ ˆ˜ÌiÀjÃÊ œÃÊ Ãˆ}Ոi˜-
ÌiÃ\Ê ˆ˜ÌiÀÛi˜Vˆ˜Ê i˜Ê VÀˆÃˆÃÊ ­£ÈÊ «iÀܘ>Ã]Ê
x™°Î¯]Ê «ÀœViÜÃÊ `iÊ `ÕiœÊ ­££Ê «iÀܘ>Ã]Ê
{ä°Ç¯]Ê >Õ̜VՈ`œÊ ­ÇÊ «iÀܘ>Ã]Ê Óx°™¯®]Ê
ˆ˜ÌiÀÛi˜Vˆ˜Êi˜ÊVÀˆÃˆÃÊ>Ê}ÀÕ«œÊv>“ˆˆ>ÀÊ­xÊ
«iÀܘ>Ã]Ê££°£¯®°
e. Autocuido
-i}֘ʏ>ʓ>˜ˆviÃÌ>Vˆ˜Ê«œÀÊ՘>Ê`iʏ>ÃÊ
?Ài>ÃʵÕiÊ«ÀiÃi˜Ì>ʓ>ޜÀiÃÊ«ÀœLi“>ÃÊiÃÊ
iÊµÕiÊÃiÊÀivˆiÀiÊ>Ê>Õ̜VՈ`œ°Ê

Ê«iÃ>ÀÊ`iʏ>ʈ“«œÀÌ>˜Vˆ>ʵÕiÊÃiʏiÊ`>Ê
>ʘˆÛiÊ`ˆÃVÕÀÈۜÊ`iÊÃi˜Ìˆ“ˆi˜ÌœÃÊ}i˜iÀ>-
`œÃÊ«œÀÊÌi˜iÀʵÕiÊ>vÀœ˜Ì>ÀÊv>iVˆ“ˆi˜ÌœÃÊ
ÞÊVœ“Õ˜ˆV>Àʓ>>ÃʘœÌˆVˆ>Ã]Êi˜ÊiÊ?“LˆÌœÊ
vœÀ“>ÊiÃÌiÊ̈«œÊ`iÊ>VVˆœ˜iÃʘœÊܘÊVœ˜-
È`iÀ>`>ÃÊ`iʈ“«œÀÌ>˜Vˆ>°
>ÃÊ «À?V̈V>ÃÊ `iÊ >Õ̜VՈ`œÊ Ü˜Ê “?ÃÊ
vÀiVÕi˜ÌiÃʓˆi˜ÌÀ>ÃÊÃiÊiÃÌ?Êi˜ÊvœÀ“>Vˆ˜Ê
«ÀœviȜ˜>]Ê«iÀœÊÃiÊ«ˆiÀ`iÊ>ÊiÃÌ>ÀÊi˜Ê՘Ê
ië>VˆœÊvœÀ“>Ê`iÊÌÀ>L>œ°Ê,iVœ˜œViÀʵÕiÊ
>ÃÊ «À?V̈V>ÃÊ `iÊ >Õ̜VՈ`œÊ ˜œÊ Ü˜Ê ̜“>-
`>ÃÊ i˜Ê VÕi˜Ì>Ê Vœ“œÊ «>ÀÌiÊ `iÊ >Ê VՏÌÕÀ>Ê
œÀ}>˜ˆâ>Vˆœ˜>Ê`iʏ>Ãʈ˜Ã̈ÌÕVˆœ˜iÃʅœÃ«ˆ-
Ì>>Àˆ>Ã]ʏ>ÊÃ>Õ`Ê`iÊ«iÀܘ>Ê`iÊÃ>Õ`ʘœÊ
iÃÊ՘Ê̝«ˆVœÊ`iʈ˜ÌiÀjÃ]ÊݏœÊÃiÊ`>ʈ“«œÀ-
Ì>˜Vˆ>Ê >Ê >Ê `ˆÃ«œ˜ˆLˆˆ`>`Ê `iÊ vÕiÀâ>Ê `iÊ
ÌÀ>L>œ]Ê«Àˆ˜Vˆ«>“i˜ÌiÊi˜ÌÀiÊiÊ«iÀܘ>Ê
`iÊi˜viÀ“iÀ‰>ÊÞÊ«iÀœÊiÃÊ՘ʫÀœLi“>ʵÕiÊ
>viVÌ>Ê >Ê Ìœ`œÃÊ œÃÊ `i“?ÃÊ «ÀœviȜ˜>iÃÊ
µÕiʏ>LœÀ>˜Êi˜ÊœÃʅœÃ«ˆÌ>iÃÊ«ÖLˆVœÃ°

Êˆ}Õ>ÊµÕiÊiÊië>VˆœÊ«>À>ʏœÃÊ«>Vˆi˜-
ÌiÃ]ÊiÊië>VˆœÊ«>À>ÊiÊ«iÀܘ>Ê`iÊi˜viÀ-
“iÀ‰>ʘœÊiÃÊÀiVœ˜œVˆ`œÊœvˆVˆ>“i˜ÌiÊ«œÀÊ
Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 55-67. ISSN: 1409-4746
64
iÊÈÃÌi“>ʅœÃ«ˆÌ>>ÀˆœÊȘœÊµÕiÊÃiÊ`>Êi˜Ê
iÊ?“LˆÌœÊˆ˜vœÀ“>Ê`iʏ>ÊVœ˜ÛˆÛi˜Vˆ>Ê«Àœ-
viȜ˜>]Ê >`i“?ÃÊ ÃiÊ “>˜Ìˆi˜iÊ >Ê Õ˜Ê ˜ˆÛiÊ
ÃÌi°Ê
“ÕÞÊÃÕ«iÀvˆVˆ>°

Êi˜vÀi˜Ì>Àʏ>ʓÕiÀÌiÊ`iÊ՘ʫ>Vˆi˜-
Ìi]ÊiÊ«iÀܘ>Ê`iÊÃ>Õ`Ê̈i˜`iÊ>ÊvœÀ“Տ>À-
ÃiÊ Õ˜>Ê ÃiÀˆiÊ `iÊ ˆ˜ÌiÀÀœ}>˜ÌiÃÊ Ûˆ˜VՏ>`œÃÊ
Vœ˜Ê ÃÕÊ µÕi…>ViÀÊ ÞÊ iÊ vˆ˜Ê ֏̈“œÊ `iÊ ÃÕÊ
>LœÀ\ÊÃ>Û>ÀÊۈ`>ðÊ
-ˆ˜Ê i“L>À}œ]Ê Ãi}Ö˜Ê iœÃÊ Õi}œÊ œÊ
>ȓˆ>˜°Ê >Ê «jÀ`ˆ`>Ê `iÊ œÃÊ «>Vˆi˜ÌiÃÊ iÃÊ
՘>ÊÈÌÕ>Vˆ˜ÊµÕiÊiÝ«iÀˆ“i˜Ì>˜Ê“ÕV…>ÃÊ
ÛiViÃÊ`ÕÀ>˜ÌiÊÃÕʏ>LœÀÊ«ÀœviȜ˜>]Ê«œÀʏœÊ
Ì>˜ÌœÊ`iLi˜Ê>ÃՓˆÀʏ>ʓÕiÀÌiÊVœ“œÊ«>ÀÌiÊ
`iÊÃÕÊVœÌˆ`ˆ>˜ˆ`>`]ÊȘʵÕiÊiÃ̜ÊÈ}˜ˆvˆµÕiÊ
µÕiÊ ÃiÊ `iL>Ê «iÀ`iÀ]Ê ˆ}˜œÀ>ÀÊ œÊ iÛ>`ˆÀÊ >Ê
Ãi˜ÃˆLˆˆ`>`Ê ÞÊ œÃÊ Ãi˜Ìˆ“ˆi˜ÌœÃÊ µÕiÊ iÃÌ>Ê
ÈÌÕ>Vˆ˜Ê˜>ÌÕÀ>“i˜ÌiÊ}i˜iÀ>°
˜Ê̜À˜œÊ >ÊiÃÌiÊÌi“>]ÊÌ>“Lˆj˜Ê ÃiÊ iÃÊ
Vœ˜ÃÕÌÊ ÃœLÀiÊ iÊ “>˜iœÊ `iÊ >Ê «Àiȝ˜Ê
˜Ê>Ê`ˆÃVÕȝ˜Êi˜Ê̜À˜œÊ>ʏ>Ê«Ài}՘Ì>Ê
`ˆ>Àˆ>Ê`iÊÌÀ>L>>ÀÊVœ˜Ê«iÀܘ>ÃÊi˜ÊVÀˆÃˆÃ]Ê
˜œÊ œLÃÌ>˜Ìi]Ê iÃÊ ˆ“«œÀÌ>˜ÌiÊ Ãiš>>ÀÊ µÕˆi-
˜iÃÊ «>À̈Vˆ«>Àœ˜]Ê `ˆiÀœ˜Ê «œV>Ê ˆ“«œÀÌ>˜-
Vˆ>Ê>ÊiÃÌ>Ê«Ài}՘Ì>Ê>ʏ>ÊVÕ>ÊÀi뜘`ˆiÀœ˜Ê
`iÊ “>˜iÀ>Ê iÃVÕiÌ>Ê ÞÊ Û>}>Ê œÊ VÕ>Ê Àivi>Ê
V>À>“i˜ÌiÊ >Ê «œV>Ê >Ìi˜Vˆ˜Ê ÞÊ VՈ`>`œÊ
µÕiÊÃiÊ̈i˜iÊ>ÊVՈ`œÊ«iÀܘ>°

}՘œÃÊ «>À̈Vˆ«>˜ÌiÃÊ Ãiš>>˜Ê >V̈-
ۈ`>`iÃÊ Vœ“œÊ ºpasear al perro»Ê œÊ ˆ˜}iÀˆÀÊ
V>vj°Ê>“>ʏ>Ê>Ìi˜Vˆ˜ÊµÕiÊ՘œÊ`iÊiÜÃÊ
ÃÊiۈ`i˜ÌiʵÕiÊiÊ…>ViÀÊÀiviÀi˜Vˆ>Ê>Ê
ˆ˜`ˆÛˆ`՜ÃÊ Ãiš>>Ê µÕiÊ ºno siente que se me
de tanto, he perdido más sensibilidad segu-
ro…” ­*>À̈Vˆ«>˜ÌiÊ i˜Ê }ÀÕ«œÊ vœV>Ê `iÊ
“i`ˆVˆ˜>]Ê œVÌÕLÀi]Ê Óääή]Ê iÃÊ `iVˆÀ]Ê ˜œÊ
«Õi`iÊ ÀiVœ˜œViÀÊ µÕiÊ Ãˆi˜Ìi˜]Ê iÊ `œœÀÊ
œÊ >Ê ÌÀˆÃÌiâ>Ê i˜Ê iÊ «iÀܘ>Ê `iÊ “i`ˆVˆ˜>]Ê
˜œÊ̈i˜iʏÕ}>À]Ê«ÕiÃÊiÃÊÈ}˜œÊ`iÊ`iLˆˆ`>`Ê
ÞÊ iÃÌ?˜Ê i˜Ê >Ê œLˆ}>Vˆ˜Ê `iÊ “>˜Ìi˜iÀÊ iÊ
«œ`iÀÊÞÊiÊVœ˜ÌÀœ°Ê*œÀʏœÊÌ>˜Ìœ]ÊÃiʈ`i˜-
̈vˆV>Ê Õ˜>Ê >ÕÃi˜Vˆ>Ê ÌœÌ>Ê `iÊ «œ‰ÌˆV>ÃÊ ÞÊ
prácticas efectivas de autocuidado.
-iÊ iÃÊ «>˜ÌiÊ >Ê >ÃÊ «iÀܘ>ÃÊ «>À̈-
Vˆ«>˜ÌiÃÊ >Ê «œÃˆLˆˆ`>`Ê `iÊ iÃÌ>LiViÀÊ Õ˜Ê
ië>VˆœÊ«>À>ʏ>ÊiÝ«Àiȝ˜Êi“œVˆœ˜>ÊÞʏ>Ê
Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 55-67. ISSN: 1409-4746
Flor María Artiaga Artiaga
V>Ì>ÀÈÃ]Ê «>˜Ìi>Àœ˜Ê ՘>Ê ÃiÀˆiÊ `iÊ ˆ˜Vœ˜-
Ûi˜ˆi˜ÌiÃÊ>ViÀV>Ê`iÊiÃÌ>LiVˆ“ˆi˜ÌœÊÞÊiÊ
ÕÜʵÕiÊÃiʅ>À‰>ÊiÛi˜ÌÕ>“i˜ÌiÊ`iÊ
>Ê i݈ÃÌi˜Vˆ>Ê `iÊ Õ˜Ê ië>VˆœÊ v‰ÃˆVœÊ ÞÊ
Ìi“«œÀ>Ê «>À>Ê `iÃVÕLÀˆÀÃiÊ i“œVˆœ˜>-
“i˜Ìi]Ê iÃÊ Õ˜>Ê ˆ`i>Ê µÕiÊ }i˜iÀ>Ê “ÕV…>Ê
ÀiÈÃÌi˜Vˆ>Ê i˜Ê iÊ «iÀܘ>Ê `iÊ “i`ˆVˆ˜>]Ê
«ÕiÃʈ“«ˆV>ÊiÝ«œ˜iÀʏœÊµÕiÊÃiÊVœ˜Ãˆ`iÀ>Ê
º`iLˆˆ`>`iû]Ê «œÀÊ i˜`iÊ }i˜iÀ>Ê “ÕV…œÊ
Ìi“œÀÊÞÊÀiÈÃÌi˜Vˆ>]ÊȘʵÕiÊiÃ̜ʈ“«ˆµÕiÊ
µÕiʘœÊiÃÌj˜Ê˜iViÈÌ>`œÃÊ`iÊiÃÌiÊ>«œÞœ°Ê
Ê
«iÃ>ÀÊ`iʏœÊ>˜ÌiÀˆœÀ]Ê՘>Ê`iʏ>ÃÊ«iÀܘ>ÃÊ
«>À̈Vˆ«>˜ÌiÃÊÉÊVœ˜Ãˆ`iÀÊˆ“«œÀÌ>˜ÌiÊ՘Ê
ië>VˆœÊ`iÊV>À?VÌiÀʫÈVœ}ˆVœÊ«>À>Ê«Ài-
ÃiÀÛ>Àʏ>ÊÃ>Õ`ʓi˜Ì>Ê`iÊ«ÀœviȜ˜>iÃÊ`iÊ
Ã>Õ`]Ê `iLˆ`œÊ >Ê >Ê «Àiȝ˜Ê `iÊ >ÃÊ `i«œÃˆ-
Ì>Vˆœ˜iÃÊÞÊÀi뜘Ã>Lˆˆ`>`iÃʵÕiÊVœ˜iÛ>Ê
ÃÕÊÌÀ>L>œÊÞʘœÊÌ>˜ÌœÊ«œÀʏ>ÃÊ`iv՘Vˆœ˜iÃÊ
`iÊÃÕÃÊ«>Vˆi˜ÌiÃ\
…iV…>]Ê œÃÊ «>À̈Vˆ«>˜ÌiÃÊ “ˆ˜ˆ“ˆâ>Àœ˜Ê >Ê
ˆ“«œÀÌ>˜Vˆ>Ê >Ê >«œÀÌiÊ `iÊ >Ê «ÃˆVœœ}‰>Ê
i˜Ê iÊ Vœ˜ÌiÝÌœÊ …œÃ«ˆÌ>>Àˆœ°Ê -iš>>Àœ˜Ê
˜iViÈ`>`iÃʓ?ÃÊVœ˜VÀiÌ>ÃÊVœ“œÊVœ“ˆ`>]Ê
>Vœ˜`ˆVˆœ˜>“ˆi˜ÌœÊ `iÊ VÕ>ÀÌœÊ `iÊ ˆ˜ÌiÀ-
˜œÃÊ ÞÊ `ˆÃÌÀˆLÕVˆ˜Ê `iÊ >ÃÊ }Õ>À`ˆ>ÃÊ Vœ“œÊ
ii“i˜ÌœÃÊ ÃÕvˆVˆi˜ÌiÃÊ «>À>Ê “iœÀ>ÀÊ ÃÕÊ
>“Lˆi˜ÌiÊ >LœÀ>Ê ÞÊ «œÀÊ i˜`i]Ê ÃÕÊ Ã>Õ`Ê
“i˜Ì>°
ÃÕÊ Vœ˜`ˆVˆ˜Ê «iÀܘ>Ê i“œVˆœ˜>]Ê ÃiÊ ÛiÊ
Vœ“œÊ ՘>Ê >“i˜>â>Ê «>À>Ê ÃÕÊ Ãi}ÕÀˆ`>`Ê iÊ
ˆ“>}i˜]Ê >ÃÊ «œÃˆLˆˆ`>`iÃÊ `iÊ «i˜Ã>ÀÊ i˜]Ê
ÀiVœ˜œViÀʜÊ>Vi«Ì>ÀÊ>«œÞœÊ˜œÊiÃÊ՘Ê>Ã՘-
̜ʵÕiÊ«>ÀiâV>ÊiÃÌ>ÀÊi˜Ê`ˆÃVÕȝ˜Ê`i˜ÌÀœÊ
`iÊ }Ài“ˆœÊ “j`ˆVœ]Ê Ãˆ}ÕiÊ Ãˆi˜`œÊ ՘>Ê
˜iViÈ`>`Ê ˜i}>`>°Ê ˆi˜ÌÀ>ÃÊ ˜œÊ ÃiÊ …>}>Ê
՘ʈ˜Ìi˜ÌœÊ«œÀʓœ`ˆvˆV>Àʏ>ÊVՏÌÕÀ>ʜÀ}>-
˜ˆâ>Vˆœ˜>Ê `iÊ iÃÌiÊ }Ài“ˆœ]Ê >ÃÊ «œÃˆLˆˆ`>-
`iÃÊ`iʓiœÀ>ÀÊÃÕÊV>ˆ`>`Ê«ÀœviȜ˜>ÊÞʏ>Ê
Ài>Vˆ˜Ê Vœ˜Ê œÃÊ «>Vˆi˜ÌiÃÊ ÞÊ ÃÕÃÊ v>“ˆˆ>ÃÊ
Ü˜Ê Ài`ÕVˆ`>Ã]Ê Ãˆ˜Ê i“L>À}œ]Ê >Ê VÀi>Vˆ˜Ê
`iÊ ië>VˆœÃÊ i˜Ê >Ê vœÀ“>Vˆ˜Ê «ÀœviȜ˜>Ê
«Õi`iÊi“«iâ>ÀÊ>ʓ>ÀV>Àʏ>Ê`ˆviÀi˜Vˆ>°
Manejo del proceso de duelo e intervención en crisis con pacientes y sus familias en el contexto hospitalario…
Conclusiones
>ʓÕiÀÌiÊÈ}ÕiÊÈi˜`œÊ՘ÊÌi“>ÊÌ>LÖ]Ê
}i˜iÀ>ÊiÃÌÀjÃ]Ê>˜Ãˆi`>`ÊÞÊÀiÈÃÌi˜Vˆ>Êi˜Ê>ÃÊ
«iÀܘ>Ã]Ê>֘Êi˜Ê>µÕj>ÃʵÕiÊÌÀ>L>>˜Êi˜Ê
՘ÊVœ˜ÌiÝ̜Êi˜ÊiÊµÕiÊiÊv>iVˆ“ˆi˜ÌœÊ`iÊ
«iÀܘ>ÃÊvœÀ“>Ê«>ÀÌiÊ`iʏ>ÊVœÌˆ`ˆ>˜ˆ`>`°ÊÊ
>Ê«iÀVi«Vˆ˜Ê`iʏ>ʓÕiÀÌiÊVœ“œÊ>µÕjœÊ
µÕiÊ`iLiÊÃiÀÊVœ“L>̈`œÊÞʵÕiÊÀi«ÀiÃi˜Ì>]Ê
i˜Ê“ÕV…œÃÊV>ÜÃ]ÊiÊvÀ>V>ÜÊ`iʏ>ÊVˆi˜Vˆ>Ê
“j`ˆV>ʜʈ˜VÕÜʘi}ˆ}i˜Vˆ>]Ê}i˜iÀ>Êi˜Ê
ÃÌ>Êۈȝ˜Ê«>ÀVˆ>ˆâ>`>Ê`iʏ>ʏ>LœÀÊÃiÊ
iÊ «iÀܘ>Ê >ÌœÃÊ ˜ˆÛiiÃÊ `iÊ iÃÌÀjÃÊ µÕiÊ
«Õi`i˜Ê Ài«iÀVṎÀÊ i˜Ê >Ê V>ˆ`>`Ê `iÊ Ûˆ`>Ê
`iʏœÃÊÞʏ>ÃÊ«ÀœviȜ˜>iÃÊÈʘœÊiÃÊ>LœÀ`>-
`œÊ>`iVÕ>`>“i˜Ìi°Ê

˜ÌiÊ Ì>Ê ÈÌÕ>Vˆ˜]Ê Õ˜>Ê `iÊ >ÃÊ iÃÌÀ>-
Ìi}ˆ>ÃÊ Ṏˆâ>`>ÃÊ vÀiVÕi˜Ìi“i˜ÌiÊ «>À>Ê
>vÀœ˜Ì>ÀÊ >Ê >˜Ãˆi`>`Ê µÕiÊ }i˜iÀ>Ê iÊ v>i-
Vˆ“ˆi˜ÌœÊ `iÊ œÃÊ «>Vˆi˜ÌiÃÊ «œÀÊ «>ÀÌiÊ `iÊ
œÃÊ «ÀœviȜ˜>iÃÊ i˜Ê “i`ˆVˆ˜>]Ê iÃÊ >Ê `iÃ-
˜Ê iÊ ?Ài>Ê `iÊ i˜viÀ“iÀ‰>]Ê >Ê vœÀ“>-
i˜ÃˆLˆˆâ>Vˆ˜°Ê
˜ÊiÃÌ>ÊÃiÊ«Àœ`ÕViÊ՘Ê`ˆÃ-
Ì>˜Vˆ>“ˆi˜ÌœÊ`iʏœÃÊ«>Vˆi˜ÌiÃʵÕiÊ«Õi`iÊ
`i}i˜iÀ>ÀÊ i˜Ê ՘>Ê º`iÅՓ>˜ˆâ>Vˆ˜»Ê
`iÊ ۉ˜VՏœÊ Vœ˜Ê iœÃ°Ê -iÊ Vœ˜Ãˆ`iÀ>Ê µÕiÊ
iÃÌiÊ `ˆÃÌ>˜Vˆ>“ˆi˜ÌœÊ œLi`iViÊ ˜œÊ ݏœÊ >Ê
>Ê v>Ì>Ê `iÊ vœÀ“>Vˆ˜Ê >V>`j“ˆV>Ê i˜Ê jÃÌ>Ê
?Ài>Ê Ãˆ˜œÊ >Ê >ÃÊ «œ‰ÌˆV>ÃÊ ˆ˜Ã̈ÌÕVˆœ˜>iÃÊ ÞÊ
ÃÌiÊ v>V̜ÀÊ
˜œÀ“>ÃÊVՏÌÕÀ>iÃ]ʵÕiÊ«ÀiÃi˜Ì>˜Ê>Ê«Àœ-
viȜ˜>Êi˜Ê“i`ˆVˆ˜>Ê`iÃ`iʏ>Ê«iÀëiV̈Û>Ê
`iʏ>ʓ>ÃVՏˆ˜ˆ`>`ʅi}i“˜ˆV>Ê`œ˜`iÊiÊ
“œÃÌÀ>ÀÃiÊ Ãi˜ÃˆLiÊ >˜ÌiÊ iÃÌ>ÃÊ ÃˆÌÕ>Vˆœ˜iÃÊ
ÃÕ«œ˜iÊ º`iLˆˆ`>`»]Ê œÊ VÕ>Ê >Ìi˜Ì>Ê `ˆÀiV-
Ì>“i˜ÌiÊVœ˜ÊiÊÕ}>ÀÊ`iÊʺ«œ`iÀ»ÊµÕiÊiÊ
«ÕiÃ̜ÊÌÀ>`ˆVˆœ˜>“i˜ÌiʜÃÌi˜Ì>°Ê
-iÊ Vœ˜Ãˆ`iÀ>Ê µÕiÊ iÃÌ>Ê º`iÃi˜ÃˆLˆˆ-
â>Vˆ˜»Ê ˜œÊ iÃÊ iÝVÕÈÛ>Ê `iÊ œÃÊ “j`ˆVœÃÊ
݈ÃÌiÊ `ˆÃ«œÃˆVˆ˜Ê i˜Ê >Ê ˆ˜Ã̈ÌÕVˆ˜Ê
Û>Àœ˜iÃÊȘœÊµÕiÊ>viVÌ>ʈ}Õ>“i˜ÌiÊ >Ê >ÃÊ
“ՍiÀiÃ]ÊȘÊi“L>À}œ]ÊiÃÌ>ÃÊ֏̈“>ÃÊÃiÊÛi˜Ê
>viVÌ>`>ÃÊ«œÀÊV>ÕÃ>ÃÊ`ˆviÀi˜ÌiðÊ-ˆi˜`œÊ>Ê
V>ÀÀiÀ>Ê`iʓi`ˆVˆ˜>]Ê՘Êië>VˆœÊÌÀ>`ˆVˆœ-
˜>“i˜ÌiÊ “>ÃVՏˆ˜œ]Ê >ÃÊ “ՍiÀiÃÊ µÕiÊ ÃiÊ
ˆ˜VœÀ«œÀ>˜Ê Vœ“œÊ «ÀœviȜ˜>iÃÊ i˜Ê jÃÌ>Ê
?Ài>ÊʘiViÈÌ>˜Ê`iÃ>ÀÀœ>ÀÊiÃÌÀ>Ìi}ˆ>ÃÊ`iÊ
ÜLÀiۈÛi˜Vˆ>Êi˜ÊiÃiÊVœ˜ÌiÝ̜°Ê
65
*œÀÊ œÊ >˜ÌiÀˆœÀ]Ê ˜œÊ iÃÊ }À>ÌÕˆÌœÊ iÊ
…iV…œÊ`iʵÕiÊi݈ÃÌ>ÊÀiÈÃÌi˜Vˆ>Ê«œÀÊ«>ÀÌiÊ
`iÊ «iÀܘ>Ê `iÊ “i`ˆVˆ˜>Ê >Ê ÃiÀÊ V>«>VˆÌ>-
`œÃÊ i˜Ê …>Lˆˆ`>`iÃÊ «ÃˆVœ}ˆV>Ã°Ê >Ê vœÀ-
“>Vˆ˜Ê «ÀœviȜ˜>Ê ÃiÊ Vœ˜ÃÌÀÕÞiÊ `iÃ`iÊ
՘>Ê ÛˆÃˆ˜Ê i“«‰ÀˆVœ‡«œÃˆÌˆÛˆÃÌ>Ê i˜Ê `œ˜`iÊ
iÊVÕiÀ«œÊÞÊÃÕÃÊÀi>VVˆœ˜iÃÊv‰ÃˆV>ÃÊ`iÌiÀ“ˆ-
˜>˜ÊiÊj݈̜ʜÊiÊvÀ>V>ÜÊ`iÊÃÕʏ>LœÀ]Ê«œÀÊ
œÊµÕiÊiÊ>«œÀÌiÊ`iÊ«ÀœviȜ˜>iÃÊ`iʜÌÀ>ÃÊ
?Ài>ÃÊiÃÊ`iÃiÃ̈“>`œ°Ê
i}ˆÌˆ“>Ê `iÃ`iÊ >Ê VՏÌÕÀ>Ê œÀ}>˜ˆâ>Vˆœ˜>Ê
`iʏ>Ãʈ˜Ã̈ÌÕVˆœ˜iÃʅœÃ«ˆÌ>>Àˆ>Ã]ʏ>ÃÊVÕ>-
iÃÊ «ÀˆœÀˆâ>˜Ê i˜Ê ÃÕÃÊ ÀiVÕÀÜÃÊ >Ê >Ìi˜Vˆ˜Ê
“j`ˆV>]Ê `i>˜`œÊ `iÊ Õ˜Ê >`œÊ >Ê >Ìi˜Vˆ˜Ê
`iÊ >ÃÊ ˜iViÈ`>`iÃÊ «ÃˆVœ}ˆV>ÃÊ `iÊ >Ê
«œL>Vˆ˜]Ê «>À>Ê >ÃÊ µÕiÊ ÃiÊ VÕi˜Ì>˜Ê Vœ˜Ê
Õ˜Ê “‰˜ˆ“œÊ `iÊ «ÀœviȜ˜>iÃÊ i˜Ê «ÃˆVœœ-
}‰>Êi˜ÊV>`>ʅœÃ«ˆÌ>°ÊÊ
Vˆ˜Ê>V>`j“ˆVœÊ«ÀœviȜ˜>]Ê>՘>`œÊ>Ê՘Ê
ÀœÊ“?ÃÊ>ÈÃÌi˜Vˆ>]ʏiÃÊ«iÀ“ˆÌiÊiÃÌ>LiViÀÊ
՘>ÊÀi>Vˆ˜Ê`ˆviÀi˜ÌiÊVœ˜ÊœÃÊ«>Vˆi˜ÌiÃÊÞÊ
ÃÕÃÊv>“ˆˆ>Ã]ʏœÊµÕiʏiÊ`>ʓiœÀiÃÊii“i˜-
̜ÃÊ`iÊ>«œÞœÊ«>À>ÊVœ“Õ˜ˆV>Àʓ>>ÃʘœÌˆ-
Vˆ>Ã]Ê>Vœ“«>š>ÀÊ>ʏœÃÊ`œˆi˜ÌiÃÊÞʅ>ViÀÃiÊ
V>À}œÊ `iÊ ÃÕÊ «Àœ«ˆœÊ «ÀœViÜ°Ê
iÃÌ?Ê Ài>Vˆœ˜>`œÊ Vœ˜Ê >Ê Ê ÃœVˆ>ˆâ>Vˆ˜Ê `iÊ
}j˜iÀœÊ µÕiÊ Ìˆi˜iÊ iÃÌ>Ê «œL>Vˆ˜Ê µÕiÊ i˜Ê
ÃÕÊ “>ޜÀ‰>Ê iÃÊ vi“i˜ˆ˜>]Ê «œÀÊ œÊ µÕiÊ iÃÊ
«œÃˆLiÊ ˆ`i˜ÌˆvˆV>ÀÊ ii“i˜ÌœÃÊ «Àœ«ˆœÃÊ `iÊ
œÃÊÀœiÃÊ>È}˜>`œÃÊ>ʏ>ÃʓՍiÀiÃÊ`iÊ>VÕiÀ-
`œÊ >Ê ˜ÕiÃÌÀœÊ Vœ˜ÌiÝÌœÊ VՏÌÕÀ>\Ê iÊ VՈ`>-
`œÊ`iʜÌÀ>ÃÊ«iÀܘ>ÃÊÞʏ>Ê>Ìi˜Vˆ˜Ê`iÊÃÕÃÊ
˜iViÈ`>`iÃ]Ê«œÃÌiÀ}>˜`œÊ>ÃÊ«Àœ«ˆ>ð
>V>`j“ˆV>Ê «>À>Ê V>«>VˆÌ>ÀÊ >Ê œÃÊ iÃÌÕ`ˆ>˜-
ÌiÃÊ Ê i˜Ê œÊ µÕiÊ >Ê `ÕiœÊ ÞÊ VÀˆÃˆÃÊ ÃiÊ ÀivˆiÀi]Ê
È˜Ê i“L>À}œÊ ˜œÊ ÃiÊ œ}À>˜Ê `iÃ>ÀÀœ>ÀÊ
>ÃÊ …>Lˆˆ`>`iÃÊ µÕiÊ >Ê >LœÀÊ iÃÊ i݈}i]Ê
iëiVˆ>“i˜ÌiÊ i˜Ê iÊ ?Ài>Ê “j`ˆV>°Ê ˆÊ >Ê
ˆ˜Ã̈ÌÕVˆ˜Êi`ÕV>̈Û>Ê`iÃ`iʏœÃÊ«Àœ}À>“>ÃÊ
`iÊ iÃÌÕ`ˆœ]Ê ˜ˆÊ >Ê ˆ˜Ã̈ÌÕVˆ˜Ê …œÃ«ˆÌ>>Àˆ>Ê
«Àœ“ÕiÛi˜Ê ië>VˆœÃÊ `iÊ V>«>VˆÌ>Vˆ˜Ê i˜Ê
Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 55-67. ISSN: 1409-4746
66 Flor María Artiaga Artiaga

ÌjV˜ˆV>ÃÊ`iÊ>Õ̜ÊVՈ`œ]ʏœÊVÕ>ÊÃiÊÀiviÊ *Àœ}À>“>Ê ՍiÀ]Ê ->Õ`Ê ÞÊ iÃ>ÀÀœœÊ "*-É

i˜Ê >Ê >ÕÃi˜Vˆ>Ê `iÊ iÃÌ>ÃÊ iÃÌÀ>Ìi}ˆ>ÃÊ Vœ“œÊ "-°
«>ÀÌiÊ `iÊ «ÀœViÃœÊ `iÊ ˆ˜ÌiÀÛi˜Vˆ˜Ê µÕiÊ
œLœÊ
>ÀœÃÊ ­Óää£®Ê Ars Moriendi: vivir hasta el
iÃ̜ÃÊ «ÀœviȜ˜>iÃÊ Ài>ˆâ>˜°Ê
ÃÌœÊ `i˜œÌ>Ê final (de cómo afrontar la muerte anticipada)
>Ê i݈ÃÌi˜Vˆ>Ê `iÊ Õ˜>Ê }À>˜Ê ˜iViÈ`>`Ê `iÊ >`Àˆ`°Ê
`ˆÌœÀˆ>Ê ‰>âÊ `iÊ ->˜ÌœÃ]Ê -°
°Ê Q
˜Ê
V>«>VˆÌ>Vˆ˜Ê ÞÊ `iÊ Àivi݈˜Ê i˜Ê ̜À˜œÊ >Ê
`ˆÃVÕÀÜÊ`iÊvœÀ“>Vˆ˜ÊÞÊÌÀ>L>œÊ“j`ˆVœÃÊ
i˜Ê«œÃÊ`iÊ՘>ÊÀi>Vˆ˜Ê“?ÃʅՓ>˜ˆâ>`>Ê
Vœ˜ÊœÃÊÞʏ>ÃÊ«>Vˆi˜ÌiÃÊ>ʏ>ÊÛiâʵÕiÊÃiʜvÀi-
Vi˜Ê>ÃʅiÀÀ>“ˆi˜Ì>ÃÊ«>À>ʏˆ`ˆ>ÀÊVœ˜ÊiÃÌiÊ
ۉ˜VՏœ]Ê `iÊ “>˜iÀ>Ê µÕiÊ ˜œÊ ÃiÊ >viVÌiÊ >Ê
8
Êi`ˆÌœÀið
V>ˆ`>`Ê`iÊۈ`>Ê`iʏœÃÊÞʏ>ÃÊ«ÀœviȜ˜>ið

ȓˆÃ“œÊ iÃÊ ˆ“«œÀÌ>˜ÌiÊ >Ê Àiۈȝ˜Ê
`iÊ ÀœÊ ÞÊ >ÃÊ …>Lˆˆ`>`iÃÊ µÕiÊ iÊ «iÀÜ-
˜>Ê `iÊ i˜viÀ“iÀ‰>Ê ÞÊ œÌÀœÃÊ «ÀœviȜ˜>iÃÊ
«œÃii˜Êi˜ÊiÊVœ˜ÌiÝ̜ʅœÃ«ˆÌ>>ÀˆœÊÞʵÕi]Ê
«œÀÊ>Ã՘̜ÃÊ`iÊ̈«œÊ>`“ˆ˜ˆÃÌÀ>̈ۜÊÞʜÀ}>-
˜ˆâ>Vˆœ˜>]ÊÛi˜Êˆ“ˆÌ>`œÊiʈ“«œÃˆLˆˆÌ>`œÃÊ
Ài`R°Ê ˆÃ«œ˜ˆLiÊ i˜\Ê …ÌÌ«\ÉÉÜÜÜ°ˆië>˜>°
iÃÉ>‡ÕiÀÌi‡Փ>˜>Ɉ˜`ˆViÓ°…Ì“
œ˜˜i}À>Ê`iÊ>À>“ˆœ]Ê°Ê­£™™È®ÊIntroducción al pro-
ceso de morir y la muerte. Última etapa del desa-
rrollo humano. Ê œ}œÌ?\Ê ՘`>Vˆ˜Ê "“i}>]Ê
*՘̜Ê
œ˜˜i}À>Ê`iÊ>À>“ˆœ]Ê°]Ê i>À>˜œÊ*°Ê­£™™Ó®ÊMorir
con dignidad: Fundamentos del cuidado palia-
tivo. Atención interdisciplinaria del paciente
terminal.Ê œ}œÌ?\Ê՘`>Vˆ˜Ê"“i}>°
œ˜˜i}À>Ê `iÊ >À>“ˆœÊ °Ê ­ÓääÓ®Ê Ê El médico ante
el sufrimiento del paciente que enfrenta su
muerte.Ê Ê Q
˜Ê ,i`RÊ ˆÃ«œ˜ˆLiÊ i˜\Ê …ÌÌ«\ÉÉ
`iÊÀi>ˆâ>ÀʜÌÀ>ÃÊÌ>Ài>ÃʵÕiÊ«œ`À‰>˜Ê“iœ- iÃVÕi>°“i`°«ÕV°VÉ«ÕLÉ
ÀÃi`ˆV>É
À>Àʏ>Ê>Ìi˜Vˆ˜Êi˜ÊÃ>Õ`°ÊÊ
ÀÃi`ˆV>ÎÉääÚ˜`ˆViΰ…Ì“œÀÌ՘iVˆÌÞÊ
­ÓääήÊÀÕ«œÃÊvœV>iðÊQ
˜ÊÀi`RÊˆÃ«œ˜ˆLiÊ
Bibliografía i˜\Ê …ÌÌ«\ÉÉۈV̜Àˆ>˜°vœÀÌ՘iVˆÌÞ°Vœ“Éœ«i-
À>̈VÉnnÉ>À̈VՏœÃÉ>Ạ̀䣰…Ì“Ê
Û>Àiâ]Ê /°Ê ­Óää£]Ê >LÀˆ®Ê >Ê “ÕiÀÌiÊ i˜Ê >Ê VՏÌÕ-
À>Ê œVVˆ`i˜Ì>°Ê
«ÀœÝˆ“>Vˆ˜Ê >Ê ÌÀ>L>œÊ `iÊ ˆ‡œ˜Ìi]Ê *°Ê ÞÊ *iˆÀÊ °Ê ­£™™Ç®Ê Desgaste psíquico en
“œÀˆÀ°Ê Qxn™Ê «?ÀÀ>vœÃR°Ê Revista Universidad el trabajo: El síndrome de quemarse.Ê >`Àˆ`\Ê
de Antioquia°Ê
`ˆÌœÀˆ>Ê 1˜ˆÛiÀÈ`>`Ê `iÊ
`ˆÌœÀˆ>Ê-‰˜ÌiÈð

˜ÌˆœµÕˆ>Ê Q
˜Ê Ài`R]Ê ˜œ°Ê ÓÈ{°Ê ˆÃ«œ˜ˆLiÊ
i˜\Ê …ÌÌ«\ÉÉÜÜÜ°i`ˆÌœÀˆ>Õ`i>°Vœ“ÉÀiۈÃ- “iâ]Ê°­£™™È®ÊCómo dar malas noticias en medici-
Ì>ÉÓÈ{°…Ì“ na.Ê>`Àˆ`\ÊÀÕ«œÊ
>ʓj`ˆV>Ê-°
°

>>Ê
œÃÌ>ÀÀˆVi˜ÃiÊ `iÊ -i}ÕÀœÊ -œVˆ>Ê ­ÓääÎ®Ê Curso Àii˜L>Փ]Ê /°Ê °Ê ­£™™Î®°Ê The handbook for focus
Especial de Postgrado en Atención Integral group research.Ê iÜÊ 9œÀŽ\Ê >V“ˆ>˜°Ê i>ÀÊ
para Médicos Generales. Cuarto módulo.Ê ->˜Ê °Ê ­Óää£®Ê i>Ì…Ê >˜`Ê “i`ˆVˆ˜i°Ê Q ˜Ê
œÃj\Ê
i˜ÌÀœÊ `iÊ iÃ>ÀÀœœÊ ÃÌÀ>Ìj}ˆVœÊ iÊ ,i`RÊ ˆÃ«œ˜ˆLiÊ i˜\Ê …ÌÌ«\ÉÉÜÜÜ°ÌÀˆ˜ˆÌÞ°
˜vœÀ“>Vˆ˜Ê i˜Ê ->Õ`Ê ÞÊ -i}ÕÀˆ`>`Ê -œVˆ>Ê i`ÕÉH“Ži>ÀÉ`i>̅“i`°…Ì“
­
 ---®Ê ÓääÎ°Ê QˆÃ«œ˜ˆLiÊ i˜RÊ
…ÌÌ«\ÉÉÜÜÜ°Vi˜`iˆÃÃðÃ>°VÀɓœ`ՏœÃÉ ØLiÀ‡,œÃÃ]Ê °Ê ØLiÀ‡,œÃÃ]Ê °Ê ­Óäää®Ê Sobre la

-“œ`Տœ{°«`v muerte y los moribundos.Ê /À>`ÕVVˆ˜Ê `iÊ iÀˆÊ
>ÕÀi>°Ê £>Ê `ˆVˆ˜]Ê Ã«>š>]Ê Àˆ>LœÊ

>Ã>ÀiÌÌ]Ê °]Ê Õ̘iÀ]Ê °]Ê
LÀ>…>“]Ê °Ê ­Óää£®Ê ˆviÊ œ˜`>`œÀˆÊ-°
°­ ÊÌÀ>L>œÊœÀˆ}ˆ˜>ÊÃiÊ«ÕLˆ-
>vÌiÀÊ i>̅\Ê
Ê *À>V̈V>Ê >««Àœ>V…Ê ÌœÊ ÀˆivÊ VÊi˜Ê£™ÈÇ®Ê
>˜`Ê iÀi>Ûi“i˜Ì°ÊAnnals of Internal Medicine]Ê
£Î{]ÊÎ]ÊÓän‡Ó£Î œÀ>iÃ]Ê °]Ê *jÀiâ]Ê °Ê ÞÊ i˜>ÀiÃ]Ê °Ê ­ÓääήÊ
*ÀœViÜÃÊ i“œVˆœ˜>iÃÊ `iÊ VՈ`>`œÊ ÞÊ ÀˆiÃ-

>À>“Õ˜ÌÊ œ˜ÌiÀœ]Ê
iVˆˆ>Ê ­£™™™®Ê Guía de tra- }œÊ i˜Ê «ÀœviȜ˜>iÃÊ µÕiÊ ÌÀ>L>>˜Ê Vœ˜Ê iÊ
bajo para la intervención en crisis°Ê ->˜Ê œÃj°Ê ÃÕvÀˆ“ˆi˜ÌœÊ …Õ“>˜œ°Ê Revista de Psicología

Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 55-67. ISSN: 1409-4746

Manejo del proceso de duelo e intervención en crisis con pacientes y sus familias en el contexto hospitalario… 67

de la Universidad de Chile]Ê £\Ê ™‡Óx°Ê Q ˜Ê Ài`RÊ Ài뜘`Ê ÌœÊ `i>Ì…Ê >˜`Ê LiÀi>Ûi“i˜Ì\Ê µÕ>ˆ-
ˆÃ«œ˜ˆLiÊ i˜\Ê …ÌÌ«\ÉÉÜÜÜ°Ê ,i…Õi°VÜVˆ>- Ì>̈ÛiÊÃÌÕ`Þ, British Medical Journal°Ê6œÊΣ™]Ê
iðÕV…ˆi°VÉ«ÃˆVœœ}‰>É«ÕLˆV>É*¯Óä «Êә·әȰ
,iۈÃÌ>¯ÓäÓääίÓ䘣ÉV>«ä£°«`v
-…iÀÀ]Ê°Ê­£™™Ó®ÊAgonía, muerte y duelo°Ê/À>`ÕVVˆ˜Ê
*>Ø>Õ]Ê ,°]Ê >ÜâÞ]Ê °]Ê >ÜâÞ]Ê °Ê ­£™nÇ®Ê Role of the `iÊ-œ˜ˆ>ʏœÀiÃ°Ê œ}œÌ?\Ê `ˆÌœÀˆ>Ê Ê>˜Õ>Ê
Physician in Bereavement.Ê *ÃÞV…ˆ>ÌÀˆVÊ
ˆ˜ˆVÃÊ œ`iÀ˜œ°Ê
œvÊ œÀ̅Ê
“iÀˆV>]Ê£]ʣ䙇£Óä°
->ˆŽiÕ]Ê >ÀÊ ­£™™È®Ê Intervención en crisis. Manual
*Àˆ}iÀܘ]Ê°]Ê>VœLÃ]Ê-°Ê­Óä䣮Ê
>Àˆ˜}ÊvœÀÊ iÀi>Ûi`Ê para práctica e investigación°Êj݈Vœ\Ê `ˆÌœÀˆ>Ê
*>̈i˜ÌÃ°Ê º
Ê ̅iÊ œV̜ÀÃÊ ÕÃÌÊ -Õ``i˜ÞÊ Ê>˜Õ>Êœ`iÀ˜œ]Ê-°Ê
°
œ»°ÊJAMA,ÊÓnÈ]Ê££]Ê£Îș‡£ÎÇÈ°
-ÌÕ>ÀÌ]Ê°]ÊiÌ°Ê
°Ê­ÓääÓ®Êivˆ˜ˆ˜}Ê vviV̈ÛiÊ
ˆ˜ˆVˆ>˜Ê
->՘`iÀܘ]Ê ÊÞÊ,ˆ`Ã`>i]ÊÊ­£™™™®Êi˜iÀ>Ê«À>V- ,œiÃÊ ˆ˜Ê ˜`‡œv‡ˆviÊ
>Ài]Ê The Journal of
̈Vˆœ˜iÀýÊLiˆivÃÊ>˜`Ê>Ì̈ÌÕ`iÃÊ>LœÕÌʅœÜÊÌœÊ Family Practice°Êx£]ÊÓ]Êx·£xn°

Inter Sedes. Vol. IX. (16-2008) 55-67. ISSN: 1409-4746