Filosofía e crítica da Cultura Grao en Ciencias da Cultura e Difusión Cultural Prof.

Fran Conde

Tema 1. Introdución ao concepto de cultura.

Índice:
1. Historia e etimoloxía do concepto de cultura
1.1. Grecia clásica. Antigüidade
1.2. Roma.
1.3. O cristianismo.
1.4. O Renacemento: o cultivo do espírito.
1.5. O século XVII: o concepto “universalista” de cultura
1.6. A separación cultura/civilización no século XVIII ilustrado.
1.7. Cultura como nación no século XIX.
2. Algúns conceptos iniciais de cultura.
2.1. O concepto humanista-estético
2.2. O concepto antropolóxico clásico de cultura
2.3. O concepto positivista de cultura: primeira metade do século XX.
2.4. O concepto lingüístico de cultura: Goodenough e a cultura “na mente”.
2.5. O concepto simbólico da cultura.
2.6. O concepto antropolóxico materialista. Marvin Harris
2.7. O concepto sociolóxico.
3. Reflexión final.
Bibliografía empregada:
Austin Millán, T.R.
(2004), “Etimología del concepto de Cultura”. La Página del Profe, Tomás Austin M. Recuperado de
http://www.lapaginadelprofe.cl/cultura/1cultura.htm
(2005), “Para comprender el concepto de cultura”. La Página del Profe, Tomás Austin M. Recuperado de
www.estudiosindigenas.cl/educacion/compcult.pdf
(2007), “LAS "DISTINCIONES" CULTURALES, en el "dominio" de la Antropología”. La Página del
Profe, Tomás Austin M. http://www.lapaginadelprofe.cl/cultura/5universales.htm#_ftn8
Williams, R. (1976), “Cultura” en Palabras clave. Un vocabulario de la cultura y de la sociedad. Buenos
Aires, Argentina: Nueva Visión, 2003, pp. 87-93.
Calvo, T. (2002), “El concepto de cultura en el pensamiento griego” en J. B. Llinares & N. Sánchez (eds.),
Ensayos de filosofía de la cultura. Madrid, España: Biblioteca Nueva, pp. 59-79.
Couché, D. (1999), La noción de cultura en las ciencias sociales. Buenos Aires, Argentina: Nueva Visión.
Llobera, J.R (2002), “El concepto de cultura en la antropología social y cultural” en J. B. Llinares & N.
Sánchez , Ensayos de filosofía de la cultura. Madrid, España: Biblioteca Nueva, pp. 113-130.
Ariño, A. (2002), “El rostro cambiante de la cultura. Para una definición sociológica” en J. B. Llinares & N.
Sánchez , Ensayos de filosofía de la cultura. Madrid, España: Biblioteca Nueva, pp. 239-256.

1
Filosofía e crítica da Cultura Grao en Ciencias da Cultura e Difusión Cultural Prof. Fran Conde

Actividade preliminar.
Lectura de pasaxes de Esquilo, Prometeo encadeado.
Esquilo (525 – 456 a.C). Naceu en Eleusis, onde se celebraban os misterios de Eleusis. Pertencía a unha
nobre e rica familia de terratenentes. Na súa mocidade foi testemuña do fin da tiranía dos Pisistrátidas en
Atenas. Foi un dos «Maratonianos»; loitou nas guerras promovidas contra os Persas na batalla de Maratón -
490, nas de Salamina en -480 e, posiblemente, na de Platea.
Prometeu encadeado é unha traxedia grega que facía parte da triloxía composta polas traxedias Prometeu
encadeado, Prometeu liberado e Prometeu portador do fogo, e foi a única que destas permaneceu. A pesar de
ser tradicionalmente atribuída a Esquilo, a autoría desta traxedia é albo de controversia: por un lado
defendese que sexa del (neste caso, seria datada entre 452 e 459 a.C. aproximadamente), por outro, que sexa
doutro comediógrafo anónimo (tendo sido composta nunha data posterior, entre 450 e 425 a.C.).

A obra está baseada no mito do titán Prometeo (do grego antigo Προμηθεύς: «Previsión»), que enganara os
deuses facendo que recibiran a peor parte de calquera animal sacrificado e os seres humanos, a mellor.
Ademais, roubara o lume para entregarllo aos mortais e por iso foi castigado por Zeus. Ademais, Prometeo
posuía o coñecemento profético da persoa que un día derrocaría a Zeus, mais rexeitaba divulgar esta
información.

2
Filosofía e crítica da Cultura Grao en Ciencias da Cultura e Difusión Cultural Prof. Fran Conde

Rubens: Prometeo encadenado (1611 - 1612). Museo de Arte de Filadelfia.

Vídeo explicativo do cadro: https://www.youtube.com/watch?v=AfqmxohJJdY

3
Filosofía e crítica da Cultura Grao en Ciencias da Cultura e Difusión Cultural Prof. Fran Conde

1. Historia e etimoloxía do concepto de cultura

1.1. Grecia clásica.

O poeta Hesíodo en Os traballos e os días (século VII a. C) fala dunha Idade de ouro, un paraíso terrenal, do
que o único que pode seguir é a decadencia, pasando polas idades de prata, bronce e ferro. Outras teorías
negan a existencia dun progreso lineal mais falan dun certo progreso sucedido por fases críticas. Así, os
filósofos gregos Platón (428-248 a.C) e Aristóteles (384-322 a.C.) falan da sucesión de fases de esplendor e
catástrofe, que devolven os seres humanos á penuria e á ignorancia.
Mito de Pandora
Indignado Zeus polo engano que sufriu por parte de Prometeo (por revelarlle o segredo do lume á
humanidade), decidiu vingarse da raza humana. Encargoulle a Efesto que moldease con arxila unha figura de
muller á imaxe das deusas. Atenea vestiu esta figura, as Grazas enxoiárona, as Horas cubrírona de flores,
Afrodita deulle a súa beleza e por último Hermes conferiulle a maldade e a falta de intelixencia. Feita a obra,
Zeus insufloulle vida á figura. Pandora, que significa chea de virtudes, foi segundo a mitoloxía grega a
primeira muller. Zeus envioulla logo como regalo a Epimeteo. Pese a que Prometeo lle ordenara ao seu irmán
que non collese ningún presente de Zeus, Epimeteo engaiolado pola beleza de Pandora non o obedeceu e
casou con ela. Prometeo lograra capturar os males e pechalos nunha vasilla -coñecida hoxe como caixa de
Pandora-, mais a funesta Pandora, chea de curiosidade por saber que contiña a vasilla que o seu marido lle
prohibira abrir, quitou a tapa e saíron todos os males e esparexáronse pola Terra. Só quedou dentro a
esperanza, que cos seus consellos falaces e os seu pobres consolos impediron que ela se suicidara.
Mito de Prometeo
Hai varios puntos importantes acerca da orixe da cultura nos mitos gregos. O primeiro é que non todo foron
presentes dos Deuses a uns seres humanos pasivos. Prometeo é o símbolo da capacidade inventiva humana.
O descubrimentos das distintas técnicas e artes ten unha parte de froito, esforzo e xenio humanos. No mito de
Prometeo, nárrase como Zeus delega no seu irmán Epimeteo o reparto das diferentes destrezas naturais para
permitir a supervivencia. Epimeteo gasta todas as capacidades dispoñíbeis nos animais antes de chegar ao ser
humano. Prometeo decide suplir as carencias naturais mediante o don da técnica e do lume. Mais así os seres
humanos non son quen de sobrevivir. Zeus faille chegar por mediación de Hermes o respecto e a xustiza co
encargo de que llas entregue a todos os seres humanos e non só a uns poucos, como sucedera cos oficios
(téchne). Así, todos deberán participar na vida política. No mito, a distribución das artes, oficios ou técnicos
é inseparábel da distribución das formas sociais e políticas de colaboración. É así, como se pasará dun
estadio orixinal de penuria e salvaxismo a un estadio ulterior de culturización progresiva tanto técnica como
sociopolítica.
Esta é unha teoría da cultura optimista e que confía nun certo progreso, mais no pensamento grego existen
tamén teorías da cultura pesimistas.
Conceptos de nomos, techne e paideia.

4
Filosofía e crítica da Cultura Grao en Ciencias da Cultura e Difusión Cultural Prof. Fran Conde

Os gregos non tiñan un concepto de cultura propiamente dito, mais na Grecia clásica hai varias nocións
relacionadas con el. O especialista en pensamento antigo da UCM Tomás Calvo distingue tres dimensións na
cultura grega:
- esfera do tecno-económico
- esfera do socio-político, formas e normas de relación social dentro do grupo, así como as leis e institucións
que configuran a súa organización política
- esfera do axio-ideolóxico, crenzas e valores socialmente establecidos.
Téchne e nomos relaciónanse con facultades distintas:
- a esfera do tecno-económico queda fóra e para ela os gregos empregan “técnica” [téchne].
- o termo ‘nomos’ (lei, costume) grego cubre as últimas dúas esferas.
Tanto a téchne como o nomos non pertencen sen máis á natureza [physis], senón que son creacións humanas.
Non se trata de dúas esferas pechadas en si mesmas e inconexas, senón que constitúen dous momentos dun
mesmo proceso civilizatorio que apunta á “domesticación”, aínda que non represión ou encadeamento da
natureza por parte do ser humano:
- a técnica debe domesticar animais e plantas
- o lei/convención debe controlar a propia natureza humana, abandonando o salvaxismo e adoptando
costumes civilizados, mais sen esquecer a boa vida mediterránea.
Outro concepto próximo ao concepto de cultura é o de paideia: o proceso educativo de autocultivo, de boa
autoeducación, que non sería algo nin pasivo nin activo. Sería a actitude de permitir que a physis agrome tal
e como é seguindo a súa propia tendencia. Na paideia o suxeito autoriza que apareza a súa physis para así
logo poder volver a si mesmo.
1.2. Imperio romano.
A palabra cultura provén do termo cultūra, do latín, cuxa última palabra trazábel é colere. Colere tiña un
amplo rango de significados: habitar, cultivar, protexer, honrar con adoración. Algúns destes significados
separáronse. Por exemplo, habitar converteuse en colonus, e de aí, colonizar, colonia. Honrar con adoración
converteuse en cultus, o culto relixioso.
A palabra principal colere converteuse en cultura, que significaba basicamente cultivo ou anaco de terra
cultivada, labranza, tendencia natural ao crecemento dos terreos sementados polo ser humano.
Cícero (106-43 a.C.) di por exemplo:
“E, para continuar coa mesma comparación, do mesmo xeito que un campo, por fértil que
sexa, non pode enxendrar froitos sen cultivo [sine cultura], o mesmo sucédelle á alma se
non recebe ensinanza; de xeito que un elemento sen o outro carece de forza. Agora ben, o
cultivo da alma é a filosofía [cultura autem animi philosophi est]” ( Cícero, 2005,
Disputacións tusculanas II, 5,).

Neste texto queda claro que tampouco para os romanos a cultura é un regalo divino ou algo natural. Sen
actividade humana non hai cultura. Para os romanos a cultura convertía algo natural en terreo de labranza. A

5
Filosofía e crítica da Cultura Grao en Ciencias da Cultura e Difusión Cultural Prof. Fran Conde

cultura necesita dun elemento non cultural, é dicir, natural, que converter e sobre o que actuar, mais que é
conservado na operación. Ex.: un xardín segue sendo un anaco da natureza, simplemente que modificado
culturalmente.
Os novos estoicos romanos (Séneca, Epicteto e Marco Aurelio) defenden unha ética do autocoidado que non
ten nada que ver coa ética moderna: consiste en poñerse de acordo coa propia natureza. Os estoicos falan da
necesidade de que o individuo se adapte ás leis que regulan o funcionamento do todo. Para lograr isto non se
trata de renunciar ao propio desexo, senón de poder vivir con el sen ser determinado por el, mais no fondo
aceptándoo e intentando satisfacelo. Cultura relaciónase para os romanos cos bos costumes, co refinamento e
a dignificación da vida humana.
1.3. Cristianismo.
Fronte a este enfoque aparece como reacción o dos primeiros escritores cristiáns, como Agostiño de Hipona
(354-430), quen a pesar de empregar a mesma metáfora do cultivo, considera que o labrador é Deus e que a
cultura é unha dación divina:
“1. En el santo Evangelio habéis oído una parábola que se adecua a los tiempos actuales a
propósito de los obreros de la viña. Es ahora el tiempo de la vendimia corporal; hay, sin
embargo, otra vendimia espiritual en la que Dios goza ante el fruto de su viña. Nosotros
adoramos (colimus) a Dios, y Dios nos cultiva (colit) a nosotros. Pero si adoramos a Dios,
no es para hacerle mejor; lo hacemos con la adoración, no con el arado. Él, en cambio, nos
cultiva como un agricultor a su campo. Al cultivarnos nos hace mejores, porque también el
agricultor con el cultivo hace mejor a su campo. Y él busca en nosotros el fruto para que le
adoremos. Su campo de cultivo [cultura ipsius] somos nosotros, pues no cesa de extirpar
con su palabra la mala semilla de nuestros corazones; de abrir nuestro corazón con su
palabra como si fuera un arado; de plantar las semillas de los preceptos y de esperar el fruto
de la piedad. Si aceptamos en nuestro corazón este cultivo [culturam] de forma que le
adoramos rectamente, no somos ingratos para con nuestro agricultor, sino que le
devolvemos el fruto de sus delicias. Y este nuestro fruto no le enriquece a él, sino que nos
hace a nosotros más dichosos” (Agostiño de Hipona, “Sobre los evangelios sinópticos” en
Obras Completas. Sermones 2ª, 51-116, Madrid, España: BAC, 1983, Sermones 87,1, pp.
517-18).
O termo cultura conservou ao longo da historia o significado principal de cultivo ou tendencia a cultivarse.
Na época medieval non se producen cambios importantes. A única novidade é que o termo adquire un
significado subsidiario de honor e adoración. Aquel que está cultivado, merece maiores honras. Mais tamén
pódese aplicar para falar da adoración de Deus ou de Xesús de Nazaret: a cultura de Deus significa adorar a
Deus.
A forma francesa de cultura foi couture -francés antigo- e desenvolveuse co seu propio significado
especializado (costura) e máis tarde se converteu en culture, palabra que a comezos do século XV pasou ao
inglés e no XVII ao alemán.
1.4. Renacemento.
Xa na época renacentista Erasmo de Rotterdam e Tomas Moro falan do cultivo humanista do propio enxeño,
do espírito; un cultivo como aquilo que permite eliminar de si mesmo todo o indesexábel, metaforicamente,
arrancar as malas herbas.

6
Filosofía e crítica da Cultura Grao en Ciencias da Cultura e Difusión Cultural Prof. Fran Conde

Francis Bacon (1561-1626) fala dun “cultivo do ánimo” [cultura animi] ou unha “agricultura espiritual”
[georgica animi], considerándoa parte da doutrina moral en Sobre a dignidade e o progreso nas ciencias
(1605, VII, 1).
Dende o seu emprego no Imperio Romano até a Europa do século XVI, imponse o significado de cultura
como produción agrícola. Mesmo a finais do século XVIII e comezos do XIX aínda designa en Francia unha
parcela de terra cultivada. Dicir “teño unha cultura” ou “a súa cultura”, era o mesmo que dicir “teño unha
parcela de terra (en produción)”, ou “a súa parcela”:
“Progresivamente, 'cultura' se libera de los complementos y termina por ser usada para designar
la “formación”, la “educación” de la mente. Luego, en un movimiento inverso al observado
precedentemente, se pasa de “cultura” como acción (acción de instruir) a “cultura” como estado
(estado de mente cultivada por la instrucción, estado del individuo que tiene cultura)” (Couché
1999, 13).
En resumo, de colere deriváronse os seguintes significados:
- "Honrar con adoración" converteuse en culto (facer medrar a fe interior, a que brota da alma)
- "Habitar un lugar" converteuse en colono (xurdir a xente nun lugar non habitado antes, crecemento da
poboación que ocupa un novo territorio.
- "Cultivar a terra" converteuse en cultivar (facer brotar o reino vexetal, como na agricultura)
- "O cultivo do ser humano" converteuse en cultura.
1.5. Século XVII: o concepto “universalista” de cultura.
En épocas anteriores o termo cultura é pensado como unha actividade que se exerce sobre algo. O atributo
xenitivo (cultura da alma, do enxeño, das letras, de deus) non desaparece até finais do s. XVII.
Xa na preilustración, o termo alemán empregado por separado e sen o xenitivo aparece por vez primeira nun
texto de 1663 do xurista e filósofo Samuel Pufendorf (1632-1694), que leva por título Epistola ad
Boineburgium1. Cultura significa o estado ético dunha comunidade que a diferencia doutras comunidades: a
súa capacidade de axuda e cooperación, en definitiva, o conxunto de disposicións que son resultado da
actividade humana. Cultura deixa de ser unha actividade e pasa a significar un resultado, a substancia ou
estrutura dun pobo, a súa socialidade, a súa comunidade. O termo é empregado agora en sentido social: a
cultura permite a formación dunha comunidade ordenada. O individuo que se separa non ten cultura. Esta
idea continuará despois na medida en que cada un dos estados modernos afirmará que ten unha cultura
propia diferente da dos restantes estados.
Tamén lle serve cultura para distinguir entre animais e humanos. Pufendorf considera que animais e humanos
son seres instintivos, mais o animal non necesita da razón para sobrevivir (Oito libros sobre os dereitos da
natureza e os dereitos dos pobos (1672, II, 4). O termo ‘cultura’ comeza a ser empregado para reforzar a idea
do ser humano como ser racional, como o único ser capaz de acrecentar o seu coñecemento mediante o uso
da súa vontade e o seu intelecto nas artes, nas letras e nas ciencias. Quen coñece de artes ou de ciencias ten

1 Johann Christian von Boyneburg (1622-1672) foi un conselleiro íntimo e Grande-Mariscal do príncipe elector de
Maguncia. Polas súas elevadas capacidades como diplomático ten unha grande influencia na Alemaña do seu
tempo.

7
Filosofía e crítica da Cultura Grao en Ciencias da Cultura e Difusión Cultural Prof. Fran Conde

cultura. Así, a cultura pasa ser o carácter distintivo da especie humana, que progresa e elévase por sobre o
seu estado natural de salvaxismo e ignorancia. Deus deulle ao ser humano moitas facultades que ten que
‘cultivar’ para saír do estado de barbarie, do estado de natureza.
Posteriormente, coa Ilustración, a palabra “cultura” comezará aplicarse -orixinalmente cun sentido
metafórico- para expresar o gosto polo coñecemento ou a sapiencia (cultivarse, o ser cultivado), ademais de
aparecer un concepto “universalista” de cultura que di que todos os seres humanos son portadores de cultura.
1.6. A crítica á noción de cultura de Rousseau: primeiro crítico moderno da cultura.
1. Rexeitamento da cultura como progreso. Cando o filósofo francés Jean-Jacques Rousseau (1712-1778)
aspira ao premio anual da Academia de Dijon faino cun discurso (Discurso sobre a a oirxe e os fundamentos
da desigualdade entre os homes, 1755) no que sostén que as ciencias e as artes non contribuíron a mellorar a
humanidade, senón a podrecer as almas: elas proveñen do odio, da mala curiosidade e da avaricia. Rousseau
afirma que en todas as épocas históricas os costumes civilizatorios e a sabedoría contribuíron á perda do
patriotismo, da sinceridade e da valentía.
Isto sería o que tería causado que na Greza clásica foran prohibidas as actividades sedentarias, que
enfeblecen corpo e alma. Do progreso das ciencias nunca se seguirá un progreso para a humanidade.
Rousseau fai unha crítica radical da idea de progreso e considera que a solución pasa polo restabelecemento
dun estado de natureza anterior e mellor. A cultura/civilización é totalmente oposta á moral e por iso debe ser
rexeitada: o nobre salvaxe era moito máis moral có cidadán civilizado.
2. Negación da existencia dunha natureza humana. Aos defensores da doutrina do dereito natural como
Hobbes e Locke, Rousseau dilles que o seu concepto de natureza xa é o resultado dun proceso civilizatorio.
Esta destrución do concepto de natureza inaugura a era da crítica moderna da cultura. Certamente a perda da
certeza na existencia dunha natureza humana (de Rousseau a Sartre) colocou o concepto de cultura no centro
das reflexións das ciencias humanas: “algunha cousa así como unha natureza humana independente da
cultura non existe” (Geertz 1975, 75). Despois de Rousseau queda claro que xa non é posíbel para o ser
humano volver a reintegrarse na natureza.
1.7. A separación cultura/civilización no século XVIII ilustrado.
Kant distingue entre civilización e moralidade. Por ser civilizado, aínda non se é moral. A idea da moral
pertence á cultura, mais esta moral non consiste unicamente en respectar aos maiores e ser decente, algo que
é mera civilización. A cultura consiste no perfeccionamento das facultades humanas seguindo os ditames da
razón e traballando así a prol da liberdade, é dicir, a prol da realización do deber. Moral, arte e ciencia son
partes da cultura e deben contribuír a mellorar a natureza humana. É necesario mellorar, cultivar as propias
forzas naturais (espírito, alma, corpo), é dicir, ter cultura, para cumprir o deber que temos con nós mesmos
como seres humanos. A moral pertence á cultura como unha manifestación máis dela, mais a cultura pertence
tamén á moral en canto que é imprescindíbel para conseguir unha natureza humana máis racional.
Para os ilustrados era evidente que a cultura era algo de primeiro rango, mentres que a civilización era algo
subordinado e de segunda clase:

8
Filosofía e crítica da Cultura Grao en Ciencias da Cultura e Difusión Cultural Prof. Fran Conde

“Estamos cultivados em alto grau pela arte e pela ciência. Somos civilizados, até ao
excesso, em toda a classe de maneiras e na respeitabilidade sociais. Mas falta ainda muito
para nos considerarmos já moralizados. De facto, a ideia da moralidade faz ainda parte da
cultura; mas o uso de tal ideia, que se restringe apenas aos costumes no amor matrimonial e
na decência externa, constitui simplesmente a civilização” (Kant (1784), Ideia de uma
história universal com um propósito cosmopolita).

A palabra cultura tería pasado entón do francés ao alemán, onde “aparece en el siglo XVII y parece ser la
transposición exacta de la palabra francesa” (Couché 1999, 15). Francia tiña grande influencia nas clases
superiores da Alemaña. Porén, en Francia cultura e civilización tiñan significados similares, aínda que
finalmente fíxose máis atractivo alí o termo civilización, pola súa connotación modernista.
Tamén segundo Couché o par cultura/civilización foi tomado polo mundo alemán dunha maneira que
reflectía a súa propia división en clases sociais. A burguesía intelectual alemá adopta o termo (cultura) e
emprégao en oposición á aristocracia. Mentres que en Francia burguesía e aristocracia tiñan vínculos
estreitos, en Alemaña están separadas: as cortes dos principados son pechadas e a burguesía non pode exercer
ningunha acción política. Isto fai que moitos intelectuais burgueses comecen a mediados do s. XVIII a opor
os valores “espirituais”, baseados na ciencia, na arte, na filosofía e, tamén, a relixión, aos valores “cortesáns”
da aristocracia. Segundo eles, só os primeiros son valores auténticos, profundos, os outros son superficiais e
insinceros.
“Estos intelectuales, que en general provienen de los medios universitarios, les reprochan a los príncipes
que gobiernan los diferentes Estados alemanes su despreocupación por las artes y la literatura y su
dedicación, la mayor parte del tiempo, al ceremonial de la corte, para poder imitar las maneras
“civilizadas” de la corte francesa. Hay dos palabras que van a permitirles definir esta oposición de los dos
sistemas de valores: todo lo que se origine en lo auténtico y contribuya al enriquecimiento intelectual y
espiritual será considerado como perteneciente a la cultura; en cambio, todo lo que no es más que
apariencia brillante, ligereza, refinamiento superficial, pertenece a la civilización. Por lo tanto, la cultura
se opone a la superficialidad. Para la intelligentizia burguesa alemana, la nobleza de la corte, aunque
civilizada, carece de cultura. Como al pueblo le sucede lo mismo, esta intelligentzia considera que, de
alguna manera, tiene una misión que cumplir: la de desarrollar y hacer relucir la cultura alemana”
(Couché 1999, 15-16).
“Civilización” engloba, polo tanto, todos os ámbitos de organización racional-instrumental da vida humana;
“cultura” resérvase para falar das esferas superiores racionais, relixiosas, estéticas e humanísticas.
Durante finais do século XVIII e ao longo do XIX, o concepto alemán de cultura serviu para diferenciar a
clase culta, mais plebea, da "inculta" mais civilizada nobreza. Nun proceso que leva case todo un século, a
clase intelectual empregouno como unha forma de expresión que identificaba a unidade do ser característico
do pobo alemán, á sazón fortemente dividido en principados e cortes con distintas tendencias políticas e
relixiosas. Comeza a pensarse a “cultura alemá” non como forma de refinamento e coñecemento superiores,
senón como a forma ou maneira de ser característica que une o pobo alemán, produto de fortes influencias
históricas que afundían as súas raíces nas lembranzas dun pasado común, remoto e épico.
Humboldt:
“La civilización es la humanización de los pueblos en sus instituciones y usos exteriores,
así corno en la mentalidad interior relacionada con ellos. La cultura añade a este
ennoblecimiento de la vida social, la ciencia y el arte. Ahora bien, cuando decimos en
alemán Bildung nos estamos refiriendo a algo que es al mismo tiempo más elevado y más

9
Filosofía e crítica da Cultura Grao en Ciencias da Cultura e Difusión Cultural Prof. Fran Conde

intimo: a esa disposición del sentido que brota del conocimiento y del sentimiento del
conjunto de las tendencias espirituales y morales y que se derrama armoniosamente sobre la
sensibilidad y el carácter” (“La influencia de fuerzas extraordinarias del espíritu.
Civilización, cultura y formación, apartado 7” en Sobre la diversidad del lenguaje humano
y su influencia sobre el desarrollo espiritual del género humano (1830-35). Barcelona,
España: Anthropos, 1990, pp. 44-45).
O concepto de cultura pasou na Alemaña a representar a unidade e a fortaleza da nación:
“... como los alemanes carecieran de un Estado común, extrajeron de la literatura alemana su primer
sentimiento de unidad (como el pueblo de los poetas y los filósofos). Por eso, en Alemania fue donde,
muy especialmente, se desarrolló una concepción de la cultura extraída de la nueva literatura, que
afirmaba que solamente es culto quien conoce las grandes obras literarias en tanto que expresión de la
historia de las experiencias de la humanidad, pues la literatura es el mejor instrumento para comprender la
cultura propia” (D. Schwanitz, La cultura. Madrid, España: Taurus, 2002, pp. 210-11).

1.8. Cultura como nación no século XIX.

No século XVIII, cultura empregábase en singular, o que reflectía o universalismo e o humanismo da época:
a cultura é algo propio do ser humano alén de calquera distinción de pobos e clases.
A finais do XVIII e sobre todo a principios do XIX, co Romanticismo, cultura comeza a ser empregado en
dous sentidos:
- como desenvolvemento das propias capacidades, como formación [Bildung],
- como a cultura dentro do marco do propio estado, a suma de manifestacións culturais dun pobo.
Dende mediados do XIX a cultura queda fortemente asociada á nación e convértese nunha especie de destino
que subsume os individuos.
En Francia mentres tanto, a inicios do século XIX, e debido ao optimismo do positivismo, cultura asóciase á
idea de progreso e de civilización. Cantas máis mentes cultivadas e instruídas haxa, como portadoras de
grande cultura, máis progreso posíbel, e polo tanto, máis penetrante e amplío o mundo civilizado. Neste
momento, cultura e civilización chegaron a confundirse. Se se é civilizado, ése culto e viceversa.
Colonialismo civilizatorio. Unha vez desaparecido o referente da natureza, un dos problemas era onde atopar
un novo referente. Este era agora obxecto de disputas: a razón, o progreso técnico, a arte... Na medida en que
toda esencia universal tería sido borrada do concepto de ser humano, perdeuse tamén un criterio firme para
xulgar as culturas.
Este problema arrastrouse durante toda a modernidade, onde finalmente o que sucedeu foi unha imposición
do modelo supostamente ilustrado, racional, etnocéntrico por parte de Occidente sobre o resto de culturas. A
definición de que era unha boa cultura ou civilización caeu en mans dos poderes políticos, de maneira que se
disfrazaron como intereses culturais de toda a sociedade os intereses económicos e políticos dunha elite,
intereses que serían máis ben civilizatorios. É dicir, só tiña consideración e valor cultural aquilo que
contribuía á grandeza da patria, aínda que fora a custa de considerar outras culturas como inferiores e polo
tanto como conquistábeis e dominábeis.
Crítica intempestiva. Por outra banda, despois da Revolución francesa imponse entre os intelectuais unha
crítica ás masas porque supostamente consideraríanse autorizadas a calquera cousa. Estas masas estarían
sometidas á cosmovisión imperante e á opinión pública. Tanto Rousseau como Kierkegaard ou Nietzsche

10
Filosofía e crítica da Cultura Grao en Ciencias da Cultura e Difusión Cultural Prof. Fran Conde

afirman que a cultura é unha fachada, unha máscara na que se agachan os seres humanos para non ser eles
mesmos. Nietzsche, en especial, despreza rotundamente as masas: as masas intoxicaron a cultura co seu nivel
medio e mediocre, impedindo que destaquen os individuos excelentes. Para el hai un exceso de aculturación
e sobre todo unha falta de estilo propio que é equivalente á barbarie. A falta de referentes obxectivos (unha
natureza humana, unha serie de valores obxectivos, etc.), hai que ser singulares e creativos a partir dun
mesmo.
Por outra parte, a creatividade da cultura estaría dominada e sometida á historia, a unha acumulación de
coñecementos. A universidade estaría sendo dominada polo espírito dos tempos e tería perdido a distancia
que lle permitía ser crítica. De aquí que sexan necesarios críticos “intempestivos”, fóra do seu tempo.
1.9. O cambio de século: cultura alemá contra civilización francesa.
A finais do XIX e principios do XX houbo un movemento de recuperación da cultura en Alemaña,
pensándoa como oposta á civilización técnico-instrumental: o cultural sería aquilo que ten que ver coa
formulación dunha serie de metas éticas e políticas independentes do progreso científico. Sobre todo en
Alemaña a interpretación que se deu desta situación foi que había que fortalecer a cultura alemá do espírito,
da interioridade, da totalidade e da orixinalidade fronte ás civilizacións superficiais e exteriorizadas francesa
e inglesa. Durante esta etapa cultura e nación foron conceptos vinculados, enlace que tivo bastante que ver
coa I Guerra Mundial e a necesidade de fortalecer os valores patrióticos. O conflito económico e político
transformouse tamén nun conflito entre a cultura (chamada civilización polos prusianos) e os valores
franceses e a cultura e os valores prusianos.
No contexto da I Guerra Mundial vaise producir un enfrontamento entre a civilización francesa e a cultura
alemá. Esta última afirma que ela, ao contrario cá primeira, é transcendente e supratemporal. Thomas Mann
sostén nas súas Consideracións dun apolítico (1917):
“A diferenza entre espírito e política contén a diferenza entre cultura e civilización, entre alma e sociedade,
entre liberdade e dereito ao voto, entre arte e literatura; e a alemanidade é cultura, alma, liberdade, arte e non
civilización, sociedade, dereito ao voto, literatura” (Thomas Mann, Consideraciones de un apolítico. Madrid,
España: Capitán Swing, 2011, prefacio, XXXV).
Thomas Mann opón Alemaña e Francia nos seguintes termos: Espírito, Cultura, Alma, Liberdade, Arte;
Política, civilización, sociedade, dereito, literatura.
Ernst Jünger afirma que hai que esquecer toda idea de progreso, de maneira que tanto cultura como
civilización non son máis que vernices que deixan intacta a humanidade. A única posíbel restitución da
humanidade foi a liberación (brutal) do humano que tería tido lugar na violencia da I Guerra Mundial. Para
moitos pensadores a Guerra foi ao principio considerada unha manifestación existencial, un desafío, unha
proba, un reto.

1.10. Período de entreguerras e anos 50: relativismo.

11
Filosofía e crítica da Cultura Grao en Ciencias da Cultura e Difusión Cultural Prof. Fran Conde

No período de entreguerras as visións cambiaron radicalmente. No contexto alemán, Rudolf Eucken afirma
que o problema non é só a civilización (francesa), senón a propia cultura (alemá), absolutamente baleira.
Oswald Spengler nesta mesma liña condena definitivamente a cultura alemá (e ela como verdadeira
representante da cultura occidental) no seu A decadencia de Occidente (1918/1922). Spengler pensa a
historia universal como sucesión de oito culturas superiores: india, chinesa, exipcia, babilónica, apolínea-
antiga, máxica-árabe, paleoamericana e faústica-occidental. Unha novena cultura, a rusa, estaría desprazando
a occidental. As culturas nacen, medran, maduran e logo caen para deixar paso a outra. Cando unha cultura
perde o seu lugar predominante, dexenera nunha civilización. As civilizacións son culturas cristalizadas que
xa desenvolveron todas as súas posibilidades. Spengler xustificaba así a perda da I Guerra Mundial para a
burguesía alemá, afirmando que non se trataba dunha simple derrota militar, senón do cumprimento dunha
tendencia global. Invita finalmente a que algún heroe rescate a nación do nihilismo.
Mentres que até este momento a cultura occidental pretendía ser algo máis ca unha mera cultura, pretendía
ser A Cultura, A Civilización, A Razón, a partir de agora a cultura occidental aceptará que non é máis ca unha
cultura entre outras. A filosofía da cultura, que é claramente occidental, non nega a estrañeza das outras
culturas e tampouco intenta abarcala baixo algún ideal superior: humanidade, cosmopolitismo.
A identificación dunha cultura e unha nación e as apoloxías a favor da necesidade dunha restauración da
verdadeira cultura nacional fronte a outras contribuíron ao desencadeamento de dúas guerras mundiais.
Após a I e II Guerra mundiais, toda xerarquización de culturas sería considerada extremadamente perigosa.
Facer comparacións e críticas das culturas convértese en algo politicamente incorrecto. A única crítica
posíbel sería a crítica das formas culturais superiores: crítica literaria, crítica estética, etc. As ciencias da
cultura asumiron a multiplicidade cultural sen discusión.
Durante a segunda metade do século XX excluíuse da Antropoloxía explicitamente calquera intento de
crítica ou comparación de culturas, así como calquera identificación dunha cultura cunha nación. O
relativismo da antropoloxía norteamericana desta época sería boa proba disto. O obxectivo desta
antropoloxía era establecer unha catalogación sen prexuízos entre diferentes culturas e extraer unha estrutura
básica compartida por todas elas, reunindo os mellores elementos de cada unha delas e interpretando que as
culturas particulares son concrecións de diferente estilo dunha única e mesma estrutura. Así evitábase toda
crítica.
Ademais, a antropoloxía norteamericana estudou culturas onde a separación cultura/civilización non se daba,
posto que todos os elementos civilizatorios, técnicos-instrumentais estaban cargados de sentido e valores
culturais transcendentes. A cultura para eles convértese nun conxunto de elementos simbólicos de sentido
separados das prácticas reais, das accións, de maneira que a consecuencia é que facendo a crítica da cultura
non se pode en realidade discutir normativamente as prácticas reais.
Posteriormente a globalización elimina todas as diferenzas culturais ou as degrada até consideralas folklore.
A cultura global é unha versión light dos valores e contidos da civilización occidental europea colonizando o
planeta. As ciencias da cultura actuais terían borrado a diferenciación entre os conceptos de cultura e

12
Filosofía e crítica da Cultura Grao en Ciencias da Cultura e Difusión Cultural Prof. Fran Conde

civilización, de maneira que cando se pretende estar estendendo unha cultura, en realidade o que se fai é
impor un modelo de civilización. O único valor que se impuxo é se algo contribúe á pervivencia da especie -
como a tecnoloxía-, non se esa pervivencia ten lugar de modo auténtico.
Na Alemaña, entre os anos setenta e noventa do século XX, o chamado “cultural turn” xurdiu como
disciplina propia nas antigas “ciencias do espírito”. En xeral, o concepto que se manexa é unha noción ampla
de cultura, isto é, simbólico-interacionista, definindo a cultura como a orde que correspondente ás accións
relevantes. O concepto de cultura desempeña aí apenas un papel de categoría interna á ciencia, de maneira
que hai que renunciar a toda crítica sistemática. Se se xulga un elemento cultural como positivo ou negativo,
sería supostamente de maneira arbitraria.
As teorías que dominan o panorama son de carácter empírico-descritivo. Estas teorías consideran que o
concepto de cultura é baleiro por demasiado amplo, sinalando unicamente unha diferenza con respecto á
Natureza no sentido de que abranguería as cousas producidas polo ser humano. En termos xerais, cultura
converteuse nun sinónimo para civilización. Así non é posíbel nin sequera unha clasificación das culturas,
baixo a idea de que unha clasificación faise segundo criterios que conteñen xuízos de valor (Occidente-
Oriente, etc.). Créase a sensación de que no terreo da teoría da cultura todo vale.
Por outra banda, as teorías da información afirman que a cultura non é máis que o conxunto de procesos
sociais que teñen que ver coa información social: produción, acumulación, procesado e transmisión de
informacións. Esta postura é profundamente ideolóxica, posto que a información é un mecanismo de control
da maneira na que o suxeito interpreta o seu mundo. Estaríase así eliminado a perspectiva crítica inherente á
cultura.

13