Está en la página 1de 432

Te

sisparaa sp
ira
ralt
ítu
lodeDo c
torenCienc
iasAgrar
iasy
Fores
talesdelaUnive
rsidadNac
iona
ldeLaP lata

FACULTAD DE CIENC
IAS AGRAR
IAS Y

FORESTALES -UN IDAD NAC


IVERS IONAL DELA

PLATA. FACULTAD DE
“An á
lis
i sdelas
CIENC
IAS AGRAR IAS Y FORESTALES -
tran s
fo rm acion esdel a
Ue
s
N
It
Vr
Eu
Rc
St
Iu
Dr
ADaNa
gAr
Ca
Ir
Oi
Na
ALho
Dr
EL

co
A P
la
LATA.

p
latens eenlo sú l
timo s20
E
spa
c
año
iocon
tra
s
.E lro
tado(p
re
ld
c
elo
io2011
)
s Tamañodepub
l
icidad(cm
) Po
r un núme
ro
($
)
hort
i
Po
cu
rdo
ltor
snúme
ro
esbo
s($
liv
) Po
i
rlo
ano
stre
s”
snúme
ros($
)

⅓ depág
inaB
/N6x13390 345 300

½depág
inaB
/N9x13 585 520 450

Pág
inaen
teraB
/N 18x131100 980 850

⅓ de
pág
inaCo
lor 7
M
atí
a
x1s
5Ga
5r
20c
ía
460
400

½ de
pág
ina Co
lor
Di
rec
tor
:
10 x 15
Robe
rtoBenenc ia
780

Cod
irecto
r:690
Gui
lle600
rm oHang
Pág
ina
Índ
icedel
a
tes
is

LAPLATA
, NOV
IEMBRE DE 2011
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

IND
ICE

R
ESUM
EN______________________________________________________________________11

IN
TRODUCCIÓN._____________________________________
____________________________16
1.A MODOD EINTRODUCC IÓN.__________________________________________________17
2.JUST
IFICAC
IÓND ELTEMAA INV ES
TIGAR.________________________________________21
3.ME
TODO LOGÍAD ELOSCAPÍTU LOSD ELAT E
SIS
.___________________________________22
3
.1)Eng
enera
l
._ __
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_22
3
.2)Enpa
rt
icu
lar
.____
___
___
___
___
___
___
___
___
_____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_25
4
.CON
TEN
IDOD
ELO
SCAP
ÍTU
LOSD
ELAT
ESI
S.______________________________________30

C
apítu
loI- MARCOCONC EP TUALPARAE LE STUDIOD ELA HOR T
ICULTURAP LATEN SE
.________35
INTRODUCCIÓN._____________________________________
__________________________36
1
.LAP ERSPECT
IVAD EPIERREBOURD IEUCOMOH ERRAMIENTADEANÁ LIS
IS.____________37
1
.1)L
íneasCl ave
sdelpen samien
todeP ier
reBou rd
ieu._ ________
_____
_____
_____
_____
_____
_____37
a-Dia
lé c
ticaent
reobjetiv
ismoysub je
tiv
ismo._ __
____ _______
_____
_____
_____
_____
_____
_____37
b-Práct
ic aSoc
ia
lyE str
ateg
i a
._ __________
_ _______________
_____
_____
_____
_____
_____
_____39
c-Perspectiv
aestruc
tural
ista
-con s
truc
tiv
is
tadeBourd i eu
.______
_____
_____
_____
_____
_____
___42
1
.2)Concepto sC
lavesdelpensamientodePierreBourdieu
._ _______
_____
_____
_____
_____
_____
___44
a-Campo ._ ________________________
___ ______
_ _
_ ____
_______
_____
_____
_____
_____
_____44
b-Habitus._____
_ __
_ ________
__ ___
_______ _
_______ __
_________
_____
_____
_____
_____
_____50
c-Elsentidoprác
tico
._ _________________________________
_____
_____
_____
_____
_____
_____60
2
.EL CAMPO HORT
ÍCOLA Y E
L HAB
ITUSDECLASE BOL
IVIANO
. UNA R
EINTERPRETACIÓN
BOURD
IANADELAPRÁC
TICASOCIA
LENELCIN
TURÓNVERDEBONAERENS
E._____________61
2
.1)E
lcampoho
rt
íco
laolosoc
ia
lhechocosa
.______
_____
_ __
___
_____
_____
_____
_____
_____
_____62
2
.2)E
lhab
itu
sde
lhort
icu
lto
rbol
iv
ianoolosoc
ia
lhechocuerpo
.____
_____
_____
_____
_____
_____
___71
2
.3)Amododec
ier
re.____
______
_______
______
_______
_ __
___
_____
_____
_____
_____
_____
_____76

C
apítu
lo I
I-CONFORMAC IÓND ELCINTURÓNHOR TÍCOLAP LATEN SEHASTALO S‘90.__________78
INTRODUCCIÓN._______________________________________________________________79
1
.IN TERFASERURAL-URBANA :ELPERIURBANO .____________ ________________________82
2
.IN IC
IOS:p
l an
if
ica
cióny migrac
ión.______________________________________________85
2
.1)Ante
sde lafundac
ióndeL aPla
ta.___
__________________
_______
__ ___
_______
_______
______85
2
.2)Fundac
ióndeL aPlat
a.______
_______
_________
__ _______
_______
__ ___
_______
_______
______88
2
.3)Comienzodelperf
ilhor
tíco
laenlacap
ita
lprov
inc
i a
l
._ ___
_____
_ _
____ _
_______
_______
_______
_89
2
.4)Pr
imeram ig
raciónenlareg
iónysuinf
luenc
iaen losin
ic
iosdelahor
ticu
ltura
.______
_______
____92
3
.CON
SOL
IDAC
IÓNd
elae
stru
ctu
raho
rt
íco
lap
laten
se._______________________________93
3
.1)Ac
ce soalat
ier
ra._ _
__ ___
__ __
_ _______
___ _______
_________
_____ __
_________
_______
_____94
3
.2)C
recimientodemográ
fico
,fuerteindust
ria
li
za ciónyurban
iza
cióndesordenada
.______
_______
___94
3
.3)E
fectosdi
feren
cia
lesen l
ar e
giónpl a
tense
.__ _______
_________
_____ __
_________
_______
_____96
3
.4)E
volu c
iónydesa
rro
llohortí
colaplatens
edu ranteelper
íododeconso
lidac
ión.___
_______
______100
4
.DI
FER
ENC
IAC
IÓN
:inno
vac
iónte
cno
lóg
icayre
tro
cesoe
xtr
a-re
gión
.__________________102
4
.1)In
ic
iodelin
vernáculoyregu
lac
iónenelusodelsuelo
.__
______
__ __
___
___
___
___
___
___
___
___102
4
.2)Loscu
atropai
sajesdelte
rr
ito
riop
laten
seaprinc
ipiosde
losaños’90
.__
___
___
___
___
___
___
___103

C
apítu
loI
II-CONT
EX TOS
._________________________________________________________107
INTRODUCC
IÓN._____________________________________
_________________________108

2
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

1
.LOSAÑOS
‘90,OUNAPROFUNDI
ZACIÓNDELNEOL
IBERAL
ISMO.____________________110
2
.EP
ÍLOGODELAETAPAN
EOLIB
ERAL:DELARUAETAL…____________________________113
2
.1)Re
cesiónyf
inde
l2ºmanda
tode M
enem.___
____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
__113
2
.2)E
lfra
c a
sodelaA
l
ianz
a.__
____
______
___
___
_____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
__114
3
.ELN
EOD
ESARRO
LLI
SMO
:DEDUHA
LDEALO
SKIRCHN
ER.___
________________________115
3
.1)E
lgobie
rnoduhald
ist
a(02 /01/02al25
/05/03
)_ __
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___115
3
.2)Nés
torKi
rchne
r(2003-2007).________
_______
_____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___117
3
.3)C
ris
tin
aF e
rnándezdeKirchner(2007
-s
igue)_____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___118
4
.LAPO
LÍT
ICA M
IGRA
TOR
IAENLO
SÚL
TIMO
S20AÑO
S.____
_________________________119
4
.1)Lamig
rac
ióncomoch
ivoe xp
i a
tor
io(los‘90
)._ ______
_____
_____
_____
_____
_____
_____
_____
_119
4
.2)Lamig
rac
iónconunamiradainteg
racion
ista(pos
t‘02)
.__
_____
_____
_____
_____
_____
_____
___123
a-Nueva
leg
is
lac
ión m
igr
atori
a._ _
___ _____
_ ___
__________
_____
_____
_____
_____
_____
_____
_124
b-Pro
gramaPat
riaG
rande._ ___________________
_____
_______
_____
_____
_____
_____
_____
_125
5
.REP
ERCU
SION
ESD
IREC
TASE
IND
IREC
TASSOBR
EELS
ECTOR HOR
TÍCO
LA._____________126
5
.1)Con
tex
to,e
conom
ía
,te
cno
log
íay m
igr
aciónenlos‘90
.___
_______
______
____
_____
_____
_____127
5
.2)Con
tex
to,e
conom
ía
,te
cno
log
íay m
igr
acióndesdee
l2002has
tal
aa c
tua
l
idad.___
_____
_____
__131

C
apítu
loIV-ELHOR T
ICU LTORBO L
IVIANOENLAP LATA.________________________________135
INTRODUCCIÓN.______________________________________________________________136
1
.PAUP ER
IZACIÓN,D ESCOMPO SIC
IÓN-M IGRACIÓNYA SCENSOSOC IAL
.________________137
1
.1)P
auperi
zac
iónyD e
scompos
ic
ión
._ _
_______
____
_____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
__137
1
.2)Mig
rac
ión._____
__ _
____
_____
__ _
_______
____
_____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
__140
1
.3)A
scensoSoc
ia
l,Contex
toyPermeab
il
idad
._ _
_____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
__143
2
.ES
TRA
TEG
IASCOMB
INADA
SDEACUMU
LAC
IÓND
ECAP
ITA
LYA
SCEN
SOSOC
IAL
._______145
2
.1)E
tap
acomopeón._ _
___
___
___
___
___
___
___
___
____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
__146
2
.2)E
tap
acomo med
iero.__
___
___
___
___
___
___
___
____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
__147
2
.3)E
tap
acomoproducto
r._
___
___
___
___
___
___
___
____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
__150
3.HORT
ICUL TORBOL
IVIANO:¿CAMP ES
INOY /OCAP ITAL
ISTA?. _______________________157
4.FORTAL
E ZAD ELAACTUA LETAPA,T ENDENCIAA LABURGU E
SAM IENTOYANA LOGÍACONE L
“CASO
ITALIANO ”
.____________________________________
________________________161
4
.1)For
t a
lez
ade l
aa c
tu a
letapadedi
fer
encia
ción._______
_____
_______
_______
_______
_______
__161
4
.2)Tendenc
iadeaburgue s
amientode
lhort
icul
torbo
liv
iano
.______
_______
_______
_______
______163
4
.3)Analog
íasconelcasoi
tal
iano
._ _____
_________
________
_______
_______
_______
_______
____166

C
apítu
loV-FUERZAD ETRABAJOENLAHOR TICULTURAPLA TENSE
.______________________171
INTRODUCC
IÓN._____________________________________
_________________________172
1
.MODA L
IDADESYCARAC TERÍST
ICA SDELA MANOD EOBRAEN LAHOR T
ICU LTURA._____174
1
.1)Peón
._ ________
______
_____
_____
___
_____
_____
_____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
__174
1
.2)M ed
ier
ía.______
______
_____
_____
___
_____
_____
_____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
__177
1
.3)Trab
ajodire
ctode
lproduc
tory
/osufam
i
lia
.____
_____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
__181
1
.4)Otro
s._________
______
_____
_____
___
_____
_____
_____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
__183
1
.5)Trab
ajoinf
anti
l
._______
_____
_____
___
_____
_______
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
__183
2
.IMPORTANCIACUANTI
TAT
IVADELA MANODEOBRAENLAHORTICULTURA.__________184
3
.COMPE
TITIV
IDADD ELAFU
ERZADETRABAJOENE
LSECTOR._______________________187
3
.1)Or
igendelag
ananc
ia
:laext
r a
ccióndelaplusva

a._____
_ ___
_____
_____
_________
_____
_____188
3
.2)Lostre
s modosdee x
tra
ccióndep lusv
alíacomo fuentedelacompeti
tiv
idadenlahort
icul
tur
a
p
laten
se.____
_____
_____
______________
_ _
_ ___
_____
_____ _
_____
_____
_________
_____
_______190
4
.PROB
LEMA
SDE
LDE
FIC
ITD
E MANOD
EOBRAENE
LSEC
TOR
.________________________196
4
.1)¿
E s
casezodéf
ic
itde manodeobra?
.___
_______
___ _
_____
______
_____
_____
______
______
___196
4
.2)Causa
lesde
lfuer
teinc
rem en
todelademandadem anodeobr
aenelCHP.____
______
______
__196
4
.3)Causa
lesde
lmeno r
incrementode
laofe
rtademanodeobraenelCHP
.____
______
______
_____198

3
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Cap
ítuloVI-IN F
LU ENCIASDELAPRODUCC IÓNP LATEN SE ENEL MOD ELOD EABA STECIMIENTODE
HORTA L
IZASA LGRANBU ENOSA IRE
S.______________________________________________201
INTRODUCC IÓN.______________________________________________________________202
1
.LAPRODUCC IÓNHOR T
ÍCOLA._________________________________________________203
2
.MOD ELOD EABA STECIMIENTOD EHOR TALIZASHAC IAFINESD ELOS’80,CONEN FASISENEL
GRANBU ENOSAIR E
S._________________________________________________________205
3
.EVO LUCIÓN D ELAPRODUCC IÓNENLA SR EGION E
SEX TRA AH BCONINC ID ENCIAENE L
MERCADOD ELGBAENLO SÚ L
TIMO S20AÑO S
._____________________________________212
3
.1)M arde
lP lat
a._
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_______
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_212
3
.2)Sa
ltayJuju y
.__
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_______
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_213
3
.3)Corr
ientes.___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_______
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_214
3
.4)Córdoba._____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_______
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_215
3
.5)M endoza.____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_______
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_216
3
.6)Rosar
io._ ____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_______
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_216
3
.7)SantaFe._____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_______
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_217
4
.LAPRODUCC
IÓNENLAPLATAYSUZONAC IRCUNDANT E(AHB)
._____________________219
5
.MOTIVO
S D E LA EVO LUCIÓN PRODUC TIVA HOR T
ÍCOLA P LATENS E: LA

INV
ERNACUL
IZAC
IÓN
”._______________________________
________________________228
5
.1)E
lin
vern
ácu
lo._
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_212
6
.EL
IMPAC
TOD
ELINV
ERNÁCU
LOENLAPRODUCC
IÓN
.______
_______________________233
6
.1)Per
íododeo fer
ta.__ _
___
___
___
___
___
___
___
______
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
__234
6
.2)Cal
idaddeprodu c
to.____
___
___
___
___
___
___
______
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
__237
6
.3)Product
iv
idad.___ _
_ _
___
___
___
___
___
___
___
______
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
__240
6
.4)Producc
ión
._ ____ _
_ _
___
___
___
___
___
___
___
______
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
__243
6
.5)Rela
cióncos
to/ingreso
.__
___
___
___
___
___
___
______
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
__244
7
.E LIMPAC
TO D ELAEVO
LUCIÓNPRODUC TIVA DELAP LATAE NE L ABASTECIMIENTO DEL
PR
INCIPA
LM ERCADODE
LPAÍS
._________________________________________________246

C
apítu
loVII-LATI
ERRAENE LCHP._________________________________________________257
INTRODUCCIÓN.______________________________________________________________258
1
.E STUDIOTEÓRICOD ELAR ENTAD ELATIERRA._________ __________________________260
1
.1)In
troducc
ión.___ _
__ _
______
______
__ _
_____________
_____
_____
_____
_____
_____
_____
____260
1
.2)Agr
icul
tura moderna:pr
inc
ipa
lese
lem en
tosyfuncion
amien
to.__
_____
_____
_____
_____
_____
_261
1
.3)Larentadelat
i e
rra._______
______
__ _
_____________
_____
_____
_____
_____
_____
_____
____264
1
.4)Rentaabso
luta._ _
__ _
______
______
__ _
_____________
_____
_____
_____
_____
_____
_____
____265
1
.5)Rentadi
ferenc
ial
.___ _
______
______
__ _
_____________
_____
_____
_____
_____
_____
_____
____266
2
.ELARRENDAM
IENTOENLAHORT
ICUL
TURAD ELAPLATA.__________________________270
3
.CONTRATODEARRENDAM
IEN
TO.REGULAC
ION,NEGOCIACIÓN,INT ERESESYCON F
LICTO
.273
3
.1)Int
roducc
ión.____
__________
_______
__ _
_ ________________
_______
_________
_________
___273
3
.2)Elprec
iodelar
rendamien
to:ent
rela
legi
slacióny l
ap rác
ti
c a
.______
_________
_________
______274
3
.3)Elpla
zodea r
rendami
ento,pu
jaent
reelbienco l
ect
i voyelind
iv
idua
l.____
_________
_________
_278
3
.4)Suje
toseninte
racc
iónyconf
li
ctosemergen
te s.___ ___
___ _
_____
_________
_________
________280
4
.MO
TIVO
SDELO
SDI
FER
ENT
ESN
IVE
LESD
ERENTAEX
TRAE IN
TRAR
EGIÓNP
LAT
ENS
E.____282
4
.1)He
tero
gene
idadde
lar
ent
aext
rareg
ión
.__
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___282
4
.2)He
tero
gene
idadde
lar
ent
ain
trar
egión
.__
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___289

C
apítu
loVI
II-LACOM ERCIA
LIZACIÓND EHOR TA L
IZAS
._________________________________293
INTRODUCCIÓN._____________________________________
_________________________294
1
.PAR T
ICULARIDAD ESDELPRODUC TOHOR TÍCOLA
._________________________________295
1
.1)C
ara
cte

st
ica
sbá
sic
asde
lasa
ct
iv
idade
sag
rope
cua
ria
s._
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___295

4
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

1
.2)C
ara
cte

st
ica
sbá
sic
asde
lprodu
ctoho
rt
íco
la._
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
__297
2
.LO
SSI
STEMA
SDECOM
ERC
IAL
IZAC
IÓND
EHOR
TAL
IZA
SENA
RGENT
INA
.______________303
2
.1)C
ir
cui
toCome
rc
ia
lDirec
to.___
___
___
___
___
____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___305
2
.2)C
ir
cui
toCome
rc
ia
lIndi
recto
.__
___
___
___
___
____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___307
3
.CARACTER
IZAC
IÓN CUAN
TITAT
IVA D
ELO S CANALES QU E CONFORMAN E LS ISTEMA DE
COMERC
IAL
IZAC
IÓNDEHORTALI
ZASENLAP
LATA.__________________________________315
3
.1)S
istemadeComerc
ial
iza
ciónHort
íco
laP
laten
se,enre
lac
iónalaprovin
ciadeBuenosAi
res.___
__318
3
.2)S
istemadeComerc
ial
iza
ciónHort
íco
laP
laten
se,enre
lac
iónalNorteyO e
stede
lAHB .___
_____
__ 319
3
.3)P
rinc
ipa
lescau
sale
squede te
rminane
lSi
stema deCome
rci
al
izac
iónHo r
tíco
laP
latense
._ __
_____320
4
.DINÁM
ICA
SEINNOVAC
ION
ESENE
LSI
STEMATRAD
ICIONA
LDECOM
ERC
IAL
IZAC
IÓN
.___322
4
.1)ElS
istem aTr
adic
iona
ldeComerc
ia
liz
ación
:treset
apas
,delap
roduc
ciónalconsumo.__
____
_ _
__322
4
.2)El MercadoConcen
trado
r,e
jear
ticu
ladordelcana
ldecomer
cia
l
izac
ióntradi
ciona
l:en
trecambio
sy
con
tinu
id ades
.____
________
____
__________
__________
___
____
_________
_ __
__ __
_____
____
_ _
__324
5
.IN
FLU
ENC
IAD
ELHOR
TICU
LTORBO
LIV
IANOENE
LSI
STEMA
DECOM
ERC
IAL
IZAC
IÓN
.____329
5
.1)Sub-cana
lesdecomerc
ia
liz
ación,dentrodelMercadoConcen t
rador
._______
_________
________330
5
.2)Lasince
rt
idumbresde
lprodu c
tor:lospre
cio
sylainfo
rm ac
iónde lmercado
.________
_________
_33 2
5
.3)Losproducto
res
:dela“s
impl e
”p roducc
iónalaproduc
ción
- comerc
ial
izac
ión_____
_________
___334
5
.4)Abastece
relmercado
:lostr
an sport
is
tasnosólotran
sportan.____
___________
_________
______337

C
apítuloIX-E L NU EVO MOD ELOPRODUC T
IVO HOR TÍCOLAP LATENSEYLAR ECONFIGURACIÓN
R
EG IONAL._____________________________________________________________________340
INTRODUCC IÓN.______________________________________________________________341
1
.E LC INTURÓN V ERD E BONA ER
EN SE
, UN E SPACIO PRODUC T
IVO EN MANO D E LOS
M
IGRAN TES
._________________________________________________________________344
2
.FAC TORESEX TERNO S
, MU TACIONESINT ERNAS:LO SORÍG ENESD ELAD IFERENCIACIÓND E
L
CVB.________________________________________________________________________345
2
.1)Fac
tor
esexternos
.____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_345
2
.2) Mu
tac
ione
s inte
rnas
.__
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_346
3
.FRON
TERA
SYAC
TOR
ES:PRO
FUND
IZAC
IÓND
ELAD
IFER
ENC
IAC
IÓND
ELCVB
.__________347
3
.1)Avancedelaurbe.__
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___348
3
.2)Avancedelasoj
a._ _
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___349
3
.3)Cues
tione
sé tn
icas
.____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___351
4
.D E
LCINTURÓNALARCH IPIÉLAGO:LAR EESTRUC TURACIÓNDE LCIN TURÓNV ERDED ELGRAN
BUENOSA
IRES
._______________________________________________________________354
4
.1)E
jeprodu
ctivo.__
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_354
4
.2)E
jecomerci
al.___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_357
4
.3)Compl
em entac
ión._
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_358

CONCLU
SION
ESGENERALES_______________________________________________________361
1
.LOSCAMBIO
S._____________________________________________________________363
1
.1)An
ive
lLaPla
ta._
_ _
__ _
____
____
____
____
____
____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_363
1
.2)An
ive
lreg
iónbonaeren
se.__
____
____
____
____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_365
1
.3)An
ive
lpa
ís.____
_ _
__ _
____
____
____
____
____
____
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
___
_365
2
.EL MARCO
.________________________________________________________________366
2
.1)E
lma
rcoh
is
tóri
codelacon
forma
ciónde
lCHP
._ _
_____
_____
_____
_____
_____
_____
_____
_____366
2
.2)E
lma
rcopo
l
íti
coyeconómi
co._
__ _
____
____
______
_____
_____
_____
_____
_____
_____
_____
__368
3
.LO
SPI
LAR
ESD
ELA
STRAN
SFORMAC
ION
ES.______________
________________________372
3
.1)P
rocesoglob a
l
,est
rateg
iasyprognos
isdelhor
ti
culto
rbo
liv
iano
._ __
_____
_____
_____
_____
____37
2
3
.2)L
aexplotaciónde
lafuerzadetr
ab a
jo._
___________
___
________
_____
_____
_____
_____
_____
_377
3
.3)E
lin
ve rn
á culo
.______
______________
________
______
________
_____
_____
_____
_____
_____
_380
4
.LA
SDER
IVAC
ION
ESD
ELA
STRAN
SFORMAC
ION
ES._________
_______________________383

5
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

4
.1)Cos
tos,condi
cionesyconse
cuenci
asdelac
cesoa lat
ierra
._ _
_______
_______
_______
_______
__383
4
.2)Lo
sc ambiosenlacomerc
ial
izac
iónlo
cal
,reg
ionalynaciona
l.___
_______
_______
_______
______388
4
.3)Lamerm aproduct
ivaext
rareg
ión
._ _
________
__ ___
__ __
________
_______
_______
_______
____390
5
.ELNU
EVO MOD
ELOPRODUC
TIVOYD
EABA
STEC
IMI
ENTOHOR
TÍCO
LA._______________392
5
.1)E
lnue
vo mode
lop
rodu
ct
ivoydeab
aste
cim
ien
toan
ive
lnac
iona
l._
___
___
___
___
___
___
___
___
_392
5
.2)E
lnue
vo mode
lop
rodu
ct
ivoydeab
aste
cim
ien
toan
ive
lreg
ion
al
.____
___
___
___
___
___
___
___
_396
5
.3)E
lnue
vo mode
lop
rodu
ct
ivoydeab
aste
cim
ien
toan
ive
lpl
aten
se._
___
___
___
___
___
___
___
___
_398
6
.PARADO
JAS
,PROGNO
SISYCU
EST
IONAM
IENTO
S.________________________________402
6
.1)¿
Esrac
iona
lysus
tentab
leelmode
loproduc
tivopla
ten
se?
.___
___
__ _
__ __
________
_ ___
_______402
6
.2)E
ltodoesmásquel
asum adel
aspar
tes:
laho r
ti
cul
tur
apla
ten
seylaaglomer
acióneconómi
ca.__410

B
IBL
IOGRA
FÍAD
ETODO
SLO
SCAP
ÍTU
LOS
.___________________________________________413

6
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

ÍND
ICED
ECUADRO
S,F
IGURA
S,FO
TOSY MAPA
S

Cu
adroN°1.L aP l a
t a.E volu c
iónd elam anod eob rao cup adaenf o
rm ap erm anen teysur ela c
ióncon
lasup erficieho r
tícol aeng en era
lyb ajocub i er
taenp a
rticular.Año s1998y2005 ...
..
.185
Cu
adro Nº2.C an tid add ep erson a squ et rab a
j anenfo rm ap erm an enteenlo se s
t ablecimiento s
hort
í colasd e lap ro v
in c
i ad eBu eno sA iresyL aPlat a.
...
...
....
..
....
..
...
..
..
....
..
...
...
..
..
....
...
..
..186
Cu
adro Nº3. P a rt
icip ación d el AHB y d el asp r
in cipalesr egion e
s ho rt
ícolasd elp aís en e l
abaste cim ien tod eho rt al
iza sa lGBA(C iud add eBu enosA ir esy24p art
ido sd eBu eno s
A
ir es
).D é cad ad e1980 ...
...
....
....
...
....
..
...
....
....
...
..
..
....
....
..
...
...
...
...
...
..
..
....
..
..
...
...
..
..
.....
..
..
..208
Cu
adroNº4 . Sup erf
i c
i eho r t
íco laimp lan tad a( enh as
)ene lÁ reaHo rt
í colaBon aeren seyP la
ten s e
,
desa gre gad aeng rupo sd eho rtal
iz as
.Año1988 ...
.......
..
...
...
...
...
...
..
..
....
..
..
...
...
..
..
.....
..
..
..221
Cu
adroNº5 . Sup erfici eho rtí
co laimp lan tad a( enh as
)yp rodu cciónto ta
l( enTn )ene lÁ reaHo r
tíco l
a
Bon aer en seyP l a
ten se,d esa gr egad aeng rupo sd eho rt al
izas.Año1998 ...
...
..
..
....
..
..
..
.222
Cu
adro Nº6. Sup erficieho rtícolaimp l an tada( enh as
)yp rodu c
ción( enTn )ene lÁ rea Ho r
tíco l
a
Bon aer en seyP l a
ten se,d esa gr egad aeng rupo sd eho rt al
izas.Año2005 ...
...
..
..
....
..
..
..
.224
Cu
adro Nº7. Sup erficieho rtícolaimp l an tada( enh as
)yp rodu c
ción( enTn )ene lÁ rea Ho r
tíco l
a
Bon aer en seyP l a
ten se,d esa gr egad aeng rupo sd eho rt al
izas.Año2010 ...
...
..
..
....
..
..
..
.225
Cu
adroN°8.Sup erfic
i eho rtícol ab a
jocub i ertap latens een tre1988y2005 ..
...
..
..
....
..
..
...
...
..
..
.....
..
..
.232
Cu
adroNº9 . Denom in aciónd eun aho rt alizacu alquier a(“X ”
)en fun ciónd elaépo cad esuo fer
t aen
relaciónasu sr equ isi
to sa gro cl
im áti
co syl ae staciónd elaño ...
...
..
..
....
..
..
...
...
...
..
....
..
..
..234
Cu
adroNº10 . Sup erf
i cieimp l antad a,p rodu cciónyp rodu c
tiv
id adp aralo scu a
trocu ltivosp rinc
ip a
l es
delaa ct
i vidadho rtícolap laten se
,año1998 ..
..
....
....
....
..
...
...
...
...
...
..
..
....
..
..
...
...
..
..
.....
..
..
..240
Cu
adro Nº11.P rodu ct
ivid adpo rsup erficieypo rañop aralo scu atrocu lt
ivo sp rincipal e
sd el a
act
ivid adho r t
ícol aplat en s
e.Año1998 ..
..
...
....
...
..
....
....
..
...
...
...
...
...
..
..
....
..
..
...
...
..
..
.....
..
..
..242
Cu
adro N
º12 . Sup e
rfi c
ieho rtícolayp rodu cciónac ampoyb ajoi nvern áculocomp aradaen t
relo s
años1998y2005 .L aP lat a
......
...
..
....
...
...
..
.....
...
..
..
....
....
..
...
...
...
...
...
..
..
....
..
..
...
...
..
..
.....
..
..
..244
Cu
adroNº13 . An á
lisise conóm icoencu ltivo sd el echu gaye spin a
caenL aP lata(b a
join vern áculo)y
Rosario( ac ampo )..
...
...
....
..
.....
...
...
....
..
.....
..
....
...
..
..
....
....
..
...
...
...
...
...
..
..
....
..
..
...
...
..
..
.....
..
..
..245
Cu
adroN°14.L aP l ata.E voluciónd elasup erfic
i etot a
l( enh as),s egúnr ég
imend eten en cia
.Año s
1998 -2001 -2005 .V ariaciónpo rcen tualen trelosr elev am iento ‘98-
’01y ‘01-’05....
..
..
.270
Cu
adroNº15 .Evo lu c
iónd elv alorr el at
ivod edo sho rtalizasr epr e
s entativas(tom ateyl echu ga
),en
relacióna lac arn eya lp an.Año s1990h asta2008 ..
....
..
...
...
....
..
...
..
..
....
..
..
...
...
...
..
....
..
..
..299
Cu
adroNº 16
.C a
lid ad in v
i s
ibleyv is
ib led elasho rtal
izas...
....
..
....
....
..
...
...
...
...
...
..
..
....
..
..
...
...
..
..
.....
..
..
..301
Cu
adro Nº17.Sup erf
i cieyp rodu cciónto talac ampoyb a
jocub i ertad eho rtali
za s
,po rg rupod e
cult
ivo s,p arae lto tald elap ro v
in ciad eBu enosA ires( exc eptoL aP lata)
,p a
r alar egión
NorteyO e sted elC inturónV erd eBon aeren se,yp aral ar egiónd eL aPlata..
...
..
....
..
..
..316
Cu
adro Nº18.C aract eríst
ic asp rincip a
l esd elo st restipo sd em e rcado scon c entrador e
sd elG r an
Bueno sA ires(GBA )...
...
....
..
.....
...
...
....
..
.....
..
....
...
..
..
....
....
..
...
...
...
...
...
..
..
....
..
..
...
...
..
..
.....
..
..
..329
Cu
adro Nº19.C antid add eE stable c
im i ento sHo rt
ícola s(EH ),sup e
rfic
i eto ta
l( enh as)ysup e
rficie
prom ediod ec ad aqu int aen tr elosaño s1998y2005 .L aP latayO ested elCVB ....
..
..
..355
Cu
adro N
º20 .Tend en ciasenl azon aNo rteySu rd elAHBen tre199 0y2010 ,r espon sabl esd el a
deses tructu ración d elC intu rón Ho rtíco
l a Bon a erens e yd el ar eestru c
tur ac
ión d e
l
Archipi é
la goHo rtícolaBon a er ense. .
..
...
...
..
...
.....
..
....
....
..
...
...
...
...
...
..
..
....
..
..
...
...
..
..
.....
..
..
..397

F
igu
raN
°1.E
spac
iosoc
ialconsuspos
ic
iones
,segúnune jemplodePierreBourd
ieu..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.49
F
igu
raN
º2.Evo
luc
ióndelcapi
tals
imból
icode
lho r
ticu
ltorbol
iv
iano,d e
sdeun aperspec
tivain
ternay
o
traex
ternaalsubcampohor

cola
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.67

7
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

F
igur
aNº 3.S imp l
ific aciónd elsub campoho rtícol a,conl aspo sic
ion esd elo sprincip al e
sa g entese
indi ca c
iónd e lao r
i ent ac
iónd esu st ra yectorias. .
.....
..
...
...
...
..
....
..
...
..
...
..
...
....
.....
...
..
..
...
...
.71
F
igur
aN º4 .R epr es ent aciónd el ag en er ac
iónd el ap rác t
ic aso cial,ap art
ird el ain ter
r e
l ac
ión
d
i a
l éctic aen tr ee lh abitusy lase stru ctu rasob jeti v as.
...
...
...
..
....
...
..
..
...
...
..
....
.....
...
..
..
...
...
.72
F
igur
aNº 5.R ep r esen taciónd el ag ener aciónd elap ráct
i caso ci a
l,ap art
ird elainterr e
l aciónen tre la
act
i tudy l aap ti tud ..
...
...
...
..
....
....
....
....
. .
.....
..
..
....
....
.....
..
...
...
...
..
....
..
...
..
...
..
...
....
.....
...
..
..
...
...
.77
F
igur
aNº6 a.Mod elod ec írcu lo scon céntrico sd eVonThun en ....
.. ...
...
...
..
....
..
...
..
...
..
...
....
.....
...
..
..
...
...
.90
F
igur
aNº6b .Mod elod ec iud adte rri
to r
ialr epub l
ic an ayu rb ano . Le yd eInm igrac
iónyco lon i
zaciónd e
1876 .....
....
...
.......
....
....
...
..
...
....
....
......
....
.....
..
..
....
....
.....
..
...
...
...
..
....
..
...
..
...
..
...
....
.....
...
..
..
...
...
.90
F
igur
aNº7 .Esqu em ad elu sod elsu e
loene lp e r
iurb anop laten seaf in esd e
lsigloX IX...
.....
...
..
..
...
...
.92
F
igur
aNº8 .C arto gram ad ela glom erado me t
ropo l
i tanoyp l at en seen tre1918y1970 .E ld e2000e s
est
im ado .L azon ar es a
ltad acong rise se lP art
idod eL aP lata
. ..
..
...
..
...
..
...
....
.....
..
...
..
...
...96
F
igur
aN° 9.E squ em atiz aciónd elo s4p aisaj ese xi stentesaf in esd elo saño s’80yqu ep ersis
t en
actu alm enteene lp e r
iurb anop laten s e....
..
..
....
. ..
.....
..
...
...
...
..
....
..
...
..
...
..
...
....
.....
...
..
..
...
..105
F
igur
aNº 10.P ro c eso spo l
í tico s/económ ico sd ein f
lu enciar e g
ion a
lylo c a
lene lp a
í sen tre1990y
2010 .....
....
...
.......
....
....
...
..
...
....
....
......
....
.....
..
..
....
....
.....
..
...
...
...
..
....
..
...
..
...
..
...
....
.....
...
..
..
...
..109
F
igur
aNº 11.T a sasd ed eso cup aciónysubo cup a c
iónd elosa glom erado su rb anosd elp aís,en tre1980
y2000 ...
....
....
......
.....
....
..
...
...
...
....
......
....
.....
..
..
....
....
.....
..
...
...
...
..
....
..
...
..
...
..
...
....
.....
...
..
..
...
..121
F
igur
aNº12 .Tr ám it esd er adic acion ess e gúnp aísd en a c
im ien to,ene lm arcod elP ro gr ama“P atr
ia
Grand e”...
..
......
......
...
....
..
...
....
...
....
........
.....
..
..
....
....
.....
..
...
...
...
..
....
..
...
..
...
..
...
....
.....
...
..
..
...
..126
F
igur
aNº13 .C antid adyañod e l
l egad aa laA rg entin ad el aPob lación l
im ítrofe.
...
...
..
....
.....
...
..
..
...
..128
F
igur
aN°14 .LaP lat a
.E str atifica c
iónso cial,fu en tesd ein gres oypo sibi
lid add ea cumu l ación...
..
...
.144
F
igur
aNº 15.E squ em atiz aciónd el a“e scal erabo li viana”,lo scu lt
ivo senc ad ap e
ld añoyl ae volución
del ar ela c
iónd elo se lem en tosc amp esino syc apit alistas
. .
..
....
...
..
..
...
...
..
....
.....
...
..
..
...
..156
F
igur
aNº 16 .R ep r esen ta c
iónya grup am ien tod elo sho rticu ltoresi ta
liano senr elacióna lg radod e
d
if eren cia c
iónyc ap ital
izacióna lc anzado .
...
..
.......
.....
..
...
...
...
..
....
..
...
..
...
..
...
....
.....
...
..
..
...
..167
F
igur
aN º17.Impo rt anci ar e
l ativad el asd if eren tesho rtaliza s(sincon siderarl egumb r es)s egúnl a
sup erfici eho rtícol ato talimp lan tad a( 1a)ys e gúnl ap rodu cc
iónenTn( 1b).Año2002 .
...
.....
....
....
....
......
.....
...
...
...
..
....
....
....
...
....
.....
..
..
....
....
.....
..
...
...
...
..
....
..
...
..
...
..
...
....
.....
...
..
..
...
..203
F
igur
aNº18 .Sup erficieimp l ant ad atot a
lconho rtaliz a
s,s egún pro v
in c
ia.Año2002 ...
....
.....
..
...
..
...
.204
F
igur
aNº19 .Produ cc
iónto t alenton elad asd eho rt al
izas,s e gúnp rovincia.Año2002 .
....
.....
..
...
..
...
.205
F
igur
aN º20. Sup erficieho rtícol aimp l ant ad a( enh as)yp rodu cc
ión( enTn )ene lÁ rea Ho rt
ícola
Bon a eren se.Año s1988 ,1998 ,2005y2010 ....
.....
.. ..
..
...
...
...
..
....
..
...
..
...
..
...
....
.....
...
..
..
...
..226
F
igur
aNº21 .Sup e rf
icieho rtíco laimp l ant ada( enh a s
)yp rodu cc
ión( enTn )d e
lC intu rónP latens ey
delr e stod elÁ r eaHo rtícolaBon a eren seenv alo resab solutos.Env alore sr elat
ivo ssólo
par aL aP l a
t a.Año s1988 ,1998 ,2005y2010 ...
.........
..
...
...
...
..
....
..
...
..
...
..
...
....
.....
...
..
..
...
..227
F
igur
aNº 22.Sup erficieimp lan tad aac ampoyb ajoin vern áculoe nL aPl ata,d esagreg ad aenf amil
i as
deho rt a
liza s
.Año s1988 ,1998 ,2005y2010 ...
.........
..
...
...
...
..
....
..
...
..
...
..
...
....
.....
...
..
..
...
..228
F
igur
aNº 23.E volu ciónd el asup erf
icieho rtícol ab a
jocub ie r
t ad eL aPlat ayd e
lr estod e
lAHB .Año s
1988 ,1998 ,2005y2010 .
...
....
....
...
....
...
.......
..
....
....
.....
..
...
...
...
..
....
..
...
..
...
..
...
....
.....
...
..
..
...
..233
F
igur
aNº24 .Sup erficieho rtíco lab ajocub iert aan i veln acion a
l.Año2010 ..
...
..
..
...
...
..
....
.....
...
..
..
...
..233
F
igur
aN º25 .P rodu ctivid adpo rsup erfic
i eypo raño p ar alo scu at
rocu lti
vosp rin cipalesd el a
act
i vid adho rtíco lap l atense.Año1998 .....
..
..
.......
.....
..
...
...
...
..
....
..
...
..
...
..
...
....
.....
...
..
..
...
..242
F
igur
aNº26 . Ab astecim i en tod etom a
tea lGBA ,d esd eL aPl ata,N OAyN EA.Año2010 ....
....
...
..
...
..250
F
igur
aNº 27 a
.In gresor e
l ativod etom atea lM erc adoC en trald eB ueno sA iress egúnp roced encia.
Año1996 ..
...
......
....
.....
..
...
..
....
.....
..
........
.....
..
..
....
....
.....
..
...
...
...
..
....
..
...
..
...
..
...
....
.....
...
..
..
...
..251
Figu
raN °27b.In gr esor ela tivod etom atea lM er cadoC en tr a
ld eB ueno sA iress egúnp roced encia.
Año2010 ..
...
......
....
.....
..
...
..
....
.....
..
........
.....
..
..
....
....
.....
..
...
...
...
..
....
..
...
..
...
..
...
....
.....
...
..
..
...
..251
F
igur
aNº28 a.In gr esod etom atea l MCBAs e gúnp ro ced enci ayme s
.Año1996 .
...
...
..
....
.....
...
..
..
...
..252
F
igur
aNº28b .In gr esod etom atea l MCBAs egúnp ro ced enci ayme s.Año2010 .
...
...
..
....
.....
...
..
..
...
..252

8
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

F
igu
raNº29.E vo lu ciónd elin gresopo rm esd etom ateal MCBAencu atrop eríodo s
:1988 -90 ;1994-
96;2000 -04 ;2005 -10......
...
..
....
..
..
.....
..
...
....
....
..
..
..
...
..
...
...
...
..
..
..
...
...
..
..
....
...
..
..
..
...
....
...
...
..
.253
F
igu
raNº30a.In gr esor e
l ati
vod el echu gaal Me rcadoC entrald eBu enosA iress egúnp roc eden c
ia.
Año1996 .
....
....
...
....
..
.....
...
....
....
..
..
...
.. ..
...
..
..
....
..
..
..
...
..
...
...
...
..
..
..
...
...
..
..
....
...
..
..
..
...
....
...
...
..
.254
F
igu
raN
°30b .In gr esor el at
ivod el echu gaal Me rcadoC entrald eBu enosA iress egúnp roc eden c
ia.
Año2010 .
....
....
...
....
..
.....
...
....
....
..
..
...
.. ..
...
..
..
....
..
..
..
...
..
...
...
...
..
..
..
...
...
..
..
....
...
..
..
..
...
....
...
...
..
.254
F
igu
raN
º31 a.In gre sod e lechu g aa l MCBAs egúnp roced enciayme s.Año1996 ....
...
..
..
..
...
....
...
...
..
.254
F
igu
raN
º31b .In gre sod e lechu g aa l MCBAs egúnp ro c
ed enciayme s.Año2010 ....
...
..
..
..
...
....
...
...
..
.255
F
igu
raN
º 32.E vo lu c
iónd e
l ingre sopo rm e
sd e lechu gaa l MCBAe ndo sp er
íodo s:1988- 90y2005 -10.
......
......
.....
....
....
..
...
.....
....
...
...
...
..
...
....
...
...
..
..
....
..
..
..
...
..
...
...
...
..
..
..
...
...
..
..
....
...
..
..
..
...
....
...
...
..
.256
F
igu
raN
° 33.L aP l ata.E volu c
iónd el asup er
ficieto tal( en% )s e
gúnr égimend et enencia.Año s1975 -
1988 -1998 - 2005 .
....
....
.....
...
..
....
..
..
.....
..
.....
..
....
..
..
..
...
..
...
...
...
..
..
..
...
...
..
..
....
...
..
..
..
...
....
...
...
..
.271
F
igu
raNº 34
.S istem ad eCome rciali
z aciónd eho rtal
iz a
sd eA r gentina,d esa gregadoenC ircui
tos
D
ir e cto se Ind irectos.....
...
....
....
..
..
...
....
.....
..
....
..
..
..
...
..
...
...
...
..
..
..
...
...
..
..
....
...
..
..
..
...
....
...
...
..
.305
F
igu
raN
º35 .E squ em ad e
lS istem ad eCome rcializaciónT radic
ion ald eHo rta
lizas..
...
..
..
..
...
....
...
...
..
.308
F
igu
raN
º36 .E squ em ad e
lS istem ad eCome rcializaciónd eHo r
tali
zas..
...
..
..
..
...
...
....
..
..
..
..
..
.....
..
....
...
.314
F
igu
raN º37.C ircu ito T r ad
i c
ion ald e Com er c
iali
z a
ción Ho rt
ícola
: con v e
r gencia,c en tral
iz a
ción,
d
i ve rg en cia...
....
..
....
...
......
.
....
....
..
..
.......
...
..
..
....
..
..
..
...
..
...
...
...
..
..
..
...
...
..
..
....
...
..
..
..
...
....
...
...
..
.324
F
igu
raN
º38 .R ep re s ent aciónd el ae xp an s
iónu rban aya g
rícola.
...
...
...
..
...
..
..
...
...
..
...
...
..
..
..
...
....
...
...
..
.350
F
igu
raN°39.D in ám ic ad elo se sp a c
io sho rtícol a
s,c aus asycon secu en c
ias:ele jemplod el azon a
Nor te.......
...
.....
...
...
...
.....
...
....
...
..
..
... ..
...
...
..
..
....
..
..
..
...
..
...
...
...
..
..
..
...
...
..
..
....
...
..
..
..
...
....
...
...
..
.353
F
igu
raNº 40
.E stim ación d el ac antid adysup erf
i c
ied elo sEH ,pore s cal
ad ee x
t en s
iónyen
por c ent aje,supon iendo qu eh ayr elaciónen trel asca racterí
s t
ic a
sd el ae structura
produ c t
i vaho rtícolayf lorícol a
..
..
....
...
...
...
.....
..
..
..
...
..
...
...
...
..
..
..
...
...
..
..
....
...
..
..
..
...
....
...
...
..
.356
F
igu
raN
°41 .L aP lat a.E voluciónd el ac ant
id add eEHto talyp orn a
cion a
lidadd elprodu c
to ren tre
2000y2005 .L ain c
id en c
i ad ep rodu cto resd eo t
r asn ac
ion a
lidad esene lp eríodonoe s
s
i gni f
ic ativo ....
...
...
...
.....
...
....
...
..
..
...
.. .
...
...
..
..
....
..
..
..
...
..
...
...
...
..
..
..
...
...
..
..
....
...
..
..
..
...
....
...
...
..
.357
F
igu
raN
°42 . De lc in turóna la rchip iéla go,lacon centr a
cióne spac
i a
ld el ahorticu
l turabon a eren se
.359
F
igu
raN
°43 .E st ru ctu rad el a
scon c
lu sion es.
...
....
...
...
..
..
....
..
..
..
...
..
...
...
...
..
..
..
...
...
..
..
....
...
..
..
..
...
....
...
...
..
.363
F
igu
raNº44.S ín tesi sg r á
fi cad el a spo lít
i case conóm icasy m igratoriasysud iferentesr esultado sen
lo s‘ 90ypo st2002 .....
....
...
...
...
..
...
....
...
...
..
..
....
..
..
..
...
..
...
...
...
..
..
..
...
...
..
..
....
...
..
..
..
...
....
...
...
..
.372
F
igu
raN
° 45.P ro c esod ed if e
r enci aciónyd escompo sic
iónh aciaaba joyh aciaa rr
ib adelsu j etob ajo
estud io .....
....
.....
.
....
....
.....
...
..
....
..
...
.. .
...
...
..
..
....
..
..
..
...
..
...
...
...
..
..
..
...
...
..
..
....
...
..
..
..
...
....
...
...
..
.375
F
igu
raN
°47 .D if er en tesfo rm asd ep lus ganan c
i a,ysu sd esagre ga
do s
..
..
...
..
...
...
..
..
....
..
...
..
..
...
....
...
...
..384
F
igu
raNº46.C ar act erística syc ír culov i
ciosod elafu er z
ad etr abajoenl aho rticu
lturaeng eneral
,
p
l aten seenp articular.....
..
...
....
..
..
....
...
.....
..
....
..
..
..
...
..
...
...
...
..
..
..
...
...
..
..
....
...
..
..
..
...
....
...
...
..
.379
F
igu
raNº 48
.R e tro alimen t ac
iónd elr etrocesoho r t
ícolae xtraregiónp latens econe la v anc ed el a
re gión p l aten s e
,con side randoad em ásl av ariab
l ea vanced el af ronter au rban ay
agrí col a.
.....
....
....
..
...
.....
....
...
...
...
..
......
...
...
..
..
....
..
..
..
...
..
...
...
...
..
..
..
...
...
..
..
....
...
..
..
..
...
....
...
...
..
.392
F
igu
raN
º49 .A rticu la c
ióne inter ac c
iónd elasp robl em á
ticasd elmod e
lop rodu ctivoplaten se....
..
.409
F
igu
raN
º50 .D e sar rollod elCin turónHo r t
ícolaP laten seene tapas.
...
...
..
...
..
..
...
...
..
...
...
..
..
..
...
....
...
....
.411

Fo
toNº1.Fotod eun afami
li
ad ehort
icultore
sbo l
iviano
straba
jandoene linvernácu
lo..
..
..
..
..
...
..
..
..62
Fo
toNº2.Desar
rol
lou rbanode l
aciudadd eBu enosAiresysu conurbanobon ae
rense
.Ene le x
tremo
dere
cho infe
rio
rs eveaLaPl ataseparadaporlapr e
senciade
lp arquePereyraIraola
..97
Fo
to N
°3.Urbanizac
ion e
sc e
rradasyho r
ticu
ltura
:l acomp etenc
iapo re lesp a
cio
.Ene lfondo ,el
Count
r yLaC as
cad a
;adelante,cul
tivosd ehojasacampo ,y mu j
e rbol
iv
ianas a
c andola
ma
leza,Pi
l a
r.
..
..
..
..
.
...
..
..
.
..
..
...
..
...
..
..
..
....
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
.349

9
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

M
apaN
º1. M ap aendond es ed estac ae lCinturónV erdeBon a e
ren
se(CVB )
....
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..62
M
apaN
º2.C inturónV e
rd eBon ae
r ens e.Elm ismorod eaal aCiudadd eBu enosA i
r e
sye lconurb ano
bon ae rense,siendosu l
ím ite laRut aProv
in c
ialN °6..
..
..
..
..
...
..
..
..
...
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...81
M
apaN
º3. G ranBu enosAiresysud i v
i s
iónpo l
íticaactual
...
..
...
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
...
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...86
M
apaN
º4.P lanod elaciudad,e lpu e rtoye lejido,detall
ando laubicaciónd elasquintas
.Año1885 .
.
...
...
.....
..
..
..
..
..
...
...
...
..
...
..
.....
..
...
...
..
..
..
..
...
..
..
..
...
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
...
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...91
M
apaN
°5. Ub icacióne sp ac
ialenfo rm ade“ abanico”d elaproducc
iónho rt
ícolaplatense
...
..
..
..
..
..100
M
apaNº6.A glom eradosu rb anossomb r eadosenam ar
il
lod elospa rt
idosd eL aP la
ta,B e
rissoy
En sen ad a
..
..
..
..
...
...
...
..
...
..
.....
..
...
...
..
..
...
...
..
..
..
...
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
...
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.106
M
apaNº7. Pro xim idadte rr
itoria
lconl aA rgent
inad elo sDep ar
tam entosd eT ar
ijayPo tos
í,ysu
influ en c
iaene lflujom ig ratorioh ac
iaelÁ reaHo r
tíco
laBon aerense(AHB )
..
..
..
..
..
..
..
..
..142
M
apaN
º8. A g
lome radoG ranBu eno sA iresm áslosp ar
tidosd eLaPl
ata,B er
issoyEn senada
...
..
..
..207
M
apaN
º9.P r
in c
ip alesr e
gion esho rt
í colasd e
lp aís
..
..
..
..
...
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
...
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.211
M
apaNº10. Pob l aciónan ive lpro vin c
ial,d e
s agreg
ad ap aralaregiónd elG ranBu enosAires
.Año
2010 ....
...
..
..
..
..
...
..
....
.
....
..
.....
..
...
..
..
....
..
...
..
..
..
...
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
...
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.247
M
apaN
º11.Lo caliz ac
iónd elo sprincip al
e s MercadosM a
yo r
ist
asHortícola
sd elGBA .
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..326
M
apaN
°12. Zon asho r
tíco
lasbon a e
ren sesyp resenc
iad ep roducto
resbo l
ivianos.
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..343

10
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

RESUMEN

Lap
resen
tete
sisensucon
jun
top
roveeunaná
l
isi
s delap
rodu
cción
,late
cno
log
ía,la
t
ier
ra,lo
s agen
tes dela p
rodu
cción
,la come
rcia
l
iza
ción
,lafue
rza det
raba
jo que
, en
in
tera
cción
,br
indane
lemen
tosnosó
lopa
rain
terp
re
tarla
stran
sfo
rma
cione
senlae
stru
ctu
ra
ag
rar
ia ho
rt
íco
la p
laten
se enlo
súl
timo
s 20 año
s,s
ino quetamb
iénlog
ran de
sar
rol
laro
pone
rencue
st
ióne
lnue
vo mode
lodep
rodu
cciónyaba
ste
cim
ien
toan
ive
lag
regado
.
E
sta
stran
sfo
rma
cione
sfue
ron de
scr
ipta
s y ana
l
izada
s en un ma
rco amp
l
io(en
va
riab
les y en e
ltiempo
)y p
rofundamen
te de
tal
lado
.Eld
iseño me
todo
lóg
ico comb
inó
p
roced
imien
tos cuan
t
ita
t
ivo
s y cua
l
ita
ti
vos
, y con
stó dere
levam
ien
tos dein
forma
ción
se
cunda
ria y p
rima
ria
. Serea
l
izó una amp
l
ia bú
sque
da y u
so defuen
tes pub
l
icada
se
inéd
i
tas pa
rat
rata
rtoda
sla
stemá
tica
s delate
si
s.E
sta
sre
seña
s se a
rt
icu
laron con
in
forma
ción p
rima
ria
,es de
cir
,la quese ob
tuvo apa
rt
ir de unase
rie de en
tre
vis
tas en
p
rofund
idadyat
ravé
sdelo
ses
tud
iosdeca
so,comp
lemen
tada
sconin
forman
tesc
lave
sy
a
cto
resso
cia
lesre
levan
tes
. La m
isma bu
scó ademá
s lacon
fi
rma
ción delain
forma
ción
se
cunda
riaye
lapo
rtedenue
voy
/o ma
yors
ign
i
fica
do.E
stare
cop
i
lac
ióndein
forma
ciónha
s
idoana
l
izadayred
iscu
t
idaenlo
sámb
i
tosa
cadém
ico
s,dein
ves
tiga
ciónye
xten
siónenlo
s
cua
lespa
rt
ic
ipo
,ree
labo
randoein
corpo
randop
rog
res
ivamen
telo
savan
ces
,comen
tar
iosy
apo
rte
srea
l
izado
s.

T
ressonlo
spi
lare
sque
,eng
ran med
ida
,exp
l
icanla
stran
sfo
rma
cione
sencue
stión
:el
ho
rticu
lto
rbo
liv
iano,
laexp
lotac
ióndelafue
rzadet
raba
jo ye
linve
rnácu
lo.
La e
stra
teg
ia de adop
ción de
l inve
rnácu
loten
ía y aún con
serva como gu
íala

squedaded
i
feren
cia
rse
.Lad
i
feren
cia
cióndela
s ho
rta
l
iza
sba
join
verná
culoen
:i)ca
l
idad
dep
rodu
cto(
loqueimp
l
icanosó
loun me
jorp
rec
io v
s.unaho
rta
l
iza“acampo
”,s
inoque
ademá
s po
sib
i
li
talacon
cre
ción delaven
ta de
lprodu
cto
, nos
iemp
rega
ran
ti
zada en un
me
rcados
iemp
rece
rcanoalasa
tura
ción
);i
i
)sob
rep
rec
iospo
rofe
rtaenpe
ríodo
sdeba
ja
p
rodu
cción
;ii
i
)una má
sráp
idac
ircu
lac
ióndecap
i
talyu
so má
sef
ic
ien
tedelo
s med
iosde
p
rodu
cción
,yaquelo
smi
smo
snosese
sgana
lpe
ríodoe
stiva
lsinoquesepuedep
rodu
cir
todoe
laño
;yi
v)unap
rodu
cti
vidadquepe
rmi
ted
i
lui
rlo
s ma
yore
sco
sto
sto
tale
sapo
rtando
a
l me
rcadounp
rodu
ctode“ca
l
idad
” ap
rec
iosd
i
fíci
lmen
tecompe
ti
ti
vospa
rae
lre
stode
l
Á
rea Ho
rt
íco
la Bonae
ren
se,y má
saun
,pa
rala
sreg
ione
sex
tra
-bonae
ren
ses
,la
scua
les
po
seenuns
ign
i
fica
t
ivoco
stodet
ran
spo
rte
.
E
stad
i
feren
cia
ciónquere
sul
tayaunaca
rac
ter
íst
icad
is
tin
ti
vadeLa P
lata
,ta
lve
zno
pe
rmi
tióenlo
s’90laa
cumu
lac
ióndecap
i
tal
,pe
ro s
ílapo
sib
i
lidaddepe
rsi
sten
ciaene
l

11
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

se
cto
rprodu
cti
voho
rt
íco
la. Po
st-2001
,re
sul
tar
íaind
ispen
sab
lepa
rala e
xpan
siónan
ive
l
qu
intayreg
iona
l
.Ye
stae
xpan
siónt
rajocon
sigocamb
iosene
laba
ste
cim
ien
tode
lpr
inc
ipa
l
me
rcadode
lpa
ís(G
ranBueno
sAi
res
).
T
rasana
l
iza
rla
s moda
l
idade
sde manodeob
rae
xis
ten
teene
lse
cto
r,seob
servauna
p
rác
ticamen
teto
talp
reca
riza
ción
,in
forma
l
idadyfue
rteexp
lotac
ióndelafue
rzadet
raba
jo
ho
rt
íco
la. Sob
ree
staca
rac
ter
íst
icasea
sien
tauna po
rciónimpo
rtan
tedelacompe
ti
ti
vidad
que mue
stra
lacap
i
talbonae
ren
se,enin
tera
cciónconlaqueb
rindae
lin
verná
culo
.
E
stas
i
tua
ciónfue po
sib
i
li
taday e
xace
rbada enlo
s año
s’90 po
rla de
sregu
lac
ión
,
f
lex
ib
il
iza
ciónlabo
ralypo

t
ica m
igra
tor
iaqueo
b
ligabana
ltraba
jado
rex
tran
jeroconi
rregu
lar
do
cumen
tac
iónaa
cep
tarcond
ic
ione
s(det
raba
joydev
ida
)paupé
rr
ima
s.S
ibienpa
rtede
l
con
tex
tose mod
i
ficapo
stc
ris
isde
l2001
,ha
yunacon
tinu
idadene
stafo
rmadeu
sodela
fue
rzadet
raba
jo,auncuandoe
les
tra
todep
rodu
cto
resenfo
rma ma
yor
ita
riaseen
cuen
tra
o
cupadopo
rqu
iene
shanpa
sadopo
res
tas
i
tua
ción
.
Lacompe
t
it
iv
idadqueda
ríarengas
inose men
cionae
lro
lasum
idopo
relho
rticu
lto
r
bo
liv
iano ysure
lac
iónconlae
xplo
tac
ióndelafue
rzadet
raba
joentodoe
step
roce
so.
Sucapa
cidadyapo
rtedet
raba
jo,con
tra
cciónde
lcon
sumo
,pr
iv
ileg
iodein
vers
iónen
la Un
idad de P
rodu
cción
, gene
rac
ión de rede
s de in
te
rcamb
io de in
forma
ción
,
f
inan
ciam
ien
to,laimpo
sic
ióndenue
vasfo
rma
sdec
ome
rcia
l
iza
ciónysuin
tera
ccióncone
l
in
verná
culo comp
lemen
tala e
xpl
ica
ción delo
spi
lar
es de e
sta
stran
sfo
rma
cione
s. La
s
e
stra
teg
iasde
lho
rt
icu
l
torbo
l
ivianole
spe
rmi
tenunalen
taa
cumu
lac
ióndecap
i
talyha
sta
po
sib
i
li
tasua
scen
soso
cia
l
.Di
choa
scen
soe
ssu
sti
tut
ivo
,pue
stoquee
steho
rt
icu
l
torenun
p
rin
cip
ioseimponean
telao
fer
tadet
raba
jado
resc
rio
l
los
,alnoa
cep
tare
sto
súl
timo
sla
s
cond
ic
ione
s det
raba
jo que e
ste su
jeto aho
ra pe
rmi
te. Luego
,el de
spla
zado e
s una
impo
rtan
tepo
rcióndelo
sprop
iosp
rodu
cto
resc
rio
l
losei
tal
iano
sdeba
jacompe
ti
t
ividad
,a
qu
iene
ssu abu
rgue
sam
ien
tole
simp
ide unre
tro
cesoa
lsta
tus decap
i
tal
is
taconra
sgo
s
campe
sino
s. Po
rúl
timo
,es
te a
cto
rtamb
iénle qu
i
ta g
rado
s del
ibe
rtad(
léa
se, pode
r de
ap
rop
iac
iónde
lva
lor
)alcome
rcian
te(cuandoeno
tra
sreg
ione
sdi
rec
tamen
telode
spla
zó)
.
An
ive
lag
regado
,es
taa
cumu
lac
ióndecap
i
talya
scen
soso
cia
lsee
viden
ciaenuna
e
xpan
sióndelaho
rt
icu
l
turap
laten
se,endondelo
s de
spla
zado
spa
sanase
rot
rasreg
ione
s,
de
sde e
l ya e
xt
into C
intu
rón Ho
rt
íco
la Bonae
ren
se, ha
sta c
intu
rone
sdi
stan
tes como e
l
ro
sar
ino
.Tamb
ién mue
strain
fluen
ciaene
lre
tro
ces
odeaba
ste
cim
ien
todeo
tra
sreg
ione
s
ho
rt
íco
lasyha
staimpon
iéndo
seen me
rcado
sle
jano
s.

12
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

E
ste mode
lo“e
xi
toso
”pre
sionaenbú
squedadenue
vasfo
rma
sdeap
rop
iac
iónde
l
va
lorgene
rado
,alguno
scone
lpropó
si
todeuna ma
yora
cumu
lac
ión
,ot
rospa
rape
rsi
sti
r.A

e
scómoene
sabú
squedatamb
iénset
ran
sfo
rmae
lsis
temadecome
rcia
l
iza
ción
.
E
sbo
zandouncon
jun
todecana
lesquerep
resen
tela
s mú
l
tip
les moda
l
idade
spo
rla
s
cua
lese
stepa
rt
icu
larp
rodu
ctosa
ledelaqu
intayl
legaa
lcon
sum
ido
r,re
sal
talape
rsi
sten
cia
de
l me
rcadocon
cen
trado
rcomolav
ía má
simpo
rtan
te decome
rcia
l
iza
cióndeho
rta
l
iza
s,a
n
ive
lpro
vin
cia
l
,de
lÁreaHo
rt
íco
laBonae
ren
se(AHB
)yp
laten
se.
S
in emba
rgo
,la pe
rsi
sten
cia dela e
stru
ctu
ra no puede o
cul
tarlo
ssign
i
fica
t
ivo
s
camb
iosquesee
stánp
rodu
ciendo
,enlo
scua
leslaco
lec
tiv
idadbo
l
ivianat
ieneunafue
rte
in
ciden
cia
. Bu
scando má
stran
spa
ren
cia
,equ
idadya
prop
iac
iónde
lva
lorgene
rado
,es
tos
ho
rt
icu
l
tore
s mod
i
fica
ronlo
sequ
i
lib
rio
senlo
ssub
-cana
lesdecome
rcia
l
iza
ción
. Apa
rt
irde
lo
s‘90yp
rin
cipa
lmen
tet
raslac
ris
isde
l2001
/02
,laven
tav
íacon
signa
ciónfuepe
rdiendo
len
tamen
teimpo
rtan
cia
.Enlareg
iónSu
rde
lAHB
,pr
inc
ipa
lmen
teenLaP
lata
,adqu
ir
ióauge
laven
taenqu
inta
,mien
tra
sunpa
so má
sade
lan
tep
are
cenhabe
rdadolo
sprodu
cto
res
bo
l
iviano
s de
l No
rte y
, en meno
r med
ida
, de
l Oe
ste de
l AHB
, qu
iene
s come
rcia
l
izan
ma
yor
i
tar
iayd
ire
ctamen
teen
los me
rcado
scon
cen
trado
res
.
E
stea
van
cede
lho
rt
icu
lto
rbo
l
ivianosob
ree
les
labóndecome
rcia
l
iza
ciónentodoe
l
AHB
,conde
sigua
lgradodepene
tra
ciónsegúnreg
ione
s,lac
rea
cióndenue
vos me
rcado
s
ma
yor
is
tasyla mod
i
fica
cióndelo
sex
is
ten
tes
,juntoalabo
l
ivian
iza
ción de
lre
stodelo
s
agen
tesde
lsi
stema(
tran
spo
rt
is
tas
,ven
ta m
ino
ris
ta,e
tc.
)sonhe
cho
svi
sib
lesquet
ienen
d
ire
cta
simp
l
ican
cia
senla
ses
tra
teg
iascome
rcia
lesyp
rodu
cti
vasdelo
sho
rt
icu
l
tore
s,como
a
sítamb
iénenlaree
stru
ctu
rac
ióndetodalaho
rt
icu
l
tura
.
O
tra agen
te en bú
squeda de ap
rop
iac
ión de
l ma
yore
xceden
te gene
rado e
sel
te
rra
ten
ien
te.E
stecon
tr
ibu
yeain
cremen
tare
l mon
todelaa
lt
ís
imaren
tadelat
ier
raenLa
P
lata
, cu
ya v
iab
i
lidad es po
sib
i
li
tada no só
lo po
r la a
l
tís
imainve
rsiónte
cno
lóg
ica yla
con
cen
tra
ciónp
rodu
cti
vaenLaP
lata
,sinoquetamb
iénpo
rlafue
rtee
xplo
tac
ióndelafue
rza
det
raba
jo(
fam
i
lia
rye
xte
rna
)ylaa
cep
tac
ióndeuna meno
rta
sadeganan
ciapo
rpa
rtede
lo
sprodu
cto
resbo
l
ivianos
.

Lain
fluen
ciadela
stran
sfo
rma
cione
stiened
i
ferente
s“n
ive
les
”.
Late
cno
log
íade
linve
rná
culop
laten
sepo
sib
i
li
taunad
ispon
ib
il
idaddeho
rta
l
iza
sen
can
tidadycon
tinu
idad má
s amp
l
ia,ca
sis
in ba
che
salola
rgo de
l año o b
ien dec
ic
lo
comp
leto
,log
randounde
spla
zam
ien
todea
lguna
spro
ducc
ione
sconpequeño
sni
cho
sene
l
me
rcadode
l GBAyun me
jor“empa
lme
”conla
sprodu
ccione
spro
ven
ien
tesdela
sreg
ione
s
ho
rt
íco
lase
spe
cia
l
izadas
.Es
toselog
raencon
jun
ciónconlae
xplo
tac
ióndela manode

13
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

ob
ra,o
fer
tándo
se un p
rodu
cto “
fue
ra de e
sta
ción
” y a un p
rec
io compe
ti
t
ivo
. La
e
xace
rba
ción de e
sto
spi
lare
s dela“mode
rna
” ho
rt
icu
l
tura p
laten
se po
sib
i
li
ta que e
sos
m
ismo
sprodu
cto
spuedanl
lega
racompe
ti
ren me
rcado
sle
jano
s.A
sí,es
te mode
lop
laten
se
no só
lolog
rare
str
ing
ire
ling
reso de me
rcade
ría de o
tro
scin
turone
s ve
rde
s,s
ino que
ademá
sgene
rauna me
rmap
rodu
cti
vapo
rsucapa
cidad decompe
ten
ciaene
sto
smi
smo
s
me
rcado
s. Má
saun
,lo
sprodu
cto
resded
icha
szona
s co
labo
ranene
staree
stru
ctu
rac
iónv
ía
lacomp
radeho
rta
l
iza
senLa P
latapa
rao
fer
tarenlo
sag
lome
rado
surbano
squeo
tro
ra
aba
ste
cían con su p
rop
ia p
rodu
cciónlo
cal
. La“p
repo
ten
cia
”produ
ct
iva p
laten
set
iene
in
fluen
ciaan
ive
lnac
iona
l.
An
ive
lreg
iona
l se e
viden
ciaconc
lar
idad un p
roce
so de d
i
feren
cia
c
ión de
lvie
jo
C
intu
rón Ho
rt
íco
la Bonae
ren
se po
r cue
st
ione
sétn
icas
,te
cno
lóg
ica
s,e
stru
ctu
rale
s y de
po

t
ica
s(in
terna
ciona
les
,na
ciona
lesy mun
ic
ipa
les
).E
stad
i
feren
cia
ciónenla
sdinám
ica
s
quese ob
servan en e
l No
rte
/Oe
stey en e
l Su
r, ponen encue
st
iónla e
xis
ten
cia de un
"C
INTURÓN
" Ho
rt
íco
la Bonae
ren
se:ta
lve
zse
ría má
sce
rcano alarea
l
idad empe
zara
hab
lardeun“A
rch
ip

lago Ho
rt
íco
la”
. Do
s mode
lossoncadu
cos
:tan
toe
ldela
spequeña
s
á
rea
s de
sar
ticu
lada
s,ta
lescomo“
is
las ho
rt
íco
las
”;comolarep
resen
tac
ión de
lCin
turón
Ho
rt
íco
laBonae
ren
se,e
spa
ciocon
tinuoyhomogéneo dep
rodu
cciónho
rt
íco
laquerodeaa
l
GBA
.La
sdinám
ica
sdelo
súl
timo
s20año
spro
voca
ronunatenden
ciadered
is
tr
ibu
ción
,
con
cen
tra
ciónye
spe
cia
l
iza
cióndelaa
cti
vidad enc
ier
taszona
s,loqued
i
ficu
l
tayha
sta
imp
idela
srep
resen
tac
ione
san
ter
iore
s.S
inemba
rgo
,la
snue
vaszona
squeeme
rgennoson
i
sla
sai
slada
s,va
lgalaredundan
cia
,comola
squeo
rig
ina
lmen
teaba
ste
cíandeho
rta
l
iza
sa
lac
iudadha
stalap
rime
ra m
i
tadde
lsig
loXX
.Eli
n
tercamb
iode me
rcade
ría
sprodu
cida
sen
e
l Su
rycome
rcia
l
izadaspo
rprodu
cto
resy
/oen me
rcado
sdelazona No
rtey Oe
ste
,yla
p
resen
ciadebo
l
iviano
svin
culado
senamba
szona
s mue
stranque
,sib
iencada“
is
lave
rde

t
iene su pa
rt
icu
lar
idad
, e
stán a
rt
icu
lada
s en
tre s
í y fun
cionan en in
ter
rela
ción y
comp
lemen
tar
iedad
.
Y an
ive
lloca
l,la e
xpan
sión enlasupe
rf
ic
ie de
lin
verná
culoys
uco
rre
lato enla
p
rodu
cciónpo
rlaa
l
tís
imap
rodu
cti
vidadlepe
rmi
te aLaP
latase
rho
ydíae
lre
spon
sab
lede

sde
l72%delao
fer
tade
láreaho
rt
íco
la(A
rch
ipié
lago Ho
rt
íco
la)querodeaa
l GBA
.Pe
ro
LaP
latanosó
loganóe
spa
cioene
lgran me
rcadobonae
ren
se,s
inoquetamb
iénamp
l
iólo
s
de
stino
sdesup
rodu
cciónareg
ione
sot
rorad
i
fíc
i
lesyha
staimpo
sib
les(compe
t
it
ivamen
te)
deing
resa
r,ta
lescomolac
iudaddeSan
taFe
,Ro
sar
ioylaCo
sta(á
readein
fluen
ciade Ma
r
de
lPla
ta) con
vir
tiendo a su p
rodu
cción en una amena
za aun pa
ra p
rov
inc
ias como
Mendoza
.As
í,e
lni
velte
cno
lóg
ico
,vo
lumen
,ca
l
idad
,pe
riododeo
fer
tayp
rec
iosha
cendela
cap
i
talbonae
ren
selap
rin
cipa
lreg
iónp
rodu
ct
ivad
eho
rta
l
iza
sfre
sca
sde
lpa
ís.

14
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Ens
ínte
sis
,lain
tera
ccióninve
rná
culo-fue
rzadet
raba
joyro
lde
lho
rt
icu
l
torbo
l
iviano
en La P
lata gene
raron
,an
ive
l na
ciona
l
, una amp
l
iac
ión en e
l ap
rov
is
ionam
ien
to de
l
me
rcadode
l GBAcuan
tiycua
l
ita
tiva
,gene
randouna o
fer
ta má
sregu
lara
lola
rgode
laño
.A
n
ive
lreg
iona
l
,la
ses
tra
teg
iasc
laramen
ted
i
feren
cia
lesenjuegofue
ronre
spon
sab
lesdela
de
ses
tru
ctu
rac
ión de
lvie
jo C
intu
rón Ho
rt
íco
la Bonae
ren
se y delaree
stru
ctu
rac
ión de
l
A
rch
ip

lagoHo
rt
íco
la.M
ien
tra
squean
ive
llo
cal
,la
stran
sfo
rma
cione
sgene
rada
sre
sul
taron
deta
l magn
i
tudque ha
sta ponenen dudalaca
tego
riza
ción de La P
latacomo“c
intu
rón
ve
rde
”,a
l meno
ssegúnsu
sra
sgo
stíp
ico
s.
E
l mode
lop
rodu
ct
ivop
laten
ses
igueha
ciendou
suf
ruc
todela
sven
taja
scompa
rat
iva
s
de
lcin
turónve
rde(ce
rcan
íaa
l me
rcado
),ylopo
ten
ciaconca
rac
ter
íst
ica
sdea
l
tain
vers
ión
te
cno
log
ía y exp
lota
ción delafue
rza det
raba
jo.D
icha comb
ina
ción
, dela mano de
e
stra
teg
iasadop
tada
spo
relho
rt
icu
l
torbo
l
iviano
,lle
varonalaho
rt
icu
l
turap
laten
seauna
e
xpan
siónp
rodu
cti
vayd
i
feren
cia
ción
,conimpa
ctoenlae
stru
ctu
raag
rar
iaho
rt
íco
lalo
cal
,
reg
iona
lyna
ciona
l
.

F
ina
lmen
te,e
ste nue
vo mode
locompe
t
it
ivoy que en susupe
rf
ic
ie apa
ren
tacomo
e
xi
toso
,nopuedeo
cul
tarsu
spie
sdeba
rro:unu
sonosu
sten
tab
ledelo
sbiene
scomune
s,y
paupé
rr
ima
scond
ic
ione
sdet
raba
joydev
ida(
fam
i
lia
rye
xte
rno
).

15
.
ión
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

t
In c
roduc
INTRODUCC
IÓN
.

16
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

INTRODUCC
IÓN

1
. A MODODEINTRODUCC
IÓN
.

Lade
scr
ipc
ióndelaevo
luc
ióndeunaa
ctiv
idade
conóm
icacua
lqu
iera
,no
rma
lmen
te
se a
sien
ta en do
seje
s que po
sib
i
li
tan un me
jor aná
lis
is
.El
lossonlo
s“camb
ios
”yla
s
“con
tinu
idade
s”. Má
saún
,nopo
cost
raba
josya
rt
ícu
losset
itu
landee
safo
rma
,yaqueca
si
1
como ve
rdad de Pe
rog
rul
lo ,s
iemp
re hab
ría una can
t
idad de p
rác
tica
s,p
roce
sosy
e
stru
ctu
rasqueset
ran
sfo
rman
,comoa
sítamb
iéno
tra
squepe
rsi
sten
.
S
inemba
rgo
, lapa
lab
raquehegemon
izaenladesc
ripc
iónyaná
li
sisde
lsec
tor
ho
rtíco
lap
latenseenes
tosú
lt
imos20añosesladecamb
io.
Sonva
rio
slo
sfa
cto
resque ha
cen quela p
reponde
ran
cia de
lcamb
io po
rsob
rela
con
tinu
idadnodeb
ieraso
rprende
r. Po
runlado
,lah
is
tor
iaye
volu
ción delaho
rt
icu
l
tura
p
laten
ses
iemp
retu
voca
rac
ter
íst
ica
sdi
feren
cia
les.Lacon
forma
cióncomose
cto
rde
sdela
funda
ción m
ismadelac
iudadcap
i
taldeBueno
sAi
resha
stalaa
ctua
l
idadseca
rac
ter
izópo
r
unafue
rteycon
stan
ted
inám
ica
,cla
ramen
ted
isco
rdan
tealaa
sum
idapo
relre
stodela
reg
ión ho
rt
íco
la bonae
ren
se. Má
s aun
,ta
lca
rac
ter
ís
tica ha
sta pod
ría pone
r en dudala
a
seve
rac
iónp
receden
temen
terea
l
izada
,po
rcuan
toenLa P
lataha
yunacon
tinu
idadene
l
camb
io.
Po
rot
rapa
rte
,la
sin
ten
sasa
l
tera
cione
spo
l
ít
ica
s,e
conóm
ica
s,te
cno
lóg
ica
syso
cia
les
a
cae
cida
senlo
súl
timo
s20año
sene
l ma
rcode
lpro
cesode mode
rni
zac
ióngene
raldela
ag
ricu
l
tura(Ba
rskye
tal.
,1988
)ine
vi
tab
lemen
tehanimpa
ctadoenlaac
tiv
i
dadho
rt
íco
la.
D
icha
sal
tera
cione
sdie
ronpa
soalo
spro
ceso
sdedi
feren
cia
ciónso
cia
l
,con
cen
tra
ciónde
t
ier
ra y cap
i
tal
, y eme
rgen
cia de nue
vosa
cto
res so
c
iale
s, mod
i
ficándo
sela E
stru
ctu
ra
Ag
rar
iaHo
rt
íco
laconin
ten
sidadd
ispa
rdea
cue
rdoalo
ses
tra
toscon
side
rado
s.

sespe
cíf
icamen
te, un he
cho a de
sta
car ha s
ido e
l mode
lo de ape
rtu
ra y
de
sregu
lac
ión delo
s‘90
.Elm
ismo comb
inaba unt
ipo de camb
io sob
reva
luado y una
po

t
ica de ape
rtu
ra,la
s que hab
rían gene
radola
s cond
ic
ione
sidea
les pa
ra unafue
rte
in
corpo
rac
ión te
cno
lóg
ica
, cue
stión que te
rmina rep
ercu
t
iendo
, en
tre o
tra
s, en la
p
rodu
cti
vidadyp
rodu
cción
.Es
teaumen
toenlao
fertapa
raun me
rcadoin
ternoquet
iene

1
P
erog
rul
lo(d
e"P
edr
o" y"G
rul
lo"
)esu
npe
rson
ajes
upu
est
oalqu
esea
tr
ibuy
en h
umo
rís
ti
cam
ent
ela
s
s
ent
enc
iasoa
fi
rma
cion
esd
econ
ten
idot
ans
abi
doy n
atu
ralqu
eesu
nat
ont
erí
ade
cir
las
.La RAEd
efin
ela
p
erog
rul
lad
acom
ola"v
erdadoc
ert
ezaqu
e,p
orno
tor
iam
ent
esab
ida
,esn
ece
dados
imp
lez
ade
cir
la"
.

17
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

una demandaf
in
ita
,jun
to a
lcom
ien
zo en 1998 de unare
ces
ión e
conóm
ica en e
l pa
ís,
o
cas
iona una sa
tura
ción quet
iende a co
lap
sara
l mode
lo p
rodu
ct
ivo ho
rt
íco
la.A
sí,e
l
p
roce
sodede
sin
teg
rac
iónsein
cremen
ta,ten
iendocomopun
tocú
lminelac
ris
ispo

t
ica
,
e
conóm
icayso
cia
lquev
ivee
lpa
ísene
l2001
/02
.La m
ismaimpa
ctad
i
feren
cia
lmen
tesob
re
aque
l
losp
rodu
cto
resho
rt
íco
lasquenopud
ierononoqu
is
ieronin
corpo
rarsealae
spi
ral
te
cno
lóg
ica
.Es
tos
,jun
toalo
squeca
rec
íandeunre
camb
iogene
rac
iona
l
,abandonanla
a
cti
vidad o b
ien pe
rsi
stenin
curs
ionando en e
stra
teg
ias dere
sis
ten
cia(Ga
rcíay M
iere
z,
2007b
). Dee
sta mane
ra,e
laugeypo
ste
rio
rcr
is
isdelo
saño
s‘90te
rminap
rop
ic
iandouna
“se
lecc
ión da
rwin
iana
” con una pe
rspe
cti
va de po
lar
iza
ción
. E
sta d
ico
tom
ía e
sta
ría
compue
sta po
r lo
s g
rande
s p
rodu
cto
res ho
rt
íco
las y un e
stra
to de p
rodu
cto
res
de
scap
i
tal
izado
s dere
sis
ten
cia
,es
tru
ctu
raco
inc
iden
teconla ob
servada en e
lre
sto de
l
se
cto
r ag
rope
cua
rio
.Sin emba
rgo
, en e
lCin
turón Ho
rtí
cola P
laten
se d
icha po
lar
iza
ción
pa
rece queb
rarse po
rel su
rgim
ien
to con ímpe
tu y t
rascenden
cia de un a
cto
r de
cap
i
tal
iza
ción med
ia:lo
sho
rt
icu
l
tore
sbo
l
iviano
s.E
sto
s,at
ravé
sdeunase
riedee
stra
teg
ias
in
cremen
tansuimpo
rtan
ciacuan
tiycua
l
ita
tivay
,enin
tera
cciónconlafue
rtein
corpo
rac
ión
decap
i
talquepe
rsi
steenlaa
ctua
l
idadt
ran
sfo
rmanaLa P
lataenung
radota
l
,quesu
in
ciden
ciapa
receree
stru
ctu
rarg
ranpa
rte(s
inot
oda
)laa
cti
vidadho
rt
íco
lade
lpa
ís.

Ene
steráp
idorepa
sodeunase
riedehe
cho
sycon
tex
tosdelo
súl
timo
s20año
s,
eme
rgenunase
riedee
lemen
tosqueenlareg
iónp
laten
seadqu
ierenunaen
vergadu
rae
in
tera
cciónd
i
feren
cia
l
.
E
selm
igran
tebo
liv
iano e
lsu
jetodelap
rodu
cciónho
rt
íco
laenlaa
ctua
l
idad
,nosó
lo
en La P
lata s
ino que en g
ran pa
rte de
l pa
ís.E
l
lo no debe
ría so
rprende
r, ya quela
ho
rt
icu
l
tura enla A
rgen
t
ina has
ido h
is
tór
icayt
rad
ic
iona
lmen
te unata
rea a
soc
iada ala
inm
igra
ción
.Ita
l
iano
s,yen meno
r med
idae
spaño
lesypo
rtugue
sesfue
ronlo
sac
tore
squele
danv
idayde
sar
rol
loalaa
cti
vidadho
rt
íco
lacomerc
ia
lde
sdef
ine
sde
lsig
lo X
IXydu
ran
te

sde100año
s. Ye
senlo
súl
timo
s50año
scuando en
traene
scenaun m
igran
teyano
t
ran
soceán
ico
,sinoquel
imí
tro
fe:e
lbo
l
iviano
. De
bidoasu
scompo
rtam
ien
tos
,es
tra
teg
iasy
e
volu
ción
,es
tesu
jetovaa
sum
iendocadave
z ma
yorp
rotagon
ismoein
jeren
ciaene
lse
cto
r,
adqu
ir
iendo s
ign
i
fica
tivare
levan
cia enla
simpo
rtan
test
ran
sfo
rma
cione
socu
rr
ida
s enla
ho
rt
icu
l
tura
.Di
verso
ses
tud
iosan
ive
lde
lÁrea Hor
tíco
laBonae
ren
se Ho
rt
íco
laBonae
ren
se
(deaho
raen má
s,AHB
)(Benen
cia
,1999
)de
scr
ibenu
nascen
soso
cia
l mode
l
izadoat
ravé
s
deuna“e
sca
lerabo
l
iviana
”,hab
iendop
rog
resadoe
l ho
rt
icu
l
torbo
l
ivianode
sdee
lpe
ldaño
depeónha
stae
ldep
rodu
cto
r(p
rev
iopa
sajepo
rla med
ier
ía)
. Má
sre
cien
temen
te,seind
ica
la con
tinu
idad en e
l avan
ce, aho
ra ya en e
les
labón de come
rcia
l
iza
ción(Benen
cia y

18
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Qua
ran
ta, 2006
). Su
rgeine
lud
ib
le de
term
ina
race
rca desu
sca
rac
ter
íst
ica
s,e
stra
teg
ias
,
p
rotagon
ismo
,propó
si
tos yre
sul
tado
s,e
spe
cia
lmen
te en La P
lata
, donde se p
resen
tan
pa
rt
icu
lar
idade
sdi
feren
cia
lesre
spe
ctoao
tro
s muni
cip
iosdelareg
ión
.Tamb
iénsure
lac
ión
ein
tera
cciónconlate
cno
log
íade
linve
rná
culo
,la manodeob
ra,cone
lvie
joho
rt
icu
l
tor
i
tal
iano
,lo
sagen
tesdelacome
rcia
l
iza
ción
,comosug
radodea
van
ceyp
rogno
sisene
sta
e
volu
ciónya
scen
soso
cia
l
.
E
lot
roe
lemen
tobá
sicoconindudab
lepa
rt
ic
ipa
ción enlad
i
feren
cia
ciónp
laten
see
sel
inve
rnácu
lo. Unán
imemen
telo
sin
ves
tigado
res de
sta
canla
spro
funda
stran
sfo
rma
cione
s
te
cno
lóg
ica
s, con
st
itu
yendolo
s cu
l
tivo
spro
teg
ido
sels
ímbo
lo de
lprog
resoté
cni
co de
l
pe
ríodocomp
rend
idoen
trelo
saño
s´90y´00
.Es
teh
i
tote
cno
lóg
icol
ide
radopo
rung
rupode
en
trep
reneu
rs(Benen
ciae
tal,1997
)cone
stra
teg
iasemp
resa
ria
les(HangyB
i
far
et
ti
,2000
)
le
spe
rmi
teven
taja
scompe
ti
ti
vasquehab
ríanre
sul
tadov
i
tale
s,tan
todu
ran
tepe
ríodo
sde
sa
tura
ciónde me
rcadoypo
ste
rio
rre
ces
ión
,comoenlafa
sedere
cupe
rac
iónyexpan
sión
e
conóm
ica
.
Lafue
rtein
corpo
rac
iónte
cno
lóg
icaenLa P
latadu
ran
telo
s20año
sba
joe
stud
ioe
s
ca
tegó
rica
: pa
sa dein
sign
i
fican
tes 30 ha
s en 1990 ha
stala
s 2000 ha
s en 2010
,
rep
resen
tando e
l 50% a n
ive
l na
ciona
ly p
rác
ticamen
te má
s de
l 90% a n
ive
lreg
iona
l
(S
tav
isky
, 2010
).E
l ho
rt
icu
l
tor bo
l
iviano y e
linv
erná
culo
, po
rsíso
los y enin
tera
cción
,
ba
sta
rían pa
rain
fer
irt
ran
sfo
rma
cione
sso
cia
les
, produ
ct
iva
s, amb
ien
tale
sycome
rcia
les
,
de
term
inandocon
secuen
cia
sdi
feren
cia
lesen
lad
inám
icadelareg
iónba
joe
stud
io.
Unadee
sta
scon
secuen
cia
spa
rt
icu
lare
sseob
servaconlo
sfenómeno
sdea
van
cede
laf
ron
teratan
tou
rbanacomoag
ríco
lade
lpe
riu
rba
nop
rodu
cti
vobonae
ren
se.M
ien
tra
sque
la p
rime
ra mue
stra un co
rr
imien
to con
stan
te en e
ltiempo a
corde a
lcre
cim
ien
to dela
pob
lac
ión
,lasegundae
viden
cia un auge enlo
súl
timo
s año
sprodu
cto de
lin
cen
ti
vo de
l
nue
vot
ipodecamb
io,a
l
tamen
tefa
vorab
lepa
ralaag
ricu
l
turadee
xpo
rta
ción
. Po
r mo
tivo
s
queame
ri
tansuiden
ti
fi
cac
iónycomp
ren
sión
,enLa P
latasevel
imi
tadoe
lavan
cedee
sto
s
do
sfren
tesquecomp
i
tenpo
relu
sode
lsue
lo,m
ient
rasqued
i
feren
tes
i
tua
cióno
cur
reene
l
re
stode
lÁrea Ho
rt
íco
la Bonae
ren
se.La
scon
secuen
cia
sdee
stefenómenodua
lnoson
meno
res
. Una s
i
tua
ción s
imi
lar ytamb
ién pa
rt
icu
lar dela ho
rt
icu
l
tura dela cap
i
tal
bonae
ren
se e
selp
roce
so de de
scon
cen
tra
ción en e
luso de
l sue
lo,e
l auge de
l
a
rrendam
ien
to ylo
s no
tab
les va
lore
s delaren
ta de lat
ier
ra,re
sul
tando pa
rte dela
s
d
inám
ica
sne
cesa
ria
sde
inte
rpre
tar
.

Po
rúl
timo
,lacomb
ina
ción delafue
rtein
corpo
rac
iónte
cno
lóg
icayla
ses
tra
teg
ias
adop
tada
spo
rlo
sho
rt
icu
l
tore
spo
ten
cianun3
ºelemen
todet
rascenden
ciaene
l ma
rcode

19
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

e
step
roce
soderee
stru
ctu
rac
ión
:laexp
lotac
ión delafue
rza det
raba
jo.La m
ismae
s
apo
rtadabá
sicamen
tepo
relho
rt
icu
l
torbo
l
ivianoy po
ten
ciadoenlareg
iónp
laten
sepo
rsu
in
tera
ccióncone
lin
verná
culo
,ten
iendoe
fec
toan
ive
lind
iv
iduoyag
regado
,po
rcuan
tose
ganaencompe
t
it
iv
idad
,de
spla
zam
ien
toya
cumu
lac
ión
,ysep
ierdeencond
ic
ione
sdev
iday
t
raba
jo.E
stoha
ceques
ibienre
sul
teindudab
lee
lcre
cim
ien
todelaho
rt
icu
l
turadeLaP
lata
,
sude
sar
rol
logene
rese
ria
sduda
s.

Lap
ropue
stadep
riv
i
leg
iarla m
iradasob
reLa P
lata
,sinpe
rde
rdev
is
taa
lre
stode
l
se
cto
rho
rt
íco
la,po
seeen
ton
cesva
ria
sju
st
if
ica
cione
s.
P
rime
ro,va
lerema
rca
rquela ma
yor
íadelo
straba
jossob
ree
lse
cto
rho
rt
íco
lase
ba
sanene
lÁrea Ho
rt
íco
la Bonae
ren
se.E
stoú
l
timogene
raque
,inde
fec
tib
lemen
te,su
fran
c
ier
to g
rado de d
i
luc
ión an
tela ponde
rac
ión de mu
cho
sfa
cto
res
, en una de
scr
ipc
ióny
aná
l
isi
sdeuná
rea mu
yva
stay(aho
ra)he
terogénea p
rodu
ct
ivayfun
ciona
lmen
tecomolo
e
sele
spa
cioquerodeaa
lGran Bueno
sAi
res(GBA
)(C
fr
. Benen
ciae
tal,2009
:39yss
).
Pa
rale
lamen
te, mu
cha
sot
rasin
ves
tiga
cione
s apo
yan su
s aná
l
isi
s en e
stud
ios que se
rea
l
iza
ron
/anp
rin
cipa
lmen
teenlareg
ión No
rtede
lAHB(ybá
sicamen
teenE
scoba
rdu
ran
te
lo
s‘90yP
i
lar
-Exa
l
tac
ióndela C
ruzt
raslade
val
uac
iónde
l2002
).E
sde
cir
,po
cost
raba
jos
ana
l
izane
stetemae
spe
cíf
icaypa
rt
icu
larmen
teenLaP
lata
.
Segundo
,lain
tera
ccióndelate
cno
log
íade
linve
rná
culo
,la
ses
tra
teg
iasde
lho
rt
icu
l
tor
bo
l
ivianoylafue
rtee
xplo
tac
ióndelafue
rzadetraba
jo,enun ma
rcoh
is
tór
icoye
conóm
ico
dado
,ca
tal
izaunase
riedet
ran
sfo
rma
cione
ssingu
lare
senLa P
lata
,con
vir
tiéndo
laenla
reg
ión ho
rt
íco
la má
simpo
rtan
te de
l pa
ís.E
sto se e
xpre
sa en unfue
rte y so
sten
ido
c
rec
imien
to, ya sea en nue
vas qu
inta
s,p
rodu
ct
iv
ida
dy p
rodu
cción
, supe
rf
ic
ie cub
ier
ta,
p
rov
is
ióndese
rvi
cio
sein
sumo
s,aba
ste
ciendodeho
rta
l
iza
sfre
sca
snosó
loag
ranpa
rtede
l
ag
lome
rado u
rbano bonae
ren
se,s
ino quetamb
ién ap
rov
is
ionando a me
rcado
sdi
stan
tes
ta
lescomo La Pampa
, Ro
sar
io, San
ta Fe
, Mendo
za,M
i
sione
s, en
treo
tro
s. Su d
inám
ica
d
i
feren
ciado
raob
l
igaasue
stud
ioe
spe
cíf
ico
.
Yte
rce
ro,la
stran
sfo
rma
cione
s de La P
latagene
ran camb
iose
stru
ctu
rale
stan
toa
n
ive
llo
cal
,reg
iona
l como na
ciona
l
,produ
ct
ivos y de aba
ste
cim
ien
to. De e
sta mane
ra,
in
sos
layab
lesuaná
l
isi
senbú
squedadelain
terp
reta
cióndeo
tra
sreg
ione
sho
rt
íco
las
.A
modo de e
jemp
lo,se puede ade
lan
tar quelo
spro
fundo
scamb
ios hanin
cremen
tadola
in
fluen
ciadeLa P
lataene
laba
ste
cim
ien
tode
l ma
yor me
rcadode
lpa
ís(e
l GBA
),loque
ine
vi
tab
lemen
teimpa
ctaenla
sdi
feren
tesreg
ione
sho
rt
íco
lasqueten
íanae
ste me
rcado
comounodesu
sde
stino
s.E
l
loha
cequeLa P
latate
ngarepe
rcu
sione
stan
toene
lse
cto
r
ho
rt
íco
lareg
iona
l(AHB
),comoa
sítamb
iénna
ciona
l.

20
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Dela m
isma mane
raquelade
sregu
lac
ión
,ape
rtu
raeconóm
icaye
ltipodecamb
io
sob
reva
luadogene
róenladé
cadadelo
s‘90unad
inám
icaene
lse
cto
rquep
rop
ic
ióuna
fue
rte in
corpo
rac
ión te
cno
lóg
ica y m
igra
ción bo
l
ivi
ana a La P
lata
, lo
s camb
ios
ma
croe
conóm
ico
socu
rr
ido
stra
sel2001
/02t
ran
sfo
rma
rondecua
joe
sap
rog
res
iónaunque
none
cesa
riamen
tesu
sefe
cto
s.E
xis
ti
ríanev
iden
ciasquepe
rmi
tenp
lan
tea
rquelad
inám
ica
de
l se
cto
r ho
rt
íco
la p
laten
se puede d
iv
id
irse en un an
tes y un de
spué
s de
l 2001
,
d
is
tingu
iéndo
seunae
stru
ctu
rah
is
tór
ica
,so
cia
l
,po

t
icaye
conóm
icaquecond
ic
ionayala
vez quein
tera
ctúacon un a
cto
r-e
l ho
rt
icu
l
tor bo
liv
iano
- qu
ien a
sume un p
rotagon
ismo
impo
rtan
tequehab
ríate
rminadorepe
rcu
tiendoenlae
stru
ctu
raag
rar
iaho
rt
íco
lalo
cal
. En
e
ste sen
t
ido
, se en
t
iende quela
stran
sfo
rma
cione
s han s
ido deta
l magn
i
tud
, que han
impa
ctadoene
lsi
stemadep
rodu
cciónyaba
ste
cim
ie
ntoreg
iona
lynac
iona
l
.Es
tee
sel
p
roce
soy
lacue
st
iónquesep
retendede
scr
ib
iryexp
l
ica
r.
F
ina
lmen
te,e
s po
sib
lecon
clu
ircon e
stain
trodu
cción e
stab
lec
iendola p
regun
ta de
in
ves
tiga
ciónop
rob
lemacen
tra
ldelate
sis
.La m
i
smasep
roponeana
l
iza
relp
roce
sode
t
ran
sfo
rma
ción dela e
stru
ctu
ra ho
rt
íco
la p
laten
seenlo
súl
timo
s 20 año
s, bu
scando
iden
ti
fi
carsu
scau
sale
scomoa
sítamb
iénsu
scon
secuen
cia
s,pa
raf
ina
lmen
tee
sboza
rel
nue
vo mode
lop
rodu
cti
voydeaba
ste
cim
ien
tore
sul
tan
tean
ive
llo
cal
,reg
iona
lyna
ciona
l
,
de
sdeuna m
iradac

tica.

2
. JUST
IFICAC
IÓNDELTEMAAINVEST
IGAR
.

Laju
sti
fi
cac
iónde
ltemaain
ves
tiga
rsepueded
ivid
irent
respa
rte
s.A
cadém
icamen
te,
re
sul
ta ne
cesa
rio p
rofund
iza
ry a
ctua
l
iza
rel pa
rt
icu
larp
roce
so de a
scen
so so
cia
l de
l
ho
rt
icu
l
torbo
l
ivianoycon
cen
tra
ciónp
rodu
ct
ivayte
cno
lóg
icaenLa P
lata
,ana
l
izandola
s
t
ran
sfo
rma
cione
sde
lse
cto
rho
rt
íco
lao
cur
ridoenl
areg
ióny
,even
tua
lmen
te,compa
rar
los
conlo
spro
ceso
sdeo
tra
sreg
ione
s. De
sdeunpun
todev
is
taso
cioe
conóm
ico
,seju
st
if
icasu
e
stud
iodeb
idoalaimpo
rtan
ciafun
ciona
lde
lse
ctorho
rt
íco
lap
laten
se,encuan
toasuapo
rte
enlap
rodu
ccióndea
l
imen
tosf
res
cosaunas
ign
i
fica
t
ivapo
rcióndelapob
lac
iónna
ciona
l
,
gene
rac
ióndeva
loryemp
leode manodeob
ra(d
ire
ctaeind
ire
cta
),en
treo
tro
s.Po
rúl
timo
,
lare
levan
ciayp
rogno
sisde
lse
cto
ran
ive
leconóm
ico
,produ
ct
ivo
,amb
ien
talyso
cia
l
,no

lo pa
ralareg
ión s
ino pa
ratodala p
rov
inc
ia, no se debe
ría co
rre
sponde
r con un
de
sen
volv
imien
to no p
lan
i
ficadoyconimpo
rtan
tes ni
vele
s dein
cer
t
idumb
re. Po
rlo que
s
iendorequ
is
itopa
rat
ran
sfo
rma
runarea
l
idadsuc
ono
cim
ien
toyen
tend
imien
to,su
rgecomo

21
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

ju
sti
fi
cadoe
step
roye
ctoquet
ienecomop
ropó
si
toamp
l
iare
lcono
cim
ien
toa
cercadela
s
t
ran
sfo
rma
cione
s dela E
stru
ctu
ra Ag
rar
ia de
lse
cto
r ho
rt
íco
la p
laten
se en
tref
ine
s dela

cadade
l80ylaa
ctua
l
idad
,con
side
randosu
sefec
tosycond
ic
ionan
tescone
lre
stode
l
se
cto
rho
rt
íco
lareg
iona
lyna
ciona
l
. Su
sre
sul
tado
s,b
iendebe
ríancon
ver
ti
rseenin
sumo
s
pa
racon
tr
ibu
iralacon
stru
ccióndepo
l
ít
ica
sde
stinada
salse
cto
r.

3
. METODOLOG
ÍADELOSCAP
ÍTULOSDELATES
IS.

3
.1)Engene
ral
.
E
lob
jetoba
joe
stud
ioselo
cal
izaene
láreape
rtene
cien
tea
lCin
turón Ho
rt
íco
ladeLa
P
lata(CHP
). Aunquec
laro e
stá
,suin
terp
reta
ción hab
ríare
sul
tadoin
comp
letas
i nose
hub
ieraten
idola(con
stan
te)con
side
rac
iónde
lse
cto
rho
rt
íco
lareg
iona
lendondesein
ser
ta
2

rea Ho
rt
íco
la Bonae
ren
se), como a
sítamb
ién a
lre
sto dela ho
rt
icu
l
tura na
ci
ona
l
,

sicamen
teaque
l
laque
inte
rac
túaene
l me
rcadobonae
ren
se.
E
lpe
ríodoba
joe
stud
iosec
ircun
scr
ibede
sdef
ine
s delo
saño
s´80ha
stalaa
ctua
l
idad
,
c
ic
lo en dondelo
spro
ceso
s de camb
iote
cno
lóg
ico y e
lpro
tagon
ismo de
l ho
rt
icu
l
tor
bo
l
iviano son ev
iden
tes en La P
lata
, y mue
stranin
ciden
cia enlat
ran
sfo
rma
ción dela
e
stru
ctu
raho
rt
íco
la.
Dea
cue
rdoconlacomp
le
jidadde
ltemaylae
sca
sez dein
forma
ciónp
rev
iacen
trada
en lo
s ob
jet
ivo
s p
ropue
sto
s, e
l d
iseño me
todo
lóg
ico comb
inó p
roced
imien
tos
cuan
ti
tat
ivosycua
li
tat
ivos
,ycons
tó dere
levam
ien
tos dein
formac
iónsecunda
riay
p
rima
ria. Ten
iendo en cuen
tala o
rien
tac
ión p
rin
cipa
lmen
tecua
l
ita
t
iva (de
scr
ipt
iva y
ana

t
ica
) delate
sis
,la bú
squeda dein
forma
ción se
cunda
ria
, su comp
lemen
tac
ión y
t
riangu
lac
iónconin
forma
ciónp
rima
riape
rmi
tiócum
p
limen
tarlo
sob
jet
ivo
spropue
sto
s,enun
campoag
rope
cua
rio ma
rgina
lyre
lat
ivamen
tepo
coe
stud
iadocomoe
lho
rt
íco
la.
De
sdeuna m
iradagene
ral
,yre
cono
ciendolae
xis
tenc
iade me
todo
log
íase
spe
cíf
ica
s
pa
racadatemaenpa
rt
icu
lar(quesede
tal
lan má
sade
lan
teyaunencada Cap
ítu
lo)
,es
ne
cesa
rioe
xpl
ic
ita
ryrecono
cerlae
xis
ten
ciadeunre
levam
ien
todein
forma
cióngene
ral
,
quere
sul
tad
i
fíc
i
ldesegmen
taroc
las
i
fica
r.

2
D
enom
ina
rem
osÁ
reaHo
rt
íco
laBon
aer
ens
e-AHB
-aune
spa
cioh
ort
íco
lad
inám
icoqu
erod
eaa
lGr
anBu
eno
s
A
ire
s,endon
des
een
cuen
tranp
eri
urb
ano
sprodu
ct
ivo
sdev
ari
osp
art
ido
sde
lGr
anBu
eno
sAi
resBu
eno
sAi
res
,
en
tree
llo
selC
intu
rónHo
rt
íco
laP
lat
ens
e.S
ede
sar
rol
laenp
rof
und
idadene
lCap
ítu
loV
I.

22
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Serea
l
izóunaamp
l
iabú
squedayu
sodefuen
tespubl
icada
seinéd
ita
spa
rat
rata
r
toda
sla
stemá
t
ica
s delate
sis
,ta
lcomo puede ob
serva
rse enla a
rt
icu
lac
ióncon o
tro
s
e
stud
ios
,y/opun
tua
l
izada
sene
lane
xob
ib
liog
ráf
icoa
lfina
lde
lpre
sen
tet
raba
jo.En
tree
sta
s
fuen
tesse de
sta
canl
ibro
s,a
rt
ícu
los
, ponen
cia
s,t
es
is deg
radoypo
stg
rado
,re
vis
tas de
d
ivu
lga
ción
,in
forme
sté
cni
cos
,en
treo
tro
s.
E
sta
sre
seña
ssecomp
lemen
taronconin
forma
ciónp
rima
ria
,esde
cir
,laqueseob
tuvo
apa
rt
irdeunase
riedeen
tre
vis
tasenp
rofund
idad yat
ravé
sdelo
ses
tud
iosdeca
so.La
m
ismabu
scóademá
slacon
fi
rma
cióndelain
forma
ciónse
cunda
riaye
lapo
rtedenue
voy
/o
ma
yors
ign
i
ficado
.Lacon
tr
ibu
cióncua
l
ita
tivaala in
ves
tiga
ciónsue
lese
r má
sri
caquela
cuan
ti
tat
ivacuandose p
retendelog
rar unacomp
ren
sión de unfenómenoso
cia
l
.As
íes
comola mue
stra de
cid
ida pa
rare
caba
rin
forma
ción p
rima
ria no se ba
só en c
ri
ter
ios
e
stad
íst
ico
s,s
inoquebu
scóindaga
rha
stacomp
rende
rlo
sra
zonam
ien
tosdelo
ssu
jeto
sen
su
sdi
feren
tesro
les
.
Se t
raba
jó con in
forman
tesc
lave
sya
cto
res so
cia
les re
levan
tes
, como se
r:
p
rodu
cto
res(
tan
tolo
sdeo
rigenbo
l
iviano
,comoa
sítamb
ién“c
rio
l
los
”ei
tal
iano
s),té
cni
cos
(de
l se
cto
r púb
l
ico y p
rivado
), come
rcian
tes dein
sumo
s y de p
rodu
cto
s(lo
cale
sy
reg
iona
les
),e
xten
sion
is
tas(Un
ive
rsidad Na
ciona
ldeLaP
lata-UNLP
-,In
sti
tuto Na
ciona
lde
Te
cno
log
ía Ag
rope
cua
ria-
INTA
-)
,organ
iza
cione
s de té
cni
cos(A
soc
iac
ión deIngen
iero
s
Ag
rónomo
sde
lCin
turón Ho
rt
íco
ladeLaP
lata-A
IACHOLP
-)dep
rodu
cto
res(A
soc
iac
iónde
Ho
rt
icu
l
tore
sdeLaP
lata
)ydet
raba
jado
res(A
soc
iac
iónde Med
iero
syA
fine
s-ASOMA
-,yla
Un
ióndeT
raba
jado
resRu
rale
syE
stibado
res-UATRE
-),yrep
resen
tan
tesdeo
rgan
ismo
sde
regu
lac
iónyapoyo(Mun
ic
ipa
l
idaddeLaP
lata
,Min
is
ter
iodeA
sun
tosAg
rar
ios
,Se
cre
tar
íade
De
sar
rol
lo Ru
ral y Ag
ricu
l
tura Fam
i
lia
r)
, en
tre o
tro
s. At
ravé
s de s
imp
les con
sul
tas
te
lefón
ica
sha
stalarea
l
iza
cióndeen
tre
vis
tasenp
rofund
idad
,sebu
scóqueapo
rta
ransu
s
pe
rcep
cione
s, en bú
squeda de a
ctua
l
iza
rlain
forma
ción e
xis
ten
tey
/o en
con
tra
rle nue
vo
s
ign
i
ficado y sen
tido ala e
volu
ción de
l se
cto
r ho
rtí
cola
. Su
sdi
feren
tes pe
rspe
ct
iva
s
pe
rmi
tie
ron en
rique
cerlain
forma
ción ob
ten
ida
, como a
sítamb
ién su“
tr
iangu
lac
ión
” en

squedadecon
fi
rma
cione
s.
La
sen
tre
vis
tasalo
sho
rt
icu
l
tore
sydemá
sin
forman
tesc
lave
sserea
l
iza
ronenva
ria
s
e
tapa
s,cone
lob
jetodepode
rrea
l
iza
ralo
ssigu
ien
tesen
tre
vis
tado
sla
spregun
tasyduda
s
quefue
ransu
rgiendo enlain
stan
cia p
rev
ia. La
s ent
rev
is
tas en p
rofund
idad en a
lguno
s
ca
sosserep
i
tie
ron
,enfun
ciónde
lgradodecon
fia
nzayd
ispon
ibi
l
idadde
lin
forman
te.Lo
s
en
cuen
tro
sfue
ron pau
tado
s de común a
cue
rdo y sel
leva
ron a cabo en d
ive
rsidad de
luga
res re
lac
ionado
s con su co
tid
iane
idad (ca
sas
,ga
lpone
s, “a campo
”, me
rcado
s,

23
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

come
rcio
s, en
tre o
tro
s). En va
rio
s ca
sos
,la
s en
tre
vis
tas serea
l
iza
ron con má
s de un
m
iemb
rode
lgrupofam
i
lia
r.
E
spa
rade
sta
carquee
lgradodede
tal
lede
scr
iptodela
ses
tra
teg
ias
,ra
zonam
ien
tos
,y
compo
rtam
ien
tos(ysue
volu
ciónene
ltiempo
)di
fíc
ilmen
tehub
ierapod
idocap
tarses
inla
con
fian
za adqu
ir
idacon un g
rupo de 12 p
rodu
cto
ressob
relo
s quese harea
l
izado un
segu
imien
tosemana
ldu
ran
te5año
s.Ene
lmi
smosen
tido
,la
ssa
l
ida
sacamposemana
les
pe
rmi
tíanve
remp
ír
icamen
telae
volu
ciónde
lse
cto
r ensu
sdi
feren
tesfa
ceta
s(e
xpan
siónde
l
in
verná
culo
, mu
l
tip
l
ica
cióndequ
inta
s,a
van
cede
lho
rt
icu
l
torbo
l
iviano
,apa
ric
ióndenego
cio
s
dein
sumo
s,p
rob
lema
sco
yun
tura
les de p
laga
s,p
rec
ios
,gran
izo
,etc
.)
.Es
ta pe
rcep
ción
re
sul
tóaun má
samp
l
iapo
rlapa
rt
ic
ipa
ciónencapa
ci
tac
ione
sté
cni
cas
,re
cor
rida
syv
is
ita
sa
qu
inta
sy me
rcado
sde
l AHB
,espa
cio
sded
iscus
iónconlo
sté
cni
cosde Camb
io Ru
ral3 de
todalareg
ión
,reun
ione
s de p
rodu
cto
res
,organ
iza
ción de pa
san
tía
s con e
stud
ian
tes
un
ive
rsi
tar
ios
,en
treo
tra
sac
tiv
idade
s.
O
tra
sac
cione
semp
rend
ida
squepe
rmi
tie
ronlad
iscus
iónye
lin
tercamb
iodeidea
s,
p
rob
lemá
ti
casype
rcep
cione
ssonlaa
cti
vapa
rt
ic
ipa
ciónent
resp
roye
cto
sdein
ves
tiga
ción
re
lac
ionado
salse
cto
rho
rt
íco
laengene
ral
,yp
lat
enseenpa
rt
icu
lar
.Es
tose
spa
cio
ses
tán
compue
sto
spo
rgrupo
scond
i
feren
tespe
rspe
ct
iva
ssob
ree
lárea4. A
sim
ismo
,miro
lcomo
re
spon
sab
lede
l Bo
let
ín Ho
rt
íco
lade
sdee
laño2005ha
stalaa
ctua
l
idadimp
l
icareun
ione
s

3
C
amb
io Ru
rale
sunp
rog
ram
ade
lMin
is
ter
iod
eAg
ri
cul
tur
a,G
anad
erí
ayP
esc
aye
lIn
st
itu
toN
aci
ona
lde
T
ecn
olog
ía Ag
rop
ecu
ari
a(INTA
)de
st
inadoap
equ
eño
s ym
edi
ano
sem
pre
sar
iosag
rop
ecu
ari
osqu
ebu
scan
s
olu
cion
esin
teg
ral
esasu
sprob
lem
as. Bu
scam
ejo
rarl
age
st
iónem
pre
sar
ial
,aum
ent
arl
aef
ic
ien
ciad
elo
s
p
roc
eso
spro
duc
tiv
os,con
sol
ida
rfo
rma
sdeo
rgan
izac
iónyfo
rta
lec
ere
lpo
derd
eneg
oci
ación
.
4
S
oycoo
rdi
nado
rde
lPr
oye
cto
:“An
ál
is
isd
elaSu
st
ent
abi
lid
add
edi
fer
ent
ess
is
tem
asd
eProdu
cci
ónh
ort
íco
laen
l
azon
adeL
aPl
ata
.De
sar
rol
lod
eAl
tern
at
iva
spa
ral
aPr
odu
cci
ónF
ami
li
ar”
.Ene
lma
rcod
elacon
voc
ato
riaa
P
roy
ect
oIn
st
itu
cion
ald
eInv
est
iga
ciónyEx
ten
sión d
elaF
acu
lt
add
eCi
enc
ias Ag
rar
iasyF
ore
sta
les(
UNLP
).
Ex
ped
ien
te
:200
-242
/09
.Re
sol
uci
ónd
eld
ecan
oNº
:279
/09
. Mon
tod
els
ubs
idi
o:$30
.00
0.Du
rac
ión
:2añ
os(d
e
D
ici
emb
red
el2009aD
ici
emb
re20
11)
.
A
sim
ism
o,p
art
ici
péene
lProy
ect
odeIn
ves
tig
aci
ón C
ien

fic
aod
eIn
nov
aci
ón T
ecn
ológ
icad
ela UBA
(UBACyT
)den
omin
ado “Ru
ral
idad
es,a
ctiv
idad
ese
conó
mic
asy m
erc
ado
sdet
rab
ajo ent
orn
oalÁ
rea
M
etropo
li
tan
adeBu
eno
sAi
res
”(G039
).P
erí
odo200
8-2010
.Di
rec
tor
:Rob
ert
oBen
enc
ia
.
A
dem
ás,enl
aac
tua
lid
adf
orm
opa
rted
elP
roy
ect
ode
lIn
st
itu
toN
aci
ona
ldeT
ecn
olog
ía Ag
rop
ecu
ari
a(I
NTA
)
d
enom
inado
:“E
con
omí
adel
asC
aden
asAg
roa
lim
ent
aria
syAg
roi
ndu
str
ial
es”(C
ódi
god
ePl
ani
fic
aci
ón:AE
ES-
3024
21)
.Coo
rdi
nado
rDan
ie
lIg
les
ias
.Pe
ríodo20
10-201
2.

24
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

con d
i
feren
tesa
cto
res de
l se
cto
r en donde se deba
ten y ed
i
tan no
tas de
st
inada
sal
p
rodu
cto
rho
rt
í la5.
co

E
stare
cop
i
lac
ióndein
forma
ciónhas
idoana
l
izadaenba
sea m
ifo
rma
cióndeg
rado
(
Ingen
iero Ag
rónomo
)y m
icomp
lemen
tac
iónconlo
ses
tud
iosso
cia
les ag
rar
ios que me
b
rindóla mae
str
íarea
l
izadaenFLACSO
.La
s708ho
rasdecu
rso
sdepo
stg
radotomado
s
re
sul
taronnosó
lohe
rram
ien
taspa
rauna má
scomp
letain
terp
reta
cióndelarea
l
idadde
l
se
cto
r,s
inoqueademá
slo
smi
smo
sfue
ronap
robado
s at
ravé
sdet
raba
jos monog
ráf
ico
s
quein
var
iab
lemen
teten
íancomoe
jelarea
l
idadde
l se
cto
rho
rt
íco
la.D
icho
savan
cesde m
i
te
sisde mae
str
íayluegodo
cto
radofue
ronred
iscu
tido
senlo
sámb
i
tosdeinve
stiga
cióny
e
xten
sión enlo
s cua
les pa
rt
ic
ipaba
,ree
labo
rado
s e in
corpo
rando p
rog
res
ivamen
telo
s
comen
tar
iosyapo
rte
srea
l
izado
s.

3
.2)Enpa
rt
icu
lar
.

sespe
cíf
icamen
te,la me
todo
log
ía pa
racadase
cción delate
sist
iene a
lguna
s
pa
rt
icu
lar
idade
sque me
recende
sta
carse
.
T
rasunap
rime
rae
tapaendondesel
levóacabouna re
vis
iónya
jus
tede
lplande
in
ves
tiga
ción
,lareda
cción de
ltraba
jo se d
iv
id
ióent
res pa
rte
s:a
)la de
term
ina
ción
,
de
scr
ipc
iónye
xplo
rac
iónde
l ma
rco(h
is
tór
ico
,po
lít
ico
-económ
icoycon
cep
tua
l)at
ravé
sde
l
cua
lsel
levanacabolast
ran
sfo
rma
cione
sdelae
stru
ctu
raho
rt
íco
la;b
)laiden
ti
fi
cac
ióny
aná
l
isi
sdela
stran
sfo
rma
cione
s;c
)ele
sbozode
lnue
vo mode
looe
stru
ctu
rap
rodu
ct
ivayde
aba
ste
cim
ien
toho
rt
íco
la.

a
)El ma
rco.
Pa
rala de
scr
ipc
ión y aná
l
isi
s de
l ma
rco h
is
tór
ico de con
forma
ción de
lcin
turón
p
laten
sesecon
side
ró una pe
rspe
cti
vate
rr
ito
ria
l
. Pa
ra e
l
losetu
vo encuen
ta atodo e
l
te
rr
ito
riop
laten
se,ynosó
loasupe
riu
rbanop
rod
uct
ivo
. Y má
saún
,secon
side
raronlo
s
su
ceso
socu
rr
ido
san
ive
lreg
iona
l
,na
ciona
lyaunmund
ia
lquea
fec
taronalacon
stru
cción

5
E
l Bo
let
ín Ho
rt
íco
la(
ISSN 0328
-719X
)esu
na pu
bli
cac
ión d
edi
vulg
aci
ón d
ein
form
aci
ónt
écn
icay
s
oci
oecon
ómi
cas
obr
elo
sdi
ver
sosa
spe
cto
squ
econ
form
ane
lpro
ces
odep
rodu
cci
ónycom
erc
ial
iza
ciónlo
caly
r
egi
ona
ldep
rodu
cto
sho
rt
íco
las
.Ese
labo
radocon
jun
tam
ent
epo
rlaF
acu
lt
add
eCi
enc
iasA
gra
ria
syF
ore
sta
les
(UNLP
),l
a Un
idadd
eEx
ten
siónyEx
per
imen
tac
ión A
dap
tat
ivaINTA G
ran Bu
eno
sAi
resye
lMin
is
ter
iod
e
A
sun
tosA
gra
rio
s(P
rov
.deBu
eno
sAi
res
).S
ehapu
bli
cadod
esd
e1992a200
2yd
esd
eOc
tub
red
e2005h
ast
ala
f
ech
a.T
ien
eun
asa
lid
acu
atr
ime
st
ral
,ypo
seeu
nat
irad
ade2500e
jem
pla
resg
ratu
ito
sdi
str
ibu
ido
sat
odoe
lpa
ís
.

25
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

de
lte
rr
ito
rio
,enin
tera
cciónconunase
riedefa
cto
res má
sau
tónomo
sob
ienpa
rt
icu
lare
sde
lareg
iónp
laten
se. Tamb
iénsepen
sóa
lte
rr
ito
rioba
joe
stud
iode
sdeunape
rspe
ct
ivade
pa
isa
je cu
l
tura
l
, y comota
l
, con mú
l
tip
les va
riab
les ein
tera
ccione
s. La o
cupa
ción de
l
te
rr
ito
rioseen
tiendecomop
rodu
ctodede
cis
ione
snosó
loe
conóm
ica
s,s
inoquetamb
ién
po

t
ica
syso
cia
les
.Todoe
l
lo,enun ma
rcoh
is
tóri
code
term
inado
.
E
lot
ro ma
rcocon
side
radoe
saque
lquec
ircun
scr
ibe alo
spro
ceso
sdet
ran
sfo
rma
ción
ba
jo e
stud
io, y queta
l vez a
rbi
tra
riamen
te se seg
rega
ron en“po

t
ica
seconóm
ica
sy
m
igra
tor
ias
”.La
smi
sma
ssonluegoju
sti
fi
cada
spo
r su
scond
ic
ionan
tesye
fec
tossob
ree
l
se
cto
r.E
l aná
l
isi
s de e
sta
s po
l
ít
ica
s alola
rgo d
elo
súl
timo
s 20 año
simp
l
icóla
s
is
tema
t
iza
ción dela b
ib
liog
raf
ía e
xis
ten
te,jun
to a
l aná
l
isi
s delaleg
is
lac
ión quefue
mu
tando a med
ida que se mod
i
ficabanlo
s gob
ierno
s, ylo
s con
tex
tosreg
iona
lesy
mund
ia
les
.Es
tain
forma
ciónluegofue c
ruzada con en
tre
vis
tasad
ive
rso
sin
forman
tes
c
lave
s.
Po
rúl
timo
,el ma
rcocon
cep
tua
leleg
idoyde
sar
rol
ladop
rov
ienede
len
foquegene
ral
p
lan
teadopo
rPie
rreBou
rdieu
. Me
todo
lóg
icamen
te,suv
is
iónhas
idore
con
stru
idaapa
rt
irde
unase
riedea
cti
vidade
sal
rededo
rde
lsem
ina
riodoc
tora
l“Lape
rspe
ct
ivadeP
ier
reBou
rdieu
comohe
rram
ien
taana
l
ít
icadelarea
l
idadso
cia
l”
,di
ctadopo
rla D
ra.A
l
icia Gu
tié
rre
zenla
UNLP en e
l 2009
. La b
ib
liog
raf
ía,la
sdi
scu
sione
slle
vada
s acaboyla monog
raf
íaf
ina
l
re
sul
tanp
i
lare
sdee
steapa
rtado
,siendoquepa
rasuadap
tac
ióna
ltemapa
rt
icu
larba
jo
e
stud
iosehaten
idoencuen
talae
xpe
rien
ciaa
cumuladaene
sto
saño
sdet
raba
joene
l
se
cto
rho
rt
íco
la.

b
) La
stran
sfo
rma
cione
sde
lae
stru
ctu
raho
rt
íco
la.
La ma
yor pa
rte delate
sise
xig
ió que se en
foca
ran lo
ses
fue
rzo
s enre
caba
r
in
forma
ciónquepe
rmi
t
ierade
term
ina
runade
scr
ipc
i
ónyca
rac
ter
iza
ciónde
lse
cto
rho
rt
íco
la
engene
ralyp
laten
seenpa
rt
icu
lar
,ysue
volu
ción ene
ltiempo
. Pa
rata
lse
lecc
iónsehan
ten
idoencuen
taa
lguno
sdelo
selemen
tosquecompo
nenunae
stru
ctu
raag
rar
ias
imp
le
(Ve
r Ma
rgio
tta y Benen
cia
, 1995
) ag
regándo
le o
tro
s que
,ac
ri
ter
io pe
rsona
l
, se
comp
lemen
tanpa
rauna má
spre
cisade
scr
ipc
iónde
lse
cto
rho
rt
íco
la.

Encuan
toalae
stru
ctu
raso
cia
l,sel
levóacaboune
stud
iode
lac
torso
cia
lcen
tr
alde
lainve
stiga
ción(ydelaa
cti
vidadho
rt
íco
la)
:elho
rt
icu
l
torbo
l
iviano
. Sep
rocu
róca
rac
ter
iza
r
sucompo
rtam
ien
to,su
ses
tra
teg
iasylóg
ica
sdea
cumu
lac
ión
,yaseaensuro
ldepeón
,
med
iero
,produ
cto
rycome
rcian
tequepo
sib
i
li
taron ypo
sib
i
li
tansua
scen
soso
cia
lya
van
ce
enlacadenaho
rt
íco
la.

26
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Lo
ses
tud
ios deca
so queca
rac
ter
izan acada g
rupo (peón
, med
ieroy p
rodu
cto
r)
fue
ron e
leg
ido
s, en p
rime
rté
rmino
, at
ravé
s delaté
cni
ca“bo
la de n
ieve
”: a cada
en
tre
vis
tadoseleped
íanlo
snomb
resdeo
tro
speone
s, med
iero
syp
rodu
cto
respa
rapode
r
en
tre
vis
tar
. Cone
l
losebu
scabagene
rarunadob
lere
feren
ciaa
lpró
ximosu
jeto
,tan
todela
pe
rsonaqueloibaaen
tre
vis
tarcomoa
sítamb
iéndela
scue
st
ione
squesecon
versaban
.A
suve
z,delo
snomb
ressuge
rido
sseha
cíaunase
lec
ciónenba
seava
riab
lesl
igada
sala
pe
rt
inen
cia dela
s ca
rac
ter
íst
ica
s de
l su
jeto pa
ra la con
stru
cción dela mue
stra
,la
lo
cal
iza
ciónde
les
tab
lec
imien
toylapo
sib
i
lidadyvo
lun
taddecoope
rac
ión
,en
treo
tra
s.E
sto
ú
l
timosefundamen
taenlasa
tura
ciónquelo
sen
trev
is
tado
svivenan
tee
staté
cni
ca(Ande
r-
Egg
,1982
)enlacua
lsep
rev
ió(a
l meno
slain
ten
ciónde
)unase
riedeen
cuen
tro
scone
l
in
forman
tea
lola
rgodeunt
iempop
rolongado
.
Pa
ra en
rique
cer y comp
lemen
tarla ca
rac
ter
iza
ción de e
ste su
jeto
,tamb
ién se
en
tre
vis
taron a p
rodu
cto
res de o
rigen i
tal
iano o c
rio
l
lo, té
cni
cos
, come
rcian
tes e
in
ves
tigado
res
. En cuan
to a
l núme
ro de ca
sos tomado
s
, se p
rocu
ró que e
stén
rep
resen
tada
stoda
sla
s gama
s de e
sto
s ho
rt
icu
l
tore
s,in
ten
tandol
lega
ral pun
to de
sa
tura
ción
,dadopo
rel momen
toenquesecom
ien
zan ae
scu
cha
rla
smi
sma
sre
spue
sta
s.
De
term
inado
slo
sca
sosdecadag
rupo
,lare
cop
i
lac
ióndelain
forma
ciónserea
l
izóa
t
ravé
sdela me
todo
log
íadeen
tre
vis
tafo
cal
izada(
A
lon
so,1995
;Va
l
les
,1997
)apa
rt
irdela
p
repa
rac
ióndeungu
ióndetema
sat
rata
rycen
tra
lizadaena
spe
cto
squesecon
side
ran
impo
rtan
tespa
ralain
ves
tiga
ción
,tomándo
selal
ib
er
taddeo
rdena
ryfo
rmu
larla
spregun
tas
alola
rgode
len
cuen
tro
.La
sen
tre
vis
tassea
rmabanpa
raquef
luye
randeun modoba
stan
te
l
ibre (ca
si como una cha
rla
), en donde segúnla p
red
ispo
sic
ión y comod
idad de
l
en
tre
vis
tado
,sein
ten
tabap
rofund
iza
ralguna
scue
stione
sob
ienindaga
rnue
vosa
sun
tos
.Al
f
ina
l
iza
rla m
isma
,secon
tro
labaquetodo
slo
stem
asha
yans
idoabo
rdado
s,rea
l
izándo
se
p
regun
tase
spe
cíf
ica
s de aque
l
los pun
tos que no su
rgie
ron enfo
rma “e
spon
tánea
”.
Med
ian
tee
stere
levam
ien
tosep
retend
iócono
cerno só
lola
ses
tra
teg
iasadop
tada
s,su
s
re
sul
tado
seimpa
cto
s:tamb
iénsebu
sca
ronla
sra
zone
socond
ic
ionan
tesquel
leva
rona
toma
rdi
cha
sde
cis
ione
s.
E
lpropó
si
to de en
tende
rla
stran
sfo
rma
cione
socu
rrida
s en e
l CHPy e
lro
l delo
s
ho
rt
icu
l
tore
s bo
l
iviano
s en e
lmi
smo
,ex
ig
ió ana
l
iza
r alafam
i
lia bo
l
iviana
,la exp
lota
ción
ho
rt
íco
layla mane
raenlacua
lambo
sin
tera
ccionan
.Sib
iene
lin
teré
sre
sideenla
sfo
rma
s
de p
rodu
cir
, la
s fo
rma
s de v
iv
ir adqu
ieren tamb
ién g
ran re
levan
cia
. E
sto e
sas
í
p
rin
cipa
lmen
te enla
sexp
lota
cione
sfam
i
lia
res
, comola
s que ca
rac
ter
izan a
l ho
rt
icu
l
tor
bo
l
iviano
,endondelo
slím
ite
sdelaun
idaddep
rodu
cciónylaun
idadderep
rodu
cciónson
d
i
fuso
sycompa
rtenla manodeob
raye
lespa
cio
. Es
to m
ismosu
cedeene
lca
sodela
s

27
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

e
stra
teg
ias de a
cumu
lac
ión de
l peón y e
l med
iero
, en dondelo
s compo
rtam
ien
tos
domé
sti
cos po
seen g
ranre
levan
cia
. Po
rlo quese e
stud
iaronytu
vie
ron encuen
ta do
s
e
spa
cio
spr
inc
ipa
les
:eldelaexp
lota
ciónye
ldelafam
i
lia
,oloquese
ríalo m
ismo
,lae
sfe
ra
delap
rodu
cciónsepa
rada(ana
l
ít
icamen
te)delae
sfe
raderep
rodu
cción
,pre
standog
ran
a
ten
ciónenla
inf
luen
cia mu
tua
.
Unafa
cetain
sepa
rab
ledee
stea
cto
reslacue
st
ión delafue
rzadet
raba
jo,yaquee
l
m
ismoca
si monopo
l
izasuo
fer
tay
,en meno
r med
ida
, sudemandaenLaP
lata
.Po
rloque
la
s en
tre
vis
tas bu
scabanindaga
race
rca de su e
xpe
rien
cia pe
rsona
l enlo
sdi
feren
tes
e
stra
tospo
rlo
squepa
só,supe
rcep
cióna
cercade
ltraba
jo,la
scond
ic
ione
slabo
rale
sy
con
fl
ic
tosre
lac
ionado
scone
lmi
smo
.Es
tain
forma
cióncon
stan
temen
teset
riangu
labatan
to
conlaleg
is
lac
iónlabo
raldecada momen
to,comoco
nsu
jeto
syo
rgan
iza
cione
sconin
teré
s
en e
ltraba
jo ho
rt
íco
la: p
rodu
cto
resy a
soc
iac
ione
s de p
rodu
cto
res
;traba
jado
res
,
a
soc
iac
ione
s det
raba
jado
resyg
rem
ios
; como a
sítamb
ién conté
cni
cos de
l AHB y
fun
ciona
rio
sde
lMin
is
ter
iodeT
raba
jo.

E
l segundo componen
te dela e
stru
ctu
ra ho
rt
íco
la e
s la“p
rodu
cción
”. De
scr
ib
iry
ana
l
iza
rlae
stru
ctu
rap
rodu
cti
vaimp
l
icae
spe
ci
fica
r:i
)quésep
rodu
ce;i
i)cuán
tosep
rodu
ce;
i
i
i)cómosep
rodu
ce;i
v)conquéca
l
idadsep
rodu
ceyv
)cómosein
ser
tae
sap
rodu
cciónen
e
lsi
stemadeaba
ste
cim
ien
tode
l GBA
.Pa
rae
l
losere
cur
rióalain
forma
ciónqueb
rindanlo
s
Cen
sosNa
ciona
lesAg
rope
cua
rio
sde1988y2002
,comoa
sítamb
iénlo
s Cen
sosHo
rt
íco
las
delap
rov
inc
iade Bueno
sAi
res1998y2001y Ho
rt
iflo
ríco
lade2005
,ten
iendoe
sto
stre
s
ú
l
timo
sre
levam
ien
tosca
rac
ter
íst
ica
s mu
yimpo
rtan
tes
,deb
idoalo
ssign
i
fica
ti
vos momen
tos
enquesel
leva
ronacabo
. Pa
rae
lúl
timoañode
lpe
ríodoba
joe
stud
io(2010
),sel
levóa
cabounae
st
ima
ciónenba
seada
tosdeS
tav
isky(20
10)
.
E
sindudab
lelad
i
ficu
l
tadquep
lan
teaunbuend
iagnó
sti
codelas
i
tua
ciónye
volu
ción
delap
rodu
cciónho
rt
íco
lacuandoe
xis
teau
sen
ciadein
forma
cióncompa
rab
leene
ltiempoy
enla
sdi
feren
tesreg
ione
sdep
rodu
cción
.En
trela
sdi
fi
cul
tade
sen
con
trada
s,sob
resa
len
:
• Fa
l
tadea
ctua
l
iza
cióndelain
forma
cióndereg
is
trope
riód
ico
.
• Cub
rim
ien
topa
rcia
ly/oreg
iona
ldela
info
rma
cióncen
sal
.
• Au
sen
ciadereg
is
trodea
lguna
sva
riab
lesy
/odes
ucompa
rac
iónene
lt
iempo
.
Po
rel
lo,ave
cessehare
cur
ridoae
stima
cione
so compa
rac
ione
sen
tred
i
feren
tes
fuen
tesore
levam
ien
tosdeda
tos
.Sib
iene
stodeno
taine
xac
ti
tud
,den
inguna mane
rapone
endudala
scon
clu
sionesquesepuedene
xtrae
rdela
smi
sma
s.Lo
sre
sul
tado
salo
squese
l
legason
,cuan
to mu
cho
,sube
stima
cione
s que
, aun a
s
í, pe
rmi
ten a
vizo
rare
volu
cione
s,
con
tinu
idade
s o camb
ios
. Pa
rale
lamen
te,d
icha
s dedu
ccione
s han s
idot
riangu
lada
sy

28
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

co
rrobo
rada
s at
ravé
s dela
ssa
l
ida
s acampo
,víai
nfo
rman
tesca
l
if
icado
s ein
forma
ción
b
ib
liog
ráf
ica
.
Den
tro dela e
stru
ctu
ra p
rodu
cti
va,e
s po
sib
lein
clu
irla
stran
sfo
rma
cione
s enlo
s
s
is
tema
s de come
rcia
l
iza
ción
. Pa
ra e
squema
t
iza
rlo
s, no só
lo se ha re
cur
rido ala
in
forma
ciónb
ib
liog
ráf
icaydep
rodu
cciónconobv
ia
sin
fluen
cia
sene
stee
slabón
;tamb
iénse
ha ape
lado a en
tre
vis
tascontodo
slo
sac
tore
squein
tera
ctúan en e
ste e
slabón
. De
sde
p
rodu
cto
res con su
sdi
feren
tese
stra
teg
ias de ven
ta (
“en qu
inta
”,v
ía con
signa
tar
io, en
pue
stop
rop
io)
,pa
sandopo
rlo
stran
spo
rt
is
ta,changa
s rine
s de
l me
rcadoha
stal
lega
ralo
s
come
rcian
tespue
ste
ros
,con
signa
tar
ios
,produ
cto
res
-re
vendedo
resde
l No
rtey Oe
steyde
l
re
stode
lpa
ís.Tamb
iénsere
cor
rie
ronlo
s me
rcado
sde
l GBAyseen
tre
vis
taronaa
lguno
s
fun
ciona
rio
s.

F
ina
lmen
te,den
trodelae
stru
ctu
rafund
iar
ia,e
les
tud
iodelaren
tadelat
ier
ratu
voun
p
rofundode
sar
rol
lo.Pa
rae
l
loenunap
rime
rapa
rte secon
cep
tua
l
izaala m
isma
,ut
i
lizando
tan
toalo
seconom
is
tasc
lás
ico
scomoalo
scon
temp
oráneo
s.Pa
rale
lamen
te,e
laná
l
isi
sde
laleg
is
lac
iónv
igen
tefued
iscu
tidoconabogado
spa
rauna me
jorin
terp
reta
cióndela m
isma
.
Se en
tre
vis
tarontan
to a a
rrenda
tar
ioscomo a
rrendado
res
,y ala
s do
sinmob
i
lia
ria
s de
t
ier
ras má
simpo
rtan
tesdeLa P
lata
. Po
rúl
timo
,espa
rade
sta
carquela
sprob
lemá
tica
s
ana
l
izada
ssu
rgendecon
fl
ic
tosrea
lesya
ctua
les de
lse
cto
r. Po
rca
so,g
ran pa
rte delo
de
scr
iptosu
rgeenba
sea
lsegu
imien
todedo
sgruposdeCamb
ioRu
ral
,siendoe
lco
stoyla
reno
vac
iónde
lcon
tra
todea
rrendam
ien
todo
sde
losp
rob
lema
sat
raba
jado
s.

c
) Nue
vo mode
lop
rodu
ct
ivoydeaba
ste
cim
ien
to.
Pa
rae
lesbo
zode
lnue
vo mode
lop
rodu
cti
voydeabas
tec
imien
tosere
cur
rió
,cla
ro
e
stá
,atodalain
forma
ciónre
cole
ctadayana
l
izada. Conuna m
iradate
rr
ito
ria
l
,amp
l
iae
h
is
tór
ica
, con
side
randola e
volu
ción de
l se
cto
r,la in
fluen
cia dela
s m
igra
cione
s,la
s
e
stra
teg
iasdelo
sho
rt
icu
l
tore
sycome
rcian
tes
,ylapo

ti
ca m
igra
tor
iaye
conóm
ica
,jun
to
conda
tosse
cunda
rio
squedemue
stranunade
ses
tru
ctu
rac
iónyree
stru
ctu
rac
ión
,sea
lcan
za
ae
sbo
zarun mode
lo,t
rassut
riangu
lac
ióncond
i
feren
tesa
cto
resde
lse
cto
r

Conla me
todo
log
ía desc
rip
ta se pudore
con
stru
ir y exp
l
ica
r de mane
ra amp
l
ia y
p
rec
isa
,unase
riedet
ran
sfo
rma
cione
senlae
stru
ctu
raho
rt
íco
lap
laten
seenlo
súl
timo
s20
año
sylain
fluen
ciaquelate
cno
log
ía,lafue
rzadet
raba
joylo
sho
rt
icu
l
tore
sbo
l
iviano
shan
ten
idoene
l
la.Lap
resen
tete
sissupe
rauna m
iradade
scr
ipt
ivay
loca
l
,log
rando(ydeb
iendo
)

29
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

a
rt
icu
lare
steca
soconlo
sfenómeno
socu
rr
ido
sani
velreg
iona
lyna
ciona
l
,yenunp
roce
so
cu
ya e
sca
la e
s má
s amp
l
ia aún
:ela
van
ce de
lcap
i
tal
ismo en e
l ag
ro,conla pa
rt
icu
lar
u
ti
l
iza
ciónene
lse
cto
rdea
lguno
s me
can
ismo
snocap
i
tal
is
tas
.

4
. CONTEN
IDODELOSCAP
ÍTULOSDELATES
IS.

Lo
stre
spr
ime
roscap
ítu
losdelap
resen
tete
sisse de
stinanpa
rade
scr
ib
iryana
l
iza
rel
ma
rcoocon
tex
tode
lob
jetoba
joe
stud
io,de
sded
ive
rso
spun
tosdev
is
ta. Conuna m
irada
e
stru
ctu
ral
,sepa
rtedelo má
sgene
ral-
léa
se,deunase
riedep
lano
squesesupe
rponene
in
ter
rela
cionan
-pa
raluego
irindagandoy
llegandoalopa
rt
icu
lar
.
E
lpr
ime
ro de e
sto
splano
s se de
spl
iega en e
l Cap
ítu
loI, denom
inadoMa
rco
Con
cep
tua
l pa
ra e
les
tud
io dela Ho
rt
icu
l
tura P
laten
se. E
ste Cap
ítu
lo de
sar
rol
lala
pe
rspe
cti
vade P
ier
re Bou
rdieucomohe
rram
ien
tadeaná
l
isi
sdelarea
l
idadso
cia
l
. Po
run
ladoselaju
sti
ficacomolaque me
jorin
terp
retayexp
l
icalap
rác
ticaso
cia
ldelo
sagen
tes
pa
rt
ic
ipan
tesde
lse
cto
rho
rt
íco
lap
laten
seysu
ses
tra
teg
iasderep
rodu
cciónso
cia
l
. Ypo
r
o
trolado
,sel
levaacabounaadap
tac
ióna
lte
rr
ito
rioba
joe
stud
io. Pa
rae
l
losed
iv
idee
l
cap
ítu
loendo
sse
ccione
s.
Ene
lpr
ime
rodee
l
lossed
iscu
telape
rspe
ct
ivade Bou
rdieuenfo
rmaine
spe
cíf
ica
.Se
de
sar
rol
lanla
slínea
sclave
sde
lpen
sam
ien
to(i
-Dia
léc
ticaen
treob
jet
iv
ismoysub
jet
iv
ismo
;
i
i-P
rác
tica So
cia
ly E
stra
teg
ia;i
i
i- Pe
rspe
cti
vae
stru
ctu
ral
is
ta-con
stru
ct
iv
is
tade Bou
rdieu
)
comoa
sítamb
iénsu
scon
cep
tosfundamen
tale
s(i
-Campo
;i
i-Hab
i
tus
;i
ii
-Sen
tidoP
rác
tico
).
Enunasegundapa
rtesel
levaacabounen
sayot
itulado“E
lcampoho
rt
íco
laye
l
hab
i
tusdec
lasebo
l
iviano
. Unare
inte
rpre
tac
iónbou
rdianadelap
rác
ticaso
cia
lene
lÁrea
Ho
rt
íco
la Bonae
ren
se”
. En e
ste apa
rtado se bu
sca apo
rta
relemen
tos que e
xpl
iquenla
p
rác
ticaso
cia
l de
lpr
inc
ipa
l agen
te delareg
ión ho
rt
íco
la de Bueno
sAi
res
:el ho
rt
icu
l
tor
bo
l
iviano
.

Ene
l Cap
ítu
loI
I -Con
forma
ciónde
lCin
turón Ho
rt
íco
la P
laten
seha
sta lo
s’90-se
p
resen
taunpano
ramadelacon
forma
ciónh
is
tór
ico
-reg
iona
lde
lCin
turónHo
rt
íco
laP
laten
se,
ob
servandolo
scamb
iosycon
tinu
idade
socu
rr
ido
sdesdelafunda
ción m
ismadeLa P
lata
.
E
stud
iarlah
is
tor
ia,d
inám
icaye
volu
ciónde
lte
rri
tor
ioho
rt
íco
laapo
rtae
lemen
tosne
cesa
rio
s
y aunin
sos
layab
les pa
ra una me
jorin
terp
reta
ción d
ela
s po
ste
rio
rest
ran
sfo
rma
cione
s
o
cur
rida
s,ob
jetocen
tra
ldelap
resen
tete
sisdo
cto
ral
.Es
tetemae
sabo
rdadode
sdeuna

30
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

pe
rspe
cti
va me
todo
lóg
ica h
is
tór
ica
, e
conóm
ica y geog
ráf
ica
, ob
servándo
se e
tapa
s
c
laramen
ted
i
feren
ciab
les
:In
ic
ios
,Con
sol
ida
cióny D
i
feren
cia
ciónde
laho
rt
icu
l
turap
laten
se.

A su vez
, sein
ten
ta en e
l Cap
ítu
loI
II -Con
tex
tos - abo
rda
rla
s ca
rac
ter
íst
ica
s
“co
yun
tura
les
”quepo
sib
i
li
taronyha
stain
cen
tiva
ronenlo
súl
timo
s20año
slo
spro
ceso
sde
t
ran
sfo
rma
ción de
l se
cto
r ho
rt
íco
la p
laten
se y e
lro
l que adqu
ierenlo
s ho
rt
icu
l
tore
s
bo
l
iviano
s. Pa
rae
l
losede
scr
ibenyana
l
izanla
spo

t
ica
seconóm
ica
sdelo
s‘90
,ha
ciendo
h
incap
iéenlo
spro
ceso
sdere
ces
ión
,cr
is
isyde
valua
ción
.Ytamb
iénlo
scamb
iosa
cae
cido
s
de
sdelade
valua
ciónde
l2002ha
stalaa
ctua
l
idad
.Elcon
tex
toe
stud
iadonosese
sgaalo
e
conóm
ico
,in
corpo
rándo
se a
spe
cto
s po
l
ít
ico
s -leg
is
lat
ivo
s(le
yes pa
rala m
igra
ción
,
o
rdenam
ien
tote
rr
ito
ria
l
,leg
is
lac
iónlabo
ral
,etc
.),te
cno
lóg
ico
s(in
verná
culo
s)ycome
rcia
les
(G
ranD
is
tr
ibu
ción
),en
treo
tro
s.

lCap
E ítu
loIV -E
lho
rt
icu
l
torbo
l
ivianoenLaP
lata-secen
traene
lsu
jetop
rotagón
ico
dela
stran
sfo
rma
cione
s de
l se
cto
r enlo
súl
timo
s 20 año
s.E
lpropó
si
to e
s de
scr
ib
iry
ca
rac
ter
iza
rla fo
rma en que un g
rupo de campe
sino
s bo
l
ivianos en p
roce
so de
de
scompo
sic
ión
,tra
smig
raralaA
rgen
t
ina
,en
cuen
tranuná
reaqueleb
rindaopo
rtun
idade
s

rea Ho
rt
íco
la Bonae
ren
se-
,log
rando una mo
vi
lidad e
conóm
ica y d
ife
ren
cia
ción como
p
rodu
cto
rescap
i
tal
is
tas
,apa
rt
irdeunae
stra
teg
iadea
cumu
lac
iónquecon
servae
lemen
tos
campe
sino
s. Con
cre
tamen
te,sebu
scaiden
ti
fi
carla
ses
tra
teg
iasdomé
st
ica
s,p
rodu
ct
iva
sy
come
rcia
lesquelepe
rmi
tie
ronype
rmi
tene
stea
sce
nsoso
cioe
conóm
ico
,cap
i
tal
iza
cióny
d
i
feren
cia
ción en un pe
ríodo det
iempore
lat
ivamen
te a
cotado
. Po
rúl
timo
, se pone a
con
side
rac
ión la fo
rta
leza de la a
ctua
l e
tapa de d
ife
ren
cia
ción
, su tenden
cia a
l
abu
rgue
sam
ien
toy
lass
imi
l
itude
scone
l“ca
soi
taliano
”.

M
ien
tra
squee
l Cap
ítu
loV -Fue
rzadet
raba
joenlaho
rt
icu
l
turap
laten
se-con
stade
unade
scr
ipc
iónyaná
l
isisdela
sca
rac
ter
íst
ica
sde
ltraba
joho
rt
íco
la.E
lmismonosede
tiene
s
imp
lemen
teensu
sva
riab
lescua
l
ita
tiva
socuan
ti
tat
iva
s,s
inoquebu
scae
lemen
tosola
fo
rmaat
ravé
sdelacua
lsu
rgedeé
steunacompe
ti
t
ividadquecoad
yuvónosó
loa
lascen
so
so
cia
lye
conóm
icode
lho
rt
icu
l
torbo
l
iviano(ye
lpa
rale
lode
spla
zam
ien
todelo
sho
rt
icu
l
tore
s
i
tal
iano
s)comoa
sítamb
iénasupe
rsi
sten
cia
,con
so
lida
ciónyc
rec
imien
to,entodoe
lpa
ísy
enLa P
lataenpa
rt
icu
lar
.As
imi
smo
,seleded
icaunapa
rtadoade
tal
larcómola manode
ob
raset
ran
sfo
rmaa
lave
zenunadela
spr
inc
ipa
lesl
imi
tan
tesdelaa
ct
iv
idadho
ydía
.

31
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Se abo
ca e
l Cap
ítu
lo V
I -In
f
luen
cia
s dela p
rodu
cción p
laten
se en e
l mode
lode
aba
ste
cim
ien
to de ho
rta
l
iza
sal G
ran Bueno
sAi
res-a
ltra
tam
ien
to dela e
stru
ctu
ra
p
rodu
cti
va,ene
l ma
rcodela
stran
sfo
rma
cione
sdelae
stru
ctu
raho
rt
íco
lap
laten
se.De
scr
ib
ir
yana
l
iza
res
tesub
sis
temaimp
l
icae
spe
ci
fi
car
:i)quésep
rodu
ce;i
i)cuán
tosep
rodu
ce;i
i
i)
cómosep
rodu
ce;i
v)conquéca
l
idadsep
rodu
ceyv
)cómosein
ser
tae
sap
rodu
cciónene
l
s
is
temadeaba
ste
cim
ien
tode
l GBA
.As
imi
smo
,lae
volu
ciónya
ctua
l
idaddelae
stru
ctu
ra
p
rodu
cti
vap
laten
seenlo
súl
timo
s20año
ssein
terp
retaenfun
cióndelain
tera
cciónde
l
re
stode
lse
cto
rho
rt
íco
lareg
iona
l(léa
se,Á
rea Ho
rt
íco
la Bonae
ren
se)
,na
ciona
lytamb
ién
in
terna
ciona
l
.
Cone
sto
sob
jet
ivo
s,e
lpre
sen
tecap
ítu
losein
ic
ia conunab
revede
scr
ipc
ióndela
p
rodu
cciónho
rt
íco
laa
rgen
tinaengene
ralya
ctua
l
,espe
ci
ficandoqué
,dóndeycuán
tose
p
rodu
ce.Ene
lsegundoa
cáp
i
tesep
resen
tee
l mode
lodeaba
ste
cim
ien
todeho
rta
l
iza
sala
s
g
rande
surbe
sengene
ral
,ya
l GBAenpa
rt
icu
lar
,ha
ciaf
ine
sdelo
saño
s’80
.El mode
lode
aba
ste
cim
ien
tose mod
i
ficaenlo
súl
timo
s20año
s,ana
l
izándo
sed
ichoscamb
iosendo
s
pa
rte
s.P
rime
ro-ene
l3ºa
cáp
i
te-sede
sar
rol
lanla
sdinám
ica
sob
servada
senla
sreg
ione
s
e
xtra
-AHB con su
s pa
rt
icu
lar
idade
s ag
roe
cológ
ica
s, su
s cu
l
tivo
sy p
rodu
ccione
s, y su
s
e
stra
teg
iasp
rodu
cti
vasycome
rcia
leso
rien
tada
sal me
rcado de
l GBA
. Con e
ste ma
rco
gene
ral
, se pa
sa enlo
ssigu
ien
test
res apa
rtado
s(N
º4, 5y 6
) a de
tal
larla e
volu
ción
p
rodu
cti
vade
lÁrea Ho
rt
íco
la Bonae
ren
se(AHB
),regiónendondeseen
cuen
train
ser
tae
l
C
intu
rónHo
rt
íco
laP
laten
se(CHP
).F
ina
lmen
teserea
l
izaene
l7ºapa
rtadounb
reveaná
l
isis
dela
sin
tera
ccione
sye
fec
tosquetu
vie
ronla
sdi
feren
tese
volu
cione
sprodu
cti
vas de La
P
lata
,elre
stode
lse
cto
rho
rt
íco
laye
laba
ste
cimien
todeho
rta
l
iza
sde
lGranBueno
sAi
res
.

E
l Cap
ítu
lo V
II -Lat
ier
raene
lCin
turón Ho
rt
íco
la P
laten
se-cen
trae
laná
l
isi
senla
fo
rmadea
cce
sop
reponde
ran
tealat
ier
raque mue
straenlaa
ctua
l
idade
lCin
turónHo
rt
íco
la
P
laten
se:e
lar
rendam
ien
to.
Pa
rae
l
losede
stinatodounp
rime
rapa
rtadopa
raana
l
iza
rcon
cep
tua
lmen
tealaren
ta
delat
ier
ra.Suaná
l
isi
shi
stó
rico
,po
l
ít
icoye
conóm
icore
sul
taun ma
rcoimp
resc
ind
ib
lepa
ra
una má
scla
raycomp
letain
terp
reta
ciónde
les
tud
io dee
stapa
rt
icu
lar
idaddelaho
rt
icu
l
tura
p
laten
se. Enba
seae
se ma
rcoteó
rico
,sede
sar
rol
launsegundoapa
rtadocu
yoob
jet
ivo
gene
ralbu
scaca
rac
ter
iza
rlaren
taenlaho
rt
icu
l
turap
laten
se.Pa
rae
l
loa
lin
ic
iosee
xam
inan
lo
scon
tra
tos de a
rrendam
ien
tos
, ha
ciendo e
spe
cia
lhin
cap
ié enla de
term
ina
ción delo
s
p
rec
iosyp
lazo
s de
l con
tra
to, y su g
rado dere
spe
to conlaleg
is
lac
ión v
igen
te.A
con
tinua
ción
,seindaganteó
ricamen
tela
sva
riab
les quede
term
inane
l mon
todelaren
tay
du
rac
iónde
lcon
tra
to. Cond
ichad
iscu
siónsepa
saacon
side
rarlo
s mo
t
ivo
stan
tode
lal
to

32
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

p
rec
iode
lar
rendam
ien
toenlaho
rt
icu
l
turap
laten
se,comoa
sítamb
iénlahe
terogene
idad
in
tra
reg
iona
l
.

La come
rcia
l
iza
ción de ho
rta
l
iza
s sel
leva e
lCap
ítu
lo V
II
I. A
l
lí serea
l
iza una
rep
resen
tac
ión y e
valua
ción de
lSi
stema de Come
rcia
liza
ción de Ho
rta
l
iza
s, bu
scando
de
term
ina
rlo
s camb
ioso
cur
rido
s enlo
súl
timo
s 20 año
s, ylain
fluen
cia de
l ho
rt
icu
l
tor
bo
l
ivianoenlo
smi
smo
s.E
sto
s,f
ina
lmen
te,se
ránin
sumo
sdes
ign
i
fica
t
ivaimpo
rtan
ciaa
l
momen
to de ana
l
iza
rla
stran
sfo
rma
cione
s enla e
stru
ctu
ra ho
rt
íco
la,p
ropó
si
to dela
p
resen
tete
sis
.
Pa
rae
l
lo,enunap
rime
rapa
rtesel
levaacabouna de
scr
ipc
ióndela
sca
rac
ter
íst
ica
s
de
lprodu
cto ag
rope
cua
rio en gene
ral
,y ho
rt
íco
la en pa
rt
icu
lar
,lo
sprob
lema
s que e
sto
p
lan
teaysuin
fluen
ciaene
lsi
stemadecome
rcia
l
iza
ción
. Acon
tinua
ción
,see
sbo
zaun
s
is
temadecome
rcia
l
izac
ióndeho
rta
l
iza
s,endonde serep
resen
tanlo
sdi
feren
tescana
les
decome
rcia
l
iza
ciónpo
rdondee
lprodu
ctoc
ircu
la,de
sdee
lprodu
cto
rha
stae
lcon
sum
ido
r.
Segu
idamen
te,enunate
rce
rapa
rte
,es
tes
is
temase de
sag
regapa
ralaca
rac
ter
iza
ciónde
lareg
iónba
joe
stud
io(La P
lata
),tomándo
secomor
e
feren
ciatan
tolacome
rcia
l
iza
ciónde
l
re
sto de
lÁrea Ho
rt
íco
la Bonae
ren
secomola p
rov
inc
ial
. Con e
stose bu
sca de
term
ina
r
s
imi
l
itude
sypa
rt
icu
lar
idade
sde
l“S
is
temade Come
rcia
l
iza
ción Ho
rt
íco
laP
laten
se”
,nosó
lo
cuan
ti
tat
ivamen
tes
inocua
l
ita
tivamen
te.Enunacua
rtapa
rte
,sede
sar
rol
laenp
rofund
idade
l
cana
l quefue y s
igue s
iendo e
l má
simpo
rtan
te:e
l rep
resen
tado po
rel Me
rcado
Con
cen
trado
r. Po
ste
rio
rmen
te,sede
tal
lae
lpro
ceso de“bo
l
ivian
iza
ción
”delo
s me
rcado
sy
dep
rác
ticamen
tetodoe
les
labóndecome
rcia
l
iza
ción
,exp
l
ici
tandotan
tola
scau
sascomo
la
scon
secuen
cia
ssob
ree
lmi
smo
.

l Cap
E ítu
loIX -E
lnue
vo mode
lop
rodu
ct
ivoho
rt
íco
lap
laten
seyla re
con
figu
rac
ión
reg
iona
l-e
xam
inalaa
ctua
les
tru
ctu
raso
ciop
rodu
cti
vadela
spe
ri
fer
iasho
rt
íco
lasde
lÁrea
Ho
rt
íco
la Bonae
ren
se(AHB
),sue
volu
ción enlo
súl
timo
scin
cuen
taaño
sye
lpape
lque
juga
ronlo
smig
ran
tesbo
l
iviano
sensu
sre
compo
sic
i
one
sso
cio
-espa
cia
les
. Ene
l ma
rcode
unase
riedecamb
iospo

t
ico
s,e
conóm
ico
s,te
cno
lóg
ico
s,m
igra
tor
iosydea
van
cedela
f
ron
teraag
ríco
layu
rbana
,sese
lecc
ionanuncon
jun
todefa
cto
resc
lave
spa
rae
lse
cto
r
ho
rt
íco
la,e
spe
cia
lmen
teenlareg
iónno
rte(P
i
lar
) ysu
r(LaP
lata
)de
lAHB
.Seev
iden
ciauna
fue
rtetenden
ciaha
cialad
i
feren
cia
cióne
spa
cia
lye
lde
sar
rol
lode
sigua
lene
lin
ter
iorde
l
AHB
,as
í comotamb
ién un qu
ieb
re en un á
rea que ahora se puede seña
lar como
he
terogénea
. La e
stru
ctu
ra d
i
feren
ciada a
ctua
l de
lárea se p
rofund
izatan
to po
rla
s
e
volu
cione
sdi
sím
i
lesdelo
spa
rt
ido
scomopo
rla
sca
rac
ter
íst
ica
sdelo
smig
ran
tes
,loque

33
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

noimp
ide nueva
sar
ticu
lac
ione
s,e
stru
ctu
rándo
se como un“a
rch
ip

lago
” ho
rt
íco
la. La
in
fluen
cia de la ho
rt
icu
l
tura p
laten
se re
sul
ta e
sen
c
ial en e
sta dese
stru
ctu
rac
ión y
ree
stru
ctu
rac
ión
.

Po
rúl
timo
,sede
sar
rol
lanla
s Con
clu
sione
syre
fle
xiona
sgene
rale
s a
lcan
zada
salo
la
rgodelainve
stiga
ción
,dandocuen
tade
:lo
scam
b
ios(an
ive
llo
cal
,reg
iona
lyna
ciona
l)y
e
lcon
tex
toh
is
tór
ico
,po
l
ít
icoye
conóm
ico(quepoten
ció
,po
sib
i
li
tóy
/od
ire
ccionó
)y ma
rco
teó
rico(u
ti
l
izado
).Serema
rcan
losp
i
lare
sdela
stran
sfo
rma
cione
s(e
lho
rt
icu
l
torbo
l
iviano
,la
e
xplo
tac
ióndesufue
rzadet
raba
joylate
cno
log
ía de
linve
rná
culo
)ysu
scon
secuen
cia
sen
cuan
toalo
sprob
lema
sre
lac
ionado
salafo
rmadea
cce
soalat
ier
ra,la
sal
tera
cione
senla
come
rcia
l
iza
ciónyla
s me
rma
sprodu
cti
vase
xtra
reg
iónp
laten
se.Contodoe
l
lo,sep
lan
teae
l
nue
vo mode
lo de p
rodu
cción y aba
ste
cim
ien
to a n
ive
l lo
cal
,reg
iona
l y na
ciona
l
, pa
ra
f
ina
l
iza
rconuna m
iradac

ti
cay
lafo
rmu
lac
iónd
eunah
ipó
tes
ispo
rcuan
tolaho
rt
icu
l
turade
LaP
latasee
sta
ríacon
vir
tiendoenunag
lome
radoeconóm
ico
.

Late
sisensucon
jun
top
roveeunaná
l
isi
sdelap
rodu
cción
,late
cno
log
ía,lat
ier
ra,lo
s
agen
tes dela p
rodu
cción
,lacome
rcia
l
iza
ción
,lafue
rza det
raba
jo que
, enin
tera
cción
,
b
rindane
lemen
tosnosó
lopa
rain
terp
reta
rla
strans
forma
cione
senlae
stru
ctu
raho
rt
íco
la
p
laten
se,s
ino quetamb
iénlog
ran de
sar
rol
lar o pone
r encue
stión e
l nue
vo mode
lo de
p
rodu
cciónyaba
ste
cim
ien
toan
ive
lag
regado
. Queeltodosea má
squelasumadela
s
pa
rte
snoimp
l
ica-ene
steca
so-quesepuedantomarlo
scap
ítu
losenfo
rmaind
iv
idua
l,s
in
quee
l
lohagape
rde
rlaun
idadycohe
ren
ciadecada apa
rtado
.

34
l

a
.
.

l
ANÁLI MOS20AÑOS.
la
.E
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TI

e
º1

ae
r
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

s
co

tu
s

en
loN
M
atí
asG
arc
ía
s20año

r
í

l
a
t

cu
t
r

lp

a
iaho

Cap
ítu
loI-MARCOCONCEPTUALESTUD
IODELAHORT
.PLATENSE
.
tu

i
pl
t
a
r
í

tu
aho
ap
r
imo

ep
ra

l
c
raag
t

co Con
e
súl

iod
tu
seen lo

tud
c
ru

r
s
t

a
s

e
M
delae
la
p ten

35
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

MARCOCONCEPTUAL
PARAELESTUD
IODELAHORTICULTURAPLATENSE
.

INTRODUCC
IÓN
.

A
les
tud
iarla
stran
sfo
rma
cione
sde
lCin
turónHo
rt
íco
laP
laten
seenlo
súl
timo
s30año
s
ya
lho
rt
icu
l
torbo
l
ivianoenpa
rt
icu
lar(Ve
rBenen
cia1997y2006
; Ga
rcía
,2011a
,Ringue
let
,
2003
),su
rgenunase
riedep
regun
tasencuan
toala p
rác
t
icaso
cia
l
:
• ¿Po
rqué
,ag
rande
sra
sgo
s,lo
sho
rt
icu
l
tore
sbo
l
iv
iano
stienenuncompo
rtam
ien
to
pa
rt
icu
lar?
.
• ¿Po
r quélo
s ho
rt
icu
l
tore
scr
io
llo
s oi
tal
iano
s,c
on s
imi
lare
s cond
ic
ionam
ien
tos
ma
ter
ia
les
, mue
strand
i
feren
tese
stra
teg
iasderep
rodu
cciónso
cia
l?
• ¿Quéca
rac
ter
íst
ica
sdelap
rác
ticaso
cia
lle
spe
rm
it
ióae
sto
sagen
tesuna
scen
so
so
cia
lye
conóm
ico
,ype
rspe
cti
vasdedom
ina
ciónen e
lcampoho
rt
íco
laa
rgen
tino?
.
En ba
se a e
sta
spregun
tas
, se p
resen
tala pe
rspe
ctiva de P
ier
re Bou
rdieu como
he
rram
ien
ta ana
l
ít
ica delarea
l
idad so
cia
l
. Con e
lla
,pre
via su adap
tac
ión
, se bu
sca

e
xpl
ica
rycomp
rende
rlap
rác
ticaso
cia
ldelo
sagen
tespa
rt
ic
ipan
tesde
lse
cto
rho
rt
íco
la
p
laten
seysu
ses
tra
teg
iasderep
rodu
cciónso
cia
l
.Sib
ienlap
resen
tein
ves
tiga
cióne
suna
te
sis que no bu
sca a
rroga
rse má
s que de
scr
ib
iry e
xp
li
car un p
roce
so so
cia
l en un
de
term
inadot
iempoye
spa
cio
,tra
taremo
sigua
ldenocae
rense
sgo
sin
tele
ctua
l
ista
s,enlo
s
cua
lessepe
rcibea
l mundo“comoune
spe
ctá
culo
,comouncon
jun
todes
ign
i
ficad
osen
e
spe
ra de se
rin
terp
retado
s, má
s que como p
rob
lema
s con
cre
tos demandan
tes de
6
so
luc
ione
sprá
ct
ica
s”(Bou
rdieuy Wa
cquan
t,1995
) .

Pa
rae
l
lo,e
lpre
sen
teCap
ítu
losed
iv
ideendo
s.
P
rime
ro se de
sar
rol
larála pe
rspe
cti
va de P
ier
re Bou
rdieu como he
rram
ien
ta de
aná
l
isi
senfo
rmaine
spe
cíf
ica
.Ene
steapa
rtadose d
iscu
ti
ránla
slínea
sycon
cep
tosc
lave
s
de
lpen
sam
ien
tobou
rdiano
.Enunasegundapa
rtesel
leva
ráacabounen
sayot
itu
lado“E
l
campo ho
rt
íco
la y e
l hab
i
tus de c
lase bo
l
iviano
. Un
are
inte
rpre
tac
ión bou
rdiana dela

6
E
stas
erál
apr
ime
rad
eun
ase
ried
eco
inc
iden
cia
squ
eBou
rdi
eu m
ant
ien
econ M
arx(yo
tro
spen
sado
res
).Ens
u
f
amo
says
int
éti
caT
esi
ssob
reF
eue
rba
ch(1888
),M
arxc
ri
ti
cal
aex
clu
siv
avi
siónt
eór
icad
eFeu
erb
ach
,endon
de
l
oca
li
fic
ade“m
ate
ria
li
smocon
tem
pla
tiv
o”yc
ier
racons
ufam
osaf
ras
e L
:“osf
iló
sof
osnoh
anh
ech
o má
squ
e
i
nte
rpr
etrd
a ed
ive
rso
smodo
selmundo
,pe
rod
eloqu
eset
rat
aesd
etr
ans
forma
rlo”
.

36
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

p
rác
ticaso
cia
lene
lCin
turónVe
rdeBonae
ren
se.
”.Cone
steapa
rtadosep
retendeana
l
iza
r
a
lguno
s delo
selemen
tos que componenla e
stru
ctu
ra ho
rt
íco
la bonae
ren
se, bu
scando
in
terp
reta
rlo
sat
ravé
sdelape
rspe
ct
ivadeBou
rdi
eucomohe
rram
ien
tadeaná
l
isi
s. Med
ian
te
e
l
la,p
rev
iasuadap
tac
ión
,sebu
sca
ráapo
rta
relemen
tosquee
xpl
iquenlap
rác
t
icaso
cia
lde
l
p
rin
cipa
lagen
tede
lCin
turónVe
rdeBonae
ren
se(CVB)
:elho
rt
icu
l
torbo
l
iviano
.

1
. LA PERSPECT
IVA DE P
IERRE BOURD
IEU COMO HERRAM
IENTA DE
ANÁL
ISIS
.

Comoyasean
t
icipó
,ene
steapa
rtadosed
iscu
t
iránla
slíneasc
lavesde
lpen
sam
ien
to
bou
rdiano
:a-D
ia
léc
ticaen
treob
jet
iv
ismoysub
jet
iv
ismo
;b-P
rác
t
icaSo
cia
lyE
stra
teg
ia;c
-
Pe
rspe
cti
vae
stru
ctu
ral
is
ta-con
stru
ct
iv
is
tadeBou
rdieu
.
Yluegosede
scr
ib
irányexp
l
ica
ránsu
s concep
tosc
laves:a
-Campo (yden
trode
l
m
ismo
,cap
i
tal
,in
teré
sypo
sic
ión
) - Hab
;b i
tus,sucon
jun
cióndandoaluga
ralc
-Sen
tido
P
rác
tico,yacomp
lemen
tosde
laná
l
isi
sdelap
rác
ticaso
ci
alcomose
rlat
raye
cto
riayla
s
c
lase
sso
cia
les
.

1
.1)L
íneasC
lavesde
lpensam
ien
todeP
ier
reBou
rdieu
.
a
- D
ia
léc
ticaen
treob
jet
iv
ismoysub
jet
iv
ismo
.
La c
ien
cia so
cia
l po
see do
s pe
rspe
ct
iva
s que mu
cha
s ve
ces apa
recen como
i
rre
con
ci
liab
les
,di
cotóm
ica
s:e
lob
jet
iv
ismoye
lsub
jet
iv
ismo
.As
í,set
rataa
l mundoso
cia
l
como co
sas(segúnla má
xima du
rkhe
imiana
), y ala a
cción“en
tend
ida comorea
cción
me
cán
ica ca
ren
te de agen
te”(Bou
rdieu y Wa
cquan
t, 1995
: 83
).O
, con
tra
riamen
te
, se
fundamen
tanlo
s he
cho
s so
cia
les como con
secuen
cia d
e unarea
l
izac
ión de
l
ibe
rada e
in
ten
ciona
l de un a
cto
rlib
re de cond
ic
ionam
ien
tosque e
stab
lece su
sprop
iosf
ine
sy
ma
xim
iza su u
ti
l
idad med
ian
te e
l cá
lcu
lora
ciona
l
.Sib
ien e
sra
ro encon
tra
res
tas do
s
po
sic
ione
s en e
stado pu
ro,ta
l ve
z sea Du
rkhe
im(
jun
to a Ma
rx) qu
ien de
sar
rol
la má
s
c
laramen
telape
rspe
ct
ivaob
jet
iv
is
ta.“
Creemo
sfe
cundae
staideadequelav
idaso
cia
ldebe
e
xpl
ica
rse no po
rlacon
cep
ción de aque
l
los que en e
l
la pa
rt
ic
ipan
,sino po
rla
scau
sas
p
rofunda
s que e
scapan ala con
cien
cia”
. M
ien
tra
s que S
chu
tz, con una pe
rspe
ct
iva
e
xac
tamen
tecon
tra
ria
,af
irmaba que“… lo
s ob
jeto
s de pen
sam
ien
tocon
stru
ido
s po
rel
c
ien

fico so
cia
l af
in de cap
tare
sarea
l
idad so
cia
l debenfunda
rse enlo
s ob
jeto
s de
pen
sam
ien
tocon
stru
ido
spo
relpen
sam
ien
tode
lsen
tidocomúndelo
shomb
resquev
iven
suv
idaco
tid
ianaensu mundoso
cia
l
.As
í,la
scon
stru
ccione
sdela
scien
cia
sso
cia
lesson
,

37
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

po
ras
í de
cir
,con
stru
ccione
s desegundo g
rado”(en Bou
rdieu
, 1988
: 128
-129
). De e
sta
mane
ra,la c
ien
cia so
cia
l se con
stru
ye en un p
rime
r ca
so med
ian
telarup
tura dela
s
rep
resen
tac
ione
s(p
reno
cione
sen Du
rkhe
im,ideo
log
íaen Ma
rx)quecondu
ceala
scau
sas
de
lin
con
scien
te.Ene
lsegundoca
so, med
ian
telacon
stru
ccióndecon
stru
ccione
s.
Ambo
s“e
xtremo
s”sonc
ri
ti
cado
spo
rBou
rdieu
.De
lob
jet
iv
ismoa
seve
raquee
s:

“…redu
cir
lah
is
tor
iaaun‘p
roce
sos
insu
jeto
’ysu
sti
tui
rsimp
lemen
tea
l‘su
jeto
c
reado
r’de
lsub
jet
iv
ismopo
runau
tóma
tasub
yugado po
rla
sle
yes mue
rta
sde
unah
is
tor
iadelana
tura
leza
.Es
tav
is
iónemanan
t
istaqueha
cedelae
stru
ctu
ra,
cap
i
talo mododep
rodu
cción
,unaen
telequ
iaquese de
sar
rol
laas
ími
smaenun
p
roce
sodeau
tor
rea
l
iza
ción
,redu
cealo
sagen
teshi
stó
rico
salpape
ldesopo
rte
s
delae
stru
ctu
ra,ysu
sac
cione
sas
imp
les man
i
fes
tac
ione
sep
i
fenomén
ica
sde
l
pode
rque
lae
stru
ctu
rat
ienedede
sar
rol
larsesegúnsu
sprop
iasle
yesyde
de
term
ina
rosob
rede
term
ina
rao
tra
ses
tru
ctu
ras
.”(Bou
rdieu
,1991
:68
)

M
ien
tra
squelac

ti
caa
lsub
jet
iv
ismosecen
trapre
feren
temen
teenlateo
ríadela
a
cción(oe
lecc
ión
)ra
ciona
l
.Ene
lmi
smo
lib
ro,Bou
rdieue
xponeque
:

“…lateo
ríade
lac
torra
ciona
lquebu
scae
lor
igende
losa
cto
s,e
str
ictamen
te
e
conóm
ico
sono
,enunain
ten
ciónde
lacon
cien
cia
, sea
soc
iaa menudoauna
con
cep
cióne
stre
chadelara
ciona
l
idaddela
sprá
cti
cas
,aune
conom
ic
ismoque
t
ienepo
rra
ciona
lesla
sprá
cti
cascon
scien
temen
teo
rien
tada
spo
rlavo
lun
tadde
ob
tene
rel meno
rco
sto(e
conóm
ico
)el má
ximodebene
fi
cio
s(e
conóm
ico
s).
(Bou
rdieu
,1991
:82
)

E
staapa
ren
ted
ico
tom
íanoe
sta
l
,log
randoBou
rdieure
lac
iona
rla
s:

“E
leconom
ic
ismof
ina
l
istaque
,pa
rae
xpl
ica
rla
sprá
cti
cas
,la
svin
culade mane
ra
d
ire
ctaye
xclu
sivaalo
sin
tere
sese
conóm
ico
scon
side
rado
scomof
ine
s
con
scien
temen
tee
stab
lec
ido
s,t
ienea
síencomúnco
nele
conom
ic
ismo
me
can
ic
is
ta,que
lasv
incu
lade mane
rano meno
sdi
rec
taye
xclu
sivaa
los
in
tere
sese
conóm
ico
sde
f
inido
sde mane
ratamb
iéne
stre
cha
,pe
rot
ratado
s
comocau
sas
,elhe
chodeigno
rarquela
sprá
ct
ica
spuedentene
rot
rosp
rin
cip
ios
quela
scau
sas me
cán
ica
solo
sfine
scon
scien
tesyobede
cerauna
lóg
ica

38
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

e
conóm
icas
inobede
cerain
tere
sese
stre
chamen
tee
conóm
ico
s…”
.(Bou
rdieu
,
1991
:82
)


Dichodeo
tro modo
,po
rnore
cono
cern
ingunao
trafo
rmadea
cciónquenosea
laa
cciónra
ciona
lolarea
cción me
cán
ica
,unose
imp
idere
cono
cer
lalóg
icade
toda
sla
sacc
ione
squenosonrazonab
less
inse
relp
rodu
ctodeunde
sign
io
razonadon
i
,con má
sra
zón
,deuncá
lcu
lora
ciona
l
;hab
i
tada
spo
runae
spe
cie
def
ina
l
idadob
jet
ivas
ine
sta
rcon
scien
temen
teo
rgan
izada
sconre
spe
ctoaunf
in
e
xpl
íci
tocon
st
itu
ido
;in
tel
ig
ib
lesycohe
ren
tess
inhabe
rsu
rgidodeunain
ten
ción
decohe
ren
cian
ideunade
cis
iónde
l
ibe
rada
;aju
stada
salfu
turos
inse
rel
p
rodu
ctodeunp
roye
ctoodeunp
lan…
”(Bou
rdieu
,1991
:83ys
igue
)

Yf
ina
lmen
te, Bou
rdieuen“Co
sasd
icha
s”,nosó
lonode
sca
rtaamba
scon
cep
cione
s,
s
ino que a
fi
rma que e
l ob
jet
iv
ismo y sub
jet
iv
ismo s
on do
s momen
tos de unare
lac
ión
d
ia
léc
tica
,noe
xclu
yen
teyre
lac
iona
l
:

“La
ses
tru
ctu
rasob
jet
iva
squecon
stru
yee
lso
ció
logoene
l momen
toob
jet
iv
is
ta,
a
lapa
rta
rla
srep
resen
tac
ione
ssub
jet
iva
sde
losagen
tes
,sone
lfundamen
tode
la
srep
resen
tac
ione
ssub
jet
iva
sycon
sti
tuyenla
scoa
ccione
ses
tru
ctu
rale
sque
pe
sansob
rela
sin
tera
ccione
s;pe
ropo
rot
rolado
,esa
srep
resen
tac
ione
s
tamb
iéndebense
rcon
side
rada
ssisequ
iereda
rcue
ntae
spe
cia
lmen
tede
las
lu
cha
sco
tid
iana
s,ind
iv
idua
lesoco
lec
tiva
s,quet
iendenat
ran
sfo
rma
roa
con
serva
resa
ses
tru
ctu
ras
.Es
tos
ign
i
ficaquelo
sdo
s momen
tos-ob
jet
iv
is
tay
sub
jet
iv
is
ta-e
stánenunare
lac
iónd
ia
léc
tica
.”(Bou
rdieu
,1988
:129
)

b
-Prá
cti
caSo
cia
lyE
stra
teg
ia.
Supe
rar la d
ico
tom
ía ob
jet
iv
is
ta y sub
jet
iv
is
ta impl
ica a
cep
tar tan
to lo
s
cond
ic
ionam
ien
tose
stru
ctu
rale
scomolapo
sib
i
lidad deop
ciónquepe
rsi
steene
lagen
te.La
cue
stión are
sol
vere
s:¿
cómo puede sob
rev
iv
irla a
cción a
l pode
r coe
rci
ti
vo dela
e
stru
ctu
ra?
. Pa
rae
l
losedebea
cep
tarc
ier
to ma
rgendeop
ción(ypo
rende
,dee
stra
teg
ia)
ene
l ma
rcodeunde
term
in
ismoe
stru
ctu
raleh
is
tóri
co.
E
stabú
squedadesupe
rac
iónyexp
l
ica
ciónnoe
sprop
iadeBou
rdieun
i mu
cho meno
s.
D
i
feren
tesin
ves
tigado
res bu
sca
ron un equ
i
lib
rio ent
re e
sto
s en
foque
s, cu
yare
sul
tan
te
pe
rmi
tacomp
rende
rye
xpl
ica
rlaa
cciónop
rác
t
icaso
cia
lylapo
sib
i
lidaddelae
stra
teg
ia.

39
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

E
sta con
jun
ción demue
stra s
imi
l
itude
s y d
i
feren
cia
s con o
tro
s in
ves
tigado
res
con
tempo
ráneo
syaunc
lás
ico
s.Veamo
salguna
sdesu
spa
rt
icu
lar
idade
s:

• G
rado de au
tonom
ía: La a
cción o p
rác
ticaso
cia
l que de
sar
rol
lanlo
sagen
tesse
puedein
scr
ib
irenloquesedenom
inae
stra
teg
ia.Esde
cir
,sea
cep
talae
xis
ten
ciadec
ier
to
ma
rgendeau
tonom
íaind
iv
idua
l(con
scien
teoin
con
scien
te)
,depo
sib
i
lidade
sdee
lecc
iónde
lap
rác
tica
.Cla
roe
stá
,delocon
tra
rionoe
xis
ti
ríalae
stra
teg
ia,queha
cere
feren
ciaala
“me
jor
”op
ción
.
Aho
rab
ien
,elaban
icoo ma
rgendea
cciónqueo
fre
celae
stru
ctu
rae
sunava
riab
le
d
iscu
tib
le.Po
runlado
,ha
yca
sosenquela
scoe
rcione
sex
terna
sha
cenquepa
rez
caqueno
ha
yre
squ
ic
iospa
ralae
lecc
iónde
lind
iv
iduo
. Tan
to Go
ffman(1981
)como C
roz
ier(1966
)
demue
stran que aún en e
sos ámb
i
toss
igue e
xis
tiendo c
ier
to ma
rgen de au
tonom
ía.
Go
ffmanrea
l
izóunase
riedee
stud
iosenin
ternado
s,cá
rce
les
,con
ven
tos
,as
i
los
;esde
cir
,
s
i
tio
sendondelav
idae
státo
talmen
tereg
ladayr
egu
lada
,de
sdequee
lagen
tesele
van
ta
ha
staquese a
cue
sta
.Tiempo
sproh
ib
ido
syt
iempo
spe
rmi
tido
s;co
rte
s de pe
loigua
les
;
ropa
sidén
tica
s;e
tc. A pe
sar de e
l
lo, Go
ffman demu
est
ra adap
tac
ione
s se
cunda
ria
s
(e
stra
teg
ias
) delo
s agen
tes que
,sinsupe
rare
llí
mi
te que o
cas
iona
ríase
rsan
cionado
s,
log
ranc
ier
to ma
rgendeau
tonom
íaind
iv
idua
l
.
C
roz
ier po
r su pa
rte de
scr
ibe unafáb
rica con un g
rupo deta
l
lere
s, con ob
rera
s
p
rodu
cto
ras y ob
rero
s de man
ten
imien
to de máqu
ina
s. Lo
s ta
l
lere
s se en
cuen
tran
e
str
ic
tamen
teregu
lado
sycon unafé
rrea no
rma
tiva
. A pe
sar de e
l
lo, an
te e
spa
cio
s de
in
cer
tidumb
re,apa
recenre
lac
ione
sdepode
r(d
i
fere
n
teare
lac
ione
sdeau
tor
idad
)comolo
se
ríalaro
turadea
lguna máqu
ina
.Elt
iempoquela máqu
inanofun
cionape
rjud
icaala
s
ob
rera
s,qu
iene
scob
ranpa
rtedesu
ssa
lar
iospo
rprodu
cción
. Dee
sta mane
ra,lo
sob
rero
s
de man
ten
imien
toe
jercenunare
lac
ióndepode
r,yaquee
ltiempoena
rreg
larla máqu
inava
atene
rcon
secuen
cia
senlo
sing
reso
sdela
sob
reras
.Esen
ton
cesque
,dondetodopa
rece
regu
lado
,ex
is
tene
spa
cio
sdepode
r. Má
saún
,loso
bre
rosde man
ten
imien
tonosó
loha
cían
de
sapa
rece
rlo
s manua
lesde man
ten
imien
to(a
segu
rándo
see
ldom
in
iodelo
ssabe
resyla
manu
ten
ciónde
lpode
r)
,sinoquelafo
rma
ciónene
sto
ssabe
resdelo
sob
rero
sing
resan
tes
le
soto
rgabaademá
scie
rtaa
creen
ciaycap
i
tals
imb
ó
lico
.
Ene
lex
tremoopue
sto
,elind
iv
idua
l
ismo me
todo
lóg
ico(cu
yopad
ree
scon
side
rado
Thoma
s Hobbe
s),e
xpl
icala
sacc
ione
sso
cia
lesene
lac
torso
cia
lind
iv
idua
l
,cómoá
tomo
lóg
ico
. Sonla
spa
sione
sind
iv
idua
les(e
lmiedo
,ye
lde
seoa
lbiene
sta
r,bá
sicamen
te)la
s
queimpu
lsanalo
shomb
resatoma
rde
cis
ione
s.A
sí,lah
is
tor
ia,lapo

t
icaylaso
ciedad
puedeny deben exp
l
ica
rsecomo uncon
jun
to de de
cisione
sind
iv
idua
les que-enfo
rma

40
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

ag
regada
-con
st
itu
yenunade
cis
iónso
cia
l
. Cua
lqu
ierfenómenoco
lec
t
ivosó
losee
xpl
icapo
r
lasumadela
sacc
ione
sco
lec
tiva
s.Noha
yes
tru
ctu
ra,noha
ycla
ses
.
En una po
sic
iónin
termed
ia, aunque má
sce
rcana alos p
rime
ros
,se en
cuen
trala
pe
rspe
cti
vadeBou
rdieu
.Esde
cir
,acep
taa
ccione
ssub
jet
iva
sde
lagen
te,pe
rola
smi
sma
s
seen
cuen
trancond
ic
ionada
syse
sgada
spo
rla
ses
tru
ctu
rasob
jet
iva
s.
Pe
roaúna
sí,enámb
i
tosendondelae
stru
ctu
ra,lasreg
lasyla
sregu
lac
ione
sson
hegemón
ica
syha
staso
focan
tes
,pe
rsi
stene
spa
cio
spa
ralatomadede
cis
ione
s,g
rie
tas
pa
ralagene
rac
ióndepode
r,e
tc.E
sne
cesa
rio
,en
ton
ces
,ana
l
iza
rdi
cho
scond
ic
ionam
ien
tos
e
stru
ctu
rale
s de
l med
ioso
cia
l pa
ra en
tende
rla
sprá
cti
casy e
stra
teg
iasl
levada
s po
rlo
s
agen
tes
.

• Med
ioso
cia
ldede
sar
rol
lodelap
rác
tica
: Lap
rác
t
icaso
cia
l
,lae
stra
teg
iade
sar
rol
lada
po
rel agen
te,sel
leva acabo en un“med
ioso
cia
l” donde ha
ytan
tol
imi
tac
ione
scomo
po
sib
i
lidade
s,e
sde
cir
,enune
spa
cioquetan
top
roh
íbecomope
rmi
te.
M
ien
tra
s que pa
ra Go
ffman e
s enla
sin
sti
tuc
ione
s en donde se de
sar
rol
lanla
s
e
stra
teg
ias
,pa
raC
roz
iere
l med
iosonla
sorgan
izac
ione
sso
cia
les
.Pa
ra G
idden
s,e
l med
ioo
la
scond
ic
ione
sex
terna
sendondesede
sar
rol
lalap
rác
ticaso
cia
leslae
stru
ctu
ra. Pa
ra
Bou
rdieu
,el med
io e
sel campo(con
cep
to con
stru
ido) y e
lespa
cio so
cia
l(e
spa
cio de
coe
xis
ten
ciadelo
scampo
s).

• In
tera
ccióne
stra
teg
ia- med
io:Lae
stra
teg
iae
sprodu
cto
,asuvez
,delain
tera
cción
cone
l med
io.E
lagen
te(segúnBou
rdieu
)ela
cto
r-a
gen
te(
según G
idden
s)oe
lac
tor(según
e
lre
stodelo
sau
tore
s)de
finesue
stra
teg
iaenfun
cióndesuluga
rene
l med
ioso
cia
l
.Ese
luga
r puedese
rpre
cisado enfun
cióntan
to de
lro
lquecump
le e
se agen
tecomo desu
po
sic
ióna
soc
iadaalaap
rop
iac
ióndere
curso
s(capi
tal
).E
sto
súl
timo
sson
,pa
ra G
idden
s,
lo
sbiene
s ma
ter
ia
leseinma
ter
ia
les
;mien
tra
squeBou
rdieuha
cere
feren
ciaad
i
feren
tes
t
ipo
sdecap
i
tal(
soc
ia
l,cu
l
tura
l
,económ
icoys
imbó
l
ico
).
E
spa
rade
sta
carque
,tan
toen G
idden
scomoenBou
rdieu
,ene
stain
tera
cciónjuega
unpape
lcla
vee
lpode
rquee
xis
teene
lcampo
,esde
cir
,laten
siónylalu
cha
. Po
rca
so
aná
logo
,vimo
s como C
roz
ier (1966
) mo
straba e
salu
cha en dondelo
s ob
rero
s de
man
ten
imien
toe
jerc
íanpode
r(noreg
lado
)po
rse
rsó
loe
l
loslo
squepod
íana
rreg
larla
s
máqu
ina
sde
losta
l
lere
s.

• Ra
ciona
l
idad dela a
cciónso
cia
l
: La
ses
tra
teg
iast
ienenc
ier
tara
ciona
l
idad
. Pe
ro
c
laroe
stá
,pa
raf
raseandoaBou
rdieu
:¿Ra
ciona
l
idad pa
raqu
ién?
.

41
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Po
rca
soe
xtremo
,El
ste
rhab
ladeunara
ciona
l
idad ra
ciona
l
.Esde
cir
,unaa
ccióne
s
ra
ciona
lcuandosee
l
igee
l me
jor med
iopa
ralog
rare
lfin
,la mane
raenlacua
lseob
tiene
ma
yore
sbene
fic
iosy meno
resco
sto
s.
Bou
rdieusebu
rlade
,va
lgalaredundan
cia
,esera
cionam
ien
to.Yaqueso
st
ienequee
l
agen
teca
recedetodalain
forma
ciónne
cesa
riapa
ra e
valua
rco
sto
sybene
fic
ios
,not
ienee
l
t
iempone
cesa
rio(ve
r má
sade
lan
tela
sdi
feren
cia
sen
tree
ltiempodelap
rác
ticaye
ltiempo
de
lcien

fi
co)ysonl
imi
tada
sla
she
rram
ien
tas7 pa
rad
ichoaná
l
isi
syre
solu
ción
. Po
rel
lola
teo
ría bou
rdieana pa
rte dela h
ipó
tes
is quela
sprá
ct
ica
s, má
s quera
ciona
les
, son
ra
zonab
les
.Es de
cir
, quelo quelo
s agen
tes ha
cen e
sra
zonab
le, po
r su h
is
tor
ia, su
e
xpe
rien
cia
,supo
sic
iónene
lcampo
,etc
.

Unap
rime
rare
f
lex
iónvá
l
idase
ríaladeind
ica
rquelape
rspe
ct
ivade Bou
rdieunoe
s
rea
lmen
teinno
vado
ra. Su
rge dela d
iscu
sióntan
to c
onlo
sclá
sico
s como con su
s
con
tempo
ráneo
s,e
xis
tiendos
imi
l
itude
syd
i
feren
cia
s.Los
ingu
laryva
lorab
le,e
sela
rmado
deuns
is
temaso
cia
lde
inte
rpre
tac
iónde
larea
l
idad
.

c
- Pe
rspe
cti
vae
stru
ctu
ral
is
ta-con
stru
ct
iv
is
tadeBou
rdieu
.
E
lpen
sam
ien
tobou
rdianosepod
rías
inte
ti
zarcomodee
stru
ctu
ral
ismocon
stru
ct
iv
is
ta.
Po
res
tru
ctu
ral
ismo
, se ha
cere
feren
cia a e
stru
ctu
ras ob
jet
iva
s,independ
ien
tes dela
con
cien
cia y dela vo
lun
tad delo
s agen
tes que son capa
ces de o
rien
tar y ha
sta de
8
coa
cciona
r su
sprá
ct
ica
s yrep
resen
tac
ione
s .S
ibien Bou
rdieu(y G
idden
s)c
ri
ti
ca a
l

7
L
amen
tehum
anae
sso
cia
lmen
tel
imi
tad
a,s
oci
alm
ent
ees
tru
ctu
rad
a,y
aqu
esi
emp
rep
erm
ane
ceen
cer
rad
a

den
trod
elo
slím
it
esd
esuc
ereb
ro”-
dir
íaM
arx
-,e
sde
cir
,den
trod
elo
slím
ite
sde
lsi
stem
adec
at
ego
ría
s
h
ered
ada
sdes
ufo
rma
ción(Bou
rdi
euy W
acqu
ant
,1995
:87
).
8
E
sde
cir
,ene
lmun
dos
oci
alh
aye
stru
ctu
rasqu
esoni
ndep
end
ien
tesd
elacon
cien
ciayd
elav
olu
ntad d
elo
s
ag
ent
es.Enp
alab
rass
imi
lar
es,M
arx(1989
:7y
8)a
firm
aqu
e Enl
:" apr
odu
cci
óns
oci
ald
esue
xis
ten
cia
,lo
s
homb
resen
tranenr
ela
cion
esd
ete
rmi
nada
s,n
ece
sar
iasei
ndep
end
ien
tesd
esuvo
lun
tad
,enr
ela
cion
esde
p
rodu
cci
ónq
ueco
rre
spond
enaung
radod
ete
rmi
nadod
ede
sar
rol
lod
esu
sfu
erz
asp
rodu
cti
vas ma
ter
ial
es.E
l
con
jun
tod
ees
tasr
ela
cion
esc
ons
ti
tuy
elae
str
uct
urae
conóm
icad
elas
oci
edad
,os
ea,l
aba
ser
eals
obr
elacu
al
s
eal
zaunas
upe
res
tru
ctu
raj
urí
dicaypo

ti
cayal
acua
lco
rre
spond
enf
orma
sde
term
inada
sdel
acon
ci
enc
ia
s
oci
al.Eng
ene
ral
,elmodod
epr
odu
cci
ónd
elav
idama
ter
ialcond
ici
onae
lpr
oce
sos
oci
al,po

ti
coye
spi
ri
tua
l
d
elav
ida
.Noe
slacon
cien
ciad
elo
shomb
resl
oqu
ede
term
inas
use
r,s
inoa
lcon
tra
rio
,sus
ers
ocia
lese
lqu
e
d
ete
rmi
nas
ucon
cien
cia
.Enund
ete
rmi
nadoe
stad
iod
esud
esa
rro
llol
asf
uer
zasp
rodu
cti
vas ma
ter
ial
esd
ela

42
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

e
stru
ctu
ral
ismopo
rsupa
rcia
l
idad
,re
cono
cesuapor
teencuan
toaap
l
ica
ral mundoso
cia
l
un modode pen
sam
ien
tore
lac
iona
l
,ypo
riden
t
if
icarlorea
l noconsu
stan
cia
ssinocon
re
lac
ione
s.
Po
r con
stru
cti
vismo
, se ha
cere
feren
cia a quela
s pe
rcep
cione
s, pen
sam
ien
tosy
p
rác
tica
stienensugéne
sisenloque Bou
rdieudenom
inahab
i
tus
,ene
stru
ctu
rasl
lamada
s
campo
syeng
rupo
s,ha
ciendore
feren
ciaac
lase
sso
cia
les(Bou
rdieu
,1988
:127
).
E
stape
rspe
cti
vaseap
l
icav
íasu
sdo
scon
cep
cione
s deloso
cia
l
:

Campo(
yesp
acioso
cia
l)
:cap
ita
l
;po
sic
ión
;in
ter
és.
• En
lasco
sas
:es
tru
ctu
rasob
jet
iva
sex
tern
as

• En
loscu
erpo
s:e
stru
ctu
rasob
jet
iva
sin
corpo
rad
as

Hab
itu
s

A
sí,lo so
cia
lpre
sen
ta una dob
le e
xis
ten
cia
: se e
xpre
satan
to enla
ses
tru
ctu
ras
ob
jet
iva
sex
terna
s(e
stru
ctu
rasindepend
ien
tes delacon
cien
cia y delavo
lun
tad delo
s
agen
tesind
iv
idua
les
,grupa
les
,cla
sesose
cto
res
)comoenla
ses
tru
ctu
rasob
jet
iva
sin
terna
s
(e
squema
sdepe
rcep
ción
,depen
sam
ien
to,dea
cciónquecon
st
itu
yenso
cia
lmen
tenue
stra
sub
jet
iv
idad
).La
ses
tru
ctu
rasob
jet
iva
sex
terna
stienenlacapa
cidaddeo
rien
tarycoa
cciona
r
la
sprá
cti
casso
cia
lesyla
srep
resen
tac
ione
squed
ela
smi
sma
sseha
cenlo
sind
iv
iduo
so
agen
tesso
cia
les
.
La
s no
cione
scla
ves de Bou
rdieu -campo y hab
i
tus
- son re
lac
iona
les
. D
icho
s
con
cep
tosenfo
rmare
lac
iona
lpe
rmi
tencap
tare
sto
s do
s modo
sdee
xis
ten
ciadeloso
cia
l
:el
campocomoloso
cia
lhe
choco
sa(
loob
jet
ivo
)ye
lhab
itu
scomoloso
cia
lin
scr
iptoene
l
cue
rpo(
losub
jet
ivo
).La
sprá
cti
casso
cia
lesquerea
l
izanlo
sagen
tessee
xpl
icanapa
rt
irde
lare
lac
iónd
ia
léc
ticaquee
xis
teen
treambo
s.
E
sta
ses
tru
ctu
rast
ienen una h
is
tor
ia, una con
stru
cción
.Es ne
cesa
rio e
l aná
l
isi
s
h
is
tór
ico
:
• E
lhab
i
tuse
slah
is
tor
iahe
chacue
rpo
.

s
oci
edaden
tranencon
trad
icc
iónconl
asr
ela
cion
esd
epr
odu
cci
óne
xis
ten
teo
, po
rus
arl
aequ
iva
len
te
e
xpr
esi
ónj
urí
dica
,co
nla
sre
lac
ion
esd
epr
opi
eda
dde
ntr
odel
asc
ual
ess
eha
bían mo
vidoh
ast
aen
ton
ces
.De
f
orma
sded
esa
rro
lloqu
eer
anl
asf
uer
zasp
rodu
cti
vas
,es
asr
ela
cion
ess
econ
vie
rtenent
raba
sdel
asm
isma
s.
Emp
iez
aen
ton
cesun
aép
ocad
ere
vol
uci
óns
oci
al.
"

43
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

• E
lcampoe
slah
is
tor
iahe
chaco
sa.
De
cirquea
lgoe
shi
stó
rico
,esde
cirquepudose
rdi
feren
te;ys
ipuedese
rdi
feren
te
puedecamb
iarse
.Loquelah
is
tor
iahahe
cho
,lah
isto
riapuedecamb
iar(d
i
feren
tes
iloh
izo
lana
tura
leza
).

A
sim
ismo
,Bou
rdieuco
inc
idecon Ma
rxena
fi
rma
rquetodofenómenoso
cia
lre
sponde
a unacau
saso
cia
l
.As
í, no ha
y que de
jar enla na
tura
lezalacau
sa decondu
cta
sque
p
rov
ienendelah
isto
ria(Ma
rx)
.Nio
torgá
rse
loalap
sico
log
ía(e
j:enlae
scue
laf
raca
sanlo
s
bu
rro
s).

Ens
ínte
sis
,lape
rspe
cti
vadeBou
rdieucon
side
raalob
jet
iv
ismoya
lsub
jet
iv
ismocomo
do
s momen
tos de unare
lac
ión d
ia
léc
tica
, no e
xcluyen
teyra
ciona
l
. Pa
rain
terp
reta
rla
p
rác
tica soc
ial es necesa
rio cons
ide
rartan
tolos cond
icionan
tes es
truc
tura
les e
h
istó
ricoscomolaspos
ibi
lidadesdeopc
iónquepe
rsis
teene
lagen
te.E
stapo
sib
i
lidad
dee
lecc
iónimp
l
icalaex
is
ten
ciadee
stra
teg
ias
,esde
cir
,deun ma
rgendeau
tonom
íaquele
pe
rmi
tee
leg
iren
tred
i
feren
tesop
cione
s.E
stapo
sib
i
lidady
/oe
lnúme
rodeop
cione
sson
va
riab
les
,pe
ros
iemp
ree
xis
tenpa
ra Bou
rdieu
.Lae
lecc
iónylap
rác
ticaso
cia
lre
sul
tan
te
e
stánasuve
zcond
ic
ionada
spo
rlain
tera
cciónde
l agen
tecone
l med
ioso
cia
l
,supo
sic
ión
ené
lylo
sre
curso
sconquecuen
ta.Yene
l ma
rcodee
stasumadee
lemen
tosquein
flu
ye
enlap
rác
ticaso
cia
llafa
l
tadein
forma
ciónne
cesa
riapa
rae
valua
rco
sto
sybene
fic
iosyaun
lafa
l
ta det
iempo pa
ra su aná
l
isi
s ha
ce que-
fina
l
men
te-la
sprá
cti
casre
sul
ten un
componen
tede
ciso
rra
zonab
le, má
snora
ciona
l
.
De
sdeuna m
iradaamp
l
ia,s
is
tém
ica
,es
toscon
cep
tos secon
juganyfo
rmanloquese
pod
rías
inte
tiza
rcomoe
lpen
sam
ien
toe
stru
ctu
ral
ista
-con
stru
ct
iv
is
tade Bou
rdieu
.Esde
cir
,
la
ses
tru
ctu
ras ob
jet
iva
s,independ
ien
tes dela con
sc
ien
cia y vo
lun
tad de
l homb
re que
o
rien
taycoa
ccionasu
sprá
cti
casyrep
resen
tac
iones
,secon
juganconla
spe
rcep
cione
s,
p
rác
tica
sypen
sam
ien
tosquet
ienensugéne
sisenloqueBou
rdieudenom
inahab
i
tus
.
A con
tinua
ción
, se de
sar
rol
lan su
cin
tamen
telo
s do
s p
rin
cipa
les con
cep
tos dela
pe
rspe
cti
va de Bou
rdieu
:campoy hab
i
tus
,ysuin
tera
cción
:elsen
tido p
rác
tico
. Y mu
y
b
revemen
tela
sno
cione
sdet
raye
cto
riayc
laseso
cia
l
.

1
.2)Concep
tosC
lavesde
lpensam
ien
todeP
ier
reBourd
ieu
.
a
- Campo
.

44
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Bou
rdieuso
stienequeloso
cia
lex
is
tededob
le mane
ra:enlo
scue
rpo
syenla
sco
sas
.
E
stoú
l
timo-
loso
cia
lenla
sco
sas
-,ha
cere
feren
ciaae
stru
ctu
rasob
jet
iva
sex
terna
s. Yde
aqu
ísede
sprendee
lcon
cep
todecampo
.Elm
ismoasuve
zes
táe
stru
ctu
radopo
rla
s
s
igu
ien
tes va
riab
les
: cap
i
tal
, po
sic
ión ein
teré
s. Pa
semo
s a de
scr
ib
irlo
selemen
tos
con
sti
tuyen
tesde
lcampopa
raluegos
íde
sar
rol
lar
locon
cep
tua
lmen
te.

Cap
i
tal
.
E
lcap
i
talpuedede
fin
irsecomouncon
jun
todeb
iene
sacumu
lado
squesep
rodu
cen
,
sed
is
tr
ibu
yen
,secon
sumen
,sein
vie
rten
,sep
ierd
en. Noe
sunaco
sa ma
ter
ia
lsiendo
,al
igua
lquepa
ra Ma
rx,unn
ive
lre
lac
iona
l. Pe
road
i
feren
ciade Ma
rx, Bou
rdieuso
stienela
e
xis
ten
ciadeo
tro
stipo
sdecap
i
tal
,ademá
sde
leconóm
ico
.As
ísede
sag
regae
lcap
i
talen
e
conóm
ico
,so
cia
l
,cu
l
tura
lys
imbó
l
ico
.

i
)Cap
i
tale
conóm
ico
:ha
cere
feren
ciaab
iene
s ma
ter
ia
lesod
ine
rar
ios
.

i
i) Cap
i
talcu
ltu
ral
:ha
cere
feren
ciaacono
cim
ien
tos
,hab
i
lidade
s.E
lmi
smo-que
b
ienpod
ríadenom
ina
rsecap
i
talin
forma
ciona
l-e
xisteba
jot
rese
stado
s:
• E
stado ob
jet
ivado
: son b
iene
s cu
l
tura
les ma
ter
ia
les(
l
ibro
s, p
intu
ras
,
d
icc
iona
rio
s, monumen
tos
,in
strumen
tos
,etc
.)
.Es
,comotodocap
i
tal ma
ter
ia
l,
t
ran
smi
sib
leohe
redab
le.Pe
roloquee
stran
smi
sib
lee
ssup
rop
iedadju
ríd
ica
yno(onone
cesa
riamen
te)sue
spe
ci
fi
cidaddeu
soyd
is
fru
te,s
iendoe
sto
unaca
rac
ter
íst
icade
lcap
i
talcu
l
tura
lin
corpo
rado,e
standosome
t
ida
sasu
s
le
yesdet
ran
smi
sión
.
• E
stadoin
corpo
rado
:soncono
cim
ien
tos
,hab
i
lidade
s,de
stre
zasadqu
ir
ida
sen
e
ltiempo
. Seob
tienenenlae
scue
la,enlafam
i
lia,enlaca
l
le.S
ibiense
puedehe
reda
rdelafam
i
lia
,la m
ismanoset
ran
smitecomounb
ien ma
ter
ia
l
(comoe
selca
sodeunb
iene
conóm
icoodeuncap
i
talcu
l
tura
lob
jet
ivado
).Y
pa
raadqu
ir
ir
lo,ha
cefa
l
tat
iempo(y
,po
rende
,dine
ro)
.
• E
stadoin
sti
tuc
iona
l
izado
:sonlo
stí
tulo
s,lo
spa
pele
squed
icen“ce
rt
if
icoque
”,
hab
i
li
tadopo
runen
teau
tor
izado(conau
tor
idad
).Ys
ibience
rt
if
icacap
i
tal
cu
l
tura
l
,none
cesa
riamen
tega
ran
t
izaune
stadoin
corpo
rado
.Aqu
íex
is
teuna
in
sti
tuc
ióncone
l“pode
rdein
sti
tui
r,pode
rdeha
cerve
rydeha
cercree
ro,en
unapa
lab
ra,deha
cerre
cono
cer”(Bou
rdieu
,1979
,en Gu
t
iér
rez
,2007
:201
)
E
stecap
i
talcu
l
tura
lin
sti
tuc
iona
l
izado
,aligua
lquee
lin
corpo
rado
,tamb
iénse

45
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

a
soc
ia a
l cap
i
tale
conóm
ico
, ya que se p
rec
isat
iempo(y d
ine
ro) pa
ra
adqu
ir
ir
lo.
Tan
toe
lcap
i
talcu
l
tura
lin
corpo
radocomoe
lin
st
itu
ciona
l
izadopo
seenta
sasde
con
ver
tib
i
lidadcone
lcap
i
tale
conóm
ico
.Ye
sta
sta
sassonasuve
z ma
ter
ia
li
zada
sene
l
me
rcadodet
raba
jo,en
con
trando me
jore
semp
leo
syremune
rac
ione
squ
iene
sde
ten
ten
de
term
inado
stipo
sdecap
i
talcu
l
tura
l
.

i
i
i) Cap
i
talso
cia
l
:ha
cere
feren
ciaauncon
jun
todere
lac
ione
s(re
cur
sosa
ctua
lesy
po
ten
cia
les
)queunagen
teocon
jun
todeagen
tespuede mo
vi
liza
renunpe
ríodode
t
iempo
. Sonlo
s am
igo
s,lo
s con
tac
tos po
l
ít
ico
s,lo
sfam
i
lia
res-
inf
luyen
tes o no
-,la
comun
idado
rgan
izada
,etc
.
A
l mo
vi
li
zare
lcap
i
talsoc
ia
l,nose mo
vi
li
zanla
s pe
rsona
s,s
inosupode
raso
ciado
(e
lacce
soaunf
inan
ciam
ien
toat
ravé
sdeunl
lama
docomoga
ran
te,oe
ling
resoaun
emp
leov
íare
comenda
ciónsone
jemp
losdee
jer
cerun cap
i
talso
cia
l)
.Es
tecap
i
tal
,como
e
leconóm
ico
,sepuedea
cumu
lar
,pe
rde
ro man r9.E
tene lvo
lumendecap
ita
lso
cia
lque
po
seeunagen
tepa
rt
icu
lardependedelae
xten
sióndelareddelo
svín
culo
squepuede
mo
vi
liza
r y de
l vo
lumen de cap
i
tal(e
conóm
ico
, cu
l
tura
los
imbó
l
ico
) po
seído en
p
rop
iedadpo
rcadaunodeaque
l
losconqu
iene
ses
tá v
incu
lado(Bou
rdieu
,1980
,en
Gu
tié
rre
z,2007
:203
)
Lo
sagen
tes
,aúnpob
resy m
igran
tes
,soncapa
cesde con
stru
irya
cumu
larcap
i
tal
so
cia
lal mo
vi
liza
rse
/organ
iza
rse
,pud
iendore
con
ver
ti
rseencap
i
talpo
l
ít
icooa
cadém
ico
(cu
l
tura
l)
.An
tee
sto
,lo
sagen
tesin
teg
ran
tesded
ive
rsa
sin
sti
tuc
ione
spuedenen
trega
ra
camb
ioyaseacap
i
talso
cia
l(con
tac
tospa
racon
segu
irco
sas
),s
imbó
l
ico(
leg
it
ima
ción
y
/ore
cono
cim
ien
tocomoagen
tevá
l
idoyva
l
iosodelav
idaso
cia
l)ob
iend
ire
ctamen
te
cap
i
talcu
l
tura
l(se
rvi
cio
sté
cni
cos
)oe
conóm
ico
s(d
ine
ro)
.

i
v) Cap
i
tals
imbó
l
ico
:Lo
sgrupo
sso
cia
lessepuedenana
l
iza
rba
jodo
smi
rada
s:
de
sde una pe
rspe
cti
va ob
jet
iva
, enlacua
lsereg
ist
ranla
sdi
str
ibu
cione
s de b
iene
s
ma
ter
ia
les
,comoa
sítamb
iénde
sdeunape
rspe
cti
va c
las
i
fica
tor
iayrep
resen
tac
ione
s
queset
ienende
lmi
smoyquet
ienenqueve
rconlasp
rop
iedade
s ma
ter
ia
les
.Elcap
i
tal

9
Ene
ldo
cum
ent
al“L
aso
cio
log
íae
sund
epo
rted
ecom
bat
e”(200
1),B
ourd
ieuh
acer
efe
ren
ciaauna
rt
ícu
lod
e
u
nno
rte
ame
ric
anoqu
edem
ues
traqu
ela
smu
jer
esn
oson m
ásl
ocu
ace
s,s
inoqu
ecum
plenl
afu
nci
ón-
den
trod
e
l
adi
vis
iónd
elt
rab
ajo
-dem
ant
ene
relc
api
ta
lso
cia
l,po
rloqu
esonl
asen
carg
ada
sdea
cord
ars
edel
os
cum
ple
año
s,l
lam
aral
osen
ferm
os,e
tc
.

46
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

s
imbó
l
ico e
scomo unsob
reañad
ido a o
trocap
i
tal qu
ese po
seeysob
re e
lcua
lse
sob
resa
le.A
sí,e
lcap
i
tals
imbó
l
icoe
scuandoe
lcap
i
tale
scono
cidoyre
cono
cido
.Es
to
e
s, unre
cono
cim
ien
to,leg
it
imidad y con
sag
rac
ión a la a
cumu
lac
ión de cap
i
tal
. Po
r
e
jemp
lo:D
iego Ma
radonaa
cumu
lócap
i
tals
imbó
l
icoaso
ciadoasuhab
i
lidaddepo
rt
iva
,
dela m
isma mane
raqueRenéFa
valo
roloh
izoat
ravé
sdesu
slog
roscon
la med
ic
ina
.
E
stere
cono
cim
ien
to ha
ce que e
l pode
rsimbó
l
ico se a
soc
ie ala v
io
len
cia
s
imbó
l
ica
.Lav
io
len
cias
imbó
l
icae
saque
l
lav
io
len
ciaendu
lc
if
icadaconlacomp
l
icidad
de
l dom
inado
, ya que e
stelare
cono
ce comoleg
ít
ima, a
l de
scono
cere
l ca
rác
ter
a
rbi
tra
riodelapo
ses
iónya
cumu
lac
ióndelo
sdi
feren
test
ipo
sdecap
i
tal(e
conóm
ico
,
so
cia
l
,cu
l
tura
l)y
los me
can
ismo
squesu
jetae
sad
ominan
cia
.

E
lcap
i
tal(cua
lqu
ieraseasufo
rma
)esunre
curso queo
torgapode
r:po
rende
,se
lu
chapo
racumu
lar
loy monopo
l
iza
rlo
.Pe
roe
lpode
rquep
roveecadacap
i
talva
ríasegúne
l
campoencue
stión
.Po
rejemp
lo,e
lcono
cim
ien
tode
lla
tínpuedese
runcap
i
tal mu
ypo
coú
ti
l
ene
lcampoho
rt
íco
la.

In
teré
s.
Ape
sardequeentodasuob
ra Bou
rdieulu
chócon
tralaredu
cciónpo
rcuan
tola
s
p
rác
tica
s son gu
iada
s po
r unf
in e
conóm
ico
, su(
tal ve
z po
cofe
l
iz)té
rminoin
teré
s ha
re
cib
idoa
cusa
cione
sene
sesen
tido
. Va
leen
ton
cesrema
rca
rquee
lcon
cep
todein
teré
s
bou
rdianoe
sto
talmen
ted
is
tin
tode
lin
teré
stran
shi
stó
ricoyun
ive
rsa
ldelateo
ríau
ti
l
ita
ris
ta
(Bou
rdieuy Wa
cquan
t,1995
:80
).
E
lin
teré
snosó
loseoponealano
cióndede
sin
teré
sydeg
rat
itud
,sinoquetamb
iéna
l
deind
i
feren
cia
.Esde
cir
,elin
teré
simp
l
ica-pa
ra e
steen
foque
- mo
ti
vac
ión
,pud
iendose
r
gené
ricooe
spe
cíf
ico
:
In
teré
s gené
rico
: Tan
tas ve
ces tu
vo que e
xpl
ica
r que e
l in
teré
s no e
s
ne
cesa
riamen
tee
conóm
ico
,que Bou
rdieucom
ien
zaahab
lardei
l
lus
io(quev
ienede
juego
)yqueha
cere
feren
ciaalap
ropen
sióndejug
are
ljuego
.Esunacue
stión“quete
a
trapa
”,unac
reen
ciaco
lec
tiva(po
resoe
sgené
rico
)enlacua
lsea
cue
rdaqueva
lela
penajuga
rese
juego
,po
rloquea
l
líhayenjuego
.
In
teré
sespe
cíf
ico
:elm
ismoyanoe
scompa
rt
idopo
rtodo
s,s
inoquee
stáa
soc
iado
a una po
sic
ión
.Ejemp
lo:e
lin
teré
s enre
ver
ti
relo
rden dom
inan
te o e
lin
teré
s de
man
tene
rlo
.Sepa
rtede
lsupue
stoquelo
sdom
inan
tesqu
ieren man
tene
rsupo
sic
ión
,y
lo
sdom
inado
squ
ierencamb
iar
la,po
rloquecadaun
otienein
tere
sese
spe
cíf
ico
s.Pe
ro
ambo
stienenun
inte
résgené
ricode“
juga
reljuego”
.

47
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Cadacampopo
seeunafo
rmae
spe
cíf
icadein
tere
ses
, none
cesa
riamen
tecompa
rab
le
conlo
sin
tere
sese
xis
ten
teseno
tro
scampo
s(Bou
rdieuy Wa
cquan
t,1995
:80
).

Po
sic
ión
.
Set
ratade
lluga
rene
lcua
lob
jet
ivamen
te seub
icae
lagen
teene
lcampo
,enre
lac
ión
ao
tro
s. Po
res
to,e
lcampoe
sun mapadepo
sic
ionesyre
lac
ione
s. Pa
rae
l
losecon
side
ra
tan
to e
l Vo
lumen comola E
stru
ctu
ra de
l Cap
i
tal
. Po
r vo
lumen se ha
cere
feren
cia ala
can
tidaddecap
i
talquepo
seee
lagen
teocon
jun
todeagen
tes
.Mien
tra
squepo
res
tru
ctu
ra
de
lcap
i
tal
, se a
lude a
l pe
so quet
iene cada uno delo
s cap
i
tale
s en su con
jun
to. Po
r
e
jemp
lo,lo
sin
tele
ctua
lest
ienen
,enfo
rmagene
ralizada
,una
l
tovo
lumendecap
i
tal
,conuna
10
e
stru
ctu
rad
ive
rsi
fi
cada
,aunquep
redom
inan
temen
tecu
l
tura
l .
La po
sic
ión nosó
lo depende de
lac
tua
lvo
lumeny e
stru
ctu
ra decap
i
tal
,sino que
tamb
iénset
ieneencuen
tasupe
rspe
cti
vadepo
sic
i
ón(po
sic
iónpo
ten
cia
l)
,endondela
t
raye
cto
riaadqu
ieres
ign
i
fican
cia
.
Lo
sdom
inan
tessonaque
l
losquet
ienen má
scap
i
tal
, ylo
sdom
inado
slosquet
ienen
meno
s. Pe
rotan
to en
trelo
s dom
inan
tes como en
trelo
s dom
inado
s,e
xis
ten d
i
feren
tes
can
tidade
sdecap
i
tale
spe
cíf
ico
.As
íocu
rrequeha
ydom
inado
sen
trelo
sdom
inan
tes
,y
dom
inan
tes en
trelo
s dom
inado
s.A
sí, conigua
l vo
lumen
, qu
ientenga má
s cap
i
tal
e
conóm
icotend
rá má
spode
rqueunocon ma
yorcap
i
talcu
l
tura
loso
cia
l
.
Une
jemp
lodee
spa
cioso
cia
lconsu
spo
sic
ione
sse daacon
t
inua
ción(Ve
rFigu
ra
N
°1)
:

10
A
lgun
ase
st
rat
egi
as(n
one
ces
ari
amen
tecon
sci
ent
es)ev
iden
cianunc
laroi
nten
topo
rman
ten
eror
eprod
uci
rel
c
api
ta
lfam
il
iar
. Po
rej
emp
lo,l
are
com
end
aci
ónal
osh
ijo
spo
rele
stu
diou
niv
ers
it
ari
oenl
asf
ami
lia
sde
p
rof
esi
ona
les
;laen
señ
anz
adel
oss
ecr
eto
sdel
oso
fic
iosene
lca
sod
efam
il
iasd
eob
rero
s,e
tc
.

48
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

F
igu
raN
°1.E
spa
ciosoc
ialconsu
spo
sic
iones
,segúnune
jemp
lo deP
ier
reBou
rdieu
.

Fuen
te:h
ttp
://common
s.w
ik
imed
ia.o
rg/w
ik
i/F
i
le:E
spa
ce_
soc
ial_de_Bou
rdieu
.svg

Enre
sumen
,lo
scampo
ssone
spa
cio
ses
tru
ctu
rado
sdepo
sic
ione
s,lo
scua
lesson
con
secuen
ciadelad
is
tr
ibu
cióninequ
i
tat
ivade
lcap
i
talquea
l
lísejuega
,capa
zdecon
fer
ir
pode
raqu
ienlo
spo
see
. Con
formaunareddere
lac
ione
s(noin
tera
ccione
s)ob
jet
iva
s(no
sub
jet
iva
s) en
tre po
sic
ione
s. La
s po
sic
ione
socupad
as po
rlo
sdi
stin
tos agen
tes enlo
s
campo
stienenunad
imen
siónh
is
tór
ica
,esde
cir
,sone
lprodu
ctodelu
cha
shi
stó
rica
s,quea
suve
zseha
l
lanin
scr
ipta
senlo
scue
rpo
sysonpa
rtecon
st
itu
t
ivade
lhab
itu
sdelo
sagen
tes
.
Pa
raana
l
iza
rlad
inám
icaso
cia
lesne
cesa
riocomp
rende
relcampocomoelluga
rene
lcua
l
sejueganla
spo
sic
ione
sre
lat
iva
squeo
cupanlo
sdi
stin
tosg
rupo
soc
lase
syla
sre
lac
ione
s
que en
trelo
s m
ismo
s se e
stab
lecen y
,al m
ismot
iempo
, comp
rende
rla
sfo
rma
s de
con
forma
ciónde
lasub
jet
iv
idad
,esde
cir
,lacon
sti
tuc
iónde
lhab
i
tus
.

A
sí,todo
slo
s campo
s se o
rgan
izan ba
joigua
llóg
ica, po
seenle
yes gene
rale
s
(Bou
rdieu
,1990
:135
).Aunquetamb
iéne
sve
rdadquepo
seenpa
rt
icu
lar
idades
.

49
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Bou
rdieuha
celacompa
rac
iónde
lcampoconunjuego
.As
í,e
lcamposepuedede
fin
ir
de
fin
iendoloquee
stáenjuego
,loquesee
stáapos
tando(po
rloquedebehabe
runcap
i
tal
e
spe
cíf
icoenjuegoycompe
ten
ciaen
trelo
sagen
tes)
. Ademá
sdee
xis
ti
ralgoenjuego
,en
uncampo debehabe
rgen
te d
ispue
staajuga
r,quetenga in
terés(
tan
togené
ricocomo
e
spe
cíf
ico
).
E
lcampoens
ínoex
is
te,e
sunacon
stru
cción
. Serea
l
izaunre
cor
tedelacomp
le
ja
rea
l
idadysea
ís
lanlo
selemen
tosquein
tere
san
.Laes
truc
tura de
lcampoe
sune
stadode
lare
lac
ióndefue
rza
sen
trelo
sagen
tesola
sin
st
itu
cione
squein
terv
ienenenlalu
cha
,quea
suve
zescon
secuen
ciadelad
is
tr
ibu
cióndecap
i
talquepo
seen
.Lad
ispo
sic
iónde
sigua
lde
cap
i
tal(
tan
to encan
t
idadcomo en“ca
l
idad
”) gene
ra po
sic
ione
s dom
inan
te/dom
inado
.Y
e
sto
,in
var
iab
lemen
te,fo
rjaunalu
cha
. Dee
stae
stru
ctu
rasu
rgi
rána
l
ian
zasen
tredom
inado
s
y en
tre dom
inan
tes
, aunquetamb
ién se o
rig
ina
ránlu
cha
s en
tre dom
inado
s y en
tre
dom
inan
tes
.
En
trela
sreg
lasgene
rale
sdelo
scampo
s,seob
servancompo
rtam
ien
toss
imi
lare
s.Po
r
ca
so,lo
sagen
tesoin
sti
tuc
ione
sque monopo
l
izane
lcap
i
tale
spe
cíf
icosein
cl
inanha
cia
e
stra
teg
iasdecon
serva
ción(concompo
rtam
ien
toso
rtodo
xos
,con
servado
res
,dede
recha
),
m
ien
tra
s quelo
s que d
isponen de meno
scap
i
tal(y quesue
lense
rlo
sre
ciénl
legado
s,
aunque no ne
cesa
riamen
te) sein
cl
inan area
l
iza
rest
rateg
ias de sub
vers
ión(he
rej
ías
,
p
rác
tica
s he
terodo
xas
). Aunque e
sve
rdad que una mane
ra deing
resa
r a un campo y
a
cumu
larcap
i
taltamb
iénpuedese
rpo
rlav
íadela sum
is
ión
.
Pa
rale
lamen
te,e
lva
lorde
lcap
i
taldependede
lcampoencue
st
ión(po
rejemp
lo,e
l
cono
cim
ien
tode
lid
iomag
riegopuedese
runcap
i
tal mu
ypo
coú
t
ilene
lcampoho
rt
íco
la)
.
A
sí,e
lvo
lumenyt
ipodecap
i
talde
finennosó
lolae
stru
ctu
rade
lcampo
,sinoquetamb
ién
la
ses
tra
teg
ias
.Ye
sta
sasuveze
stántamb
iéncon
d
icionada
spo
rlat
raye
cto
ria11,e
sde
cir
,
lae
volu
ciónden
trode
lcampo
,comoa
sítamb
iénde
lhab
i
tusquee
stat
raye
cto
riae
stru
ctu
ró.
Enfun
cióndee
sto
,lo
sagen
tespuedenbu
sca
rin
cremen
taro man
tene
rsupode
r(su
cap
i
tal
), ya sea en e
l ma
rco dela
sreg
las de
l camp
oob
ien bu
scando camb
iar
las
,
p
retend
iendoqueselere
cono
zca ma
yorva
lorasues
tru
ctu
radecap
i
talende
smed
rodela
e
stru
ctu
radecap
i
taldesu
sad
versa
rio
senlalu
chade
lcampo
.

b
- Hab
i
tus
.

11
S
ede
sar
rol
lar
ámá
sad
elan
te
.

50
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Lop
rime
roe
sde
cirquelano
cióndehab
i
tusnoe
sprop
ian
ior
ig
ina
ldeBou
rdieu(ya
que pe
rtene
ce a
llengua
je dela so
cio
log
ía c
lás
ica
), aunque s
í po
see pa
rt
icu
lar
idade
s
e
spe
cíf
i s12. E
ca lmi
smoin
ves
tigado
rre
cono
cequetodo
slo
squehanu
t
il
izadocon
cep
tos
s
imi
lare
s(enfo
rmacon
scien
te o no
)ten
ían una m
isma p
reten
sión
:es
capa
rtan
to dela
f
i
loso
fíade
lsu
jetope
ros
insa
cri
fi
cara
lagen
te,a
sícomotamb
iénbu
scabande
jara
tra
sla
f
i
loso
fíadelae
stru
ctu
rape
ros
inrenun
cia
racon
s
ide
rarlo
sefe
cto
squee
l
lae
jercesob
ree
l
agen
teyat
ravé
sdeé
l(Bou
rdieuy Wa
cquan
t,1995
: 83
).
E
l hab
i
tuse
sunab
isag
rapa
rasupe
rarlafa
lsad
ico
tom
íaen
tree
lob
jet
iv
ismoye
l
sub
jet
iv
ismo
,con
cep
toquepe
rmi
tea
rt
icu
larloind
ividua
lyloso
cia
l,la
ses
tru
ctu
rasin
terna
s
dela sub
jet
iv
idad yla
ses
tru
ctu
ras ob
jet
iva
s que con
sti
tuyen e
l amb
ien
te,e
sto e
s,la
s
l
lamada
s cond
ic
ione
s ma
ter
ia
les dela e
xis
ten
cia
.Ya que e
l hab
i
tuse
s una e
stru
ctu
ra
(ob
jet
iva
)(pe
ro) que sein
corpo
ra a
l cue
rpo
.Al m
ismot
iempo
,es
te con
cep
to pe
rmi
te
comp
rende
r que e
sta
ses
tru
ctu
ras sub
jet
iva
s y ob
jeti
vas
,le
jos de se
rex
traña
s po
r
na
tura
leza
,sondo
ses
tado
sdela m
ismarea
l
idad
,dela m
ismah
is
tor
iaco
lec
tivaquese
depo
si
taoin
scr
ibea
lave
zenlo
scue
rpo
syenlasco
sas
.
G
idden
spre
sen
ta ana
log
ías con Bou
rdieu
. Pa
ra supe
rare
sa d
ico
tom
ía,u
ti
l
izala
no
ciónde“dua
l
idaddelae
stru
ctu
ra”
,lacua
lpe
rmi
tepen
sarlae
stru
ctu
raya
lagen
te.E
sa
e
stru
ctu
rae
s med
ioyre
sul
tadodelo
sagen
tesso
cia
les13.

En
trela
ses
tru
ctu
rasob
jet
iva
syla
sprá
cti
casque rea
l
izanlo
sagen
tesseen
cuen
tran
lo
s hab
i
tus
, que son a
lmi
smot
iempo p
rodu
cto
sy p
rodu
cto
res dela
ses
tru
ctu
ras
. Lo
s
hab
i
tussede
finencomo
:

“…s
is
tema
sded
ispo
sic
ione
sdu
rade
rasyt
ran
sfe
rib
les
,es
tru
ctu
ras
e
stru
ctu
rada
spred
ispue
sta
safun
ciona
rcomoe
stru
ctu
rase
stru
ctu
ran
tes
,es
de
cir
,comop
rin
cip
iosgene
rado
resyo
rgan
izado
resdep
rác
tica
syde
rep
resen
tac
ione
squepuedense
rob
jet
ivamen
teadap
tada
sasu me
tas
in
supone
relp
ropó
si
tocon
scien
tedec
ier
tosf
ine
snie
ldom
in
ioe
xpre
sode
las
ope
rac
ione
sne
cesa
ria
spa
raa
lcanza
rlo
s,ob
jet
ivamen
te“
regu
lada
s”y

regu
lare
s”s
inse
rpa
ranadae
lprodu
ctodelaobe
dien
ciaade
term
inada
sreg
las

12
L
oor
igin
ald
eBou
rdi
eue
shab
eri
ntrodu
cidoe
sec
onc
ept
oal
asr
ela
cion
esd
ela
ses
tru
ctu
rasd
epod
eryl
as
e
st
ruc
tur
asd
ecl
ase
.
13
L
acr
ít
icaaG
idd
ense
seld
ivo
rci
oex
is
ten
teen
tr
esu
stex
tost
eór
ico
sysu
str
aba
josem
pír
ico
s,qu
esonap
ena
s
en
say
ospo

ti
cos
.

51
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

y
,po
rtodoe
l
lo,co
lec
tivamen
teo
rque
stada
ssinse
relp
rodu
ctode
laa
cción
o
rgan
izado
radeund
ire
cto
rdeo
rque
sta”
.(Bou
rdieu
,1991
:86
)

Veamo
s aho
ra de e
xam
ina
r y de
sar
rol
lare
sta de
fin
ición que Bou
rdieu ha
ce de
l
con
cep
tohab
i
tus
.


…si
stema
s de d
ispo
sic
ione
s…”
. Ha
cere
feren
cia a p
red
ispo
sic
ione
s,tenden
cia
s,
mane
rasdese
r,p
ropen
siónoin
cl
ina
ciónaa
ctua
rdede
term
inada
sfo
rma
s.Apo
rtae
l ma
rco
delopo
sib
leyloimpo
sib
le;lopen
sab
leynopen le14.F
sab rase
stíp
ica
scomo“
esonoe
s
pa
rano
sot
ros”de
l
imi
tac
laramen
teloquenosepuedeha
cer
,con
st
itu
yendota
lve
zas
íel
me
can
ismodecon
tro
lso
cia
l má
ses
tr
ic
toy
, má
saún,s
ine
jerce
rlav
io
lenc
ia.
Comos
is
temaded
ispo
sic
ione
s,pe
rmi
teana
l
iza
r:
• lain
ter
ior
iza
ción dela e
xte
rio
ridad
, enla med
ida en que e
sprodu
cto de
cond
ic
ionam
ien
tosob
jet
ivo
s,
• lae
xte
rio
riza
cióndelain
ter
ior
idad
,enla med
idaenqueo
rgan
izala
sprá
cti
casy
con
tr
ibu
yea
síalarep
rodu
ccióndela
ses
tru
ctu
ras
.

Quee
lhab
i
tussea“…du
rade
ro…”imp
l
icaquesepuede mod
i
fica
r.E
sunaa
fi
rma
ción
dea
lgoconc
ier
tacon
stan
cia
,aunquenope
rpe
tuo
.Po
rca
so,só
loe
lcon
cep
todehab
i
tus
po
sib
i
li
tain
terp
reta
rlacon
tinu
idadded
ispo
sic
ione
s,gu
sto
syp
refe
ren
cia
sauncuandohan
camb
iadola
scond
ic
ionesob
jet
iva
s. Po
rejemp
lo,e
l hab
i
tuse
sre
spon
sab
lequelo
sga
sto
s
enla Un
idadde Rep
rodu
ccióno Con
sumodelo
sho
rt
icu
l
tore
sbo
l
iviano
s-e
stru
ctu
rayn
ive
l-
nosean a
fec
tado
s an
tecamb
ios en e
lco
rto p
lazo(comocon
secuen
cia desu a
scen
so
so
cia
l)
, demo
strando una g
ranine
rcia
. Po
rot
ra pa
rte
,siendo e
l hab
i
tusp
rodu
cto dela
h
is
tor
ia,e
s med
iado po
relm
ismo mo
t
ivo con
stan
temen
te a
l en
fren
tare
l agen
te a un
con
tinuodee
xpe
rien
cia
snue
vas
.Po
rlotan
to,e
spe
rdu
rab
le, má
snoinmod
i
ficab
le.Aunque
e
sju
sto e
xpl
ic
ita
r quela
s pe
rsona
ses
tán e
stad
ísti
camen
te de
st
inada
s a en
con
tra
r
s
i
tua
cione
ssim
i
lare
s ala
s cua
leso
rig
ina
lmen
teta
lla
ron su hab
i
tus
.Es
to e
s, av
iv
ir
e
xpe
rien
cia
s que no ha
cen má
s quere
forza
r su
sdi
spo
sic
ione
s y en
tende
rla
s como
na
tura
les(Bou
rdieuy Wa
cquan
t,1995
:92
).

14
E
jem
plocond
ecl
ara
ciónd
ech
icod
e9añ
osd
eco
le
giopob
re:“
cuan
dos
eag
ran
dev
oyas
erm
il
lon
ari
o,v
oya
t
ene
run m
ont
ónd
edep
art
amen
tos
,lo
svoyaa
lqu
ila
rycone
sed
ine
rov
oyapon
erun
aca
rpi
nte
ríap
arag
ana
rme
l
avi
da”
.Gan
ars
elav
idae
sloqu
edeb
eha
cer(=h
abi
tus
).

52
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Que sea“…t
ran
sfe
rib
le…
”ha
cere
feren
cia a p
rác
tica
s yrep
resen
tac
ione
s que se
o
rig
inan en e
lmi
smo hab
i
tus
.El hab
i
tus gene
ra una un
idad de
sdela cua
l pa
rtenla
s
p
rác
tica
syla
srep
resen
tac
ione
s.

e
“…st
ruc
tura
s e
stru
ctu
rada
s…”
.El hab
i
tus e
s una e
stru
ctu
ra que (va
lga la
redundan
cia
)see
stru
ctu
radea
cue
rdoconlah
is
tor
iadecadaagen
teydesuco
lec
tivo
.La
s
a
ccione
shumana
s,le
josdese
rrea
ccione
sin
stan
tánea
sae
stímu
los
,seen
cuen
traneng
ran
med
idacond
ic
ionada
spo
rlah
is
tor
iadelo
sagen
tes. Med
ian
tee
ste me
can
ismo
,elhab
i
tus
a
segu
ralap
resen
ciaa
ct
ivadeexpe
rien
cia
spa
sada
s,queapa
recencomod
i
feren
tesfo
rma
s
dee
squema
sdepe
rcep
ción
,depen
sam
ien
to,dea
ccione
s.A
sí,conuna ma
yorsegu
ridad
quela
sreg
lasfo
rma
lesytoda
sla
sno
rma
sexp

ci
tas
,sega
ran
t
izalacon
form
idaddela
s
p
rác
tica
sysucon
stan
ciaat
ravé
sdeiempo15.
lt
De
sde e
l pun
to de v
ista d
inám
ico
,elo
rigen de
l habi
tus
,elp
roce
so de su
con
forma
ción
,locon
sti
tuyecomounase
riec
rono
lógi
camen
teo
rdenadadee
stru
ctu
ras
.As
í,
lo
shab
i
tuscon
sti
tuido
senun momen
todado
,see
ri
genenfa
cto
rese
stru
ctu
ran
tesdela
s
e
xpe
rien
cia
s e
stru
ctu
ran
tes po
ste
rio
res
, de mane
ra que
, po
r e
jemp
lo, lo
s hab
i
tus
de
sar
rol
lado
sene
lsenodelafam
i
liatu
telanlaes
tru
ctu
rac
ióndela
sexpe
rien
cia
sesco
lare
s
po
ste
rio
res
. Deigua
l mane
ra,lo
s hab
i
tusre
sul
tan
tes de
l pa
so po
rla e
scue
lafun
cionan
como ma
tr
izpa
ralae
stru
ctu
rac
ióndela
sexpe
rien
cia
spro
fes
iona
les
,ya
sísu
ces
ivamen
te.

“…
pred
ispue
sta
safun
ciona
rcomoe
stru
ctu
rase
stru
cturan
tes…
”.S
iendoe
lprodu
cto
de una de
term
inada c
lase deregu
lar
idade
s ob
jet
iva
s,e
l hab
i
tust
iende a gene
rarla
s
condu
cta
squep
rov
ienende
l“sen
t
idocomún
”,ra
zona
ble
sye
spe
rab
les
,quesonpo
sib
lesen
lo
slím
i
tesdee
sasregu
lar
idade
syquesea
jus
tanob
jet
ivamen
tealalóg
icaca
rac
ter
íst
icade
un de
term
inadocampo
.As
í,se ex
cluyes
inv
iolen
cia,s
in a
rgumen
to,toda unase
rie de

locu
ras
”(“
esonoe
spa
rano
sot
ros”
),e
sde
cir
,condu
cta
ssan
cionab
lespo
rin
compa
t
ible
s
conla
scond
ic
ione
sob
jet
iva
s(po
sic
ión
).

15
A

,Bou
rdi
eua
sev
eraqu
eenl
osco
lec
tiv
oss
oci
al
esdom
inado
sendon
del
arep
rodu
cci
ónd
edi
cha
sre
lac
ion
es
n
oseen
cuen
trea
segu
rad
apo
rme
can
ism
osob
jet
ivo
s,e
sne
ces
ari
ore
for
zare
lhab
itu
syacon
st
itu
ido m
ed
ian
te
s
anc
ion
esop
rop
agan
da.E
sde
cir
,bu
sca
rlacom
pli
cid
ads
ubj
eti
vad
eldom
inado
.(V
erG
rupp
i-1978
-“E
l
con
cep
tod
eHeg
emon
íaenG
ram
sci
”.M
éxi
co.Ed
ici
one
sdeC
ult
uraPopu
lar
).

53
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

H
abi
tus = e
stru
ctu
ra e
stru
ctu
rad
a e
stru
ctu
ran
te
P
rin
cip
io noe
leg
ido d
ela
sel
ecc
ion
es

“…
es de
cir
, como p
rin
cip
ios gene
rado
resyo
rgan
izado
res de p
rác
tica
s y de
rep
resen
tac
ione
s…”
,ya que de
finen p
rác
t
ica
syrep
resen
tac
ione
s(uno ha
cey p
ien
sa a
pa
rt
irde
lhab
i
tus
).La
ses
tru
ctu
ras men
tale
snosonna
tura
less
inoso
cia
les
,cump
l
iendouna
fun
ción po

t
ica(ap
rox
imadamen
te,ideo
log
ía segúnMa
rx,teod
icea16 según Webe
r)A
sí,
pa
raladom
ina
ción
,esimpo
rtan
tetene
rlafue
rza ma
ter
ia
lquecon
tenga
,pe
ro mu
cho me
jor
se
rías
iesadom
ina
ciónfue
raa
cep
tada
,leg
it
imi
zad
apo
rlo
sdom s17.Yene
inado stoen
traa
juga
relhab
i
tuscomop
rin
cip
iogene
rado
ryo
rgan
iz
ado
rdep
rác
t
ica
syderep
resen
tac
ione
s.

“…
quepuedense
rob
jet
ivamen
teadap
tada
sasu me
ta…
”. Se
ríalao
traca
radela
monedade“e
stonoe
spa
rano
sot
ros”
.Alse
rlo
shab
i
tusin
corpo
rac
ione
sdelah
is
tor
ia
,la
s
p
rác
tica
spo
rel
losengend
rada
ssea
jus
taneng
ranmed
idaala
ses
tru
ctu
rasqueha
ceque
set
rasc
iendala
sin
ten
cione
s sub
jet
iva
s ylo
spro
yec
tos con
scien
tes-
ind
iv
idua
lesy
co
lec
tivo
s-.Lacon
secuen
ciade
lefe
ctoen
tree
lse
nt
idop
rác
t
icoye
lsen
tidoob
jet
ivadoe
sla
gene
rac
ióndeun mundodesen
tidocomún
,gene
rándo
sea
sínosó
lolaa
rmon
iza
cióndela
s
e
xpe
rien
cia
s,s
inoquetamb
iéne
lre
fue
rzoque
la mi
smaob
tiene(Bou
rdieu
,1991
:94
).

“…
sinsupone
relp
ropó
si
tocon
scien
tedec
ier
tosf
ine
snie
ldom
in
ioexp
resodela
s
ope
rac
ione
s ne
cesa
ria
s pa
ra a
lcanza
rlo
s…”
. C

ti
ca alateo
ría dela e
lecc
iónra
c l18
iona
(E
ls
ter
) ytamb
ién a
lind
iv
idua
l
ismo me
todo
lóg
ico(
cál
culo de co
sto
/bene
fic
io)
. Bou
rdieu

16
M
ax W
ebe
raf
irm
a qu
elar
eli
giónc
reat
eod
ice
as.L
asm
ism
ass
onex
pli
cac
ion
es qu
eju
st
if
ica
ríanl
as
d
esi
gua
ldad
esei
nju
st
ici
asd
elav
ida
.De
sde“
tuviv
esm
uch
oyy
opo
co”
,pa
san
dopo
r“t
úer
esm
uje
ryy
o
h
omb
re”
,ha
sta“
túe
resr
icoyy
opob
re”
.
17
E
lhab
itu
stam
biéne
sco
rpo
ral
,ev
iden
cián
dos
eenpo
stu
ras
,ex
pre
sion
es,a
cti
tud
es,p
rác
ti
casco
rpo
ral
es,e
tc
.
18
L
acr
ít
icaae
staco
rr
ien
ted
epen
sam
ien
toe
squ
esesu
st
ituy
eels
ent
idop
rác
ti
cod
elag
ent
epo
rlam
ent
al
idad
d
elc
ien

ficoqu
ere
flex
ion
asob
rel
apr
áct
ica
.Esd
eci
r,s
econ
cib
eala
cto
rcom
olap
roy
ecc
iónim
agin
ari
ade
l
s
uje
toc
ien

ficoene
lag
ent
eac
tuan
te
,“unae
spe
cied
e mo
nst
ruoconc
abe
zad
epe
nsad
orqu
ere
fl
exi
onas
obr
e
s
upr
opi
apr
áct
icad
ema
ner
alóg
icayr
ef
lex
iva
,yconcu
erp
odehomb
red
eac
ciónqu
eseemp
eñaenl
aac
ción

(Bou
rdi
euy W
acqu
ant
,1995
:84
).L
acr
ít
ican
osed
et
ien
eal

,sin
oqu
eBou
rdi
euav
anz
aya
fi
rmaqu
elaa
cci
ón
r
aci
ona
lpa
rec
esó
lor
econ
oce
r“r
espu
est
asr
aci
ona
les
”deu
nag
ent
equ
eca
rec
edeh
is
tor
iay
,po
rlot
ant
o,
i
nde
term
inadoei
nte
rcam
biab
le
.Una
cto
rqu
eca
rec
edecu
alqu
iert
ipod
econ
dic
ion
ami
ent
oecon
ómi
coos
oci
al
(Bou
rdi
euy W
acqu
ant
,1995
:85
).

54
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

re
futalae
lecc
iónra
ciona
l
,sinde
scono
cerquee
stecompo
rtam
ien
todede
ten
ción
,re
fle
xión
ycamb
iodelaa
ccióne
xis
te.S
inemba
rgo
,esecá
lcu
lora
ciona
lsiguee
stando med
iadopo
r
e
lhab
i
tus
. Má
saun
, Bou
rdieud
ir
íaquee
sae
lecc
iónt
raslare
fle
xiónse
ríara
zonab
le,no
ne
cesa
riamen
tera
ciona
l
. Lo dera
zonab
le e
s po
rque e
sexp
l
icab
le, a pa
rt
ir de su
s
cond
ic
ionan
tes ma
ter
ia
les
,de
lhab
i
tus
,desut
raye
cto
ria
,et
c.
Bou
rdieu con e
l hab
itu
s se sepa
ra dela e
lecc
ión rac
iona
l
, de
lind
iv
idua
l
ismo
me
todo
lóg
icoyaunde
les
tru
ctu
ral
ismo
.

“…
obje
tivamen
te“
regu
lada
s” y“
regu
lare
s”s
in se
r pa
ra nada e
lprodu
cto dela
obed
ien
ciaade
term
inada
sreg
las…
”.E
lhab
i
tusfab
ricacohe
ren
ciayne
ces
idadapa
rt
irdela
h
is
tor
ia, dela con
tingen
cia
. Con
sigue un
i
fica
rla
s ca
rac
ter
íst
ica
s dela
s cond
ic
ione
s
ma
ter
ia
lesdelan
iñe
z,su
sexpe
rien
cia
syp
rác
ticasadap
tándo
losa
larea
l
idad
.Leo
torgaa

un“sen
tidop
rác
t
ico
”,unsen
tidocomún
,sen
sate
z.E
lsen
tidop
rác
ticoe
sunane
ces
idadque
se con
vie
rte en na
tura
leza
,es de
cir
, en e
squema
sco
rpo
rale
s y en p
rác
t
ica
s que
pe
rmane
cen o
scu
ras alo
sojo
s de qu
iene
sla
sprodu
cen
. Lo
s agen
tes nosaben nun
ca
comp
letamen
telo que ha
cen
,lo que ha
cent
iene no m
ás sen
tido de
l que e
l
los saben
(Bou
rdieu
,1991
:111
).

“…
cole
cti
vamen
teo
rque
stada
s,s
inse
relp
rodu
ctodelaa
ccióno
rgan
izado
radeun
d
ire
cto
r de o
rque
sta…”
.El hab
i
tuss
is
tema
t
izatoda
sla
sprá
cti
cas de aq
uel
los que
compa
rtenigua
lescond
ic
ione
sob
jet
iva
s,comos
itu
vie
ranund
ire
cto
rdeo
rque
sta
.Pe
rono
ha
yta
ldi
rec
tor
,ha
ycond
ic
ione
sob
jet
iva
s:e
lhabi
tuse
sunhab
i
tusdec
lase
.Lacohe
ren
cia
delo
sre
sul
tan
tes de un m
ismo hab
i
tusse en
t
iendeenlacohe
ren
cia quelo
spr
inc
ip
ios
gene
rado
rescon
sti
tut
ivo
sdee
sehab
i
tusdebenalase
stru
ctu
rasso
cia
lesdela
squesone
l
p
rodu
cto y quet
ienden arep
rodu
cir ba
jo unafo
rma t
ran
sfo
rmado
ra ei
rre
cono
cib
le
(Bou
rdieu
,1991
:151
)

S
ibiene
lhab
i
tuse
sdu
rab
le,tamb
iéne
s mod
i
ficable
. Pa
ra Bou
rdieue
soselog
rar
ía
med
ian
tet
resfo
rma
s:
1
. enE
lsen
tidop
rác
tico, Bou
rdieud
icequee
lhab
i
tust
iendeape
rmane
cer
,pe
roa
l
camb
iarla
scond
ic
ione
s ob
jet
iva
s,e
l agen
tete
rmin
a adap
tándo
sea e
sas nue
vas
cond
ic
ione
sy,po
rende
,camb
iandoe
lhab
i
tus
.Pe
ro e
stad
íst
icamen
tehab
lando
,uno
con
tinúaconla
smi
sma
scond
ic
ione
sob
jet
iva
s(po
rca
so,lat
raye
cto
riade
lfu
tbo
l
ista
Ma
radonaquepudoa
cumu
lar mu
chocap
i
tale
conóm
ico ys
imbó
l
iconoe
slocomún
).

55
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

2
.ot
rafo
rmadecamb
iare
sat
ravé
sde
lau
to-so
cioaná
l
isi
s:e
sau
toe
xpl
ica
rselo
slím
ite
s
ypo
sib
i
lidade
squet
ienela
sprop
iasp
rác
tica
syr
epre
sen
tac
ione
s.Ys
ibiene
sdi
fíc
i
l
p
retende
rcamb
iare
lhab
i
tusde
sdee
lprop
iohab
i
tus
,noe
simpo
sib
le.
3
. au
to-so
cioaná
l
isi
sas
is
tido
:esigua
lal an
ter
ior
, pe
ro e
xpl
ic
itado po
r unate
rce
r
pe
rsona
.

Se ob
serva alola
rgo delo
slib
ros de Bou
rdieu una evo
luc
ión dela no
ción de
hab
i
tus19.
En“La Rep
rodu
cción
”set
i
ldaa
lhab
i
tusdepe
rpe
tuoei
rre
vers
ib
le.En
ton
ces
,¿Dónde
e
stáe
lagen
tes
inopuedecamb
iara
lgope
rpe
tuoei
rre
vers
ib
le?
.Es
ta1
ºpe
rspe
cti
vade
l
20
hab
i
tusfue mu
ycr
i
ticada ,cue
st
iónqueluegof
lex
ib
il
izaen“E
lsen
tidop
rác
t
ico
”.A
l
líre
sca
ta
laa
ccióndein
ven
ciónde
lagen
te,aunques
inl
lega
ralind
iv
idua
l
ismo me
todo
lóg
ico
.
A
sí,la ma
yorc

ti
ca quere
cib
ió e
ste con
cep
to de hab
i
tuse
s sutenden
cia a
l
me
can
ic
ismo
,cuandoBou
rdieupa
radó
j
icamen
tea
fi
rma quee
lmi
smofuecon
stru
idocon
tra
e
l me
can
ic
ismo(Bou
rdieuy Wa
cquan
t,1995
:84
).
E
lde
term
in
ismoconquesec
ri
ti
caaBou
rdieusepod
rías
inte
ti
zarconlafó
rmu
la:“
las
e
stru
ctu
rasp
rodu
cene
lhab
i
tus
,quede
term
inanla
sprá
cti
cas
,la
scuá
lesrep
rodu
cenla
s
e
stru
ctu
ras
”(Jen
kin
s, 1982
; Go
rde
r, 1980
;Gi
rou
x, 1982
:7)
.As
í,lac

ti
ca d
ice quela
s
e
stra
teg
ias ya e
stán de
term
inada
sap
rio
ri
, y dependen dela po
sic
ión den
tro dela
e
stru
ctu
ra.A
sí notend
ría sen
tido hab
lar de e
stra
teg
ia,romp
iéndo
se conlat
rad
ic
ión
sub
jet
iv
is
ta, que de
sde De
sca
rte
s ha
sta Sa
stre
,lle
gando ha
stalateo
ría dela e
lecc
ión
ra
ciona
l
,dom
inólaf
i
loso
fíao
cciden
tal
.
E
stopuedese
renpa
rtea
cep
tadopo
rcuan
tolo
sagen
tesso
cia
lessone
lre
sul
tadode
lah
is
tor
ia,tan
tolah
is
tor
iade
lcamposo
cia
lcom
odelae
xpe
rien
ciaa
cumu
ladap
rop
iadesu
t
raye
cto
ria e
spe
cíf
ica
.As
íescomo Bou
rdieu nore
cha
za e
staimp
ron lo21,
ta desu mode
de
fin
iendolare
lac
iónen
tree
lhab
i
tusye
lcampocomounare
lac
ióndecond
ic
ionam
ien
to:e
l
campo e
stru
ctu
ra e
l hab
i
tus
, que e
selp
rodu
cto de lain
corpo
rac
ión dela ne
ces
idad
inhe
ren
tedee
secampo(odeuncon
jun
todecampo
sre
lat
ivamen
tecone
xos
).En
tendemo
s
quee
stap
red
ispo
sic
ióna
lde
term
in
ismonolequ
i
ta a
lagen
telapo
sib
i
lidaddee
lecc
ión
,de

19
a
-LaR
eprodu
cci
ón(Bou
rdi
euyP
ass
eron
,1970
);b
-Els
ent
idop
rác
ti
co(19
91)
;c-R
espu
est
apa
raun
a
an
tropo
log
íar
efl
exi
va(Bou
rdi
euy W
acqu
ant
,1992
);d
-Lam
ise
riad
elm
undo(1993
).
20
M
ása
ll
ádee
stac

ti
ca,l
ate
sispo
rlacu
all
aes
cue
lan
oli
ber
aseen
ti
end
eac
ert
ada
.
21
Aun
quea
segu
raqu
eeld
ete
rmin
ism
oop
eraconl
aco
mpl
ici
dadi
ncon
sci
ent
ede
lag
ent
e(Bou
rdi
euy W
acquan
t,
1995
:94
).

56
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

lae
stra
teg
ia.E
stea
rgumen
tosepod
ríaso
stene
rat
ravé
sde
laná
l
isi
sdedo
spe
rspe
cti
vas
,
nos
iendoden
inguna mane
rad
ico
tóm
ica
s:
• E
lcon
cep
todehab
i
tussed
i
feren
ciadelano
cióndeco
stumb
re;m
ien
tra
ses
taú
l
tima
se ca
rac
ter
iza po
rlarepe
tic
ión
,el me
can
ic
ismo
,el au
toma
ti
smo
,el hab
i
tus se
ca
rac
ter
izapo
rsupode
rgene
rado
rdenue
vasp
rác
ti
cas
.Sib
iene
stacapa
cidadse
en
cuen
tral
imi
tadapo
rsucon
sti
tuc
iónh
is
tór
ica
,nos
iemp
reseredu
cepo
rcomp
letoa
su
s cond
ic
ione
s de p
rodu
cción
.El hab
i
tus de
l
imi
ta y cond
ic
ionala
s po
sib
les
p
rác
tica
squepuedel
leva
racabounagen
teende
term
inadocon
tex
to. Pe
rol
imi
tar
noimp
l
icaredu
cir a unaso
la po
sib
i
lidad
. De e
sta mane
ra,la
sprá
cti
cas pueden
de
scompone
rseenunad
imen
siónr
i
tua
l(me
cán
ica
,pre
vis
ib
le,regu
laryregu
lada
)y
unad
imen
sióne
stra
tég
ica(endondeha
yimp
rov
isa
ción
,or
igina
l
idad
,libe
rtad
).La
coe
xis
ten
ciadeamba
spo
sib
i
li
tatan
tolarep
rodu
cciónde
lhab
i
tus(
loha
cedu
rade
ro)
comolagene
rac
ióndee
stra
teg
iasconc
ier
tainno
vac
iónquepe
rmi
telare
solu
ciónde
s
i
tua
cione
sor
ig
ina
les(Ve
rDeg
l
’Inno
cen
t
i,inéd
i
to)
.
• Pa
rale
lamen
te, lo
saju
ste
s impue
sto
s po
r la
s ne
ces
idade
s de adap
tac
ión a
s
i
tua
cione
snue
vaseimp
rev
is
tas
,puedende
term
ina
rtran
sfo
rma
cione
sdu
rab
lesde
l
hab
i
tus
;noob
stan
te,e
sta
s mod
i
fica
cione
spe
rmane
cenden
trodec
ier
tosl
ími
tesya
quee
lhab
i
tusde
finelape
rcep
cióndelas
i
tua
ción quelode
term
ina
.Esde
cir
,el
con
tex
to se va mod
i
ficando
, po
rlo quela
sprá
cti
cas so
cia
les(yla
ses
tra
teg
ias
de
sar
rol s ad
lada -ho
c) no s
iemp
rese
ránigua
les
.Esfá
ci
l deimag
ina
r qu
esila
s
p
rác
tica
s serep
i
tie
ran(p
rodu
cto de su con
stru
cción h
is
tór
ica
)in
var
iab
lemen
te,
igno
randolo
scamb
iosenla
ses
tru
ctu
rasob
jet
iva
s,pe
rde
ríane
fic
ien
ciaye
fica
cia
.

s aún
,ocu
rretamb
ién que adap
tac
ione
s dela
sprác
tica
s má
slen
tas quelo
s
camb
ios enla
s cond
ic
ione
sex
terna
srepe
rcu
ten nega
tivamen
te en e
ljuego de
l
agen
te(
reco
rda
rlen
ta o nu
la adop
ción de
lin
verná
culo po
r pa
rte delo
svie
jos
ho
rt
icu
l
tore
sita
l
iano
sysucon
secuen
cia
).
Amba
s,comodo
sca
rasdeuna m
isma moneda
,sepuedencon
juga
rconlas
igu
ien
te
a
fi
rma
ciónde
lprop
io Bou
rdieu
:“Lap
rác
t
icae
s,enpa
rte
,una
jus
teen
tree
lhab
i
tusye
l
campo
.Lad
ia
léc
ticadelosub
jet
ivoydela
sopo
rtun
idade
sob
jet
iva
sex
is
tecon
stan
temen
te,
aunquet
iende a a
segu
rar ma
yor
ita
riamen
te e
laju
ste dela
spr
ime
ras ala
s segunda
s”
(Bou
rdieuy Wa
cquan
t,1995
:90
).

A
sí,e
l hab
i
tusp
red
ispone
,lim
i
ta, se
sga e
l compo
rtam
ien
to,la p
rác
t
ica so
cia
l
,la
e
stra
teg
iaenfun
cióndeunae
stru
ctu
raso
cia
lhe
chacue
rpo
,fo
rmadah
is
tór
icamen
te. Po
r
ende
,esimpo
rtan
tetan
tocono
cere
sehab
i
tuscomosucon
forma
ción
. Ypo
rúl
timo
,ene
l

57
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

ma
rcodede
term
inado
scond
ic
ionam
ien
tosob
jet
ivo
s, con
side
rare
lhab
i
tusylat
raye
cto
ria
comoe
lemen
tosquea
yuda
rána
inte
rpre
taryha
cerr
azonab
lelap
rác
ticare
sul
tan
te.

An
tes del
lega
ralte
rce
r con
cep
to c
lave de Bou
rdieu(E
l Sen
tido P
rác
tico
), se
de
sar
rol
lab
revemen
telo
ssign
i
ficado
sde“c
lasesoc
ia
lyhab
i
tusdec
lase
”y“
tra
yec
tor
ia”
.

C
lasesoc
ialyhab
itusdec
lase
.
Lac
laseso
cia
les pa
ra Bou
rdieu
,aligua
l quelo
scon
cep
tos dehab
i
tus,campo y
cap
i
tal
,uncon
cep
tocon
stru
ido
.Es
tac
lase“ene
lpape
l”se
ríaun
:

“…
con
jun
todeagen
tesqueseen
cuen
trans
i
tuado
senu
nascond
ic
ione
sde
e
xis
ten
ciahomogénea
squeimponenuno
scond
ic
ionam
ien
toshomogéneo
sy
p
rodu
cenuno
ssi
stema
sded
ispo
sic
ione
shomogénea
s, ap
rop
iada
spa
ra
engend
raruna
sprá
ct
ica
sseme
jan
tes
,yquepo
seenuncon
jun
todep
rop
iedade
s
comune
s,p
rop
iedade
sob
jet
ivada
s,ave
cesga
ran
tiza
dasju
ríd
icamen
te(comola
po
ses
ióndeb
iene
sodepode
res
)oin
corpo
rada
s,como
loshab
i
tusdec
lase(y
,
enpa
rt
icu
lar
,lo
ssi
stema
sdee
squema
scla
si
fi
cadore
s)”(Bou
rdieu
,1988
,en
Gu
tié
rre
z,2007
:10
).

Una c
lase so
cia
l de
term
inada po
see p
rop
iedade
sligada
s are
lac
ione
s ob
jet
iva
s
(cond
ic
iónypo
sic
ióndec
lase
)que man
t
ienenconl
asdemá
scla
ses
,pe
rotamb
iénpo
seen
p
rop
iedade
svin
culada
s ala
sre
lac
ione
ssimbó
l
ica
s queso
stienenlo
smiemb
ros de una
c
laseen
tres
íyconla
sdemá
scla
ses
.
A
sí,lacond
ic
ióndec
lase ha
cere
feren
ciaalapo
ses
iónonodeb
iene
s(ode
l mane
jo
deb
iene
s);lapo
sic
ióndec
lase de
term
inalapo
ses
iónre
lat
ivadelo
sbiene
squed
ete
rminan
a
síladom
ina
ciónodependen
cia
;yquela
sre
lac
ione
ssimbó
l
ica
s sonlasfo
rma
senquese
u
sanycon
sumenlo
sbiene
s,u
ti
l
izada
s(con
scien
teoin
con
scien
temen
te)como mane
rade
re
forza
ryha
staderep
rodu
cirlapo
sic
ióndec
lase(Bou
rdieu
,1988
,en Gu
tié
rre
z,2007
:13
)

Yasede
sar
rol
lócómola
ses
tru
ctu
rasob
jet
iva
spene
tranenlo
sagen
tesind
iv
idua
lesy
tomanlafo
rma de d
ispo
sic
ione
s du
rade
ras(hab
i
tus
).E
l con
cep
to de hab
i
tus pe
rmi
te
e
xpl
ica
rlo
spro
ceso
sderep
rodu
cciónso
cia
ldela
ses
tru
ctu
rasob
jet
iva
syana
l
iza
rcómo
,
med
ian
tee
ltraba
jodein
cul
cac
iónydeap
rop
iac
ión,e
sto
sni
vele
ses
tru
ctu
rale
spene
tranen
lo
sagen
tesind
iv
idua
lesytomanlafo
rmaded
ispo
sic
ione
sdu
rade
ras
.Po
res
tara
zón
,todo
s
lo
sind
iv
iduo
s some
tido
s a cond
ic
ione
s ob
jet
iva
s de ex
is
ten
cia s
im
i
lare
s,t
ienen en

58
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

con
secuen
cias
is
tema
sded
ispo
sic
ione
saná
logo
s.E
stope
rmi
tede
fin
ira
lhab
itusdec
lase
como aque
lsi
stema de d
ispo
sic
ione
s común atodo
slo
sprodu
cto
s dela
s m
isma
s
e
stru
ctu
ras
.Ele
lemen
todehomogene
idadquede
fine aunac
laseoaung
rupocomota
les
e
l re
sul
tado delo
s cond
ic
ionam
ien
tose
stru
ctu
rale
s idén
ti
cos alo
s que han e
stado
some
tido
slo
sind
iv
iduo
sque
lacon
st
itu
yen
.

T
rayec
tor
ia.
Ha
staaqu
ísede
scr
ib
iólafo
rmaenque
lase
stra
teg
iasde
losagen
tesdependendesu
po
sic
iónene
lcampo(e
sde
cir
,de
lvo
lumenydela e
stru
ctu
rade
lcap
i
tal
),de
les
tadode
re
lac
ione
s defue
rza en
trela
scla
sesy
,fina
lmen
te, de
l hab
i
tus
. Aho
ra b
ien
,¿cómose
e
xpl
ica que con s
imi
lare
s po
sic
ione
s y cond
ic
ionan
tes se puedan ob
serva
rdi
feren
tes
p
rác
tica
s?. Po
r unlado
, se a
fi
rmó quelo
saju
ste
s impue
sto
s po
rla
s ne
ces
idade
s de
adap
tac
ión a s
i
tua
cione
s nue
vas eimp
rev
is
tas
, pueden de
term
ina
rtran
sfo
rma
cione
s
du
rab
lesde
lhab
i
tus
,yques
ibienl
imi
tae
lnúme
rodep
rác
t
ica
s“e
leg
ib
les
”,den
inguna
mane
raimp
idec
ier
taimp
rov
isa
ción
. Pe
rotamb
ién o
cur
reques
ibien e
l hab
i
tus has
ido
e
stru
ctu
radopo
rexpe
rien
cia
scomune
sen
,po
rejemplo
,unacomun
idadde m
iemb
rosde
unac
lase
,puedesu
fr
ir mod
i
fica
cione
spo
rla
ssingu
lar
idade
sdela
stra
yec
tor
iasso
cia
les
ind
iv
idua
les
. Po
rlotan
to,e
stamb
ién ne
cesa
rio an
a
liza
rlat
raye
cto
ria de
l agen
te(o de
l
g
rupo
)sisep
retendecomp
rende
rcaba
lmen
tesu
sprác
t
ica
s.
Lano
cióndet
raye
cto
riaseoponealadeb
iog
raf
ía yaladeh
is
tor
iadev
ida
.As
í,la
H
is
tor
iadev
ida con
sti
tuyeuntodoquepuedeydebese
rap
rehend
idopo
runp
ropó
si
to,
tan
to ob
jet
ivocomosub
jet
ivo
. Lav
idase o
rgan
izasegún un o
rden de a
con
tec
imien
tos
c
rono
lóg
icoylóg
ico
,tan
topa
rae
lquelav
ivecom
opa
rae
lquelain
ves
tiga
. Má
sal
láde
e
sto
,laté
cni
cadeh
is
tor
iadev
idaa
yudaare
con
stru
irt
raye
cto
ria
s.
Con
tra
riamen
te,cuandosehab
lade T
raye
cto
ria,seha
cere
feren
ciaaunase
riede
po
sic
ione
ssu
ces
ivamen
teo
cupada
spo
ragen
tesoin
sti
tuc
ione
senune
spa
cio(campoo
e
spa
cioso
cia
l)ene
ltiempo
.As
í,sere
con
stru
yeunase
riedepo
sic
ione
senre
lac
iónao
tro
s
(
losa
con
tec
imien
tosb
iog
ráf
ico
s pueden se
r tomado
s como de
spla
zam
ien
tos en e
l
e
spa
c )22. Po
io rejemp
lo:m
ien
tra
s que una h
is
tor
ia de v
ida de
scr
ib
ir
ía que un m
igran
te
bo
l
ivianorea
l
izóen
tree
laño2002y2004t
raba
jos comopeónenunaqu
intadep
rodu
cto
res
i
tal
iano
s,lat
raye
cto
ria según Bou
rdieu d
ir
ía quee
se agen
te rea
l
izó unainve
rsión
(a
cumu
lac
ióndecap
i
talcu
l
tura
l)pa
rae
sca
larpo
sic
ione
sene
lcampoho
rt
íco
la.

22
E
stoe
sdi
fer
ent
ear
econ
stru
irh
is
tor
iad
evi
da,endon
den
ohaypu
nto
sdecom
par
aci
ón.

59
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

c
- E
lsen
tidop
rác
tico
.
Conlo
scon
cep
tosha
staaqu
íde
sar
rol
lado
s,sepuedea
fi
rma
rque-pa
raBou
rdieu
-la
p
rác
tica e
slacon
secuen
ciadelare
lac
iónd
ialé
cti
caen
treunas
i
tua
ciónyunhab
i
tus
,que
como s
is
tema de d
ispo
sic
ione
s du
rab
les yt
ran
sfe
rib
les
, fun
ciona como ma
tr
iz de
pe
rcep
cione
s, ap
rec
iac
ione
sya
ccione
s, y ha
ce po
sib
le e
l cump
l
imien
to de ta
rea
s
23
in
fin
i
tamen
te d
i
feren
ciada
s . La p
rác
t
ica
, en
ton
ces
,tiene que ve
r conla
s cond
ic
ione
s
ob
jet
iva
squep
reced
ieronlacon
stru
cciónde
lhab
itu
s(in
clu
yendolat
raye
cto
riade
lagen
te)y
conla
scond
ic
ione
spre
sen
tesque de
f
inenlas
i
tua
ción(po
sic
ión en e
lcampo
) dondela
p
rác
ticat
ieneluga
r.
Aho
rab
ien
,¿cómofun
cionaenla“p
rác
tica
”es
tainte
rre
lac
iónd
ia
léc
tica?
. Pa
rae
l
lo,
Bou
rdieucon
stru
yee
lcon
cep
tode“sen
tidop
rác
ti
co”
.
E
lsen
tidop
rác
ticoe
suno
rien
tado
rdeop
cione
s,quee
ssi
stemá
t
icoape
sardenose
r
de
l
ibe
rado
,yques
ibiennoe
stáo
rgan
izadoconrespe
ctoaunf
in,po
seenunaf
ina
l
idad
re
tro
spe
cti
va(Bou
rdieu
,1991
:107
).
Comosen
tidodelaub
ica
ciónya
rtedean
tic
ipa
ción,e
lsen
tidode
ljuegoe
salgoquee
l
agen
tevain
corpo
randoene
l ma
rcodecadacampo
,desue
xpe
rien
cia
,ydelah
is
tor
ia
ob
jet
ivaein
corpo
rada
.Essabe
rquéhace
rencada momen
to,s
ituac
iónap
rehend
idaen
e
lpasado
,resue
ltaene
lpresen
teybuscandoan
ticipa
relfu
tu .
ro
G
ráf
icamen
te, Bou
rdieude
scr
ibequee
lsen
tidop
ráct
icoe
s ene
,“… lin
stan
teenque
unjugado
rre
cibela pe
lota
,latoma de una de
cis
ión en unaf
racc
ión de segundo
.”.
Pa
rod
iandoaE
ls
ter
,elagen
teno“p
ide m
inu
to,ses
ien
ta,p
ien
sa,ana
l
izayluegode
cidequé
ha
cerconlape
lota”
.Esde
cir
,“…
hace
rloqueset
ienequeha
cer
.”. Po
rlotan
to,ha
yque
o
torga
rlealap
rác
t
icaunalóg
icaquenoe
sladelalóg
ica(Bou
rdieu
,1991
:137
).
Ene
ste ma
rco
,su
rgenaqu
ídi
feren
test
iempo
s:
 e
ltiempodelap
rác
tica(=t
iempode
lagen
te)
:pre
cisamen
te,lap
rác
ticasede
sar
rol
la
ene
ltiempo(po
rloquee
sir
reve
rsib
le)
,po
seeunau
rgen
ciayve
loc
idada
l
ta,ycuyo
r
i
tmoe
sunaca
rac
ter
íst
icain
sos
layab
le(unade
sac
ele
rac
iónoa
cele
rac
ióngene
ra
unade
ses
tru
ctu
rac
ión
).Enre
sumen
,lap
rác
ticae
stál
igadaa
ltiempo
,nosó
lopo
rque
e
sta
juegaene
lt
iempo
,sinopo
rquee
l
lajuegae
stra
tég
icamen
tecone
lt
iempo
.
 e
ltiempodelac
ien
cia(=t
iempode
lin
ves
tigado
r)
:elt
iempoe
staabo
l
ido
,po
rcuan
to
nosó
loe
sre
vers
ib
le(po
rca
so,sepuedee
scu
cha
rlaen
tre
vis
ta mu
cha
sve
ces
),s
ino

23
E
stot
amb
ién m
ues
tral
ími
tesa
lde
term
ini
smocone
lqu
esea
cus
aae
stap
ers
pec
tiv
a.

60
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

queademá
snoha
yin
cer
tidumb
resob
reloquepuedasob
reven
ir
. Po
rot
rapa
rte
,el
t
iempodelac
ien
ciapo
seeunave
loc
idad má
slen
tay meno
surgen
tequeladela
p
rác
tica
.
Enpa
lab
rasdeBou
rdieu(1991
:131
),

…aque
“ lquee
stá
invo
luc
radoene
ljuego
,tomadopo
r e
ljuego
,sea
jus
tanoalo
queve
,sinoa
loquep
revé
,aloquevedean
temanoene
lpre
sen
te
d
ire
ctamen
tepe
rcib
ido
,pa
sandolape
lotanoa
lpuntoendondeseen
cuen
trasu
compañe
ros
inoa
lpun
toquee
stea
lcanza
rá-an
tesq
uee
lad
versa
rio
-den
trode
unin
stan
te[…
]de
cideenfun
ciónde
lasp
robab
i
lidade
sob
jet
iva
s,e
sde
cir
,de
unaap
rec
iac
ióng
loba
lein
stan
táneade
lcon
jun
todelo
sad
versa
rio
syde
l
con
jun
todelo
scompañe
roscap
tado
sensude
ven
irp
oten
cia
l
.Ye
l
lo,comose
d
ice
,ene
lac
to,enunab
ri
ryce
rra
rdeo
josyen e
lfuegode
laa
cción
,esde
cir
enuna
scond
ic
ione
squee
xclu
yenlad
is
tan
cia
,elre
tro
ceso
,elsob
revue
lo,
la
d
i
lac
ión
,eld
is
tan
ciam to”
ien .

Pe
rocomoentodojuego
,tamb
iénha
ybueno
sy ma
losjugado
res
:lajugadapuede
sa
l
irb
ieno ma
l
.

2
. EL CAMPO HORT
ÍCOLA Y EL HAB
ITUS DE CLASE BOL
IVIANO
. UNA
RE
INTERPRETAC
IÓN BOURD
IANA DE LA PRÁCT
ICA SOC
IAL EN EL
C
INTURÓNVERDEBONAERENSE
.

E
lpropó
si
todee
steapa
rtadoe
sana
l
iza
ralguno
sdelo
selemen
tosquecomponenla
e
stru
ctu
ra ho
rt
íco
la bonae
ren
se, bu
scandoin
terp
reta
rlo
s at
ravé
s dela pe
rspe
cti
va de
Bou
rdieucomohe
rram
ien
tadeaná
l
isi
s. Med
ian
tee
l
la,p
rev
iasu adap
tac
ión
,sebu
sca

apo
rta
relemen
tosquee
xpl
iquenlap
rác
ticaso
cia
lde
lpr
inc
ipa
lagen
tede
lCin
turón Ve
rde
Bonae
ren
se(CVB
):e
lho
rt
icu
l
torbo
l
iviano(Ve
r MapaN
º1yFo
toN
º1)
.

61
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

MapaNº1
. Mapaendondesedes
tacae
lC in
turónVerdeBonaerens
e(CVB)
.
FotoN
º1. Fo
todeunafam
il
iadehor
t
icu
lto
resboliv
ianost
raba
jandoene
linverná
culo
.

Fuen
te:E
l mapaesde
lCensoHo
rt
if
lor
íco
ladeBueno
sAi
res2005
.Lafo
toesp
rop
ia.

2
.1)E
lcampoho
rt
íco
laolosoc
ialhechocosa
.
Bou
rdieude
finea
lcampocomoune
spa
ciode“
juego
”,re
sul
tadodeunacon
stru
cción
h
is
tór
ica
,ene
lcua
lin
tera
ccionanagen
tesconin
tere
sesené
l
,enbú
squedade man
tene
ro
a
cumu
larunde
term
inadocap
i
talqueseen
cuen
traa
llíenjuego
.Lap
rác
t
icaso
cia
ldee
sto
s
agen
tespuedese
rexp
l
icadaapa
rt
irdelapo
sic
ión ene
lcampo(e
sde
cir
,de
ltipoyla
can
tidaddecap
i
talquepo
seen
)ydesut
raye
cto
riayhab
i
tus
.Veamo
sacon
tinua
ciónquée
s
pa
rala pe
rspe
cti
va de Bou
rdieu uncampo
,ycómose puedeca
rac
ter
iza
relsub
campo
ho
rt
íco
la yla po
sic
ión delo
s agen
tes en gene
ral(y delo
s ho
rt
icu
l
tore
s bo
l
iviano
s en
pa
rt
icu
lar
).
E
xis
tend
ive
rso
stipo
sdecampo
sysub
campo
sque
,sib
ienpo
seenle
yesgene
rale
sde
fun
cionam
ien
to,tamb
iéncon
servanreg
lase
spe
cíf
ica
s,tan
toe
xpl
íc
ita
scomoimp
l
íci
tas
.Es
to
e
sas
íyaquee
lcap
i
talenjuego
,lo
sin
tere
sesporpa
rt
ic
ipa
rend
ichocampoy
,po
rende
,lo
s
agen
tes
,sond
i
feren
tes
. Uncampopuedese
reconóm
ico
,cu
l
tura
l
,so
cia
los
imbó
l
ico
.La
s
ca
tego
ría
s asuvez pueden de
sag
rega
rse ensub
campo
s. Po
rca
so, den
tro de
lcampo
cu
l
tura
lex
is
tee
lar
te,queasuveze
sgene
rado
rdesub
campo
sdelal
i
tera
tura
,la mú
sica
,el
c
ine
,etc
. Ene
steca
sopa
rt
icu
lardee
stud
io,e
lcampoe
seconóm
icoy
,ene
l ma
rcodela
s
a
cti
vidade
s ag
rope
cua
ria
s,e
lsub
campo en cue
stión e
sel ho
rt
íco
la(de aho
ra en má
s,
campoho
rt
íco
la)
.
Pa
raca
rac
ter
iza
relcampoencue
st
ión
,esne
cesa
riode
fin
iryde
scr
ib
irt
rese
lemen
tos
e
sen
cia
lesded
ichoe
spa
ciocon
stru
ido
:a)lo
scap
ita
lesenjuego
,b)lo
sin
tere
ses(gené
rico
ye
spe
cíf
ico
)yc
)la
spo
sic
ione
sre
sul
tan
tesde
losd
i
feren
tesagen
tes
.

62
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

2
.aCap
i
tal
.
E
lcon
jun
todeb
iene
sacumu
lado
squesep
rodu
cen
,sed
is
tr
ibu
yen
,secon
sumen
,se
in
vie
rtenysep
ierdendenom
inadocap
i
tal(e
conóm
ic
o,so
cia
l
,cu
l
tura
lys
imbó
l
ico
)esun
re
cursoqueo
torgapode
r:po
rende
,selu
chapo
rac
umu
lar
loy monopo
l
iza
rlo
.
Sep
ropone
,en
ton
ces
,ana
l
iza
rlad
inám
icaene
lcampoho
rt
íco
ladeLaP
lata
.

E
lho
rt
icu
l
torbo
l
ivianoha mo
stradoenlo
súl
timo
s 20año
senlareg
iónde
lCin
turón
Ve
rde Bonae
ren
se(CVB
)unaa
cumu
lac
iónde cap
ita
leconóm
ico. D
ichaa
cumu
lac
ióne
s
imp

ci
ta,po
rcuan
toe
stesu
jetolog
rauna
scen
soso
cia
lde
sdee
les
tra
todepeónha
stae
l
de p
rodu
cto
r, ytamb
ién e
sexp

ci
ta at
ravé
s dela p
resen
cia dein
verná
culo
s en su
s
e
xplo
tac
ione
s.
E
lsta
tusdep
rodu
cto
rquede
ten
tanenlaa
ctua
l
idadimp
l
icalane
ces
idaddecap
i
tal
e
conóm
ico pa
ral
leva
r acabola a
ctiv
idad p
rodu
cti
va,como a
sítamb
iénla a
sun
ción de
ma
yore
srie
sgo
s.Pa
rale
lamen
te,lap
resen
ciadein
verná
culo
senp
rác
ticamen
telato
tal
idad
dela
squ
inta
sdeho
rt
icu
l
tore
sbo
l
iviano
sexp
l
ici
taunp
roce
sodea
cumu
lac
iónlen
tope
ro
con
tinuo
. Como da
toi
lus
tra
tivo
, Ga
rcía (2009
)af
irma que e
sto
s agen
tes sonlo
s
p
rotagon
is
tas dela 3
ºoleada de e
xpan
sión dein
verná
culo
s en e
l CVB
, en dondela
supe
rf
ic
ieba
jocub
ier
tasehain
cremen
tado2500he
ctá
rea
senlo
súl
timo
s9año
s(S
tav
isky
,
2010
).
Ape
sardee
sto
,elcap
i
tale
conóm
iconoe
selcap
ita
l má
simpo
rtan
tequepo
seen
,ya
seaenfo
rmaab
solu
tayre
lat
iva
.Enfo
rmaab
solu
ta,seen
cuen
trac
laramen
tepo
rdeba
jode
l
n
ive
l que o
sten
tan o
tro
sprodu
cto
res(g
rande
sproduc
tore
sita
l
iano
syc
rio
l
los
),como de
va
rio
s agen
tes quein
tera
ccionan en e
l sub
campo ho
rtí
cola(vendedo
res dein
sumo
s,
a
lguno
scome
rcian
test
ran
spo
rt
is
tas
,etc
.)
.Mien
trasquede
sdee
lpun
todev
is
tare
lat
ivo
,el
cap
i
tale
conóm
iconosupe
raa
lre
stodelo
stipo
sdecap
i
talquepo
seee
ste m
ig te24.Ys
ran i
b
ienenuncampoe
conóm
ico(
comoe
lsub
campoho
rt
íco
la)e
stecap
i
talpo
sees
ign
i
fica
tiva
impo
rtan
cia
,noe
sne
cesa
riamen
tee
lún
icore
levan
t
e.A
síseob
serva má
sade
lan
teque
,po
r
adop
ción o adap
tac
ión
,el ho
rt
icu
l
tor bo
l
iviano de
sar
rol
la una e
stra
teg
ia que ponde
rala
can
tidadye
stru
ctu
radecap
i
tale
sdi
spon
ib
les
,evo
luc
ionandola
sprá
cti
casa med
idaquese
mod
i
ficand
icho
sva
lore
s(y
,con
secuen
temen
te,supo
sic
iónene
lcampo
).

24
V
alea
cla
rarqu
eene
stean
áli
sisd
elv
olum
enyl
aes
tru
ctu
ra,s
eha
cer
efe
ren
ciaa
lpod
erapo
rtadop
orc
ada
c
api
ta
l,m
ásn
osur
epr
esen
tac
ióncu
ant
it
ativ
a,qu
eesobv
iam
ent
ein
com
par
abl
e.

63
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

E
l cap
ita
l cu
ltu
ral que a
cumu
la e
l ho
rt
icu
l
tor bo
l
iviano de
l CVB no e
sel
25
in
sti
tuc
iona
l
izado ,y mu
cho meno
selob
jet
ivado
.Elcap
i
talcu
l
tura
ltíp
icodee
steagen
tee
s
e
lqueseen
cuen
traba
joe
les
tadoin
corpo
rado
.Lacu
l
turade
ltraba
jodelat
ier
rae
sunode
e
l
los
, ap
rehend
ida tan
to en su pa
sado campe
sino en Bo
l
ivia como a
sí tamb
ién
26
comp
lemen
tada t
ras su m
igra
ción a la A
rgen
tina . E
ste ap
rend
iza
je re
sul
tará de
fundamen
talimpo
rtan
ciapa
rapode
rascende
rde
sdee
les
tra
todepeónha
stae
lde med
iero
,
nosó
locomorequ
is
itodea
cce
so,s
inoqueademá
scomouna me
jorfo
rmadepo
sic
iona
rse
enlanego
cia
ciónf
ren
tea
lpa
trón
,quevaaredunda
renlacapa
cidaddea
corda
run ma
yor
po
rcen
taje en e
lrepa
rto de
lprodu
cto
. La capa
cidad y vo
lun
tad de ap
rend
iza
je de
l
fun
cionam
ien
to detodoe
lsub
campo ho
rt
íco
la e
s unav
ir
tud quele
s pe
rmi
te unaráp
ida
adap
tac
iónysuu
socomode
fen
saan
tequ
iene
spre
tendene
xpu
lsa
rlodee
stee
spa
cioo
b
ienap
rove
cha
rsedesus
i
tua
ciónp
reca
riaysegu
ire
xplo
tándo
lo.E
stecap
i
taljun
toa
lso
cia
l
fue
ronlo
s quele pe
rmi
tie
ron
, en una p
rime
ra e
tapa
, ha
cerf
ren
te a o
tro
s agen
tescon
can
tidade
ssupe
rio
res(ba
sadoene
lcap
i
tale
conóm
icoys
imbó
l
ico
).
O
trocap
i
talene
lcua
llo
sho
rt
icu
l
tore
sbo
l
ivianos mue
strana
cumu
lac
iónypode
rese
l
cap
ita
l soc
ial. E
lmi
smo puedese
rse
sgado ana
l
izando e
lfenómeno de m
igra
cióncon
ca
rac
ter
íst
ica
sdet
ran
sna
ciona
l
idad(S
chi
l
ler
,Blan
c-S
tan
zonyBa
sch
,1994
,enBenen
ciay
Ge
ymona
t,2005
)ene
lcua
llo
sbo
l
iviano
sasen
tado
s ená
rea
sdep
rodu
cciónho
rt
íco
lade
l
pe
riu
rbanobonae
ren
sesein
scr
iben
.Es
tecon
cep
tocon
cibelacon
forma
cióndete
rr
ito
rio
s
p
rodu
cti
voscon
st
itu
ido
spo
rcomun
idade
sdet
ran
smig
ran
tes
,cu
yosin
teg
ran
tesde
sar
rol
lan
uncompo
rtam
ien
top
rop
io-d
i
feren
tede
ldelo
spob
lado
resdelo
spa
íse
sdeo
rigenydelo
s
de de
stino
- quele
s pe
rmi
te en
fren
tar de una mane
ra s
ingu
lare
ljuego en e
lsub
campo
ho
rt
íco
laendondesein
ser
tan
.Su
rgea
síqued
ichasven
taja
snosese
sgans
imp
lemen
tea
con
segu
irunpue
stodet
raba
jo,s
inoquetamb
iénp
roveein
forma
ción
,pré
stamo
sin
terno
s,
con
ten
ciónan
teun med
ioso
cia
lho
sti
lye
lknow
-how(
técn
ico
,lega
l
,so
cia
l)
,en
treo
tro
s.
E
lgrado de de
sar
rol
lo o de a
cumu
lac
ión de cap
i
tal so
cia
ltiene va
ria
cione
s
27
geog
ráf
ica
s.S
ibienenlazonadeLa P
lataseob
servaunin
cremen
too
rgan
iza
ciona
l ,e
l

25
L
osh
ort
icu
lto
resbo
liv
ian
os,s
ibi
ens
abenl
eerye
scr
ibi
r,n
ohant
erm
inado m
ayo
ri
tar
iam
ent
elae
scu
ela
s
ecun
dar
ia
.Di
fer
ent
esi
tua
cións
eev
iden
ciaconl
osh
ijo
sdee
sto
smig
ran
tesqu
ehann
aci
doenl
aArg
ent
ina
.
26
Y
aqu
esib
ienl
amay
orí
adee
sto
smig
ran
tese
ranc
amp
esin
osqu
etr
aba
jaronl
ati
err
ade
sdesun
acim
ien
toen
l
osV
all
es An
din
osye
lAl
tip
lan
o,l
aho
rt
icu
ltu
racom
erc
iall
aap
ren
die
ronaqu
í,enf
orm
aan
álog
aal
os
m
igr
ant
eseu
rop
eosd
elap
rim
eram
it
add
els
igl
oXX (G
arc
íayL
eGa
ll
,2009
).
27
S
ólor
eci
ent
emen
tes
ehaf
orm
adoenl
azon
adeL
aPl
atal
a1ºA
soc
iac
iónd
eHo
rt
icu
lto
resBo
liv
ian
os, yd
esd
e
e
lañ
o2009f
unc
ion
aelp
rim
erc
lubd
elaco
lec
tiv
idad
:“C
lubT
ari
ja”
.

64
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

pode
rquele
soto
rgae
stecap
i
talene
lNo
rtede
lCVB(E
scoba
r,P
i
lar
,Exa
l
tac
ióndelaC
ruz
)
mue
strad
i
feren
cia
ssign
i
fica
t
iva
s.E
stosee
viden
ciapo
rlap
resen
ciaend
ichareg
iónde
me
rcado
sprop
ios
, con
tac
tos po
l
ít
ico
s confun
ciona
rio
slo
cale
s,t
raba
jo con
jun
to con e
l
emba
jado
ry e
l cón
sul de Bo
l
ivia
,fie
sta
s y conmemora
cione
strad
ic
iona
les
,clube
s de
depo
rte
s,e
tc.Lad
i
feren
ciaene
ltipoyn
ive
ldeo
rgan
iza
ciónen
tre No
rteySu
rhab
rías
ido
con
secuen
ciadesud
i
feren
teo
rigené
tni
co(Po
tos
ino
sene
lNo
rtev
sTa
ri
jeño
sene
lSu
r)y
/o
un ma
yort
iempodea
rra
igodelo
sbo
l
iviano
sene
lNo
rtede
lCin
turón(Ga
rcía
,Le Ga
l
l,
M
iere
z,2008
).E
stecap
i
talso
cia
lysua
cumu
lac
ión pe
rmi
tióuncamb
ioenlae
stra
teg
iade
suu
so:de
sdeuna moda
l
idaddede
fen
saycon
serva
ción
,a man
iob
rasdec
laroa
van
ce.Y
e
sto a su vez v
iab
i
liza una e
spi
ral po
sit
iva que pos
ib
il
i
ta una ma
yoro
rgan
iza
ción y
capa
cidaddea
cumu
lac
ióndecap
i
talso
cia
l
,económ
icoycu
l
tura
l
. Ycomosede
scr
ibea
con
tinua
ción
,tamb
iénde
leg
it
ima
ción
.
E
lcap
i
talso
cia
lacumu
ladopo
res
teagen
tenosó
lo e
s mu
yal
to,s
inoquepo
seeuna
se
riedepa
rt
icu
lar
idade
s(ju
st
if
icada
s)po
rla
scu
ale
sla m
ismapuedese
rde
scr
iptacomo
unaco
lec
tiv
idadce
rrada
.Esin
tere
san
tecomoe
saca
rac
ter
íst
icaysuinnegab
leimpo
rtan
cia
ene
lcampoho
rt
íco
laha
cenqueenlaa
ctua
l
idadlasemp
resa
sdein
sumo
sbu
squenun

cni
co“de o
rigen bo
l
iviano
”,e
tni
cidad quefa
vore
ce e
ling
reso y con
tac
to con e
sto
s
agen
tes28.Enunsen
tidos
imi
lar
,elINTAdeLaP
latapo
seeunté
cni
co(
Ingen
ieroAg
rónomo
)
dena
ciona
l
idadbo
l
iviana
,loquefa
ci
li
tae
lase
soram
ien
topo
rpa
rtedee
stain
sti
tuc
iónde
te
cno
log
íaag
rope
cua
ria
.

28
E
lav
isod
ifu
ndi
doap
rin
cip
iosd
eMa
rzod
el20
10end
ive
rso
smed
iosd
els
ect
ord
ice
:“T
écn
icoAg
rop
ecua
rio
R
epr
esen
tan
tecom
erc
ial
,pa
raC
int
urónV
erd
e,L
aPla
ta/B
sAs
.Pa
raimpo
rtan
teemp
resad
eag
roi
nsumo
s,co
n
r
econo
cidat
ray
ect
ori
aye
spe
cia
li
zadaenp
rodu
cto
sfi
tos
ani
tar
iospa
racu
lt
ivo
sin
ten
sivo
s,conun
afu
ert
e
p
res
enc
iaene
stes
ect
or,s
ele
cci
ona
remo
sunR
epr
esen
tan
teT
écn
ico C
ome
rci
alpa
raa
tend
ert
odoe
lco
rdón
ho
rt
íco
lad
eBu
eno
sAi
resz
onaSu
ryL
aPl
ata
.Su
spr
inc
ipa
lest
area
sse
rán
:a)fo
rta
lec
ere
lvín
cul
ocom
erc
ial
conl
osp
rin
cipa
lesp
rodu
cto
re,b
s )p
romo
very d
esa
rro
lla
rlo
spr
odu
cto
ses
pec
ial
esqu
elaemp
res
aya
com
erc
ial
izayvai
nco
rpo
randopa
rae
stes
ect
or,c
)rea
li
zarf
recu
ent
esv
is
ita
sap
rodu
cto
res
,di
str
ibu
ido
resy
t
écn
ico
sas
eso
res
,d)b
rinda
rsopo
rtet
écn
icoyapo
yoene
lde
sar
rol
locom
erc
ialpa
ral
afu
erz
adev
ent
asd
ela
z
onaye
)de
tec
taropo
rtu
nida
desd
ene
goc
iosyn
ich
osd
eme
rcado
.Or
ien
tamo
snu
est
rabú
squ
edaau
nTé
cni
co
Ag
rónomo p
ref
eri
blem
ent
edeo
rig
en bo
liv
ian
oy qu
e po
ren
de con
ozca mu
ybi
ene
stacomun
ida
dde
p
rodu
cto
res
,en
tre30y40año
s,qu
etengaunaamp
liayva
stae
xpe
rien
ciayas
eacomoa
ses
ort
écn
icoocomo
p
rodu
cto
rdecu
lt
ivo
sta
lescomot
oma
te
,pim
ien
to,f
rut
il
la,v
erdu
rasd
eho
ja,f
lor
es,e
tc
. Ene
staa
cti
vidad
,
ad
emá
sdet
ene
rci
ert
aexp
eri
enc
iacom
erc
ial
,deb
ese
rcon
sid
eradocomounv
erdad
eror
efe
ren
teene
lse
cto
r
an
tel
asd
ife
ren
tescomun
idad
esd
epr
odu
cto
resh
ortí
col
as,go
zan
dod
epr
est
igi
oté
cni
coyr
eco
noc
imi
ent
o
comop
ers
onad
econ
fia
nz.
a”

65
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Po
rúl
timo
,la con
jun
ción delo
s cap
i
tale
seconóm
ico
s, so
cia
les y cu
l
tura
les
, yla
pe
rsi
sten
ciaene
ltiempoyene
lespa
cio
,pe
rmi
t
iólagene
rac
iónya
cumu
lac
ióndeo
trot
ipo
29
decap
i
tal
:els
imbó
lico. De
sdep
rác
ticamen
tesul
legadaalazona ,e
lho
rt
icu
l
torbo
l
iviano
ob
tiene (a
cumu
la) una rep
resen
tac
ión en donde apa
rece con unaimagen de g
ran
re
sis
ten
ciaf
ís
ica
,capa
zdet
raba
jard
íayno
ches
inin
ter
rup
ción
,sine
spí
ri
tude“bu
scap
le
ito

o“ha
cedo
r deju
ic
ios
”(A
rchen
ti
, 2000
). De e
sta mane
ra,se dala pa
rado
ja dela dob
le
d
isc
rim
ina
ción
. Selo
sdisc
rim
inanega
t
ivamen
te,a
cusándo
losdei
lega
lesypo
r“sa
car
lee
l
t
raba
joalo
sargen
t
ino
s”(e
stoe
scla
ramen
teunaf
ala
cia
,yaquelo
sbo
l
iviano
sha
cene
l
t
raba
joquelo
scr
io
llo
snoqu
ierenha
cer
);po
rloquenopo
casve
ceso
cul
tansuna
ciona
l
idad
ya
segu
ranse
rno
rteño
s. Pe
rotamb
iénpo
rla
sca
rac
ter
íst
ica
sdesut
raba
joenume
rada
s,
sond
isc
rim
inado
spo
si
ti
vamen
teybu
scado
scomolo
s me
jore
straba
jado
res
,pro
vocando
que mu
cho
sju
jeño
sosa
l
teño
sal momen
todebu
sca
remp
leoa
segu
rense
rna
cido
sene
l
pa
ísl
imí
tro
fe(Ga
rcíayLemm
i
,2008
).
Pe
ro e
sta capa
cidad det
raba
jo y aho
rro
,al pe
rmi
tir
lesa
van
zar enla cadena de
p
rodu
cción
,locon
vie
rteaho
raencompe
t
ido
rdesu
sex
-pa
trone
s,t
ran
sfo
rmándo
sea
síe
sas
“v
ir
tude
s”en“de
slea
l
tade
s”(Bá
sicamen
teseleend
ilgalafa
l
tadee
scrúpu
losa
l“ob
l
iga
r”a
t
raba
jarenfo
rmadu
raatodasufam
i
lia
,in
cluyend
oasu
shi
jospequeño
s;alavezquesu
capa
cidaddeaho
rroyre
inve
rsióne
s mu
cho ma
yor
,produ
ctodesu
scond
ic
ione
sdev
iday
con
sumo“
ind
igna
s”)
.Esde
cir
,mien
tra
scump
l
íane
l pape
ldepeone
sy med
iero
sye
ran
e
xplo
tado
spo
rlo
squ
inte
rosc
rio
l
losoi
tal
iano
s,sob
resa
l
íanla
scr
ít
ica
s“po
si
ti
vas
”;yaenla
e
tapadea
van
ceycompe
ten
cia
,la m
ismacua
l
idade
s aho
ranega
tiva
. Má
sal
ládee
so,su
pe
rsi
sten
cia
, a
van
ce y con
sol
ida
ción cuan
ti y cua
l
ita
ti
va le va pe
rmi
tiendo c
ier
to
re
cono
cim
ien
toa
laho
rap
rodu
cto
rbo
l
iviano
. Aunqueva
lede
cirquelad
isc
rim
ina
ciónpa
ra
cone
steagen
tesu
cede
,aunqueaho
ra meno
sene
lca
mpoho
rt
íco
la. Enfo
rmagene
ralse
pod
ríaa
fi
rma
rquelare
sul
tan
tedee
sto
súl
timo
s20año
sye
lascen
soso
cia
llog
radopo
r
e
steagen
teadqu
ierend
i
feren
tess
ign
i
ficado
ssegún e
lespa
ciocon
side
rado
.Mien
tra
squee
l
pa
saje de a
sala
riado ha
sta p
rodu
cto
r,s
ibienimp
l
ica un ascenso económ
ico y su
co
rre
spond
ien
te re
cono
cim
ien
to, no con
l
leva po
r fue
ra de
l sub
campo ho
rt
íco
la e
l
reconoc
imien
tosoc
ial(Ga
rcíay M
iere
z,2009
), má
sal
láde
lorea
l
izadode
sdee
lEtado30.
s
YaBou
rdieuensute
xto“Cap
i
tals
imbó
l
icoyc
lase
s so
cia
les(1978
,en Gu
t
iér
rez
,2007
:
188
)expon
íae
sto
scamb
iosene
lcap
i
tals
imbó
l
ico
,tan
toene
ltiempocomoene
lespa
cio
.

29
L
apr
esen
ciad
elh
ort
icu
lto
rbo
liv
ian
oenl
areg
iónd
atad
esd
elad
écad
ade
l‘50(A
rch
ent
ieta
l,19
95)
.
30
EnA
bri
lde2006e
lgob
iern
oarg
ent
inoin
stau
róe
lProg
ram
aPa
tr
iaG
ran
de,su
ert
edeamn
is
tíap
arar
egu
lar
iza
r
l
asi
tua
ciónd
elo
smig
ran
tesd
el MERCOSURyE
stado
sas
oci
ado
s

66
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

A
fi
rmabaa
l
líqueuna m
ismaca
rac
ter
íst
ica“
fís
ica
” o“mo
ral
”,comoe
lco
lordelap
ie
loe
l
con
sumodea
lcoho
lpuedere
cib
ird
i
feren
tesva
lore
s(yaunopue
sto
s)enla m
ismaso
ciedad
enépo
casd
i
feren
tes
,oend
i
feren
tesso
ciedade
s.
Ens
ínte
sis
,elcap
i
tals
imbó
l
icoa
cumu
ladopo
res
teagen
tealola
rgode
ltiempoe
s
camb
ian
te,pud
iéndo
seiden
ti
fica
rdo
spe
rspe
ct
iva
s(po
rfue
raypo
rden
trode
lsub
campo
ho
rt
íco
la)yt
rese
tapa
s(a
,byc
)(Ve
rFigu
raN
º2)
.

F
igura N
º2. Evo
luciónde
lcap
i
tals
imbó
l
icode
lho
rt
icu
l
torbo
l
iviano
,de
sdeunape
rspec
t
ivain
ternayo
traex
tern
a
a
lsubcampoho r
tíco
la.

D
iscr
iminac
ión(+)porbueno
straba- Re
conoc
imi
en tocomo
jadore
syno“ hac
edoresde
jui
cio” lo
s“nue
vosproducto
res”

Cr
ít
icaalaau
toexplo
tac
iónde la
m
anodeobrayel“e x
c e
sivo”
ahor
ropori
lega
lesypor“ saca
rle
e
ltraba
joalosargen
tinos”.

Pordent
ro
delcampo
hor

cola

Porfue
ra
de
lcampo
hort
íco
la

D
isc
rimina
ción(-)por Noreconoc
im ien
todelavance
i
lega
lesypo r“sa
car
leel socia
lye conómi
co,pero
t
raba
joa lo
sa rgent
inos
” l
egi
tim a
cióndesdeelEs
t ado
.

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

E
sde
cir
,sib
iencona
lguno
sva
ivene
s,e
lre
cono
cim
ien
toya
cep
tac
iónde
lho
rt
icu
l
tor
bo
l
ivianoe
scadave
z ma
yor
,pa
rale
lamen
teala ma
yora
cumu
lac
ióndecap
i
tale
conóm
ico
,
so
cia
lycu
l
tura
l
.

Comoyasecomen
tó,ene
lcampoho
rt
íco
lae
lcap
i
tale
conóm
icoe
selqueadqu
iere
ma
yorimpo
rtan
cia
.El ho
rt
icu
l
tor bo
l
iviano
, ob
jet
ivamen
te, se en
con
tra
ría en una dob
le
de
sven
taja a
l po
see
r un vo
lumenin
fer
ior de cap
i
tal enre
lac
ión a o
tro
sprodu
cto
resy
agen
tesde
lsub
campoho
rt
íco
la,s
iendoqueademá
snoe
selcap
i
tale
conóm
icoe
lde ma
yor

67
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

impo
rtan
cia en su p
roce
so de a
cumu
lac
ión
.Sin emba
rgo
,es
te agen
te con
juga una
e
stra
teg
iaendondere
valo
rizaycump
leunro
lde
sta
cadoe
lre
stodelo
scap
i
tale
s.A
sí,la
a
cumu
lac
ióndecap
i
talso
cia
lycu
l
tura
llepe
rmi
te e
stra
teg
iasqued
ire
ctaoind
ire
ctamen
te
fa
vore
cenlaa
cumu
lac
ióndecap
i
tal
,económ
icoenp
ar
ticu
lar
.Es
taa
cumu
lac
iónengene
ral
decap
i
tallehape
rmi
tidounpa
sajedeunae
stra
teg
iadere
sis
ten
ciaauna má
sofen
siva
,en
dondehanhe
chorea
l
idadlapo
sib
i
lidaddesub
ver
tirlae
stru
ctu
raho
rt
íco
ladelo
súl
timo
s
año
s(Ve
r Ga
rcíayKeba
t,2008
; Benen
ciay Qua
ran
ta,2005
). Ys
ibien“enlafo
to”s
iguen
s
iendodom
inado
s,“enlape
l
ícu
la”seen
cuen
tranfo
rta
lec
ido
s,con
vir
tiéndo
seenunarea
l
amena
zapa
ralo
sprodu
cto
resycome
rcia
l
izado
res
,al mo
stra
rtene
relpode
rdecamb
iarla
s
reg
lasde
ljuego(Ve
r Ga
rcíayLe Ga
l
l,2009
).

2
.bIn
teré
s.
Bou
rdieud
icequesecomp
i
tede
spiadadamen
te,in
clusoaunquenosecono
zcanla
s
reg
lasn
ila
sfron
tera
sde
ljuego
.Elhe
chodee
sta
rene
stejuegoydejuga
rlos
ins
iqu
iera
sabe
rpo
rquélojugamo
seslai
l
lus
io
.Lai
l
lus
ioe
s,a
sí,loopue
stoa
lde
sin
teré
s,pud
iendo
nose
reconóm
ico
.Po
rejemp
lo,e
l man
tene
runaqu
intao
rdenada
,conla
sca
l
lesl
imp
ias
,la
s
he
rram
ien
tasgua
rdada
s,e
lpa
stoco
rto
,imp
l
icat
iempo
,dine
royt
raba
jo.S
inemba
rgo
,el
in
teré
sdee
stecompo
rtam
ien
tonoe
slabú
squedaded
ine
ro(a
l meno
senfo
rmad
ire
cta
)
pe
ros
íta
lvezde p
res
t
igio den
tro de
lsub
campo hor
tíco
la. Aqu
íla búsqueda
,elin
teré
s
e
spe
cíf
ico
,esla a
cumu
lac
ión de cap
i
tals
imbó
l
ico
. Oe
l ca
so aun má
svi
sib
le seala
p
resen
cia de ho
rt
icu
l
tore
s bo
l
iviano
scon g
rande
sy po
ten
tescam
ione
tas4
x4 neg
ras de
v
idr
iospo
lar
izado
s.A
l
lísee
viden
ciaosequ
ieremo
stra
réx
i
toene
ljuegoquetodo
sjuegan
:
laho
rt
icu
l
tura
.
Pe
roc
laroe
stáqueenuncampoe
conóm
icocomoe
lsub
campoho
rt
íco
la,e
lpr
inc
ipa
l
in
teré
sese
conóm
ico
.Lo
sho
rt
icu
l
tore
sbo
l
iviano
sene
l CVBsone
lre
sul
tadodefam
i
lia
s
campe
sina
squesev
ieronimpo
sib
i
li
tada
sdelarep
rodu
ccións
imp
le.An
tee
stas
i
tua
ción
,se
sem
ipro
leta
rizanybu
scant
raba
joyaseaden
trodeBo
l
iviacomofue
radee
l
la.Laop
ciónde
la A
rgen
t
inasedapo
r mo
tivo
sdece
rcan
íageog
ráf
i
ca,ysuin
trodu
cciónene
lsub
campo
ho
rt
íco
lacon
cre
tamen
teseve po
ten
ciada po
rel pa
sadocampe
sino de e
sto
smig
ran
tes
.
Ademá
s,lain
serc
iónenunn
ichoag
rope
cua
riocomo e
slaho
rt
icu
l
turafuepo
sib
i
li
taday
po
ten
ciada ya que e
sto
s sem
ipro
leta
rio
s se a
jus
taban ala a
l
ta demanda defue
rza de
t
raba
jo y ba
ja e
xigen
cia ent
ier
ra y cap
i
tal que e
l se
cto
rrequ
iere
.Sib
ien(como se
de
sar
rol
lará má
sade
lan
te)hubocamb
iosene
lse
ctor
,laho
rt
icu
l
turaauns
igues
iendola
que me
jor se adap
ta a e
ste t
ipo de su
jeto
. E
ste se
ría
, en
ton
ces
, e
l in
teré
s,
independ
ien
temen
tedes
iesunin
teré
slib
re(e
sde
c
ir,e
leg
idoyde
seado
)ocond
ic
ionado

68
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

31
(
léa
se,ún
icaop
cióndesub
sis
ten
cia
) . Suin
teré
senpa
rt
ic
ipa
r,juga
r,a
ctua
rene
lcam
po
ho
rt
íco
laenbú
squedadea
cumu
larcap
i
tale
conóm
ico,comoa
sítamb
iénso
cia
l
,cu
l
tura
ly
s
imbó
l
ico
.
Lo
sprodu
cto
resi
tal
iano
sybo
l
iviano
spo
seene
lmismoin
teré
sgené
ricoenpa
rt
ic
ipa
r
de
ljuego
,de“
juga
r”ene
lcampoho
rt
íco
la.Pe
rosu
sin
tere
sese
spe
cíf
ico
ssond
i
feren
tes
,si
b
iencompa
rtenensug
ran ma
yor
ía,lapo
sic
ióndedom
inado
sden
trode
lcampo
.
E
les
tud
io dela e
volu
ción de
l ho
rt
icu
l
tor bo
l
iviano demue
stra po
rlo meno
scua
tro
e
tapa
s,cadaunadee
l
lasca
rac
ter
izada
spo
rcompo
rtam
ien
tosd
i
feren
cia
les
,quesepueden
a
jus
tarensu
sin
tere
sese
spe
cíf
ico
scamb
ian
tes32:
• 1
ºetapa
: en suro
l de peón- med
iero
,elin
teré
sespe
cíf
ico seredu
cía ala
sub
sis
ten
ciaye
lap
rend
iza
jedelaho
rt
icu
l
turaco
merc
ia
l.Lae
stra
teg
iae
scla
ramen
te
re
sis
ten
cia
lydeau
toe
xplo
tac
ióndela manodeob
ra(de
lprodu
cto
rydesufam
i
lia
)y
con
tra
cciónde
lcon
sumo
.
• 2
ºetapa
:ensua
scen
soha
stae
les
tra
todep
rodu
cto
r,s
ibiende
sdeo
tron
ive
l
,la
e
stra
teg
iadere
sis
ten
ciacon
tinúa(consucompo
rtam
ien
todee
xplo
tac
ióndela mano
deob
raycon
tra
cciónde
lcon
sumo
).E
lin
cremen
toenlacapa
cidaddeap
rop
iac
ión
de
ling
reso
,dere
inve
rsiónysu ma
yorr
iesgoensuro
ldep
rodu
cto
rha
cequeseae
l
cu
l
tivodeho
jasup
red
i
lec
tadeb
idoasuba
joco
stodep
rodu
cción
,ci
cloco
rto
, meno
r
demandade manodeob
rayráp
idac
ircu
lac
ióndecapi
tal
.Log
rana
síadueña
rsede
l
n
ichodee
sta
sho
rta
l
iza
s.
• 3
ºetapa
:la ma
yora
cumu
lac
ióndecap
i
tallepe
rmi
teunapo
sic
iónta
lqueha
ceque
su
ses
tra
teg
iasseancadavez má
ssub
vers
iva
s,empe
zandolen
tamen
teacu
l
tiva
r
ho
rta
l
iza
s def
ruto
,comp
i
tiendo a
síconlo
sgrandes p
rodu
cto
rese
lnicho dela
s
ve
rdu
rasca
ras(Ga
rcía
,2009b
).A
sim
ismo
,es
te m
igran
teimponeenlazona Su
rla
come
rcia
l
iza
ción“en qu
inta
”, moda
l
idad que pe
rmi
te un a
van
ce en e
les
labón de
come
rcia
l
iza
ción
,di
sminu
yendoa
síe
lpode
rdelo
scon
signa
tar
ios
,ot
roraagen
tes
pode
roso
sde
lCVB
.
• 4
ºetapa
:pr
inc
ipa
lmen
teenlazona No
rte
,la ma
yora
cumu
lac
ióndecap
ita
lso
cia
ly
s
imbó
l
icole
spe
rmi
teuna
van
ceyt
ran
sfo
rma
ciónde
les
labóndecome
rcia
l
iza
ción
.

31
P
rob
abl
emen
te
,elc
asod
elo
smig
ran
tesbo
liv
ian
osys
uin
ser
ciónene
lsu
bcam
poh
ort
íco
las
ear
esu
lt
adod
eun
i
nte
réscon
dic
ion
adopo
rsu
ses
tru
ctu
rasob
jet
iva
sye
leg
idopo
rsuh
abi
tus
.
32
V
alea
cla
rarqu
ela
ses
tra
teg
iasaqu
íbr
evem
ent
ecom
ent
ada
snos
epu
edenex
pli
cars
óloenb
aseau
napo
sic
ión
ene
lcam
poye
lin
ter
ésr
esu
ltan
te
,si
noqu
esed
ebes
osl
aya
rad
emá
selh
abi
tusyl
atr
aye
cto
riad
elag
ent
e,en
i
nte
rre
lac
iónconu
nar
eal
idadob
jet
ivad
ada
.

69
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Yaseaenlo
s me
rcado
s ma
yor
ista
sex
is
ten
tes(at
ravé
sdesu
spue
sto
s),c
reando
nue
vos me
rcado
s delaco
lec
tiv
idad
, enlare
ven
ta(med
ian
tesu
scam
ione
s que
comp
ranho
rta
l
iza
spr
inc
ipa
lmen
tealo
spa
isano
sdelazonaSu
r)yl
legandoha
stala
ven
ta m
ino
ris
ta.E
lcap
i
tala
cumu
ladolepe
rmi
teun
apo
sic
iónene
lcampoendonde
equ
i
lib
ra y
, en a
lguno
s ca
sos
, supe
ra e
l pode
r dein
ciden
cia de o
tro
s agen
tes
,
impon
iendocamb
iosyauncond
ic
ione
s.

2
.cPo
sic
ión
.
La po
sic
ión e
selluga
r de
lcampo en e
l quese ub
ica ob
jet
ivamen
te e
l agen
te en
re
lac
iónao
tro
s.Po
res
to,e
lcampoe
sun mapadepo
sic
ione
syre
lac
ione
s.Lapo
sic
iónno

lo depende de
lac
tua
lvo
lumeny e
stru
ctu
ra decap
ita
l
,sino quetamb
iénset
iene en
cuen
tasu pe
rspe
ct
iva de po
sic
ión(po
sic
ión po
ten
cia
l)
, en dondelat
raye
cto
ria adqu
iere
s
ign
i
fican
cia
.
An
te e
stas
i
tua
ción
,el ho
rt
icu
l
tor bo
l
iviano-má
sal
lá desucon
tinua bú
squeda de
a
cumu
lac
ión de cap
i
tale
conóm
ico
-pro
cura ylog
ra unare
sign
i
fica
ción delo
s cap
i
tale
s
cu
l
tura
lesyso
cia
les
. Nosó
lopo
relg
radodea
cumu
lac
ióna
l
todeambo
s,s
inoquepo
runa
re
valo
riza
ción de lo
s m
ismo
s, at
ravé
s de una fue
rt
eorgan
iza
ción y a
rt
icu
lac
ión
in
tra
comun
idad(Ve
ren
cla
veé
tni
co)yunacomb
ina
ci
óndep
rác
t
ica
scu
l
tura
lesp
rop
iasque
po
sib
i
li
ta, enin
ter
rela
ción con unarea
l
idad dada
, un a
scen
so en e
l campo ho
rt
íco
la.
A
scen
soquee
sprodu
ctodelalen
tape
rocon
t
inúaacumu
lac
ióndecap
i
talyt
ran
sfo
rma
ción
dela
sreg
lasde
ljuego
.

Acon
tinua
ción(Ve
rFigu
ra N
º3)
,ses
imp
l
if
icae
lcampoho
rt
íco
laendondeapa
recen
lo
spr
inc
ipa
les agen
tes con su
s po
sic
ione
s,la
s cua
les se con
stru
yen a pa
rt
ir det
res
p
rin
cip
ios
: vo
lumen decap
i
tal
,es
tru
ctu
ra decap
i
taly e
volu
ción h
istó
rica(
tra
yec
tor
ia) de
amba
sprop
iedade
s:

70
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Figu
ra N
º3.S imp
l
if
icac
ióndelsubcampoho
rt
íco
la,conlaspos
ic
ione
sdelo
spr
inc
ipa
lesagen
teseind
icac
iónde
laor
ien
tacióndesust
rayec
tor
ias
.

Enre
sumen
,elcampoho
rt
íco
lasecon
sti
tuyepo
r:

 Lae
xis
ten
ciadeuncap
i
talcomún(cono
cim
ien
tos
,hab
i
lidade
s,pode
r,e
tc.
).Po
rtan
to
sep
rodu
ce:
 Lalu
chapo
rsuap
rop
iac
ión
.La
spe
rsona
sconuni
nte
réscomúnse mo
vi
lizanpa
ra
log
rarsu
sob
jet
ivo
s.Po
reso
:
 Lo
scampo
ssond
inám
ico
s,noe
stá
tico
s.P
rodu
cen
:
 Unaje
rarqu
iza
ciónen
trequ
iene
sde
ten
tane
lcap
i
ta
lyaque
l
losquea
spi
ranatene
rlo
.
 E
xis
tendo
sni
vele
sdeaná
l
isi
spo
sib
les
:sin
crón
i
coyd
iac
rón
ico

2
.2)E
lhab
itusde
lho
rt
icu
lto
rbo
liv
ianoolosoc
ialhechocue
rpo
.
En
trela
ses
tru
ctu
rasob
jet
iva
syla
sprá
cti
casque rea
l
izanlo
sagen
tesseen
cuen
tran
lo
shab
i
tus
,quesona
lmi
smot
iempop
rodu
cto
syp
rodu
cto
resdela
ses
tru
ctu
ras
. Auna
r
iesgo de pa
rece
rre
i
tera
tivo
, se
ría vá
l
ido a
fi
rma
r quela
ses
tru
ctu
ras sub
jet
iva
s son
e
stru
ctu
rada
s po
rla
s ob
jet
iva
s, que a su ve
z de
term
inanla
sprá
cti
cas
,prá
cti
cas que
rep
rodu
cen
lase
stru
ctu
ras
.

71
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Figura N
º4. Representa
cióndelagene
rac
ióndelap
rác
ti
caso
cia
l,apa
rt
irdelain
ter
rela
ciónd
ia
léc
t
icaen
tre e
l
habi
tusylasestruc
turasobje
ti
vas.

PRÁC
TICA
S

E
stru
ctu
ras H
abi
tus
obje
tiv
as

P
rodu
ceh
abi
tus

P
rodu
cee
stru
ctu
ras

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

A
sí,e
l hab
i
tusp
red
ispone
,lim
ita
, se
sga e
l compo
rtam
ien
to,la p
rác
t
ica so
cia
l
,la
e
stra
teg
iaenfun
cióndeunae
stru
ctu
raso
cia
lhe
chacue
rpo
,fo
rmadah
is
tór
icamen
te. Po
r
ende
,esimpo
rtan
tetan
tocono
cere
sehab
i
tuscomosucon
forma
ción
. Ypo
rúl
timo
,ene
l
ma
rcodede
term
inado
scond
ic
ionam
ien
tosob
jet
ivo
s, con
side
rare
lhab
i
tusylat
raye
cto
ria
comoe
lemen
tosquea
yuda
rána
inte
rpre
taryha
cerr
azonab
lelap
rác
ticare
sul
tan
te.

A
lguna
sdela
ses
tru
ctu
rasob
jet
iva
seh
is
tór
ica
senlacon
stru
cciónde
lhab
i
tusde
l
ho
rt
icu
l
torbo
l
ivianopod
ríanenume
rarseyde
scr
ib
irseb
revemen
tede
las
igu
ien
te mane
ra:
• Pa
sado campe
sino
: Lo
s ho
rt
icu
l
tore
s de
lCin
turón Ve
rde Bonae
ren
se p
rov
ienen
,
ma
yor
ita
riamen
te, de un
idade
sfam
i
lia
rescampe
sina
s dela
sárea
sru
rale
s delo
s
Va
l
les And
ino
sylareg
iónde
lAl
tip
lanobo
l
iviano
. D
icha
szona
sseca
rac
ter
izanpo
r
unaa
l
ica
ídaa
ctiv
idadag
rope
cua
riadeb
idoala
scond
ic
ione
scl
imá
tica
s,edá
fica
sy
te
cno
lóg
ica
sal
l
íimpe
ran
tes
. La p
rodu
cción ma
yor
it
ar
iamen
te se de
st
ina pa
ra e
l
con
sumodomé
sti
coysere
servaa
lgúne
xceden
tepa
ra e
lin
tercamb
ioene
l me
rcado
de a
lguna c
iudad ce
rcana
.Es
, po
rlotan
to, una ag
ricu
l
tura con ca
rac
ter
íst
ica
s
campe
sina
s,ba
sadaenla manodeob
rafam
i
lia
r,laau
top
rodu
ccióndea
l
imen
tosy
come
rcia
l
iza
ción de e
xceden
tes pa
ra ob
tene
rbiene
s que no p
rodu
cen
, con e
l
p
ropó
si
todea
lcan
zarlarep
rodu
ccións
imp
le.
• Mo
tivo
syp
ropó
si
tosdela m
igra
ción
:A mu
cha
sdee
sta
sfam
i
lia
s,conunap
roleque
no
rma
lmen
tesupe
ralo
s8h
i
jos
,sele
sdi
fi
cul
taba lasub
sis
ten
ciay
, má
s aún
,la
po
sib
i
lidad de
lacce
so a má
stie
rra
s an
telafo
rma
ción de una nue
vafam
i
lia
. La

72
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

de
scap
i
tal
iza
cióndela
sun
idade
sprodu
cti
vas-como con
secuen
ciadenoa
lcan
zarla
rep
rodu
cción s
imp
le-e
s pa
rte cau
sal de una agud
iza
ción de
l fenómeno de
paupe
riza
cióndela
sfam
i
lia
scampe
sina
s.E
stogeneraquein
teg
ran
tesdelafam
i
lia
debanre
cur
ri
ral emp
leotempo
ralfue
ra de
les
tab
lec
imien
to pa
ra comp
leta
r su
s
ing
reso
s.E
sta bú
squeda det
raba
jo e
xtrap
red
ia
limp
l
icó m
igra
cione
sin
terna
sy
e
xte
rna
saBo
l
ivia
. Mu
cho
sdee
l
losl
leganalaA
rgen
t
ina
,po
rtandoe
ldob
lep
ropó
si
to
de sub
sis
ten
cia y en
vío dereme
sas pa
ra su
sfam
i
liare
s que queda
ron enla
s
un
idade
sprodu
ct
iva
sdeBo
l
ivia
.
• S
i
tua
cióncomo m
igran
te: Emp
ír
icamen
teseob
servaquee
sto
smig
ran
tesl
imí
tro
fes
hanten
idounain
serc
ión ma
rgina
lene
l me
rcadodet
raba
jo,fun
ciona
lalademanda
deemp
leo
sdecond
ic
ione
syremune
rac
ione
spre
car
ias
.Ene
lca
sodelaho
rt
icu
l
tura
de
l CVB
,es
to ha s
ido po
sib
le deb
ido a
l ap
rove
cham
ien
to quelo
sprodu
cto
res
rea
l
izandeunt
raba
jado
rconca
rac
ter
íst
ica
sdeba
jaca
l
if
ica
ción
,encond
ic
ione
sde
re
siden
ciai
rregu
laryconunadependen
ciato
taldesu manodeob
racomoún
ico
ing
reso pa
ra su supe
rviven
cia
,lo que gene
ra su
jeto
sfá
ci
lmen
te e
xplo
tab
les
(Benen
cia
,2006
:3)
.As
í,de
sdesul
legadaa
lpa
íse
ltraba
joquehacon
segu
idoe
s
aque
ldecond
ic
ione
spre
car
ias
,ade
sta
joyconba
jasremune
rac
ione
s.
• E
fec
toe
spe
jo:Laa
cumu
lac
ióndecap
ita
lcu
l
tura
l
,elap
rend
iza
j
e,e
sre
sul
tadodela
p
ruebaye
rro
r,pe
rotamb
iéndelaob
serva
ción
. Yesene
l ma
rcodela“e
sca
lera
bo
l
iviana
”endondee
lho
rt
icu
l
tor
,ensupa
sajepore
lesca
lóndepeón
, med
ieroy
aun p
rodu
cto
r, va m
irando
, med
i
tando
, ap
rend
iendo
. Y una dela
s co
sas que
ap
rehendee
squelafo
rmadel
lega
rase
rprodu
cto
respo
relm
ismocam
inoque
h
ic
ieron su
s pa
isano
s:t
raba
jo, con
tra
cción de
l consumo yre
inve
rsión
.As
íla
e
stru
ctu
racon
stru
yee
lhab
i
tus
,quere
con
stru
yela e
stru
ctu
ra.
• Dela un
ión de
fen
siva ala o
rgan
iza
ción o
fen
siva
: Lafue
rte d
isc
rim
ina
ción
, su
a
soc
iac
iónan
tee
lde
l
itoylafa
l
tadet
raba
jo,ylae
xplo
tac
iónsu
fr
idapo
rsucond
ic
ión
de m
igran
tepob
refue
ronp
ropu
lso
resdelaun
ióndelaco
lec
tiv
idad
.Pr
ime
rofue
ron
o
rgan
iza
cione
s so
cia
les(c
lube
s,d
iar
ios
,rad
ios
) y luego po

t
ica
s, con cada vez
ma
yorl
legada afun
ciona
rio
s delo
s gob
ierno
s(léa
se, alo
srep
resen
tan
tes dela
Mun
ic
ipa
l
idadlo
cal
,comoa
sítamb
iéncon
tac
tosf
luido
scone
lemba
jado
rycón
sul
bo
l
iviano
). En
tre amba
s ag
lut
inaban med
ian
tefe
ste
jos dela
sfe
cha
s pa
tr
ias
,
ca
rna
vale
s,f
ies
ta dela Pa
chamama
,et
c. Y má
sre
cien
temen
te, an
te(o como
pun
tale
s de
l)e
l avan
ce de
l agen
te en e
lcampo ho
rtí
cola
,su
rgen o
rgan
iza
cione
s
e
conóm
ica
s(me
rcado
sdelaco
lec
tiv
idad
),bu
scandoquelo
scon
signa
tar
iosnose
ap
rop
ienindeb
idamen
tedelaren
taquegene
ralaa
cti
vidad
.

73
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

• S
is
temacap
i
tal
is
ta:Lo
smig
ran
tesengene
ralp
retendenuncamb
iodev
ida
,yene
l
ca
so delo
s ho
rt
icu
l
tore
s bo
l
iviano
s, bu
scaban e
lpa
so de una e
conom
ía de
sub
sis
ten
cia a una e
conom
ía mone
tar
ia quele
s pe
rmi
ta ob
tene
r un e
xceden
te
e
conóm
icoquesa
tis
fagala
snue
vasne
ces
idade
squeten
ían
.Es
teab
rup
tocamb
io
e
sexp
l
ici
tado po
r una p
rodu
cto
ra bo
l
iviana de G
ral. Ce
rr
i:“
A
llát
raba
jábamo
sla
qu
intape
roe
rapa
rav
iv
ir[…
]po
rquenoe
scomoa
cáquesene
ces
i
taunsue
ldo[…
]
a
l
lás
insue
ldosev
iveya
cásevendepa
rae
lsue
ldo
,pa
rav
iv
ir
..
.”(K
rase
ry Oc
kie
r,
2008
).E
s de
cir
, pe
rsi
stencompo
rtam
ien
tos de bú
squeda derep
rodu
ccións
imp
le
(
léa
se, mano de ob
rafam
i
lia
r, con
tra
cción de
l con
sumo
,etc
.) comb
inado con
ob
jet
ivo
sde ma
xim
iza
cióndelo
sing
reso
s(a
l
tare
inve
rsión
,exp
lota
cióndela mano
deob
rafam
i
lia
rye
xte
rna
,etc
.)
.

C
lasesoc
ialyhab
itusdec
lase
.
E
lhab
i
tusdec
lasese
ríalapo
sic
iónde
lagen
teden
trodelae
stru
ctu
radeunac
lase
so
cia
l
,dondee
lind
iv
iduocon
tr
ibu
yeasup
rodu
cci
ónyrep
rodu
ccióndee
ste m
ismos
is
tema
dere
lac
ione
sen
trela
scla
ses
. Noe
suns
imp
lee
sti
lodev
idaquesede
rivadepe
rtene
cera
unac
lases
inoqueimp
l
icalato
tal
idaddelo
sac
tosypen
sam
ien
tos
,pue
seslaba
seconla
cua
lsetomande
term
inada
sde
cis
ione
s.Laba
sedet
oda
snue
stra
sacc
ione
sese
lmi
smo
hab
i
tus de c
lase
.Ese
lpi
lar que con
forma e
l me
ro con
jun
to de condu
cta
s yju
ic
ios
ap
rend
ido
s aunque pa
rec
iese que e
slo“na
tura
l”
, comolol
lama Bou
rdieu
:lo
s ge
sto
s,
gu
sto
s,lengua
je,e
tc.Po
rel
lola
spe
rsona
sdede
term
inada
scla
sesso
cia
lescompa
rtenlo
s
m
ismo
s gu
sto
s que aque
l
los que se en
cuen
tran en su m
ismo hab
i
tus so
cia
l
,es
tas
a
fin
idade
sco
lec
tiva
s.
Yasede
sar
rol
lócómola
ses
tru
ctu
rasob
jet
iva
spene
tranenlo
sagen
tesind
iv
idua
lesy
tomanlafo
rma de d
ispo
sic
ione
s du
rade
ras(hab
i
tus
).E
l con
cep
to de hab
i
tus pe
rmi
te
e
xpl
ica
rlo
spro
ceso
sderep
rodu
cciónso
cia
ldela
ses
tru
ctu
rasob
jet
iva
syana
l
iza
rcómo
,
med
ian
tee
ltraba
jodein
cul
cac
iónydeap
rop
iac
ión,e
sto
sni
vele
ses
tru
ctu
rale
spene
tranen
lo
sagen
tesind
iv
idua
lesytomanlafo
rmaded
ispo
sic
ione
sdu
rade
ras
.Po
res
tara
zón
,todo
s
lo
sind
iv
iduo
s some
tido
s a cond
ic
ione
s ob
jet
iva
s de ex
is
ten
cia s
im
i
lare
s,t
ienen en
con
secuen
cias
is
tema
sded
ispo
sic
ione
saná
logo
s.E
stope
rmi
tede
fin
ira
lhab
itusdec
lase
como aque
lsi
stema de d
ispo
sic
ione
s común atodo
slo
sprodu
cto
s dela
s m
isma
s
e
stru
ctu
ras
.Ele
lemen
todehomogene
idadquede
fine aunac
laseoaung
rupocomota
les
e
l re
sul
tado delo
s cond
ic
ionam
ien
tose
stru
ctu
rale
s idén
ti
cos alo
s que han e
stado

74
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

some
tido
slo
sind
iv
iduo
squelacon
st
itu
yen
. Ene
se sen
tido
,sepod
ríae
sta
rhab
landode
hab
i
tusdec
lasede
lho
rt
icu
l
torbo
l
ivianoene
lCin
turónVe
rdeBonae se33.
ren

T
rayec
tor
ia.
Do
sagen
tesconcond
ic
ione
sob
jet
iva
syunhab
i
tuss
imi
larpuedena
ctua
rdefo
rma
d
i
feren
te.La m
iradas
inc
rón
ica(ca
siunafo
tog
raf
íadelarea
l
idad
)nolore
vela
ría
,yaquesu
po
sic
iónene
lcampopod
ríatamb
iénre
sul
taridén
tica
. Sut
raye
cto
riad
i
feren
te(
lape
l
ícu
la)
log
rar
ía exp
l
ica
rel
lo.A
sí se pod
ríain
terp
reta
reld
isím
i
l compo
rtam
ien
to dela
s do
s
co
lec
tiv
idade
sde m
igran
tesho
rt
íco
las má
simpo
rtan
tesde
l CVB
.Esvá
l
idore
corda
rquelo
s
ho
rt
icu
l
tore
sita
l
iano
s,a
ligua
lquelo
sbo
l
ivianos
,tienenunpa
sadocampe
sino
,mig
ranala
A
rgen
t
inaenbú
squedadesub
sis
ten
ciaysein
ser
tan enlaho
rt
icu
l
turapo
rsud
ispon
ib
il
idad
de
lfa
cto
rdep
rodu
cción má
simpo
rtan
te:la manode ob
ra. Quea
ligua
lquee
lmig
ran
te
l
imí
tro
fe,e
lita
l
iano a
ccede ha
sta e
lsta
tus de p
rodu
cto
r,l
legando a dom
ina
rtamb
ién e
l
come
rcio
. La p
rime
rdi
feren
cia quesu
rge e
sla d
isc
ordan
ciatempo
ral
:mien
tra
s quelo
s
m
igran
teseu
ropeo
ssein
ser
tanenlaho
rt
icu
l
turade
lCVBde
sdee
lna
cim
ien
to m
ismodela
s
c
iudade
syenunasegundao
leadat
rasla2
ºgue
rramund
ia
l,lo
sbo
l
iviano
s,s
ibiencon
p
resen
cia enla a
cti
vidad ho
rt
íco
la bonae
ren
se de
sde m
itad de
lsig
lo XX
, sufue
rte
p
rotagon
ismo(cuan
tiycua
l
ita
tivo
)apa
receen
losú
l
timo
s20año
s.
A
sí,enlafo
todu
ran
tef
ine
sdelo
s90yp
rin
cip
iosdeladé
cadade
l2000
, mu
cho
s
ho
rt
icu
l
tore
sita
l
iano
s noin
ver
tían eninve
rná
culos
, y en fo
rma re
lat
iva ca
ían su
s
34
rend
imien
tos
, ca
l
idad y ren
tab
i
lidad . Pa
rale
lamen
te (aunque no ne
cesa
riamen
te

33
S
ien
dou
npo
co m
áscu
idado
sos
,sed
escu
brequ
ehab
lard
elo
sag
ent
esen
glob
ado
sba
joe
lró
tul
ona
cion
al

bol
ivi
ano
”esu
nag
ene
ral
idad m
uyg
ran
de.A
lsu
bca
mpoh
ort
íco
lab
ási
cam
ent
eloin
teg
ranl
osbo
liv
ian
os
p
roc
eden
tesd
ePo
tos
íyT
ari
ja
,ten
ien
doam
bosD
epar
tam
ent
osu
nafu
ert
eim
pron
tad
elaa
cti
vid
adag
rop
ecu
ari
a
yt
ipo
log
íac
amp
esin
a.Po
rmo
tiv
osr
ela
cion
ado
salen
clav
eétn
icoyal
asr
ede
sin
tern
asd
emig
rac
ión
,lo
s
po
tos
ino
ssecon
cen
tranenl
azon
a No
rtey O
est
edel CVB
,mi
ent
ras qu
elo
sta
ri
jeñ
oss
ein
sta
lanc
asi
i
nva
riab
lem
ent
eenl
azon
aSu
ry,m
áse
spe
cíf
icam
ent
e,enL
aPl
ata
.Di
ver
sost
rab
ajo
sdem
ues
trane
str
ateg
ias
d
ife
ren
cia
les
,po
rloqu
esepo
drí
ahab
lard
el“
habi
tusd
elh
ort
icu
lto
rta
ri
jeñ
o”d
ife
ren
tea
l“h
abi
tusd
elh
ort
icu
lto
r
po
tos
ino
”,cuy
oscom
por
tam
ien
tos
,cap
ita
les
,po
sic
ion
esein
ter
ese
snos
onigu
ale
s,p
eseacom
par
ti
relc
ampoy
p
rov
eni
rdeu
nar
egi
ónr
ela
tiv
amen
tec
erc
anayconcon
dic
ion
ant
ese
stru
ctu
ral
ess
imi
lar
es.L
osm
otiv
ospo
rlo
s
cu
ale
smu
est
rane
str
ateg
iasc
lar
amen
ted
ife
ren
cia
less
een
cuen
trana
ctu
alm
ent
eene
stu
dio(V
erG
arc
íayL
eGa
ll
,
2009
).
34
E
lde
scen
sos
oci
aloab
andon
odel
aho
rt
icu
ltu
raq
ues
edap
rin
cip
alm
ent
eenl
osc
aso
sdel
osv
ie
jos
h
ort
icu
lto
resi
tal
ian
os,e
sin
flu
enc
iados
inlug
aradu
daspo
r:i
)elp
erí
odod
ere
ces
ióne
con
ómi
cad
esd
e1998

75
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

cau
salmen
te)
,lo
sho
rt
icu
l
tore
sbo
l
iviano
s mo
straba
nunap
rác
ticacon
tra
ria
:in
corpo
rac
iónde
in
verná
culo
s,fue
rtere
inve
rsión
,ein
cremen
tosde
lap
rodu
cción
,produ
ct
iv
idadeing
reso
s.E
l
compo
rtam
ien
tod
iame
tra
lmen
teopue
stoseen
tiendea
lana
l
iza
rlat
rayec
tor
iade
cl
inan
tede
l
ho
rt
icu
l
tori
tal
iano
,encon
trapo
sic
iónde
límpe
tua
scenden
tede
lho
rt
icu
l
torbo
l
iviano
.Al
líe
s
donde su
rgelaimpo
rtan
cia de cono
cerlat
raye
cto
ria de ambo
s, pa
rain
terp
reta
rla
ra
zonab
i
lidadcon
trapue
stadee
sto
sagen
tesque
,enla“
foto
” mo
strabanunapo
sic
iónene
l
campoyunhab
i
tusre
lat
ivamen
tes
imi
lar
.

2
.3)A mododec
ier
re.
E
staadap
tac
ióndelape
rspe
cti
vade P
ier
re Bou
rdieucomohe
rram
ien
tadeaná
l
isi
s
so
cia
lpo
sib
i
li
tauna m
iradasob
ree
lpr
inc
ipa
lage
ntede
l CVB
,endondela
scond
ic
ione
s
ob
jet
iva
s,jun
toalain
fluen
ciaquepo
seensob
resus
is
temadepe
rcep
ción
,pe
rmi
teuna
sa
ti
sfa
cto
riae
xpl
ica
ciónde(
lara
zonab
i
lidadde
)sup
rác
t
ica
.
A
sí,laa
cti
tudylaap
ti
tudde
lagen
tede
term
inaneng
ranpa
rtee
l“é
xi
to”ene
lcampo
en cue
stión
. La a
cti
tud puede se
rexp
l
icada en e
l ma
rco de de
term
inada
ses
tru
ctu
ras
ob
jet
iva
s(e
stru
ctu
rasindepend
ien
tes dela con
cienc
ia yla vo
lun
tad delo
s agen
tes
ind
iv
idua
les
,grupa
les
,cla
sesose
cto
res
)comotam
b
iéndelo
sesquema
sdepe
rcep
ción
,de
pen
sam
ien
to,dep
red
ispo
sic
ión
,dea
cciónqueseagrupanene
lcon
cep
todehab
i
tusydela
t
raye
cto
ria
,jun
toalapo
sic
iónene
lcampo(ye
lcap
i
talein
teré
sre
sul
tan
te)
.Laa
cti
tudyla
ra
zonab
i
lidaddela
ses
tra
teg
iasre
sul
tan
tessedeb
enenma
rca
renlain
tera
cciónd
ia
léc
tica
delo
scon
cep
tosre
ciénenume
rado
s.Lap
rác
ticaf
ina
l
,ene
l ma
rcodee
stape
rspe
cti
vae
s,a
su ve
z, de
cis
iónf
ina
l dela ap
ti
tud de
l agen
te pa
ra en
tende
r yjuga
reljuego
. Ylo
s
ho
rt
icu
l
tore
sbo
l
iviano
s,ene
stee
spa
cioyt
iempo
, demue
stranse
rbueno
sjugado
res(Ve
r
F
igu
raN
º5)
.

h
ast
alac
ris
isd
el2001
/02
;ii
)po
rqu
int
asqu
eatr
ave
sab
anunp
roc
esod
ede
scap
ita
li
zac
ióna
soc
iadom
uch
as
v
ece
sal
anoin
corpo
rac
iónt
ecn
ológ
ica(po
rqu
enopu
die
ronon
oqu
is
ieron
)y;i
ii
)po
rprodu
cto
resd
e ed
ad
av
anz
ada
,yaenl
aet
apad
elc
icl
ovi
tald
enom
inad
ader
eem
pla
zo,conl
osh
ijo
sde
sar
rol
lan
doa
cti
vid
ade
sen
o
tro
sse
cto
resd
elae
con
omí
a(G
arc
ía
,20
09b
:10
).

76
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Figura N
º5. Rep
resen
tac
ióndelagene
rac
ióndelap
rác
ti
caso
cia
l,apa
rt
irdelain
ter
relac
iónen
trelaac
t
itud yla
apt
itud
.

Cond
iciones
H
abi
tus
obj
etiva
s

A
cti
tud Ap
ti
tud PRAC
TICA
SOC
IAL

S
aber
ju g
ar
Po
sic
ión T
raye
cto
ria
e
ljuego

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

77
l
ANÁLI MOS20AÑOS.

.
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TI

rón
.
la
.E

’90
°2
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS
co
s M
atí
asG
arc
ía

loN
s20año

tu
í

s
t

lo
r

in
iaho

tu

a
lc
t
apí

s
Cap
ítu
loI
I-CONFORMAC
IÓNDELC
INTURÓNHORT
ÍCOLAPLATENSEHASTALOS
‘90
.
e
a
r
imo

iónd
eh
ra

C
raag
t

s
l

en

ac
t
rm
tu
seen lo

la
c

ap
fo
ru

Con
t

l
s

co
delae
ten

r
hotí
la
p

78
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

CONFORMAC
IÓNDELC
INTURÓNHORT
ÍCOLAPLATENSEHASTALOS‘90
.

INTRODUCC
IÓN
.

E
ltemadee
stud
io-
last
ran
sfo
rma
cione
senlae
stru
ctu
raho
rt
íco
lap
latenseye
lro
lde
l
ho
rt
icu
l
torbo
l
ivianoenla
smi
sma
s-po
seeune
xpl
íci
toyde
l
ibe
radol
ími
tetempo
ral
:de1990
a2010
. Dee
sepe
ríododet
iempoysob
ree
sapo
rciónde
lespa
cio
,late
sisp
roponeuna
de
scr
ipc
iónyaná
l
isi
sdeunase
riedeva
riab
lesquesecon
side
ranc
lave
spa
raen
tende
rla
s
t
ran
sfo
rma
cione
sye
lnue
vofun
cionam
ien
tode
lsi
stemaho
rt
íco
laengene
ral
,yp
laten
seen
pa
rt
icu
lar
.
Nume
roso
ses
tud
iosbu
sca
ronde
term
ina
rla
scau
sasdelaa
ctua
les
tru
ctu
rac
iónde
l
pe
riu
rbano p
laten
seydesu p
rodu
cción ho
rt
íco
la(en
tre o
tro
s, Ga
rcía
,2008
; Benen
ciay
Qua
ran
ta,2005
;Ringue
let
,2000
).E
sto
saná
l
isi
squep
rofund
izabanlose
cto
ria
l-e
stra
teg
ias
p
rodu
cti
vas
,inno
vac
iónte
cno
lóg
ica
,come
rcia
l
iza
ción
,ascen
soso
cia
l
,etc
.-re
legaban en
pa
rte m
irada
sespa
cia
les
,tempo
rale
s,so
cia
lesypol
ít
ica
s má
samp
l
ias
,imp
id
iendoob
serva
r
la
s mú
l
tip
lesin
tera
ccione
squein
flu
yenyha
stade
term
inanlaa
ctua
lde
ses
tru
ctu
rac
ióny
ree
stru
ctu
rac
iónde
laru
ral
idadp
laten
seengene
ral
,ydelaho
rt
icu
l
turaenpa
rt
icu
lar
.

scon
cre
tamen
te,seen
tiendequelacomp
ren
sióndelo
ssu
ceso
socu
rr
ido
senla
ho
rt
icu
l
turap
laten
seenlo
súl
timo
s20año
sre
sul
tar
íain
comp
letaob
iend
i
ficu
l
tosas
inose
t
ieneencuen
tala
spa
rt
icu
lar
idade
squeenma
rcana
lte
rr
ito
rio
,nosó
loe
spa
cia
lmen
tes
ino
quetamb
iéntempo
ralmen
te.E
sde
cir
,elte
rr
ito
rioho
rt
íco
lap
laten
senona
ceen1990
,ni
tampo
coseen
cuen
traa
is
ladodelo
spro
ceso
squesegene
ranan
ive
lloca
l(pa
rt
idodeLa
P
lata
),reg
iona
l(G
ranBueno
sAi
res
)na
ciona
lyaun mund
ia
l.Aná
logamen
tea
les
tud
iodela
s
t
raye
cto
ria
sdelo
sagen
tescomofuen
tee
xpl
ica
ti
vadecompo
rtam
ien
tosso
cia
les
,elaná
l
isi
s
d
iac
rón
ico de
lte
rr
ito
rio ba
jo e
stud
io, bá
sicamen
te su h
is
tor
ia,d
inám
ica
,in
tera
ccione
sy
e
volu
ción
,apo
rta
ráe
lemen
tosne
cesa
rio
syaunin
sos
layab
lespa
rauna me
jorin
terp
reta
ción
dela
spo
ste
rio
rest
ran
sfo
rma
cione
socu
rr
ida
syob
jetodelap
resen
tete
sis
.
Po
rel
lo lp
,cone ropós
ito deapo
rta
relemen
tosquepo
sib
i
li
tenuna me
jorde
scr
ipc
ión
yaná
l
isi
sde
lpro
cesoderee
stru
ctu
rac
iónho
rt
íco
lap
laten
se,sep
lan
teaune
stud
iote
rr
ito
ria
l
.
E
l
loimp
l
icalane
ces
idaddee
xpl
ic
ita
rycon
side
rara
l meno
stre
sva
riab
les
.
P
rime
ro,quee
laná
l
isi
ste
rr
ito
ria
lnosese
sgaalo me
ramen
tese
cto
ria
l(ho
rt
icu
l
tura
),
po
rloquela m
iradadebeana
l
iza
ratodoe
lespa
ciodeLaP
lata
,ynosó
loasupe
riu
rbano

79
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

35
p
rodu
cti
vo.E
l
lonoimp
l
icade
scono
cerlae
viden
tein
ter
rela
ciónen
trelac
iudadylo“
rura
l” ,
que de
term
ina un á
rea d
inám
ica en donde
, en
tre o
tros
, se c
ircun
scr
ibe e
sta a
cti
vidad
ag
ríco
lain
ten
siva
.
Ademá
s dela con
side
rac
ión detodo e
lte
rr
ito
rio p
laten
se,lo
s camb
ios de su
pe
riu
rbano(
loca
les
)debenenma
rca
rsetamb
iénconloquesu
cedean
ive
lreg
iona
lyaun
g
loba
l
, ya que s
ibien pueden e
xis
ti
rpro
ceso
s con c
ier
ta au
tonom
ía,lo
s m
ismo
s
ma
yor
i
tar
iamen
teseen
cuen
tranenin
tera
cciónconcond
ic
ionan
tes ma
cro
-es
tru
ctu
rale
s.
En segundoluga
r,sep
lan
tea e
ste e
stud
iote
rr
ito
ria
l de
sde u
na pe
rspe
cti
va desu
va
lora
ción como pa
isa
je cu
l
tura
l
. Se en
tiende e
ste con
cep
to como e
l con
jun
to de
t
ran
sfo
rma
cione
squee
lhomb
rel
levaacaboenunt
er
ri
tor
iode
term
inadoalola
rgode
l
t
iempo(Lópe
z& E
tula
in,2008
).A
sí,sepa
rtedelap
rem
isaquee
lte
rr
ito
rioe
sunp
rodu
cto
cu
l
tura
l
,ycomota
lnopuedese
rprodu
cido(y meno
saún
,ana
l
izado
)enfo
rmaf
ragmen
tada
.
La o
cupa
ción de
lte
rr
ito
rio e
s, en
ton
ces
,produ
cto de de
cis
ione
seconóm
ica
s, po
l
ít
ica
sy
so
cia
les
.Po
rel
lo,se
sga
relaná
l
isi
ssó
loalava
riab
lee
conóm
icaysube
stima
rob
ienha
sta
om
i
tirin
fluen
cia
s so
cia
les
, po
l
ít
ica
seh
is
tór
ica
s imp
l
ica
ría un e
stud
io pa
rcia
l
,lo que
imped
ir
íaiden
ti
fica
rfenómeno
squein
cid
ierony
/oaunin
cidenenlo
sac
tua
lescamb
iosde
l
te
rr
ito
rio
. En pa
lab
ras de San
tos(1973
):“
..
.laredu
cción de
l aná
l
isis a
l se
cto
r dela
s
de
cis
ione
sre
lac
ionada
scone
lpro
cesop
rodu
cti
vosuponequela
sacc
ione
sor
ig
inada
sene
l
ámb
i
toso
cia
lopo
l
ít
iconoe
jercenin
f
luen
ciasob
ree
lespa
cio
.Ye
l
loe
sine
xac
to”
.
Po
rúl
timo,ademá
sde
les
tud
ioe
spa
cia
l
,ya
cep
tandoquee
lte
rr
ito
rioe
sprodu
cto
cu
l
tura
l
,late
rce
rva
riab
lequesein
trodu
cea
lan
ál
is
ise
stempo
ral
.Esde
cir
,lae
stru
ctu
rac
ión
e
spa
cia
lpro
vocadapo
rlaa
cciónde
lhomb
reo
cur
reenuncon
tex
toh
is
tór
icode
term
inado
.
Pen
sarlae
stru
ctu
rac
iónte
rr
ito
ria
lcomounp
roce
soh
is
tór
ico
,imp
l
icade
sen
traña
rhe
cho
sy
a
ccione
sca
rgado
sconde
term
inada
sva
lora
cione
squete
rminanfa
vore
ciendoa
lguno
suso
s
de
lsue
lopo
rsob
reo
tro
s.A
sí,e
lhomb
reseap
rop
iadelana
tura
leza
, mod
i
ficae
lamb
ien
te
enfun
cióndene
ces
idade
sde
fin
ida
scu
l
tura
lmen
tey enun ma
rcoh
is
tór
icode
term
inado
,y
cone
l
lo,á
rea
sví
rgene
sde
vienenenp
rodu
cti
vas
,área
sprodu
ct
iva
sde
vienenende
sie
rto
so
b
ienenu
rbana
s,á
rea
surbana
senp
rodu
ct
iva
s,e
tc.(Ga
rate
tal,2002
).

35
P
aral
osqu
eaú
npe
rsi
stenconl
aid
ent
if
ica
ciónd
e“l
oru
ral
”,h
ayc
ier
toa
cue
rdoent
orn
oat
resc
ara
cte
rís
ti
cas
r
ecu
rren
tesqu
eju
st
if
ica
rían m
ant
ene
rsue
spe
cif
ici
dad
:i)L
aes
tre
char
ela
ciónconl
aNa
tur
ale
za;i
i)L
are
lat
iva
d
isp
ers
iónpob
lac
ion
a;i
l i
i)L
ape
cul
iarr
ela
ciónconl
asc
iud
ade
sten
ien
doencu
ent
asucom
ple
jid
ad(R
at
ier
,
2002
).

80
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

P
lan
teadoe
lpropó
si
tode
lCap
ítu
lo,sepa
saade
sar
rol
larlo
sob
jet
ivo
sye
stru
ctu
rade
l
m
ismo
.
La
spequeña
squ
inta
s-aúnden
trodela
sciudade
s-fue
ronlap
rime
ra man
i
fes
tac
iónde
laho
rt
icu
l
turaenla A
rgen
tina
. Conlap
rofund
iza
ciónde
lcap
ita
l
ismoye
lcre
cim
ien
tode
l
me
rcadoin
ternoalola
rgode
lsig
loXX
,tu
vie
ronluga
runase
riedere
loca
l
iza
cione
sdela
s
e
xplo
tac
ione
s,con
formandoe
lCin
turónVe
rdeBonae
ren
se(CVB
)querodeaala C
iudadde
Bueno
sAi
resysucong
lome
rado(Ga
rcíay Le Ga
l
l, 2009
), aba
ste
ciéndo
lo deve
rdu
ras
f
resca
s(Ve
r Mapa N
º2)
.Lac
iudaddeLa P
lata
,cap
i
taldelap
rov
inc
iad
e Bueno
sAi
res
,
po
seeunazonaho
rt
íco
lain
ser
taensupe
riu
rbanoquefo
rmapa
rteded
icho C
intu
rón
. En
su
sin
ic
ios
,crec
iendopa
raabas
tece
rasuu
rbe
,seconv
ier
teen poco másdeuns
iglo
enlareg
ión másimpo
rtan
teded
ichoc
intu
rónbonaerenseyenla másre
levan
tedela
p
rov ia36.
inc

Mapa Nº2
. Cinturón Ve
rde Bonae
rense.E l m
ismorodea ala C
iudad de Bue
nosA
ires y e
l conu
rbano
bonae
rense,s
iendosulím
itelaRu
taProvinc
ialN°
6.

Fuen
te:D
irec
ciónP
rov
inc
ialdeDesa
rro
l
loRu
ral
,Min
iste
rio deAsun
tosAg
rar
ios
.

E
stare
levan
ciayc
ircun
scr
ipc
ióndelaho
rt
icu
l
turapo
see,po
runlado
,unah
is
tor
iade
con
forma
ciónyunase
riedera
zone
spo
rla
scua
lesLaP
lata
,ynoo
trareg
ión
,adqu
ierela
s

36
S
uev
olu
ciónh
ast
ase
rlar
egiónh
ort
íco
lam
ásim
por
tan
ted
elap
rov
inc
ias
eal
can
zaenl
osañ
os‘
90.L
ejo
sde
con
ver
ti
rseenunam
ese
tam
ien
to,e
lde
sar
rol
loh
ort
íco
lap
lat
ens
esig
uiói
ncr
esc
endo
,con
vir
tién
dos
eenl
a
a
ctu
al
idadenl
aprodu
cto
rad
eho
rta
liz
asf
res
casm
ásim
por
tan
ted
elp
aís
.

81
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

ca
rac
ter
íst
ica
s an
tescomen
tada
s.E
les
tud
io desu
sin
ic
ios
,cre
cim
ien
toycon
sol
ida
ción
,
jun
to alain
fluen
cia desuin
serc
ión en e
l pe
riu
rbano
, apo
rta
rá ma
yore
selemen
tospa
ra
luegos
í,una me
jorin
terp
reta
cióndela
stran
sfo
rma
cione
sba
joe
stud
ioen
tre1990y2010
,
p
resum
ib
lemen
tein
fluen
ciada
spo
res
tat
raye
cto
riaye
stru
ctu
ra.
Po
rlotan
to,e
lob
jet
ivop
rin
cipa
lde
lpre
sen
te Cap
ítu
loe
selaná
l
isi
sdelo
sfa
cto
res
que
, de
sde nue
stra pe
rspe
cti
va, han ob
rado comofa
cil
i
tado
res y po
ten
ciado
res de
l
de
sar
rol
loho
rt
íco
ladeLa P
lataysucon
sti
tuc
iónyaenlaú
l
timadé
cadade
lsig
lopa
sado
comolareg
iónho
rt
íco
lade ma
yorimpo
rtan
ciade
lCVBydelap
rov
inc
ia.Ene
sesen
tido
,se
rea
l
izaunab
reveycon
cisah
is
tor
iadecon
forma
ció
nde
lCin
turón Ho
rt
íco
laP
laten
sede
sde
su
sin
ic
ios
,ha
stal
lega
raladé
cadade
l‘90
, mo
strandoa
sínosó
louna“
foto
”de
lse
cto
r,s
ino
quetamb
iénde
scr
ib
iendouna“pe

cula
”que mue
stre cómosel
legóae
sas
i
tua
ción
.Es
to,
ademá
spe
rmi
teapo
rta
r má
selemen
tospa
raunap
rogno
sisde
lse
cto
r.
Pa
rae
l
lo,enunap
rime
rpa
rtesede
sar
rol
launb
reve ma
rcocon
cep
tua
lace
rcadelo
s
e
stud
iosdela
sin
ter
fase
spe
riu
rbana
s,á
readondesein
ser
tae
lCin
turónHo
rt
íco
laP
laten
se.
En unasegunda pa
rte
,se e
stud
ia e
l de
sar
rol
loyc
rec
imien
to dela ho
rt
icu
l
tura p
laten
se
ha
sta1990
,di
vid
iéndo
loent
respa
rte
s:1
)In
ic
ios;2
)Con
sol
ida
ción
;3)D
i
feren
cia
ción
.
En e
ste ú
l
timot
ramo
,ex
is
te una se
rie de so
lapam
ien
tos con p
roce
sos que se
p
retenden p
rofund
iza
r med
ian
tela p
resen
tete
sis
. Se en
tiende na
tura
lque e
xis
tan e
sta
s
zona
sdesupe
rpo
sic
ións
iloquesee
stáe
stud
iandosonp
roce
sosso
cia
les
.
Lap
rofund
iza
cióndelossu
ceso
socu
rr
ido
sde
sdelos‘90ha
stalaa
ctua
l
idadsei
rán
de
scr
ib
iendoyana
l
izandoenlo
ssigu
ien
tesCap
ítu
los
.

1
. INTERFASERURAL
-URBANA
:ELPER
IURBANO
.

Ha
stanoha
ce mu
cho
,sea
cep
tabalae
xis
ten
ciadedi
feren
cia
sev
iden
tesen
treloru
ral
ylou
rbano
. Com
ien
zanen
ton
cesuna
smi
rada
scr
ít
ica
sae
steen
foqued
ico
tóm
icocampo
-
c
iudad
,ata
cándo
se ala
sidea
ses
tát
ica
s sob
re e
lcompo
rtam
ien
to de
lte
rr
ito
rio ola
s
re
lac
ione
s deje
rarqu
ía en
trelo u
rbanoyloru
ral(Fo
rmigo Cou
cei
roy A
ldre
z Vázque
z,
1999
).
Puedere
sul
tare
viden
telou
rbanoene
lcen
trodeunag
ranc
iudad
,yloru
ralene
l
med
iode
lcampo
,pe
roseha
ced
i
fusoa med
idaqueace
rcamo
sla m
iradaalo
slím
ite
sde
e
sto
sespa
cio
s,endondesedebede
term
ina
rha
stadonde
loru
ralydóndea
cabalac
iudad
.
E
sta
sárea
sde
l
imi
tada
s,pe
ri
fér
ica
senre
lac
iónalac
iudad
,yencon
stan
ted
inam
ismo
,
sesupe
rponenein
tera
ccionan
,gene
rándo
seend
icho
sespa
cio
ssi
tua
cione
soa
cti
vidade
s

82
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

p
rop
ias delo
sespa
cio
surbano
syru
rale
s,comose
rac
t
ividade
sprodu
cti
vas(ag
ríco
las
,
indu
str
ia
les
), de se
rvi
cio
s, queimp
l
ican unte
rr
it
or
io con u
sosd
i
feren
tes de
l sue
lo,
in
frae
stru
ctu
ra,p
rob
lema
samb
ien
tale
s,e
stra
ti
fi
cac
iónso
cia
ly mo
vim
ien
tosdemog
ráf
ico
s.
Se re
cono
cen a d
icho
sespa
cio
s como te
rr
ito
rio
s oin
ter
fase
s pe
riu
rbana
so
ru
rurbana
s,cone
lprob
lemadeca
rece
rdecon
cep
tosunán
imemen
tea
cep
tada
s,u
ti
l
izado
s
cond
i
feren
tesa
cep
cione
ssegúnlo
sau
tore
s,gene
randounag
rancon
fus
iónte
rmino
lóg
ica
(Ve
rBa
rsky
,2005
).
Po
rel
lo,s
in bu
sca
rcla
ri
fi
care
luso gene
ral delo
sté
rmino
s, aunque c
laro e
stá
,
p
retend
iendoquee
l
losu
cedaene
lpre
sen
tet
raba
jo,serea
l
izanla
ssigu
ien
tesde
fin
ic
ione
s.
Seen
tiendecomoe
spa
ciope
riu
rbanocomoaque
lsi
tuadoenlape
ri
fer
iadelac
iudad
,an
tes
em
inen
temen
te ru
ral
, pe
ro que la e
xpan
sión c
i
tad
ina ha a
lcan
zado e in
trodu
cido
t
ran
sfo
rma
cione
spro
funda
s,tan
to en e
lplano e
conó
m
ico
, so
cia
l
, demog
ráf
ico y aun
amb
ien
tal
.
E
lpe
riu
rbanotend
ríasul
ími
tee
xte
rnoconla
stier
rasdecampop
leno
,ysuf
ron
tera
in
ternaconla“un
idadu
rbanad
isc
reta
”,segúnlo
sen
foque
scon
ven
ciona
lesdede
fin
ic
iónde
c
iudad(Ru
izR
ive
ra,2008
)
Den
trodee
stee
spa
ciogeog
ráf
icosepueded
isc
rim
ina
renru
ral
idadpe
riu
rbanaen
dondecon
vivená
rea
sprodu
cti
vasag
ríco
las
,luga
res deo
cioye
spa
rcim
ien
to,háb
i
tatru
ral
,
en
treo
tro
s.E
staru
ral
idadpe
riu
rbanain
tera
ctúaconlape
riu
rban
idadsubu
rbana
,quede
sde
lazonau
rbanasee
xpandeded
i
feren
tesfo
rma
sat
ravé
sdea
sen
tam
ien
tosre
siden
cia
les
,
un
idade
sfab
ri
les
, come
rcia
les y de se
rvi
cio
s(R
ingue
let
, 2008
:6)
. Pa
rale
lamen
te, pa
ra
Fo
rmigo Cou
cei
royA
ldre
zVázque
z(1999
),po
rru
rurbanopuedeen
tende
rseaque
lespa
cio
ene
lquese me
zclanlo
spa
isa
jesu
rbano
syru
rale
s,yu
xtapon
iéndo
seycomp
i
tiendopo
rel
u
sode
lsue
lo.
Lape
riu
rban
iza
cióne
sde
fin
idapo
r Bo
zzano(1989
,en Bo
tana
,2003
:40
)comolo
s
p
roce
sos de e
stru
ctu
rac
ión de lo
s e
spa
cios pe
riu
rbano
s. La m
isma imp
l
ica
ría la
e
stru
ctu
rac
iónte
rr
ito
ria
ldeune
spa
cio
,ot
rorarura
l
,endondelaexpan
siónu
rbanagene
ra
t
ran
sfo
rma
cione
sdemog
ráf
ica
s,e
conóm
ica
s,po
l
ít
ica
s,so
cia
lesycu
l
tura
les(A
vi
laSan
chez
,
2006
).E
sta
s gene
ran asuvez unava
lor
iza
ción delat
ier
ra,comocon
secuen
cia dela
in
corpo
rac
iónrea
lopo
ten
cia
l(e
spe
cula
ti
va)denu
eva
stie
rra
salac
iudad(Ba
rsky
,2005
).

La
s a
cti
vidade
s ag
ríco
las de
sar
rol
lada
s en la pe
ri
fer
ia de la
sciudade
s son
con
side
rada
scomo unadela
s man
i
fes
tac
ione
s ma
sev
iden
tes dela
sree
stru
ctu
rac
ione
s
te
rr
ito
ria
les en e
l con
tex
to dela g
loba
l
iza
ción
.Elg
rand
i
locuen
te con
cep
to de“Nue
va

83
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

ru
ral
idad
”tieneene
lpe
riu
rbanop
rodu
ct
ivoaunodesu
spun
tale
sdesue
xis
ten
cia(A
vi
la
San
che
z,2006
).
Enlo
spa
íse
ssubde
sar
rol
lado
sadqu
ierep
reponde
ranc
iaene
l ma
rcodelo
ses
tud
ios
de
l pe
riu
rbano
,la p
rodu
cción de a
l
imen
tos
.Sib
ien en mu
cho
s ca
sos set
rata de
au
tocon
sumo
, enlo
s pe
riu
rbano
sprodu
ct
ivo
s de g
rande
s me
tropo
l
isla
tinoame
ricana
s
(C
iudadde Mex
ico
, Bogo
ta, San Pab
lo,en
treo
tra
s)seub
icana
cti
vidade
sbá
sicamen
tede
p
rodu
cciónho
rt
íco
laconunas
ign
i
fica
tivaimpo
rtanc
iae
conóm
ica
,produ
cti
vay
labo
ral
.
Po
rot
rapa
rte
,elu
sore
siden
cia
lde
lsue
lo mue
strahe
terogene
idade
stan
toden
trode
un m
ismote
rr
ito
riope
riu
rbanocomoa
lcompa
rard
ist
into
sespa
cio
sdebo
rde
.
Po
rca
so,enlo
spa
íse
seu
ropeo
selpe
riu
rbanosecon
vie
rteenluga
rpr
iv
ileg
iadode
re
siden
cia pa
ra c
lase
s so
cia
les deing
reso
s med
iosy a
l
tos
,ev
iden
ciándo
se enla
con
stru
ccióndecoun
tr
ies
,ca
sasdecampoo má
ssim
plemen
te,ca
saqu
inta
s.D
i
feren
tee
sel
u
sore
siden
cia
lenlo
spa
íse
sla
tinoame
ricano
s,endondee
lmi
smoe
slaop
ciónalaque
debenre
cur
ri
rla
scla
sesdeing
reso
s med
iosaba
josan
telaimpo
sib
i
lidaddein
sta
larseen
zona
s“u
rbana
s”conse
rvi
cio
sein
frae
stru
ctu
raade
cuada
. Aunqueenlaa
ctua
l
idad
,ambo
s
t
ipo
sdere
siden
ciacomp
i
tenpo
relu
sode
lsue
loe
nelpe
riu
rbanobonae
ren
seen
tres
í,y
cone
lusoag
rar
iode
lmi
smo
,gene
rando
sed
i
feren
test
ipo
sdecon
fl
ic
tos
.
Lo
scon
fl
ic
tospo
rlo
scamb
ios en e
luso de
lsue
loen
fren
ta enva
ria
soca
sione
sa
“m
igran
tes
”,tan
tolo
s que p
rov
ienen dezona
sru
ral
esyse d
ir
igen ala pe
ri
fer
ia dela
s
g
rande
sciudade
spa
rao
fre
cersu manodeob
raenlasa
ctiv
idade
sag
ríco
lain
ten
siva
so
s
imp
lemen
tepa
ra(sob
re)v
iv
irce
rcadelac
iudad
,comolo
s“m
igran
tes
”delac
iudadque
bu
scanluga
resdeo
cioode
scan
soenlo
ssubu
rbio
s. Lava
lor
iza
cióndelat
ier
raye
lpode
r
po

t
icoye
conóm
icode
spla
zaalo
spr
ime
ros(Ve
rFe
i
to,2010
;Le Ga
l
ly Ga
rcía
,2010
).

Lare
lac
iónh
is
tór
icaen
trec
iudadyá
reaag
ríco
lave
cinap
roveedo
radea
l
imen
tosse
fuepe
rdiendoentodoe
l mundo
,po
rdi
versa
sra
zone
s(Gu
tmane
tal,1987
):
 Lac
iudadc
rece
,ytamb
iénloha
cenlo
spre
cio
sde
lat
ier
raená
rea
sve
cina
s.
 Laag
ricu
l
turaap
rove
chala
sven
taja
sde
ltran
spo
rte mode
rnoysea
le
jaenbú
squeda
det
ier
ras má
sba
rata
sy/oe
cológ
icamen
tecon ma
yor ap
ti
tud
.
 Pa
rale
lamen
te, la pob
lac
ión u
rbana d
ive
rsi
fica la demanda de a
l
imen
tos
,
p
retend
iendo aque
l
los que se p
rodu
cen en ag
roe
cos
istema
sdi
stan
tes
;ob
ienla
demandadea
l
imen
tosenpe
ríodo
sdet
iempo ma
yore
salao
fer
talo
cale
stimu
lala
en
tradadep
rim
ic
iasdeo
tra
sreg
ione
s.
Po
rot
rolado
,no
rma
lmen
teene
lespa
cioquel
imi
talau
rbeye
lsi
stemaag
ríco
lae
xis
te
una zona va
cía o de a
cti
vidadin
termed
ia(e
cotono
). En e
ste e
spa
cio
,el exp
los
ivo

84
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

c
rec
imien
toob
servadodu
ran
telaIndu
str
ia
li
zac
iónSu
sti
tut
ivadeImpo
rta
cione
sgene
rótoda
37
unase
riedein
compa
tib
i
lidade
squepe
rmi
tióunfuer
teyde
sordenadoa
van
cedelau
rbe .
E
stotu
voasuve
zimpa
ctoene
laumen
tode
:
38
 lo
spre
cio
sde
lat
ier
ragene
radapo
rlaa
ct
iv
idade
spe
cula
tiva ;
 lain
cer
tidumb
reen
losqu
inte
rosan
telapo
sib
i
li
daddetene
rqueabandona
relluga
r;
 la
sde
seconom
íasquerep
resen
tan
lacon
tam
ina
ciónindu
str
ia
lde
lagua
,ai
reysue
lo;
 lo
sprob
lema
sdelau
rban
iza
ción
,ta
lescomoe
lhu
rto
,de
stru
cciónin
ten
ciona
l
,etc
.
Pe
ro,¿
cuá
lese
llím
i
teen
tree
sto
sdo
ssi
stema
squesene
ces
i
tanyserepe
lenala
vez?
. Dependeju
stamen
tedelo
sri
tmo
sdec
rec
imien
to. Cuan
to ma
yorseane
sto
sri
tmo
s,

stie
rrape
riu
rbanase
ráab
sorb
idapo
rlafu
tura c
iudad
.Pe
rotamb
iénin
flu
yelafo
rmaen
quesel
levaacabolau
rban
iza
ciónylo
sefe
cto
samb
ien
tale
sdela m
isma
.Unau
rban
iza
ción
de
sordenadaycona
ltode
ter
ioroamb
ien
tala
le
jarálaag
ricu
l
turape
riu
rbana
.Es
tofueloque
o
cur
rióenca
sitodoe
lpe
riu
rbanobonae
ren
se,s
iendounbuene
jemp
lodee
stoe
lca
sode
La Ma
tan
zade
scr
iptopo
rSve
tl
i
tzadeNem
iro
vsky(2004
)ensute
sisdo
cto
ral
.

E
stacomp
le
jidadene
lusode
lsue
loque mue
strae
l te
rr
ito
riope
riu
rbanopa
rece
ría
obede
cerade
sign
iosde
laza
r,pe
rola m
ismapo
seesulóg
ica
,cau
sal
idadoe
xpl
ica
ción
.Su
de
scub
rim
ien
toe
sunadela
sta
rea
s má
simpo
rtan
tes delo
ses
tud
ioso
sded
icho
sespa
cio
s
(Cape
l
,1994en Ba
rsky
,2005
)ocupa
ciónquesel
lev
aacaboacon
t
inua
ciónpa
rae
lca
so
de
lte
rr
ito
riop
laten
se.

2
. IN
ICIOS
:plan
if
icac
ióny m
igrac
ión
.

2
.1)An
tesdelafundac
ióndeLaP
lata
.
Lao
cupa
ciónde
lespa
cioenloquea
ctua
lmen
tesedenom
ina G
ranBueno
sAi
res(Ve
r
MapaN
º3)
,sein
ic
iaconlaco
lon
iza
cióne
spaño
ladef
ine
sde
lsig
loXV
I.Conlafunda
ciónde

37
Un
aca
rac
ter
ís
ti
ca qu
eser
epi
teenl
ape
ri
fer
iad
ela
sgr
and
esu
rbe
sesl
aten
den
ciaa u
naex
pan
sión
d
eso
rden
ada
.Pa
ral
aac
tiv
idadag
ríco
lae
stoim
pli
ca m
uch
omá
squ
eun
asim
plesu
but
il
iza
ciónd
elr
ecu
rsot
ier
ra,
y
a qu
ees
tog
ene
ra qu
eamp
lia
ssu
per
fic
iesp
erm
ane
zcancom
ote
rren
osb
ald
íos po
rmu
cho
sañ
oscom
o
con
secu
enc
iad
elacom
prayp
arc
elam
ien
tod
eti
err
asconf
ine
ses
pecu
la
tiv
os(Gu
tmane
tal
,198
7).
38
L
aac
tiv
idade
spe
cul
ativ
aene
lpe
riu
rban
oha
cer
efe
ren
ciaa
lpa
rce
lam
ien
toyr
eten
ciónpo
rpa
rted
elo
sdu
eño
s
d
eti
err
asqu
eha
staen
ton
cest
ení
anunu
soag
rop
ecu
ari
o.L
aapu
est
aesqu
eelc
rec
imi
ent
ourb
ano
,ju
ntoconl
os
s
erv
ic
iosqu
ees
tec
rec
imi
ent
oim
pli
ca,v
alo
ric
ela
sprop
ied
ade
s.

85
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

la C
iudaddeBueno
sAi
rescom
ien
zanaapa
rece
rpequ
eño
scen
tro
spob
lado
salave
rade
la
svía
sdecomun
ica
ciónha
ciae
lno
rte
,oe
steysu
r
,que mu
chot
iempode
spué
sfo
rma
rían
unaún
icat
ramau
rbana(DePau
la,1982
).

MapaN
º3. G
ranBueno
sAi
resysud
iv
is
iónpo
l
ít
icaac
tua
l.

Fuen
te:h
ttp
://up
load
.wik
imed
ia.o
rg/w
ik
iped
ia/
commons
/6/6d/G
ran_bueno
s_a
ire
s.png
.

39
Du
ran
tee
lsig
lo XV
IIla
stie
rra
sub
icada
sene
l Salado No
rte ha
stae
l Su
rde
lrío
Ma
tanzaseded
icabana
lac
ríade mu
las40 yalap
rodu
cciónva
cuna
.
T
raslaindependen
ciaa
rgen
t
ina
,sede
sar
rol
launapo

t
icae
conóm
icadel
ibrecamb
io
con unaimpo
rtan
tein
fluen
cia de G
ran B
retaña
.Alc
omien
zo de e
sa épo
ca,e
lpr
inc
ipa
l
p
rodu
ctoe
xpo
rtab
lee
rae
l“ta
sajo
”o“cha
rqu
i”
,quee
rant
rozo
sdeca
rneva
cunasa
ladacon
de
stino a Cuba o B
ras
i
l, donde e
rancon
sum
ido
s po
r la pob
lac
ión e
scla
va. Yya de
sde
41
med
iado
sde
lsig
loX
IX,com
ien
zaenlap
rov
inc
iade Bueno
sAi
rese
laugede
llana
r .

39
R
egi
ónqu
eab
arc
aal
osa
ctu
ale
spa
rt
ido
sdeL
aPl
at
a,M
agd
alen
a,Pu
ntaIn
dio
,Ch
ascom
ús,G
ral
.Be
lgr
ano
,
S
anV
icen
te
,Cañu
ela
syP
ila
.
40
L
asm
ula
ssec
riab
anenl
areg
iónh
ast
aqu
etu
vie
ranpo
co m
ásd
edo
sañ
os,p
aralu
egot
erm
ina
rla
sen
Tu
cum
ánys
eru
ti
li
zad
asenl
asm
ina
sdePo
tos
í(a
ctu
alBo
liv
ia)
.
41
S
egúnB
ars
ky &G
elm
an(2005
:122
),“
lat
end
enc
iae
sin
negab
le:l
os15m
il
lon
esd
eov
ino
sex
is
ten
tes[
enl
a
r
egi
ónbon
aer
ens
e]ene
lañod
elaca
ídad
eRo
sass
econ
vie
rtenenca
si40m
il
lon
esen1
865yp
asanal
aci
fra
r
éco
rdd
e57m
il
lon
esen18
81”
.

86
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

En e
ste e
spa
cio homogéneo
, de ba
jaden
sidad pob
lac
iona
lyp
rodu
cción ganade
ra
e
xten
siva
,seha
l senada42 sob
launaen ree
lRíodela P
latafo
rmandounpue
rtona
tura
l,
e
lemen
toquerompe
ríae
sa mono
ton
ía. Sepuedeade
lan
tar
,en
ton
ces
,quee
l pue
rto de
Ensenada es
truc
tura
ría e
l desa
rro
lloloca
l. E
ste de
term
inalafo
rma
ción de un nú
cleo
u
rbanonosó
lopo
rsua
cti
vidadin
tr
ínse
ca(po
rtua
ria
),s
inoquetamb
iénpo
rlarad
ica
ción
43
e
stra
tég
ica dein
cip
ien
tesindu
str
ias(comofue
ron lo
sca
sos delo
ssa
lade
ros deJuan
Be
rissoen187144 ydeAn
ton
io Camba
cere
sen1872
).F
ina
lmen
te,e
les
tab
lec
imien
tosob
re
una
sloma
sdeEn
senada
,en1882
,de
lanue
vacap
i
taldelap
rov
inc
iadeBueno
sAi
resdebe
a
cred
i
tarseenpa
rtea
lace
rcan
íaae
stasue
rtede en
cla
vee
conóm
icoypo

t
ico
.
Pa
ra en
tende
res
to ú
l
timo
,es ne
cesa
rio un b
reverepa
so delo
s mo
tivo
s dela
funda
cióndeLaP
lata
.
Lac
iudaddeBueno
sAi
reshab
ías
idolacap
i
talde
lvi
rre
ina
tode
lRíodelaP
latayla
sede delo
s gob
ierno
s pa
tr
ios
. Fue con
fi
rmada como cabe
za dela Repúb
l
ica po
rla
Con
sti
tuc
iónde1853
,pe
rolo
spo
rteño
sre
cha
zaron e
staimpo
sic
ión
:noque
ríancede
rsu
c
iudad
, su aduana
, su
sren
tas
.Es
tefueju
stamen
te uno delo
stema
s con
fl
ic
tivo
s que
p
rovo
caronlasepa
rac
ióndela P
rov
inc
iade Bueno
sAi
resde
lre
stodela Con
fede
rac
ión
.
De
spué
s dela ba
tal
lade Pa
vón(1860
)sel
legóa un comp
rom
iso
:el gob
iernona
ciona
l
pe
rmane
cer
íaenlac
iudadpo
rteñaat
ítu
lode“hué
sped
”,yla P
rov
inc
iade Bueno
sAi
res
se
ríala an
fi
tr
iona
. La s
i
tua
ción se p
rolongó alo la
rgo dela
spre
siden
cia
s de M
i
tre
,
Sa
rmien
toy A
vel
laneda
.Alse
rven
cidalain
sur
recciónde
lgobe
rnado
r Te
jedo
rcon
trala
t
riun
fan
tecand
ida
turadeRo
ca,e
lnue
vop
res
iden
teap
rove
chópa
rate
rmina
rcone
lhi
stó
rico
p
rob
lema
:el Cong
resosan
cionólaLe
ydecap
i
tal
izac
iónde Bueno
sAi
res
,ylaLeg
is
latu
ra
bonae
ren
senotu
voo
trocam
inoquecede
rele
j
idodelac
iudadala Na
ción(D
íaz
,1982
:
129
).
Ens
ínte
sis
,lad
ispu
taquef
ina
lmen
tecon
clu
yócon lace
sióndepa
rtede
lte
rr
ito
rio
bonae
ren
seala Na
ción(
laa
ctua
lciudadde Bueno
sAi
res
)ylacon
secuen
tebú
squedade

42
Un
aen
sen
adae
suna
cci
den
teg
eog
ráf
icoco
ste
ro.C
ons
is
teenu
naen
trad
adeagu
aci
rcu
laror
edon
deadacon
u
nabo
cae
st
rech
a,s
ien
doe
lequ
iva
len
teaun
abah
íad
eredu
cid
adim
ens
ión
.
43
L
oss
alad
ero
ser
ane
stab
lec
imi
ent
osf
abr
ile
sde
st
in
ado
sap
rodu
circh
arqu
i.R
equ
erí
ane
sca
sain
ver
siónye
ran
m
uypo
cos
ofi
st
icado
,po
rloqu
esecon
vir
tie
ronen u
nad
ela
spr
ime
rasin
dus
tr
iase
stab
lec
ida
senl
ost
err
ito
rio
s
d
elR
íod
elaP
lat
a.M
ásp
rec
isam
ent
e,suu
bic
aci
ón s
olí
ase
rpróx
imaal
ospu
ert
os,y
aqu
esup
rodu
ct
oer
a
m
ayo
ri
tar
iam
ent
eex
por
tado
.
44
Ent
orn
oae
stain
dus
tr
iasu
rgeunpob
lam
ien
toqu
eac
tua
lmen
tes
econv
ier
taenl
aciu
dad(yc
abe
cer
ade
p
art
ido
)deB
eri
sso
.

87
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

unluga
rpa
ralanue
vacap
i
taldeBueno
sAi
resfuebá
sicamen
tepo
relcon
tro
ldelaaduana
po
rtua
riaysu
singen
tesing
reso
seconóm
ico
s. Po
rende
,lae
lecc
ióndeunpa
rajepa
rala
nue
vacap
i
talp
rov
inc
ialce
rcanaaunazonapo
rtua
riale
jose
stádepode
rin
terp
reta
rsecomo
f
rutode
laca
sua
l
idad
,ten
iendoe
xpl
íci
tasconno
tac
ione
spo
l
ít
ica
sye
conóm
ica
s.

2
.2)Fundac
ióndeLaP
lata
.
Luego dere
cha
zarva
rio
sluga
res45, e
l gobe
rnado
r Da
rdo Ro
cha e
l
igió en 1882 a
l
pa
rajel
lamadoLoma
sdelaEn
senadadeBa
rragáncomoe
lsi
tioidea
lpa
ralafunda
ciónde
LaP
lata
.
E
sos
í,e
rap
rec
isofunda
runac
iudadde
sdesu
scimien
tos
,po
rquee
lsi
tionoe
rao
tra
co
sa que mon
tes
,loma
s y bañado
s que se
rvían de pa
sto
reo ala
s ha
cienda
s dela
s
e
stan
cia
sce
rcana
s.Lo
sún
ico
shab
i
tan
tesdee
sasex
ten
sione
seranlo
spue
ste
rosde Ma
rt
ín
I
rao
laylo
spob
lado
resdeTo
losa
,unapequeñalo
cal
idadde7
.000hab
i
tan
tes
,fundadaene
l
año1871
.Esde
cir(yva
lede
sta
car
)lanue
vacap
i
talp
rov
inc
ialnosea
sien
taenunac
iudad
p
ree
xis
ten
te con una h
is
tor
ia y una o
rgan
iza
ción e
spa
cia
l de
term
inada
. La P
lata se
con
stru
ye en un e
spa
cio p
rác
ticamen
te de
solado(ene
se en
ton
ces
,sie
te hab
i
tan
tes po
r
k
i
lóme
trocuad
rado
)loquepe
rmi
tiód
iseña
ryo
rgan
iza
rín
teg
ramen
teunte
rr
ito
rionosó
lo
pa
racump
l
irconla
sfun
cione
spo

t
ico
-adm
in
is
tra
tiva
s,s
inoquetamb
iénpa
ralav
iv
iendade
lo
sfun
ciona
rio
sye
lau
toaba
ste
cim
ien
todea
l
imen
t
osf
res
cos(Ve
r Ga
rate
tal,1999
).
A
sína
cióLaP
lata
,ciudadideadaenba
seaunano
veladeJu
l
ioVe
rne(Lo
squ
in
ien
tos
m
i
llone
sdelaBegún -1879
)yquefued
iseñadaconlac
lás
icat
razadeDame
roene
lquese
con
juganlo
scon
cep
tosdes
ime
tr
íaygeome
tr
ía,gen
erándo
sea
síuncuad
radope
rfe
cto
,con
d
iagona
les quelo c
ruzanfo
rmandorombo
s den
tro de su con
torno
,aven
ida
sy p
laza
s
co
locada
scone
xac
ti
tudcadase
iscuad
ras
.Es
te“cu
adradop
laten
se”queaúnsecon
serva
,
se
ráunadela
sre
feren
cia
senlade
scr
ipc
iónyaná
lis
isdela
stran
sfo
rma
cione
sde
lte
rr
ito
rio
.

Sepuedeempe
zarave
rquee
lte
rr
ito
rioba
joe
studioe
sprodu
ctodeunase
riede
he
cho
shi
stó
rico
squesere
sue
lvenconlafunda
ción delac
iudaddeLa P
lata
.Lade
cis
ión
po

t
ica de con
stru
ir una nue
va c
iudad enla que se a
sien
tenlo
s pode
resp
rov
inc
ia
les
,
s
ign
i
fica una apue
staimpo
rtan
te dela d
ir
igen
cia p
ol
ít
ica de e
se en
ton
cesy quetend

con
secuen
cia
sinnegab
les en d
icha o
cupa
ción e
spa
cia
l. Puedere
sul
tartanredundan
te
comoin
condu
cen
te,pe
roc
laroe
stáquee
lde
sar
rol
lodee
stee
spa
ciohub
ieras
ido mu
y

45

Ser
eal
iza
rone
stud
ioss
obr
eels
it
iod
esuemp
laz
ami
ent
o,d
esd
eela
ctua
lba
rri
odeB
elg
ranoh
ast
asit
ios

sal
ejado
s,comoC
has
comú
s,Do
lor
esySanN
ico
lás”(F
ern
ánd
ez,s
/d,p
.17
).

88
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

d
is
tin
tos
ilade
cis
ióndeub
ica
ralacap
i
taldela P
rov
inc
ia má
spode
rosade
lpa
íshub
iera
re
caídoenEn
senada
,Be
lgrano
,Ol
ivo
s, Do
lore
s,San N
ico
lás
, Cha
scomú
s,en
treo
tra
s. Má
s
aún
,elluga
releg
idose en
con
traba ub
icado a 56km a
l Sudoe
ste delare
cien
temen
te
depue
stacap
i
talna
ciona
lyp
rov
inc
ial-c
iudaddeBueno
sAi
res
-te
rr
ito
rioconunapob
lac
ióny
un pode
r (po
l
ít
ico y e
conóm
ico
)hi
stó
ricamen
te s
igni
fi
cat
ivo
. Cómo se de
scr
ibe a
con
tinua
ción
,nitan
lejo
snitance
rca
.

2
.3)Com
ien
zode
lpe
rf
ilho
rt
íco
laenlacap
ita
lprov
inc
ial
.
S
iglo
sat
rás
,la
sciudade
sinde
fec
t
iblemen
tec
rec
íanenfo
rmaad
yacen
teauná
rea
ve
cina quela
sprove
ía de a
l
imen
tos
. Con a
lguna
sex
cep
cione
s(c
iudad m
ine
ra,c
iudad
ce
remon
ia
l,cen
tro m
i
li
tar
)erano
rmaquee
lasen
tam
ien
todeunau
rbesu
rgie
raená
rea
s
ap
tas pa
rala p
rodu
cción ag
ríco
la(
léa
se,c
l
ima
, sue
los y agua
s que ga
ran
ti
cen c
ier
ta
p
rodu
cti
vidaddea
l
imen
tos
).Laco
lon
iza
cióne
spañolade Amé
ricae
jemp
l
if
icae
sto
:ene
l
ca
sode Bueno
sAi
res
,Juande Ga
rayub
icalasqu
int
asylaa
cti
vidadag
ríco
laengene
ral
ha
ciae
lNo
res
te(sue
losb
iend
renado
s)y
laganader
íaha
ciae
lSude
ste
.
JohannvonThünen(1780
-1850
)fuee
lpre
curso
rene
stud
iarlad
is
tr
ibu
cióne
spa
cia
l
delo
ssi
stema
sprodu
cti
vosa
lrededo
rdela
sciudade
s,enfun
cióndeunalóg
icae
conóm
ica
.
De
scub
rióquela
sdi
feren
tesa
ct
iv
idade
seconóm
ica
s selo
cal
izabanenc
írcu
loscon
cén
tr
ico
s
su
ces
ivo
s“idea
les
”(enté
rmino
sdefe
rt
il
idaddel
atie
rraya
cce
sib
i
lidad
)ento
rnoauncen
tro
decon
sumou
rbano(me
rcado
),e
stab
lec
iendoa
síladi
stan
ciaóp
timaquelepe
rmi
tie
raa
l
p
rodu
cto
r ma
xim
iza
rsu
sganan
cia
ssegúne
lpre
ciode
lprodu
ctoylo
sco
sto
sde
lalqu
i
lerde
lat
ier
rayde
ltran
spo
rte
. Ene
se mode
lo,laho
rt
icu
l
turaylap
rodu
cciónle
che
ra(p
rodu
cto
s
conp
rec
iosa
l
tosy
/oa
l
imen
tosa
l
tamen
tepe
recede
ros
)selo
cal
izabanene
lpr
ime
rco
rdón
a
lrededo
r de una c
iudad
. En un segundo yte
rce
r co
rdón
,la p
rodu
cciónfo
res
tal(mu
y
ren
tab
le en e
sa épo
ca, con a
l
tos co
sto
s de t
ran
spo
rte
)ye
l cu
l
tivo de ce
rea
les
,
re
spe
cti
vamen
te. Enuncua
rtoco
rdón
,unt
ipodeag
ricu
l
tura meno
sin
ten
sivo
,ro
tandocon
pa
stu
ras
.Enunqu
intoco
rdón
,cu
l
tivo
s má
sex
ten
sivo
sconro
tac
iónt
rianua
l
.Yenunse
xto
co
rdón
,cr
íaex
ten
sivadeganadoyp
rodu
cciónde ma
nte
ca(Ba
rsky
,2005
;Díaz
,1982
)(Ve
r
F
igu
ra N
º6a
).E
salóg
icadese
cuen
cia
sdein
ten
siv
idade
sde
cre
cien
tesene
lusode
lsue
lo
pa
rt
iendo de
sde e
l bo
rde delac
iudad e
stabareg
lamen
tada enla Le
y deInm
igra
cióny
Co
lon
iza
ciónde1876
.Un mode
lodec
iudadte
rr
ito
ria
lpuedeve
rseen
laF
igu
raN
º6b
.

89
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Figu
ra Nº6a
.Mode
lodec
írcu
losconcén
tr
ico
sde Von F
igura Nº6b
.Mode
lode c
iudadter
ri
tor
ia
lrepubl
icana
Thunen
. yurbano
.LeydeInmig
rac
iónycolon
izaciónde1876.

Me
rcado

Ho
rta
l
iza
s

Fo
res
tal
es

G
ram
íne
as
P
asto
s

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia. Fuen
te:Va
l
lejo
s,1998
.

LaP
latanofuelae
xcep
ción ae
stafo
rmadeu
sode
lsue
lo. Cuandosefundólanue
va
cap
i
taldelaP
rov
inc
iadeBueno
sAi
res
,sede
l
imi
tarone
lca
scou
rbanoylazonadequ
inta
s
ycha
c s46. Lap
ra lan
i
fica
ciónyd
iseño delac
iudad e
staba p
rec
isamen
tereg
lamen
tad
ay
con
tabaconunaa
ct
ivapo

t
icapa
rasucump
l
imien
to.Ene
lca
sode
lasqu
inta
s,e
sta
sten
ían
unasupe
rf
ic
iede1a5he
ctá
rea
s;e
lprop
ieta
riodeb
íace
rca
rsupe
ríme
troconuna
lamb
rado
dec
incoh
i
los
,lab
rarunm
ínimode
l25%delasupe
rf
ic
ieyp
lan
tará
rbo
les(Con
i
,1885
).S
i
b
iennolog
rave
rseconto
talc
lar
idad
,ene
l MapaN
º4 apa
recee
lplanodelac
iudaddeLa
P
latade1885
,endondesede
tal
lalaub
ica
cióndelazonadequ
inta
s:

46
Enl
aArg
ent
inas
ere
serv
aelt
érm
inod
ehu
ert
apa
ral
apr
odu
cci
ónd
eho
rta
li
zasd
eau
tocon
sum
o ys
eem
ple
a
l
aex
pre
sión“
quin
ta”p
aral
aac
tiv
idadcom
erc
ial
.Am
basal
ave
zsed
is
ting
uend
elach
acr
a,am
eri
cani
smod
e
“g
ran
ja”
,qu
eseu
bic
anená
rea
scl
aram
ent
eru
ral
es ys
eded
icanad
emá
sal
agan
ade
ríam
eno
ry m
ayo
ren
p
equ
eñae
sca
la
.

90
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

MapaN
º4.P
lanode
lac
iudad
,elpue
rtoye
lej
ido
,de
tal
lando
laub
icac
ióndelasqu
intas
.Año1885
.

Fuen
te:Con
i,1885
.

Dee
sta mane
rasede
fineenlo
spr
ime
rosaño
sde1880e
lde
stinoquetend
ríane
sta
s
t
ier
ras
:eldese
rluga
rdeed
i
fic
iosdelaadm
in
is
tra
ciónpúb
l
icayre
siden
ciadefun
ciona
rio
s,
como a
sítamb
ién detodo aque
l
lo que haga a
l de
sen
volv
imien
to de unac
iudadcap
i
tal
,
in
clu
yendo e
l de au
toaba
ste
cim
ien
to de a
l
imen
tosf
resco
s.S
igu
iendola o
rien
tac
ión de
l
t
razado de ca
l
lesy a
ven
ida
s,lo
slo
tesl
indan
tesa
l ca
sco u
rbano se de
stinan pa
rala
p
rodu
ccióndeho
rta
l
izasyf
ruta
s,m
ien
tra
squelo
s má
sdi
stan
tes
,acon
tinua
cióndela
s
qu
inta
s,seen
treganpa
racha
cra
s(p
rodu
ccióndeganado meno
r,a
vesdeco
rra
l
,ce
rea
les
,
e
tc.
).A
síserodeabae
lej
idou
rbano
,conunc
inturónp
rodu
cti
voqueleo
torgabasegu
ridad
a
l
imen
taia47. Má
r sal
láse ub
ica
ríanlo
scampo
s de p
rodu
cción ga
nade
ra e
xten
siva
, que
o
cupaban alafe
cha delafunda
ción e
l 75% de
l pa
rtido(Ga
rate
tal, 1999
). Enfo
rma
e
squemá
ti
caserep
resen
tae
lusode
lsue
lode
lpe
riu
rbanop
laten
seaf
ine
sde
lsig
loX
IXen
laF
igu
raN
º7:

47
A
sim
ism
o,un
apa
rted
ete
rren
osl
ind
ant
escone
llím
it
esu
rdel
aci
udads
ond
est
inado
sal
aprodu
cci
ónd
e
l
adr
il
losp
aral
ascon
st
ruc
cion
esn
ece
sar
iasenl
anu
evac
iud
adc
api
ta
l.D
ich
areg
ións
econ
oceenl
aac
tua
lid
ad
cone
lre
fer
enc
ialn
omb
red
e“L
osHo
rno
s”.

91
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

F
igu
raN
º7.Esquemade
lusode
lsue
loene
lpe
riu
rbanop
latenseaf
ine
sde
lsig
loX
IX.

Zon
adech
acr
as

Cuadr
adode
LaPla
ta
(
zonaurbana
)

Zon
adequ
int
as

Zon
adeg
anad
erí
a

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

E
s de
cir s“…d
,lo iseñado
res [de La P
lata
]no só
lo ub
ica
ronla
s dependen
cia
s
gube
rnamen
tale
s,laca
ted
ralylo
sespa
cio
spa
rae
lar
teylacu
l
tura
,tamb
iénpen
saronen
dóndedeb
íans
i
tua
rsequ
iene
spro
veye
randeve
rdu
rasf
resca
s,f
ruta
syle
chealo
sfu
turo
s
hab
i
tan
tes
.As
ína
ce,jun
tocon
lac
iudad
,lap
roducc
iónho
rt
íco
lalo
cal
…”(Ga
rat
,2002
).
Lateo
ríae
stabac
laramen
tee
xpue
sta
:fa
l
tabanlo
ssu
jeto
squela
lle
varanalap
rác
t
ica
.

2
.4)P
rime
ra m
igrac
ión enla reg
ión y suin
fluenc
ia enlosin
icios dela
ho
rticu
ltu
ra.
S
ibienlapequeñahue
rtaenlo
sfondo
sdela
sca
sasjun
toalac
ríadea
vese
suna
p
rác
ticacomúnquesevaae
xtende
rha
stap
rin
cip
iosde
lsig
lo XX(
cos
tumb
requeseva
pe
rdiendocon e
lcre
cim
ien
to u
rbanoy e
lcamb
io en e
lri
tmo dev
ida
)la
sexp
lota
cione
s
come
rcia
les y ce
rcana
sale
j
ido u
rbano con p
rodu
cci
ón de ho
rta
l
iza
s yle
che cob
ran
impo
rtan
ciaconlal
legadadeinm
igran
tesdela
rgat
rad
ic
iónene
sasta
rea
s(Gu
tmane
tal,
1987
).
Lareg
iónpampeana
,ypo
rendeLaP
lata
,sehaca
rac
ter
izadopo
rtene
runapob
lac
ión
ru
ralf
luc
tuan
tep
roven
ien
tedeco
rr
ien
tesm
igra
tor
iasded
ive
rsoo
rigen
.El
loleo
torgauna
f
isonom
ía pa
rt
icu
lar deb
ido a e
sta su
ces
ión y mez
cl
a de con
tingen
tes pob
lac
iona
les

92
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

o
rig
ina
rio
stan
tode Eu
ropa
,depa
íse
sfron
ter
izo
sydep
rov
inc
iasde
l No
rtede A
rgen
tina
.
En
tre 1880 y 1889
, en e
l ma
rco de
ling
reso dela A
rgen
t
ina a
l mode
lo de“D
iv
is
ión
In
terna
ciona
l de
lTraba
jo”
,ar
riban un m
i
llón de eu
ropeo
s(sob
re una pob
lac
iónto
tal de
meno
sdecua
tro m
i
llone
sentodoe
lpa
ís)(Mo
ros
iy Te
rán
,1981
). Dee
sta mane
ra,i
tal
iano
s
fundamen
talmen
te,luego e
spaño
lesy
, en meno
r med
ida
,fran
cese
s, su
izo
syo
tra
s
na
ciona
l
idade
s,jun
toconung
rupo meno
rdet
raba
jado
resc
rio
l
los
,se
ráne
lcomponen
te
pob
lac
iona
ldelo
sin
ic
iosdeLa P
lata48. Mu
cho
sdee
l
losfue
roncon
tra
tado
sdi
rec
tamen
te
po
relgob
iernop
rov
incl49 comoob
ia rero
spa
ralo
straba
josdecon
stru
cción
,de
sta
cándo
se
una ma
yor
íadei
tal
ianospo
rsue
spe
cia
l
iza
ciónend
ichoo
fic
io(D
íaz
,1982
:134y165
).
O
tro
sllegabana
tra
ído
salazonapo
rpa
rien
teso“pa
isano
s”,quehab
íanem
igradoan
tes
.
E
ranpequeño
sag
ricu
l
tore
spaupe
rizado
s,p
rin
cipa
lmen
tedelazonasu
rdelapen
ínsu
la
i
tál
ica
.
Suh
is
tor
ialabo
ralene
lpa
íscomen
zarás
iendopeone
sdela
ses
tan
cia
sganade
raso
,
comoo
cur
ríaeng
ranpa
rtede
láreapampeana
,elco
lonoen
tra
rácomoa
rrenda
tar
iodela
s
g
rande
sexp
lota
cione
sde
lsi
stemat
rad
ic
iona
lpampeanopo
runpe
ríododet
resacua
tro
año
s,a
lfina
lde
lcua
ldeb
íade
jare
lcamposemb
radocona
l
fal
fa(B
rai
lov
skyyFogue
lman
,
1991
:181
).Lo
squev
in
ierond
ire
ctamen
teala
squ
inta
sdeLo
s Ho
rno
s,Aba
sto
,Etche
ver
ry,
O
lmo
s y Rome
rot
raba
jaron po
rla
rgo
s año
s en“apa
rce
ría
”(R
ingue
lete
tal, 1991b en
A
rchen
ti2000
).
Ta
lcomoso
st
ienen A
rchen
tie
tal(1995
)“…a
lri
tmode
lcre
cim
ien
todelac
iudadse
i
ráncon
sti
tuyendola
s pob
lac
ione
s nú
cleo de
lcin
turón ho
rt
íco
la, quela aba
ste
cerán de
a
l
imen
tosf
res
cos
,expand
iendosup
rov
is
iónaño
sdespué
sha
ciaBueno
sAi
res
”.

3
. CONSOL
IDAC
IÓNdelaes
truc
turaho
rt
íco
lap
latense
.

Lacon
sol
ida
cióndelae
stru
ctu
rap
rodu
ct
iva(ho
rt
íco
la)secon
cre
taa med
iado
sde
l
s
iglo XX
.La
sva
riab
lesquede
term
inane
step
roce
sofue
ron mú
l
tip
lesein
terdepend
ien
tes
.
En
tre e
l
lasse de
sta
can
:a)la po
sib
i
lidad de a
cce
so alat
ier
ra,b
) nue
vasm
igra
cione
s

48
En m
arzod
e188
4lao
fic
inad
eEs
tad
ís
ti
casd
el Go
bi
ern
oll
evab
aac
aboe
lpr
ime
rcen
soenl
anu
evaciu
dad
.
E
lre
sul
tadoa
rro
jóu
nto
tald
e10
.40
7pe
rson
as(8779v
aron
esy1628 m
uje
res
),conap
ena
s1278a
rgen
tin
os,
m
ien
tra
squ
eelr
est
oer
anex
tran
jero
s,s
obr
esa
liendou
n49%d
eit
al
ian
os.
49
S
ele
spag
abae
lpa
saj
eye
lalo
jam
ien
tod
elp
rim
erm
es.

93
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

(
inte
rna
sye
xte
rna
s),c
)elpe
ríododesu
sti
tuc
ióndeimpo
rta
cione
s,d
)elc
rec
imien
toráp
ido
yde
sordenadode
lconu
rbanobonae
ren
seyla
sca
rac
ter
íst
ica
sdi
stin
ti
vasdeLaP
lata
,en
tre
o
tra
s.

3
.1)Accesoalat
ier
ra.
E
lacce
soalat
ier
ra,yaseaenfo
rmadea
rrendam
ien
toocomp
ra,e
stu
voa
soc
iadoa
co
yun
tura
sfa
vorab
lesdepo

t
ica
sag
rope
cua
ria
sdela
sdé
cada
sde
l‘40y‘50
. Unadee
sta
s
po

t
ica
sfue e
l conge
lam
ien
to delo
sar
rendam
ien
tos a pa
rt
ir de 1942
,pro
rrogado en
su
ces
iva
sopo
rtun
idade
sha
sta1968
,elcua
lgene
róuna
cce
soalap
rop
iedadde mu
cho
s
a
rrenda
tar
ios(Ba
rskyy Ge
lman
, 2005
: 318
-320
). La
s po
l
ít
ica
s nosó
locon
sis
tían enla
regu
lac
ión delo
spre
cio
s de a
rrendam
ien
to po
r pa
rt
e de
lEs
tado
,sino que ademá
s
p
ropugnabanpo
runareno
vac
ióndelo
spla
zosde
larrendam
ien
to(Ve
rBa
lsa
,2006
).
Tamb
iéne
spa
rarema
rca
rlapo
l
ít
icao
fic
ia
ldep
romo
cióndep
roce
sosdeco
lon
iza
ción
at
ravé
sde
l Con
sejoAg
rar
io Na
ciona
l(CAN
).Ene
lca
sodeLaP
lata
,yapa
rt
irdelale
yde
na
ciona
l
iza
cióndeg
rande
sla
ti
fund
iosdu
ran
tee
lgob
iernode Pe
rón
,te
rra
ten
ien
tesdeuna
zona c
ircundan
te a Me
lcho
r Rome
ro de
ciden nego
cia
r su
stie
rra
s. Su
rge a
sí Co
lon
ia
U
rqu
iza
, pen
sada po
rel CAN pa
ra que g
rupo
s de d
iversa
s na
ciona
l
idade
s eu
ropea
sse
in
sta
laranyde
sempeña
ranlaa
cti
vidadho
rt
íco
la.E
sas
íquelo
spr
ime
roscon
tingen
tesen
l
lega
ralluga
r(yque aúns
iguen p
rodu
ciendo
)fue
ron de o
rigeni
tal
iano
, en
tre e
l
los
,la
s
fam
i
lia
sDiCa
rlo
,Pe
tíx
,Fana
rayPa
rr
il
lo(Bo
vcon
,2005
).O
troca
sodein
fluen
ciaenLaP
lata
o
cur
reen
tre1948y1949
,cuandoe
lgob
iernope
ron
istae
xprop
ia má
sde10
.000ha
sala
fam
i
lia Pe
rey
raI
rao
la,e
stab
lec
iendo unare
servaf
ore
sta
l yfomen
tandola ag
ricu
l
tura
,
d
ispon
iendoa
síde1200ha
sa159p
rodu
cto
respa
ralap
rodu
cciónho
rt
íco
la.
A
sí,e
lconge
lam
ien
todea
rrendam
ien
tosyla
spo

tica
sdeco
lon
iza
cióncon
cre
tanen
lazonac
ircundan
te a
lcong
lome
rado u
rbanocon
cen
tr
ado de Bueno
sAi
res(
inc
lu
ida La
P
lata
) un e
spa
cio so
cia
l de qu
inte
rosp
rop
ieta
rio
s, fundamen
talmen
tei
tal
iano
s y su
s
de
scend
ien
tes
.

3
.2) C
rec
imien
to demog
ráf
ico
, fue
rte indus
tria
lización y u
rban
izac
ión
deso
rdenada
.
M
ien
tra
squelasegundague
rra mund
ia
ltra
joapa
rejadapa
rae
lpa
ísunanue
vao
leada
m
igra
tor
ia p
roven
ien
te de Eu
ropa
,la m
igra
ción de
sdela
spro
vin
cia
sargen
tina
s ha
ciala
zona me
tropo
l
itanabonae
ren
secom
ien
zaen1935
.Es
taú
l
timasedeb
iótan
toalaredu
cción
delademandade manodeob
raene
lcampop
rodu
ctodela me
can
iza
ciónenla
sdé
cada
s
de
l‘50y‘60
,comoa
sítamb
iénapo
l
ít
ica
sfa
vorable
sdeemp
leoypo
sib
i
lidade
sdep
rog
reso

94
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

enla
surbe
squeb
rindóe
lpe
riododesu
sti
tuc
ióndeimpo
rta
cione
s(Ba
rskyy Ge
lman
,2005
:
334
).
E
lpe
riododeIndu
str
ia
li
zac
iónSu
sti
tut
ivadeImpor
tac
ione
sgene
róunfue
rteimpu
lsoa
laindu
str
ia, que se a
sen
tófundamen
talmen
te enlac
iudad de Bueno
sAi
res y su
s
a
lrededo
res
.Es
tot
rajo apa
rejado una s
ign
i
fica
t
iva demanda de emp
leo
, que gene
rala
l
legadadeunaimpo
rtan
te ma
sadeinm
igran
tesde
li
nte
rio
rde
lpa
ís.Po
rot
rapa
rte
,la ma
yor
pa
rt
ic
ipa
ción en e
ling
resocon quecuen
tanlo
s ob
rero
s en gene
ral du
ran
te e
l gob
ierno
pe
ron
is
ta,nosó
loin
ten
si
fi
cala m
igra
ciónde
sdeelin
ter
iorha
cialaCap
i
tal
,sinoquetamb
ién
po
sib
i
li
ta a m
i
les det
raba
jado
res(quev
iv
ían ha
cinado
s encon
ven
ti
l
los de
lcen
tro dela
c
iudad
)aadqu
ir
irunlo
teenlape
ri
fer
iau
rbanap
araau
tocon
stru
irsuv
iv
ienda
.Ráp
idamen
te,
e
lpr
ime rdón50 querodeaalac
rco iudaddeBueno
sAi
reste
rminódes
atu
rarseycomen
zóa
de
sar
rol
larseunsegundoco
rdón
,cu
yoc
rec
imien
tosea
cele
rócuandoe
l mode
lopa
sóasu
fa
se madu
raenlo
saño
sse
sen
ta, momen
toenquelaindu
str
iasem
i-pe
sadaselo
cal
izóa
uno
s60k
i
lóme
tro
sdela Cap
i
tal(Ludueña
,2001enBa
rsky
,2005
). Ta
lese
lcre
cim
ien
to
pob
lac
iona
ldelape
ri
fer
iadelac
iudaddeBueno
sAi
res
,queen1960sehab
íau
rban
izadoe
l
71%de
last
ier
rasru
rale
sde1947(Gu
tmane
tal,1987
).
Ene
lca
sodeLaP
lata
,re
ciénapa
rt
irde1960comien
zanaa
flu
irala
squ
inta
slo
cale
s
t
raba
jado
resp
roven
ien
tesdela
spro
vin
cia
sde
lno
rtede
lpa
ís,p
rin
cipa
lmen
tesan
tiagueño
s,
segu
idopo
rsa
l
teño
syju
jeño
s.Se
ránenunp
rin
cip
iojo
rna
lero
sconpagod
iar
io,semana
lo
qu
incena
l
, otan
tero
sconre
tr
ibu
ción po
rprodu
cción
, ded
icándo
se ata
rea
s deco
secha
,
de
sbro
te,en
cañeyemba
la
je. Unpo
rcen
tajedelo
straba
jado
resquedae
stab
lec
idoenla
zona
,ocupandoe
lro
lquep
rev
iamen
terea
l
izabanlo
s(aho
rap
rop
ieta
rio
s)i
tal
iano
s.E
lre
sto
,
ma
yor
i
tar
iamen
teen
laépo
ca,e
fec
túauna m
igra
ción e
sta
ciona
l(A
rchen
t
i,2000
).
S
in emba
rgo
,es pa
ra de
sta
car que e
l de
stino p
rin
cipa
l de e
sta
simpo
rtan
tes
m
igra
cione
sru
rale
serala c
iudad de Bueno
sAi
res y un cada ve
z má
s de
sordenado
conu
rbanobonae
ren
se(B
rai
lov
skyyFogue
lman
,1991
: 263
),quedandore
legadaenpa
rtela
c
iudaddeLaP
lata
.Es
tac
ircun
stan
ciatend
ráunas
ign
i
fica
t
ivare
levan
ciaenlacon
sol
ida
ción
delaho
rt
icu
l
turap
laten
se.

50
E
lus
ohaim
pue
stol
aden
omi
nac
iónd
e"p
rim
erco
rdón
"au
nasu
per
fic
ies
emi
cir
cul
ara
lred
edo
rdel
aCap
ita
l
qu
eseex
ti
end
eha
staap
rox
imad
amen
te25kmd
elc
entro(yqu
ein
corpo
ral
osm
uni
cip
iosd
elaP
rov
inc
iad
e
Bu
eno
sAi
resco
lin
dan
tesconl
aCap
ita
lFed
era
l)
;sed
enom
ina"
seg
undoco
rdón
"als
emi
cír
cul
osu
bsigu
ien
te
,
qu
eseex
ti
end
eha
staap
rox
imad
amen
te40ó50kmd
elc
ent
ro(To
rre
s,20
01)
.

95
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

3
.3)E
fec
tosd
ife
renc
ialesenlareg
iónp
latense
.
LaP
lataseub
icaenla3
°co
ronaoco
rdón
,con
st
itu
yendoe
llím
itepe
rime
tra
lex
terno
de
lGran Bueno
sAi
res
.Elaná
l
isi
sdelo
sag
lome
rado
surbano
s me
tropo
l
itanoyp
laten
se
(Ve
rFigu
ra N
º8) mue
stra que
, en
tre 1918 y 1943
,la cap
i
tal bonae
ren
se se en
cuen
tra
to
talmen
tea
is
ladaycon mu
ypo
coc
rec
imien
to,ad
i
feren
ciade
lten
tácu
loSu
rde
lconu
rbano
bonae
ren
se;yaen1970e
sev
iden
tee
lexp
los
ivoc
rec
imien
to(comocon
secuen
ciadelaIS
I)
p
rin
cipa
lmen
tede
l2°co
rdón Su
ryque
,sib
ienLa P
latac
rece
,ex
is
teunaba
rre
raquelo
s
sepa
ra:e
lPa
rquePe
rey
raI
rao
la.M
ien
tra
squeene
l2000
,franqueadayaenpa
rte
laba
rre
ra
na
tura
l
, pe
rsi
ste e
lre
spe
to po
rla pa
rte su
roe
ste de
l pe
riu
rbano p
laten
se, en dondela
a
cti
vidadho
rt
íco
laen
cuen
trae
spa
cio
sdec
rec
imientoyde
sar
rol
lo.

Figu
raN º8.Car
tog
ramadelag
lomerado me
tropo
li
tanoyp
latenseen
tre1918y1970
.Elde2000e
ses
timado
.La
zonaresal
tadacongr
iseselPa
rt
idodeLaP lata
.

Fuen
te:D
íaz
,1982
.

Unafo
todeFeb
rerode
l2007demue
strae
lcre
cim
ientou
rbanod
i
feren
cia
lquet
ienela
c
iudad de Bueno
sAi
resysu
stre
spr
ime
rasco
rona
s, enre
lac
ión a La P
lata
,as
ícomo
tamb
iénlaba
rre
raqueimponee
lPa
rquePe
rey
raI
rao
la(Ve
rFo
toN
º2)
.

96
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Fo
to Nº2
.Desa
rro
l
lourbanodelac
iudaddeBuenosAi
resysu conurbanobonae
rense
.Ene
lex
tremode
recho
in
fer
iorseveaLaPla
tasepa
radapo
rlapre
senc
iade
lparquePe
reyraIrao
la.

Ciud
adde
BuenosA
ire
s

Pa
rque
Pe
rey
raI
rao
la

L
aPl
ata

Fuen
te: Goog
leEa
rth(Feb
rero2007
).

Aho
rab
ien
,¿quéimpa
ctotu
vosob
relaa
cti
vidadho
rt
íco
lap
laten
see
sto
sfenómen
os
m
igra
tor
ios
,indu
str
ia
lesyu
rban
íst
ico
s,ene
l ma
rcodede
term
inada
spo

t
ica
s so
cia
lesy
e
conóm
ica
s?.E
spo
sib
leade
lan
tarquelo
smi
smo
sre
sul
taronse
rpo
si
ti
vos
,con
vir
tiéndo
se
enunodelo
spun
talesdelaconso
lidac
ióndelaho
rt
icu
ltu
raenLa P
lata. Veamo
spo
r
qué
.
E
lde
sar
rol
loyc
rec
imien
toindu
str
ia
lquetu
voenlaA
rgen
tinaep
icen
troen
lasdé
cada
s
de
l‘40y‘50secon
cen
tróp
rin
cipa
lmen
teenlac
iudadde Bueno
sAi
resya
lrededo
res51. E
l
e
fec
toene
lpa
rt
idodeLaP
latafue ma
rcadamen
te meno
r,po
r mo
tivo
squeseiden
ti
fi
cana
con
tinua
ción
:
 Sure
lat
ivale
jan
íacone
lep
icen
tro
indu
str
ia
l.

51
Ju
ntoao
tra
sgr
and
esc
iud
ade
sde
lin
ter
ior
,com
oCó
rdob
a,R
osa
rio
,en
treo
tra
s.

97
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

52
 Laf
ron
terana
tura
l(ypo

t
ica )quecon
st
itu
yelazonade
l Pa
rque Pe
rey
raI
rao
la,
querompe conla con
t
inu
idad u
rbana ca
rac
ter
íst
ica de o
tro
s pa
rt
ido
s dela 3
º
co
rona
.
 Su á
reaindu
str
ia
les
tuvo o
rien
tada ala e
xpo
rta
ci
ón (sa
lade
ros
,fr
igo

fi
cos
,
53
pe
troqu
ími
cas
,ace
ría
s,a
sti
l
lero
sna
vale
s)s
iendoluegoe
scind
idadeLaP
lata .
 Po
rlaau
tonom
íaqueleb
rindanla
sprop
iasa
cti
vidade
sprodu
cti
vas
,económ
ica
s,
po

t
ica
sycu
l
tura
lesde
lacap
i
talbonae
ren
se.
E
sto
s mo
t
ivo
shi
cie
ron que La P
lata de
sar
rol
le p
roce
sosd
i
feren
tes de aque
l
los
pa
rt
ido
s má
sin
teg
rado
salac
iudadde Bueno
sAi
res. Po
rlotan
to,suu
rban
iza
ción má
s
len
tayo
rdenadaredu
joeng
ran med
idae
lespa
ciod
ein
compa
t
ibi
l
idaden
treloru
ralylo
u
rbano
,(gene
randoune
cotono má
sde
lgado
). Má
saún,e
stefenómenoe
sre
forzadoen
1978
,cuandola Mun
ic
ipa
l
idaddeLa P
latasan
cionaunao
rdenan
zaquebu
scap
rotege
rel
u
soru
ralde
lsue
lo.E
stoú
l
timoh
izoquelau
rban
iza
ciónseap
lan
i
ficada
,redu
ciéndo
selo
s
compo
rtam
ien
tose
spe
cula
tivo
sdelat
ier
ra.
D
icho
spro
ceso
sdi
feren
cia
lestu
vie
rontamb
ién
,enfo
rmaind
ire
cta
,unimpa
ctopo
si
ti
vo
sob
relap
rodu
cciónho
rt
íco
lade
lpe
riu
rbanop
laten
se.E
stosedeb
ióado
scue
stione
s:
 La de
sordenada e
xpan
sión u
rbana de
l cong
lome
rado b
onae
ren
se impa
ctó
nega
t
ivamen
te sob
rela p
rodu
cción de ho
rta
l
iza
s de
l segundo y pa
rte de
lte
rce
r
co
rdón
;efe
ctos
imi
laro
cur
rió enc
intu
rone
sve
rde
s dec
iudade
s de
lin
ter
ior
.Es
to
o
cas
ionóunaredu
ccióndelao
fer
taho
rt
íco
laengene
ral
.

52
L
aex
prop
iac
iónd
eti
err
asal
afam
il
iaP
erey
raI
rao
lal
lev
ada
sac
abopo
relg
obi
ern
odeP
erónp
ropo
nía
ad
emá
s:“
sal
vare
stet
eso
rof
ore
sta
lya
rt
ís
ticoe
str
atég
ica
men
teimp
lan
tad
oen
treBu
eno
sAi
resyL
aPl
ata”po
r
e
lqu
esep
ret
end
ía“
rea
li
zarunava
sta ob
rac
ult
ura
l,s
oci
al,c
ien

fi
cayt
urí
st
ica qu
ein
clu
yai
nst
itu
tos
e
xpe
rim
ent
ale
s,l
abo
rat
ori
os,v
ive
rosypa
rqu
esz
oot
écn
ico
s”
.Esd
eci
r,p
ara
lel
amen
teal
aba
rre
ran
atu
ralqu
e
o
fre
cíae
lpa
rqu
e,e
lmi
smoe
raun
are
serv
afo
res
talp
rot
egi
da,po
rloqu
ehayunim
ped
imen
tol
ega
lalav
anc
e
u
rban
ís
ticoy
/oi
ndu
st
ria
lsob
ree
sapo
rci
ónd
ete
rri
tor
io.
53
E
lpo
loi
ndu
st
ria
ldeL
aPl
atas
eub
icód
esd
elaf
und
aci
ón,al
ave
rad
elpu
ert
o,enl
asl
oca
lid
ade
sdeB
eri
ssoy
En
sen
ada
,qu
eju
ntoaL
aPl
ataf
orm
abanp
art
edeu
nas
olaju
ri
sdi
cci
ón.E
l17d
eoc
tub
red
e19
45,u
nam
ult
itu
d
d
eob
rer
osd
elo
sfr
igo

fico
sSw
if
ty A
rmou
rdeEn
sen
adayB
eri
ssoen
cab
ezado
spo
rels
ind
ica
li
staC
ipr
ian
o
R
eye
sma
rch
aronenapoy
odeJu
an Dom
ing
oPe
rón
.Es
eac
toh
abr
ías
idoe
lde
sen
cad
enan
tepo
relcu
al
,tr
ase
l
g
olp
edeE
stadoqu
ede
rro
cóaP
erónen1955
,sebu
scós
epa
rard
elac
api
ta
lbon
aer
ens
eal
osb
arr
ios“
popu
los
os
yp
eron
is
tas
”.A
sífu
ecom
oel3d
eab
ri
lde195
7,e
lgob
iern
odef
act
odel
aProv
inc
iapo
rDe
cre
toL
ey4656c
rea
e
lPa
rt
idod
eBe
ri
ssoye
ldeEn
sen
ada
.LaP
lat
ase“
des
indu
str
ial
iza
”.

98
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

 Asuve
z,lae
xplo
sióndemog
ráf
icae
xis
ten
teene
lconu
rbanobonae
ren
seimp
l
icóun
fue
rtein
cremen
to dela demanda de ho
rta
l
iza
s,e
xig
enc
ia queca
íacadave
z en
ma
yor med
idasob
relaho
rt
icu
l
tura meno
safe
ctadade
lCin
turónHo
rt
íco
ladeBueno
s
A
ire
s:La P
lata
. Má
saun
,elt
ren
,lo
s me
jore
scam
ino
sy med
iosdet
ran
spo
rte má
s
e
fi
cien
teslepe
rmi
tíanaLa P
lataab
sorbe
run ma
yorpo
rcen
tajedelademandade
l
cadave
z má
sgrande me
rcado me
tropo
l
itanobonae
ren
se54.

E
stapa
rt
icu
lard
inám
icap
laten
se mue
strad
ive
rso
scamb
iosene
lusode
lsue
lo:
i
. Po
runlado
,elp
roce
sodee
xpan
siónu
rbana
,sib
ienenung
rados
ign
i
fica
tivamen
te
meno
ryenfo
rma má
sordenada
,tamb
iéncomp
i
teylo a
fec
ta.E
steco
rr
imien
toha
ce
que(
¡re
cién
!)enladé
cadade
l‘50lap
rodu
cciónho
rt
íco
laabandonee
lcuad
rado
u
rbano
, de
sapa
rec
iendola
súl
tima
s qu
inta
s ub
icada
s enlaf
ran
jaquefo
rmanla
s
ca
l
les25y31(D
íaz
,1982
). Pa
rale
lamen
te,la
squ
in
tassea
le
jancadave
z má
sde
l
cuad
radop
laten
se,cohe
ren
temen
tea
lde
spla
zam
ien
tocen
tr
ífugode
lpe
riu
rbano
.
i
i
. Po
rot
rolado
,sib
iende
sdelafunda
cióndeLa P
latalaub
ica
cióndela
squ
inta
s
con
formaba un“c
intu
rón ho
rt
íco
la” po
rcuan
torodea
ba a
l ag
lome
rado u
rbano
,su
re
loca
l
iza
ciónpo
rlap
res
iónu
rbananofuehomogén
ea.Lava
lor
iza
cióndela
stie
rra
s
de
l NOpa
raca
sasde1
ºca
tego
ríajun
toalazonaindu
str
ia
l(de
sde1958
)delo
s
pa
rt
ido
sdeBe
rissoyEn
senadaene
l NE
,hi
zoqueele
scapey
/ode
sar
rol
loho
rt
íco
la
secon
cen
tra
raenaban
icoenlazona SO(A
rtu
ro Segu
í, Rome
ro,O
lmo
sy Aba
sto
)
(Ve
rRingue
let
,2009
)yha
stae
lSude
ste(A
rana
)(V
er MapaN
°5)
.

54
E
stef
enóm
enos
erep
eti
ráei
nten
sif
ica
ráenl
aúl
tim
adé
cad
ade
lsi
glo XXyp
rin
cip
alm
ent
elap
rim
erad
el
XX
I.

99
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

MapaN
°5. Ub
ica
ciónespa
cia
lenfo
rmade“aban
ico
”de
lap
roduc
ciónho
rt
íco
lap
laten
se.

Fuen
te:R
ingue
lete
tal,2003
.

3
.4) Evo
luc
ión y desa
rro
llo ho
rt
íco
la p
latense du
ran
te e
l pe
ríodo de
conso
lidac
ión
.
S
ibienseca
recededa
tosquecuan
t
if
iquenlae
volu
cióndelaho
rt
icu
l
tura
,alguno
s
au
tore
s(Ga
rate
tal,1999
)asegu
ranqueen1937e
xis
tían60hue
rta
s,m
ien
tra
squeen1958
2500ha
sseded
icabanalaho
rt
icu
l
turaenLaP
lata.
A pe
sar delat
rac
tor
iza
ción dela ag
ricu
l
tura pampeana dela dé
cada de
l‘50
,la
p
rodu
cciónho
rt
íco
laene
sosaño
sseca
rac
ter
izabapo
runalab
ran
zadelat
ier
raconlo
s
“a
rado
s man
cera
”ti
rado
spo
rcaba
l
los
,mien
tra
squelare
fina
ciónpo
ste
rio
rserea
l
izabaen
fo
rma manua
lconpa
lasyazada
s.La
splaga
syen
fer
medade
sin
ten
tabancon
tro
lar
secon
e
xtra
ctoden
ico
t
ina(
tra
selremo
jodec
iga
rr
il
los enagua
)yconca
ldobo
rde
lés(su
l
fatode
cob
re)
.Lafe
rt
il
iza
cióntamb
iéne
rao
rgán
ica
,ut
i
lizándo
seg
rande
scan
tidade
sdebo
stade
va
ca(S
imona
tto
,2000
).
La
s cond
ic
ionan
tesc
l
imá
tica
s en La P
lata yla au
sen
cia en e
sost
iempo
s de
te
cno
log
íasquela
satempe
raran
,eranlo
sre
spon
sab
lesdeunap
rodu
cciónp
rin
cipa
lmen
te
e
sti
val
.Sin emba
rgo
,la ba
ja compe
ten
cia de o
tra
spro
vin
cia
s deb
ido a med
ios de
t
ran
spo
rte
squenolog
rabanl
lega
ralo
s me
rcado
sde Cap
i
talconbuenaca
l
idad
,sumadoa
la me
rma ob
servada en e
lre
sto de
lCin
turón Ho
rt
íco
la Bonae
ren
sey a
l aumen
to dela
pob
lac
ión
, gene
raban e
levado
spre
cio
s ytamb
iénfa
cil
idad de ven
ta pa
rala
s ho
rta
l
iza
s
p
laten
ses(S
imona
tto
,2000
).Ene
stecon
tex
todebajacompe
ten
cia
,fá
ci
lcome
rcia
l
iza
cióny
e
levado
spre
cio
sdeven
ta,sel
levóacabouna
van
cede
les
labónp
rodu
cti
vopo
rsob
ree
lde
come
rcia
l
iza
ción
.Es
tecon
sis
tíaene
len
víopo
rpa
rtedelo
smi
smo
sprodu
cto
resdela
s
ho
rta
l
iza
scont
ran
spo
rtep
rop
io,yha
stalapo
sib
il
idadded
ispone
rdea
lgúnpue
stoene
l
me
rcado
,loquepo
sib
i
li
tabauna ma
yorap
rop
iac
ión de
lbene
fic
iogene
rado
.

100
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Enlo
saño
s‘70y‘80
,ene
l ma
rcode
lpro
cesoconoc
idocomoRe
volu
ción Ve
rde,la
u
ti
l
iza
ción dec
ier
toscomponen
teste
cno
lóg
ico
s, ent
relo
s quese de
sta
canla
ssem
i
lla
s
h
íbr
ida
s,lo
ssi
stema
s der
iego
,lo
s ag
roqu
ími
cos des
ínte
sis en e
lcon
tro
l de p
laga
sy
en
fermedade
s,lo
sfe
rt
il
izan
tesino
rgán
ico
sylau
til
iza
cióndet
rac
tore
sde ma
yorpo
ten
cia
,
con
tr
ibu
yeronapo
sib
i
li
tare
lin
cremen
tode
láreaho
rt
íco
la,sup
rodu
ct
iv
idad
,produ
ccióny
segu
ridaddeco
secha
.
La nue
va e
stra
teg
ia delo
sprodu
cto
rest
iene como ob
jet
ivolog
rard
ive
rsidad y
vo
lumendep
rodu
cción
,loquelepe
rmi
teing
resa
rtodo
slo
sdía
sal me
rcadoycon
tarcon
ma
yore
s po
sib
i
lidade
s de pode
r cap
ta ”55 de e
rla“pegada se d
ía, pe
rmi
tiéndo
le ob
tene
r
impo
rtan
tesd
i
feren
cia
seconóm
ica
sene
l me
rcado(B
enen
ciae
tal,1997
).
Un t
raba
jo de
l M
in
is
ter
io de A
sun
tos Ag
rar
ios dela P
rov
. de Bueno
s A
ire
s
ca
rac
ter
izaba delas
igu
ien
te mane
rala e
stru
ctu
raso
cia
lyp
rodu
ct
iva en La P
lata enla

cadade
l‘70
:

E
“l70%delo
sprodu
cto
rese
ranp
rop
ieta
rio
sdesu
shue
rta
s,o
cupandoun75%
de
lto
taldesupe
rf
ic
ieho
rt
íco
la.Lo
sar
renda
tar
iosrep
resen
tane
l12%(conun
17%de
lasupe
rf
ic
ie)
,ylo
s med
iero
sel15%(conun8%de
lasupe
rf
ic
ie)
.El
p
rodu
cto
rysufam
i
liacon
tr
ibu
íanconca
sila
sdo
ste
rce
raspa
rte
sdelafue
rzade
t
raba
joemp
leadaen
lap
rodu
cción
.Enlazonap
redo
m
inanla
shue
rta
s
pequeña
s: má
sde
l55%dela
squ
inta
sten
íanunasupe
rf
ic
iede2a6ha
s,y
en
tree
l
lasla
shue
rta
sdeen
tre2y4ha
srep
resentane
l35%de
lto
tal
.Lafo
rma
p
redom
inan
tedecome
rcia
l
iza
cióne
slaen
tregaencon
signa
ciónen me
rcado
s
con
cen
trado
res
.”(MAA
,1974en Gu
tmane
tal,1987
:90
)

Yaenladé
cadade
l‘80e
lCin
turón Ho
rt
íco
la Bonaeren
se mue
straca
si15
.000ha
s
de
stinada
salaho
rt
icu
l
tura
,siendoe
l33%pe
rtenec
ien
teaLa P
lata(Gu
tmane
tal,1987
:
76
),s
iendoin
sos
layab
lesuimpo
rtan
ciaan
ive .Laconso
lregiona
l lidac
ión delaho
rt
icu
l
tura
p
laten
se se ba
saba en su capa
cidad de p
rodu
cción
, es de
cir
,ex
is
tía una p
reva
len
cia
cuan
ti
tat
i .Yae
va stabandada
sla
scond
ic
ione
spa
rae
lsa
l
tocu
a
li
tat
ivo quelad
ife
renc
iar
ía
de
lre
sto
,yqueseibaada
rde
la manode
lin
verná
culo
.

55
S
eden
omin
a“p
egad
a”al
osaum
ent
oscoy
unt
ura
lesy mom
ent
áneo
sdep
rec
ioo
cas
ion
ado
spo
run
afu
ert
e
r
etr
acc
iónd
elao
fer
ta
,com
ocon
secu
enc
iat
ant
odeadv
ers
idad
esc
lim
át
ica
scom
obi
óti
cas
.

101
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

4
. D
IFERENC
IAC
IÓN
:innovac
ióntecno
lóg
icayre
trocesoex
tra
-reg
ión
.

Con
sol
idadala p
rodu
cción ho
rt
íco
la en e
l pe
riu
rbano p
laten
se,e
sta adqu
iere una
nue
vad
inám
icaques
ibient
ienesuaugeenlo
saños’90y2000
,sein
ic
iaenlo
s’80
.

4
.1)In
iciode
linve
rnácu
loyregu
lac
iónene
lusode
lsue
lo.
A pa
rt
ir de med
iado
s dela dé
cada de
l‘80y po
r mo
tivo
s quese de
sar
rol
lan má
s
ade
lan
te,se a
rt
icu
la enlo que denom
inamo
s“te
cno
log
ía de
linve
rná
culo
” unase
rie de
ade
lan
tosté
cni
cosqueseba
sanene
l mode
lode Re
volu
ciónve
rdein
ic
iadoaño
sat
rás
.Es
en La P
lata donde sein
ic
ia e
l emp
leo de e
ste paquetete
cno
lóg
ico
, bu
scando no
ne
cesa
riamen
te una ma
yorp
rodu
cción
,sino que p
rin
cipa
lmen
te una d
i
feren
cia
ción
cua
l
ita
ti
vaene
l ma
rcodeun me
rcadosob
reo
fer
tado
.
En s
ínte
sis
,la aunin
cip
ien
te e
tapa de d
i
feren
cia
ción enla que ha en
tradola
ho
rt
icu
l
tura p
laten
se a p
rin
cip
ios delo
s‘90
, ba
sada enlain
corpo
rac
ión de
l paque
te
te
cno
lóg
icoysumadoalare
tra
ccióndelao
fer
tae
xt
ra-
reg
ión
,hape
rmi
t
idounae
xpan
sión
p
rodu
cti
va,conunacompe
ti
ti
vidadd
i
fíc
i
ldeigua
lar
. Pa
radó
j
icamen
te,e
sto
selemen
tosse
t
radu
cenencuan
toa
lusodelat
ier
raenLa P
latacomounare
tracc
ión delasupe
rf
ic
iey
re
loca
lizac
iónde
láreaho
rt
í la56.
co
Seade
lan
taquelare
tra
cciónenlasupe
rf
ic
ieho
rtí
coladebese
ren
tend
idaene
l ma
rco
de quelate
cno
log
ía de
lin
verná
culo po
sib
i
li
ta una ma
yorp
rodu
ct
iv
idad po
r un
idad de
supe
rf
ic
ie(Ga
rcía y Keba
t, 2008
; Mu
rad
, 1990
), m
ien
tra
s quela demanda g
loba
l de
ho
rta
l
iza
s,e
sin
ternaypo
rende
,fin
i
tayráp
idamen
tesa
turab
le. Dee
sta mane
ra,comouna
e
cua
cióndesumace
ro,la me
rmaenlap
rodu
cciónenla
szona
sho
rt
íco
lase
xtraLa P
lata
po
rel avan
ce delaf
ron
tera u
rbana
,fo
rta
lec
ió y amp
l
ióla demanda y a
cti
vidad en e
l
pe
riu
rbanode
lacap
i
talbonae
ren
se,s
iendosue
xpan
siónl
imi
tadapo
rlademandain
terna
.
Encuan
toalare
loca
l
iza
ción
,ex
is
teuna mo
vi
lizaciónha
ciae
lSu
r(Pob
let
,Etche
ver
ry)
zona
s má
sale
jada
sde
lag
lome
radou
rbano
,ypo
rlotan
todet
ier
rasnosó
lo má
sba
rata
s
s
inoque má
stranqu
i
las
.La m
ismasedaan
tee
lava
ncedelau
rbe
,conca
rac
ter
íst
ica
sque
se de
sar
rol
lan má
s ade
lan
te.E
ste a
van
ce,s
in emba
rgocuen
taconc
ier
tasre
str
icc
ione
s
lega
lescomoe
sel Cód
igode O
rdenam
ien
to U
rbanoo
rdenan
za mun
ic
ipa
lquee
xis
teenLa

56
C
laroe
stáqu
ees
tosf
enóm
eno
ssee
stu
dia
ráncon m
uch
omay
ord
eta
ll
eenl
osC
apí
tul
osqu
esi
guen
,re
sul
tan
do
m
edu
lar
esenl
apr
esen
tet
esi
s.

102
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

P
lataha
ceya mu
cho
saño
syqueimp
idelains
tala
cióndeemp
rend
imien
tosu
rban
íst
ico
s
57
(
léa
secoun
tr
ies
)ená
rea
sru
rale
s .
A
sí,e
lpe
riu
rbanop
rodu
cti
vosecon
cen
traenE
lPel
igro
,Olmo
s,Aba
sto
,Etche
ver
ryy
,
ú
l
timamen
te,Pob
let
.

4
.2)Loscua
tropa
isa
jesde
lte
rri
tor
iop
latenseap
rinc
ipiosdelosaños’90
.
T
rase
steb
revera
ccon
toh
is
tór
icoy mo
tiva
cionese
conóm
ica
s,so
cia
lesypo

ti
cas
,se
puede d
i
feren
cia
r, med
ian
te a
lguna
s gene
ral
izac
iones
,la e
xis
ten
cia de unte
rr
ito
rio con
58
cua
tropa
isa
jes ,unoencadapun
toca
rdina
ltomandocomoe
jere
fer
enc
ia
lalcuad
rado
funda
ciona
lurbanodeLaP
lata
.Veamo
sla
spr
inc
ipa
lesca
rac
ter
íst
ica
sdecadaunodee
l
los
:
 NO
: ha
cia e
l No
roe
ste de
lcuad
rado u
rbano p
reva
lec
en en e
luso de
lsue
loca
si
de
sdesufunda
ciónla
sviv
ienda
sde1
ºca
tego
ría
,de
ltipore
siden
cia
l
,conamp
l
ios
ja
rdine
s,y apa
rec
iendo enlo
s año
s‘90lo
s ba
rr
iosce
rrado
s,ca
sas decampoy
coun
tryenlazona
. Su o
rigenye
volu
ciónsepuedee
xpl
ica
rpo
rsuub
ica
ciónen
59
pa
rale
loala
svía
sdecomun
ica
ción(
tren
,ru
tasyluegoau
top
is
ta) conlac
iudadde
Bueno
sAi
res(F
red
ian
i& Ma
tt
i,2007
).A
sim
ismo
,el Cód
igode O
rdenam
ien
toU
rbano
pe
rmi
tee
stet
ipodeu
rban
iza
ciónenlazona
,va
lori
zándo
selat
ier
rap
rin
cipa
lmen
te

57
S
etr
atad
elaO
rden
anz
a Mun
ic
ipa
l9.231
/00
,lacu
alt
ien
ecom
oan
tec
eden
tel
aord
enan
zaN
º449
5de
lañ
o
1978yenl
osu
ces
ivom
odi
fic
adapo
rla
sord
enan
zas 9380
/01
,966
4/03y9878
/04
.ElA
rt
.268
ºreg
ulal
osu
sos
adm
it
ido
spa
rae
lÁr
ea Ru
ral
-Zon
a Ru
ralIn
ten
siv
a,d
efin
ido
scom
o“s
ect
ore
spe
rten
eci
ent
esop
róx
imo
sal
c
int
urónv
erd
epl
aten
se”
.Con
cre
tam
ent
esed
ecl
arad
ich
aár
eacom
o“…
dep
rot
ecc
iónpa
rae
lus
oho
rt
íco
lay
po
rlot
ant
osep
roh
íbennu
evo
sus
osqu
enos
eco
rre
spond
anco
nla
sac
ti
vid
ade
sag
ríco
la,ho
rt
íco
lays
erv
ici
os
a
soc
iado
sae
lla
..
.”.C
one
llos
ebu
sca“…
lacon
sol
ida
ciónd
esup
erf
ilp
rodu
cti
vop
romo
viend
oelu
soi
nten
sivo
d
els
uel
ocona
cti
vidad
esd
eti
poag
ríco
la”(C
fr
.Bo
zzan
o,2003
:187
).P
arau
nan
áli
sisenp
rof
und
idadd
ees
ta
o
rden
anz
a,v
éas
eLóp
ez &E
tul
ain(2008
).
58
E
lpa
isa
jee
selcon
jun
tod
efo
rma
squ
e,enu
nmom
entod
ado
,ex
pre
sal
ash
eren
cia
squ
erep
res
ent
anl
as
s
uce
siv
asr
ela
cion
esl
oca
liz
ada
sen
treh
omb
reyn
atu
ral
eza
.Ele
spa
cioe
slar
eun
iónd
ees
asf
orm
asm
ásl
avi
da
qu
ela
s an
ima(M
il
ton S
ant
os)
.Lap
alab
rap
ais
ajes
eut
il
izaf
recu
ent
emen
te enl
uga
rdel
a ex
pre
sión
con
figu
rac
iónt
err
ito
ria
l.E
stae
selcon
jun
tod
eel
emen
tosn
atu
ral
esya
rt
if
ic
ial
esqu
efí
sic
amen
tec
ara
cte
riz
anun
á
rea
.Enr
igo
r,e
lpa
isa
jee
ssó
lol
apo
rci
ónd
elacon
figu
rac
iónt
err
ito
ria
lqu
eespo
sib
leab
arc
arc
onl
avi
sión
.
59
L
asp
rin
cip
ale
sví
asd
ecom
uni
cac
ións
igu
ieroncom
por
tán
dos
ecom
oej
esb
ási
cosp
aral
alo
cal
iza
ciónde
n
uev
osc
ent
rosd
epob
lac
ión
,pa
ral
aex
ten
siónd
elo
syaex
is
ten
tesyl
aprog
res
ivaconu
rba
ciónen
tree
llo
s.Y
a
d
esd
efi
nesd
els
igl
oXIX
,lac
iud
add
eBu
eno
sAi
resp
ropon
íaunc
rec
imi
ent
orad
iocon
cén
tr
icob
asadoenu
na
t
ram
aci
rcu
la
tor
iaqu
eten
íacom
opr
inc
ipa
lpro
tag
oni
staa
ltr
en(C
ont
i,2001
).

103
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

de
l No
rtey No
roe
stecomo C
i
ty Be
l
l,La
s Bande
ri
tas,Lo
s Po
rteño
s, SanFa
cundo
,
G
randBe
l
l,e
tc.
 NE
:ele
spa
ciode
lNo
res
te,end
ire
ccióna
lpue
rto
,re
sul
tóp
rop
ic
iopa
ralain
sta
lac
ión
p
rime
rodelo
sfr
igo

fi
cos(enluga
rdelo
san
tiguo
ssa
lade
ros
),ypo
ste
rio
rmen
tedela
indu
str
iape
troqu
ími
ca,a
cer
íasya
sti
l
lero
s.La
smi
sma
ssonfue
rtedemandan
tede
manodeob
ra,gene
randounaráp
idayde
sordenadau
rban
iza
ción-con ma
yor
íade
pob
lac
ión ob
rera
- y conra
sgo
ssim
i
lare
s alo o
cur
rido enla u
rban
iza
ción de
l
conu
rbanobonae
ren
se.S
ibiene
stazonape
rtene
cea
ctua
lmen
tealo
spa
rt
ido
sde
Be
rissoy En
senada(ya queju
stamen
te e
llím
ite de La P
lata ha
cia e
l NE e
sel
cuad
radou
rbano
)seen
tiendevá
l
idalaa
rgumen
tac
iónde
lusode
lsue
loendonde
p
reva
lecenla
sviv
ienda
sde2
ºca
tego
ríarodeandoala
sgrande
sindu
str
ias
.
 SE
:else
cto
rSude
ste
,cont
ier
rasdeba
jafe
rt
il
i
dad
,seca
rac
ter
izapo
rela
van
cede
l
u
rban
ismo con ca
sas de 2
º ca
tego
ría
, hegemon
izada
s po
rcla
ses med
ias
impo
sib
i
li
tada
sdev
iv
irene
lcuad
radou
rbanoy me
nosaun
,enlazonac
ircundan
tes
alo
sco
rredo
resde
lNO
.Al
lísob
resa
lenla
slo
cal
idade
sdeSanLo
ren
zo,V
i
llaE
lv
iray
pa
rtedeLo
s Ho
rno
s.Lacon
cen
tra
ciónu
rbana me
rmaa med
idaqueno
sale
jamo
s
de
l cuad
rado
, apa
rec
iendo enla
s pe
ri
fer
ias campo
s de p
rodu
cción ganade
ra
e
xten
sivat
rad
ic
iona
l
.
 SO
:as
íese
lse
cto
rSudoe
ste
,conte
rreno
sal
tosysue
losfé
rt
ile
s(R
ingue
let
,2000
)el
que en ma
yor med
ida ha man
ten
idosu pe
rf
il ag
ríco
la en gene
ral
,y ho
rt
íco
la en
pa
rt
icu
lar
.Sib
iene
lavan
cede
lpe
riu
rbanop
latensede
sdee
lcuad
radoh
izoa
leja
rla
a
cti
vidad
,la m
isma se con
cen
tra a
ctua
lmen
te enla
s lo
cal
idade
s de O
lmo
s,
E
tche
ver
ry,Aba
stoyE
lPe
l
igro
,conuna
van
ceha
cialazonadePob
let
.

Lo
s cua
tro pa
isa
jes de
l pe
riu
rbano p
laten
se pueden ve
rse e
squema
ti
zado
s enla
F
igu
raN
°9.

104
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

F
igu
raN °
9. Esquemat
izac
ióndelo
s4pa
isa
jesex
is
ten
tesaf
ine
s delosaños’80yquepe
rsis
tena
ctua
lmen
teen
e
lpe
riu
rbanoplatense
.

Zonade Zonadeindus
tr
ias
re
siden
cia
sde1
º yres
idenc
iasde
obre
ros
R
ingu
elet
,
Gonne
t,C
ityBel
l
, Be
ri
sso
,Ens
enada
,
V
il
laEl
isa Punt
aLara
.

Cuadr
adode
LaPla
ta
(
zonaurbana
)
Zonade Zonade
quin
tas re
siden
cia
sde2
º
O
lmos
,Ab a
sto
,El V
i
llaElvir
a,San
Pe
li
gro, Lo
r enzo
,Los
E
tche
verry
. Hornos

Fuen
tede
lesquema:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

A
sim
ismo
,ene
l Mapa N
º6sesomb
reane
lespa
ciou
rban
izadode
lvie
jopa
rt
idodeLa
P
lata
,ob
iendelo
sac
tua
lespa
rt
ido
sdeLaP
lata
, Be
rissoyEn
senada
.

105
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

MapaN
º6. Ag
lome
rado
surbanossomb
readosenama
ri
l
lodelo
spa
rt
ido
sdeLaP
lata
,Be
rissoyEn
senada
.

Fuen
te:h
ttp
://up
load
.wik
imed
ia.o
rg/w
ik
iped
ia/
commons
/2/24
/Gran_
La_P
lata
.svg(Ju
l
io2011
)

E
sta
sree
stru
ctu
rac
ione
s man
tienensut
raye
cto
riay sep
rofund
izanen
tre1990y2010
.
La
scau
sasycon
secuen
cia
sseana
l
iza
ránenlo
ssigu
ien
tesCap
ítu
los
.

106
.
.
la
l

s
°3
.E
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.

to
co
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

loN
s

x
M
atí
asG
arc
ía
s20año

e
r

t
iaho

Cap
ítu
loI
II-CONTEXTOS
.

Con
aptu
í
r
imo
ra

C
raag
sút
l
tu
seenlo
s
delaet c
ru
la
p ten

107
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

CONTEXTOS
.

INTRODUCC
IÓN
.

Enlo
súl
timo
s 10 año
s de
lsig
lo an
ter
ioryla p
rime
r dé
cada de e
stes
iglose han
p
rodu
cidoimpo
rtan
tescamb
iospo
l
ít
ico
sye
conóm
icosene
lpa
ís,cuyasconsecuenc
ias
d
irec
taseind
irec
tassob
ree
lsec
torho
rt
íco
lain
teresaana
liza
r.
M
ien
tra
s que en e
l Cap
ítu
lo an
ter
ior sel
levó a cabo una de
scr
ipc
ión dela
con
forma
ciónde
lte
rr
ito
riop
laten
seha
sta1990de
sdeunape
rspe
cti
vae
spa
cia
l
,tempo
raly
depa
isa
jecu
l
tura
l
,es
teapa
rtadoses
i
túaene
lpe
ríodoba
joe
stud
io,ha
ciendoh
incap
iéen
la
sva
riab
lesquetu
vie
ronin
fluen
ciaenlo
ssu
ceso
socu
rr
ido
sene
lse
cto
rho
rt
íco
la.
Aná
logamen
te,yaunpa
rec
iendoe
lecc
ione
sarb
i
tra
ria
s,sedebense
lecc
iona
rcua
les
va
riab
les me
recen su de
sar
rol
lo, con
side
rando s
iemp
re suin
fluen
cia en e
l se
cto
r ba
jo
e
stud
io. Ene
sesen
tido
,seen
tiendequelapo
l
ít
icae
conóm
icae
sine
lud
ib
le,nosó
lopo
r
cómoe
staimpa
ctaenfo
rmad
ire
ctasob
relaa
ct
iv
idad(va
lgalaredundan
cia
,económ
ica
)
ho
rt
íco
la,s
inoquetamb
iénenfo
rmaind
ire
cta
,comose
rsuin
ciden
ciaenlademanda(de
ho
rta
l
iza
s),in
cen
tivo
s pa
ralain
vers
ión
,etc
. La o
trava
riab
lese
lecc
ionada po
rsufue
rte
impa
cto enla a
ct
iv
idad e
sla po
l
ít
ica m
igra
tor
ia,cu
yain
fluen
cia nosese
sgasó
lo ala
d
ispon
ib
il
idad y p
rec
io delafue
rza det
raba
jo,s
ino quetamb
ién ala
s cond
ic
ione
so
e
xigen
cia
sdela manodeob
ra,“
insumo
”deg
ranimpo
rtan
ciapa
raunaa
cti
vidadin
ten
siva
comolaho
rt
íco
la.

La
s po
l
ít
ica
s ap
l
icada
s en un momen
to de
term
inado en e
l pa
ís/
reg
ión no son
ne
cesa
riamen
tere
sul
tadodeunp
roce
soa
is
lado
,sinoquetamb
iénseco
rre
spondencon
fenómeno
squeo
cur
renae
sca
lareg
iona
l
/mund
ia
l.Ene
lpe
ríodoba
joe
stud
io,do
shans
ido
lo
spro
ceso
s mund
ia
lesquedebense
rpue
sto
senpe
rspe
cti
vapa
rauna me
jorin
terp
reta
ción
delo
ssu
ceso
slo
cale
s. Unodee
l
lose
selre
surg
imien
tode
llibe
ral
ismo(neo
l
ibe
ral
ismo
)en
g
ran pa
rte de
l mundo
,tra
slac
ris
is de
l pe
t leo en 197360. La e
ró tapa g
loba
l de“a
jus
te

60
L
acr
is
isd
elp
etró
leocom
enzóe
l17d
eoc
tub
red
e1973
,ar
aízd
elad
eci
siónd
elaO
rgan
iza
ciónd
ePa
íse
s
Á
rab
esEx
por
tado
resd
ePe
tró
leo(qu
eag
rup
abaal
os m
iemb
rosá
rab
esd
ela OPEP m
ásEg
ipt
oyS
ir
ia)
,den
o
ex
por
tarm
ásp
etró
leoal
osp
aís
esqu
ehab
íanapoy
adoaI
sra
eldu
ran
tel
agu
err
ade
lYomK
ippu
r,qu
een
fren
tab
a
aI
sra
elconS
ir
iayEg
ipt
o.E
stam
edi
dai
ncl
uíaaE
stado
s Un
ido
syas
usa
li
ado
sdeEu
rop
aOc
cid
ent
al. A
l
m
ism
oti
empo
,lo
smi
emb
rosd
ela OPEPa
cord
aronu
til
iza
rsuin
flu
enc
ias
obr
eelm
ecan
ism
oqu
efi
jab
ael

108
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

e
stru
ctu
ral
” que gene
ra e
lin
cremen
to delo
spre
cios dela ene
rgía seimpone entoda
La
tinoamé
ricaba
jola me
todo
log
ía de go
lpe
sde E
stadoyrep
res
ión
,ya que e
slac
lase
t
raba
jado
rala“e
leg
ida
”pa
rasopo
rta
rela
jus
te.L
aArgen
t
inanofuelae
xcep
ción
,siendoe
l
24 de Ma
rzo de 1976 e
lin
ic
io de
l neo
l
ibe
ral
ismo que
, con
tinuando con e
l gob
ierno
demo
crá
t
icodeRaú
lAl
fon
sín(1983
-1989
),sep
rofund
izaenladé
cadade
l‘90
.
E
lsegundofenómeno mund
ia
lconin
ciden
cialo
calsurgeaf
inde
lsig
lopa
sadoconla
c
ris
isde
lneo
l
ibe
ral
ismogene
rándo
seunvue
lcoa
lneode
sar
rol
l
ismo(Fé
l
iz,2008
),quel
lega
alaA
rgen
t
inaene
l2002(yag
ranpa
rtedeLa
t
inoamé
rica
)ha
stalaa
ctua
l
idad
.Enlaf
igu
ra
N
°10see
squema
t
izanlo
spro
ceso
spo
l
ít
ico
s/e
conóm
ico
sgloba
lesdein
fluen
ciareg
iona
ly
lo
calene
lpa
ísen
tre1990y2010
.

F
igu
raN
º10
.Proce
sospo
l
ít
icos
/económ
ico
sde
inf
luenc
iareg
iona
lyloca
lene
lpa
ísen
tre1990y2010
.

N
eol
ibe
ral
ismo N
eod
esa
rro
l
lismo

1990 2002 2010

Pe
ríodob
ajoe
stud
io
Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

Pe
roc
laroe
stáquetano má
simpo
rtan
tequee
lor
igen mund
ia
ldela
spo

t
ica
s,e
sla
ponde
rac
ióndelo
spro
ceso
sespe
cíf
ico
sypa
rt
icu
lare
sencadapa
ís.
Comoyaseade
lan
tó,ene
steapa
rtadosep
retendede
scr
ib
ire
lcon
tex
topo

t
icoy
e
conóm
icodela A
rgen
tinaenlo
súl
timo
s20año
s,de
sta
candoe
lemen
tosquehanten
ido
in
ciden
cia(po
sib
i
li
tadoy
/ofa
vore
cido
)enla
stra
ns
forma
cione
sdelae
stru
ctu
rade
lse
cto
r
ho
rt
íco
la en gene
ral
,y p
laten
se en pa
rt
icu
lar
.Ex
isten c
lara
sev
idenc
ias que pe
rmi
ten
p
lan
tea
rquelad
inám
icade
lse
cto
rpueded
iv
idi
rse enunan
tesyunde
spué
sde
l2002
,
d
is
tingu
iéndo
seunae
stru
ctu
raso
cio
,po
l
ít
icayeconóm
icaquecond
ic
ionalain
corpo
rac
ión
deun mode
lote
cno
lóg
icoyalave
zquein
tera
ctúaconuna
cto
r-e
lho
rt
icu
l
torbo
l
iviano
-
qu
ien a
sume un p
rotagon
ismoimpo
rtan
te entodo e
l pe
ríodo
,lo
scua
les enin
tera
cción
hab
ríante
rminadorepe
rcu
tiendo enla e
stru
ctu
ra agra
ria ho
rt
íco
la.A
sí,e
l aná
l
isi
s de
l

p
rec
iom
und
iald
elp
etró
leop
aracu
adru
pli
car
lo.E
laum
entod
elp
rec
iou
nidoal
agr
and
epen
den
ciaqu
eten
íae
l
m
undoin
dus
tr
ial
izadod
elp
etró
leod
ela OPEP
,provo
cóu
nfu
ert
eef
ect
oin
fla
cion
is
tayu
nar
edu
cci
ónd
ela
a
cti
vid
ade
con
ómi
cad
elo
spa
íse
saf
ect
ado
s(Am
at
,2009
).E
sto
spa
íse
sre
spon
die
ronconu
nas
eri
edem
edi
das
p
araa
fron
tare
lin
crem
ent
odel
osco
sto
s,qu
eseci
rcun
scr
ibí
anauna
jus
tee
st
ruc
tur
al
.

109
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

con
tex
toyla
sva
riab
lesse
lecc
ionada
sapo
rta
ríane
lemen
tospa
rauna me
jorin
terp
reta
ción
dela
stran
sfo
rma
cione
socu
rr
ida
sen
tre1990y2010 ene
lCin
turónHo
rt
íco
laP
laten
se.
Pa
ra e
l
lo,e
lpre
sen
te Cap
ítu
lo po
see una p
rime
r pa
rte en dondese ana
l
izanla
s
po

t
ica
sneo
l
ibe
rale
squeca
rac
ter
izanaladé
cada de
l‘90
,pa
raluegoenunasegunda y
te
rce
rpa
rtede
scr
ib
ire
lqu
ieb
reyluegoe
lsu
rgim
ien
tode
lneo
-de
sar
rol
l
ismoene
lpa
íspo
st-
2002
. En una cua
rta pa
rteserea
l
iza un e
stud
io e
spe
cíf
ico dela po

tica m
igra
tor
ia en
ambo
spe
ríodo
s,ten
iendoencuen
talah
is
tór
icaycen
tra
lin
ciden
ciaquee
l
lapo
seeene
l
se
cto
rho
rt
íco
la.F
ina
lmen
te,enunqu
into apa
rtado
,seha
ceh
incap
iéenla
srepe
rcu
sione
s
qued
ichocon
tex
totu
voene
lse
cto
rho
rt
íco
laengene
ralyp
laten
seenpa
rt
icu
lar
.

1
. LOSAÑOS‘90
, OUNAPROFUND
IZAC
IÓNDELNEOL
IBERAL
ISMO
.

E
stepe
ríodoté
cni
camen
tesein
ic
iae iode198961 conlaa
l8deJu
l sun
ciónde Ca
rlo
s
MenemalaP
res
iden
ciadela Na
ciónyf
ina
l
izae
l6 deEne
rode
l2002cuandoe
l Cong
reso
de
rogóla Le
y de Con
ver
tib
i
lidad
. Ys
ibien en e
ste t
ran
scu
rso hubo ento
tal se
is
p
res
iden
tes62,sob
resa
lenpo
rsu
simp
l
ican
cia
slo
sdo
sgob
ierno
slide
rado
spo
rel manda
tar
io
o
riundodeLaR
io
ja(1989
-1995y1995
-1999
).

La c
ris
is h
ipe
rin
fla
ciona
ria ce
rró en fo
rma d
ramá
t
ica una se
rie de in
ten
tos
e
stab
i
lizado
res(P
lan Au
stra
ly P
lan P
rima
vera
) que se su
ced
ieron du
ran
tela segunda

cadade
lochen
ta.Lapé
rdidadeau
tonom
íaf
isca
lyde
ter
iorodelacapa
cidaddege
stión
e
ransó
loa
lguno
sdelo
ssín
toma
s.La m
ismafuelaquep
rovo
cóe
lco
lap
sodela
sfinan
zas
púb
l
ica
sy,f
ina
lmen
te,laca
ídade
lgob
iernorad
ica
ldeA
l
fon
sín
.Ae
stoselesumabauna
l
to
endeudam
ien
togube
rnamen
talata
sasyp
lazo
sde
sfa
vorab
les
,re
serva
sde
lBan
co Cen
tra
l
e
sca
sas
,in
fla
ciónydé
fic
i
tfi
sca
l
,jun
toaunahuidagene
ral
izadadela monedalo
calha
ciae
l

61
P
eroc
lar
oes
táqu
epa
ras
uso
ríg
ene
sno
sdeb
emo
srem
ont
aral
aspo

ti
casd
elp
ens
ami
ent
oli
ber
aln
o
i
nte
rven
cion
is
taqu
esonimpu
est
asdu
ran
tel
adi
cta
dur
a qu
eas
olóa
lpa
ísen
trel
osañ
os1976 y1983y
p
rof
und
izad
asap
art
ird
el1
989
.Ro
fman(1999
:20
)al
udeae
ll
ascom
ola
squ
esep
res
ent
aroncom
olaú
nic
a
a
lt
ern
at
ivapo
sib
leal
acr
is
isd
elm
ode
lod
eacum
ula
ciónc
api
ta
li
stad
elad
écad
ade
l’70
.Den
trod
ees
econ
jun
to
d
eid
eas
,ap
are
cec
omoc
lav
elad
elim
it
aryd
esa
rma
relE
stadod
eBi
ene
sta
r.
62
C
arl
osM
enem(1989
-1995
;1995
-19
99)
,Fe
rnan
do D
elaR
ua(1999
-2001
),R
amón Pu
ert
a(20a
l23d
e
D
ici
emb
red
el2001
),A
dol
fo R
odr
ígu
ezS
aa(23a
l30 d
eDi
ciem
bred
e2001
), Ed
uardo C
amañ
o(30d
e
D
ici
emb
re2001a
l02d
eEn
erod
el2
002
)yEdu
ardoDuh
ald
e(02d
eEn
erod
el200
2al25d
eMay
ode
l2003)
.

110
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía


lar
,cu
yaco
tiza
ciónc
rec
ió 25ve
ces en apena
ssei
s me
ses
. En e
stecon
tex
to a
sum
ía
Ca
rlo
s Menem
, ma
rco de deb
i
lidad quefue háb
i
lmen
te t
ran
sfo
rmado po
rel gob
ierno
en
tran
te como opo
rtun
idad pa
ral
leva
r a cabo unimpo
rtan
te p
roce
so de re
forma
s
e
stru
ctu
rale
s.
La
spo
l
ít
ica
seconóm
ica
s menem
ista
sseba
saronenla
s“suge
ren
cia
s”re
cetada
spo
r
lacomun
idadf
inan
cie
rain
terna
ciona
l(Gamb
inay Ca
mp
ione
,2002
).Laconden
sac
iónde
e
sta"e
scue
la"
,Con
sen
sode Wa
sh ton63,so
ing stienequelac
ris
ise
conóm
icae
sprodu
ctode
do
sfa
cto
res
:
1
.Es
tat
ismo,a
cusándo
lodep
rodu
cire
fec
tosnega
t
ivo
sconsu
sin
terven
cione
s,dese
r
ca
ro,
ine
fic
ien
te,bu
roc
rát
icoy
len
topo
rsu
sex
ces
iva
sregu
lac
ione
s.
2
. Popu
l
ismoe
conóm
ico p
rodu
cidopo
rladeb
i
lidady
/oi
rre
spon
sab
i
lidadd
egob
ierno
s
queto
leranaumen
tossa
lar
ia
lesene
lse
cto
rpúb
l
icoyp
rivado
,loquegene
radé
fic
i
te
in
fla
ción
.
Lo
ssegu
ido
resde
lCon
sen
sode Wa
shing
ton con
side
ranqueaco
rtop
lazore
sul
ta
fundamen
tallae
stab
i
lizac
ióne
conóm
icaye
lequ
i
li
br
iof
isca
l
,mien
tra
squeala
rgop
lazoe
s
ne
cesa
rioredu
cirlainge
ren
ciade
lEs
tado
,libe
rali
zarlo
s me
rcado
slo
cale
sye
lcome
rcio
e
xte
rio
ryde
sregu
lar
lae
conom
ía.Todoe
stodebe
ría
,fina
lmen
te,e
st
imu
larlae
conom
ía.
La
spr
ime
rasa
ccione
sde
lgob
ierno menem
is
ta,enposdelae
stab
i
liza
cióne
conóm
ica
fue
ronlaap
roba
cióndedo
sle
yesqueh
ic
ieronh
is
to
ria
:lale
ydeEme
rgen
ciaE
conóm
icay
la
le
ydeRe
formade
lEs
tado
.
Lale
y23
.696deRe
formade tado64 f
l Es i
jóe
l ma
rcono
rma
tivopa
ralap
riva
ti
zac
ión
de un g
ran núme
ro de emp
resa
s púb
l
ica
s, quein
clu
íanla
scompañ
ías dete
léfono
, de
ae
rona
vega
cióncome
rcia
l
,lo
sfe
rro
car
ri
les
,lo
scomp
le
joss
ide
rúrg
ico
s,la
sru
tasypue
rto
sy

63
S
een
ti
end
epo
rCon
sen
sod
eWa
shin
gtonaunl
is
tad
odepo

ti
case
con
ómi
cascon
sid
erad
asdu
ran
tel
osañ
os
1990po
rlo
sorg
ani
smo
sfin
anc
iero
sin
tern
aci
ona
les yc
ent
rose
con
ómi
coscons
edeen W
ash
ing
ton(E
stad
os
Un
ido
s)
,com
oelm
ejo
rpr
ogr
amae
con
ómi
coqu
elo
spa
íse
sla
tin
oam
eri
can
osd
ebí
anap
lic
arp
araim
pul
sare
l
c
rec
imi
ent
o. Al
ola
rgod
elad
écad
a,e
lli
stadoys
usfu
ndam
ent
ose
con
ómi
coseid
eol
ógi
cost
oma
ronl
a
c
ara
cte
rís
ti
cad
eunp
rog
ram
agen
era
l.B
ási
cam
ent
econ
ten
ía10po

ti
cas
:1.D
isc
ipl
inaf
isc
al;2
.Reo
rden
ami
ent
o
d
ela
spr
ior
idad
esd
elg
ast
opúb
lico
;3.R
efo
rmaImpo
si
tiv
a;4
.Li
ber
ali
zac
iónd
ela
sta
sasd
ein
ter
és;5
.Un
ata
sa
d
ecam
biocom
pet
it
iva
;6.L
ibe
ral
iza
ción d
elcom
erci
oin
tern
aci
ona
l;7
.Li
ber
ali
zac
ión d
elaen
trad
ade
i
nve
rsi
one
sex
tran
jer
asd
ire
cta
s;8
.Pr
iva
tiz
aci
ón;9
.De
sreg
ula
ción
;10
.De
rech
osd
epro
pied
ad.
64
D
ispon
ibl
een
:ht
tp:/
/in
fol
eg.m
econ
.gov
.ar
/in
fol
egIn
tern
et
/ve
rNo
rma
.do
?id=
98

111
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

va
ria
s emp
resa
s pe
troqu
ími
cas(Ge
rchuno
ff y To
rre )65. E
, 1996 stale
y con
vir
tió ala
s
p
riva
ti
zac
ione
senunadela
spo
l
ít
ica
scen
tra
lesdelare
formae
conóm
ica
.
M
ien
tra
squelale
y23
.697de Eme
rgenc ica66 bu
ia Económ scóuninmed
iatoa
jus
te
de
l ga
sto púb
l
ico comore
spue
sta ala c
ris
is def
inan
ciam
ien
to de
lEs
tado
.Imp
l
icóla
su
spen
sióndesub
sid
iosysub
ven
cione
s,lain
ter
rup
ciónenlo
sga
sto
sdelaadm
in
is
tra
ción
púb
l
ica
,laven
tadeb
iene
sra
íce
s,e
les
tab
lec
imien
todelaau
tonom
íade
lBan
coCen
tra
lcon
e
l ob
jeto de p
rese
rva
relva
lor dela moneday ev
i
tarcua
lqu
ierf
inan
ciam
ien
to d
ire
cto o
ind
ire
ctoalo
sgob
ierno
sna
ciona
lyp
rov
inc
ia
l.A
sim
ismo
,de
sregu
lólae
conom
ía,redu
ciendo
cupo
s,a
ran
cele
syp
roh
ib
ic
ione
sdeimpo
rta
cione
s,ye
stab
lec
iólal
ibe
rtaddep
rec
ios
.
Cone
laumen
todeimpue
sto
scomolo
sde
l Va
lor Ag
regado(
IVA
)y Ganan
cia
sse
aumen
tólare
cauda
ciónf
isca
l
. Aun a
sí, a pe
sar de d
ichoin
cremen
toy delo
sing
reso
s
gene
rado
s po
rla
spr
iva
tiza
cione
s,la s
i
tua
ción e
conóm
ica se man
ten
ía con
vul
sionada
(Gamb
inayCamp
ione
,2002
).
Ju
stamen
te, du
ran
telo
spr
ime
ros 18 me
ses de
l menemi
smo
,tre
s m
in
is
tro
s de
e
conom
íain
ten
taron con
tro
larlain
fla
ción
, va
l
iéndo
se deimpue
sto
s de eme
rgen
cia
,
redu
ccione
s de
l ga
sto púb
l
ico
,aju
ste
s enlata
sa d
e camb
io y po

ti
cas deing
reso
s
nego
ciada
sconlo
semp
resa
rio
s.Fuef
ina
lmen
teconlaa
sun
ciónde Ca
val
loysup
ropue
sta
de
l denom
inado Rég
imen de Conve
rtib
iidad67 d
l iseñado en ma
rzo de 1991
,ela
rma
fundamen
talu
ti
l
izadapo
relgob
ierno menem
istapa
raen
fren
tarunain
fla
ciónqueene
lpa
ís
nosehab
íade
ten
idoenlo
súl
timo
s20año
s.E
l Banco Cen
tra
ldela Repúb
l
ica A
rgen
tina
re
spa
ldabapo
rle
yla monedaa
rgen
t
inaconsu
sre
serva
senunare
lac
iónenlaqueundó
lar
e
stadoun
iden
seequ
iva
líaaunpe
soconve
rt
ible
.Pe
rolaconve
rt
ib
il
idadnofues
imp
lemen
te
unp
landee
stab
i
liza
ción má
s,s
inoquefo
rmapa
rte m
ismadela
sre
forma
ses
tru
ctu
rale
s,
comolofue
ronla
spr
iva
tiza
cione
s,laape
rtu
racom
erc
ia
lylade
sregu
lac
ióndelae
conom
ía.
E
sta
s med
ida
slog
raron una e
stab
i
lidad e
conóm
ica s
inin
fla
ción s
ign
i
fica
t
iva que
o
fre
cióunc
l
imafa
vorab
lepa
rae
lsu
rgim
ien
todein
vers
ione
sye
ling
resodecap
i
tale
sde
sde
o
tro
spa
íse
s,p
rodu
ciéndo
seun ma
rcadoc
rec
imien
tode
lProdu
ctoB
rutoIn
terno(PB
I)enlo
s
p
rime
rosaño
s.D
ichoaumen
toe
stu
vot
racc
ionadopo
relin
cremen
tode
lse
cto
rse
rvi
cio
s,
m
ien
tra
s que e
l PB
Iindu
str
ia
l se con
tra
ía yla e
conom
ía a
rgen
tina se p
rima
rizaba
. La

65
Und
eta
ll
edel
asp
riv
at
iza
cion
esen
car
ada
sen
tre1990y1999s
epu
edeen
con
tra
renA
sia
inyC
riv
ell
i,2010
.
66
D
ispon
ibl
een
:ht
tp:/
/in
fol
eg.m
econ
.gov
.ar
/in
fol
egIn
tern
et
/ve
rNo
rma
.do
?id=
15
67
D
ispon
ibl
een
:ht
tp:/
/in
fol
eg.g
ov.
ar/
inf
oleg
Int
ern
et
/ve
rNo
rma
.do
?id=
328

112
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

e
stab
i
lidad e
conóm
icafue en
ton
cessó
lo apa
ren
te,ya que d
ism
inu
íalacapa
cidad dela
e
conom
íadeemp
lea
r manodeob
rayce
rraban
incon
tab
lese
stab
lec
imien
tosindu
str
ia
les
.
A
lasum
ir Meneme
lgob
ierno
,lo
sva
lore
sdede
socupa
ciónysubo
cupa
ciónhab
ían
a
lcan
zado p
ico
s h
is
tór
ico
s (8
,1 y 8
,6% de la pob
lación e
conóm
icamen
te a
cti
va,
re
spe
cti
vamen
te)
.Luegodeunpe
ríododelen
tad
ism
inu
ción(6
,9y8
,3%en ma
yode1992
),
e
lde
semp
leoye
lsubemp
leovo
lv
ieronac
rece
rdu
ran
telac
ris
isde
lTequ
i
la,ha
staa
lcan
zar
unp
icode18
,4y11
,3%en ma
yode1995
,tra
slocua
lba
jaronle
vemen
teha
sta12
,4%y
13
,6%eno
ctub
rede1998
.Pa
rae
lfina
ldesugob
ierno
,es
tasc
i
fra
serande13
,8y14
,3%
.
Con
tr
ibu
yeron a
l aumen
to de
l de
semp
leoy e
lsubemp
leo
,lo
s de
spido
s ma
sivo
s enla
s
emp
resa
spúb
l
ica
spr
iva
tizada
s,late
rcia
riza
cióndea
cti
vidade
syla
ssu
ces
iva
s med
ida
sde
f
lex
ib
il
iza
ciónlabo
ral
.
Pa
rale
lamen
te,la po
l
ít
ica def
i
jac
ión de
ltipo de camb
io nom
ina
l ba
joyla p
res
ión
compe
ti
t
ivaquesuponelaape
rtu
raun
i
late
ralcon
forma
ronunco
cte
lexp
los
ivo
.Lo
scap
i
tale
s
que no sereo
rgan
iza
ron bu
scando aumen
tarfue
rtementela p
rodu
ct
iv
idad yredu
cir
fue
rtemen
telo
sco
sto
sun
i
tar
iosdep
rodu
cciónpe
rec
ieron
.
Lo
s‘90 mue
stranlapa
rado
jadeunc
rec
imien
tocontenden
cia
sso
cia
lesreg
res
iva
s:e
s
de
cir
, de
sde e
l año 1991 e
xis
tió un a
cele
radoc
rec
im
ien
tocon de
sigua
ldady e
xclu
sión
.
Segúnda
tosdeFé
l
iz(2011
),m
ien
tra
selPB
Ipe
rcáp
i
tac
rec
ió28
,9%en
tre1991y1998
,la
pob
reza se s
i
tuó en un p
romed
io de
l 25
,1% en 1998
, lo
sni
vele
s de de
socupa
ción
p
romed
iarone
l13
,8%ylo
ssa
lar
iosrea
lesca
yeronun20%encompa
rac
iónconladé
cada
an
ter
ior
.Pa
rale
lamen
te,s
igu
ióca
yendolapa
rt
ic
ipa
ciónde
lsa
lar
ioene
lPB
I,a
ligua
lquela
equ
idadd
is
tr
ibu
tivare
fle
jadaene
lcoe
fic
ien
tede G
in
i(W
ierzbae
tal,2010
).

2
. EP
ÍLOGODELAETAPANEOL
IBERAL
:DELARUAETAL…

2
.1)Reces
iónyf
inde
l2º manda
tode Menem
.
Yaenlasegundage
st
iónde Menemseha
cee
viden
tee
lcom
ien
zode
lfindelae
tapa
neo
l
ibe
ral
. Ene
lte
rce
rtr
ime
strede1998seinaugu
raunap
rolongadayp
rofundare
ces
ión
,
unp
rog
res
ivoaumen
toenlo
sínd
ice
sdede
semp
leo
,pob
rezaeind
igen
ciayun mode
rado
p
roce
sodede
fla
cióndep
rec
iosysa
lar
ios(Ko
saco
ff,2003
).
En un ma
rco deten
sione
s,redu
cción dela
sexpe
cta
tiva
sre
spe
cto a
l po
ten
cia
l de
c
rec
imien
todelae
conom
íaylaso
lven
ciade
lse
cto
rpúb
l
ico
,ein
cremen
todelap
rote
sta
so
cia
l
,asumecomop
res
iden
tee
lrad
ica
lFe
rnandod
elaRuaenD
ic
iemb
rede1999
.

113
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

2
.2)E
lfracasodelaA
lian
za.
Enla
sele
ccione
spre
siden
cia
lesde1999
,elcand
ida
todelaA
l
ian
za,Fe
rnando Dela
Rúa
,tr
iun
fócone
l48
,5%delo
svo
tosf
ren
tea
lcand
ida
toju
st
ic
ia
li
staEdua
rdo Duha
lde
.La
s
po

t
ica
simp
lemen
tada
spro
fund
izaban v
ía e
laju
ste yla de
sregu
lac
ión un mode
lo ya
in
sos
ten
ib
le.Do
sejemp
losi
lus
trane
lep
í
logodel
aetapaneo
l
ibe
ralyde
lgob
iernorad
ica
l
:
• Unadela
spr
ime
ras med
ida
sdi
spue
sta
spo
relf
lam
ante m
in
is
trodeE
conom
íaJo

Lu
is Ma
chineafueunre
cor
tesa
lar
ia
lde
l13%alo
sjub
i
lado
syemp
leado
ses
tata
les
quepe
rcib
ieranmá
s de m
i
lpe
sos
.
• En Ab
ri
lde2000seap
ruebaunapo
lém
icaLe
yde Re
forma(
léa
sef
lex
ib
il
iza
ción
)
Labo
ral
,pa
ctadacone
lFM
Ipa
racon
segu
irsua
yuda ylog
rada-p
resun
tamen
te-a
t
ravé
ssobo
rno
sene
lSenado
.
La
spo

t
ica
sdea
jus
te,f
lex
ib
il
iza
ciónyau
ste
ridadca
rac
ter
íst
ica
sde
lneo
l
ibe
ral
ismo
con
tinua
ron
, como a
sítamb
iénla c
rec
ien
te p
rote
sta so
cia
l y camb
ios de m
in
is
tro
s de
e
conom
ía(pa
sópo
resaca
rte
raLópe
z Mu
rph
y,qu
iene
stu
vopo
rapena
s13d
ías
,siendo
reemp
lazadopo
r-nue
vamen
te-Dom
ingoCa
val
lo)
.
Las
i
tua
ciónso
cia
lsede
ter
ioraba
.La
shue
lga
sylo
sdi
stu
rbio
spo
rlo
sba
jossa
lar
iosy
la
s ma
lascond
ic
ione
slabo
rale
ssesu
ced
íanco
tid
ia
namen
te.Lo
sin
verso
resde
scon
fiaban
delapa
ridadcamb
iar
iaydelacapa
cidadde
lEs
tadopa
rapaga
rsu
sdeuda
s.LaBo
lsade
Va
lore
sdeBueno
sAi
resreg
is
tróba
jassu
ces
iva
sye
lrie
sgopa
ís-
índ
icedelacon
fian
zaen
laso
lven
ciade
lpa
ís-a
lcan
zólo
s1.300pun
tosbá
sico
s,con
vir
tiendoala A
rgen
tinaenla
na
ción má
spro
cl
iveasu
spende
rsu
scomp
rom
iso
s.
En No
viemb
rede2001 Ca
val
lop
resen
tóa
lFM
Iunnuevop
landere
forma
s,pe
roe
l
o
rgan
ismo noen
vióla a
yuda a
cordada
. Lac
ris
is decon
fian
za h
izo quelo
s pequeño
sy
med
iano
saho
rr
ista
sselan
zaranalo
sban
cosare
tira
rsu
sfondo
s,a
cciónquelo
sgrande
s
aho
rr
is
tas ha
cíat
iempo hab
ían he
cho en
viando su
s di
visa
sale
xte
rio
r. La Le
y de
Con
ver
tib
i
lidadseapo
yabaenunaba
sef
ict
ic
ia,porquee
l Ban
co Cen
tra
lcon
tabasó
locon
ce
rca delate
rce
rapa
rte dela
sre
serva
sliqu
ida
sen dó
lare
s pa
raga
ran
ti
zarlo
s 10
.000
m
i
llone
sdepe
sosc
ircu
lan
tes
.Els
is
temaf
inan
cie
roe
stabaa
lbo
rdede
lco
lap
so.E
l1ºde
D
ic
iemb
re, Ca
val
lo dec
retó e
l e
stado de e
xcep
ción mone
tar
io, que imp
l
icaba la
inmo
vi
li
zac
iónpa
rcia
ldetodo
slo
sdepó
si
tosban
car
iosdu
ran
te90d
ías
,tope
sdeha
sta250
pe
sosodó
lare
spo
rsemanaenla
sex
tra
ccione
sdeefe
ct
ivoylaimpo
sic
iónde
luso de
ta
rje
tasdec
réd
i
toydéb
i
topa
ralarea
l
iza
cióndepago
s.E
sta med
idafuecono
cidacomoe
l
“co
rra
l
ito ban
car
io”
. Comocon
secuen
cia
,di
sminu
yóaún má
selcon
sumoyla a
cti
vidad
p
rodu
cti
va. Lo
s d
ive
rso
s a
cto
res so
cia
les
, pa
rt
ido
s po
l
ít
ico
s y cen
tra
less
ind
ica
les
d
ispu
sie
ron mo
vi
liza
cione
sypa
rosdep
rote
stapo
rlas
i
tua
ción
. Sep
rodu
jeronsaqueo
sa

114
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

come
rcio
s.E
l Gob
iernore
spond
ióe
l19de D
ic
iemb
re de
l2001conlad
imi
siónde Ca
val
loy
lade
cla
rac
iónde
lEs
tadodeS
i
tio
.Es
tade
cis
iónf
uerepud
iadadu
ran
telo
sdía
s20y21de
d
ic
iemb
reconca
cero
lazo
sdep
rote
stay mo
vi
liza
cione
squelapo
l
icíarep
rim
iódu
ramen
te.
E
lsa
ldofuedede
cena
sde mue
rto
syhe
rido
sentodoe
lpa
ís,ep
isod
iosdev
io
len
ciaquese
apa
cigua
roncon
larenun
ciade
lpre
siden
teDelaRua
.El mode
loseago
tó.

3 ISMO68:DEDUHALDEALOSK
. ELNEODESARROLL IRCHNER
.

3
.1)E
lgob
iernoduha
ldis
ta(02
/01
/02a
l25
/05
/03
)
E
lpe
ríodoneode
sar
rol
l
istae
scon
side
radocomolacon
tinu
idaddelae
tapaneo
l
ibe
ral
enla A
rgen
tina
,comen
zandoe
lmi
smot
raslac
ris
is po

t
ico
-so
cia
lde
l2001(Fé
l
iz,2011
).
Pa
ralade
scr
ipc
iónde
lmi
smo
,re
sul
ta mu
ydidá
cti
coe
ltraba
jode Va
res
i(2010
),e
lcua
l
con
figu
rae
lnue
vo mode
loapa
rt
irdese
ispo

t
ica
sfunda
ciona
les
:1)lade
valua
ción
,2)la
imp
lemen
tac
ión dere
ten
cione
s ala expo
rta
ción
,3)la pe
si
fica
ción a
simé
tr
ica de deuda
p
rivada
,4)e
l “sa
lva
taje
”al cap
i
talf
inan
cie
ro, 5) e
l de
fau
l
t, 6
)el conge
lam
ien
to y
renego
cia
cióndeta
ri
fas
.Es
taspo
l
ít
ica
sdie
ronlu
garaunnue
vo mode
lodea
cumu
lac
iónque
mue
strancamb
iosycon
t
inu
idade
senre
lac
ióna
lneol
ibe
ral
ismodelo
saño
s‘90
.
S
ibiensea
soc
iaa
lneode
sar
rol
l
ismoala
spo

t
ica
squeapa
rt
irde
l2003e
jecu
tae
l
k
irchne
rismo
,lo
spr
ime
ros y má
simpo
rtan
tes pa
soso
cur
ren an
tes
, en e
l 2002
.Es
ju
stamen
tee
laño2002e
lpun
tode ma
yorde
ter
ioroh
is
tór
icodelo
sind
icado
resso
cia
les
,
cond
ramá
t
ica
scon
secuen
cia
senla
scond
ic
ionesdev
idadela ma
yor
íadelapob
lac
ión
.Al

apa
recenla
spr
inc
ipa
lesrup
tura
s.
E
lcr
ít
ico ma
rcopo
l
ít
icoyso
cia
lnosó
loind
icaba unp
roce
sode ma
rcadaine
stab
i
lidad
ein
cer
tidumb
re,s
inoquetamb
iénle mo
strabaala
scla
sesdom
inan
teslane
ces
idadde
abandona
rlacon
ver
t
ibi
l
idadenpo
sdeunaree
stru
ctu
rac
ióno
rdenada(Fé
l
iz,2011
).
T
ras un a
cciden
tadot
raspa
so de mando
s,a
sumencomo p
res
iden
te p
rov
is
iona
lel
senado
rEdua
rdo Duha
ldecomop
res
iden
tedela Na
ció
n. Du
ran
tee
l me
sdeEne
rode
laño
2002seanun
cia
ronunase
riede med
ida
squete
rminaronfo
rma
lmen
tecone
lrég
imende

68
UnE
stadon
eod
esa
rro
ll
is
tae
saqu
elqu
ere
con
ocel
afu
erz
adel
acl
aset
rab
ajado
racom
osu
jet
oden
tro d
el
c
api
ta
l.E
ster
econ
ocim
ien
tos
ema
ter
ial
izam
edi
ant
e“con
ces
ion
es”al
ost
rab
ajad
ore
sju
ntoau
nmay
org
radod
e
r
egu
lac
iónd
elaa
ctiv
idade
con
ómi
cayl
aprom
oci
ónd
eld
esa
rro
lloc
api
ta
li
sta
.Lod
e“n
eo”bu
scad
ife
ren
cia
rel
p
roc
esod
elo
sañ
os‘
50y‘60y
aqu
e,ad
ife
ren
ciad
eaqu
el
lost
iem
pos
,eln
eod
esa
rro
ll
ism
oop
eraenu
na
s
oci
edaddon
deex
is
teu
nmayo
rpr
edom
ini
odel
asr
ela
cion
esc
api
ta
li
sta
sye
lcap
ita
ltr
asn
aci
ona
l(F
éli
z,2011
).

115
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

con
ver
tib
i
lidad quereg
ía de
sde 1991
.Elf
in dela con
ver
tib
i
lidadimp
l
icó unafue
rte
de
valua
ción dela moneda
, pe
si
fi
cac
ión a
simé
tr
ica
,crea
ción de unimpue
sto sob
rela
s
e
xpo
rta
cione
sdeg
rano
sycombu
stib
lesye
lce
sede pago
ssob
reuna
impo
rtan
tepa
rtede
la
deudapúb
l
ica
.As
imi
smo
,cone
lpropó
si
todea
tenderalaeme
rgen
ciaso
cia
lysob
retodoa
lacon
fl
ic
tiv
idadso
cia
lquegene
rabaine
stab
i
lidadpo

t
ica
,su
rgeun ma
sivop
rog
ramaso
cia
l
:
e
lPlanJe
fesyJe
fasdeHoga
res
.
E
lplan e
conóm
icoimp
lemen
tadoin
ic
ia
lmen
te po
relm
in
is
tro Reme
s Len
ico
v se
t
radu
jo en una v
io
len
ta con
tra
cción e
conóm
ica(ca
ída de
l 12
,6% en e
lcon
sumo g
loba
l
du
ran
tee
lpr
ime
rtr
ime
strede
l2002
),e
lsa
l
tode
l dó
lar(quepa
sóde$1po
rdó
lara$1
,4/U$S
ysupe
randolo
s$3po
rdó
larenpo
cos me
ses
)ydel
osp
rec
iosin
terno
s(e
línd
icedep
rec
ios
delo
sal
imen
tossub
ieronun48
,6%ene
lpr
ime
rseme
strede
laño
).Lo
ssa
lar
iosrea
lesse
de
rrumba
ronun19%en
tree
l2001ye
l2002
.
La
s med
ida
scomp
lemen
tar
ias(yacon Robe
rtoLa
vagna como m
in
is
trodee
conom
ía)
seo
rien
taronalape
si
fi
cac
ióndelae
conom
ía,con
tinua
roncone
lconge
lam
ien
todelo
s
depó
si
tos
,flo
tac
iónde
ltipodecamb
ioeimp
lemen
tac
ióndepo
l
ít
ica
sfi
sca
lesy mone
tar
ias
au
ste
ras
.Es
tot
rajocon
sigo unaco
rre
cción de
ldé
fic
i
tcome
rcia
lyf
isca
l
. Lo
spr
inc
ipa
les
fa
cto
res que con
tr
ibu
yeron a e
stecompo
rtam
ien
tofu
eronlare
str
icc
iónimpue
sta po
rla
re
ces
iónye
lde
semp
leoyun mane
jode
lga
stopúb
l
icoque
lim
i
tólaem
is
ión mone
tar
ia.
E
lsupe
ráv
i
tcome
rcia
lde
laño2002re
sul
tó mu
yimpo
rtan
te;la
sexpo
rta
cione
sfue
ron
de 25
.400 m
i
llone
s de dó
lare
syla
simpo
rta
cione
s 8.960 m
i
llone
s.E
stesupe
ráv
i
ty una
meno
rfugadecap
i
tale
spe
rmi
tie
ronquee
l Ban
co Cen
tra
lcomp
raradó
lare
syaumen
tara
su
sre
serva
squeaf
indee
seañofue
rondeap
rox
imadamen
te10
.500 m
i
llone
sdedó
lare
s.
69
A
sí,e
laño2002te
rminóconunsupe
ráv
i
tfi
sca
lprima
rio deap
rox
imadamen
te1%de
lPB
I.
Re
ciéne
sa med
iado
sde
laño2003
,tra
sla ma
sac
re de
lPuen
tePue
yrredónenJun
io
l200270,lacon
de secuen
tecon
voca
tor
iaae
lecc
ione
san
ti
cipa
dasylae
lecc
iónde K
irchne
r
como p
res
iden
te, cuando se puede e
stab
lece
rcla
rame
ntela supe
rac
ión de
l mode
lo
neo
l
ibe
raldelo
s‘90ye
lcom
ien
zodeunnue
voc
iclodee
xpan
sióne
conóm
ica
.

69
R
esu
lt
adoqu
eseob
tien
edecom
par
ari
ngr
eso
syeg
res
osto
tal
esd
els
ect
orpú
bli
co,ex
cluy
endol
osi
nte
res
es
d
elad
eud
a.E
stecon
cep
tom
idel
apa
rted
eld
éfi
citf
isc
als
obr
elacu
als
epu
edee
jer
cerco
ntro
ldi
rec
to,y
aqu
eel
s
erv
ic
iod
elad
eud
aeseng
ran m
edi
dag
ast
ocon
dic
ion
adopo
rlae
con
omí
aeng
ene
ral
.
70
P
arau
nde
sar
rol
loexh
aus
tiv
odel
aden
omin
adaM
asa
cred
elPu
ent
ePu
eyr
redón,s
ere
com
ien
dal
ale
ctu
rad
e
“D
arí
oy M
axi
:dign
idadp
iqu
ete
ra.E
lgob
iern
odeD
uha
ldeyl
apl
ani
fic
aci
ónc
rim
ina
ldel
ama
sac
red
el26d
e
ju
nioenAv
el
lan
eda
”(2003
).Ed
ici
one
s26d
eju
nio
,Bu
eno
sAi
res
.191pp
.Di
spon
ibl :h
een t
tp:/
/goo
.gl
/p0wTx

116
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

3
.2)Nés
torK
irchne
r(2003
-2007
).
E
stra
ses
te pa
so cuando e
lEs
tado eme
rge como un ac
torfundamen
tal enla
mo
vi
liza
cióndere
curso
sat
ravé
sded
ive
rso
s me
cani
smo
sdet
ran
sfe
ren
cia
s. Nos
inra
zón
,
lapo

t
icae
conóm
icade
lgob
iernode K
irchne
rcon
t
inuólo
slineam
ien
tose
stab
lec
ido
spo
r
La
vagna ba
jola p
res
iden
cia de Duha
lde
, man
ten
iendo la de
valua
ción dela moneda
med
ian
teunafue
rtepa
rt
ic
ipa
ciónde
lBan
co Cen
tra
l enlacomp
raded
iv
isa
s,impu
lsandoa
t
ravé
sdela
sexpo
rta
cione
sunc
rec
imien
tode
lPB
Ice
rcanoa
l10%anua
l
.
Lade
valua
cióntu
vocomounadesu
scon
secuen
cia
sunt
ipodecamb
i
ocompe
t
it
ivoa
n
ive
lin
terna
ciona
l
,loquefa
vore
cióa
lse
cto
rexpo
rtado
r.Laimp
lemen
tac
ióndere
ten
cione
s
ae
stese
cto
rye
laumen
todelare
cauda
ciónt
ribu
tar
iape
rmi
tie
ron
,ene
l med
ianop
lazo
,la
re
compo
sic
ión dela
s cuen
tas púb
l
ica
s.A
sí,lare
cupe
rac
ión e
conóm
ica empu
jó a un
aumen
todelap
rodu
cción manu
fac
ture
raque
,jun
toa unt
ipodecamb
ioqueen
care
cela
s
impo
rta
cione
s,gene
róunfenómenodesu
sti
tuc
iónde
impo
rta
cione
s. Nosepuedeso
slaya
r
quelain
fla
ciónp
rovo
cadapo
rladeva
lua
ciónredu
joe
lsa
lar
iorea
ly,jun
toa
lconge
lam
ien
to
re
lat
ivo dela
sta
ri
fas de se
rvi
cio
s que se man
tend
ría du
ran
te va
rio
s año
s,lo
spre
cio
s
in
terna
ciona
lesdecommod
i
tie
sfa
vorab
lesye
lnue
vot
ipodecamb
ioa
l
to,pe
rmi
tie
ronalo
s
se
cto
resp
rodu
ct
ivo
saso
ciado
s ala e
xpo
rta
ción ob
tene
rele
vad
ís
imo
s má
rgene
s de
ganan
ciayre
cupe
rarn
ive
lesdea
ct
iv
idade
conóm
ica.
Unaimpo
rtan
teca
rac
ter
íst
icae
squeg
ranpa
rtede lo
sbiene
squesee
xpo
rtansonde
con
sumoin
terno y ma
sivo dela pob
lac
ión
, po
rlo qu
eese
viden
te suin
fluen
cia enla
in
fla
cióny en e
lsa
lar
iorea
l
, deb
ido ala equ
ipa
rac
ión delo
spre
cio
sin
terna
ciona
les(y
do
lar
izado
s)dee
sto
sprodu
cto
s. Su
rgena
síla
sre
ten
cione
s,la
scua
lescump
lend
ive
rsa
s
fun
cione
s,comose
r:l
imi
tarlain
fla
ción
,de
sacop
l
arlo
spre
cio
sin
terno
sdelo
sex
terno
sy
apo
rta
ralare
cauda
ciónf
isca
l
.
La magn
i
tudde
limpu
lsodee
stao
rien
tac
ióne
xpo
rtado
rahapo
sib
i
li
tadounimpo
rtan
te
supe
ráv
i
tcome
rcia
l(Lópe
zy Sev
i
lla
, 2010
) que
,ju
nto a
lsupe
ráv
i
tfi
sca
l(fa
vore
cidov
ía
re
ten
cione
s ala
sexpo
rta
cione
s), con
figu
ranlo
s do
spi
lare
s de e
stab
i
lidad de
l mode
lo
(Va
res
i
,2010
).
Ene
ste ma
rco
,el mode
loseleg
it
ima
.El PB
Icre
ció enté
rmino
srea
lesaunata
sa
supe
rio
ral8
,5%du
ran
te2003
-2007ylain
vers
iónp
rivadaaumen
tó má
sde
l30%en
tre2003
y2006
;lainve
rsiónenequ
ipo
sdu
rab
lesene
lse
cto
rpr
ivadoaumen
toun227%en
tre2002y
2006
;mien
tra
slata
sadein
vers
iónenre
lac
ióna
lPB
Illegóa
l22
,6%en2007(Fé
l
iz,2008
).
E
stotu
vocomocon
secuen
ciaunafue
rtec
rea
ciónde emp
leo
s. Ha
stacom
ien
zode
l
2008
,elemp
leoto
talhab
íac
rec
idoun22
,2%
, mu
cho má
squeene
lpe
ríododeaugedela
con
ver
tib
i
lidad
.Sin emba
rgo
, no se puede so
sla
yar que e
lmi
smo e
s empu
jado po
rel

117
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

c
rec
imien
toa
cele
radodelae
conom
ía.Cone
stoFé
l
iz(2008
)plan
teaque
lata
sadec
rea
ción
deemp
leo
,sib
iene
spo
si
ti
vaeimpo
rtan
te,e
sba
jaenre
lac
ióna
lcre
cim
ien
tode
lPB
I. Po
r
ca
so,s
ielc
rec
imien
tode
lPB
Iseredu
jeraa
l5%
,elc
rec
imien
tode
lemp
leoapena
spod
ría
ab
sorbe
relc
rec
imien
todelafue
rzadet
raba
jo(PEA
)pon
iendoa
síunl
ími
tea
lde
scen
sode
lade
socupa
ción
.
Encuan
toalo
ssa
lar
ios
,tra
sunafue
rteca
ídaene
lpe
ríodo2001
-2003
,com
ien
zana
in
cremen
tarse
. Ene
l2003
-2005sere
cupe
ranlo
ssa
l
ar
iosde
lse
cto
rpúb
l
ico
,mien
tra
sque
lo
spr
ivado
slog
ranuna me
joraenre
lac
ióna
lpe
río
doan
ter
iorde
l17%
.Fina
lmen
te,ene
l
2006
/07
, se ob
serva un de
cre
cim
ien
to delo
spr
ivados enre
lac
ión a
l 2001
, mo
strando
apena
suna me
jorade
l9%
,mien
tra
squelo
ses
tata
leso
sten
tanun14%dein
cremen
torea
l
(segúnin
fla
ción o
fic
ia
l)
, m
ien
tra
s que o
tra
s med
icione
sind
ican que e
stán enigua
l
cond
ic
ione
squeene
l2001(Fé
l
iz,2008
).
E
spo
rlotan
tounae
tapadeg
rane
xpan
sióne
conóm
ica
,ba
sadaeni
)sa
lar
iosba
jos
,ii
)
t
ipodecamb
ioa
l
to,i
i
i)p
rec
iosdelo
scommod
i
tie
sal
tosyenun ma
rcodei
v)e
xplo
tac
ión
in
ten
sivadela
srique
zasna
tura
les
.Es
tae
xpan
sióne
conóm
icasefo
rta
lececonunafue
rte
in
vers
iónqueha
cequesein
cremen
telap
rodu
cti
vid
addela manodeob
ra,gene
randota
sas
deganan
cia
sinu
si
tada
spa
rae
lcon
jun
tode
lcap
i
talcon
cen
trado(Fé
l
iz,2008
)
Lae
xpan
siónh
izoc
rece
ralemp
leo
,pe
roaunata
sa meno
rqueaque
l
la.Lo
ssa
lar
ios
tamb
ién aumen
taron
, pe
ro en g
rado meno
r que e
l aume
nto de
l PB
I.A
sim
ismo
, enlo
s
ú
l
timo
saño
slain
fla
ciónv
ieneredu
ciendoe
sare
cupe
rac
iónde
lsa
lar
iorea
l
.

3
.3)C
ris
tinaFe
rnánde
zdeK
irchne
r(2007
-sigue
).
E
lin
ic
iode
lgob
iernode C
ris
tinaFe
rnánde
zde K
irchne
rse
ríaa
tra
vesadopo
rfue
rte
s
con
fl
ic
tospo
l
ít
ico
s,in
ic
iado
sapa
rt
irdelacon
fron
tac
iónauna med
idal
igadoa
lcamb
iode
l
rég
imen dere
ten
cione
s, pe
ro e
viden
ciando una d
ispu
ta ala hegemon
ía ha
sta en
ton
ces
e
stab
i
lizada
.Es
ta con
fron
tac
ión co
inc
ide con e
l con
tex
to de una c
ris
is mund
ia
l que
com
ien
zaa mo
stra
rsu
spr
ime
ross
íntoma
s(C
fr
.Wie
rzba& Ma
reso
,2010a
:34
-54
).Amba
s
ten
sione
samena
zanconde
ses
tab
i
liza
rel mode
lo. Ene
stecon
tex
to,e
lgob
iernoap
l
icóun
con
jun
todepo
l
ít
ica
squeten
íancomoob
jet
ivo man
tene
rlo
spi
lare
sdee
stab
i
liza
ciónde
l
mode
lo po
stcon
ver
t
ibi
l
idad(supe
ráv
i
tfi
sca
l y comerc
ia
l)(Va
res
i
, 2010
). La
s med
ida
sa
de
sta
carson
:
i
. E
sta
tiza
cióndela
sAF
JP.Cone
staa
cción
,elE
stadot
ran
sf
ir
iófondo
sacum
u
lado
s
po
r$98
,2 m
i
lmi
l
lone
syre
cibeapo
rte
sanua
lesquerep
resen
tabanaf
ine
sde2008

118
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

e
l1,1%de
lPB
I(en
tre$12y15 m
i
lmi
l
lone
s). Unodelo
sob
jet
ivo
sdee
sta med
ida
re
spond
ióafo
rta
lece
rla
scuen
tasf
isca
les
,tan
topa
raimpu
lsa
relp
lanan
t
i-c
ris
is71
como pa
ra pode
raf
ron
tarlo
s pago
s dela deuda púb
lica que pa
ra 2009
aumen
tabana US$20
.000 m
i
llone
s.E
staa
ccióne
sta
talfueca
rdina
ltamb
iénpa
ra
man
tene
relsupe
ráv
i
tfi
sca
l
,unode
losp
i
lare
sde su
sten
tac
iónde
l mode
lo.
i
i
. Po
l
íti
ca camb
iar
ia. Con e
sta a
cción p
rocu
ró man
tene
r la compe
ti
ti
vidad
in
terna
ciona
lde
ltipodecamb
io,pa
racon
tra
rre
sta
rele
fec
tonega
t
ivoquelac
ris
is
mund
ia
les
tabae
jerc
iendosob
rela
sexpo
rta
cione
sy p
rese
rva
rlap
rodu
cciónlo
cal
f
ren
tea
losdep
rec
iado
sprodu
cto
sdela
seconom
íascen
tra
les
.
i
i
i. Ob
ra Púb
l
ica
.El gob
iernoc
reó un ma
sivo p
lan de ob
ra púb
l
ica p
or $111
.000
m
i
llone
sae
jecu
tarseen
tre2009y2011
,cone
lfin degene
raremp
leoyha
cer
f
ren
tea
lade
sace
lera
ciónde
lcre
cim
ien
toe
conóm
ic
o.
Ycomo mane
radecon
tene
rlap
rob
lemá
t
icaso
cia
lquesea
cre
cien
ta,e
xis
tena
lguna
s
med
ida
stím
ida
scomoe
laumen
tode
lsa
lar
io m
ínimo quepa
sóe
sca
lonadamen
tede$1240
a$1500enene
rode2010
;aumen
tosene
lpre
supue
stode
lPlan A
l
imen
tar
io Na
ciona
l
,un
in
cremen
to de
l 50% en e
l ad
ic
iona
l po
rhi
jo yla c
rea
ción de 1000 coope
rat
iva
s, cu
yo
impa
ctoene
lemp
leosee
stimaen300 m
i
lpue
sto
s,en
treo
tra
s.M
ien
tra
squeaf
ine
sde
2009selanza
ríaunp
lanso
cia
lclaveenlacon
forma
ciónde
l“g
irop
rog
res
is
ta”
:laA
signa
ción
Un
ive
rsa
lpo
rHi
jopa
ralaP
rote
cciónSo
cia
l(AUH
).

La
s po
l
ít
ica
seconóm
ica
simpue
sta
s enlo
súl
t
imo
s 20 año
s,s
ibiencon pa
trone
s
comune
s,puedend
is
tingu
irseenunan
tesyunde
spu
ésde
l2002
.La
srepe
rcu
sione
ssob
re
laho
rt
icu
l
turaseana
l
iza
ránene
lapa
rtado5
,tra
selaná
l
isi
sdelapo
l
ít
ica m
igra
tor
iaentodo
e
stepe
ríodo
.

4
. LAPOL
ÍTICA M
IGRATOR
IAENLOSÚLT
IMOS20AÑOS
.

4
.1)La m
igrac
ióncomoch
ivoexp
iato
rio(
los‘90
).

71
E
lPl
anAn
ti
cri
sist
ení
acom
oprop
ósi
tof
omen
tare
lcon
sum
oat
rav
ésd
epo

ti
cast
ale
scom
oeld
esa
rro
llod
e
p
roy
ect
osp
rodu
ct
ivo
syd
ein
fra
est
ruc
tur
a,co
labo
ran
doenl
are
cup
era
ciónd
eem
pre
sasene
stadoc

ticopo
rla
coy
unt
urain
tern
aci
ona
l,en
treo
tra
s(W
ier
zbay M
are
so,201
0b)
.

119
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Lafue
rtede
socupa
ciónqueca
rac
ter
izóladé
cadadel‘90seen
cuen
trare
lac
ionada
conla
s po

t
ica
s neo
l
ibe
rale
sal
líimpue
sta
s.E
ldó
larsub
valuadoyla ape
rtu
ra un
i
late
ral
fa
vore
cíala
simpo
rta
cione
s,d
i
ficu
l
tabala
sexpo
rt
ac
ione
seimpa
ctabaa
rte
ramen
tesob
ree
l
se
cto
rprodu
ct
ivo
,pr
inc
ipa
lmen
tela
sPyMES
. Es
toú
lt
imonosó
lore
troa
l
imen
tabae
lcí
rcu
lo
deaumen
todelade
socupa
ción
,sinoquetamb
iénimpa
ctabaenlo
ssa
lar
ios
,cu
yopode
rde
comp
ra d
ism
inu
ías
in pau
sa. La p
rofund
iza
ción dela
s po

t
ica
s deco
rte neo
l
ibe
ralsó
lo
empeo
rabalas
i
tua
ción
.Lade
sregu
lac
iónengene
ral,ylabo
ralenpa
rt
icu
lar
,queven
íana
fa
vore
cere
l emp
leo
,log
rabalo con
tra
rio
:impa
ctab
a sob
rela e
stab
i
lidad
,ing
reso
sy
cond
ic
ione
sdelo
straba
jado
res
.
En e
ste ma
rco
,la p
resen
cia de mano de ob
ra e
xtran
jeral
imí
tro
fe cob
ró un
p
rotagon
ismoinu
sua
l
.El gob
ierno de Ca
rlo
s Menemfren
te ala p
rofunda c
ris
islabo
ral
re
cur
rió ala man
iqueafó
rmu
la de“
traba
jove
rsu
smig
ran
tesl
imí
tro
fes
”.P
rin
cipa
lmen
te,
bo
l
iviano
s,ch
i
leno
sypa
ragua
yos
,po
rsucond
ic
ión dee
xtran
jero
sypo
rsupo
rta
ciónde
c
ier
tosra
sgo
sco
rpo
rale
s,secon
vie
rtenenlo
sch
ivo
sexp
iato
rio
s nosó
lode
lprob
lemade
l
de
semp
leo
,sinoquetamb
iéndelade
l
incuen
cia72. Comounabu
rdae
stra
teg
iadefugapa
ra
e
vi
tarre
cono
cerla
s cau
sas que p
rovo
caron e
sosp
rob
lema
s so
cia
lesy e
conóm
ico
s,e
l
d
iscu
rso de
l gob
ierno comen
zó a hab
lar de
l“p
rob
lema delo
s m
igran
tes de pa
íse
s
l
imí
tro
fes
”,ene
lcua
llo
s med
ioscom
ien
zanaha
cersee
co(R
ive
ro S
ier
ra,2011
; Ga
rcía

zque
z,2003
)
Lo que se e
vi
taba pone
r en d
iscu
sión e
ranlo
sind
icado
res nun
ca v
is
tos de
de
socupa
ciónysubo
cupa
ciónque mo
strabae
lpa
ís(Ve
rFigu
raN
º11
).

72
E
sil
ust
rat
ivo d
e e
llol
as d
ecl
ara
cion
es qu
e pu
bli
ca e
l D
iar
io C
lar
ín e
l 25
/01
/99 (
htt
p:
/
/ed
ant
.c
lar
in.
com
/di
ari
o/1999
/01
/25
/t
-0030
1d.h
tm) d
el en
ton
ces M
ini
stro d
el In
ter
ior C
arl
os C
ora
ch,
a
segu
ran
doqu
eel77%d
elo
sde
li
tosm
eno
resd
eDi
ciem
bred
e19
98h
abí
ans
idocom
et
ido
spo
rinm
igr
ant
es
.Y
qu
etam
biénfu
erone
l58%d
elo
sde
ten
ido
s.Ym
asso
rpr
end
ent
eauns
onl
asfu
ent
esu
ti
li
zad
asp
arat
al
ap
rec
iac
ión(P
ace
cca
,201
1).

120
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

F
igu
raN
º11.Tasasdedeso
cupac
iónysubo
cupac
ióndelo
sag
lom
eradosu
rbanosde
lpa
ís,en
tre1980y2000
.

18
16 In
iciodela
s
po
lít
ica
sd e
14 D
eso
cup
ado
s d
isc
rimina
ción
mi
grato
ria
.
12 Subo
cup
ado
s

10
8
6
4
1
ºy2
ºgob
iernom
enem
is
ta
2
0

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iaenbaseada
tosde
laEPHye
lINDEC
.

E
sene
laño1994cuandoe
lde
ter
iorodela
scond
icione
sene
l me
rcadodet
raba
jo
impu
lsóunae
xpl
íc
itapo
l
ít
ica m
igra
tor
iase
lec
tivayd
isc
rim
ina
tor
ia.
Lap
rime
r med
idafueunde
cre
to,e /9473 queap
l1023 ruebaunnue
vo Reg
lamen
tode
M
igra
cione
s. Enlo
s con
side
rando
s, ya se de
ja en
treve
r quela m
igra
ción(y como se
de
scr
ib
irá má
sade
lan
te,e
spe
cia
lmen
telap
roven
ientedepa
íse
slim
ít
rofe
s)deb
íaadap
tarse
ala
spa
rt
icu
lare
sca
rac
ter
íst
ica
seconóm
ica
syso
cia
lesengene
ral
,ydela
sdemanda
sde
l
me
rcado
labo
ralenpa
rt
icu
lar
.
E
lnue
voreg
lamen
to m
igra
tor
ioe
stab
leceensua
rt
ícu
lo27
:

Secon
side
rará“
res
iden
tetempo
rar
io”atodoe
xtranje
roque
,cone
lán
imode
e
stab
lece
rseene
lpa
ísenfo
rmanope
rmanen
te,ob
tengade
laD
ire
cción
Na
ciona
lde M
igra
cione
sunaadm
is
iónenta
lca
rác
ter
,con
laf
ina
l
idadde
de
sar
rol
lara
lgunadela
sac
tiv
idade
squese men
cionanacon
t
inua
ción
:a)

cni
cas
,espe
cia
l
izada
s,indu
str
ia
les
,come
rcia
les,emp
resa
ria
les
,denego
cio
s,
c
ien

fica
s,edu
cat
iva
s,labo
rale
s,a
rt
íst
ica
s,cu
ltu
rale
sy/odepo
rt
iva
s.b
)
E
stud
ian
tesqueing
resenaf
ine
sdecu
rsa
res
tud
ios,e
xclu
ido
slo
spr
ima
rio
s,en
e
stab
lec
imien
toso
fic
ia
lesop
rivado
sre
cono
cido
sof
ic
ia
lmen
te.c
)Re
l
igio
sas
,po
r
pe
rsona
spe
rtene
cien
tesacu
l
toso
f
icia
lmen
tere
cono
cido
s.d
)Traba
jado
res

73
D
ispon
ibl
een
:www
.acnu
r.o
rg/
bib
lio
tec
a/pd
f/0046
.pd
f

121
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

con
tra
tado
spo
rpe
rsona
sdee
xis
ten
ciav
is
ib
leoid
eale
stab
lec
ida
sene
lpa
ís,
pa
rap
res
tarse
rvi
cio
spa
raé
sta
sdecon
form
idadconlaleg
is
lac
iónlabo
ral
a
rgen
tina.e
)Detempo
radacon
tra
tado
spo
rpe
rsona
sdee
xis
ten
ciav
is
ib
leo
idea
les
tab
lec
ida
sene
lpa
ís,pa
rap
res
tarse
rvi
ci
ospa
raé
sta
sen
lasta
rea
s
e
sta
ciona
les.[Sub
rayadonue
stro
].

A
sim
ismo
, le o
torga un p
lazo de re
siden
cia pa
ralo
s re
siden
tes tempo
rar
ios
co
rre
spond
ien
tesalo
sítemd
)ye
)“…de180d
ías
,reno
vab
lesunaso
lavezpo
r90d
ías

s”,m
ien
tra
squea
lre
sto-a
cti
vidade
sa)
,b)
,c)
-sele
soto
rga
rá“un má
ximode3año
s
reno
vab
lespo
rpe
ríodo
sdeha
sta3año
s”.
E
sde
cir
,nosó
losere
str
ingelape
rmanen
ciadelosinm
igran
tesqueing
resenene
l
pa
íspa
rat
raba
jose
sta
ciona
lescu
yaa
cti
vidadnoseaca
l
if
icada
,sinoqueseob
sta
cul
izasu
en
trada e
xig
iendo un con
tra
to det
raba
jo, comorequi
si
toind
ispen
sab
le pa
ra que e
l
in
tere
sadoin
ic
iee
ltrám
i
tede“
res
iden
tetempo
rar
io”an
telaau
tor
idadcon
sula
rargen
tina
co
rre
spond
ien
teoenlaD
ire
cciónNa
ciona
lde M
igra
ción
.
Lain
terp
reta
ciónd
ire
ctae
squetodoe
stos
indudat
ratadere
str
ing
ire
ling
resode
inm
igran
tesp
roceden
tes de pa
íse
slim
ít
rofe
s. Y quecon e
l
lo bu
sca mo
stra
rsecomo un
a
cti
voe
jecu
tordepo
l
ít
ica
squet
iendanare
ver
t
irlas
i
tua
ciónque mo
strabanlo
sínd
ice
sde
emp
leode
lIn
sti
tutoNa
ciona
ldeE
stad
íst
icayCen
sosdelaRepúb
l
icaA
rgen
tina(
INDEC
).
Pe
ro c
laro e
stá
, e
sto
s me
can
ismo
s que d
i
ficu
l
tan la pe
rmanen
cia lega
l
, no
ne
cesa
riamen
telaimp
iden
. Dee
sta mane
ra,tamb
iénselog
ra(de
l
ibe
radamen
teono
)una
mano de ob
ra encond
ic
ione
s derad
ica
cióni
rregu
lar,lo quecon
l
leva a e
sta a a
cep
tar
cond
ic
ione
slabo
rale
sy e
stipend
ios paupé
rr
imo
s, be
nef
ic
iando a
sí alo
s cap
i
tal
is
tasy
a
rra
strando
lase
xigen
cia
sdelac
laset
raba
jado
ra, yaenunn
ive
lmín
imo
.

Lapo

t
ica m
igra
tor
iase
lec
tivacon
tralo
sex
tran
jero
sdepa
íse
slim
ít
rofe
snosese
sgó
a
l de
cre
to 1023
/94
. Do
s nue
vas med
ida
sfundamen
tan e
sta d
isc
rim
ina
ción s
in sen
tido
,
p
rop
iadela
snega
cione
sde
letno
cen
tr
ismoa
rgen
t
inoqueg
lor
i
ficaa
leu
ropeoyde
scono
cey
n
iegaa
lossu
jeto
sor
igina
rio
sdeAmé
rica
,laind
iay me
st
iza
.
A
sí,la Conven
ción Na
ciona
l Con
sti
tuyen
tede
laño1994ra
t
if
icóe
lar
tícu
lo25dela
Con
sti
tuc
iónNa
ciona
lde1853
,qued
ice
:


El Gob
iernofede
ralfomen
tará
lainm
igrac
ióneu
ropea
,ynopod
ráre
str
ing
ir
,
l
imi
tarn
igra
varcon
impue
stoa
lguno
laen
tradaene
lte
rr
ito
rioa
rgen
tinodelo
s

122
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

e
xtran
jero
squet
raiganpo
rob
jeto
lab
rar
lat
ier
ra, me
jora
rla
sindu
str
ias
,e
74
in
trodu
ciryen
seña
rla
scien
cia
syla
sar
tes


sta
rde
,ene
lmi
smoañode1994
,elM
in
iste
riode
lIn
ter
ior
,con
formea
lde
cre
to N
°
1023
/94
,es
tab
lece med
ian
telare
solu
ción N
°4632
, un“
tra
tam
ien
to e
spe
cia
l” pa
ralo
s
inm
igran
tesp
roceden
tes de la Eu
ropa Cen
tra
ly O
rie
nta
l
, con
ced
iendo fa
ci
lidade
s
adm
in
is
tra
t
iva
spa
raqueing
resenene
lpa
ísenca
lidaddere
siden
testempo
rar
iospo
rel
p
lazodeunaño
.As
í,nosó
loseamp
l
íae
lplazodere
siden
cia
,sinoquenosee
xigeun
con
tra
todet
raba
jo(Ga
rcíaVazque
z,2003
).
La po

t
ica m
igra
tor
ia d
isc
rim
inado
ra no ha
cía o
tra co
sa que e
xpl
ic
ita
r la
s
con
trad
icc
ione
sdelad
ir
igen
ciapo

t
icaa
rgen
tina ysu men
tal
idadeu
ropea
:lo
smi
smo
sque
a
cusaban alo
sex
tran
jero
slim
ít
rofe
s de se
rla causa de
l de
semp
leo
,eran qu
iene
s
imp
lemen
taban me
can
ismo
squefa
ci
li
tane
ling
resod
etraba
jado
resdela Eu
ropa O
rien
tal
.
La A
rgen
t
ina s
iemp
re se ha c
reído má
s eu
ropea quela
tinoame
ricana
.El ca
so delo
s
inm
igran
tesbo
l
iviano
sespa
rad
igmá
tico
,de
sca
rgand
osob
ree
l
losenpa
rt
icu
laruncon
jun
to
de p
reju
ic
iosy a
cti
tude
sdi
scr
imina
tor
ias
, quetamb
ién eng
loban a
lre
sto dela
sra
íce
s
é
tni
cas
,auna
rgen
tina
s,ba
sadoensucond
ic
iónindiay me
sti
za.Lad
isc
rim
ina
ciónnosó
lo
lega
l
,sino quetamb
ién a
cti
tud
ina
l
,cla
si
ficándo
lo
s de d
i
feren
tes mane
ras alola
rgo de
l
t
iempo
; po
rejemp
lo,cabe
ci
tas
,alu
viónzoo
lóg
ico
, ba
rba
rie
, bo
l
ita
s, pa
ragua
s”(Ma
rgu
l
is,
1999
:17en Ga
rcíaVá
zque
z,2003
).
E
ste ma
rcorep
res
ivopa
ralo
sinm
igran
tesdeo
rigenl
imí
tro
fere
sul
tóp
rop
ic
iopa
raque
é
sto
ssecon
st
itu
yeranenuna manodeob
racu
yop
rec
ioyex
igen
cia
sar
ras
trabaha
ciaaba
jo
alato
tal
idaddelafue
rzadet
raba
jodea
cti
vidade
sprodu
cti
vas“
inv
is
ibi
l
izada
s”comola
s
ag
ríco
las
,te
xt
ilycon
stru
cción
. Yquela
smi
sma
stu
vie
ranune
fec
todeine
rcia
,aunt
ras
75
camb
iosp
rofundo
sen
laspo
l
ít
ica
sde m
igra
ción .

4
.2)La m
igrac
iónconuna m
iradain
teg
rac
ion
ista(pos
t‘02
).

74
V
erC
ons
ti
tuc
iónN
aci
ona
lvig
ent
eenh
ttp
://www
.sen
ado
.gov
.ar
/web
/in
ter
es/
con
st
itu
cion
/cu
erpo1
.ph
p
75
An
ton
ioA
bal Oñ
a,C
ónsu
lAd
jun
tod
elaR
epú
bli
cad
e Bo
liv
ia
,ex
pli
ci
tab
aenun
acon
fer
enc
iaenl
ased
e
C
ent
rald
elINTAenl
aCiu
dadd
e Bu
eno
sAi
re e“l
squ a1ºy2
ºgen
era
ciónd
ebo
liv
iano
s[enl
aArg
ent
ina
]
man
tien
eunf
uer
tet
emo
ral
aau
tor
idadpo
rlap
erse
cuc
ións
ufr
idaenl
osaño
s‘90
”.

123
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Apa
rt
irde2003e
xis
teunvue
lcoen ma
ter
iadepo
lít
ica m
igra
tor
ia. Ad
i
feren
ciadelo
su
ced
idoenladé
cadade
l‘90
,lo
scamb
iosin
trodu
cido
stend
ránuns
ign
i
fica
t
ivoypo
si
tivo
impa
ctopa
ralo
smig
ran
tesdepa
íse
slim
ít
rofe
s.
E
lnue
vopa
rad
igma m
igra
tor
iosea
sien
taendo
shi
tos(Ve
rNi
colao
,2008
). Unofuela
san
ción de unanuevaleg
islac
ión m
igra
tor
ia en 2003 que mod
i
ficó de
fin
i
tivamen
tela
reg
lamen
tac
ión menem
is
ta.E
lot
ro pun
talfuela e
jecu
ción de
lProg
rama Na
ciona
l de
No
rma
l
iza
ción Do
cumen
tar
ia M
igra
tor
ia, má
scono
cido comoP
rog
ramaPa
tria G
rande,en
2006
.
E
sta
s po

t
ica
s inde
fec
tib
lemen
te se deben a
soc
iar a po

ti
cas de t
inte
sudame
rican
is
tasqueen
carap
rin
cipa
lmen
tee
lgob
iernode Né
sto
rKi
rchne
ry,en meno
r
med
ida
,el de C
ris
t
ina Fe
rnánde
z.A
sim
ismo
,la bú
squeda de p
resen
tar alo
s de
recho
s
humano
scomoune
lemen
tod
i
feren
ciado
rdebese
rpues
taencon
side
rac
ión
.

a
- Nue
valeg
is
lac
ión m
igra
tor
ia.
S
ibiende
sde med
iado
sdeladé
cadade
l‘90sein
icia
ronla
sdi
scu
sione
spa
rauna
nue
vano
rma
tiva m
igra
tor
ia,re
ciénpuedet
rata
rsey ap
roba
rseene
l2003
.Elp
roye
ctodeley
reda
ctado po
reld
ipu
tadoso
cia
l
ista Rubén G
ius
tin
ian
isecon
vie
rtef
ina
lmen
te enla Le
y
.87176 ye
25 spromu
lgadaenene
rode2004
. Dea
cue
rdoa No
vick(2005
),unase
riede
fa
cto
rescon
flu
yeronpa
ralaap
roba
ciónde
lpro
yec
to
,en
trelo
squede
sta
ca:e
lcon
sen
so
sob
re e
lpro
yec
to,la a
sun
ción de
l nuevo p
res
iden
te y de
l nue
vo D
ire
cto
r Na
ciona
l de
M
igra
cione
s, yla de
cis
ión po
l
ít
ica de
l gob
ierno nac
iona
l deimpu
lsa
rel MERCOSUR y
le
van
tarla
sre
str
icc
ione
salainm
igra
ciónp
roven
i
entedepa
íse
slim
ít
rofe
s.
En
trelo
scamb
ios má
simpo
rtan
tesquecon
sag
rae
sta no
rma
,sepuede men
ciona
rel
re
cono
cim
ien
tode
lde
rechohumanoa m
igra
r;de
lacc
esodelo
sinm
igran
tesade
recho
s
so
cia
lesbá
sico
scomolasa
ludylaedu
cac
ión
,aúnpa
raaque
l
losens
i
tua
cióni
rregu
lar
;el
de
recho a
l deb
ido p
roce
so en s
i
tua
cione
s de de
ten
ción y e
xpu
ls
ión
, alareun
i
fica
ción
fam
i
lia
r;aunt
rato
igua
lde
lquego
zanlo
sna
cion
a
les
;et
c.(N
ico
lao
,2008
).
O
tra mod
i
fica
ciónnosu
ti
lespo
rlacua
llano
rma
tivarea
lzalane
ces
idadcen
tra
ly
p
rio
ri
tar
ia deregu
lar
iza
ción
,sigu
iendola p
rem
isa gene
ral de e
stab
lece
r unrég
imenque
in
cen
ti
vealo
sex
tran
jero
saen
tra
r,re
sid
iryt
raba
jarenlaA
rgen
tinaden
trodeun ma
rcode
lega
l
idad(N
ico
lao
,2008
).A
sí,enca
sosdecon
sta
t
ara
lgunas
i
tua
cióndei
rregu
lar
idad
,la

76
D
ispon
ibl
eenh
ttp
://www
.in
fol
eg.g
ov.
ar/
inf
oleg
Int
ern
et
/ve
rNo
rma.do
?id=92
016

124
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

au
tor
idad“debe
ráconm
ina
rloaregu
lar
iza
rsus
i
tua
ción”
.Esde
cir
,elE
stadopuedede
tec
tar
unas
i
tua
cióni
rregu
lar
,yle
josdepena
l
iza
rconlae
xpu
ls
ión
,debeped
irqueseregu
lar
ice
.
Enfo
rma d
iame
tra
lmen
te opue
sta a
ltra
tore
cib
ido enlo
s‘90
,la nue
va no
rma
t
iva
e
xpre
sa una apue
sta alain
teg
rac
ión delo
s pa
íse
s de
l MERCOSUR
,oto
rgando alo
s
c
iudadano
sdelo
spa
íses m
iemb
rosya
soc
iado
sdela Un
iónAduane
raunt
ratod
i
feren
ciado
y má
sfa
vorab
lequea
ldelo
sinm
igran
tese
xtra
comu
ni
tar
ios
.Ilu
stracomoe
jemp
loe
lin
cisoI
de
lar
tícu
lo 23
, que con
side
rare
siden
testempo
rar
ios po
r mo
tivo de na
ciona
l
idad alo
s

Ciudadano
sna
tivo
sde E
stado
s Pa
rtede
l MERCOSUR
, Ch
i
ley Bo
l
ivia
,conau
tor
iza
ción
pa
rape
rmane
cerene
lpa
íspo
rdo
saño
s,p
ror
rogab
lesconen
trada
sysa
l
ida
s mú
l
tip
les”
.

A
sípuedea
fi
rma
rsequelanueva(yaunv
igen
te)ley m
igra
tor
iaimp
l
icauninéd
i
to
camb
iodelóg
ica
,def
ron
tera
sab
ier
tasengene
ral
,ydebú
squedadea
rt
icu
lac
iónreg
iona
l
.Y
en pa
lab
ras de Domene
ch(2011
: 138
)“…la v
is
ión o
fic
ia
l se d
is
tan
cia de
ldi
scu
rso
dom
inan
tedelo
saño
sno
ven
tacon
sti
tuidoento
rnoalaf
igu
radelainm
igra
ciónl
imí
tro
fe
comoamena
za. Aho
rasede
fineunapo
l
íti
ca m
igra
tor
iaba
jouna m
irada
,enp
rin
cip
io,que
p
riv
i
leg
ialo
s bene
fic
ios ola
s ven
taja
s delainm
igra
ción an
tes que su
s co
sto
so
de
sven
taja
s”.

b
-Prog
ramaPa
tr
ia G
rande
.
At
ravé
s delo
s de
cre
tosN
º 836
/04 y 578
/05
, se c
reó e
lProg
rama Na
ciona
l de
No
rma
l
iza
ción Do
cumen
tar
ia M
igra
tor
ia,cono
cidocomo Pa
tr
ia G
rande
.Elm
ismoe
suna
sue
rtedeamn
is
tíacuyoob
jet
ivoe
slaregu
lar
iza
ción m
igra
tor
iadelo
sex
tran
jero
sna
t
ivo
sde
lo
sEs
tado
sPa
rtede
l Me
rco
surysu
sEs
tado
sAso
cia
dos
,queseen
con
trabanre
sid
iendoen
e
lpa
ísconan
ter
ior
idada
l17deab
ri
lde2006
.
Segúnda
tosdelaD
ire
cciónNa
ciona
lde M
igra
cione
s(www
.mig
rac
ione
s.go
v.a
r),en
tre
e
l 2006y e
l 2008sein
scr
ib
ieron 423
.697 a
lProg
rama Pa
tr
ia G
rande
. De e
seto
tal
,se
o
torga
ron 98
.539rad
ica
cione
s pe
rmanen
tes(23
,3%
)y 126
.385rad
ica
cione
stempo
rar
ias
(29
,8%
).Lo
s187
.759in
scr
ipto
sre
stan
tes(44
,3%
)aunnocomp
leta
ronlado
cumen
tac
ión
reque
ridapa
rae
ltrám
itederegu
lar
iza
ción
.
Encuan
to ala
srad
ica
cione
ssegún e
l pa
ís de na
cimien
to,se puede ob
serva
rla
impo
rtan
ciaque mue
stranlo
sre
siden
tesdePa
ragua
y,Bo
l
iviayPe
rú,ene
seo
rden
,qu
iene
s
enfo
rmaag
regadarep
resen
tane
l94
,5%de
lost
rám
ite
sin
ic
iado
s(Ve
rFigu
raN
º12
).

125
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

F
igu
raN
º12.T
rám
i
tesderad
icac
ione
ssegúnpa
ísdenac
imien
to,ene
l ma
rcode
lProg
rama“Pa
tr
ia G
rande
”.
300
.000
248
.144
250
.000 58
,6%

200
.000

150
.000 24
,8%
104
.984
100
.000
11,
2%
47
.455
50
.000
10
.785 5
.349 4
.603 1
.247 914 216
0

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iaenbaseada
tosde
laD
irec
ció
nNac
iona
lde M
igrac
ione
s.

D
icho P
rog
ramajun
to ala nue
valeg
is
lac
ión m
igra
tor
iacon
sti
tuyen unave
rdade
ra
e
xcep
ciónenuncon
tex
toin
terna
ciona
lene
lcua
lla
sleg
is
lac
ione
smig
rato
ria
sseo
rien
tan
,
defo
rma ma
yor
i
tar
ia,a
lcie
rredepue
rta
salo
sext
ran
jero
s.
Laregu
lar
iza
ción ma
sivadeinm
igran
tesylacon
secuen
tepo
sib
i
lidaddequepuedan
ha
cerva
lersu
sde
recho
s(s
ind
ica
l
iza
ción
,aso
cia
ción
,demanda
slabo
rale
s,e
tc.
)tieneun
fue
rteimpa
ctoene
l me
rcadodet
raba
jo,yaquelo
sex
tran
jero
ssue
leno
cupa
rlo
semp
leo
s
quese en
cuen
tran enlo
sesca
lone
ssa
lar
ia
les má
s ba
jos ein
forma
les
, po
rlo que una
me
joraen
losm
ismo
s,impa
ctad
ire
ctamen
teentoda lae
sca
lasa
lar
ia
l.

5
. REPERCUS
IONES D
IRECTAS E IND
IRECTAS SOBRE EL SECTOR
HORT
ÍCOLA
.

E
steapa
rtadosep
roponeana
l
iza
ralguna
sdela
srepe
rcu
sione
s(d
ire
cta
seind
ire
cta
s)
que gene
ró e
lcon
tex
to po
l
ít
icoy e
conóm
ico de
l pa
ís en e
l pe
ríodo 1989
-2010sob
re e
l
se
cto
r ho
rt
íco
la. Pa
ra e
l
lo, se pa
rt
ió de una de
scr
ipc
ión dela
s po

ti
case
conóm
ica
sy
m
igra
tor
ias
, en
tend
iendo que amba
stu
vie
ronin
fluenc
ia sob
re e
l se
cto
r.A
sim
ismo
, se
de
sag
regóe
lpe
ríodoba
joe
stud
ioenunan
tesyunde
spué
sde
l2002
,ba
joe
largumen
to
quetan
tola
spo
l
ít
ica
seconóm
ica
scomola
smig
rator
iastu
vie
roncon
secuen
cia
sdi
sim
i
lesa
lola
rgode
lt
iempo
.

126
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

La p
resen
tac
ión de
l aná
l
isi
s sob
re e
limpa
cto en e
l se
cto
r ho
rt
íco
latend
rála
s
s
igu
ien
tesca
rac
ter
íst
ica
s:
 Serea
l
iza
rá,a
ligua
lquepa
rae
laná
l
isi
sdela
spo

t
ica
seconóm
ica
sy m
igra
tor
ias
,
enfo
rmade
sag
regada(año
s‘90ypo
st2002
)
 E
l aná
l
isi
s bá
sicamen
teserea
l
izasob
relo
sefe
cto
sque d
icha
s po
l
ít
ica
stu
vie
ron
sob
rela m
igra
ciónbo
l
ivianaene
lpa
ísysob
relain
corpo
rac
iónte
cno
lóg
icaene
l
se
cto
rho
rt
í la77.
co
 D
ichoaná
l
isi
sse
rásome
ro,po
rcuan
to má
sade
lan
tee
stap
rev
is
top
rofund
iza
rla
m
igra
ción(Cap
ítu
loIV
)ylate
cno
log
íadep
rodu
cciónho
rt
íco
la(Cap
ítu
loV
I)
.
E
sde
cir
,la
spo
l
ít
ica
seconóm
ica
sy m
igra
tor
iastend
ránunimpo
rtan
teimpa
ctosob
re
laho
rt
icu
l
turap
laten
seenpa
rt
icu
lar
,de
sta
cándo
sela m
igra
ciónbo
l
ivianaquesein
ser
taen
laa
cti
vidad
,comoa
sítamb
iénenlain
corpo
rac
iónte
cno
lóg
ica
.Y má
saún
,amba
sva
riab
les
in
tera
ccionan po
si
ti
vamen
te. Lo e
xtraño e
squela
spo

t
ica
seconóm
ica
ssonc
laramen
te
d
i
feren
tesenlo
s‘90ypo
st2002
,mien
tra
squela
s po

t
ica
smig
rato
ria
s, má
squed
i
feren
tes
,
son d
ico
tóm
ica
s.S
in emba
rgo
,lare
spue
statan
to dela m
igra
ción bo
l
ivianacomo dela
te
cno
log
íade
linve
rná
culonoe
slae
spe
radaoimag
inada
. Veamo
sen
ton
ceslava
l
idezde
78
la
sva
riab
lese
xpl
ica
tiva
sse
lecc
ionada
s .

5
.1)Con
tex
to,econom
ía,tecno
log
íay m
igrac
iónenlos‘90
.
Ene
lpe
ríodo1989
-2001ob
jet
ivamen
tesepuedede
scr
ib
irunaumen
tode
la m
igra
ción
l
imí
tro
feengene
ralybo
l
ivianaenpa
rt
icu
lar(Ve
rFigu
ra N
º13
).A
sim
ismo
,ex
is
teunafue
rte
in
corpo
rac
iónte
cno
lóg
icaene
lse
cto
rho
rt
íco
lap
l
aten
seenpa
rt
icu
lar
.La m
ismapuedese
r
eng
lobadaenloquesecono
cecomo“
tecno
log
íade
lin
verná
culo
”,cu
yae
volu
ciónenlo
s‘90
ha
cequela m
ismapa
sedeunasupe
rf
ic
iede30ha
sala
s471he
ctá
rea
squede
tec
tae
l
Cen
soHo
rt
íco
laBonae
ren
sede
l2001enlareg
iónde LaP
lata(CHBA
’01
).

77
E
lho
rt
icu
lto
rbo
liv
ian
oyl
ate
cno
log
íad
elin
ver
nácu
lor
esu
lt
arons
erl
osp
ila
resd
elat
ran
sfo
rma
ciónd
ela
e
st
ruc
tur
aho
rt
íco
laeng
ene
ral
,pl
aten
seenp
art
icu
lar
,del
osú
lt
imo
s20añ
os.
78
P
eroc
lar
oes

,la
smi
sma
snopu
edenex
pli
car
see
nsut
ota
lid
ads
imp
lem
ent
econe
lan
áli
siscon
tex
tua
ldel
a
po

ti
cae
con
ómi
cay m
igr
ato
ria
,po
rloqu
edi
cho
spro
ces
oss
ere
tom
aránd
esd
edi
fer
ent
esp
ers
pec
tiv
as en
c
apí
tul
ospo
ste
rio
res
.

127
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

F
igu
raN
º13
. Can
tidadyañodel
legadaa
laA
rgen
t
inadelaPob
lac
iónl
imí
tro
fe.
80
.000
P
ara
gua
y
70
.000

60
.000
Bo
l
ivi
a
50
.000

40
.000
U
rugu
ay
30
.000

20
.000
Ch
i
le
10
.000
B
ras
i
l
0
H
ast
a1969 1970
-1979 1980
-1989 1990
-2002
/3

Fuente: Elabo
rac
ión p
rop
ia en base a dato
s del INDEC. Encue
sta Comp
lemen
tar
ia de M
igrac
iones
In
ternac
ionales
.CensoNac
iona
ldePoblac
ión
,Hogare
syV iv
ienda
s2001.

Enp
rime
rté
rmino
,lale
ydeconve
rt
ib
il
idadseconv
ir
tióene
lpr
inc
ipa
les
tímu
lodela
m
igra
ciónbo
l
ivianaalaA
rgen
t
ina
.Elt
ipodecambioendondeunpe
soe
raequ
iva
len
teaun

larlepe
rmi
teae
stesu
jetoe
len
víodereme
sasendó
lare
scu
yava
lor
iza
ciónen Bo
l
ivia
e
ra mu
ysign
i
fica
t
iva
.
S
in emba
rgo
,lacon
ver
t
ibi
l
idad e
ra pa
rte de unconjun
to de med
ida
stend
ien
tesa
p
rofund
iza
rla
spo

t
ica
sneo
l
ibe
rale
s,s
iendore
spon
sab
lesdeunac
rec
ien
tede
socupa
cióny
cohe
ren
teca
ídade
lsa
lar
io.E
stas
i
tua
ción
,cla
roe
stá
,re
sul
tabaunde
ses
tímu
lopa
raun
su
jetocu
yoún
ico med
iodep
rodu
cciónd
ispon
ib
le-
tan
topa
rasusupe
rvi
ven
ciacomopa
rala
e
ven
tua
lacumu
lac
iónyg
irodereme
sas
-erasup
ropiafue
rzadet
raba
jo.
Sumadaalac

ti
cas
i
tua
ciónlabo
raldelo
saño
s‘90
,la
spo
l
ít
ica
smig
rato
ria
sde
lpa
ís
nosó
lo no ayudaban alaregu
lar
iza
ción de e
stesu
jeto
,sino que peo
r aún
,ex
is
tía una
campañadepe
rse
cuc
iónyho
stigam
ien
to.E
stapo

t
icachau
vin
is
tade
l menem
ismobu
scaba
de
svia
rlaa
ten
ciónenla
scau
sasde
lprob
lemadede
semp
leopa
racu
lpa loaunch
rdee
l ivo
e
xpia
tor
io, a qu
ien ademá
s selo a
soc
iaba conlai
lega
l
idad
,de
l
incuen
cia
, en
tre o
tro
s
ca
l
if
ica
ti
vospe
yora
tivo
s,s
inluga
raduda
s,in
fun
dado
syto
talmen
tea
le
jado
sdelarea
l
idad
.
Po
rlotan
to,e
ste m
igran
te no ca
l
if
icado
,in
forma
l, con una po
l
ít
ica m
igra
tor
ia
d
isc
rim
inado
rayenun ma
rcodefue
rtede
semp
leose v
ioob
l
igadonosó
loabu
sca
rtraba
jo
en á
rea
sprodu
cti
vastamb
iénin
forma
les
,sino que ademá
s con pé
sima
s cond
ic
ione
s
labo
rale
syremune
rac
ione
s. Noe
sra
ro,en
ton
ces
,quelo
sre
fug
iosqueen
con
tra
rone
sto
s
m
igran
tes ha
yan s
idolo
s dela con
stru
cción
,te
xt
il y ag
ricu
l
tura
,siendo e
l
losg
rande
s

128
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

demandan
tesde manodeob
ranoca
l
if
icada
.Yen
trelo
straba
josag
ríco
las
,sob
resa
leenla
p
rov
inc
iadeBueno
sAi
resunaa
ct
iv
idaddepo
rsi ma
rginadae
inv
is
ib
il
izada
:laho
rt
icu
l
tura
.
Ladependen
ciadee
ste m
igran
tepa
rao
fer
tarsu manodeob
raene
lse
cto
rho
rt
íco
la
sev
iopo
ten
ciadoene
l ma
rcode
:
 unafue
rte m
igra
cióne
st
imu
ladapo
runt
ipodecam
b
iosub
valuado
;
 la me
rma de po
sib
i
lidade
s det
raba
jo e
xtra
-ho
rt
íco
la deb
ido ala c

ti
ca
s
i
tua
cióno
cupa
ciona
lene
lpa
ís79.
E
stain
tera
cción
,sumada alain
forma
l
idad m
igra
toria
,la d
isc
rim
ina
ciónra
cia
lyla
pe
rse
cuc
iónpo
l
ít
icaredu
joe
lpode
rdenego
cia
ción an
tesu
semp
leado
res
,ene
steca
so,e
l
p
rodu
cto
r ho
rt
íco
la.A
sí,la e
xplo
tac
ión de e
stesuje
to e
s ma
xim
izadacon e
stecon
tex
to
e
xcep
ciona
l
.

Aho
ra b
ien
,elo
tro e
lemen
to que ca
rac
ter
izó a e
sta e
tapa e
slatecno
log
ía de
l
inve
rnácu
lo. Se d
iscu
te cómola e
xpan
sión de
lin
verná
culo en L
aPla
ta no só
lo se
ama
lgamaypo
sib
i
li
tag
rac
iasae
sta manodeob
ra,s
inoqueademá
sespo
sib
i
li
tadapo
rel
con
tex
topo
l
ít
icoye
conóm
icode
lpa
ísdelo
saño
s‘90
.
E
linve
rná
culo
,sib
ien apa
rece enlo
s año
s‘80
, surge confue
rza enlo
s‘90
,
p
rin
cipa
lmen
te en La P
lata
. E
xis
ten do
s teo
ría
s (no d
ico
tóm
ica
s) que e
xpl
ican su
su
rgim
ien
to,comoa
sítamb
iénha
yot
rosdo
selemen
tos(po
l
ít
icacamb
iarayape
rtu
rajun
toa
manodeob
ra)quepo
sib
i
li
tanofa
ci
li
tansu
inco
rpo
rac
ión
.
Encuan
toalo
scau
sale
sdesuimp
lemen
tac
ión
,alguno
sin
ves
tigado
res(B
i
fare
tt
iy
Hang
, 1997
) se apo
yan en e
lefe
cto que tu
vola expan
sión dela
s cadena
s de
supe
rme
rcado
sene
se m
ismope
ríodo
,pro
cesodecamb
ioqueimpa
ctaenlae
stru
ctu
ra
gene
ral de c
ircu
lac
ión y d
ist
ribu
ción delo
sprodu
cto
s ho
rt
íco
las
. A
sí,e
l pode
r de
nego
cia
ción80 se de
spla
za cada vez má
s ha
ciala
setapa
sfina
les
,oto
rgándo
le a
l
supe
rme
rcadounpe
sode
cis
ivo(B
i
fare
tt
iy Hang
,19
97;G
reeny S
cha
l
ler
,1996
;Vi
ter
iy
Ghe
zan
,2003
).E
stepode
rpo
sib
i
li
talaimpo
sic
ión oex
igen
ciadeunp
rodu
ctode ma
yor
ca
l
idad
. Cuando se hab
la de ca
l
idad
, se en
tiende bá
sicamen
te a una ca
l
idad v
isua
l

79
P
ara
lel
amen
te
,lo
smo
tiv
osd
elam
igr
aci
ónbo
liv
ia
naysucon
secu
ent
eac
ept
aci
ónd
econ
dic
ion
esl
abo
ral
es
p
aup
érr
ima
s,s
ede
sar
rol
laenlo
sCap
ítu
losIVyV
.
80
E
lpod
erd
ele
slabónd
ecom
erc
ial
iza
ciónqu
eseen
con
trab
amá
scon
cen
tradoenf
unc
iónd
efu
sion
esy
po

ti
casd
ede
sregu
lac
ións
eba
sab
aensupo
sib
il
idadd
eneg
oci
aci
ónconun
aprodu
cci
ónt
ota
lmen
tea
tom
izad
a,
yunE
stadoau
sen
te
.

129
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

(un
i
form
idaddetamaño
,co
lor
,sin man
cha
snip
icad
ura
s)yuna ma
yoramp
l
itudde
lpe
ríodo
deco
secha
.
O
tro
sin
ves
tigado
resin
ten
tanju
st
if
ica
rela
van
ce de
linve
rná
culo med
ian
telade
cis
ión
deunase
riedeen
trep
reneu
rs quev
ieronae
state
cno
log
íacomolav
íaded
i
fere
nc
iarsu
p
rodu
cto notan
to en can
tidad
,sino que en ca
l
idad y amp
l
itud de
l pe
ríodo de o
fer
ta
(Benen
ciae
tal, 1997
).E
s de
cir
,es
tate
cno
log
ía s
ibienin
cremen
tafue
rtemen
tela
p
rodu
cti
vidad
,nofuee
sasura
zóndeadop
ción
.Pr
inc
ipa
lmen
tede
sdef
ine
sdelo
s‘80
,el
p
rob
lemae
sdesob
rep
rodu
cción
,po
rloquelabú
squedayneces
idadded
ife
renc
iac
ión
de
lproduc
toresu
ltóe
lpr
inc
ipa
lat
rac
tivodelatecno ía.
log
Vemo
squeamba
steo
ría
s,le
josdese
rdi
cotóm
ica
s,b
ienpuedencomp
lemen
tarse
.Ya
sea po
rla
sex
igen
cia
s de
l Supe
rme
rcad
ismoy
/o po
r la bú
squeda de d
i
feren
cia
ción de
ho
rt
icu
l
tore
sen
trep
reneu
rs,late
cno
log
íade
lin
verná
culobu
scaga
ran
t
iza
runp
rodu
ctode
ma
yorca
l
idadyamp
l
itudde
lpe
ríododeco
secha
.
Aho
rab
ien
,es
tate
cno
log
íapo
seedo
simpo
rtan
tesex
igen
cia
s:
 A
l
tademandaydependen
ciadein
sumo
s.
 A
l
tademandade manodeob
ra.

Encuan
toalop
rime
ro,lademandade insumosnosel
imi
taalain
vers
iónpa
rala
con
stru
cciónde
lin
vernácu
lo(ene
l2010
,ap
rox
imad
amen
te$130
.000
/ha
).E
state
cno
log
ía
bu
scacond
ic
ione
sidea
lesdep
rodu
cción
,al
can
zándoseconunafue
rtein
corpo
rac
iónde
in
sumo
sex
terno
s(fe
rt
il
izan
tes
, ag
roqu
ími
cos
,co
rr
ec
tore
s de Ph
,et
c.)
, ma
yor
i
tar
iamen
te
impo
rtado
s.S
inoqueademá
ssudependen
ciadelo
smi
smo
sesca
sito
tal(Rambeaud e
tal,
2002
).E
staimpo
sic
ión de
lin
verná
culo pudo se
rre
lat
ivamen
tere
sue
l
ta po
rel mode
lo
impe
ran
teenlo
s‘90
.La
spo
l
ít
ica
sdeape
rtu
rayd
esregu
lac
iónpe
rmi
tie
rone
ling
resoa
lpa
ís
de a
lguna
sindu
str
iasylaimpo
rta
ción dein
sumo
sy b
iene
s de cap
i
tal a ba
josp
rec
ios
re
lat
ivo
s.A
sim
ismo
,elt
ipo de camb
io sub
valuado e
ra a
l
tamen
tefa
vorab
le pa
rala
81
adqu
is
ic
ión de d
icho
sin
sumo
s pa
rala p
rodu
cción des
tinada a
l me
rcadoin
terno . En
s
ínte
sis
,la a
l
ta demanda y dependen
cia dein
sumo
sque e
xige e
l paque
tete
cno
lóg
ico
adop
tado ma
yor
ita
riamen
teene
lCin
turónHo
rt
íco
laP
laten
sepudose
rre
sue
l
todeb
idoauna
fa
vorab
lere
lac
iónin
sumo
/produ
ctoquepe
rmi
tíalaape
rtu
raycon
ver
tib
i
lidad
.

81
D
ife
ren
tee
ral
asi
tua
ciónp
arae
lre
stod
els
ect
orag
rop
ecu
ari
oex
por
tado
rdecommod
it
ies
,endon
des
ibi
ens
e
ab
ara
taronl
osi
nsum
os ys
elog
ró u
nafu
ert
ete
cni
fic
ación
,lo
spr
eci
osr
eal
esp
ore
lti
po d
ecam
bion
o
com
pet
it
ivor
esu
lt
aronenun m
ode
lon
oren
tab
lesp
arap
rod
uct
ore
sdeb
ajae
sca
la
.

130
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Enre
lac
iónalamanodeob
ra,late
cno
log
íade
lin
verná
culoe
sunadelaspo
cascu
ya
in
corpo
rac
iónimp
l
ica ma
yordemandade manodeob
ra(Ga
rcíayKeba
t,2008
).E
sta ma
yor
demandade manodeob
rased
ioene
lca
sodelaho
rti
cul
turap
laten
seyaseaenfo
rma
ab
solu
tacomore
lat
iva
.Enunt
raba
jode Ga
rcíayKeba
t(2008
)quecompa
ralo
scen
sosde
1998y2005enLa P
lata
,elaumen
todela manodeob
raseve
ri
ficaenva
lore
sab
solu
tos
,
sob
reun
idaddep
rodu
ctoyaunsob
reun
idaddesupe
rfi
cie
.Es
tein
cremen
todelademanda
det
raba
joene
l ma
rcode
lin
cremen
todelo
sco
sto
s dep
rodu
cciónquee
xigee
lin
verná
culo
pudose
rre
sue
l
toa
jus
tandolava
riab
leh
istó
rica
:alt
raba
jado
r.A
sífuecomoe
lho
rt
icu
l
tor
bo
l
ivianocona
l
tane
ces
idaddet
raba
joyredu
cidacapa
cidaddenego
cia
ciónsein
ser
taen
un se
cto
rhi
stó
ricamen
tere
cep
tivo a
l m
igran
te,a
ltraba
jo p
reca
rio
, po
ten
ciándo
sela
e
xplo
tac
iónene
stecon
tex
to.

5
.2) Con
tex
to, econom
ía, tecno
log
ía y m
igrac
ión desde e
l 2002 has
ta la
ac
tua
lidad
.
Ha
ciaf
ine
sdelo
s‘90
,else
cto
rho
rt
íco
laen
traenc
ris
is
.La m
ismasee
xpl
ic
itabaen
unafue
rteca
ídadelademanday
,po
rende
,delo
spre
cio
s.E
stare
tra
ccióndabacuen
tade
la s
i
tua
ción e
conóm
ica de
l pa
ís(de
semp
leo
, ba
jasr
emune
rac
ione
s,e
tc.
). Una dela
s
e
stra
teg
iasadop
tada
sene
stecon
tex
tofuelain
corpo
rac
iónde
lin
verná
culo
,bu
scandola
d
i
feren
cia
ciónde
lprodu
ctoho
rt
íco
la. Ape
sardere
sul
tarunae
stra
teg
iadeca
rac
ter
íst
ica
s
ind
iv
idua
l
ista
,ele
fec
toag
regadoy“node
seado
”de
lin
verná
culoencuan
toa
laumen
todela
p
rodu
cti
vidadyp
rodu
cciónag
ravólas
i
tua
ción
.
Yaen1998sein
ic
iaunare
ces
iónene
lpa
ísquedura
rácua
troaño
s,loquerepe
rcu
te
enlademandayag
ravae
lprob
lemade“supe
rprodu
cción
”. Ene
lmi
smosen
tidoa
ctúala
impo
rta
cióndeho
rta
l
iza
sde
sdeB
ras
i
l,po
sib
i
li
tad
opo
relt
ipodecamb
iosob
reva
luado
.
EnEne
rode
l2002sede
rogalaLe
yde Conve
rt
ib
il
idadyla monedasede
valúaenun
82
p
rin
cip
io un 40%
, aunque en Ma
yo de e
se añoto
cólos 3
,86$
/1U$S .E
lefe
cto dela
con
tra
ccióne
conóm
icaene
laño2002yafuede
scr
ipto
. Re
staana
l
iza
rpo
runladocomo
impa
ctae
stapo
l
ít
icae
conóm
icasob
ree
lse
cto
rho
rt
íco
lap
laten
se,tan
toenfo
rmad
ire
cta
(bá
sicamen
tepo
relnue
vot
ipodecamb
iode
valuado
),comoenfo
rmaind
ire
cta
,eva
luando

82
Enp
rom
edi
o,e
ldó
lare
stu
voa$3
,21du
ran
tee
l20
02,m
ien
tra
squ
eene
l2003s
ees
tab
il
izóen$2
,95
/U$S
.
D
ich
are
lac
iónp
rác
tic
amen
tequ
eda
ríai
nmu
tab
leh
ast
aOc
tub
red
el20
08,end
ond
ecom
ien
zaun
adep
rec
iac
ión
l
ent
a(d
elp
eso
)pe
rocon
tin
uah
ast
all
ega
ral
os$
4/U$Sd
elaa
ctu
al
idad
.

131
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

larepe
rcu
sión dela e
volu
ción e
conóm
ica en gene
raly sure
lac
ión conla p
rodu
cción
ho
rt
íco
la.
Pa
ralop
rime
ro,lade
valua
cióndela monedatu
vounimpa
ctoto
talmen
tepo
si
ti
vopa
ra
lo
sse
cto
resv
incu
lado
salap
rodu
ccióny
/oe
xpo
rta
c
ióndecommod
i
tie
s(g
rano
sype
tró
leo
),
en donde s
ibienlo
sin
sumo
simpo
rtado
s se en
care
cían
,la mano de ob
ra pe
rdía su
in
ciden
cia enlo
sco
sto
s de p
rodu
cción
, alave
zqu
elacompe
ti
ti
vidad dela monedale
pe
rmi
tíaob
tene
runaren
tab
i
lidade
xtrao
rdina
ria
. Diame
tra
lsi
tua
ciónv
iv
ieronla
sac
tiv
idade
s
e
conóm
ica
scu
yop
rodu
ctoe
sde
stinadoa
l me
rcadointe
rno
,siendolaho
rt
icu
l
turaunode
e
l
las83.

spre
cisamen
te,laho
rt
icu
l
turap
laten
sehas
ido p
rin
cipa
lmen
tea
fec
tadapo
res
ta
sa
l
idadelaconve
rt
ib
il
idad
,deb
idoasus
is
temad
eprodu
cciónba
join
verná
culoa
l
tamen
te
depend
ien
teydemandan
tedein
sumo
s,e
lemen
tosqueensu ma
yor
íasonimpo
rtado
sy
r
igiéndo
seen
ton
cesava
lordó
lar
. Ag
roqu
ími
cos
,fe
rt
il
izan
tes
,plá
sti
cosysem
i
lla
shíb
rida
s
p
rác
ticamen
tepa
sanat
rip
l
ica
rsuva
lorenpe
sos
,encon
cordan
ciacone
lnue
vot
ipode
camb
io(Ga
rcíayHang
,2005
).
S
ibien(yape
sardelo
scua
troaño
sdere
ces
ión
)elnue
vo mode
loapa
ren
tabase
r
to
talmen
ted
is
fun
ciona
lpa
rae
lse
cto
rho
rt
íco
lap
l
aten
se,lafue
rtee
xpan
sióne
conóm
icade
l
pa
ísen
tre2002y2010compen
sólo
spe
rju
ic
iosre
ciéncomen
tado
s.
Laimpo
rtan
te y so
sten
idarea
cti
vac
iónimp
l
icó que la demanda sein
cremen
te
g
radua
lmen
te. Sumado a e
l
lo,lo
spre
cio
s tamb
ién aumen
taron deb
ido ala fue
rte
con
tra
ccióndelao
fer
ta(deho
rta
l
iza
senpa
rt
icu
lar
).Dee
sta mane
ra,de
sdee
l2002ha
stae
l
201084 sepuedea
fi
rma
rquepa
ralaho
rt
icu
l
turap
laten
ses
iemp
rehubounademandaque
supe
róalao
fer
ta.Todoe
stope
rmi
tióunc
rec
imien
toso
sten
idodelaa
ct
iv
idadenlo
súl
timo
s
o
choaño
s.E
lmi
smo
,pr
inc
ipa
lmen
tepa
ralaho
rt
icul
turadeLaP
lata
,fuelog
radoenba
sea
lain
ten
si
fica
cióndelainco
rpo
rac
iónde
linve
rná
cu
lo.A
sí,yape
sarde
ltipodecamb
ioque
in
cremen
talo
s co
sto
s delo
sin
sumo
simpo
rtado
s ca
rac
ter
íst
ico
s de e
state
cno
log
ía,la
supe
rf
ic
ieba
jocub
ier
tapa
sadela
s472ha
sene
l2001a má
sde2500ha
sene
l2010
(S
tav
isky
,2010
).

83
L
asex
por
tac
ion
esh
ort
íco
lasn
osu
per
ane
l4,5%d
elt
ota
ldel
aprodu
cci
ón. Ye
sta
ses
táncom
pue
sta
senu
n
99%po
rcebo
lla
,ajoyp
apa
,ho
rta
liz
asqu
enos
eprodu
cenenl
osC
int
uron
esV
erd
escom
oeld
eLaP
lat
a
(F
uen
te:F
oro F
ede
ral Ho
rt
íco
la- G
rupod
eTr
aba
joIn
form
aci
óny E
stad
ís
ti
casy SAGPyA DMAS
/da
tos
INDECyC
ens
oAg
rop
ecu
ario200
2eIn
form
ant
esd
els
ecto
r)
.
84
L
osp
rec
iosd
ela
sho
rta
liz
asco
rre
spon
dien
tesal
atem
por
ada2010
/11 m
ues
trans
ign
osd
esú
per
-of
ert
a.

132
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

C
laro e
stá que e
stec
rec
imien
to dela ho
rt
icu
l
tura nose e
xpl
icaso
lamen
teconla
rea
cti
vac
ióne
conóm
ica
,pe
ros
íhape
rmi
tidonosó
locompen
sarunt
ipodecamb
iocon
tra
rio
ala
s pa
rt
icu
lar
idade
s de
lse
cto
r ho
rt
íco
la p
laten
se,s
ino que ademá
s,le ha po
sib
i
li
tado
d
i
feren
cia
rseaún má
s(Ve
rCap
ítu
loV
I-Lap
rodu
cciónene
lCHP
).

Po
rot
ra pa
rte
,la po
l
ít
ica m
igra
tor
ia delo
s gob
ierno
s“k
irchne
ris
tas
”tamb
ién ha
mo
stradouncamb
ioimpo
rtan
teenre
lac
iónala
s medida
simpe
ran
tesenlo
saño
s‘90
.La
s
m
isma
s hanfa
vore
cido e
ltrán
si
to ylarad
ica
ción delo
s m
igran
tes de
l MERCOSUR
amp
l
iado
,ybo
l
iviano
senpa
rt
icu
lar
.Es
taspo
l
ít
ica
s“am
igab
les
”sesumanalarea
cti
vac
ión
delae
conom
íaengene
ralydelaho
rt
icu
l
turaenpa
rt
icu
lar
,siendova
riab
lesquee
stimu
lan
lacon
tinu
idaddelao
la m
igra
tor
iaha
ciae
lpa
ísy
/opo
rlo meno
s,lape
rmanen
ciadelo
s
bo
l
iviano
senlareg
ión
.Po
rúl
timo
,larea
cti
vac
ióndelaho
rt
icu
l
turap
laten
se,e
viden
ciadoen
laca
sit
rip
l
ica
cióndelasupe
rf
ic
iecub
ier
tat
ien
eunfue
rteco
rre
latoenla ma
yordemandade
manodeob
ra,aho
rayaenuncon
tex
to meno
spre
car
ioenre
lac
iónalo
s‘90(pe
rop
reca
rio
a
lfin
). Ae
store
stasuma
rlee
lar
raigoquegene
rarone
sto
smig
ran
tesene
lpa
ís,tan
topo
r
la
sinve
rsione
slle
vada
sacabo
,comopo
rela
cos
tumb
ram
ien
todesu
shi
josna
cido
sene
l
pa
ís.
E
sto
ses
tímu
lossoncon
tra
rre
stado
san
tela me
jorae
conóm
icade
lve
cinopa
ísba
joe
l
gob
iernodeE
vo Mo
rale
sAyma
.
A
sí,lo
sin
cen
tivo
s ala pe
rsi
sten
cia delo
s bo
l
iviano
s enla A
rgen
tina pud
ieron
con
tra
rre
sta
rla
sduda
squegene
raronlac
ris
isde
l pe
ríodo1998
-2002ylas me
jora
sso
cia
les
ye
conóm
ica
sdeBo
l
iviade
sdee
l2005ha
stalaa
ctu
aidad85.Loquenopud
l ieronimped
ire
s
laredu
cciónenlao
la m
igra
tor
iaha
cialaA
rgen
tin
a
,gene
randop
rob
lema
sdedé
fic
i
tde mano
deob
ra(Ve
r Ga
rcíay M
iere
z,2007b
).
E
sde
cir
,ape
sardela
spo

t
ica
smig
rato
ria
sfa
vorab
les
,larea
cti
vac
ióne
conóm
icaen
gene
ralyho
rt
íco
laenpa
rt
icu
lar
,la m
igra
ciónde
sdeBo
l
iviahade
cre
cidoygene
rauncue
l
lo
debo
tel
lapa
ralae
xpan
siónde
lse
c r86.
to

Ens
ínte
sis
,po
l
ít
icae
conóm
icay m
igra
tor
iaca
siopue
sta
sen
trelo
s‘90ypo
st2002
han dado comore
sul
tado unin
cremen
to con
stan
te de la supe
rf
ic
ie ba
jo cub
ier
ta y

85
T
rasl
are
ele
cci
ónob
ten
idaene
lañ
o2010
,elg
obi
ern
odeM
ora
less
eex
ten
der
áha
stae
laño201
5.
86
D
ich
oprob
lem
ased
esa
rro
lla
ráene
lCap
ítu
loV
.

133
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

e
volu
cione
smig
rato
ria
scon
tra
ria
sal“sen
tidocomún
”. Sup
rofund
iza
ciónyaná
l
isi
spe
rmi
te
in
terp
reta
r en pa
rte lo
s re
sul
tado
s. Y má
s aún
, en
tende
r su in
fluen
cia en la
s
t
ran
sfo
rma
cione
sde
lascua
lespo
seere
spon
sab
i
lida
d.

134
.
.

ano
la
l

a
°4
ANÁLI MOS20AÑOS.
.E SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TI

t
co
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

a
loN
s

l
M
atí
asG
arc
ía

i
s20año
í

aP
iv
rt

l
iaho

tu

rbo
enL
Cap
ítu
loIV-ELHORT
ICULTORBOL
IVIANOENLAPLATA
apí
r

to
imo
ra

cul
raag
t
l

i

rt
tu

lho
seenlo
c
ru

E
s
delaet
la
p ten

135
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

ELHORT
ICULTORBOL
IVIANOENLAPLATA
.

INTRODUCC
IÓN
.

An
ti
cipándono
s ala
s con
clu
sione
s dela
stran
sfo
rmac
ione
s de
lCin
turón Ho
rt
íco
la
P
laten
se(CHP
)yde
lre
stodelaho
rt
icu
l
tura(
reg
iona
lyna
ciona
l)delo
súl
timo
s20año
s,do
s
hans
ido(ys
iguens
iendo
)lo
spi
lare
sde
lmi
smo
:late
cno
log
íade
lin
vernácu
loye
lho
rt
icu
l
tor
bo
l
iviano
.
E
lpun
talte
cno
lóg
icosede
sar
rol
laráene
l Cap
ítu
lo V
I;de
lagen
teco
-re
spon
sab
lede
e
sta
spro
funda
stran
sfo
rma
cione
ssea
van
zaaho
ra.

E
lpropó
si
todee
stecap
ítu
loe
sde
scr
ib
iryca
rac
ter
iza
rlafo
rmaenqueung
rupode
campe
sino
s bo
l
iviano
s en p
roce
so de de
scompo
sic
ión
,tra
s m
igra
r ala A
rgen
t
ina
,
en
cuen
tranuná
reaqueleb
rindaopo
rtun
idade
s-Á
rea Ho
rt
íco
laBonae
ren
se-
,log
randouna
mo
vi
lidadso
cia
lyd
ife
ren
cia
cióncomop
rodu
cto
res cap
i
tal
is
tas
,apa
rt
irdeunae
stra
teg
iade
a
cumu
lac
iónquecon
ser
vae
lemen
toscampe
sino
s. Con
cre
tamen
te,sebu
scaiden
ti
fi
carla
s
lóg
ica
squeasuve
zes
tru
ctu
ranala
ses
tra
teg
iasdomé
st
ica
s,p
rodu
ct
iva
sycome
rcia
les
quelepe
rmi
t
ierone
sca
larso
cia
lye
conóm
icamen
teyd
i
feren
cia
rseenunpe
ríododet
iempo
re
lat
ivamen
tea
cotado
.Ta
lhas
idola magn
i
tuddee
step
roce
so,queva
rio
sau
tore
shab
lan
dela“bo
l
ivian
iza
cióndelaho
rt
icu
l
tura
”enA
rgent
ina(Benen
cia
,2006
;Ba
rsky
,2008
).
Pa
ra e
l aná
l
isi
s pa
rt
icu
lar delo a
con
tec
ido en La P
lata
, en una p
rime
ra pa
rtese
de
scr
ibe some
ramen
te e
lpro
ceso g
loba
l ba
jo e
stud
io: Paupe
riza
ción
, De
scompo
sic
ión
,
M
igra
ción y A
scen
so So
cia
l
. Con e
ste ma
rco
,se p
ros
igue conlaiden
ti
fi
cac
ión dela
s
e
stra
teg
iasdomé
st
ica
s,té
cni
cas
-produ
cti
vasycomerc
ia
lesqueca
rac
ter
izanae
staú
l
tima
e
tapa(A
scen
soSo
cia
l)de
lpro
cesog
loba
l
,quelepe
rmi
tie
ronype
rmi
tenae
stesu
jetoso
cia
l
unacap
i
tal
iza
ciónyd
i
feren
cia
ciónene
lse
cto
rhor
tíco
laa
rgen
tinoengene
ral
,yp
laten
seen
pa
rt
icu
lar87.
Enunate
rce
rapa
rte
,sed
iscu
tea
cercadesuc
las
i
fica
ciónt
ipo
l
ógi
ca(Campe
sinoy
/o
cap
i
tal
is
ta)
,ca
rac
ter
íst
icaqueadqu
iereg
ranimpo
rtan
ciaa
l momen
todeen
tende
rsulóg
ica

87
E
lpr
ime
rys
egun
doap
art
adoe
sun
asín
tes
isd
elo
scap
ítu
losI
IIyIVd
elaT
esi
sdeM
aes
tr
íaenE
stu
dio
s
S
oci
ale
s Ag
rar
iosd
eFLACSOt
itu
lad
a“L
ógi
casd
eacumu
lac
iónd
ecap
ita
lya
scen
sos
oci
ald
elh
ort
icu
lto
r
bo
liv
ian
o.S
uro
lenl
ast
ran
sfo
rma
cion
esd
elae
stru
ctu
raag
rar
iah
ort
íco
lap
lat
ens
eenl
osú
lt
imo
s20añ
os”
.

136
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

dea
cumu
lac
ióndecap
i
talyla
ses
tra
teg
iasre
sul
tan
tespa
racon
segu
ir
la.E
sde
cir
,set
rata
deana
l
iza
rnosó
lola
stran
sfo
rma
cione
squeé
lgene
róene
lse
cto
r,s
inoquetamb
iénla
s
t
ran
sfo
rma
cione
soe
volu
cione
ssu
fr
ida
s,d
iscu
t
iend
osupa
sopo
rdi
feren
test
ipo
log
ías
. Ya
con
tinua
ción
,ene
lcua
rto yú
l
timoapa
rtado
,seponeendeba
tes
ies
tae
volu
c
ióngua
rda
s
imi
l
itude
scone
lre
cor
ridol
levadoacabopo
rlo
s ho
rt
icu
l
tore
sita
l
iano
s.

1
. PAUPER
IZAC
IÓN
,DESCOMPOS
ICIÓN
-MIGRAC
IÓNYASCENSOSOC
IAL
.

Lain
fluen
ciayre
levan
cia que po
see e
l ho
rt
icu
l
tor bo
l
iviano enla a
ctua
les
tru
ctu
ra
ho
rt
íco
lae
sin
cue
stionab
le,yaseacua
l
icomocuant
ita
tivamen
te.Las
ign
i
fican
ciaa
lcan
zada
e
sunaca
rac
ter
íst
icaqueadqu
ieren
,cond
i
feren
tesg
rado
sdea
van
ce,enla ma
yor
íadela
s
reg
ione
sho
rt
íco
lasde
lpa
ís(C
fr
.Benen
cia
,2009
).
En e
ste p
rime
r apa
rtado se bu
sca de
scr
ib
iry e
xpl
ica
r, ba
jola denom
ina
ción de
P
“roceso G
loba
l”,e
lfenómenode mo
vi
lidadgeog
ráf
ica
,so
cia
lye
conóm
icacon
segu
idopo
r
lo
saho
raa
cto
resso
cia
les
.Elm
ismot
ienecomopun
todepa
rt
idaunsu
jetoque
,ba
joe
l
s
is
temadep
rodu
cciónt
ípi
camen
tecampe
sino
,su
freunp
roce
sodede
scompo
sic
iónha
cia
aba
joqueloob
l
igaasem
ipro
let
iza
rse
,bu
scandot
raba
joyaseaeno
tra
sreg
ione
sdeBo
l
ivia
comofue
radee
l
la. Dee
sta mane
ra,la m
igra
ciónha
cialaA
rgen
tinat
iened
ive
rso
sde
stino
s
ha
stacon
cen
tra
rse ene
lGran Bueno
sAi
re )88. E
s(GBA s en e
steluga
r, en uncon
tex
to
e
conóm
icode
term
inadoyconunte
rr
ito
riocon
st
itu
idopo
runacomun
idaddet
ran
smig
ran
tes
que gene
ran e
xte
rna
l
idade
s po
si
ti
vas
, quesel
leva acabo e
lpro
ceso decap
i
tal
iza
ción
,
a
scen
soso
cia
lyde
scompo
sic
iónha
ciaa
rr
iba
,eninte
rac
ciónconunase
riedee
stra
teg
ias
domé
sti
cas
,produ
ct
iva
s y come
rcia
les que set
rata
rán una vezf
ina
l
izado e
lpre
sen
te
a
cáp
i
te.

1
.1)Paupe
rizac
iónyDescompos
ición
.
E
sto
sho
rt
icu
l
tore
sde
lpa
ísl
imí
tro
fep
rov
ienen
,engene
ral
,defam
i
lia
scampe
sina
s
ba
jo cond
ic
ione
s de de
scompo
sic
ión (ha
cia aba
jo) en e
l con
tex
to de p
roce
sos de

88
E
lINDECd
enom
inab
ajoe
lté
rmi
nod
eGr
anBu
eno
sAi
res(GBA
)al
ameg
aciu
dada
rgen
tin
a,qu
ein
teg
raal
a
C
iud
ad A
utón
omad
e Bu
eno
sAi
resys
uex
ten
siónn
atur
alocon
urb
aci
ónd
e24p
art
ido
spe
rten
eci
ent
esal
a
p
rov
inc
iad
e Bu
eno
s A
ire
s,s
in con
st
itu
ir en s
u conju
nto un
a un
idad adm
ini
st
rat
iva (V
er h
:<t
tp:
/
/www
.in
dec
.gov
.ar
/nu
evaw
eb/
cuad
ros
/4/
fol
let
o%20g
ba.pd
f>
).

137
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

mode
rni
zac
ióncap
i
tal
is
ta(Benen
cia
,1999
).E
lmi
smohab
ríao
cur
ridoenfo
rmata
rdía
,en
con
cordan
cia con e
llen
to a
van
ce de
l cap
i
tal
ismo en Bo
l
ivia
. Mu
rmi
s(1991
) denom
ina
de
scompo
siión89 alare
c sul
tan
te de un p
roce
so en e
l cua
llo
seleme
nto
s cap
i
tal
is
tas
adqu
ierenp
reem
inen
ciapo
rsob
relo
selemen
toscampe
sino
s,gene
randosem
ipro
leta
rios
inos ob
campes iencap
ita
lis
tascampes
inos.
E
lpro
ceso de paupe
riza
cióny de
scompo
sic
iónsein
iciacon un
idade
sprodu
ct
iva
s
campe
sina
squenolog
rans
iqu
ieralarep
rodu
ccións
imp
le,en
con
trándo
seenp
roce
sode
de
scap
i
tal
iza
ción
. Pa
ra en
tende
rdi
cho p
roce
so en el cua
l se en
cuen
train
volu
crado e
l
ho
rt
icu
l
torbo
l
ivianodeLaP
lata
,debemo
scomen
zar ana
l
izandolo
spro
ceso
sdecamb
iode
lae
stru
ctu
raag
rar
iabo
l
ivianaengene
ral
,yde
lSude
stede
lpa
ísenpa
rt
icu
lar
.
La p
rodu
cción ag
rar
ia enla p
rime
ra m
itad de
lsig
lo pa
sado en Bo
l
iviaten
íac
laro
s
ra
sgo
sfeuda
les
.Lo
scampe
sino
svi
víanyt
raba
jaban eng
rande
sha
cienda
s,pa
ralocua
l
pagaban unaren
ta ent
raba
jo comb
inada con ob
l
iga
cione
s a ve
ces en d
ine
ro o en
p
rodu
cto
s.Pe
rotamb
iénene
lDepa
rtamen
todeTa
ri
jayreg
ione
saledaña
s(Ve
r MapaN
º7)
,
e
xis
tíanpeone
scu
yoe
stipend
iosed
iv
idíaene
lusu
fru
ctodeunapa
rce
layun mag
rosa
lar
io
(Pa
zBa
l
liv
ián
,2009
:27yss
).
La Re
volu
ción Na
ciona
lde1952(Ve
rJu
sto
,2007
)fueunh
i
topa
rae
lse
cto
rag
rar
io
bo
l
iviano
,cu
ya ma
ter
ia
liza
cióno
cur
reunañode
spué
s-1953
-cone
lin
ic
iodela Re
forma
Ag
rar
ia.
LaRe
formaAg
rar
iaimpue
sta
,comotoda
sla
sre
formasag
rar
ias
,sepuedeca
rac
ter
iza
r
comodemo
crá
tica
-bu
rgue
sayaque
,ene
scen
cia
,nod
escono
celap
rop
iedadp
rivada
.Es
demo
crá
t
icaensue
xpre
siónpo

t
icaan
tio
l
igá
rqu
icayp
rorepub
l
icana
;esbu
rgue
sapo
rsu
con
ten
idoan
t
ifeuda
lyp
rocap
i
tal
is
ta(U
rqu
id
i,197
6,enPa
zBa
l
liv
ián
,2009
:52
).
La Re
forma Ag
rar
iabo
l
iviana90 gene
rae
lde
rrumbede
lla
ti
fund
ioydelasre
lac
ione
s
feuda
les
,gene
rándo
secampe
sino
spa
rce
lar
ios
. Ba
joe
llemade“lat
ier
rae
sdequ
ienla
t
raba
ja”
, sele
soto
rgat
ier
ra a ca
si do
smi
l
lone
s de camp
esino
s,s
inindemn
iza
r alo
s
g
rande
s la
ti
fund
is
tas
. E
l rég
imen pa
rce
lar
io pa
só a se
r la fo
rma de p
rodu
cción
p
reponde
ran
te en Bo
l
ivia
, en donde g
ran pa
rte dela pob
lac
ión v
ive en pequeña
s

89
D
ife
ren
tee
selcon
cep
tod
ede
scam
pes
ini
zac
ión(L
en
in,1973
),conl
aem
erg
enc
iad
epro
let
ari
osyc
apit
al
is
tas
,
d
espo
jado
sdet
odoe
lem
ent
ocam
pes
ino
,au
ncu
andoprov
eng
and
euno
rig
enc
amp
esi
no.
90
L
osob
jet
ivo
sdel
aRe
form
a Ag
rar
iabo
liv
ian
afu
eron
:i)A
bol
irl
ase
rvi
dum
brec
amp
esi
na,pon
ert
érm
inoa
l
r
égim
enf
eud
ald
elat
ier
rayp
rop
orc
ion
art
ier
raal
osqu
enol
apo
sean
;ii
)El
eva
rlap
rodu
ct
ivi
dadd
elat
ier
ray
aum
ent
arl
aprodu
cci
ón m
edi
ant
eeld
esa
rro
llod
eun
ain
dus
tr
iaag
rar
iat
ecn
if
icad
ay mod
ern
a;i
ii
) Am
pli
are
l
m
erc
adoi
nte
rnoyp
erm
it
irl
ain
dus
tr
ial
iza
ciónd
elp
aís(U
rqu
idi
,1976
,enP
azB
all
ivi
án,2009
)

138
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

p
rop
iedade
slib
rescon manodeob
rap
rin
cipa
lmen
tefam
i
lia
r. Segúne
lde
stinop
rin
cipa
lde
lap
rodu
cción
,sepuedende
term
ina
rdo
stipo
sdep
rodu
cto
respa
rce
lar
ios
:lo
squep
rodu
cen
fundamen
talmen
te pa
ra e
l me
rcado ylo
s que man
tiene
n unimpo
rtan
te g
rado de
au
tocon
sumo
.
E
sta
ses
tra
teg
iasd
i
feren
cia
lesseco
rre
spond
íanen pa
rteconfa
cto
rese
xógeno
s.A
sí,
buena
sca
rca
ter
íst
ica
sag
roe
cológ
ica
ses
t
imu
labanlae
spe
cia
l
iza
cióndelo
scampe
sino
sen
ho
rta
l
iza
syf
ruta
squevend
íanenfe
ria
s. Pe
roená
rea
sconcond
ic
ione
sedá
fica
spob
res
,
l
luv
iase
sca
sasycon
cen
trada
sene
ltiempo
,yd
i
fi
cu
ltade
spa
rae
ltran
spo
rte
,lae
stra
teg
ia
delo
scampe
sino
ssese
sgabaa
lau
tocon
sumo
,conremanen
tesquee
ranvend
ido
sene
l
me
rcadopa
ralaadqu
is
ic
ióndea
lguno
spo
cosp
rodu
cto
s(remed
ios
,he
rram
ien
tas
,alguno
s
a
l
imen
tos
,etc
.)(Pa
z Ba
l
liv
ián
,2009
:61
). Ambo
s mode
losquesede
sar
rol
lanene
l Su
rde
Bo
l
ivia
,sib
ien aho
racon
tabanconla p
rop
iedad de lat
ier
ra, mue
stran d
i
ficu
l
tade
s pa
ra
a
lcan
zarlarep
rodu
ccións
imp
le.
Ene
lca
sode
lcampe
sinoquep
rodu
cep
rin
cipa
lmen
te pa
rae
l me
rcado
,su
rgenaho
ra
nue
vasfo
rma
sdee
xtra
cciónde
lplu
straba
jo.S
icon e
l mode
lofeuda
lerae
lte
rra
ten
ien
teyla
ren
talo quelo
sexpo
l
iaba
, en e
lrég
imen cap
i
tal
ista que a
van
zaba
,ese
l me
rcado e
l
en
cargado ded
icha e
xtra
cción
. Lo
spre
cio
sgene
ralmen
tee
stán po
rdeba
jo desuva
lor
,
t
ran
sfi
riendoe
lcampe
sinopa
rtedesut
raba
joalaso
ciedad(Pa
z Ba
l
liv
ián
,2009
:61
).A
l
pode
r de
l me
rcado
, sele suman do
s nue
vos agen
tes que e
xplo
tan a e
ste campe
sino
pa
rce
lar
iopo
st-
revo
luc
ión
:unoe
selcome
rcian
te(“
resca
tado
res ma
yor
is
tas
”ycam
ione
ros
)
queope
ranenfo
rmacua
simonopó
l
icaenfe
ria
scampes
ina
s,ye
lot
roe
selcap
i
talu
sura
rio
(Pa
zBa
l
liv
ián
,2009
:63
).
E
sto
stre
stipo
sdee
xtra
ccione
s(e
l me
rcado
,elcome
rcian
te,e
lusu
rero
),re
str
ingenla
po
sib
i
lidaddea
cumu
lac
ión
,siendoe
lde
fic
i
tte
cnológ
icoo
tra
lim
i
tan
teimpo
rtan
te.
Po
rúl
timo
,compa
rt
idacone
lcampe
sinodeau
tocon
sumo
,quedalal
imi
tan
tede
lbien
f
ini
toynorep
rodu
cib
le:lat
ier
ra.Aunqueaho
rae
stecampe
sinoe
sprop
ieta
riodelat
ier
ra,la
m
ismanoc
rece m
ien
tra
squelafam
i
lias
í. Po
rel
lo,notodalanue
vagene
rac
iónfam
i
lia
r
pod
rácon
st
itu
irnue
vaspa
rce
lasp
rodu
ct
iva
s.E
l
logene
rado
stipo
sded
rena
jese
conóm
ico
s.
Po
runlado
,ave
cessesubd
iv
idenla
spa
rce
lasgene
rando m
in
ifund
ios
,cu
ya me
rmaenla
supe
rf
ic
ieha
cequeha
stalarep
rodu
ccións
imp
lese
acadavez má
sdi
fíc
i
l.Po
rot
rolado
,ya
ve
ces pa
rale
lamen
te,lo
s que se quedan conlat
ier
ra“
indemn
izan
” alo
s demá
s.A
sí,
c
íc
li
camen
tesedebesa
carp
lus
traba
jode
laun
idad p
rodu
ct
ivapa
rala“comp
ra”de
lat
ier
ra.
Ambo
sgrupo
sseen
cuen
tranl
imi
tado
spo
relrég
imen dep
rodu
cciónpa
rce
lar
ioque
d
i
ficu
l
talain
corpo
rac
iónte
cno
lóg
ica
,laa
cumu
lacióndecap
i
talyaunlarep
rodu
ccións
imp
le.
Tamb
iénambo
s-aunqueen ma
yor med
idalo
s me
rcan
t
ili
sta
s-su
frendela
sex
tra
ccione
sde
l

139
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

aho
ranue
vorég
imene
conóm
ico(cap
i
tal
is
ta)quelo
s dom
ina
,rep
resen
tadopo
rel me
rcado
,
e
lcome
rcioy
lau
sura
.Elc
rec
imien
tona
tura
ldelafam
i
liacampe
sinased
iso
ciadeun med
io
de p
rodu
cción(
t
ier
ra) que no e
srep
rodu
cib
le. Todo e
sto ha pue
sto ala e
conom
ía
campe
sinaenunp
roce
sodec
ris
isypaupe
riza
ción
.Laag
ricu
l
turapo
rsíso
lanopuede
cub
ri
rsusub
sis
ten
cia
,po
rloquelo
scampe
sino
sdebenre
cur
ri
ralemp
leotempo
ralfue
ra
de
les
tab
lec
imien
topa
racomp
leta
rsu
sing
reso
s.Ya seacomoco
seche
ros
,jo
rna
lero
s,enun
pequeñocome
rcio
,ar
tesanado
,oe
leje
rci
ciodeo
fic
iosva
rio
s,sein
ic
ialade
scompo
sic
ión
po
rla apa
ric
ión de un nue
vo su
jeto
:el sem
ipro
letar
io(Pa
z Ba
l
liv
ián
, 2009
: 90
). La
p
lur
iac
tiv
idadre
sul
tan
tein
volu
craunde
scu
idoy
/o meno
rprodu
cción
,loqueob
l
igaauna
ma
yor ded
ica
ción ex
terna
, pud
iendo e
stoimp
l
ica
rtan
to s
imp
lest
raba
jose
xtrap
red
ia
les
pe
rmanen
tescomo m
igra
cione
sin
terna
sye
xte
rna
s. Ene
steca
soenpa
rt
icu
lar
,elsu
jeto
ba
joe
stud
io m
igraha
cia
laA
rgen
tinacomosem
ipro
leta
rio.

1
.2)M
igrac
ión
.
E
lin
ic
iodela m
igra
ciónde
sde Bo
l
iviaha
ciala A
rgen
t
inae
salgota
rdía(dé
cadade
l
‘30
)enre
lac
ióna
lre
stodelo
spa
íse
sla
tinoame
ri
cano
s.La m
ismae
simpu
lsadapo
relauge
dela
seconom
íasreg
iona
lesylaa
ltademandadecose
che
ros
,de
sta
cándo
see
ltraba
joen
e
lNo
rtede
lpa
ís(cañadea
zúca
rytaba
co)
,jun
toalavend
imiaylare
cole
ccióndea
joenla
reg
ióncu
yana
.
Comen
zadoyalasegundapa
rtede
lsig
lopa
sado
,la m
igra
ciónbo
l
ivianasein
ten
si
fi
ca
ycom
ien
zaad
ir
igi
rseha
ciae
lGranBueno
sAi
res
.Elcamb
iode
lde
stinosedeb
ióa
lpro
ceso
de me
can
iza
ción aho
rrado
ra de mano de ob
ra que mo
straba e
lse
cto
r ag
rope
cua
rio en
gene
ral
,comoa
sítamb
iénpo
rla
s me
jore
scond
ic
ione
slabo
rale
s(enre
lac
ióna Bo
l
iviaya
lo
s me
rcado
sdet
raba
jodela
spro
vin
cia
sde
lin
ter
iorde
lpa
ís)queca
rac
ter
izóalae
tapade
Indu
str
ia
li
zac
iónSu
sti
tut
ivadeImpo
rta
cione
senl
aArgen
tina(Ba
rskyy Ge
lman
,2005
:334
).
A
síe
scomoen1970 má
sdelate
rce
rapa
rtedelo
sbo
l
iviano
ssecon
cen
trabanenlau
rbe

simpo
rtan
tede
lpa
ís(Sa
ssone
,2000
).
F
ina
lmen
te, enlo
s año
s‘90
, con e
les
tímu
lo de un t
ipo de camb
iofue
rtemen
te
sob
reva
luado
,seob
servaunanue
vaypu
jan
teco
rr
ien
te m
igra
tor
iabo
l
ivianaqueen
cuen
tra
une
spa
ciodein
serc
iónene
l me
rcadodet
raba
johor
tíco
ladelo
sco
rdone
sdela
sgrande
s
c
iudade
s. La m
isma mue
stra g
ranin
fluen
cia enla co
nfo
rma
ción derede
s, como enla
con
sol
ida
cióndela
spree
xis
ten
tes
.

140
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

La m
igra
ciónde
sdeBo
l
iviain
clu
yóalato
tal
idaddesu
sdepa
rtamen
tos91,aunquecon
pe
sode
sigua
l
.Lo
sluga
resdedondep
rov
ienen ma
yori
tar
iamen
telo
sho
rt
icu
l
tore
ssonlo
s
va
l
les and
ino
s(Ta
ri
ja,O
ruro
)y e
l Su
r de
lAl
tip
lano(Po
tos
í)
. Comose de
sar
rol
ló en e
l
a
cáp
i
tean
ter
ior
,ha
stanoha
ce mu
cho
,ene
sto
súl
timo
sdepa
rtamen
tossep
rac
t
icabauna
ag
ricu
l
turadeca
rac
ter
íst
ica
scampe
sina
s:au
top
rodu
ccióndea
l
imen
tosycome
rcia
l
iza
ción
dee
xceden
tespa
raob
tene
rprodu
cto
squee
l
losnoprodu
cían(
loquerep
resen
tabaunt
ípi
co
s
is
temade P
rodu
cción Me
rcan
ti
lSimp
le)92,jun
toao
trog
rupoconpe
rf
il má
s me
rcan
t
il
.El
p
roce
sodepaupe
riza
ciónquelo
safe
ctabalo
sin
ci
tóa
ltraba
joe
xtrap
red
ia
l,nosó
loden
tro
de Bo
l
ivias
inotamb
iénf
ron
tera
sa ra93. A
fue sí, po
rsu pa
sadocampe
sinoy po
rse
rlo
s
Depa
rtamen
tos má
sexpue
sto
salaf
ron
teraconlaA
rgen
t
ina
,la ma
yor
íadelo
sho
rt
icu
l
tore
s
m
igran
tessonTa
ri
jeño
s(ochapa
cos
),Po
tos
ino
sy, en meno
r med
ida
,Oru
reño
s(Ve
r Mapa
N
º7)
.

91
Bo
liv
iae
sun
arepú
bli
cau
nit
ari
a,po

ti
cam
ent
esu
bdiv
idi
daennu
eveD
epa
rtam
ent
os:T
ari
ja
,Ch
uqu
isac
a
(
tam
biéncon
oci
dacom
oSu
cre
),C
och
abam
ba,O
ruro
,Ben
i,L
aPa
z,Po
tos
íyP
ando
.
92
L
aecon
omí
acam
pes
inae
s,p
araM
arx(200
2:185
),u
nae
con
omí
ame
rcan
ti
l:e
lcam
pes
inov
end
epa
ra
com
pra
r.L
aprodu
cci
ón m
erc
ant
ils
imp
leim
pli
cal
aut
il
iza
ciónd
eme
rcan
cía
s(M
)pa
raob
ten
erm
erc
anc
ías
,
u
ti
li
zan
docom
onex
oeld
ine
ro(D
),bu
scan
dol
asa
tis
fac
ciónd
ela
sne
ces
idad
es.
93
Po
res
tem
oti
vo,e
stesu
jet
osecon
sid
eraas
ími
smop
rin
cip
alm
ent
ecom
otr
aba
jado
r,an
tesqu
einm
igran
te
.

141
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Mapa N
º7. Prox
imidadte
rr
ito
ria
lconlaArgent
inadelos Depa
rtamen
tosdeTa
ri
jayPo
tos
í,ysuin
f
luenc
iaene
l
f
lujo m
igra
tor
iohac
iaelÁreaHort
íco
laBonaerense(
AHB)
.

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

Lain
serc
ión en un n
icho ag
rope
cua
rio como e
sla hor
ticu
l
turafue po
sib
i
li
tada y
po
ten
ciada ya que e
sto
s sem
ipro
leta
rio
s se a
jus
taban a
rmon
izadamen
te ala Fun
ción
Ma
croe
conóm
ica de P
rodu
cción Ho
rt
í la94. La m
co isma e
staba compue
sta po
r una a
l
ta
demandadefue
rzadet
raba
joyba
jae
xigen
ciaent
ier
raycap
i
tal
.Sib
ienhubocamb
iosen
e
lse
cto
r,laho
rt
icu
l
turaauns
igues
iendolaqueme
jorseadap
taae
stet
ipodesu
jeto
.

La m
igra
cióne
sunp
roce
soe
spa
cia
lquep
rovo
ca mu
cho má
squeunared
is
tr
ibu
ción
pob
lac
iona
l
,gene
rat
ran
sfo
rma
cione
sene
lte
rr
ito
riodeo
rigenyde
stino
,ensue
stru
ctu
ray
fun
ciona
l
idad
.
Lo
sbo
l
iviano
sasen
tado
sená
rea
sdep
rodu
cciónho
rtí
colade
lpe
riu
rbanobonae
ren
se
sein
scr
ibenenunfenómenode m
igra
ciónconca
rac
ter
íst
ica
sdet
ran
sna
ciona
l
idad(Ve
r
S
chi
l
ler e
t.a
l, 1994
, en Benen
cia y Geymona
t, 2005
). E
ste con
cep
to con
cibela
con
forma
ción dete
rr
ito
rio
sprodu
cti
voscon
st
itu
ido
s po
rcomun
idade
s det
ran
smig
ran
tes
,
cu
yosin
teg
ran
tesde
sar
rol
lanuncompo
rtam
ien
top
rop
io-d
i
feren
tede
ldelo
spob
lado
resde

94
S
eden
omin
aFun
ción M
acro
econ
ómi
cad
eProdu
cci
ónal
acom
ple
jar
ela
ciónqu
ein
dic
ala
spropo
rci
one
sen
qu
etr
aba
jo,c
api
talyr
ecu
rso
sna
tur
ale
ssecon
juganp
araeng
end
rare
lprodu
ctod
ede
term
inados
ect
or(C
ast
roy
L
ess
a,1981
:20
)

142
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

lo
s pa
íse
s de o
rigeny de
l delo
s de de
stino
- quel
es pe
rmi
te en
fren
tar de una mane
ra
s
ingu
larla
scon
secuen
cia
s dela
scr
is
ise
conóm
ico
-po
l
ít
ica
s quese p
rodu
cen en ambo
s
te
rr
ito
rio
s na
ciona
les
. En
tre lo
s e
lemen
tos que con
forman d
icho compo
rtam
ien
to
t
ran
sna
ciona
l
, Benen
cia(2006
)de
sta
ca:e
lusoder
ede
sfam
i
lia
respa
rae
lde
spla
zam
ien
to
te
rr
ito
ria
l
;lo
sla
zosdere
lac
ióncon
tinuaconlascomun
idade
sdeo
rigen
;lacomb
ina
ción
en
treunafue
rteendogam
ia,quecohe
siona
,ylatenen
ciadeunafam
i
lianume
rosa
,con
ma
yor
íadeh
i
josa
rgen
tino
s;la
ses
tra
teg
iase
conómi
casquele
spo
sib
i
li
tane
lacce
soala
t
ier
ra(e
laho
rro
,laau
toe
xplo
tac
iónye
lpré
stamoded
ine
ro)yalacome
rcia
l
iza
ciónp
rop
ia
delap
rodu
cciónho
rt
íco
la.Todo
sés
tossone
lemen
tosquea
yudanada
rcon
tinu
idadala
cadena m
igra
tor
iaycohe
siónalacomun
idadt
ran
sna
ciona
lquesehacon
formado
.Es
ta
con
cep
ción se
ría s
imi
lara
l“en
cla
ve é
tni
co”(W
i
lso
n y Po
rte
s, 1980
), de
fin
ido como e
l
con
jun
todeinm
igran
tesquesecon
cen
tra enun e
spa
cio d
is
tin
ti
voyque at
ravé
s dela
so
l
ida
ridadyo
rgan
iza
ciónp
ropo
rcionaasup
rop
iacomun
idadé
tni
caunn
ichop
roteg
idode
opo
rtun
idade
spa
raha
cerunaca
rre
racon mo
vi
lidadylog
rarunau
toemp
leo(Benen
ciay
Qua
ran
ta,2006a
).
E
steen
cla
veé
tni
core
sul
taráunodelo
spi
lare
sdela
scen
soso
cia
ldee
sto
ssu
jeto
s,
log
radaenuncon
tex
toquesepe
rmeab
i
liza…
.

1
.3)AscensoSoc
ial
,Con
tex
toyPe
rmeab
il
idad
.
Lo
smig
ran
tesengene
ralbu
scanuncamb
iodev
ida
,yene
lca
sodelo
sho
rt
icu
l
tore
s
bo
l
iviano
s,bu
scabane
lpa
sodeunae
conom
íadesubs
is
ten
ciaaunaeconom
ía mone
tar
ia
quele
spe
rmi
taob
tene
rune
xceden
tee
conóm
icoquesa
t
isfagala
snue
vasne
ces
idade
sque
ten
ían
.Pa
rae
l
lo,con
tabanún
icamen
teconsuabund
antefue
rzadet
raba
jo.Pe
ronoe
rae
sa
suún
icahe
rram
ien
ta:o
sten
tabanconlacon
cien
ciadeloquepuedenha
cerpa
raadap
tarse
alas
i
tua
ciónquele
sto
cayalave
ztran
sfo
rma
resarea
l
idadenbúsquedanosó
lode
a
cumu
lac
ión
,sinoquetamb
iéndes
tatu
s(Benen
cia
,1997
:173
).
E
lcon
cep
tode mo
vi
lidadso
cia
lha
cere
feren
ciaa
lpa
sodelo
sind
iv
iduo
sdeune
stra
to
so
cia
lao
tro
,odeung
rupoao
tro
.Yene
lcon
tex
todeunaso
ciedadd
i
feren
ciadaenc
lase
s
so
cia
les
,cu
yascapa
sseen
cuen
tranje
rarqu
izada
s,sepuedehab
larde mo
vi
lidadve
rt
ica
len
sen
tido a
scenden
te o de
scenden
te(D
i Te
l
la, 1989
).La e
stra
ti
fi
cac
ión quese adop
ta e
s
aque
l
la va
lora
ción so
cia
l deind
iv
iduo
s o fam
i
lia
s ba
sada en c
ri
ter
iose
conóm
ico
s,

sicamen
te,cuan
tíadefuen
tes mone
tar
iosqueasu ve
zdependenenpa
rtede
lafuen
tede
lo
smi
smo
s. De e
sta mane
ra,lae
sca
lera bo
l
iviana de
scr
ipta po
r Benen
cia en e
lÁrea
Ho
rt
íco
la Bonae
ren
seen
tre med
iado
sdelo
s‘70y med
iado
sdelo
s‘90po
seeunp
rime
r
pe
ldaño que e
sel de peón o a
sala
riado
,compue
sto po
rmig
ran
tesre
ciénl
legado
s ala

143
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

reg
ión
,cu
yoún
icofa
cto
rdep
rodu
cciónd
ispon
ib
lee
ssu manodeob
ra.E
lsegundoe
stra
to
se
ríae
ldet
raba
jado
r-med
iero
,ca
rac
ter
izadopo
runm
igran
teysufam
i
liaque
,acamb
iode
apo
rta
rtodasufue
rza det
raba
jo,“a
cue
rdan
”con el pa
trónre
cib
ir un po
rcen
taje dela
p
rodu
cción
.El3
ºes
tra
to e
sel de p
rodu
cto
rar
renda
tar
io, en donde e
lmig
ran
te nosó
lo
adqu
ir
iócono
cim
ien
tospa
rage
st
iona
runaqu
inta
,sinodecap
i
talpa
raa
lqu
i
larunat
ier
ray
pone
rseap
rodu
cir
. Enlo
súl
timo
saño
s,see
viden
ciaunacon
sol
ida
ciónene
les
tra
tode
p
rodu
cto
ryunain
trodu
ccióna
les
labóndecome
rcial
iza
ción
,ex
is
tiendod
i
feren
tesg
rado
sde
a
van
ceene
lmi
smo(Benen
cia& Qua
ran
ta,2006a
; Ga
rcíae
tal,2008
).
De e
sta mane
ra,se eng
lobacomot
raba
jado
restan
to a peone
scomoa med
iero
s,
ob
ten
iendo e
lpr
ime
rosu
sing
reso
s de unsa
lar
ioye
lsegundo de unpo
rcen
taje dela
s
ven
tas
.Mien
tra
s que e
lprodu
cto
r(“pa
trón
”) ob
t
ien
e un bene
fi
cio po
rla
sven
tas desu
s
p
rodu
cto
sho
rt
íco
las(Ve
rFigu
raN
º14
).

F
igu
raN
°14
. LaP
lata
.Es
tra
ti
f
ica
ciónso
cia
l,fuen
tesdeing
res
oypo
sib
i
lidaddeacumu
lac
ión
.
Mov
il
idad Fuen
tesde Pos
ibi
l
idadde
C
ate
gor
íaos
tatu
sso
cia
l
V
ert
ical Ingre
so Acumula
ción
Peón 1
ºpe
ldaño S
ala
rio +
T
rab
ajado
res
%delas
Med
iero 2
ºpe
ldaño ++
venta
s
B
en e
fi
ciopor
P
atron
es P
rodu
cto
r 3
ºpe
ldaño +++
lasvent
as
Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iaenbaseaBenen
cia(1999
).

Pa
rad
ichoa
scen
so,e
lgradodepe
rmeab
i
lidad
,de
fin
idocomolad
ispo
sic
iónpa
rala
mo
vi
lidadso
cia
lenunluga
ry momen
todado
,esuna va
riab
ledes
ign
if
ica
t
ivaimpo
rtan
cia
quefa
ci
li
taoen
torpe
cee
lpro
ceso
.Sib
ienla m
ismae
sba
ja,ene
lca
sode
lÁrea Ho
rt
íco
la
Bonae
ren
se(AHB
)hasu
fr
ido mod
i
fica
cione
sene
ltiempo
. Ene
sesen
tido
,enunre
cien
te
t
raba
jo(Ga
rcíay Keba
t,2008
)serea
l
iza
ronaná
l
isi
scompa
rat
ivo
sde Cen
sos Ho
rt
íco
las
,
log
rándo
sein
fer
irquet
rasladeva
lua
ciónde
l2002hubounimpo
rtan
tec
ier
redequ
inta
s,
a
fec
tandotan
to ala mano de ob
ra que a
l
lí se de
sempeñaba(bá
sicamen
te med
iero
s
bo
l
iviano
s)comoo
cas
ionandounaredu
cciónene
lcos
todea
lqu
i
lerdelat
ier
ra.E
sta
sse
rían
pa
rte dela
scond
ic
ione
s ob
jet
iva
s de pe
rmeab
i
lidad pa
rala mo
vi
lidadso
cia
l que hab
ría
in
tera
ccionadopo
si
ti
vamen
tecone
lpro
cesodea
cum
u
lac
ióne
jerc
idapo
res
tosm
igran
tes
,
tan
toensuro
ldepeón
,de med
iero
,dep
rodu
cto
rcomodep
rodu
cto
r-come
rcian
teene
sto
s
ú
l
timo
s20año
s.

144
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

T
rase
step
roce
sodepaupe
riza
cióndecampe
sino
sen Bo
l
ivia
,de
scompo
sic
ión(ha
cia
aba
jo) asem
ipro
leta
rio
s,m
igra
ción ha
cia A
rgen
t
ina en dondese gene
ra ocon
sol
ida un
en
cla
ve é
tni
co, re
staiden
ti
fi
car una se
rie de e
stra
teg
iasp
rodu
ct
iva
s, come
rcia
lesy
domé
sti
casque
,en
inte
racc
ióncone
lcon
tex
toe
conóm
icoypo
l
ít
ico
,de
term
inalapo
sib
i
lidad
dea
cumu
lac
ión
,di
feren
cia
ciónya
scen
soso
cia
l(descompo
sic
iónha
ciaa
rr
iba
).

2
. ESTRATEG
IAS COMB
INADAS DE ACUMULAC
IÓN DE CAP
ITAL Y ASCENSO
SOC
IAL
.

Seco
inc
idecon Pa
chano(1980
:497
)enque“…pa
raen
tende
runfenómenocomo
e
stenoset
ratadecono
cercuán
toa
cumu
launp
roduc
tor
,sino má
sbiendecomp
rende
rla
fo
rmacomorea
l
izae
lpro
ceso
…”E
sde
cir
,elfenómenodea
scen
soso
cia
llog
rado po
run
g
rupo de ho
rt
icu
l
tore
s bo
l
iviano
sese
viden
te, pe
ro re
stan de
sen
traña
r cue
st
ione
s que
de
scr
ibanc

ti
camen
teycon ma
yorg
radodede
tal
le e
stae
tapade
lpro
ceso
.
En e
ste p
roce
so de a
scen
so so
cia
l du
ran
telo
s año
s ‘90 y
,pr
inc
ipa
lmen
te, po
st-
de
valua
ción
,nosó
lolog
ransusupe
rvi
ven
ciaene
les
tra
todep
rodu
cto
ralquea
rr
ibanen
unas
i
tua
ción mu
ypre
car
ia,s
inoque
, má
saun
,ev
iden
cianunain
inte
rrump
idacap
i
tal
iza
ción
y avan
ce en e
les
labón decome
rcia
l
iza
ción
.Alguna
s de e
sta
ses
tra
teg
iasfam
i
lia
res de
95
rep
rodu
cción l
levada
s a cabo po
res
tos ho
rt
icu
l
tore
s bo
l
iviano
s soniden
ti
fi
cada
sy
some
ramen
tede
sar
rol
lada
sene
stesegundoapa
rtadode
lar
tícu
lo.

S
ibiennose puedee
stab
lece
runaco
rre
lac
iónc
larayd
ire
ctaen
trelo
sdi
feren
tes
pe
ldaño
sdelae
sca
lerabo
l
ivianaype
ríodo
sdet
iempo
,sísepuedehab
lardee
stad
íosde
augedecadae
slabón-má
so meno
s ma
rcado
s-confa
sest
ran
sic
iona
lesen
treunayo
tra
.
Dee
sta mane
ra,la“e
tapadepeón
”predom
inabaha
sta med
iado
sde1990
.La med
ier
ía
com
ien
zaac
rece
renfo
rmare
lat
ivayab
solu
taa me
didaquea
van
zaladé
cadadelo
s‘90
,
p
rin
cipa
lmen
tepo
rela
rr
ibodenuevo
smig
ran
tesquet
ienenunb
revepa
sopo
relpe
ldaño
de peón o b
ien lo sa
l
tean
. F
ina
lmen
te, ha
y un impo
rtan
te pa
saje de med
iero
s
p
rin
cipa
lmen
te,ypeone
sen meno
rgrado
,ha
ciae
lsta
tus dep
rodu
cto
ry,ena
lguno
sca
sos
,

95
L
lam
amo
ses
tra
teg
iasf
ami
lia
resd
erep
rodu
cci
ónal
osp
lan
esqu
eel
abo
ranl
asf
ami
lia
spa
ral
ogr
arm
ant
ene
r
om
ejo
rars
uscon
dic
ion
esd
evi
day
/osus
ta
tuss
oci
alal
ola
rgod
elt
iem
po,yal
asm
edi
dasd
etod
oti
poqu
e
t
omanp
araa
lcan
zard
ich
olog
ro.

145
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

mo
strandoa
van
cesene
les
tra
todecome
rcian
te.E
stefenómenoo
cur
rede
sdef
ina
lesdelo
s
‘90
,aunquecob
rag
ranre
levan
ciaenlapo
st-de
valu
ac
ión(de
l2002a
l2004
).
A med
ida que se a
van
za enla e
sca
lera bo
l
iviana,la
ses
tra
teg
ias se mod
i
fican
,
ob
servándo
seunin
cremen
todelaf
lex
ib
il
idad
,elap
rend
iza
jedelo
sse
cre
tosdelaa
ct
iv
idad
ye
lrie
sgo
,cohe
ren
temen
tecone
l ma
yorn
ive
ldea
cumu
lac
ión
.

2
.1)E
tapacomopeón
.
Emp
ír
icamen
te se ob
serva quelo
s m
igran
tesl
imí
tro
fes (y p
rin
cipa
lmen
telo
s
bo
l
iviano
s) hanten
ido unain
serc
ión ma
rgina
l en e
l me
rcado det
raba
jo,fun
ciona
l ala
demanda de emp
leo
s decond
ic
ione
syremune
rac
ione
spre
car
ias
.Es
to has
ido po
sib
le
deb
ido a
l ap
rove
cham
ien
to quelo
sprodu
cto
res rea
l
izan de unt
raba
jado
r con ba
ja
ca
l
if
ica
ción
,encond
ic
ione
sdere
siden
ciai
rregu
laryconunadependen
ciato
taldesu mano
deob
racomoún
icoing
resopa
rasusupe
rvi
venc
ia,loquegene
rat
raba
jado
resfá
ci
lmen
te
e
xplo
tab
les(Benen
cia
, 2006
). A pe
sar de e
stas
i
tuac
iónycon e
ltran
scu
rso de
ltiempo
,
mu
cho
s de e
l
los han pod
ido e
volu
ciona
r ha
cia e
l me
rcado det
raba
jo m
ix
to ein
clu
sive
,
a
scende
rha
stacon
st
itu
irunapequeñaemp
resafam
i
lia
r.
Apena
sar
riban alareg
ión
, com
ien
zan at
raba
jar como peón enla
s qu
inta
s,
gene
ralmen
tere
comendado
s po
rvie
jos med
iero
s quelo
s cono
cen(po
r se
rfam
i
lia
res
,
cono
cido
sop
roven
ien
tesdela m
ismap
rov
inia96 oreg
c ióndeBo
l
ivia
)ob
ienpo
rprodu
cto
res
pa
isano
squelo
svanabu
sca
raBo
l
ivia
.Elob
jet
ivodob
leene
stap
rime
rae
tapae
s,ademá
s
degana
rsee
lsu
sten
to,ap
rende
race
rcadelaa
cti
vidadp
rodu
cti
vaho
rt
íco
la.Yaques
ibien
la ma
yor
ía de e
sto
smig
ran
tese
rancampe
sino
s quet
raba
jaron du
ran
tetodasuv
idala
t
ier
ra,larea
l
idadind
icaquelaho
rt
icu
l
turacome
rc
ia
llaap
rend
ieronaqu
í,enfo
rmaaná
logaa
lo
smig
ran
teseu
ropeo
sdelap
rime
ra m
itadde
ls oXX97.
ig
l
Ene
stae
tapa
,lap
rin
cipa
les
tra
teg
iasecen
trabaenlacon
tra
cciónde
lcon
sumoyla
au
toe
xplo
tac
ióndelafue
rzadet
raba
jo.Cuandolograbana
cumu
larc
ier
tocap
i
tal
,tra
íanasu

96
L
adi
vis
iónpo

ti
cad
eBo
liv
iae
stácom
pue
stapo
r11
2pr
ovi
nci
asqu
esed
is
tr
ibuy
enenl
os9 D
epa
rta
men
tos
qu
efo
rmanp
art
ede
lpa
ís
.As
í,l
osd
epa
rtam
ent
osy p
rov
inc
iasen Bo
liv
ias
erí
an,an
álog
amen
te
,loqu
een
A
rgen
tin
ased
enom
inanp
rov
inc
iasyp
art
ido
s.
97
“…
En e
lal
tip
lanol
a ho
rt
icu
ltu
ra no e
srea
li
zada con p
ropó
si
tos com
erc
ial
ess
ino como m
edi
ode
s
ubs
is
ten
cia[…
]las
ubs
is
ten
cias
ecomp
let
aconl
acr
ian
zad
ean
ima
les
,fund
amen
talm
ent
edech
ivo
syo
vej
as.
E
sta
súl
tima
seno
cas
ion
ess
onemp
leada
spa
rat
ran
sac
cion
escom
erc
ial
esm
edi
ant
elav
ent
ade
lan
ima
lo d
esu
l
ana[…
]sep
ued
epe
rci
birq
uee
slam
ismae
str
ateg
iaqu
eemp
lea
ronl
osp
rim
ero
spob
lado
reseu
rop
eosenl
a
l
oca
lidad
.”(K
ras
eryO
cki
er,2008
).

146
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

fam
i
liaquehab
íaquedadoenBo
l
ivia
.As
í,conunama
yoro
fer
tade manodeob
raysumado
alo
scono
cim
ien
tos que hab
ían adqu
ir
ido enla a
ctiv
idad
,prop
ic
iabansucon
tra
tac
ióny
a
scen
socomo med
iero
.
An
tesdelo
saño
s‘90hab
íaunc
ircu
i
todet
raba
jo s
inin
verná
culo
,quedemandaba
manodeob
rae
sta
ciona
ly,po
rlotan
to,gene
rabaunt
raba
jado
rgo
lond
rina mu
ydepend
ien
te
de
lcl
ima
. Unodelo
sci
rcu
i
tose
rae
llle
vadoacabopo
rlo
sco
seche
rosyemba
lado
resde
toma
te,pa
raqu
iene
slatempo
radaa
rran
cabaen Co
rr
ien
tesenin
vie
rno
,luegosed
ir
igíana
l
no
rtede
lÁrea Ho
rt
íco
la Bonae
ren
se(E
scoba
r)ypo
rúl
timoa Ma
rde
lPla
ta,pa
raluego
re
in
ic
iare
lci
clonue
vamen
teenCo
rr
ien
tes
.
Yaenlo
s‘90
,lafue
rtein
corpo
rac
ióndelate
cno
log
íade
linve
rná
culo-p
rin
cipa
lmen
te
enLa P
lata
-oca
sionócamb
iosdeen
vergadu
raenlaa
ctiv
idad
.Es
tate
cno
log
íarequ
iere
ma
yorcan
tidadde manodeob
rapo
run
idaddesupe
rfi
cie
,alavezquea
tenúalafue
rte
e
sta
ciona
l
idad dela p
rodu
cción a campo
, requ
ir
iéndo
se en
ton
ces con
tinu
idad enla
demandadet
raba
jado
resdu
ran
teca
sitodoe
laño(Archen
tie
tal,1993
:79
).Po
rot
rolado
,
aumen
tólap
rodu
ct
iv
idadyp
rodu
cción
,gene
randosatu
rac
iónenlo
s me
rcado
sdeb
idoala
pa
rt
icu
lar
idaddela
sho
rta
l
iza
scomop
rodu
ctonotran
sab
ley
,po
rende
,decon
sumoin
terno
.
E
stao
fer
taquesupe
rabaalademanda
,pe
rmi
tióla apa
ric
ióndelo
ssupe
rme
rcado
sysu
s
e
xigen
cia
sded
i
feren
cia
ciónnosó
lopo
rpre
cio
s,sinotamb
iénpo
rca
l
idad(B
i
fare
tt
iy Hang
,
1997
).E
sto ú
l
timo
,jun
to alo
s(t
ib
ios
)avan
ces en laleg
is
lac
ión na
ciona
ltend
ien
tesa
p
rese
rva
rla sa
lub
ridad delo
sal
imen
tose
xigelaimp
lemen
tac
ión de s
is
tema
s de
a
segu
ram
ien
todelaca
l
idadeino
cuidad
. Amba
sex
igen
cia
stiendenareemp
laza
rin
sumo
s
po
r“mane
jo”
,locua
limp
l
ica ma
yordemandaenge
stióny manodeob
ra(Apa
ric
io,2005
).
E
sta ma
yor demanda det
raba
jado
rese
spe
cia
l
izado
s y con c
ier
ta capa
ci
tac
ión en un
con
tex
todeba
josp
rec
ios
,ba
jae
stab
i
lidadyde
sre
gula
ción(dé
cadade
l‘90
)prop
ic
ióuna
ma
yorf
lex
ib
il
iza
ciónde
ltraba
jo.E
s,pa
raf
raseandouna
rt
ícu
lode R
ingue
lete
tal(1991a
),

tiempode
l med
iane
ro”
.

2
.2)E
tapacomo med
iero
.
S
ibienla med
ier
ía e
ra una moda
l
idadyacono
cida en e
lárea
,la e
xpan
siónylo
s
camb
iosquetu
voconlal
legadadelo
smig
ran
tesde
lAl
tip
lanofue má
sques
ign
i
fica
tiva
.

saún
,sepod
ríaa
fi
rma
rquelaf
igu
rade
l med
iero(o med
iane
ro)e
srep
resen
tadapo
rel
bo
l
iviano
,traba
jado
rqueha monopo
l
izadoe
stet
ipo o moda
l
idadde manodeob
raenla
s
á
rea
s de p
rodu
cción ho
rt
íco
la de p
rác
ticamen
tetodo e
l pa
ís. Un qu
inte
ro de La P
lata
a
fi
rmabaenfo
rmata
jan
te:“Nun
cav
iaun med
ieroa
rgen
t
ino”
.

147
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

La hegemon
ía de e
ste m
igran
te enlaf
igu
ra de
ltraba
jado
r ho
rt
íco
la en gene
ral
,
med
ieroenpa
rt
icu
lar
,secen
traenlad
ispo
sic
ión det
raba
jarencond
ic
ione
snoa
cep
tab
les
pa
ralo
straba
jado
reslo
cale
s,tan
topo
rla
sex
igenc
ias
,elr
iesgoye
lbene
fi
ciore
cib
ido
.
La med
ier
íacon
sti
tuyeenlaho
rt
icu
l
turauna moda
lidadquesede
spla
zaen
treuna
re
lac
ióndet
raba
jodepend
ien
tenosa
lar
ia
l(yaquesuremune
rac
ióne
sunpo
rcen
tajedela
p
rodu
cción ob
ten
ida
) y una so
ciedad de
sigua
l en
tre e
lcap
i
taly e
ltraba
jo(Benen
cia y
Qua
ran
ta,2003
).E
sta moda
l
idadlet
raeapa
rejadobene
fic
iosa
lprodu
cto
r,yaquegene
raun
ma
yorin
volu
cram
ien
todelo
straba
jado
res
, meno
rnece
sidaddesupe
rvi
siónyt
ran
sfo
rmaun
co
stof
i
joenunova
riab
le,t
ras
ladandolo
srie
sgo
s(ylo
sco
sto
s)ha
ciaaba
jo.Ape
sardee
l
lo,
e
sta moda
l
idadlepo
sib
i
li
taa
l med
ierouna ma
yoracumu
lac
ión
,sib
ienselog
raat
ravé
sde
la e
xplo
tac
iónyau
toe
xplo
tac
ión noremune
rada det
odasufam
i
liayla a
sun
ción delo
s
r
iesgo
s(p
rodu
cti
vosy de me
rcado
)Es de
cir
,el med
ierolog
ra una ma
xim
iza
ción delo
s
ing
reso
s,aunques
ise m
idepo
relapo
rtequerea
l
izacadafam
i
lia
r,e
lbene
fic
ioe
s mu
cho
meno
r. Aqu
ísu
rgecon n
i
tide
z una e
stra
teg
ia quecomb
ina unra
sgocampe
sinocon un
ob
jet
ivocap
i
tal
is
ta.Po
runlado
,pa
rae
stesu
jetolava
lor
iza
ciónde
ltraba
joe
salgosub
jet
ivo
yquenocon
side
racomouncomponen
teindepend
ien
te,ha
ciendod
i
fíc
i
las
igna
runsa
lar
ioo
equ
iva
len
teacadain
teg
ran
tedela manodeob
rafam
i
lia
r.E
stera
sgosed
ire
ccionaha
ciae
l
cump
l
imien
todeunob
jet
ivocap
i
tal
is
tacomoe
slama
xim
iza
ciónde
ling
resoaunn
ive
lque
supe
ralarep
rodu
ccións
imp
leyle pe
rmi
te a
cumu
lar
, aun aco
sta de un a
l
to g
rado de
au
toe
xplo
tac
ióndela manodeob
ra.
A
sí,lao
fer
tade manodeob
rare
sul
tadev
i
talimpo
rtan
ciaenlae
stra
teg
iade
lsu
jeto
ba
jo e
stud
io. Cha
yano
v(1985
: 47
-48
)af
irmaba que eltamañoylacompo
sic
iónfam
i
lia
r
de
finenan
tetodolo
slím
i
tes má
ximo
sy m
ínimo
sde
l vo
lumendesua
cti
vidade
conóm
ica
.
A
síe
scomolao
fer
tad
ispon
ib
ledependede
ltamaño de
lgrupofam
i
lia
rydelafa
sede
lci
clo
fam
i
lia
rdelaun
idadencue
stión
. Ene
sesen
tido
,unafam
i
liaene
tapadef
is
ión(endonde
98
lo
shi
jos ya e
stán en cond
ic
ione
s det
raba
jar )t
iene ven
taja
s po
r sob
re una un
idad

98
H
ayqu
eha
cerun
asa
lved
ad,y
aqu
esegúnl
acl
asi
fic
aci
ónd
eMa
sca
li(1990
:86
)pa
rac
olo
nosd
elSu
rdeS
ant
a
F
e,l
aet
apad
efi
siónco
inc
idecu
andol
osh
ijo
saban
don
ansucon
dic
iónd
eay
uda
,com
ple
tane
lci
clod
e
en
señ
anz
ase
cun
dar
iays
onp
rom
ovi
doscom
ofu
erz
adet
rab
ajo
,qu
edan
doí
nteg
ram
ent
ein
corpo
rado
salp
roc
eso
p
rodu
ct
ivo
.Es
too
cur
recu
andol
osh
ijo
sll
eganalo
s18añ
osd
eed
ad.Enl
asf
ami
li
asd
emed
iero
syprodu
cto
res
bo
liv
ian
os,ob
ienl
aet
apad
efi
sióncom
ien
zaan
tesol
aet
apad
eex
pan
siónt
ard
íaapo
rtaenay
udad
eman
ode
ob
rau
nac
ant
idadyc
ali
dad m
uyim
por
tan
te
.Ta
lve
z ene
stec
aso
,lae
tap
adef
is
iónd
elaf
ami
li
aho
rt
íco
la
bo
liv
ian
apu
edacon
sid
era
rsem
ásc
erc
anaal
aes
tudi
adapo
rCh
ayan
ov(1985
)enRu
siad
efin
esd
els
igl
oXIXy
p
rin
cip
iosd
esi
gloXX
,si
endol
os15añ
osl
aed
adb
isag
ra.

148
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

domé
sti
caene
tapadee
xpan
sión(s
inh
i
josoconh
ijo
s meno
res
).Deigua
l mane
ra,ung
rupo
domé
sti
co nume
rosose
rá p
refe
rib
le enla e
tapa defi
sión a un g
rupo má
sredu
cido
.El
t
raba
joo“a
yuda
”puedese
rdi
rec
tooind
ire
cto
:de
sdee
llabo
reodelat
ier
raha
stae
lcu
idado
delo
shi
jos meno
resy
/op
repa
rac
ióndelacom
idapa
rae
lgrupofam
i
lia
rodomé
st
ico
.Es
ta
ma
yoro
fer
tapo
sib
i
li
taa
ccede
raunaun
idad má
sgrande
, mane
jaruna ma
yorsupe
rf
ic
ie(o
la
to
tal
idad
) dela qu
inta
,ob
ien ev
i
tarla ne
ces
idad decon
tra
tac
ión de mano de ob
ra no
fam
i
lia
rpa
racub
ri
ralgunalabo
r.A
síselog
rar
íac
ier
taf
lex
ib
il
idad
,sim
i
laraladela Comuna
a
signandot
ier
rasenfun
ciónde
lnúme
rodet
raba
jado
resfam
i
lia
res(Ve
r Cha
yanov
,1985
:
67
-68
).Po
rlotan
to,e
lnúme
roy
laedaddelo
shijo
s-ob
ienlado
tac
iónde manodeob
ra-e
s
unaimpo
rtan
te va
riab
le de a
cumu
lac
ión en e
sta e
stra
teg
iat
ípi
camen
te campe
sina99
(Benen
cia
,1999
:87
).
P
rin
cipa
lmen
te enlo
s‘90
, mu
cho
s m
igran
tes re
cién l
legado
s ala A
rgen
tina
comen
zaban at
raba
jarcomo med
iero
s,sa
l
teándo
se e
lesca
lón de peón otan
tero
,y e
l
con
secuen
teap
rend
iza
je. Po
rel
lo,s
ibienlap
rin
cipa
lfo
rmadein
stru
irsequet
ienene
sla
con
stan
te“p
ruebaye
rro
r”
,escomúnlaen
señan
zad
esin
tere
sadaen
trepa
isano
s. Como
a
fi
rmóunp
rodu
cto
rar
renda
tar
io,“…s
ibienlo
spa
isano
snotevanade
cird
ire
ctamen
te qué
ycómoha
cer
lo,s
ísepueded
iscu
ti
rcómoset
raba

,lo
sre
sul
tado
squeseob
tuv
ieronya
l

s
ísa
lenre
comenda
cione
s…noha
yego
ísmo…
”.Su
rgeaqu
ícla
ramen
teunadela
sven
taja
s
de
len
cla
veé
tni
co,quenosese
sgas
imp
lemen
teacon
segu
irunpue
stodet
raba
jo,s
inoque
tamb
iénp
roveein
forma
ciónye
lknow
-how
.
Ene
stae
tapadelae
sca
lerabo
l
iviana,lo
scu
l
tivo
squesel
levanacabosu
rgendela
nego
cia
ción en
tre e
lprodu
cto
ry e
l med
iero
,ten
iendo obv
iamen
te un ma
yor pode
r de
de
cis
ióne
l“pa
trón
”. Ene
secon
tex
to,lap
refe
ren
ciade
l med
ierosefo
cal
izaenlo
scu
l
tivo
s
dea
l
tova
lor
,comoe
ltoma
teyp
imien
to.Lase
lecciónseba
saenlapo
sib
i
lidaddeuna
ma
yorganan
ciaqueb
rindane
sto
scu
l
tivo
ssiendolos(a
l
tos
)co
sto
sde
lmi
smopagado
sen
suto
tal
idad o b
ien ade
lan
tado
s po
relp
rodu
cto
r.E
sto ú
l
timo v
iab
i
lizala p
rodu
cción y
po
sib
i
li
tauna ma
yora
cumu
lac
iónenre
lac
iónalo
scu
l
tivo
sdeho
ja,aco
stadeun ma
yor
r
iesgoe
conóm
ico(yaquee
ling
resodependedelap
rodu
cciónydelo
spre
cio
sde
l me
rcado
4 me
sesde
spué
sdelas
iemb
ra)yuna ma
yore
xplo
tación(noseremune
raacada m
iemb
ro
quet
raba
jacomouna
sala
riado
).

99
S
edi
scu
tem
ásad
elan
tecóm
oes
tae
st
rat
egi
aden
ocon
tra
tac
iónd
eas
ala
riado
sy/
omed
iero
svac
amb
ia
ndoa
m
edi
daqu
eelp
roc
esod
eas
cen
sos
oci
alav
anz
ayl
aacum
ula
ciónp
erm
it
eha
cerf
ren
teae
sto
sre
cur
sosex
tern
os.

149
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Enlo
spseudo con
tra
tos de med
ier
ía (Ve
r Ga
rcía & Lemm
i, 2011a
),é
ste se
comp
rome
teaga
ran
t
iza
rla manodeob
rane
cesa
ria
.Sib
ienlasupe
rf
ic
iequesea
cue
rda
p
rodu
cire
saco
rdeala manodeob
rade
l med
iero(ylaque
imp
l
íci
tamen
teapo
rtasufam
i
lia
),
lapo
sib
i
lidaddeeven
tua
lesfa
l
tan
tes
,debese
rcu
b
ier
tadea
lguna mane
ra.Ene
seca
so,e
l
med
ierocon
tra
tapeone
squese
rán
,inde
fec
tib
lemen
te,pa
isano
s. E
stecompo
rtam
ien
tolo
repe
ti
rán ensuro
l de p
rodu
cto
r, en donde a
l
lítam
biénla mano de ob
ra no
-fam
i
lia
res
bo
l
ivianaob
iendeo
rigenbo
l
iviano
.
Pa
rale
lamen
te,la e
stra
teg
iasecomp
letaconla pe
rsi
sten
cia delacon
tra
cción de
l
con
sumo
,nosó
loencuan
toalacomp
radeb
iene
sde p
rime
rane
ces
idad
,sinotamb
iénpo
r
e
laho
rroenv
iv
iendaquee
sgene
ralmen
teo
torgadapo
relp
rodu
cto
r(yque m
ínimamen
tese
lapod
ríade
scr
ib
ircomop
reca
ria
),comoa
sítamb

npo
rlap
rodu
ccióndeb
iene
sdeu
so
(ve
rdu
ras
)quecon
sti
tuyepa
rteimpo
rtan
tedelad
ie
tadelafam
i
liabo
l
ivianaene
lse
cto
r.

2
.3)E
tapacomop
roduc
tor
.
D
ive
rso
sau
tore
shande
scr
iptoa
lguna
sca
rac
ter
íst
ica
sde
lascen
soso
cia
ldean
tiguo
s
med
iero
s bo
l
iviano
s queigua
lmen
te en
fren
tan p
rob
lema
s de d
ispon
ibi
l
idad det
ier
ra y
cap
i
tal
,ycu
yase
stra
teg
iasdere
sis
ten
ciaadop
tan o
troca
riz(Benen
ciay Qua
ran
ta,2005
).
E
sto
snue
vosp
rodu
cto
resbo
l
iviano
slog
ranl
lega
ralte
rce
resca
lóndelae
sca
lerabo
l
iviana
enun momen
toenquela
scond
ic
ione
sob
jet
iva
ssepe
rmeab
i
lizanpa
rala mo
vi
lidadso
cia
l
.
La c
ris
is de
l 2001 gene
ró e
l abandono dela a
cti
vidad de un s
ign
i
fica
tivo núme
ro de
e
stab
lec
imien
tosho
rt
íco
las
,loqueset
radu
joenunaco
yun
turaidea
lpa
rada
relsa
l
to. Po
r
unlado ex
is
tió una pé
rdida d
ire
cta delafuen
telabo
ral
,pr
inc
ipa
lmen
te a
fec
tando alo
s
med
iero
s (que e
ran ma
yor
ita
riamen
te,s
ino to
talmen
te, bo
l
iviano
s); m
ien
tra
s que e
l
abandonodelaa
ctiv
idadengene
ralp
rovo
cóuna ma
yord
ispon
ib
il
idaddet
ier
ras
,loqueala
vez o
cas
ionó un aba
ratam
ien
to de
lco
sto de a
rrendam
ien
to.E
staco
yun
tura delac
ris
is
hab
ríare
sul
tadoc
lave
;laca
ídadela med
ier
íayelaumen
tode
lar
rendam
ien
tore
levado
sen
e
l2005fo
rta
lecene
stap
resun
ción(Ve
r Ga
rcíayKeba
t,2008
).
E
sta mo
vi
lidadse
ríaeng
ranpa
rtedein
ter
camb
io,en
tend
idaae
stacomoaque
l
laen
dondea
lguno
sac
tore
sasc
iendenenlae
stru
ctu
rasoc
ia
lalave
zqueo
tro
sde
sciendeno
abandonan e
lespa
cio
. E
l de
scen
so so
cia
l o abandono de la ho
rt
icu
l
tura se da
p
rin
cipa
lmen
te enlo
sca
sos delo
svie
jos ho
rt
icu
l
tore
sita
l
iano
s,in
fluen
ciados
inluga
ra
duda
spo
r:i
)lac
ris
isquesep
rofund
izaen1998yt
ienesup
icoene
l2001
/02
;ii
)po
rqu
inta
s
que a
tra
vesaban un p
roce
so de de
scap
i
tal
iza
ción a
soc
iado mu
cha
s ve
ces ala no
in
corpo
rac
iónte
cno
lóg
ica(po
rquenopud
ierononoqu
is
ieron
)y/o
;ii
i
)po
rprodu
cto
resde
edada
vanzadas
inh
i
josofam
i
lia
resquecon
tinúenlaexp
lota
ción
.Cla
roe
stáque
,comose

150
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

de
tal
la má
sade
lan
te,e
lho
rt
icu
l
torbo
l
ivianole
josdea
sum
irunpape
lpa
sivo
,cump
leene
ste
p
roce
sounro
ldeca
tal
izado
r
S
ibiene
lpa
sajede med
ieroap
rodu
cto
rfueunsa
ltoqueseob
servóyaha
ciaf
ine
sde
lo
s‘90
,granpa
rtedee
stefenómenoe
sace
leradop
orlac
ris
isde
l2001
/02
.Lo
sbueno
s
re
sul
tado
seconóm
ico
sob
ten
ido
sde
sdee
se momen
tof
ueronung
rana
tenuan
teque
,jun
toa
la
srede
sso
cia
lesdeapo
yodelo
sex med
iero
sbo
l
iv
iano
s,po
sib
i
li
tólasupe
rvi
ven
ciade
e
sto
snue
vose
stab
lec
imien
tosho
rt
íco
lasdea
l
tavulne
rab
i
lidad
.La
ses
tra
teg
iasp
rodu
ct
iva
s
l
levada
sacaboco
inc
idenenl
ínea
sgene
rale
s,cua
l
quie
raha
yas
idoe
l momen
todea
rr
iboa
l
s
tatu
sdep
rodu
cto
r. Yaseacomouna“sub
-es
cale
ra”,sepuedenhab
lardet
rest
ipo
sde
e
stra
teg
iasp
rodu
ct
iva
senfun
ciónde
lgradodea
cumu
lac
ióna
lcan
zadoyquegua
rdanc
ier
to
o
rdentempo
ral
.
La
spr
ime
rasdo
ssube
tapa
sseca
rac
ter
izanpo
res
tarba
sada
senlap
rodu
cciónde
ho
rta
l
iza
sdeho
jas
. Ad
i
feren
ciadesue
tapacomomed
iero
,elnue
vop
rodu
cto
rbo
l
iviano
mod
i
fica su e
stra
teg
ia p
rodu
cti
va. Ya no e
l
ige ha
cer p
imien
to ytoma
te,in
cl
inándo
se y
e
spe
cia
l
izándo
seencu
l
tivo
sdeba
jova
lor
,ci
cloco
rtoyráp
idac
ircu
lac
ióndecap
i
talcomo
la
sve
rdu
rasdeho
ja.E
stosedebealo
ssigu
ien
tes mo
t
ivo
s:
 E
ltoma
te y e
lpim
ien
to son do
s cu
l
tivo
s con a
l
tos co
sto
s.E
sto
s se pueden
de
sag
rega
rene
lpre
ciodela
ssem
i
lla
simpo
rtada
s,laa
l
taye
spe
cia
l
izada manode
ob
ra,laeno
rmedemandaydependen
ciadein
sumo
sylane
ces
idaddede
sin
fec
tare
l
sue
loconb
romu
rode me
ti
lo.
 E
ltoma
teye
lpim
ien
tot
ieneunc
ic
lop
rodu
ct
ivola
rgo
,conunt
iempoha
staco
secha
de3
-4 me
ses
.
Po
rlotan
to,lacomb
ina
cióna
l
tosco
sto
s,c
ic
losla
rgo
sein
cer
t
idumb
reha
cedee
sto
s
cu
l
tivo
s un nego
cio cu
yo r
iesgo y f
inan
ciam
ien
to no qu
ieren
/pueden a
sum
ire
sto
s
p
rodu
cto
resene
stae
tapadesua
scen
soso
c l.Ene
ia sesen
tido
,lo
scu
l
tivo
sdeho
japo
seen
ca
rac
ter
íst
ica
sopue
sta
senre
lac
iónae
sta
sho
rta
liza
sdef
ruto
.
Po
rot
ra pa
rte
, se puede e
stab
lece
r una d
is
tin
ción en cuan
to a
l“t
ipo deing
reso

gene
radopo
rla
sho
rta
l
iza
sdef
rutoypo
rla
sdeho
ja.M
ien
tra
squee
lpr
ime
rose
ríacomo
unasue
rtede“ganan
cia
”opagoa
lcap
i
talu
t
il
izado
,elsegundoe
sen
tend
idoca
sicomouna
re
tr
ibu
ción o“sa
lar
io” quesele a
signa a
lprodu
cto
r(C
fr
. Pa
chano
, 1980
: 494
). Su
rgen
en
ton
ces má
scla
ramen
tela
sdi
feren
tes po
ten
cia
l
idade
s de cadat
ipo de cu
l
tivo en e
l
p
roce
sodea
cumu
lac
ión
,ob
ten
iendoe
lprodu
cto
rdef
ruto ma
yore
sven
taja
s.
Con
secuen
temen
te,ene
lesca
lóndep
rodu
cto
r,den
trodela
ses
tra
teg
iasl
levada
sa
cabo
,sepuedend
i
feren
cia
rtre
ssub
-etapa
s,s
iendola
sdo
spr
ime
rasenba
seaho
rta
l
iza
s
deho
ja:

151
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

2
.3.
i)Rad
iche
tayA
lbaha
ca(yraban
i
to)
.
Lo
s ho
rt
icu
l
tore
s bo
l
iviano
spre
vio
, pe
rofundamen
talmen
te po
stc
ris
is 2001
/02
com
ien
zan a p
rodu
cir at
ravé
s de
lar
rendam
ien
to de t
ier
ras
. Se ca
rac
ter
izan po
r
p
rodu
cirene
stab
lec
imien
tosderedu
cida
ssupe
rf
ic
ies
,yaqueun me
can
ismou
sua
l
con
sis
tíaenque3ó4fam
i
lia
salqu
i
lenunaqu
inta alaquesubd
iv
idenyt
raba
janen
fo
rmasepa
rada
.Sib
iene
stole
srep
resen
tabacon
tarconunae
xiguasupe
rf
ic
ie(en
tre
1 y 2 ha
s),tamb
iénle
soca
sionaba un meno
r co
sto de a
lqu
i
ler ala vez que se
adap
tabaasun
ive
ldecap
i
tald
ispon
ib
le.E
sta m
ínimasupe
rf
ic
ieseredu
cíaaun má
s
s
isecon
side
ralasupe
rf
ic
iecub
ier
ta,queenlo
spr
ime
rosaño
s,s
iex
is
tió
,fue m
ínima
.
En e
stas
i
tua
ciónycon e
sto
sin
cip
ien
tesp
rodu
cto
resp
reva
lec
ióla p
rodu
cción de
rad
iche
taya
lbaha
ca.E
sto
scu
l
tivo
spe
rmi
tenva
rio
sco
rte
s(de5a7
,ys
iset
raba
ja
b
ien
,ha
sta10co
rte
sene
lca
sodelarad
iche
ta)
,loqueop
t
imi
zalap
rodu
cciónen
qu
inta
spequeña
sy/oconpo
coin
verná
culo
. Ademá
s,seco
sechatodo
slo
sdía
s,lo
quepe
rmi
tetene
rofe
rtacon
tinua
.Lade
sven
tajae
selco
stodelasem
i
lla
. Po
res
te
mo
ti
vo, cuando selog
ra a
ccede
r a una ma
yor supe
rf
icie (nue
vast
ier
rasy
/o
in
corpo
rac
ióndein
verná
culo
s)seob
t
ieneun ma
yorbene
fic
iocone
lcu
l
tivodeo
tra
s
ho
rta
l
iza
sdeho
ja,pe
rodesem
i
lla
s má
sba
rata
s.Ademá
sde
lco
stodelasem
i
llayde
lasupe
rf
ic
ied
ispon
ib
le,e
step
roce
sodesu
st
itu
ci
ónsev
iofa
vore
cidoan
telapau
lat
ina
pe
roc
rec
ien
tesa
tura
ciónene
l me
rcadoderad
iche
taya
lbaha
ca,conlacon
secuen
te
ca
ídadesu
spre
cio
s.
2
.3.
i
i)2
ºLe
chuga
,Ace
lgayE
spina
ca.
Po
rlotan
to,la sa
tura
ción en e
l me
rcado de rad
iche
ta y a
lbaha
ca, en
con
cordan
ciaconla amp
l
iac
ión delasupe
rf
ic
ie d
ispon
ib
le ba
jocub
ier
ta,in
vers
ión
po
sib
leyaseapo
relg
radodea
cumu
lac
iónrea
l
izadoob
ienpo
relf
inan
ciam
ien
to
in
tra
comun
idad
,in
cid
ió enlase
lecc
ión de o
tro
scu
l
tivo
s de ho
ja,p
rin
cipa
lmen
tela
100
le
chuga
,ace
lgaye
spina
caene
seo
rdendeimpo
rtan
c
ia .Ta
lhas
idoe
lavan
cey
po
ste
rio
rhegemon
íade
lbo
l
ivianoene
sto
scu
l
tivo
s quesehapod
idoreg
ist
raruna
po
lar
iza
ción p
rodu
cti
va. La p
rodu
cción de ve
rdu
ras def
ruto querea
l
izabanlo
s
p
rodu
cto
rest
rad
ic
iona
les101, aho
ra son apo
rtada
s p
rin
cipa
lmen
te po
r g
rande
s
p
rodu
cto
res-emp
resa
sespe
cia
l
izada
squeha
cenp
imien
toy
/otoma
te,qu
iene
sasu

100
En
tree
l2001ye
l2005
,eli
ncr
emen
tod
elas
upe
rf
ic
iecu
lt
ivad
aba
joi
nve
rná
cul
odel
echu
gafu
ede
l624%
,de
l
aes
pin
acae
l153%
,mi
ent
rasqu
elaa
cel
gap
asad
e4a229h
asene
lmi
smop
erí
odo(G
arc
íayK
eba
t,20
08)
101
S
eha
cer
efe
ren
ciaal
ost
ípi
cosp
rodu
cto
resi
ta
li
ano
sy,en m
eno
rmed
ida
,es
pañ
ole
sypo
rtu
gue
ses
.

152
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

vezrenun
cianacompe
ti
rconlo
sco
sto
s,ca
l
idadyvo
lumendela
sho
rta
l
iza
sdeho
ja
queo
fer
tan
losnue
vosp
rodu
cto
resbo
l
iviano
s.
La
snue
vaste
cno
log
íasquepe
rmi
tenlap
rodu
cciónenépo
casnot
rad
ic
iona
lesy
lacomp
lemen
tac
ión dela o
fer
talo
calcon p
rodu
cció
n de o
tra
sreg
ione
s, pe
rmi
ten
e
stab
i
liza
rel vo
lumen yla ca
l
idad o
fer
tada du
ran
te e
l año
,di
sminu
yendo a
síla
s
p
robab
i
lidade
sdep
ico
sdea
l
tosp
rec
ios
. Ape
sardee
sto
,el“
lechugue
ro”bo
l
iviano
apue
sta a una e
stra
teg
ia que
,sib
ienlog
ra buena ca
l
idad
, bá
sicamen
te p
retende
102
can
tidad ycon
tinu
idad .E
sta con
t
inu
idad enla en
tregajun
to conlo
s(cad
a vez
meno
s)d
ías de a
l
tosp
rec
ios dela
s ho
rta
l
iza
s de ho
jacomocon
secuen
cia dela
s
ad
vers
idade
scl
imá
tica
s,sonlo
squesu
sten
tansunego
cio
.
2
.3.
i
ii
)3ºToma
teyP
imien
to
Lo
sprodu
cto
res bo
l
iviano
s que no só
lo sub
sis
tie
ron en su nue
vo s
tatu
s de
p
rodu
cto
r,s
ino que p
rog
resa
ron ylog
raron cap
i
tal
iza
rse
, se en
cuen
tran aho
ra
d
ispue
sto
saaumen
tare
lrie
sgoconlaf
ina
l
idadde pode
racumu
lar má
s. Pa
rae
l
lo
re
cur
renalacomp
lemen
tac
ióndelap
rodu
ccióndeh
ojaconho
rta
l
iza
sdef
ruto
. De
e
sta mane
ra,ene
stasube
tapae
lprodu
cto
rbo
l
ivianoe
sta
ríare
tomandolae
stra
teg
ia
dep
rodu
cciónd
ive
rsi
ficadadelo
svie
josho
rt
icu
l
tore
sita
l
iano
s,po
rloquesecom
ien
za
arede
fin
ira
sílapo
lar
izac
iónp
rodu
ct
ivaquesehab
íage
stadot
iempoa
trá
s.
E
stasub
-etapatend
ríaunap
rodu
cciónba
sedecu
l
tivo
sdeho
jaques
ibienle
apo
rta meno
resing
reso
s, po
see ba
jo co
sto yr
iesgo
, lo que en c
ier
ta med
idale
ga
ran
tiza unlu
cro
. Pa
rale
lamen
te,re
servan una supe
rf
ic
ie ala que ded
ican ala
p
rodu
ccióndetoma
tey
/op
imien
to.E
stasupe
rf
ic
ieau
tol
imi
tadadeho
rta
l
iza
sdef
ruto
e
saco
rdeala
spo
sib
i
lidade
sdef
inan
ciam
ien
toyrie
sgoquee
lprodu
cto
rbo
l
ivianoe
stá
d
ispue
stoaa
sum
irene
stae
tapadea
cumu
lac
ión
. Alavez
,lacomp
lemen
tac
iónle
s
pe
rmi
tei
rcono
ciendolo
sse
cre
tosdeuncu
l
tivocuyo mane
joe
ssign
i
fica
t
ivamen
te

scomp
le
joque
losdeho
ja.

102
E
lti
empod
eco
rted
elal
ech
ugae
sde2
-3d
íasdu
ran
tee
lve
ran
oyh
ast
a7d
íasenin
vie
rno
.Es
toim
pl
ica
,po
r
u
nlado
,lan
ece
sid
add
ere
ali
zarl
asi
emb
ras
eman
alm
ent
e,n
osó
loenbu
scad
elacon
tin
uid
add
eme
rca
der
ía
d
eman
dad
a,s
inot
amb
iénp
araap
rov
ech
arp
ico
soc
asion
ale
sdebu
eno
spr
eci
os.A

,ela
cot
adop
erí
odode
co
sech
aim
pid
ees
pecu
larconl
osp
rec
iosm
áso m
eno
sfavo
rab
lesp
arav
end
er:al
ale
chu
gaene
lmom
ent
oqu
e
e
stál
is
tah
ayqu
eco
sech
arl
ayl
lev
arl
aalm
erc
ado
. Encu
ant
oal
asv
ari
edad
es,m
ayo
rfl
exi
bil
idadpo
seel
a
l
ech
ugad
eho
ja
,qu
epu
edeenv
iar
sea
lme
rcadoconh
ast
aun50%d
elt
amañ
ofin
al
;di
fer
ent
esi
tua
cións
edaen
l
ech
uga
sdec
abe
za,cuy
omom
ent
odeco
sech
adep
end
ede
ltam
añoycon
sis
ten
ciad
elac
abe
za.

153
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Enre
lac
ióna
lap
rend
iza
jede
l mane
jodee
sto
scu
l
tivo
s,s
ibien mu
cho
sdee
l
los
yalo hab
íant
raba
jado ensu e
tapa de med
iero o aun de peón
,ot
rostan
to nolo
h
ic
ieron o b
ien e
l mane
jole
sre
sul
ta su
stan
cia
lmente d
i
feren
te. Po
rlotan
to,e
l
ap
rend
iza
jey
lain
forma
ciónlaob
tienendeo
tro
spa
isano
sob
ienv
íalacon
tra
tac
iónde
un med
iero(cone
lar
reg
lodelaen
tregade
l50%delp
rodu
cto
)cone
lpropó
si
tode
ap
rende
rel mane
joe
sot
raca
rac
ter
íst
icadee
stasub
-ca
tego
ría
.Espa
rade
sta
carque
e
stae
slafo
rmau
sua
ldea
seso
ram
ien
to,jun
toala queob
tieneenlo
scome
rcio
sde
in
sumo
s(ag
ronom
ías
).

Ademá
sdela
ses
tra
teg
iasp
rodu
ct
iva
spre
ceden
tementede
scr
ipta
s,aunpe
rsi
steene
l
e
stra
to de p
rodu
cto
rla au
toe
xplo
tac
ión dela mano de ob
ra, aunquelacon
tra
tac
ión de
a
sala
riado
s po
see un g
rado de f
lex
ib
il
idad ma
yor
. Es
ta depende
rá no só
lo dela
d
ispon
ib
il
idaddet
ier
ra,s
inotamb
iéndecap
i
talpa
raamp
l
iarlap
rodu
cción
.Ylao
trava
riab
le
quev
iab
i
lizalacon
tra
tac
ióndet
raba
jado
respe
rmanen
tese
xte
rno
salg
rupofam
i
lia
resla
ne
ces
idad(ypo
sib
i
lidad
)decon
cen
tra
rseeno
tra
sta
rea
s,ta
lescomolacome
rcia
l
iza
ción
d
ire
ctadelap
rodu
cciónen me
rcado
s ma
yor
ista
s. Seacua
lfue
ree
l mo
t
ivo
,elt
raba
jado
r
e
xte
rnocomp
lemen
tape
ronun
careemp
laza manodeobrafam
i
lia
r,yaquee
stasegu
irá
to
talmen
teabo
cadaalaqu
inta
.Enlacon
tra
tac
iónsep
riv
i
leg
ia(aunquenos
iemp
reselog
ra)
la moda
l
idad de
lasa
lar
iado po
rsob
rela med
ier
ía,s
iendotodo
sel
losinde
fec
tib
lemen
te
fam
i
lia
resocono
cido
sdela m
ismareg
ióndeBo
l
ivi
aquelafam
i
lia
. Denoen
con
tra
rseenla
zona103,e
susua
lquee
lprodu
cto
rvia
jea Bo
l
iviaat
rae
rjó
vene
straba
jado
res
,qu
iene
sse
quedan unatempo
rada(de Sep
tiemb
re a Jun
io)ob
ien sein
sta
lan de
fin
i
tivamen
te,
in
corpo sealae
rándo sca
lerabo
l
iviana.
E
lascen
soso
cia
lquee
xpe
rimen
taronp
rec
isadec
ier
taa
cumu
lac
iónp
rev
iadecap
i
tal
.
104
Pe
rotanc
ier
tocomoe
so,e
slapo
sib
i
lidadd
ife
renc
ia
ldef
inan
ciam
ien
toqueob
tienen .
Pa
rtede
lfinan
ciam
ien
tolocon
siguenin
tra
-comun
idadbo
l
iviana
.Ene
sesen
tido
,fam
i
lia
reso
am
igo
spre
stand
ine
roaqu
iene
ssein
ic
ianoqu
ierene
xpand
irsup
rodu
cción(comp
rade
p
lás
tico
, made
ra,p
lan
tine
s,ag
roqu
ími
cos
,etc
.)
,enre
tr
ibu
ciónyta
lcomoe
l
losm
ismo
shan
s
idoa
yudado
s. Pe
rotamb
iéne
xis
teunf
inan
ciam
ien
todea
lguno
scome
rcio
sdein
sumo
sy

103
E
ldé
fic
itd
eman
odeob
raenl
aho
rt
icu
ltu
rae
sun
odelo
spr
inc
ipa
lesp
rob
lem
aspo
rlo
squ
eat
rav
ies
ael
s
ect
orenl
osú
lt
imo
sañ
os(C
fr
.Ga
rcí
ay M
ier
ez,2
007
)
104
E
spa
rad
est
aca
rci
ert
aun
anim
idad ocon
sen
soenc
uan
toa qu
eenl
os‘
90ex
is
tíaf
aci
lid
ad p
aral
a
f
inan
cia
ción
,mi
ent
rasqu
eenl
aac
tua
lid
ade
lac
ces
oalc
réd
itoe
smu
chom
ásr
est
rin
gido
.

154
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

made
rera
spa
raho
rt
icu
l
tore
sbo
l
iviano
scono
cido
sdelazona
.Es
toseju
st
if
ica
ríanosó
lopo
r
lain
vers
iónquepo
seen(
loqued
i
ficu
l
tar
íae
laba
ndonodelaa
ct
iv
idadye
lnopagodela
deuda
)comoa
sítamb
iényp
rin
cipa
lmen
tepo
relg
radodecump
l
imien
toconquesea
soc
iaa
e
stea
cto
rso
cia
l
.
Lacon
tra
cciónde
lcon
sumoe
sunae
stra
teg
iaqueaunse man
tieneene
stepe
ldaño
.
O
tracon
stan
tee
slap
reca
riedaddelav
iv
ienda
,aunqueaho
ralaju
st
if
ica
ciónan
tee
lni
velde
a
cumu
lac
ióne
sot
ra:“laca
sap
reca
riae
scohe
ren
teconlap
reca
riza
cióndelatenen
ciadela
t
ier
ra”
.Es
toe
s, má
sde
l90%delo
sprodu
cto
resbo
l
ivian
os(segúne
l Cen
so Ho
rt
iFlo
ríco
la
deBueno
sAi
res2005
)sona
rrenda
tar
ios
,po
rloquelaine
stab
i
lidadde
lacce
soalat
ier
rae
s
mo
ti
vo de pe
so pa
ra nocon
stru
ir nadaque no pueda se
rtra
sladado
.Es
to de
term
inala
pa
rado
jadep
rodu
cto
resquev
ivenenca
si
lla
sde made
rayp
lás
ticoa
lladodein
verná
culo
s
105
conp
lan
tac
ione
scu
yosva
lore
ssupe
ranva
ria
sve
cesla
sde
cena
sde m
i
lesdepe
sos .
Laa
cumu
lac
iónquelog
raene
stes
tatu
ses ma
yorqueenlae
tapade med
ieroyaun
supe
rio
rqueenladepeón
.Ye
lde
st
inoquet
ienee
stecap
i
talva
ríasegúnlazonade
lÁrea
Ho
rt
íco
la Bonae
ren
se(AHB
). Ene
lca
sodelazonasu
rde
l AHB
,endondesede
sta
caLa
P
lata
,prá
ct
icamen
telato
tal
idaddelo
saho
rro
squesegene
rane
sdi
recc
ionadoha
ciala
con
stru
ccióndein
verná
culo
s,enbú
squedadere
spon
derala
sac
tua
lese
xigen
cia
sdeuna
o
fer
ta de ca
l
idad
, can
tidad y con
tinu
idad
. Lara
ciona
l
idad de e
sta e
stra
teg
ia se puede
re
sum
irenqueacampoe
sdi
fíc
i
lacumu
lar
,yaquenova
lelap
rodu
cción(sa
lvoa
lguna
s
e
xcep
cione
s-e
j:le
chuga mo
rada
,ace
lga
,etc
.-
),lost
iempo
s mue
rto
sson ma
yore
s(po
cou
so
enin
vie
rno
)ylo
sci
clo
sdelo
scu
l
tivo
s má
sla
rgos(yaquela
scond
ic
ione
sdec
rec
imien
to
d
is
tandese
róp
t
ima
s)loquet
ienecomocon
secuen
ciaunac
ircu
lac
iónde
lcap
i
tal má
slen
ta
yunde
sap
rove
cham
ien
todeunb
iene
sca
so,comoe
selsue
lo(cu
yocos
to-a
rrendam
ien
to-
e
s mu
yca
ro)
.
E
stain
vers
ióne
saún má
spr
ior
ita
riaquelane
ces
idadde maqu
ina
ria
s(t
rac
torysu
s
imp
lemen
tos
), ca
ren
cia supe
rada g
rac
ias ala apa
ric
ión y pe
rsi
sten
cia de un me
rcado
amp
l
iamen
ted
i
fund
idode“se
rvi
cio
sdelabo
reo
”.Rec
iéncuandolaqu
intaseen
cuen
tre“
toda
cub
ier
ta” conin
verná
culo
s se bu
scala adqu
is
ic
ión de
ltra
cto
r. Log
rado e
ste n
ive
l de
cap
i
tal
iza
ción
,els
igu
ien
tede
stinodeloa
cumu
lad
oeslacomp
radeunveh
ícu
lo(cam
ione
ta
ocam
ión
),cap
i
taldeg
ranimpo
rtan
ciaenunae
strateg
iadea
van
cesob
ree
les
labónde

105
Enp
alab
rasd
eunp
rodu
cto
r:“…
ysí
,not
evo
ya m
ent
irs
iloe
stá
svi
endo
:la
spl
ant
asd
ele
chug
avi
ven
mu
chom
ejo eyo…
rqu ”

155
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

come
rcia
l
iza
ción
,endondelo
sho
rt
icu
l
tore
sbo
l
ivi
ano
scom
ien
zanyaatene
rpre
sen
ciae
in
jeren
cia(Ve
rCap
ítu
loV
II
I)
.
Emp
ír
icamen
teseob
ser
vaqueo
trode
st
inodein
versión-
tra
slacobe
rtu
radelaqu
inta
conin
verná
culo
sylaadqu
is
ic
iónde
ltra
cto
r-e
slacomp
radelat
ier
ra.S
ibienin
cip
ien
te,e
l
he
cho ma
rcae
lin
ic
iodeunanue
vae
tapacons
ign
i
fican
ciaqueana
l
iza
remo
s má
sade
lan
te
ene
ste m
ismo Cap
ítu
lo.Loques
íserema
rca
,aunar
iesgodere
sul
tarredundan
te,e
sque
tan
tola comp
ra de veh
ícu
los como delat
ier
ra sonp
rác
tica
s que mu
ylen
tamen
te se
com
ien
zanaob
serva
renlareg
iónp
laten
se.
En s
ínte
sis
, se puede e
squema
t
iza
rla e
sca
lera bo
l
iviana ha
stala a
ctua
l
idad
,
ma
rcandoa
lguna
sdela
spa
rt
icu
lar
idade
sdecadapeldañoysure
lac
iónconlo
selemen
tos
cap
i
tal
is
tasycampe
sino
s(Ve
rFigu
raN
º15
).

Figura N
º15. Esquemat
izac
ión dela“esca
lera bol
iv
iana
”,loscu
l
tivos encada pe
ldañoyla evo
luc
ión dela
relac
ióndeloselemen
toscampesinosycapi
tal
istas
.
Has
ta1995 1995
-2002 2002
-ac
tua
lidad
P
roduc
tor

H
o
Med
iero j
V a
e
r H -
d o
u j F
Peón Op
tanpor r a r
ho
rtal
izasdef
ruto i u
t t
Nopueden(ylees a o
ind
ist
into
)eleg
ircu
l
tivos
. s

Preponde
ranc
ia P
reponde
rancia
e
lementoscampes
inos e
lemen
toscapi
tal
istas

Manodeobrafam
i
lia
r. Manodeobrafam
i
liaryex
tra
fam
i
lia
r
Ing
reso=Sala
rio
. Ing
reso= Ganan
cia
.

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

T
rase
stade
scr
ipc
iónyaná
l
isi
sdelaevo
luc
ióndelsu
jetoba
joe
stud
io,re
staa
van
zar
sob
relalóg
icaquegu
íaae
sta
ses
tra
teg
ias
.Lad
ife
ren
cia
ciónde
lho
rt
icu
l
torbo
l
ivianoen
e
sto
súl
timo
s20año
spe
rmi
tea
fi
rma
rquesulóg
ica seha mod
i
ficado
,po
rloquesee
xpl
ic
ita
lap
regun
ta:e
lho
rt
icu
l
torbo
l
ivianop
rotagon
is
tadela
stran
sfo
rma
cione
sene
l CHP
,¿s
igue
s
iendouncampe
sino
,sehat
ran
sfo
rmadoenuncap
i
tal
is
taob
ienlat
ipo
log
ía(queasuve
z
p
retendede
scr
ib
irein
terp
reta
rsu“hab
i
tus
”)queleco
rre
spondee
sin
termed
ia?
.

156
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

3
. HORT
ICULTORBOL
IVIANO
:¿CAMPES
INOY
/OCAP
ITAL
ISTA?
.

La p
rodu
ccióncampe
sinat
ípi
case pod
ríaca
rac
ter
iza
r po
relt
raba
jo d
ire
cto dela
fam
i
liasob
relat
ier
ra,jun
toaundéb
i
lvín
culoc
onlo
sdi
feren
tes me
rcado
s,iden
ti
fi
cándo
se
po
runin
tercamb
ios
imp
lede me
rcan
cía
s,con
tandoconpo
coonu
locap
i
taldeb
idoasuno
a
cumu
lac
ióncomocon
secuen
ciadelat
ran
sfe
ren
ciadee
xceden
tesao
tro
sse
cto
resdela
e
conom
ía,ys
iendo su ob
jet
ivo p
rodu
cti
vo p
rin
cipa
l e
llog
ro dela sub
sis
ten
cia y
rep
rodu
ccións
imp
le.
S
ibienan
ive
lgene
ralpuedea
cep
tar
selape
rsi
sten
ciadee
stet
iposo
cia
lag
rar
io,su
rep
resen
tac
ión ab
solu
ta yre
lat
iva de
cre
ce en e
l ma
rco de
lavan
ce de
l cap
i
tal
ismo
. La
tenden
ciaasude
sapa
ric
ión
,ta
lcomolohanpo
stu
l
adonume
roso
sau
tore
s(Ma
rx,Len
in,
Kau
tsky
)es má
slen
ta,to
rtuo
sayz
igzaguean
tequeene
lre
stodela
srama
sprodu
cti
vas
.Es
de
cir
,elp
roce
sodede
scampe
sin
iza
ciónquep
lan
tea Ma
rxs
igueen ma
rcha
,ylaex
is
ten
cia
a
ctua
ldecampe
sino
sno
lequ
i
tava
l
ide
z.
Enlaa
ctua
letapaded
iscu
sióna
cercade
lcampe
sinado106,yanoe
stanimpo
rtan
te
sabe
rside
sapa
receonoe
lsu
jetoencue
st
ión
,sin
oen
tende
rcómoycuán
toset
ran
sfo
rma
.
Ys
iesat
ran
sfo
rma
ción
imp
l
icalapé
rdidadesucatego
ría
.
A
lguno
sin
ves
tigado
resso
stienen que“…no e
sco
rre
cto man
tene
rel nomb
re pa
ra
de
signa
raunarea
l
idadt
ran
sfo
rmada[…
]campe
sinosó
lot
ienesen
tidoenuncon
tex
top
re-
cap
i
tal
is
taynad
ie,po
rlo meno
senvoza
l
tas
iqu
edaa
lguno
,de
fiendeho
yunae
stru
ctu
rano
cap
i
tal
is
tapa
rae
lag
ropampeano
. Unae
xpre
siónco
mo‘
campe
sinodet
ipocap
i
tal
is
ta’e
s

106
E
ldeb
atea
cer
cad
elc
amp
esi
nados
ein
ici
aaf
ine
sde
lsi
gloX
IXc
ara
cte
riz
ándo
sea
lsu
jet
ode
sdeun
a
p
ers
pec
tiv
adel
alu
chapo

ti
ca(1
ªet
apad
ele
stud
iod
elaag
ricu
ltu
raf
ami
lia
r)
.A m
edi
ado
sdel
adé
cad
ade
l‘60
,
l
ospo
stu
lado
squ
elo
sma
rxi
sta
sso
sten
íanenr
ela
ciónal
ape
rsi
sten
ciad
elaag
ricu
ltu
raf
ami
li
arenu
ncon
tex
to
c
api
ta
li
stap
asa
ronas
erfu
ert
emen
tec
ri
ti
cado
s.T
alr
eac
ciónp
are
cer
íah
abe
rsein
ic
iadoen1966
,cu
andos
e
t
radu
cea
lin
glé
sell
ibro“L
aorg
ani
zac
iónd
elau
nid
ade
con
ómi
cac
amp
esin
a”d
ele
con
omi
staru
soA
lex
and
er
C
hay
anov
.Es
toim
pli
cóun
are
acc
iónd
el“n
eom
arx
ismo
”,qu
eprodu
joabu
ndan
tesys
ign
if
ica
tiv
ose
stu
diosd
ela
p
ers
is
ten
ciad
ela ag
ricu
ltu
raf
ami
li
ar en g
ene
ral
. E
star
eed
ici
ón d
eld
eba
te en
trec
amp
esi
nis
tasy
d
esc
amp
esin
is
tasa
ctú
acom
obi
sag
rad
andof
inal
aet
apad
ele
stu
diod
elaA
gri
cul
tur
aFam
il
iarcom
oprob
lem
a
e
con
ómi
co(
adem
ásd
epo

ti
co)
,pa
rai
nau
gur
arun
a3ªe
tap
a,endon
dee
lan
ál
is
isin
corpo
raa
spe
cto
scu
ltu
ral
es.
E
sde
cir
,yan
oest
anim
por
tan
tes
abe
rsid
esap
arec
enono
,si
nocóm
oset
ran
sfo
rman
.Del
ami
smam
ane
ra,
en
traenc
ris
isl
aSo
cio
log
íaRu
ralysu
rgea
síl
aSo
cio
log
íad
elaA
gri
cul
tur
a.

157
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

unacon
trad
icc
ión ensu
sprop
iosté
rmino
sysó
lo puede en
tende
rsecomo unafó
rmu
la
h
is
tór
icaquea
rra
strae
lnomb
reanue
vasrea
l
idades”(Sa
rte
l
li
,1998
:3)
.Sinemba
rgo
,se
a
cep
taquee
l mododep
rodu
ccióncap
i
tal
is
tanoe
xcluyene
cesa
riamen
telap
resen
ciade
campe
sino
s, aun cuando su pape
l enla a
ctua
l
idadt
iende se
cula
rmen
te are
str
ing
irse
,
p
rodu
ctodelad
inám
icahegemón
ica107.Lanod
ico
tom
íato
talen
trecampe
sinoycap
i
tal
is
mo
noimp
l
icaqueé
stenot
ran
sfo
rmeaaque
l
.La
sca
rac
ter
íst
ica
sde
lcap
i
tal
ismot
raenpo
run
ladounase
riedeva
riab
les(d
iv
is
iónso
cia
lde
ltr
aba
jo, ma
yordependen
ciadelo
s me
rcado
s)
queab
renlapo
sib
i
lidad dea
cumu
lac
ión
. Po
rot
rolado
,el mododep
rodu
cci
ónin
fluen
ciay
mod
i
ficalo
s pa
trone
s va
lora
tivo
s, que b
ien pod
rían ha
cer camb
iarla ra
ciona
l
idad
,
t
ran
sfo
rmandola m
ismaha
ciaunabú
squedade ma
xim
i
zac
iónde
ling
reso
.Aho
rab
ien
,es
ta
po
sib
i
lidadye
ven
tua
lin
ten
cióndea
cumu
larcap
i
talnose
ríacond
ic
iónsu
fic
ien
tepa
ranega
r
lacond
ic
ióndecampe
sino
,siemp
reycuandoaque
l
lanoselog
re.E
sde
cir
,sea
cep
tar
íauna
f
lex
ib
il
idadenlara
ciona
l
idade
conóm
icade
lcampe
s
ino
:elcampe
sinonoa
cumu
lapo
rque
noe
ssuob
jet
ivoopo
rquenopuede
.
Dee
sta mane
ra,de
spué
sdelacond
ic
ióndet
raba
jo fam
i
lia
rdi
rec
tosob
relat
ier
ra,la
p
rin
cipa
lca
rac
ter
íst
icade
lcampe
sinadose
ríalaau
sen
ciadeunp
roce
soau
toso
sten
idode
a
cumu
lac
ióndecap
i
tal
.Es
tanoa
cumu
lac
ióndecap
ita
lnue
vamen
tepe
rmi
tea
fi
rma
r,como
con e
l pequeño p
rodu
cto
r, que“…
notodala e
conom
ía domé
sti
ca e
s au
tomá
ticamen
te
campe
sina
.Es
taremo
senp
resen
ciadeunae
conom
íac
ampe
sinat
ípi
cas
ilacomb
ina
ción
dere
curso
sylo
sing
reso
sob
ten
ido
sconlaven
tadelap
rodu
cciónnope
rmi
tena
cumu
lac
ión
decap
i
tal”(A
rche
tt
iy S
tölen
, 1975
: 121
). Po
rlo que e
llím
itesupe
rio
r dela e
conom
ía
campe
sinadependedelaap
rop
iac
ións
is
temá
t
icode
lex
ceden
tep
rodu
cidoin
ternamen
te.
E
stoe
s,s
iunp
rodu
cto
rfam
i
lia
racumu
lacap
i
talenfo
rmacon
stan
tede
jadese
rcampe
sino
,
aunquee
sonoimp
l
icaquesea
seme
jeocon
cibaigualquealag
rano med
ianaemp
resa
cap
i
tal
is
ta.
E
sde
cir
,seco
inc
ideconL
lamb
i(1981
)encuan
toa qued
ichot
iposo
cia
lse mod
i
fica
ene
lcon
tex
tode
lsi
stemacap
i
tal
is
ta.E
stat
ran
sfo
rma
cióne
spo
runladocuan
ti
tat
iva,ya
ques
ibienpe
rsi
ste
,surep
resen
tac
iónab
solu
tayre
lat
ivade
cre
ceene
l ma
rcode
lavan
ce
de
lcap
i
tal
ismo
.Latenden
ciaasude
sapa
ric
ión
,talcomoyasecomen
tó,e
s má
slen
tay
s
inuo
saqueene
lre
stodela
srama
sprodu
cti
vas
.Pe
roe
lpro
cesodede
scampe
sin
iza
ción
p
lan
teadopo
r Ma
rx man
t
ienesuva
l
ide
z.

107
E
sde
cir
,ta
lcom
oaf
irm
aKau
tsky(2002
:ci
x)ene
lpr
ólog
odes
uob
ram
ásim
por
tan
te
,elag
ropu
ede
d
esa
rro
lla
rfo
rma
spr
ecap
ita
li
sta
syn
ocap
ita
li
stasd
ent
rod
elas
oci
edadc
api
ta
li
sta
.

158
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Pe
rola mod
i
fica
cióndee
stet
iposo
cia
ltamb
iéne
scua
li
tat
iva,yaquelara
ciona
l
idad
108
campe
sina no e
sinmu
tab
le ,s
ino que se adap
ta(de d
i
feren
tes mane
ras
)als
is
tema
cap
i
tal
is
ta. E
sta mod
i
fica
ción po
sib
i
li
ta a
cumu
lac
ión
; de log
rar
la, imp
l
ica
ría una
d
i
feren
cia
ciónqueob
l
iga
ríaaunanue
vaod
i
feren
tedenom
ina
ción
.

Enla bú
squeda dela ca
tego
riza
ción so
cia
l de
lpr
inc
ipa
l su
jeto ba
jo e
stud
io-e
l
ho
rt
icu
l
torbo
l
iviano
-,lap
rime
racue
stiónad
i
lucida
ress
ies
tecampe
sinopaupe
rizadoque
l
legaa
lCin
turónHo
rt
íco
laP
laten
sepuedecon
tinua
rde
fin
iéndo
secomocampe
sino
.Ene
ste
sen
tido
, se po
stu
la que só
lo de con
tinua
r con la
s c
ara
cte
rís
tica
s cua
l
ita
tiva
s y
rep
resen
tat
iva
sde
lcampe
sinadode
scr
iptoha
staaqu
í(ve
r1ºpá
rra
fode
lpre
sen
teapa
rtado
,
conlasa
lvedaddeunara
ciona
l
idadquesea
cep
ta m
ásf
lex
ib
le)
,nohab
ría mo
tivo
spa
rano
man
tene
rlaca
tego
ríacampe
sino
.Lainequ
ívo
ca,s
ign
i
fica
tivaycon
tinuaa
cumu
lac
iónde
cap
i
talque mue
strae
lho
rt
icu
l
torbo
l
ivianoa med
idaquea
van
zaenlae
sca
lerabo
l
ivianalo
e
xcluyeen
ton
cesde
lat
ipo
log
ía“campe
sino
”.
De
sca
rtada a
síla con
tinu
idad dela ca
tego
ría de campe
sino pa
ra e
ste su
jeto
,la
s
igu
ien
ted
iscu
sióne
ssie
lpro
cesoded
i
feren
cia
ciónsu
fr
idoe
sdede
scompo
sic
iónob
ien
dede
scampe
sin
iza
ción
.
Po
r descampes
in ión109 seen
izac tiendea
lpro
cesopo
relcua
lfina
lmen
teeme
rgen
p
role
tar
iosycap
i
tal
is
tas
,de
spo
jado
sdetodoe
lemen
tocampe
sino
,auncuandop
rov
ienede

108
M
ien
tra
squ
eSch
ejtm
an(1980
)ci
tan
doaT
epi
ch(19
73)a
segu
raqu
e“…e
sune
rro
rcr
eerqu
enoha
ysi
no
unas
olar
aci
ona
lidade
con
ómi
caent
odot
iemp
oye
spa
cio”
,pi
ens
oqu
eele
rro
resp
ens
arqu
ela
sdi
ver
sas
r
aci
ona
lid
ade
ssem
ant
ien
enene
lti
empo
.Esd
eci
r,s
eco
inc
ideconl
apo
sib
il
idadyex
is
ten
ciad
edi
ver
sas
r
aci
ona
lid
ade
secon
ómi
cas
,pe
roe
sta
snon
ece
sar
iam
ent
epu
edenp
ers
is
ti
rinv
ari
abl
esan
ted
is
tin
tosco
ntex
tos
.
Ene
ses
ent
ido
,Men
dra
s(198
0,c
itadoenP
agan
o,2006
:5)ens
utex
to“Oqu
eumc
ampon
és?
”cr
it
icap
ens
ara
l
osc
amp
esin
oscom
oun
a“r
aza
”deh
omb
rescuy
aes
enc
ias
een
con
tra
ría(p
ers
is
ti
ría
)ent
oda
sla
sso
cie
dad
esm
ás
a
ll
ádel
asc
ircu
nst
anc
iash
is
tór
ica
s.
109

Losp
rop
ioscamp
esi
nosd
efi
nene
step
roc
eso(
ded
ife
ren
cia
ción
)conunt
érm
inoe
xtr
aor
dina
riam
ent
e
c
ert
eroye
xpr
esi
vo:‘d
escamp
esi
niz
aci
ón’
.Di
chop
roc
esor
epr
esen
tal
ade
str
ucc
iónr
adi
cald
elv
iej
orég
ime
n
pa
tr
iar
calcamp
esi
noyl
afo
rma
ciónd
enu
evo
sti
posd
epob
lac
iónd
elcampo[
…]Ad
emá
sded
ife
ren
cia
rse
,el
v
iej
ocamp
esi
nados
ede
rrumba po
rcomp
let
o,d
ejad
eex
is
ti
r,d
esp
laz
ado po
rti
posd
e pob
lac
iónr
ura
l
t
ota
lmen
tenu
evo
s,po
rti
posqu
eco
nst
itu
yenl
aba
sed
elas
oci
edadd
ond
edom
inanl
aeconom
íam
ercan
tilyl
a
p
rodu
cci
ónca
pit
ali
sta
.Es
ost
ipo
ssonl
abu
rgu
esí
aru
ral(
ens
uma
yor
íap
equ
eña
)ye
lpro
let
ari
adod
elcampo
,
l
acl
ased
elo
spr
odu
cto
resd
eme
rcan
cía
senl
aag
ricu
ltu
rayl
acl
ased
elo
sob
rer
osag
ríco
lasa
sal
ari
ado
s”
(L
enin
,1973
:18
1).

159
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

uno
rigencampe
sino(Mu
rmi
s,1991
:42
).E
stas
i
tua
cióntamb
iéne
sde
sca
rtada
,yaqueene
l
p
roce
soded
i
feren
cia
ción(
tan
toha
ciaaba
jocomoha
ciaa
rr
iba
),e
stesu
jetocon
serva(ha
sta
laa
ctua
l
idad
)elemen
toscampe
sino
s.S
inemba
rgo
,seob
servaluegoquelatenden
ciase
d
ir
igeha
ciad
ichos
tatu
s.
Enp
rime
rluga
r,lane
ces
idaddeing
reso
sex
trap
redia
lesquepe
rmi
t
ieraga
ran
t
iza
rla
rep
rodu
cciónfam
i
lia
rfuel
levadagene
ralmen
teaca
bopo
rlo
shi
jos ma
yore
sdelafam
i
lia
campe
sina
.As
í,e
lre
stodelafam
i
liape
rsi
stíaenlae
xplo
tac
ión
, man
ten
iendov
íncu
loscon
e
sto
ssu
jeto
s,tan
toe
conóm
ico
scomodecon
ten
ción
.Espo
rel
loquenosepuedehab
larde
p
role
tar
iza
cióncomopé
rdidapo
rpa
rtedelafam
i
liacampe
sinadelo
s med
iosdep
rodu
cción
t
ier
ra y cap
i
tal
,ys
í de sem
ipro
leta
riza
ción
.Es
tafuela ca
tego
ría deing
reso delo
s
ho
rt
icu
l
tore
sbo
l
iviano
salaA
rgen
t
ina
,traba
jando aqu
íba
jola moda
l
idaddepeón
.
Tampo
co se ob
serva una de
scampe
sin
iza
ción en e
lproce
so de a
cumu
lac
ión de
cap
i
taly a
scen
so so
cia
llog
rado po
rel ho
rt
icu
l
tor bo
l
iviano
, conla eme
rgen
cia de un
cap
i
tal
is
tapu
ro. Yaqueaúnene
les
tra
todep
rodu
cto
r,see
viden
cialacon
serva
ciónde
e
lemen
toscampe
sino
s,comose
relapo
rtede
ltraba
jof
ís
icopo
rpa
rtede
lprodu
cto
rob
ienla
110
pe
rsi
sten
ciade
lpape
lde
cis
ivodela manodeob
rafam
i
lia
rdi
rec
taen
lae
xplo
tac
ión .

Po
rlotan
to,enlaa
ctua
l
idadsee
sta
ríaenp
resenc
iadeunsu
jetoconca
rac
ter
íst
ica
s
in
termed
iasen
treuncap
i
tal
is
ta/p
role
tar
ioyunca
mpe
sino
,pro
cesoquehab
ríal
legadot
ras
lo que Mu
rmi
s(1991
: 42
) denom
inadescompos
ición. E
s de
cir
,lare
sul
tan
te de una
mu
tac
ión enla cua
llo
selemen
tos cap
i
tal
is
tas adquie
ren p
reem
inen
cia po
r sob
relo
s
e
lemen
tos campe
sino
s, gene
rando sem
ipro
leta
rio
s campe
sino
s o b
ien cap
i
tal
is
tas
campe
sino
s.
Aho
rab
ien
,pa
raca
tego
riza
raunp
rodu
cto
rqueno e
stíp
icamen
tecampe
sino
,pe
ro
quetampo
col
legaase
runcap
i
tal
is
tapu
ro,sepodr
íaop
tarpo
runanue
vat
ip
if
ica
ciónob
ien
po
runa
inte
rmed
ia,a
cordealo
scamb
iosob
servado
s ene
lsu
jetoysus
ign
i
fican
cia
.
Pa
rae
lpr
ime
rca
so,A
rche
tt
iyS
tölen(Op
.ci
t)entend
ieronquelo
sco
lono
sde
l No
rte
san
tafe
sinoame
ri
tabanunat
ip
if
ica
ciónquelo
sdi
feren
ciede
lcampe
sino
,pe
rotamb
iénde
l
cap
i
tal
is
ta,op
tandopo
runaca
tego
ríaad
-ho
c(fa
rme
r)
.Po
rsupue
stoquenosep
retendecon

110
P
araM
arx(20
00:79
6),l
asex
plo
tac
ion
esc
api
ta
li
sta
ssonaqu
el
lasenl
asqu
e“e
lsupu
estoe
sels
igu
ien
te:l
os
v
erdad
ero
sag
ricu
lto
ress
ona
sal
ari
ado
s,o
cup
ado
spo
runc
api
tal
is
ta[
…]qu
esó
los
ede
dicaal
aag
ricu
ltu
raen
cuan
tocampod
eex
plo
tac
iónenpa
rt
icu
lard
elc
api
tal
,com
oin
ver
siónd
esucap
ita
lenu
nae
sfe
rap
ecul
iard
e
p
rodu
cci
ón”
. Po
rsup
art
e,m
áscon
cre
tam
ent
eAr
che
tt
iyS
töl
en(1975
: 147
)as
egu
ran qu
elae
con
omí
a
c
api
ta
li
stas
eca
rac
ter
izapo
rlaau
sen
ciad
etr
aba
jof
ami
li
arene
lpro
ces
opro
duc
tiv
o.

160
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

e
stoin
cen
ti
varova
l
ida
rlae
xis
ten
ciadetan
tastipo
log
íascomog
rupo
sdep
rodu
cto
res
:es
ta
de
cis
ióndebequeda
rac
ri
ter
iode
lin
ves
tigado
r,eva
luandotan
tolaimpo
rtan
ciaab
solu
tay
/o
re
lat
ivade
lsu
jetoba
joe
stud
io,comoa
sítamb
iénla
sdi
feren
cia
scua
l
ita
t
iva
squep
resen
ten
.
Lao
traop
cióne
sunaca
tego
riza
ción má
sgené
rica
,endondesee
spe
ci
fiquecuá
lesy
enquég
radola
sca
rac
ter
íst
ica
stíp
ica
scampe
sina
s se mod
i
fican
. Ta
lese
lca
sodelo
s
“p
rodu
cto
rescap
i
tal
is
tasconra
sgo
scampe
sino
s”,q
ueBenen
cia(1999
)ut
i
lizaa
lre
fer
irsea
lo
s ho
rt
icu
l
tore
s bo
l
iviano
s de
l G
ran Bueno
sAi
res
. Un su
jeto que po
see condu
cta
s
cap
i
tal
is
tascon
servandoa
lguna
slóg
ica
scampe
sina
s.E
stado
tac
ióndecompo
rtam
ien
tos
d
i
feren
cia
lesyp
rin
cipa
lmen
teunade
term
inadacombina
ción
,comoyav
imo
s,con
sti
tuyen
do
sdelo
sra
sgo
sdi
st
int
ivo
syfundamen
tale
squeadqu
ierenp
rotagon
ismonosó
loensu
a
scen
so so
cia
l
,sino quetamb
ién enla
stran
sfo
rma
cione
s dela es
tru
ctu
ra ho
rt
íco
la
p
laten
se.
E
stae
slaca
tego
ríaqueseadop
tapa
rae
lmig
ran
te bo
l
ivianoquelog
rauna
scen
so
so
cia
ly e
conóm
ico en e
lÁrea Ho
rt
íco
la Bonae
ren
se (AHB
) en gene
ral
,y e
lCin
turón
Ho
rt
íco
laP
laten
seenpa
rt
icu
lar
.
Como se ana
l
iza en e
lsigu
ien
te apa
rtado
,la a
ctua
l e
tapa de d
i
feren
cia
ción e
s
re
spon
sab
ledeunag
ranfo
rta
lezaquelepe
rmi
tióype
rmi
tesua
scen
soso
cia
lye
conóm
ico
.
A
sim
ismo
,di
chos
tatu
s,le
jos dese
res
tát
ico
,con
tinúaconsu d
i
feren
cia
ción mo
strando
ind
ic
iosdede
scampe
sin
iza
ción
,ev
iden
ciandof
ina
lmen
teunp
roce
sog
loba
lconimpo
rtan
tes
s
imi
l
itude
sall
levadoacabopo
rlo
sho
rt
icu
l
tore
sita
l
iano
s.

4
. FORTALEZADELAACTUALETAPA
,TENDENC
IAAL ABURGUESAM
IENTOY
ANALOG
ÍACONEL“CASOITAL
IANO”
.

4
.1)Fo
rta
lezadelaac
tua
letapaded
ife
renc
iac
ión.
Enlaa
ctua
letapaded
i
feren
cia
ciónde
lho
rt
icu
l
torbo
l
iviano
,la
slóg
ica
squegu
íansu
s
e
stra
teg
iasdomé
st
ica
s,p
rodu
cti
vasycome
rcia
lesle
spo
sib
i
li
ta(ye
xpl
ican
)sup
rotagon
ismo
yro
lenla
stran
sfo
rma
cione
sde
lse
cto
r(Ga
rcía
,2010a
).
La con
sol
ida
ción de e
ste ho
rt
icu
l
tor bo
l
iviano se su
sten
ta enlaf
lex
ib
il
idad y
ve
rsa
ti
l
idad que po
see
, que va de
sdelafue
rte e
xpl
ota
ción dela mano de ob
ra y
a
cumu
lac
ióncap
i
tal
is
taha
stalare
sis
ten
ciat
ípi
ca delaag
ricu
l
turafam
i
lia
r.A
ctua
lmen
te,la

rac
iona
l
idad e
conóm
ica
” de
l ho
rt
icu
l
tor bo
l
ivianono e
sdi
feren
te ala de
lre
sto delo
s
p
rodu
cto
res en unrég
imen cap
i
tal
is
ta. Ambo
s bu
scan la ma
xim
iza
ción delog
ros yla
m
in
imi
zac
ióndega
sto
s.Lad
i
feren
ciaseen
cuen
tra ene
lcr
ite
riodelog
rooga
sto
syensu

161
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

capa
cidadadap
tat
iva
. Pa
rae
lho
rt
icu
l
torbo
l
iviano
,elc
ri
ter
io m
ínimodee
fic
ien
ciavend
ría
dadopo
runn
ive
ldeing
reso
squelepe
rmi
ta man
tene
rsu
sni
vele
spre
vio
sdecon
sumoy
repone
rlo
s med
iosdep
rodu
cciónga
stado
sene
lpro
ceso
,sinredu
cirsue
sca
lap
rodu
cti
va
111
(
rep
rodu
ccións
imp
le) . Ye
sten
ive
ldeing
reso
squega
ran
tizalarep
rodu
cc
ións
imp
leno

lo e
s mu
yin
fer
ior enre
lac
ión ala de un qu
inte
rocap
i
tal
is
tat
ípi
co(deb
ido a
l meno
r
con
sumo
,au
toe
xplo
tac
iónynoremune
rac
ióndela ma
nodeob
rafam
i
lia
r)
,sinoqueademá
s
e
sta s
i
tua
ción deredu
cido
s bene
fic
ios puede pe
rmane
cer en d
icho e
stado po
rla
rgo
s
pe
ríodo
s. Yaques
ibiene
lprodu
cto
rcap
i
tal
is
tatíp
icopuedenoob
tene
rganan
cia
sob
ien
ha
stasu
fr
irpé
rdida
s,e
stonose
rápo
rlap
sosp
rolongado
s,dadoquee
lcap
i
talm
igra
ríaen

squedadee
sfe
rasdeinve
rsión má
sren
tab
les
.Lama
xim
iza
cióndelog
rospa
raambo
s
t
ipo
stienecomof
ina
l
idadlaa
spi
rac
ióndeing
reso
s ma
yore
squelo
sne
cesa
rio
spa
rauna
rep
rodu
cción s
imp
le.E
sto
sex
ceden
tes pe
rmi
ten una e
leva
ción enlo
s pa
trone
s de
l
con
sumo
,ob
ien un aumen
to enla e
sca
la p
rodu
cti
va(o unin
termed
io de amba
s)(C
fr
.
L
lamb
í,1981
:134
).E
lho
rt
icu
l
torbo
l
ivianoenLaP
lata
,al meno
sensua
ctua
lyre
cien
tero
l
dep
rodu
cto
r,p
rio
rizae
sose
xceden
tesha
ciala Un
idadde P
rodu
cciónyla Rep
rodu
cción
Amp
l
iada
, man
ten
iendolo
sni
vele
sdecon
sumop
rác
ticamen
teigua
lacuandoe
rauns
imp
le
peón
.
E
stalóg
icaqueca
rac
ter
izasua
ctua
letapaded
i
feren
cia
ciónlepe
rmi
teuna ma
yor
capa
cidaddea
cumu
lac
ión
,conlacon
secuen
te me
joradap
tac
iónauncon
tex
toho
rt
íco
la
h
is
tór
icamen
tecamb
ian
te.
Po
rlotan
to,la comb
ina
ción de e
lemen
tos campe
sinos y cap
i
tal
is
tas no se
ría
ne
cesa
riamen
teunind
icado
rdeunae
tapadet
ran
sición
,niunas
i
tua
ción momen
táneaene
l
p
roce
soded
i
feren
cia
ción(decampe
sinoacap
i
tal
istapu
ro)
.Pre
cisamen
te,lacomb
ina
ción
dee
sto
selemen
toslecon
fie
repe
rmanen
ciaencon
tex
tosd
i
fíc
i
les
,alavezqueenun ma
rco

sfa
vorab
le,lo
scon
vie
rteenpun
talde
lde
sar
rollocap
i
tal
is
ta(Ve
r Pa
chano
,1980
:470
).
E
staú
l
timaca
rac
ter
íst
icaha
cede
lho
rt
icu
l
torbo
liv
ianoensua
ctua
letapaded
i
feren
cia
ción
(cap
i
tal
is
taconra
sgo
scampe
sino
s)unsu
jetocompe
ti
ti
vamen
te má
sap
toquee
lag
ricu
l
tor
fam
i
lia
rtrad
ic
iona
l
. Ya ques
ibien encond
ic
ione
s ad
versa
slog
rare
sis
ti
r(y en me
jore
s
cond
ic
ione
squela
sexp
lota
cione
scap
i
tal
is
tas
),en unas
itua
cióndebonan
za,po
seeuna

111
Enc
amb
io,l
a“r
aci
ona
lid
ade
con
ómi
ca”d
elp
rodu
ct
orc
api
ta
li
stan
oti
enecom
ocr
ite
riod
eef
ic
ien
ciam
ínim
o
l
arep
rodu
cci
óns
imp
le
,si
noe
llog
rod
elat
asa“
norm
ald
egan
anc
ia”d
esuc
api
ta
l.L
amax
imi
zac
ióndel
ogro
s,
po
rsup
art
e,im
pli
cal
aam
pli
aci
ónd
elae
sca
lap
rodu
ct
ivaeno
tra
sram
asd
emay
orr
ent
abi
lid
ad(L
lam
bí,1981
:
134
).

162
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

ap
ti
tudded
i
feren
cia
ciónha
ciaa
rr
iba
,sim
i
laroaunsupe
rio
raladelae
xplo
tac
iónfam
i
lia
r
112
cap
i
tal
is
tat
ípi
ca .

4
.2)Tendenc
iadeabu
rguesam
ien
tode
lho
rt
icu
lto
rbo
liv
iano
.
E
lpro
ceso de d
i
feren
cia
ción de
l ho
rt
icu
l
tor bo
l
iviano que sein
ic
ia con un su
jeto
campe
sinoque
,tra
sunade
scompo
sic
iónha
ciaaba
jom
igraycom
ien
zauna
scen
soso
cia
ly
e
conóm
icoenla A
rgen
tinanof
ina
l
izaensua
ctua
l“s
tatu
s”de
fin
idocomo“
cap
i
tal
is
tacon
ra
sgo
s campe
sino
s”.S
ibienla a
ctua
letapale o
tor
gafo
rta
leza
s(re
cién ana
l
izada
s),la
d
i
feren
cia
ción no se e
stan
ca y con
t
inúa con su d
inám
ica
, con sen
tido ha
cia la
de
scampen
iza
ción
.
S
igu
iendo e
l mode
lo de Mu
rmi
s (1991
), se puede de
scr
ib
ir un p
roce
so de
d
i
feren
cia
ción(de
scompo
sic
ión
)ascenden
tede
sdelal
legadaa
lpa
ís, momen
toenquelo
ha
ceba
joe
lsta
tusdesem
ipro
leta
rio
. Comoyasede
scr
ib
ió,d
ichoa
scen
soseba
saenuna
lóg
ica derep
rodu
cción amp
l
iada at
ravé
s dela ma
xi
mi
zac
ión delo
sing
reso
s yla
m
in
imi
zac
iónde
lcon
sumooga
sto
sderep
rodu
ccióndelafue
rzadet
raba
jo.E
lpro
cesode
a
cumu
lac
iónre
sul
tan
tele pe
rmi
te e
xplo
rar nue
vos espa
cio
s yro
les
,lo
s que a su ve
z
imp
l
ican camb
ios
. Camb
ios que ha
cen cada vez má
sim
por
tan
teslo
sind
icado
res
cap
i
tal
is
tasy má
sdéb
i
leslo
sra
sgo
scampe
sino
s.
Po
rca
so,e
lacce
soa
lro
lde med
ieroy
, má
saún
,aldep
rodu
cto
rimp
l
icalaa
sun
ción
decadave
z ma
yor po
rcen
tajedelo
srie
sgo
s(p
rodu
cti
vos- de me
rcado
),cuando an
tes
comopeónno
losten
íaocomo med
ierolo
scompa
rt
íacone
l“pa
trón
”.

112
C
omom
etá
for
a,R
aúlP
az(2006
)de
scr
ibí
ala
sca
rac
ter
ís
ti
casd
ela
sex
plo
tac
ion
esc
amp
esi
nas(
léa
set
amb
ién
ag
ricu
ltu
raf
ami
li
ar)yc
api
tal
is
tasenan
alog
íaal
osd
is
tin
tost
ipo
sdeb
act
eri
as. Ex
is
tendo
sca
teg
or
íasd
e
b
act
eri
asb
ien d
efi
nid
as:l
asb
act
eri
asa
erób
ica
s, qu
eson a
ltam
ent
eef
ic
ien
tes en p
res
enc
iad
eal
tas
con
cen
tra
cion
esd
eox
ígen
ope
roqu
ean
tes
uau
sen
ciam
uer
en,yl
asb
act
eri
asa
erób
ica
sfa
cul
ta
tiv
as,q
ueenun
m
edi
oconox
ígen
ofu
nci
onan m
eno
sef
ic
ien
tem
ent
equel
asan
ter
ior
es,p
eroqu
ean
tesuau
sen
cias
igu
en
t
eni
endoa
cti
vid
ad(p
ers
is
ten
).E
lcam
pes
inos
erí
aen
ton
cesun
aba
cte
riaa
erób
icaf
acu
lta
tiv
aqu
eap
ren
dióa
s
obr
evi
virenun m
edi
osinc
api
tal
,don
deem
pre
sasc
api
ta
li
sta
s(a
erób
ica
spo
rex
cel
enc
ia)m
uer
en,e
lcam
pes
ino
s
obr
evi
ve.P
erocu
andoe
lco
ntex
toe
s“a
erób
ico
”,d
emu
est
rau
nam
eno
rcap
aci
dadd
ecr
ecim
ien
toyd
esa
rro
llo
enr
ela
ciónal
asex
plo
tac
ion
esc
api
tal
is
tas
.Po
ren
de,l
osc
amp
esin
ospod
íanr
esi
st
irencon
tex
tosadv
ers
os,p
ero
c
rec
erpo
coencoy
unt
ura
sfavo
rab
les
.Elh
ort
icu
lto
rbo
liv
ian
o,enun
apo
sic
iónin
term
edi
aen
tree
lca
mpe
sin
oy
e
lcap
ita
li
stat
ípi
co,t
amb
iénr
esi
stel
arg
osp
erí
odo
sder
eprodu
cci
óns
imp
le
,yenun m
arcon
oadv
erso
,su
c
apa
cid
add
ecr
ecim
ien
toe
stano m
áscom
pet
it
ivoq
uee
lde
lho
rt
icu
lto
rfam
il
iart
ípi
co.

163
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

E
lro
ldep
rodu
cto
rpo
rde
fin
ic
iónimp
l
icalao
rgani
zac
iónto
taldelap
roducc
ión
,de
sde
lacomp
radelo
sin
sumo
s,lap
lan
i
fica
cióndela
sta
rea
syga
ran
tíadelap
resen
ciadela
mano de ob
ra, ha
stala ven
ta delo
sprodu
cto
s.D
icho ge
ren
ciam
ien
to e
s unt
raba
jo
e
spe
cíf
icoycon
cre
to,nof
ís
ico
,pe
rot
raba
joa
lfin
,quesein
cremen
taa med
idaquec
recey
secomp
le
ji
zalaqu
inta
.Lae
fica
ciadee
stenue
vot
raba
jodependede
ltiempoquesele
ded
ique
,po
rloquee
las
cen
sopo
rlo
smin
ipe
ldaño
s de
lprodu
cto
ryc
rec
imien
todelaqu
inta
tamb
iénin
volu
craunad
ism
inu
ciónde
ltraba
jof
ís
ic
odi
rec
tode
lprodu
cto
r.E
sde
cir
,emp
ieza
ad
iso
lve
rseunode
losp
rin
cipa
lesba
lua
rte
sdela ag
ricu
l
turacampe
sinayfam
i
lia
r.
Lo m
ismosu
cedecuandoe
step
rodu
cto
ring
resaa
leslabóndelacome
rcia
l
iza
ción
.La
po
sib
i
lidad de vende
rsu p
rodu
cción d
ire
ctamen
tev
ía un pue
sto p
rop
io en un me
rcado
ma
yor
is
taimp
l
icat
iempo
. La amp
l
iac
ión de d
icha ven
ta en vo
lumen o d
ive
rsidad de
p
rodu
cto
s,con
l
levare
cor
rero
tra
squ
inta
syre
vende
r me
rcade
ría
,loqueset
radu
ceen má
s
t
iempo
.Es
tos mode
losdee
xpan
siónpueden-enunp
rin
cip
io-tene
réx
i
toconfam
i
lia
sde
ho
rt
icu
l
tore
snume
rosa
s,b
ieno
rgan
izada
syconuna c
larad
iv
is
iónde
ltraba
jo.Pe
rotamb
ién
puedente
rmina
rre
legandolap
rodu
cciónene
l med
ianop
lazo
,yha
staabandonándo
lapa
ra
ded
ica
rsede
llenoae
stee
slabón
.
Laredu
cciónpa
rcia
loto
talde
ltraba
jof
ís
icode
lprodu
cto
rjun
tocone
lcre
cim
ien
tode
laqu
intaimp
l
icalacadavez ma
yordependen
ciadela manodeob
raex
terna
.Yaseadelo
s
t
rad
ic
iona
lesa
sala
riado
s ytan
tero
s, olo
straba
jado
res en
cub
ier
tos ba
jo e
lacue
rdo de
med
ier
ía,ambo
scon
l
levanpé
rdidade
la“
f
lex
ib
il
idad
”de
ltraba
jofam
i
lia
r.
Pa
rale
lamen
te,e
lascen
sopo
rlo
smin
ipe
ldaño
sdeprodu
cto
rimp
l
icaun ma
yorn
ive
l
decap
i
talenjuego
,po
ten
ciadopo
rcu
l
tivo
scadavez má
scomp
le
joscomolo
sde“
fru
to”
,
mon
tos que re
caen ca
si en
teramen
te en un su
jeto que mue
stra
, en
ton
ces
, meno
s
f
lex
ib
il
idad
.
O
tradela
sev
iden
cia
sde
lpro
cesoded
i
feren
cia
ciónha
ciaa
rr
ibae
slaaúnin
cip
ien
te

squedadecomp
radet
ier
ras
.An
tes
,po
rfa
l
tadecap
i
tal
,po
rlap
rio
ridaddein
vers
iónenla
te
cno
log
ía de
linve
rná
culo y ha
sta po
rprob
lema
sle
gale
s dere
siden
cia ha
cía que se
re
lega
rae
lacce
soalap
rop
iedaddelat
ier
ra(Ve
r Ga
rcía
,2008
).Seob
servaa
ctua
lmen
tee
l
in
ic
io-
tím
ido
-deunp
roce
sodecomp
radet
ier
ra,conuna moda
l
idads
imi
laraladelo
s
p
rime
rosa
rrendam
ien
tos
.Es
to e
s,la comp
racon
jun
ta de va
rio
sprodu
cto
res de o
rigen
bo
l
ivianode“g
rande
s”campo
sde4-6ha
s,ba
jolaf
igu
radecondom
in
io.
Lap
rop
iedaddelat
ier
rat
ieneimp
l
ican
cia
sene
lcompo
rtam
ien
tode
lprodu
cto
r,quea
suvezsere
lac
ionaconlad
ife
ren
cia
ciónap
rodu
cto
rescap
i
tal
is
tasalacua
lalguno
svan
l
legando
. Unadee
l
lase
squelap
rop
iedaddelat
i
errae
s,asuve
z,cond
ic
ións
inequanon
pa
rain
ver
ti
renlav
iv
ienda
,bu
scandoaho
ras
ícond
ic
ione
shab
i
tac
iona
les má
sdigna
sque

164
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

la
sac
tua
les
,enunat
ier
raenlacua
lyasee
sdue
ño. Pa
rale
lamen
telepo
sib
i
li
tasuu
so
comos
ifue
rauna me
rcan
cía
,po
rcuan
toaquelapu
edea
rrenda
r(enpa
rteoto
talmen
te)s
i
de
cidecon
cen
tra
rsut
iempoen
lacome
rcia
l
iza
ciónoeno
traa
ct
iv
idad
.
E
ste p
roce
soyaindudab
lemen
te apun
ta a una de
scampe
sin
iza
ción
,su
rgiendo a

f
ina
lmen
tecap
i
tal
is
tasdeo
rigencampe
sino
.Es
toú
lt
imonone
cesa
riamen
teimp
l
icaqueun
m
ismosu
jetorea
l
icee
stepa
sajeo mu
tac
ión
:set
rataengene
raldeunp
roce
soquecon
l
leva
va
ria
sgene
rac
ione
sla
sque
lle
vanade
lan
tee
stad
ife
ren
cia
ción
.
Toda
ses
tast
ran
sfo
rma
cione
s quesev
is
lumb
ranyapa
recen mu
ylen
tamen
te,son
pa
rtedeunp
roce
sodede
scompo
sic
iónque mue
strace
rcan
íaalade
scampe
sin
iza
ción
.En
fo
rma ag
regada
, se pod
ría con
cep
tua
l
iza
r d
icho
s cam
bio
s como un p
roce
so de
“abu
rgue
sam
ien
to”(
sine
lsen
tidope
yora
tivodelapa
lab
ra)
.Elm
ismosepod
rías
inte
tiza
r
comolapé
rdidadelo
sra
sgo
scampe
sino
squeaúnpe
rdu
ranenlo
ssu
jeto
sba
joe
stud
io.S
i
b
ienlad
imen
sión má
simpo
rtan
tede
lté
rminoabu
rgue
sam
ien
tonosecump
le(po
rcuan
toe
l
ho
rt
icu
l
torbo
l
ivianonosevaav
iv
ira
l“bu
rgo
”,léa
se,lac
iudad
,sinoques
iguenv
iv
iendoen
la qu
inta
),s
íse van pe
rdiendo ca
rac
ter
íst
ica
scla
ves como e
ltraba
jof
ís
ico d
ire
cto de
l
p
rodu
cto
r,a
sum
iendo unro
l má
s ge
ren
cia
l
,re
legandola
sta
rea
s en una mano de ob
ra
e
xte
rna ala un
idad p
rodu
cti
va.A
sim
ismo
, ha
ycie
rtatenden
cia a quelo
shi
jos delo
s
p
rodu
cto
reslog
renun ma
yorn
ive
ledu
cat
ivo
,bu
scandoqueseemp
leencomoau
xi
lia
reso
ge
ren
ciado
resdelap
rodu
cción
.Po
rúl
timo
,ha
yuna p
red
ispo
sic
iónauna meno
rau
ste
ridad
,
113

squedadecon
for
tyha
stacomp
radeb
iene
scua
sisun
tua
rio
sos
imbó
l
ico
s .Lacomp
ra
delat
ier
ratamb
iénvaene
stad
ire
cción
.
E
steabu
rgue
sam
ien
tolol
levaacon
cep
tua
l
iza
rloscomounpequeñocap
i
tal
is
ta,f
igu
ra
aná
logaalaen
con
tradapo
rJa
vie
r Ba
lsaenlo
schaca
rero
spampeano
s,“
entan
toqueno
con
tra
tas
inoaunpequeñonúme
rodea
sala
riado
s,q
uenoa
lcanza
ríanacon
ver
ti
rloenun
cap
i
tal
is
tat
ípi
co”(Ba
lsa
,2006
:219
).
E
stoc
laramen
tetend
rárepe
rcu
sione
s,pud
iéndo
sev
islumb
rardo
scam
ino
s,segúne
l
g
radoded
i
feren
cia
cióny
lao
rien
tac
iónquee
laburgue
sam
ien
totoma
:
i
. Un mane
jodelaqu
inta má
spro
fes
iona
l
,cona
seso
ram
ien
to, ma
yorn
ive
ldein
vers
ión
yte
cni
fi
cac
ión
,ge
st
iónd
i
feren
cia
l
,etc
.,y

113
Une
jem
ploene
stes
ent
idoe
slacom
prapo
rpa
rted
eal
gun
os(
ex?
)ho
rt
icu
lto
resd
eor
igenbo
liv
ian
odel
as
m
uy g
ran
desc
ami
one
tas dob
let
rac
ción n
egr
as yd
e vid
rio
s po
lar
izado
s,d
eba
jaf
unc
ion
al
idad p
aral
a
p
rodu
cci
ón.

165
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

i
i
. Una me
rmaene
lapo
rtefam
i
lia
ralaa
ctiv
idadp
rodu
cti
va,re
tra
cciónenlainve
rsióny
lae
xpan
sión
,es
tra
teg
iascon
servado
ras
,en
treo
tra
s
.
P
roce
sosqueyaseob
serva
ronenLa P
lataenla
squin
tasdep
rodu
cto
restamb
ién
m
igran
tes
,aunqueno
lim
ít
rofe
s,s
inodeu
l
trama
r…

4
.3)Ana
log
íascone
lcasoi
tal
iano
.
E
stefenómenoded
i
feren
cia
ciónde
lho
rt
icu
l
torbo
liv
iano
,le
josdese
runca
soinéd
i
to,
mue
stra s
ign
i
fica
tiva
ssim
i
li
tude
s con e
lpro
ceso evo
lut
ivo delo
s ho
rt
icu
l
tore
sita
l
iano
s
de
sar
rol
lado en e
lsig
lo pa
sado
.Es
tosú
l
timo
stambiénfue
ron campe
sino
s pob
res que
de
ciden m
igra
ralaA
rgen
tinaend
i
feren
teso
leada
s.La
spr
ime
rassein
ic
ianaf
ine
sde
lsig
lo
X
IX,e
xis
tiendoo
trao
leadaimpo
rtan
teene
l ma
rcodela2
ºgue
rra mund
ia
l. Mu
cho
sdee
sto
s
m
igran
tes
,po
rsupa
sadocampe
sino
,ca
ren
ciadecapi
talya
ltad
ispon
ib
il
idadde manode
ob
ra(su
yaydesufam
i
lia
)tamb
iénsein
ser
tanenlaa
cti
vidadho
rt
íco
la.Rea
l
izanunp
roce
so
de a
cumu
lac
ión y a
scen
so so
cia
l como peone
s,luego med
iero
s,l
legando a
lsta
tus de
p
rodu
cto
r adqu
ir
iendola p
rop
iedad de la t
ier
ra y aba
rcando todo e
les
labón de
come
rcia
l
iza
ción
.Es
te p
roce
so de“
i
tal
ian
iza
ción
”dela ho
rt
icu
l
turagua
rdaimpo
rtan
tesy
e
viden
tess
imi
l
itude
scon
laa
ctua
l“bo
l
ivian
iza
ción
”.
Lo
smig
ran
teseu
ropeo
s,p
rin
cipa
lmen
tede
sde med
iado
sde
lsig
lopa
sado
,com
ien
zan
at
raba
jarene
lse
cto
rjun
toatodasufam
i
lia
,aunconsu
shi
jospequeño
s. Med
ian
teuna
lóg
ica decon
tra
cción de
lcon
sumoy au
toe
xplo
tac
ión
,log
ranl
lega
r ase
rprodu
cto
resy
adqu
ir
irt
ier
ras
,pr
inc
ipa
lmen
teenlo
saño
s‘50y‘60
.Yaene
lsta
tusdep
rodu
cto
r,con
t
inúan
(comolo
sac
tua
lesho
rt
icu
l
tore
sbo
l
iviano
s)apo
rta
ndoe
ltraba
jof
ís
icod
ire
ctoenlaqu
inta
,a
la vez que se e
xpanden en e
les
labón dela come
rcia
l
iza
ción(
tran
spo
rte
, me
rcado
s
ma
yor
is
tasy m
ino
ris
tas
). Enlo
s‘80 e
luso dela mano de ob
ra e
xte
rna se se
sgaba
p
rin
cipa
lmen
teatan
tero
sde
lin
ter
iorde
lpa
ísytamb
iénbo
l
iviano
s,bá
sica
men
tepa
ralo
s
pe
ríodo
sdeco
secha
.Yaenlo
s‘90
,comocon
secuen
ciadelate
cno
log
íade
linve
rná
culo
,se
com
ien
zaain
corpo
rar manodeob
rae
stab
leba
joe
lacue
rdode med
ier
ía,u
ti
l
izandoca
si
e
xclu
sivamen
tet
raba
jado
resdeo
rigenbo
l
iviano
,alavezquee
lprodu
cto
rasumeunro
l má
s
ge
ren
cia
l
.
Ene
saú
l
timadé
cadade
lsig
lopa
sado
,luegodeun p
roce
sodeca
si med
ios
iglo
,la
d
i
feren
cia
ción y abu
rgue
sam
ien
to a
lcan
zado po
rlo
s ho
rt
icu
l
tore
sita
l
iano
sese
viden
te,
aunquesucap
i
tal
iza
ción nore
sul
tara homogénea
. Los año
s‘90ysuc
ris
is gene
ran un
e
fec
toca
tal
izado
r, en dondese puedeniden
ti
fica
r do
sgrupo
s que pe
rsi
steny uno que
pe
rece
.Lo
sprodu
cto
resquesob
rev
ivenalac
ris
issonaque
l
losde
fin
i
tivamen
te“cap
i
tal
is
tas

ycap
i
tal
izado
s,comoa
sítamb
iéne
lgrupo má
s“re
tra
sado
”ene
lpro
cesoded
i
feren
cia
ción
,

166
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

e
s de
cir
, aque
l
los enlos que pe
rsi
stenra
sgo
sológ
ica
s decompo
rtam
ien
tocampe
sino
.
Pa
rale
lamen
te,e
lgrupoded
i
feren
cia
ciónycap
i
taliza
ciónin
termed
io,pe
rece
.
La e
volu
ción de e
sto
s ho
rt
icu
l
tore
sita
l
iano
s pod
ríarep
resen
tarse o mode
l
iza
rse
med
ian
teung
ráf
icocondo
sva
riab
les
:gradoded
i
feren
cia
ciónyn
ive
ldecap
i
tal
iza
ción
.Si
b
iensedaunanubedepun
toscon mú
l
tip
lescomb
inac
ione
s,seob
servaunatenden
cia
d
ire
ctamen
te p
ropo
rciona
l en
tre d
i
feren
cia
ción y cap
i
tal
iza
ción(Ve
rFigu
ra N
º16
).D
icha
l
ínearep
resen
tat
ivadelo
sho
rt
icu
l
tore
sita
l
iano
senlo
saño
s‘90pod
ríase
rsegmen
tadaen
t
resg
rupo
s(G
rupo1
,2y3
),cu
yase
stra
teg
iasderep
rodu
cciónysue
rtese
ríad
ispa
r.

F
igura N
º16. Rep
resenta
ciónyag
rupam
ien
todelosho
rt
icu
l
tore
sita
l
iano
senre
lac
ióna
lgradoded
ife
renc
iac
ión
ycap
ita
l
izac
iónalcanzado
.
10
9
8 G
rupo2
ión

7
c
renic
a

6
fe

5
i

G
rupo1
radodeD

4
3
G

2
1
G
rupo3
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9
N
ive
ldeC
api
tal
iza
ción
Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

E
l G
rupo 1log
ra supe
rarla c
ris
is de 1998
-2002 g
rac
ias a sufue
rte n
ive
l de
cap
i
tal
iza
ción
,esca
la p
rodu
cti
va y “e
spa
lda
”econó
mica
,log
randol
lega
r en buena
s
cond
ic
ione
salare
cupe
rac
ióne
conóm
icapo
st-2002
.ElG
rupo3re
sis
tealac
ris
isyaque
poneena
cciónsu
svie
jase
stra
teg
iasdecon
tra
cciónde
lcon
sumoyau
toe
xplo
tac
ióndela
mano de ob
ra.E
sto
s pe
rsi
sten ha
stala a
ctua
l
idadcon p
rác
tica
scon
servado
res(
léa
se,
p
rodu
cciónacampo
)ye
stra
teg
iasre
sis
ten
cia
les
. Ese
lGrupo2
,el má
snume
roso
,qu
ien
su
fre en g
ran med
idala c
ris
is delo
s‘90 y pe
rece
. La de
sapa
ric
ión de e
ste g
rupo de
ho
rt
icu
l
tore
sita
l
iano
sesenpa
rtere
sul
tadodeun p
roce
so mu
l
ticau
sal
,endondelac
ris
isde
l
mode
loneo
l
ibe
ralye
lho
rt
icu
l
torbo
l
ivianoa
ctua
roncomoca
tal
izado
res
.
¿Quépa
sóen
ton
cescone
lgrupo2?
. Pa
rtedee
stegrupope
rec
ióyaquelac
ris
is
e
xig
íauna
jus
te.D
ichoa
jus
tepod
ríahabe
rsee
fec
tuados
ielg
radodecap
i
tal
iza
ciónselo
pe
rmi
tía
.Pe
roe
steg
ruposeha
l
labaenunté
rminomed
iodea
cumu
lac
ión
,in
suf
ic
ien
tepa
ra

167
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

a
tra
vesa
rlac
ris
isv
íalaredu
ccióndebene
fic
ios
. Po
rende
,lao
traa
l
terna
ti
vacon
sis
tíaen
re
tro
trae
rsea
lcompo
rtam
ien
todeau
toe
xplo
tac
ióny
/ore
tra
cciónde
lcon
sumo
.Sinemba
rgo
,
sug
radodeabu
rgue
sam
ien
to,ta
lve
zsim
i
laropo
rlo meno
sce
rcanoa
lde
lGrupo1
,le
imped
íata
lre
tro
cesoocamb
io.Ae
stoselesumal
afa
l
tadecon
t
inu
idadfam
i
lia
rena
lguna
s
qu
inta
sconlo
shi
josnoin
tere
sado
senlaa
cti
vidad
,o meno
saún
,ene
ltraba
jof
ís
icodela
qu
inta
. Pe
rocomos
ies
te nue
vocon
tex
tofue
ra po
co,su
rge un nue
vosu
jeto en unro
l
p
rotagón
ico
:elho
rt
icu
l
torbo
l
iviano
.Es
teagen
te, ene
l ma
rcodeuna ma
yorpe
rmeab
i
lidad
so
cia
l que b
rindalac
ris
is def
ine
s delo
s‘90
,as
ciende a
lsta
tus dep
rodu
cto
r,l
levando
e
stra
teg
iasre
sis
ten
cia
les aun má
sexa
cerbada
s que la
s de
l G
rupo 3(
tal ve
z como
compen
sac
ióndesuaun meno
rni
veldecap
ita
l
iza
ció
n),loquelocon
vie
rteenunsu
jeto
h
ípe
rcompe
ti
ti
vo.
A
sí,e
lGrupo2
,enunes
tadodeabu
rgue
sam
ien
totalvezs
imi
lara
lGrupo1
,pe
ros
in
sun
ive
ldecap
i
tal
iza
ción
,seen
cuen
traenunad
isyun
tiva
.Lac
ris
ise
conóm
ica
,laca
ídade
lademandaydelo
spre
cio
sho
rt
íco
las
,ylaapa
ric
iónde
lprodu
cto
rbo
l
ivianoqueimponesu
p
rodu
cciónene
l me
rcadog
rac
iasalacompe
ti
t
ividadqueleo
torgasue
xplo
tac
ióndela
manodeob
raycon
tra
cciónde
lcon
sumo
,ob
l
igaae
sto
squ
inte
rosi
tal
iano
sare
tro
trae
rsea
cond
ic
ione
sdet
raba
joycon
sumoyape
rdido
spo
rsu abu
rgue
sam
ien
toy
/oquenoe
staban
d
ispue
sto
savo
lve
r.A
lgunoova
rio
sdee
sto
ssu
ceso
sre
sul
tarone
lúl
timoe
sco
l
loensu
h
is
tor
iap
rodu
cti
va,abandonandoos
iendode
spla
zado
sdelap
rodu
cción
.Cla
roe
stá
,que
ha
yan de
sapa
rec
ido dela p
rodu
cción no s
ign
i
fica que no e
stén má
s en e
l se
cto
r.
Ju
stamen
te,la ma
yor
íadee
l
lospe
rsi
stencomoa
rre
ndado
res
,alqu
i
lándo
lessu
stie
rra
sa
su
s“e
xpu
lso
res
”ycon
tinuado
res
,lo
sho
rt
icu
l
tore
s bo
l
iviano
s.
A
sí,la
sdo
sfo
rma
soe
stra
teg
ias“e
xi
tosa
s”pa
raat
rave
sarlac
ris
isdelo
s‘90fue
ronla
delo
s ho
rt
icu
l
tore
sita
l
iano
scap
i
tal
is
tasfue
rtemen
tecap
i
tal
izado
s(G
rupo 1
),yla delo
s
ho
rt
icu
l
tore
s(i
tal
iano
s y bo
l
iviano
s) con e
stra
tegia
s cap
i
tal
is
tas comb
inada
s conra
sgo
s
campe
sino
s, aun con ba
jo n
ive
l de cap
i
tal
iza
ción(G
rupo 3
).E
lre
sto ma
yor
i
tar
iamen
te
pe
rece
. Ye
stoe
xpl
ica(osecon
fi
rmacon
)unae
stru
ctu
raso
cia
lho
rt
íco
lap
laten
sea
ctua
l
po
lar
izada
,endondesob
resa
leunpequeñog
rupodeg
rande
sprodu
cto
res(
todo
sel
losde
o
rigeni
tal )114;ene
iano lot
roe
xtremo
,pequeño
syde
scap
i
tal
izado
sprodu
cto
resi
tal
iano
sen

114
D
elo
sda
tosd
elCHFBA
’05
,sepu
edes
obr
ees
tim
arae
steg
rupocom
oaqu
el
lasqu
int
ascon m
ásd
e3h
as,l
o
qu
erep
res
ent
aunt
ota
ldeap
ena
sel22%d
elt
ota
ldequ
int
as,aun
ques
isecon
sid
eral
asup
erf
ic
ieh
ort
íco
la
,es
te
g
rupot
rab
aja2
/3d
elt
ota
l.

168
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

re
sis
ten
cia
. Yf
ina
lmen
te,enp
roce
sodesepa
rac
ióndeapo
code
lGrupo3
,elcon
jun
tode
p
rodu
cto
resbo
l
iviano
sconunacap
i
tal
iza
ción med
ia.

Con e
sto se p
retende de
jar sen
tado que e
lpro
ceso de d
i
feren
cia
ción bo
l
iviano
pa
rece
ríasegu
ire
lmi
smocam
ino de d
i
feren
cia
ción y abu
rgue
sam
ien
to e
jerc
ido po
rlo
s
i
tal
iano
s.S
ilalóg
ica que e
stru
ctu
rala
ses
tra
teg
ias delo
s ho
rt
icu
l
tore
s bo
l
iviano
s se
en
cuen
tra en e
l ma
rco de un p
roce
so de de
scompo
sic
ión (y tenden
cia a la
de
scampe
sin
iza
ción
)enung
rupoe
squemá
t
ico“3
”,losi
tal
iano
squede
sapa
recenenlo
s‘90
sepuedenub
ica
rene
lpun
to“2
”,m
ien
tra
squelo
squepe
rsi
stenysob
rev
ivencomog
rande
s
p
rodu
cto
rese
stán en e
l pun
to “1
”. Lo
s ho
rt
icu
l
toresi
tal
iano
s no cap
i
tal
izado
s pe
ro
re
sis
ten
cia
lesdelo
s‘90selo
spuedein
clu
irjun
toalo
sbo
l
iviano
sene
lGrupo3
,aunquela
d
inám
icaa
lcan
zadapo
res
teú
l
timolo
s mue
straho
ydíac
laramen
ted
i
feren
ciado
s. Má
saun
,
comoyasede
scr
ib
ió,seob
servanind
ic
iosdeing
reso
sdea
lguno
sho
rt
icu
l
tore
sbo
l
iviano
s
enloquese
ríae
lGrupo2
,esde
cir
,alsegmen
todecap
i
tal
iza
ción med
iayavan
ceene
l
p
roce
sodeabu
rgue
sam
ien
to.
C
laro e
stá que d
icho
s p
roce
sos
/etapa
s no son ráp
idos n
i homogéneo
s. La
d
i
feren
cia
ción y con
sol
ida
ción de
l ho
rt
icu
l
tori
taliano l
levó po
r lo meno
s 60 año
s
(ap
rox
imadamen
te1940
-2000
),e
lin
ic
iadopo
rlosbo
liv
iano
stieneno má
sde20año
s(1990
-
2010
).Pa
rale
lamen
te,lad
i
feren
cia
ciónnoe
shomogénea
,po
rcuan
tonotodo
saque
l
losque
sein
ic
iaroncomopeónl
lega
ronase
rprodu
cto
resc
api
tal
is
tas
. Mu
chí
simo
squeda
ronene
l
cam
inoded
i
feren
cia
ción
,tan
toan
tes
losi
tal
iano
scomoaho
ralo
sbo
l
iviano
s.

E
stec
ic
loded
i
feren
cia
ciónquepa
recerepe
t
irsecona
cto
reshomó
logo
saunquede
na
ciona
l
idadd
ife
ren
te,node
jade mo
stra
rpa
rado
jas
.Po
rca
so, mu
cha
sdela
scr
ít
ica
sque
re
cibenlo
s ho
rt
icu
l
tore
sbo
l
iviano
s encuan
to asucon
tra
cción de
lcon
sumo(
“nocomen
hue
vopa
ranot
ira
rlacá
sca
ra”
;“m
irálaca
saenquev
iven…
”)
,ye
xplo
tac
ióndela manode
ob
rafam
i
lia
r(“cómo que
rés quecomp
i
tacon e
l
loss
itraba
jan 16 ho
ras po
rdía
,in
clu
so
nene
sde10año
s…”
)la
srea
l
izanqu
iéne
stiempo(ogene
rac
ione
s)a
trá
slle
varonacabo
idén
ti
casopo
rlo meno
ssim
i
lare
sprá
ct
ica
s.
Le
josdese
res
tounabú
squedadena
tura
l
iza
ciónde unaa
ct
iv
idad ma
rgina
l
,endonde
e
lni
veldee
xplo
tac
ióndela manodeob
rae
s mu
yal
toysev
iveencond
ic
ione
spo
cod
igna
s,
la
sexp
l
ica
cione
sad
ichas
i
tua
cióndebenbu
sca
rseencuan
toaqueset
ratadeunse
cto
r

inv
is
ible
”, ma
rginado
,endóndesó
lola manodeob
ra mu
yne
ces
i
tada(comola m
igran
te)
a
lcan
za olog
ra un(pob
re) pago po
r sufue
rza det
raba
jo. Como ya se comen
tó,la
hegemon
íade
lmig
ran
te(an
tesi
tal
iano
,aho
rabo
l
iviano
)enlaf
igu
rade
ltraba
jado
rho
rt
íco
la

169
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

engene
ral
, med
ieroenpa
rt
icu
lar
,secen
traenlad
ispo
sic
ióndet
raba
jarencond
ic
ione
sno
a
cep
tab
lespa
ralo
straba
jado
reslo
cale
s,tan
topo
rla
sex
igen
cia
s,e
lrie
sgoye
lbene
fic
io
re
cib
ido
.
En e
ste se
cto
rtamb
ién se ob
serva que e
lascen
so soc
ia
ly e
conóm
ico selog
ra
e
xace
rbando e
sa e
xplo
tac
ión(a p
rop
iosy e
xtraño
s),jun
to alaredu
cción de
lcon
sumo
,
log
rando a
sí compe
ti
ti
vidad
,cie
rta a
cumu
lac
ión y c
on e
l
lo e
l de
splazam
ien
to de o
tro
s
su
jeto
s.Yqueunave
zal
can
zadoe
lsta
tusde
lde
spla
zado
,elc
ic
lopa
recere
in
ic
iarse
.
Po
rsupue
sto
,queserep
i
tanoloju
st
if
icaolot
ran
sfo
rmaenunaca
rac
ter
íst
ica“na
tura
l
ot
rad
ic
iona
l” de
lse
cto
r. Pe
ro, ¿qué ha
cer?
. ¿A
lcan
zasó
loys
imp
lemen
tecon p
roh
ib
ir
,
con
tro
laryca
stiga
r?.S
isó
loe
soseh
ic
iera
, mu
chí
sima
squ
inta
sac
tua
lesde
sapa
rece
rían
,lo
m
ismohub
ierao
cur
ridocon mu
cha
sdela
squ
inta
sde lo
sita
l
iano
syla
scond
ic
ione
sdev
ida
dee
sta
sfam
i
lia
spre
sum
ib
lemen
teno me
jora
rían(
todolocon
tra
rio
).Laso
luc
ióndebe
ríai
r
po
rellado de un red
iscu
sión dela d
is
tr
ibu
ción deling
reso entodo e
l se
cto
ry,
e
ven
tua
lmen
te,delane
ces
idaddes
ince
rarunnue
vo va
lorpa
rala
sho
rta
l
iza
sdeta
l mane
ra
delog
rar un se
cto
r su
sten
tab
le, con qu
inta
s que no só
lo o
fer
ten ho
rta
l
iza
sap
rec
ios
a
cce
sib
les
,sinoque
lop
rovean med
ian
teunt
raba
jo d
igno
.

Con
clu
idalade
scr
ipc
iónde
lor
igen
,evo
luc
iónyp
rogno
sisde
lsu
jetodelap
rodu
cción
ho
rt
íco
la,sepa
saene
lsigu
ien
te Cap
ítu
loaana
l
iza
runodesu
s má
simpo
rtan
tesapo
rte
s:
sufue
rzadet
raba
jo.

170
a
.
.
la
l

e
°5
.E

l
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.

s
co

joen
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

en
loN
s
M
atí
asG
arc
ía
s20año

t
r

a
iaho

tuCap
ítu
loV-FUERZADETRABA
JOENLAHORT
ICULTURAPLATENSE
.

l
a
ap
ab
apí

r
r
r
imo

tu
ra

et
C
raag

l
ad
cu
sút
l

i
z
rt
r
tu
seenlo

ho
Fue
s
delaet c
ru
la
p ten

171
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

FUERZADETRABAJOENLAHORT
ICULTURAPLATENSE
.

INTRODUCC
IÓN
.

E
ltraba
joene
lse
cto
rho
rt
íco
la mue
strac
lara
sy s
ign
i
fica
ti
vaspa
rt
icu
lar
idade
s,que
ame
ri
tansude
scr
ipc
iónyaná
l
isi
senfo
rmasepa
rada
.Lo
s mo
t
ivo
squefundamen
tane
sta
a
seve
rac
iónsonva
rio
s.
De
sde una m
irada amp
l
ia, se puede a
fi
rma
r que e
xis
te unaimpe
rcep
tib
i
lidad de
l
t
raba
jado
rag
rar
ioengene
ral
. Aúncuandosehab
lade
lsu
jetodelap
rodu
cción-
queen
fo
rmae
str
ictae
selt
raba
jado
r-
,de
lac
torso
cia
lag
rar
io,e
lpro
tagon
ismoca
sie
xclu
sivosele
a
signaa
lprodu
cto
r. Dee
sta mane
ra,e
lprodu
cto
rsíe
suna
cto
rcla
ramen
tepe
rcep
tib
le,
cen
trodedeba
tesyd
iscu
sione
senre
lac
iónasuta
maño(pequeñoyg
ranp
rodu
cto
r)
,su
o
rgan
iza
ción so
cia
l de
ltraba
jo (p
rodu
cto
r fam
i
lia
r, emp
resa
rio
, e
tc.
), su
s d
ive
rsa
s
o
cupa
cione
s(p
rodu
cto
r mu
l
ti
fun
ciónyp
lur
iac
tivo
), sue
volu
ciónene
ltiempo(de
sapa
ric
ión
dep
rodu
cto
res
),en
treo
tro
s.
E
stain
vis
ibi
l
idadde
ltraba
jado
rseag
igan
taenaque
l
lasa
cti
vidade
sag
rar
iasenla
s
quep
redom
ina-enlarea
l
idadoene
limag
ina
rio
-laag
ricu
l
turafam
i
lia
r. Yta
lveze
lca
so
pa
rad
igmá
ti
codee
stet
ipodee
xplo
tac
iónsealahor
ticu
l
turadelo
sCin
turone
sVe
rde
s.Aqu
í
e
lapo
rtedela manodeob
rafam
i
lia
ress
ign
i
fica
tivo
,loqueha
ceaún meno
sno
tor
iaala
con
tra
tadaoe
xte
rna
.Ycomod
i
jimo
s,la manodeob
rafam
i
lia
rsecon
fundeave
cescone
l
ro
lge
ren
cia
l
,po
rloqueunave
z má
ssed
i
fum
ina
lae
xis
ten
ciade
ltraba
jado
r.
Ae
stoha
yqueag
rega
rlequelap
rodu
cciónho
rt
íco
la,den
trode
lse
cto
rag
rope
cua
rio
,
e
sto
talmen
te ma
rgina
ly ma
rginada
,de
sded
ive
rso
spun
tosdev
is
ta:va
lordelap
rodu
cción
,
supe
rf
ic
iein
volu
crada
, manodeob
rad
ire
cta
,núme
rodee
stab
lec
imien
tos
,etc
. Y má
saún
,
laa
cti
vidadsein
ser
taenuná
reap
rodu
ct
ivape
riu
rbanaca
rac
ter
izadaocono
cidacomolade
la“
tr
ip
lein
forma
l
idad
”:f
isca
l
,mig
rato
riay
labo
ra
l.E
stas
i
tua
cióndei
rregu
lar
idadentodo
slo
s
a
spe
cto
sloha
ceo
cul
tarsepo
runlado
,ya
le
jarseaun má
sde
lEs
tadoysue
ven
tua
lro
l
regu
lado
r.

E
staimpe
rcep
t
ibi
l
idad que su
fre e
ltraba
jo ag
rar
io en gene
ral
,y e
l ho
rt
íco
la en
pa
rt
icu
lar
, po
sib
i
li
tala con
stru
cción de unaimagen a
le
jada delarea
l
idad y o
cul
ta una
s
i
tua
ciónde
:i)impo
rtan
ciacuan
ti
tat
iva
;ii
)fue
rtedeg
rada
ción
;ii
i
)suapo
rtecua
l
ita
tivo
;iv
)en
f
in,e
ldob
lef
i
loquetodoe
stoimp
l
ica
.Veamo
s:

172
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

i
. Una dela
s ca
rac
ter
íst
ica
scla
ves de
ltraba
jo ho
rt
íco
la e
s suimpo
rtan
cia
cuan
ti
tat
iva
.Laho
rt
icu
l
turaseca
rac
ter
izapo
relu
soin
ten
sivodela manodeob
ra.
La demanda det
raba
jofuey e
s-comose de
scr
ibe
- al
ta, auncon unafue
rte
in
corpo
rac
ióndecap
i
tal(
tecno
log
íade
lin
verná
cul
o)115.
i
i
. Lafue
rza det
raba
jo ho
rt
íco
la mue
stra unaimagen det
raba
join
ten
sivo
, du
ro,
con
tinuo
, monó
tono
,repe
ti
ti
voy
,po
rlogene
ral
,ma
lpago
.Es
tosp
recon
cep
tosse
con
fi
rman en pa
rte enla p
rác
tica a
lvi
sua
l
iza
rse que en e
lse
cto
r ho
rt
íco
lala
m
ismaco
rre
sponde-ma
yor
ita
riamen
te e h
is
tór
icamen
te-a m
igran
tes
.Es de
cir
,
manodeob
raquea
cep
tacond
ic
ione
slabo
rale
sre
chazada
spo
relre
stodela
pob
lac
ión
.
i
i
i. E
sta manodeob
ra m
igran
te(enlaa
ctua
l
idad
,deo
rigenbo
l
iviano
)esunfa
cto
rde
s
ign
i
fica
tivaimpo
rtan
cia pa
ra e
lse
cto
r en gene
ral yp
laten
se en pa
rt
icu
lar
, en
cuan
to a su apo
rte ala compe
t
it
iv
idad
. La m
isma pe
rmi
te una e
xtra
cción de
p
lusva
lía en va
rio
s sen
tido
s, que ha
ce dela p
rodu
cción de me
rcan
cía
s un
in
tercamb
iode
sigua
ldeva
lore
s,in
cremen
tándo
selacompe
ti
ti
vidaddequ
iene
s
tengane
lpode
rdeu
soded
ichafue
rzadet
raba
jo.
i
v. Po
rúl
timo
,esfá
ci
ldeimag
ina
rquelafue
rtedependen
ciadela manodeob
ra(po
r
sucan
tidadne
ces
i
tadaypo
rsuapo
rtealacompe
ti
tiv
idad
)esenrea
l
idaduna
rma
dedob lo,pud
lef
i iendocon
ver
ti
rseca
sis
inté
rmino med
iodep
i
larde
lavan
cede
l
se
cto
r oreg
ión en pa
rt
icu
lar
,ae
sco
l
lo pa
rala e
xpan
sión enfun
ción de su
re
spue
staan
telademanda
.

E
l ob
jet
ivo de e
ste Cap
ítu
lo e
s de
scr
ib
ir y ana
l
izarla
s ca
rac
ter
íst
ica
s de
ltraba
jo
ho
rt
íco
la,p
laten
seenpa
rt
icu
lar
. Comosecomen
tó,e
laná
l
isi
snosede
tend
rásó
loensu
s
va
riab
lescua
l
ita
tiva
sycuan
ti
tat
iva
s,s
inoquebu
sca
ráe
lemen
tosola
sfo
rmaat
ravé
sdela
cua
lsu
rgedee
staunacompe
ti
ti
vidadquecoad
yuvónosó
loa
lascen
soso
cia
lye
conóm
ico
de
lho
rt
icu
l
torbo
l
iviano(ye
lpa
rale
lode
splazam
ien
todelo
sho
rt
icu
l
tore
sita
l
iano
s)comoa

tamb
iénasupe
rsi
sten
cia
,con
sol
ida
ciónyc
rec
imie
nto
,ene
lpa
ísengene
ralyenLaP
lata
enpa
rt
icu
lar
. Ycómola manodeob
raset
ran
sfo
rma alave
zenunadela
spr
inc
ipa
les
l
imi
tan
tesde
laa
ct
iv
idadho
ydía
.

115
S
egún O
cam
po(2007
),l
apr
odu
cci
ónh
ort
íco
lad
eman
da30v
ece
smá
sman
odeob
raqu
eelp
rom
edi
ode
l
s
ect
orag
rop
ecu
ari
o.

173
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

En e
se sen
tido
,ela
rt
ícu
lo se e
stru
ctu
ra en cua
tro pa
rte
s.P
rime
ro se ha
ce una
some
rade
scr
ipc
ióndela
sdi
feren
tes moda
l
idade
syca
rac
ter
íst
ica
scua
l
ita
tiva
squeadop
ta
e
ltraba
joene
lse
cto
r,enba
sealoquee
stab
lecelaleg
is
lac
iónlabo
ralv
igen
teysug
radode
cump
l
imien
to.Unasegundapa
rte de
scr
ibelaimpo
rtan
ciacuan
t
ita
tivaengene
ralydecada
moda
l
idadde
ltraba
joho
rt
íco
laenpa
rt
icu
lar
.La te
rce
rapa
rteana
l
izalacompe
ti
ti
vidaddela
manodeob
rabo
l
iviana
,unodelo
spi
lare
sdelae
xpan
siónho
rt
íco
lap
laten
se.F
ina
lmen
te,
sede
sar
rol
lalare
lac
iónde
ltraba
joconunodelo
spr
inc
ipa
lesp
rob
lema
sac
tua
lesdela
a
cti
vidad
:eldé
fic
i
tde manodeob
ra.

1
. MODAL
IDADES Y CARACTER
ÍST
ICAS DE LA MANO DE OBRA EN LA
HORT
ICULTURA
.

La o
rgan
iza
ciónso
cia
l de
ltraba
jo ha
cere
feren
ciaala
sre
lac
ione
s at
ravé
s dela
s
cuá
leslo
sind
iv
iduo
sprodu
cen
,esde
cir
,lo
svín
culo
sso
cia
lesquee
stab
lecenlo
ssu
jeto
s
en
tres
í,la
scond
ic
ionesenquein
tercamb
iansu
sac
tiv
idade
sypa
rt
ic
ipanene
lpro
ceso
p
rodu
cti
vo.E
stoe
spo
rqueenlap
rodu
cción
,lo
shomb
resnoin
terv
ienenso
lamen
tesob
rela
na
tura
leza
,sinoque a
ctúantamb
iénlo
s uno
ssob
relo
sot
ros
,aso
ciándo
se de unc
ier
to
modo
,con
tra
yendode
term
inado
svín
culo
syre
lac
iones
.
Yene
sesen
tido
,con
side
randoa
lsu
jeto ma
rxi
sta(de
f
inidopo
rlare
lac
iónconlo
s
med
iosdep
rodu
cciónypo
rsure
lac
ióncono
tra
scla
ses
)sepuedea
fi
rma
rquelap
rin
cipa
l
d
i
feren
cia
ción dela
s un
idade
sprodu
cti
vase
sla p
resen
cia dere
lac
ione
s cap
i
tal
is
tas
(un
idade
squecon
tra
tan manodeob
raa
sala
riada
),d
eaque
l
lascu
yare
lac
iónbá
sicae
sla
det
ier
ra-
traba
jofam
i
lia
r.
Lacon
ven
ien
ciaana

ti
caded
i
feren
cia
rode
sag
rega
rent
resala
sfo
rma
sde manode
ob
rae
xte
rnaalaun
idaddomé
sti
caha
ceque
,jun
toala manodeob
rafam
i
lia
r,seanento
tal
cua
trola
s moda
l
idade
sdet
raba
joqueseob
servane
nlaho
rt
icu
l
turap
laten
seen
,po
rlo
meno
s,lo
súl
timo
s 20 año
s.E
ltraba
jado
rfam
i
lia
r, e
l peón
,el med
ieroy un g
rupo que
denom
ina
remo
soeng
loba
remo
scomo“O
tro
s”.

1
.1)Peón
.

174
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Enp
rime
rain
stan
cia
,seob
servaqueho
yend
ía,lafo
rmap
rin
cipa
ldecon
tra
tac
iónde
116
manodeob
raenlaho
rt
icu
l
turabonae
ren
see
sat
ravé
sde
lpeón
-asa
lar
iado .E
stepeón
puedese
rasa
lar
iado(en
tiénda
secomo a un peón pe
rmanen
te)
,jo
rna
lero(
léa
se, peón
con
tra
tadopo
rdía
)o“
tan
tero
”(e
sde
cir
,unpeóncon
tra
tadopo
rtraba
joade
sta
jo)
.
Ene
lca
sode
lpeónpe
rmanen
te,e
stere
cibelapaga men
sua
lmen
te,ygene
ralmen
te
go
zadeunaca
sa-hab
i
tac
iónye
lpagodelo
sse
rvi
cio
s(lu
zyga
s).S
ibienla Com
is
ión
Na
ciona
l de T
raba
jo Ag
rar )117 e
io(CNTA st
ipu
la un e
stipend
io pa
ra e
l peón ho
rt
íco
la de
Bueno
sAi
resqueva
ríasegúnta
rea
sye
xpe
rien
cia118,d
ichare
tr
ibu
ciónra
ramen
tesupe
raen
laa
ctua
l
idade
l65%de
l mon
toqueleco
rre
sponde

a.
A
sim
ismo
,ysegúnla Re
solu
c /02dela CNTA119,lo
ión16 speone
sho
rt
íco
lasdebe
rían
t
raba
jar no má
s de 8 ho
rasd
iar
ias o 48 semana
les
,de Lune
s a Sábado
, deb
iéndo
se
re
cono
cerdob
lelo
sdía
sdom
ingo
syfe
riado
s.M
ien
tra
squeenlap
rác
tica
,unpeónt
raba
ja
en
tre8y10h
senépo
cain
verna
lyde9a11h
senve
rano
;alave
zquelo
s Dom
ingo
sson
d
íasdet
raba
jodeco
sechayempaqueentoda
sla
squ
inta
s,yaquee
lLune
sha
y me
rcado
,
nore
cib
iendopo
rel
lon
ingúnt
ipodead
ic
iona
l
.
Un jo
rna
lero
,comosunomb
reloind
ica
,traba
japo
rjo
rna
l
.Eld
íalabo
rale
sdeuna
s9
120
ho
rasre
cib
iendopo
rel
loun38% meno
sde
lmín
imoes
t
ipu
ladopo
rlaCNTA .
Po
rúl
timo
,lo
straba
jado
resade
sta
jo o“
tan
tero
s”sonaque
l
losquerea
l
izanlabo
resy
cob
ranpo
run
idadf
ina
l
izada(selepagapo
rcan
ter
oca
rpido
,po
rlíneadetoma
tespodada
,
e
tc.
).E
s una moda
l
idad u
ti
l
izada enla zona pa
ralo
s emba
lado
res detoma
te, qu
iene
s
com
ien
zanat
raba
jarenLaP
lata(deNo
viemb
rea Ma
yo)ya med
idaquea
vanzae
lañovan

116
S
egú
nda
tosd
elC
ens
oHo
rt
iFl
orí
col
adeBu
eno
sAi
re
s2005(CHFBA
’05
),l
amod
ali
dada
sal
ari
ador
epr
ese
nta
e
l69
,8%ye
l80
,6%d
elam
anod
eob
ran
ofam
il
iarp
aral
aho
rt
icu
ltu
rabon
aer
ens
eyp
lat
ens
e,r
esp
ecti
vam
ent
e.
S
ibi
ene
sto
sva
lor
espu
edene
sta
rsob
ree
st
iman
dolar
eal
idadd
els
ect
ord
ebi
doal
a(aú
nmay
or)su
bde
cla
rac
ión
d
elam
edi
erí
a,e
sin
dud
abl
esuim
por
tan
cia
.
117
L
aCNTAe
suno
rgan
ism
otr
ipa
rt
itod
eca
rác
tern
orm
at
ivod
elR
égim
enN
aci
ona
ldeT
rab
ajoAg
rar
io,c
reado
po
rlaL
ey N
°22
.248(T
ítu
loI
II
,Cap
ítu
loI
,ar
tícu
lo85
),qu
eac
túaene
lám
bit
ode
lMi
nis
ter
iod
eTr
aba
jo,
Em
pleoyS
egu
rid
adS
oci
al
.Má
sin
form
aci
ónenh
ttp
://www
.t
rab
ajo
.gov
.ar
/ag
rar
io/
118
S
egún l
a ú
lt
ima R
eso
luc
ión CNTA N
°44 d
el 1
6 d
e Ju
lio d
e 20
10 (D
ispon
ibl
e en
:ht
tp:
/
/www
.t
rab
ajo
.gov
.ar
/t
rab
ajo
agr
ari
oweb
/in
clu
de/
show
fi
le
.asp
?Ar
chi
voId=1512
),l
osm
onto
sconv
igen
ciad
esd
e
e
l1ºd
eOc
tub
red
e201
0vand
e252
8a3
280p
eso
spo
rme
s.
119
D
ispon
ibl
een
:ht
tp:/
/www
.t
rab
ajo
.gov
.ar
/t
rab
ajo
agr
ari
oweb
/in
clu
de/
show
fi
le
.as
p?A
rch
ivo
Id=9
79
120
S
egú
nlaú
lt
imaR
eso
luc
iónd
ela CNTA(N
º44
/10
),u
npeónh
ort
íco
laen Bu
eno
sAi
resd
eber
eci
biru
na
r
emun
era
ciónd
een
tre$120y$156po
rdí
a,s
egú
nlafu
nci
ónyex
per
ien
cia
.

175
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

p
res
tando su
s se
rvi
cio
s en Sa
l
ta(de Ma
yo a Oc
tub
re) yf
ina
lmen
te en Co
rr
ien
tes(de
Sep
tiemb
re a No
viemb
re)
.Es
ta p
rác
t
ica de con
tra
tacióntamb
ién se u
ti
l
iza pa
rala
s
“changa
s”y
/o cuandose qu
iere pone
rap
rueba a unt
raba
jado
r. La m
isma ca
rece de
regu
lac
ión
,aunquede
sdee
lgrem
iodelo
straba
jado
resru
rale
s(UATRE
)asegu
ranquela
L
ibre
tadeT
raba
jo(Le
yN°
25.191
)cub
ri
ríae
stas
i
tua
ción(Ve
r Ga
rcíayLemm
i,2011a
).
E
sta
sdo
súl
tima
sfo
rma
sdecon
tra
tac
ióne
ven
tua
ldela manodeob
ra,s
ibienden
tro
delano
rma
tiva
, mue
stranlap
reca
riza
ciónde
ltraba
jo.
Po
rot
rapa
rte
,lacon
jun
ciónen
treremune
rac
ione
s, ho
rasdet
raba
josemana
lyno
re
tr
ibu
cióndela
sho
rase
xtra
sha
cendelaa
ct
iv
idadho
rt
íco
launadela
speo
respaga
sde
l
se
cto
rag
rope
cua
rio
.
Pa
racua
lqu
iert
ipodet
raba
jado
rho
rt
íco
la,e
sno
rma
ltan
toe
lde
scono
cim
ien
tocomo
e
lin
cump
l
imien
todela
sremune
rac
ione
squele
sco
rre
sponden
,yla
scond
ic
ione
sdeh
igiene
ysegu
ridadquelale
yga
ran
tiza(o me
jord
icho
,qu
edebe
ríaga
ran
tiza
r)
.
E
sto
sin
cump
l
imien
tos son
, en gene
ral
, co
inc
iden
tes con e
l noreg
is
tro delo
s
t
raba
jado
res
.Elcon
tra
toquesee
stab
leceen
tree
lpa
trónye
lpeóne
s ma
yor
ita
riamen
tede
pa
lab
ra,loqueimp
l
íci
tamen
tede
sta
calaau
sen
ciadereg
ist
ro.Ten
iendoencuen
taquela
in
forma
l
idadentodalaa
cti
vidadho
rt
íco
lae
slan
orma(ven
tadein
sumo
s,dep
rodu
cto
s,
a
rrendam
ien
tos
,finan
ciam
ien
tos
): ¿po
rquéla manodeob
rase
ríalae
xcep
ción?
.Sib
ien
mu
cho
sdelo
sgrande
squ
inte
rosregu
lar
izano“b
lanquean
”ae
sto
straba
jado
respa
rae
vi
tar
p
rob
lema
scone
lgrem
io;nosu
cedea
síconlosp
rodu
cto
res med
iosypequeño
s,queno
l
legan
, po
rlo gene
ral
,ae
ste n
ive
l defo
rma
l
iza
ci
ón(Benen
cia & Qua
ran
ta, 2003
).E
s
e
scla
recedo
r que e
lgrem
io que d
ice de
fende
rel de
recho delo
straba
jado
resru
rale
s
(UATRE
)re
cono
ce envoz ba
ja que só
lo e
l 30% delo
straba
jado
res enla ho
rt
icu
l
tura
p
laten
seseen
cuen
tranreg
ist
rado
s,m
ien
tra
squeparaa
lguno
sprodu
cto
res
,eseva
lorno
supe
rar
íae
l10%(Ga
rcíayLemm
i
,2011a
).
An
te e
l ab
rumado
r po
rcen
taje det
raba
jo noreg
ist
rado
,lo
s pequeño
sprodu
cto
res
man
i
fie
stanquedebe
ríae
xis
ti
runaredu
cciónenlasca
rga
sso
cia
lespa
rala
sprodu
ccione
s
in
ten
siva
sen manodeob
racomolaho
rt
icu
l
tura
.As
egu
ranquesu
sexp
lota
cione
snoe
stán
encond
ic
ione
s de a
fron
tare
sosco
sto
s, querep
resen
ta e
l 45% de
lsa
lar
io ne
to de un
peón121.

121
C
abed
est
aca
rqu
ealm
omen
tod
elas
anc
iónd
elE
st
atu
tod
elP
eóne
lEs
tad
ore
con
ocequ
e“E
sev
iden
tequ
ela
l
egi
sla
ciónd
elt
raba
jor
ura
l,a
lor
igi
narunas
eri
edeca
rga
sene
lemp
res
ari
o,aum
ent
alo
sco
sto
s”;p
ero

176
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Unaqu
intap
romed
iodelazonap
laten
se(1a2he
ctá
rea
s)conca
si4t
raba
jado
res
pe
rmanen
tesa
lañonogene
raigua
lren
tab
i
lidadque une
stab
lec
imien
toag
ríco
lade
,po
r
e
jemp
lo,500he
ctá
rea
sdeso
ja,e
lcua
lemp
lea mu
cha meno
scan
tidadde manodeob
ra.S
i
la
sren
tab
i
lidade
snosonla
smi
sma
s,la
spo
sib
i
lid
ade
sdepaga
rtampo
co,po
rende
,la
s
ca
rga
sso
cia
lesdebe
ríanse
rdi
feren
cia
les
.Alguno
s delo
sprodu
cto
respa
tro
cinan
,en
ton
ces
,
gene
rar una po
l
ít
ica d
i
feren
cia
laju
standolo
s mon
tos a unva
lor que ponde
retan
tola
s
ca
rac
ter
íst
ica
s comola
sflu
ctua
cione
stíp
ica
s de
l se
cto
r ho
rt
íco
la, y que pe
rmi
ta a
síe
l
reg
ist
rodelo
straba
jado
res
,loqueredunda
ríaenlapo
sib
i
lidadpa
rae
sto
sdecon
tarconla
to
tal
idaddesu
sde
recho
s.

sal
láde
lprob
lemaquep
lan
teanla
sal
tasca
rga
s so
cia
lespa
raunaa
cti
vidadque
con
jugapequeña
sexp
lota
cione
sfam
i
lia
rescona
l
tademandade manodeob
ra,lad
i
ficu
l
tad
e
conóm
ica de
lreg
ist
ro delo
straba
jado
rese
sindepend
ien
te de
lincump
l
imien
to dela
jo
rnadadet
raba
jo,pau
sasyde
scan
sos
,la
sli
cen
ci
asyva
cac
ione
s,lap
rote
cciónpa
rae
l
t
raba
jo de meno
res y mu
jere
s, la e
stab
i
lidad
, la
scond
ic
ione
s de t
raba
jo y la
s
remune
rac
ione
sque
laleg
is
lac
ióne
stab
lece
.Esde
cir
,no
jus
ti
fi
calap
reca
riza
ciónlabo
ral
.

1
.2) Med
ier
ía.
La med
ier
íacon
sis
teenuncon
tra
toag
rar
iodena
tura
lezaa
soc
iat
iva
. Sede
sta
caun
pa
rt
íc
ipequeapo
rtalat
ier
raypa
rtede
lcap
i
tal
,mien
tra
squee
lot
ropa
rt
íc
ipeapo
rtala mano
de ob
raye
lre
sto delo
sin
sumo
s,deb
iéndo
se d
is
tribu
irlo
sprodu
cto
s en m
i
tade
s.E
sta
fo
rma de ap
rov
is
ionam
ien
to de mano de ob
ra ha s
idomu
yut
i
lizada enla exp
lota
ción
ho
rt
íco
laengene
raly
,pa
radó
j
icamen
tecon ma
yorsign
i
fican
ciaype
rsi
sten
ciaene
ltiempo
122
enla ho
rt
icu
l
tura p
laten
se -
la má
s cap
i
tal
izada del C
intu
rón Ve
rde Bonae
ren
se- ,
con
trad
ic
iendolo
s po
stu
lado
sclá
sico
s que a
fi
rman que e
lavan
ce de
lac
tua
lsi
stema
123
e
conóm
icoha
ríare
tro
cede
rae
stet
ipodet
raba
jopre
cap
i
tal
is
tadep
rodu
cción .
Enlazonaho
rt
íco
labonae
ren
sela med
ier
íaadop
taunca
rác
terd
i
feren
tea
ltrad
ic
iona
l
.
E
l qu
inte
ro p
rop
ieta
rioin
terv
iene mu
yac
tivamen
te enla p
rodu
cción
, supe
rvi
sándo
la y
d
ir
igiéndo
la,po
rloquenosepuedea
fi
rma
rquela med
ier
íae
sunt
ipodeapa
rce
ría
,yaque

t
amb
iénadv
ier
tequ
epa
rae
lpe
ríodo1
945
-19
48e
laum
entoqu
egen
erae
ssó
lod
eun15%(Em
ery
,1949
:369
).
S
alv
andol
asd
is
tan
cia
s,n
osepu
eded
eja
rded
est
aca
rqu
eeli
ncr
emen
tod
ela
sca
rga
sso
cia
lese
sno
tab
le
.
122
A
lre
spe
cto
,Ben
enc
ia(1996
)ex
pon
eenuna
rt
ícu
lol
aim
por
tan
ciad
elo
smed
iero
senp
art
ido
scom
oLaP
lat
a,
r
azon
esqu
eelau
torad
jud
icaap
arám
etro
sta
lesco
moi
nve
rsi
one
senc
api
ta
lyp
rodu
ct
ivi
dad
.
123
S
ibi
enex
is
tíanan
tesd
elc
api
tal
ism
o,h
oys
onad
opt
ada
scom
ofo
rma
s“c
api
ta
li
sta
s”d
elt
rab
ajo
,ba
jol
a
d
ict
adu
rad
elar
ent
abi
lid
ad.

177
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

e
lprop
ieta
rios
igues
iendoe
lprodu
cto
r,e
sde
cir
, aque
lquetomala
sde
cis
ione
sya
sume
(po
rlo meno
s)igua
lesr
iesgo
s.A
sim
ismo
,elp
rodu
cto
rrea
l
izala
slabo
res cu
l
tura
les
(me
can
izada
s),supe
rvi
sayd
ire
ccionala
sta
rea
sdelaqu
inta(ave
cescon
cer
tándo
lascone
l
med
iero
),come
rcia
l
izalap
rodu
cciónyseen
cargaderepa
rar maqu
ina
ria
sydecomp
rar
in
sumo
s(Gu
tmane
tal,1987
).
La med
ier
íalepe
rmi
tea
lprodu
cto
rtran
sfo
rma
rlo
s co
sto
sfi
josde manodeob
raen
co
sto
sva
riab
les
,di
str
ibu
irha
ciaaba
jola
sflu
ctu
acione
svio
len
tasdep
rec
iosyren
tab
i
lidad
quesont
ípi
casdelap
rodu
ccióndeho
rta
l
iza
sfre
sca
s,ob
tene
r manodeob
ra má
ses
tab
le,
de
lega
rre
spon
sab
i
lidade
syredu
cirlane
ces
idadde con
tro tmane
l(Gu tal,1987
;Ringue
let
e
tal,1991a
). Asuvezpo
sib
i
li
tae
stab
lece
runad
iv
is
ióndeta
rea
s má
sade
cuadaene
l
in
ter
iordelaun
idadp
rodu
cti
va. Dee
sta mane
ra,a
c
tiv
idade
sded
ire
cciónté
cni
ca,ge
st
ióny
ha
stacome
rcia
l
iza
ciónsonre
servada
spo
rlo
sproduc
tore
spa
ras
í;m
ien
tra
squetodoe
l
re
sto de
ltraba
jo(s
iemb
ra,r
iego
, ap
l
ica
ción de ag
roqu
ími
cos
, co
secha
, empaque
, en
tre
o
tra
s)sede
leganene
l med
iane
ro.
E
l med
iero o med
iane
rore
sul
tó s
ign
i
fica
ti
vo en do
s momen
tos dela ho
rt
icu
l
tura
p
laten
se:la e
tapa de e
xpan
sión ho
rizon
tal ocu
rr
ida a pa
rt
ir de med
iado
s delo
s‘70
(Benen
ciae
tal,1997
)ylae
tapade
lin
verná
culo
,pr
inc
ipa
lmen
tedu
ran
teladé
cadade
l‘90
.
Laa
cog
idadee
stet
raba
jado
rsere
lac
ionaconlain
corpo
rac
ióndenue
vast
ier
rasa
lpro
ceso
p
rodu
cti
voylo
saumen
tosenlap
rodu
ct
iv
idad
,quesupe
raronlacapa
cidadde manodeob
ra
e
xis
ten
te.E
sto se co
rre
spond
ió conla a
fluen
cia s
istemá
ti
ca det
raba
jado
res de o
rigen
bo
l
ivianoa
ltraba
joho
rt
íco
ladelazonaenlo
saño
s‘70
,mien
tra
squedu
ran
telo
s‘90e
sta
m
igra
cióntu
vounimpo
rtan
tee
stímu
lonosó
lopo
rlafue
rtedemandade manodeob
raque
gene
rae
lin
verná
culo
,sinotamb
iénpo
runt
ipodecamb
ioa
l
tamen
tefa
vorab
lepa
rae
len
vío
dereme
sas
.

De
sdeha
ce má
sde60año
s,la med
ier
íaho
rt
íco
lacare
cedeunaf
igu
raju
ríd
ica(c
lara
)
quelaampa
re(S
vet
l
itza&Beo
rdi
,2001
).E
stosedebeaquede
sdelasan
cióndelale
yde
a
rrendam
ien
tosyapa
rce
ría
s,nosehaleg
is
ladoe
spe
cíf
icamen
tepa
ralaho
rt
icu
l
tura
,sa
lvo
po
runae
fíme
rareg
lamen
tac
ióndu
ran
tee
lpe
ríodo2001
-2003
.Di
chareg
lamen
tac
iónhab
ría
s
idop
romo
vidapo
rla
sen
tidade
semp
resa
ria
lesbu
scandono
rma
l
iza
runcon
tra
todesu
jeto
s
de
sigua
lescomos
ifue
ranigua
les
.
E
stas
i
tua
ción decua
sip
reca
riedad de una pa
rteimpo
rtan
te dela mano de ob
ra
ho
rt
íco
la fue y e
s mo
tivo de impo
rtan
tes con
fl
ic
tos pa
ra su no
rma
l
iza
ción
. E
sta
no
rma
l
iza
cióne
sen
tend
idaenfo
rmad
i
feren
tesegúnlo
sdi
stin
tosa
cto
res
.Mien
tra
squela
Un
iónde T
raba
jado
res Ru
rale
sy E
stibado
res(UATRE
) en
tiendeala med
ier
íacomouna

178
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

man
iob
radef
raudelabo
ralquee
vadela
sca
rga
sso
cia
lesyde
spro
tegea
ltraba
jado
r,lo
s
p
rodu
cto
resp
ropugnanpo
runaLe
yde Med
ier
ía Ho
rt
íco
laquele
spe
rmi
tade
sar
rol
lare
sta
fo
rmade“
traba
joa
soc
iado
”. En med
iodee
sapugna
,el Pode
rEje
cut
ivoen
cabezadopo
r
Fe
rnando Dela Ruasan
cionóene
l2001e
ldec
retode Con
tra
tode Med
ier
íaF
rut
iho
rt
íco
la
(N
º145
/01
).E
lmi
smo e
xpl
ic
itaba que e
l med
iero ho
rt
íco
la e
s unt
raba
jado
r au
tónomo
,y
comota
l
,re
spon
sab
lede
lcump
l
imien
to(ypago
)dela
sca
rga
slabo
rale
s,p
rev
is
iona
lesyde
r
iesgo
sdet
raba
jo,tan
tode
lprop
io med
ierocomod
elo
speone
squeé
lcon
tra
te. Po
rot
ra
pa
rte
,elde
cre
toa
seve
rabaquela
sduda
squesep
lan
tea
ranen
trela
spa
rte
sdeuna
cue
rdo
de med
ier
íase
rían d
ir
imida
s en e
lfue
roc
iv
il
.Es
to mo
straba unrema
rcado én
fas
is po
r
d
is
tan
cia
rlo detodare
lac
iónlabo
ral
,lo que en ú
lt
imain
stan
ciaimped
íalain
terven
ción
g
rem
ia
l.
A pe
sar de e
sta no
rma
t
iva
, e
l g
rem
io de lo
straba
jado
res ru
rale
s segu
ía
de
scono
ciendoe
lacue
rdode med
ier
ía,e
xig
iendosure
cono
cim
ien
tocomot
raba
jado
resy
denun
ciandoe
lnocump
l
imien
tode
lpagodela
sca
rga
sso
cia
les
.Fina
lmen
te,lad
ispo
sic
ión
e
s de
rogada en e
l año 2003 po
rot
ro de
cre
to(N
º1056/03
). Enlo
sfundamen
tos dela
de
roga
cióne
lPode
rEje
cut
ivop
resumedeun
:

“…
dudo
soca
rác
tera
soc
iat
ivo
,pue
senn
ingunodelo
scin
coa
rt
ícu
losde
lane
xo
(de
lde
cre
to145
/01
)ex
is
telaa
sun
cióncompa
rt
idadelo
srie
sgo
sde
la
e
xplo
tac
ión
,nosep
revé
lad
is
tr
ibu
ciónpo
rmi
tadesdelap
rodu
ccións
inoque
de
jae
stepun
tol
ibradoa
lavo
lun
taddela
spa
rte
s yponeencabezade
l med
iero
lare
spon
sab
i
lidaddela m
isma
.”

Noob
stan
tee
lplan
teo
,lare
solu
ciónde
lEje
cut
ivo has
idolas
imp
lede
roga
ción
,yyaa
o
cho año
s de
l de
cre
to, no hayind
ic
ios de una nue
va reg
lamen
tac
ión pa
rala med
ier
ía
ho
rt
íco
la.

S
inemba
rgo
,laau
sen
ciadeunaleg
is
lac
iónespe
cífi
canoimp
l
icaquela med
ier
ía
ho
rt
íco
la ca
rez
ca delega
l
idad
, ya que se enma
rca enla Le
y de A
rrendam
ien
tosy
Apa
rce
ría
s Ru
rale
s, san
cionada po
rel gob
ierno pe
ron
is
ta en 1948 (Le
y 13
.246
)y

179
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

mod
i
ficadapo
rlaLe .298en1980124. E
y22 stale
yhab
ladeuna
cue
rdoen
trela
spa
rte
s,
aunquec
laramen
tenoset
ratadesu
jeto
sigua
les125.
E
stade
sigua
ldadsee
viden
ciaa
lindaga
race
rcadela
sre
tr
ibu
cione
squesea
cue
rdan
cone
l med
iero
.Ape
sardequee
lnomb
redela moda
lidad med
ieroe
stab
lecequee
lrepa
rto
de
lprodu
cto e
s en pa
rte
sigua
les
,es
to pod
ría o
curr
irs
iemp
reycuando ambo
s apo
rten
tamb
iénlo
sin
sumo
s. Cuandoe
l med
ieronopuedeso
l
ven
tard
ichoapo
rtedein
sumo
s(y
e
sto o
cur
ref
recuen
temen
te en una ho
rt
icu
l
tura cap
ita
l
izada comola de La P
lata
),lo
d
ism
inu
ye,ha
ciendolo m
ismoconsupo
rcen
tajedepa
rt
ic
ipa
ciónene
lrepa
rtodelo
sfru
tos
.
A
sí,e
lprodu
cto
rpuedel
lega
raapo
rta
rel100%delo
sin
sumo
s,quedándo
secone
l70
-75%
de
lprodu
cto126. En con
secuen
cia
,ae
ste p
seudo
-med
iero se lo sue
l
e denom
ina
r
“po
rcen
taje
ro”
,siendo má
scomúnene
lca
sodelap
rodu
ccióndetoma
teyp
imien
to,cu
l
tivo
s
cona
l
tís
imo
sco
sto
sde
insumo
s,que mu
cha
sve
cese
l med
ieronopuedef
inan
cia
r.
Lae
xis
ten
ciade“med
iero
s”cu
yode
rechosel
imi
taaun30%ó meno
sdelop
rodu
cido
,
e
scondelaf
igu
ra de un a
sala
riado noreg
ist
rado
, conla ven
taja pa
ra e
lprodu
cto
r de
t
ran
smi
ti
r pa
rte de
lrie
sgo
,elud
iendo ala ve
zelcump
l
imien
to dela no
rma
t
ivalabo
ral
,
p
rev
is
iona
l y der
iesgo det
raba
jo.E
sto ú
l
timo cons
ti
tuye una p
rác
tica co
tid
iana enla
p
rodu
cciónho
rt
íco
la,yaque má
sal
ládelalega
l
idaddee
sta moda
l
idaddecon
tra
tac
iónde
manodeob
ra,lafo
rma
l
idadde
lcon
tra
tonosecumple
.

S
ibiend
i
feren
tes med
ic
ione
sind
icanquesuu
sodesc
iende(Ga
rcía&Keba
t,2008
),la
med
ier
íae
suna moda
l
idaddecon
tra
tac
iónde manodeob
raque
,fo
rma
loin
forma
lmen
te,

124
C
onc
ret
amen
tee
lar
t.21d
icequ
e“…
loscon
tra
tosd
emed
ier
ías
ereg
iránpo
rla
sno
rma
sre
lat
iva
sal
as
apa
rce
ría
s,cone
xcep
ciónd
elo
squ
eseha
lla
rens
ome
tido
sal
eye
soe
sta
tut
ose
spe
cia
les…

125
M
ien
tra
squ
eela
rren
dam
ien
toe
sun
are
lac
ióncon
tr
actu
ald
ecam
bio(
esconm
uta
tiv
a),l
aap
arc
erí
ay
m
edi
erí
asoncon
tra
tosa
soc
iat
ivo
s.S
ibi
ent
ant
oelap
arc
erocom
oelm
edi
erod
ebe
ríanr
eci
bire
l50%d
elo
p
rodu
cido
,sed
ife
ren
cianpo
relg
radod
eacum
ula
ción
.Mi
ent
rasqu
eelap
arc
eros
een
cuen
tram
ásc
api
tal
izado
(po
seeh
err
ami
ent
asy m
aqu
ina
ria
s)
,elm
edi
eros
ólocu
ent
aconsu m
anod
eob
ra.E
stocon
vie
rtea
lmed
ie
roen
u
nsu
jet
omá
sce
rcan
oalt
rab
ajad
or,ypo
ren
de,enu
napo
sic
ión m
ásd
esi
gua
lcone
lcap
ita
li
sta
.
126
L
osc
amb
iosr
esp
ect
ode
lrep
art
odel
osf
rut
osim
pli
cant
amb
iénc
amb
iosoev
olu
cion
esenl
aap
rop
iac
iónd
e
l
aren
tayp
rin
cip
alm
ent
eenl
acon
cen
tra
ciónd
elc
api
ta
l.Ene
ses
ent
ido
,va
lel
apen
are
cord
arqu
eeln
omb
red
e

quin
tas
”conl
asqu
esed
enom
inal
oca
lmen
tel
asex
plo
tac
ion
esh
ort
íco
lash
acer
efe
ren
ciaa“…l
aca
sad
e
r
ecr
eoene
lcampo
,cu
yosco
lono
sso
líanpag
arpo
rren
tal
aqu
int
apa
rted
elo
sfr
uto
s…”(Gu
tman e
tal
,1987
:
92
).C
one
lti
empo
,com
osua
ctu
aln
omb
rel
oin
dic
a,p
asanaen
treg
ar“
lam
edi
a”,e
sde
cir
,el50%
.Alp
res
ent
e,
e
sem
ont
osi
guec
rec
ien
do,encon
cord
anc
iacone
lav
anc
ede
lcap
ita
lpo
rsob
ree
ltr
aba
jo.

180
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

auncon
servas
ign
i
fica
ti
vaimpo
rtan
ciaenlaho
rt
icu
l
turade
lÁrea Ho
rt
íco
la Bonae se127.
ren
Sude
scen
soen
losre
levam
ien
tossedebeaqueenelse
cto
rnoha
ycla
ridadencuan
toasu
lega
l
idad
,po
rloquea
lguno
sde
sis
tendee
stafo
rmade manodeob
ra,m
ien
tra
squeo
tro
s
s
imp
lemen
te nola de
cla
ran
. Una dela
sfo
rma
s no
ved
osa
s de e
lus
ión con
sis
te enla
gene
rac
iónpo
rpa
rtede
lpa
tróndeuncon
tra
todealqu
i
lera
lpseudo med
iero
,log
randoa

e
vad
irlo
scon
tro
les de
lgrem
ioy
/o de
lEs
tado
.Es
ta p
seudo
-i
lega
l
idad(o pa
ra a
lguno
s,
p
seudo
-lega
l
idad
)pe
rmi
tepo
runladolacon
tinu
idaddelae
xplo
tac
ióndelo
sprodu
cto
res
,
128
comoa
sítamb
iénde
losabu
sospo
rpa
rtede
lgrem
io .
Todoe
stonoha
ce má
squeempeo
rarlas
i
tua
ción
,apo
rtandoaqueene
staa
ct
iv
idad
ma
rgina
ly ma
rginada
,lap
reca
riza
ciónavan
ceha
sta e
llím
iteendondee
ltraba
jado
rasume
pa
rtedelo
srie
sgo
sdep
rodu
cción
.

1
.3)T
raba
jod
irec
tode
lproduc
tory
/osufam
il
ia.
La manodeob
rafam
i
lia
resaque
l
lap
roven
ien
tetantode
lprop
iop
rodu
cto
rcomoa

tamb
iéndesufam
i
lia
.Elt
raba
joapo
rtadodebese
rdi
rec
toydefo
rmaf
ís
ica
,po
rloqueno
sein
clu
ye e
ltraba
jo en
tend
ido como de d
ire
cción
, coo
rdina
ción o ge
ren
cia
l
.Elt
raba
jo
apo
rtadopo
rlafam
i
liain
clu
yeajó
vene
syaunn
iño
s,enta
rea
squevande
sdee
lcu
idadode
n
iño
s pequeño
s,ta
rea
s domé
sti
cas comolafun
ción de co
cina
r,l
imp
iar
,etc
., ha
stala
co
labo
rac
iónd
ire
ctaen
laqu
inta
.
E
sta moda
l
idad adqu
iere unare
levan
cia mu
yimpo
rtante enla ho
rt
icu
l
tura
, aun en
e
stab
lec
imien
tosconfue
rte
sin
vers
ione
sdecap
i
tal. Comolodemue
stranlo
scen
sos(ve
r

s ade
lan
te Cuad
ro N
º2)
,elt
raba
jofam
i
lia
r con
tinúa s
iendo p
redom
inan
te enla
ho
rt
icu
l
tura
.
Enlaa
ctua
l
idad
,tan
tola manodeob
rafam
i
lia
rcomolae
xte
rnasoneng
ran med
ida
de o
rigen bo
l
iviana
. Su
cede quelo
svie
josp
rodu
ctore
sita
l
iano
soc
rio
l
los (s
i no
abandona
ronla p
rodu
cción
)cump
len ma
yor
i
tar
iamen
te e
lro
l de ge
ren
ciado
res
,mien
tra
s
quesufam
i
lianot
ienene
cesa
riamen
tea
ct
iv
idade
sfí
sica
sdi
rec
tasenlaqu
inta
.Ypo
rende
,
con
tra
tat
raba
jado
res(peone
so med
iero
s)p
refe
ren
temen
tede
lpa
ísl
imí
tro
fe.

127
S
ibi
enenl
aac
tua
lid
adl
amed
ier
íaapo
rtau
n13
,3%d
elam
anod
eob
rat
ota
lou
n30
,1%s
isecon
side
raal
a
m
anod
eob
ran
ofam
il
iarenl
aho
rt
icu
ltu
rabon
aer
ens
e(CHFBA
’05
),l
ami
smat
ení
aha
stan
oha
cem
uch
osañ
os
u
nain
cid
enc
iam
uch
omay
or(B
enen
cia
,1996
;Ri
ngu
e te
le ta
l,199
1a)
.
128
S
eha
cer
efe
ren
ciaaabu
sos
,yaqu
eescon
oci
dal
apr
áct
icad
epr
eva
ric
atopo
rpa
rted
elg
rem
ioa
lac
ept
ar
s
obo
rno
sdep
rodu
cto
resp
aran
oden
unc
iarl
asi
rreg
ula
rid
ade
slabo
ral
esex
is
ten
tes
.

181
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Con
tra
riamen
te,e
lnue
vo(po
rsure
cien
tel
legadaa e
ses
tatu
s)p
rodu
cto
rbo
l
ivianose
ve ob
l
igado a apo
rta
rélysufam
i
liala mano de ob
ra ne
cesa
ria
,yconigua
l o ma
yor
e
xigen
ciaalasu
fr
idaene
tapa
san
ter
iore
s.,deb
idoasuf
rág
i
lsi
tua
ciónene
stere
cien
tero
l
.
Dee
sta mane
ra,e
stesu
jeto(ysufam
i
lia
)pa
sade uns
tatu
sdee
xplo
tado(yaseacomo
peóno med
iero
)aunodeau
toe
xplo
tac
ión
,en
tend
iendoae
stocomolacon
tinu
idadene
l
apo
rtedefue
rzadet
raba
joquenoseremune
racomo debe
ría
,yen
con
trándo
sede
spro
vis
ta
tamb
ién de bene
fic
ioslabo
rale
s quelale
yfi
ja pa
ralo
straba
jado
res
. La e
stra
teg
ia de
a
cumu
lac
ióndelo
sho
rt
icu
l
tore
sbo
l
iviano
s(Ga
rcía,2011a
)encuan
toalae
xplo
tac
iónde
manodeob
ranose mod
i
ficaa
lllega
rals
tatu
sde p
rodu
cto
r,a
l meno
senlo
spr
ime
ros
t
iempo
s. Ene
stes
tatu
s,e
lnue
vop
rodu
cto
rbo
l
ivia
noa
lapo
rta
rtamb
iént
raba
jo,debe
ría
re
cib
irtan
tounaganan
ciacomounsa
lar
io,re
tr
ibu
ciónasuapo
rtedecap
i
talyfue
rzade
t
raba
jo.S
inemba
rgo
, mu
cha
sve
cesapena
ssupe
rae
ling
resoob
ten
idocomot
raba
jado
r,en
e
l ma
rcodeunae
stra
teg
iadea
scen
soso
cia
l
.
Lae
xpan
sióndelasupe
rf
ic
iecub
ier
tadelaqu
intat
rasunp
roce
sodea
cumu
lac
iónde
cap
i
tallopo
sic
ionaae
step
rodu
cto
r-
traba
jado
ren unad
isyun
tiva
:ladetene
rquecon
tra
tar
manodeob
rae
xte
rna
,yaquelaqueapo
rtalafam
i
lianoa
lcan
za.E
stafue
rzadet
raba
jo
e
xte
rnacomp
lemen
ta, má
snoreemp
laza
,yaquee
lprodu
cto
rysufam
i
liacon
tinúancone
l
t
raba
jof
ís
icoyd
ire
cto
.As
íesfá
ci
lcon
fund
irseenunaqu
intadee
stet
ipoaun med
ierocon
e
lprodu
cto
r,oa
lhi
jodeé
steconunpeón
:todo
straba
janalapa
r.E
stepa
tróncon
tra
ta
peone
so med
iero
spre
feren
temen
tefam
i
lia
resy
/odela m
ismap
rov
inc
iaopueb
lo-pa
raje
quee
lprodu
cto
r.S
inemba
rgo
,es
tace
rcan
íaopa
ren
tes
conocon
l
levaunt
ratam
ien
too
re
tr
ibu
ciónd
i
feren
tealapo
rel
losan
ter
iormen
tesu
fr
ida
. Ys
ihub
ierad
i
feren
cia
s,e
spa
ra
peo
r(Benen
ciay Qua
ran
ta,2006a
). Secump
lea
síe
lci
clodeexp
lotac
iónde
lho
rt
icu
l
tor
bo
l
iviano
:exp
lotado(comopeóny
/o med
iero
);au
toexp
lotado(comop
rodu
cto
r-
traba
jado
r)
;
e
xplo
tado
r(comopa
trón
).

Las
i
tua
ciónlega
ldelo
straba
jado
resfam
i
lia
resesigua
ldep
reca
riaein
forma
lqueen
sue
tapaan
ter
ior
,ycomoloe
selse
cto
rengene
ral
. Ma
yor
ita
riamen
tenoe
stánin
scr
ipto
sni
129
s
iqu
ieracomop
rodu
cto
res . Ca
recentamb
iéndelo
sbene
fic
iosdeob
raso
cia
lynoha
cen
apo
rte
sjub
i
lato
rio
s.

129
Unsu
bsi
dioo
torg
adopo
relE
stado N
aci
ona
lpa
rae
lse
cto
rho
rt
íco
labon
aer
ens
eten
íacom
orequ
is
itol
a
i
nsc
rip
ciónene
lReg
is
troN
aci
ona
lSan
it
ari
odeP
rodu
cto
resAg
rop
ecu
ari
os(RENSPA
),loqu
epo
sib
il
itó qu
ela

182
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

1
.4)O
tros
.
Ene
staca
tego
ríasein
clu
yeaunredu
cidonúme
rodet
raba
jado
res
,quevande
sdelo
s

cni
cos y ex
ten
sion
is
tas
, pa
sando alo
sre
lat
ivame
nte má
s nume
roso
s con
tra
t
ista
s de
maqu
ina
ria
s, ha
stal
lega
r at
raba
jos má
s pun
tua
les como a
rmado
res(dein
verná
culo
s),
me
cán
ico
s,e
tc. Sa
lvoa
lguna
sex
cep
cione
sconlo
spr
ime
ros
,lain
forma
l
idadtamb
iéne
sla
reg
laene
sto
straba
jado
res
.

1
.5)T
raba
join
fan
ti
l.
Unpá
rra
foapa
rte me
recee
ltraba
join
fan
ti
l
,cu
ya impo
rtan
ciae
sgrandeene
lse
cto
r
ag
rope
cua
rioengene
ralyho
rt
íco
laenpa
rt
icu
lar
.Seen
tiendepo
rtraba
join
fan
t
ilaaque
l
las
a
cti
vidade
seconóm
ica
sy/o e
stra
teg
ias de supe
rviven
cia
, con o s
inf
ina
l
idad delu
cro
,
remune
rada
sono
,rea
l
izada
spo
rniña
syn
iño
spo
rdeba
jodelaedad m
ínimadeadm
is
ión
a
lemp
leoe
stab
lec
idaencadapa
ís,independ
ien
temen
tedesucond
ic
ióno
cupa
ciona
l
.

E
sinnegab
lelap
resen
ciaenla
sac
tiv
idade
slabo
rale
sdelo
shi
josdep
rodu
cto
resyen
ma
yor med
ida delo
s med
iero
s a mu
ytemp
rana edad
. Si b
ien e
sto noimp
l
icala
impo
sib
i
lidaddelaedu
cac
iónfo
rma
l(ma
yor
i
tar
iame
n
te,e
sto
sch
ico
sal
can
zanacomp
leta
r
lap
rima
ria
,noa
sílase
cunda
ria
),laleg
is
lac
iónv
igen
tep
roh
íbee
ltraba
jode meno
resde16
s130.
año

m
ism
afu
esecum
plim
ent
adapo
runs
ect
ord
elo
sho
rti
cul
tor
esd
eLaP
lat
a(u
nos250p
rodu
cto
res
,deu
nto
tal
e
st
imadod
e15
00)
.
130
E
lar
tícu
lo189b
isd
elal
ey20
.74
4de
lrég
imend
eCon
tra
toAg
rar
ioo
torg
aun
aex
cep
ciónp
aral
asp
ers
ona
s
m
ayo
resd
eca
tor
cey m
eno
resa1
6,qu
ién
espod
ránse
rocu
pado
senem
pre
sascuy
oti
tul
ars
eas
upad
re,m
adr
eo
t
uto
r,enjo
rnad
asqu
enopod
ránsu
per
arl
ast
res(
3)h
ora
sdi
ari
as,yl
asqu
inc
e(15
)ho
rass
eman
ale
s,s
iem
prequ
e
n
oset
rat
edet
are
asp
eno
sas
,pe
lig
ros
asy
/oin
salu
bre
s,yqu
ecum
planconl
aas
is
ten
ciae
sco
lar
.Dee
stopod
rían
a
cog
ers
elo
sprodu
cto
resp
arae
ltr
aba
jod
esu
shi
josd
ees
aed
adenl
aqu
int
a.P
erol
osm
edi
ero
snopod
ránh
ace
r
u
sod
ees
tap
rer
rog
at
iva
,yaqu
eelm
ism
oar
tícu
los
igu
edi
cien
doqu
e“C
uando
,po
rcua
lqu
ierv
íncu
looa
cto
,o
m
edi
ant
ecu
alqu
ier
adel
asf
orma
sded
esc
ent
ral
iza
ciónp
rodu
cti
va,l
aemp
res
ade
lpad
re,l
a ma
dreod
elt
uto
r
s
een
cuen
tres
ubo
rdi
nadae
conóm
icam
ent
eof
uer
econ
tra
ti
staop
rov
eedo
rad
eot
raemp
res
a,nopod
ráob
ten
er
l
a au
tor
iza
ción e
stab
lec
ida en e
sta no ”
rma (D
ispon
ibl
e en
: h
ttp
:
/
/in
fol
eg.m
econ
.gov
.ar
/in
fol
egIn
tern
et
/an
exo
s/25000
-2999
9/2555
2/t
exa
ct
.htm
)

183
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

La p
rin
cipa
lcau
sa de
ltraba
join
fan
ti
lesla pob
rezaysucon
secuen
cia na
tura
l
:la
ine
stab
i
lidadfam
i
lia
r.Po
rloquela
sfam
i
lia
sque
laa
fron
tan
, mu
cha
sve
cessevenob
l
igada
s
are
cur
ri
ralt
raba
jodetodo
ssu
smiemb
ros
,in
clu
sivelo
sdee
sca
saedad
.
A
sí,lo
sfa
cto
rese
conóm
ico
scon
sti
tuyenlap
rin
cipa
lcau
sade
ltraba
join
fan
ti
l
.Es
ta
mano de ob
ra e
s má
s ba
rata
, y no só
lo po
rla e
xigenc
ia de un meno
r sa
lar
io,s
ino
fundamen
talmen
te po
rque a
l se
rilega
l
, so
lo puede d
arse en e
l sec
torin
forma
l y en
con
secuen
cia
, sob
relaremune
rac
ión no deben ca
rga
s so
cia
lesn
i adm
in
is
tra
t
iva
s,n
i
segu
roscompu
tab
les(Cop
ret
i,2006
).
Tamb
iénseseña
laquee
ltraba
join
fan
ti
lpe
rmane
ce po
rqueaúnnosehanhe
cholo
s
e
sfue
rzo
sne
cesa
rio
stan
toan
ive
lgube
rnamen
taln
i so
cia
lpa
ra mod
i
fica
rla
scond
ic
ione
s
quelo p
rovo
can
. La
s ma
yore
sdi
ficu
l
tade
s sere
fle
jan enla ap
l
icac
ión pa
rcia
l dela
leg
is
lac
iónyenlafa
l
tadee
fica
ciaenla
spo

t
ica
sso
cia
les
. Ye
simpo
rtan
terema
rca
rla
ne
ces
idadcon
jun
tadeamba
s med
ida
s:yaquesó
loe
xig
ire
lcump
l
imien
todelaleg
is
lac
ión
labo
ralse
ría una med
ida h
ipó
cri
ta,s
in po
l
ít
ica
sso
cia
les quele
s pe
rmi
ta ala
sfam
i
lia
s
p
resc
ind
irde
lapo
rtedelo
s meno
res
.
Po
rúl
timo
,nosedebenso
sla
yarlo
sfa
cto
rescu
l
tura
les
.Ex
is
tenpa
trone
scu
l
tura
les
an
tela p
resen
cia dec
ier
tasp
rác
t
ica
strad
ic
iona
les queson pe
rmi
siva
sconre
spe
cto a
l
t
raba
join
fan
ti
lyleo
torganunava
lora
ciónpo
si
ti
vaso
cia
l
,comofo
rmado
redu
cac
iona
ldelo
s
n
iño
syado
lescen
tes
.Pa
rapa
rtedelafam
i
liaru
rale
sna
tura
lquesu
shi
jost
raba
jen
. Mu
cha
s
ve
cescon
side
ranquelapob
rezaye
ltraba
jo manua
lespa
rtedesude
stinoyque
, má
saún
,
t
raba
jandode
sden
iñoseap
rende
rá me
jorlata
reay má
sprepa
radosee
sta
rápa
ragana
rse
e
lsu
sten
to.
De
sdee
sta
screen
cia
ssede
jadeladolane
ces
idad deunaedu
cac
ióna
cordeasu
de
sar
rol
loin
teg
ral
,rep
rodu
ciendoe
lcí
rcu
lodepob
rezadee
sto
sniño
sene
lfu
turo
.
E
ltraba
join
fan
t
ilylas
i
tua
cióndepob
rezade
lgrupofam
i
lia
rcon
st
itu
yendo
snú
cleo
s
deten
sión mu
tuamen
te de
term
inan
tes que danfo
rma a un c
írcu
lo pe
rve
rso que e
s
ne
cesa
riode
sarma
rcon
jun
tamen
te.

2
. IMPORTANC
IA CUANT
ITAT
IVA DE LA MANO DE OBRA EN LA
HORT
ICULTURA
.

T
raslaiden
ti
fi
cac
iónyde
scr
ipc
ióndela
sdi
ferente
s moda
l
idade
sde manodeob
raen
la ho
rt
icu
l
tura bonae
ren
se en gene
ral
,y p
laten
se e
n pa
rt
icu
lar
, se pa
sa a un aná
l
isi
s
cuan
ti
tat
ivo
.

184
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

En p
rime
rin
stan
cia
, se e
xam
inala e
volu
ción dela mano de ob
ra pe te131
rmanen
ho
rt
íco
la de La P
lata
. Pa
ra e
l
lo se cuen
ta con e
l CHBA
’98 y e
l CHFBA
’05
, ún
ico
s
re
levam
ien
tosd
ispon
ib
lescone
stef
inene
sto
súl
timo
s20año
s(Ve
rCuad
roN
º1)
.

Cuad
ro N°
1. La Pla
ta. Evoluc
ión dela mano de ob
ra ocupada enfo
rma pe
rmanen
teysure
lac
iónconla
supe
rf
ic
iehor
tíco
laengene ralyba
jocubie
rtaenpart
icu
lar
.Años1998y2005 .
1998 2005
M
anod
eOb
ra 3
.171 3
.576(+14%
)

N
ºEs
tab
lec
imi
ento
sHo r

col
as(
EH) 593 761(+28%
)
M
anodeobra/EH 5,3 4,7(-
11%)

Sup
erf
ic
iehor
tícol
a 3
.665 2
.645(-
28%
)
M
anod
eobra/sup
erf
ic
i ehor

col
a 0,86 1
,35(+57%
)

Sup
erf
ic
ieb
ajo
inv
ern
ácu
lo 428 775(
+81%
)
Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iaenbaseada
tosde
lCHBA
’98yC
HFBA
’05
.

La p
rime
r con
clu
sión que se ob
tiene e
s que sein
cremen
ta en d
icho pe
ríodola
demandade manodeob
raho
rt
íco
lap
laten
seun14%
.La m
ismapuedese
rexp
l
icadaen
pa
rtepo
relaumen
tode
lnúme
rodee
stab
lec
imien
tos ho
rt
íco
las
,quepa
sóde593a761
en
tre1998y2005
. Má
saún
,sepod
ríaa
seve
rarquela ma
yor manodeob
ranocompen
sae
l
c
rec
imien
tode
lnúme
rodeE
stab
lec
imien
tos Ho
rt
íco
la(EH
),yaquelare
lac
ióncaeun11%
,
pa
sandoenp
romed
iode5
,3a4
,7t
raba
jado
respo
rEH
.
S
inemba
rgo
,noe
sace
rtado med
irlae
volu
cióndela manodeob
rapo
run
idaddeEH
,
yaquela
smi
sma
spuedentene
runasupe
rf
ic
ieho
rt
íco
lad
ispa
r.Ene
sesen
tido
,esl
lama
tivo
ys
ign
i
fica
ti
vo que
,sib
ien en e
l pe
ríodo ba
jo e
stud
io e
lárea de
stinada ala p
rodu
cción
ho
rt
íco
la d
ism
inu
ye un 28%
,la demanda det
raba
jo nosó
lo no d
ism
inu
yes
ino quese
in
cremen
ta(14%
),e
xpl
icandoe
sosva
lore
sunare
lac
ióna
ctua
lde manodeob
ra/supe
rf
ic
ie
ho
rt
íco
lade1
,35
,cuandoan
tese
rade0
,86
.
E
stein
cremen
todela manodeob
rapo
rsupe
rf
ic
ieho
rt
íco
lasó
lopuedese
ren
tend
ido
po
relfue
rte aumen
to dela supe
rf
ic
ie ba
join
vernácu
lo,te
cno
log
ía que no só
lo no e
s
aho
rrado
rade manodeob
ra,s
inoquee
s mu
cho má
sdemandan
te.

131
S
egúne
lMan
uald
elC
ens
is
tad
elCHFBA
’05
,secon
sid
erat
rab
ajad
orp
erm
anen
teaaqu
elqu
etr
aba
jaeno
p
arae
les
tab
lec
imi
ent
oho
rt
íco
la(EH
)conr
egu
lar
idadd
iar
iadu
ran
te6 m
ese
so m
ás.

185
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

S
ique
remo
sana
l
iza
rlacompo
sic
ióndela manodeob
radelaho
rt
icu
l
turap
laten
seen
e
l ma
rcode Bueno
sAi
res
,sepuedere
cur
ri
ralainfo
rma
ciónquede
tal
lae
lúl
timocen
so
d
ispon
ib
le(Ve
rCuad
roN
º2)
.

Cuadro N
º2. Can
tidaddeper
sonasquet
raba
janenfo
rmape
rmane
nteenlo
ses
tab
lec
imien
tosho
rt
íco
lasdela
prov
inc
iadeBuenosA i
resyLaPla
ta.
Bueno
sAi
re s LaP
lat
a
Productore
s 3856 24,
0% 812 21,
5%
Fam i
l
i a
resdelp
roducto
r 5096 31,
8% 1411 37,
4%
Asa
l a
riados 4954 30,
9% 1249 33,
1%
Medieros 841 5,2% 270 7,2%
Fam i
l
i a
resdelmed
iero 1297 8,1% 31 0,8%
TO TAL 16044 100,0% 3773 100,0%
Fuen
te:E labo
rac
iónprop
iaenbaseada
tosde
lCHFBA
’05e
spe
cia
lmen
tep
rocesadospo
rlaD
irec
ciónP
rov
inc
ial
deEstad
íst
ica(PBA)
.

E
sde
sta
cab
lequetan
topa
rae
lto
taldelap
rov
inciacomopa
raLa P
lata
, má
sdela
m
i
tad(en
tree
l55ye
l59%
)de
lfa
cto
rtraba
joe
s apo
rtadopo
relp
rodu
cto
rysufam
i
lia
,es
de
cir
,loqueseeng
lobacomo manodeob
rafam
i
lia
r. E
lre
stop
rov
ienedet
raba
jado
res
e
xtra
fam
i
lia
res
,yaseadela med
ier
íaob
ienat
ravé
sde
lasa
lar
iado
.Po
rlotan
to,e
l ma
yor
po
rcen
tajedefue
rzadet
raba
jofam
i
lia
r(má
ximeen LaP
lata
)es
tar
íaind
icandoap
rio
rique
lap
rinc
ipa
lfuen
tederec
lutam
ien
todela manodeob
rape
rmanen
teeslafam
il
iayno
e
l me
rcado.
E
lot
roda
tode
sta
cab
lee
squeca
si1decada4t
raba
jado
resho
rt
íco
lasde Bueno
s
132
A
ire
sloha
cenenlacap
ita
lbonae
ren
se.E
stonose e
xpl
icapo
rlasupe
rf
ic
ieho
rt
íco
la ,s
ino
po
r su á
rea ba
jo cub
ier
ta.M
ien
tra
s que a n
ive
l Bueno
sAi
res(s
in La P
lata
) se u
t
il
iza
p
romed
io0
,55t
raba
jado
respo
rhe
ctá
reaho
rt
íco
lato
tal
,enLaP
latad
ichova
lore
sde1
,35
(Fuen
te:CHFBA
’05
).
Todo
ses
tos núme
ros ha
y quein
terp
reta
rlo
s en e
l marco de unaimpo
rtan
te
sube
stima
cióndelo
sva
lore
srea
les
.Lain
forma
l
ida
dde
lse
cto
rha
cequela manodeob
ra
sealava
riab
le má
sdi
fíc
i
ldecuan
ti
fica
rfeha
cien
temen
te.S
inemba
rgo
,es
tosva
lore
s,le
jos
dede
sca
rta
rse
, ma
rcanunp
iso
,ba
jo,pe
rop
isoa
lfin
.

Ens
ínte
sis
,la manodeob
rap
laten
senosó
locon
servasuimpo
rtan
ciacuan
ti
tat
iva(en
fo
rmare
lat
ivayab
solu
ta)
,sinoquesein
cremen
tasudemanda
,pre
sum
ib
lemen
tepo
rel

132
M
ien
tra
squ
eLaP
lat
adem
and
aal25%d
elam
anod
eob
rah
ort
íco
lad
elap
rov
inc
ia
,ap
ena
spo
seee
l8%d
ela
s
upe
rf
ici
eho
rt
íco
lap
rov
inc
ial
.

186
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

aumen
todelasupe
rf
ic
iecub
ier
tayape
sardelaca
ídadelasupe
rf
ic
ieho
rt
íco
la.E
sta mano
deob
ras
igue man
ten
iendosut
rad
ic
iona
lca
rác
ter ma
yor
ita
riofam
i
lia
r. Veamo
saho
rasu
s
ca
rac
ter
íst
ica
scua
l
ita
tiva
s,queo
torganunag
rancompe
t
it
iv
idad
.

3
. COMPET
ITIV
IDADDELAFUERZADETRABAJOENELSECTOR
.

Cuandosein
ten
tae
xpl
ica
rlasup
rema
cía
,eldesa
rro
l
loyevo
luc
ióndelaho
rt
icu
l
tura
de La P
lata
, sue
le u
ti
l
iza
rse e
lté
rmino de compe
tit
iv
idad
.As
í,la expan
sión ho
rt
íco
la
p
laten
seseba
saensu ma
yorcompe
ti
ti
vidad
.
E
lcon
cep
todecompe
t
it
iv
idadsepuedeap
l
ica
rtan
toaunaun
idadp
rodu
ct
ivacomoa
unareg
ión o pa
ís. La m
isma se puede de
fin
ir comola capa
cidad deimpo
sic
ión de
me
rcan
cía
senre
lac
iónasu
scompe
tido
res
.Es
tacapa
cidadpuedese
rre
sul
tadodeva
rio
s
mo
ti
vos
,den
inguna mane
rae
xclu
yen
tesen
tres
í.En e
steca
soin
tere
sade
sta
car
:
i
. Mayo
rprodu
cti
vidadf
ís
ica
:eslare
lac
ión en
tre p
rodu
cción ein
sumo
s(f
ís
ico
s)
ap
l
icado
s. Unaqu
intay
/ounareg
iónse
rá má
scompet
it
ivas
iut
i
lizaté
cni
caso
te
cno
log
íasdep
rodu
cción má
sef
ic
ien
tesquela
sdesu
scompe
tido
res
,loquele
pe
rmi
teob
tene
runa ma
yorcan
t
idaddep
rodu
cto
spo
r un
idaddein
sumo
.
i
i
. Meno
res co
sto
s: ob
tengo igua
l p
rodu
ct
iv
idad f
ís
ica
, pe
ro con co
sto
s de
p
rodu
ccione
s meno
res
,yaseapo
rlate
cno
log
íay
/ouna ma
yorexp
lota
cióndela
manodeob
ra. Comoene
lca
soan
ter
ior
,tengolapos
ib
il
idaddeob
tene
rigua
l
ganan
ciacon meno
resp
rec
iosdeven
ta(o ma
yore
sganan
cia
sconigua
lesp
rec
ios
deven
ta)
.
i
i
i. Mayo
rca
l
idad
:selog
raimpone
rla me
rcade
ríapo
rsob
relacompe
ten
ciadeb
idoa
ven
taja
scua
l
ita
tiva
s dela m
isma(épo
ca de o
fer
ta, ca
rac
ter
íst
ica
ssen
sor
ia
les
,
e
tc.
)
i
v. Meno
resp
rec
ios
:seimponela me
rcan
cía med
ian
tela po
sib
i
lidaddecon
tra
cción
delo
spre
cio
s,yaseaced
iendo pa
rte dela
s ganan
cia
s,log
rando una ma
yor
p
rodu
cti
vidad
,ov
íauna ma
yore
xplo
tac
ióndela manodeob
raencompa
rac
ióna
lacompe
ten
cia
.
A
sí,lacompe
ti
ti
vidad pod
ríase
rlacapa
cidad de una qu
inta oreg
ión deimpone
r
me
rcan
cía
sencond
ic
ione
snoa
lcan
zab
lespa
ralacompe
ten
cia
.Di
cha
scond
ic
ione
spueden
se
rre
sum
ida
senn
ive
lesdep
rec
io(yave
cesca
l
idad
)quede
spla
zaalacompe
ten
ciade
l
me
rcado
.

187
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Late
cno
log
ía de
linve
rná
culo e
scla
ramen
te unafuen
te decompe
ti
ti
vidad pa
rala
ho
rt
icu
l
turap
laten
se.La manodeob
ra,ysucomp
lemen
tac
ióncone
state
cno
log
ía,tamb
ién
.
Pa
rae
stoú
l
timo
,enunp
rime
rapa
rtadoana
l
iza
remoslare
lac
iónen
trela manodeob
rayla
gene
rac
ión de ganan
cia
,luego se de
scr
ib
irán y de
term
ina
ránla
sdi
feren
tesfo
rma
s de
amp
l
iac
ióndelaganan
ciav
íalaexp
lota
cióndelamanodeob
ra,pa
ra-
fina
lmen
te-bu
sca
r
ca
rac
ter
iza
raunodelo
spi
lare
sde
lacompe
ti
ti
vidadho
rt
íco
ladeLaP
lata
.

3
.1)O
rigendelagananc
ia:laex
tracc
ióndelap
lusva
lía
.
Lateo
ríade
lva
lor
-traba
jocon
side
raquee
lva
lordeuna me
rcan
cíae
stáde
ter
m
inado
po
rlacan
tidaddet
raba
joso
cia
lmen
tene
cesa
rioparap
rodu
cir
la.E
stet
raba
joso
cia
lmen
te
ne
cesa
riosere
fie
rea
ltraba
johumanoab
stra
cto
,esde
cir
:ga
stodee
sfue
rzof
ís
icoy men
tal
humano
,independ
ien
temen
te dela
s ca
rac
ter
íst
ica
s con
cre
tas de
ltraba
jo(a
lbañ
i
ler
ía,
ho
rt
icu
l
tura
,etc
.)
.
Lo que e
l ob
rerovende a
lcap
i
tal
is
ta no e
ssut
raba
jo,s
ino má
spre
cisamen
tesu
fue
rzadet
raba
jo(queapa
rece-ene
lcap
i
tal
ismo
-ba
jolafo
rmade m
ercan
cía
).E
steú
l
timo
e
suncon
cep
toqueha
cere
feren
ciaalacapa
cidadfí
sicay men
tal
,inhe
ren
teatodose
r
humano
, derea
l
iza
r unt
raba
jo.A
sí,e
ltraba
jo e
selre
sul
tado de emp
lea
rlafue
rza de
t
raba
jo.
E
sta d
is
tin
ción pe
rmi
tere
vela
r quela
s ho
ras det
raba
joson enrea
l
idad ho
ras de
emp
leodelafue
rzadet
raba
joye
lsa
lar
ioe
lva
lorpa
rap
rodu
cire
safue
rzadet
raba
jo,noe
l
"va
lorde
ltraba
jo"he
chopo
relt
raba
jado
r.D
ichodeo
tra mane
ra,a
lob
reronoselepagapo
r
loquep
rodu
ces
inoa
rreg
loaloqueé
lva
le. Su
rgeaqu
íelcon
cep
todeva
lordelafue
rza
det jo.La m
raba ismae
stáde
term
inadapo
relt
raba
joso
cia
lme
ntene
cesa
riopa
rap
rodu
cir
lo
s med
iosdeex
is
ten
ciayrep
rodu
cciónde
ltraba
ja
dorysufam
i
lia
.Es
tose
s,e
lcon
jun
tode
b
iene
squefo
rmanlacana
stadecon
sumode
ltraba
jado
r,laqueva
ríaensucompo
sic
ióny
can
tidad en d
is
tin
tas cu
l
tura
s y en d
is
tin
tos momen
tos dela h
is
tor
ia. La m
isma d
i
fie
re
tamb
iénsegúnsue
spe
cia
l
iza
ción
,segúnla
scond
ic
ione
s med
iasde
lpa
ísene
lquev
ive
,
en
treo
tro
s.
Pe
roe
lob
rero
,alqueselepagaunsa
lar
iopo
rvende
rsufue
rzadet
raba
jo,p
rodu
ce
r
ique
zapo
runva
lorquesupe
raen mu
choe
lsa
lar
ioqueé
lre
cibe
.Di
chodeo
tra mane
ra,en
e
l mododep
rodu
ccióncap
i
tal
is
ta,lajo
rnadalabo
ralsee
xt
iende má
sal
láde
ltiempode
t
raba
jone
cesa
riopa
rarep
rodu
cire
lva
lordelafu
erzadet
raba
jo.A
síapa
recee
lplu
straba
jo,
ene
lcua
lsegene
raunp
lusva
lor(op
lusva
lía
)ap
rop
iadopo
relcap
i
tal
is
ta.
Labú
squedadeuna ma
yorap
rop
iac
iónde
lva
lorpo
rpa
rtede
lcap
i
tal
is
tasel
levaa
caboded
i
feren
tes mane
ras
,siendounadee
l
lasat
ravé
sde
lin
cremen
todelacuo
tade

188
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

p
lusva
lía
.As
í,lap
lusva
líaab
solu
taylap
lusva
líare
lat
ivasonla
sdo
sfo
rma
squepo
seee
l
cap
i
tal
is
tadeaumen
tar
lata
sadee
xplo
tac
ión
.
Lap
lusva
líaabso
luta con
sis
teenaumen
tarla ma
sadep
lusva
loryasea m
edian
tee
l
a
largam
ien
todelajo
rnadalabo
ral
,comoe
levandoeng
ran med
idalain
ten
sidadde
ltraba
jo,
en
treo
tra
sfo
rma
s.
La p
lusva
lía re
lat
iva con
sis
te en aumen
tarla ma
sa de p
lusva
lor med
ian
tela
d
ism
inu
ciónde
ltiempodet
raba
jone
cesa
rio
.El
loselog
raat
ravé
sde
lcre
cim
ien
todela
p
rodu
cti
vidad de
ltraba
jo enla
srama
s que p
rodu
cen med
ios de sub
sis
ten
cia pa
ralo
s
t
raba
jado
res
. Ob
ienenfo
rma momen
tánea
,in
cremen
tandolap
rodu
ct
iv
idaddelafue
rzade
t
raba
jo(Osea
,log
randoquelafue
rzadet
raba
jop
rodu
zca má
sene
lmi
smot
iempooque
p
rodu
zcalo m
ismoen meno
rtiempo
).
E
xis
ti
ría unate
rce
rfo
rma de e
xtrae
rplu
sva
lía
, quese
ríala supe
rexp
lotac
ión de
l
t
raba
jo.E
ste con
cep
tolo p
ropone Ma
rin
i (1973
: 124
-125
)qu
ien seña
la unate
rce
r
moda
l
idadcon
sis
ten
teen“redu
cire
lcon
sumode
lob
rero má
sal
ládesul
ími
teno
rma
l
,po
rlo
cua
lelfondone
cesa
riodecon
sumode
lob
reroseco
nvie
rtedehe
cho
,den
trodec
ier
tos
l
ími
tes
, en unfondo de a
cumu
lac
ión decap
i
tal
,locua
limp
l
ica un modo e
spe
cíf
ico de
aumen
to de
ltiempo det
raba
jo e
xceden
te”
. La supe
rexp
lota
ción de
ltraba
jo e
s una
moda
l
idaddea
cumu
lac
iónca
rac
ter
íst
icaene
lcap
i
tal
ismodepend
ien
teendondede mane
ra
e
stru
ctu
ralyre
cur
ren
tesev
io
lae
lva
lordelafue
rzadet
raba
jo.

Ens
ínte
sis
,elin
cremen
tode
lprodu
ctoe
xceden
tepuededa
rsede mú
l
tip
les mane
ras
:
p
rolongandolajo
rnadadet
raba
jo;e
levandola p
rodu
ct
iv
idad de
ltraba
joyredu
ciendoe
l
t
iempodet
raba
jone
cesa
rio
;in
ten
si
fi
candoe
ltrab
a
jo;ap
rop
iándo
see
lcap
i
taldepa
rtede
l
fondodecon
sumo(odepa
rtede
ltiempodet
raba
jone
cesa
rio
)pa
racon
ver
ti
rloenfondode
a
cumu
lac
ión
.
E
s de
cir
, enlo
stre
s me
can
ismo
s con
side
rado
s (p
lusva
lía ab
solu
ta, re
lat
iva y
supe
rexp
lota
ción
),laca
rac
ter
íst
icae
sen
cia
les
tádadapo
relhe
chodequea
ltraba
jado
rse
len
ieganla
scond
ic
ionesne
cesa
ria
spa
rarepone
relde
sga
stedesufue
rzadet
raba
jo:en
lo
sdo
spr
ime
rosca
sos
,po
rqueseleob
l
igaaund
i
spend
iodefue
rzadet
raba
josupe
rio
ral
quedebe
ríap
ropo
rciona
rno
rma
lmen
te,p
rovo
cándo
sea
sísuago
tam
ien
top
rema
turo
;ene
l
ú
l
timo
,po
rqueselere
ti
rain
clu
solapo
sib
i
lidaddecon
sum
irloe
str
ictamen
teind
ispen
sab
le
pa
ra con
serva
r sufue
rza det
raba
jo en e
stado no
rmal
. Enté
rmino
s cap
i
tal
is
tas
,es
tos
me
can
ismo
s(queademá
sse puedenda
r,yno
rma
lmen
te se dan
, enfo
rmacomb
inada
)
s
ign
i
ficanquee
ltraba
joseremune
rapo
rdeba
jode suva
lor
,yco
rre
sponden
,pue
s,auna
supe
rexp
lota
ciónde
ltraba
jo(Ma
rin
i
,1973
:126
-127
).

189
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

3
.2)Lost
res modosdeex
tracc
ióndep
lusva
líacomofuen
tedelacompe
ti
tiv
idad
enlaho
rt
icu
ltu
rap
latense
.
Enlaho
rt
icu
l
turap
laten
seenpa
rt
icu
larsepueden ob
serva
rcla
ramen
tecomoe
sto
s
t
rest
ipo
sdee
xtra
ccione
scon
vie
rtenala manodeob
racomounodelo
spi
lare
sdesu
compe
ti
t
ividad
.Es
toasuvezsepo
ten
ciaysed
i
feren
ciadeo
tra
sreg
ione
sho
rt
íco
laspo
rla
s
ign
i
fica
ti
va p
resen
cia de
l ho
rt
icu
l
tor bo
l
iviano
,de
lin
verná
culoysuin
tera
cción
. Veamo
s
en
ton
ces cómoin
terv
ienenlo
sdi
feren
tes modo
s de ex
tra
cción de p
lusva
lía
,elro
l de
l
ho
rt
icu
l
torbo
l
ivianoy
late
cno
log
íade
lin
verná
culo
.

La p
lusva
lía abso
luta enla ho
rt
icu
l
tura p
laten
se se con
cre
ta conjo
rnad
as que
no
rma
lmen
tesupe
ranla
s 8 ho
ras
. Du
ran
te e
lve
rano
, sel
lega at
raba
jar ha
sta 11
-12h
s
d
iar
ias
,conunaimpo
ste
rgab
lede
ten
ciónen
trela
s11yla
s15h
sdeb
idoala
stempe
ratu
ras
e
xtrema
squesereg
ist
ranene
lin
ter
iorde
lin
verná
culo
.Es
toha
cequee
ldíalabo
ralsein
ic
ie
apena
samane
ce,ycon
tinúealata
rdeha
stala
s20
-21h
s,cuandonosond
íasdeca
rgayse
quedan emba
lando ala no
che
. Todo e
sto sefa
ci
li
ta y po
ten
cia po
rel he
cho quelo
s
t
raba
jado
res(
fam
i
lia
resye
xte
rno
s)v
iven ma
yor
i
tar
iamen
te enla m
isma un
idad de
p
rodu
cción133.
Ladu
rac
ióndelajo
rnadalabo
ralsepuedeg
raf
ica
r cont
rese
sca
lone
s:lono
rmado
,lo
“no
rma
l”ylo“ex
cep
ciona
l”
.Sib
ienlaú
l
timare
solu
ciónv
igen
tedela Com
is
ión Na
ciona
lde
T
raba
jo Ag
rar
io-CNTA N
º16
/02
-es
tab
lecequelajo
rnadalabo
ral pa
rala ho
rt
icu
l
tura de
Bueno
sAi
resnodebesupe
rarla
s8ho
rasd
iar
iasola
s48ho
rassemana
les(
lono
rmado
),
e
stru
ctu
ralmen
te e
lprodu
cto
r y aun e
l med
iero que con
tra
tat
raba
jado
rese
ven
tua
les
ca
lcu
lanop
lan
i
ficanala manodeob
rapa
raquet
raba
jeha
sta10
-12h
sdia
ria
so60
-70h
s
semana
les(
lo“no
rma
l”
). Má
s aún
,sila co
yun
tural
oex
ige(
con
tingen
cia
scl
imá
tica
so
b
io
lóg
ica
s,fa
l
tan
tedea
lgúnt
raba
jado
r,e
tc.
)la
sjo
rnada
ssee
xt
iendensupe
randoe
lumb
ral
an
ter
iors
ine
xis
ti
rcompen
sac
ióna
lguna(
lo“e
xcepc
iona
l”
).
E
sta
sjo
rnada
s ma
yore
sala
squelaleg
is
lac
iónyha
stalo
suso
syco
stumb
reslo
cale
s
e
stab
lecen se a
soc
ia ala apa
ric
ión de
l ho
rt
icu
l
tor bo
l
iviano
, qu
ien como pa
rte de su
e
stra
teg
ia derep
rodu
cción y a
cumu
lac
ión mue
stra a
cep
tac
ión a e
sta
s cond
ic
ione
s de
t
raba
jo.Po
rca
so,“
elbo
l
ivianonop
rote
sta
,loque
résha
cert
raba
jarundom
ingoyt
raba
ja;lo

133
S
egúne
lCHFBA
’05
,má
sde
l75%d
elo
str
aba
jad
ore
spe
rman
ent
esr
esi
denenl
asqu
int
as,m
ien
tra
squ
eene
l
c
asod
elo
spro
duc
tor
es,d
ich
ova
lorl
leg
aal84%
.

190
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

sa
casala
stre
sdela mañanapa
raca
rga
runcam
ión ysele
van
ta”(Benen
cia& Qua
ran
ta,
2006a
: 103
). De
sdela m
irada delo
straba
jado
resc
rio
l
los de
spla
zado
s,lacond
ic
ión de
t
raba
jodelo
sbo
l
iviano
sselaen
tiendecomounac
ond
ic
ióndena
tura
leza(p
red
ispo
sic
ión
f
ís
ica
)ytamb
iéncomopa
rtedeunana
tura
lezadome
st
icada(v
ir
tud mo
raldelare
signa
ción
,
yempe
cinam
ien
todee
sfue
rzoan
telaad
vers
idadde
lmi
smot
raba
jo)(A
rchen
ti
,2009
).
E
l compo
rtam
ien
to yfun
ciona
l
idad de e
ste su
jeto se a
rt
icu
la conlo
spro
yec
tos
m
igra
tor
ios dela
sfam
i
lia
s bo
l
iviana
s que
, a pa
rt
ir de g
rande
ses
fue
rzo
slabo
rale
sy
con
tra
cciónde
lcon
sumo
,bu
scana
lcan
zarn
ive
lesde a
cumu
lac
iónquele
spe
rmi
taa
scende
r
e
conóm
icamen
tepa
rae
stab
lece
rsecomop
rodu
cto
resenA
rgen
t
inaob
ienre
torna
rasupa
ís
enuna me
jors
i
tua
cióne
conóm
ica
.
La e
xtra
cción de unaimpo
rtan
te p
lusva
lía abso
luta po
sib
i
li
ta a qu
ien ge
stionela
p
rodu
cción
,lacapa
cidaddeaumen
tarlap
rodu
ct
iv
idadf
ís
ica
,comoa
sítamb
iéno
fre
ceruna
me
rcan
cía a meno
rpre
cio
. A su ve
z,e
sta va
riab
le de compe
ti
ti
vidad se en
cuen
tra
a
ctua te134 a
lmen soc
iadoae
stesu
jetoenpa
rt
icu
lar
:elho
rt
icu
l
torbo
l
iviano
.Po
rlotan
to,e
sta
va
riab
ledecompe
ti
ti
vidadnoe
stáa
cotadaalaho
rti
cul
turap
laten
se,s
inoquela m
ismase
e
xt
iendeala
sárea
sho
rt
íco
lasquecuen
tacone
ste su
jeto m
igran
tede
lAl
tip
lano
.Po
rloque
e
sta“ven
taja
”compe
ti
ti
vae
scompa
rt
idacona
lgunaso
tra
sreg
ione
s(Ve
r Benen
cia
,2006
),
aunquenocontoda
s(e
jemp
lo,Ro
sar
io,San
taFe
,Cha
co,Fo
rmo
sa)
.

Lap
lusva
líare
lat
iva (momen
tánea
)puedelog
rarsededo
s mane
ras
:ha
cien
do má
s
in
ten
soe
ltraba
joy
/oin
corpo
randoa
lgunate
cno
log
íaoté
cni
caquelohaga má
sef
ic
ien
te.
Enambo
sca
sosselog
raráredu
cire
ltiempodet
raba
jone
cesa
rio
,in
cremen
tándo
see
lfondo
dea
cumu
lac
ión
.
En e
lpr
ime
r ca
so,lain
ten
si
fi
cac
ión de
ltraba
jo es una ca
rac
ter
íst
icat
ípi
ca dela
ho
rt
icu
l
tura
, en la cua
l nue
vamen
te e
l ho
rt
icu
l
tor bo
l
iviano se adap
ta con ma
yor
“a
catam
ien
to”ene
l ma
rcodesue
stra
teg
iadea
cumu
lac
ión
,po
rloquegua
rda
ríala
smi
sma
s
con
side
rac
ione
squelap
lusva
líaab
solu
taencuan
to a
lro
lde
lsu
jetoysuin
fluen
ciaenla
reg
ióndondeseen
cuen
tret
raba
jando
.Lain
ten
sidadde
ltraba
josecon
stru
yecona
ccione
s
ta
lescomola
rga
sjo
rnada
sendondee
lri
tmonun
came
rma
,aco
sta
rseta
rdeole
van
tarse
temp
ranopa
ralaca
rgadecam
ione
s,nore
cha
zarta
rea
san
telae
xis
ten
ciade ma
ltiempo
,
en
tre o
tro
s(Benen
cia & Qua
ran
ta, 2006a
: 105
). O en pa
lab
ras de A
rchen
ti(2009
: 11
):

134
L
odea
ctu
alm
ent
eha
cer
efe
ren
ciaaqu
ela
ses
tra
teg
iasbo
liv
ian
as,l
ejo
sdes
eri
néd
ita
s,g
uard
anev
iden
tes
s
imi
li
tud
esconl
ascon
duc
tasd
elo
smi
gran
tesi
tal
ian
osensu
spr
ime
rost
iem
posenl
aac
tiv
idad
.

191
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

“…
pred
ispo
sic
ióna
les
fue
rzoyre
sis
ten
ciaene
lcue
rpoyenlaa
cti
tudde
lmi
smoquelo
ha
cee
spe
cia
lmen
teca
l
if
icadopa
rae
ltraba
jo”
.
En La P
lata se han gene
rado de
term
inada
srep
resen
tac
ione
sace
rca de e
sto
s
t
raba
jado
resm
igran
tes
.Elbo
l
ivianoapa
rece
ráconunaimagendeg
ranre
sis
ten
ciaf
ís
ica
,
capa
zdet
raba
jard
íayno
ches
inin
ter
rup
ción
,sin e
spí
ri
tude“bu
scap
le
ito
”o“ha
cedo
rde
ju
ic
ios
”(A
rchen
t
i, 2000
). Con
trapue
sta e
sla v
is

n de
ltraba
jado
rcr
io
llo
,pr
inc
ipa
lmen
te
aque
l
losp
roven
ien
tesdela
spe
ri
fer
iasdelac
iudad
,ca
talogado
scomoi
rre
spon
sab
les
,no
mu
ytraba
jado
res
,ademá
sde“ha
cedo
resde
jui
cio
s”.

Pa
rale
lamen
te,la ob
ten
ción de p
lusva
líare
lat
iva a t
ravé
s delain
corpo
rac
ión de
a
lgunate
cno
log
ía quein
cremen
tala p
rodu
cti
vidad de
ltraba
jo e
s,s
induda
s, una dela
s
p
rin
cipa
les va
riab
les re
spon
sab
les dela compe
ti
ti
vidad d
i
feren
cia
l dela ho
rt
icu
l
tura
p
laten
se.E
staseba
saenlafue
rtein
corpo
rac
iónde
lin
verná
culoenLaP
lata
.Ademá
sde
las
ven
taja
s má
sev
iden
tesde
linve
rná
culo(de
sar
rol
lad
asenlo
s Cap
ítu
losI
IIyV
I)encuan
toa
suin
fluen
ciaenlap
rodu
cti
vidad
,produ
cciónyca
lidadcome
rcia
lde
lprodu
cto(C
fr
. Ga
rcía
,
2009a
), nose puedeso
sla
yarla po
sib
i
lidad de un uso má
sef
ic
ien
te delo
s med
ios de
p
rodu
cciónyla mano de ob
ra,a
lredu
cirselo
stiempo
s mue
r s135. E
to s de
cir
,elcon
tro
l
amb
ien
talpe
rmi
teunap
rodu
cciónre
lat
ivamen
tecon
tinuay mu
cho má
spa
rejaalola
rgode
l
año
,conba
stan
teindependen
ciadela
scon
tingen
ciasc
l
imá
tica
s.
Todoe
storepe
rcu
teypo
sib
i
li
tain
cremen
tarlap
rodu
cción
/homb
re/año
,loquecon
l
leva
una ma
yore
xtra
ccióndep
lusva
lía
. Má
saún
,lacapac
idaddee
xtra
ccióndep
lusva
líapo
r
e
xten
sióndelajo
rnadaypo
rlain
ten
si
fica
cióndela
slabo
resde
lho
rt
icu
lto
rbo
l
ivianoenLa
P
latasepo
ten
ciaan
telaimpo
rtan
tep
resen
ciade
l in
verná
culo(C
fr
.Sta
visky
,2010
).E
sta
gene
rac
ióndeun ma
yorfondodea
cumu
lac
iónleo
torgaunaven
tajacompe
ti
ti
vaalaqu
inta
oreg
iónque u
suf
ruc
túade
lmi
smo
,al pode
rof
rece
r una me
rcan
cía a meno
rpre
cioy
/o
ob
tene
runaganan
cia ma
yorque
lacompe
ten
cia
.

135
E
lpr
inc
ipa
l ob
stá
cul
o qu
eelm
odo d
eprodu
cci
ónc
api
ta
li
sta en
fren
tap
ara ex
pan
dir
se ene
lse
cto
r
ag
rop
ecu
ari
osu
rgep
rin
cip
alm
ent
edel
adi
fer
enc
iaen
tree
lti
empod
etr
aba
joye
lti
empod
eprodu
cci
ón,
o
rig
inad
aju
stam
ent
epo
rsud
epen
den
ciad
ela
scon
dic
ion
esn
atu
ral
esyb
iol
ógi
cas
.Alin
ic
iod
elC
apí
tu
loX
III
d
elL
ibro2
ºdeE
lCap
ita
l,M
arx(200
2:28
9)s
eña
la qu
e“E
lti
empod
etr
aba
joe
ssi
emp
ret
iempod
epr
odu
cci
ón,
e
sde
cir
,ti
empodu
ran
tee
lcua
lelcap
ita
les
táco
nfi
nadoenl
aes
fer
adel
apr
odu
cci
ón.P
eroencambi
onot
odo
e
lti
empodu
ran
tee
lcua
lelcap
ita
lseen
cuen
trae
nelp
roc
esod
epr
odu
cci
óne
spo
res
one
ces
ari
amen
tet
amb
ién
t
iempod
etr
aba
jo”
.

192
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

La ob
ten
ción de p
lusva
lía re
lat
iva e
str
icta
, selogra
ría como con
secuen
cia de
l
in
cremen
tode
lae
fic
ien
ciaenla
srama
sprodu
ct
iva
sdeb
iene
sdesub
sis
ten
cia
.

Late
rce
rfo
rmadee
xtra
cciónde
lplu
sva
lor
,eslasupe
rexp
lotac
iónde
ltraba
jo.E
ste
e
selo
trop
i
lardelacompe
ti
ti
vidaddela manode ob
rap
laten
seenpa
rt
icu
lar
,notancomún
aúnenreg
ione
scon
lap
resen
ciadee
stesu
jeto
.
Pa
ra de
sar
rol
lar y ca
rac
ter
iza
rla supe
rexp
lota
ción enla ho
rt
icu
l
tura
, debe
ríamo
s
de
term
ina
rcuá
lese
lva
lordelafue
rzadet
raba
jo,deta
l mane
radedemo
stra
rsila m
isma
e
sre
spe
tadaono
.
Comoe
xpre
sáramo
san
tes
,elva
lordelafue
rzadetraba
josede
term
inapo
relva
lor
delo
s med
iosdev
idaind
ispen
sab
lespa
ra man
tene
rlano
rma
lcapa
cidaddet
raba
jodesu
po
seedo
ryso
stene
ralo
smiemb
rosdesufam
i
lia
. Conlae
volu
cióndelaso
ciedad
,elva
lor
delafue
rzadet
raba
jocamb
ia,dadoquese mod
i
ficantan
tolacan
t
idadyt
ipode med
iosde
v
idane
cesa
rio
spa
rae
lob
reroysufam
i
lia
;comoa
sítamb
iéne
lva
lorded
icho
s med
iosa
cau
sa de
lavan
ce dela
sfue
rza
sprodu
cti
vas
. La
sdi
feren
cia
s de n
ive
l en e
l de
sar
rol
lo
e
conóm
ico
,la
s pe
cul
iar
idade
s na
ciona
leseh
is
tór
ica
s delo
s pa
íse
s,a
sí comola
s
cond
ic
ione
s na
tura
lesyc
l
imá
tica
s ha
cen que e
l va
lor delafue
rza det
raba
jo enlo
s
d
i
feren
tes
luga
resp
resen
ted
i
feren
cia
sno
tab
les136.
Po
rlotan
to,e
lva
lordelafue
rzadet
raba
jo,¿e
sla m
ismapa
rauna
lbañ
i
lquepa
raun
méd
ico?
,¿e
sla m
ismapa
raunpeónc
rio
l
loquepa
ra unobo
l
iviano?
.
Sepuedee
stab
lece
rquelafue
rzadet
raba
jotend
ríaunva
lorenfun
cióndecadarama
delap
rodu
cción
,laqueasuve
zes
tácond
ic
ionada po
rsuo
rgan
iza
ción
,fue
rzade
lcap
i
tal
,
o
fer
taydemanda
,etc
.,va
riab
lesquese mod
i
ficancone
lt
iempo
.
En e
lpre
sen
te ca
so ba
jo e
stud
io,la apa
ric
ión enla ho
rt
icu
l
tura de un a
cto
r-e
l
ho
rt
icu
l
torbo
l
iviano
-quea
cep
tapeo
rescond
ic
ionesdet
raba
joquelo
san
ter
iore
sob
rero
s
ho
rt
íco
las
,tu
vocomocon
secuen
ciainob
jetab
le e
l de
splazam
ien
to de e
sto
s. Aho
ra b
ien
:
¿e
stoo
cur
riópo
rquee
sto
smig
ran
tesredu
jerone
lva
lordelafue
rzadet
raba
joob
ienpo
rque
sopo
rtanlasupe
rexp
lota
ción?
.Lai
rrup
cióndelo
smig
ran
tesbo
l
iviano
senlareg
iónho
rt
íco
la
p
laten
se po
sib
i
li
tólaimpo
sic
ión de re
tr
ibu
cione
s y cond
ic
ione
slabo
rale
scla
ramen
te

136
Enl
osp
aís
esd
esa
rro
llado
s,s
ereg
is
trau
nat
end
enc
iaaqu
esee
lev
eeln
ive
ldel
asn
ece
sid
ade
sde
l ob
rer
oy
aum
ent
e,po
rlot
ant
o,e
lva
lord
elaf
uer
zad
etr
aba
jo.P
ara
le
lam
ent
e,l
osc
api
ta
li
sta
spro
cur
anr
edu
cira
lmín
imo
l
asn
ece
sid
ade
sma
ter
ial
esycu
ltu
ral
esd
elo
str
aba
jad
ore
s,d
ism
inuy
endol
oss
ala
rio
s.E
stoú
lt
imo
,esd
eci
r,t
rat
ar
d
eim
pon
erqu
eelp
rec
iod
ees
tafu
erz
ati
end
eas
itu
ars
epo
rdeb
ajod
esuv
alo
r,s
eob
serv
apr
inc
ipa
lmen
teenl
os
p
aís
esd
epen
dien
tes
.

193
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

137
reg
res
iva
senun momen
toyluga
rdado ,gene
randoe
lde
spla
zam
ien
todelo
san
tiguo
s
t
raba
jado
res (yluego delo
sprodu
cto
res
). Pa
ra que ha
ya e
xis
tido y pe
rsi
sta e
ste
de
spla
zam
ien
to,do
sfue
ronlo
srequ
is
ito
saa
tra
vesa
r:laapa
ric
ióndeunsu
jetoquea
cep
ta
vende
rsufue
rzadet
raba
joaunp
rec
io(sa
lar
io)m
eno
rala
cep
tab
leene
se momen
toy
luga
r,yo
trosu
jetoquenoloa
cep
ta.Po
res
toú
l
timo
,af
irmamo
squee
lva
lordelafue
rzade
t
raba
jo no se mod
i
fica
.Eling
reso det
raba
jado
rescon o
tra
s pau
taso
, me
jord
icho
,
cond
ic
ione
sop
res
ione
s,po
sib
i
li
taun meno
rpre
cio delafue
rzadet
raba
jo,gene
randola
s
cond
ic
ione
s pa
ralaimpo
sic
ión de una supe
rexp
lota
ción
. Má
s aun
, se en
tiende quela
a
cep
tac
ióndeunt
raba
joysu
scond
ic
ione
simpue
stasnos
ign
i
ficacon
form
ismo
.Ys
ibiene
l
va
lor de la fue
rza de t
raba
jo rep
resen
tada po
rels
ala
rio puede d
i
fer
ir pa
ra un
ob
rero
/ho
rt
icu
l
torbo
l
ivianoquepa
raunc
rio
l
lo,elaná
l
isi
sdebe
ríarea
l
iza
rseene
lespa
cioo
te
rr
ito
rioencue
st
ión
. Po
rlotan
to,e
les
t
ipend
iopuedese
r“su
fic
ien
te”pa
rae
lho
rt
icu
l
tor
bo
l
iviano
,pe
ropa
ralaho
rt
icu
l
turap
laten
se,enel ma
rcode
lsi
stemadep
rodu
cciónho
rt
íco
la
bonae
ren
se,d
icho p
roce
so no puedese
r en
tend
idocomo unaredu
cción de
lva
lor dela
fue
rzadet
raba
jo,ys
ícomosupe
rexp
lota
ción
.Esd
ec
ir
,aunba
joe
les
tr
ictocump
l
imien
tode
la
sle
yes(cue
stiónquenoseob
servaenLa P
lata
),puedehabe
rsupe
rexp
lota
cióna
lno
re
tr
ibu
iralafue
rzadet
raba
joaunn
ive
lta
lque man
tengala“no
rma
l”capa
cidaddet
raba
jo,
pa
rt
icu
lardecadaramadep
rodu
cción
, momen
toy
luga
r.

Lasupe
rexp
lota
ción(comolae
xtra
ccióndep
lusva
líare
lat
ivayab
solu
ta)noe
sun
compo
rtam
ien
to que rea
l
izan só
lo pa
trone
scr
io
llo
s oi
tal
iano
s conlo
s ho
rt
icu
l
tore
s
bo
l
iviano
s.E
sto
súl
timo
s,a med
idaquea
sciendenpo
rla“e
sca
lerabo
l
iviana
”pa
sandese
r
e
xplo
tado
saexp
lotado
res
,conunae
tapain
termed
ia deau
toe
xplo
tados
. Ene
lsta
tusde
pa
trónquecon
tra
ta manodeob
ra,lae
xplo
tac
iónasu
spa
isano
ssee
viden
ciaigua
loaun
con una ma
yor magn
i
tud acomo e
l
losm
ismo
s hans
ido exp
lotado
s. Como e
jemp
lo,e
s

l
idalaa
seve
rac
iónpo
rcuan
to“
enlo
sca
sosdet
raba
jado
resdena
ciona
l
idadbo
l
ivianaque
t
raba
janpa
rap
rodu
cto
rescompa
tr
iota
sseob
ser
vann
ive
lessub
stan
cia
lmen
tein
fer
iore
sde
remune
rac
ión
, quese ub
ican ento
rno ala m
i
tad delo
s an
ter
iormen
teseña
lado
s[ha
ce
re
feren
ciaapa
trone
snobo
l
iviano
s]”(Benen
cia& Q
uaran
ta,2006a
:108
).

137
E
stofu
eex
plí
cit
amen
ter
econo
cidopo
relGob
iern
oyh
ast
ain
voc
adoa
lmom
ent
odel
apr
esen
tac
iónd
elP
lan
N
aci
ona
lde No
rma
liz
aci
ón M
igr
ato
ria
. Ensu d
iscu
rso d
el 14
/12
/05
,elp
res
iden
teN
ést
orK
irchn
erh
izo
r
efe
ren
ci l
aa“al
eyqu
epe
rmi
taga
ran
ti
zare
set
raba
jod
elq
uev
ien
epe
rot
amb
iénq
uenod
eva
lúee
ltr
aba
jod
el
qu
ees
táene
lpa
ís”(Dom
ene
ch,2011
).

194
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Todoe
stodebese
rana
l
izadoene
l ma
rcoendondeex
is
teuncon
tex
toe
conóm
icoque
imponecond
ic
ione
s,yuna
cto
rso
cia
lquebu
scaada
p
tarsee
l
igiendoene
ste ma
rcouna
se
rie de e
stra
teg
ias que se ba
san enla con
tra
cción de
l con
sumo y en su d
ispo
sic
ión
“po
l
ít
ica
”aa
cep
tar cond
ic
ione
s paupé
rr
ima
s det
raba
jo,s
iendo e
sto no ca
sua
lmen
te
fun
ciona
l a
lsi
stema que impe
ra. E
scla
ro que e
l co
nte
xto gene
ra o indu
ce a
compo
rtam
ien
tosoe
stra
teg
iasde
term
inada
s.
Lacomb
ina
cióndee
sto
stre
stipo
sdee
xtra
cciónde p
lusva
líaha
cea
lse
cto
rho
rt
íco
lay
su p
rodu
cción mu
y compe
ti
ti
va,y a
l ho
rt
icu
l
tor bo
liv
iano ylate
cno
log
íaimpe
ran
te su
s
p
i
lare
s. Yaseaensuro
ldee
xplo
tado(
traba
jado
r),au
toe
xplo
tado(p
rodu
cto
r-
traba
jado
r)
,
comoe
xplo
tado
r(pa
trón
)la ma
yorcapa
cidaddeap
rop
iac
iónde
lva
lorgene
radope
rmi
teala
reg
ióno
fer
tar me
rcan
cía
sconn
ive
lesdep
rec
iosim
pos
ib
les(opo
rlo meno
s,d
i
fíc
i
les
)de
igua
larpo
rpa
rtedeo
tra
sreg
ione
sho
rt
íco
las
.Pe
roc
laroe
stáquelacompe
ti
ti
vidadho
rt
íco
la
p
laten
senosó
loe
senp
rec
ios138.LaP
lata mue
straademá
sven
taja
scompe
t
it
iva
senca
l
idad
(come
rcia
l)de
lprodu
cto
,comocon
secuen
ciadelat
ecno
log
íade
lin
verná
culo
.
A
sí,m
ien
tra
squelacompe
ti
ti
vidaddep
rec
iose
scon
secuen
ciadelae
xplo
tac
ióndela
manodeob
ra,delate
cno
log
íade
lin
verná
culo
,ydesuin
tera
cción
,lacompe
t
it
iv
idadde
ca
l
idadseba
sasó
loenlate
cno
log
íade
lin
verná
culo
.Amba
scompe
ti
ti
vidade
slepe
rmi
tena
l
se
cto
runa ma
yorganan
cia
,enú
l
timain
stan
cias
iem
preaco
stadelap
lusva
líaex
tra
ídaa
l
t
raba
jado
r.
Lacue
stiónpa
sapo
rve
rqu
iéne
sseap
rop
iandee
sa p
lusva
líagene
rada
.Cla
roe
sque
ensuro
ldeexp
lotado
,elho
rt
icu
l
tornoseap
rop
iadea
lgoquelesa
can
. Pe
rotampo
co
pa
rece u
suf
ruc
tua
rlo ensuro
l de e
xplo
tado
r(med
iero o p
rodu
cto
r)
. Ha
y unimpo
rtan
te
t
raspa
sode
lva
loryaseaala
semp
resa
sdein
sumo
s,alo
ste
rra
ten
ien
tesv
íalaren
tadela
t
ier
ra(Ga
rcíay M
ierez
,2010
),alo
ssu
jeto
sdelacome
rcia
l
iza
cióncomoalaso
ciedadtoda
,
bene
fi
ciándo
seat
ravé
sdep
rec
iosba
jos
.Cla
roe
stáques
iemp
ree
lbene
fic
iar
ioú
l
timoe
sel
con
jun
todelo
scap
i
tal
is
tas
;po
rca
so,la me
rmade
lpre
ciodelo
sprodu
cto
sho
rt
íco
lasno
ha
ce má
squegene
rarb
iene
ssa
lar
iosba
jos
,loqueset
radu
ceenlaredu
cciónde
lva
lorde
lafue
rzadet
raba
jo(ypo
rende
,en
lapo
sib
i
lidadderedu
cirsup
rec
io:e
lsa
lar
io)
.

138
Un
areg
iónp
rodu
ct
ivae
scom
pet
it
ivaenp
rec
ioscu
andot
ien
elac
apa
cid
add
eof
rec
ers
usp
rodu
cto
saun
p
rec
ioqu
elep
erm
it
ecu
bri
rlo
sco
sto
sdep
rodu
cciónyob
ten
erunr
end
imi
ent
osob
ree
lcap
ita
lin
ver
tido
.Si
n
em
barg
o,enc
ier
tosm
erc
ado
slo
spr
eci
osd
eprodu
cto
squ
ecom
pit
enen
tres
ípu
edev
ari
ar,yun
areg
ión o
em
pre
sapu
edet
ene
rlac
apa
cid
add
eco
loc
aru
nprod
uct
oau
npr
eci
omay
orqu
elacom
pet
enc
iad
ebi
doa
f
act
ore
sdi
st
int
osd
elp
rec
io,c
om aca
ol lid
ad,l
aim
agen
,ol
alog
ís
ti
ca.

195
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

4
. PROBLEMASDELDEF
ICITDE MANODE OBRAENELSECTOR
.

E
lse
cto
rho
rt
íco
lap
laten
se mue
straunarea
ct
iva
ciónt
raslade
valua
cióndeEne
rode
2002
,endondesee
viden
ciaunaumen
todelap
rodu
cción
,lap
rodu
ct
iv
idad
,elnúme
rode
e
xplo
tac
ione
sho
rt
íco
lasyha
stadelaimpo
rtan
ciadee
staa
cti
vidadcomogene
rado
rade
emp
leo(Ga
rcía & Keba
t, 2008
).S
in emba
rgo
,tan
to el mode
lote
cno
lóg
ico
-produ
cti
vo
t
rad
ic
iona
lcomo e
lac
tua
l
, ba
jo e
lcua
lse p
rodu
joyse man
t
ienesuc
rec
imien
to, no e
s
compa
tib
leconunae
stimu
lac
iónenlad
inám
icade
lme
rcadodet
raba
jo,e
viden
ciadopo
rla
p
reca
riza
ciónlabo
ralre
sul
tan
te.Eno
tra
spa
lab
ras,e
lsiemp
re mode
rnoyd
inám
ico C
intu
rón
Ho
rt
íco
laP
laten
secon
sti
tuyeun me
rcadodet
raba
joine
stab
leycon
fl
ic
ti
vo(Ga
rcía& M
ierez
,
2007b
).
E
lpropó
si
tode
lpre
sen
teapa
rtadoe
sde
sar
rol
larunodelo
spr
inc
ipa
lesp
rob
lema
sque
seenun
cianenlaa
ctua
l
idada
lhab
larde
lse
cto
rho
rt
íco
la.E
lmi
smot
ienequeve
rconla
manodeob
ra,aunquenosu
rgepa
racue
stiona
rla
scond
ic
ione
sdet
raba
joosun
ive
lde
re
tr
ibu
ción
,de
sar
rol
lado
spre
ceden
temen
te.E
l“p
rob
lema
”pr
inc
ipa
l
,eme
rgen
te,u
rgen
tey
deg
ranimpa
cto
,ese
ldé
fic
it de mano de ob
ra enla
squ
inta
spla
ten
ses
. Veamo
ssu
s
cau
sasycon
secuen
cia
s.

4
.1)¿Escase
zodé
fic
itde manodeob
ra?
.
Lop
rime
roquesepod
ríaa
fi
rma
resque
,ta
lcomoseob
servaene
lCuad
roN
º1,e
xis
te
unin
cremen
tode
l14%delade manodeob
raen
tre1998y2005y
,po
rlotan
to,e
lprob
lema
ene
l CHPnoe
sdee
sca
sez(enva
lore
sab
solu
tos
),en
tend
idaaé
stacomounaredu
cción
deunpa
ráme
troen
tredo
spun
tosene
ltiempo
.Sinemba
rgo
,lafa
l
ta(enfo
rmare
lat
iva
)de
mano de ob
ra se ob
serva y con
fi
rma enlo
súl
timo
stiempo
s at
ravé
s de mú
l
tip
les
in
forman
tes ca
l
if
icado
s. Lo que se p
retende e
stab
le
cere
s que-pa
ra un se
cto
r dela
ho
rt
icu
l
turap
laten
se,c
laroe
stá
-unodelo
sac
tuale
syp
rin
cipa
lesp
rob
lema
sesdedé
fic
it
de manodeob
ra.E
ldé
fic
i
tocu
rrean
teunin
cremen
todelademanda ma
yorquee
ldela
o
fer
ta.
Aho
rae
spre
cisode
term
ina
rlo
scau
sale
sde
lava
ria
cióndelao
fer
taydemanda
:

4
.2)Causa
lesde
lfue
rteinc
remen
todelademandade manodeob
raene
lCHP
.
E
lin
cremen
toenlademandasepuedefundamen
taren unase
riedehe
cho
s,con
de
sigua
lpro
tagon
ismo
.Do
ssonlo
s má
simpo
rtan
tes
.

196
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Po
r unlado
,elp
roce
so de “
indu
str
ia
li
zac
ión
” dela ag
ricu
l
tura se p
rofund
iza
,
o
cas
ionando una meno
r demanda de mano de ob
ra y una p
rodu
cción con meno
s
a
sala
riado
spe
rmanen
tes
,en
treo
tro
s(Apa
ric
io,2005
).E
stas
i
tua
ción
,comúnpa
rae
lse
cto
r
ag
rope
cua
rio
, no se v
isua
l
iza en e
l se
cto
r ho
rt
íco
la p
laten
se. Ye
sto se debe a una
pa
rt
icu
lar
idaddelap
rin
cipa
lte
cno
log
íadelaregión-e
lin
verná
culo
-,queseca
rac
ter
izapo
r
no se
r aho
rrado ra. De e
ra de mano de ob sta mane
ra, a pe
sar de quelo
s da
tos
in
tercen
sale
s mue
stranenLa P
latauna me
rmade100
0ha
sho
rt
íco
lasen7año
s,unade
la
scau
sale
s de
lin
cremen
to dela demanda de mano d
e ob
ra(enva
lor ab
solu
toy po
r
supe
rf
ic
ieho
rt
íco
la)debead
jud
ica
rsealaamp
l
iac
ióndelasupe
rf
ic
ieba
join
verná
culo
(Ve
r
Cuad
ro N
°1)139. E
sto e
viden
ciala s
ingu
lar
idad de e
state
cno
log
ía, que según a
lguno
s
au
tore
sdup
l
icalademandadet
raba
jado
respo
rhe
ctá
reaenre
lac
iónalo
scu
l
tivo
sacampo
(Benen
ciae
tal,1997
;Se
l
is,2000
).
Po
rot
rolado
,unfa
cto
rdeg
ranimpo
rtan
ciayconfue
rte
simp
l
ican
cia
sene
l me
rcado
det
raba
joe
slae
volu
cióndelo
sho
rt
icu
l
tore
sbo
liv
iano
sysupa
rt
icu
lara
scen
soso
cia
ly
e
conóm
ico
. Re
cordemo
s que uno delo
spr
inc
ipa
les mot
ivo
s que fa
vore
cie
ron una
impo
rtan
tein
serc
iónde m
igran
tesde
lSu
rdeBo
l
ivi
afuelafue
rtedemandade manodeob
ra
quelain
corpo
rac
ióndein
verná
culo
sgene cadade1990140. E
róenladé stademandaen
tró
enc
ris
isapa
rt
irde1998
,llegandoasu m
ínimoen e
lpe
ríodo2001
/2002(Ve
r Ga
rcíay
Keba
t,2008
).Apa
rt
irdea
l

,lare
compo
sic
iónlen
tade
lse
cto
rydelademandadet
raba
jo
fuecub
ier
tain
ic
ia
lmen
tepo
rlo
sho
rt
icu
l
tore
sbo
l
iviano
s,qu
iene
spa
sarondese
r manode
ob
rae
xte
rna(peone
so med
iero
s)a“
fam
i
lia
r”
,yaque mu
cho
sdee
l
loshab
íana
lcanzadoo
a
lcan
zar
íane
lsta
tusdep
rodu
cto
res
.Lae
xpan
siónho
rt
íco
lap
laten
sepo
st-de
valua
ciónno
seba
sósó
loenun mayo
rnúme
rodee
stab
lec
imien
tos
,sinoquetamb
iénsed
io-enun
segundo momen
to-an
ive
l qu
inta
. Po
rel
lo,lare
cup
era
ción delasupe
rf
ic
ie ho
rt
íco
la en
141
re
lac
ióna
lni
velquehab
íaca
ídoene
l2001 o
, má
saun
,lae
xpan
sióndelasupe
rf
ic
ie
cub
ier
ta,gene
róuna ma
yordemandadet
raba
joden
trodecadae
stab
lec
imien
to,queno

139
L
osd
ato
sde
l CHFBA
’05fu
eroncu
est
ion
ado
spr
inc
ipa
lmen
tepo
rlas
ube
st
ima
ciónd
elas
upe
rf
ic
ieb
ajo
cu
bie
rta
. Une
stu
dioa
lañ
osi
gui
ent
erev
elóqu
ela su
per
fic
ieconin
vern
ácu
losen L
aPl
atadu
pli
cab
ala
d
ete
rmi
nad
a po
relC
ens
o(1600 v
s 780h
as)(CF
I, 200
6).S
tav
isky(2010
)es
tim
a qu
elasu
per
fic
iecon
i
nve
rnad
ero
spa
rah
ort
ali
zasenL
aPl
ata(
año2010
)su
per
ala
s2000h
as.
140
L
aot
rav
ari
abl
equ
ees
tim
ulól
amig
rac
iónfu
eelt
ipod
ecam
bios
obr
eva
luadod
elp
esoa
rgen
tin
o,qu
e
r
esu
lt
abaf
avo
rab
lep
arae
len
víod
erem
esa
sal
osp
aís
esd
eor
igend
ees
tost
rab
ajado
res
.
141
S
ibi
enl
asu
per
fic
ieh
ort
íco
las
eredu
ce1
000h
asen
tre199
8y2005
,mu
est
rau
nar
ecu
per
aci
ónenr
el
ac
ióna
l
d
errum
bed
e200
1,endon
dea
pen
ass
ereg
is
tra
ron2200h
as.

197
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

ne
cesa
riamen
tepod
íase
rcub
ier
tocont
raba
jofam
i
lia
r.Dea
l
líquee
sto
sho
rt
icu
l
tore
s,o
tro
ra
e
xplo
tado
s ba
jola moda
l
idad de peone
s o med
iero
s, luego“au
toe
xplo
tándo
se” como
t
raba
jado
rfam
i
lia
r,com
ien
zanademanda
r manodeo
brae
xte
rna
.Es
ta manodeob
rae
ray
e
sin
ic
ia
lmen
te comp
lemen
tar
ia, en e
l sen
tido quetan
to e
lprodu
cto
r como sufam
i
lia
pe
rsi
stencone
lapo
rtedet
raba
jof
ís
icoyd
ire
cto(Ga
rcía
,2011a
). Pe
ronosó
lola ma
yor
ne
ces
idaddet
raba
jado
rese
xte
rno
sapa
recean
teuna e
xpan
siónp
rodu
ct
ivadelaqu
inta
,
s
ino quetamb
ién o
cur
re cuando e
ste c
rec
imien
to e
s“cua
l
ita
ti
vo”
.Es de
cir
, cuando e
l
ho
rt
icu
l
tor de
cide a
van
zara
les
labón decome
rcia
l
iza
ción
,ob
iencuando e
lpro
ceso de
“abu
rgue
sam
ien
to”de
lmig
ran
tebo
l
ivianoha
cequee
lgradodeau
toe
xplo
tac
ióndesufue
rza
det
raba
joyladesufam
i
liaseredu
zca
,ob
l
igando aho
ras
íalacon
tra
tac
iónde manode
ob
raquecump
launro
ldereemp
lazo
.Todoe
stoin
cremen
talademandade manodeob
ra.

4
.3)Causa
lesde
l meno
rinc
remen
todelao
fer
tademanodeob
raene
lCHP
.
An
teunin
cremen
todelademandade manodeob
ra,lao
fer
tas
ibienaumen
ta(Ve
r
Cuad
roN
º1)
,nolog
raequ
ipa
rar
la.Lo
s mo
ti
vosdees
tec
rec
imien
todelao
fer
ta meno
rquee
l
delademandason
,aligua
lquela
scau
san
tesdeuna ma
yordemanda
,va
rio
sy mue
stran
unade
sigua
limpo
rtan
cia
.
Unadela
spr
inc
ipa
lesra
zone
sde
l meno
rin
cremen
to delao
fer
tade manodeob
raen
gene
ralsepuedec
ircun
scr
ib
iralo
ssu
ceso
squetuv
ieroncomoep
icen
trolac
ris
ispo
l
ít
icay
e
conóm
ica de
l 2001
, en donde med
iero
s de o
rigen bo
liv
iano adqu
ieren un s
ign
i
fica
t
ivo
p
rotagon
ismo
:
i
)Po
runladoyencon
cordan
ciaconda
tosquesu
rge
ntan
tode
l CHFBA
’05comodela
pe
rcep
cióndein
forman
tesca
l
if
icado
s,sepuedein
fer
irunpa
sajed
ire
ctode med
iero
s
ap
rodu
cto
res
,apo
rtandoe
l
losm
ismo
sla manodeobra(Ga
rcía&Keba
t,2008
).Como
se d
i
jo en pá
rra
fos an
ter
iore
s, pa
rte dela mano de ob
ra“e
xte
rna
”di
spon
ib
le se
con
vie
rte en mano de ob
ra“
fam
i
lia
r”
. La d
ispon
ib
il
idad decon
tra
tac
ión e
xte
rnase
con
trae
;
i
i)Pa
rale
lamen
te,a
lguno
sdee
sto
s med
iero
sbo
l
iviano
s reg
resanasupa
ísdeb
idoa
quee
ltipodecamb
iopo
st-de
valua
ciónyanole
sresu
l
tabatanfa
vorab
le. Dee
sta
mane
ra,seredu
celao
fer
tade manodeob
raengenera
l
,yde
ltipo med
ier
íabo
l
iviana
,
enpa
rt
icu
lar
.
A
sim
ismo
,ex
is
te enla p
rime
r dé
cada de
lsig
lo XX
I unaredu
cción enlata
sa de
m
igra
ción de Bo
l
ivia ala A
rgen
tina
, de
riva
ción de la me
jor
ía e
conóm
ica en e
l pa
ís
t
rasand
ino
.Ae
stoha
yquesuma
rlequelacon
tinu
idaddela
sdu
rascond
ic
ione
sde
ltraba
jo
enlaho
rt
icu
l
turaysupaupé
rr
imon
ive
ldere
tr
ibuc
ión
,encomb
ina
ciónaho
raconunt
ipode

198
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

camb
iode
sfa
vorab
leha
cendela m
igra
ciónyo
fer
tadelafue
rzadet
raba
joenlaho
rt
icu
l
tura
bonae
ren
seunaop
ción mu
cho meno
sten
tado
raqueenlo
saño
s’90
.Ene
lmi
smosen
t
ido
,
la
spo

t
ica
smig
rato
ria
s“am
igab
les
”po
sib
i
li
taronuns
tatu
smig
rato
rioregu
lary
,cone
l
lo,se
in
cremen
tae
lpode
rdenego
cia
ciónye
xigen
ciade
ltraba
jado
r. See
levaa
síla
sex
igen
cia
s
dela manodeob
raengene
ral
.
Po
rot
rapa
rtesere
sien
telare
troa
l
imen
tac
iónde manodeob
rade
lse
cto
r.Jó
vene
s
que
,aune
stab
lec
ido
senzona
sru
rale
s(po
r mo
t
ivo
sre
lac
ionado
sconlav
iv
ienda
,sugu
sto
po
rlav
idafam
i
lia
r,p
refe
ren
ciapo
rele
st
ilodev
ida
,et
c.)pe
roquenoqu
ierended
ica
rseala
ag
ricu
l
tura
,sepo
stu
lanaemp
leo
s“noag
ríco
las
”,ys
ilad
is
tan
cialope
rmi
te,set
ras
ladan
d
iar
iamen
teat
raba
jarenunazonau
rbana(D
irven
,2004
). Comoe
jemp
lo,e
lde
stinoquelo
s
p
rodu
cto
res ot
raba
jado
res ho
rt
íco
las de
sean pa
ra su
shi
jos no s
iemp
re p
riv
i
leg
iala
e
xigen
ciaysa
cri
fic
ioqueimp
l
icae
ltraba
joenla qu
inta
. Dee
sta mane
ra,lace
rcan
íaconla
c
iudaddeLa P
latapo
sib
i
li
ta-yc
ier
tarea
cti
vac
ióne
conóm
icafa
ci
li
ta-lain
corpo
rac
iónde
mano de ob
ra de
lse
cto
rru
ral en a
cti
vidade
surbanas
,gene
rando a
síuna me
rma enla
reno
vac
ióndela manodeob
rapa
rae
lse
cto
r.E
stosepo
ten
ciaene
lca
sodeho
rt
icu
l
tore
s
que
lleganase
rprodu
cto
resya
lcan
zanuns
tatu
seconóm
icoimpo
rtan
te.
Ene
lmi
smosen
tido
,elca
sode
lrub
rodelacon
stru
cción
,fue
rtemen
tedemandan
tede
manodeob
radeca
rac
ter
íst
ica
ssim
i
lare
sencuan
to alae
xigen
ciaf
ís
icaquelaho
rt
icu
l
tura
,
seen
cuen
traenfue
rtee
xpan
siónycomp
i
teenfo
rma ag
res
ivadeb
idoasu
s me
jore
sofe
rta
s
142
sa
lar
ia
les .Ene
steca
soenpa
rt
icu
lar
,lacompe
ten
cianoa
fec
taalareno
vac
ión
,sinoque
e
sdi
rec
ta:e
lpeónho
rt
íco
laset
ran
sfo
rmaenunpeóndeob
ra.
C
laroe
stáquelap
rox
imidaddelac
iudadpo
sib
i
li
tae
lfenómenodeun
i
fica
ciónde
l
me
rcadolabo
ral
,comoyasede
scr
ib
ióene
lca
sode jó
vene
sylaob
ten
cióndet
raba
josno
ag
ríco
las
.Sinemba
rgo
,al meno
senlaa
ctua
lco
yuntu
ranoseob
servare
cip
roc
idad
,dado
quela o
fer
ta e
xis
ten
te enla
surbe
sy p
roven
ien
te de de
socupado
s no sa
ti
sfa
celo
s
reque
rim
ien
tosde
losp
rodu
cto
res
.
A
sí,e
l meno
rcre
cim
ien
to dela o
fer
ta de mano de ob
ra ha
ce que e
lpi
lar dela
compe
ti
t
ividad p
laten
seset
ran
sfo
rmaen e
lcue
l
lode bo
tel
la a
ctua
l dela e
xpan
sión de
l
se
cto
r.Lacue
stióne
squepa
raa
trae
r manodeob
ra,hab
ríaque me
jora
rla
scond
ic
ione
s
labo
rale
syre
tr
ibu
cione
s,loqueha
ría me
rma
relp
rob
lemade
ldé
fic
i
t,pe
roredu
cir
íatamb
ién
lacompe
t
it
iv
idadde
lse
cto
r.Yan
tee
stad
isyun
ti
va
,sere
str
inge
lae
xpan
sión
.

142
Unjo
rna
lenl
acon
st
ruc
ciónsu
per
aenap
rox
imad
amen
teun50%al
oof
rec
idoenu
naqu
int
a.

199
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Ana
l
izadoya e
lsu
jeto dela p
rodu
cciónyla e
xplo
tac
ión desufue
rza det
raba
jo,
pa
samo
salte
rce
rpi
lar dela
stran
sfo
rma
cione
s de la e
stru
ctu
ra ho
rt
íco
la p
laten
se:e
l
in
verná
culoysu
sefe
cto
ssob
relap
rodu
cción
.

200
s-
lGBA
ión
.
la
l

°6
.E ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.

a
co

ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

loN
s

eab
c
s20año
M
atí
asG
arc
ía
í

c
t

sa
rodu
r
iaho

tu
Cap
ítu
loV
I- INFLUENC
IAS DELAPRODUCC
IÓNPLATENSEENEL MODELODE

lod
a
ABASTEC
IMIENTODEHORTAL
IZASAL GRANBUENOSA
IRES
.
í

z
ap

i
ap

l
e
r

a
imo
ra

l mod
C

t
l

r
raag

eho
e
t

sd
súl

eene
a

tod
tu

i
seenlo

c
c

en
ru

en
lu
s
st

en
i
f
delae

im
In
ten

t
a
c
l
e
p
la

t
p

201
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

INFLUENC
IASDELAPRODUCCIÓNPLATENSEENEL MODELODE
ABASTECIM
IENTODEHORTAL
IZASAL GRANBUENOSAIRES
.

INTRODUCC
IÓN
.

Ene
l ma
rcodela
stran
sfo
rma
cione
sdelae
stru
ctu
raho
rt
íco
lap
laten
se,e
sine
lud
ib
le
e
ltra
tam
ien
to dela e
stru
ctu
ra p
rodu
ct
iva(Ve
r Ma
rgio
tta & Benen
cia
, 1995
). De
scr
ib
iry
ana
l
iza
res
tesub
sis
temaimp
l
icae
spe
ci
fica
r:i
)quésep
rodu
ce;i
i)cuán
tosep
rodu
ce;i
i
i)
cómosep
rodu
ce;i
v)conquéca
l
idadsep
rodu
ceyv
)cómosein
ser
tae
sap
rodu
cciónene
l
s
is
temadeaba
ste
cim
ien
tode
l GBA
.As
imi
smo
,lae
volu
ciónya
ctua
l
idaddelae
stru
ctu
ra
p
rodu
cti
vap
laten
seenlo
súl
timo
s20año
sdebese
rin
terp
retadaenfun
cióndelain
tera
cción
de
lre
stode
lse
cto
rho
rt
íco
lareg
iona
l(léa
se,Á
rea Ho
rt
íco
laBonae
ren
se)
,na
ciona
ly(como
sede
scr
ib
irá
)tamb
iénin
terna
ciona
l
.
Cone
sto
sob
jet
ivo
s,e
lpre
sen
tecap
ítu
lose in
iciaconunab
revede
scr
ipc
ióndela
p
rodu
cciónho
rt
íco
laa
rgen
tinaengene
ralya
ctua
l
,espe
ci
ficandoqué
,dóndeycuán
tose
p
rodu
ce. En e
l2°acáp
ite se p
resen
te e
l mode
lo de aba
ste
cim
ien
to de ho
rta
l
iza
s ala
s
g
rande
surbe
sengene
ral
,ya
l GBAenpa
rt
icu
lar
,ha
ciaf
ine
sdelo
saño
s’80
.El mode
lode
aba
ste
cim
ien
tose mod
i
ficaenlo
súl
timo
s20año
s,ana
l
izándo
sed
ichoscamb
iosendo
s
pa
rte
s.P
rime
ro-ene
l3ºacáp
ite-sede
sar
rol
lanla
sdinám
ica
sob
servada
senla
sre
gione
s
e
xtra
-AHB con su
s pa
rt
icu
lar
idade
s ag
roe
cológ
ica
s, su
s cu
l
tivo
sy p
rodu
ccione
s, y su
s
e
stra
teg
iasp
rodu
cti
vasycome
rcia
leso
rien
tada
sal me
rcado de
l GBA
. Con e
ste ma
rco
gene
ral
,se pa
sa enloss
igu
ien
test
res apa
r s(N
tado º4, 5 y 6) a de
tal
larla evo
luc
ión
p
rodu
cti
vade
lÁrea Ho
rt
íco
la Bonae
ren
se(AHB
),regiónendondeseen
cuen
train
ser
tae
l
C
intu
rónHo
rt
íco
laP
laten
se(CHP
).Lapa
rt
icu
lare
volu
ciónp
rodu
cti
vap
laten
sesee
xpl
icaen
ba
seaunafue
rteadop
cióndelate
cno
log
íade
lin
verná
culo
,concon
secuen
cia
ssob
rela
p
rodu
cti
vidad
,produ
cción
,ca
l
idadde
lprodu
cto
,ofe
rtaene
ltiempo
,co
sto
,et
c.y
,fina
lmen
te,
sob
relav
iab
i
lidade
conóm
icadelate
cno
log
ía.F
ina
lmen
teserea
l
izaene
l7ºapa
rtado un
b
reve aná
l
isi
s dela
sin
tera
ccione
sye
fec
tos quetu
vie
ronla
sdi
feren
tese
volu
cione
s
p
rodu
cti
vasdeLa P
lata
,elre
stode
lse
cto
rho
rt
íco
laye
laba
ste
cim
ien
todeho
rta
l
iza
sde
l
G
ranBueno
sAi
res
. Po
rque
,cla
roe
stá
,lae
stru
ctu
rap
rodu
cti
vadeho
rta
l
iza
stiened
ire
cta
s
imp
l
ican
cia
sene
lsi
stemadeaba
ste
cim
ien
to

202
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

1
. LAPRODUCC
IÓNHORT
ÍCOLA.

Pa
ra una ca
rac
ter
iza
ción gene
ral dela p
rodu
cción ho
rt
íco
la na
ciona
l
,el ún
ico
re
levam
ien
to gene
ral
,di
spon
ib
leycuyo
s da
tosfue
ron ob
ten
ido
s en e
l pun
to med
io de
l
pe
ríodo ba
jo e
stud
io(1989
-2010
)ese
l Censo Nac
iona
l Ag
ropecua
rio 2002(CNA
’02
).
143
Segúne
ste
,lasupe
rf
ic
iedeho
rta
l
iza
simp
lan
tada
s (
tan
toacampocomoba
josupe
rf
ic
ie)
fuede238
.282ha
s(s
incon
tar
legumb
res
).
E
xis
teunag
rand
ive
rsidaddeho
rta
l
iza
squesep
rodu
cenalola
rgodetodoe
lpa
ís,
supe
rando e
lcen
tena
rde e
spe
cie
s. La
smi
sma
ssoncu
l
tivada
s en g
rande
sypequeña
s
e
xten
sione
s,l
legandoa
lrededo
rde45dee
l
lasalasg
rande
surbe
sde
lpa
ís(Cap
i
talFede
ral
,
G
ran Bueno
sAi
res
, Ro
sar
ioyla
sciudade
sde San
ta Fe
, Có
rdoba
, Sa
l
ta,Tu
cumán
,en
tre
o
tra
s)m
ien
tra
selre
stosecon
sumelo
calmen
te(Fe
rra
ttoyo
tro
s,2010:20
).Lasupe
rf
ic
ie
re
lat
iva de
stinada acada una dela
spr
inc
ipa
les ho
rta
l
iza
s de
l pa
ísserep
resen
ta enla
F
igu
raN
º17a
.

Figura N
º17. Impo
rtanc
iarela
tiva delasdi
feren
tes ho
rta
l
izas(s
incons
idera
rlegumb
res
)segúnlasupe
rf
ic
ie
hor
tíco
latota
limp
lantada(17a
)ysegún laproducc
iónenTn(17b)
.Año2002.
Cebo
l
la 17
a Cebo
l
la 17b
7% Ho
ja Z
apa
l
lo 10% R
esto
9% Hoj
a 11%
8% Pap
a 9% Toma
te
Toma
te
7% 20% 14%

S
and
ía
Cho
clo 7%
6%
Pap
a
A
jo R
esto Z
apal
lo
29%
5% 27% anco
6%
Z
apal
l
ito Z
apal
l
ito
4% 5% Z
Ba
tat
a Z
anaho
ria anaho
ria B
ata
ta
Cho
clo
4% 3% S 3% 3%
up
.To
tal
:238
.282h
as 3%Prod
.Tota
l:6.953
.325Tn
Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iaenbasealCensoNac
iona
lAg
ropecua
rio2002
.

La p
rodu
cción to
tale
stimada según e
l m
ismo re
levam
ien
to e
s de 6
.378
.642
144
tone
lada
s ,s
iendore
spon
sab
lest
rese
spe
cie
s(papa
,toma
te,cebo
l
la)de
l53%de
lto
tal
;
m
ien
tra
squeo
tra
sdie
zespe
cie
s(ho
rta
l
iza
sdeho
ja-le
chuga
,ace
lgaye
spina
ca-
,sand
ía,

143
L
asu
per
fic
ieim
plan
tad
aha
cer
efe
ren
ciaa
lár
ear
esu
ltan
ted
elas
uma
tor
iad
ela
sev
ent
ual
esr
esi
emb
raso
r
epl
ant
aci
one
senun
ami
smasu
per
fic
ied
eun
oov
ari
oscu
lt
ivo
sho
rt
íco
lasene
lpe
ríodod
e1añ
o.
144
S
egún O
cam
po(2007
),l
apr
odu
cci
ónt
ota
lho
rt
íco
laa
ctu
ale
sdeap
rox
imad
amen
te8 m
il
lon
esd
eton
elad
as,
ab
arc
andol
aac
tiv
idadu
nasup
erf
ic
ied
e600
.000h
a.

203
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

zapa
l
lo an
co,zapa
l
li
to,zanaho
ria
,cho
cloy ba
tata
) pa
rt
ic
ipancon e
l 35
,3%(Ve
rFigu
ra
N
º17b
).
S
icompa
ramo
ses
taa
ct
iv
idadconlap
rodu
cciónag
ríco
la,vemo
squee
láreaho
rt
íco
la
u
ti
l
izae
l2,61%delasupe
rf
ic
iede
stinadaace
reale
syo
leag
ino
sas
.Ape
sardee
l
lo,p
rodu
ce
e
lequ
iva
len
teaun10%de
lvo
lumenquegene
rae
lse
cto
rag
ríco
la.E
stosedebeaquesu
s
is
temap
rodu
cti
voin
ten
sivolepe
rmi
teunap
rodu
cti
vidadp
romed
iode27Tnpo
rhe
ctá
rea
,
145
m
ien
tra
sque
laag
ricu
l
turaloha
ceara
zónde1
,51 Tn
/ha
.

S
igu
iendoconlaca
rac
ter
iza
ción na
ciona
l dela p
rodu
cción ho
rt
íco
la,re
staindaga
r
a
cercadelad
is
tr
ibu
cióngeog
ráf
icadelaa
ct
iv
idadysug
radodeapo
rtealap
rodu
cción
na
ciona
l
.
Enla F
igu
ra N
º18se puede ob
serva
rcomo apena
stres p
rov
inc
ias(Bueno
sAi
res
,

rdobay Mendoza
)con
cen
tranca
sie
l50%delasupe
rf
ic
ieimp
lan
tada
. Yencuan
toala
p
rodu
cción med
idaentone
lada
s,e
sasm
isma
spro
vin
cia
scon
tr
ibu
yencone
l58
,9%dela
o
fer
tato
tal(Ve
rFigu
raN
º19
).

F
igu
raN
º18
. Supe
rf
ic
ieimp
lan
tadato
talconho
rta
l
izas
,segúnp
rov
inc
ia.Año2002
.

Supe
rf
ic
ieT
ota
l(h
as)
60
.000 22
,5%
20
,3%
50
.000
40
.000 14
,2%
30
.000 10%
20
.000 5
,1%
10
.000
0

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iaenbasea
lCensoNac
iona
lAg
ropecua
rio2002
.

145
C
omos
ees
tád
iscu
tien
dol
osd
ato
sho
rt
íco
lasp
rov
is
tospo
relC
ens
ode
l2002
,set
omócom
ore
fer
enc
iaal
a
c
amp
añaag
ríco
la2003
/04
.Su
per
fic
ieag
ríco
laim
pla
ntad
a:45
.79
6.0
00h
as;P
rodu
cci
ón:69
.21
5.8
00Tn(Fu
ent
e:
In
dec
)

204
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

F
igu
raN
º19
.Produ
cciónto
talentone
ladasdeho
rta
l
izas
,segúnprov
inc
ia.Año2002
.

P
rodu
ccionT
ota
l(T
n)
1
.800
.000 25
,3%
1
.500
.000
18
,20%
1
.200
.000
15
,40%
900
.000
600
.000 7
,66%

300
.000
0

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iaenbasea
lCensoNac
iona
lAg
ropecua
rio2002
.

2
. MODELO DE ABASTEC
IMIENTO DE HORTAL
IZAS HAC
IAF
INES DELOS’80
,
CONENFAS
ISENEL GRANBUENOSA
IRES
.

Comosecomen
tó,e
xis
tenuna
s45e
spe
cie
sho
rt
íco
lasquet
ienencomode
stinoe
l
me
rcado
. Cadaunadee
l
laspo
seepa
rt
icu
lare
srequer
imien
toseda
fo-c
l
imá
tico
s,po
rloque
e
sfá
ci
lpre
verunad
ispe
rsióne
spa
cia
l(ytempo
ral)delap
rodu
cciónho
rt
íco
la. Sumadoa
e
sto
,la e
xis
ten
cia de g
rande
s ag
lome
rac
ione
sde pob
lac
iónt
ienein
fluen
cia pa
ra quela
p
rodu
cción de ho
rta
l
iza
s pe
recede
rasserea
l
ice en la
s pe
ri
fer
ias de d
icha
sciudade
s,a
pe
sardequela
scond
ic
ione
sag
roe
cológ
ica
snoseanla
sóp
tima
s.E
sta
sva
riab
lessonla
s
que-bá
sicamen
te- de
term
inanla e
xis
ten
ciayat
rad
ic
iona
l det
res“
tipo
s de ho
rt
icu
l
tura

(V
igl
io
la,2007
):
i
. C
intu
rone
sve
rde
s.
i
i
. Zona
sho
rt
íco
lase
spe
cia
l
izada
s.
i
i
i. Á
rea
sdeho
rt
icu
l
turae
xten
siva
.

Lo
scin
turones ve
rdes sonreg
ione
sprodu
ct
iva
s homogénea
s querodean al
as
g
rande
sciudade
s. Su m
ínimaun
idaddep
rodu
ccióne
s denom
inada“qu
inta
”,ca
rac
ter
izada

205
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

po
rpo
see
rdimen
sione
sch
ica
sa med s146,g
iana rand
ive
rsidaddecu
l
tivo
s(a
lrededo
rde10
),
te
cno
log
íarud
imen
tar
iacompen
sadaconunaa
l
tain
vers
iónen manodeob
ra.P
rodu
cenpo
r
logene
ralho
rta
l
iza
sde“ho
ja”(
lechuga
,ace
lgay
esp
ina
ca)y“ve
rdu
rasdee
sta
ción
”(toma
te,
p
imien
to, be
ren
jena
, chau
cha
, zapa
l
li
to, pep
ino
,etc
.)
.Prá
ct
icamen
tetoda
sla
sciudade
s
po
seen un pequeño o de
sar
rol
lado c
intu
rón quelo
s pro
vee de ho
rta
l
iza
sfre
sca
s en
de
term
inada
sépo
casde
laño
.
La
szonasoreg
ionesho
rtíco
lasespec
ial
izadas seca
rac
ter
izanpo
rprodu
cirpo
cos
cu
l
tivo
s,a
soc
iado
ses
tos ala
s cond
ic
ione
s eda
foc
limá
ti
caslo
cale
s.E
sta
sreg
ione
s se
puedenasuve
zdi
feren
cia
ren
:a)la
squecu
l
tivan ho
rta
l
iza
s“dee
sta
ción
”enépo
casenque
lo
scin
turone
sve
rde
sdelo
sgrande
sag
lome
rado
sur
bano
sde Bueno
sAi
res
, Ro
sar
io, Ma
r
de
lPla
tao Có
rdobanopuedenha
cer
lo(
Inv
ierno
,ypa
rtede O
toñoyP
rima
vera
);b
)la
sque
cu
l
tivanho
rta
l
iza
scuyo
sreque
rim
ien
tosag
roe
cológi
cossone
spe
cia
lesye
spe
cíf
ico
s(a
jo,
cebo
l
la,ba
tata
,et
c.)
.La
stie
rra
s,po
rsule
jan
ía deag
lome
rado
surbano
s,sue
lense
rde
meno
rva
lor
.Lareg
iónde
l No
rteco
rren
t
ino
,ylazonadeSa
l
tayJu
juysonc
laro
sejemp
los
de
lgrupo“a
”,m
ien
tra
sque Mendo
zaoe
lva
l
le bonae
ren
sede
lRio Co
loradosoná
rea
s
ho
rt
íco
lase
spe
cia
l
izadasde
ltipo“b
”.
Po
rúl
timo sá
,la reas de ho
rticu
ltu
ra ex
tens
iva ha
cenre
feren
cia areg
ione
scon
cu
l
tivo
s má
s me
can
izado
s,e
xten
sivo
s y con p
rodu
cto
s que se de
stinan en pa
rte ala
indu
str
ia.Sepuedeen
con
tra
res
tet
ipodeá
rea
sen
lareg
iónde
lno
roe
stea
rgen
tino(po
roto
),
su
rdelap
rov
inc
iadeSan
taFeyno
rtedeBueno
sAi
res(a
rve
jaylen
teja
),M
is
ione
sconla
mand
ioca
,sude
stedeBueno
sAi
resconpapa
,San
tiagode
lEs
teroconzapa
l
loy Mendoza
contoma
tepa
raindu
str
ia.

C
rono
lóg
icamen
te,laho
rt
icu
l
turana
cealave
radela
sciudade
s,po
rloquelap
rime
ra
e
xpre
sióndelap
rodu
ccióndeho
rta
l
iza
sesenlo
s“c
intu
rone
sve
rde
s”.E
spo
ste
rio
rmen
te,
t
rase
laumen
topob
lac
iona
lyconnuevo
sy mayo
resreque
rim
ien
tosde
l me
rcado
,cuando
su
rgenla
sárea
sdeho
rt
icu
l
turae
xten
sivaye
spe
cia
l
izada
.

146
L
asu
per
fic
iec
ara
cte
riz
adacom
och
icao m
edi
anav
ar
íacone
lti
empo
,lug
ary
,pr
inc
ipa
lmen
te
,conl
a
t
ecn
olog
íain
corpo
rad
a.A

,mi
ent
rasenl
osañ
os’
70e
l55%d
ela
squ
int
asd
eLaP
lat
aten
íasu
per
fici
esen
tre2y
6h
as(yen
tree
lla
s,l
asqu
eib
and
e3a4r
epr
esen
tab
ane
l35%d
elt
ota
l)(Gu
tman
,Gu
tman
, &D
asc
al
,1987
:90
-
91
),h
oyd
íae
l66%d
ela
squ
int
asp
lat
ens
est
ien
en n
omá
sde2h
as(CHFBA
’05
). Ye
stoene
lma
rcod
ela
h
ort
icu
ltu
rad
elac
api
talbon
aer
ens
e,c
ara
cte
riz
adah
is
tór
icam
ent
epo
rsu
squ
int
asp
equ
eña
s.Po
rca
so,enl
os

os’
80ene
l No
rted
el AHBl
ashu
ert
asp
redom
inan
tesd
eEs
cob
ars
eub
icab
anen
trel
as5y20h
as,m
ien
tra
s
qu
eene
lOe
ste
,la
smi
sma
ssec
ircu
nsc
rib
íanen
trel
as20y30h
as(Gu
tman
,Gu
tman
, &D
asc
al
,1987
:89
).

206
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

A
sí,lo
scin
turone
s ve
rde
s aba
ste
cen a un me
rcado ce
rcano con ho
rta
l
iza
s“de
e
sta
ción
”(toma
te,p
imien
to,be
ren
jena
,chau
cha
,zapa
l
li
to,pep
ino
)yde“ho
ja”(bá
sicamen
te
le
chuga
,ace
lga
,esp
ina
ca y
, en meno
r med
ida
,rú
cul
a yrad
iche
ta)
, compen
sandolo
s
ma
yore
s co
sto
s de su pequeña e
sca
la,e
sca
sate
cni
fica
ción
,fue
rte e
sta
ciona
l
idad y
cond
ic
ione
sag
roe
cológ
ica
snos
iemp
reóp
tima
s,conunaa
l
tae
xplo
tac
ióndela manode
ob
ray-p
rin
cipa
lmen
te-conlaven
tajacompa
rat
ivadesuce
rcan
íaa
l me
rcado
.Esvá
l
ido
rema
rca
rquetan
tolaca
rac
ter
íst
icadea
l
tape
rece
bi
l
idaddela mayo
ríadela
sve
rdu
ras
como su ba
jo va
lorre
lat
ivo que a ve
cesimp
ide sutran
spo
rte po
rel co
sto de é
ste
,
re
valo
rizanlaven
tajacompa
rat
ivadelace
rcan
íae
nt
rep
rodu
cciónycon
sumo
.

Eng
loba
remo
s ba
jo e
lté
rmino de G
ran Buenos A
ires (
GBA) ala mega
ciudad
a
rgen
tina
,quein
teg
raala C
iudad Au
tónoma de Bueno
sAi
resysu e
xten
sión na
tura
lo
conu
rba
ciónsob
relap
rov
inc
iade Bueno
sAi
res
,sin con
sti
tui
rensucon
jun
tounaun
idad
adm
in
is
tra
t
iva(Ve
rINDEC
, 2003
). Alo
sefe
cto
s de e
stet
raba
jo, ad
ic
iona
remo
s alo
s
pa
rt
ido
sdeLaP
lata
,Be
rissoyEn
senada(Ve
r MapaN
º8)
.

MapaN
º8. Ag
lome
rado G
ranBueno
sAi
res más
lospa
rt
ido
sdeLaP
lata
,Be
ris
soyEnsenada
.

Fuen
te:INDEC
.Dispon
ib :h
leen t
tp:/
/common
s.w
ik
imed
ia.o
rg/w
ik
i/
Image
:Gran_bueno
s_a
ires
.png

207
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Denom
ina
remo
sÁrea Ho
rtíco
la Bonae
rense -
AHB-a
lCin
turón Ve
rdequerodeaa
l
G
ranBueno
sAi
res
,endondeseen
cuen
train
ser
toe
l C
intu
rónHo
rt
íco
laP
laten
se.
A
sí,de
sdesucon
forma
cióna med
iado
sde
lsig
lopa
sado(Benen
ciae
tal,1997
),e
l
AHByabu
scabaaba
ste
ceraunag
lome
radou
rbanoque h
is
tór
icamen
terep
resen
ta-ha
stala
147
a
ctua
l
idad
-a⅓ delapob
lac
iónto
talde
lpa
ís .Lap
rodu
cciónacampoha
cíaquee
xis
ta
unafue
rtee
sta
ciona
l
idaddelap
rodu
cción
,se
sgándo
sep
rin
cipa
lmen
tedu
ran
telae
sta
ción
e
sti
val
. Quépo
rcen
tajede
laba
ste
cim
ien
todeho
rtal
iza
spro
ven
íadelap
rodu
cciónde
lAHB
e
sdi
fíc
i
ldee
stima
r,tan
toenvo
lumencomoenva
lor
,yaquenoha
yreg
ist
rosade
cuado
s
pa
rae
l
lo. Gu
tmanyo
tro
s(1987
:85
),enba
seanume
rosa
sfuen
tes
,ind
icanlapa
rt
ic
ipa
ción
de
lAHBene
laba
ste
cim
ien
tode
l GBAdu
ran
telo
saño
s’80(Ve
rCuad
roN
º3)
.

Cuadro Nº3
. Pa r
tic
ipac
iónde
l AHBydelaspr
inc
ipalesreg
ione
sho
rtíco
lasdelpaí
sene laba
ste
cim
ien
tode
hor
tal
izasal GBA(CiudaddeBueno
sAi
resy24pa
rt
idosdeBuenosAi
re s
).Décadade1980
.
P
art
ic
ipa
ciónd
elAHBene
lab
aste
cim
ien
tod
eho
rtal
iza
sal
GBA
90%o más a
cel
ga-a
lcau
ci
l-brócol
i-esp
inaca-haba-rad
iche
ta-r
epo
l
lo
Ent
re60y85% apio-co
l
iflor-le
chuga-pe
rej
il-remo
lacha
Menosd
el50% res
todela
sho r
tal
iza
s

P
art
icip
aciónd
el P
rin
cip
ale
sregione
sho r
tíco
lasd
elp
aís
Ho
rta
l
iza
AHB(%) abas
tecedora
sd e
lGBA

Berenjena 100%d
eEn eaAb
r NOA;Formos a
;Co r
rient
es
Cebolladeverdeo 40% Sant
iagodelEstero
;Nd eB s
.A s
.;Córdoba
Choclo 30% Bs
.A s
.;Chaco,Formo sa
;S antaF e
Papa 5% BuenosAir
es
Pepino 30% NOA;Formos a
;Co r
rient
es;S antaFe
P
im iento 20% Cuyo
;NOA ;Fo rmosa;Chaco;Co rr
iente
s
Chauch a 35% NOA;M endoza;SantaFe
Tom ateprim
ici
a - NOA;Corr
ientes;Sant
iagod elEstero
Tom atedeestac
ión 25-35 R
íoN egro
;Cu yo
Zapal
lito 40% NOA;Sgo.Estero
;Ch aco
,Co rri
entes;St
a.Fe
Zapal
lo 10% Sant
iagodelEstero
;S antaFe
Fuen
te: Gu
tman
, Gu
tman&Dasca
l,1987
.

147
Ene
lCen
sod
e1960
,lapob
lac
iónt
ota
lde
lpa
ísa
scen
díaa20
.013
.97
3pe
rson
as,h
abi
tan
doene
lGr
an Bu
eno
s
A
ire
s6.793
.04
5(33
,67%
).Ene
l2010
,lapob
lac
iónt
ota
lsedu
pli
ca(40
.091
.359
),l
omi
smoqu
esu
ced
econl
os
h
abi
tan
tesd
elGBA(12
.801
.364
).

208
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Deb
ido a quelo
scin
turone
s ve
rde
s, en
trelo
s que sein
clu
ye a
l AHB
, no se
ca
rac
ter
izanpo
rlap
rodu
ccióndeho
rta
l
iza
spe
sada
sydera
íz,e
lapo
rteenpe
soredu
cesu
impo
rtan
cia
.Algoaná
logosu
cedes
ilae
st
ima
ciónd
elapa
rt
ic
ipa
ciónde
lAHBseca
lcu
laen
va
lor
,pue
stoquelap
rodu
ccióndelo
scin
turone
sve
rde
sar
ribaa
l me
rcadoenla
sépo
casde

ximao
fer
ta,ad
i
feren
ciadela
sho
rta
l
iza
squepro
vienendezona
sespe
cia
l
izada
s,con
p
resen
cia
senépo
cas“
temp
rana
s”,“
tard
ías
”yha
sta en“con
trae
sta
ción
”,conob
viamen
te
ma
yore
spre
cio
s.
De e
sta mane
ra, ha
sta p
rin
cip
ios delo
s año
s’90
, el aba
ste
cim
ien
to de
lpr
inc
ipa
l
me
rcadode
lpa
ísseba
sabaenunafue
rtep
rov
is
ión deho
rta
l
iza
s“dee
stac
ión
”po
rpa
rtede
l
AHBdu
ran
tee
lVe
ranoypa
rtedelaP
rima
veray O
toño
.Elre
stode
lañola
sho
rta
l
iza
s“de
e
sta
ción
”ye
lre
stode
lasho
rta
l
iza
s(cebo
l
la,a
jo,zanaho
ria
,papa
,etc
.)p
roven
íande
:

 Lareg
iónde
l NOA: NOycen
tro-su
rdeSa
l
ta(Ro
sar
iodelaF
ron
ter
ay Me
tán
),SE
de Ju
juy
, Tu
cumán y La Banda
-Rob
les(San
tiago de
l Es
tero
). Deb
ido a su
s
cond
ic
ione
scl
imá
tica
s,log
ran p
rodu
cir ho
rta
l
iza
s sen
sib
lesa
lfr
ío du
ran
te p
leno
in
vie
rno
,cone
lpropó
si
todeaba
ste
ceratodoe
lpa
ís.Lap
rodu
ccióndee
stazona
aba
ste
cealo
spr
inc
ipa
lescen
tro
surbano
s(in
clu
ido GBA
)espe
cia
lmen
teeninv
ierno
,
de
sde Mayoa Sep
tiemb
re.E
lre
stode
lañotamb
iénprodu
cenho
rta
l
iza
spe
ropa
ra
aba
ste
cim
ien
tolo
cal
. EnSa
l
tayJu
juysep
rodu
cepr
inc
ipa
lmen
tetoma
teyp
imien
to
pa
ralo
s me
rcado
s de Bueno
sAi
res
, aho
raconlate
cno
log
ía de
lin
verná
culo
. En
Tu
cumán(zona de Lu
les
) sele ag
regalaf
rut
i
lla
. En San
tiago de
lEs
tero se
ca
rac
ter
izabapo
rlap
rodu
ccióndezapa
l
loyzanaho
ria
.
 Lareg
ión de
l NEA: s
ibienin
cluye e
l SE de Fo
rmo
sa y E de
l Cha
co,t
iene
impo
rtan
ciapa
rae
l me
rcadodeBueno
sAi
reslap
rod
ucc
ióndetoma
teyp
imien
tode
lazonaco
ste
rade
lríoPa
raná(Go
ya,La
val
le,Be
l
laV
is
ta, Mbu
rucu
yáySanCo
sme
).
E
lmi
smoing
resaenlaP
rima
vera
,luegode
ltoma
teyp
imien
tode
l NOAyan
tesde
l
bonae
ren
se.
 Lareg
ión and
ina:in
clu
ye alo
s Va
l
les de Ca
tama
rca
, La R
io
ja, SanJuan y
Mendoza
.Es
taú
l
timap
rov
inc
iasob
resa
leein
flu
ye ene
l me
rcadobonae
ren
sepo
rsu
p
rodu
ccióndecebo
l
la(p
rin
cipa
lprodu
cto
rde
lpa
ís)ya
jo,s
iendoquee
ltoma
teva
ma
yor
i
tar
iamen
te pa
raindu
str
ia.S
in emba
rgo
, cuando e
lpre
cio de
ltoma
te en
Bueno
sAi
rescompen
sae
lal
toco
stode
ltran
spo
rte
,ing
resaa
l me
rcadocomp
i
tiendo
conlap
rodu
cciónlo
cal
.
 Lareg
ióncen
tra
l:cen
tro Oe
stede Có
rdobay NOde SanLu
is
.Sib
ienaba
ste
ce
p
rin
cipa
lmen
tealac
iudadde Có
rdobaya
lrededo
res,adqu
iereimpo
rtan
ciana
ciona
l

209
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

la p
rodu
cción de papaen e
lcen
tro
,sie
rray T
ras
la
sie
rra
s,como a
sítamb
iénlo
s
va
l
lesse
rrano
sdeSanLu
is
.
 Lareg
iónsan
tafes
ina: C
intu
rone
sho
rt
íco
lasdelac
iudadde San
taFeyRo
sar
io.
Ha
sta med
iado
sdelo
s‘90aba
ste
cíanaBueno
sAi
res consu
sprodu
cto
sdep
rim
ic
ia,
ap
rove
chandoe
lbene
fic
iodesuub
ica
ción má
salNor
te.Co
ronda me
receunpá
rra
fo
apa
rte
,po
rse
runazonat
rad
ic
iona
ldep
rodu
ccióndef
rut
i
lla
s.
 E
lÁrea Ho
rtíco
la Bonae
rense: sein
ic
ia en E
scoba
r yf
ina
l
iza en La P
lata
,
2
aba
rcandounto
talde15pa
rt
ido
s,conunasupe
rf
iciede má
sde5
.510
km .E
sun
t
ípi
coc
intu
rónho
rt
íco
la,conunaa
l
tava
riedaddep
rodu
cto
sconde
st
inoa
l me
rcado
bonae
ren
se p
rin
cipa
lmen
te. E
ste C
intu
rón ha su
fr
ido impo
rtan
tís
ima
s
ree
stru
ctu
rac
ione
s enlo
súl
timo
s 20 año
s, adqu
ir
iendoimpo
rtan
ciala reg
ión
p
laten
se,nosó
loan
ive
lreg
iona
l
,sinoqueenre
lac
iónatodoe
lpa
ís.
 Lareg
ión de
l SE de Buenos A
ires:po
runlado
,seen
cuen
tranlo
sprodu
cto
res
e
xten
sivo
sdepapa(Ba
lca
rce
,Gra
l
.Pue
yrredón
,Lobe
ría
,Tand
i
ly Gene
ralA
lva
rado
)
ycebo
l
la(V
i
lla
rinoy Pa
tagone
s)endondeseen
cue
ntrae
lárea má
simpo
rtan
teen
supe
rf
ic
ie. Pe
rotamb
iénadqu
iereimpo
rtan
ciae
lci
ntu
rónve
rdede Bah
ía B
lan
cay
,
p
rin
cipa
lmen
te,e
lde Ma
rde
lPla
ta(SanF
ran
cisco
, LagunayS
ier
radelo
s Pad
res
,
San Ca
rlo
s,Ba
tányVa
l
le He
rmo
so)
.Lace
rcan
íaa
lma
resre
spon
sab
ledeVe
rano
s
notanca
luro
sos eIn
vie
rno
s notanr
igu
roso
s,lo quefa
vore
cela p
rodu
cción de
a
lguno
scu
l
tivo
scuandoenlazonade
l AHBla
scondi
cione
sex
trema
sloimp
ideno
l
imi
tan
.
 La reg
ión pa
tagón
ica: bá
sicamen
te, e
l va
l
le de R
ío Neg
ro, con cu
l
tivo
s
con
cen
trado
sene
lve
ranoypa
racon
sumolo
cal
,sa
lvolap
rodu
ccióndetoma
tey
p
imien
toconde
stinoindu
str
ia. Ytamb
iéne
l Va
l
lede
lRío Chubu
t,conp
rodu
cción
queaba
ste
cea
lareg
iónye
sta
cionadaen
tre
los mese
sdeFeb
reroa Ma
yo.

Unas
ínte
sisg
ráf
icadela
spr
inc
ipa
lesreg
ione
shor
tíco
lasde
lpa
íssepuedeve
rene
l
MapaN
º9.

210
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

MapaN
º9. P
rin
cipa
lesreg
ione
sho
rt
íco
lasde
lpa
ís.

Fuen
te:Fe
rnándezLozano
,2007
.

Dee
sta mane
ra,ha
staladé
cadade
l’90
,elAHBse ca
rac
ter
izabapo
runap
rodu
cción
homogénea entoda su supe
rf
ic
ie, con unafue
rte e
sta
ciona
l
idad po
rla
s cond
ic
ione
s
c
l
imá
ti
cas y su p
rodu
cción a campo
. Sob
resa
l
íala o
fer
ta detoma
te,p
imien
to,f
rut
i
lla
,
le
chuga
,ace
lgaye
spina
ca. Du
ran
tee
lre
stode
lañ
o
,seaba
ste
cíalac
iudadconho
rta
l
iza
s
p
roven
ien
tesdereg
ione
sconin
vie
rno
s meno
srigu
roso
sy/oconcond
ic
ione
sag
roe
cológ
ica
s
ade
cuada
spa
rade
term
inada
sho
rta
l
iza
s. Po
rlaine
xis
ten
ciadeo
tra
sreg
ione
sho
rt
íco
las
quenofue
ranlo
scin
turone
sve
rde
sdeg
rande
sciudade
sypo
rlo
srud
imen
tar
ioscam
ino
sy

211
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

med
iosdet
ran
spo
rte
,lacompe
ten
ciae
ra mu ja148,ypo
yba rende
,elaba
ste
cim
ien
tode
ho
rta
l
iza
sfre
sca
sal GBAimp
l
icabalap
soss
in o
ferta(S
imona
tto
,2000
).Laapa
ric
iónde
zona
sho
rt
íco
lase
spe
cia
l
izada
syla
s me
jora
sene
ltran
spo
rtecomen
zaronalog
raruna
amp
l
iac
ión dela o
fer
ta, aunque con p
rec
ios a ve
ces p
roh
ib
it
ivo
s. Pa
rale
lamen
te,la
s
ho
rta
l
iza
spe
sada
sydera
íz(papa
,ba
tata
,cebo
l
la,zapa
l
lo,zanaho
ria
,ajo
)pro
ven
ían(y
p
rov
ienen
)dela
szona
sdeho
rt
icu
l
turae
xten
siva
.

E
stefun
cionam
ien
to“a
rmón
ico
”delap
rodu
cciónde
l AHB(ypo
rende
,deLa P
lata
tamb
ién
)yaba
ste
cim
ien
todeho
rta
l
iza
sal me
rcadode
l GBAdepo
rsíd
inám
ico
,segu
irá
t
ran
sfo
rmándo
seenlo
súl
timo
s20año
s. Nosó
lopo
rtran
sfo
rma
cione
sde
l AHBydeLa
P
lata en pa
rt
icu
lar
,sino que su in
tera
cción con la ho
rt
icu
l
tura na
ciona
l mo
stra

con
secuen
cia
s.A
sim
ismo
,es
torepe
rcu
ti
ráob
viamen
teene
laba
ste
cim
ien
tode
lpr
inc
ipa
l
me
rcadode
lpa
ís.
Veamo
spr
ime
rola e
volu
ción dela ho
rt
icu
l
tura na
ciona
l conin
fluen
cia en e
l
aba
ste
cim
ien
tode
lag
lome
radobonae
ren
se.Luego
,se p
rocede
ráade
scr
ib
iryana
l
iza
rla
e
volu
ción de
l AHB y La P
lata pa
ra,f
ina
lmen
te,e
stud
iar suimpa
cto en e
l mode
lo de
aba
ste
cim
ien
to.

3
. EVOLUC
IÓN DE LA PRODUCC
IÓN EN LAS REG
IONES EXTRA AHB CON
INC
IDENC
IAENEL MERCADODEL GBAENLOSÚLT
IMOS20AÑOS
.

En e
ste apa
rtado sel
leva
rá a cabo una mu
ybre
ve desc
rip
ción y aná
l
isi
s dela
s
p
rin
cipa
les ca
rac
ter
íst
ica
sprodu
cti
vas dela
s 7reg
ione
s ho
rt
íco
las conin
fluen
cia en e
l
aba
ste
cim
ien
to de
l GBA enlo
súl
timo
s 20 año
s.E
stas á
rea
srep
resen
tan alo
s nú
cleo
s
p
rodu
cti
vos dereg
ione
s ho
rt
íco
lasp
receden
temen
te pun
tua
l
izado
s. Se e
xclu
ye a
l AHB
,
cu
yoaná
l
isi
sprodu
cti
voserea
l
iza
ráenlo
ssigu
ien
tesa
cáp
i
tes
.

3
.1) Ma
rde
lPla
ta.
La
scond
ic
ione
scl
imá
tica
s de Ma
r de
lPla
ta,converano
s má
sfre
sco
s einv
ierno
s
meno
srigu
roso
s,fa
vore
celap
rodu
ccióne
xten
siva(ein
ten
siva
).G
rac
iasasu
scond
ic
ione
s

148
L
osp
rodu
cto
s“fu
erad
ees
tac
ión
”er
ant
raí
dosd
eot
rasr
egi
one
sag
roe
col
ógi
casav
alo
resqu
esó
loun
a
po
rci
ónd
elap
obl
aci
ónpo
díap
aga
r.

212
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

c
l
imá
ti
case
spe
cia
les
,lareg
ión ma
rpla
ten
seso
l
íap
rovee
rdeho
rta
l
iza
sdeho
jasag
rande
s
me
rcado
sna
ciona
les(comoe
lbonae
ren
se)du
ran
telos me
ses má
sca
luro
sosde
l Ve
rano
comoa
sítamb
iénenlospe
ríodo
sdeba
jastempe
ratu
rasin
verna
les
, momen
tosenquee
l
AHB mo
straba d
i
ficu
l
tad pa
ra aba
ste
cerla demanda de e
sas ho
rta
l
iza
s.S
in emba
rgo
,
camb
ioste
cno
lóg
ico
syp
rodu
cti
vosene
lAHB(bá
sic
amen
teenLaP
lata
)hi
cie
ronque
,tra
s
lade
valua
ciónde
l2002
,el me
rcadode
l GBAseacad
avez má
sdi
fíc
i
ldeing
resa
renfo
rma
compe
ti
t
iva
.
E
lbene
fic
iosoe
fec
to“bu
ffe
r”de
locéanope
rmi
tenosó
loqueuna
s15
.000ha
sala
ire
l
ibresecu
l
tivenenlaa
ctua
l
idad
,sinoquenoimp
id
ióqueenlo
saño
s’90lasupe
rf
ic
ieba
jo
cub
ier
tapa
sede21(1993
/94
)a150he
ctá
rea
s(99
/00
)deb
idoaquea
lguno
sprodu
cto
res-
bu
scando me
jora
r su p
rodu
cti
vidad
- adop
taronin
teg
ralmen
te e
l paque
tete
cno
lóg
ico de
l
in
verná
culo
: sem
i
lla
shíb
rida
s,r
iego po
r go
teo
,fe
r
tir
riga
ción
, mon
i
toreo de p
laga
s,e
tc.
(Ca
rro
zzi&V
i
ter
i,2002
).D
ichaevo
luc
iónnosede
tuvot
rasladeva
lua
ciónde
laño2002
,
gene
randoqueene
l2010lasupe
rf
ic
ieba
jocub
ier
tal
leguea
las450ha
s(S
tav
isky
,2010
).
La
scond
ic
ione
sag
roe
cológ
ica
syte
cno
lóg
ica
spe
rmitene
lcu
l
tivodeunaamp
l
iagama
deho
rta
l
iza
s.Pe
rodeb
idoaquesun
ive
lte
cno
lóg
icono mue
strae
lde
sar
rol
loa
lcan
zadoen
e
lcin
turón p
laten
se(Ve
r Fe
rra
tto e
tal, 2010
: 45
),sumado asu d
is
tan
ciain
termed
ia a
l
me
rcadode
lag
lome
radobonae
ren
seye
lpa
rale
loc
rec
imien
todelaho
rt
icu
l
turap
laten
se,su
p
rodu
cciónsede
st
inacadave
z má
saaba
ste
cera Marde
lPla
ta,d
ive
rso
scen
tro
surbano
s
co
ste
rosypa
rt
ido
sdein
fluen
cia(Ba
lca
rce
,Tand
i
l,T
resA
rro
yos
, Ne
cochea
,Gra
l
.Al
varado
,
en
treo
tro
s).
E
ldé
fic
i
tde manodeob
rare
sul
tan
tede
lascen
soso
cia
ldelo
sho
rt
icu
l
tore
sbo
l
iviano
s
ha
cequelo
sprodu
cto
rest
rad
ic
iona
lessee
sténdedi
candoacu
l
tivo
squerequ
ieren meno
r
can
tidadde manodeob
ra(zanaho
ria
,papa
,cebo
l
la,cho
clo
,etc
.)(Fe
rra
ttoe
tal,2010
:52
)

3
.2)Sa
ltayJu
juy
.
E
láreasub
trop
ica
lde
l NOA
rgen
t
inoseca
rac
ter
iza po
rve
rano
sca
luro
sosein
vie
rno
s
temp
lado
s(8a24
ºC)conba
jaf
recuen
ciadehe
lada
s.Laho
rt
icu
l
turaenlareg
ióno
cupauna
supe
rf
ic
iede11
.500ha
s,e
jecu
tadapo
runo
s1500p
rodu
cto
res
.Elcu
l
tivo ma
simpo
rtan
teen
supe
rf
ic
ie e
seltoma
tecon 4000 ha
s,s
igu
iendo e
lzapa
l
li
to det
ron
co,p
imien
to,cho
clo
,
be
ren
jenaychau
cha
.Elp
imien
to,s
ibienapa
receen3
ºluga
rpo
rsupe
rf
ic
ie,e
selsegundo
enimpo
rtan
ciaenva
lor(Mo
l
linedo&A
lva
rado
,2008)
.
Pa
rte de e
sa p
rodu
cción serea
l
iza ba
join
verná
culo. En e
l año 1995 se h
izo un
re
levam
ien
toenla
spr
inc
ipa
leszona
sprodu
cto
res(
Fra
i
le P
intadoenJu
juy
; Co
lon
ia San
ta
Ro
sa,P
ichana
l
,Emba
rca
ción
,OrányPeñaCo
loradaenSa
l
ta)
,endondesereg
ist
róunto
tal

213
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

de405ha
sdeinve
rnade
ros
. Do
ceaño
sde
spué
s,unre
levam
ien
tos
imi
lar mo
stróquela
supe
rf
ic
ieba
jocub
ier
taapena
shab
íaaumen
tado(42
0ha
s).Loques
íse mod
i
ficófuela
pa
rt
ic
ipa
ciónde
lpim
ien
toba
join
verná
culo(seredu
jode
l75a
l59%
),pa
sandoe
ltoma
tea
o
cupa
rel33%ded
ichasupe
rf
ic
ie(Mo
l
linedo&A
lvarado
,2008
).E
spa
rade
sta
carademá
sla
con
cen
tra
ción de e
stet
ipo de p
rodu
cción
,ya que 15 p
rodu
cto
res po
seen e
l 80% dela
supe
rf
ic
ieba
jocub
ier
ta.
En
tre e
l 70 y e
l 80% dela p
rodu
cciónreg
iona
l se come
rcia
l
iza enlo
sgrande
s
me
rcado
s de
l pa
ís (Bueno
s A
ire
s, Mendo
za, Ro
sar
io, Có
rdoba
), ap
rove
chandola
s
cond
ic
ione
sag
roe
cológ
ica
slo
cale
sysupo
sib
i
lidad deo
fer
taencon
trae
sta
ción
.Ene
lca
so
pa
rt
icu
larde Bueno
sAi
res
,elaba
ste
cim
ien
tosec
ircun
scr
ibíaen
tre Ab
ri
ly Nov
iemb
re,y
pa
rt
icu
larmen
te en
treJun
ioy Ago
sto
, donde e
l 70%de
ltoma
te de
l Me
rcado Cen
tra
l de
Bueno
sAi
res(MCBA
)pro
cedede Sa
l
tayJu
juy
. Ene
l me
sde Ab
ri
lelapo
rtede
ltoma
te
no
rteñoe
rade
l50%
,siendoe
lsegundoapo
rtan
te Bueno
sAi
rescone
l30%
;mien
tra
sque
en Sep
tiemb
rela compe
ten
cia p
rov
iene de Co
rr
ien
tes, qu
ien apo
rta e
l 40% de
lto
tal
149
ing
resadoa
l MCBA (Mo
l
linedo&A
lva
rado
,2008
).

3
.3)Co
rrien
tes
.
Lap
rodu
cciónho
rt
íco
laba
jocub
ier
taene
stareg
iónt
ienesu
sin
ic
iosen1984ene
l
á
reataba
cale
ra(Depa
rtamen
tos de La
val
le y Go
ya)
, con e
luso dela
ses
tru
ctu
ras de
po
l
iet
i
lenode
stinada
salse
cadodetaba
coneg
roquepe
rmane
cíano
cio
sasdu
ran
tein
vie
rno
yp
rima
vera(Pa
lauyo
tro
s,2010
:9)
.La
sho
rta
l
iza
squep
redom
inanene
stes
is
temason
toma
teyp
imien
to,la
squecon
tr
ibu
yencone
l66%d
e
lva
lordelap
rodu
cciónho
rt
íco
la,que
rep
resen
ta asuve
zap
rox
imadamen
te e
l 18%de
lva
lor ag
ríco
la p
rov
inc
ia
lto
tal(Ca
stro
,
2006
).Lazonat
ieneve
rano
s mu
yca
luro
sos
,loqueha
ce mu
ydi
fi
cul
tosoe
lcu
l
tivoene
l
pe
ríodoe
stiva
l
;con
tra
riamen
te, mue
strain
vie
rno
ssua
vesconunaba
jaf
recuen
cia
,du
rac
ión
ein
ten
sidad de he
ladas
,lo cua
l po
sib
i
li
tala p
rodu
cción en e
sta épo
ca de
l año
.Es
tas
cond
ic
ione
scl
imá
tica
s,jun
toa
lni
velte
cno
lóg
icoa
lcan
zadope
rmi
tenob
tene
rprodu
ccione
s
de má
sde150 Tn
/hadetoma
teen6 me
sesdep
rodu
cción
,sinca
lefa
cción(Len
sca
k&
Man
sut
ti
,2009
).Lap
rodu
cciónsede
stinabá
sicamentea
laba
ste
cim
ien
tode
l me
rcadode

149
C
omos
ean
ali
zam
ásad
elan
te
,enl
osú
lt
imo
sañ
osl
ate
cno
log
íad
eprodu
cci
ónp
lat
ens
egen
erau
na
com
pet
enc
iaene
lme
rcadod
elGBAc
adav
ezm
ásf
uer
teene
sto
sme
sesd
etr
ans
ic
iónd
ezon
asp
rodu
ct
iva
s.

214
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Bueno
sAi
res150 enépo
cadeIn
vernoy P
rima
vera
,empa
lmandoconlao
fer
tade Sa
l
tay
Ju
juyha
stae
l me
sdeNo
viemb
re, momen
toenquee
ltoma
tedeLaP
lataseimpone
.
En
tre1985y1995
,lap
rodu
cciónba
jocub
ier
taen Co
rr
ien
teslog
rósupe
rarla
s1000
ha
s,s
iendolazonade ma
yorcon
cen
tra
cióndein
vernade
rosde
lpa
ís.Lo
súl
timo
saño
sde
la con
ver
tib
i
lidad (1999 a
l 2001
)in
cid
ieron de
sfa
vorab
lemen
te enla supe
rf
ic
ie con
in
verná
culo
scomocon
secuen
ciadelaimpo
rta
ciónde me
rcade
ríade B
ras
i
l(Ve
rPineda
,
1999
). Su p
rodu
cción en
traba a
l me
rcado de Bueno
s Ai
res enla épo
cat
rad
ic
iona
l de
ing
resode Co
rr
ien
tes
,cuandolo
spre
cio
serane
lev
ado
s(pe
ríodo Ago
sto- Oc
tub
re)
.Lo
s
p
rime
rosaño
spo
ste
rio
resaladeva
lua
ciónde
l2002,conun me
rcadoin
ternore
tra
ídoycon
e
levado
s co
sto
s delo
sin
sumo
simpo
rtado
s,tampo
co fue
ronfa
vorab
les pa
ra e
l se
cto
r
(Ca
stro
,2006
).Enlaa
ctua
l
idad
,luegodeunpe
río
dodelevere
compo
sic
ión
,see
stimauna
supe
rf
ic
ieap
rox
imadade978ha
sconinve
rnade
ros
,delo
scua
lese
l65%e
stánded
icada
s
a
ltoma
teye
l29%a
lpim
ien
to(Len
sca
k& Man
sut
ti
, 2009
).

3
.4)Có
rdoba
.
Enlo
súl
timo
s 20 año
s,la supe
rf
ic
ie cu
l
tivada se ha redu
cido ca
si un 60%
,
p
rin
cipa
lmen
te po
r e
l a
van
ce de la f
ron
tera u
rbana
. E
l CNA
’02 e
stimaba en
ap
rox
imadamen
te24
.000ha
slasupe
rf
ic
ieho
rt
íco
lap
rov
inc
ial
,dela
scuá
lesha
y11
.000ha
s
ba
jor
iego(Mo
ya, 2004
).E
l 65% delasupe
rf
ic
iese de
stina a
lcu
l
tivo de papa
,lo que
rep
resen
ta⅓ de
lto
talna
ciona
ly un 46% dela p
rodu
cción a
rgen
t
ina
. Tamb
ién mue
stra
impo
rtan
ciala ba
tata
, cu
l
tivo que u
ti
l
iza un 5
,6%dela supe
rf
ic
ie ho
rt
íco
la co
rdobe
sa,
rep
resen
tandoun13%tan
todelasupe
rf
ic
iecomodelap
rodu
cciónna
ciona
l
. Cone
l28%
re
stan
te (6720 ha
s) se p
rodu
cen una a
l
ta va
riedad d
e ho
rta
l
iza
s, de
stinándo
se
p
rin
cipa
lmen
te pa
ra e
l aba
ste
cim
ien
to delo
s ag
lomerado
surbano
s dela p
rov
inc
ia
med
i
ter
ránea
.
Lade
valua
cióno
cur
ridaene
laño2002p
rovo
cóunfue
rtein
cremen
toenlo
sco
sto
s
d
ire
cto
s, pe
rotamb
ién de
l ma
rgen b
ruto
, deb
ido a
l in
cremen
to delo
spre
cio
s delo
s
p
rodu
cto
s y delo
srend
imien
tos
.Es
te compo
rtam
ien
to de
term
inó un aumen
to enla
ren
tab
i
lidadb
rutadetodo
slo
scu
l
tivo
s,e
xcep
top
arapapa(Sa
yago
, Bo
cco
,Día
z&Á
vi
la,
2009
).

150
A
ctu
alm
ent
e,l
aprodu
cci
óns
ede
st
inab
ási
cam
ent
ealab
ast
ecim
ien
tod
elM
erc
adod
elG
ranBu
eno
sAi
res
,
au
nqu
eot
rosm
erc
ado
sdeim
por
tan
cias
onS
ant
aFe
,Ro
sar
ioyC
órdob
a(en
trel
oscu
atro m
erc
ado
s,95%de
l
t
ota
ldel
osen
vío
s)(U
IA,200
8enP
alauyo
tro
s,2
010
).

215
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

3
.5) Mendo
za.
Segúne
lre
levam
ien
toho
rt
íco
lade
lIn
sti
tutodeDesa
rro
l
loRu
ral2009
/10
,secu
l
tiva
ron
ento
tal32
.500ha
s.La
sho
rta
l
iza
sde ma
yorimpo
rtan
ciasonla
spe
sada
s:a
jo,papa
,toma
te
pe
ri
ta,zanaho
ria
,zapa
l
lo,ycebo
l
laquea
lcan
zane
l82%p
rov
inc
ia
l.Lap
rin
cipa
lzonade
cu
l
tivoho
rt
íco
laenlaP
rov
inc
iae
selVa
l
leCen
tro
,quereúnee
l68%detodalap
rov
inc
ia.La
supe
rf
ic
ieho
rt
íco
lainve
rna
lcu
l
tivadae
sde má
sde16
.000ha
s,m
ien
tra
squeenlacampaña
e
sti
valsecu
l
tiva
ronca
si18
.000ha
s.La
spr
inc
ipale
sespe
cie
scu
l
tivada
sene
lve
ranoson
papa
,toma
tepe
ri
ta,zapa
l
losyzanaho
ria
,mien
tra
s queene
lin
vie
rnocona
jo,zanaho
ria
,
cebo
l
la,papasegu
ida
spo
rlale
chuga
,al
can
zando-
encon
jun
to-e
l94%de
lto
talp
rov
inc
ia
l.
Lain
fluen
ciade Mendo
zaene
l me
rcadode Bueno
sAire
ssecon
cen
traene
ltoma
tede
ca
l
idad supe
rio
r pa
ralaindu
str
ia. Ad
i
feren
cia de
l NOA y NEA
,la o
fer
ta detoma
te
mendo
cinoco
inc
idetempo
ralmen
teconla bonae
ren
se, lo quesumado a
lal
toco
sto de
l
t
ran
spo
rte
,di
fi
cul
tasuing
resoa
l me
rcadode
l GBA
. Po
rtodoe
sto
,só
lolacon
jun
ciónde
con
tex
tosdeba
jao
fer
ta(po
rprob
lema
scl
imá
tico
sy/ob
io
lóg
ico
s)jun
toa
lba
joco
sto(po
rsu
p
rodu
cción e
xten
siva y a campo
) po
sib
i
li
ta e
lar
ribo detoma
te cu
yano a
l me
rcado
bonae
ren
se,cadave
zcon meno
rimpo
rtan
cia
.

3
.6)Rosa
rio
.
Lac
ris
isde
lse
cto
rho
rt
íco
laro
sar
inoysucon
secuen
teree
stru
ctu
rac
iónseen
cuen
tra
,
en g
ran med
ida
,vin
culada alacon
tra
cción dela demanda(po
r mo
t
ivo
seconóm
ico
sy
pau
tascu
l
tura
les
)quesep
rofund
izaenlo
saño
s‘90
.As
ífuecomoenladé
cadade
l’90
de
sapa
recen81e
xplo
tac
ione
sho
rt
íco
las
,pa
sandode 276en1993
/94a195en2000
/01
.La
d
ism
inu
ciónin
cluyóatodo
slo
ses
tra
tosdep
rodu
cto
res
,sa
lvoa
lco
rre
spond
ien
tea100o

she
ctá
rea
s,quereg
is
traunaumen
tode10p
rodu
cto
res(Zu
l
ian
ieta
l,2002
). Comoe
l
á
reap
rodu
ct
ivanod
ism
inu
ye,secon
fi
rmaunp
roce
sodecon
cen
tra
ciónene
lusodela
t
ier
ra.
Lae
stru
ctu
rafund
iar
iade
lse
cto
rho
rt
íco
laro
sar
inoseca
rac
ter
izapo
rexp
lota
cione
s,s
i
b
ienhe
terogénea
s,deg
ransupe
rf
ic
ie.E
l Cen
so2000
/01re
levauná
reap
romed
iode30
ha
s,s
iendolasupe
rf
ic
ie med
iade
stinadaaho
rt
icul
turade17ha
s,aunquee
viden
ciauna
l
to
g
radoded
ispe
rsión(P
rope
rsi
,2006
).S
inemba
rgo
,Prope
rsitamb
iéna
fi
rmaque má
sdela
m
i
tad (53
,43%
) de la
s un
idade
straba
jan ha
sta 10 has ho
rt
íco
las
, s
iendo lo
s
e
stab
lec
imien
tosdepequeña magn
i
tud
losqueca
rac
ter
izanlap
rodu
cciónzona
l
.
Pa
rale
lamen
te, una dela
s ca
rac
ter
íst
ica
s ob
servadas e
sla d
ive
rsi
fica
ción de
a
cti
vidade
sdelo
sho
rt
icu
l
tore
slo
cale
s.La
scomb
ina
cione
s má
scomune
senla
sdo
sárea
s

216
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

ho
rt
íco
las ro
sar
ina
s de ma
yorimpo
rtan
cia (So
ld
in
i y Pé
rez
) son ho
rt
íco
la-ag
ríco
la y
ho
rt
íco
la-
fru
tíco
la-
flo
ríco
laenp
ropo
rcione
ssim
i
lare
s,conun
levep
redom
in
iodelap
rime
ra.
O
tradela
ses
tra
teg
iasimp
l
icalat
ran
sfo
rma
cióndelo
sprodu
cto
resenope
rado
resde
l
me
rcado
,alguno
svend
iendosup
rop
ia me
rcade
ría
,mien
tra
squeo
tro
scon
signandolade
o
tro
sprodu
cto
resdelazona
,comoa
sítamb
iéncomprandoho
rta
l
iza
sdeo
tra
sreg
ione
s,
comoLaP
lata(Fe
rra
ttoyo
tro
s,2010
).
A
síe
scomoe
lavan
cede
lpro
yec
toag
roe
xpo
rtado
rdecommod
i
tie
sespo
sib
i
li
tado
p
rin
cipa
lmen
te enlo
scampo
s deg
rande
sex
ten
sione
s yre
sis
te enlo
s EAP
s pequeño
s.
En
tree
sto
spo
los
,ex
is
tencampo
sendondelae
strateg
iae
sin
termed
ia,p
riv
i
leg
iándo
sela
d
ive
rsi
fica
ciónp
rodu
ct
iva
.
E
step
roce
soe
sfa
ci
li
tadoyaquee
l mode
lote
cno
lóg
icoenlap
rodu
cciónho
rt
íco
la
ro
sar
inare
sponde a una adap
tac
ión de
l quese de
sar
rol
lara pa
rala p
rodu
cción ag
ríco
la
e
xten
siva
.Enpa
lab
rasdeZu
l
ian
ieta
l(2002
)“…
delaná
l
isi
sdedo
sdi
str
ito
s[So
ld
in
iyPé
rez
]
pod
ríain
fer
irsequeenlazonanoseas
isteenlos90ag
randest
rans
formac
ionesene
l
mode
lotecno ico n
lóg ienlao
rgan
iza
ciónde
ltraba
jo”(
laneg
ri
tae
smía
).E
sde
cir
,nose
in
corpo
róen
los’90n
ienlaa
ctua
l
idadlate
cno
lo
gíade
lin
verná
culo
.
M
ien
tra
squet
raslade
valua
ción
,lo
spre
cio
sin
terna
ciona
lespagado
spo
rso
jayla
s
imp
l
icidad de su paque
tete
cno
lóg
icoto
rna
ron a e
sta o
leag
ino
sa en una ven
tajo
sa
compe
tido
ra po
rtie
rra
s(P
rope
rsi
, 2006
).E
sto(y o
tra
sva
riab
les quese ana
l
iza
rán má
s
ade
lan
te)t
rajocomocon
secuen
cia unare
tra
cción delc
intu
rónve
rdeysucapa
cidad de
aba
ste
ceraunag
ranu
rbecomo
laro
sar
ina
.

3
.7)San
taFe
.
E
lCin
turón Ve
rdedelac
iudadde San
taFeses
i
túa ene
ldepa
rtamen
toLa Cap
i
tal
,
ten
iendoenlaa
ctua
l
idadpo
co má
sde3000he
ctá
rea
senla
slo
cal
idade
sde San
toTomé
,
Cha
co Ch
ico
, Ánge
l Ga
l
lardo
, Mon
te Ve
ra, Campo C
respo
, Re
creo y Cand
iot
i(Bou
zo,
Fa
varo
,Pi
lat
ti
,&S
cag
l
ia,2005
).
Lasupe
rf
ic
ieho
rt
íco
lase man
tuvoca
sicon
stan
tede
sdef
ina
lesdeladé
cadade
l‘80
ha
stae
l2002cona
lrededo
rde3250ha
s,redu
ciéndoseaapena
s2000ha
sene
laño2004
.
Lainunda
ciónpo
relde
sbo
rdede
lríoSa
ladoain
icio
sde
laño2003a
fec
tóauna
s1700ha
s
ho
rt
íco
las
, ag
ravandola de
l
icada s
i
tua
ciónf
inan
cie
ra de mu
cho
sprodu
cto
res(Fa
varo
,
2006
).
La zona po
see 248 e
xplo
tac
ione
s ho
rt
íco
las
, con e
l 23% delo
sprodu
cto
res que
t
raba
ja meno
sde5ha
s,loquerep
resen
taun8%delasupe
rf
ic
ieho
rt
íco
laenlareg
ión
.La
ma
yor pa
rte de lo
sprodu
cto
res (39%
)traba
ja en
tre 6 y 10 ha
s, rep
resen
tando

217
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

ap
rox
imadamen
te e
l 27% dela supe
rf
ic
ie ho
rt
íco
la. La supe
rf
ic
ie con p
rodu
cción en
in
vernade
rose
smín
ima
,conapena
s18ha
s.
T
raslade
valua
ción
,unaimpo
rtan
tesupe
rf
ic
ieho
rtí
cola
,pr
inc
ipa
lmen
telo
slo
tescon
ma
yore
sdimen
sione
s,fuede
stinadaalas
iemb
rade so
ja.Lo
scu
l
tivo
squep
resen
taronuna
ma
yord
ism
inu
ciónensupe
rf
ic
iefue
ronap
io,chau
chaytoma
te(Bou
zo, Fa
varo
,Pi
lat
ti
,&
S
cag
l
ia,2005
).
E
lcu
l
tivodetoma
ted
ism
inu
yóde800ha
sene
laño 1993a120ha
sen2004
.La
s
ign
i
fica
ti
vade
cl
ina
ciónenlasupe
rf
ic
iede
st
inad
aae
stecu
l
tivosedeb
ióp
rin
cipa
lmen
teala
fue
rtecompe
ten
ciae
stab
lec
idapo
reltoma
tep
rodu
cidoenin
vernade
rosde Co
rr
ien
tesy
Bueno
sAi
res
,pre
sen
tandoé
staú
l
timareg
iónuna mayo
ran
tic
ipa
ciónenlo
súl
timo
saño
sen
e
ling
resoa
l me
rcadodu
ran
telo
s me
sesdeno
viemb
reyd
ic re151.A
iemb sim
ismo
,ot
rara
zón
quein
flu
yóenlad
ism
inu
cióndelade
cis
ióndes
iemb
racone
stecu
l
tivosonlo
s ma
yore
s
co
sto
s de p
rodu
cción
, encompa
rac
iónconcu
l
tivo
sde ho
ja. Unacon
secuen
cia de e
sta
s
i
tua
cióne
sel meno
rreque
rim
ien
tode manodeob
ra,e
stimándo
seunad
ism
inu
ciónde
l
35%en
losú
l
timo
scin
coaño
s(Fa
varo
,2006
).
Todo e
sto h
izo quesuin
ciden
cia en e
l aba
ste
cim
iento de
l GBAse ha
yaredu
cido
152
s
ign
i
fica
ti
vamen
te .

E
sto
s camb
ios que su
cin
tamen
te hemo
s de
sar
rol
lado ace
rca dela
sdi
feren
tes
reg
ione
s ho
rt
íco
las conin
fluen
cia en e
l me
rcado de
l GBA
, no pod
rían en
tende
rse o
in
terp
reta
rsecaba
lmen
tes
ine
laná
l
isi
senpe
rspe
ct
ivadelo
ssu
ceso
sprodu
cti
voso
cur
rido
s
ene
lAHByp
laten
seenpa
rt
icu
lar
.Pa
rae
l
lo,enlo
stre
ssigu
ien
tesapa
rtado
sseana
l
iza
rála
p
rodu
cción
,late
cno
log
íade
lin
verná
culoysuin
tera
cción(
tecno
log
ía/p
rodu
cción
)ene
lAHB
yLa P
lata
,mien
tra
squeene
lacáp
i
tep
rev
ioala
s con
clu
sione
ssere
toma
ráuna m
irada
g
loba
ldelap
rodu
cciónho
rt
íco
lana
ciona
lene
l marcode
laba
ste
cim
ien
tode
l GBA
.

151
S
egú
nCu
rsa
ckyo
tro
s(1999
),enl
osañ
os’
90c
erc
ade
l80%d
elap
rodu
cci
ónd
etom
ate
,zap
all
ito
,ch
auch
a,
ap
ioeh
ino
jod
elc
int
urónh
ort
íco
las
ant
afe
sin
osecom
erc
ial
izab
aene
lGBA
.
152
L
aProv
inc
iad
eSan
taF
e(i
ncl
uyen
doas
uscu
atror
egi
one
s:D
epa
rtam
ent
oGa
ray
,Ci
ntu
rónV
erd
elac
iud
ad
d
eSan
taF
e,C
oron
dayC
intu
rónV
erd
edel
aciu
dadd
eRo
sar
io)t
ení
aun
apa
rt
ic
ipa
ciónimpo
rtan
teenlo
sen
vío
s
a
lMe
rcadoC
ent
rald
eBu
eno
sAi
res
,ocu
pan
doe
lpr
ime
rlu
garp
arae
lpe
ríod
o19
88-
90enf
rut
il
laconel51%
,el
2
ºlu
garconch
auch
a(15%
),ch
ocl
o(21%
)yz
apa
ll
itocone
l51%
,el3
ºlu
garcont
oma
te(8%
)yz
anah
ori
a
(19%
),s
ien
dot
amb
iénim
por
tan
tedu
ran
tee
sep
erí
odo
,elen
víod
eot
rash
ort
al
iza
scom
oal
cau
ci
l,ap
io,a
rve
ja
,
c
ebo
llad
eve
rdeo
,co
li
flo
r,r
emo
lach
a,r
epo
llo
,pe
pin
oypu
erro
,ocu
pan
doe
lseg
undol
uga
r(cone
l7,2%
)lu
ego
d
elaP
rov
inc
iad
eBu
eno
sAi
res(F
ava
ro,2006
).

218
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

4
. LAPRODUCC
IÓNENLAPLATAYSUZONAC
IRCUNDANTE(AHB
).

F
ina
lmen
te,
llegamo
salareg
iónob
jetodee
stud
io: LaP
lata
.
En e
l Cap
ítu
loI
I ma
rcábamo
s cómo e
l C
intu
rón Ho
rt
íco
la P
laten
se se hab
ía
con
sol
idadoyaaf
ine
sdelo
saño
s‘80ene
lse
cto
r,bá
sicamen
tean
ive
lpro
vin
cia
,deb
idoa
suapo
rtecuan
ti
tat
ivoa
l ma
yor me
rcadocon
cen
trado de
lpa
ís:e
lGranBueno
sAi
res(GBA
).
Enlo
súl
timo
s 20 año
s, camb
iose
xte
rno
s ein
terno
s gene
ranla
s cond
ic
ione
s de una
ree
stru
ctu
rac
iónp
rodu
cti
va,ten
iendoe
lho
rt
icu
l
torbo
l
ivianoylate
cno
log
íade
linve
rná
culo
g
ranin
fluen
cia en e
sta
stran
sfo
rma
cione
s.P
rev
ia a e
sa d
iscu
sión
, se de
scr
ibe en e
l
p
resen
tecap
ítu
loy a
cáp
i
tela e
volu
ción en e
sta
s úl
tima
s do
s dé
cada
s de e
ste p
roce
so
tomandocomoind
icado
r ala p
rodu
cción dela ho
rt
ic
ul
tura p
laten
se.D
ichoind
icado
rse
de
sag
rega
ráde
tal
lando
:
 suva
lorto
talab
solu
to,
 compo
sic
iónded
ichap
rodu
cción
 compa
rac
ióncone
lto
talp
rodu
cidopo
relÁ
reaHo
rt
íco
laBonae
ren
se
 compa
rac
iónconlacompo
sic
iónp
rodu
cidopo
relÁ
reaHo
rt
íco
laBonae
ren
se
 sure
lac
ióncon
lasupe
rf
ic
iecu
l
tivada
 sua
soc
iac
ióncon
lap
rodu
cti
vidad
 ysue
volu
ciónene
ltiempo
.

E
lpun
todecompa
rac
iónse
lecc
ionadoe
selÁ
rea Ho
rtí
colaBonae
ren
se(AHB
).D
icho
e
spa
cioco
rre
spondealoquean
t
iguamen
tesedenom
inaba C
intu
rón Ho
rt
íco
laBonae
ren
se,
yrep
resen
taune
spa
cioque
,cadave
z meno
scon
tinu
oyhomogéneo(Ve
rLe Ga
l
l& Ga
rcía
,
2010
),rodea en pa
rte a
l GBA p
rodu
ciendo en sute
rri
tor
io ho
rta
l
iza
s pa
ra aba
ste
cer
la.
Tamb
iénene
lCap
ítu
loI
Icon
tábamo
squed
ichareg
iónsu
rgepo
rladé
cadade
l‘40de
lsig
lo
pa
sado
,fo
rmando La P
lata pa
rte de e
sa á
rea de
sdelo
sin
ic
ios ha
stala a
ctua
l
idad
. En
fun
ción de la e
xpan
sión u
rbana
, su
fre de
spla
zam
ien
tos
, con
tra
ccione
s, camb
iosy
con
tinu
idade
sene
lusode
lsue
lo.Po
rende
,lade
lim
ita
ciónycompo
sic
iónde
lAHBva
ríaen
fun
ciónde
lt
iempo
.
Po
res
tad
inám
ica
,cuandosetomea
lAHBcomore
feren
ciaenlacompa
rac
iónconla
p
rodu
cción de La P
lata
,se p
rocede
rá aiden
ti
fi
car lo
s pa
rt
ido
s quefo
rman pa
rte dela
m
isma
.

219
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Lao
traa
cla
rac
iónne
cesa
riae
sladee
xpl
ic
ita
ralguna
sde
fin
ic
ione
sbá
sica
squese
u
ti
l
iza
rányquet
ienenqueve
rconlo
sespa
cio
soá
rea
sdeu
soho
rt
íco
la. Dee
sta mane
ra,
sep
rec
isant
rest
ipo
sdesupe
rf
ic
ie:
 Supe
rf
ic
ie(ho
rt
íco
la)to
tal:ha
cere
feren
ciaalasupe
rf
ic
iecu
l
tivab
lesumadaalaque
o
cupanlo
scam
ino
s,v
iv
ienda
,ga
lpone
s,e
tc.delo
ses
tab
lec
imien
tosho
rt
íco
las
.
 Supe
rf
ic
ieho
rt
íco
la:ha
cere
feren
ciaa
lasupe
rf
ic
iequesede
st
inaa
lcu
l
tivoho
rt
íco
la.
 Supe
rf
ic
ie(ho
rt
íco
la)imp
lan
tada: Una m
ismapo
rcióndete
rrenopuedese
rut
i
lizada
pa
rava
ria
sco
secha
sdeun m
ismooded
i
feren
tescul
ti
vosene
ltran
scu
rsodeun
año
. Dee
sta mane
ra,lasupe
rf
ic
ieimp
lan
tadaha
cere
feren
ciaalasuma
tor
iadela
s
supe
rf
ic
iescu
l
tivada
sene
ltran
scu
rsodeunaño
.La m
ismase
ráinde
fec
tib
lemen
te
igua
l(s
iseha
ceunsó
locu
l
tivopo
raño
)o ma
yor
(siseha
cenva
rio
scu
l
tivo
spo
raño
)
que
lasupe
rf
ic
ieho
rt
íco
la.

Po
rúl
timo
, unafo
rma de c
las
i
fica
r ala
s ho
rta
l
izas e
s enfun
ción de su ó
rgano
come
st
ible
. Dee
sta mane
ra,sepuedene
stab
lece
rtr
esg
rande
sgrupo
sdeho
rta
l
iza
s má
s
153
la
scru
cífe
ras :
 Ho
rta
l
iza
sdeHo
ja:a
celga
,ap
io,cebo
l
ladeve
rdeo
,esp
ina
ca,h
ino
jo,le
chuga
,pe
rej
i
l,
pue
rro
,rad
iche
ta,rú
cula
,en
treo
tra
s.
C
ruc
ífe
ras:b
róco
l
i,co
l
if
lor
,raban
i
to,repo
l
lo,en
treo
tra
s.
 Ho
rta
l
iza
spe
sada
sydera
íz:a
jo,an
co,ba
tata
,cebo
l
la,papa
,remo
lacha
,zana
hor
ia,
zapa
l
lo,en
treo
tra
s.
 Ho
rta
l
iza
sdef
lore
s,f
ruto
syta
l
los:a
lcau
ci
l,be
ren
jena
,chau
cha
,cho
clo
,espá
rrago
,
f
rut
i
lla
,pep
ino
,pim
ien
to,toma
te,zapa
l
li
todet
ron
co,en
treo
tra
s.

E
l pun
to dein
ic
io má
sce
rcano a
l pe
ríodo ba
jo e
stud
io(1989
-2010
)sonlo
s da
tos
re
levado
spo
rel Cen
so Na
ciona
lAg
rope
cua
riode198
8(CNA
’88
).End
ichope
ríodo
,elAHB
e
staba con
formado po
r lo
s pa
rt
ido
s de Be
raza
tegu
i
, Cañue
las
, E
scoba
r, E
steban
E
che
ver
ría
,Flo
ren
cio Va
rela
,Gra
l
. Rod
rígue
z,La Ma
tanza
,La P
lata
, Ma
rco
s Paz
, Me
rloy
P
i
lar
.
Lo
sre
sul
tado
sconlasupe
rf
ic
ieimp
lan
tadatan
to en e
lÁrea Ho
rt
íco
la Bonae
ren
se
comoP
laten
se,yde
sag
regadaeng
rupo
sdeho
rta
l
iza
ssep
resen
tanenlaCuad
roN
º4.

153
Ah
orat
amb
iéncon
oci
dascom
obr
asi
các
eas
,laf
ami
li
adel
asc
ruc
ífe
rasr
epr
esen
taauncon
jun
tod
ees
pec
ies
qu
esec
ara
cte
riz
anpo
rsuf
lorconcu
atrop
éta
losl
ibr
esd
ispu
est
osenf
orm
adec
ruz(d
eal
líl
ode“
cru
cíf
era
s”)
.

220
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Cuadro N
º4. Super
fic
iehor
tíco
laimp
lan
tada(enhas
)ene
lÁreaHo
rt
íco
laBonae
renseyP
laten
se,desag
regada
engruposdehorta
l
izas.Año1988.
Flo
res,
Cen
soN
aciona
lA g
rop
ecu
ario Hor
tal
iza
s Pes
ada
sy
TO
TAL C
ruc
ífe
ras F
rutosy
de1988 deHoja deRa
íz
T a
l
los

AHB (h
as) 16
.911 9
.752 625 1
.607 4
.927

L
aPl
ata (h
as) 4
.753 2
.079 173 480 2
.021

P
art
ic
ipac
ióndeLPpor
(h
as) 28% 21% 28% 30% 41%
g
rupodecu
lt
ivos
P
art
ic
ipac
iónenLPpor
(h
as) 100% 44% 4% 10% 43%
g
rupodecu
lt
ivos
Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iaenbaseada
tosde
lCNA
´88
.

Ene
l CNA
’88nosecon
sul
taronda
tosre
lat
ivo
sala p
rodu
cción
.Ten
iendoencuen
ta
quelate
cno
log
íadep
rodu
cciónentodoe
lAHBno mo
strabaene
seen
ton
cesd
i
feren
cia
s,a
lo
sfine
squesepe
rsiguesepuedecon
side
raralasupe
rf
ic
ieimp
lan
tadacomounind
icado
r
delap
rodu
cción
.Else
cto
rho
rt
íco
ladeLaP
lata mo
strabayac
laramen
tesucon
sol
ida
ción
,
p
rev
ioala
stran
sfo
rma
cione
squeempe
zar
íanenlo
s‘90
,conunasupe
rf
ic
ieimp
lan
tadade
4
.753he
ctá
rea
s,loques
ign
i
ficabaun28%de
lto
talde
l AHB
. Sob
resa
l
íae
lapo
rtedela
s
ho
rta
l
iza
sdef
lore
s,f
ruto
syta
l
loscone
l41%
,comoa
sítamb
iéne
ldeho
rta
l
iza
spe
sada
sy
dera
ízcone
l30%
. Ene
lca
sodela
scru
cífe
ras
,a pe
sardeo
cupa
rapena
sel4%dela
supe
rf
ic
ieimp
lan
tadaenLaP
lata
,rep
resen
tabae
l28%de
lto
talde
lAHB
.
A
sí,af
ine
sdelo
s‘80
,ex
is
tíaun AHBconunate
cno
log
íahomogéneaca
sitoda“a
154
campo
” , ca
rac
ter
izada po
r unafue
rte o
fer
ta e
sta
ciona
l
,conla cua
l aba
ste
cía a
l
ag
lome
radobonae
ren
sep
rin
cipa
lmen
teenlatempo
radae
st
iva
l
.End
ichaá
reaho
rt
íco
laya
sob
resa
l
íaLa P
lata
.Elre
stode
laño
,lao
fer
tae
racomp
lemen
tadaenfo
rmaaúnin
cip
ien
te
po
rla
sreg
ione
sex
tra
-AHB
.

Ya en 1998
,el Cen
so Ho
rt
íco
la de
l C
intu
rón Ve
rde de
l G
ran Bueno
s A
ire
s
(CHGBA
’98
) mue
strare
sul
tado
sprodu
ct
ivo
squedebenen
tende
rseene
l ma
rcodecamb
ios
te
cno
lóg
ico
squesed
iscu
ti
rán má
sade
lan
te(Ve
rCu
adroN
º5)
.

154
S
egúnAmm
a,e
tal(
“Pl
anT
ecn
ológ
icoR
egi
ona
l2006
-2008
.In
form
eDi
agn
óst
icod
eSi
tua
ciónd
elaC
aden
a
Ho
rt
íco
la”
,di
spon
ibl :<h
een ttp
://www
.in
ta
.gov
.ar
/bn
/in
fo/p
tr
/di
agn
ost
ico
s05
/ho
rt
ico
la
.pd
f>)l
asu
per
fic
ieb
ajo
cu
bie
rtaent
odoe
lAHBdu
ran
tel
osañ
os1988y198
9ron
dab
anap
ena
sla
s30h
ect
áre
as.

221
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Ene
steca
so,e
lAHBsecomponedelo
spa
rt
ido
sdeBe
raza
tegu
i
, Cañue
las
,Es
teban
E
che
ver
ría
,Eze
iza
,Flo
ren
cio Va
rela
,Gra
l
. Rod
rígue
z,La P
lata
,Lu
ján
, Ma
rco
s Pa
z, Me
rlo
,
Mo
renoyZá
rate
.
Ad
i
feren
ciade
lcen
soan
ter
ior
,ademá
sdelasupe
rfi
cieimp
lan
tada
,es
tere
levam
ien
to
tamb
iénde
scr
ib
iólap
rodu
cciónenTone
lada
s.

Cuad
roN º5. Supe
rf
ic
iehor
tíco
laimplan
tada(enhas
)yproducc
i
ónto
tal(enTn
)ene
lÁreaHo
rt
íco
laBonae
rense
yPla
tense,desag
regadaengruposdehorta
l
izas
.Año1998
.
Flo
res,
CensoHor
tícolad
elC
intu
rón Hor
tal
iza
s Pes
ada
sy
TO
TAL C
ruc
ífe
ras F
rutosy
Verdede
lGr anBs
.As
.-1998 deHoja deRa
íz
T a
l
los
(ha
s) 10 .666 6.097 776 776 3.016
AHB
(Tn) 166.557 75.347 8
.653 8
.944 73.613
(ha
s) 4 .021 1.557 350 232 1.882
LaPl
ata
(Tn) 75 .079 19.691 3
.602 2
.571 49.214
P
art
ic
ipac
ióndeLPpor (ha
s) 38% 26% 45% 30% 62%
g
rupodecul
tivo
s (Tn) 45% 26% 42% 29% 67%
P
art
ic
ipac
iónenLPpor (ha
s) 100% 39% 9% 6% 47%
g
rupodecul
tivo
s (Tn) 100% 26% 5% 3% 66%
Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iaenbaseada
tosde
lCHGBA
´98
.

Lo má
simpo
rtan
te are
sal
tare
sel aún ma
yorp
rotagon
ismo que a
sume La P
lata
,
s
iendore
spon
sab
ledeun38%delasupe
rf
ic
ieho
rt
íco
laimp
lan
tada
,ydeun45%dela
p
rodu
cciónto
tal de
l AHB
. Sein
cremen
tafue
rtemen
te e
l apo
rte p
laten
se de
lgrupo de
ho
rta
l
iza
sdef
lore
s,f
ruto
syta
l
los
,comoa
sítamb
iéne
ldec
ruc
ífe
ras
.
E
spa
rade
sta
cartamb
iénenre
lac
ióna
lre
levam
ien
tode1988unare
tra
cciónenla
supe
rf
ic
ieimp
lan
tada
, tan
to p
laten
se (
-15%
) como p
rin
cipa
lmen
te de
l AHB (
-40%
).
Pa
rale
lamen
te,e
l Cen
so emp
ieza are
leva
rla p
resenc
ia dein
verná
culo
s, mo
strando en
1998unto
talde837ha
simp
lan
tada
sba
jocub
ier
taene
l AHB
,ub
icándo
seun79%(663
ha
s)ene
lpa
rt
idodeLaP
lata155.
A
lnoe
xis
ti
rda
tosdep
rodu
cciónde1988
,nosepuedee
stab
lece
rdi
rec
tamen
tes
ila
me
rma enla supe
rf
ic
ieimp
lan
tada
, comb
inada con e
l in
cremen
to dela supe
rf
ic
ie ba
jo

155
Nocon
fun
dirsup
erf
ici
e ho
rtí
col
a consup
erf
ici
eimp
lan
tad
a. Po
rel
lo,e
l CHGBA
’98 d
ete
rmin
óla
ex
is
ten
ciad
e427h
asd
einv
ern
ácu
los(
sup
erf
ic
ieh
ort
íco
la)enl
ascu
ale
sseim
plan
taron663h
asd
ecu
lt
ivo
s
(
sup
erf
ic
ieim
plan
tad
a).

222
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

cub
ier
taimp
l
icóunaumen
toode
scen
sodelap
rodu
cciónto
talde
lAHB
.Sinemba
rgo
,sise
156
toman
lasp
rodu
cti
vidade
s de1998
,sepuedenob
tene
rla
ssigu
ien
tese
stima
ci
one
s:
• En
tre 1988 y 1998 seimp
lan
taron en e
l AHB 6
.245 h
as meno
s a campo
. La
p
rodu
cti
vidadde1he
ctá
reaacampoe
sen1998de12 /ha157. Po
,5Tn rlotan
to,la
p
rodu
cciónacamposeredu
joe
st
ima
t
ivamen
te77
.872 Tn
.
• Enigua
lpe
ríodo
,prá
cti
camen
teapa
rec
ieron837ha
simp
lan
tada
sba
jocub
ier
ta.La
p
rodu
cti
vidad de una he
ctá
rea ba
jocub
ier
ta e
s de 52 /ha158. Po
,5 Tn rlotan
to,la
p
rodu
cciónba
jocub
ier
tagene
raunin
cremen
tode43.976Tn
.
Dee
sta mane
ra,sepuedede
cirque
laree
stru
ctu
raciónen
tre1988y1998imp
l
icó
:
i
) unad
ism
inu
ciónp
rodu
cti
vadeap
rox
imadamen
te33
.900Tnentodoe
lAHB
;
i
i) la me
rmap
rodu
ct
iva“acampo
”enLa P
latare
sul
tól
argamen
tecompen
sadapo
r
una ma
yorp
rodu
ct
iv
idadqueleo
torgaba
late
cno
logíade
lin
verná
culo
.
A
sílareg
iónp
laten
sein
cremen
tasup
rodu
ccióntantoenfo
rmaab
solu
tacomore
lat
iva
.
Ene
stein
cremen
todelaimpo
rtan
ciap
laten
se,sob
resa
lenlo
sgrupo
sho
rt
íco
lasde

flo
res
-f
ruto
s-ta
l
los
”(pa
sódeapo
rta
r41a
l65%e
nsupe
rf
ic
ie)
,mien
tra
squeenc
ruc
ífe
rasse
in
cremen
tó19pun
tospo
rcen
tua
les
.
Po
rúl
timo
,noseob
servanimpo
rtan
tes mod
i
fica
cione
senlacompo
sic
ióndelao
fer
ta
p
laten
se,enre
lac
iónalore
levado10año
san
tes
.

Yaene
laño2005
,el Cen
so Ho
rt
if
lor
íco
lade Buenos A
ire
s(CHFBA
’05
) mue
stralo
s
s
igu
ien
tesva
lore
spa
rae
lAHBye
lCHP(Ve
rCuad
ro N
º6)
.
En e
ste ca
so,e
l AHB se con
forma po
rlo
s pa
rt
ido
s de Be
raza
tegu
i
, Campana
,
E
scoba
r,E
stebanE
che
ver
ría
,Exa
l
tac
ióndelaC
ruz
,Flo
ren
cioVa
rela
,La Ma
tanza
,LaP
lata
,
Ma
rco
sPa
z, Mo
renoyP
i
lar
.

156
S
een
ti
end
eal
aprodu
ct
ivi
dadcom
ouni
ndi
cado
rre
sul
tan
ted
elco
cien
teen
trel
apro
duc
ciónyl
asu
per
fic
ie
im
plan
tad
a.Ene
stec
aso
,lap
rodu
ct
ivi
dadi
ndi
cal
aprodu
cci
ónpo
run
idadd
esu
per
fic
ieimp
lan
tad
a.
157 122
.566
,6T
n
P
rod
uct
ivi
dadac
ampo= =12
,5Tn
/ha
29
.829
,3h
as

158 43
.990
,2T
n
P
rod
uct
ivi
dadb
ajoi
nve
rná
cul
o= =52
,5T
n/h
a
837
,3h
as

223
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Cuadro Nº6
. Supe
rf
ic
ieho
rt
íco
laimp
lantada(enha
s)yproduc
ción(enTn
)ene
lÁrea Ho
rt
íco
la Bonae
rensey
P
latense
,desag
regadaeng
ruposdeho
rtal
izas
.Año2005
.
Flo
res,
Cen
soHo
rt
if
lor
ícoladeBu
eno
s Hor
tal
iza
s Pes
ada
sy
TO
TAL C
ruc
ífe
ras F
rutosy
Ai
res2005 deHoja deRa
íz
T a
l
los
H
as 7
.191 4.352 600 388 1.851
AHB
Tn 130.973 53.442 7
.857 5
.000 64.674
H
as 3
.709 2.022 279 195 1.212
LaPl
ata
Tn 76.699 24.612 3
.884 2
.401 45.802
P
art
ic
ipac
ióndeLPpor H
as 52% 46% 47% 50% 66%
g
rupodecul
tivo
s Tn 59% 46% 49% 48% 71%
P
art
ic
ipac
iónenLPpor H
as 100% 55% 8% 5% 33%
g
rupodecul
tivo
s Tn 100% 32% 5% 3% 60%
Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iaenbaseada
tosde
lCHFBA
´05
.

E
stere
levam
ien
to mue
stracon
t
inu
idadtan
toenlare
tra
ccióngene
raldelasupe
rf
ic
ie
imp
lan
tada
,comoa
sítamb
iénenla ma
yorp
reponde
ran
ciadeLaP
lataencuan
toa
lapo
rte
reg
iona
l de ho
rta
l
iza
s. Comose ana
l
iza má
s ade
lan
te
,es
tose puede e
xpl
ica
r en pa
rte
deb
idoalae
xpan
siónde
lin
verná
culoene
lcin
turónp
laten
se.
LaP
latapa
saase
rre
spon
sab
lede má
sdela m
i
taddelasupe
rf
ic
ieimp
lan
tadaene
l
AHB
,ypa
rt
ic
ipaconca
sie
l60%delap
rodu
cciónreg
iona
l
.
Sob
resa
lecone
lapo
rte(enpe
so)de má
sde ⅔ dela
sho
rta
l
iza
sdef
lore
s,f
ruto
sy
ta
l
los
,comoa
sítamb
iénca
sila m
i
tadde
lre
stodelo
sot
rost
ipo
sdeho
rta
l
iza
s. Ene
ste
ú
l
timosen
tido
,la
sho
rta
l
iza
sdeho
jap
laten
ses mue
stranunave
rdade
rae
xpan
siónene
ste
pe
ríodo
, pa
sando de
l 27% a
l 46%(
tan
to ensupe
rf
ic
ieimp
lan
tadacomo en pe
so)
.Es
to
ú
l
timoseco
rre
spondeconuna ma
yorpa
rt
ic
ipa
ciónded
ichog
rupodeho
rta
l
iza
sden
trodela
supe
rf
ic
ieimp
lan
tadaen
lacap
i
talbonae
ren
se,que pa
sóde
l39%en1998a
l55%en2005
.

Po
rúl
timo
, pa
racomp
leta
rla de
scr
ipc
ión de
lespa
ciotempo
ral ba
jo e
stud
io(1989
-
2010
),sel
levaacabounae
stima
cióndelas
i
tua
ciónp
rodu
cti
vaa
ctua
l(2010
)de
l AHBen
gene
ralyp
laten
seenpa
rt
icu
lar
,ob
ten
iéndo
selo
ssigu
ien
tesva
lore
s(Ve
rCuad
roN
°7)
.
Pa
rae
stava
lora
ción
,sehaten
idoencuen
taa S
tavi
sky(2010
),qu
iena
fi
rmaquee
l
50%dela
s5000he
ctá
rea
sba
join
verná
culoto
tale
sde
lpa
ísseen
cuen
tranenLa P
lata
.
Sob
ree
stimando e
luso de
linve
rná
culo pa
rala p
roducc
ión def
lore
s en 500 ha
s,sele
ad
jud
icaalaho
rt
icu
l
turap
laten
se2000ha
sba
jocub
ier
taenlaa
ctua
l
idad
. Pa
rale
lamen
te,
s
igu
iendolatenden
ciadelo
súl
timoaño
s,seca
lcu
launaredu
cciónenlasupe
rf
ic
ieacampo
de1000ha
senre
lac
ióna
laño2005
,quedandoen1500ha
s.Lasupe
rf
ic
ieyp
rodu
cciónde
cada cu
l
tivo se mod
i
fica gua
rdandola p
ropo
rciona
l
idad y p
rodu
cti
vidadre
levada en e
l
CHFBA
’05
. Po
rúl
timo
,lo
s pa
rt
ido
s de
l AHB s
iguen siendolo
s m
ismo
s que en e
l

224
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

re
levam
ien
tode
l2005
,ysecon
side
raquelasupe
rf
icieimp
lan
tadayp
rodu
cciónde
lre
sto
de
lAHBnose mod
i
ficó
.
Cone
sta
ses
tima
cione
ssebu
scae
stab
lece
run“p
iso”a
ctua
ldelain
ciden
ciadeLa
P
lata enla p
rodu
cción de
l AHB
. Lo
s va
lore
s se
lecc
ionado
s gua
rdan unaimpo
rtan
te
sube
stima
ciónencuan
toa
l“rea
l”c
rec
imien
top
late
nsenosó
lodeloquein
ves
tigado
rese
in
forman
tesca
l
if
icado
saf
irman
,sinoquetamb
iénd
eloqueseob
servaenla
scon
stan
tes
sa
l
ida
s a campo que se v
ienenrea
l
izando desde ha
ce año
s po
relC
intu
rón Ho
rt
íco
la
P
laten
se.Dela m
isma mane
ra,sere
cono
ceunasob
ree
stima
cióndelap
rodu
cciónde
lAHB
,
yaquee
lcre
cim
ien
todeLaP
latafueenpa
rteae
xpen
sadeaque
l
la.

Cuadro Nº7
. Supe
rf
ic
ieho
rt
íco
laimp
lantada(enha
s)yproduc
ción(enTn
)ene
lÁrea Ho
rt
íco
la Bonae
rensey
P
latense
,desag
regadaeng
ruposdeho
rtal
izas
.Año2010
.
F
lores
,
Hor
tal
iza
s Pes
ada
sy
Año2010(e
st
imado
) TO
TAL C
ruc
ífe
ras F
rutos
-
deHoja deRa
íz
Tal
los
(ha
s) 8.383 5.373 481 304 2.225
AHB
(Tn) 192.681 68.534 6
.194 3
.961 113.993
(ha
s) 4.902 3.044 160 111 1.587
LaPl
ata
(Tn) 138.407 39.704 2
.221 1
.362 95.121
P
art
ic
ipac
ióndeLPpor (ha
s) 58% 57% 33% 36% 71%
g
rupodecul
tivo
s (Tn) 72% 58% 36% 34% 83%
P
art
ic
ipac
iónenLPpor (ha
s) 100% 62% 3% 2% 32%
g
rupodecul
tivo
s (Tn) 100% 29% 2% 1% 69%
Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iaenbaseada
tosde
lCHFBA
´05yS
tav
isky
,2010
.

Lacon
jun
ciónde
laumen
todelasupe
rf
ic
ieba
jocubie
rta(+1225ha
s)ye
lde
scen
sode
la supe
rf
ic
ie a campo(
-1000 ha
s) en
tre e
l 2005
-201
0 da comore
sul
tado un ob
vio
in
cremen
todelap
rodu
cción
.Yenfo
rmad
ive
rgen
tealoob
servadoenlosre
levam
ien
tosde
1998y2005
,ape
sarquelasupe
rf
ic
ieho
rt
íco
laen gene
ralyba
jocub
ier
taenpa
rt
icu
larse
in
cremen
ta,noha
ycompen
sac
ión(
tota
lnipa
rcia
l)med
ian
teunaredu
ccióndelasupe
rf
ic
ie
imp
lan
tada
.
E
stot
ienecomocon
secuen
ciaquelaimpo
rtan
ciadeLaP
lataan
ive
lsupe
rf
ic
ies
ibien
sein
cremen
ta,lo ha
ce en ma
yor med
ida su apo
rte en tone
lada
s de ho
rta
l
iza
s.E
l
c
rec
imien
to p
laten
se gene
ra un e
fec
to“a
rra
stre
” en e
l AHB
, cu
ya p
rodu
cciónto
tal se
a
cre
cien
taa192
.681Tn
,supe
randotan
toe
lva
lorde2005
,comoe
lde1998
,aunquenode
l
e
stimadopa
ra1988
.As
imi
smo
,laa
cti
vidadho
rt
íco
ladelacap
ita
lbonae
ren
sepa
saase
r
re
spon
sab
lede
l72%de
lap
rodu
cciónreg
iona
l
, mo
strandop
ico
sconla
sho
rta
l
iza
sdef
lore
s,
f
ruto
syta
l
los
,cu
yoapo
rtesupe
rae
l83%
.Tamb
iéne
s mu
yimpo
rtan
tesupa
rt
ic
ipa
ciónen
ho
rta
l
iza
sdeho
ja,l
legandoca
sia
l60%de
lto
tal
.

225
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Comos
ínte
sisdelae
volu
ciónde
l AHB
, sepuedeve
renlaF
igu
ra N
º20e
lprog
reso
en
tre1988y2010de
lasupe
rf
ic
ieimp
lan
taday
lap
rodu
cción
.

Figu
ra Nº20
. Supe
rf
ic
iehor
tíco
laimp
lan
tada (enha
s)yp
roduc
ción(enTn
)ene
lÁrea Ho
rt
íco
la Bonae
ren
se.
Años1988,1998
,2005y2010.
20
.000 240
.000
18
.000 210
.000
AHB(h
as)
16
.000
AHB(
Tn) 180
.000
14
.000
12.000 150
.000
H
as Tn
10.000 120
.000
8
.000 90
.000
6
.000
60
.000
4
.000
2
.000 30
.000

0 0
1988 1998 2005 2010
te:E
Fuen labo
rac
iónp
rop
iaenbaseada
tosde
lCNA
’88
,CHGBA
’98
,CHFBA
’05yS
tav
isky
,2010.

A
l
lísepuedequeve
rques
ibienlasupe
rf
ic
ieimplan
tadaene
ltran
scu
rsodee
sto
s
ca
si20año
sseredu
ceala m
itad(de16
.911a8
.38
3ha
s),lap
rodu
cción(s
ibiena
lgo
meno
r)t
iendease
rla m
isma
.Esde
cir
,lap
rodu
ctiv
idadsehadup
l
icado
. Aho
rab
ien
,es
rea
lmen
tel
lama
tivoquelap
roducc
iónde
l AHB
,enunpe
ríodode másde20años
,sea
la m
isma
.
C
laro e
stá que d
icha e
volu
ción,le
jos de e
viden
cia
rinmo
vi
lidad
, en
cub
re una g
ran
he
terogene
idadyd
inám
ica,endondelo
ssu
ceso
socu
rr
ido
senLa P
lataadqu
iereng
ran
re
levan
cia
,po
rra
zone
squeana
l
iza
remo
sacon
t
inua
ción
.Po
rca
so,laF
igu
ra N
º21 mue
stra
laevo
luc
ióndelasupe
rf
ic
ieimp
lan
tadaylap
rodu
cc
iónde
sag
regadadelareg
ión
,tan
tode
l
159
c
intu
rónp
laten
secomode
lre
stode
lAHB .

159
V
alel
aac
lar
aci
ónqu
eloqu
eseen
glob
acom
o“r
estod
elAHB
”es
,ad
ife
ren
ciad
elo
scu
adro
spr
eced
ent
es,e
l
AHBs
inL
aPl
ata
.

226
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

F
igura Nº21
. Supe
rf
i c
ieho
rt
íco
laimplan
tada(enhas
)yproducc
ión(enTn)delC
intu
rónPla
tenseydelre
stodel
Á
rea Hor
tíco
laBonaerenseenva
lore
sabsolu
tos.Envalo
resre
lat
ivossó
loparaLaPla
ta.Años1988
,1998,2005
y2010.
20
.000 LaP
lat
aH a
s 160
.000
18
.000 AHBs
inLPHas 72% 140
.000
LaP
lat
aTn
16
.000
AHBs
inLPTn 120
.000
14
.000
12
.000 100
.000
H
as Tn
10
.000 59%
80
.000
8
.000 45% 60
.000
28%
6
.000
40
.000
4
.000
.00028%
2 39% 58%20
.000
52%
0 0
1988 1998 2005 2010
te:E
Fuen labo
rac
iónp
rop
iaenbaseada
tosde
lCNA
’88
,CHGBA
’98
,CHFBA
’05yS
tav
isky
,2010.

Enlaf
igu
raN
º25sepuedeve
rcla
ramen
teuna me
rmaenlasupe
rf
ic
ieimp
lan
tadaalo
la
rgode
ltiempo
,conuncamb
iodetenden
ciaene
laño2010
.La m
ismanoe
shomogénea
den
trode
lAHB
.As
í,en22año
s,LaP
latas
ibienca
si ma
t
ienelasupe
rf
ic
ieimp
lan
tada(4753
ha
sen1988y4902en2010
),enfo
rmare
lat
ivaa
lAHBpa
sade
l28a
l58%
.Y mu
cho má
s
de
sta
cadae
slae
volu
ciónp
rodu
ct
iva
,pa
sandoen1988de
l28%enpe
soa
l2010cone
l
72%
.

La F
igu º22 secen
ra N tra enla e
volu
ción delasupe
rf
ic
ieimp
lan
tada de La P
lata
de
sag
regandolo
sgrupo
sdeho
rta
l
iza
scu
l
tivado
s.

227
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Figura N
º22
. Super
fi
cieimplan
tada a campo y ba
joinve
rnácu
loen La P
lata
, desag
regada enfam
i
lia
s de
hor
tal
izas
.Años1988
,1998,2005y2010.

5
.000

4
.000 32%
41%

3
.000 47% 33% F
lor
es,F
ruto
s-T
al
los
H
as P
esad
asydeR
aíz
2
.000 C
ruc
ífe
ras
62% Ho
rta
l
iza
sdeHo
ja
1
.000 44% 55%
39%

0
1988 1998 2005 2010

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iaenbaseada
tosde
lCNA
’88
,CHGBA
’98
,CHFBA
’05yS
tav
isky
,2010.

E
staf
igu
ra,a
lcompá
sdelae
volu
cióndelasupe
rf
ic
ieimp
lan
tadap
laten
se,mue
strala
e
volu
ciónde me
rmadela
sho
rta
l
iza
spe
sada
sydera
íz,comoa
sítamb
iénuna“cu
rvade
Gau
s” pa
ra e
l ca
so dela
scru
cífe
ras
. Pe
rore
sal
tan po
r suimpo
rtan
cia cuan
ti
tat
ivala
e
volu
cióndela
sho
rta
l
iza
sde“
flo
res
,fru
tosyta
l
los
”(lo
scua
les mue
stranunaca
ídaenla
supe
rf
ic
ieenlap
rime
rdé
cadade
l2000
),comoa
sítamb
iénla
sho
rta
l
iza
sdeho
ja(cu
ya
e
xpan
siónl
legaaca
si2
/3de
láreacu
l
tivadaenLa P
lata
).E
laugedelasho
rta
l
iza
sdeho
ja
po
r sob
rela
s def
ruto po
st-
deva
lua
ción se exp
l
ica en ba
se alo
s“m
in
ipe
ldaño
s” de
l
ho
rt
icu
l
tor bo
l
iviano
, po
r cuan
tolo
spr
ime
ros pa
sos de
l nue
vo p
rodu
cto
r bo
l
iviano se
ca
rac
ter
izan po
r una e
stra
teg
iacon
serva
cion
is
tayde p
rodu
cción de ho
ja, pa
raluegos
í
empe
zarain
curs
iona
rconlap
rodu
ccióndeho
rta
l
iza
sdef
ruto(Ve
r Ga
rcía
,2011a
).

. MOT
5 IVOS DE LA EVOLUC
IÓN PRODUCT
IVA HORT
ÍCOLA PLATENSE: LA

INVERNACUL
IZAC
IÓN
”.

E
l aná
l
isi
s dela e
voluc
ión p
rodu
cti
va de La P
lata re
sul
taimpo
sib
le ha
cer
lo s
in
con
side
rarlafue
rtein
corpo
rac
ióndeunpaque
tete
cno
lóg
icoquesepuede eng
loba
rba
joe
l
con
cep
tode“ba
join
verná
culo
”,encon
trapo
sic
iónd
elap
rodu
cciónt
rad
ic
iona
l“acampo
”.
D
ichate
cno
log
ía nosese
sgas
imp
lemen
te a uncu
l
tivo ba
jo unacobe
rtu
ra p
lás
tica
.El
in
verná
culo e
sla conden
sac
ión de un p
roce
so de mod
ern
iza
ción ag
ríco
la quein
cluye

228
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

camb
iosene
l mane
jo,enla manodeob
ra,enladem
andaydependen
ciadein
sumo
s,en
tre
o
tro
s(Benen
cia
,1997
).
La m
ismasein
ic
iaenlosaño
s’80
,pe
roseimponeconfue
rzaenlo
saño
s’90
,enun
con
tex
topo
l
ít
icoye
conóm
icoquegene
róypo
sib
i
litóene
lse
cto
rho
rt
íco
ladelacap
i
tal
p
laten
selaop
ciónte
cno
lóg
icacomounae
stra
teg
iaan
teunasob
reo
fer
taene
l me
rcadode
ho
rta
l
iza
s.T
rasla de
valua
ción de
l 2002
,di
cha op
ciónse po
ten
cia aun má
s,s
ibien e
l
con
tex
toe
rad
i
feren
te.

5
.1)E
linve
rnácu
lo.
De
cíamo
squee
lin
verná
culore
sul
tóunodelo
spi
lare
sdelae
tapaded
i
feren
cia
ción
delae
stru
ctu
raho
rt
íco
lap
laten
se,yfueunode
losh
i
tosde
lare
con
figu
rac
iónreg
iona
lyaun
na
ciona
ldelaho
rt
icu
l
tura160.Pa
rain
terp
reta
res
tate
cno
log
ía,hab
ríaquede
ci
rquela m
isma
sein
ic
ia,cuandono
,ene
l ma
rcodeunp
roce
sodede mode
rni
zac
ióndelaag
ricu
l
tura
, má
s
161
cono
cidocomoRe
volu
ciónVe
rde .
Ene
lca
sode
lse
cto
rho
rt
íco
lap
laten
se,apa
rt
irde med
iado
sdeladé
cadade
l‘80y
p
rin
cipa
lmen
te du
ran
telo
s‘90 seimpu
lsa
ron p
rofunda
stran
sfo
rma
cione
ste
cno
lóg
ica
s,
con
sti
tuyéndo
selo
scu
l
tivo
spro
teg
ido
scomoe
lsímbo
lode
lprog
resoté
cni
code
lpe
ríodo
.
Enfo
rma g
radua
lla e
spi
ralte
cno
lóg
icain
clu
yó, ademá
s dela cobe
rtu
ra p
lás
tica
,la
me
can
iza
ción
, ag
roqu
ími
cos
, sem
i
lla
s me
jorada
s genét
icamen
te, r
iego lo
cal
izado
,
fe
rt
ir
riga
ción
,ten
iendo g
rande
s repe
rcu
sione
s enl
os rend
imien
tos
,la ca
l
idad dela

160
L
aho
rt
icu
ltu
raa
rgen
tin
amu
est
raenl
osú
lt
imo
s10añ
osun
ame
rmad
elasup
erf
ici
ecu
lt
ivad
ade
l2%
, con
u
nin
crem
entod
elap
rodu
cci
ónd
el28%(MREC
IyC
,2009
).E
laum
ent
odel
aprodu
cti
vid
adf
ís
icag
lob
als
e
b
asaenl
ain
corpo
rac
iónd
einn
ova
cion
est
ecn
ológ
ica
s,d
est
acán
dos
e,en
treo
tra
s,e
lus
odev
ari
edad
esm
ejo
rad
as
yl
ain
corpo
rac
iónd
ehí
bri
dos
,elm
ayo
rem
pleod
efe
rt
il
izan
tes
,elm
ejo
ram
ien
toenl
ate
cno
log
íad
eri
ego(
rieg
o
po
rgo
teo
) ad
,yl i
fus
iónd
elcu
lt
ivob
ajoin
vern
ácu
lo(P
ala
uyo
tro
s,2010
:11
).
161
L
aRev
olu
ción V
erd
eesun m
ode
loqu
esein
ic
iaa m
edi
ado
sde
lsig
lop
asado
,ten
ien
docom
ore
sul
tadou
n
con
tinu
oaum
ent
odel
aprodu
cci
ónag
ríco
laap
art
ird
eun m
ayo
rren
dim
ien
topo
rcad
ahe
ctá
reacu
lt
ivad
a.E
l
i
ncr
emen
tod
elap
rodu
ct
ivi
dads
eprodu
jocom
ocon
secu
enc
iad
elai
nco
rpo
rac
iónd
enu
eva
sva
ried
ade
sdea
lto
r
end
imi
ent
o,un
idoat
ecn
olog
íasqu
eut
il
izang
ran
desc
ant
idad
esd
ein
sum
osd
esí
nte
sisqu
ími
ca(
fer
til
izan
tes
,
p
est
ic
ida
s)yd
een
erg
íaf
ósi
l.T
ení
aelo
bje
tiv
odei
ncr
emen
tarl
aprodu
ct
ivi
dadd
elo
scu
lt
ivo
sdea
lim
ent
os
b
ási
cos
,cone
lpropó
si
tod
eex
pan
dire
lac
ces
oalaa
lim
ent
aci
ónal
osc
amp
esin
ospob
resyal
asc
las
esu
rban
as
m
eno
sfav
ore
cid
as(Bu
tt
el
,1995
:36
).s
ibi
ene
lobj
eti
vos
ecum
pli
ó(ei
ncr
emen
tól
aprod
ucc
iónaú
nmá
sráp
ido
qu
elapob
lac
ión
),e
lpro
pós
itof
rac
asó(
elim
ina
ro po
rlom
eno
s,r
edu
cire
lham
breene
lmun
do)
,yaq
uee
l
p
rob
lem
ade
lham
bred
elm
undon
oest
écn
ico
,si
nopo

ti
co(G
arc
ía
,20
11b
).

229
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

p
rodu
cción
,lademandadein
sumo
s,lacome
rcia
l
iza
ciónylau
ti
l
iza
ciónyremune
rac
iónde
lo
sdi
stin
tosfa
cto
resdep
rodu
cción(Vega
,1999
).
S
ibiensea
fi
rmaqueenlaA
rgen
tinae
lcu
l
tivohor
tíco
laba
joinve
rná
culocom
ien
zaen
Co
rr
ien
tes
, enlareg
ión p
laten
se sein
ic
ia a p
rin
cip
ios dela dé
cada de
l‘80
.Alguno
s
en
tre
vis
tado
scomen
tan de en
sayo
s enlalo
cal
idad de Go
rina
,ot
roshab
lan de unv
ie
jo
p
rodu
cto
rdeE
tche
ver
ry,m
ien
tra
squeen Co
lon
ia U
rqu
izasea
segu
raqueunf
lor
icu
l
torde
o
rigen
japoné
semp
rend
iócontoma
teba
join
verná
culodev
idr
io.
Laadop
ciónyadap
tac
ióndee
state
cno
log
íanofuehomogéneaene
ltiempon
iene
l
e
spa
cio
. Re
spond
ió a d
i
feren
tes mo
tivo
s, aunquetodo
sel
loss
iemp
rere
lac
ionado
s con
va
riab
lese
conóm
ica
s.
Comofo
rmadee
stru
ctu
rarla
stran
sfo
rma
cione
sque re
sul
tandelain
corpo
rac
iónde
e
state
cno
log
ía,sepuedene
squema
tiza
rtre
soleadascomo momen
tosconca
rac
ter
íst
ica
s
pa
rt
icu
lare
s.

1
ºo :E
leada sju
stamen
teenLaP
lataha
cia med
iado
sdeladé
cadade
l‘80dondese
in
ic
iala1
°oleadadein
verná
culo
s.É
sto
serant
ipocap
i
lla162 de6mdean
chox50a90mde
la
rgo
,deba
jaa
l
tura
,fo
rmando módu
losde3ó4in
verná
culo
s,conpo
l
iet
i
lenode100
-150
m
icrone
s. Benen
ciayo
tro
s(1997
)at
ribu
yene
stecom
ien
zoa
lcu
l
tivode
lap
io,p
rodu
cción
mu
yimpo
rtan
te enla zona po
r aque
l
los año
s. Se emba
rcan en e
ste s
is
tema aque
l
los
p
rodu
cto
res denom
inado
sinno
vado
res
, con una a
cti
tud po
si
ti
vaf
ren
te a
lcamb
io y una
v
is
ióndenego
cio
s,pe
rotamb
iéncon med
iosf
inan
cie
rospa
raimp
lemen
tar
lo. Un mane
jo
ade
cuadode
lap
ioba
jocub
ier
tape
rmi
tióe
scapa
ral“bo
l
ting
”,e
fec
todef
lora
ciónp
rema
tura
mu
ycomúnde
lcu
l
tivoacampo
,po
rlocua
lsepudo a
ccede
ral me
rcadoenlo
s me
sesde
Oc
tub
re, No
viemb
re y D
ic
iemb
re, pe
ríodo de o
fer
ta esca
sa y
, po
r ende
, con p
rec
ios
sob
resa
l
ien
tes
. Ademá
s, e
l inve
rná
culo pe
rmi
tió cu
lt
iva
r o
tro t
ipo de ma
ter
ia
les
(
“au
tob
lanquean
tes
”)quee
vi
tarontene
rqueu
t
il
iza
rlaté
cni
cade
lblanqueo
.
E
ste n
ichoqueen
cuen
tra e
l ap
io,ysu po
sib
i
lidad desu
ces
ióncon e
ltoma
teye
l
p
imien
to,ha
cequesecon
vie
rtanenlaop
cióndep
rodu
cto
scu
l
tivado
sba
jocub
ier
tadela1
°
o
leadadein
verná
culo
senLaP
lata(dé
cadade
l’80
).
E
spa
rade
sta
carquedu
ran
tee
stao
leadae
xis
tióunal
imi
tadare
spue
staté
cni
cade
sde
lo
sorgan
ismo
spúb
l
ico
syp
rivado
s,s
iendoe
l mane
j
oden
trode
lin
verná
culos
imi
lara
lque

162
P
arau
nas
enc
il
lac
las
if
ica
ciónd
elo
sdi
fer
ent
est
ipo
sdei
nve
rná
cul
osu
ti
li
zado
senl
aho
rt
icu
ltu
ra,con
sul
tar
<h
ttp
://www
.ag
rob
it
.com
/In
fo_
tecn
ica
/al
tern
at
ivo
s/ho
rt
icu
ltu
ra/
al_000010h
o.h
tm>
.

230
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

163
serea
l
izabaacampo
,comose
rriegopo
rsu
rcooe
ltu
toradoconcaña
s .S
inemba
rgo
,la
comp
le
ji
zac
iónde
lsi
stemarequ
ir
ióunase
riedeca
mbio
snosó
loenlaté
cni
ca,s
inotamb
ién
en la o
rgan
iza
ción de la qu
inta
: e
lprodu
cto
r comenzó a adop
tar ca
rac
ter
íst
ica
s
emp
resa
ria
lesy
,deapo
co,ain
corpo
raraunté
cnicopa
rare
sol
verp
rob
lemá
ti
casdelo
s
nue
vos mane
jos(C
ieza
,2004
).

2
ºoleada
:Ene
stecon
tex
toysumadoa
limpo
rtan
teco
stoye
l de
scono
cim
ien
tode
l
mane
jo h
ic
ieronquere
ciéncon e
l 1 a 1(1991
)se expand
ierafue
rtemen
telasupe
rf
ic
ie
ho
rt
íco
laba
jocub
ier
ta,in
ic
iándo
sea
síla2
°oleada
.Al
líseyux
taponend
ive
rso
sfa
cto
resque
gene
ranunsegundosa
l
toenlaadop
ciónde
lin
vernácu
lo:
• Aba
ratam
ien
tode
lplá
sti
copo
relt
ipodecamb
ioy
laape
rtu
racome
rcia
l
.
• E
fec
toim
i
tac
ióndeo
tro
sprodu
cto
resquesein
teg
rana
lgrupodeinno
vado
resdela
1
°oleada
.
• Laca
ídaenlademandapo
rlac
ris
ise
conóm
ica(de
semp
leoyba
jossa
lar
ios
)gene
ra
lane
ces
idadded
i
feren
cia
ción
.
• Camb
iosenlo
sháb
i
tosa
l
imen
tic
iosquerepe
rcu
tennega
ti
vamen
teenlademanda
.
• E
xigen
ciadeca
l
idadde
lsupe
rme
rcad
ismo/demandade
lcon
sum
ido
r.
• P
rodu
ctocon me
jore
spre
cio
spo
rofe
rtap
rim
ic
iaota
rdía
.
• Aumen
tosenlo
srend
imien
tos
.
E
linve
rná
culot
rajocon
sigonosó
lounpaque
tete
cno
lóg
ico(sem
i
lla
s,ag
roqu
ími
cos
,
fe
rt
ir
riga
ción
)sinoqueademá
s“impo
rtó
”lademand
adeun
i
form
idadyca
l
idaddep
rodu
cto
s
qued
ire
ctaoind
ire
ctamen
telel
legóa
lprodu
cto
r.A
sí,lae
stra
teg
iaadop
tadaenLaP
latae
s
ded
i
feren
cia
ción
,enbú
squedadeuna ma
yorven
tay/op
rec
ioquepe
rmi
talacon
t
inu
idad
p
rodu
cti
va.
Ene
sta2
°oleadacom
ien
zanad
ive
rsi
fica
rselo
scul
ti
vosqueserea
l
izanba
jocub
ier
ta:
la
sso
laná
cea
s(bá
sicamen
tetoma
teyp
imien
to;en m
eno
r med
ida
,be
ren
jena
) man
t
ienenla
impo
rtan
cia
, no a
síe
l cu
l
tivo de
l ap
io, que e
sree
mp
lazado po
rot
ros cu
l
tivo
s de ho
ja,
p
rin
cipa
lmen
teenin
vie
rno
. Dee
sta mane
ra,selog
raunu
so má
sef
ic
ien
tede
lcap
i
tal
,con
unap
rodu
ccióndetoma
teop
imien
toenVe
rano
,yho
jas enIn
vie
rno
.

163
Unp
rodu
cto
rex
pre
sab
aqu
e“e
lman
ejoba
joi
nve
rná
cul
oenaqu
ell
osañ
ose
rai
gua
lald
elcu
lt
ivoacampo
,
p
eroconunp
lás
ti
coa
rrba”
i .

231
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

La3
°oleada sein
ic
iaenlapo
st-de
valua
ción(año2002
),luegodeune
stan
cam
ien
to
ene
lcre
cim
ien
todelasupe
rf
ic
ieba
jocub
ier
tap
rodu
ctodelare
ces
ióne
conóm
ica(1998
-
2002
).A
ctua
lmen
teseen
cuen
traenp
lenoapogeo
,siendop
rotagon
izadapo
rprodu
cto
res
e
spe
cia
l
izado
s-enunp
rin
cip
io-ene
lcu
l
tivodeho
ja,conunt
ipopa
rt
icu
lardein
verná
culo
(cap
i
lla g
igan
te) que en
cabe
zala
s con
stru
ccione
sen La P
lata
.Es
tos son en gene
ral
pequeño
sprodu
cto
res
, mu
cho
s de e
l
los de o
rigen bo
liv
ianoycuyat
raye
cto
riacomen

s
iendopeone
s,luego med
iero
sha
staquepo
rfinlogra
rona
rrenda
rob
ienha
stacomp
rar
a
lguna
she
ctá
rea
s.
En e
ste con
tex
to aún no se v
is
lumb
ra una de
sace
lerac
ión de e
sta 3
°oleada de
c
rec
imien
todelasupe
rf
ic
iecub
ier
ta.E
stein
creme
ntosed
ioha
stae
l2005enun ma
rcode
c
rec
imien
tore
lat
ivamen
telen
tot
raslac
ris
isf
ina
lizadaene
l2002
. Pe
roapa
rt
irde
l2005
la
e
xpan
siónde
linve
rná
culoenLaP
latasea
cele
ras
ign
i
fica
tivamen
te,aunr
i
tmop
romed
iode
245ha
spo
raño
,ha
sta
llega
rala
s2000ha
sac
tua
les(Ve
rCuad
roN
°8)
.

Cuad
roN
°8.Supe
rf
ic
ieho
rt
íco
laba
jocub
ier
tap
laten
seen
tre1988y2005
.
Año Sup
erf
ic
ie(h
as)
Acampo In
vernade
ro Tota
l
1988 3965 30 3995
1998 3237 427 3665
2001 1730 472 2202
2005 1869 775 2644
2010 s/d 2000 s
/d
Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iaenbaseada
tosde
lCHBA’88‘98
,’01
,CHFBA’05yS
tav
isky(2010
).

Lain
corpo
rac
ióndein
verná
culo
sesunae
stra
teg
iap
rodu
ct
ivaquesein
corpo
raen
fo
rmade
sigua
lene
lse
cto
rho
rt
íco
la.LaP
latasob
resa
lepo
rsuráp
idayfue
rtein
corpo
rac
ión
dee
state
cno
log
ía,nosó
loan
ive
lreg
iona
l(Ve
rFigu
raN
º23
),s
inoquetamb
iénene
l ma
rco
na
ciona
l(Ve
rFigu
raN
º24
).

232
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

164
Figu
ra N
º23
.Evoluc
ióndelasupe
rf
ic
ieho
rt
íco
laba
jocub
ier
tadeLa P
latayde
lre
stode
l AHB . Año
s1988
,
1998
,2005y2010.
2
.000

1
.600
L
aPl
ata
R
estode
lAHB
1
.200
H
as
800

400

0
1988 1998 2001 2005 2010

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iaenbaseada
tosde
lCNA
’88
,CHGBA
’98
,CHFBA
’05yS
tav
isky
,2010.

F
igu
raN
º24
.Supe
rf
ic
ieho
rt
íco
laba
jocub
ier
taan
ive
lnac
iona
l.Año2010
.

S
alt
ayJuju
y
R
esto
10%
8%

L
aPla
ta
Co
rr
ien
tes 50%
18%

M
arde
lPl
ata
R
estode
lAHB
9%
5%
Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iaenbaseaS
tav
isky
,2010
.

6
. ELIMPACTODELINVERNÁCULOENLAPRODUCC
IÓN
.

164
S
econ
sid
eracom
ocom
pon
ent
esd
el“
res
tod
el AHB
”ene
l2005ye
l2010al
oss
igu
ien
tesp
art
ido
s:
B
era
zat
egu
i,C
amp
ana
,Es
cob
ar,E
steb
an E
chev
err
ía
, Ex
alt
aci
ónd
elaC
ruz
,Fl
oren
cioV
are
la
,LaM
atan
za,
M
arco
sPa
z, Mo
ren
oyP
ila
r.

233
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

E
limpa c
tode linvernáculoenlap roducc
iónresul
ta e v
iden
te,tan
tocomosuinfluenc
iaenla
expan s
iónhortíco
lap latense
.
Ene ste marco,sepuedelog rarunaná l
isi
s má samp lioyp ro
fundodelimpa c
todee s
ta
tecnologíaenlap rodu cción
,sielm i
smosede sagre
gaenunase r
iedeva r
iab
les,asaber
:i)
per
íododeo ferta
;i i
)ca l
idaddelproducto
;ii
i)produc
tiv
idad
;i v
)producc
ión
;v)relac
iónen
tre
costo(to
talypo run idaddep roduc
to)eingreso
.

6
.1)Pe
ríododeo
fer
ta.
An
te sdeentraraanal
izarestavar
iab
le,yalosfinesqueaquísepe
rsiguen,sede
finedesde
lape rspec
tivadeloscintu
ronesverdesengene ralyde
l AHBenpa rt
icu
lar
,unaseriede
conceptosqueseuti
l
izaránenadelante
:
i. Ho r
tal
izasdee s
tación
:sonaquel
lasobtenidasenfo
rmana
tu ra
lyabundanteenun
de
term
inadope
ríodode
laño
, me
rcedala
scond
ic
ione
sag
roc
l
imá
tica
sprop
iasde
la
stempo
rada
ses
tac
iona
leslo
cale
s,yquere
sul
tanla
s má
sidónea
spa
rad
icho
s
cu
l
tivo
s.
i
i
. Ho
rta
l
iza
spr
imi
cia
s:sonaque
l
lasob
ten
ida
sgra
cia
sasup
rodu
cción“
fo
rzada
”o
b
ient
ran
spo
rtadade
sdereg
ione
scu
yascond
ic
ione
sag
roc
l
imá
t
ica
s má
sidóneo
s
pa
rad
icho
scu
l
tivo
sseen
cuen
trenle
vemen
teade
lantada
s,po
sib
i
li
tandoe
l
louna
co
secha má
stemp
ranaene
ltiempo
.
i
i
i. Ho
rta
l
iza
sta
rdía
s:ídeman
ter
ior
,pe
roconunapo
sib
i
lidaddeo
fer
tare
tra
sadaene
l
t
iempo
.
i
v. Ho
rta
l
iza
s de con
tra
-es
tac
ión
: como su pa
lab
raloind
ica
, ha
cere
feren
cia a
ho
rta
l
iza
sofe
rtada
senun me
rcadocu
yascond
ic
ionesag
roc
l
imá
tica
sóp
tima
spa
ra
e
secu
l
tivoseen
cuen
traha
sta6 me
sesde
sfa
sada
sene
lt
iempo
.
v
. Ho
rta
l
iza
sfue
radee
sta
ción
:in
clu
yetan
toala
sho
rta
l
iza
stemp
rana
s(“p
rim
ic
ias
”)y
ta
rdía
s,comola
sdecon
tra
-es
tac
ión
.
E
lCuad
roN
º9bu
scag
raf
ica
res
tate
rmino
log
íaconune
jemp
lo:

Cuadro N
º9. Denominacióndeunahorta
l
izacualqu
iera(
“X”
)enf
unc
ióndelaépo
cadesuo
fer
taenre
lac
ióna
susrequ
is
itosag
roc
limáticosylae
sta
cióndelaño.
Jun Ju
l A
go S
ep O
ct No
v D
ic Ene F
eb M
ar Ab
r M
ay

Ho
rta
l
iza“X”decon
tra
- Ho
rta
li
za“X” Hor
tal
iza
Ho
rta
l
iza“X
”dee
sta
ción
es
tac
ión prim
ici
a “X
”tard
ía
Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

S
ibien cada cu
l
tivo po
see pa
rt
icu
lare
sex
igen
cia
s ag
roc
l
imá
tica
s, un núme
ro
impo
rtan
te de e
l
los ha
ce quelo
s me
ses quevan de O
ctub
re ha
sta Ma
yoseanlo
s“de
e
sta
ción
”,s
iendoen
ton
cese
lpe
ríodoe
stiva
lelde ma
yorp
rodu
cción-o
fer
tay
,po
rende
,de
meno
resp
rec
ios
.

234
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Aho
ras
í,pa
raexp
l
ica
runodelo
sdo
spr
inc
ipa
lesimpu
lso
resdelafue
rtein
corpo
rac
ión
de
linve
rná
culoenlaho
rt
icu
l
tura
,esp
rec
isoin
icia
relaná
l
isi
sconlade
scr
ipc
ióndea
lguna
s
pa
rt
icu
lar
idade
sde
lprodu
ctoho
rt
íco
layde
lcon
tex
toe
conóm
icode
laépo
ca:lo
saño
s’90
.
Ha
staladé
cadade1990
,lao
fer
tadeho
rta
l
iza
sa lola
rgode
lañoe
stabafue
rtemen
te
l
imi
tadapo
rla
scond
ic
ione
sag
roc
l
imá
tica
simpe
ran
tesencadareg
ión
.As
í,la
sprodu
ccione
s
delo
scin
turone
s ve
rde
s(de Bueno
sAi
res
, Ro
sar
io, San
ta Fe
, Có
rdoba
) se
sgaban
fue
rtemen
tesuo
fer
tadu
ran
tee
lpe
ríodoe
sti
val
,yaquelo
sin
vie
rno
seranp
rác
ticamen
te
imp
rodu
cti
vosocon mu
yba
jaca
l
idad
.Lo
sprodu
cto
s“fue
radee
sta
ción
”erancu
l
tivado
sen
reg
ione
sale
jada
s,concond
ic
ione
s má
sap
rop
iada
s,cu
yot
ran
spo
rteimp
l
icabauna
l
toco
sto
queset
ras
ladabaa
lpre
ciof
ina
l
.
Ya en
tradala ú
l
tima dé
cada de
lsig
lo XX
, se e
xpandenla
s“zona
s ho
rt
íco
las
e
spe
cia
l
izada
s”enp
rodu
cirho
rta
l
iza
sfue
rade
lper
íodoo
fer
tadopo
rlo
scin
turone
sve
rde
s,
como a
sítamb
ién e
l en
vío de ho
rta
l
iza
s de p
rim
ic
ia ota
rdía de
sde a
lguno
scin
turone
s
ve
rde
sconca
rac
ter
íst
ica
sprodu
ct
iva
sle
vemen
tede
sfa
sada
s,log
randoambo
sunp
lusene
l
p
rec
ioquecompen
salo
s ma
yore
sco
sto
sde
ltran
spo
rte
.
Sumadoae
sto
,lae
xigen
ciade
lsupe
rme
rcad
ismop
rocu
rabaunao
fer
tacon
stan
teen
e
ltiempo
,encan
tidadyca
l
idad(
las“3C
”)
.Esene
stecon
tex
to,yconunt
ipodecamb
ioque
po
sib
i
li
tabalain
corpo
rac
ióndein
sumo
simpo
rtado
s,endondeseadop
talate
cno
log
íade
l
in
verná
culocone
lpropó
si
to,en
treo
tro
s,de
amp
lia
relpe
ríododeo
fer
ta.
La te
cno
log
ía de
l in
verná
culo po
sib
i
li
ta, en
tre o
tro
s,e
l aumen
to de
l pe
ríodo
ag
roe
cológ
icamen
teap
topa
ralap
rodu
ccióndeho
rtal
iza
s,bá
sicamen
tepo
rsusem
i-con
tro
l
delatempe
ratu
ra, humedad y u
ti
l
iza
ción de ma
ter
iale
s gené
t
ico
sad
-ho
c pa
rala
s
cond
ic
ione
seco
lóg
ica
s gene
rada
s po
res
tate
cno
log
ía.A
sí se amp
l
ía“ha
cia ade
lan
te”
pud
iéndo
se ob
tene
r ho
rta
l
iza
s“p
rim
ic
ia”
, como a
sí tamb
ién“ha
cia a
trá
s”, ob
ten
iéndo
se
p
rodu
cto
s“ta
rdío
s”.
E
sto po
sib
i
li
tala dob
le co
secha en a
lguno
s cu
l
tivos(
toma
te)
,la co
secha má
s
p
rolongadaeno
tro
s(p
imien
to)ha
staamp
l
iare
lnúme
rodeco
secha
salaño(
lechuga
),como
a
sítamb
iénlacomb
ina
cióndee
sto
s.
Laamp
l
iac
iónde
lpe
ríododeo
fer
tat
ienee
ldob
leob
jet
ivodepode
rvende
relp
rodu
cto
yaqueselog
rao
fer
tarenpe
ríodo
sde meno
rvo
lume
ndi
spon
ib
leene
l me
rcado
,sinoque
ademá
s(yp
rin
cipa
lmen
te)sebu
scae
lsob
rep
rec
ioquela meno
rofe
rtap
rovo
ca. An
ive
l
qu
inta
,lapo
sib
i
lidaddeamp
l
iare
lpe
ríododeo
fer
tape
rmi
teunsob
rep
rec
ioquel
legaa
rep
resen
tarena
lguna
ses
tra
teg
iasp
rodu
cti
vasg
ranpa
rtede
losing
reso
s.

235
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Nofue ca
sua
l quelo
spr
ime
rosin
verná
culo
stu
vie
ran como p
rin
cipa
les
tímu
lola
in
ten
cióndelog
rarunap
iotemp
rano
,po
relcua
lel me
rcadoe
stabad
ispue
stoapaga
run
sob
rep
rec
io(Benen
cia
,1997
).

De
jandolaqu
intayamp
l
iandola m
iradaan
ive
l me
rcado
,es
tate
cno
log
íapo
sib
i
li
tauna
d
ispon
ib
il
idad má
samp
l
ia,ca
sis
inba
che
salola
rgode
lañoob
ienha
stacon
tinua
,yaque
selog
raun me
jor“empa
lme
”conla
sprodu
ccione
spr
oven
ien
tesdela
sreg
ione
sho
rt
íco
las
e
spe
cia
l
izada
s.Asuvez
,de
sdee
lpun
todev
is
talibe
ral
,ind
ica
ríaquelaimpo
sic
ióndee
sta
nue
va o
fer
ta delo
scin
turone
s ve
rde
s(léa
se,o
fer
talo
cal
) po
r sob
relo
sprodu
cto
s de
reg
ione
s má
sle
jana
s(tan
toc
intu
rone
sve
rde
scomoreg
ione
s ho
rt
íco
las e
spe
cia
l
izada
s),

loselog
raconunp
rec
io má
scompe
ti
t
ivo
,loque bene
fic
ianosó
loa
lcon
sum
ido
rsinoque
ha
ce má
sef
ic
ien
tea
lsi
stema
. Pe
roc
laroe
stá
,de
sdee
lpun
todev
is
tadelo
scin
turone
s
ve
rde
scona
lgunacapa
cidaddep
rodu
cciónde
sfa
sada(ca
so,c
intu
rónve
rdedeSan
taFe
),
e
stopuedeimp
l
ica
rqueda
rfue
rade
l me
rcadode
l GBA
;ob
ienene
lca
sodela
sreg
ione
s
ho
rt
íco
lase
spe
cia
l
izadas(Sa
l
ta,Ju
juyy Co
rr
ien
tes
)redu
cire
lpe
ríododeing
resoae
sto
s
me
rcado
s.Laredu
cciónde
lpe
ríododeing
resoola l
imi
tac
iónto
talde
lmi
smolorea
l
izae
l
me
rcadoat
ravé
sde
lpre
cio
.Cuandounareg
iónho
rtí
colasea
cercaa
lfina
ldesupe
ríodode
o
fer
tae
sta
ciona
lono
rma
l
,seob
servaunad
ism
inu
cióndelaca
l
idaddela
sho
rta
l
iza
squede
e
l
la p
rov
ienen
. En e
l pe
ríodo de supe
rpo
sic
ión
, cuando unareg
ión e
státe
rminando
(p
resen
taregu
laro ma
laca
l
idad
),com
ien
zae
ling
resooreemp
lazodeunanue
vazona(con
unaca
l
idadsupe
rio
r)
. Dee
ste modo
,elp
rec
iode
lprodu
ctodelazonaquevaf
ina
l
izandosu
p
rodu
cciónd
ism
inu
ye,ylog
raunva
lor má
sal
toe
ldelazonaquecom
ien
za(Ba
ronyo
tro
s,
2000
).

Late
cno
log
íade
linve
rná
culoimpa
ctaenlo
sdo
sgrupo
sdecu
l
tivo
s má
simpo
rtan
tes
pa
ralo
scin
turone
s ve
rde
s, que sonla
s ho
rta
l
iza
s de ho
ja y def
ruto
, pud
iendo se
r
rep
resen
tado
sasuve
zpo
rlale
chugaytoma
tere
spe
cti
vamen
te. Veamo
scomolo
safe
cta
enre
lac
ióna
lpe
riododeo
fer
ta:
• S
ibiene
lcu
l
tivoacampope
rmi
teob
tene
rco
secha
sdele
chugap
rác
t
icamen
tetodo
e
laño
,esindudab
lequeenpe
ríodo
sde muyba
jatempe
ratu
rala
spo
sib
i
lidade
sde
mue
rtepo
rhe
lada
sson mu
cho ma
yore
s,comoa
sítambiénlata
sadec
rec
imien
tose

236
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

ha
ce mu
ylen
tayha
s la165,po
tanu rloquee
lin
verná
culope
rmi
te-en
treo
tro
s-u
na
ma
yorsegu
ridaddeco
sechay
, má
saun
,unao
fer
tadu
ran
tetodoe
laño
.
• Ene
lca
sode
ltoma
te,ha
staan
tesde
lin
verná
culo
,lao
fer
talo
cal(AHB
)sein
ic
iaba
enEne
royte
rminabaenAb
ri
l,m
ien
tra
squeaho
raselog
rantoma
tes“delazona
”-
p
laten
se-enNo
viemb
re,m
ien
tra
squelatempo
radafina
l
izaenJun
ioyha
staJu
l
io.
A
sí,e
stee
sfue
rzoe
conóm
icoyte
cno
lóg
icot
ienecomounodesu
sre
sul
tado
suna
amp
l
iac
iónene
lpe
riododeo
fer
ta,loquepe
rmi
teuna ma
yorpo
sib
i
lidaddeven
tay
, má
s
aun
,a me
jore
spre
cio
s.

6
.2)Ca
lidaddep
roduc
to.
Lasegunda mo
t
iva
cióndeen
vergadu
rapa
ralain
corpo
rac
iónde
lin
verná
culofuela
d
i
feren
cia
ciónde
lprodu
ctoyanopo
rlao
fer
tafuerade
lpe
ríodono
rma
lo“dee
sta
ción
”,s
ino
po
r“ca
l
idad
”.E
squeenun ma
rcodesob
reo
feta166 comoe
r lqueca
rac
ter
izóalaho
rt
icu
l
tura
enlo
s’90(Ve
rBenen
cia&Ca
ttaneo
,1989
),t
ienesulóg
icalase
lecc
iónde
lprodu
ctonosó
lo
po
rpre
cios
inoquetamb
iénpo
rca
l
idad(ysucomb
ina
ción
,lare
lac
iónp
rec
io/ca
l
idad
).
A
sí,unadela
sven
taja
sbu
scada
syob
ten
ida
svíalain
corpo
rac
ióndee
state
cno
log
ía
e
suna ma
yor“ca
l
idaddep
rodu
cto
”.La m
ismafuetamb
iéne
xig
idaenlo
saño
s’90po
rel
Supe
rme
rcad
ismo(Ve
rBi
fare
tt
iy Hang
, 1997
). Enla a
ctua
l
idad
,laimpo
sic
ión deta
les
pa
ráme
tro
sdeca
l
idadsecon
vie
rteca
sienno
rma
.Esde
cir
,laca
l
idadde
lprodu
ctoob
ten
ido

165
C
uan
dol
atem
per
atu
rae
smen
oroi
gua
la7
ºC,s
epu
edea
fi
rma
rqu
eex
is
ted
eten
ciónou
ncr
ecim
ien
tom
uy
l
ent
odel
oscu
lt
ivo
sho
rt
íco
laseng
ene
ral
.
166
L
asob
reo
fer
tad
elo
sañ
os’90s
eex
pli
cam
ásqu
epo
runaum
ent
odel
aprodu
cci
ón,po
run
aca
ídad
ela
d
eman
da.E
staú
lt
imas
ibi
ent
ien
eba
sam
ent
oenl
osc
amb
iosd
ela
spau
tasd
econ
sum
o,l
agr
anv
ari
abl
e
ex
pli
cat
ivae
secon
ómi
ca.Ene
lpe
ríod
oba
joe
stu
dioJu
sto &P
arr
a(200
4)i
nfi
erenun
are
tra
cci
ónenelcon
sum
o
d
ela
sho
rta
li
zas
,ap
art
ird
elaev
olu
ciónd
esuof
ert
aene
l MCBA(
ten
den
ciad
ecr
eci
ent
e)s
umadoa
lfen
ómen
o
d
ede
ter
ior
osa
lar
ialqu
esem
ani
fes
tóenl
osa
sal
ari
ado
sarg
ent
ino
sap
art
ird
el"
efe
ctot
equ
il
a"d
e1994
.De
sde
e
sem
omen
to,a
com
pañ
andol
asl
eye
sdef
lex
ibi
li
zac
iónl
abo
ralqu
eses
anc
ion
aron
,em
pezóac
rec
erconfu
erz
a
e
lde
sem
pleo
. Tod
oes
tor
epe
rcu
tióenu
nar
etr
acc
iónd
elcon
sum
oeng
ene
ral
,endon
depo
rsu
pue
sto
,se
i
ncluy
enl
ash
ort
ali
zas
.Sum
andol
ain
cer
tidum
bret
ípi
cad
elp
rec
ioh
ort
íco
lad
ebi
doas
ufu
ert
eco
rre
lac
ióncon
l
osim
prev
is
tosb
iol
ógi
cosyc
lim
át
ico
s,l
acr
is
ise
con
ómi
caim
pac
tab
aenl
adem
and
adel
osp
rodu
cto
s,l
oqu
e
o
cas
ion
aban
osó
loun
ameno
rdem
and
asi
noqu
ead
emásp
rec
iosal
aba
ja
.As
imi
smo
,elt
ipod
ecam
bio
s
obr
eva
luadoyl
aap
ert
uracom
erc
iall
leg
óapo
sib
il
it
arh
ast
aeli
ngr
esod
eho
rta
li
zasd
eBr
asi
l,l
oqu
enoh
ací
a
m
ásqu
eem
peo
rarl
acr
is
isd
esob
reo
fer
ta
.

237
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

ba
join
verná
culo noso
lo o
torga un p
rec
ioinde
fec
tib
lemen
te ma
yor
,sino que ademá
sel
p
rodu
ctoacamposo
losedemanda
ráan
tep
rob
lema
sdeo
fer
ta.
Po
rsupue
sto
,aho
raha
yquede
f
ini
rquée
sloqueseen
tiendepo
rca
l
idad
,yaquela
m
ismae
sunava
riab
lesub
jet
iva
.
Laca
l
idadha
cere
feren
ciaa
lgradodecump
l
imien
to dela
sexpe
cta
t
iva
s,ene
steca
so,
e
lprodu
ctoho
rt
íco
la.C
laroe
stá
,none
cesa
riamen
tese
ránco
inc
iden
tesla
sex
igen
cia
so
va
riab
les con
side
rada
s po
rel con
sum
ido
r,e
l come
rcian
te,e
lprodu
cto
r ylo
scl
ien
tes
167
ind
ire
cto
s .
Enun ma
rcodesob
reo
fer
ta,la m
iradade
lcon
sum
idore
slaquep
reva
lece
,siendola

squeda de sa
tis
facc
ión de su
sex
igen
cia
slo que se bu
sca v
íalain
trodu
cción dela
te
cno
log
ía de
linve
rná
culo
.Di
cho
saspe
cto
s de ca
l
idad pueden se
rcla
si
ficado
s dela
s
igu
ien
te mane
ra:
• A
spe
cto
s sen
sor
ia
les
: sonlo
s que pueden se
r pe
rci
b
ido
s po
rlo
s sen
tido
s. Lo
s
m
ismo
snosese
sgansó
loa
l momen
todelacomp
ra,sinoquelae
valua
cióncon
tinúa
ha
stae
lcon
sumo
.Sepuedend
iv
id
iren
:
a
. V
isua
les
:esta
lve
zelaspe
cto má
simpo
rtan
te,yloquebá
sicamen
teselo
a
soc
iacon“ca
l
idad
”.E
lmi
smosede
sag
regaenlafo
rma
,eltamaño
,elco
lor
,
e
lbr
i
lloy
laau
sen
ciadede
fec
tos-va
lga
laredundan
cia
-,v
isua
les
.
b
. Tá
ct
ile
syaud
i
tivo
s:late
xtu
radeunp
rodu
ctonosó
loe
spe
rcib
idopo
rla
s
mano
s,s
ino quetamb
ién po
rla bo
ca,d
ien
tes
, pa
lada
r,e
tc. Laf
irme
za,
te
rne
zaoa
tr
ibu
toscone
xospuedense
rsen
tido
spo
relo
ído
,ca
rac
ter
íst
ica
bu
scada
, po
r e
jemp
lo, po
r M
c Dona
lds en su
s le
chugas pa
ra la
s
hambu
rgue
sas
.
c
. O
l
fato
rio
s:e
laroma e
s un componen
teimpo
rtan
te pa
ra una gama de
p
rodu
cto
sho
rt
íco
las
.
d
. Gu
sta
tor
ios
: pe
rcib
ido po
rel sen
tido gu
sta
t
ivo
, se puede de
sag
rega
r en
du
lzu
ra,ama
rgu
ra,a
cide
zysa
l
inidad
.
Unaho
rta
l
izase
ráde ma
yorca
l
idadcuan
to ma
yorsealaca
l
idadsen
sor
ia
l
y ademá
sla m
isma se man
tenga en e
ltiempo
. Mu
cha
s ve
cese
sto e
s

167
E
steú
lt
imoh
acer
efe
ren
ciaau
nco
lec
tiv
oalqu
eelp
rodu
ctol
oaf
ect
adi
rec
ta(
ruido
s,d
ese
cho
sdel
a
f
abr
ica
ción
)oi
ndi
rec
tam
ent
e(d
egr
ada
ciónd
elo
sRRNN
).D
ees
tam
ane
ra,unp
rodu
ctod
eca
lid
adt
amb
ién
d
ebe
ríai
nco
rpo
rarl
afo
rmad
elu
sod
elam
bien
te
,la m
anod
eob
rayt
oda
saqu
ell
asa
cci
one
sas
oci
ada
sal
aét
ica
d
elt
iem
poyl
uga
r.

238
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

con
trad
ic
tor
io,po
rcuan
toha
yca
sosqueuna me
jora enlaca
l
idadtá
cti
limp
l
ica
unaredu
cción enla ca
l
idad gu
sta
tor
ia(e
jemp
lo:“
toma
te p
laten
se”v
s.“
larga
v
ida
”)
.
• Nu
tr
ic
iona
l
: La
s ho
rta
l
iza
s po
seen una can
tidad mu
yimpo
rtan
te de v
i
tam
ina
s,
m
ine
rale
s,f
ibra
syo
tro
scompue
sto
s(an
tio
xidan
tes)quebene
fic
iana
lasa
lud
.
• Ino
cuidad
: ha
ce re
feren
cia a una ho
rta
l
iza l
ibre d
e con
tam
ina
ción qu
ími
ca
(bá
sicamen
teag
roqu
ími
cos
)yb
io
lóg
ica(hongo
s,ba
cte
ria
s,pa
rás
i
tosp
roven
ien
tes
de
lsue
looe
st
iérco
lan
ima
l
,etc
.)
.
• Se
rvi
cio
:ha
cere
feren
ciaalo
sse
rvi
cio
scomp
leme
nta
rio
squebu
scanaumen
tare
l
g
radodesa
tis
facc
iónde
lcon
sum
ido
r. Puedei
rde
sdee
len
víodela
sho
rta
l
iza
sa
dom
ic
il
ioha
stae
lco
rtado
,limp
ieza
,co
cinadoyenva
sadodela
smi
sma
s.
• Co
stodeu
so:co
cien
teen
trep
rec
ioysa
ti
sfa
ccióndeu
so.E
lpre
ciodelaho
rta
l
izase
lare
lac
ionaconlo
sat
ribu
tosan
ter
iore
sdeca
l
ida
d
,quepuedeni
rde
sdee
lbr
i
llo
,el
gu
sto
,elrend
imien
to,lav
idapo
stco
secha
,etc
.
Laca
l
idadqueseimpu
socomo me
tae
slap
retend
ida po
rel“me
rcado
”,cona
tr
ibu
tos
endondeeng
ran med
idaco
inc
idene
lcon
sum
ido
ryelcome
rcian
te.Noso
rprendequesean
la
sprop
iedade
ssen
sor
ia
lesla
s má
simpo
rtan
tesengene
ral
,yden
trodee
l
las
,la
svi
sua
lesy

cti
les(
léa
se,v
idapo
st-
cose
cha
)la
squede
term
i
nanlo
sin
cen
ti
vosdee
lecc
ión
.
E
lin
verná
culo po
sib
i
li
ta en ma
yor med
ida un
i
form
idad detamaño
, co
lor
,te
xtu
ra,
fo
rma
,sin man
cha
snip
icadu
ras
. Ademá
s,g
rac
ias ala ma
yorp
rodu
cti
vidady d
i
luye e
l
ma
yor co
stoto
tal168, gene
rando un co
sto un
i
tar
io ba
jo, po
rlo que me
joralare
lac
ión
p
rec
io/
“ca
l
idad
”.Ycomonosecon
side
raenlae
lecc
iónlo
saspe
cto
snu
tr
ic
iona
lesy mu
cho
meno
slo
sdeino
cuidad
,esc
laralaven
tajadee
sta te
cno
log
íaencuan
toalasa
ti
sfa
cciónde
e
sta pa
rt
icu
lare
xigen
cia de ca
l
idad de
l con
sum
ido
r (se p
rofund
iza un po
co má
s en e
l
aná
l
isi
sdelaca
l
idadydemandaene
l Cap
ítu
lo V
III
). Dee
sta mane
ra,late
cno
log
íade
l
in
verná
culogene
rap
rodu
cto
sdi
feren
cia
lesenre
lac
iónalap
rodu
cciónacampo
,siendoe
ste
p
refe
ren
temen
te e
leg
ido po
rla demanda en ba
se, ene
steca
so, aa
tr
ibu
tos de“ca
l
idad
come
rcia
l”
.

168
Po
rsu
pue
sto
,niene
stes
is
tem
adep
rodu
cci
ónn
ienn
ing
úno
tros
ein
corpo
ranocon
tab
il
izanl
os“
cos
tos
ex
tern
os”
.Laa
cti
vid
adp
rodu
ct
ivag
ene
raco
sto
squ
esed
enom
inani
nte
rno
s(s
ala
rio
s,i
nsum
os,r
ent
a,e
tc
.)
du
ran
tel
aprodu
cci
ón.P
ara
lel
amen
te
,gen
erao
tro
sco
sto
squ
enos
ona
fron
tado
spo
relp
rodu
cto
r,com
ose
rla
con
tam
ina
ciónv
isu
al
,lad
egr
ada
ciónd
elo
ssu
elo
s,con
tam
ina
ciónd
enap
as,e
tc
.,a
fec
tandoao
tro
spr
odu
cto
res
,
pob
lad
ore
sdel
areg
iónyal
aso
cied
adeng
ene
ral
.Es
tosco
sto
ssond
enom
inado
sex
tern
osy
aqu
enos
on
s
opo
rtado
sto
talm
ent
epo
raqu
el
losqu
elo
sgen
eran(G
arc
ía
,2011
b).

239
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

6
.3)P
roduc
tiv
idad
.
Segúnla RAE
,lap
rodu
cti
vidade
sunind
icado
rque m
idelacapa
cidadog
radode
p
rodu
cciónpo
run
idaddet
raba
jo,supe
rf
ic
iedet
ier
racu
l
tivada
,equ
ipoindu
str
ia
l,e
tc. En
e
steca
so,in
tere
sacomo med
idadep
rodu
cciónpo
run
idaddesupe
rf
ic
ie,ten
iendocomo
h
ipó
tes
isquelap
rodu
ct
iv
idadd
i
fie
reenfun
cióndelate
cno
log
íau
ti
l
izada
.
Pa
ra e
ste aná
l
isi
s,set
raba
jóconlo
s da
tos ob
ten
ido
s de
l Cen
so de 1998
,cu
yos
va
lore
snoson mu
ydi
feren
tesalo
squere
levóe
lCen
sode
l2005
. Tomandolo
scua
tro
cu
l
tivo
s má
simpo
rtan
tesdeLaP
lata(
lechuga
,esp
ina
ca,toma
teyp
imien
to)169,seob
tienela
p
rodu
cti
vidadpo
rhe
ctá
reacomoe
lco
cien
teen
trelap
rodu
cciónylasupe
rf
ic
ieimp
lan
tada
(Ve
rCuad
roN
º10
).

Cuadro N
º10. Superf
ic
ieimplan
tada
,produc
ción y p
roduc
tiv
idadpa
ralo
s cua
tro cu
l
tivos p
rin
cipa
les dela
ac
tiv
idadhor
tíco
lap
latense
,año1998.
Sup.Impl
antada(h a) P rodu
cción(Tn ) P
rodu
ctividad(Tn
/ha)
1998 Bajo Bajo Bajo
Acampo Acampo Acampo Di
ferenc
ia
Cubie r
ta Cubie r
ta Cubierta
Lechuga 522,0 94,3 4.825,1 1 .636 ,5 9,2 17,4 1,9
Esp
inaca 71,2 58,6 518,3 641,7 7,3 10,9 1,5
P
imiento 29,5 60,1 398,5 3
.304 ,5 13,
5 55,0 4,1
Tom a
te 242,5 245 ,4 12 .209
,5 23 .756,6 50,
4 96,8 1,9
Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iaenbaseada
tosde
lCen
soHo
rt
íco
la1998de
lCin
turónVe
rdede
lGranBuenosA
ires
.

Lo
sda
tosre
velanquelap
rodu
cti
vidadcone
linve
rná
culoe
sdeca
sie
ldob
lepa
rala
le
chugaytoma
te,cuad
rip
l
icalap
rodu
cciónene
lca
sode
lpim
ien
toysein
cremen
taun50%
ene
spina
ca.
Va
ria
s ob
serva
cione
s ame
ri
tan e
sto
s núme
ros
. Po
r un lado
, que set
rata de un
p
romed
iogene
ralmen
tenoe
xac
to,po
rcuan
toe
len
cue
stadopo
rlogene
ralsube
stimala
in
forma
ciónp
rodu
ct
ivaquelet
ran
smi
tea
lcen
sis
ta.
Segundo
, not
iene e
lmi
smore
sul
tado e
conóm
ico e
l he
cho quelate
cno
log
ía de
l
in
verná
culodup
l
iquelap
rodu
ccióndelale
chugaqu
elade
ltoma
te.C
laroe
stáquepo
rva
lor
un
i
tar
io,e
lefe
ctosob
ree
staú
l
timaho
rta
l
izae
ssign
i
fica
tivamen
te ma
yor
.
Unacue
stióndeg
ranimpo
rtan
ciae
squelap
rodu
ctiv
idada
sí med
ida
,ha
cere
feren
cia
a la p
rodu
cción de una de
term
inada e
spe
cie ho
rt
íco
la po
r hec
tárea imp
lan
tada
,

169
L
aim
por
tan
ciar
adi
caenqu
een
trel
oscu
atrocu
lt
ivo
ssum
ane
l90%d
elas
upe
rf
ici
eim
plan
tad
aba
jo
i
nve
rná
cul
oenL
aPl
ata
,segúne
lCHFBA
’05
.

240
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

de
ses
timandolaun
idaddet
iempo
.Esfá
ci
ldeimag
ina
rquelate
cno
log
íade
lin
verná
culo
po
sib
i
li
tanosó
louna ma
yorp
rodu
cciónpo
rci
cloy po
run
idaddesupe
rf
ic
ie,s
inoquee
lci
clo
comp
letode
lcu
l
tivo(des
iemb
ra-p
lan
tac
iónaco
sec
ha)serea
l
izaen meno
stiempo
,yaque
ju
stamen
tee
state
cno
log
íabu
scap
rovee
rla
scond
ic
ione
sag
roc
l
imá
tica
s má
sce
rcana
sal
idea
ldecadacu
l
tivo
. Es
toú
l
timot
ienecomocon
secuen
cialapo
sib
i
lidaddeob
tene
r má
s
c
ic
lospo
run
idaddet
iempo
,comoa
sítamb
iéncu
l
tiva
renépo
casde
lañoo
tro
raimpo
sib
les
po
rla
scond
ic
ione
scl
imá
tica
s. Dee
sta mane
ra,una he
ctá
reaho
rt
íco
lapod
rátene
r má
so
meno
splan
tac
ione
s/co
secha
s(ypo
rende
,produ
cción)s
isep
rodu
ceonoba
jolate
cno
log
ía
de
lin
verná
culo
.Es po
rel
lo que e
l Cuad
ro N
º10(o má
spre
cisamen
te,la p
rodu
ct
iv
idad
re
sul
tan
te)ame
ri
taco
rre
ccione
s,v
íalain
corpo
rac
ióndelava
riab
let
iempo
.
En e
lca
so dela lechuga
,se puede e
stima
r en 4c
ic
losa
l año pa
ra e
lcu
l
ti
vo“a
campo
”,y6cuandosep
rodu
ce“ba
jocub
ier
ta”
.Cone
stanue
vain
forma
ción
,lap
rodu
ccióna
campodeunahe
ctá
readele
chugase
ríade9
,2Tnx4c
ic
los=36
,8Tn
/ha
/año
,mien
tra
s
queene
lca
sodeunahe
ctá
reaba
jocub
ier
ta,lap
rodu
cti
vidadse
ríade(17
,4Tnx6
)104
,4
Tn
/ha
/año
. La d
i
feren
cia má
sexa
cta de p
rodu
cti
vidad o
cas
ionada po
relu
so de e
sta
te
cno
log
íase
ríaen
ton
cesde2
,8ve
ces
.
Ene
lca
sodelaesp
inaca,e
lcu
l
tivoba
join
verná
culope
rmi
terea
l
iza
runc
ic
lo má
spo
r
año
,pa
sandode5(acampo
)a6
. Dee
sta mane
ra,la p
rodu
ct
iv
idadanua
lacampoe
sde
36
,5Tn
/ha
/año
,mien
tra
squeba
jocobe
rtu
rae
sde65
,4Tn
/ha
/año
,siendoe
staú
l
tima1
,8
ve
ces má
sprodu
ct
ivaquea
lai
rel
ibre
.
Ene
lca
sode
ltoma
te,s
ibiensepuedeu
ti
l
iza
rla m
ismap
lan
tapa
rato
dalacampaña
,
170
cone
linve
rná
culosesue
leu
ti
l
iza
relin
terp
lan
ting af
ine
sop
rin
cip
iosdeaño(po
rloque
no hab
ríacamb
ios enla p
rodu
cti
vidad
).Independ
ientemen
te de e
l
lo,y delo
s da
tos de
l
Cen
so,ho
ydíalap
rodu
ccióndetoma
teba
jocub
ier
taenLaP
latarondala
s180Tn
/ha(
con
p
ico
sde220Tn
/ha
)po
rloque má
squet
rip
l
ica
ríalap
rodu
cción“acampo
”.
E
lpim
ien
to,ad
i
feren
ciadela
sot
rast
rese
spe
cie
sre
stan
tes
,seloimp
lan
taunave
z
po
r año
.Sin emba
rgo
,la p
rodu
cti
vidad a
lcan
zada v
íalate
cno
log
ía de
linve
rná
culo
cuad
rip
l
icalap
rodu
cciónacampo
,segúne
l CHGBA
’98
. Enlaa
ctua
l
idad
,elrend
imien
to

170
E
stat
écn
icacon
sis
teenp
rodu
cirh
ast
ael7
ºra
ci
moyr
eal
iza
run
ain
terp
lan
tac
iónen
trel
asp
lan
tasv
ie
jas
cu
andoe
sta
svanpo
rel5o6
°ra
cim
o.E
lob
jet
ivod
ees
tem
ane
joe
sredu
cire
lco
stod
eman
ten
imi
ent
o po
ste
rio
r
a
l7ºr
acim
oqu
esu
eles
ers
ign
if
ica
tiv
amen
tesu
per
ior
.Enl
amay
orí
adel
osc
aso
s,ap
rov
ech
andol
aba
jaenl
os
p
rec
iosdu
ran
tee
stae
tap
a,e
lprodu
cto
rpi
erd
eunm
ínim
odet
iem
po,p
eros
ecom
pen
saa
lcon
tarconunap
lan
ta
f
uer
te
,jov
en,conu
nac
apa
cid
adp
rodu
ct
ivaim
por
tan
tecu
andol
adem
and
asev
uel
veain
crem
ent
ar.

241
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

p
romed
iodelareg
iónp
laten
seconlate
cno
log
íadelin
verná
culoe
sde90Tn
/ha,loqueca
si
sep
tup
l
icalap
rodu
cción“acampo
”.
Dee
sta mane
ra,lap
rodu
cti
vidadcompa
rada“acampo
”vs“
inve
rná
culo
”po
r un
idadde
t
iempo(1año
),queda
ríadelas
igu
ien
te mane
ra(Ve
rCuad
roN
º11
).

Cuadro N
º11
.Produc
tiv
idadpo
rsupe
rf
ic
ieypo
rañopa
ralo
scua
trocu
l
tivosp
rin
cipa
lesdelaac
t
ividadho
rt
íco
la
p
latense
.Año1998
.
Produ
ctiv
idad(
Tn/ha) C
ic
losxaño P
rodu
cti
vid ad( Tn
/ha/año)
1998 A Bajo A Bajo A Bajo
Di
ferenc
ia Di
ferenc
ia
campo Cub ier
ta campo Cubierta campo Cub ie r
ta
Lechuga 9,2 17,4 1,9 4 6 37
,0 104 ,1 2,8
Esp
inaca 7,3 10,9 1,5 5 6 36
,4 65, 7 1,8
P
imiento 13,
5 55,0 4,1 1 1 13
,5 55, 0 4,1
Tom a
te 50,
4 96,8 1,9 1-2 1-2 50
,4 96, 8 1,9
Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iaenbaseada
tosde
lCen
soHo
rt
íco
la1998de
lCin
turónVe
rdede
lGranBuenosA
ires
.

EnlaF
igu
ra N
º25seg
raf
icalap
rodu
ct
iv
idadentone
lada
spo
rhe
ctá
reaypo
raño
,en
LaP
latapa
rae
laño1998
.

F
igura Nº25
.Produ
ct
iv
idadpo
rsupe
rf
ic
ieypo
rañopa
raloscua
trocu
l
tivo
spr
inc
ipa
lesdelaac
t
ividadho
rt
íco
la
p
latense
.Año1998.

B
ajo
inv
ern
ácu
lo1998 B
ajo
inv
ern
acu
lo2010 Ac
ampo
160
150
,0
140

120
115
,0
104
,1
año

100 96
,8
89
,0 90
,0
/
/ha

80
Tn

65
,7
60
55
,0 50
,4
40 37
,0 36
,4
20
13
,5
0
L
echu
ga E
spin
aca P
imi
ento Tom
ate
Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iaenbaseada
tosde
lCen
soHo
rt
íco
la1998de
lCin
turónVe
rdede
lGranBuenosA
ires
.

La ma
yorp
rodu
ct
iv
idad a
lcan
zada ba
jolate
cno
log
ía de
linve
rná
culo se debe
, en
s
ínte
sis
,a:
 La ma
yorp
rodu
cciónpo
rci
clodecu
l
tivo
;
 E
l ma
yornúme
roodu
rac
iónde
/lc
ic
lo/spo
run
idaddet
iempo(año
);

242
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

 Yunte
rce
rcau
salnoe
xpl
ic
itado
,eslaredu
cciónde
lpo
rcen
tajedede
sca
rte
enco
secha
,deb
idoala
s me
jore
scond
ic
ione
sag
roe
cológ
ica
sgene
rada
s,que
pe
rmi
te e
xpre
sar enfo
rma má
sef
ic
ien
te e
l po
ten
cial gené
tico dela
s
ho
rta
l
iza
s(S
imona
tto
,2000
:29
).
La ma
yorp
rodu
cti
vidadquepo
sib
i
li
talate
cno
log
ía de
linve
rná
culoe
fic
ien
tizaun med
io
dep
rodu
cción mu
yco
sto
sodelareg
ión
,comoe
slat
ier
ra(Ve
r Cap
ítu
lo V
II
)alu
sar
loen
fo
rma má
sin
ten
siva
.
Lap
rodu
ct
iv
idade
s,po
rsupue
sto
,unadela
scau
sasd
ire
cta
sde
lap
rodu
cción
.

6
.4)P
roducc
ión
.
Lap
rodu
cciónsevea
fec
tadapo
res
tefue
rtein
cremen
tedelap
rodu
cti
vidad
,tan
topo
r
un
idaddesupe
rf
ic
iecomodet
iempo
.Ys
ibiene
sta ma
yorp
rodu
cciónnofuee
limpu
lso
rde
e
state
cno
log
ía,s
ílepe
rmi
tióa
lprodu
cto
rredu
cirlo
sco
sto
sun
i
tar
ios
, me
rcedalad
i
luc
ión
delo
ssign
i
fica
tivamen
te ma
yore
sco
sto
sdep
rodu
cciónquee
state
cno
log
íaimp
l
ica
.
O
tra dela
sva
riab
les que a
soc
iada
salinve
rná
culo repe
rcu
ten po
si
ti
vamen
te enla
p
rodu
cción e
slasegu
ridad deco
secha
. La
scond
ic
ione
spró
xima
s aloidea
l en quese
cu
l
tivaha
cenque
losr
iesgo
scl
imá
tico
syb
io
lóg
ico
sseredu
zcan171.
Lop
rime
roquesepuedecon
clu
irdelo
sda
tosob
tenido
sdela Cuad
ro N
º12e
sque
,a
pe
sar de habe
rseredu
cidola supe
rf
ic
ie ho
rt
í la172 un 28% en
co tre 1998 y e
l 2005
,la
p
rodu
cciónenLaP
latase man
tuvo
.Ye
sosee
xpl
ica enba
sea
lin
cremen
todelasupe
rf
ic
ie
ba
jocub
ier
ta,cu
ya ma
yorp
rodu
cti
vidadpe
rmi
tee
sto
sva
lore
s.

171
C
laroe
stáqu
e,e
stes
is
tem
aprodu
ct
ivopo
seem
árg
ene
smen
ore
sdem
ani
obr
a,po
rcu
ant
ounm
ane
joe
rró
neo
g
ene
rar
ámu
cho
smay
ore
sprob
lem
asqu
elo
ssi
stem
asm
eno
sin
ten
siv
osenc
api
ta
l.
172
E
sto
sva
lor
esd
if
ier
enal
osqu
eseen
cuen
tranenl
osCu
adro
sNº5y6yenl
asF
igu
rasN
º24y25
,po
rcu
ant
o
qu
eaqu
íloqu
esee
stám
idi
endoe
slas
upe
rf
ic
ieho
rt
íco
la
,esd
eci
r,e
lár
ead
elaqu
int
ade
st
inad
aal
aprodu
cci
ón
h
ort
íco
la
.

243
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Cuad
ro N
º12. Supe
rf
ic
ieho
rt
íco
layp
roduc
ciónacampoyba
join
verná
culocompa
radaen
trelo
saños1998y
2005
.LaPla
ta.
1998 2005 ∆%98
-05

Sup
.hor
tíco
laP
roduc
ción Sup
.hor
tíco
laP
roduc
ción ∆ ∆
(h
as) (Tn
) (h
as) (Tn
) Sup
erf
ic
ie P
rodu
cción
3665 75
.079 2645 76
.698
To
tal -27
,83% +2
,16%
100% 100% 100% 100%
A 3237 40
.337 1869 29
.552
-42
,26% -26
,74%
c
ampo 88
,3% 53
,7% 70
,7% 38
,5%
B
ajo 428 34
.742 775 47
.146
+81
,07% +35
,70%
Cub
ier
ta 11
,7% 46
,3% 29
,3% 61
,5%
Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iaenbaseada
tosde
lCHBA
’98
,CH
BA’01yCHFBA
’05
.

Po
rot
rolado
, se ad
vie
rte una ma
yorp
rodu
ct
iv
idad to
tal po
r supe
rf
ic
ie ho
rt
íco
la,
pa
sandode20
,5Tn
/haen1998a28
,8Tn
/hapa
rae
l2005
.Es
toe
xpl
ica
ríacomouna meno
r
supe
rf
ic
ieho
rt
íco
la-1000he
ctá
rea
s meno
s-noimp
licauna me
rmaenlap
rodu
cción
. En
todoe
laño2005
,unahe
ctá
reaho
rt
íco
laacampop
rodu
jo60
,8Tn
,mien
tra
squeacampo
apena
s16Tn
.Esde
cir
,lap
rodu
cciónca
sisecuad
rip
l
icapo
rhe
ctá
reaho
rt
íco
la.
A
sí,late
cno
log
íaba
joinve
rná
culopa
saase
rre
spon
sab
lede
l61
,5%delap
rodu
cción
,
ape
sardecub
ri
r meno
sde
l30%de
lasupe
rf
ic
iehor
tíco
la.

6
.5)Re
lac
ióncos
to/
ing
reso
.
Laadop
cióndeunate
cno
log
íase
rápo
sib
lenosó
locuandoe
l
lare
sul
teté
cni
camen
te
po
sib
leyf
inan
cie
ramen
tefa
ct
ib
le:debese
r(ca
sicond
ic
ións
inequanon
)económ
icamen
te
(má
s)ren
tab
le. Late
cno
log
ía mod
i
ficatan
to e
lre
sul
tadof
ís
ico(p
rodu
cción
) como a

tamb
iénlare
lac
iónen
trelo
s med
iosdep
rodu
cciónylafue
rzadet
raba
jo. Gu
iarálade
cis
ión
deadop
ciónnosó
lounate
cno
log
íae
fica
z(té
cni
camen
te)
,sinoquep
rima
ráaque
l
laquesea
e
fi
cien
te(e
conóm
icamen
te)(C
fr
.Ca
stro&Le
ssa
,1981
:122
).
E
lco
stodep
rodu
cciónpo
rhe
ctá
reaba
join
verná
culoe
s,s
inn
ingunaduda
, ma
yorque
la p
rodu
cciónrea
l
izada“a campo
”. No só
lo po
rla a
l
tain
vers
iónin
ic
ia
l ne
cesa
ria
,el
man
ten
imien
toyamo
rt
iza
ciónde
lcap
i
talf
i
jo,s
ino quetamb
iényp
rin
cipa
lmen
tepo
rlo
sal
tos
co
sto
sva
riab
les
.Bá
sicamen
te,laa
l
tademandayde
penden
ciadein
sumo
s(ensu ma
yor
ía
impo
rtado
sypo
rende
,do
lar
izado
s)ha
cequelane
ces
idaddef
inan
ciam
ien
tocon
stan
tesea
mu
yal
ta,yaun ma
yort
raslade
valua
ciónde
l2002 endondee
ldó
larpa
sóat
rip
l
ica
rsuva
lor
enpo
cos me
ses
.
S
inemba
rgo
,tre
sven
taja
s mue
stranquee
state
cno
log
íaimpa
ctópo
si
ti
vamen
teenla
ren
tab
i
l :i
idad )ca
l
idaddep
rodu
cto(
loqueimp
l
icanosó
loun me
jorp
rec
iov
s.unaho
rta
l
iza
“acampo
”,s
inoqueademá
spo
sib
i
li
talacon
cre
cióndelaven
tade
lprodu
cto
,nos
iemp
re

244
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

ga
ran
ti
zadaenun me
rcados
iemp
rece
rcanoalasa
tura
ción
),i
i
)sob
rep
rec
iospo
rofe
rtaen
pe
ríodo
sdeba
jap
rodu
ccióny
,pr
inc
ipa
lmen
te,i
i
i)una ma
yorc
ircu
lac
ióndecap
i
talyu
so

sef
ic
ien
tedelo
s med
iosdep
rodu
cción
,yaquelo
smi
smo
snosese
sgana
lpe
ríodo
e
sti
vals
inoquesepuedep
rodu
cirtodoe
laño
;iv
)unap
rodu
ct
iv
idadquepe
rmi
ted
i
lui
rlo
s
ma
yore
sco
sto
sto
tale
sapo
rtandoa
l me
rcadounp
rodu
ctode“ca
l
idad
”ap
rec
iosd
i
fíc
i
lmen
te
compe
ti
t
ivo
spa
rae
lre
stode
lÁrea Ho
rt
íco
la Bonae
ren
se,y má
saun
,pa
rala
sreg
ione
s
173
e
xtra
-bonae
ren
ses
,la
scua
lespo
seenuns
ign
i
fica
tivoco
stodet
ran
spo
rte .
E
sta
s cua
tro va
riab
les que apo
rta e
lin
verná
culo(ma
yore
spre
cio
s ya sea po
r su
ca
l
idadsupe
rio
rcomopo
rlao
fer
ta“
fue
radee
sta
ción
”, ma
yorpo
sib
i
lidaddecon
cre
ciónde
laven
tapo
rca
l
idad
, ma
yorc
ircu
lac
iónye
fic
ien
ci
aene
lusode
lcap
i
tal
,yco
sto
sun
i
tar
ios
meno
res po
rla p
rodu
ct
iv
idadre
sul
tan
te) pueden o no da
rse s
imu
l
táneamen
te. Veamo
s
a
lguno
sca
sosa
ctua
lesyrea
les de aná
l
isi
seconóm
ico
scompa
rado
sde p
rodu
ccione
sa
campo y ba
join
verná
culo
, con co
sto
s un
i
tar
ios(po
r bu
l
to)yp
rec
iosd
isím
i
les
. Ca
si
inde
fec
t
iblemen
te,la ma
yorren
tab
i
lidadre
caeenl
aprodu
cciónba
jocub
ier
ta(Ve
r Cuad
ro
N
º13
):

Cuad
ro Nº13
. Aná
l
isiseconóm
icoencu
lt
ivosdele
chugayesp
inac
aenLaP
lata(ba
joinve
rnácu
lo)y Rosa
rio(a
campo)
.
LaPl
ata Ros
ario LaPl
ata Ros
ario
(
inverná
culo
) ( acampo) (
inverná
culo) ( acampo)
Horta
liza Lechugaman
teco
sa Esp
ina
ca
S
i s
tem a imp lan
tac
ión P
lan
tín SD SD SD
Manod eob r a M
edi
ero M
edi
ero M
edi
ero M
edi
ero
T
ipod eriego Go
teo A
spe
rs
ión Go
teo A
spe
rs
ión
Pesopo rbu lto 7 8 5 6
Rendim iento(bl/h
a) 2
.500 1
.250 2
.400 1
.300
Prec
iobu lto 6
,3 6
,8 7
,0 6
,0
Ingresob ruto 15
.750 8
.500 16
.800 8
.000
Margenb ruto 5
.103 2
.092 6
.867 2
.035
IngresoNe to 2
.711 1
.248 3
.678 1
.360
Costoxbu lto($/bl
) 5
,1 5
,8 5
,5 5
,0
Fuen
te:Fe
rra
ttoe
tal,2010
.

Tan
toene
lca
sodelalechugacomoenlae
spina
caseob
servaunap
rodu
cti
vidadque
d
i
luyelo
s ma
yore
sco
sto
sdep
rodu
cción
. Ene
lca
so delalechuga
,sib
iene
lpre
ciode
l

173
Po
rsu
pue
sto
,qu
eene
stad
ilu
ciónd
eco
sto
sex
is
teun
amuyfu
ert
eex
plo
tac
iónd
elam
anod
eob
ra,y
ase
a
ex
tern
acom
olad
elam
ism
afam
il
iad
elp
rodu
cto
r(V
erC
apí
tul
oV)
.

245
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

bu
l
to dela ho
rta
l
iza dein
verná
culo e
s meno
r,e
s dob
lemen
tecompen
sadotan
to po
rel
ma
yor ma
rgenpo
rbu
l
to($1
,2enLaP
latay$1enRosa
rio
),comoa
sítamb
iénpo
relnúme
ro
debu
l
tosto
tale
s.
Ene
lca
sodelaesp
inaca,s
ibiene
lco
stopo
rbu
l
toe
s ma
yorba
join
verná
cu
loquea
campo
,el ma
yor ma
rgenpo
rca
jóna
lcan
zado me
rceda
l me
jorp
rec
io,yp
rin
cipa
lmen
tee
l
ma
yornúme
rodebu
l
tosleo
torgaalap
rodu
cciónbajoin
verná
culoven
taja
seconóm
ica
s
e
viden
tes
.

Ens
ínte
sis
,la e
stra
teg
ia de adop
ción de
linve
rná
culoten
íacomo ob
jeto o gu
íala

squedaded
ife
renc
iarse. Dea
cue
rdoa M
ichae
l Po
rte
r,unaemp
resase“d
i
feren
cia
"de
su
scompe
t
ido
ress
ipuedese
rún
icaena
lgova
l
ioso pa
ralo
scomp
rado
res(Ju
sto&Pa
rra
,
2004
).Lad
i
feren
cia
cióndela
sho
rta
l
iza
sba
join
verná
culoenca
l
idad
,pe
ríododeo
fer
ta,
p
rodu
cción
,ve
loc
idaddec
ircu
lac
ión
,ef
ic
ien
teu
so delo
s med
iosdep
rodu
cciónyco
stopo
r
un
idadlog
raob
tene
runde
sempeñosupe
rio
r.E
stoe
s,sel
legaavende
r má
saunp
rec
io
dado
,conta
lve
zco
sto
simpo
sib
les
”pa
ralap
rodu
cción“acampo
”,ob
iensob
rep
rec
iosan
te
po
run
idaddepe
so.
E
sta d
i
feren
cia
ción
, pe
rmi
ti
ría nola a
cumu
lac
ión(a
l meno
s enlo
s’90
), pe
ros
íla
po
sib
i
lidad de pe
rsi
sten
cia en e
l se
cto
r p
rodu
cti
vo ho
rt
íco
la. Po
st-2002
, re
sul
tar
ía
ind
ispen
sab
lepa
ralae
xpan
siónan
ive
lqu
intayre
g
iona
l
. Ye
stae
xpan
siónt
rae
ríacon
sigo
camb
iosene
laba
ste
cim
ien
tode
lpr
inc
ipa
l me
rcadode
lpa
ís(GBA
).

7
. ELIMPACTO DE LA EVOLUC
IÓN PRODUCT
IVA DE LA PLATA EN EL
ABASTEC
IMIENTODELPR
INC
IPAL MERCADODELPA
ÍS.

A
lana
l
iza
rlad
ist
ribu
cióngeog
ráf
icadelapob
lacióna
rgen
t
ina
,seob
servaque má
sde
la m
i
taddela m
ismasecon
cen
traent
resp
rov
inc
ia
s(Bueno
sAi
res
, Có
rdobaySan
taFe
),
m
ien
tra
squeBueno
sAi
resso
laag
lut
inae
l39%
.La impo
rtan
ciadee
staú
l
timap
rov
inc
iase
po
ten
cia
,yaquee
l63%desupob
lac
iónseag
rupaen24pa
rt
ido
squerodeanala C
iudad
de Bueno
s A
ire
s. Ambo
sespa
cio
s fo
rman e
l G
ran Bueno
s A
ire
s (GBA
),p
rin
cipa
l
ag
lome
radou
rbanoy me
rcadode
lpa
ís.
Ene
lpe
ríodoba
joe
stud
io,lapob
lac
iónde
l GBApasóde10
.934
.727 m
i
llone
sen1991
(Cen
so Na
ciona
ldePob
lac
ión
, Hoga
resyV
iv
ienda
s1991-CNPH
yV1991
-)
,11
.414
.422en
2001(CNPH
yV de 2001
),l
legando ha
stalo
s 12
.801
.364 según e
l Cen
so Na
ciona
l de
Pob
lac
ión
, Hoga
resyV
iv
ienda
sde
l2010(CNPH
yVde2010
).E
l
loimp
l
icaca
siunte
rciode

246
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

174 2
la pob
lac
ión de
l pa
ís , en apena
s 3800
km (un 0
,14% dela supe
rf
ic
ie de
lte
rr
ito
rio
na
ciona
l)
.Es
tepa
tróndemog
ráf
icoe
shi
stó
ricoenlaA
rgen
t
ina(Ve
r MapaN
º10
).

MapaN
º10
. Pob
lac
iónan
ive
lprov
inc
ial
,de
sag
regadapa
ralar
egiónde
lGranBuenosA
ire
s.Año2010
.

Ju
juy
Formosa
611
.888
486.559
Tucum án S
anFernando
Sa
lta M
is
iones
1
.448.200 163
.462
1
.079.051 965
.522
Chaco
C
a t
am a
rca San
tiago
334
.568 d e
l 984.446
Es
t e
ro
Corr
ien
tes
804.457 S anta M a
lvinas
LaRio
ja 930
.991
Fe A
r gent
inas
289
.983 3.000.701 321.833
SanJuan Ti
gre
620.023 Córdoba 380
.709
Ent
re
3
.066.801 JoséC
.Paz
San R
íos
263
.094
Lui
s 1
.158
.147 S
anIs
idro
291
.608
Mendoza367.933
1
.579.651
San S
an Mart
in V
icent
eLópez
Buenos 270
.929
Miguel 422
.830
L
aPampa A
ires
281.120
299
.294 13
.827
.203 Mor
eno C
iudadd e
Neuquén 462
.242 Bs
.A s. Lanús
Mo
rón
474.155 2
.891.082 453.500
319
.934
R
íoNegro Me
rlo
L
aM a
tanz
a A
v e
ll
aneda
552
.822 524
.207
1.772
.130 340
.985
Qu
ilmes
Lom a
sde
580
.829
Zamora
613
.192
Chubut Be
raz
ategu
i
413
.237 Ezei
za A
.Brown 320
.224
160.219 555
.731 F
.Vare
la
423
.992

E
.E ch
ever
ría
S
an t
aCruz 298
.814
196
.958

T
ier
radel
Fuego
101
.079

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iaenbaseaCNPH
yVde2010yh
ttp
://200
.51
.91
.231
/cen
so2010
/.

174
Enr
eal
idad
,al
can
zaysu
per
aelt
erc
iod
elap
obl
ac
iónt
ota
l,y
aqu
eelr
elev
ami
ent
oex
cluy
ede
lGr
anBu
eno
s
A
ire
sap
art
ido
sdel
ate
rce
rycu
art
aco
ron
acuy
a pob
lac
ióne
sab
ast
eci
dapo
rel AHBeng
ene
ralyL
aPl
ataen
p
art
icu
lar
,ta
lcom
oelm
ism
opa
rt
idoc
api
tald
elap
rov
inc
iad
eBu
eno
sAi
res
.Con
cre
tam
ent
e,s
isei
nco
rpo
ral
a
pob
lac
iónp
lat
ens
e(649
.613h
abi
tan
tes
,segú
nCen
so2010
),s
ell
egaa
l33
,5%d
elapob
lac
iónt
ota
l.

247
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

S
ibien e
l nuevo mode
lo p
rodu
cti
vo ho
rt
íco
la ylare
con
figu
rac
iónreg
iona
l se
rán
de
sar
rol
lada
s en e
l Cap
ítu
lo IX
, pa
rte de su
s cau
sale
s(la
s va
ria
cione
s en e
l
ap
rov
is
ionam
ien
todeho
rta
l
iza
s)seade
lan
tanycomen
tanaqu
í.
La con
forma
ción de
lCin
turón Ve
rde Bonae
ren
se(a
ctua
l AHB
) se con
sti
tuye a
med
iado
s de
lsig
lo pa
sado
,siendore
spon
sab
le e
ste e
spa
ciocon
tinuoyhomogéneo de
l
ap
rov
is
ionam
ien
todeho
rta
l
iza
sfre
sca
sal GBA
. Debidoasufo
rmadep
rodu
cciónacampo
,
la o
fer
tasese
sgaba p
rác
ticamen
te ala e
sta
ción e
st
iva
l
. Su
ced
ía que ha
ce 50 año
s,e
l
t
ran
spo
rteylo
scam
ino
seranrud
imen
tar
ios
,loquegene
rabalaimpo
sib
i
lidaddel
lega
ralo
s
me
rcado
sdeBueno
sAi
resconbuenaca
l
idad
. Con
catenadoae
sto
,lap
rodu
cciónho
rt
íco
la
come
rcia
lde
lpa
íssec
ircun
scr
ibíaa
l AHByo
tro
scin
turone
sve
rde
scomoe
lde Ro
sar
ioy
San
taFe
.Todoe
l
loimp
l
icabanosó
loba
jacompe
tenc
ia“e
xte
rna
”,s
inoquep
rin
cip
lamen
te
impo
rtan
tes
lap
soss
in me
rcade
ríaf
res
ca(S
imona
tto
,2000
:25
).
Con e
ltran
scu
rso de
ltiempo
,la
s me
jora
s en e
ltran
spo
rte y ma
yore
s/nue
vas
e
xigen
cia
sdelo
s me
rcado
sgene
raronlaapa
ric
ióndezona
sho
rt
íco
lase
spe
cia
l
izada
syaun
dec
intu
rone
sve
rde
s,qu
iéne
sapa
rec
íanene
l me
rcadode
l GBAconho
rta
l
iza
sfre
sca
sde
con
tra
-es
tac
ión(
losp
rime
ros
)ob
ienenpe
ríodo
sdep
rim
ic
iaoconho
rta
l
iza
sta
rdía
s(lo
s
segundo
s).
A
sí,enlo
spr
ime
rosañosde1990 e
l mode
lodeaba
ste
cim
ien
todeho
rta
l
iza
sfre
sca
s
seca
rac
ter
izabapo
runv
ie
joc
intu
rónve
rdequero
deabaalac
iudad(AHB
)endondeya
p
reva
lec
ía La P
lata
.Alp
rodu
cir ho
rta
l
iza
spr
inc
ipa
lmen
te a campo
,la
s cond
ic
ione
s
c
l
imá
ti
cas de
term
inaban un pe
ríodo de o
fer
talo
cal que sel
imi
tabafue
rtemen
te ala
s
ho
rta
l
iza
s de e
sta
ción
. E
l re
sto dela
s ho
rta
l
iza
spro
ven
ían de reg
ione
s ho
rt
íco
las
e
spe
cia
l
izada
s,e
xten
siva
s, y aun de c
intu
rone
s ve
rde
s con cond
ic
ione
s ag
roe
cológ
ica
s
e
spe
cia
les175.
Avan
zadoyaladécadade1990lac
ris
ise
conóm
icade
lpa
ís,sumadoalae
xpan
sió
n
delao
fer
tadeho
rta
l
izastan
todeo
tra
szona
sprodu
cti
vas(p
rin
cipa
lmen
teSa
l
tay No
rtede
Co
rr
ien
tes
)jun
toala ma
yorp
rodu
cciónlo
cal
,enun ma
rcodere
tra
cciónde sumo176
lcon

175
M
ard
elP
lat
a ys
uprodu
cci
ónen v
eran
osm
ásf
res
cosd
ele
chug
a,e
s une
jem
ploc
laro
,com
oel
ap
rov
is
ion
ami
ent
ode
lmi
smop
rodu
ctop
orp
art
edeS
ant
aFeyS
ant
iag
ode
lEs
terodu
ran
tee
lin
vie
rno
.
176
“Enl
osú
lt
imo
str
esl
ust
ros
,elcon
sum
ope
rcáp
it
adef
rut
asyh
ort
al
iza
shab
ríab
ajadod
eap
rox
imad
amen
te
250k
g/añ
oa180k
g/añ
o”(Gu
tmane
tal
,1987
,enB
enen
ciae
tal
,200
9:16
).Enl
aac
tua
lid
ad,s
egúne
l“P
land
e
C
omp
eti
tiv
idadC
ong
lom
eradoHo
rt
íco
lad
elap
rov
inci
adeS
ant
iag
ode
lEs
tero
”elcon
sum
ona
cion
alp
rom
edi
o
d
eho
rta
li
zase
sde80k
gpo
rhab
itan
tepo
rañ
o,d
elo
scu
ale
s50co
rre
spon
denal
apap
a,12a
ltom
ate
,10al
a
c
ebo
llay8a
lre
sto
.

248
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

gene
raronunasob
rep
rodu
cción
,pro
fund
izandoe
lyat
rad
ic
iona
l me
rcadoho
rt
íco
laine
stab
le
(Benen
cia
, Qua
ran
ta, & Sou
za Ca
sad
inho
,2009
:16
).E
stac
ris
isimpu
lsólagene
rac
iónde
d
is
tin
tase
stra
teg
ias enlo
sprodu
cto
res ho
rt
íco
las, que d
ieron como re
sul
tado
sla
re
con
figu
rac
iónde
lCin
turónBonae
ren
seye
laugep
laten
se.
LaP
latasede
sta
cópo
rsue
stra
teg
iade
inco
rpo
raciónde
lin
verná
culoenbú
squedade
d
i
feren
cia
ciónp
rodu
ct
iva
.Es
tate
cno
log
íalepo
sibi
l
itaalareg
iónnosó
lounae
xpan
sión
cuan
ti
tat
ivadelap
rodu
cción
,sinoquep
rin
cipa
lme
nteunad
i
feren
cia
cióncua
l
ita
ti
va.
De e
sta mane
ra, La P
latalog
ra amp
l
iar enlasegunda m
itad delo
s año
s‘90su
in
ciden
cia en e
l aba
ste
cim
ien
to de
l GBA
, no só
lo po
r su ma
yorp
rodu
cción
,sino que
p
rin
cipa
lmen
tepo
runao
fer
tade ma
yorca
l
idadyen épo
casde meno
rofe
rtaene
l me
rcado
(épo
cas de p
rim
ic
ia y ta
rdía
s). E
sta e
stra
teg
ia mue
st
ra p
rin
cipa
lmen
te una ma
tr
iz
re
sis
ten
cia
l
,po
rcuan
toe
lpropó
si
tobu
scadoe
ral
ogra
ryanolapo
sib
i
lidaddea
cumu
lar
,
s
inodepode
rpe
rsi
sti
r,con
sigu
iendoquela
sho
rta
liza
s(m
ínimamen
te)sevendan
,yaun
p
rec
ioquele
spe
rmi
taa
losp
rodu
cto
resrep
rodu
cirse
.
Ta
sla de
valua
ción de 2002 (ve
r Ga
rcía y Keba
t, 2008
) La P
lata p
rofund
iza su
e
stra
teg
iadeadop
ciónde
lin
verná
culo
,in
cremen
tandoen
tree
l2001ye
l2005en má
sde
300ha
ssusupe
rf
ic
ieba
jocub
ier
ta. Ene
lre
stodelo
scin
turone
sve
rdesde
lpa
ís,le
josde
in
cremen
tarobu
sca
rdi
feren
cia
rsup
rodu
cción
,seen
con
tra
ríanens
i
tua
cióndere
tra
cción
p
rodu
cti
va,po
r mo
tivo
squeana
l
iza
remo
s má
sade
lante
.
La con
jun
ción en
trelaredu
cción dela o
fer
ta g
lobalt
rasla c
ris
is yla
s me
jora
s
e
conóm
ica
sgene
róunap
res
iónv
íalademandaqueset
radu
joenbueno
spre
cio
sha
sta
p
rác
ticamen
telaa
ctua
l
idad
. Cone
stee
stímu
lo,laexpan
siónde
linve
rná
culoenLa P
lata
adqu
iereunfo
rt
ís
imoc
rec
imien l2010,po
toyaene sib
i
li
tándo
lea
cen
tua
rsuaba
ste
cim
ien
to
a
l GBAenlae
sta
cióne
sti
val
,ene
lapo
rtedeho
rta
l
iza
sdu
ran
teépo
castemp
rana
syta
rdía
s,
como a
sítamb
ién en momen
tos an
tesd
i
fíc
i
les de p
rodu
cir(en can
tidad y
/o ca
l
idad
)
(e
jemp
lo,le
chugaenpe
ríodo
sde mu
yal
tasoba
jastempe
ratu
ras
). Pa
rale
lamen
te,d
icho
vo
lumen
,ca
l
idadype
ríododeo
fer
talepe
rmi
tel
imi
tarse
riamen
teyha
staimped
ire
ling
reso
deo
tro
saba
ste
cedo
resdelareg
ión
,alave
zdee
xpand
iraún má
ssup
rodu
cciónao
tra
s
zona
sex
tra
-bonae
ren
ses
.
S
inemba
rgo
,sede
scub
requee
lvo
lumeno
fer
tadoen e
l me
rcadodeBueno
sAi
resde
a
lguna
s ho
rta
l
iza
sex
tra
reg
ión en de
term
inado momento de
l año-
le
jos del
imi
tarse
- se
in
cremen
tan
.

249
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Ta
lese
lcre
cim
ien
top
laten
se,quesuimpa
ctoenelaba
ste
cim
ien
tode
l me
rcadode
l
GBAt
ieneine
vi
tab
les con
secuen
cia
s en o
tra
sreg
ione
s ho
rt
íco
las
. Lain
ciden
cia dela
e
volu
ciónp
laten
see
sdi
sím
i
l,segúne
l“t
ipodehor
ticu
l
tura
”ye
lcu
l
tivoencue
stión
.

Ene
lca
sodereg
ionesespec
ial
izadasenp
imien
toytoma
te,comoe
l NOA(Sa
l
tay
Ju
juy
)y NEA(NOde Co
rr
ien
tes
),supe
ríododeo
fer
taa
l me
rcadobonae
ren
sesehav
is
to
redu
cido
. An
tesdelafue
rtee
xpan
siónde
lin
verná
culo
,el AHB(ypo
rsupue
sto
,La P
lata
)
aba
ste
cíaconambo
sprodu
cto
sal GBAen“e
sta
ción
”,e
sde
cir
,du
ran
te Ene
roha
sta Ab
ri
l.
A
sí, de
l pe
ríodo de con
trae
sta
ción yta
rdío se o
cupaba e
l NOA
, en
tre Ma
yo y Ago
sto
m
ien
tra
squee
lot
rosegmen
todecon
trae
sta
ciónypr
imi
cia(en
tre Ago
stoy D
ic
iemb
re)e
ra
cub
ier
topo
r Co
rr
ien
tes
,Late
cno
log
íade
linve
rná
culolepe
rmi
teaLa P
lataunao
fer
taen
can
tidad
,ca
l
idadyco
stocapa
zdecompe
ti
rag
res
ivamen
te,a
van
zando en
treunoydo
s
me
ses encada uno delo
s pe
ríodo
s quel
imi
tan a
l per
íodo de“e
sta
ción
”, quedando e
l
aba
ste
cim
ien
todetoma
tedelas
igu
ien
te mane
ra(VerF
igu
raN
º26
):

F
igu
raN
º26
. Abas
tec
imien
todetoma
tea
l GBA
,desdeLaP
lata
,NOAyNEA
.Año2010
.
Vo
l
.Of
ert
ado o
fer
taabund
ante o
fer
tar
egul
ar abund
ante
En
e Feb M ar Abr M
ay Jun Ju
l A go Sep O
ct Nov Dic
LaP
lat
a
NOA
NEA
Ho
rta
l
izasde H. Ho
rta
l
izasde H
. H
.d e
E
sta
cion
al
idad
est
ación t
ard
ías con
traes
tac
ión p
rim
ic
ias est
.
Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia.

E
lpe
ríododeaba
ste
cim
ien
toe
xtra
-reg
iona
lsehavi
storedu
cidop
rog
res
ivamen
tecon
e
l de
sar
rol
lo dela ho
rt
icu
l
tura ba
jocub
ier
ta enLa P
lata
, aunque no a
sísuvo
lumen
.El
aná
l
isi
s dela e
volu
ciónre
lat
iva de
ling
reso detoma
te(p
rodu
cto de e
xce
len
cia dela
s
reg
ione
sho
rt
íco
lase
spe
cia
l
izada
s)a
l MCBAene
ltran
scu
rsode
ltiempope
rmi
ti
rád
i
luc
ida
r
e
stefenómeno(Ve
rFigu
ras 27a y 27b
). En e
l año 1996
, unaredu
cidain
ciden
cia de
l
in
verná
culo p
laten
se ha
cía que Bueno
sAi
res só
lo pa
r
tic
ipa
ra con e
l 27% de
ltoma
te
come
rcia
l
izadoene
l MCBA
.Ca
torceaño
sde
spué
s,s
ibiensee
xpandee
lapo
rtedeBueno
s
A
ire
s po
rla e
xpan
sión de
linve
rná
culo p
laten
se,tamb
iénlo ha
ce Sa
l
ta y Co
rr
ien
tes
,
man
ten
iéndo
sein
var
iab
le MendozayJu
juyyredu
ciendosuimpo
rtan
cia“O
tro
s”.E
stoú
l
timo
sedebebá
sicamen
tealae
xten
siónde
lpe
ríododeo
fer
tade
ltoma
tep
laten
se,re
stándo
le
compe
ti
t
ividad alo
stoma
testa
rdío
sy p
rim
ic
ia p
roven
ien
tesp
rin
cipa
lmen
te de
lcin
turón
ro
sar
inoysan
tafe
sino
.

250
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Figu
ra N
º27ay27b
.Ing
resore
lat
ivodetoma
tea
l Me
rcado Cen
tra
lde Bue
nosA
iressegúnp
roceden
cia
.Año
s
1996y2010
.

1996 O
tro
s
2%
2010

O
tro
s Sa
lta
Buenos Buenos
21% 18%
A
ires A
ires
27% M
endo- 34%
Sa
lta za
13% Co
rri
en- 11%
M
endo- te
s Ju
juy Co
rri
en-
za 17% 12%
Ju
juy te
s
11%
11% 23%

Fuen
te:V
i
ter
i(2011
),enbaseada
tosdelaCo
rpo
rac
iónde
l Me
rcadoCen
tra
ldeBuenosA
ires
.

Pa
rad
i
luc
ida
res
tapa
rt
icu
lare
volu
ción
,seana
l
izala m
ismacompa
rac
iónpe
roaho
ra
indagandoa
cercadelo
sme
ses deing
resode
ltoma
teenfun
cióndesup
roceden
cia(Ve
r
F
igu
rasN
º28ay28b
).A
l
líseob
servanosó
lounin
cremen
tode
lpe
ríododeo
fer
tadeBueno
s
A
ire
s(s
iendoLa P
latag
ranp
rotagon
is
tadee
steagregadoho
rt
íco
la)
,sinoqueademá
sun
aumen
to de
l vo
lumen o
fer
tado du
ran
te con
trae
sta
ción(s
iendore
spon
sab
le de e
l
lo la
s
reg
ione
sespe
cia
l
izada
sengene
ral
,ySa
l
tayCo
rr
ien
tesenpa
rt
icu
lar
).
Ene
lca
sodelo
scin
turonesve
rdesdeRo
sar
ioySan
taFe(eng
ranpa
rte
,den
trode
l
í
tem“O
tro
s”)
,elimpa
cto has
ido aun ma
yor
,ya que e
ling
reso de ho
rta
l
iza
s de d
icha
s
reg
ione
sseba
sabaenle
vesd
i
feren
cia
sdetempe
rat
ura
s,loquepe
rmi
tíae
ling
resodu
ran
te

lounab
reveven
tanaan
tesode
spué
sde
lpe
ríodo“dee
sta
ción
”pa
ralaho
rt
icu
l
turade
l
AHB
.

251
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

F
igu
raN
º28a
.Ing
resodetoma
tea
l MCBAsegúnp
roceden
ciay me
s.Año1996.

1996
O
tro
s S
alt
a M
endo
za Ju
juy Co
rr
ien
tes Bueno
sAi
res
16000
14000
O
tro
s
12000
10000
Tn
8000 M
endo
za

6000
4000 S
alt
a
Bueno
sAi
res Co
rr
ien
tes
Ju
juy
2000
0
Ene F
eb M
ar Ab
r M
ay Jun Ju
l A
go S
ep O
ct No
v D
ic
Fuen
te:V
i
ter
i(2011
),enbaseada
tosdelaCo
rpo
rac
ióndel Me
rcadoCen
tra
ldeBuenosA
ires
.

F
igu
raN
º28b
.Ing
resodetoma
tea
l MCBAsegúnp
roceden
ciay me
s.Año2010
.

2010
O
tro
s S
alt
a M
endo
za Ju
juy Co
rr
ien
tes Bueno
sAi
res
14000

12000

10000
Tn O
tro
s
8000 S
alt
a

6000 M
endo
za

Ju
juy
4000

2000 Bueno
sAi
res Co
rr
ien
tes

0
Ene F
eb M
ar Ab
r M
ay Jun Ju
l A
go S
ep O
ct No
v D
ic
Fuen
te:V
i
ter
i(2011
),enbaseada
tosdelaCo
rpo
rac
ióndel Me
rcadoCen
tra
ldeBuenosA
ires
.

E
l camb
iote
cno
lóg
ico ope
rado enla zona de p
rodu
cción y de
scr
ipto enfo
rma
p
receden
tep
rovo
cóunin
cremen
todelo
svo
lúmene
sofe
rtado
sdetoma
te(yp
imien
to)ene
l
pe
ríodo fue
ra de e
sta
ción (ho
rta
l
iza
sta
rdía
spr
imi
cia, y de con
trae
sta
ción
). Como
con
secue
ncia
,sesua
viza
ronlo
spi
cosm
ínimosdevo
lúmene
sing
resado
sy má
ximo
sde
p
rec
iosreg
is
trado
s(Ca
stro
,2006
).EnlaF
igu
raN
º29secompa
ranlo
svo
lúmene
sde
ing
reso
men
sua
ldetoma
tea
l MCBApa
racua
trope
ríodo
sdi
feren
tes
,quevande
sde1988ha
sta
2010
,endondesepuedeob
serva
rcómocone
ltran
scu
rsode
ltiempo
,lao
fer
taanua
lse
ha
ce má
scon
stan
te, má
s“ho
rizon
tal
”.

252
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Figu
ra Nº29
.Evo
luc
iónde
ling
resopo
r me
sdetoma
tea
l MCBAencuat
rope
ríodos
:1988-90
;1994
-96
;2000
-04
;
2005-10
.

P
rom1988
-90 P
rom1994
-96 P
rom2000
-04 P
rom2005-10
20
.000
P
rom
.1988-90 P
rom
.2005-10

15
.000
P
rom
.1994
-96

Tn
10
.000

5
.000

P
rom
.2000-04
0
Ene F
eb M
ar Ab
r M
ay Jun Ju
l A
go S
ep O
ct No
v D
ic
Fuen
te:V
i
ter
i(2011
),enbaseada
tosdelaCo
rpo
rac
ióndel Me
rcadoCen
tra
ldeBuenosA
ires
.

Pe
roc
laroe
stá
,auncone
stao
fer
ta má
ses
tab
leycon
tinua
,aune
ling
resoa
l me
rcado
contoma
tedeLa P
lataco
inc
idenosó
locone
lpe
ríododeo
fer
ta“e
sta
ciona
l”
,sinoque
tamb
iéncone
lpe
ríododeaba
ste
cim
ien
toabundan
tede
l me
rcado(Ba
ronyo
tro
s,2000
).E
l
re
stode
lañolo
s me
jore
spre
cio
sob
ten
ido
spo
rlameno
rofe
rtapo
sib
i
li
tae
laba
ste
cim
ien
to
p
rin
cipa
lmen
tede
sdee
l NEAy NOA
,pud
iendoa
fron
tare
l ma
yorco
stoquelea
car
reae
l
t
ran
spo
rte
.

O
tron
ichoquesehav
is
toredu
cidoe
s lao
fer
tadeho
rta
l
iza
sdeho
jaenIn
vie
rno
,
tamb
iéncomocon
secuen
cia dela p
resen
cia de
linve
rná
culo en La P
lata
.Elca
so dela
le
chugae
spa
rad
igmá
tico
. EnlaF
igu
ra N
º30ay30bsecompa
rae
ling
resodele
chugaa
l
MCBAen
tre1996y2010segúnp
rocedenc
nc
ia.A
l
líseob
servaquee
lin
cremen
tore
lat
ivode
lao
fer
tabonae
ren
se(
léa
se,LaP
lata
)ene
l2010fueaco
stadelaredu
ccióndeSan
taFey
San
tiagode
lEs
tero
.

253
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Figu
ra N
º30ay30b
.Ing
resore
lat
ivodele
chugaa
l Me
rcado Cen
tra
ldeBuenosA
ire
ssegúnp
rocedenc
ia.Años
1996y2010
.

1996 2010 S
go.del
Este
ro
3%
S
antaFe
8% O
tro
s
S
antaF
e
Buenos 1%
24%
A
ires Buenos
68% A
ires
88%

S
go.del
Este
ro
O
t s 7%
ro
1%
Fuen
te:V
i
ter
i(2011
),enbaseada
tosdelaCo
rpo
rac
ióndel Me
rcadoCen
tra
ldeBuenosA
ires
.

La
sfigu
ras31ay31bp
rofund
izane
laná
l
isi
sdee
stae
volu
ción
,alindi
carquee
lni
cho
queten
íatan
toSan
tafecomoSan
t
iagode
lEs
terodeo
fer
tadele
chugae
rabá
sicamen
telo
s
me
ses dein
vie
rno ycom
ien
zo de P
rima
vera
, me
rced a su
s cond
ic
ione
scl
imá
tica
s. La
te
cno
log
ía de
l in
vernácu
lo po
sib
i
li
tó la p
rodu
cción bonae
ren
se en d
icho
s me
ses
,
de
spla
zandoa
sílao
fer
tadee
sta
spro
vin
cia
s.

F
igu
raN
º31a
.Ing
resode
lechugaa
l MCBAsegúnp
roceden
ciay mes
.Año1996
.

1996
S
go.de
lEs
tero S
ant
aFe Bueno
sAi
res
5000
4500
4000
3500 S
gode
lEs
tero
3000
Tn
2500
2000
S
ant
aFe
1500 Bueno
sAi
res
1000
500
0
eb M
Ene F ar Ab
r M
ay Jun Ju
l A
go S
ep O
ct No
v D
ic

Fuen
te:V
i
ter
i(2011
),enbaseada
tosdelaCo
rpo
rac
ióndel Me
rcadoCen
tra
ldeBuenosA
ires
.

254
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

F
igu
raN
º31b
.Ing
resode
lechugaa
l MCBAsegúnp
roceden
ciay mes
.Año2010
.

2010
S
go.de
lEs
tero S
ant
aFe Bueno
sAi
res
3000

2500

2000
Tn S
gode
lEs
tero
1500

1000 S
ant
aFe

500
Bueno
sAi
res
0
Ene F
eb M
ar Ab
r M
ay Jun Ju
l A
go S
ep O
ct No
v D
ic

Fuen
te:V
i
ter
i(2011
),enbaseada
tosdelaCo
rpo
rac
iónde
l Me
rcadoCen
tra
ldeBuenosA
ires
.

Ademá
sdel
imi
tare
ling
resodele
chuga
,late
cno
log
íade
linve
rná
culoinc
remen
tóla
o
fer
taend
ichope
ríododee
sca
sez
,ob
servándo
sed
ichae
volu
ciónenlaF
igu
raN
º32
.Como
con
secuen
ciadee
l
lo,a
ligua
lqueene
lca
sode
ltoma
te(Ve
rFigu
ra N
º29
),seob
servauna
o
fer
tadee
staho
rta
l
izacon meno
sosc
i
lac
ione
salola
rgode
laño
,loqueredu
cetamb
iéne
l
177
t
rad
ic
iona
ldi
feren
cia
ldep
rec
ios .

177
E
lmen
orv
olum
eno
fer
tadoqu
eseob
serv
aene
lpe
ríodo2005
-10s
eex
pli
capo
rlaap
ari
ciónd
emú
lt
ipl
es
m
erc
ado
sbo
liv
ian
osp
rin
cip
alm
ent
eene
l No
rtey O
est
ede
l GBA
,es
pec
ial
izado
sju
stam
ent
eenh
ort
al
iza
sde
h
oja(V
erG
arc
ía
,LeG
ally M
ier
ez,200
8).

255
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

F
igu
raN
º32
.Evo
luc
iónde
ling
resopo
r me
sdele
chugaa
l MCBAendospe
ríodo
s:1988
-90 y2005
-10
.

P
rom1988-
1990 P
rom2005-
2010
6000
P
rom
.1988-90
5000

4000
Tn
3000

2000
P
rom
.2005-10
1000

0
Ene F
eb M
ar Ab
r M
ay Jun Ju
l A
go S
ep O
ct No
v D
ic
Fuen
te:V
i
ter
i(2011
),enbaseada
tosdelaCo
rpo
rac
ióndel Me
rcadoCen
tra
ldeBuenosA
ires
.

Lafue
rtel
imi
tac
ión quelate
cno
log
ía de
lin
verná
culo ca
rac
ter
íst
ica de La P
lata
p
rovo
cóala
sho
rta
l
iza
sdea
lguna
sreg
ione
shas
idoungo
lpes
ign
i
fica
t
ivo
,po
rcuan
toe
sos
n
icho
sre
sul
tabanunimpo
rtan
teing
resoe
conóm
icopa
raa
lguna
ses
tra
tegia
sprodu
ct
iva
sde
d
icha
szona
s.E
stee
fec
to,jun
tocone
lavan
cedelaf
ron
teraag
ríco
lay
/ou
rbanaena
lguno
s
c
intu
rone
s ve
rde
s ha gen
erado una d
ism
inu
ción dela a
cti
vidad y p
rodu
cción ho
rt
íco
la,
l
legandoaa
fec
tarha
sta
elno
rma
laba
ste
cim
ien
todesu
szona
sdein
fluen
cia.S
ibiennoha
y
da
toscuan
t
ita
tivo
s,lare
tra
cciónded
icho
scin
turone
spo
sib
i
li
tóe
ling
resocadave
z ma
yor
de me
rcade
ríap
roven
ien
tedeLaPa
ta,comolodemue
straque e
lCHFBA
’05lopongacomo
178
uno delo
s de
st
ino
s den
tro dela
sven
tas en Me
rcados Con
cen
trado
res . Aunque e
ste
fenómenotamb
ién puede ve
rse de
sde una pe
rspe
cti
vain
ver
tida-
aunque de n
inguna
mane
rad
ico
tóm
ica
-,,yaquenosede
sca
rtaqueha
yas
idolaa
l
tap
rodu
cti
vidadyp
rodu
cción
p
laten
seaba
josco
sto
sun
i
tar
iosloqueh
izoquepud
ieracompe
ti
rsup
rodu
cciónaúnenlo
s
me
rcado
saba
ste
cido
spo
rlo
scin
turone
sho
rt
íco
las deRo
sar
iooSan
taFe
,re
troa
l
imen
tando
sucon
tra
cción
.

178
S
etr
atad
elaed
ici
ónd
elCHFBA
’05
,“Pu
bli
cac
ióndei
nfo
rma
ciónpo
rmen
ori
zad
adel
aReg
iónL
aPl
ata
”.
M
ása
ll
ádee
sto
,lo
sda
tosa
ll
íbr
ind
ado
spo
coay
udanad
esc
rib
irl
aim
port
anc
iad
eld
est
ino
,yaqu
enos
e
d
esag
reg
ano
tro
scan
ale
sdecom
erc
ial
iza
cióncond
est
inof
ina
lRo
sar
io,com
oesl
aven
tad
ire
cta
.

256
rón
.
la
l

.
°7

e
.E ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
co

s
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

loN
s

en
tu
M
atí
asG
arc
ía
s20año
rtí

t
in
a
iaho

tu

l
lC
aP
apí

aene
r

l
imo

co
ra

C
raag


t

r
r
l

Ho

e r
tu

i
seenlo

at
c
ru

L
s
delaet
la
p ten

Cap
ítu
loV
II-LAT
IERRAENELCHP.

257
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

LAT
IERRAENELCHP

INTRODUCC
IÓN
.

Pa
ra e
les
tud
io de C
intu
rón Ho
rt
íco
la P
laten
se(CHP)
,ex
is
te un n
ive
l de aná
l
isi
s
in
termed
io en
tre e
lSi
stema Ag
roa
l
imen
tar
ioy e
lSi
s
tema de P
rodu
cción(
la e
xplo
tac
ión
fam
i
lia
r)quee
sla E
stru
ctu
ra Ag
rar
ia Ho
rt
íco
la.M
arg
iot
tay Benen
cia(1995
)de
f
inenala
e
stru
ctu
ra ag
rar
ia como una “con
figu
rac
ión de e
lemen
tos so
cioe
conóm
ico
s y
ag
roe
cológ
ico
s,in
ter
rela
cionado
s,in
tercone
ctado
s,in
tercond
ic
ionado
sein
terdepend
ien
tes
dela v
ida ag
rar
ia”
. Pa
ra un me
jor aná
l
isi
s,d
icho
s au
tore
sla de
sag
regan ent
res
componen
tesbá
sico
s:
 E
stru
ctu
raSo
cia
l:ha
cere
feren
ciaalo
sac
tore
sso
cia
lesquepa
rt
ic
ipanene
l
la,como
a
sítamb
ién a su en
tramado dere
lac
ione
s so
cia
les
, at
ravé
s dela
s cua
les van
con
formandolad
inám
icaso
cia
l
,creandoyt
ran
sfo
rmandolacu
l
tura
.Es
tosa
cto
resysu
s
d
inám
ica
ssere
lac
ionanenfun
cióndela
sdi
versa
sfo
rma
scu
l
tura
lese
xis
ten
tes
,loque
ha
ceine
lud
ib
letene
rencuen
tano
rma
s,va
lore
s,cos
tumb
resyháb
i
tos
,en
treo
tro
s.
 E
stru
ctu
ra e
conóm
ica
-produ
cti
va: pa
ra ca
rac
ter
iza
rae
ste componen
te se debe
de
scr
ib
ir qu
iéne
s, qué y cómo p
rodu
cen
;as
í como para qué y pa
ra qu
iéne
sesla
p
rodu
cción
.As
í,a
sumeng
ranimpo
rtan
cialado
tac
iónycomb
ina
cióndefa
cto
resdela
p
rodu
cción
,su
sre
sul
tado
s(f
ís
ico
s,e
conóm
ico
s,p
rodu
cti
vos
,etc
.)g
rav
i
tandova
riab
les
como mane
jo,te
cno
log
ía,o
rgan
iza
cióndelap
rodu
cción
,ra
ciona
l
idad
,et
c.
 Es
truc
turadelat
ier
ra:laine
lud
ib
lep
resen
ciadelat
ier
rapa
racua
lqu
i
era
ct
iv
idad
ag
rar
ia ha
ce de e
stefa
cto
r de p
rodu
cción(según e
l en
foque neo
clá
sico
) una dela
s
p
rin
cipa
lesva
riab
lesquede
term
inatan
tolae
stru
ctu
rae
conóm
icacomolaso
cia
l
. De
aqu
ílaimpo
rtan
ciade
lvín
culoquesee
stab
leceent
relat
ier
raye
lhomb
re:cómose
a
sien
tansob
ree
l
la,cómosed
is
tr
ibu
ye,quéde
recho
sregu
lany
/osee
stab
lecenpa
rasu
u
so,e
tc.
La e
stru
ctu
ra ag
rar
ia e
stáin
fluen
ciada po
rot
ras es
tru
ctu
rasp
rodu
ct
iva
s, de o
rden
reg
iona
l
,na
ciona
lein
terna
ciona
l
,alavezquee
sregu
lada(po
racc
iónuom
is
ión
)po
rla
s
po

t
ica
sde
lEtado179.
s

179
Ho
rac
ioG
ibe
rt
i(1984
:44
),c
itan
doa
lju
ri
staP
ére
zLl
ana
,as
eve
rab
aqu
e“l
aeconom
ías
iemp
ree
sdi
rig
ida
,
s
eapo
relE
stadool
asg
rand
esemp
res
as.S
etr
ataen
ton
cesd
equ
iénl
adi
rig
eyenb
ene
fi
ciod
equ
ién
es”
.

258
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

E
lcomponen
tedelat
ier
rapuede
,asuvez
,se
rde
sag
regadoent
res
:uso
,di
str
ibu
ción
ytenen
cia
.
E
luso delat
ier
raha
cere
feren
ciaa
lde
stinodela m
ism
a.Enuná
reade
term
inada
,la
p
rime
rcla
si
fi
cac
ión de u
so pod
ría se
rurbano yru
ral
. Den
tro dela
stie
rra
sru
rale
s,la
de
sag
rega
ciónpuedea
van
zarensupe
rf
ic
ieimp
lan
tadayno
,yden
trodelap
rime
ra,conlo
s
d
i
feren
test
ipo
sdecu
l
tivo
s. De
sdelape
rspe
cti
vade
laná
l
isi
sdeunaa
ctiv
idadag
rope
cua
ria
enpa
rt
icu
lar
,nosó
loe
simpo
rtan
tede
term
ina
rlasupe
rf
ic
ieab
solu
tayre
lat
ivade
stinadaa
d
ichaa
cti
vidad
,sinotamb
iéncono
cerein
terp
reta
r sue
volu
ciónene
ltiempo
.
Encuan
toalad
ist
ribuc
ión,sufun
cióne
sind
ica
rlafo
rmaenquelat
ier
ras
erepa
rte
.
¿
lat
ier
ra se en
cuen
tra homogéneamen
terepa
rt
ida ent
relo
sprodu
cto
res?
, ¿e
xis
te un
e
sca
lonam
ien
toenfun
ciónde
ltamañodela
sexp
lotac
ione
s?,¿
set
ratadeunapo
lar
iza
ción
con
formadapo
r mu
cho
s“pequeño
s”p
rodu
cto
resypo
cospe
ro“g
rande
s”p
rodu
cto
res?
.La
d
is
tr
ibu
cióntend
ráob
via
scon
secuen
cia
senla
ses
tra
teg
iasp
rodu
ct
iva
syenlav
iab
i
lidad
e
conóm
icade
lose
stab
lec
imien
tos
.
Latenenc
iadelat
ier
rae
slate
rce
rva
riab
lequeca
rac
ter
izalae
stru
ctu
radelat
ier
ra.
La m
ismaha
cere
feren
ciaalafo
rmadea
cce
soalat
ier
ra,e
xis
tiendopa
rae
l
lod
i
feren
tes
moda
l
idade
s:p
rop
iedaddelat
ier
ra,a
rrendam
ien
to, o
cupa
ción
,en
treo
tra
s.E
sta
sfo
rma
sde
a
cce
sosontan
tocau
sacomocon
secuen
ciaded
i
ferente
ses
tra
teg
iasp
rodu
cti
vas
,ten
iendo
cadaunadee
l
lasd
i
feren
cia
sne
cesa
ria
sdee
xpl
ic
ita
rene
l ma
rcodeunaca
rac
ter
iza
ciónde
lae
stru
ctu
rade
lat
ier
ra.
Lo
s do
spr
ime
ros componen
tes(u
so y d
is
tr
ibu
ción
) son de
scr
ipto
s en d
i
feren
tes
Cap
ítu
los(
IV,V
I yIX
).E
s en
ton
cesp
ropó
si
to de
lpre
sen
te Cap
ítu
lo desa
rro
lla
r en
p
rofund
idad las ca
rac
ter
íst
icas y consecuenc
ias de la fo
rma de tenenc
ia
p
redom
inan
teene
lÁreaHo
rt
íco
laP
latense.
La m
ismahas
idoh
is
tór
icamen
telap
rop
iedad
.Sinemba
rgo
,enlo
súl
timo
saño
s,e
l
a
rrendam
ien
tohaidoganando(va
lgalaredundan
cia
)te
rreno
.Enlaa
ctua
l
idad
,en
tre⅔ y ¾
delo
sEHa
ccedenalat
ier
rav
íaa
lqu
i
ler
,loquerep
resen
taasuve
zun48%delasupe
rf
ic
ie
ho
rt
íco
la to
tal (Ga
rcía
, 2011d
). E
ste p
roce
so s
igue in
cremen
tándo
se, s
iendo
p
resum
ib
lemen
te unafo
rma de a
cce
soindu
cida po
r un con
tex
to y
/o adop
tada po
rlo
s
nue
vosho
rt
icu
l
tore
sbo
l
iviano
sene
l ma
rcodesulóg
icadea
cumu
lac
ióndecap
i
tal(Ve
r
Ga
rcía
,2008
).

Po
rlotan
to, en e
ste Cap
ítu
lo se cen
tra e
l aná
l
isis enlafo
rma de a
cce
so
p
reponde
ran
te alat
ier
ra en e
lÁrea Ho
rt
íco
la P
laten
se,s
iendo enla a
ctua
l
idad e
l

259
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

a
rrendam
ien
to.Pe
rode
scr
ib
irein
terp
reta
rla
sca
rac
ter
íst
ica
s,ten
sione
s,con
fl
ic
tosye
fec
tos
quet
ienee
stafo
rmadetenen
ciaene
lsi
stemaho
rtí
colap
laten
se,e
sunata
reaquerequ
iere
m
inu
cio
sidad
.
Pa
ra e
l
lose de
stinatodo un p
rime
r apa
rtado pa
ra ana
l
iza
rcon
cep
tua
lmen
te ala
ren
tadelat
ier
ra. Sue
stud
ioh
is
tór
ico
,po
l
ít
icoye
conóm
icose
ráun ma
rcoimp
resc
ind
ib
le
pa
ra una má
scla
ra y comp
letain
terp
reta
ción de e
sta pa
rt
icu
lar
idad dela ho
rt
icu
l
tura
p
laten
se.S
igu
iendoalo
sclá
sico
s(bá
sicamen
teaKa
rl Ma
rxyKa
rlKau
tsky
,aunquetamb
ién
a Adam Sm
ith
, Da
vid R
ica
rdo
, Thoma
s Ma
l
thu
s yl
legando a a
lguno
sin
ves
tigado
res
con
tempo
ráneo
s)sed
iscu
tequée
sycuándosu
rgelaren
tadelat
ier
ra,quée
lemen
tosla
componenycómosede
term
inasu mon
to.
T
rase
ste ma
rcoteó
rico
,sepa
saade
sar
rol
larunsegundoapa
rtado,cu
yoob
jet
ivo
gene
ralbu
scaca
rac
ter
iza
rlae
volu
ciónde
lar
rendam
ien
toenlo
súl
timo
saño
sylo
s mo
tivo
s
desuaugepa
ra,f
ina
lmen
te,de
jarp
lan
teado
slo
sprob
lema
squee
stafo
rmadetenen
cia
gene
ra. A
sí, en un te
rce
r apa
rtado
, se ponen a con
side
rac
iónlo
s con
tra
tos de
a
rrendam
ien
tos
,ha
ciendoe
spe
cia
lhin
cap
iéenladete
rmina
cióndelo
spre
cio
syp
lazo
sde
l
con
tra
to,ysug
radodere
spe
toconlaleg
is
lac
iónv
igen
te. Acon
tinua
ción lcua
, en e rto
apa
rtado sebu
scaiden
t
ifi
canyana
l
izanla
sva
riab
lesquede
term
inantan
toe
lal
top
rec
iode
l
a
rrendam
ien
toenlaho
rt
icu
l
turap
laten
seenre
lac
iónao
tra
sreg
ione
s,comoa
sítamb
iénsu
he
terogene
idadin
terna
.

1
. ESTUD
IOTEÓR
ICODELARENTADELAT
IERRA
.

1
.1)In
troducc
ión
.
La ren
ta delat
ier
ra e
s un con
cep
to que su
rge en un modo de p
rodu
cción
de
term
inado
:el cap
i
tal
ista
. Po
r ca
so,la m
isma puede se
r de
fin
ida comola pa
rte de
l
p
lusva
lor que e
lar
renda
tar
io cap
i
tal
is
tale e
xtrae a
ltraba
jado
r y que se ap
rop
ia e
l
te
rra
ten
ien
te.Po
rende
,pa
raana
l
iza
rloein
terp
reta
rlo
,esp
rec
isoha
cerunab
revere
feren
cia
ala
sdi
scu
sione
sycon
cep
cione
sde
lfun
cionam
ien
to de
lcap
i
tal
ismo
,comose
rlap
rop
iedad
delat
ier
ra yla me
rcan
cía
,lateo
ría de
l va
lor
,lo
s co
sto
s de p
rodu
cción
,la ganan
cia
,
p
lusva
líaysa
lar
iopa
ra,f
ina
lmen
te,de
sar
rol
laral3
º“fa
cto
rdep
rodu
cción
”(lat
ier
ra)yla
re
tr
ibu
ciónpo
rsuu
so(
laren
ta)
.As
í,ene
lpre
sen
teapa
rtadoded
ica
remo
sla1
ºse
cciónpa
ra
d
iscu
ti
rsome
ramen
telo
spr
inc
ipa
lese
lemen
tosyfun
cionam
ien
todelaag
ricu
l
tura mode
rna
,
ha
ciendoh
incap
iéenla
spa
rte
sin
teg
ran
tesde
lco
stodep
rodu
cción
,en
trelo
squesein
clu
ye
f
ina
lmen
telaren
tade
lat
ier
ra.

260
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Enlasegundase
ccióndee
steapa
rtadop
rofund
iza
remo
slo
sdi
feren
test
ipo
sderen
ta
delat
ier
ra,su
sca
rac
ter
íst
ica
syfun
cionam
ien
to.
Nue
stra de
scr
ipc
iónyaná
l
isi
s en amba
sse
ccione
s, se ba
san e
spe
cia
lmen
te en e
l
tomoI
IIde“E
lCap
i
tal
”deKa
rl Ma
rx(2000b
)ye
llib
ro“LaCue
stiónAg
rar
ia”deKa
rlKau
tsky
(2002
).

1
.2)Ag
ricu
ltu
ra mode
rna
:pr
inc
ipa
lese
lemen
tosyfunc
ionam
ien
to.
Aunpe
rdu
randoa
lguno
sra
sgo
spre
cap
i
tal
is
tas
,debemo
sacep
tarquelaag
ricu
l
tura
mode
rna e
s cap
i
tal
is
ta. Do
s he
cho
sfundamen
tale
s perm
iten a
fi
rma
res
to:la p
rop
iedad
p
rivadadelat
ier
raye
lca
rác
ter me
rcan
ti
ldetodo
slo
sprodu
cto
sag
ríco
las
.
La p
rop
iedad p
rivada delat
iera p
r resupone e
l monopo
l
io dec
ier
tas pe
rsona
s de
de
term
inada
s po
rcione
s de
lplane
ta, sob
rela
s cua
les pueden d
ispone
r como e
sfe
ras
e
xclu
siva
sdesua
rbi
tr
iop
rivado
,cone
xclu
sióndetodo
slo
sdemá
s(Ma
rx,2000b
:793
).
D
ichacon
cep
ciónju
ríd
icas
ign
i
ficaquee
lprop
ietar
iodelat
ier
rapuedep
rocede
rcone
lsue
lo
ta
lcomoe
lprop
ieta
riode me
rcan
cía
scone
sta
s.
Una me
rcan
cía e
sunp
rodu
ctoe
labo
radopo
relt
raba
johumanoyc
uyode
stinonoe
s
sa
ti
sfa
cer ne
ces
idade
sdi
rec
tas de
lprodu
cto
r,s
ino de se
r dado a o
tro
s a camb
io de
p
rodu
cto
sdelo
squeé
lt
ienene
ces
idad
.
E
sto
sdo
selemen
tossonp
i
lare
sdelaAg
ricu
l
tura Mode
rna
.La m
ismase
insc
ribeene
l
mododep
roducc
ióncap
ita
lis
ta.Veamo
sbre
vemen
tesu
selemen
tosca
rac
ter
íst
ico
s.
La de
fin
ic
ión ma
rxi
sta de
l modo de p
rodu
cción cap
i
tal
is
ta se cen
tra en e
l
e
stab
lec
imien
todeuna
sre
lac
ione
sdep
rodu
cciónbasada
sso
cia
lmen
teenlaex
is
ten
ciade
p
role
tar
ios de
spo
seído
s detodot
ipo dere
lac
ión conlo
s med
ios de p
rodu
cción180, que
pe
rtene
cena
lcap
i
tal
is
ta,cone
lqueserea
l
izaun con
tra
tol
ibrepo
relquelevendesufue
rza
det
raba
joacamb
iodeunsa
lar
io.E
selcap
i
tal
is
tae
lqueo
rgan
izalap
rodu
cción
,queensu
a
spe
ctoté
cni
coe
stáde
term
inadapo
runn
ive
ldedesa
rro
l
loe
conóm
icop
rop
iodelaépo
ca

180
T
ress
onl
ose
lem
ent
osqu
epa
rt
ici
panene
lpro
ces
oprodu
ct
ivo
:elob
jet
osob
ree
lcu
als
etr
aba
ja
,lo
smed
ios
conqu
eset
rab
ajayl
aac
tiv
idadh
uman
aut
il
izad
aene
lpro
ces
o.E
lcon
cep
to"m
edi
osd
eprodu
cci
ón"
,ab
arc
aa
l
osdo
spr
ime
ros
.Sonen
ton
cesuncon
jun
tod
emed
iosyob
jet
osd
etr
aba
joqu
eelh
omb
reu
ti
li
zap
arac
rea
rlo
s
b
ien
esm
ate
ria
les
.Son m
edi
osd
etr
aba
jol
asco
sasconqu
eelh
omb
rea
ctú
asob
rel
ana
tur
ale
zays
obr
elo
s
ob
jet
osd
etr
aba
joc
one
lfi
ndep
rodu
cirb
ien
esm
ate
ria
les
.As
í,s
on m
edi
osd
etr
aba
jol
asm
áqu
ina
s,l
as
m
aqu
ina
s-h
err
ami
ent
as,l
osm
oto
res
,di
fer
ent
esap
ara
tos
,lo
sed
if
ic
iosei
nst
ala
cion
esd
est
inado
sal
apr
odu
cci
ón,
l
os m
edi
os d
e t
ran
spo
rte y d
e com
uni
cac
ión y l
a t
ier
ra (F
uen
te
: ed h
Eum ttp
:
/
/www
.eum
ed.n
et/
cur
secon
/di
c/b
zm/m
/med
ios
.htm
).

261
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

indu
str
ia
l,enquee
lcap
i
talhaadqu
ir
idoe
lpredo
m
iniosob
relat
ier
ra,quee
ralafue
rza
p
rodu
cti
va dom
inan
te en lo
s modo
s de p
rodu
cción an
ter
iore
s (e
scla
vismo181 y
182
feuda
l
ismo )
.Esde
cir
,elt
raba
jado
rde
jadese
rdueñodesu
s med
iosdep
rodu
cción
,aho
ra
ap
rop
iado
s po
r un nue
vo agen
te:e
lcap
i
tal
is
ta.A
sí, e
ltraba
jado
rya no puedet
raba
jar
d
ire
ctamen
te pa
ralo
scon
sum
ido
res(n
i aún pa
ra su p
rop
ia a
l
imen
tac
ión
),s
ino pa
ra e
l
emp
resa
riocap
i
tal
is
ta,a
lcua
llevendeloún
icoqueaúncon
serva
:sufue
rzadet
raba
jo.
Na
cena
sítan
toe
lcap
i
tal
is
tacomoe
lpro
leta
rio(t
raba
jado
rasa
lar
iado
).
En e
ste modo de p
rodu
cción
,elva
lord
i
fie
rede
lpre
cio
. La d
i
feren
ciarad
ica enla
ne
ces
idad de ad
ic
iona
rlo
s denom
inado
s“cos
tos de p
roducc
ión”
, compue
sto po
rlo
s
ga
sto
s mone
tar
ios ne
cesa
rio
s pa
ra con
stru
ir una me
rcan
cía y unata
sa de ganan
cia
de
term
inada
.
Notend
ríasen
tido ob
tene
rlo
sco
sto
s de p
rodu
cción en una p
rodu
ccións
imp
le de
me
rcan
cía
s. Comoe
jemp
lo,unte
jedo
rcampe
sinoque p
rodu
ceé
lmi
smosu ma
ter
iap
rimay
con
stru
yesute
larob
tend
ríasup
rodu
ctoaunco
sto queseredu
ceasup
rop
iot
raba
jo.
Pe
roenlad
iv
is
iónso
cia
lde
ltraba
jo,nopa
recenab
surdo
slo
s“co
sto
sdep
rodu
cción
”.
S
ibienene
stes
is
temalate
laye
lte
lars
iguenpo
seyendounva
lorquesede
term
inapo
rel
183
t
iempodet
raba
joso
cia
lmen
tene
cesa
riopa
rap
rodu
cir
las ,e
stoyanopa
recetane
viden
te.
A
sí,e
stea
rte
sanoaho
racomp
ralate
laye
lte
lar
. Suva
lorrep
resen
tapa
raé
lsu
sco
sto
sde
p
rodu
cción y e
sto
s en
tran en e
l va
lor de
lprodu
cto
:el va
lor de
lhi
lo y de
lte
lar enla
p
ropo
rciónque e
stesede
sga
sta
. Ye
sto
sco
sto
s debensuma
rse a
lva
lorc
reado po
rel
t
raba
jode
lte
jedo
r.
A
sí,pa
rap
rodu
cirenlaag
ricu
l
tura mode
rna
,elcap
i
tal
is
tadebecomp
rarnoso
lamen
te
la ma
ter
ia p
rimaylo
sin
strumen
tos det
raba
jo,s
in
o que ademá
stamb
iénlafue
rza de
t
raba
jo. Pa
rae
lcap
i
tal
is
ta,todo
slo
selemen
tosd
esup
rodu
cciónseredu
cenad
ine
ro,a

181
Ene
lmodod
epr
odu
cci
óne
scl
avi
sta
,elam
oer
aelp
rop
iet
ari
odel
ost
res“
fac
tor
esp
rodu
ct
ivo
s”(
ti
er
ra,
c
api
ta
l-l
éas
ehe
rram
ien
tas
-yt
rab
ajo
),a
pro
pián
dos
ead
emá
sde
lprodu
ctog
ene
rado
.Lar
etr
ibu
cióna
les
clav
o
po
relap
ort
ede
ltr
aba
joe
ral
oim
pre
sci
ndi
blep
araqu
ees
tes
obr
evi
vie
ra.
182
Ene
lmodod
eprodu
cci
ónf
eud
al
,elS
eño
rer
aelp
rop
iet
ari
otan
tod
elat
ier
ra(
elf
act
orp
rodu
ct
ivom
ás
im
por
tan
te)yd
elc
api
tal
,pe
ron
ode
ltr
aba
jo.E
lsi
erv
oer
aun
ape
rson
aqu
ees
tab
alig
adoau
nlo
ted
eti
err
a,en
don
dee
stab
aob
lig
adoad
aru
npa
rted
elop
rodu
cidoa
lseñ
orf
eud
al
.Sib
iene
lsi
erv
oten
íam
ásf
lexi
bil
idadqu
e
u
nes
clav
o,n
opod
íaab
andon
ars
uti
err
asi
nelp
erm
isod
esus
eño
r.
183
K
arlM
arxensuob
raE
lCap
ita
l(200
2,L
ibro1
, Vo
l.1
,se
cci
ón1
:48
)den
omin
ócom
oti
empod
etr
aba
jo
s
oci
alm
ent
ene
ces
ari
oalt
iempo m
ínim
odet
rab
ajo m
edi
osim
pler
equ
eri
do,encon
dic
ion
ese
con
ómi
co-
soc
ial
es
d
ete
rmi
nad
as,p
arap
rodu
cird
ete
rmin
adob
ien
.

262
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

gas
tos de p
roducc
ión, pe
ro e
sto só
lo e
s ve
rdad pa
ra é
l
, ya que en e
lfo
ndo s
igue
e
xis
tiendount
raba
joso
cia
lmen
tene
cesa
rioquede
term
inae
lva
lorde
lprodu
ctogene
rado
.

Gas
tosde %de
sga
ste
In
sumo
s S
ala
rio
p
roduc
cion decap
ita
l

Pe
rolo
sga
sto
sdep
rodu
cciónnoago
tanaunlo
sco
sto
sdep
rodu
cciónta
lcomoson
ca
lcu
lado
s po
rel cap
i
tal
is
ta pa
ralaf
i
jac
ión del
osp
rec
ios
. Ya que s
ielp
rec
io dela
me
rcade
ríafue
ra igua
l alainve
rsión querea
l
iza e
l cap
i
tal
is
ta pa
rap
rodu
cir
,es
te no
ob
tend
ría ganan
cia a
lguna conla ven
ta en pa
rt
icu
lar
, y conla a
ct
iv
idad p
rodu
cti
va en
gene
ral
. Ylaganan
ciae
sel mó
vi
lyf
indelap
rodu
ccióncap
i
tal
ita184. S
s ielcap
i
tal
is
tano
ob
tuvie
seganan
cia
,usa
ríae
sed
ine
ropa
raunga
stodec
onsumope
rsona
l
.
E
lcap
i
tal
is
taha
cepo
rel
lounaad
ic
iónalasumadesu
sga
sto
sdep
rodu
cción
,yaque
con
side
rar
íatene
rpé
rdida
ssinoob
t
ienepo
rsuin
vers
iónunbene
fic
io(
tasadeganan
cia
med
ia)
.La ta
sadeganan
cia med
iaono
rma
lsecompu
tasob
ree
lcap
i
talg
loba
lade
lan
tado
,
tan
toe
lcon
sum
idocomoe
lnocon
sum
ido(
Marx
,2000b
: 823
).A
sí,lasumadelo
sga
sto
sde
p
rodu
cción má
sunaganan
cia med
iacon
formanlo
sco
sto
sdep
rodu
cción
,ba
seenlacua
l
seca
lcu
lae
lpre
cioquedebeob
tene
rpa
racub
ri
rsusco
sto
s(Kau
tsky
,2002
:72
).

Tasade
Cos
tosde Gas
tosde
g
an anc
ia
p
roduc
cion p
roduc
cion medi
a

Aho
rab
ien
,re
stanaúnde
sen
traña
rdedóndesa
lenelsa
lar
ioylaganan
cia
. Adam
Sm
i
thseña
laenlaR
ique
zadela
sNa
cione
s(2004
:47
)que“e
lva
lorquelo
sob
rero
sañaden
a
l ma
ter
ia
ldet
raba
josede
scompone
,pue
s,ene
ste ca
so[ene
lca
sodelap
rodu
cción

184
M
ax W
ebe
r(1
998
:110
)so
st
ien
equ
eelc
api
ta
li
smopo
seeu
nar
aci
ona
lid
adp
art
icu
lar
,enl
acu
al“
ell
ucr
oya
noe
stár
efe
ridoa
lse
rhumanoent
ant
oqu
emed
iopa
rae
lob
jet
ivod
esa
ti
sfa
cers
usn
ece
sidad
esma
ter
ial
esd
e
v
ida[…
]els
erhuman
oqu
edar
efe
ridoa
llu
croent
ant
oqu
eob
jet
ivod
esuv
ida”
.

263
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

cap
i
tal
is
ta]endo
spa
rte
s,dela
scua
lesunapagalo
ssa
lar
ios
, ylao
trae
lbene
fi
cioquee
l
in
verso
rob
tienede
lcap
i
talto
tal-ma
ter
ia
lesysa
lar
ios
-queé
lhaan
tic
ipado

.
Ene
l mododep
rodu
ccióncap
i
tal
is
ta,lafue
rzadet
raba
joqueapo
rtanlo
sob
rero
ses
con
side
radauna me
rcan
cía
,ten
iendounva
lorva
riab
le,s
iendosup
isoigua
lalva
lordelo
s
med
iosdesub
sis
ten
ciane
cesa
rio
spa
rasucon
serva
ciónysurep
rodu
cción
.Elex
ceden
te
gene
radopo
relt
raba
jo,lap
lusva
lía(o má
spre
cisamen
te,e
lplu
straba
jo)e
sap
rop
iadapo
rel
cap
i
tal
is
taensuto
tal
idads
ielp
rec
iodelafue
rzadet
raba
jo(sa
lar
io)seco
rre
spondecone
l
va
lordelafue
rzadet
raba
jo.
Ene
l mododep
rodu
cción mode
rno
,elcap
i
tal
is
tase ap
rop
iade
lprodu
ctogene
rado
po
relt
raba
jado
rasa
lar
iado
.Elco
stodee
step
rodu
ctoe
sigua
lalco
stodelo
s med
iosde
p
rodu
cción con
sum
ido
s (ma
ter
ias p
rima
s, de
sga
ste de la
s he
rram
ien
tas y de la
in
frae
stru
ctu
ra,e
tc.
) má
selva
lordelafue
rzadet
raba
jode
lob
reroo
,pa
rade
cir
lo má
s
con
cre
tamen
te:e
lsa
lar
io+lap
lusva
lía
.Es
taú
l
timae
slaquecon
sti
tuyee
lbene
fic
io,s
iendo
ap
rop
iadopo
relcap
i
tal
is
ta.
B
revemen
te p
resen
tado
s y ana
l
izado
slo
s con
cep
tos de sa
lar
io ygananc
ia (o
p
lusva
lía
),sepuedeaho
rap
resen
tare
l3º“
fac
tordep
rodu
cción
”ytemacen
tra
lde
lcap
ítu
lo
quee
slat
ier
ra.E
ldueñodelat
ier
rae
xig
iráuna re
tr
ibu
ciónpo
rsu“pa
rt
ic
ipa
ción
”ene
l
p
roce
sop
rodu
ct
ivo
,in
corpo
rándo
seenlo
sco
sto
sde p
rodu
ccióna
laren
ta.

1
.3)Laren
tadelat
ier
ra.
AdamSm
i
th(2004
:47yss
)acue
rdacon Ma
rxenquee
lún
icode
term
inan
tede
lva
lor
deunob
jetoe
selt
raba
joqueco
stóadqu
ir
irasupo
seedo
r,de
sar
rol
lándo
lo med
ian
tesuya
c
lás
icoe
jemp
lode
lca
sto
rye
lcie
rvo
.Sinemba
rgo
,di
choe
conom
istad
icequee
sas
i
tua
ción
secump
lesó
lo enlaso
ciedadruday p
rim
it
iva
. Enlaso
ciedad mode
rna
, en dondelo
s
med
ios de p
rodu
cción hans
ido ap
rop
iado
s po
relcapi
tal
is
ta,e
ltraba
jado
rsib
iens
igue
apo
rtandova
lorala me
rcan
cía
,só
lore
cib
iráunapa
rtedee
ste(e
lsa
lar
io)
,mien
tra
squee
l
va
lorre
stan
tese
ráde
stinadoare
tr
ibu
ira
lcap
i
tal
is
tay…a
lte
rra
ten
ien
te.A
síl
legamo
sala
ren
ta delat
ier
racomolafo
rma en que e
lte
rce
rfa
cto
r de p
rodu
cción
, en e
l modo de
p
rodu
ccióncap
i
tal
is
ta, debe“
ret
ribu
irse
”. Ens
ínte
sis
,el que apo
rtalafue
rza det
raba
jo
re
cibepo
rel
lounsa
lar
io,e
lquein
vie
rtecap
i
tale
spe
raunbene
f
iciooganan
cia
,ye
lque
cedelat
ier
ra(e
lte
rra
ten
ien
te)e
xige unaren
ta.E
sto
sfo
rman pa
rte delo
s co
sto
s de
p
rodu
ccióny
,po
rende
,tend
ránin
fluen
ciaen
lospre
cio
s.
Pa
rale
lamen
te,a
sí comp
letamo
slo
stre
s su
jeto
s que con
sti
tuyen e
l modo de
p
rodu
ccióncap
i
tal
is
ta,quese en
cuen
tran enfo
rmacon
jun
tayen
fren
tada(Ma
rx, 2000b
:
796
).Ene
lca
sode
lse
cto
rag
rope
cua
rio
:

264
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

 E
ltraba
jado
r,queapo
rta
la manodeob
ra,s
iendoe
lve
rdade
roag
ricu
l
tor
.
 E
lar
renda
tar
io,quee
selcap
i
tal
is
taqueinv
ier
tesucap
i
talyo
rgan
izalap
rodu
cción
,
denom
inándo
sep
rodu
c r185.
to
 E
lte
rra
ten
ien
te,qu
ienre
cibeunasumaded
ine
ro(
ren
ta)de
lcap
i
tal
is
taa
rrenda
tar
io
acamb
iode
lpe
rmi
sodeu
sodesut
ier
ra.

Pa
raen
tende
r(má
snone
cesa
riamen
tepa
racompa
rt
ir)laren
ta,ha
yquede
sta
cardo
s
ca
rac
ter
íst
ica
sdelat
ier
ra.
Lap
rime
radee
l
lase
ssupa
rt
icu
lar
idaddeb
iennorep
rodu
cib
le.S
iendoe
steun med
io
dep
rodu
cciónf
ini
toy
, má
saun
,ir
remp
lazab
ledelap
rodu
cciónag
ríco
la,laimpo
sib
i
lidadde
rep
rodu
cir
loe
sunafue
rtel
imi
tan
te.E
sfá
ci
len
tende
rques
ielm
ismopod
ríap
rodu
cirsean
te
unademanda
,lae
spe
ci
fi
cidaddelap
rodu
cciónag
rar
ianose
ríata
l
.
Lao
traca
rac
ter
íst
icae
slacapa
cidaddeap
rop
iac
ióndelat
ier
rapo
rpa
rtedep
rivado
s,
pud
iendolo
smi
smo
sha
ceru
sodee
stacomos
ifue
ra una me
rcan
cía
.Es
tas
i
tua
ciónno
se
ríad
i
feren
tealaquesu
freng
ranpa
rtedelo
smed
iosdep
rodu
cción
,sinofue
raqueen
in
tera
cciónconsupa
rt
icu
lar
idadnorep
rodu
cib
le,f
ini
taeind
ispen
sab
lepa
ralap
rodu
cción
ag
ríco
la,po
sib
i
li
tae
l monopo
l
iodelat
ier
rapo
rpa
rtedesu
sdueño
s.E
sde
cir
,tienee
lefe
cto
deapo
rta
rleun ma
yorpode
rdenego
cia
ciónasup
rop
ieta
rioacamb
iodecede
rla
,comoa

tamb
iénleo
torgae
lde
rechodenope
rmi
ti
relu
sodela m
isma
.
C
laro e
stá que e
l dueño delat
ier
ra nada gana
ría con una p
rivac
ión de
luso
.
Ju
stamen
te,cede
rsu u
sole pe
rmi
te pa
rt
ic
ipa
r del
arique
za gene
rada
. Laren
ta e
s un
de
rechoquepo
seeyha
ceva
lerunape
rsonapo
rse
rprop
ieta
riodea
lgo
. Ene
lca
sodela
ren
taag
rar
ia,po
rse
rprop
ieta
riodelat
ier
ra.La m
ismae
sunaca
tego
ríanoe
xclu
sivade
l
ag
ro(
tamb
iéne
xis
teenla m
ine
ría
,indu
str
ia,laurbe
,etc
.)pe
roconunain
fluen
ciaene
sta
ramadelap
rodu
cción mu
ysign
i
fica
tiva
.

1
.4)Ren
taabso
luta
.
Lapo
rcióndelar
ique
zae
xig
idapo
relte
rra
ten
ientecomocond
ic
iónpa
rape
rmi
ti
rlea
l
cap
i
tal
is
tae
lusodelat
ier
rae
sdenom
inadaren
ta delat
ier
ra.Ene
step
rime
rca
so, Ma
rxla

185
S
egún B
asco(199
3:10
2),e
lprodu
cto
rest
odap
ers
onaf
ís
icaoju
ríd
icaqu
ell
evaac
abou
naa
cti
vid
ad
p
rodu
ct
ivaag
rop
ecu
ari
aba
jocu
alqu
ierf
orm
adet
enen
cia
,qu
esec
ara
cte
riz
aad
emá rap
spo orta
relc
api
tal
,
a
sum
irl
osr
iesg
osyt
oma
rla
spr
inc
ipa
lesd
eci
sion
es.

265
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

denom
inaren
taab
solu
ta,ysu
rgeenba
sea
lpode
r monopó
l
icodeun med
iodep
rodu
cción
quen
ingúnte
rra
ten
ien
tepe
rmi
ti
rásuu
sos
ina
lgoacamb
io.
E
staren
tasea
seme
jaaunae
xto
rsiónde
l monopo
l
istadelat
ier
raa
lcap
i
tal
is
ta,so
penadenocede
rla m
ismaalap
rodu
cción
.Alguno
sen
t
iendenquelaren
taab
solu
tano
e
xis
te,po
rcuan
toe
sina
cep
tab
lepa
rae
l mododeprodu
ccióncap
i
tal
is
tape
rmi
ti
relcob
ropo
r
e
luso de a
lgo que not
ieneva
lor(
lo ún
ico quet
ieneva
lore
slo quecon
tienet
raba
jo
humano
). En e
sesen
t
ido
,se pod
ría da
r aluga
r ala ap
rop
iac
ión de
lai
re, de
lso
l ola
tempe
ratu
ra,yla e
xigen
cia de
lcob
ro a aque
l
los qu
ela u
ti
l
icen pa
ra p
rodu
cir
. Lo
s que
en
tiendenlae
xis
ten
ciaya
cep
tac
ióndee
staren
taab
solu
ta,loha
censo
sten
iendoqueno
a
cep
tare
soe
svio
len
tarlap
rop
iedadp
rivadadelat
ier
ra,e
sde
cir
,se
ríav
io
len
tare
lpr
inc
ip
io
186
con
sti
tut
ivodelaso
ciedadcap
i
tal
is
ta (Sa
rte
l
li
,2008
:22
).
E
lprodu
cto
rcap
i
tal
is
taa
cep
tarápaga
rlaren
taabso
lutas
ilademandalep
ropo
rciona
un p
rec
iocapa
zdecub
ri
rlain
vers
ión ne
cesa
ria(sa
lar
ios + med
ios de p
rodu
cción
) +la
ganan
cia med
ia+laren
taab
solu
ta. Denol
lega
rad
ichas
i
tua
ción
,el mé
todoemp
leadopo
r
e
lte
rra
ten
ien
tee
selu
ti
l
izadopo
rlo
s monopo
l
ista
s:l
imi
tarlap
rodu
cciónv
íare
str
icc
iónene
l
u
so delat
ier
ra pa
ra ha
cersub
irlo
spre
cio
s(a un n
ive
lsu
fic
ien
te pa
racub
ri
rlaren
ta
ab
solu
ta)
.Po
rsupue
sto
,segúnlaf
inai
ron
íadeKau
tsky(2002
:90
),e
stonoimp
idequelo
s
te
rra
ten
ien
tesseind
ignen dela
scond
ic
ione
s monop
ó
lica
s delaindu
str
ia queimp
ide o
d
i
ficu
l
tae
laumen
todelo
spre
cio
squele
spe
rmi
ta ae
sto
sin
cremen
tarasuve
zlaren
ta.
A
sí,lap
rop
iedadju
ríd
icade
lsue
lonoc
reaunaren
tapa
rae
lprop
ieta
rio
.Pe
ros
íleda
e
l pode
r desu
strae
rsut
ier
ra ala exp
lota
ción ha
statan
tola
scond
ic
ione
seconóm
ica
s
187
pe
rmi
tanunava
lor
iza
cióndela m
ismaquea
rro
jeun e
xceden
tepa
raé
l . Po
rel
loe
sun
he
choob
servab
lequeentodo
slo
spa
íse
sciv
i
lizadoss
iemp
requedesu
stra
ídaa
lcu
lt
ivouna
pa
rte
impo
rtan
tede
lsue
lo(Ma
rx,2000b
:962y963
).

1
.5)Ren
tad
ife
renc
ia.188
l

186
M
ásau
n,s
ibi
enpu
edenp
are
cerd
ife
ren
tes
,elt
err
aten
ien
tee
sun
afr
acc
iónd
elabu
rgu
esí
a.Po
rlot
ant
o,e
l
c
api
ta
li
staye
lte
rra
ten
ien
tev
ivend
elap
lusv
al
ía
.Elr
epa
rtod
elam
ism
adep
end
edel
amagn
itu
dde
lcap
ita
l
pu
est
oenju
ego(S
art
ell
i,2008
:26
).
187
Noc
aus
alm
ent
eMa
rxa
sem
ejaal
aren
taab
sol
utaco
nunimpu
est
o(2000
:963
).
188
E
staf
orm
ano
rma
lesaqu
ell
a qu
eseo
rig
inacu
ando u
ncap
ita
li
sta
,gr
aci
asa d
ispon
erd
emed
iosd
e
p
rodu
cci
ónp
art
icu
larm
ent
even
ta
jos
os,p
rodu
ceenun
afo
rmam
áse
fic
ien
teenr
ela
ciónal
ascon
dic
ion
esd
e
p
rodu
cci
óndom
inan
tes
,log
ran
doa
síu
nco
stod
eprodu
cci
ónin
fer
iora
lpr
eci
odev
ent
areg
uladopo
relm
erc
ado
(M
arx
,2000
:828
).

266
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Ladenom
ina
ciónpo
rpa
rtede Ma
rxdeunaren
ta“ab
solu
ta”
,an
ti
cipalae
xis
ten
ciade
o
trot
ipo deren
ta. La m
isma se o
rig
ina o puede e
xpl
ica
rsetamb
ién a pa
rt
ir dela
s
pa
rt
icu
lar
idade
sdelat
ier
ra.Lacond
ic
ióndenorep
rodu
cib
leha
cere
feren
ciatan
toala
s
ca
rac
ter
íst
ica
s cuan
ti
tat
iva
s como cua
l
ita
tiva
s.E
s de
cir
,siemp
re hab
rát
ier
ras de me
jor
idad189 que o
ca
l tra
s,y e
sas can
tidade
s y ca
l
idade
s no pueden mod
i
fica
rse(conigua
l
in
vers
ióndecap
i
tal
).A
sí,unde
term
inado me
rcadose
ráaba
ste
cido med
ian
telap
rodu
cción
dela
s me
jore
stie
rra
s,en
tend
ida
scomoaque
l
lasquesa
t
isfaganlademandacone
l meno
r
co
stopo
sib
le. Yre
cordemo
squee
steco
stoquedebe cub
ri
relp
rec
iodela me
rcan
cíaa
l

p
rodu
cidae
stácompue
stopo
relcap
i
talin
ver
tido
,laganan
ciacap
i
tal
is
tay
laren
taab
solu
ta.
Cuando e
l me
jorte
rreno pa
ra cu
l
tivo no bas
ta pa
ra aba
ste
cer a una demanda
c
rec
ien
tedep
rodu
cto
s,sepo
sib
i
li
taquete
rreno
sdepeo
rca
l
idadcom
ien
cenap
rodu
cir
.En
e
steú
l
timoca
so,e
lcap
i
tal
is
ta(p
rodu
cto
r)quel
levaacabolata
rea
,ex
igeob
tene
rpo
rel
lala
m
ismata
sadeganan
cia(ganan
cia med
ia)quelaque ob
tienenaque
l
losquep
rodu
cenen
la
s me
jore
stie
rra
s,ape
sardep
rodu
circonco
sto
s ma
yore
s.A
síp
lan
teado
,elpeo
rte
rreno
se
rácu
l
tivadoso
lamen
tes
ilain
suf
ic
ien
ciadelao
fer
tao
cas
ionaque
losp
rec
iosde
lprodu
cto
ene
l me
rcadolepe
rmi
tanae
stecap
i
tal
is
talaob
ten
cióndelata
sadeganan
cia med
ia.E
sto
s
ign
i
fica
,fina
lmen
te,queenlaag
ricu
l
turanosonlo
sco
sto
sdep
rodu
cciónne
cesa
rio
senun
te
rreno med
iolo
squede
term
inane
lpre
ciodep
rodu
cc
ión
,sinolo
sco
sto
sdep
rodu
cción
ne
cesa
rio
sde
lte
r r190. Po
renopeo rlotan
to,enlaag
ricu
l
turae
lpre
ciode
lpro
duc
tonose
191
de
term
inapo
rlo
sco
sto
smed
ios dep
rodu
cción
,sinoqueseha
cesob
ree
lmayo
r co
sto .
A
sí,e
laumen
todelademandaob
l
igaap
rodu
cirent
ier
raspeo
res
,cu
yap
rodu
cciónse
rea
l
iza
rásó
los
ielp
rec
iosein
cremen
taaunn
ive
lta
lquea
lcan
ceacub
ri
rlo
s ma
yore
s
co
sto
sdep
rodu
cción
.Elp
rodu
cto
rdela
stie
rra
s me
jore
s,conco
sto
s meno
res
,ene
l ma
rco

189
L
aca
lid
add
elat
ier
ras
edeb
eacon
dic
ion
esin
tr
íns
eca
s,com
ose
rlaf
ert
il
idadqu
ími
cayf
ís
ica
,com
oas
í
t
amb
iénacu
est
ion
esqu
esed
ebena
lcl
ima
. Todoe
stot
ien
eunim
pac
toenl
aprodu
cci
ón,t
ant
oenf
orm
a
cu
ant
ita
tiv
a(r
end
imi
ent
o)com
ocu
ali
tat
ivo(
cal
ida
dde
lprodu
ctoypo
sib
il
idadd
ell
eva
rac
aboc
ier
toscu
lt
ivo
s
end
ete
rmin
ada
szon
asy
/om
omen
tosd
elañ
o).
190
E
stap
rem
isae
raenp
art
eloqu
eha
cíap
rev
era M
al
thu
s(1846
,Cap
ítu
loI
)prob
lem
asd
eab
ast
ecim
ien
tod
e
a
lim
ent
osat
odal
apob
lac
ión
.
191
E
lpr
eci
ode
lprodu
ctoin
dus
tr
ials
ede
term
inapo
rlag
anan
ciam
edi
aypo
rlo
sga
sto
sdep
rodu
cci
ón m
edi
os
n
ece
sar
iosenu
nascon
dic
ion
esd
eprodu
cci
ónd
ada
s.L
aem
pre
saqu
epo
seeco
sto
sdep
rodu
cci
óni
nfe
rio
re
sal
co
stom
edi
o“s
oci
alm
ent
ene
ces
ari
o”r
eal
izau
nag
anan
ciaex
trao
rdi
nar
ia(u
nap
lus
gan
anc
ia)
;laqu
epo
rel
con
tra
rio
,pro
duc
econco
sto
sdep
rodu
cci
óns
upe
rio
resal
amed
ia
,ob
ten
dráu
nag
anan
ciai
nfe
rio
ral
aus
ual
,qu
e
pu
edel
leg
aracon
ver
ti
rseh
ast
aend
éfi
cit
.

267
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

endondee
lpre
ciosein
cremen
ta,notend
ráquevende
rsu
sprodu
cto
senunn
ive
l meno
ral
impe
ran
te de
l me
rcado
. Le apa
rece en
ton
ces una gana
nc
ia que supe
ralo
s co
sto
s de
p
rodu
cción
:es
,po
rende
,unasupe ia192.
rgananc
E
sta ganan
cia e
xtrao
rdina
ria se gene
ra no po
relcap
i
tal
,sino po
rlas cua
l
idade
s
supe
rio
resdelat
ier
ra. Po
rel
lo,d
ichop
lusnoe
s ap
rop
iadopo
relcap
i
tal
is
ta,ys
ípo
rel
dueñodelat
ier
raat
ravé
sdeloque Ma
rxdenom
ina ren
tad
i
feren
cia
l
. Sunomb
reha
ce
re
feren
ciaaquesa
ledela“d
i
feren
cia
”en
trela
sca
l
idade
sdet
ier
ras
.As
í,laren
tad
i
feren
cia
l
e
sap
rop
iadapo
relte
rra
ten
ien
tequepo
seela
s me
jore
stie
rra
s. Ye
se mon
tose
rá ma
yor
,
m
ien
tra
s ma
yorsea
lad
i
feren
ciadeca
l
idaddet
ierra
sprodu
cida
s.
E
stap
lusganan
ciao
, má
spre
cisamen
teren
tad
ife
renc
ial
,nosó
loe
sgene
radapo
rla
p
rodu
cti
vidadd
i
feren
cia
lqueo
cas
ionand
is
tin
tosni
vele
sdefe
rt
il
idaddecadalo
te,s
inoque
tamb
iénseo
cas
ionanpo
rla
sdi
feren
tesub
ica
cione
sdelo
ste
rreno
senre
lac
ióna
l me
rcado
.
A
sí,cuan
to má
saumen
talapob
lac
iónp
rovo
candounin
cremen
todelademanda
, ma
yore
s
se
ránla
sdi
stan
cia
s quela me
rcade
ría debe
ráre
cor
rer ha
stal
lega
ral me
rcado
.Es
te
t
ran
spo
rteimp
l
icaunco
stoqueha
ráquela
stie
rra
s má
sle
jana
ssó
lop
rodu
zcancuandoe
l
p
rec
iode me
rcadoa
lcan
ceacub
ri
rlo
sga
sto
sdep
rodu
cciónquein
clu
yenlo
sco
sto
sde
l
t
ran
spo
rteype
rmi
tan
,ademá
s,unr
indede
lcap
ita
ligua
lalaganan
cia med
ia.E
stoo
cas
iona
una ren
ta d
i
feren
cia
l enla
stie
rra
s má
s ce
rcana
s al me
rcado
, pud
iendo e
sto se
r
independ
ien
tedelafe
rt
il
idaddela
smi
sma
s. Má
saún
,es
tasva
riab
lespuedenob
raren
sen
tidoopue
sto
,yaqueunte
rreno mu
ybienub
icado puedetene
r mu
yba
jafe
rt
il
idad(y
v
iceve
rsa
)(Ma
rx,2000b
:837
).

A
sí,ha
staaqu
íhemo
svi
stoquelaren
tad
i
feren
ciale
ssiemp
re“
lad
i
feren
ciaen
tree
l
p
rodu
ctoob
ten
ido med
ian
tee
lemp
leodedo
scan
tidade
sigua
lesdecap
i
talyt
raba
jo”
,como
a
fi
rmabaDa
vidR
ica
rdo(1993
:54
).Pe
roe
svá
l
idoag
rega
rlaco
rre
cciónde Ma
rx,po
rcuan
to
e
sto
sesa
sí“enuna m
ismacan
tidaddete
rreno”(Ma
rx,2000b
:835
).A
sí,la
splu
sganan
cia
s

192
R
eco
rdem
osqu
eelb
ene
fic
ioog
anan
cias
ede
fin
etan
tocom
olar
etr
ibu
cióna
lcap
ita
li
stacom
olad
ife
ren
cia
en
trel
osing
res
osyl
osco
sto
sdep
rodu
cci
ón.Ene
staú
lt
imaa
cep
ción
,unb
ene
fic
ioigu
alac
eros
eden
omin
a
“n
orm
al”
,yaqu
eden
trod
elo
sco
sto
sdep
rodu
cci
óns
een
cuen
tranp
ref
ijad
asl
ata
sad
egan
anc
iam
edi
a.Cu
ando
l
adi
fer
enc
iaen
trein
gre
sosyco
sto
sesm
ayo
rqu
ece
ros
ehab
lad
eune
lben
efi
cioex
trao
rdi
nar
io(y
a qu
ese
s
upe
ral
ata
sam
edi
adeg
anan
ciap
ref
ijad
aenl
osc
ost
os)
.Ycu
andoe
lben
efi
cioe
sneg
at
ivo
,segúnsu m
agn
itu
d,
pu
eded
esd
eredu
cirl
ata
sad
egan
anc
iam
edi
aha
stag
ene
rarp
érd
ida
s(e
sde
cir
,nis
iqu
ier
are
cup
era
relc
api
tal
i
nve
rt
ido
).

268
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

denom
inada
s po
r Ma
rx como “Ren
ta D
ife
renc
ial I” se apo
yan en do
s va
riab
les
d
i
feren
ciado
ras
:lafe
rt
il
idady
laub
ica
ciónde
llo
te.
Pe
ro e
xis
te o
trot
ipo deren
ta d
i
feren
cia
l delat
ier
ra,s
iendo e
stala de ma
yor
impo
rtan
cia enlo
s pa
íse
s en donde e
l modo de p
rodu
cc
ióncap
i
tal
is
ta ha a
vanzado
. La
m
ismae
sre
sul
tadode
l me
joram
ien
todelap
rodu
cti
vidaddelat
ier
ralog
radoat
ravé
sde
l
aumen
todelain
vers
ióndecap
i
tal
,yaseacon
stan
tecomova
riab
le.E
sdec
ir
,seob
tieneuna
ma
yorp
rodu
cción(yren
tad
i
feren
cia
l)en
tredo
slote
sdeigua
lfe
rt
il
idadyub
ica
cións
iex
is
ten
d
i
feren
cia
sene
lnive
linco
rpo
radodet
raba
jo,dehe
rram
ien
tas
,dein
sumo
s,e
tc.E
stecap
i
tal
ad
ic
iona
l ob
tiene una p
rodu
cciónta
l quele pe
rmi
te a
lar
renda
tar
iore
cupe
rarsucap
i
tal
ade
lan
tadoyap
rop
iarsedelata
sa med
iadeganan
cia
,mien
tra
squepa
rale
lamen
tegene
ra
une
xceden
teaun ma
yorpo
run
idaddesupe
rf
ic
ie.E
stoú
l
timosecon
vie
rteenunanue
va
fo
rmadep
lusganan
cia
,denom
inadapo
r Ma
rxcomoRen
taD
ife
renc
ialI
I (2000b
:865yss
).

Ye
stodap
iepa
ralap
regun
taquee
stu
vosob
revo
landope
ronosehare
spond
ido
aún
:¿aqu
iénlepe
rtene
celap
lusganan
ciagene
rada?
.
La
ssupe
rganan
cia
sdelaindu
str
ia,de
rivadadeuna ma
yorp
rodu
cti
vidadde
ltraba
jo
med
ian
teunaté
cni
cano
vedo
sao má
sef
ic
ien
te,son a
capa
rada
spo
relcap
i
tal
is
ta.D
icha
s
i
tua
ciónnore
sul
tafá
ci
lenlaag
ricu
l
tura
,cuand
olasupe
rganan
ciaseo
rig
inaenlaca
l
idado
ub
ica
cióndela
stie
rra
s.
S
iel emp
resa
rio e
selp
rodu
cto
r(cap
i
tal
is
ta) y ademá
sel dueño delat
ier
ra
(
ter
raten
ien
te)
,en
ton
cesembo
lsa
rátan
tolaganan
cia med
iacomolap
lusganan
cia(
ren
ta)
.
Pe
ro d
i
feren
tes
i
tua
cióno
cur
recuandoe
lcap
i
tal
istaye
lte
rra
ten
ien
teson do
s pe
rsona
s
d
is
tin
tas
.Elcap
i
tal
is
tanopod
rácu
l
tiva
rtie
rra
s quepo
seenundueño
.Ye
sedueñope
rmi
ti

laa
cti
vidada
l
lís
ire
cibede
lcap
i
tal
is
taunapag
a
,quese
ráequ
iva
len
tealasupe
rganan
cia
de
lcap
i
tal
is
ta.¿Po
rquée
se mon
toynoo
tro?
.Sie
lte
rra
ten
ien
tep
ideunare
tr
ibu
ciónpo
r
en
cimadelaren
tadesut
ier
ra,e
lcap
i
tal
is
tanoob
tend
ríalaganan
cia med
ia,po
rloque
193
renun
cia
ríaa
lnego
cioquedándo
see
lte
rra
ten
ien
tes
ina
rrenda
rlat
ier
ra .Po
relcon
tra
rio
,
s
iela
rr
iendoe
spo
run mon
toin
fer
ioralaren
tadelat
ier
ra,pa
rtedelasupe
rganan
cia
queda
ráen mano
sde
lcap
i
tal
is
ta,ob
ten
iendoa
síunaganan
ciasupe
rio
rala med
ia.E
l
lo
in
ci
taráalacompe
ten
cia
,locua
loca
siona
ráunau
men
tode
lar
riendopo
relin
cremen
tode

193
D
elam
ism
aman
era
,elt
err
aten
ien
tepu
edet
amb
iéna
rren
dar
les
uti
err
aaunt
rab
ajado
rqu
esecon
ten
tacon
abon
arl
eaaqu
el
,enf
orm
ader
ent
a,t
odaol
amay
orp
art
edecu
ant
oleo
torgu
eelp
rec
iod
even
tapo
ren
cim
ade
l
s
ala
rio
.Noe
ses
taun
aren
tar
eal
,síuna
rr
ien
do(M
arx
,2000
:961
).

269
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

lademandadet
ier
ras
. Po
rlotan
to,ene
l modono
rma
ldep
rodu
ccióncap
i
tal
is
ta,ren
tay
a
rr
iendodebe
ríanco
inc
id
ir(Ma
rx,2000b
:961
).S
in emba
rgo
,enlap
rác
t
icarea
lsepueden
ob
serva
rdi
vergen
cia
s,comoseob
servaene
lca
sodelaho
rt
icu
l
turap
laten
se.
Unpá
rra
foapa
rte me
recelaren
tad
i
feren
cia
lII
. Mien
tra
squelaren
taab
solu
tayla
ren
ta d
i
feren
cia
lI e
s ap
rop
iada d
ire
ctamen
te po
relte
rra
ten
ien
te;laren
ta d
i
feren
cia
lII
dependede
l momen
todede
sar
rol
lo.S
ielcap
i
tal
istalog
ragene
rarunaren
tad
i
feren
cia
lpo
r
in
corpo
rac
ióndecap
i
talluegode
laf
irmade
lcon
t
ratodea
rrendam
ien
to,la m
ismapod
ríase
r
ap
rop
iadapo
res
teha
stalaf
ina
l
iza
ciónde
lmi
smo
.Elte
rra
ten
ien
teso
lopod
ráap
rop
iarsede
d
icharen
taa
lreno
vare
lcon
tra
to,ten
iendoe
stapu
jacon
secuen
cia
sene
lpla
zodedu
rac
ión
de
lcon
tra
todea
rrendam
ien
to.

2
. ELARRENDAM
IENTOENLAHORT
ICULTURADELAPLATA.

H
is
tór
icamen
tela ho
rt
icu
l
tura p
laten
se se ca
rac
teri
zaba po
r qu
inta
s enla
s que
p
redom
inabalap
rop
iedad
.Enladé
cadade
l‘70
,lo
sprop
ieta
rio
seranamp
l
ia ma
yor
íacone
l
75%delasupe
rf
ic
ieho
rt
íco
la(Gu
tmane
tal,1987
:90
);m
ien
tra
squeene
lCNA
’88e
seva
lor
l
legabaa
l67%
. Ene
l‘98e
sac
i
frases
i
tuabaene
l58%
,ten
iendot
resaño
sde
spué
sun
fue
rtein
cremen
to, pa
raluego mo
stra
r una ca
ída deca
si un 30%
, según da
tos de
l
CHFBA
’05
. Cons
ignoopue
sto
,su
freigua
lpa
sajee
lar
rendam
ien
to(Ve
r Cuad
ro N
º14
).E
s
de
cir
,sa
lvolore
levadoene
laño2001
,seob
serva unatenden
ciade
cre
cien
teencuan
toa
l
rég
imen de p
rop
iedad comofo
rma detenen
cia y
, cohe
ren
temen
te, uninc
remen
to de
l
a
rrendam
ien
tocomofo
rmadeaccesoalat
iera.
r

Cuad
ro N
°14
. La Pla
ta.Evo
luc
ióndelasuper
fic
ieto
tal(enhas)
,segúnrég
imendetenen
cia
.Años1998
-2001
-
2005
.Va
riac
iónpo
rcentua
len
trelo
sre
levamien
to‘98-
’01y‘01
-’05
.
CHBA’98 CHBA ’01 CHFBA’05 ∆%98
-01 ∆%01
-05
6107
,8 3636,1 4272.8
TO
TAL -40
,5% +17
,5%
(100%) (100% ) (100%)
3554
,6 2777,3 2027.5
P
rop
ied
ad -21
,9% -27
,0%
(58,2%) (76 ,
4% ) (47,5%)
810
,2 2055.9
A
rrend
amien
to
2219
,3 (22 ,
3% ) (48,1%)
-62
,2% +153
,3%
(36
,3%) 29,1 70.1
Ap
arce
ría
(0,8%) (1,6%)
49,7 3
,3 108
.2
O
cup
ación -93
,4% +3178
,8%
(0,8%) (0,1%) (2,5%)
184,2 16,2 11.1
O
tro
s -91
,2% -31
,5%
(3,0%) (0,4%) (0,3%)
Fuen
te: Ga
rcíayKeba
t,2008
.

270
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Lo
s mo
tivo
sdee
stat
ran
sfo
rma
cióndelae
stru
ctu
ra delat
ier
rasepuedenen
con
tra
r
ene
lavan
cede
lcap
i
tal
ismoene
lse
cto
r,comoa
sítamb
iénene
lro
ldelo
sho
rt
icu
l
tore
s
bo
l
iviano
s(Ve
r Ga
rcíayKeba
t,2008
).Pe
roloqueaqu
ísep
retendede
sta
care
sque
,según
e
lúl
timo Cen
so de
l año 2005(CHFBA
’05
),e
lar
rendam
ien
tol
lega arep
resen
tarca
si la
m
itaddelasupe
rf
iciedelosEHenLaP
lata,cuandoenlo
saño
s’70 meno
sde
l25%de
lo
sprodu
cto
res mo
strabae
safo
rmadea
cce
so(Ve
rFigu
raN
°33
).

Figu
raN
°33
. LaP
lata
.Evo
luc
ióndelasupe
rf
ic
ieto
tal(en %
)se
gúnrég
imendetenenc
ia.Años1975
-1988
-1998
-
2005
.
80
70
60
50
%40
30
20 Sup
.conP
ropie
tar
ios
Sup
.conA
rrenda
tar
ios
10
0
1975 1988 1998 2005

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iaenbasea Gu
tmane
tal,1987
;CNA
’88
;CHBA
’98yCHFBA
’05
.

E
sto
sda
tos
, má
sal
ládedemo
stra
rlas
ign
i
fica
ti
vaimpo
rtan
ciade
lar
rendam
ien
toenla
ho
rt
icu
l
turap
laten
se,s
iguensube
stimandosurea
lmagn
i
tud
. Po
runlado
,elfenómenode
“bo
l
ivian
iza
cióndelaho
rt
icu
l
tura
”(Ve
rBenen
cia
,2006
)sigu
iósucu
rsoha
stalaa
ctua
l
idad
,
s
iendoe
lar
rendam
ien
tolae
stra
teg
iadea
cce
soal
atie
rradee
steho
rt
icu
l
tor(C
fr
. Ga
rcía
,
2008
).A
sí,e
sdee
spe
rarun ma
yornúme
rodep
rodu
cto
resbo
l
iviano
sde
sdee
lúl
timoda
to
d
ispon
ib
le(2005
) ha
stala a
ctua
l
idad(2011
),lo que e
leva
ríatan
to e
l po
rcen
taje dela
supe
rf
ic
iea
rrendadacomoa
sítamb
ién-yp
rin
cipa
lmen
te-e
lnúme
rodee
stab
lec
imien
tos
ho
rt
íco
lascona
cce
soalat
ier
rav
íaa
rrendam
ien
to. Cone
staú
l
tima moda
l
idadde med
ic
ión
,
se ob
serva o
tra fuen
te de sube
stima
ción
, ya que una impo
rtan
te po
rción delo
s
e
stab
lec
imien
tos ho
rt
íco
lasp
laten
se de p
rodu
cto
res-a
rrenda
tar
ios bo
l
iviano
s que se
de
cla
raroncomota
l
,sue
lencompa
rt
irlat
ier
racon 2
,3yha
sta4qu
inte
rosconsu
sfam
i
lia
s

271
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

194
in
clu
ida
s ,p
rodu
cto
resquenoapa
recencomota
lesene
lre
levam
ien
tocen
sal
. Po
rtodo
e
sto
,se puede e
stima
r que ho
ydía en La P
lata en
tre ⅔ y ¾ delo
ses
tab
lec
imien
tos
a
ccedenalat
ier
raba
joe
stafo
rmadetenen
cia
.
Pe
ronoe
sele
stud
iodelo
s mo
tivo
socau
sale
sde lanue
vafo
rmadea
cce
soala
195
t
ier
rae
lob
jet
ivode
lpre
sen
tet
raba
jo .S
inoquee
lpropó
si
toe
sana
l
iza
rlap
rob
lemá
tica
quee
stet
ipodetenen
ciagene
ra.

E
lar
rendam
ien
toimp
l
icalane
ces
idaddea
cue
rdoent
redo
sagen
tes(a
rrenda
tar
ioy
a
rrendado
r-cap
i
tal
is
tayte
rra
ten
ien
te)conin
tere
sescon
trapue
sto
s.E
stare
lac
ión
,aligua
l
quelaque mue
strae
lcap
i
tal
is
tacone
ltraba
jado
r,gene
raten
sione
s.La
smi
sma
ssepueden
eng
loba
ren
:
1
.Elcump
l
imien
todeunase
riedede
recho
syob
l
iga
cione
squee
stea
cue
rdoimpone.
Enre
lac
iónalo
sde
recho
syob
l
iga
cione
squeemanandee
stecon
tra
todelo
cac
ión
det
ier
ra,lo
spun
tosde
sta
cab
les aindaga
rque gene
ran unacon
t
inuaten
siónse
cen
tran enla bú
squeda de a
ctua
l
iza
ción de
lpre
cio de
lar
rendam
ien
to y e
l
a
cor
tam
ien
to delo
spla
zos de
lcon
tra
to po
r pa
rte de
lar
rendado
r/
ter
raten
ien
te.Y
e
sto
s asuvezse debe
rían ana
l
iza
r enfun
ción de
lgrado decump
l
imien
to dela
no
rma
t
ivav
igen
te.
2
.El p
rec
io de
l a
rrendam
ien
to, po
r o
tro lado
. E
l mon
to de
l a
rrendam
ien
to
co
rre
spond
ien
teaLaP
latanosó
loe
ssign
i
fica
t
iva
men
te ma
yora
ldeo
tra
sreg
ione
s
ho
rt
íco
las(
tan
todeBueno
sAi
rescomode
lre
stodelpa
ís)s
inoquetamb
iénsupe
ra
e
lco
stodea
lqu
i
lerdela
s me
jore
stie
rra
sag
ríco
lade
lpa
ís.Lahe
terogene
idadde
va
lore
snosó
losee
viden
ciaenre
lac
ióna
lre
stod
ela
sreg
ione
sho
rt
íco
las
,sinoque
den
trode
lpa
rt
idodeLa P
latalo
s mon
tossons
ign
if
ica
t
ivamen
ted
i
feren
tes
. Po
run
lado
,esimpo
rtan
tecono
cerlo
sdi
feren
tes mo
ti
vosquet
ienenin
fluen
ciaend
icho
s
va
lore
s.Pe
roasuve
z,d
icho
sva
lore
sdebense
rin
terp
retado
sene
l ma
rcodea
lgún
ind
icado
reconóm
ico
-produ
cti
vo dela a
cti
vidad ba
jo e
stud
io, que mue
stren su
in
ciden
ciare
lat
iva
.

194
Yn
one
ces
ari
amen
tes
etr
atad
esu
bar
rien
dos
.Lam
oda
lid
adpo
rlacu
alu
nprodu
cto
rseh
ace“
res
pon
sab
le”
d
ela
lqu
il
erd
etod
alaqu
int
a(e
sde
cir
,de
lpag
omen
sua
ldel
aren
ta)s
imp
li
fic
alat
are
aycon
tro
l po
rpa
rted
el
a
rren
dado
rod
elai
nmob
il
iar
ia
.
195
Ju
stam
ent
edi
cho
stem
ass
edi
scu
tenp
rof
und
amen
teen
:Ga
rcí
a,M
.(20
08)“U
soya
cce
soal
ati
err
aene
l
m
arcod
eln
uev
omod
elop
rod
uct
ivod
elah
ort
icu
ltu
rap
lat
ens
e”.R
evi
staIn
terd
isc
ipl
ina
riad
eEs
tud
iosA
gra
rio
s
(R
IEA
).N
º29
,2ºs
eme
str
e.Pp
.79
-98
.

272
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Cone
lpropó
si
todede
sar
rol
larlap
rob
lemá
ti
caemergen
tedelafo
rmadetenen
cia

simpo
rtan
teen
lareg
iónho
rt
íco
lap
laten
se,en unap
rime
rapa
rte seana
l
izalaleg
is
lac
ión
queregu
lalo
sar
rendam
ien
tosru
rale
s,pa
raa
síluegopode
rcomp
rende
rlafo
rmaenquese
p
retendesupe
rarlo
sin
tere
sescon
trapue
sto
sdelo
sar
renda
tar
iosya
rrendado
res
, med
ian
te
lain
terven
cióndelo
sagen
tesinmob
i
lia
rio
s,lane
goc
iac
iónylaf
irmadelo
scon
tra
tosde
a
rrendam
ien
toho
rt
íco
lasdeLaP
lata
.Enunasegundapa
rte,sede
sar
rol
lanlo
s mo
tivo
sde
l
a
l
top
rec
iode
lar
rendam
ien
toene
stareg
iónyla
sva
riab
lesquein
ci
tanlahe
terogene
idad
in
terna
,as
ícomotamb
iéna
lgúnind
icado
rquee
st
imesug
radodein
ciden
ciaenlaa
cti
vidad
e
conóm
icade
lprodu
cto
rpla
ten
se.

3
. CONTRATO DE ARRENDAM
IENTO
. REGULAC
ION
, NEGOC
IAC
IÓN
,
INTERESESYCONFL
ICTO
.

3
.1)In
troducc
ión
.
Lalo
cac
iónru
ralcono
cidacomo“a
rrendam
ien
toru
ral”sec
las
i
fica den
tro delo
s
“con
tra
tosag
rar
ios
“.E
lar
rendam
ien
toe
s,segu
rame
nte
,el má
simpo
rtan
teys
ign
i
fica
t
ivode
lo
s con
tra
tos ag
rar
ios
.El m
ismo pe
rmi
tel
leva
r ac
abola a
cti
vidad ag
rope
cua
ria s
in
ne
ces
idaddese
rprop
ieta
riodelat
ier
ra.
Re
cién en 1948 e
ssan
cionadalale .246196, quejun
y 13 toconla
s mod
i
fica
ciones
197
in
trodu
cida
s en 1980 po
rlaley 22
.298 ,fo
rman a
ctua
lmen
te e
l ma
rco queregu
la
ju
ríd
icamen
te e
lar
rendam
ien
toru
ral y apa
rece
ría
.Es
ta no
rma
ti
valeg
is
lalo
s con
tra
tos
ag
rar
iosylo
scla
si
ficaen“con
tra
tosdecamb
io”(a
rrendam
ien
to)y“con
tra
tosa
soc
iat
ivo
s”
(apa
rece
ría
).
Lade
fin
ic
ióndecon
tra
todea
rrendam
ien
toru
ralapa
receene
lar
tícu
lo2
,siendoaqué
l
ene
lcua
l
:“…unadela
spa
rte
sseob
l
igaacon
cede
relu
soygo
cedeunp
red
io,ub
icado
fue
ra dela p
lan
ta u
rbana dela
sciudade
s y o pueb
l
os, con de
stino ala e
xplo
tac
ión
ag
rope
cua
riaencua
lqu
ieradesu
sob
l
iga
cione
s,ylao
traapaga
rpo
reseu
soygo
ceun

196
S
anc
ion
adae
l8d
eSep
tiem
bred
e194
8ypu
bli
cad
aene
l Bo
let
ínO
fic
iale
l18d
eSep
tiem
bred
e19
48.
D
ispon
ibl
een
:ht
tp:/
/www
.ga
rr
ido
cordo
ber
a.com
.ar
/ley
_13246
.htm
197
S
anc
ion
adayp
rom
ulg
adae
l6d
eOc
tub
red
e19
80.P
ubl
ica
ciónene
lBo
let
ínO
fic
iale
l9d
eOc
tub
red
e1980
.
D
ispon
ibl
een
:ht
tp:/
/www
.pun
top
rof
esi
ona
l.
com
/P/
0650
/LEY2229
8.HTM

273
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

p
rec
ioend
ine
ro”
.Es
tecon
tra
tosed
i
feren
ciadelaapa
rce
ría
,pue
sené
stela
spa
rte
sse
d
is
tr
ibu
yenorepa
rtenlo
sfru
tosenunpo
rcen
taje198, m
ien
tra
squeene
lar
rendam
ien
toru
ral
lacon
trap
res
tac
ióncon
sis
teenunp
rec
iof
i
joend
ine
ro.
D
ichocon
tra
toag
rar
ioen
trep
rivado
sadqu
ierepa
ra e
lEs
tados
ign
i
fica
ti
vaimpo
rtan
cia
,
e
xpl
ic
itadoe
stoene
lar
tícu
lo1delano
rma
tivaor
igina
l-yquecon
servalaley mod
i
fica
tor
ia
v
igen
te-
,endondesede
jacon
stan
c lo
iaque“ sp
recep
tosdee
stale
ysondeo
rdenpúb
l
ico

.
E
sde
cir
,quepo
rsob
ree
lin
teré
sylavo
lun
tadde la
spa
rte
scon
tra
tan
tes(e
lprodu
cto
r-
a
rrenda
tar
ioye
ldueñodelat
ier
ra)
,seen
cuen
tra e
l ma
yorysupe
rio
rin
teré
sde
lEs
tado
.Po
r
loque
,sib
ienlat
ier
rae
sunre
cursop
rivado
,elE
stadopuedeimped
irde
term
inado
suso
s
quecon
side
recon
tra
rio
salo
sin
tere
sesde
laso
ciedadquea
segu
rarep
resen
tar
.
La no
rma
tiva
, ademá
s de p
riv
i
leg
iare
lbienco
lec
tivo po
rsob
re e
lind
iv
idua
l, debe
cump
l
irconlafun
cióndea
rmon
iza
rin
tere
sescon
trapue
s s199 ypode
to resde
sigua
les
,como
sonlo
s que se en
fren
tan en cada con
tra
to de a
rrend
am to200. Bá
ien sicamen
te,la pu
ja
e
xis
ten
tepo
relbene
fic
iogene
radoenlaa
cti
vidad201 selesumalaquep
rotagon
izane
l
te
rra
ten
ien
teye
lcap
i
tal
ista(e
steú
l
timo
,conpo
s
ibi
l
idade
sdet
ras
lada
rlo
sin
cremen
tosenla
so
ciedady
/oa
jus
tarsa
lar
ios
).A
sí,lacapa
cidadd
eap
rop
iac
iónde
lbene
fic
iov
íalaren
tase
cen
traendo
spun
tos
:elp
rec
io ye
lpla
zo de
lcon
tra
to.
E
lpropó
si
tode
lpre
sen
teapa
rtadoe
sana
l
iza
rlo
s con
tra
tosdea
rrendam
ien
toenla
ho
rt
icu
l
turap
laten
se,compa
randololeg
is
ladoconlap
rác
ticarea
l
. Pa
rae
l
losede
sar
rol
lan
lo
sdo
spun
tosqueha
cenalapu
japo
rlaap
rop
iac
i
ónde
lva
loryquese“a
cue
rdan
”ene
l
con
tra
todea
rrendam
ien
to. Po
rúl
timo
,seha
ce men
cióndelo
ssu
jeto
squein
tera
ctúanen
e
stesub
-campodepode
r,de
sta
cándo
selo
scon
fl
ic
tosqueeme
rgenen
lap
rác
tica
.

3
.2)E
lprec
iode
lar
rendam
ien
to:en
trelaleg
islaciónylap
rác
tica
.
Lale
yespe
ci
ficaquee
lpre
ciode
lar
rendam
ien
todebet
rata
rsedeun mon
tof
i
joen
d
ine
ro.E
l1ºp
rob
lema e
squee
l mon
tosee
st
ipu
lal
ibremen
teen
trela
spa
rte
s,e
xis
tiendo

198
Po
rel
los
eha
cer
efe
ren
ciaa“
con
tra
tosa
soc
iat
ivo
s”,po
rcu
ant
oad
emá
sder
epa
rt
irs
elo
sfru
tos
,tam
biéns
e
d
is
tr
ibuy
enl
osr
iesg
os.
199
C
laroe
stáqu
eeldu
eñod
elat
ier
ra(
arr
end
ado
r)p
ret
end
eráqu
elar
ent
acob
rad
ase
alam
áxim
apo
sibl
e,
s
itu
aci
ónd
iam
etr
alm
ent
eopu
est
aesl
ade
sead
apo
relp
rodu
cto
r-a
rren
dat
ari
o.
200
E
staf
orm
adea
cce
soal
ati
err
atu
vo,al
ola
rgod
elah
is
tor
iad
elag
roa
rgen
tin
o,s
itu
aci
one
sdeten
siónqu
ea
v
ece
sben
efi
cia
ronal
osdu
eño
sdel
ati
err
a,yo
tra
saldu
eñod
elc
api
ta
l,s
ien
dol
areg
ula
ciónd
elE
stadop
art
ede
e
stapu
ja
.Un
ahi
sto
riad
eta
llad
aha
sta1989pu
edev
ers
eenB
als
a(200
6:96a14
5).
201
Pu
jaqu
emu
est
ran
,en
treo
tro
s,e
lprodu
cto
r-c
api
ta
li
stacone
ltr
aba
jado
rycone
lcom
erc
ian
te
.

274
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

o
tra
sleg
is
lac
ione
s(B
ras
i
lyPa
ragua
y,po
rejemp
lo)enla
scua
lese
xis
teunp
rec
io má
ximo
202
f
i
jadopo
relgob
ierno .
E
lpre
cio que se a
cue
rda en e
l ma
rco delaf
irma delcon
tra
to de a
rrendam
ien
to
debe
ríase
run mon
toa
cep
tab
lepa
rae
lar
rendado
ry e
lar
renda
tar
io.E
l2°p
rob
lema e
sque
,
e
viden
temen
te,e
sdi
feren
tee
lpode
rdenego
cia
ción delo
sagen
tesin
terv
in
ien
tes
,con
tando
e
lar
rendado
rconsupode
rde monopo
l
iosob
reunrecu
rsof
in
itoynop
rodu
cib
le.
Un 3
°prob
lema su
rge deb
ido a que e
l con
tra
to no
rma
l du
rat
res añ
os, yla
s
cond
ic
ione
sdere
feren
ciapa
rae
l mon
toa
cordadoa
lin
ic
iode
lmi
smopueden mod
i
fica
rse
.
E
sas
íquee
lar
rendado
rpro
curaga
ran
t
iza
rsea
lgunafo
rmadea
ctua
l
izac
iónde
l mon
tode
a
rrendam
ien
to,nosó
lopo
rlapo
sib
lepé
rdidade
lpre
ciorea
lan
teunp
roce
sodein
fla
ción
,
s
inoquetamb
iénbu
scandoap
rop
iarsedepo
ten
cia
lesin
cremen
tosdelo
sbene
fic
iosan
te
me
jora
ste
cno
lóg
ica
s, dein
vers
ióny
/o de aumen
to delo
spre
cio
s delo
sprodu
cto
s. La
po
sib
i
lidaddea
jus
tare
l mon
tode
lar
rendam
ien
toenba
seaínd
ice
sdep
rec
ios(
inde
xac
ión
)
203
seen
cuen
trap
roh
ib
idapo
rlav
igen
ciadelale
yde eme
rgen
ciae
conóm
ica N
º25
.561 . No
ob
stan
te,e
lingen
iohape
rmi
tidoe
lsu
rgim
ien
tode d
i
feren
tes moda
l
idade
sque
,ena
lguno
s
ca
sosqueb
ran
tandoyeno
tro
selud
iendolano
rma
ti
va,pe
rmi
tenunacon
stan
tea
ctua
l
iza
ción
delaren
ta.S
inemba
rgo
,esvá
l
idoa
cla
rarqued
icho
sacue
rdo
s-po
r má
squeseen
cuen
tren
ene
lcon
tra
toyf
irmado
spo
ramba
spa
rte
s-nopuedencon
sti
tui
runf
raudealaley
,siendo
e
l
lonu
lo.La m
ismale
ydea
rrendam
ien
toseen
carga dee
xpl
ic
ita
rquelo
sbene
fic
iosdela
m
ismasoni
rrenun
ciab
les
,ein
sanab
lemen
tenu
losy ca
ren
tesdetodova
lorcua
lesqu
iera
c
láu
sula
sopa
cto
sencon
tra
riooa
cto
srea
l
izado
senf
raudeala m
isma
.Sipo
relcon
tra
rio
seju
sti
fi
caenunleg
ít
imoa
cue
rdoen
tree
lar
rend
ata
rioye
lar
rendado
r,e
ssindudavá
l
ido
.
Aunquehab
ríaqueana
l
iza
rlaleg
it
imidaddelo
sacue
rdo
sen
trela
spa
rte
s,sab
iendoqueno
204
ne
cesa
riamen
teambo
spo
seenigua
lpode
rdenego
cia
ción .

Veamo
squesu
cedeenlaho
rt
icu
l
turap
laten
se.

202
V
alea
cla
rarqu
ede
sde194
0ha
sta1968
,lo
spr
eci
osd
elo
sar
ren
dam
ien
tosenA
rgen
tin
afu
eronr
egu
lad
ospo
r
e
lEs
tado N
aci
ona
l,com
oas
ítam
biéne
sasm
ism
aspo
lít
ica
spropu
gna
ronpo
run
aren
ova
ciónd
elo
spl
azo
sde
l
a
rren
dam
ien
to(V
erB
als
a,20
06;B
ars
kyyG
elm
an,20
05)
203
L
ano
rmafu
eap
rob
adaene
lCong
res
odu
ran
tel
osp
rim
ero
sdí
asd
el200
2,ene
lma
rcod
eunp
aísqu
ese
en
con
trab
aenp
len
acr
is
iss
oci
al
,econ
ómi
caypo
lít
ica
.Pa
ram
ues
tra
,ba
stav
erqu
elam
ism
afu
eprom
ulg
adapo
r
Edu
ardoC
amañ
o,qu
ienr
esu
ltóp
res
iden
tep
rov
is
ion
ald
elaA
rgen
tin
adu
ran
teap
ena
s42h
ora
s.
204
V
eran
alog
íascone
l“a
cue
rdo
”der
epa
rtod
elp
rod
uc
toen
tree
lmed
ieroye
lpa
trón(G
arc
íayL
emm
i,2011
a).

275
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

E
lprec
io de
lar
rendam
ien
toru
raldeunahe
ctá
reaenLaP
lat
aconde
stinoho
rt
icu
l
tura
du
ran
tee
lpe
ríodo2009-2010seen
cuen
traen
tre$600a$1100po
r me
s.La
sva
ria
cione
s
sere
lac
ionanfue
rtemen
te conla ub
ica
ción delat
ier
ra enre
lac
ión a de
term
inado
s
“co
rredo
resp
rodu
ct
ivo
s”,e
les
tadodelo
sacce
sosylace
rcan
íaao
tra
squ
inta
s. En meno
r
med
ida
,tienenin
jeren
cialaca
l
idadqu
ími
ca,f
ís
icaytopog
ráf
icade
lsue
lo.Enunte
rce
rni
vel
in
terv
ienenunase
riede me
jora
senla
scua
lese
selin
teré
sde
lcap
i
talin
corpo
radoloquese
con
fundeconlaren
tap
rop
iamen
ted
icha(pe
rfo
rac
ióndeagua
,vi
vienda
,ga
lpone
s,e
tc.
).
En cuan
to ala a
ctua
l
iza
ción de p
rec
ios de a
rrendamien
to du
ran
te e
l pe
ríodo de
205
v
igen
cia de
l con
tra
to , se ob
servan d
i
feren
tes me
can
ismo
s o moda
l
idade
s.A
lguno
s,
e
viden
temen
tei
lega
les o po
rlo meno
s,con
tra
rio
s ala no
rma
t
ivav
igen
te,y o
tro
scu
ya
va
l
ide
zing
resaene
lte
rrenodelain
terp
reta
ción
.
i
. En mu
ypo
cosca
sosapa
receunac
láu
sulaene
lcon
tra
topo
rlacua
lsee
stab
lece
re
visa
rcada6ó12 me
sese
l mon
tode
lpagode
lar
rendam
ien
to.S
ialgunadela
s
pa
rte
salf
ina
l
iza
rlarenego
cia
ciónnoe
stádea
cue
rdo
,selafa
cul
taare
scind
ire
l
con
tra
toun
i
late
ralmen
tes
inob
l
iga
cióna
lpagodeunaindemn
iza
ción
.Es
tác
laro
quesee
sta
ríavu
lne
randopo
rvíae
líp
ti
cae
lorden púb
l
icore
lat
ivoa
lplazodela
lo
cac
ión
. Ye
sto e
viden
temen
te a
ten
ta con
tra un de
recho que só
lo po
see e
l
a
rrenda
taio206.
r
i
i
. O
tra moda
l
idaddea
ctua
l
iza
ción mu
cho má
susua
l(y meno
sde
l
icada
)es
las
imp
le
yl
lana ex
tors
ión
, po
r cuan
to s
iela
rrenda
tar
io no a
cep
ta un de
term
inado
in
cremen
to de
lpre
cio de a
rrendam
ien
to,selo amena
zacon e
l de
salo
jo dela
qu
inta
.Sib
iene
stap
reten
siónse
ríafá
ci
lyráp
idamen
tede
sau
tor
izadaore
vocada
po
rlaju
sti
cia
,noe
ses
talav
íapo
rlaqueop
tanlo
sar
renda
tar
iospa
rasupe
rarlo
s
con
fl
ic
tos
.Es
tecompo
rtam
ien
to u
sua
l enlo
s ho
rt
icu
l
tore
s bo
l
iv s207 e
iano s una
ven
tajau
ti
l
izadapo
rlo
sar
rendado
resylo
sagen
tesinmob
i
lia
rio
spa
rae
stab
lece
r
a
jus
tes pe
riód
ico
s,s
in que e
l
lo quedes
iqu
ieraregi
stradofo
rma
lmen
te,lo que

205
C
laroe
stáqu
ealf
ina
liz
are
lcon
tra
to,l
aren
ova
ciónd
elm
ism
olep
erm
it
eala
rren
dado
rac
tua
li
zare
lpr
eci
o
l
ibr
emen
te
.Loqu
esepon
eend
iscu
sións
onl
asa
ctu
ali
zac
ion
esqu
esep
ret
end
enr
eal
iza
rene
ltr
ans
cur
sod
el
con
tra
to.
206
R
eco
rdem
osqu
eela
rren
dat
ari
oti
enee
lde
rech
oder
esc
ind
ire
lcon
tra
tos
inp
agod
ein
dem
niz
aci
ón,s
iesqu
e
l
ecom
uni
cal
ade
cis
ióna
lar
ren
dado
rcone
lti
empoad
ecu
ado
.
207
S
ucon
dic
iónd
emig
ran
te-mu
cha
sve
cesens
itu
aci
óni
rregu
lar
-,conun
aac
tiv
idade
con
ómi
cap
rác
ti
cam
ent
e
100%i
nfo
rma
lha
cequ
eelr
ecu
rr
iral
aes
fer
aju
dic
ials
ign
if
iqu
emá
sunp
rob
lem
aqu
eun
aso
luc
ión
.

276
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

con
vie
rte a d
icha p
rác
t
ica en dob
lemen
te nu
la, aunque
,sin emba
rgo
, de a
l
ta
e
fica
ciapo
rsu
sre
sul
tado
s.
i
i
i. O
tro
s con
tra
tos mue
stranin
cremen
tos de
lpre
cio pa
ra e
l2ºy e
l3º año de
l
con
tra
to. En e
stas
i
tua
ción
, en donde e
lar
rendado
r ye
lar
renda
tar
io“pa
ctan

a
lqu
i
lere
sesca
lonado
sop
rog
res
ivo
s(Po
rejemp
lo:1
º año $700
/me
s,2
º año
$800
/me
s,y3
ºaño$900
/me
s),ambo
sagen
tessabende
sdee
lmi
smo momen
to
delaf
irmade
lcon
tra
tocuá
lhadese
relp
rec
iodelalo
cac
iónpa
racadape
ríodo
.
E
sta moda
l
idadnoqueb
ran
talale
y.
i
v. Unas
i
tua
cións
imi
lara
laan
ter
ior
,pe
rota
lve
zcon ma
yorre
sgua
rdo
lega
l
,esene
l
cua
lsea
cue
rdaun mon
todea
rrendam
ien
toto
tal
,es de
cir
,po
rlo
stre
saño
sde
l
con
tra
to. Dee
se mon
to,see
stab
leceunafo
rmadep
agoenlacua
lla
spr
ime
ras
12cuo
tasrep
resen
tan meno
sde⅓ decon
tra
toto
tal
,la
scuo
tas13a24sonigua
l
208
a⅓ de
lto
taly
lasú
l
tima
s12cuo
tassob
repa
sane
lte
rc
iode
lcon
tra
to .
v
. Igua
lquelaan
ter
iorpe
roconunasu
ti
ldi
feren
cia
,sonlo
scon
tra
tosenlo
squese
a
cue
rdaun mon
todea
rrendam
ien
to men
sua
lquese
ría e
lequ
iva
len
tea
lde
l3º
año
,y“bon
i
fica
cione
s”pa
rae
l1ºye
l2ºaño209.
E
sta a
ctua
l
iza
ción po
r mon
tosp
ree
stab
lec
ido
syf
i
joslog
ra e
lud
irla p
roh
ib
ic
ión de
inde
xac
ión(aumen
tarlo
spre
cio
sdea
rrendam
ien
toe
n med
iodeuncon
tra
to)
,ycump
lecon
lap
rem
isadep
rev
is
ib
il
idadden
trode
lpe
ríodode
lcon
tra
to.Aho
rab
ien
,di
chaa
ctua
l
iza
ción
conaumen
tose
st
ipu
lado
sañot
rasañonoga
ran
tizane
cesa
riamen
tee
l man
ten
imien
tode
l
pode
rdecomp
radelaren
ta.La m
ismapuede
,ene
ltran
scu
rsodelo
stre
saño
s,se
r ma
yor
o meno
renva
lore
sre
lat
ivo
s.Po
rende
,segúnlainf
lac
ión
,lasue
rtedelaa
cti
vidadho
rt
íco
la
ylo
s mon
tos dela
sren
tase
sca
lonada
spree
stab
lec
ida
s, pueden sa
l
ir ganandolo
s
p
rodu
cto
res
-ar
renda
tar
ios(paganre
lat
ivamen
te menosenre
lac
ióna
l1ºaño
)olo
sdueño
s
delat
ier
ra(
rec
iben má
sdelopau
tado
,tamb
iénenfo
rmare
lat
iva
).
E
sta
sfo
rma
s de a
ctua
l
iza
ción
,con ma
yor o meno
r apego alaleg
is
lac
ióny asu
“e
spí
ri
tu”
, mue
stran unacon
fl
ic
tiv
idad pe
rmanen
te,s
ibienla m
isma nose e
xte
rio
riza o
man
i
fie
sta de o
tra mane
ra que en e
l ma
rco de una d
iscu
sión en una o
fic
ina en
tre e
l
a
rrenda
tar
ioye
lar
rendado
r,rep
resen
tadoe
steú
l
timopo
relagen
tedelainmob
i
lia
ria
.

208
Une
jem
plopu
edea
cla
rae
stam
oda
lid
ad:m
ont
oto
ta
lde
lar
ren
dam
ien
topo
rhe
ctá
reaypo
r3añ
os:$25
.000
.
C
uot
a1al
a12
:$583
/me
s(=$700
0/añ
o);cu
ota13al
a24
:$694
/me
s(=$8333
/añ
o);cu
ota
s25al
a36
:$8
05/m
es
(=$96
67/
año
).
209
E
jem
plo
:Cu
otam
ensu
alf
ijap
aral
os3añ
osd
e$80
5. Bon
if
ica
cióne
lpr
ime
rañ
opo
rpag
oent
érm
ino
(p
rim
ero
s5d
íash
ábi
lesd
elm
es)d
el15%
;bon
if
ica
ciónene
l2ºañ
ode
l7,
5%;s
inbon
if
ica
ciónene
l3ºañ
o.

277
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

3
.3)E
lpla
zodea
rrendam
ien
to,pu
jaen
tree
lbienco
lec
tivoye
lind
ividua
l.
Lale
y13
.246de
lpr
ime
rgob
iernope
ron
is
tahab
íafi
jadoenc
incoaño
selp
lazo m
ínimo
de
lcon
tra
todea
rrendam
ien
to,ven
cidoe
lcua
lelprodu
cto
r-a
rrenda
tar
iopod
íacon
side
rar
lo
p
ror
rogadopo
r3año
s,s
iemp
requea
sílono
ti
fica
raa
lprop
ieta
riodelat
ier
rapo
rte
leg
rama
cu
rsadoconse
is me
ses de an
tic
ipa
ción a
lven
cim
ien
to.E
ste p
lazoto
tal de 8 año
sfue
redu
cidopo
rlaaúnv
igen
tele
y22
.298
.
Ademá
sdelaredu
cciónde
lpla
zo m
ínimodea
rrendamien
to,d
ichale
yensua
rt
ícu
lo
39in
corpo
ra unsegundot
ipo decon
tra
toru
ral
, denom
inado“
con
tra
to de a
rrendam
ien
to
a
cciden
tal
”(mu
yenbogapo
res
tost
iempo
spa
ralaa
cti
vidadp
rodu
cto
radeg
rano
sdec
l
ima
temp
lado en pa
rt
icu
lar
). E
sto
s con
ven
ios se denom
inan “a
cciden
tale
s”, po
r cuan
to
re
spondenaunacon
tra
tac
ióne
spe
cia
l
,ex
cep
ciona
l
,de ma
yoru
rgen
ciatempo
ral
,di
st
intaa
lare
lac
ióndu
rade
raype
rsona
l–comov
imo
s–l
igadaalo
scon
tra
tosdea
rrendam
ien
toru
ral
.
E
spe
cíf
icamen
te,laleg
is
lac
iónsef
lex
ib
il
izayperm
itecon
tra
tos“a
cciden
tale
s”quepueden
ce
leb
rarsepo
run má
ximodeha
staunañoca
lenda
rio(odo
sco
secha
sdese
rpo
sib
le)
.
Pa
raana
l
iza
rlo
scamb
iosimp
lemen
tado
senlo
spla
zosdea
rrendam
ien
toru
ral
,es
ne
cesa
rios
i
tua
rno
sene
lcon
tex
top
rev
ioalasan
cióndela1
°le
yene
laño1948
,endonde
:


Elco
lonoseve
íae
xpue
stoa
late
rmina
ciónde
laño ag
ríco
laaa
cep
tarla
s
cond
ic
ione
squese
leimpon
íanpa
ralareno
vac
iónd
elcon
tra
toob
iena
abandona
rlae
xplo
tac
iónde
lpred
ioenp
rocu
radeot
rat
ier
raqueleo
fre
cie
ra
me
jore
spo
sib
i
lidade
s.Laab
solu
tafa
l
tadee
stab
i
lidadimped
íapo
rot
rapa
rteque
e
lar
renda
tar
iooapa
rce
ropud
ieraen
cara
runae
xplo
tac
iónra
ciona
l
,ob
l
igado
comoe
stabaaob
tene
rel ma
yorp
rove
chopo
sib
leene
l meno
rtiempo
,
c
ircun
stan
ciae
staquenopod
íatene
refe
cto
sfa
vor
able
senlacon
ser
vac
iónde
l
sue
lo”(B
rebb
iay Ma
lanos
,1997
).

Lo
scon
cep
tosdera
ciona
l
idad
,es
tab
i
lidadyp
lazo
s,s
ibienaunhoyd
ía man
tienen
v
igen
cia
,fue
ronre
cor
tado
sene
laño1980ba
joungob
iernodefa
cto
.
Enlaleg
is
lac
ióneu
ropealo
splazo
smín
imo
sdea
rrendam
ien
toru
ralsonde6a18
año
s, mo
strando e
ste de
recho
,ev
iden
temen
te, ma
yor comp
rom
iso con e
l sue
lo yla
emp
resaag
rar
ia.Encamb
io,nue
strale
yvigen
tehap
riv
i
leg
iadoe
lde
rechodep
rop
iedady
la
l
ibe
rtaddesud
ispo
sic
ión
,po
rloquehap
rev
is
top
lazo
sbre
ves
.
A
sí,jun
toala
sca
rac
ter
íst
ica
squea
sumee
lpre
ciode
lar
rendam
ien
to(
“acue
rdo
”de
l
mon
to en
tre do
s agen
tes con d
i
feren
te pode
r de negoc
iac
ión
,cie
rta po
sib
i
lidad de

278
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

inde
xac
ión
,ine
xis
ten
ciade mon
tos má
ximo
s,e
tc.
),e
lplazode
lcon
tra
toe
sunava
riab
lede
d
ire
ctoimpa
ctoenlae
stab
i
lidad. Ye
stab
i
lidadnosó
lopa
rae
lprodu
cto
r-a
rrenda
tar
ioyla
p
rodu
cción
,sinoquetamb
iénpa
raunu
sora
ciona
ldeunb
iencomúncomoe
slat
ier
ra.
A
sí,lo
splazo
smín
imo
s(quere
cordemo
s, an
tese
ran de 5 año
s con po
sib
i
lidad
un
i
late
ralde
lar
renda
tar
iodee
xtende
rloha
sta8año
s)debe
ríanre
sponde
raladu
rac
iónde
lo
sci
clo
sprodu
ct
ivo
s de
l campo
, ademá
s de pe
rmi
ti
r-en c
ier
ta med
ida
- compen
sarla
a
l
ternan
cia de año
s bueno
sy delo
s“o
tro
s” pa
ra e
lprodu
cto
r-a
rrenda
tar
io. Con e
l
lo,la
e
xis
ten
ciadep
lazo
s meno
resredunda
ríaenunaap
resu
radaeinap
rop
iadae
xplo
tac
ióndela
t
ier
ra,con meno
scaboa
lin
teré
sco
lec
t
ivo
.Esvá
l
idore
corda
relén
fas
isqueponenB
rebb
iay
Ma
lano
s(1997
)cuandoa
segu
ranque
:

“…une
rro
rcon
cep
tua
lquelain
spi
rayquesere
i
teracon
t
inuamen
tecon
sis
teen
a
fi
rma
rque
lap
rote
cción
lega
lin
sti
tuidaen
laley13
.246e
raunasue
rtedeg
rac
ia
a
cordadaa
rbi
tra
riamen
tea
lag
ricu
l
tors
inrepa
rarenque
latu
telaseba
saen
r
igo
ren
lane
ces
idaddera
ciona
l
iza
rla
sexp
lota
cione
syp
rese
rva
rlacon
t
inu
idad
delaemp
resaag
rar
iapo
rqueene
l
loc
ier
tamen
tee
stáin
tere
sadoe
lorden
púb
l
ico
”.

Yae
stein
teré
s púb
l
ico que d
icerep
resen
tare
lEstado y que se e
xpl
ic
ita enla
no
rma
t
iva
, va
lein
clu
irla supe
rviven
cia y p
reponderan
cia de
lprodu
cto
r. Po
rque como
so
stu
vounleg
is
lado
rdu
ran
tee
ldeba
tepa
rlamen
tar
io,p
rev
ioalasan
cióndelale
y13
.246
enladé
cadade
l‘40
:

“.
..de
sdee
l momen
toquee
lprop
ieta
riode
lat
ier
rasede
cidepo
rob
tene
rdee
l
la
unaren
taen
luga
rde
lre
sul
tadodesup
rodu
ccióndi
rec
taype
rsona
l
,adqu
ieree
l
de
rechoauna ma
yortu
telaaque
lquepo
rsue
sfue
rzonosó
loha
cepo
sib
lee
sa
ren
tas
inoque
,sob
retodo
,con
tr
ibu
yeconsut
raba
joa
leng
rande
cim
ien
todela
Na
c ”210.
ión

Sabemo
squetodaleg
is
lac
iónag
rar
iadebep
rocu
rar laco
labo
rac
iónso
l
ida
riaen
tre
cap
i
talyt
raba
jocomoe
sen
cia
lesalaemp
resaag
rar
ia. Cab
ríaag
rega
rquelabú
squedade

210
F
uen
te
:Con
sid
eran
dosd
elp
roy
ect
ode m
odi
fic
aci
ón d
elo
sar
tícu
los 4 y 39 s
obr
e con
tra
tosd
e
a
rren
dam
ien
tosyap
arc
erí
as.D
ipu
tado
sLu
isI
lar
reg
uiyA
lbe
rtoC
ant
eroGu
ti
érr
ez.

279
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

a
rmon
íain
cluyelo
sin
tere
sesdeunte
rce
ragen
te,e
lte
rra
ten
ien
te.A
sí,laredu
ccióndelo
s
p
lazo
sdea
rrendam
ien
topuedetene
rdo
sbene
fic
iar
iossegúne
sta
scond
ic
ione
s:
i
) Se bene
fic
ianlo
ste
rra
ten
ien
tes
, qu
iene
sas
í pu
edenin
corpo
rarráp
idamen
te ala
ren
talo
sre
sul
tado
sdela
sin
vers
ione
sy me
jora
ste
cno
lóg
ica
s(ren
tad
i
feren
cia
lII
).
i
i) Sebene
fic
ianlo
scap
i
tal
is
tasp
rin
cipa
lmen
ted
eor
igene
xtra
-ag
rar
io,qu
iene
sbu
scan
nego
cio
sdea
l
taren
tab
i
lidadyráp
idac
ircu
lac
iónde
lcap
i
tal
.
Loquee
stác
laro
,esqu
iene
spie
rdencone
stareducc
ióndelo
spla
zos
:lo
spequeño
s
p
rodu
cto
res
-ar
renda
tar
ios
, alave
z quese meno
scabalara
ciona
l
idad en e
luso delo
s
b
iene
scomune
s.
A
sí,lale
yvigen
te mod
i
ficósu
stan
cia
lmen
telaan
ter
ior
,sop
rete
xtodes
imp
l
if
ica
rsu
te
xto
,loquede
sdeluegonos
ign
i
fica me
jora
rlo
.La
sca
rac
ter
íst
ica
sdeo
rdenpúb
l
icodela
le
ylafa
cul
tanaimpone
rcond
ic
ione
soe
xigen
cia
sauncon
tra
toen
treagen
tesde
sigua
les
,
cu
yoimpa
ctoin
volu
craa
lre
stodelaso
ciedad
.Sin emba
rgo
,laredu
ccióndelo
splazo
sde
a
rrendam
ien
toye
lca
sil
ibrea
lbed
ríoencuan
toala
sca
rac
ter
íst
ica
sde
lpagode
lmi
smo
,
co
rre
sponden a p
rác
t
ica
slibe
rale
s que
,le
jos defa
vore
cere
l de
sar
rol
lo de
lcap
i
tal
ismo
,
puedenen
torpe
cer
lo(Ma
rx,2000b
:798
).

EnLa P
lata,e
ltiempodedu
rac
iónde
lar
rendam
ien
toe
s ma
yor
i
tar
iamen
tedet
res
año
s,aunqueseob
serva
roncon
tra
tosconp
lazosdedu
rac
ióndesó
lo2año
s,con
tra
riando
laleg
is
lac
iónv
igen
te.Todoe
stoe
sindepend
ien
tedelas
i
tua
ciónpo
rcuan
tolag
ran ma
yor
ía
delo
scon
tra
tosdea
rrendam
ien
tossesue
lenreno
var(conob
vio
saju
ste
sene
lpre
cio
)una
vezf
ina
l
izadoe
lmi
smo
.

3
.4)Su
jetosenin
teracc
iónycon
fl
ictoseme
rgen
tes.
Ene
lsub
campode
lar
rendam
ien
todet
ier
rasho
rt
ícola
senLa P
lata
,cua
trosonlo
s
agen
tesquepa
rt
ic
ipan
. Po
runlado
,ela
rrendado
rodueñodelat
ier
raylo
sar
renda
tar
ios
.
La ma
yor
ía dela
s vece
s(aunque no entodo
slo
s ca
sos
)in
terv
iene como ne
xola
inmob
i
lia
riay
,cone
lgradodein
fluen
ciayacomen
tado
,elE
stadoysuleg
is
lac
ión
.
Lo
sar
rendado
res son
,ensu ma
yor
ía,ex
-ho
rt
icu
l
tore
sita
l
iano
scu
yosh
i
josnohan
con
tinuadoenlaa
cti
vidad
.Alguno
sdee
l
losv
ivenenla m
ismaqu
intaquea
lqu
i
lan
,aunque
sonlo
s meno
s.Su
sing
reso
ssese
sganenlaren
tad
esu
stie
rra
s,quesegúne
lnúme
rode
he
ctá
rea
sylaub
ica
ción
,le
spe
rmi
teunare
tr
ibu
ciónquevade mode
staaimpo
rtan
te.Lo
s
a
rrenda
tar
ios sonp
rác
t
icamen
te100%bo
l
iviano
sob
iendeo
rigenbo
l
iviano
.Siha
yalgoa
de
sta
cardee
l
lospo
rpa
rtedelo
sagen
tesinmob
i
lia
rio
syte
rra
ten
ien
tes
,ese
lcump
l
imien
to
ene
lpago
. A mododeg
raf
ica
rlas
i
tua
ción
,unagen
teinmob
i
lia
rio a
fi
rmaque“
albo
l
iviano

280
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

noselep
idega
ran
tía
,alpa
ragua
yo1ga
ran
tía…ya
largen
t
ino2ga
ran
tía
s!”
.Alp
rodu
cto
r
bo
l
ivianonoselee
xigega
ran
tíanosó
lopo
rque mucha
sve
cesca
recede
la m
isma
,sinoque
p
rin
cipa
lmen
tepo
rquenoe
sne
cesa
rio
.Alosumo
,pod
ráhabe
ralgúnt
ipodein
con
ven
ien
tes
enno má
sde
l3oe
l4%delo
scon
tra
tos
,ysó
lopora
tra
sosene
lpago
,pe
ronun
capo
r
in
cump
l
imien
to.E
lcump
l
imien
to,yaún má
s,lapun
t
ual
idadene
lpagodela
sdeuda
sesuna
gene
ral
idad enlacomun
idad bo
l
iviana
,al meno
s enLa P
lata
. La
s mu
jere
ssonla
sque
mane
jan e
ldine
ro y la
s que gene
ralmen
te con
cur
ren a paga
r a la inmob
i
lia
ria
,
inde
fec
t
iblemen
tee
ldíadeven
cim
ien
todecada me
s.
EnLaP
lataha
ydo
sinmob
i
lia
rio
squeseded
icanalo
salqu
i
lere
sdet
ier
raconde
st
ino
aho
rt
icu
l
tura
,sepa
rada
spo
runacuad
raene
lcen
trode O
lmo
s.A
segu
ranquelat
ier
raen
a
lqu
i
ler delazona p
rác
t
icamen
te not
iene o
trou
so quela ho
rt
icu
l
tura
,sa
lvo un m
ínimo
po
rcen
tajequesede
stinaare
crea
ción
,ha
ras
,en
treo
tro
s.


sicamen
te,t
ressonlo
scon
fl
ictos má
simpo
rtan
tesquesepuedeniden
ti
fi
carene
l
ma
rcode
lar
rendam
ien
todet
ier
ras
.
• Unodee
l
lost
ienequeve
rconla
sac
tua
l
iza
cionesdelo
s mon
tosdea
rrendam
ien
tos
.
S
ibien pa
ra a
lguno
sprodu
cto
resd
ichava
ria
ción e
s leg
ít
ima po
rcuan
totamb
ién
aumen
tae
lco
stodev
ida
,none
cesa
riamen
tela m
ismare
spondealaleg
is
lac
ión
v
igen
tey
, mu
cha
sve
ces
,nis
iqu
ierase men
cionaen e
lcon
tra
tof
irmado
.
• Ta
lve
zla ma
yorcon
fl
ic
tiv
idadyre
cur
ren
cia apa
rez
ca a
l momen
to dereno
vare
l
con
tra
toylarenego
cia
ciónde
lnue
vo mon
to.E
simp
ortan
tede
sta
carquee
xis
teun
in
teré
scompa
rt
idopo
rlo
stre
sagen
tesquepa
rt
ic
ipanenlanego
cia
ciónpa
raquee
l
con
tra
toserenue
ve;e
stofa
ci
li
tay exp
l
ica en pa
rte quela g
ran ma
yor
ía delo
s
con
tra
tosserenue
ven
.Ela
rrenda
tar
ioe
sta
lve
zelp
rin
cipa
lin
tere
sado
,po
rcuan
to
po
seeunase
riedein
vers
ione
senlaqu
intacu
yoe
ven
tua
ltra
sladorequ
iereunga
sto
ent
iempo y d
ine
ro, ademá
s delain
cer
tidumb
re yt
ras
torno quele gene
rala

squedadeunanue
vaqu
intapa
rap
rodu
cir
.Ela
rrendado
r,po
rquep
ref
ieree
vi
tare
l
r
iesgode
lcompo
rtam
ien
todeunnue
voinqu
i
linoquegene
rein
con
ven
ien
tesconlo
s
ve
cino
s. Po
rúl
timo
,el agen
te delainmob
i
lia
ria s
ibien cob
ra meno
s po
r una
reno
vac
iónquepo
runcon
tra
tonue
vo,p
ref
iere man
tene
runabuenare
lac
ióncone
l
a
rrenda
tar
io,ya que ademá
s de
l nego
cio dela adm
ini
stra
ción de
lalqu
i
ler
,es
tos
e
stud
iostamb
iéno
fre
cense
rvi
cio
sdege
sto
ría
,alo
squef
recuen
temen
tere
cur
ren
lo
sho
rt
icu
l
tore
sbo
l
iviano
squeen
tranencon
fian
zacone
steagen
te.Pe
roc
laroe
stá
,
e
sev
iden
tee
l meno
rpode
rdenego
cia
ciónquepo
see e
lar
renda
tar
io,qu
iensue
le

281
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

a
corda
rfina
lmen
telareno
vac
iónde
lcon
tra
tosa
lvo quela
snue
vascond
ic
ione
ssean
mu
ydi
fíc
i
lesdea
fron
tar
.
• E
lot
rocon
fl
ic
toqueeme
rgeenlap
rác
ticaco
tid
i
anasu
rgeen
tree
lar
renda
tar
ioylo
s
ve
cino
s(p
rodu
cto
res o no
). Pa
sa que e
l ho
rt
icu
l
tor bo
l
iviano
, en e
l én
fas
is de
ap
rove
cha
ral má
ximolo
sre
curso
sconquecuen
ta,ut
i
lizaca
sil
i
tera
lmen
tee
l100%
delasupe
rf
ic
iea
lqu
i
lada
.Es
toimp
l
icainve
rná
culo
ssob
ree
llím
itedelaqu
inta
,con
de
sagüe
sin
suf
ic
ien
tesob
ieninex
is
ten
tes
,lo que o
cas
ionainunda
cione
s enlo
s
campo
sve
cino
s. Tamb
ién e
l mane
jo delo
sre
siduo
sdela p
rodu
cción
,como a

211
tamb
iénlo
spro
ven
ien
tes delo
s san
i
tar
ios , sue
len cau
sar con
fl
ic
tos en
trelo
s
ve
cino
s.Ene
stas
i
tua
ción
,debe
inte
rmed
iare
lage
ntede
lainmob
i
lia
ria
.

Ana
l
izado ya e
lpr
ime
rprob
lema dela ren
ta enla ho
rt
icu
l
tura de La P
lata
(ca
rac
ter
íst
ica
s yten
sione
s de
lar
rendam
ien
to ho
rt
íco
la p
laten
se) pa
semo
s aho
ra a
de
sar
rol
larlao
trag
rancue
stión
:eln
ive
ldelaren
tae
xtra
reg
iona
lein
tra
reg
iona
l
.Pa
rae
l
lo,
ta
lcomoyasean
tic
ipó
,see
stud
ianlo
s mo
tivo
sde
l ma
yorp
rec
iodea
rrendam
ien
toenLa
P
lataenre
lac
iónao
tra
sreg
ione
s,comoa
sítamb
iénsecon
side
ranla
sdi
feren
cia
squese
ob
servanden
trode
lmi
smopa
rt
ido
.

4
. MOT
IVOSDELOSD
IFERENTESN
IVELESDERENTAEXTRAEINTRAREG
IÓN
PLATENSE
.

4
.1)He
terogene
idaddelaren
taex
tra
reg
ión
.
En La P
lata
, e
l a
rrendam
ien
to de una he
ctá
rea pa
ra ho
rt
icu
l
tura fue de
ap
rox
imadamen
te $600 po
r me
s pa
ralatempo
rada 2009-2010
,mien
tra
s que pa
raigua
l
pe
ríodo
,enlazonade E
scoba
ry P
i
lar
,lo
s mon
tosnosupe
raronnun
calo
s$200
. Ap
rio
ri
,
unopod
ríasupone
rquee
xis
tenunase
riedeven
tajasenlacap
i
talbonae
ren
seque
jus
t
if
ican

211
An
tee
lcon
fl
ict
opo
reld
esag
üed
elo
sde
sech
oss
ani
tar
iosd
ire
ctam
ent
eenl
azan
ja
,un
adel
asi
nmo
bil
iar
ias
a
segu
raqu
eex
igel
acon
st
ruc
ciónd
eunb
añoconpo
zo,c
áma
ras
épt
icayd
esc
arg
adeag
ua,com
ocon
dic
iónp
ara
l
anor
esc
is
iónd
elcon
tra
to,au
nqu
enos
iem
prel
olog
ranh
ace
rcum
pli
r.A
ntel
adu
dad
elo
smo
tiv
osp
orl
os
cu
ale
sela
rren
dat
ari
oes
tar
íaob
lig
adoai
nve
rt
irenunb
añoqu
elu
egon
opod
ríal
lev
ars
ealf
ina
li
zare
lcon
tra
to,
l
are
spu
est
aesqu
e e
:“la
lqu
ile
respa
rap
rodu
cir
,nop
arav
iv
ir
.Sie
lar
renda
tar
iop
ret
end
evi
virenl
aqu
int
a,e
s
s
uob
liga
ció
ncon
str
uirs
ubañ
o”.

282
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

e
sacapa
cidaddelo
sdueño
sdelat
ier
ra-
ter
raten
ien
tes212-p
laten
sesdeob
tene
runaren
ta
ma
yorquesu
s“co
lega
s”de
l No
rtede
lÁrea Ho
rt
íco
la Bonae
ren
se(AHB
). Po
rloqueuna
h
ipó
tes
isse
ría que e
l mon
to de
lar
rendam
ien
to gua
rda
ríare
lac
ión conla po
tenc
ial
gananc
iade
lproduc
torho
rt
íco
la.A
sí,m
ien
tra
s ma
yorseanlo
sing
reso
sy/o meno
reslo
s
co
sto
sdep
rodu
cción
, ma
yore
slacapa
cidadypo
sib
il
idaddeap
rop
iac
iónde
lte
rra
ten
ien
te
ded
ichobene
fic
ioat
ravé
sde
lin
cremen
tode
lpre
ciode
lar
rendam
ien
to(
ren
ta)
.
Po
rlotan
to,ene
steapa
rtadoseana
l
izae
lpre
cio dea
rrendam
ien
toenre
lac
iónauna
se
riedeva
riab
lesque
,sib
ienfue
rone
leg
ida
sarb
itra
riamen
te,pod
ríane
xpl
ica
rla
s ma
yore
s
ren
tasdelat
ier
raenLaP
lata
.Lo
smi
smo
spuedenag
rega
rseen
:a)d
is
tan
ciaa
l me
rcado
;b)
me
jora
sene
ltran
spo
rte
;c)
inve
rsióndecap
i
tal
; yd
) ma
yordemandadep
rodu
cto
.

Va
lea
cla
rarquee
lpre
ciode
lar
rendam
ien
topuede
, asuve
z,e
sta
rin
fluen
ciadopo
rla
e
xis
ten
cia enla
stie
rra
saa
lqu
i
lar de una pe
rfo
rac
ión pa
ra e
xtrae
r agua
,es
tru
ctu
ras de
in
verná
culo
,ga
lpone
s,v
iv
ienda
s,e
tc.A
sí,e
l mon
t
ode
lar
rendam
ien
topuedein
cremen
tarse
po
rlap
resen
ciadee
soscomponen
tesquere
sul
tanse
relin
teré
sdeuncap
i
talo me
jora
in
corpo
radaalat
ier
ra,pe
roden
inguna mane
racon
s
ti
tuyepa
rtedeloquecon
cep
tua
lmen
te
sedenom
inaren
tade
lat
ier
ra.

a
- D
is
tan
ciaa
l me
rcado
.
Lad
is
tan
ciaa
l me
rcadoe
s,pa
racua
lqu
iers
is
temap
rodu
cti
vo,unava
riab
lequein
cide
enlo
sco
sto
sdecome
rcia
l
iza
cióny
,po
rende
,repercu
teenlacapa
cidadde
lprodu
cto
rde
ap
rop
iarsede
lva
lorgene
rado
.Elt
ran
spo
rtepuedede
term
ina
ren mu
cho
sca
sosqueuna
zonap
roduz
caonounrub
rodado
,yenca
soa
fi
rma
tivo
,enquép
ropo
rciónpuedeha
cer
lo;
eno
tra
spa
lab
ras
,con
sti
tuyeunodelo
sfa
cto
respr
inc
ipa
lesquede
term
inanlalo
cal
iza
ción
geog
ráf
icadelap
rodu
cción
. Pe
ronotodo
slo
sprodu
cto
s mue
stranigua
lsen
sib
i
lidadala
d
is
tan
ciade
l me
rcado
. Ene
sesen
t
ido
,la
sho
rta
l
iza
sfre
sca
s man
i
fie
stanunadependen
cia
ta
lquee
stava
riab
lede
term
inaen mu
cho
sca
soslav
iab
i
lidade
conóm
icadelaa
cti
vidad
. No
po
rnada
,ene
lpr
ime
rcí
rcu
lode Von Thünen(1826
, en Ba
rsky2005
)seen
con
trabala
p
rodu
cciónho
rt
íco
la.E
lprob
lemaque mue
strae
lprodu
ctoho
rt
íco
lae
ssuráp
idapé
rdidade
ca
l
idad
,loqueha
cequee
ltiempoen
treco
sechaycon
sumodebase
rín
fimopa
raredu
cirla

212
S
erí
aun“
ter
rat
eni
ent
e”po
rcu
ant
ope
rci
beu
nar
en
tad
els
uel
o,ex
cluy
endod
elt
érm
inoal
ascon
not
aci
one
s
v
incu
lad
asal
aex
ten
siónd
eti
err
aor
ela
cion
ada
scone
lpo
der
.

283
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía


rdidade
lprodu
cto213.A
sí,e
stab
lec
imien
tosho
rt
íco
lasle
jano
sal me
rca
donosó
loa
sumen
co
sto
ssupe
rio
res po
rtran
spo
rte(
conre
fr
ige
rac
ión en a
lguno
sca
sos
),s
ino quetamb
ién
debensopo
rta
run ma
yorn
ive
ldede
sca
rte
. Ycomola
sho
rta
l
iza
spo
seenunva
lorre
lat
ivo
ba
jo(encompa
rac
ióncono
tro
sprodu
cto
sdes
imi
lar pe
receb
i
lidad
,comopo
rejemp
lo,la
le
che
)ocu
rrens
i
tua
cione
s enla
scua
lese
lcos
to d
etran
spo
rte e
s ma
yora
lpre
cio de
l
p
rodu
ctot
ran
spo
rtado
.
A
sí enma
rcadalaimpo
rtan
cia dela d
is
tan
cia a
l me
rcado pa
rala p
rodu
cción de
ho
rta
l
iza
sfre
sca
s en gene
ral
, pa
semo
s a ana
l
iza
r el Á
rea Ho
rt
íco
la P
laten
se.E
sta se
en
cuen
traub
icadaae
sca
sos50
kmdela C
iudadAu
tónomadeBueno
sAi
res
,ene
lSude
ste
de
loquesedenom
inae
l3ºco
rdónde
lpe
riu
rbano(To
rre
s,2001
).Po
rlotan
to,
laho
rt
icu
l
tura
p
laten
se no só
lo se en
cuen
tra en una po
sic
ión quele pe
rmi
te un ap
rov
is
ionam
ien
to
p
rác
ticamen
tep
riva
tivodelacap
i
taldelap
rov
inciade Bueno
sAi
res(649
.613hab
i
tan
tes
segúnda
tosde
lúl
timo Cen
so Pob
lac
iona
lrea
l
izadoene
laño2010
),s
inoqueademá
ssu
ce
rcan
ía con e
l cong
lome
rado u
rbano má
sgrande de
l pa
ísle gene
ra un po
ten
cia
l de
aba
ste
cim
ien
toeno
rme
.Esde
cir
,esca
sie
lex
clu
sivoo
feren
tedeho
rta
l
iza
spa
ralac
iudad
cap
i
taldelap
rov
inc
iadeBueno
sAi
res
,ye
lpr
inc
ipa
lpro
veedo
rde
lcon
cen
tradou
rbano má
s
impo
rtan
tede
lpa
ís,con má
sde15
.000
.000dehab
i
tan
tesenlaa
c idad214 (ce
tua
l rcade⅓ de
lapob
lac
iónde
lpa
ís)
.

lounaf
racc
ióndelap
rodu
cciónsecome
rcia
l
izaene
lún
ico Me
rcado Con
cen
trado
r
deLaP
lata215,d
ir
igiéndo
sela ma
yorpa
rtedelap
rodu
cciónalo
s me
rcado
scon
cen
trado
res
ub
icado
sene
l Oe
ste(
inc
lu
idoe
l Me
rcado Cen
tra
lde Bueno
sAi
res
)y,en meno
r med
ida
,
No
rte y Su
r de
l Conu
rbano bonae
ren
se.A
sí,la ub
icac
ión p
riv
i
leg
iada de La P
latale
rep
resen
taunac
laraven
tajacompa
rat
ivaenre
lac
iónala
sreg
ione
sho
rt
íco
lasde
lin
ter
ior
de
lpa
ís,encuan
toa
laba
ste
cim
ien
tode
lcong
lome
radou
rbanobonae
ren
se.

Pe
roe
sne
cesa
rioe
xpl
ic
ita
rquelal
imi
tan
teala d
is
tan
ciasevaa
cor
tandoa med
ida
que me
joranlo
sse
rvi
cio
sdet
ran
spo
rte
.Es
ta me
jorasepuedeana
l
iza
rcuan
ti
tat
ivamen
te
(ma
yornúme
rodeveh
ícu
losy ma
yornúme
roderu
tasquecomun
icanalap
rodu
ccióncon

213
Cu
andos
ehab
lad
epé
rdi
dad
eprodu
cto
,seh
acer
efe
ren
ciaal
ade
sap
ari
ciónd
eprodu
ctoens
ust
res
m
oda
lid
ade
s:i
)Cu
ant
it
ati
va:p
érd
idad
epe
so;i
i)C
ual
it
at
iva
:re
spe
ctoan
orm
asoe
stán
dar
es(
ej
.:Po
dredum
bre
);
i
ii
)Nu
tr
it
iva
s:m
eno
resv
itam
ina
s,e
tc
.
214
S
eha
cer
efe
ren
ciaal
aCiud
add
e Bu
eno
sAi
resyl
os24p
art
ido
sde
lGr
an Bu
eno
sAi
res
,seg
ún C
ens
o
N
aci
ona
lPob
lac
ión
,Hog
aryV
ivi
end
a2010
.
215
S
etr
atad
elM
erc
adoR
egi
ona
lLaP
lat
a,u
bic
adoenl
aAv
eni
da520y116
.

284
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

lo
s cen
tro
s de con
sumo
) como cua
l
ita
t
ivamen
te(me
jo
res veh
ícu
los y me
jore
svía
s de
comun
ica
ción
).
E
stein
cremen
to enla e
fic
ien
cia de
ltran
spo
rte po
sib
i
li
tala d
ism
inu
ción dela
s
d
is
tan
cia
salo
sdi
feren
tes me
rcado
sde
lpa
ís.A
sí, a med
idaqueseredu
cee
lco
stode
l
t
ran
spo
rte
,aumen
tanla
spo
sib
i
lidade
scompe
ti
ti
vasdela
sreg
ione
s me
jore
sdo
tada
spa
ra
un p
rodu
cto dadoyt
ienden ase
r de
spla
zada
sot
ras meno
scompe
t
it
iva
s pa
ra e
l
lo.A
sí,
impo
rtan
tís
imo
s me
rcado
s que no mu
cho
s año
sat
ráss
e au
toaba
ste
cían
,comosonlo
s
ca
sos de Ro
sar
io, Có
rdoba
, San
ta Ro
sa, San
ta Fe
, en
tre o
tro
s, enla a
ctua
l
idad se
t
ran
sfo
rmanenunde
stinodecompe
ten
ciapa
rala
sho
rta
l
iza
spla
ten
ses
. Ene
lca
sodela
216
c
iudadro
sar
ina
,la m
ismapo
see má
sde1
.000
.000de hab
i
tan
tes y
,po
rende
,unafue
rte
demandadeho
rta
l
iza
s.Pe
roe
lcre
cim
ien
tode
sordenadodesuu
rbeye
lavan
cedelaso
ja
a
fec
tólap
rodu
ccióndeho
rta
l
iza
sdesup
rop
ioc
intu
rón
,ha
ciéndo
lod
ism
inu
irfue
rtemen
te
(P
rope
rsi
,2006
;Fe
rra
ttoyo
tro
s,2010
).E
stanue
vademandaalap
rodu
cciónho
rt
íco
lade
La P
latae
spo
sib
i
li
tadaademá
seng
ranpa
rtepo
rsufá
ci
lyráp
idoa
cce
sov
íalaau
top
is
ta
Bueno
sAi
res
-Ro
saio217.
r
Comosed
iscu
te má
sade
lan
teene
sta m
ismase
cción
, lain
serc
ióndela
sho
rta
l
iza
s
p
laten
sesenlo
s me
rcado
sex
tra
-bonae
ren
sesnopuedesó
loe
xpl
ica
rsepo
rla
sven
taja
sde
l
se
rvi
cio det
ran
spo
rte
,sino que debe se
r ana
l
izado con
jun
tamen
te conla a
l
tís
ima
p
rodu
cti
vidad
,ca
l
idady meno
resco
sto
sdep
rodu
cciónlog
rado
senlacap
i
talbonae
ren
se
conlate
cno
log
íade
linve
rná
culo
.Po
rende
,la ma
yore
fic
ien
ciaenlo
s med
iosdet
ran
spo
rte
po
sib
i
li
tarompe
rlaba
rre
raqueleimpon
íalad
is
tan
ciaala
sho
rta
l
iza
sdela
sreg
ione
scon
ma
yorap
ti
tudp
rodu
cti
va.A
sí,LaP
latasevefa
vore
cidapo
res
tea
cor
tam
ien
toded
is
tan
cia
cono
tro
s me
rcado
s.

b
- Ca
l
idadde
lsue
loye
lcl
ima
.
E
scla
ro que enigua
ldad deinve
rsióny d
is
tan
cia al me
rcado
, un e
stab
lec
imien
to
ag
rope
cua
riotend
rá ma
yore
sing
reso
s(y
/o meno
resco
sto
s)queo
tros
ilafe
rt
il
idaddesue
lo
ye
lcl
ima son me
jore
s pa
rala p
rodu
cción e
spe
cíf
ica
.As
í, una ma
yorp
rodu
ct
iv
idad y
p
rodu
cción que v
iab
i
liza una me
jor ca
l
idad de
l sue
lo y un c
l
ima ben
ignoimp
l
ica
rála

216
S
egú
nelC
ens
odePo
bla
ciónd
elañ
o201
0,e
lag
lom
eradoro
sar
inocon
tab
acon1
.198
.528h
abi
tan
tes
.
217
L
asc
iud
ade
sdeL
aPl
atayRo
sar
ios
een
cuen
tranu
nid
aspo
run
ase
ried
eau
top
is
tas
,conu
nre
cor
ridot
ota
lde
370km
,du
ran
doe
lvi
ajepo
co m
ásd
e4h
ora
s.

285
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

po
sib
i
lidadpa
rae
lprodu
cto
rdeob
tene
r ma
yore
sing
reso
sy(comosead
vie
rteene
lítem

inve
rsióndecap
i
tal
”acon
tinua
ción
)supe
rio
resb
ene
fic
ios
.
Sea
cep
taqueenunaa
cti
vidadag
ríco
lain
ten
sivacomolaho
rt
icu
l
tura
,lafe
rt
il
idadde
l
sue
lo no e
s de
term
inan
te po
r cuan
to e
s po
sib
le su m
ejo
ram
ien
to v
íain
corpo
rac
ión de
in
sumo
sex
terno
s. Pe
rotamb
iéne
scie
rtoquea ma
yorca
l
idadedá
f
icad
ism
inu
yetan
tola
ne
ces
idaddefe
rt
il
izan
tes
,ad
i
tivo
scomoa
sítamb
iénlapo
sib
i
lidaddeanegam
ien
tos
:po
r
ende
, seredu
cenlo
s co
sto
s de p
rodu
cción
.Sim
i
lar ana
log
ía se puede ha
cer conla
s
cond
ic
ione
scl
imá
tica
s.
EnLa P
lata
,lap
rodu
cciónho
rt
íco
lasel
levaacaboenunl
lanoque
,cona
lguna
s
ondu
lac
ione
sy m
icro
rel
ieve
s,see
xt
iendeenlal
lamadaPampaBa
ja(Cappan
in
iy Mau
riño
,
1966
).Lareg
iónseen
cuen
traa
tra
vesadapo
rar
royosquere
cor
renlazonayde
sembo
can
endo
scuen
cas
:i)lade
lRíodela P
lata
,ii
)ladelo
srío
s Sambo
rombóny Sa
lado
. En
tre
amba
scuen
case
xis
teuná
reae
levada-
inte
rf
luv
io-quee
sdi
viso
riadeagua
s.
Enlo
sin
ter
flu
vio
sypend
ien
tesdelave
rt
ien
tedel R
ío Sambo
rombónlo
ssue
losson
anegab
les
,conp
rob
lema
sdeh
idromo
rf
ismo
,eln
ive
lfreá
t
icoce
rcanoalasupe
rf
ic
ieyuna
e
levadap
resen
ciadesod
io.D
i
feren
tes
i
tua
ciónseob
servaenlave
rt
ien
tede
lRíodela
P
lata
.Al
lílo
ssue
losseca
rac
ter
izanpo
rsute
xturaf
ran
co,f
ran
co-
l
imo
saof
ran
co-a
rci
l
losa
-
l
imo
sa. Lo
s va
lore
s de Ph
, ma
ter
ia o
rgán
ica y sa
les so
lub
leslo hacen ap
to pa
rala
ag
ricu
l
tura
,mien
tra
squepo
rsucond
ic
ióntopog
ráfi
cago
zandeunno
rma
ldrena
je(G
iméne
z
e
tal,1992
).Ye
sju
stamen
teene
lin
ter
flu
vioyp
rin
ci
palmen
tesob
relapend
ien
tede
lRiode
la P
lata dondese ha
l
lanla
s me
jore
stie
rra
sy-noca
sua
lmen
te-la p
rodu
cción ho
rt
íco
la
(Hu
rtadoe
tal,2003
).
Po
rende
,lo
ssue
losu
ti
l
izado
spo
rlaho
rt
icu
l
tura sonlo
s me
jore
sdelareg
iónp
laten
se
218
ya
lrededo
res
,tan
topo
rsufe
rt
il
idadqu
ími
cacomof
ís
ica .

Pa
rala ca
rac
ter
iza
ción dela
s cond
ic
ione
scl
imá
tica
s de La P
lata(
lat
itud 34
º 58

;
long
itud57
º54

;19 me
tro
sdea
l
ti
tudsob
ree
lni
ve
lde
l ma
r)sere
cur
rióalain
forma
ción

rmi
ca,humedadre
lat
iva
,in
ten
sidaddev
ien
tosyp
rec
ip
ita
cione
s,con
side
randolo
súl
timo
s
40año
s.

218
S
inem
barg
o,e
svá
lidoex
pli
cit
arqu
epo
rde
fic
ien
ci
asenl
apl
ani
fic
aci
ónam
bien
tal
,su
rgencon
fl
ic
tosd
eus
o
d
elt
err
ito
riop
lat
ens
e.L
acom
pet
enc
ias
edaen
tret
resd
ela
smá
sim
por
tan
tesa
ctiv
idad
es,t
ale
scom
oelu
so
u
rban
o,e
lag
ríco
lain
ten
siv
o(l
aho
rt
icu
ltu
ra)yla
sac
tiv
idad
esex
tra
cti
vas(
lad
ri
llo
,ce
rám
icoyr
ell
eno
).D
ich
as
a
cti
vid
ade
spu
janpo
rla
sti
err
asconpo
sic
ion
est
opog
ráf
ica
sel
evad
asys
uel
oscone
sca
sasl
imi
tac
ion
es,con
con
secu
enc
iase
con
ómi
casyso
cia
lesd
een
verg
adu
ra(Hu
rtadoe
tal
,200
3:57
).

286
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Ene
sesen
tido
,lap
rec
ip
ita
ción med
iaanua
lal
can
zalo
s1009
,2mm
,conunrég
imen
con
side
rado“
isoh
igro
”.Latempe
ratu
ra med
iaanua
lesde15
,8º C
,la med
iain
verna
lde
9
,8ºCyla med
iadeve
ranode21
,8ºC
.Lo
s me
sesdeEne
roy Feb
rerore
sul
tanlo
s má
s
ca
luro
sosm
ien
tra
squeJun
ioyJu
l
iosonlo
s má
sfr
íos
.Laamp
l
itudté
rmi
ca med
iaanua
l
a
lcan
zalo
s13
,4ºC
.Ele
fec
toa
tenuan
tequee
jer
cee
lRíodelaP
latasob
rela
stempe
ratu
ras
e
sev
iden
teyseponede man
i
fie
stoa
lcompa
rard
icho
sva
lore
sconlo
sreg
ist
rado
seno
tra
s
reg
ione
sdeigua
lla
ti
tudpe
roub
icada
senzona
sco
nt
inen
tale
s.Ene
lpa
rt
idodeLaP
latase
puedenp
rodu
cirhe
lada
s de
sdee
l me
sde Ma
yoa
l me
sde Oc
tub
re.E
lpe
riodol
ibrede
he
lada
ssee
xt
iendede
l20de Oc
tub
rea
l10de Mayo ycomp
rendeuno
s220d
ías
.Elva
lor
med
iodehumedadre
lat
iva anua
lesde77
,8%
,conva
lore
smín
imo
s med
iosde7
0,3 %ene
l
me
sded
ic
iemb
reyva
lore
s má
ximo
s med
iosde83
,3% ene
l me
sJu
l
io,c
las
i
ficándo
sea
l
c
l
imadelazonacomohúmedo
.Lave
loc
idad med
iade
lvien
tosede
finecomo mode
raday
a
lcan
zalo
s17Km
/h.Engene
ralp
redom
inanlo
sviento
sde
lse
cto
rEs
te,aunquelo
svien
tos
de
lse
cto
r No
rte(se
cosyca
luro
sos
)en e
l me
s de Di
ciemb
reylo
s de
l Su
r(f
resco
s)en
Sep
tiemb
ret
ienenc
ier
taf
recuen
cia
.

En s
ínte
sis
,lareg
ión o
cupada po
rla ho
rt
icu
l
tura p
laten
se po
see mu
y buena
s
cond
ic
ione
s edá
fica
syc
l
imá
tica
s pa
rala p
rodu
cció
n ag
ríco
la en gene
raly ho
rt
íco
la en
pa
rt
icu
lar
. E
sto pe
rmi
te una gene
rac
ión de va
lor supe
rio
r at
ravé
s de una ma
yor
p
rodu
cti
vidad
,produ
cciónyca
l
idadcon meno
resco
sto
s(ren
tad
i
feren
cia
lI)
,yuna ma
yor
e
fi
cien
ciaene
lusodein
sumo
syre
curso
sex
terno
s(ren
tad
i
feren
cia
lII
).E
stoú
l
timose
ana
l
iza
ráacon
t
inua
ción
.

c
- In
vers
ióndecap
i
tal
.
Enlo
súl
timo
s 20 años
,elÁ
rea Ho
rt
íco
la P
laten
se ha c
rec
ido en p
rodu
cción
,
p
rodu
cti
vidadeimpo
rtan
cia
,an
ive
lreg
iona
l
,pro
vin
cia
lyna
ciona
l
.
Mu
cho
shans
idolo
sfa
cto
resquehano
rig
inado
,fa
cil
i
tadoyha
stapo
ten
ciadoe
ste
auge(Ga
rciayLemm
i,2011b
). Unodee
l
los-e
simpos
ib
leso
sla
yar
lo-has
idolatemp
rana
,
p
rofundaycon
tinuain
corpo
rac
ióndelate
cno
log
íade
linve
rná
culo
.La magn
i
tudde
lgrado
dein
corpo
rac
ióndee
state
cno
log
íae
slap
rin
cipa
lre
spon
sab
ledelaca
rac
ter
íst
icad
is
tin
tiva
enlaa
ctua
l
idadde
laho
rt
icu
l
turap
laten
se:sun
ive
ldecap
i
tal
iza
ción
.
Ta
lhas
idoe
lgradodein
corpo
rac
ióndein
verná
culo
senLaP
lataqueenlaa
ctua
l
idad
see
stimaquela m
i
taddelasupe
rf
ic
ieba
jocub
ier
tade
lpa
ísseen
cuen
traenlacap
i
tal
bonae
ren
se,a
lcan
zandola
s2500he
ctá
rea
s(S
tav
isky,2010
). Pa
rtedee
stahegemon
íase
debe a que en La P
lata p
rác
t
icamen
telato
tal
idad delo
s aho
rro
s que gene
ranlo
s

287
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

p
rodu
cto
rese
sdi
recc
ionado ha
ciala con
stru
cción dein
verná
culo
s,s
iendo su ob
jet
ivo
e
xpl
ic
itado e
l de“cub
ri
r de p
lás
tico
”todala qu
inta(Ga
rcía
, 2011b
).A
sí,lain
vers
ión
p
riv
i
leg
iadapo
rlo
sprodu
cto
resho
rt
íco
lasp
laten
sese
selin
verná
culo
.
Lafundamen
tac
ióndee
stae
stra
teg
iasepuedere
sumi
renquelap
rodu
cciónba
jo
in
verná
culo po
seela
scond
ic
ione
s amb
ien
tale
s que p
os
ib
il
i
tan e
lcre
cim
ien
to decu
l
tivo
s
fue
radesuépo
cano
rma
ldede
sar
rol
loa
lai
rel
ibr
e. Ademá
sde
lcon
tro
lde
lamb
ien
te,e
l
re
stodelo
sfa
cto
resp
rodu
cti
vose
stán má
sce
rcano
salóp
timodecadacu
l
tivo
,loquet
rae
comocon
secuen
ciaunrend
imien
toyca
l
idadde
lprod
uctocome
rcia
lsupe
rio
renre
lac
ióna
lap
rodu
cción“acampo
”.E
stope
rmi
teunu
so má
sun
i
formedelo
s med
iosdep
rodu
cción
du
ran
tee
laño
.Esde
cir
,late
cno
log
íade
lin
vernácu
losecon
vie
rteenun me
can
ismoque
adm
i
telaapa
ric
ióndeunaren
tad
ife
renc
ial
.Es
tose ma
ter
ia
li
zaene
lvo
lumenob
ten
ido
,en
laca
l
idaddela
sho
rta
l
iza
syenlae
fic
ien
ciaene
lusodelo
s med
iosdep
rodu
cción
,conlo
queselog
raunt
rip
lesob
rep
rec
ioenre
lac
ióna
la p
rodu
ccións
inin
verná
culo
s.

Po
r supue
sto quelate
cno
log
ía de
linve
rná
culoimp
lica una ma
yor demanda y
dependen
ciadein
sumo
s,loquet
raeen
treo
tra
sconse
cuen
cia
s,une
viden
teys
ign
i
fica
tivo
aumen
todelo
sco
sto
sdep
rodu
cción
.Sinemba
rgo
,de
sdee
lpun
todev
is
tae
conóm
ico
,la
p
rodu
cti
vidadlog
radalepe
rmi
tetene
runp
rodu
ctomá
sba
ratopo
run
idad
,oto
rgándo
leuna
compe
ti
t
ividad d
i
fíc
i
l deigua
lar
.Si ae
stolesum
amo
suna mu
yfue
rte e
xplo
tac
ión dela
mano de ob
ra(
tan
to e
xte
rna ala Un
idad P
rodu
cti
va comolafam
i
lia
r)
,el“paque
te
te
cno
lóg
ico p
laten
se” po
sib
i
li
ta co
sto
s po
r un
idad de p
rodu
cto a
rt
if
ic
ia
lmen
te ba
jos
,
gene
rándo
seun ma
yorbene
fic
io(aco
stadeuna ma
yorp
lusva
lía
).
Ta
lcomosu
cedecon
lace
rcan
íaalo
s me
rcado
sylafe
rt
il
idadde
lsue
lo,e
step
lusva
lor
en
tra en pu
ja pa
rase
r ap
rop
iado po
rdi
verso
s agen
tes
. Uno de e
sto
s agen
tessonlo
s
pe
rtene
cien
tesa
les
labóndelacome
rcia
l
iza
ción
:tran
spo
rt
ista
s,con
signa
tar
ios
,pue
ste
ros
,
e
tc. Conlae
xigen
ciadecan
tidad
,ca
l
idadyba
josp
rec
ios
,el me
rcadop
res
ionaycond
ic
iona
unafo
rmadep
rodu
ccióncona
l
tainve
rsióndecap
i
talquepe
rmi
tae
lcump
l
imien
todela
s
“3C
”(can
tidad
,con
t
inu
idadyca
l
idaddep
rodu
cto
s)aba
josp
rec
ios
.Tamb
iénlacompe
ten
cia
en
trep
rodu
cto
resseagud
izayaseaenlabú
squedadeun ma
yorbene
fic
ioocon
tra
riamen
te
la pe
rsi
sten
cia en e
se s
tatu
s, emp
leando ma
yor
ita
ri
amen
te e
stra
teg
iastend
ien
tesa
in
cremen
tar
lap
rodu
ct
iv
idadv
íain
vers
ióndecap
i
ta
l.
Pe
rolap
res
iónpo
runain
vers
iónyexp
lota
cióndela manodeob
raquepo
sib
i
li
teun
ma
yor bene
fic
io nosese
sgasó
lo a
l me
rcadoyala compe
ten
ciain
ter
-cap
i
tal
is
ta(en
tre
p
rodu
cto
res
).E
lte
rra
ten
ien
tequelea
lqu
i
laa
lprodu
cto
r-cap
i
tal
is
tap
retendeunaap
rop
iac
ión
cadavez ma
yorde
l má
ximobene
fic
iopo
s le degene
ib rar
.As
í,lacon
secuen
ciade
lmi
smo

288
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

modopa
saase
rcau
sa,po
rcuán
toe
selte
rra
ten
ientequ
ientamb
iénp
res
ionaenpo
sde
unain
vers
iónye
xplo
tac
ióna
l
taquepo
sib
i
li
tee
laumen
todelaren
tade
lsue
lo.

d
- Ma
yordemanday meno
rofe
rta
.
Comoyasecomen
tóene
lítem“D
is
tan
ciaa
l me
rcado”
,lap
rodu
ccióndeho
rta
l
iza
s
f
resca
sseub
icaenla
spe
ri
fer
iasdelo
scong
lome
rado
surbano
saaba
ste
cer
,deb
idoala
s
ca
rac
ter
íst
ica
spe
recede
rasde
lprodu
ctoho
rt
íco
la. Po
rlotan
to,enunp
rin
cip
io,lademanda
e
sta
rád
ire
ctamen
tere
lac
ionadaa
ltamañoyalae
volu
cióndemog
ráf
icadelapob
lac
iónala
querodeacadaá
reaoc
intu
rónho
rt
íco
la.
Tamb
iénsede
tal
lócomoe
lin
cremen
todelae
fi
cienc
iadelo
sse
rvi
cio
sdet
ran
spo
rte
pe
rmi
tió mod
i
fica
rpo
ten
cia
lmen
tee
lor
igen
/de
st
ino delao
fer
ta.
E
lpro
cesoquesu
frene
lre
stodela
sárea
s(c
intu
rone
s)ho
rt
íco
lasan
tee
lavan
cede
la
surbe
sylaf
ron
teraag
ríco
laimpa
ctaenlo
súl
t
imo
s20año
senundob
lesen
tido
,siemp
re
afa
vordelo
sin
tere
sesdelaho
rt
icu
l
turap
laten
se(Ga
rcía
,2010b
;Fe
rra
ttoyo
tro
s,2010
).
Pa
rale
lamen
te,sere
sien
telacompe
ti
t
ividadded
icha
sreg
ione
san
te me
rcado
scomune
s
(comoe
selca
sode
l Me
rcadoCen
tra
ldeBueno
sAi
res
).Po
rot
rapa
rte
,la me
rmap
rodu
ct
iva
ded
is
tin
tosreg
ione
sho
rt
íco
laspuedel
lega
raimped
ire
lno
rma
laba
ste
cim
ien
todesup
rop
ia
reg
ióncabe
cera
.Po
rel
lo,e
lin
cremen
todeladema
ndare
sul
tan
tepo
sib
i
li
tanosó
lo ma
yore
s
p
rec
ios
,sinoquetamb
iénlaexpan
sióndelaho
rt
icu
l
turaenLaP
lata
,gra
cia
salo
scadavez

sef
ic
ien
tesse
rvi
cio
sdet
ran
spo
rte
. Yene
staexpan
sióndelademandaylo
spre
cio
s,
su
rgenue
vamen
telapu
jaenlaquepa
rt
ic
ipantodo
slo
sac
tore
sdelacadenaho
rt
íco
lapo
r
laap
rop
iac
ióndelo
s ma
yore
sbene
fic
ioscon
secuen
t
es.E
lren
t
istas
iemp
reseen
cuen
tra
a
ten
toae
sta
sno
vedade
s…

4
.2)He
terogene
idaddelaren
tain
tra
reg
ión
.
Iden
ti
fi
cado
syponde
rado
sla
sva
riab
lesquee
xpl
ic
anla ma
yorren
tadelat
ier
raenLa
P
lata enre
lac
ión a
lre
sto dela
sreg
ione
s ho
rt
íco
las
,se puede p
rofund
iza
rel aná
l
isi
sy
cen
tra
rno
senlahe
terogene
idaddelo
sva
lore
sin
tra
reg
ión
.Sib
iensed
i
joa
lpr
inc
ip
ioquee
l
va
lor de a
rrendam
ien
to det
ier
ra en La P
lata e
ra de $600
/me
s/ha
,elrangore
levado
lo
calmen
tevade
sdelo
s$400ha
stalo
s$1100
. ¿Sonla
sva
riab
lesa n
ive
lex
trareg
iona
l
p
receden
temen
te comen
tada
s la
s re
spon
sab
les de la
s d
i
feren
cia
s de
l p
rec
io de
a
rrendam
ien
toan
ive
lin
tra
reg
iona
l?,¿o
los mo
tivossono
tro
s?.

T
rasunase
riedeen
tre
vis
tasain
forman
tesc
lave
sta
lescomop
rodu
cto
res
,agen
tesde
inmob
i
lia
ria
sydueño
sdet
ier
raena
lqu
i
ler
,lapa
lab
raque má
sexp
l
ica
ríae
sta
sdi
feren
cia
s

289
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

in
terna
s de La P
lata de
lpre
cio de a
rrendam
ien
to e
sce
rcan
ía. Veamo
slo
sdi
feren
tes
s
ign
i
ficado
sdela m
isma
:

a
- Ce
rcan
íaa
las
fal
to.
Lace
rcan
íaa
lpa
vimen
topo
sib
i
li
tanosó
loalo
sho
rt
icu
l
tore
suna má
sfá
ci
lar
ticu
lac
ión
conunase
riedese
rvi
cio
s(comp
radein
sumo
s,en
víodelo
shi
josalae
scue
la,adqu
is
ic
ión
dea
l
imen
tos
,espa
rcim
ien
to,e
tc.
)sinoquere
sul
ta dep
rimo
rdia
lsign
i
fican
ciapa
rae
lacce
so
p
rác
ticamen
ted
iar
iodelo
scam
ione
squeca
rganve
rdu
rapa
rat
ran
spo
rta
rlaalo
sdi
feren
tes
me
rcado
s. A
sí, una qu
inta sob
re e
las
fal
to po
sib
i
lita e
ling
reso delo
s cam
ione
s,
independ
ien
temen
tedela
scond
ic
ione
scl
imá
tica
sye
les
tadodelo
sacceso
s,loquee
l
imina
unfue
rteob
stá
culopa
ralacome
rcia
l
iza
ción
. Fo
rtale
cee
staven
tajalarea
l
idadfá
ct
icade
quelo
scam
ione
slleganaen
tra
rha
stado
sve
cesacadaqu
intapo
rdía(unaala mañana
pa
rade
jarlo
s“va
cío
s”,yluegoalata
rde
/no
chea ca
rga
rla me
rcade
ríayaemba
lada
).Como
e
lcam
ione
ro p
ref
iere quesuta
reaserea
l
ice en e
l meno
rtiempo po
sib
leys
in quesu
veh
ícu
lo det
raba
jo se e
stropee
,pr
iv
ileg
ia ala
squ
inta
s enfun
ción de su d
is
tan
cia a
l
pa
vimen
to. Dee
sta mane
ra,lace
rcan
íaa
las
fal
tore
sul
tadeunaven
tajae
conóm
icaquese
t
radu
ceenun ma
yorpo
ten
cia
ldebene
fic
ios
,po
rcu
yaap
rop
iac
iónpu
jae
ldueñodee
sa
t
ier
raat
ravé
sde
lpre
ciode
lar
rendam
ien
to.

b
- Ce
rcan
íaao
tra
squ
inta
s.
Po
r mo
tivo
saná
logo
salo
spre
ceden
temen
tecomen
tado
sencuan
toalaope
rato
ria
de
ltran
spo
rt
istaenla
stran
sacc
ione
scome
rcia
les
,la
stie
rra
squeseen
cuen
trence
rcana
sa
o
tra
squ
inta
stend
ránunaven
tajae
conóm
ica
.Comoyasee
xpl
ic
itó
,elt
ran
spo
rt
is
tap
retende
en
treo
tro
s,ca
rga
rsucam
ióncon me
rcade
ríaene
lmeno
rtiempopo
sib
le. Po
rende
,sila
s
qu
inta
sala
squesedebev
is
ita
rpa
raca
rga
r me
rcade
ríaseen
cuen
trana
le
jada
sen
tres
í,se
in
cremen
talap
robab
i
lidadquee
steagen
tedelaco
merc
ia
li
zac
iónop
tepo
rnoi
raa
lgunade
e
l
las(
las má
sale
jada
s) ya sea comp
rando ma
s me
rcade
ría enla
s qu
inta
s de me
jor
ub
ica
cióny
/o má
sce
rcana
s en
tres
í. Nue
vamen
te,e
staven
taja de po
sic
ión delat
ier
ra
mue
straunaven
tajaquee
lte
rra
ten
ien
tee
xigesea re
tr
ibu
ida
.

c
- Ce
rcan
íaalo
sco
rredo
res
.
Po
rúl
timo
,ex
is
tec
ier
tain
tera
cciónde
lasdo
svar
iab
lesdece
rcan
íaan
ter
iore
s,yseda
cuandola
stie
rra
sseen
cuen
tranub
icada
senc
ier
tos“
cor
redo
resp
rodu
ct
ivo
s”.Lo
smi
smo
s
son a
lguna
sru
tas
,aven
ida
s y ca
l
les-
inde
fec
t
iblemen
te a
sfa
l
tada
s- po
rla
s que pa
san
in
cesan
temen
telo
scam
ione
salse
rdi
cha
svía
sci
rcu
i
tos defá
ci
lac
cesoysa
l
ida alo
s

290
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

me
rcado
sde
lconu
rbanoy
/ode
lin
ter
iorde
lpa
ís.Lain
tera
ccióndea
sfa
l
toyc
ircu
lac
iónf
luida
decam
ione
ses
t
imu
lalaub
ica
cióndequ
inta
ssob
ree
sto
sco
rredo
res
,gene
rándo
seasuve
z
un c
írcu
lo v
ir
tuo
so.A
sí,la
stie
rra
s con ma
yorp
rec
io de a
rrendam
ien
to son aque
l
las
ub
icada
salave
radelo
ssigu
ien
tesco
rredo
res
:
• Ene
lsen
tido No
roe
ste
-Su
res
te: Ru
ta36
,197
,173
,203y208(de
sdee
llím
ite
conBe
raza
tegu
iha
staap
rox
imadamen
telaca
l
le90
).
• Ene
lsen
tido No
res
te-Su
roe
ste
:520ha
staru
ta2
;32
,de
sde36ha
staru
ta2
;38
de
sdela36ha
staru
ta2
;44de
sde173ha
staru
ta2;52de
sde185ha
staru
ta2
(cone
xcep
cióndelazonau
rban
izadade O
lmo
s);60-62y66de
sde173ha
sta
208
,ydeah
í62ha
staE
squ
inaNeg
radeE
tche
ver
ry.
• Ademá
sdezona
scomoCo
lon
iaU
rqu
iza
,Es
tan
ciaCh
i
ca,yú
l
timamen
te,Pob
let
.
Seob
serva(cohe
ren
temen
te)unde
cre
cim
ien
todelo
s va
lore
sde
lar
rendam
ien
tode
la
squ
inta
squeseen
cuen
trena
le
jado
sded
icho
sco
rredo
res
,enuna magn
i
tudp
ropo
rciona
l
ad
ichad
is
tan
cia
.Ye
stede
cre
cim
ien
tode
lpre
ciosevein
fluen
ciadoademá
spo
rele
stado
delo
sacce
sos
.

d
- Ce
rcan
íaalo
spueb
los
.
O
tra dela
sva
riab
les den
tro de
lrub
ro ub
ica
ción e
s la p
refe
ren
cia de pa
rte delo
s
p
rodu
cto
res
-ar
renda
tar
ios po
res
tar ce
rca delo
s pueb
los
, pe
ro no delo
s ba
rr
ios
. La
d
i
feren
cia rad
ica en que la denom
ina
ción de ba
rr
io ha
ce re
feren
cia a pe
ri
fer
ias
empob
rec
ida
sdelac
iudad
,cu
yap
resen
ciace
rcanaala
squ
inta
sselare
lac
ionaconrobo
se
in
segu
ridad en gene
ral
.Diame
tra
lmen
te opue
sta e
sla va
lor
iza
ción dela ce
rcan
ía a
pob
lado
s,ta
lescomo O
lmo
soAba
sto
.Laub
ica
ciónpró
ximaad
icha
surban
iza
cione
sden
tro
de
len
claveru
ralho
rt
íco
lasonp
retend
ido
spo
rlo
s qu
inte
rospo
r mo
tivo
squesere
lac
ionan
conlo
sse
rvi
cio
s que b
rindan
,comose
r:e
spa
rcim
ien
to,comp
ra de a
l
imen
tos
,se
rvi
cio
s
adm
in
is
tra
t
ivo
s,e
tc.Va
lere
corda
rquelaa
cti
vidadlabo
ralde
lho
rt
icu
l
torsede
sar
rol
lade
sde
e
l Dom
ingoalata
rdeha
stae
lSábadoa
l med
iod
ía,contu
rno
sde9a12h
sdia
rio
ssegúnla
e
sta
ción
. Sumadoae
sto
,ensug
ran ma
yor
íaca
recen de mo
vi
lidadp
rop
ia,po
rloquela
s
ce
rcan
íasae
sto
spob
lado
sle
spe
rmi
teunfá
ci
ly m
ásba
ratoa
cce
so,yaseav
íarem
is,
co
lec
tivoyaúnenb
ic
ic
leta
.

Encuan
toala ca
l
idaddelat
ier
ra,s
ibiene
sunapa
rt
icu
lar
idadacon
side
rar
,po
see
unaimpo
rtan
cia meno
renre
lac
iónala
spre
ceden
temen
tede
sar
rol
lada
s. Ha
staha
ceuno
s
20 año
s,laca
l
idad(
fís
ica
, qu
ími
caytopog
ráf
ica
) delat
ier
ra e
ra unava
riab
le de g
ran
impo
rtan
ciaa
l momen
todede
cid
ire
lalqu
i
lerdeun
atie
rrapa
ralap
rodu
cciónho
rt
íco
la. Ho
y

291
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

219
d
ía,late
cno
log
íade
lin
verná
culoharedu
cidae
stare
str
icc
iónqueimponee
lsue
lo ,s
iendo
p
reponde
ran
telaub
ica
cióndelaqu
inta
.
C
laroe
stá
,quenosedebel
lega
rae
xtremo
s. Po
rca
so,la
stie
rra
sci
rcundan
tesala
ru
ta2po
seen mu
yba
jova
lordea
rrendam
ien
to,yape
sardee
l
lo,hay mu
ypo
casqu
inta
s
(p
rin
cipa
lmen
tedela520ha
cia B
rand
sen
).E
stosedebetan
toaqueset
ratadeunaru
ta

ráp
ida
”,lo que d
i
ficu
l
tala en
tradaysa
l
ida dec
amione
s,y quelaca
l
idad de
lsue
lo e
s
220
c
laramen
tede
fic
ien
te .
Comoyase de
sar
rol
ló en e
lítem“ca
l
idad edá
fica
”, la ho
rt
icu
l
tura en La P
latase
de
sar
rol
lósob
relave
rt
ien
tequede
sembo
caene
lRíodelaP
latadeb
idoalaca
l
idaddesu
s
t
ier
ras
. Lal
imi
tan
te ha
cia e
l sudoe
ste com
ien
za co
nelin
ter
flu
vio yla ve
rt
ien
te a
lRío
Sambo
rombón
, cu
yas ca
rac
ter
íst
ica
s edá
fi
cas son ma
rcadamen
te de
fic
i
tar
ias
.
Geog
ráf
icamen
te,lad
iv
iso
riadeagua
s(ydeap
ti
tudedá
fica
)esap
rox
imadamen
telaca
l
le
208
.Es
toe
xpl
icanosó
lolaca
sito
talau
sen
ciade qu
inta
senlaru
tade
sdelaa
ven
ida520
,
s
inoquetamb
iénfundamen
talara
zónpo
rlacua
lla e
xpan
siónde
lÁrea Ho
rt
íco
laP
laten
se
sed
ir
igeha
cialazonadePob
let(sude
step
laten
se)
.

219
S
ibi
enl
aelu
siónd
ela
sre
st
ric
cion
esd
elsu
elos
elog
ra-
eng
ran m
edi
da-at
rav
ésd
eun
anu
evar
est
ric
ción
,
qu
eesl
aim
pos
ic
iónd
eunp
aqu
etet
ecn
ológ
icoqu
enot
odo
spu
edenadop
tar
.
220
D
ich
azon
aseu
bic
aene
lin
ter
fluv
ioyp
end
ien
ted
elav
ert
ien
ted
elR
íoS
ombo
rom
bón
,conc
ara
cte
rís
tic
as
ed
áfi
casm
uypo
coap
tasp
aral
aag
ricu
ltu
ra.L
ossu
elo
ssec
ara
cte
riz
anpo
rsuch
atu
raypo
rma
ter
ial
esd
etex
tur
a
f
ina
,an
egab
lesycons
eri
osp
rob
lem
asd
ehi
drom
orf
ism
o,con
ten
ien
doad
emá
sun
ael
evad
apr
esen
ciad
esod
iod
e
i
nte
rcam
bioyen m
eno
rpropo
rci
ón,d
esa
les(Hu
rtad
oyo
tro
s,2003
:62y63
).

292
ión
.
.
la
l

s
°9
.E ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.

a
co
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

z
loN
s

c
i
M
atí
asG
arc
ía
s20año
í

a
l
t

a
z
r

t
iaho

i
tuCap
ítu
loV
II
I-LACOMERC
IAL
IZAC
IÓNDEHORTAL
IZAS.

r
al
eho
í

i
ap

rc
r
imo

e
ra

d
acom
raag
sút
l
tu

L
seenlo
s
delaet c
ru
la
p ten

293
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

LACOMERC
IAL
IZAC
IÓNDEHORTAL
IZAS
.

INTRODUCC
IÓN
.

En e
ste Cap
ítu
lol
leva a cabo un e
stud
io de
lSi
stema de Come
rcia
l
iza
ción de
Ho
rta
l
iza
s,bu
scandode
term
ina
rlo
scamb
ioso
cur
rido
senlo
súl
t
imo
s20año
s,y
lain
fluen
cia
de
l ho
rt
icu
l
tor bo
l
iviano enlo
smi
smo
s.E
sto
s,f
ina
lmen
te,se
ránin
sumo
s des
ign
i
fica
t
iva
impo
rtan
cia a
l momen
to de ana
l
iza
rla
stran
sfo
rma
ci
one
s enla e
stru
ctu
ra ho
rt
íco
la,
p
ropó
si
tode
lap
resen
tete
sis
.
Pa
rae
l
lo,enuna p
rime
rapa
rteserea
l
izaunade
scr
ipc
ióndela
sca
rac
ter
íst
ica
sde
l
p
rodu
cto ag
rope
cua
rio en gene
ral
, y ho
rt
íco
la en par
ticu
lar
,lo
sprob
lema
s que e
sto
e
spe
cíf
icamen
tep
lan
teaysuin
fluen
ciaene
lsi
stemadecome
rcia
l
iza
ción
.
Acon
tinuac
ión,see
sbo
zauns
is
temadecome
rcia
l
iza
cióndeho
rta
l
iza
s,endondese
puedenrep
resen
tarlo
sdi
feren
tescana
lesdecome
rcia
l
iza
ciónpo
rdondee
lprodu
ctoc
ircu
la,
de
sdee
lprodu
cto
rha
stae
lcon
sum
ido
r.A
síseca
rac
ter
izanlo
scana
lesdeven
tad
ire
ctade
l
p
rodu
cto
ralcon
sum
ido
rfina
l
,ob
iena
lexpendedo
r m
ino
ris
ta,s
iendoe
steunn
ichocon
ven
taja
spa
ralo
squelog
ranin
ser
tarse
. Encuan
toalo
scana
lesind
irec
tos
,re
sal
tapo
rsu
impo
rtan
cia(h
is
tór
icaya
ctua
l)e
lSub
sis
temaT
rad
ic
iona
lde Come
rcia
l
iza
ciónrep
resen
tado
po
rel Me
rcadoCon
cen
trado
ryca
rac
ter
izadopo
rlap
resen
ciaf
ís
icade
lprodu
cto
.Ytamb
ién
se de
scr
ibe a
l“nue
vo”(aunquel
imi
tado pa
ra e
lse
cto
r) Sub
sis
tema de Come
rcia
l
iza
ción
La
rgo
,rep
resen
tado po
rla G
ran D
is
tr
ibu
ción yca
rac
ter
izado po
rla au
sen
ciaf
ís
ica de
l
p
rodu
cto
.Cadaunodee
l
lospo
seeven
taja
syde
sventa
jas
,segúnlo
sdi
feren
tesagen
tesque
in
terv
ienen
.
Segu
idamen
te, en una te
rce
ra pa
rte
, e
ste s
is
tema se de
sag
rega pa
ra la
ca
rac
ter
iza
cióndelareg
iónba
joe
stud
io(La P
lata
),tomándo
secomo ma
rcoore
feren
cia
tan
tolacome
rcia
l
iza
ciónp
rov
inc
ia
lcomolade
lre
stode
lÁrea Ho
rt
íco
la Bonae
ren
se. Con
e
stose bu
sca de
term
ina
rsim
i
li
tude
sy pa
rt
icu
lar
idade
s de
lSi
stema de Come
rcia
l
iza
ción
Ho
rt
íco
lap
laten
se,nosó
locuan
ti
tat
ivamen
tes
inocua
l
ita
tivamen
te.
Enunacua
rtapa
rte,sede
sar
rol
laenp
rofund
idade
lcana
lquefueys
igues
iendoe
l

simpo
rtan
te:e
lrep
resen
tadopo
rel Me
rcado Con
cen
trado
r. Seha
ceunab
revere
seña
de
l m
ismo
, se d
i
feren
ciant
rest
ipo
s de Me
rcado
s Con
cen
trado
res y se de
scr
iben su
fun
cionam
ien
toin
terno
.As
imi
smo
, se e
xponenla
s va
r
iab
les po
rlas cua
lestan
tolo
s
comp
rado
rescomovendedo
rese
l
igenlo
sdi
feren
tesm
ercado
spa
racome
rcia
l
iza
rho
rta
l
iza
s.

294
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Po
rúl
timo
,sede
sar
rol
lae
lpro
cesode“bo
l
ivian
iza
ción
”delo
s me
rcado
sydep
rác
ticamen
te
todoe
les
labóndecome
rcia
l
iza
ción
.
F
ina
lmen
te,enunaqu
intapa
rte,sep
rofund
izae
steú
l
timoí
tem
,encuan
toa
lavan
ce
de
lprodu
cto
r bo
l
iviano en e
les
labón decome
rcia
l
iza
ción
,exp
l
ici
tandotan
tola
scau
sas
comola
scon
secuen
cia
ssob
ree
lmi
smo
.Pa
rae
l
lo,s
ede
scr
ibenla
sdi
feren
tes moda
l
idade
s
decome
rcia
l
iza
ciónquee
xis
tenden
trodelo
s Me
rcado
s Con
cen
trado
res
,su
sdi
feren
cia
sa
n
ive
lespa
c l221,aunl
ia levada
sacabopo
ragen
tesdeuna m
ismaco
lec
tiv
idad
.Sede
sar
rol
lan
b
revemen
te a
lguno
s a
spe
cto
s re
levan
tes de la come
rcia
l
iza
ción
, como se
r la
s
in
cer
tidumb
res delo
spre
cio
s,laimpo
rtan
cia delain
forma
ción
,la
s nue
vase
stra
teg
ias
p
rodu
cti
vasadop
tada
sene
l ma
rco(y
/ocomocon
secuen
cia
)delo
scamb
ioscomen
tado
sy
e
lnue
voro
lquea
sumen
lost
ran
spo
rt
ista
s.

1
. PART
ICULAR
IDADESDELPRODUCTOHORT
ÍCOLA
.

1
.1)Ca
rac
ter
íst
icasbás
icasdelasac
tiv
idadesag
ropecua
rias(y
,po
rende
,delos
p
roduc
tosag
ropecua
rios
).
Pa
rae
les
tud
iode
lsi
stemadecome
rcia
l
iza
cióne
xis
tend
ive
rso
sen
foque
s,endonde
e
laná
l
isi
sde
lprodu
ctore
sul
tain
var
iab
lemen
tetanimpo
rtan
tecomolaca
rac
ter
iza
cióndela
o
fer
taylademanda
.Es
toe
sas
íyaquela me
rcan
cíaencue
stión
,tienepa
rt
icu
lar
idade
sque
pueden en
torpe
cer
,lim
i
tar y cond
ic
iona
r en d
i
ferente med
ida su p
roce
so de
come
rcia
l
iza
ción
.
Ene
steca
so,unp
rime
raná
l
isi
sdebepa
rt
irenquela
sho
rta
l
iza
ssonunp
rodu
ctode
la
a
cti
vidadag
rope
cua
ria
.Es
to,quere
sul
taob
vio
,enc
ier
raimpo
rtan
tescon
secuen
cia
s,quese
po
ten
cian má
salcompa
rarseconla
s me
rcan
cía
sdeor
igen
indu
str
ia
l.
Gon
zále
z Mon
teroyo
tro
s(1981
:19yss
)so
st
ienen quela
sca
rac
ter
íst
ica
spr
inc
ipa
les
dela
sac
tiv
idade
s ag
rope
cua
ria
s pa
san po
rla na
tura
leza b
iológ
ica de su p
roce
so de
p
rodu
cción
.Esde
cir
,lap
rodu
ccióndeb
iene
ssebasaenlau
ti
l
iza
cióntan
todep
lan
tascomo
dean
ima
les
,qu
iene
sasuve
zde
scan
sanf
ina
lmen
teene
lpro
cesodefo
tos
ínte
sis
.
Pa
rale
lamen
te, pa
ra de
sar
rol
lard
icho
sfenómeno
s,tan
tola
splan
tas comolo
s
an
ima
les dependen dec
ier
tascond
ic
ione
s delu
z, agua
,tempe
ratu
ra,ysue
lo, queson
de
term
inada
spo
relc
limaylascond
icionesedá
ficas.

221
M
ásad
elan
te
,seex
pon
dránlo
scon
tra
ste
sfun
cion
ale
squ
esu
rgent
amb
iénd
ees
tep
roc
esod
edi
fer
enc
iac
ión
.

295
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

F
ina
lmen
te,lana
tura
lezab
io
lóg
icaenin
tera
cciónconlo
scond
ic
ionan
tesdec
l
imay
sue
losonre
spon
sab
les
,asuvez
,quela
sac
tiv
idad
esag
rope
cua
ria
sseanrea
l
izada
sen
g
randes ex
tens
iones y d
ispe
rsas en e
l espac
io, a d
i
feren
cia dela
sac
tiv
idade
s
indu
str
ia
lesendonde
lap
rodu
cciónsepuedecon
cen
tra
r.
E
sta
sca
rac
ter
íst
ica
spr
inc
ipa
lesde
term
inanquee
xis
tanzona
sy momen
tosde
lañoen
dondela
s ho
rta
l
iza
s pueden p
rodu
cirse encan
tidad yca
l
idadra
zonab
le. La p
reten
sión
(e
conóm
ica
)dep
rodu
cireno
tra
sreg
ione
syend
i
feren
tes momen
tosde
lañoseen
fren
ta
de
sdelaimpo
sib
i
lidad
,pa
sandopo
rlaredu
ccióndelaca
l
idady
/orend
imien
to,enin
versa
re
lac
iónconlo
sco
sto
sdep
rodu
cción
.

A pa
rt
ir dela
sca
rac
ter
íst
ica
spr
inc
ipa
les dela
sac
tiv
idade
s ag
rope
cua
ria
s, de
rivan
pa
rt
icu
lar
idade
sse
cunda
ria
s,quea
yudanade
scr
ib
ira
lpro
cesop
rodu
ct
ivoy
,po
rende
,al
p
rodu
ctocome
rcia
l
izab
le(me
rcade
ría
).
La p
rime
ra de e
l
las
,esla r
ígida d
imens
ión de
lproceso p
roduc
tivo
.Es
to ha
ce
re
feren
ciaaquelo
stiempo
spa
rae
lde
sar
rol
loyc
rec
imien
todelo
sprodu
cto
sag
rope
cua
rio
s
e
stán de
term
inado
sbio
lóg
icamen
te. Ys
ibien a
lgunos de e
l
losse han pod
ido mod
i
fica
r
(
redu
cir
/amp
l
iar
/ace
lera
r)
,lo
spla
zossonpo
cof
lex
ib
les
.
Re
lac
ionadaconlava
riab
lean
ter
ior
,yasuve
zconlo
scond
ic
ionam
ien
tosc
l
imá
tico
sy
edá
fi
cos(ypo
rende
,desuna
tura
lezab
io
lóg
ica
),e
lpro
cesop
rodu
ct
ivoag
rope
cua
riopo
see
una ma
rcadaes
tac
iona
lidad. E
staca
rac
ter
íst
icat
iened
ire
cta
simp
l
ican
cia
scome
rcia
lesy
e
conóm
ica
s,quesepuedende
sag
rega
rencua
tropun
tos
:
i
. En p
rime
rluga
r la e
sta
ciona
l
idad dela p
rodu
cción gene
ra con
cen
tr
ac
ión en
de
term
inada
sépo
casde
lañode manodeob
ra,dein
sumo
s,def
inan
ciam
ien
to,de
t
ran
spo
rte
,etc
.,p
rovo
candounu
sopo
coe
fic
ien
tedelo
sre
curso
s.
i
i
. En segundoluga
r,tamb
iénsecon
cen
traene
ltiempolaco
secha
,yp
orende
,la
sepa
rac
ióntempo
ral delo
s ga
sto
s con e
ling
reso e
xace
rbala ne
ces
idad de
f
inan
ciam
ien
to.
i
i
i. En te
rce
rluga
r,e
saco
secha en de
term
inado momen
to ha
ce que e
lva
lor de
l
p
rodu
ctode
caigadeb
idoalacon
cen
tra
ciónde
lao
fer
ta.
i
v. Encua
rtoyú
l
timoluga
r,comolademandadelo
sprodu
cto
stiende(
incen
tiv
adao
na
tura
lmen
te) a se
r con
tinua alola
rgo de
l año
, surgela ne
ces
idad de
a
lma
cenam
ien
toy
/ot
ran
spo
rtenos
iemp
rev
iab
lee
conóm
icamen
te.
Como a
cti
vidad b
io
lóg
ica
, depend
ien
te ademá
s de
lclima
, po
see unr
iesgo e
ince
rt
idumb
re p
rop
io, como se
rla
s ad
vers
idade
sbió
tica
s(p
laga
s y en
fermedade
s)y

296
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

ab
iót
ica
s(cond
ic
ione
scl
imá
tica
sad
versa
s). Ycompa
rtecone
lre
stodelo
sprodu
cto
s,e
l
r
iesgoein
cer
tidumb
rede
l me
rcado(p
rec
iosy
/odem
anda
).
Tan
tola
sca
rac
ter
íst
ica
spr
ima
ria
scomose
cunda
riasdela
sac
tiv
idade
sag
rope
cua
ria
s
t
iene p
rofunda
syd
ire
cta
simp
l
ican
cia
seconóm
ica
sengene
ral
,siendoe
sta
suno delo
s
mo
ti
vosdelalen
tapene
tra
ciónde
lcap
i
tal
ismoen e
lse
cto
r.
Ene
lca
sode
lsi
stemadecome
rcia
l
iza
ciónenpa
rt
icu
lar
,ese
viden
tela mu
l
ti
tudde
in
con
ven
ien
tesquee
sto
sprodu
cto
sgene
ran
,encomp
ara
ciónauna me
rcan
cíaindu
str
ia
l
comopuedese
rlap
rodu
ccióndetue
rca
s.La
sva
riab
lesl
igada
sasuna
tura
lezab
io
lóg
ica(y
po
r ende
, pe
recede
ra)
, su p
rodu
cción en g
rande
s y di
spe
rsa
sex
ten
sione
s, con una
e
sta
ciona
l
idad ma
rcadaha
cenne
cesa
riop
reve
runs
istemadea
lma
cenam
ien
toyt
ran
spo
rte
ade
cuado
.Elr
iesgoein
cer
tidumb
rep
rop
iade
lse
cto
rha
cene
cesa
rioun mane
joa
ten
toa
cond
ic
ione
sflu
ctuan
tes
, ademá
s detene
r que mane
jar cono
cim
ien
tos ein
sumo
s pa
ra
a
tempe
rare
sta
sad
vers
idade
squea
fec
tancua
l
iycuan
ti
tat
ivamen
tea
lprodu
cto
. Ya
síse
pod
ríasegu
irenume
randoimp
l
ican
cia
sde
lprodu
ctoag
rope
cua
rio
.
En e
ste ma
rco
, se pa
sa a de
tal
larla
s cond
ic
ione
s pa
rt
icu
lare
s de un g
rupo de
p
rodu
cto
sag
rope
cua
rio
s:la
sho
rta
l
iza
s.

1
.2)Ca
rac
ter
íst
icasbás
icasde
lproduc
toho
rt
íco
la.
Enunp
rin
cip
io,sedebe
ríare
cal
carquelo
sprodu
cto
sho
rt
íco
lasalo
squeseha
ce
re
feren
ciasonaque
l
losp
rodu
cido
senlo
sCin
turone
s Ve
rde
squerodeanala
sciudade
s,
222
comoe
selca
sodeLa P
lata . Po
rlotan
to,sep
rofund
izae
les
tud
ioenho
rta
l
iza
sfre
sca
s
a
l
líp
rodu
cida
s,pud
iendoc
las
i
fica
rsepo
rsuimpo
rtan
ciaent
resg
rande
sgrupo
s:
• Ho
rta
l
iza
s def
ruto
:siendola
spr
inc
ipa
lestoma
te,a
lcau
ci
l,p
imien
to, zapa
l
lo de
t
ron
co,chau
cha
,be
ren
jena
,pep
ino
,haba
,arve
jayf
rut
i
lla
.
• Ho
rta
l
iza
s de ho
ja:le
chuga
,ace
lga
,esp
ina
ca, ap
i
o, cebo
l
la de ve
rdeo
, pue
rro
,
h
ino
jo,pe
rej
i
l,rad
iche
tayrú
cula
.
• O
tro
s: se ha
ce re
feren
cia a c
ruc
ífe
ras (b
róco
l
i,r
epo
l
lo y co
l
if
lor
) y pe
sada
s
(
remo
lacha
,zapa
l
loan
coyba
tata
).

222
L
aac
tiv
idadh
ort
íco
las
ede
sar
rol
laend
ive
rso
sám
bit
osg
eog
ráf
ico
s,qu
epu
edens
erc
las
if
icado
scomo
:
c
intu
ron
esv
erd
es,zon
ash
ort
íco
lase
spe
cia
liz
ada
syá
rea
sdeh
ort
icu
ltu
raex
ten
siv
a.L
osc
intu
ron
esv
erd
ess
e
d
efi
nencom
oaqu
elt
ipod
epr
odu
cci
ónh
ort
íco
laqu
esel
lev
aac
aboenl
asl
lam
ada
s“qu
int
as”oh
uer
ta
sdet
ipo
f
ami
li
arqu
erod
eanal
asg
rand
esu
rbe
s(V
igl
iol
a,1986
).

297
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

S
iendoe
steunp
rodu
ctodeo
rigenag
rope
cua
rio
,con toda
sla
simp
l
ican
cia
squee
l
lo
con
l
leva
,re
stae
spe
ci
fi
carla
scue
stione
spa
rt
icu
lare
sdee
sta me
rcan
cía
.
La ca
rac
ter
íst
ica sob
resa
l
ien
te dela
s ho
rta
l
iza
s que se p
rodu
cen en e
l Co
rdón
Ho
rt
íco
lae
spre
cisamen
tesu cond
icióna
ltamen
tepe
recede
ra. E
stoimp
l
icaunredu
cido
t
iempodev
idaú
ti
lcome
rcia
l
,ex
is
tiendode
sdee
lmomen
todeco
sechaha
stasucon
sumo
unráp
idode
ter
iorodelaca
l
idadde
lprodu
cto
,loqueimp
l
icaunad
ism
inu
cióndesuva
lor
.
Pa
rale
lamen
te,la ma
yor
ía delo
sprodu
cto
s ho
rt
íco
las só
lo pueden a
lma
cena
rse po
r
pe
ríodo
sco
rto
s,ta
lve
zsó
lopo
runo
spo
cosd
ías
.Pa
rale
lamen
te,e
lalma
cenam
ien
toe
s
co
sto
soysuponepe
rdida
sdef
rescu
rayca
l
idad
.To
doe
stoe
xigeunráp
ido
,coo
rdinado
,
e
fi
cazye
fic
ien
tes
is
temadecome
rcia
l
iza
ción
.

E
staredu
cidav
idaú
ti
lin
cremen
talacomp
le
jidaddesucome
rcia
l
iza
ción
,alt
rata
rsede
un p
rodu
cto not
ran
sab
le. Laca
rac
ter
iza
ción de unp
roduc
to como not
ransab
le ha
ce
re
feren
cia a que e
lmi
smot
iene unvo
lumento
tal de e
xpo
rta
ción nu
lo o
, po
rlo meno
s,
ín
fimo
.Ta
lese
lca
sodela
sho
rta
l
iza
senlaA
rge
nt
ina
,endondesee
stimaqueapena
sun
6
-7% de
lvo
lumen p
rodu
cido se e
xpo
rta
, ha
l
lándo
selo
s en
vío
s con
cen
trado
s en po
cas
e
spe
cie
s,ta
lescomoa
jo,papa
,cebo
l
lay
,en meno
r can
tidad
,ot
rase
spe
cie
s(zanaho
ria
,
ba
tata
,espá
rrago
,zapa
l
lo)(Fe
rnánde
zLo
zano
,2005;Pa
lauyo
tro
s,2010
).E
sde
cir
,nosó
lo
e
s m
ínimo e
l vo
lumen e
xpo
rtado
,sino que ademá
s se co
rre
sponde a p
rodu
ccione
s
rea
l
izada
senreg
ione
sdi
feren
tesaladelo
scin
turone
sho
rt
íco
las
.As
í,lap
rodu
ccióndelo
s
C
intu
rone
s Ve
rde
sesca
sito
talmen
tepa
rae
lcon
sumoin
terno
. Asuve
z,dee
steú
l
timo
de
stino
,el 85% de
lvo
lumen e
scon
sum
ido enf
resco
, m
ien
tra
s que e
l 8 %re
stan
te e
s
indu
str
ia
li
zado(Co
lama
rino y o
tro
s, 2006
).E
s de
ci
r, co
yun
tura
lese
xce
sos de o
fer
ta o
me
rma
senlademandanopuedense
rcome
rcia
l
izado
s ene
lex
ter
ior
,enpa
rteju
stamen
te
po
rsu
sca
rac
ter
íst
ica
sderedu
cidav
idaú
ti
l
.

Po
rot
rapa
rte
,elp
rodu
ctoho
rt
íco
lasepuedeca
rac
ter
iza
rcomohe
terogéneo,yasea
po
rtamaño
,fo
rma
,co
lor
,pre
sen
tac
ión
,etc
.Es
tarea
l
idade
sung
ranimped
imen
topa
rae
l
s
is
tema de come
rcia
l
iza
ción
. Yae
sto sele suma su
s ca
rac
ter
íst
ica
s como p
rodu
cto
ag
rope
cua
rioy b
io
lóg
ico
, desu o
fer
ta d
iscon
tinua. E
sta ú
l
tima nosó
lose debe ala
s
ca
rac
ter
íst
ica
sdee
sta
ciona
l
idad
,sinoquetamb
ién alo
seven
tua
lesfa
cto
resad
verso
s,tan
to
b
iót
ico
s(p
laga
s, en
fermedade
s)como ab
iót
ico
s(tempe
ratu
ra, humedad
,llu
via
s,p
ied
ras
,
en
treo
tro
s).

298
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Po
rot
rapa
rte
,yenre
lac
iónasuca
rác
terdep
rodu
ctopa
ra me
rcadoin
terno
,ypo
r
endededemandaf
ini
ta,e
lconsumodeho
rta
lizasesba
jo ydelen
toc
rec
imien
to,como
o
cur
reenla ma
yor
íadelo
spa
íse
sende
sar
rol
lo.EnlaA
rgen
tina
,elcon
sumodeho
rta
l
iza
s
pe
rcap
i
ta e
sde200gpo
rdía
,mien
tra
squela OMSre
com
iendae
ldob
le. Según Agu
ir
re
(2005
: 167 y ss
), enlo
ses
tra
tos de ba
josing
reso
s,la
s ho
rta
l
iza
s no cump
lenla
s
cond
ic
ione
s de a
l
imen
tosrend
ido
res
, deb
iendo e
sto
s de
sempeña
rtre
s ca
rac
ter
íst
ica
s:
debense
rba
rato
s,debenl
lena
rydebengu
sta
r.
Ana
l
icemo
ses
tasva
riab
le.¿Sonba
s rataslasho
rta
lizas?
.Bu
scandore
sponde
reso
,
seana
l
izanunase
riedep
rec
iosdela
s2p
rin
cipa
lesho
rta
l
iza
s(le
chugaytoma
te)
,cont
res
p
rodu
cto
squepuedense
rcon
side
rado
ssu
st
itu
tos(pi
cada
,panyf
ideo
s)delo
spr
ime
ros
(Ve
rCuad
roN
º15
).

Cuadro N
º15.Evo
luc
ióndelva
lorre
lat
ivodedosho
rta
l
iza
srep
resen
tat
ivas(
toma
teylechuga
),enre
lac
iónala
carneyalpan.Años1990has
ta2008.
E
lpre
ciod
e1k
gde
lechu
gaequ
iva
lea
1990 2000 2003 2008
P
icad
a 0
,457 0
,599 0
,285 0
,130
P
an 0
,952 0
,858 0
,665 0
,385
E
lpre
ciod
e1k
gdetom
ateequ
iva
lea
1990 2000 2003 2008
P
icad
a 0
,752 0
,927 0
,490 0
,137
P
an 1
,567 1
,327 0
,142 0
,405
Fuen
te:E
labo
rac
iónenbaseaAgu
ir
re(2005
:168
),comp
lemen
tadoconda
tosde
lIPC
,INDECde O
ctub
re2008
.

Lase
riet
ieneunae
xtens
iónde18año
s,loqueredu
ceob
iene
l
iminaala
sva
riab
les
co
yun
tura
les
. De
lmi
smo
,y p
rin
cipa
lmen
te de su e
volu
ción
, se puede con
clu
ir quela
s
ho
rta
l
iza
ssonba
rata
senre
lac
iónasu
ssu
st
itu
tos. Po
rca
so,cone
lpre
ciode1k
i
lode
toma
teh
is
tór
icamen
tesehapod
idocomp
raren
tre0
,137y0
,927k
i
losdep
icada
. Y má
s
s
ign
i
fica
ti
vamen
te,m
ien
tra
squecone
lva
lorde1k
i
lodele
chugaen1990sepod
íaadqu
ir
ir
0
,952k
i
losdepan
,ene
l2008e
se mon
toseredu
joaapena
s0.385k
i
los
.Aho
rab
ien
,¿po
r
quésucon
sumos
igues
iendoba
joysudemandat
iene unafue
rtee
las
tic
idadp
rec
io?
.
Pa
semo
s ala segunda va
riab
le:¿
llenanlas ho
rta
lizas?. En e
se sen
tido
,la
s
ho
rta
l
iza
sseca
rac
ter
izanpo
rnoda
rsen
sac
ióndesa
ciedad
,deb
iendoe
stase
ral
can
zada
po
runvo
lumen ma
yorquen
ive
la,en
ton
ces
,ele
fec
top
reio223. Ys
c ibienenfo
rmare
lat
iva

223
C
asu
alm
ent
eoc
aus
alm
ent
e,l
ash
ort
ali
zass
on“
aco
mpañ
ant
esd
ela
scom
ida
s”.

299
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

la
sho
rta
l
iza
spod
ríanse
rcon
side
rada
sba
rata
s,enfo
rmaab
solu
tanoloson
. Yre
forzando
e
stoú
l
timo
,encond
ic
ione
sfam
i
lia
resdeing
reso
sesca
sos
,eleg
irunaho
rta
l
izaquet
iene
ca
tego
ríade“a
compañan
te”f
ren
tea“
unaca
rnequet
ieneca
tego
ríade“com
ida
”po
rsuvalo
r
nu
tr
it
ivo
,simbó
l
icoyso
cia
l
,of
ren
teaunapa
sta ounpan
i
ficadoquel
lenaye
sba
rato
,
equ
iva
ldr
íaaunai
rra
ciona
l .”(Agu
idad ir
re,2005
:167
).A
sí,la
sho
rta
l
izassecon
vie
rtenen
a
l
imen
tosdep
res
t
igio
,fenómenoquesee
viden
ciadu
ran
tela
scr
is
ise
conóm
ica
s,endonde
sudemandasede
rrumbaen ma
yorp
ropo
rciónquelo
sal
imen
tos“
rend
ido
res
”,comolo
s
224
fa
riná
ceo
s .
A
sí,secon
clu
yep
rel
imina
rmen
teenquela
sho
rta
l
iza
snosona
l
imen
tosbá
sico
sypo
r
tan
tolo
scon
sum
ido
resap
lazansucomp
ras
ielp
rec
ioe
sdema
siadoa
l
to;ypa
rale
lamen
te,
e
lni
veldecon
sumova
ría
,segúne
lpre
ciodeven
ta y
losing
reso
sde
lcomp
rado
r.
De
sdelao
fer
ta,e
lpun
todev
is
tae
sca
siopue
sto
. Lo
sco
sto
sdecome
rcia
l
iza
ciónno
con
side
ransu p
rec
io de me
rcado n
isu
sca
rac
ter
íst
ica
s der
inde
. Po
r ende
,elco
sto de
t
ran
spo
rte y ha
sta de a
lma
cenam
ien
to po
r un
idad dep
rodu
cto(ya de po
rsí
, mu
y
vo
lum
ino
sosycona
ltocon
ten
idodeagua
)ha
cenque e
sto
s mu
cha
sve
cessupe
rene
lva
lor
dela me
rcan
cía
.As
íescomoreg
ione
s má
sap
taspa
ralap
rodu
cciónsede
sca
rtanpo
rsu
d
is
tan
cia
,as
ícomotamb
ién e
lprob
lema dela pe
receb
i
lidad
, aun e
xis
tiendore
spue
sta
s

cni
cas
, no s
iemp
re son po
sib
lese
conóm
icamen
te.T
odo e
sto comp
le
ji
za aun má
sla
log
íst
icacome
rcia
l
.Ya
sim
ismo
,su
rgeunapa
rado
japa
rae
sta me
rcan
cía
,encuan
toaque
e
scon
side
radouna
l
imen
toba
ratopa
rae
lvendedo
ryca
ropa
rae
lcomp
rado
r.

La
s ca
rac
ter
íst
ica
s de
lprodu
cto ho
rt
íco
la, la impos
ib
il
idad de e
xpo
rta
r yla
s
te
cno
log
íasde
linve
rná
culo
,gene
ranunp
roce
sodesa
tura
ciónde
l me
rcado
,cu
yosp
ico
sse
ob
servan enfo
rma aún má
sní
t
ida du
ran
telo
s pe
ríodo
s dec
ris
ise
conóm
ica(
rece
sión
,
de
semp
leo
,etc
.)
.

Po
rúl
timo
,seana
l
izalava
riab
le ¿gus
tanlasho
rta
lizas?. Queseaa
cce
sib
leyque
l
lene son cond
ic
ione
s que deben se
r ademá
s con
val
id
ada
s con e
l gu
sto
. Ten
iendo en
cuen
taquee
lgu
stoe
sunhe
choso
cia
l
,debemo
sace
pta
rquee
lmi
smoseap
rendey
,po
r
ende
,tamb
iénse mod
i
fica
.

224
S
alv
olap
apaqu
eesyfu
ehi
stó
ric
amen
teb
ara
ta
,br
ind
asen
sac
iónd
esa
cied
ad,yt
ien
e,po
ren
de,u
ncon
sum
o
m
asiv
o.

300
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

S
ibienla
sho
rta
l
iza
ssecon
sumenp
rin
cipa
lmen
tepo
rloqueapo
rtana
lsabo
rdela
s
com
ida
s y po
r su con
ten
ido de nu
tr
ien
tes(meno
resp
ero e
sen
cia
les
),e
spe
cia
lmen
te
v
i
tam
ina
s,nosone
sto
sat
ribu
toslo
squede
term
ina
nlacu
rvadedemanda
.¿Quée
sloque
gu
sta
,o me
jor
,¿cuá
lessonlo
sat
ribu
tosquede
term
inansuse
lecc
ión?
:laca
l
idad
.Es
ta
puede de
fin
irse como“
losa
tr
ibu
tos que sa
t
isfa
cen lo
s de
seo
sy/o ne
ces
idade
s delo
s
P
rodu
cto
res
- Mayo
ris
tas
- Comp
rado
resy Con
sum
ido
res”
. Deloquesede
sprendequelo
s
m
ismo
sdepende
rándeob
jet
ivo
sein
tere
sesd
is
ími
lesyha
stacon
trapue
sto
save
cesde
e
sto
sac
tore
sde
lacadenadep
rodu
cción
-con
sumo
.
Po
r ca
so, se pod
ría ha
cer cua
lqu
ier con
sum
ido
resla p
regun
ta: ¿Qué e
slo que
de
term
inalaca
l
idad de un p
rodu
cto ho
rt
íco
la?
. La
s re
spue
sta
s pod
rían ag
rupa
rse dela
s
igu
ien
te mane
ra(Ve
rCuad
roN
º16
):

Cuad
roN
º16
.Ca
l
idadinv
is
ibleyv
is
iblede
lasho
rta
l
izas
.
Loqu enovemo s Loqu evemo s
Libreplagui
cidasyco lo
rantes
. Form ayT amaño.
L
ibredecon t
am inación mic
robio
lógi
ca. ColoryB ri
l
lo.
P
ropied adesnutr
iciona
les. Uniformidad.
P
ropiedadesnu tr
acéuticas
. D años
.
Sabor
. Asp ectoExterno.
Envases-Emb al
ajes
.
Fuen
te:Fe
rra
ttoe
tal,2010
.

E
sde
cir
,laca
l
idade
spr
inc
ipa
lmen
tede
term
inadaat
ravé
sdeuncomponen
tev
isua
l
.
E
l me
rcadoimponela
s cond
ic
ione
s y ca
rac
ter
íst
ica
s de
lprodu
cto de
f
iniendo ala
ca
l
idadcomouna
tr
ibu
to ma
yor
i
tar
iamen
tev
isua
l
.Es
toimpu
lsaen
treo
tro
s,unde
fic
ien
tey
po
co e
fi
cazu
so de ag
roqu
ími
cos225 y un de
scu
ido enla po
ten
cia
ción deca
rac
ter
íst
ica
s

225
E
lem
pleocon
ven
cion
ald
epl
agu
ic
ida
spo
sees
imp
li
fi
cad
amen
tet
resr
aíc
esqu
eac
túant
ant
oenf
orm
a
i
ndep
end
ien
tecom
oin
ter
act
iva
:pr
áct
ica
spr
esc
ri
tasd
eman
erag
ené
ric
a,ap
art
ird
ela
sin
dic
aci
one
sde
lven
dedo
r
od
eli
nst
ruc
tiv
o(R
ingu
ele
tyL
agu
ens
,2000
);p
orl
a“p
erc
epc
ión
”de
lpro
duc
torencu
ant
oal
ane
ces
idadd
e
e
lim
ina
ciónd
etodoi
nse
ctos
inim
por
tarsun
ive
l;ap
lic
aci
one
scom
opa
rted
eun
aru
tin
adea
cue
rdoal
aép
oca
d
elañ
o,p
rim
andoun
alóg
icap
rev
ent
ivad
eus
odepl
agu
ic
ida
senf
unc
iónd
ela
scon
dic
ion
esc
lim
át
ica
sprop
ici
as
p
aral
aap
ari
ciónd
elap
lag
a,i
ncu
rr
ién
dos
eenl
afum
iga
cións
egúnc
alen
dar
io.E
stat
raeu
nus
opo
coe
fic
azy
e
fic
ien
ted
elo
sag
roqu
ími
cos
,conr
esu
ltado
sneg
ativ
ost
ant
oenl
aprodu
cci
ónysuco
rre
lat
oenl
osi
ngr
eso
s,
com
oene
lin
crem
ent
odel
osg
ast
osd
ein
sum
os.L
afá
cilcon
clu
siónd
ees
tet
ipod
eman
ejos
ecen
tra

aenl
a
f
al
tad
ein
form
aci
ónd
elp
rodu
cto
r,e
lin
ter
esadoa
ses
oram
ien
tod
elo
scom
erc
iosd
ein
sumo
scom
oas
ítam
biéne
l
m
ark
eti
ngd
ela
sem
pre
sasd
ein
sum
os.S
inem
barg
o,l
apr
esi
óncom
erc
ialqu
edem
and
aunp
rodu
ctol
ibr
ede
d
añopo
rin
sec
tosoen
ferm
edad
ese
sunfu
ert
eim
puls
ord
ees
tet
ipod
epr
áct
ica
s(G
arc
íayo
tro
s,20
05)

301
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

nu
tr
ic
iona
les
,nu
tra
céu
tica
s,en
treo
tra
s.Po
rlotan
to,e
ste mane
jonoe
sir
rac
iona
lten
iendo
encuen
taquelane
ces
idad me
rcan
t
ildeaumen
tarya
cele
rarlap
rodu
cción
,secon
jugacon
lap
res
ióndelo
scon
sum
ido
respo
rpre
sen
tarene
lme
rcadounp
rodu
ctol
ibrede man
cha
so
p
icadu
ras dein
sec
tos(M
iranda
, 2002
),b
ri
l
lan
te, homogéneo
,etc
.Es
tereque
rim
ien
to
“co
smé
t
ico
”de
lprodu
cto
,nodebede
spre
cia
rsecomofue
rteimpu
lso
rdelase
lecc
iónde
de
term
inada
s va
riedade
s yla ap
l
ica
ciónind
isc
rim
inada de p
rodu
cto
s, me
jorando su
“ca
l
idad
”vi
sua
laco
stadesuva
lornu
tr
it
ivoosa
bor(po
rejemp
lo,at
ravé
sdelase
lecc
ióno
mu
tac
ión gené
t
ica
)y de
ter
iorandosu
sprop
iedade
s na
tura
les(po
rejemp
lo, at
ravé
s de
l
ag
regadodecompue
sto
squ
ími
cosdeva
riadato
xic
idad
). Dee
sta mane
ra,la“
ir
rac
iona
l
idad

po
rlo meno
sescompa
rt
idacone
l me
rcado
,quere
cha
zap
rodu
cto
scona
lgunap
icadu
rade
in
sec
to, cuando e
sa man
cha mu
cha
s ve
cese
s unind
ic
ado
r de un p
rodu
ctol
ibre de
ag
rotó
xico
s,ob
ienob
jetap
rodu
cto
sconfo
rma
snomu
y“e
sté
tica
s”(comoe
selca
sode
l
a
cos
ti
l
ladotoma
tep
laten
se)
,se
lecc
ionandountoma
tela
rgav
i
da,un
i
formeyb
ienredondo
,
pe
roconau
sen
ciadesabo
r.

Dee
sta mane
rasee
viden
ciaunacon
trad
icc
ióncones
tep
rodu
cto
,eleg
idoenpa
rtea
l
se
rcon
side
radocomosanoysa
ludab
le, en un ma
rcoen dondelaso
ciedad emp
ieza a
va
lor
iza
rlasa
ludye
l med
ioamb
ien
te.P
rác
tica
scomola
sre
ciéncomen
tada
sha
cenquee
l
p
rodu
ctoho
rt
íco
lasea
lejedesucond
ic
ióndea
l
imen
tosanoynu
tr
it
ivo
,siendoe
lsi
stemade
come
rcia
l
iza
ciónunodesu
sre
spon
sab
les
.

Cómoyasecomen
tó,e
lcon
sum
ido
rtienelapo
sib
i
lidaddee
leg
iry“p
rem
iar
”alo
s
p
rodu
cto
sdeca
l
idad
,aunquee
stoe
sen
tend
idoenfo
rmasub
jet
iva
.Tamb
iénenlo
súl
timo
s
año
slo
scamb
iosenlasfo
rma
sdev
idaysu
scompo
rtam
ien
tosso
cia
les(po
rejemp
lo,la
in
corpo
rac
iónca
sip
lenadela mu
jeralafue
rzala
bora
l)gene
ran nuevasneces
idadesque
sesumanala
screada
spo
rels
is
temadecome
rcia
l
iza
ción
.A med
idaquela
sso
ciedade
sse
de
sar
rol
lanyadqu
ieren ma
yorr
ique
za,e
volu
cionapa
rale
lamen
tee
l me
rcadodep
rodu
cto
s
ho
rt
íco
lasp
roce
sado
sy p
repa
rado
s. La ma
yorr
ique
zatamb
iént
rae con
sigo ma
yore
s
e
xigen
cia
s de d
ive
rsidad
, en fo
rma de nue
vosp
rodu
cto
s, aba
ste
cim
ien
to fue
ra de
tempo
rada
,va
riedaddesabo
resyp
resen
tac
iónde
lprodu
cto
.
A
sim
ismo
, nue
vaste
cno
log
ías de p
rodu
cción (
inve
rnácu
los
) y de t
ran
spo
rte y
re
fr
ige
rac
iónpe
rmi
tenamp
l
iarlao
fer
tadep
rodu
cto
saca
sitodoe
lañoquean
tese
staban
l
imi
tado
sacond
ic
ionan
tesc
l
imá
tico
syag
roe
cológ
i
cos
.Es
tosú
l
timo
snosó
lope
rmi
tenuna
demandaca
sicon
stan
teene
lañodep
rodu
cto
sot
rorae
sta
ciona
les(ca
sode
ltoma
te,que

302
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

ha
ce no má
s de 10 año
s su con
sumo en O
ctub
re e
ra un lu
jo)
,sino que gene
ra una
tenden
ciadep
rec
iosha
cialaba
jay meno
rprobab
i
lidaddep
ico
sdea
l
tosp
rec
ios
.Es
tose
log
rapo
runadob
lev
ía:lao
fer
tacon
t
inuaene
lañoredu
ceoe
vi
tap
ico
ses
tac
iona
les(s
i
b
iens
iguene
xis
tiendopo
runacue
stióndeco
sto
s,yaquenoe
slo m
ismoe
ltoma
tep
laten
se
en D
ic
iemb
re que e
ltoma
te de Co
rr
ien
tes en Oc
tub
re) ylate
cno
log
ía de p
rodu
cción
a
tempe
rala
s ad
vers
idade
scl
imá
tica
syb
iológ
ica
s, redu
ciendolo
spico
s co
yun
tura
les
(aunquetampo
cololog
ra100%
,comosepudoap
rec
iaren Ga
rcíay M
iere
z,2007a
).

sal
lá de e
sta
sinno
vac
ione
s,lo
sprodu
cto
s pe
recede
ros po
seen una g
ran
e
las
tic
idadp
rec
iore
spe
ctoala
sva
ria
cione
senla p
rodu
cción
,es
tandoe
staú
l
timaasuve
z
re
lac
ionadacone
lcl
imayla
sadve
rsidade
sbió
tica
s(C
fr
. Ocampoyo
tro
s,2008
).Po
rloque

sal
lá dela
s nue
vaste
cno
log
ías
,else
cto
r ho
rt
íco
latamb
iénseca
rac
ter
iza po
r una
e
stru
ctu
radep
rec
iosine
stab
leyab
solu
tamen
teimpre
vis
ib
le. Sumadoaquela ma
yor
íade
lo
scana
lesdecome
rcia
l
iza
ciónpo
seeagen
tesdein
termed
iac
ión(e
st
igma
tizadoenlaf
igu
ra
de
lcon
signa
tar
io, aunque aho
ratamb
ién ad
jud
icab
le alo
s Supe
rme
rcado
s) quesue
len
man
ipu
larlas
i
tua
ciónconf
ine
sespe
cula
t
ivo
s,ampl
i
ficandolasub
idadep
rec
iosan
tee
l
con
sum
ido
ryamo
rt
iguándo
laf
ren
tea
lprodu
cto
r,yv
iceve
rsaan
teunaba
jadep
rec
ios
.
Lo
spre
cio
sdelo
sprodu
cto
sho
rt
íco
laspuedenf
luctua
ramp
l
iamen
te:i
)deunañoa
o
tro
;ii
)de
lcom
ien
zodelatempo
radaa
lpe
riodode ma
yorsum
in
is
tro
;ii
i
)díapo
rdía
;ii
i
i)de
un me
rcadoao
tro
. Deb
idoae
sava
ria
ciónex
trema
,lap
rodu
cciónho
rt
íco
lapuedese
rala
vez mu
ylu
cra
tivay mu
yar
rie
sgada
.Po
rúl
timo
,
E
stoha
cequee
lprodu
cto
rho
rt
íco
la,a
ltene
rque en
via
runp
rodu
ctope
recede
roy
su
scep
tib
le a
l daño yla pé
rdida
, po
sea unredu
cido pode
r de nego
cia
ción en gene
ral
,
aunquesed
is
tinguend
i
feren
cia
sen
tre
loscana
lesdecome
rcia
l
iza
ción
.

Acon
tinua
ciónseana
l
izanlo
sdi
feren
tescana
lesdecome
rcia
l
iza
ciónpa
raluegos
í,
d
iscu
ti
rla
ses
tra
teg
iaspo
sib
lesye
xis
ten
tes
,llevada
sacabop
rin
cipa
lmen
tepo
relho
rt
icu
l
tor
bo
l
ivianoenlo
súl
timo
s20año
s.

2
. LOSS
ISTEMASDECOMERC
IAL
IZAC
IÓNDEHORTAL INA226.
IZASENARGENT

226
E
steap
art
ados
eba
saenG
ree
n,1996
.

303
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Lo
scana
lesdecome
rcia
l
iza
ciónsonla
sdi
feren
tesv
íaspo
rla
scua
lese
lprodu
ctosa
le
dela qu
inta yl
lega a
l con
sum
ido
r. Cada uno de e
l
los po
see ven
taja
s y de
sven
taja
s,
pud
iéndo
seana
l
iza
rde
sdee
lpun
todev
is
ta ma
croe
conóm
ico
,de
lho
rt
icu
l
tor
,delo
sagen
tes
delain
termed
iac
ión
, de
lprodu
ctoy de
lcon
sum
ido
r. E
lsi
stema decome
rcia
l
iza
ción de
ho
rta
l
iza
s bu
sca
, po
r ende
,la rep
resen
tac
ión delos d
i
feren
tes cana
les pud
iéndo
se
de
term
ina
rsuin
ciden
cia
,in
tera
cciónein
ter
rela
ción
.
Segúne
l mane
jode
lprodu
cto
,eln
ive
ldein
termed
iac
iónye
lflu
jodein
forma
ciónen
lo
sdo
sex
tremo
sdelacadenacome
rcia
l
,sepuedende
term
ina
rdo
sgrande
sci
rcu
i
tosde
come
rcia
l
iza
ciónho
rt
íco
la:C
ircu
i
toD
ire
ctoeInd
ire
cto
.
E
lci
rcu
itod
irec
to ha
cere
feren
ciaaunp
rodu
cto
rquerea
l
izaunap
rov
is
ionam
ien
tode
p
rox
imidad
,yaseapo
rquevended
ire
ctamen
tea
lconsum
ido
rfina
lob
iencome
rcia
l
izacon
e
lexpendedo
rmino
ris
ta.
lc
E i
rcu
itoind
irec
to e
s,independ
ien
temen
te dela d
is
tan
cia geog
ráf
icaen
trela
p
rodu
cciónye
lcon
sumo
,unc
ircu
i
toca
rac
ter
izadopo
run ma
yornúme
rodeope
rac
ione
s
in
termed
iar
ias que cump
len d
i
feren
tesfun
cione
s. La ca
rac
ter
íst
ica sob
resa
l
ien
te e
s su
capa
cidaddecome
rcia
l
iza
rimpo
rtan
tesvo
lúmene
s.Asuve
z,pueded
iv
id
irseen
:
• C
ircu
i
to Co
rto
:si
stemat
rad
ic
iona
ldecome
rcia
l
iza
ciónrep
resen
tad
opo
rel Me
rcado
Con
cen
trado
r y cuya p
rin
cipa
l ca
rac
ter
íst
ica e
sla p
resen
ciaf
ís
ica de
lprodu
cto
.
C
ircu
i
to La
rgo
:si
stema de come
rcia
l
iza
ciónind
ire
cto quel
leva a c
abola G
ran
D
is
tr
ibu
ción(H
ípe
r y Supe
rme
rcado
s), y cu
ya ca
rac
ter
íst
ica sob
resa
l
ien
te e
sla
au
sen
ciaf
ís
icade
lprodu
ctooe
lin
tercamb
iocome
rcia
linma
ter
ia
l.
Cone
stab
revep
resen
tac
ión
,see
xponeune
squemadelo
sdi
feren
tescana
les(Ve
r
F
igu
raN
º34
)y,acon
t
inua
ción
,serea
l
izaunade
scr
ipc
iónyaná
l
isi
sdelo
smi
smo
s:

304
ANÁLI
SI
SDEL
AST
RANS
FORMACI
ONE
SDELAEST
RUCT
URAAGRARI
AHORTÍCOLAPLAT
ENS
EENL
OSÚL
TIMOS20AÑOS.
ELROLDEL
OSHORT
ICUL
TORESBOL
IVIANOS

M
atí
asG
arc
ía

Figura N
º34.S
is
tema de Come
rcia
l
izac
ión de ho
rta
l
iza
s de A
rgen
tina
, de
sag
regado en C
ircu
i
tosD
ire
cto
se
Indi
recto
s.

C
ircu
iC
ti
r
oc
Cu
ito
ome
rcC
iom
ale
rcia
l

D
ire
c D
i
torec
to Ind
i I
re
cn
td
i
orec
to

ACon
sAC
umo
in
ds
o
rum
Fi
ind
a
lo
rFina
l AM A
ino
ri
sM
tino
a ris
ta C
i
C
ir
rc
cu
i
u
it
to o
oCo
rto C
i
C
ir
rc
cu
i
u
it
to
oLa
rg
go
o

Adom
iA
c
id
l
ioom
ic
il
io Av
erdu
lerí
as í
M
erc Me
adorc
M
aa
yd
o
ro
i
stM
aayo
ris
taH
ipe
rmH
i
e
rp
ce
rm
adoe
rcado
F
eri
asFe
ria
s P
lay
aLP
l
ia
b
ryaL
e ibre
S
inpresen
cia
P
resen
ciade
lprodu
cto S
inp
resen
ciade
l
p
roducto
M
erc M
ado
se
rcado
s

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
iaenbasea G
reen
,1996
.

2
.1)C
ircu
itoCome
rcia
lDi
rec
to.
2
.A.
i. A con
sum
ido
rfina
l
: en e
ste cana
l
,elp
rodu
cto
r come
rcia
l
iza su p
rodu
cción
d
ire
ctamen
tecone
lcon
sum
ido
rfina
l
.Pa
rae
l
lo,e
xis
tent
res moda
l
idade
s:
 A
.i
.a)Adom
ic
il
io: Deb
idoala
s me
jora
sene
ltra
nspo
rteyla
scomun
ica
cione
s,
y dela mano de nue
vas demanda
s y ne
ces
idade
s dela pob
lac
ión
,la
come
rcia
l

También podría gustarte